Repetitorium
der
lateinischen
syntax und
Stilistik; ...
Hermann Menge
Digitized by Google
Ufjictitoriunt
leite tnifd)cn @t)titai unb SttlijHt,
rii ftrmbnilp für StnbirrenDe unb oorgrfdjritirnf Sdjiilfr,
augleid)
ein f t aftifebe* Hcpcrtertiutt für tclucv,
bearbeitet
öon
$rof. Dr. i*rmmm p*ng*,
Xireftor bcS ftönifll. ©omnaftumS ju IBittftoif.
Durfte Donatum, pueri, puerilibua annla,
Ne apretus iurenea T08 notet atque aenea.
Joannes Ulandorpiua.
zweite öälftc (flntfeortett).
SSoIUnbüHfl.
SJerlag uon 3u(iu3 3roi&leY«
1900.
Digitized by Google
Digitized by Google
©ottaott 5ur erjten Stuflflje-
IITan fönte ermarteu, ba§, roenn bie Sanier nnferer (Byrnnaften („ber (a teint f cb e n Schulen")
bas fatetnifche ? — 8 3aljre lang in wöchentlich, h— \o Stunden getrieben traben uno 3»ar fo,
ba§ bte grammatifdje Seite beim Unterricht bie oo^ugsroeife betonte i% bie nach, prima »er»
festen Sefnnbaner tljre (Srammatif, fei es <§umpt ober Berger ober Schult} ober (Ellenot-
Seyffert, roie ein Paterunfer am Sdjniirdjcn rotten, unb ba§ in prima für bie cSrammatif
mdjts öebeutenbes metjr 3a gefcheben brauchte. Da§ bie Sache aber nidjt fo gänftig ftetjt, ba§
im öegentet! bas grammarifdfe IDiffen ber angehenben primaner faft bnrdjgdngig ein wenig
befriebigenbes ift nnb bnrdjans nidjt ber ungeheuren Kraft unb Jlnftrengung entfpridft, bte
rem iebrern nnb Sei; iiiern auf tiefen (Segenftanb eine lange Heib,e ron fahren »erroanbt roirb,
mujj jeber unbefangene ierjrer, ber über biefen punft aus eigener praris ein Urteil tjat, fo<
fort jnaeftehen. ©ber märe ich im 3rrtumr menn ich behaupte, bog bei roeitem bie meiften
Primaner in ber Formenlehre eine bebauerlidje Unficberrjeit manifejxieren, unb bag felbft viele
nriebtige Hegeln ber Syntax, entroeber terra incognita finb ober roie einji Delos als unflfierte
€ilanbe im IITeere umrjerfdjroimmen? ©ber märe es nicht roarjr, bog faft auf jeber Direftoren«
fonferenj bas Ctjema oentiliert roirb: „IPie ifl ber lateinifdje Unterricht auf unferen öymnafien
einmachten, um gunjtigere Hefultate als bisher 3U ersielen?"
IPenn nun bie Saa>e fo liegt, fo tritt an jeben feiger, bem bie Korrektur ber lateinifdjen
2Iafffl^e unb (Erercitien in prima anvertraut ift, bie unerläßliche ^orberung heran, bie
(Srammatif fortroäb,renb mit feinen Schülern 3U betfanbeln, um Dergeffenes roieber 3urürf 311.
rufen unb llnbefanntes irrnen 3U3ufärjren ; benn folange bie (Srammatif nid?! unbebingt feftftfct
nnb in allen ihren Seilen beim Schüler in ^Icifcfj unb Blut übergegangen ift, roerben
-u* in ben fdyriftltdjen teifhtngen bie fdjlhnmen tflecfe ber menda grammaticalia nicht »er«
fdjwhtben, bie, roie jeber primaner felbji am bejien meig, auch bas ftilijtifa? tabellofefre Scriptum
cr.tfteUen. —
2Us bem Derfaffer biefes Buddes oor etroa fedjs 3ab,ren ber grammatifdje unb ftiliftifcr/e
Ceti bes (ateinifd^en Unterrichts in prima übertragen mürbe, fam er febr balb 3U ber (Er*
fenntnis ber eigentümlichen Schmierigfeiten biefer Disciplin. (Er follte es batn'n bringen, bag
bie primaner bei ihren Arbeiten fiets Hücfftcfc,t auf bie feineren (ßefefce ber StüifHf nähmen,
nnb fanb bodj überall, bag irrnen ein bebeutenber (Ceti ber groben (Elementargrammatif abging.
& Daren ihm wöchentlich nur brei Ceftionen angeroiefen; eine berfelben fodte auf bie Durch-
nahme ber 3U §aufe angefertigten djercitien, eine auf ein an3ufertigcnbes (Ejtemporale unb
eine auf bie Befpredmng ber Huffctfce oermanbt »erben. Die §eit, bie babei für Hepetition
ber (Srammatif nbrtg blieb, mar offenbar ferjr befet/ränft, 311m al ba ja and> bie 8e*
banblung ber Stiliftif ihr Hecht forberte. $mar liegen ftch an bie Durchnähme ber Erercitien
nnb 2luffatje uberall Hegeln fnfipfen; aber ber Übeljtanb, ber babei blieb, mar, bag, menn eine
Hegel genau burdjgenommen unb auch ron ben Schülern aufgefaßt mar, biefelbe doch, ba fte nur
münMiaj mitgeteilt nnb nicht fdjriftlich 3ur Hepetition aufgezeichnet mar, nadj furzer Seit
84380
Digitized by Google
JY t> o r w o r t.
*
wieber pergejfen würbe. 2ludj war es unmöglidj, auf biefe lDeife ein feftes Syftem in bie
Sadje yx bringen unb einen größern Ceti ber (Srammatif im Sufammenbange 3a betjanbeln.
Um biefes 3U erreidjen, mußte bie (Srammatif felbft $üt §anb genommen unb abfdjnttru>eife
burdjgenommcn werben. Der Derfaffer fanb bie (Srammatif von gumpt por unb behielt bie*
felbe bei, obgleidj er bie pon Sdjulfc für porsugtidjer tjielt. 2Iber wie mar es nun möglich, nadj
berfelben 3U repetieren? Per Derfaffer erflärt pon pornherein, baß es ihm nidjt möglid? ge*
me{en ift, irgenbweldjes Hefultat bamit 3U erreidjen, obgleich, er bie Sadje mit (Energie angriff
• unb feine Huibe [Acute. (Er erinnert jtdj nodj, um ein Beifpicl a^ufüljrcn, an folgenbes : <£s
waren §§ 523 bis 530 3ur Hepetition aufgegeben; in ber beftimmten Stunbe feilte einer ber
befferen Sdjüler ben 3nrjalt biefer Paragraphen angeben; berfelbe blatte bas penfum offenbar
repetiert, fo fauer ihm biefe Aufgabe aueb, geworben fein modjtc, mar aber nidjt imftanbe,
meiner 2lufforberung nacbjufommen, unb es fanb ftdj überhaupt feiner, ber es permodjt rjätte.
2IUe erflärten, fie hätten fidj burdj bie Paragraphen nidjt burdjfinben fönnen unb feien je£r
erft reetjt rerroirrt geworben. Unb ib,r £eb,rer foutttc ihnen nidjt abfallen; benn er mußte gc*
ftefjen, baß es ihm felbft fauer geworben war, bie betreffenben Paragraphen 311 repetieren unl>
fidj ihren 3nhalt poüftänbig fla^uraadjeu. — ZTodj fdjwicrigcr aber würbe bas Kepettercn
nadj gumpt, wenn in bie Formenlehre 3urücfgegriffen werben mußte, 3. 23. auf bie Kompara«
tion ber 2lbjeftioe; bas Hefnftat war gleidj Huü, nnb fdjon nadj wenigen ZPodjen war es Flar
geworben, baß eine (Srammatif, wie bie ron $umpt ift, in ber Ijanb ron Sdjnlerrt 3um Repe =
ticren burdjaus unbrauchbar fei.
Bei weiterer Überlegung fanb idj, baß auch, bie überftdjtlidjcrc unb flarere (Srammatif
ron Sdjultj unb bie fompenbiöfe (Srammatif ron Berger bem in Hebe fteljenbcn &xvedt
nur mangelhaft entfpredjen würben; pielmeljr mußte nadj meiner 2Jnfidjt ein Sud? fpecicü für
biefe Beftimmung gefdjaffen werben. >1> fdjlug beshalb ben allerbings mühfcligeu H?eg ein,
für meine Sdjüler bie lateittifche (Srammatif — unb 3uglcidj audj bie Stilijtif unb Synony tm F —
felbft 3U bearbeiten, bamtt bie primaner banadj repetieren fönnten. Biefes Unternehmen fdjlug
burdj; bie Sache ging gut, ber (Erfolg war ein augenfdjeinlidjcr. Anfangs war idj mir über
ben ein3ufd?lagenben tPeg nodj nidjt flar gemefen; allmählich, flärte fidj bie ffletljobe, unb als
nadj 3wet 3abjcn ber Kurfus rollenbct war, founte idj mir mit ^reuben fagen, baß idj etwas
crreidjt hatte, was idj ohne biefen ZPeg fdjwcrlidj errcidjt hätte.
Die (Srunbfätje, bie idj befolgte, waren in fur3em folgenbe:
0 Die äußere ^orm, in ber bie Kegeln gegeben würben, beftanb in fnr3eu, beftimmten
fragen, wie fie ber £efjrer bem Sdjüler porlegt. Dicfelben würben, mit Labien be3eidjnet, für fidj
apart in ein befonbercs £}eft gefdjricbcn; in einem anbern fjefte fianben bie entfpredjenben 2Int«
Worten. 3C0C Frage bildete ein für fidj befterjenbes fleiues <Satt3e.
2) Der grammatifdje Stoff follte in ber größten Dollfiänbigfeit gegeben werben; es burftc
nidjts fehlen, was irgenbwie widjtig war. Unpraftifdj wäre es aber gewefen, a) foldje Sadjen
auf3unehmeu, bie bei jebem Sdjüler ber Sefunba porausgefefct werben muffen, unb b) foldje
Ausnahmen unb Befonberljeiten ber Klafftfer 3U berürffidjtigen, bie fein Sdjüler 3U miffen
braudjt, weil er fte bodj nidjt praftifdj oerwerten fann.
3) afagfrid? mußte aber audj ber Stilifiif unb Synonymif ihr Hedjt gegeben werben. 3^J
wollte erreidjen, baß bie Primaner nur bies eine Budj für ihren (Sebraudj beburften; benn
nidjts fann ftörenber unb mißlidjer fein, als für eine Disciplin mehrerer IDerfc 3U bebürfen.
(Es ift fdjwer genug, ben Sdjüler mit einem Budje hi'tlänglidj oertraut 3U machen. 3"N*rhalb
weldjer (5ren3en ftdj bie Stiliftif unb Synonymif 3U halten hatte, barüber mußte lebiglidj bas
praftifdje Bebürfnis entfdjeibcn.
<0 (Eine befonberc 2lufmcrffamfeit mußte auf bie U?aljl ber Beifpiele rerwanbt werben.
3dj wußte ja, baß ben meifiett Sdjülem ihre (Srammatif beshalb fo wenig liebfam war, weil
bie aus ben Klaffifern genommenen, 311m großen (Teile aus bem ^ufammenhange geriffenen
Sä^c nidjts 2ltt3iehenbes für fte hatten. (Es war mein Beftreben, überall gefdjmacf rolle, lehr-
reidje, intereffante Sä^e 3n bilben unb foldje mit abftraftem Inhalte möglidjfi 3U permetben.
Digitized by Google
V o r n> o r t.
V
5) Wo es anging, veranlagte ich. tmrd? bie 2Jrt ber ^ragefteflnng bte Sdjnler, ans ge»
•ebenen Setfpielen bie betreffenbe Hegel felbft bureb. eigene Kraft 3U ftnben. 2luaj mußten Säfte
mit cerfterften ^ebjern gegeben werben, bamit ber Sdjfiler auf biefem in nnfern (Srammatiren
gänjlidj perfäumten lt>ege lernte, per/ cor fehlem 3U hüten,
6) tPenn idf aud? bie lPab.rb.ett bes von Hägelsbadj ausgefprodjenen Saftes : „€in bliuber
cliceronianismus ijt Unnatur" pollftänbig anerfannte, fo fonnte irfj boa> uiebt umhin, ftets auf
Cicero jurütf^ngeben unb biefen als Dorbilb aufjufieBen, ohne bamit bem tPerte ber anberen
Klafftfer Abbruch ttmn ju rooOen. —
Von bem na* biefen (Srunbfäften bearbeiteten IDerfe erfdjeint hiermit bie erfte tjälfte,
ber bie sroeite, fo (Sott mill. balb nachfolgen foll. c£s ift mein he^Udjfter JPunftb, bafi bie (Babe,
roeldje idj ben öymnafien unb ber ftubierenben 3ugenb biete, an uielen Stellen Segen febaffen
nnb 5um Einbringen in bas IPefen ber lateinifdjen Sprache beitragen möge. gugleid? bitte ich
aber aDe faebfunbigen IHänner, benen bas Bna> por bie Bugen fommt, um fdjonenbe Beur=
teilung unb um eine milbe Kritif, roenn nidu* jebem alles gefällt ober wenn mandjes nicht
n>obl gelungen 511 fein fdjeint.
€s bleibt nodj übrig, über }wci puufte ein Weit 311 fagen. ITlandjem Forinte es pielleidjt
ungerechtfertigt erfdjeinen, ba$ unter ben .fragen gar nidjt wenige finb, bie für einen Primaner
3u erbärmlich, für fein unfraglidj porhanbenes ZPiffen gerabe3u beleibigenb fdjeinen. 3a, es
mag fein, baß foldje fragen für piele primaner äberflüfftg ftnb; bapon bin ia> aber feft über«
jeugt, bafc in bem Suche nidjt eine ein3ige tfrage ftdj finbet, auf roeldje alle Sdjüler einer
prima fofort genügenbe Jlntroort geben rönnen, unb jebenfalls fajabet es nid/t, roenn audj
leid>tere Saasen, bie nad? (Quinta 3U gehören fdjeinen, nodj einmal aufgefrifdft werben.
IPas fobanu bie Senuftung bereits crfdjiencner latein. Cerjrbüdjer betrifft, fo habe idj 001t
c-en Arbeiten oon Sdjulft, §umpt, Ifiaboig, <Ellenbt«S ey f fett, Serger, ,fromm,
Kruger, Krebs, (ßojjrau, Jjaarfe, ITTeiring, (Englmann, fjoffmann, £attmann,
fiöcbel sc. in ber tPcife (Sebraucb, gemalt, baß id?, roo es irgenb anging, bie eigenen Worte
tarfelben otme 2Ibänbernng aufgenommen rjabe. 3a> habe bies Perfahren für bas roürbigftc
«ballen, droftbem glaube ia> hoffen 3U bürfen, baß mir niemanb ben Porrourf mad/eu werbe,
mein J3udj habe lebiglidj fompilatorifdjen IPert.
3nbem tet» nun bas Sucb bem geneigten tPohlwollen unb ber fdfonenben Beurteilung aller
rcfrulmänner empfehle, erlaube idj mir, allen Kotlegen bie bringenbe Sitte ans t}cr} 311 legen,
mieb, auf jeben üTangel, jebes Perfehen, jebe Unflarheit gütigjt aufmerffam 3U maäjen unb
midj mit paffenben Seiträgen unterftüften 3U »ollen, bamit bas Sudj, allmählich in allen
leilen perbeffert unb aller «Einfeitigfeit enthoben, ben Sdjülern ber oberen (Symnaftalflaffen
namentlich, *>« i1?"" priratjtubien 311 roarjrem frommen unb Segen gereiche.
^ol 3min ben, ben ^. Pec. ^872.
©artaart 511t stueiten Sluffuge.
Der erfien 21uflage bes Hepetitorinms, bas id? mit bangem f}er3en in bie IPclt gefdjirft
boHe, ift eine meine fütjnfien €rroarrungen roeit überfteigenbe günjiige Aufnahme 3U teil ge»
»orben. cfingeljenbe Hecenfionen fadjfunbiger IlTänner, bie in ber Berliner (Symnafial=§eitung,
^ $ledeifens 3ahrbüd?em unb in ber 3enaer £itterarur»§eitung fid? über bas Sud? aus«
9'frrodten, haben anerfannt, ba§ bie oon mir befolgte IHcttfobe ihre nicht 311 unterfchörjenbeu
Dotjüge habe. Das Sud? hat gleich naa> feinem €rfcheinen in 3ahlrcidjen (Symnaften Deutfdj»
•«lös unb bes 2Juslanbes Jlufuahme gefunben. So ift es gefommen, ba§ bie erfte ftarfe 21uf»
ta9« bereits nad? Per lauf ron faum anberthalb 3a^«n pergriffen ift.
Digitized by Google
VI
V o r w o r t.
Die neue Huflage hat in allen (Teilen eine bura)gerjenbe Heoifton unb, wie id? behaupten
ju bürfen glaube, eine wefentlidje Derbefferung erfahren. ZTidjt nur finb 3aljlreidje X>erfeffen
berichtigt unb in ber erftcu Bearbeitung nodj febjenbe Materien nadjgetragen, fonbern es finb
audj ciele Hegeln befHmmter gefaxt ober burdj lebrreidy Sätje illufrriert. Dort ben 3at}frei<ben
Beiträgen unb Derbefferungsoorfdjlägen, welche mir von Kollegen aus ben rerfdjiebenften
(ßegenben sngegangen finb. habe id? alles berörfftdjttgt, fomett es mir eine reifliebe Übcrlcgnmi
3ur pfttdjt machte, gu gan3 befonberem DanFe bin ich aber ben r)erren (ßymnafiaflefjrern
Dr. IDar flauer 3U Breslau unb Dr. Bleute 1 3U Berlin oerpflia)tet, welche bas 23ud? mit
unermüblidjer 21ufmerffamfeit burdjgefeljen unb mir mit ber größten <5öte ib,re tnb(alrreicbien
BemerFungen übermittelt bähen. Heu bj^ugefornmen ift ein Hnbang, in meinem eine 2ln
Icitung 3ur Jlbfaffung latetnifcher iluffäfce gegeben wirb, unb eine für bie Bebörfmffe ber
Scr/ule berechnete Syttonymif ift feparat ba3u erfebienen.
So möge benn bas Budj in ferner neuen tform 3um 3weitenmal feinen IPeg in bie Welt
antreten, möge ben alten ^reunben in ber oeränberten (Seftalt nidjt unlieb fein nnb fid? unter
£ebjern unb Sdjulem neue ^reunbe erwerben. Sollte basfelbe ben gleiten Betfall wie bisher
finbtn, fo mürbe ich. mtd? für meine Arbeit überreich, belohnt fübjen.
r) 013min ben, ben l. 3ult 1874.
Iffens*.
©ortaort sur fünften Auflage.
Dag es ein preFäres Unterfangen fei, ein Buch,, oon meinem nach, menigen 3ab,ren bie
fünfte Auflage erforbcrlidj ift unb meines, meines IDiffens, oon ber KritiF eine burdjweg gün«
ftige Beurteilung erfahren bat, einer tief eingreifenben Umarbeitung 3U untc^ictien, bjabe idj
mir oon Anfang an Feinesroegs oerb.eb.lcn Fönnen. Unb bodj bin ich, lebiglidj burdj ben IPunfch,
ber mir in unerwartetem IHage 3U teil geworbenen 21nerFennung bie gebübjenbe Häcffidjt 3a
tragen, 3U bem (Entfdfluffe gebracht, mid? ber anftrengenben Illüb.e einer Zleubearbeitung 3U unter*
jicrjen, um bas Buch, 311 berjenigen 21usgefialtung 311 bringen, bie mir oon Anfang an als Siel
oorfdjwebte, 3U beren (Erreichung mir aber früher bie erforberlidje Erfahrung abging.
Übrigens be3eicb.net bie nunmebj oorlicgenbe Heugeflaltung imrdjaus nidjt ein Aufgeben
bes urfprüngüdjcn Programms; oieimeb^r ftnb bie oon jeijer für mich, majjgebenb gewefenen
(Srunbfäfce in allen wcfentlidjen PunFten feftgetjalten, ja in met}r als einer 8e3ietmng nod?
Fonfequenter burdjgefüljrt. Durch, eigene Beobachtung unb burdj bie ITTitteilungen gefdjätjter
Kollegen war es mir von ^aijr 311 3at}r Flarer geworben, bafj bas Buch, febon oon ber erfien
Auflage an eine für ben größten (teil unferer Schüler 3U bebeutenbe tffille grammatifeben unb
in noch, höherem (Srabe ftiliftifdjen Materials enthalte unb feinen nidft in Jlbrebe 3U fiellenben
(Erfolg weniger ber Bcnutjung oon feiten bes (5ros unferer primaner unb SeFunbaner oer*
banFe als vielmehr bem Umftanbe, bafj es Stubicrenben unb oorgefdjrittenen, an itjrer ^ort*
bilbung mit wirFltdjer Eingebung arbeitenben 5 dm km ein burdj bie 511 (Sruttoe gelegte ilTc
ttjobe 3ufagenbes £ernbud?, oor allem aber für einen großen (Teil ber £et]rerwelt ein praFtifdjcs
Hepertorium ber (SramtnatiF unb StilifriF abgegeben blatte. Demnach, ftellte ich, mir, als eine
neue Huflage bes Buddes erforberlicb geworben war, bie boppelte Aufgabe, einmal ein fpecieü
für bie Bcbürfniffe ber überwiegenben gatjl oon Schülern ber oberen Klaffen beregnetes, ge*
wifferma]gen elementares Kepetitorium ber lateinifdjeu (SrammatiF im genauen 21nfd>luf$
an bas Setjrbuch, ron <£llcnbt»SeYffert nen 3U fehaffen*; fobann aber bas frühere Buch, fo aus-
* Diefes neue Buch, ift foeben unter bem (Eitel: JUatcrialien 3UV Kcpctiticn ber
Iatcintfdjcn <J5rammatiF im Derlage oon Julius gwigler erfebienen unb wirb ber ge»
neigten Berürfftdjtigung aller Kollegen beftens empfohlen.
Digitized by Google ,
1
Dormo rt. VII
jnarbetten, ba§ es ben Ijörjetgeljenoen IDünfdjen felbfttbättgcr Sdjüler als ein unllfommenes
ferniod», baneben ben prafttfd?en gmeefen ber £ebrcr als ein 3uoerläffiges Hepertorium in
ttoa> befferer IDeife als früher bienen fönnte.
Das Urteil über ben Wttt bes Budjes in feiner jefcigen (Seftatt itberlaffe iaj getroft bem
Urteile fadffunbtger 5 djulmänner. Zille biejenigen, welche meiner Arbeit oorbem ü}ren Beifall
gefdjenft haben, roerben — absit invidia verbo — ber neuen Auflage minbcftens bie gleiche
liebe entgegenbringen; manage oon Denen, roeldje trüber an bem Bnd}e 3U tabeln fanben, roer
ben ciclleidjt jefct bemfelben einige Berücfftdftigung (djenfeu; biejenigen aber, meldte nadf wie
oor ben ron mir eingefd^lagenen IDeg für rerfeljlt erflären, mögen mir roenigftens gefiatten,
in einer Seit, in roeldjer ober bie §tele unb bie ItTetbobe bes lateinifdjen (SYmnafialunterridjts
eine beangfHgenbe Unflarpeit b,errfd}t, ben tt?eg 3U oerfolgen, toeldfen ia> in öemeinftfraft mit
Dielen praftifdjen Sdmlmannern fär einen guten unb nötigen gehalten habe unb nodj jefct balte.
Sangerhaufen, ben \. tfebruar (885.
©ortaort $ux fecljften Auflage.
IDenngleid? bas Sud? in ber neuen Auflage be3Üglia> ber Zlnorbnung bes 5toffes feine
Ünberangeu erfahren hat, fo iß es bodj in aUen feinen (teilen in folgern Umfange ergäbt
nnb beridjttat, bafj es an mehr als einer Stelle eine oöllig neue Arbeit 311 fein feb, eint, 3$ tröffe
burdj bie mühe, irelcbe td? feit bem frfd^einen ber oorigen Auflage unausgefefct auf bas IDerf
oenpanbt habe, mir ben Beifall fadffunbiger Kollegen erroorben unb ben IPert besfelben roefent»
lid? erhöbt 3a haben; ja ich, glaube, orjnc ben üorrourf ber Selbftüb ertjebu na befürchten 311 muffen,
3» ber Behauptung berechtigt 3U fein, bafj es in unferer litteratur fein 3U>eites £eb,rbua> giebt,
welches bem praftifajen Sdmlmanne eine gleidj oielfeitige unb 3Ut>erläffige Musfunft über ben
Sprachgebrauch ber flafftfdfen £atinität bietet. Dabei bin id; freilich, weit baoon entfernt, bie
Ziagen gegen bie Übeqeugung 3U oerfdfliejjen, bafj meine Arbeit bie wirflidfe Doüfommenrjeit
nod? längft nicht erreicht hat ; haben mir bod} meine auch, wätjrenb bes Drucfes ber oorüegenben
21nflage fortgefefcten Stubien im laufe ber legten Monate fdjon wieber einen reichen Stoff 3m
Berichtigung ober <Ergan3ung oieler in biefer neuen Bearbeitung enthaltenen Angaben geliefert.
3* baffe, trenn and? erft nadj längeren 3ahren auf bas (Eitelblatt einer neuen Auflage ber
Wahrheit gemfi§ bie 21ngabe fefcen 3U fdnnen, baß bas Bna) wieberum oielfaw, oerbeffert fei.
Don einer fpeäeileu Jlnfübrung ber 3arjlreidjen oon mir für bie "oorliegenbe Bearbeitung
benutjten wiflcnfdjaftlidjcn Jjnlfsmittel glaube id? hier abfegen 3U bürfeu; bem fadjfunbigen
Sdjnlmanne ftna ja bie betreffenden Arbeiten ebne weiteres ron fclbft befannt. 2huij habe id)
mein feit ber erften Auflage befolgtes Verfahren ftreng feftgeb, alten, alles €ntletmte bem ItVrt
laute nad} ohne ZlbSnberung aufzunehmen, falls mir nicht ausnahmsweife eine teilweife Snbe«
rang qtboten ju fein fdfien. <Es wirb bemnad) jeber, beffen Arbeiten id? benufet habe, bas»
jenige, was ia> oon ibm entlehnt b,a»e, unuerf<i}Ieiert unb unoerpHHt bei mir fo oorfinben, wie
er es felbfi ber 21u§enroelt geboten tjat.' 3fl bemnaa> aua> mein Budj in oielen, ja 3ab,llofeit
Cnjelhetten an fremben lifdjen 3U (Safle gegangen, fo ift es bennodj, als ein <8an3es be=
rra^tet, mein getfrigts Eigentum unb eine felbftänbtge Arbeit, tuet che ich ber rooblroollenbeu
BmO^tiqnnq aöer Kottegen freunblithft 3U empfehlen mir erlaube.
San^erlyanfen, ben u>. 3uni (890.
Digitized by Google
VIII
t> o r w o r t
©oriuort 311t fiefienten Sluflflgc.
Die mitteilung ber Derlagsbuchbaublung, bafj von bem oorliegenben Suche eine neue 2luf«
läge etforberlicb, fei unb ber Drucf besfelben fofort beginnen muffe, oerurfadjte mir 3u>ar im 2ln«
fang biefes ^ahre* eine freubige Überrafchung, oerfefcte mid> aber 3ugleicb, aud) in uiebt geringe
Derlegenljeit, ba ich für bie Perbefferung bes Buddes feit längeren fahren fo gut a>ic nicht*
getljan hatte. Denn feit ber (Einführung ber neuen £ chrpldne (i. 3- 1892), bareb, bereu iV
ftimmungen betn Unterrichte in ber lateinifchen (Brammatif bie ftärfjten Wutitln abgefdmitten
unb bem Unterrichte in ber lateinifchen Stiliflif bie Berechtigung aberfannt roorben ift, hatte
ich ber feften Übe^eugung gelebt, ba§ mein Öua> feine neue Auflage mehr erleben würbe
unb feine Dafeinsbereajtigung verloren habe, ^nfolgebejfen hatte ich basfelbe ganj aus ben
2lugen verloren unb jroar um fo mehr, als meine Derfefeung nach tDittftocf es mit fiep, brachte,
ba§ ich ben lateinifchen Unterricht in prima oerlor unb bafür ben griechifchen in berfelben
Klaffe 3u übernehmen hatte. Die neue Ausgabe unterfcheibet fictj bemnadj oon ber vorigen nur
tut rüg; bodj ftnb bie Berichtigungen unb (Ergänzungen immerhin fo 3ablreid? unb bebeutenb, baß
fle mich oalu berechtigen, bie lluflage auf bem (Titelblatt als oerbeffert 3U bezeichnen, unb mir
bie <5etoi§h«t geben, ba§ bas öudj oerooüfommnet in bie tüelt hinausgeht, um bem Streben
unb ben öebärfniffen einer fich leiber täglich oerringernben Schar foldjer Kollegen 30 bienen,
bie fleh entoeber aus innerem Drange ober infolge äußerer ITotigung einem tiefergehenben
Stubium ber lateinifchen (Srammatif unb Stiliftif mibmen. ^bnen empfehle ich mein Such als
ein oon feiten ber Kritif längft anerfanntes Hilfsmittel unb mich felbfl als einen für bie
flafftfchen Schriftfxeüer ber H3mer begeiferten Philologen aus ber Schule bes unoergefjlidfen
^ermann Sauppe.
W i 1 1 ft 0 & , {. ©ftober ^99.
Digitized by Google
A. Syntaxis convenientiae.
1. Z\xb\ttt unb qttäbitat
1. sBie wirb im fiateinifchen ba§ unbeftimmte (Subjeft „man" fiberfefct?
2. Überlebe: 1) (Spifur, oon welchem mir wiffen, bag er petfönlieh ber ©innenluft
nicht gefröfjnt h<", behauptete, man fönne nicfjt angenehm leben, wenn man nicht
tugenbb,aft lebe. 2) 9Han barf ba§jenige feine fiaft nennen, wa3 man mit greuben
unb Vergnügen trägt. 3) 2Jcan fd)Iäft ganje dächte ^inburef), unb e§ giebt bei-
nahe feine einjige, in melier man nicht träumt. 4) (£$ ift etwa§ 6d)impflirf)e§,
roenn man feinen Angehörigen nid)t helfen will, unb etwas trauriges, wenn
man ihnen |)ilfe ju feiften tiidtjt imftanbe ift. 5) 3e fdjlauer man ift, um fo
oerhajjter unb oerbäd)tiger ift man, roenn man ben 9?uf ber 9Rechtfd)affenheit
eingebüßt ^at. 6) Vielleicht roirb man hier fagen : 9Ba§ fann e§ für ein größeres
Verbrechen geben, af§ roenn man nicht blofj einen SJcenfdjen, fonbern fogar feinen
oertrauten ftreunb tötet? 7) Sftan jroeifle ja nicht baran, bog man burd) fiüge
unb Heuchelei ebenfo roenig erreichen roirb al§ burdj Unthätigfeit unb fieicht-
fertigfeit. 8) 9ftan fann fich leicht benfen, bafj ben iarentinern, welche fich ge*
fchmeichelt hatten, ben (Sieg für ©elb erfaufen su fönnen, bie Slnorbmmgen beS
ityrlmS nicht gefielen. 9) @3 ift eine größere ©d)anbe, roenn man ba§ Srwor*
bene roieber oerliert, al§ roenn man e§ überhaupt nicht erroorben hat. 10) 9Jkn
lieft bei (£icero folgenbeS: Unter redjtfchaffenen Scannern gewährt bie Jreunb*
fchaft fo grofje Vorteile, roie man faum auSfpredjen fann; benn bie anbern
^inge, bie man gewöhnlich begehrt, finb meift nur ju einjelnen 3n>ecfen bienlich :
ber Reichtum, bamit man ihn gebrauche, bie 2flacht, bamit man geehrt roerbe,
bie ©hrenftellen, um JRulnn 51t ernten, bie Vergnügungen, um fid) ftu freuen, bie
©efunbheit, bamit man oon (Schmers frei fei unb bie förperlid)en Verrichtungen
oerfehen fönne. 3)ie Jreunbfchaft oereinigt aber fet)r oieleS in fich: roohin man
fich nur roenben mag, ift fie jugegen, nie ift fie ungelegen, nie befcfjroertich.
$arum braucht man nicht SBaffer, nicht geuer, roie man im (Sprichwort fagt,
häufiger al§ bie Jreunbfchaft, unb roenn man einen roahren ftreunb anfehaut,
fo fdjaut man geroiff ermaßen fein jroeite§ an. 11) <£§ rourbe uerfucht, ob
man bie Stabt überrumpeln fönnte. ^roeifelt "ict)t baran, bafj roir e3 mit
einem feljr entfchloffenen %t\nbt ju thun haben roerben. 12) 3ll§ bie ^hebaner
einen be$ Kriegen Unfunbigen jum $elbherrn gewählt Ratten unb burd} beffen
Unaefchicf e§ foroeit gefommen war, ba§ bie (Solbaten bereits für ihre Kettling
fürchteten, ba begann man be£ (SpamiuonbaS Umficht unb Sorgfalt gu oer*
miffen.
3. Seld)e§ fmb bie fopulatioen Verba ber lateinifdjen (Sprache?
4. 3n n>eld)en %ä\\>:\< luirb bie Mopula est unb sunt audgelaffen?
5. Sann nennt man ba* $erlnuu esse ein I 'erbum substantivum?
iKrnae, latetn. iHepetitorium. 7. Wnfl. I.
Digitized by
6-8. — 2 —
6. ©icb bie für baS «ßräbtfat beS SatjeS gclteuben ©efe£e ber Syntaxi* con-
venientiae an.
7. früf)« M« ivicfyiQften KrtCN bev fogen. Constructionet ad »ensum nu imb flieb an, ob bic*
felbcn beim Sntcinfdjrcibcn nadjjHnfjmeu fittb ober nietjt.
8. Überfetje: 1) ©taube mir, bev Staat roirb nicht beftehen, wenn nicht Jeigtjeit,
^abfudjt unb Ungered)tigfcit aus bemfelben loeggefdjafft werben. 2) 3)er ©ffang
beS Orp^euö war fo wonnig, baß burd) benfelben nietet mir SRenfdjen unb $iere,
fonbern fogar Reifen unb 93aume angelocft fein füllen. 3) $aß fomot)t 2Mtiabe3
als aud) fein Solm Simon burd) friegerifche £ücf)tigfeit ausgezeichnet gewefen
ftnb, beweifen bie Sd)lad)ten bei Marathon unb am Gcurumebon. 4) 6s ift ntd)t
511 befürchten, baß bie <2olbaten über bie Strenge ihres ^elbljerrn flogen, wenn
berfelben nur @ered)tigfeit, £apfcrfeit unb Umficfyt beigefellt fmb. 5) $)er römif d)e
Senat unb baS SBolf trugen fein 33ebenfcu, ben fc^impflic^cn ^rieben, welchen
SJlancinuS mit ben ühimantinern abgemacht hatte, ju oerwerfen. 6) SEBie tjod)
nac^ bem ©tauben ber alten ^tjitofopfyen bie ^reunbfehaft P fthäfcen ifc öetjt
feijon barauS tyrvox, baß fie ausgebrochen haben, wahre ftreunbe müßten für
ben beften unb fdjonfteu $>auSrat gehalten werben. 7) SBeber $emoftb,eneS nori)
^gperibeS ift eines natürlichen SobcS geftorben; ber erftere uergiftete fidt), bel-
iebtere mürbe hingerichtet. 8) $aS fannft weber bu noch ir9c^ c»n anberer tu
Abrebe ftellen, baß Althen im ^Bettftreit ber fünfte ftetS ftegreid) geioefen ift.
9) $ie SHofe ift anerfanntermaßen bie fd)önfte unter allen SBlumen. 10) Qd)
empfehle bir nichts bringenber, als beiu ©ebäd)tniS nach Gräften ju üben, bamit
bu an bemfelben einen treuen Gewahrer alte« ©elernten haft. H) dine große
#al)l ber gefdjlagenen geinbe jerftreute fich über bie gelber; eine anbei*e Ab-
teilung fuchte bie benachbarten Stübte ju erreichen; über breitaufenb ©efangene
mürben niebergemadjt. 12) Sei überzeugt, bie $urd)t ift feine juoerlafftge unb
auSbauernbe fiehrerin ber $fft$t 13) Sage mir, roie ift eS gefommen, baß man
ben Abler ben SBaffenträger beS $euS genannt hat? 14) sJ}od) heutzutage giebt
eS üeute, bie ba meinen, baß bie Kometen (stella crinita) Hrieg, ^ßeft unb anbere
Srübfal oorheroerfünbigen. 15) ©ine große Spenge SGöegetagerer unb ©eftnbcl
mar in ber Stabt &ufammengefommeu; ein $eil oon ihnen legte Jeuer an bie
mit Stroh gebeerten §ftufer, ein $eil befehle bie 2§oxe, um ben (Einwohnern
bie Stoch* abjufdjneibeu. 16) 3)en fiebern lourben, roeil fie ftch empört hatten,
oon (£nruS SBaffen unb v#fcrbe weggenommen. 17) gaft fein $ag geht tyn, an
welchem nicht meine 3Jfutter, fobalb fie mid) in irgenb einer ^Beziehung unorbent*
lieh fteht, mir oorprebigt: "JJie Orbnung ift bie (Srhatterin beS Sebent unb bie
Butter ber $8equemlid)feit. 18) 3Beld)er ©ruub liegt oor, baß bu unb bein Srubcr,
bie bisher baS größte Vertrauen ju meiner Sreue gehabt haben, jetjt 511 fürchten
beginnet, baß id) unb meine ^reunbe eure Angelegenheiten nicht aufmerffam
genug beforgen werben? 19) 3Beld)en beffern ©efährten fönnte ein ÜJienfd) haben
als ein gutes ©eroiffen? 20) Obgleich bu unb beine Angehörigen fd)reibeu, baß
bei euch alles gut unb fdjon ftehc, fo werbe ich boct) nicht 511 eudj fommen, weit
id) roeiß, baß ich ™i§ 9?°m nic^t fictjev befinben mürbe. 21) 2)aSfelbe, raaS
^oraj oon bem ©etbe fagt, eS fei bie roeltbeherrfd)enbe Stacht (rex), gilt aud)
noch fü« unf^e 3eit. 22) Kann jemanb smeifeln, baß bie ©efetje bie ftärfften
$efd)ü$er eines ©taateS fmb? 23) fmnnibal gelangte auf feinem 3uge nad) ben
Alpen an bie $ruentia, einen Alpenftrom, roeldjer oon allen galligen ^lüffen
Digitized by Google
- 8 — 9— 16.
am fdnoerften ju paffieren ift; benn obgleich er eine geroaltige Saffermaffe mit
ftd) füfyrt, ift er bod) nid)t fdjnffbar. 24) Sie idj gern jugebe, bag ntdjt jeber
Irrtum eine £f)orl)eit nennen ift, fo behaupte id) aud&, bafj e8 X^or^eit
oevrät, in einem Irrtum beharren. 25) SDlandp ftoljieren oor euren Slugen
einher, inbem fte tfjre ^riefterämter, ftonfulate unb Sriumplje jur ©djau tragen,
gerabe als ob it)nen btefelben §ur ©Ijre gegeben unb nidjt oietmeljr oon tynen
geraubt mären.
2 Attribut unb Stypofttion.
9. Überfefce: 1) 2)a§ SBerbum poscere Ijat fein ©upinum. 2) (S§ fte^t feft, bafj
ba§ SBort lapus mit bem grieemfäen Mxog oerroanbt ift. 3) $a§ SBort $ietät
fdjeint mir ju fcfyroacfy für beine 93erbienfte gegen mid) $u fei». 4) $er glufi
©up^rat entfpringt in Slrmenien. 5) 2)ie Stabt 6arbe# log am ©ebirge SmoluS.
G) Die gantüte ©eipio f)at niete fef)r tüchtige Scanner tjeroorgebradjt. 7) @nt*
beeren in ein trauriges s4Bort (= ba$ SBort entbehren ift traurig), weit tym
bie $ebeutung untergelegt mirb: (etroaS) nid)t twben, roa§ man ju Ijaben roünfdjt.
8) 5lu§ertjafb ©riedjenlanbä ljerrfrf)te ein IjoljeS ^ntereffe für bie ÜBerebfamfeit,
unb ber grojje SRulmt, roeldjen man ber Südjtigfeit auf biefem ©ebiete sollte,
madjtc ben Flamen „SRebner" ju einem efjrenootlen. 9) SBie oerbient Cicero ftd)
um ben römifdjen Staat burd) bie (Sntbecfung ber fatilinarifcfyen 2Jerfd)toörung
geinad)t tjat, gel)t fdjon barauS Ijeroor, ba§ feine 9ttitbürger il)it balb barauf
mit bem Sitel „Sater be§ 93aterlanbe£" ehrten.
10. ißektjc Siegel ergiebt fid) an-:- ?lu«briicfen luic exercitas tiro, litterae victrires?
1 1 . SBBdf^c iHegeln für baä attributive 31 b j e f t i o finb bei Überfettung f olgenber
Säfce ju beachten? 1) 3l0e fiänber unb SJleere ftanben ben Stömern offen.
2) 35er Sieg fofiete bie <ßunier oiel 93lut unb SBunben. 3) ißolufenuS ift ein
9) iann oon groger Umftdjt unb Xapferfeit.
12. 3f* e^ erlaubt, bie grted)ifd)en 9Iu§brücfe ol vvv avfrQiaxoi „bie jetzigen 2Jcen*
fdjen", xarra ta neyiS i'O-vtj „alle umroolmenben 93ölferfd)aften", övo ä.i/a
noltimi „jmei gleichseitige Kriege", xolXu kqiv xaxa „oiele frühere Seiben",
oi dt ula t$iofhev fiorj&eta „feine auswärtige $ilfc" int £ateinifd)en gu über*
fetjen burd) nunc homines, omnes circa gentes, dao simid bella, multa ante
mala, nnllum extrinsecus auxilium'r'
18. Sinb bie SluSbrücfe: „(Sin §au§ in ber Stabt, ©efanbte oon 5lleyanber, eine
Öilbfäule au§ SWarmor, §ng gegen $einbe, eine ©c^rift über bie greunbfdjaft,
bie ©ajlac^t bei (£annd" in f olgenber 3öeife richtig überfe^t? Dornas in urbe,
legati ab Alexandro, statua ex marmore, odium in hostes, liber de amicitta,
pugna ad Cannas.
14. Sfikldje atoet Ehrten oon 2(ppofitionen finb ju unter) Reiben?
15. 5öeld)e sJtegel ^inftdjtlic^ ber ^omt bc§ Verbum finilum ergiebt ftc^ nu§ ber
$>ergleid)ung f olgenber Sa^e? Pompeius, nostri amores, ipse se afflia*^. Tnlli-
ola, deliciae nostrae, mnnnsculum tnnm flagita^. Corinthus, totius Graeciae
lamen, senatus iussu extinetwm est. Athenae, civitas Achaiae, Mithridati
tradita est. Volsinii, Tnscoram oppidnm, fulraine concrematuw est. Flumeu
Du bis nt circino circumductimi est. Möns Aetna nocturnis incendiis
mirjfs est.
1*
Digitized by Google
16-20. — 4 —
10. Überfctje: 1) ^nrafuS, bic bevü^mtcftc <5tabt <5icilien«, mürbe nad) tyrem 9tb>
falle oon SRom burd) SRarcetluS, melier befanntlid) fc^on oon feinen 3eitgenoffeu
imS (Schwert SRomS genannt würbe, nad) einer langen ^Belagerung erobert. 2) <£s
ift jioeifelfyaft, ob SJJarciuS ben Beinamen (SoriolanuS beS^atb erhalten tmt,
weil ßorioli, eine fefte 6tabt ber Polster, befonberS bura^ feine £apjerfeit ge=
nommen morben mar. 3) SBiffet, ba§ fd)on oft ber ©ljarafter oieler 3)länner
burd) ben 93eifall beS 33olfeS, einen unbefonnenen fiobrebner ber Regler, oer*
bovbcn ift. 4) (£S fann nid)t anberS fommen, als ba& bie greunbfdjaft oon
©runb aus oerni$tet wirb, wenn man aus berfelben bic Sdjam, bie 93cl)errfd)erin
ber fieibenfdjaften, f)inwegnimmt. 5) $u beut Kriege, meldjen bic Werfer mit
ben Qonieru führten, ereignete eS fid) unglücfltd)crweife, bafj ©arbeS, bic £aupt^
ftabt ber Subier, in glommen aufging. 6) 9lad)bem bic mädjtigftcn Könige unb
Stationen oon ben ^Hörnern unterjocht maren unb alle Sänber um baS 3)littcl=
meer iljnen gef)ord)ten, trat eine ungeheure 3Banbelung aller $>inge ein; beim
für baSfelbe 3$olf, welches Slnftrengungen, ©efaljren unb $)rangfale oljne üttülje
ertragen Ijatte, mar Sftujje unb 9ieid)tum, (meiere) für anbere wünfdjenswert
(ftnb), oerberblid). 7) <§iet)e ba, bie ©tördje, bie UJerfünbiger beS ftrüfjlingS,
fefyren jurüct! 8) 2)urdj ben 3orn, oen fcfyled&teften Ratgeber, geleitet, truci
9)iarciu3 fein 93ebenfcn, gegen fein Stoterlaub Krieg ju führen.
17. 3Bie ift bie beutfdje ^artifel „nftmlid)" bei ber Slppof ition im Sateinif djen
auSaubrücfen?
18. Überfetje: 1) (Xicero roibmete fid) nid)t nur bem einen 3ad)e, in welchem er ftdjer
alle Börner übertroffen tyat, nftmlid) ber 93erebfamfett, fonbem blieb feiner oon
allen ben fünften unb Siffenfdjaftcn fern, rodele ju einer allgemeinen Silbung
gehörten. 2) Selbft ber redjtfapaffcnftc aller gried)ifd)en <ßl)itofop^en, nämlid)
SofrateS, mußte ben ©iftbedjer trinfen. 3) @S ift mir nidjt unpaffenb erfdjienen,
furj über SBrutuS $u fpredjen, nftmlid) benjenigen, melier 9lom oon ber ©c=
maltb,errfd)aft ber £arquinier befreite. 4) $n einigen 93ejiet)ungen fte^e id), wie
id) gern jugefte^e, f)inter eud) prücf, nftmlid) an ißornelmtljeit unb 9iu^m. 5) 0
bu £l)or, ber bu beinern eigenen Shuber, nftmlid) einem burd)auS juoerläfftgen
unb alles Vertrauens roürbigen Spanne, mifjtrauft! 6) 9lgeftlauS forberte ben
Xenopfjon auS 3ltl)en, ben er fyodjfcfyätjte unb bei fid) t)atte, auf, feine Sötjnc
in Sacebftmon ju er&iel)en, bamit fte bic fdjönfte aller 2Biffenfd)aften lernten,
nftmlid) ju gehorchen unb gtl befehlen. 7) fiiuiuS fagt im Anfange beS 21. SudjeS,
er wolle ben benfwürbigften aller Kriege, bic jemals geführt feien, befd&reiben,
nämlid) benjenigen, melden bie Kartljager mit SRom geführt Ijaben. 8) 2£a3
giebt eS 2lngencl)mereS als bic SBiffenfdjaften, id) meine nftmlid) biejcnigcii,
burd) weldje mir bie Unenblidjfeit be§ Weltalls unb ber 9iatur, unb in biefev
SGBelt felbft ^immel, ©rbc unb 3fteere erfennen? 9) ©ofrateS fagte nidjt balb
biefeS balb jenes, fonbem immer baSfelbe, nämlid) bafc bic Seelen ber SWenfdjcn
göttlid) feien.
19. 2Bie ift bie betttfdje s^artifel „ als" bei ber Ülppof ition im fiateinifdjen auS*
jubrüefen?
20. Überfe^e: 1) ^otljagoraS empfaljl allen bie ü^äßigfeit als bie SHutter ber Jugcn^
ben; bnrd) ben geroidjtigcn feiner SRebe erreichte er fooiel, ba§ bie (Sbe(=
flauen alle ßierben il)rcS ^o^en 6tanbeS als (oerberblin» Scrfäeugc ber Üppige
feit ablegten. 2) 2BaS SBunber, baß bic ©ftnfe als bie «Retterinnen beS ^apitolS
Digitized by Google
— 5 " V Oa / 21-22.
oon ben Römerin b,od) geehrt mürben? 3) WS Dßftrd-^rfjtctt mirb bcn ftinbern
oon bcn Tätern ber JHufym iljrer Saaten Ijintcrlaffcn, unb biefem Sdjanbe ju
machen, mufj als Sünbe unb greoel angefeljen werben. 4) 3triftopt)ane§ Ijatte
Don $fato in einem (Epigramme gefaßt, bafj bie ©rajien felbft in feiner (Seele
als in einem Xempel it)re (Stätte aufgefrfjlagen f)ätten. 5) 3)ie 9ktur b,at bem
SJienfdjen bie £)änbe als Wienerinnen in riefen fünften gegeben. 0) .J)aft bu
oeraeffen, bog (Sicero als Ouäftor Sicilien oenoaltet, at^ ilbil bcn Ferres ange*
flogt, als s}5rätor bie manilifdje SBiU empfohlen unb aß Äonfut bie fatilinarifdje
«erfajroörung entbeeft Ijat? 7) 2BaS man als tfinb 51t tljun fid) geioöljnt Imt,
baS wirb man als ©reis 511 tfjun nid)t untcrlaffen. 8) 9ÜS bie Seeräuber oon
Gäfar, melden fte auf fetner 3at)rt nad) 9tl)obuS gefangen Ijatten, aroanjig
Talente für feine fioSlaffung forberten, oerlad)te er fte als £eute, bie nid)t
müßten, roen fte gefangen Ratten, unb oerfprad) itjncn fünfzig 5U geben. 9) Unter
Subroig XIV. fjaben bie granjofen in ben 9tfjcingegcnben nid)t als Eroberer,
fonbern aß Räuber gekauft. 10) ^tljafa mar als gebirgige 3*1*1 5ut s^Sfcrbc=
uidjt ntdjt tauglid). 9lrd)t)taS genofj als s^ntj)agoreer feine 'öofjnen. 11) gopnruS
bat ben 35ariuS um bie ©rlaubniS, als Überläufer in baS babnlonifdje Säger
t)inuber$ugerjen. 12) Qd) neunte beine Slufunft als guteS ^or$eid)en auf. 9Jtan
betrachtete bie Sadje als ein SBunber. 13) $aS behaupte id) als gemifj, bajj
Gäfar als gelbfyerr unb Staatsmann ade übrigen 9tönter rocit übertroffen l)at;
aber biefer grofje Staun l)at ftd) aud) mit ben SBiffenfdjaften oielfad) bcjdjäf*
tigt unb als ©djriftfteöer roie als 9iebner auSgeacidjneteS Sob bnoongetragen.
14) 2US freunblidjer, freigebiger 9ftann galt $)umnortr bei ben Scquanern fetjr
oiel unb ftanb aud) als Sdnoiegerfofyn beS Orgetoriy mit ben Jpeloeticrn auf
treunbtdjaftlidjent ftufje. 15) deiner fjat ftd) als SHebner jemals meljr auSgc»
jeidjnet als 3)emoftl)eneS. 16) ©ermanicuS, ben id) als (Snfel bcS 3luguftuS
fd)on oben ermähnt ljabe, jeicfynete ftd) als Selbljerr im ftriege gegen bie 2)eut*
fd)en auS unb mar als ein 3ftann oon bem ebelften fersen unb ber feltcnften
^ilbung bei allen Römern beliebt. 17) 93icleS, roa§ bir jetjt als einem ßinbe
nod) bunfcl erfdjeint, toirb biet) einft bie ©rfafyrung lefyren, bie befte £ef)r-
meifterin beS SebenS.
21. Sarum roirb ber Safc: „8ofrateS tranf baS ©ift fetter unb fveubig" nidjt
Socrates venenum \&ete et libe»^r hansib, fonbern Socrates venenum
laetit« et üben* hausit überfe^t?
22. Überfe^e: 1) 35aS kommen beS XobeS nimmt nur berjenige in gefaxter ober gar
fveubiger Stimmung auf, ber ftd) lange barauf oorbereitet t)at. 2) Ül\ä)t ungern
tjatte id) mid) ba^u uerftanben, über biefe Sadje bem Senate, melier ftd) tu
Doller 3a^l oerfammelt t)atte, Vortrag ju galten. ;3) 3n bem eljernen Stiere bcS
iqrannen $t)alariS rourbe juerft ber $erfertiger felbft, sßerilluS, gebraten. 4) Sief*
betrübt fdjlug id) bie 9lugen nieber, benn mir tf)at baS 2Beib leib, beren So^n
unid)ulbig ju ©runbe gegangen mar. 5) 2US bie 9leiterfd)roabronen in bidjten
ftolonnen rjeranfprengten, ergriffen bie Solbnerfdjaren bcS 3einbc§ ängftlid) bie
5lud)t. 6) ßuerft rooUen mir oon ber ^t)ilofopl)ie im allgemeinen reben, bann
oon ber ^t)ilofop^ie beS ^lato im befonbern. 7) Sei oerfidjevt, bag id) bic^
feineSroegS roiffentlid) ^abe beleibigcn wollen, fonbern ba(3 bie SSJorte, bie bid)
gefränft r)aben, mir unabftcr)tltc^ entfallen ftnb. 8) 35en ©egner oon oorn an*
«jgrcijcn, ift Japferfeit; ^euc^elmörber galten cS für fein unmftrbigcS
Digitized by Google
23-24.
6 —
©efdjäft, tfyre Opfer mm hinten unb unerroartet mit bem $old)e meberpftoßeit.
9) 3)aS böfe ©eraiffen treibt bie ©dmlbtgcn unruhig f)in unb her. 10) s2Iu»
bem ©djluffe beineS Briefes fjabe id) erfahren, bafi bu rooljlbeljalten &u .£>aufc
angefonnnen ,bift unb bid) ganj ber ©r£iet)ung belltet £öd)tcr mibmen roillft.
11) Sftitten burd) bie Siefen, bie gaity mit Blumen überfäet roaren, flofj ein
53act) flar unb rut)ig bat)in; nid)t roeit banon entfernt mar ein £ain, in tuet«
d)em bie £anb(eute häufig pfammenfamen. 12) ffiäljrenb bie übrigen Legionen
ängftlid) non einer Sd)tad)t nidjtS roiffen wollten, erflärten bie ©olbaten ber
jeljnten Segion uncrfdjrocfen, fte mürben freubigen 2JlutS baf)in sieben, rooljin
Gäfar fie führen mürbe. 13) ©annmebeS rourbe uon bem Slbler in bie -£>ol)c
getragen. 14) 2Betd)eS Sanb ift oon beu Römern aulefct jur ^rootnj gemacht?
3. Übcreinftiininung bc$ ^rouoincn*.
23. Seld)c Regeln rücfftdjtlid) ber Pronomina ergeben ftd) bei Überfettung fn(=
genber ©ätje? 1) 3)ieS ift meine Sflcinung. 3$ hatte bieS für Unbefonnen»
tjeit. Sag bu als SBeisfjett bejeia^neft, baS (idem) I;altc id) für Safynfutn.
SaS ift bie Urfaa> beiner $raurigfeit? 5BaS ift (yrcunbfdjaft? 2) ßäfar gc=
langte an ben «Sdjelbeflufj (flnmen), melier fttf) in bie 9ttaaS ergiefjt. 3) (SS
ift Seidjtftnn, gerechten 9tuhm ju oerfchntähen, roeldjer ber chrenoollfte 2ol)it
für majore $ugenb ift. 4) $lud) beiu 93ruber fjat mid) im 6tid) gelaffen, roaS
mir fefjr fchmerjlid) ift. 5) $d) bin nidjt ber 27tonn, ber ftd) burd) £obeSgefal)r
fdjrecfen liege.
24. Überfeine: 1) SBcnn id) unb meine ©Item aud) nur etmaS bei bir gelten, fo roirft
bu mid), ber ftetS nur beinern Qntereffe gebient hat, nicht ber SBut aller <5d)Ied)*
ten preisgeben. 2) 25kS ift SeiSheit? bod) moljl bie Kenntnis ber göttlidjcn unb
menfdjlidjen 2)inge unb ber Urfadjen, auf meldjen biefelben berufen. 3) Sa3
ift baS für eine greunbfd)aft, menn man alleS auf ben Pütjen bezieht? 4) $n,
ber allen uerjie^en h«t, mirft aud) mir unb meinem 93atcr, bie im 53eroufjtfein
iljrev Sdjulb reuig p bir geflohen fmb, Serjeifjung angebeiljen laffen. 5) Mjii
unbeftänbig, fagte einer uon ben SBolSfern, ift ber Unfrigen ©inn, roaS ftd)
au« ben bisher erlittenen SNieberlagen leicht erfennen lägt. 6) ©amilluS fagte
ju feinen Seilten: SBaS ift ber geinb anbereS als eine beftänbige ißeranlaffung
Sur 2apf erfeit unb jtim 9htlnne? 7) 511S ©äfar im bieSfeitigcn ©allicn ftanb,
brangen häufige ®erüd)te ju feinen Ohren, bog alle Belgier, meiere, roie fdjon
gefagt, ein drittel oon (Pallien ausmachten, gegen baS römifdje üKeid) fou=
fpirierten unb ficf) gegenfeitig ©eifeln fteflten. 8) 3)ic ©truSfer ijatten mit ber
uon ben ©aUiern Überfallenen 6tabt 9tom fo menig SKitleib, bag fte nidjt nur
Einfälle in baS römifa^e (Sebiet roäljrenb biefer ßeit machten, fonbern auc^ 93eji,
mcldjeS bie letzte Hoffnung beS römifc^en Samens mar, |U beftürmen gebauten.
9) SJIit diedtjt mirft (Sicero bie 5*age auf, menn in bem SWenfdjengefdjlecrjte
33erftanb, üßernunft unb Sittlic^feit uodmnben feien, moljer biefe (Kräfte) auf
bie ©rbe ^aben gelangen fönnen, eS fei benn »on ben ^immlifdjen ©Ottern.
10) ©inige merben bicS r»iedeicr)t für ©tarrftnn, anberc für männliches 33c»
nehmen galten. 11) 3)aS barf man feine 3*eunbfd)aft nennen, menn ber eine
(sc. greunb) bie SBarjrheit nidjt ^ören mag, ber anberc ju lügen bereit ift.
12) 3)ie meuterifcheu ©otbaten ftreeften, fooft iljncn einer uon ben ^reiinben
beS ©ermanicuS begegnete, bie Jauft gegen ir)n auS, roaS eine 2>eranlaffung
Digitized by Google
— 7 —
25-30.
jum Streite unb ber Anfang bcv SBaffengeioalt roar. 13) 2tu bcm ^tuffe sMc*
tauru«, ber auf ben 3(pcnninen cntfpringt unb in« abriatifdje SJlcer münbet,
ift £a«brubal im Qafyxc 207 o. &ln\ beftecjt roorben. 14) $)em (Enrus, welken
bie Werfer befanntlid) al« bie fieudjte unb ben Stolj il)re« S3olfc§ pricfen,
folgte auf bem Jerone ftambnfe« nad), ber oon ber Stüdjtigfett feinet Sater«
gan$ uerfrfjteben roar. 15) $ie Sttenfcfjen finb uon ©Ott 511 bem ßroeefe er=
Raffen, um bie ftugel, roeldje @rbe b,eijjt unb roclc^e mir im 9ttittelpunfte bc«
Weltall« fel)en, einzunehmen. IG) $>ie Spartaner zeichneten ben Xl)emiftof(cö
burd) ^errlidje ©efc^enfe au«, ma« oort)er nod) feinem 3(u«länbcr 511 teil ge*
" roorben roar. 17) Sa« bei ben Römern bie tfonfuln waren, ba§ roaren in
Äarthago bie Suffeten. 18) Unter $Bci$heit uerftetjen bie Stoifer etroa« ber*
artige«, wie e« bi«her nod) fein Sterblicher erreicht Imt.
1. 92omtttatit» unb ^ofatiu (Casus recti).
25. Sic wirb ber sJtominatio im Satcimfdjen gebraucht?
36. Überfeine: 1) 'Jta« 5Bort religio roirb entroeber uon relegere ober uon religaro
abgeleitet. 2) Cicero r>at feinen Flamen oon cicer, ßentutu« uon lens befommen.
3) $>a« fyätteft aud) bu roiffen tnflffen, bafj ba« ©ort tibicen oon tibiae unb
canere fommt. 4) 'Uqiocos bebeutet an oiclen Stellen ntd)t optirans, fonberu
fortissimus. 5) $u g^om ober in ber Umgegenb gefd)ahen in jenem Sinter oietc
Sunberjeidjen; fo rourbe unter anberem gemelbet, ein fyalbjäfyrigeS Slinb Ijabc
auf bem Kohlmarftc balb Mumph ! balb üßtetoria! gerufen.
:'7. Sa« ift über bie Stellung be« s-ßof atio« im Satje unb über bie .gunjufügung
ber ^nterjeftion o ju einem 33 of atio 31t merfen?
28. 3ft c$ geftattet, für ben gofatio bie Nomina Hu form ju gebrauten V
Casus obliqui. — 2. SlccufaiiU.
29. 3n welchen fällen fann 311 einem int rauf itioen Serbum ein ^ceufatio
treten?
30. Überfe^e: 1) Über ben Job 9(lermiber« roeinte bie Familie be« König«, ben er
00m Jerone geftürjt, trauerten bie Sölfer, bie er fid) mit Saffengeroalt unter*
roorfen hatte: geroig ein unparteiische« 3eugni« oon feiner ©röfje, roie e« nur
bie roenigften Reiben (in ber ©efdjidjte) be« Altertum« baoongetragen l)aben.
2) 911« ju Solon, roelcfjer ftd) über ben Job eine« Solme« leibenfchaftlid)
grämte, jemanb fagte: „Sarum roeinft bu fo fetjr über ben Serluft? 2)ic
frönen nütjen bir ja ju nid)t«*, antwortete jener: „©erabe barüber jammere
ich". 3) Seffen s$erif(e« fid) auf bem Sterbebette oor feinen greuuben rühmte,
baft fein attjenifdjer ^Bürger um fcinetroiUen je ein Jrauerfleib angelegt habe,
beffen fönnen nid)t alle Regenten unb Staatsmänner ftd) rühmen, 4) $ajj bie
Athener in ben s]?erferfriegen pd) burd) (Sntfdjl Offenheit unb Slampfeleifer oor
allen ©riechen au^ge^eici)tiet haben, barin roerben alle bem 3)ofrfltc3 9crn bcU
ftimmen. f>) Sie jtfc^tneS oon ben ^Heben be« J)emoft^cne« behauptete, fie
röa^en nad) ber ^ampe unb nad) Öl, fo behaupten roir, bag bie oon iljm fetbft gegeu
Temoft^ene« gehaltenen 9teben nad) ^öo«l)eit unb Serlcumbung riedjen. 6) 511«
Digitized by Google
31—32.
_ 8 -
bic Sarentiner übcv bic 2)rob,ungen bcr römifdjen ©efanbten ladjten unb fid)
fogar u)ätlid) an tynen »ergriffen, fagte ifjncu $ofhtmiu£ warnenb, balb min-
ben fie über iljren Unoerftanb unb Seidjtfmn jammern. 7) 311$ bei* ©efangenc
uon aüem, beffen er befdmlbigt würbe, in Kenntnis gefegt mar unb nun erfannfe,
baß er jum $obe oerurteilt werben mürbe, rief er au$: „3)qju fann man mid)
nid)t amingen, ben 9Jlut ju uerlieren; id) bebe nidjt uor bem iobe unb fdjauberc
aud) uor ber Jolter nic^t ; benn id) bin mir beimißt, bie I)errlid)fte 2l)at getrau
ju tjaben". 8) £)ie über ba§ 93erbrecf)en be$ <Seytuö 2arquiniu3 feufaenben
Bürger unb bie über ben £ob ber fiueretia fid) grämenben UJerwanbten nmr«
ben uon 53rutu§ aufgeforbert, ju ben Soffen ju greifen unb 511 oerb/tten, baß ba3
Stoterlanb in ber fefyimpflidjften &ned)tfd)aft fd)inad)tc. 9) Sic ift e§ mir
möglid), baß 9ttenfd)en, uon blinber Sut bjngeuffen, nad) bem iölute ber^
jenigen bürften, uon benen fie fein Unrcdjt erlitten fyaben? 10) Sunbere bid)
nid)t über bie SJiißgunft geroiffer Seilte; be^erjige baS, moran id) bidj oft er-
innert t)abe, baß, morüber bie einen fid) freuen, bariiber bie anberen Sd)mcr(s
empfinben.
31. Seld)e mit ^ntranf itioiS 511 f ammengefefcten 9?erba mevben alä X x a n
fitiua gebraudjt?
32. Uberfetje: 1) (5d)on im früf)efteii 2Utertum l)at e$ 2Hcnfd)en gegeben, weldje, um
ctroaS (bleues) ^injujulcrnen, feine Sd)eu trugen, über Speere 511 fet>en, bic
entfernteften ©täbte unb ©cgenben ber Seit 511 befudjen unb fid) ben größten
©efafjren ju unter3ief)cn. 2) 3U3 $erye§ ben sJttarfd) uon ©arbeS au$ angetreten
unb fein unzählbares #ecr über ben #ellc3pont gefegt b,atte unb ©ricdjen lanb
mit Hrieg überwog, loanbtcu fid) bie 5ltl)ener an bie ©partaner, mit benen fie
uor furjem ein SBünbniS gefdjloffen Ratten, mit ber SSitte, ib,nen ^ilfStrupueu
311 fd)icfen unb fid) beu Slnftrcngungen unb ©efafyren be§ Krieges bereitwillig
SU unterbieten. 3) Senn niefy ObuffeuS, bcr an ©djlautyit fid) uor allen au**
äeidjnete, auf ben sßlan oerfatlen märe, ba$ fjöljerne sßferb p bauen unb ba*
burd) in bie feinblidje ©tabt ju bringen, fo mürben bie ©rieben nod) länger
al§ sel)n 3al)re um bie Sttauem uon £roja gelagert b,aben. 4) $>ie Seiube festen
über ben gluß unb fingen bie ©d)lad)t auf einem für fie fefjr ungünftigen Zex-
rain an; nad)bem fie baljer oergebeiiS uerfud)t fjatten, bie Unfrigen im 9*ü<feii
iu umgefjen, mürben fie in bie $lud)t gef djtagen unb jerfpreugt; nur wenige,
benen e$ gelungen mar, burd) ben gluß ju fdjwimmen, tarnen mit tjeiler $aut
baoon unb beftürmten, nadjbem fie eine ätitlang auf bem £anbe umtergefajiocift
waren, ein Staffelt, an beffen sJ)Jauerii fie in ber ©tillc ber 9tad)t ^erangerüeft
waren, ö) 3lt§ bie ©efanbten lange an ben 3*lten herumgegangen waren unb
ben ftelbljerrn angetroffen tjatten, warfen fie fid) ifjm ju 3ö6eu uno Daten
iljrer (Stabt bie Strafe, weldje biefelbc fid) burd) Abfall unb Xreulofigfeit ju«
gejogen b,abe, ju erlaffen ober bod) wenigftenS über ein (billiget) 3Jlaß im Strafen
nidjt Ijinau^juöe^en. 6) ^annibal unb Scipio, bie uor ber ©d)lad)t bei 3an,a
ju einer Unterredung jufammengefommen waren, fonnten fid), obwohl ^paunibal
über nichts mit Stillfdjweigen Ijinwegging, woburd) ber <3inn beS Römers er-
weidjt werben tonnte, über ben ^rieben nid)t einigen. 7) ^aum war id) neulid),
al§ id) meinen ftmmb befud)te, in ba§ 3immer beSfelben eingetreten: ba ftan»
ben »lopd) brei gewaltig große ^»iinbe um mid) ^erum unb bro^ten, mid) mit
iljren 3ä^nen ju jerreißen; welche ^urd)t infolgebeffen über mid& tarn, laßt
Digitized by Google
— 9 -
33 — 34.
firf) faum befehreiben ; aber jener trat an fte fjeran unb befahl ihnen, jid) nieber*
zulegen; benn einem grennbe bcS $aufeS mit ben 3<tyncn ja brohett, paffe nicfjt
für .fmnbe.
33. Ubcrfe^c: 1) 2ÜS DbnffeuS fid) bem ÄriegSbienfte heimlich entgehen wollte, ent*
ging e£ bem s$alamebeS nid)t, bafj ber Sahnfinn jenes erheuchelt mar. 2) 3)u
t)«ft feinen ©runb, meine 2lufrid)tigfeit unb ireue 51t bezweifeln; ober glaubft
bu etroa, bafj id) irgenbroie bajtt gebrad)t roerben fönnte, bir ober einem götjer*
ftehenben auf friedjenbe Seife p fchmeid)eln? 3) Slmbiorir. forberte bie Servier
auf, fie möchten bie ©elegenheit, ftd) oon ber brüefenben $ned)tfd)aft ju befreien
unb fid) an ben Römern wegen ihrer ©raufantfeit $u rächen, uid)t unbenutzt
oorüberge^en laffen. 4) 211s £eroftratuS ben Tempel ber ep^eftfdjen Artemis
cingeäfajert hQtte, fdnneicheltc er ftd), bewirft gu haben, baft fein staute oor
^ergeffentjeit bewahrt werbe, unb in biefer Hoffnung f)at er ftd) nidjt getäufdjt.
5) ^ßqrrhuS oon ©piruS, roeldjer ben Staaten SllcrmiberS nacheiferte unb bem
Bühnte beSfelben gleichkommen roünfd)te, oerfprad) ben Xarentinem, bie ftd)
nad) frember £ilfe umfaejen unb if)n beStjalb herbeigerufen Ratten, ihren bitten
|U willfahren; er hoffte nämlich, baS fd)öne unb reiche Italien ftd) mit leidjter
SRuIje jtt unterwerfen, unb fümmerte ftch gar nicht um bie Sarnungen beS
ßineaS, welcher oon (einer Teilnahme an) jenem Kriege abriet. 6) 3US Simo*
Icon oon ben Äorinttjern mit einem f leinen £>eere nach ©icilien gefcrjicft war
unb SnrafuS erobert hotte, lieg er bie 53ttrg als baS 93oHwerf unb 6nmbol
ber Jnrannei bem 33oben gleichmachen; aber ben ®ionrjfiu§ befahl er, nicht 51t
töten, weil fowohl oon ihm als oon beffen Sßater ben $orintf)ern mehr als ein*
mal geholfen worben wäre. 7) Senn eS einem SSienenftocfe an Nahrung jut
fehlen beginnt, fo fallen bie Lienen bic nächften an. 9llS eS bem §erfuleS au
Pfeilen fehlte, würbe ihm oon Jupiter mit einem Steinregen geholfen. 8) $5ie
©oütcr jogen oor beS fiabienuS Säger in ber Meinung, baj? berfelbe abftd)tlid)
einem Kampfe ausweiche ; als aber plötjlid) ein SluSfaÜ auS beut Säger gemacht
nmrbe, hielten fte, wiewohl fte eben noch mit ihrer Sapferfett ftd) gebrüftet hotten,
nor bem Angriffe ber Börner nicht ftanb, fonbern fliehten ihr £>eil in ber Jlitdjt.
9) @s gekernt ftd) für euch, ©olbaten, bem SBorbilbe eurer Vorfahren nad^u*
ahmen unb eher auf bem @d)lad)tfelbe einen rühmlichen $ob 51t finben, als in
feiger Seife oor ben Seinben &u fliehen; bebenft, bafj fte unfer Sanb mit 93er*
nmftttng, unfere <5tabt mit 3erftörung, unfere Sciber unb ftinber mit ©cfangeu*
ferjaft, jeben einzelnen oon euch mit bem $obe bebroht hoben unb auf nichts
als auf ©raufamfeit unb 6d)anbtrjaten ftnnen. 10) Sem fönnte eS wohl entf-
achen, baß bie meifteu 9Renfd)en ben äußeren Vorteil mehr als bie Jugenb im
2luge haben unb nad) Reichtum, ber bod) ber Sttgenb nid)t gleichgeftellt roerben
fann, in ber leibenfdjaftlicr)ften Seife oerlangen? 11) DbnffeuS ließ, als Cl-
in ber £öf)lc beS (Snflopen eingefchl offen roar, ben SJhtt nicht futfen, unb eS
atätfte ihm auch, ftch an jenem Unholbe fchroer 311 rädjen unb auS ben ,£>änben
bcsfelben ju entfliehen.
U. $ie sätje „Unterftütje beinen ©ruber in feinen söeftrebungen", „^ein trüber
iji oon mir in feinen 93eftrebungen unterftütjt roorben" feigen lat. nicht: Adiuva
fratrem in studiis suis, Frater tuus a me in Studiis suis adiutus est, fon=
bem: Adinva stndia fratris (tni), Studia fratris tni a me adiuta sunt
$enn wo eS ftch um etroaS einer ^erfon ober (Sache unmittelbar Angehörige?
Digitized by Google
35-10.
10 -
(janbelt, wirb baöfelbc &mu Objeft — (bei paffiuifdjer ftonftruftion 0um
® ub je ft) — bc§ tranf. $erbum§ gemalt, roä^renb eS im $eutfdjen f)äufi^
neben ber jum Dbjeft — (vefp. junt -Subjeft) — gemachten *ßerfon ober
Sadje aU aboerbicllc 93cftimmung auftritt, Übevfefce bannd): 1) Steine ©eiualt,
feine $rol)ungen fonnten ben SHcguluS in feiner breite roanfenb madjen. 2) ein
ftinb, aljme ben Lienen in ifjrcm Steige nad). 3) 3" micber^olten 3Jlalen l)at
GljriftuS bie *ßf)arifäer wegen itjrer (Sc^cintyeiligfeit an ben Oranger geftellt.
4) $ie Lienen tjaben ben oormifugen Stnaben im ®efirf)t unb an ber einen
$>anb jerftodjen. 5) ©elbft ^nrrlmS mugte ben ftabriciuS wegen feiner SHedjt^
fdiaffcn^eit berounbern. 6) $ie Strauge übertreffen einen auf bem *ßferoe
fi^enben Leiter an ©röge. 7) $er oon $ugurü> aus feinem Weiche oertriebeue
Slbfjcrbal rief bie. Börner um §ilfe an. 8) $u nerfudjft uergeblid), mid) in
meinem Sd)merje 511 tröften unb in meiner 53efämmerni§ aufjurid)ten. 9) SDi«
SJunbeSgenoffen in ifjrer Hoffnung beftärfen; bie Oolbaten in itjrer Jreue
manfenb madjen; bie Altern in itjren ©rroartungen nid)t tauften; jemanbeu
an feiner @tjre fränfen; einem ftreunbe roegen feiner Übereilung oer$eil)en;
jemanbeu an ber Steife fynbern; jemanbeu in ber Reibung ober SBeroegung nad)--
afymen. 10) (SpaminonbaS beneibetc ben SJWtiabes um feinen 9tutmi. 11) iöon
ber .*pöl)c bes Wigi erblicft ber Sauberer Serge, Jtjaler, Seen unb ©täbte in
groger äafjl. 12) $11 b,aft beine s}3flid)t nad) alten Seiten getljan. Italien
feiner £änge nad) burajlaufen. ©inen SBalb in alten teilen burd)fud)eu.
13) $)ie §eloctier fauften ^ugoiet) unb ^aefroageu in groger Spenge. 14) S)ie
Malerei oerbanft ber (Stabt Sttttjen 511m grogen Seile itjre (Jrfinbung unb 93er*
ooUfommnung. 15) 2)ie $amfter tragen ©etreibeforner ju grogen Raufen 5u*
fainmen. 16) 3)ie berühmte 33ibliotl)ef ber s]3tolemäer mar bereits in (£äfar§
ägnptifdjem Jelbjuge jum grögten Seile ein ftaub ber glommen geworben.
35. 3öad ücvftef>t man unter ^rägnanj ber SJerba, unb wie fiitb folgenbe prägnante Slusbriirfe
}ti überfein? 1) Consules bellum (castra) coniunxernnt. 2) Castra munirc, stationes fir-
mare. 3) Praeire verba. 4) Alexander tluo cornua peditnm diviserat. 5) Timeo, qui
tiuis hello sit fntnrus. 6) Fama bellum auxerat. 7) Reus prineipi se paruisse defendebat.
8) Foedns ferire, icere. 9) Inopiam (morbum) oxcusare. 10) Cives mirabantur, quid rei
esset. 11) Inscribere statuas. 1*2) Istud indicium corruptum est. 13) Haec iocatns sum.
36. Saö ucrftefjt man unter abfolutem ©ebraudje uon Serben? OMcb au, wie folgenbe HuSbrüde
ini 2>eutfd)e |M übertragen unb weldje Cbjefte bei ifjncn ^u ergänzen ftnb : 1; Ad insnlam
appcllere. 2) Rex Brnndisio conscendit. 3) Consul movit atque ad hostem duxit.
4) Höstes ex portu solverunt. 5) Nondum pro veetnra solvisti. 6) Milites sub monte
tetenderunt. 7) De itinere cum fratie tuo commnnieavi. 8) ^ol urit, calceus urit. 9) Ro-
mani vix snstinuerunt. 10) Modo gustavi. 11) Hasdrubal clauso flumiuis transitn ad
Oceanum flexit. 12) Diccre bene nemo potest, nisi qui prudentei intellejiit. 13) Caesar
ciroim omnes prnpinquas provincias dimisit at(|ue inde auxilia evoeavit.
37. 3Beld)e 33erba ^aben ein sßräbif atsnomen im s2lccufatiu bei ftc^?
38. 2öeld)cr llnterfd)icb cntftefjt, jenad)bem man bei ber Überlegung ber ?tu^bvürfc »jemanbeu befior
fglüdlid), reid) K.) madjen, bie SRenfdjcu anö wilben 51t fanften madjen, eine begrub uov
bem fieinbe fidjer madjen" baö ÜBerbum facere ober reddere anwenbet? 3ft bcr6ap: „^ie
l){en[d)en foOen uon OrpljeuS au« milbcn ^u [anfteu gemadjt fein" rid)tig übcrfetU Homines ab
Orpheo ex agrestibus mites redditi esse dicuntur?
39. Xarf man bei Überlegung ber Sä'^e: 1) ÖJott Ijat bie *2Bclt ge|d)affcn. 2) M) t)abe bid) gum
^reunbe gewählt — baö SJcrbum creare anwenben?
40. 9Bie fjeint „3cmanbcn gttm ÄÖnig, ÄonfuI, Siftator, gur Slieftalin, {Um 3nterrc),-, Senator, 9(m
ffirgrer watjUn"? Ä'cldje SSebeutnng b^aben in ©ejttfl auf bie S8al)[ römi|d)cr SBcamten bie
$e$eid)nungcn reficere, mffiecre, cooptarc?
Digitized by Google
— 11 — 41-42.
41. Überlebe: 1) Unter ben fjöljemen Stauern, roctrfjc ba§ belpt)ifd)e Crafel be=
jeidjnet hatte, oerftanb 2f)emiftoflc§ richtig bic Sdjiffe. 2) Valerius SJ3ublicofa
mad)te ben Spurium fiucretiuS feinem 2lmt3genoffen nnb nahm, uachbem biefev
burdj eine fkaufheit hingerafft roorben war, ben |>oratiu3 ^uloitluS ju feinem
SlmtSgenoffen. 3) Anfangs tonnten Pebejer |u Senatoren nicht geroählt roerben ;
aber SeroiuS Nullius roählte aud) Plebejer, bie ftd) burd) $üd)tigfeit empfahlen,
in ben Senat; aum erften plebcjifd)en $>iftator rourbe (S. SJcarciuS SHutiluS im
3ttljre 356 o. ©ht. gemäht. 4) (Sin guter 3ürft mufj auger anbeten guten
Gigenfa^aften befonberS aud) Seelengröfje befifcen, worunter id) jenen fid) ftetd
gleichbleibenbcn, charafterfeften unb männlichen Sinn uerftehe, ber im ©lücf nid)t
übermütig, im Unglücf nict)t oerjagt wirb, fonbern feinen sBeg nad) fefien
®runbfä$en fonfequent oerfolgt. f>) 3um Anführer ber fttotte gemalt machte
itjemiftoftc^ inbem er mit ben Storcnräern Strieg führte, bie ^Ittjcner im Sec*
niefen fet)r erfahren unb burd) Sejwingung ber Seeräuber ba$ 2tteer (idjer;
berfclbe mürbe nach SBcenbigung ber ^ßerferfriege oon bem gefamten ©riechen»
lanbe einftimmig für ben Detter ber gried)ifd)en gvei^eit erflärt unb tjod) gc=
oviefen. 6) 2lus ber ©efd)id)te ber alten 3eit roiffen mir, bafi au§ $lgatt)ofle«,
bem (Sohne eines XopferS, ein berühmter Regent ©icilienS geroorben ift, unb
cbenfo hat e§ ftd) in neuerer $c\t ereignet, bafj 93ernabotte au§ einem gemeinen
Solbaten burd) feine aulgcseidjnete 2üd)tigfeit fd)liefjlid) fd)mcbifd)er $önig
rourbe. 7) 3hr habt, Cuiriten, au mir einen fold)en Stonfut, ba§ ihr ihm bie Stabt,
euch felbft, eure ©attinnen unb ftinber gute§ SJhitS anoertraueu bürft, jumal
ba ihr in mir bisher ftet^ einen pflid)ttreuen (SRann) gefunben habt. 8) (£ali=
gula rourbe au§ einem befdjeibenen unb milben (Spanne) ein rudjlofer Unmcufd),
fo bog uiele ihn roegen ber Scheu&lid)feit feiner ^reoel für roahnfinnig hielten.
0) Ta 2lncu3 2ttartiu$ ebenfo fehr roie fein ©rojjoater 9faima bie Verehrung
ber ©ötter unb bie heiligen ©ebräud)e beobachtete, fo rourbe er oon ben Sali*
nem nicht für ba§ gehalten, roa§ er roirflid) mar; benn biefc glaubten, unter
feiner Regierung roerbe ba§ römifche 53olf au§ einem friegeriferjen ju einem
feigen roerben, eine Hoffnung, in ber fie ftd) fehr täufd)tcn; benn burd) roaljre
Verehrung ber ©otthett fann fein Solf au§ einem tapferen fchroad), fonbern
anS ' einem roilben fann ein gut gefttteteS unb ftarfeS roerben. 10) fiucumo,
welchen fein Reichtum ben Römern balb bemcrflid) machte, bradjte e$ burd)
£reunblid)feit unb ©efäUigfeit, burd) ©eroanbtheit unb »ielfcitigc Erfahrung
bahin, bog nicht nur bie Bürger, fonbern aud) ber flönig silncu$ ihn für einen
portrefflichen SJcann hielten; ja, er rourbe ben ftinbern be§ ftönigS burd) ein
£eftament jum SBormunbe gefegt unb fd)lief?licf) uom 93olfe al§ ftönig aufgerufen.
11) Philipp oon SJtaeebonien berief ben 3lrifiotcle3, in roelchcm er mit $Hed)t
ben gebilbetften SJcann feiner $eit erfanut hatte, at£ Seljrcr für feinen Sohn
Äleranber.
42. Uberfefce: 1) £rajan erfüllte bie .jpoffnung, roeldje ba§ römifdjc $olf oon iljm
gerjegt hatte; benn ba er ftd) juoor in ben Kriegen tapfer, im ^rieben al^
'ßrätor gerecht, al$ ^onfnl roeife gezeigt hatte, fo behielt er, nad)bem er Haifer
geroorben roar, biefe ^ugenben nicht nur bei, fonbern erhöhte ba3 2ob berfelben
«od) burch oiele anbere. 2) ^atitina härte felbft bann, als ber Senat ihn für
einen $od)oerräter unb ^eiub be§ 33atcrlnnbe^ erflärt hatte, nicht auf, fid)
tro^ig ju benehmen; er begab fid) nach (Strurien $u 9Hanliu§, ben er oon
Digitized by Google
43-46.
- 12
feiner 9lnfuttft benad)rid)tigt hatte, unb benahm firf) in beffen Saget als ftottful.
3) 2)a bie Kömer ftd) im ftriege höchft tapfer unb cntfd)loffcn, im Jrieben be-
fonneu unb djarafterfeft geigten, glüefte e$ ihnen, ihren et etat nad) unb nad)
mächtig unb grofj gu inndjen unb bic reichften ©cgenben ber bamnlö bcfnnntcn
SBelt ftd) gu unterwerfen. 4) 3<h bitte eud), Kid)tcr, bnjj ihr, wie ifjr eud)
fdjon früher bei anberen s$rogeffen benommen hflbt, fo aud) bei biefev Sadjc
eud) geigt. 5) 51(5 ©äfar im Senate feine Stimme über bic ©enoffen be» Statt*
lina, SentuluS unb Gettjegu«, abgttgeben hatte, geigte er ftd) (als einen SJJantt)
uon ber größten 9Jlägigung.
43. 2Bcld)e Kegeln gelten über bie Stonfftruftton oon: a) celare; b) docere unb
edocerc; c) ben Sterben be$ orber ns; d) ben Serben be» bitten 3; e) ben
«erben be$ fragen 8?
44. Überfet^c: 1) SBcttn ber Jtmiful Slaimniu« feine ^flidjt hätte erfüUen wollen,
fo hätte er Äunbfcfjafter uorauSfchirfen muffen; in biefem falle hätte il)m bei
uon £annibnl am traft menifdjen See gelegte #interl)alt nidjt oerl)eimlid)t wer*
ben fönnen. 2) Kadjbem ©eres ifjrc £od)ter ^roferpina weit unb breit gefudjt
hatte, würbe fte uon §elio3, bei beut fte ftd) nad) bem ©efd)icfe ber ncrlorcttcn
(sc. lodjter) erfttnbigt l>atte , Aber ben Kaub berfelben in ftenntniä gefegt-
3) Ser bie ©ottheit nur um Keidjtunt unb (Sfjre bittet, ber wiffc, baft er um
uergänglidje ©ütcr bittet. 4) SofrateS forbertc uon feinen Sdjülern feinen
£ot)tt, fonbern unterrichtete fte in ber 9öeist)eit uneutgeltlid). ö) Angenommen,
ein oerbredjerifdjer Sftenfd) fliege auS Aurdjt oor (Strafe in bie äufjerften 2Belt;
gegenben, fo wirb e3 ihm bod) nidjt gelingen, feine «erbrechen oor ©ott ju
uerheitnlid)cn. 6) SM. JabiuS ©äfo, welker in Gäre bei ©aftfreunben ergogeu
worben war, war in etruSfifdjer 4Biffenfd)aft unterrichtet worben unb uerftanb
ba§ (Stru3ftfd)e gut; überhaupt pflegten batnalS bie römifdjen Hnaben in
etruSfifeher 2Biffenfd)aft belehrt gu werben. 7) 33ei ihrer 5lnfunft an ben
©rengen Qtalienss forberten bie ©imbern unb Teutonen oon ben Körnern Sanb
unb sJSot)nftt}e: wenn fte biefe erhielten, uerfpradjen fte Hrieg§bienftc für Kont
gu t^un. 8) 3)er ftönig, oon allem unterrichtet, ma3 ib,m bi§ bab,in oon ben
©efanbten oerheimlicht war, fdjwur, inbem er ben geinben alles Schlimme an*
wünfd)te, für ben Stetrug Kadjc gu nehmen. 9) Obgleich ber ©pirotenfönig
sJJnrrhu3 nicht aufhörte, gu ben ©öttern gu beten unb gu opfern unb sBcih*
gefd)enfe gu bringen, forberte er uon ihnen bod) nie einen Sieg ober Zuwachs
an 9ttad)t ober Kuhm, fonbern bat immer nur um baS ©ine, nämlich gefunb
gu fein. 10) 9113 ber 5lngcflagte, welchen bie Kidjter oergeblid) nad) ben Kamen
feiner Snitfdmlbigen gefragt hatten, in ba§ ©efängniS gurücf geführt würbe,
fonnte bie aufgeregte SMenge faum abgehalten werben, Steine nad) ihm gu
werfen. 11) $em Sinnen, welcher feine Kot oor ben 9Mcnfd)en au3 Sdjant;
gefühl »erborgen hält, hilf au§ freien Stücfen, auch wenn er bid) nicht um
ßilfe anflehen foOte. 12) 9ll§ ©äfar im Senate um feine SMetnung gefragt
würbe, erfärte er, nach fci"c* 3lnftd)t muffe ba§ «ermögen ber 33crfd)worencn
fonfteciert unb fte felbft in ben SJlunicipien gefaugen gehalten werben.
45. 3Beld)e Kegeln gelten rücfftehtlid) be3 9lceufatto§ beim Aufrufe?
16, f$az ift über ben fogen. Accmativiu Graecns in StuSbrücfcn roie trerait arti« „ei gittert ö"
ben ÜMiebcrn"; manum aeger won ber ^>anb tränt"; Rufus bracchiuw gladio percussus;
Oessa gcin« „eine Ärcterin oon $cid)lcd)t" ; 08 umerosque dco similis; lacrimis perfasns
gena«; ornatus Honbus crinc»; peruneti faeeibus ora; percassus nientem nova formi-
Digitized by Google
~ 13 — 4T-BÖ.
din«; uwrnbra sab arbuto stratas; egrcditar Mcdea nuda pedem; miles fractus membra
labore ju werfen?
47. Sie fann man mit ^Imuenbung bc$ abucrbielten 8ctufatit>6 ftatt eo tempore, oa aetate,
magna ex parte „^um großen Jcil", inaxima ex parte cuid) in guter tyro\a fagen?
48. Überfetje: 1) O über ben oerhängniSoollen Ausgang biefer ©d)lad)t! iHömifdje
Bürger, nrij ^eiliger Oupte*/ haben fid) nid)t gefd)ämt, biefe ©djmad) bem
römifchen Flamen jujufügen! 2Bcb,c uns 9lrmen! 2) ©et allen ©öttern unb
Sflenfdjen! td) wunbere mid) einigermaßen Darüber,, baß ib,r oon un§, fo be*
jährten Scannern, 9tedjenfd)aft über unfer fieben forbert, ba ihr fte bod) nid)t
über bas eurige geben fönnt. 3) $a Ijaft bu meine £anb, lieber greunb! 2Öa3
. bift bu bod) für ein glürflidjer Wtnfä, baß bu ben ©efahren be$ 9fleere3, ber
28ut ber geinbe unb anberem berartigen glftcftic^ entgangen bift ! 4) ^orfena
foU |nm großen Seil burd) ba« b,elbcnmütige benehmen be§ SJcuciuS ©cäoola
bewogen fein, ^rieben mit ben hörnern ju f abließen. 5) ©ietje ba, ber Slr^t,
ben bu fcaft fommen laffen! Qnbeffen berfelbe wirb beine ©chmer^n nid)t im
geringften feilen fönnen, wenn bu ben ©runb be$ Übet« oor itjm oerheimlichft.
6) SBon ben öffentlichen ©efd)äften ganj unb gar ober bod) jum größten Seile
befreit, fecjrte ©icero, ber befanntlid) in griedjifdjer 3Biffenfd)aft nid)t minber
als in römifdjer gebilbet mar, jur ©efdjäftigung mit ber s$b,ilofophie jurücf,
bie er in jungen 3af)ren liebgewonnen ^atte.
3. $atft>.
49. SBeldje Serben werben abweidjenb com $eutfd)en als Sntranf ttioa mit bem
$atio oerbunben?
50. Überfefce: 1) 2)aß ba§ ©tücf bie Unternehmungen OctaoianS ganj außerorbent*
lieb, begünftigt f)at, bejweifelt niemanb; benn obgleich niele, welche bie alte
Freiheit wieberb,ergeftellt wiffen wollten, iljn um feine 9Jcad)tftelIung beneibeteu
unb gegen feine 93eftrebungen aufämpften, bemächtigte er ftd) bod) ber £err*
fajaft unb erlangte fo ba§, wa3 ©äfar uid)t hatte erlangen fönnen, er, ber
unzweifelhaft würbiger gewefen märe, ben (SrbfreiS ju beherrfdjen. 2) ^ulia,
bic Sodjter (£äfar§, b,riratete im 3al)re 59 o. (£ljr. ben *ßompeju3 ; als fte fünf
Oarjre barauf geftorben war, ©erheiratete ftd) $ompeju§ mit einer £od)ter be§
SReteHu» ©eipio. 3) Obgleid) bie ^Bürger ber eroberten ©tabt ben fiegreichen
ftflbtjerrn flehentlich baten, glimpflich mit ihnen ju oerfahren, würben bod)
weber bie öffentlichen noch bie ^rioatgebaube, ja nicht einmal bie Tempel ber ©ötter
Derfajont; benn jener ^attc gefchmoren, ihnen ihre £reuloftgfeit nicht ju oer*
Reihen. 4) SNögen aud) oiele barauf ausgehen, mich auf jebe SBeife ju fd)mähen
unb meine SBerbienfte um ben ©taat herabäufefcen: ich werbe bod) weber 9flüb,e
noch ®cfb fparen, um bie bem ©taate gefchlagenen SBunben ju heilen. 5) SSBenn
irgenb einer e« oerbient, feiner 53erebfamfeit wegen oon uns bewunbert ju wer=
ben, fo ift e$ ftdjerlid) dicero, beffen Sftuhm freilich t)eutjutage oon fo oielen
gefchmaht unb h^rabgefe^t ju werben pflegt. 6) Niemals werbe ich wich baju
bereben laffen, bem ftonful m wiberfprechen, welcher mit ben wirfungSootlften
Sorten bem 93olfe biefe§ ©efe^ angeraten hat; benn oergeffen wir nicht, baß
in unferer ^eit bie Kriege mit 9Wenfchlichfeit geführt unb auch fteinbe nad)
3nöglichfeit gefront ju werben pflegen. 7) SlmafiS fünbigte bem ^olnfrate«
bie Oapfreunbfdjaft auf, weil er bie Uberaeugung hatte, jener werbe einen
Digitized by Google
M-B3. - 14 —
unglücflidjen Xitfgong ^abcu; beim er glaubte, baß bie ©ötter ben Sterblichen
ein großes unb bauernbcS ©lücf mißgönnten.
51. Überfefce: 1) $a alle Ortfdjaften von ben fteinben eingeäfdjert waren unb es
fdjwcr t)ieft, ^rouiant für baS £eer JU befdjaffen, tarn eS oor, baß bie Sol=
boten, weit fic ihren 3orn nidjt mäßigen fonnten, fidj ber ©emaltthätigfeit unb
Sdjabenftiftung nidjt enthielten. 2) Obgleich mein #er$ feinen Slugenblicf frei
oon tfitrdjt ift unb oon foldjcm Sdjmerje gequält wirb, baß idj mid) faum ber
2;^ränen enthalten fann, bleibt mir bodj ber £roft, baß alle Patrioten mir
aüeS ©ute wünfdjen unb nidjt baran aweifeln, baß ich mehr für baS 2Bofjl be3
6taate3 als für mein eigenes geforgt Ijabe. 3) ^ucubibeS hat fefyr ridjtit}
bemerft, baß bie griechifdjen Jtjrannen beSfjalb oft gegen ihre Mitbürger aufs
graufamfte ©erfahren ftnb unb ifyre slNadjt nidjt mit 2J?aß gebraust haben, weil ftc
mehr für ihre perfönliche Sicherheit unb für bie Vergrößerung iljreS $aufeS al»
für bie ^ebung beS VolfSwofjleS (Sorge getragen hätten. 4) üßerreS mar nidjt
im geringften §err feiner ©ier unb enthielt fidj beS Unrechts fo wenig, bajj,
fooft er irgenb eine Stabt SicilienS betrat, bie (Sinwofjner für iljr .£>ab unb
©ut in furcht waren. 5) 3)a» fann niemanbem oon euch entgegen, baß ber-
jenige oon Dielen Übeln unb Irrtümern f vet bleibt, ber oor ben 5öorten ber
Sdjmcidjler auf feiner $ut ift. 6) 3)ie 3u^"nft W* m$ tnfmoeit oorauS, als
id) fage, baß unfer Staat, roeldjen unfere Vorfahren burch ©efelje unb ©n*
ridjtungen oortrefflid) georbnet Ijaben, 51t ©runbe gerichtet werben wirb, wenn
wir unS nicht oor ben hänfen gewiffer Demagogen fjüten unb aufs ftrengfte
gegen biejenigen einfdjretten, roeldje bei allem, was fte reben unb tljun, $artei=
intereffen im 5luge haben.
52. SBeldje mit *ßräpoftttonen jufammen gefegten 93 erb a regieren ben $atio?
53. Überfetje: 1) ßegt eud) mit allem (Sifer auf biefen $rieg, roeldjer cuetj jetjt enb^
lidj angefünbigt ift, nachbem er lauge brotjenb über bem Staate gefdjmebt ^at;
bulbet nicht, baß bie geinbe, roeldjen infolge unferer ©ebulb ber 9Rut gewachfen
$u fein fdjeint, mit ben ^riebensbebingungen unb bem Völferredjte ein ^odj
mütigeS Spiel treiben. 2) 3$ bin roeit baoon entfernt, eudj Sdjrecf bilber oor*
galten; aber ioie bie fcjte bei fdjwerercn $ranf Reiten ftärfere unb oft ge^
fährlidje Heilmittel anwenben, fo fdjeint mir jetjt in unferem Staate ein fjödjjt
gefährliches Unheil oorhanben ju fein, auf welches t^r forgfältig aäjten müßt;
benn p beffen Heilung ftnb bie energifdjten Maßregeln erforbcrlidj. 3) S)cr
fpartanifdje Äönig SHeomeneS oerfiel nidjt lange, nad)bem er auS bem ffriege,
mit welchem er bie 9lrgioer überwogen fj«tte, nadj Haufe juriiefgete^rt war, in
Sahnftun unb legte §anb an fidj; benn er Ijatte fidj nicht gefreut, ftnitx an
einen bem SlrgoS ^eiligen ^)ain ju legen unb ben ^jSriefter ber $era, oon
welchem ihm baS herantreten an ben 3lltar unb baS darbringen eines Opfers
oerboten worben war, gewalttljätig 31t befjanbeln. 4) 3)ic ©eianbten, welche
bamalS gerabe im Senate jugegen waren unb fur3 oorher an ber Schlacht teil*
genommen hatten, baten mit flehentlidjer Stimme, bie Senatoren möchten ihren
Sorten ©laubeu beimeffen unb nidjt bulben, baß Barbaren, in benen feine
Spur oon SJlenfchlichfeit unb SCRitbc fich fänbe, ungeftraft ein $eer oor ihre
$auptftabt rücfen ließen, um ihnen baS ^>octj ber 5lnechtfdjaft aufsubürben; fie
mödjten fidj oielmehr in ben Rrieg einmifchen unb, nadjbcm fte eine flotte an
einem geeigneten fünfte gelanbet hätten, ftdj bem Vorbringen oon ^orben ent=
Digitized by Google
— 15 — • 64—50.
gegenftetlen, weldje nnd) bem BeFtfce oon £anb begc^vtid) trotteten unb beSfmlb
fein Sebenfeu tragen mürben, mit bem römifdjen <ßrofonfu(, welcher in ber
benachbarten «ßrooinj fommanbiere, Krieg anzufangen. ;">) $ie geinbe warfen
ficd mit foldjer SBut auf unfer £eer, ba§ fte, roenn nid)t bie s3iad)t über bem
Kampfe hereingebrochen märe, unS eine sJcieberlage beigebracht unb ftdy bee
£ager§, an meines fie bereite licvnnuivücfui begonnen harten, bemächtigt I)abeu
mürben. 6) 3>ie ©efanbten ber AUobroger, benen bie fieiter ber fatilinarifchen
Serfdmjörung alles mitgeteilt Ratten, roaS ftd) auf bie *ßlane ber Berfdjroorenen
bejog, matten, jumal ba oor ihrem ©eifte bie gurcht fdjmebte, Uir ©taat
würbe, falls fie mit ben Berfchroorenen gemeinfame ©adje madjten, ben größten
©efatjren auSgefefct roerben, bem Konful (Sicero Sttitteilung oon allem, toaS fie
mit jenen oerabrebet Ratten.
54. ®eld)e Regeln gelten über bie Konftruftion ber Serben dono, circumdo, aspergo,
induo, exuo u. a.?
.V). Selker Unterfehieb befterjt jroifchen bem Dativus posscssivus unb Oemtirns
possessivus ?
56. Überfeine: 1) 3>a nad) bem SGßillen ityfurgS ©parta burcf> bie ^apferfcit feiner
Bürger gefdjütjt iu erben follte, fo befahl er, bie ©tabt nid) t mit SJcauem 511
umgeben. 2) SBährenb feines mehrjährigen Aufenthaltes §u Attjen ermieS AttifuS
ben bürgern fo niete große 3Bohltt)aten, bajj fte ihm ba§ Bürgerrecht ju fctjenfeu
roünfchten. 3) AIS £eftor bem erfd)lagenen *ßatrofluS bie Lüftung abgezogen
tjatte, legte Achill bie herrliche Lüftung an, melche Bulfan auf Bitten ber
SrjetiS für ihn oerfertigt harte, unb ftürmte in ben Kampf, um an #eftor
9tad)e ju nehmen. 4) Bon jroeien, melche gleich 9™ß* ©efd)icflichfeit im
Steuern beftfcen, barf man nicht Denjenigen als ben tüehtigften bezeichnen,
welcher baS größte unb prunfooüfte ©djiff rmt- 5) (SS ift roahrfcheinlid) ober
roenigftenS glaublich, baß bie Börner jene ferjrecfliche 9cieberlage bei Gannä nid)t
erlitten hätten, menn SerentiuS Barro nicht ju großes ©elbftoertrauen gehabt
Ijatte. 6) (Stje bie Konfuln §oratiu$ unb BaleriuS auS ber ©tabt sogen, ließen
fte bie ©efetje ber 3)ecemoirn, melche ben Tanten ber 3roölftafelgefetje führen,
auf (£r$ fdjreiben unb öffentlich aufftellen. 7) SHeich ift, wer fo oiel befiel, baf$
er niajt§ mehr roünfcht. Keiner fann einen gerechten ©runb fyabtn, gegen fein
Saterlanb bie SGBaffen ju ergreifen. 8) *ßothagoraS roollte bem belifchen Apollo
fein £lner opfern, um nicht ben Altar mit Blut 51t befprüjen. 9) 3Benn bu
Qua) mit beinern Machbar eine alte $einbfd)aft rjaft fo geziemt eS ftd) bod) nicht
für bich, einen fo rachgierigen ©inn gu haben, baß bu feinem guten Flamen
einen ©chanbflect anhängft. 10) 2113 bie (Sinroormer oon Arbea, melche rocgen
eines SanbftücfeS lebhaften ©treit mit ben ©inrootmern oon Aricia \jatUn, bie
Börner erfuchten, ju entfd)eiben, roem oon beiben ber Acfer gehöre, entfchieben
bie JribuS, baß bcrfelbe Eigentum beS römifchen BolfeS fei. 11) 3BaS nid)t
bir gehört, baS begehre auch nic^t. 2Bir fönnen nur baS oerfcrjenfen, maS unS
felbft gehört. 12) Unter allen Berbinbungen ift feine roid)tiger als bie, roeldje
wir mit bem ©taate fyaben. 13) 2. XarquiniuS fyatte einen fo tjeftigen unb
Ijarten ©inn, baß man ihm ben Beinamen beS ©toljen gab. 14) 2Bie ift eS
nur möglich, baß bu bie Bebeutung beS sJramenS OuirinuS nicht feunft? $aft
bu nicht gehört, ba§ bie SRömer bem unter bie ©ötter perfekten ^RomuluS ben
tarnen CuirinuS gegeben haben?
Digitized by
57—62. - 16 -
57. 2ÖQ8 oerftcljt man unter bem Dativiis commodi unb incommodi*
59. Söeldje Slbjcf ttoc regieren im fiatetnifrfjen ben 2)atio?
00. Stuf mcldje boppette tBeife fann man folgenbc 91u$briicfe überfein? 1) 3n aller t'eus?
SXunbe fein. 2) Stabtfommanbant fein; Sagerfommanbant; ju jemanbe* Sormunb eingefefst
werben. 3) 3emcmbcm jut ftÜBen fallen. 4) IWurcna war llnterfelbfjerr bei fiucuUuä. 5) §icro
niar ein ftrennb ber 5Hömcr. $ie "Ärpmatcn waren 6Jren$nad)barn ber "Ätlnaten. 6) Strifiibe*
war ein 3«tlK"P|K beä Xb>miflpf!e§. 7) Sefcc bebten ^clcibigimgen enblid) ein ^kl. 8) ©nein
$unbe ben Sd)manj abwarfen, einem bie Cbjen (.froare, tyinbe) abidmeiben. 9) 3emanbem
ben Doldj entmmben. 10) 3cmanbe* Hoffnung Ijerabuimmen.
61. SBaS oerfteljt man unter bem Dativus ethicus?
62. Überfefce: 1) 2Il§ 3*abiuS nad) ber Eroberung $arent§ oon feinem ©djreiber
gefragt mürbe, wa$ mit ben ungeheuer großen ©ötterbilbern gefdjefjen folle,
befahl er, bie erjürnten ©ötter ben iarentinern ju laffen. 2) SBenn meine Rinber,
fagte s$f)ocion, mir äfynltd) fmb, fo wirb fie eben biefer Sief er ernähren, ber
mid) v.i biefem 31nfef)en bat gelangen (äffen; wenn fie mir aber unähnlich fmb,
fo will id) nidjt, bajj if)re ©djwelgerei auf meine Soften genährt unb oergröfjert
werbe. 3) 2)ie Slotte, weldje bie 3ltt)ener auf ben 9iat be§ £ljemiftofle§ gebaut
Ratten, ift nul)t blog fär fie felbft, fonbern and) für ganj ©riedjenlanb tieilfam
gemefen, befonberS in ber ©d)lad&t bei ©alamiS, einer 3nfet, meiere im faro^
nifdjen 53ufen in unmittelbarer sJlat)e uon $lttifa lag. 4) 3)ein SBater, mein
befter greunb unb ein oortrefflidjer 9Hanu, bem nur wenige unferer Mitbürger
an $ugenb gleid) geroefen fmb, pflegte &u fagen, nid)t£ fei lobenswerter, nid)t$
für alle efjrenooller, als ftd) oerföfynlid) un*> motjlwoHenb gegen Jeinbe 8U S*igen,
wenn biefelben aud) nod) fo übelwollenb unb gef)äfftg gegen und felbft feien.
5) ®ie ©olbaten, reelle an allen sunt Seben notroenbigen fingen ben größten
Langel litten unb ber feinblidjen Übermalt burd)au§ nid)t gewad)fen waren,
weigerten ftd), in offener gelbfd)lad)t jw feimpfen, obgleid) ba§ Serrain für
eine (5d)lad)t fcr)r günftig war. 6) Siffabon gewährt 00m $ajo au§ gefeljen,
einen wunberfd)önen Slnblicf. 7) Söenn man oon ©üben burd) bie Meerenge
uon ©icilien fäljrt, fo Ijat man jur Unten §anb Qtteffana, $ur redeten SRegiunt
liegen. 8) 5113 9lgeftlao3 nad) feinem Siege bei ßoronea gefragt würbe, roaS
er mit benen gemacht wiffen wolle, weldje ftd) in ben Tempel ber Sttineroa
gerettet hätten, fetjte er, obmotjl er allen, welche gegen fein 5kterlanb bic
SEBaffen getragen tjatten, gewaltig jürnte, bod) bie (Sfyre ber ©öttin über feinen
3oru unb befahl, biefelben ju fronen. 9) SGÖad bie $abfud)t ber ©eijigen ju
bebeuten Ijat, oerfte^e id) nit^t; ober fann e$ etwa^ 2:^öric^tere» geben, al5
wenn man um fo meljr 9ieifcgelb oerlangt, je weniger oon ber SHeife übrig iftV
10) Agamemnon wünfe^te je^n Scanner nic^t 00m Schlage be§ 2ljay, fonbern
be§ s3teftor %\\ ^aben; in biefem %a\üt zweifelte er nid)t, ba^ Xroja balb $u
$alle fommen werbe. 11) 3)ie ©riechen fetten ben ^uefuef be§^alb für einen
ber $era ^eiligen (SBogel), weil jene im Jrü^ling beim SHufe be§ ^uefuef^ fid)
mit 3CU§ oermäfjlt l)aben fotlte. 12) ©ewiffe Hunftgriffe ftnb allen sJ?ebnern
gemeinfam, bie au§ ber ©d)itte be§ 'Sfc^ineS ^eroorgegangen finb. 13) ^erobot,
befanntlid) ein 3e^genoffe be§ ^3erifle§, berietet ber ^Batjr^eit gemäjj, ba§ bic
©partaner, auf ben eigenen Vorteil ju fe^r bebaut, me^r ©orge auf i^r be-
fonbered al§ auf ba§ allen gemeinfamc 93aterlanb oerwanbten. 14) 9Jlod)te
Iißaru§ bie ©a^anbe nid)t überleben wollen ober fid) oor bem Qoxwt be^ s3luguftu»
alljufe^r fürchten: er ftürjte fidj in fein ©dpoert, nad)bem bie römifdjen Segionen
Digitized by Google
— 17 - 63—67.
rem bcn $eutfd)en üernidjtet waren. 15) $ie römifchen Qünglinge mufften,
um ftd) für bic Skrroaltung öffentlidjer Sinter fähig ju machen, eine 3^it(ang
Äriegsbienfte thun, teils um ftch baburd) um ba§ 23aterlanb nerbient §u machen,
teils um ben ^Befehlen ber SBorgefefcten auf§ SBort gehorchen ju lernen, ehe fie
felbft über anbere ben SBefehl führen mürben. 16) Obgleich finfurg jeber ^radft*
liebe ganj unb gar abgeneigt mar, glaubte er bock bafj e3 bem SBerbienfte
berer, bie ben £elbentob für ba§ Saterlanb geftorben roaren, angemeffen fei,
mit bem f)öd>ften Slufroanbe begraben $u roerben. 17) 3)u ^aft nie Urfadje,
bid) ju fd)ämen, beinen (Sltern unb fiehrern, menn fie Dir etroa§ ju thun be*
fehlen, ©erjorfam gu leiften; rechne e§ bir nielmehr &um SHuljme an, bir ihren
Seifall 5u ermerben.
63. $er Sa$: „%it Xugenb muß uon allen geübt werben" ift $u überfein: Virtas omnibus
(ja nid)t a6 omnibus!) colenda est; beim bie tjanbelnbe $erfon ficht beim ßJerunbiüum
regelmäßig im Dotiö. Sarum ift trofcbem in folgcnben ©äfren ba§ ©erunbioum ntd)t mit
bent einfachen 35 a t iu , fonbern mit a c. Abi. üerbunben? Hisce civibus est a vobis con-
sulendum. Mos a me gerendus est adulescentibus. — Nunc mihi tertius ille locus
est reliquus orationis, purgatus ab his, qui ante me dixerunt, a me retractandus.
Xon si a populo praeteritus est, a iudieibus condemnandus est. — Haec a me in
dicendo praetcreunda non sunt. Admonendus potius a me quam rogandus es. Haec
agenda sunt ab oratore.
64. 2i*ad oerfte^t man unter bem griedjifdjen Statin bei ^affiuiS?
65. SaS ift in betreff folgenber $ i d) t c r ftellen ju bemerfen? 1) Clamor it caelo. Orco de-
missos. 2) Placitone etiam puguabis amort ? Africus ventus decertat Aquiloniiws. Solus
tibi certet Amyntas. 3) Invitum qui servat, idem facit occidentt.
66. Selche Regeln gelten über ben ©ebrauch be§ Kating be§ &mzdt$ in 5tu3*
brüefen roie dono dare, testimonio esse, ludibrio habere?
67. Überfefce: 1) SBenngleid) Verräter in einem Kriege non großem 91ut$en fein
tonnen, fo ftnb fte bod) aud) ben jenigen, benen fte genügt ^aben, mit Stecht ein
©cgenftanb ber Verachtung. 2) $ie Süchtigfeit be§ 2lgricola rourbe uon allen
3ettgenoffen bemunbert; beim er befafj eine aujjerorbentliche 5lrieg§fenntni3,
Seutfeligfeit, SluSbauer in ©trapaäen, praftifcfye Klugheit unb fold)e Uneigen*
nü$igfeit, bafj er niemals, obgleich er e3 leidet hätte thun fönnen, ben (Staat
als ©rroerbSquetle betrachtete; nichtsbeftoroeniger mürbe er uon ^Domitian ge=
hafct, roeldjer e§ if)m at£ Verbrechen anrechnete, bajj fein eigener föufrni non
jenem oerbunfelt roerbe. 3) 3)ie ^eilige ©djrift empfiehlt an Dielen ©teilen ben
3lei{$ unb mad)t barauf aufmerffam, mie üerberblicr) gaulheit unb SJtüfjiggang
für ben ÜWenfcb,en fei. ©in fauler Sftenfdj, fagt fte, fei einem ©teine ätjnlid),
ber im &ot liege; roer ilm berühre, ber müffe feine $änbe roieber abroifdjen.
$armn, it)r Qünglinge, lagt e3 euch <wn ^erjen liegen, euch an Sleijä unb
£hätigfeit ju geroöhnen; bann merbet ihr bereinft euch felbft eine ©hve, ben
Jreunben ein Slu^en, bem ©taate ein ©egen fein. 4) 2)ie breifjig Xtjrannen
»erachteten ben 2hrafnbul unb beffen 2Illeinftehen, ein Umftanb, roelcher jenen
uerbei blich, biefem förberlid) mar; benn 2:^rafi)bul mürbe, rccil ihm ^tit ge*
geben mürbe unb oiele ^Bürger ihm ju §ilfe famen, non £age ju iage ftärfer
unb oertrieb fchlie§lid) bie Jnrannen, non roelchen bie fiacebämonier nergeblich
ju $ilfe gerufen roaren, au§ ber §auptftabt. 5) 2)cm 2lfchine§ hatte c§ n^)l
begegnen fönnen, uott allen ©uten gesagt unb ncradjtet &u merben, menn er
biefelbe 3Saterlanb§liebe roie 3)emofthcnc^ befeffen r)ättc. Slber e§ gereidjt |U
feiner ©djanbe, bag er fich fein ©eroiffen barauö gemacht h^t fein iöaterlanb
Dienst, latein. Äcpciüoriunt. 7. Stuft. I. 2
Digitized by Google
68-69.
- 18 -
an $l)tltpp oon SNacebonicn $u oerraten unb ben £emofthenel roütenb $u be-
fämpfen, roelchem er fogar ben Umfianb $um SBonourf machte, bafj feine ©rofc*
mutter eine 9lullänberin geroefen fei. 6) ©enügenbe Jruppen jum Sd)u£e bei
Sagerl jurüctlaffen. 3um SHücfsuge blafen. $)al &ntyn jum Rücfjuge geben.
7) Sttein Reichtum ift mir eher eine Quelle ber Sorge unb bei 33erbruffel als
ber greube unb bei ©cnuffel. 8) Jür oiele Athener mar ber $ob bei Sofratel
höd)ft nieberfdjlagenb unb betrübenb. 9) Safyn, rocldje im Kriege gebraucht
werben. ©inen £ag jur Unterrcbung feftfefcen. ©inen Ort jum ÜBohnftfce mahlen.
10) $eine tfreunbfcfyaft ift mir bei oielen Gelegenheiten eine ftarfe Stüfce unb
görberung geroefen. 11) 93ei ben ©alliern rief bie f leine (Statur ber Börner
bal ©efütjl ber 93erad)tung ^eroor. 12) ©einen fteinben $um ©efpött bienen;
jemanben jum beften fyaben. 13) ©elb auf 9Bud)er ^ergeben; ehoal junt *ßfanbe
fefcen; etioal all Sftitgift beftimmen. 14) SBem fam el ju gute? 3)iefe ©in*
ria^tungen fmb allen l)eilfam (läftig, hinbevlid)). 15) 3)al möge eud) ein $8eu
fpiel (Semeil) fein.
4. Wenitit)
68. Überfeine folgenbe Slulbrücfe in möglichst furjer (praeifer) Söeife mit 9fa*
menbung einel Oenitivus sitbiedivus: 1) 3)ie SBeiounbemng oon feiten ein«
fältiger Sttenfdjen. 2Bal bebarf el bei Ratel oon feiten ber *ßontificel? Ohne
alle Sd)ulb oon feiten ber sSbilen. 2) 5)te oon ben fieben 3ßeifen tjerrüfyrenben
3lulfprüd)e. 3)ie unter allen SBölfero beftehenbe Übereinftimmung. S)ie mit bem
^rieben oerbunbenen SSorteilc. $ie jroifc^cn ben Athenern unb «Spartanern fjerr*
fehenbe 3roietrad)t. 3) 2)ie ©hvenerioeifungen unb Rechte, mie fte ben ©Ottern
gebühren. £)te Strafe, roeldje bal ©efet) oerfügt. Pflichten, toie fie bie 33er
roanbtfd)aft auferlegt. 4) $er burch, ben ftrteg oerurf achte Sdjrecfen. 2)ie
Schmach, roeldje ben ©äfar betroffen ^at. $er Ütti&frebit, in meinem ber ganje
Stanb fte^t. 5) $ie ben fahren gebührenbe ©hre. ©ine ©otfloerfammlung jur
s4Baf)l oon Äonfuln, a«* ©nifcrjeibung über ©efefcelanträge. 3ür ben ^runftifd)
beftimmte ©efäfje. 6) (Sie banben ben ©efangenen mit ben an ben $Söcb,ern be*
finblidjen Riemen. 7) Räubereien auf ben Sanbftrajjen unb auf bem platten
Sanbe. Reben oor ben ©ersten unb im Senate, ©ine auf Sölutloerioanbtfdjaft
gegrünbete Sßerbinbung. ©ine auf SBofylrooUen beruhenbe Siebe. 8) 3)er au»
93eleibigungen erioachfene §afj. $>ie jahllofen Uterbrechen, meiere bie ©eioalt*
herrfdjaft bei Sulla bejeichnen.
69. 2ßal oerfteljt man unter Oenitivus epexegeticus ober explkativus? — Über»
fetje: 1) ©I ift feine ©ntfdmlbigung für ein Vergehen, wenn jemanb bie $reunb=
fd)aft all ©ntfcrmlbigung benutzt. 2) ©äfar ftellte jur Sia^erung ber ^Briicfe
äiöölf Äo^orten all Sa^u^mannfc^aft auf. 3) $er ÄÖnig wirb euc^ nidjt nur
Sänbereien, fonbern aud^ ©olb all SBetoIniung geben. 4) 3)al aulgejeiainctfic
Runfhoerf bei Slpellel, bie aul bem 9)ieere auftaudjenbe iOenul, mürbe ju Soö
in Dem Tempel bei 2llflepiol aufbemat)rt. 5) ©iebt el nid)t§r roobur^ bie tfaft,
mela^e id) mit bir gemein rjabe, bal bereitl brücfenbe ober roenigftenl b,eran=
na^enbe Hilter, erleichtert raerben fann? 6) sßlato fyA su feinen abftraften Unter;
fudjungen eine bejaubernbe Spraye gleidjfam all 3Bürje getrau. 7) 3m 2Binter
fe^lt ben Räumen irjr fdjönfter Schmucf, bal Saub. 8) ©emifj oerbiente
^llejanber in noch h°^ercm ®*<ü>t bie allgemeine ^erounberung, menn er fic^
Digitized by Google
— 19 — 70—75.
md)t öfter§ burd) einen fdjlimmen ^e^ler, ben Born, $u ©raufanrteiten chatte l)in=
reiben (äffen. 9) £)te irogloboten fjaben ifjren Hainen oon ben au3 §öl)len
befte^enben SBotjnungeu erhalten. 10) 9hir eine Rlaffe oon fieuten ift un§
fetnbltc^ gefront, nämlid) biejenigen, welche, burd) ©elb beftodjen, ba§ 33aterlanb
bem geinbe oerraten ljaben. 11) ftuma ^ompiüu§ fefcte auger ben brei glamine§
nod) fünf *ßriefterfotlegien ein, nämlid) bie *ßontiftceS, Slugurn, ©alier, ftetialen
unb oeftalifdjen Jungfrauen. 1 2) SBer foüte nid)t 9flitleib mit einem Sttenfdjen
ijaben, ber ba§ Ijerrtidjfte ©ut entbehren mufe, nämlid) bie ©efunb^eit? 13) Sägtia)
enoeift uns ber liebe ©ott unselige 2Bot)ltl)aten, bie in ©efunb^eit, ©ffen unb
Jrinfen, Jreuben aller 9lrt, ©djlaf, #uft jur Arbeit u. f. ro. befte^en; ift e§
nun nidjt unfere ©djulbigfeit, ifmt für biefe ©üte unfere Stanfbarfeit burd)
Siebe &u ilnn unb burd) ein tugenblmfteS Seben §u bezeugen? 14) 9lad) ben römi*
fd)en ©efetjen mar e§ einem geroefenen Ouaftor nur nach, einem 3^itraume oon
fünf Sauren erlaubt, ftd) um bie nädjfte SBürbe, bie äbilität, ju betoerben.
70. Überfeine: 1) Verlangen nad) ©peife; 2BiberroiHen gegen sJ03ein; S)urft nad)
ftreiijett. 2) ©inftd)t in baS SRedjt; Stroft in SBiberroärtigfeiten. 3) ©croalt über
Seben unb Xob; Verurteilung wegen 2lmt3erfd)leid)ung. 4) $ried)enbe§ 93eneb,men
gegen £od)geftellte; ®eb,orfam gegen bie ©efetje. f>) ©in Vorzug oor allen
©efappfen; ber Übergang über bie 9llpen. 6) 5lnb,ängli^feit an $ompcju§;
Beteiligung an UnglücfSf allen. 7) ©in ©ieg in ben olnmpifdjen ©pielen; Krieg
mit *ßnrrt)u§; S-iuljm bei ber 9}adnuelt. 8) ©ine fiobrebe auf ben Eaifer; ein
©lücmmnfdj ju bem ©iege. 9) 2)er ©taube an ©ott; bie ©fyrfurdjt oor ©ott.
10) 2tuöfid)t auf ba£ 9Heer; Trauer über einen XobesfaH. 11) ©ntfyaltfamfeit
im ©enuffe oon 2Beiu; ©rfafjrung im SBaffenljanbioerf. 12) $ampf um bas
Seben; Söettftreit um ©fjrenftellen. 13) ©eridjt über fieben unb Xob; £riumpl)
über bie öojer. 14) ©Reibung oon ber grau; i)?uf)e oon ber 9lrbeit. 15) ©in
SJlittel gegen ben Qotn; Stadjgiebigfeit gegen bie Beamten. 16) 9lad)folge in
ber Regierung; Übereinftimmung in allen planen.
71. Überfefce: $a§ 2lnbenfen an uns; 9Hitleib mit bir; 9]eib gegen birf); 9iücfftd>t
auf eud).
72. ©e$e in folgenben S3eifpielen ftatt be§ ©enitio§ ein einfaches Pronomen mit
attraftionSartiger ßürse: 1) Dolor huius rci (= ber 6d)mer$ herüber) animum
meum fregit. 2) Cuius rei admiratione teneris? 3) Fama Warum rerwn
totam urbem pervasit. 4) Cuius rei pulchritudo maior est quam virtutis?
5) Scaevola in numero eorum fuit, qui Porsenam interimere parati eraut,
6) Amicitia est ex genere earum rerum, quae vitam beatam reddnnt.
7) Quorum in numerum me ascribes? 8) Ipsa illius rci mentio.
73. Seid)« Skobadjtung fnüpft fid) an ttuSbviicfe luic Ptolomaeus Lagi, Dareus IFystasph, Ci-
ceronis Terentia, pugnatum est ad Spei:'
74. §eijjt „ein 9)lann non grojjem ©ei|te" vir magm* ingenü obev vir magno in-
genio? §ei§t „ein ©raben non funfje^n Jug" fossa quindecim pedwm ober
fossa quindecim pedi&us? §eigt „bie Sluerodjfen ftnb oon ber ©eftalt ber
Stiere" nri sunt taurorum figura ober figurae?
"5. f>ei$t „ein 2)iann oou ©eift, eine g-rau oon ©djönljeit, eine ©aerje oon SÖert,
ein ©orfall oon Sic^tigfeit, ein Umftanb oon Sebeutung, ein ©olbat oon 9Jlut"
vir ingenii (ober ingenio), mulier pulchritudine, res pretii, casus discriminis,
res meinen ti, miles virtutis?
2^
Digitized by Google
76—79. — 20 -
76. SBeldjen ©ebraud) hat ber präbifatioe Gen. possesswus bei bcm SÖerbum esse ?
77. Überfe^e: 1) 2Benn bu fd>reibft, bas Anbeuten an mid) fei bir unb beinen An-
gehörigen eine große ftreube, fo bitte id) bid) $u bebenfen, baß uor Sehn=
fnd)t nac^ cud) faft oergehe. 2) $er Senat wirb e3 nicht übev fid) geroinnen,
fo große ©efchente oon euch, ben ntädjtigften Siegenten, aurücfjuweifen. 3) -ü)can=
nev oon ßharafter werben f eltener gefunben als Sftänner oon ©eift. 4) Sei
cntfdjloffenen unb ungebeugten Sinnes unb oertraue unferer Siebe 511 bir; einen
SNann oon f ölender $Red;tlid)feit loerben mir nid)t im Stirije laffen. 5) Surd)
eine nadjbrücflidje SHebe erreichte Gäfar, baß bie (£enturionen ebenfo wie bie
Solbaten einfallen, baß nicht ihnen, fonbern bcm ftelbherrn ba§ Urteil über
bie Oberleitung be§ ßriegeS $uftel)e. 6) AUe§, oon welcher Art e£ nur fein
mag, wiffen ju wollen, oerrät einen neugierigen sJ)icnfd)en; aber burch bic Be-
trachtung ber wichtigeren 3)iuge 5U wiffenfdjaftlidjem Streben tjingeriffen $u
werben, ift immer für eine ©igentümlid)feit ber ebelften 3)Mnner gehalten
worben. 7) ©3 ift hier nicht ber Ort, weitläufig oon ber Baterlanbslicbe ju
reben; fooiel fteht feft, baß e3 meine unb eure unb aller Solbaten Pflicht ift,
mit SHuije ben Job für ba3 Baterlaub ju leiben. 8) 9iid)t3 fennjeidjnet fo fehl*
einen fleinlichen, enghersigen Sinn als» Siebe §um iHeid)tum. 2113 erfenntlid)
befunben -ju werben, ift ju allen 3e^cn oon ben Beften für ba3 3eid)en einer
eblen ©eftnnung gehalten worben. 9) 2113 ©äfar ben Sihcinübergang befchloffen
hatte, um bie ©ermanen ju befriegen, ließ er eine Brücfe über ben ^Htjein
fdjlagen; benn ba£ §eer ju Schiffe über ben $luß 8" führen, fd)ien ihm weber
feiner ©hrc nocD/ oer ^ römifdjen BolfeS &u entfpredjen. 10) ©hier großen
Seele ift e§ nicht gegeben, immer etmaS ju argwöhnen unb ju fürchten. 63
bezeugt einen eblen Sinn, wenn man mit feinem Berftanbc unb 3ßiffeu fo otcl
al3 möglich ju umipannen ftrebt, um in ber 2Belt nidjt al3 Jrembling, fonbern
al3 Bürger ju erfdjeinen. 11) Bei Anfang bc3 ^weiten puuifdjen StriegeS gc=
hörten aüe Sanbfchaften Spaniens jenfeitS beS ©bro außer ber Stabt Sagunt
ben Rarthagern; aber burd) bie Bebingungen bc3 -tfriebenS, welchen bie s$unier
im Sah« 201 o. ©l)r. fchloffen, würbe bcftinuut, baß Spanien in feinem ganjen
Umfange ©igeutum ber Konter werben füllte. 12) Philipp oon 9flacebonien
eignete fid) griedjifdje Bilbung in Ztybtn, einer Stabt oon alter Strenge, an
unb swar im £aufe bc3 ©paminonbaS, eines sJ)tannc3, ber befanntlid) außer*
orbentlidje roiffenfdjaftlidje unb ftrategifdje Äenntniffe befaß. 13) ^d) jweifle
nicht, baß ein Urteil oon mir, bem biüigften Beurteiler, bir ben Sd)mer$ über
ba3 erlittene Unrecht erleichtern wirb. 14) ©äfar fall eine große ©eftalt, weißen
Jeint, muSfulöfe ©lieber, fchwarje, lebhafte Augen unb eine gute ©efunbejett
gehabt \)aben. 15) 'Sag 3al)r befteht auS 365 Jagen, ba3 Schaltiahr au» 36G
Jagen. 16) ©atilina, ber au3 oornehmer gamilie flammte, befaß Jfraft be*
©eiftes unb $örpcr3, sugleid) aber auch einen böjcu unb nieöerträchtigen ©Ijarafter.
17) Sei ja gutes SftutS, benn bie Siebe bciueS BruberS ju bir unb bie Sorcjc
oon un3 allen ftnb berart, baß bie 3)cißguuft ber ©egner gegen bid) erfolglos
fein wirb. 18) 3hr ^aot rec^* baran gethan, baß ihr euch gcfd)eut habt, 2)ingc
ju entfeheiben, welche eurer ©ntfdjeibung nidjt unterliegen.
78. 3n weldjer SBeife gebraudjt bie lateinifdje Spradjc ben partitiuen ©enitiu^
79. SBclche Beobachtung ergiebt fid) au3 folgenben Sätjen? 1) Acerrimua ex Om-
nibus nostris sensibus est sensus videndi. Dixit cx eis quidam. 2) Thrasy-
Digitized by Google
— 21 — 80—83.
bulns habuit secum triginta de suis. 3) Inter maxi in a vitia nullum est
freqnentius quam ingrati animi. 4) Thaies sapientissimus in septem fuits.
ho. Überfetje: s)]id)t3 9teue§. Gctma3 SÖlevfroürbtgeö. QctroaS ©öttlicfjeS unb §inmu
lijdjeS. sJ2id)t§ MerhoürbigcS unb 9leue§.
81. Überfetje: 1) 2Bir fmb unfer nur wenige. 2) Qfjr fcib euer nidjt mefjr als
Rimbert. 3) $ie römifd&en $ribu§, bcren eS 35 gab, verfielen in ftäbtifdje unb
[anblicke. 4) 2Bie oiele fmb euer? 5) 9ttobe oerlor alle i^re Kinber, beren fte
jroölf rmtte. 6) $)ie Gebein, oon benen e3 im Slttertum eine groge Spenge auf
bem Libanon gab, fmb je^t faft gar nid)t mefjr uorrjanben. 7) $er Sterne giebt
es fo oiele, bafj fie nitfjt gesäfjlt werben tönnen. 8) $d) bitte bidj, mir einige
$üd)cr, roenn bu beren rjaft, ju fdjicten. 9) 93on aßen gelbfjerren, fooiele id)
ib,rer fenne, fmb (Eüfar, ^riebrid) b. ©r. unb Napoleon bie größten geroefcn.
10) $Bir t)aben ber froren $age mefyr al§ ber traurigen erlebt.
82. Überfe^e: 1) @§ fonnte nidjt anberS fommen, al§ bafc bie Börner unb $ar*
ttjager, roeldje beibe bie Söeltrjerrfdjaft erftrebten, in ftrieg gerieten, jumal ba
bie vJ?unicr bereite einen bebeutenben Seil 5icilien3 i^rer §errfd)aft unterroorfen
hatten. 2) Mehrere uon unferen Mitbürgern rjaben jiemlid) otel ©elb 31t*
fammengebradjt, um bie 9iot ber ftremben, oon benen ferjr oiele faum mit
Gumpen bebeeft fmb, 31t linbern. 3) 3)ie meiften oon eud) fdjeinen nierjt §u
roiffen, bafj £rajanu§ unb |>abrianu$, roelcrje beibe ein liebeoolleS Slnbenfen an
fta) Innterlaffen Imben, geborene Spanier roaren. 4) $eber oon ben beiben
Sfonfuln fämpfte glüeflid). 9teun uon unfern Schiffen finb in ben ©runb ge«
boljrt. ^}d) rjabe feinen beiner Briefe ermatten. Vergiß feines meiner SBorte.
ö) üBon ben Malern unb sBilbfjauern münfcfjt ein jeber, bafj feine $unftroerfe
uon ber Spenge ber ©eaerjtung getoürbigt roerben. 6) Jßon ben Slfarnanen
nahmen einige au§ 53euteluft unb eigennützigen Motioen, bie meiften aber au$
^ntereffe für bie 3lt^ener an bem 3uge gegen SurafuK teil. 7) (£$ fcfjeint ein
Scfycffal3befd)lufj geroefen 511 fein, bafj im erften puniferjen Kriege oon ben
Rotten beö römtf^en SßolfeS bie eine burd) Sdjiffbrud), bie anbere baburd),
bajj fie oon ben sßuniern in ben ©runb gebohrt mürbe, itjren Untergang fanb.
8) 3n bemjenigen beiuer ^Briefe, roeldjer mir geftern übergeben roorben ift,
roerben bie meiften oon meinen Mitbürgern unb fogar einige oon unferen f)öb,even
Beamten, bie, roie bie meiften oon un3 miffen, bic crjrcniuerteften Männer fmb,
in ber leibenfd)aftlid)ftcn siöeife fo oerlprmt, baß jeber oon beinen greunben
(Darüber) im haften ©rabe entrüftet ift.
83. Überfetje: 1) $>a|3 jähzornige Mcnfdjen ftcf) 51t ben größten Sdjanbtlmtcn ffin*
reiben laffen, beioeift Slleranber, ber in feiner 3But fo roeit ging, baft er feineu
Jreunb (£litu§, in rocldjem er einen Mann oon ausge$cid)nctcr £reue erfaunt
tjattc, burd)borjrtc. 2) 9113 bie iöürgerfa^aft oon iKom burcrj Vertreibung ber
föniglierjen ^müie bie ^reitjeit geroonnen ^atte, fingen nidjt roenige oon ben
jungen Seuten, bie ^u ütel ßügcllofigfeit unb ju roenig (S^rgefüb,! befafjen, bar*
über ju f tagen an, bog bie ©efetje, roeldje feine Spur oon Milbe, feine Spur
oon 93er$eit)ung müßten, itjrer 2lu§fd)toeifung im 23ege ftänben. 3) 2U3 nad)
Eroberung unb ^Jtünberung oon Megara ber feinblidje Jelbrjerr einen itjm be=
gegnenben ^tjitofopljen fragte, roa§ für einen Vertuft er erlitten t)abe, antmortetc
biefer : „3d) rjabe fein Stücf oon meinem Eigentum eingebüßt; benn Sugenb
unb SBeiSrjeit l)at feiner oon beinen Solbaten geraubt". 4) §at fid) einer ein--
Digitized by Google
84-86.
— 22 -
mal tjcimlid) bem Safter in bie 2lrme geworfen, fo wirb er bafb ben Unr>cr=
ftanb fo weit treiben, baß er attel (Schamgefühl ablegt unb, reo er auct) in ber
3Bett weilen mag, offen ein fd)led)ter 9ftenfd) fein will, o) 2Bie ift bir umS
$er$? 3Öa3 für ein Unrecht bat man bir benn jugefügt, baß bu (fo) äufcerft
wenig Hoffnung f)aft? 6) 3d) weiß, baß ber inrann bir nidjtS oon beinern
Vermögen übrig gelaffen fjat; aber glaube ja nidjt, baß id) irgenb etwas meiner
£reue UnwürbigeS tlmn werbe; nein, wo in ber Seit id) aud) bin, icf) roerbe
mid) beiner unb beiner ßinber fo annehmen, wie eS unfere Sreunbfdjaft ucr-
langt, unb bid) in beinen iöeftrcbungen unterftütjen, fo gut id) eS fann. 7) die-
jenigen, meiere nad) Slrt beS S-Biet)3 alles auf bie ©innenluft beaiefjen, fönnen
fid) nidjtS §olje§, nidjtS ErfjabeneS, nichts ©öttlidjeS unb |>immlifd)e§ cor*
ftellen. 8) 25er gallifdjen Gruppen waren &u wenige, als baß flc ber Übermacht
ber ^unier gewad)fen geroefen mären, jumal ba $annibal rücfftd)tlid) ber $(uf=
ftellung feines §eereS nichts ju wünfd>n übrig gelaffen f)atte. 9) Sag beim
irgenb ein ©runb oor, baß bu allein oon allen meinen ftreunben auf feinen
meiner Briefe antroorteteft? 10) Über bie 2Bat)l ber SJiittel su feinem 3rocc^e
tyegte (Sfylobwig nidjt bie minbefte *8ebenfüd)feit, unb roo eS ber $wecf &u er*
forbern fcl)ien, ftieg er unbebenflidj bis &um 9tteud)elmorbe fjinab.
84. Söeldje 3lbjeftioe regieren im Sateinifdjen ben ©enitio?
85. SBeldje SHegel fommt bei Überfettung folgenber 3lusbrücfe in 3lnroenbung?
1) 2Bab,rb,eitsliebenb. 2) SlrbeitSfdjeu. 3) (Sin fdu'ff barer 3-luß. 4) ^flidjtgetreu,
pflidjtoergeffen.
86. Überfetje: 1) $)ie ©opljiften, meldte befamulid) ber ^ra^lerei ober beS Erwerbs
wegen s]5t)ilofopl)ie trieben, urteilten abfprcdjenb über $)inge, roooon fte feine
Kenntnis Ijattcu; benn fte wollten nid)t nur für Kenner ber fünfte unb ^Biffen«
fdjaften, fonbem and) für erfahren im ©taatSwefen unb für redjtsfunbig ge^
galten werben. 2) 2lttifa mar im Altertum ftarf beoölfert, jebod) metftenteils
arm an ©etreibe unb grüdjten, aber fruchtbar an Olioen unb geigen. 3) 21ncu§
SftartiuS, ber jwar friebliebenb war, aber ©eteibigungen nid)t ertragen fonnte,
überwog bie fiatiner mit Ärieg, weil fte in ber Erinnerung an iljre frühere
3Hadjt eine ^oajmütige Antwort gegeben Ratten. 4) SBeit id) mit ben <Bert)alt"
niffen in ber Stabt ganj unoertraut bin, fo bitte id) bid), mir, bem ratSbebürf*
tigen, mit beiner $Iugf)eit beisuftefyen unb mid) bem 33arro, ber, wie id) gehört
Ijabe, bir feljr ^ugettjan ift, brieflid) ju empfehlen. 5) $>u bift arbeitSftf)eu unb
pflidjtoergeffen, baju oon ju groger Eigenliebe erfüllt unb beinern trüber gauj
unäljnlid), ber auf ben ^lutyen anberer metjr als auf ben eigenen bebadjt ift.
6) 3)ionrjftuS war inmitten feiner Sflitbürger fo arm an greunben unb ftd)
feiner ©d)led)hgfeit fo wot)l bewußt, baß er auS Jurdjt oor s31ad)ftedungen fid)
mit auSlänbifdjen Trabanten umgab. 7) $ie einen glauben, bie sJtatur fei eine
ocrnunftlofe kraft, bie anberen, fie t)abe Anteil an ber Vernunft unb Orbnung
unb if)re ©efdjicflicfyfeit fönne feine Äunft, feine .£>anb, fein ftünftler burd) 91aa>
aljmen erreidjen. 8) 33ei ber fatilinarifc^en 3}crfd)wörung ftnb mehrere ange=
fe^enc Börner beteiligt gemefen, befonberS fdjeint aber ©raffu^ um biefelbe gc
mußt 51t fjaben. 9) ^e weniger beren finb, benen bu oertrauen fannft, um fo
l)öf)er mußt bu bie fdjüfcen, oon benen bu glaubft, baß fte bid) metjr als ityren
Vorteil ju lieben fä^ig ftnb unb ob,ne %\ix<t)t unb Seibenfdjaft einen 3e^cr'
ben fte etwa an bir bemerft ^aben, tabeln werben. 10) 9Ba8 f ollen wir mit
Digitized by Google
- 23 - 87-93.
folgen Solbaten machen, bie, an feine Strapazen gewöhnt unb jebe 3«d)t> jebe
Suborbination oerfdjmahenb, nur nad) 53eute unb föaub verlangen?
87. Selche Regeln gelten über bie ffonftruftion ber Verba „fid) erinnern, oer =
geffen" unb „erinnern*?
*8. melier SBeife gebraust ber fiateiner ben Genitivus pretii?
89. s2Beld)e Regeln gelten über ben ©ebraud) be3 Genitivus criminis?
90. Überfeine: 1) *phocion au$ Althen, ein üttann oon ber größten Unbefd)ottenheit,
rourbe in bem hohen Sllter oon ad^ig 0«^en ber Verräterei angesagt unb,
obgleich niele, ba fic fid) an feine großen Verbienfle um ben Staat erinnerten,
2ftitleib mit ihm ^atteu, bod) ohne Verhör jum Xobe oerurteilt. 2) 2öem fommt
nicht, wenn er über bie Unbeftänbigfeit be3 ©lücfS nad)benft, (£röfu§ in ben
Sinn, welcher nad) Verluft be§ S^roneS, al§ er auf bem Scheiterhaufen ftanb,
fid) mit großem Sdjmerje an Solon unb alles baijenige erinnerte, roa§ jener
bod)roeife 2ftann über bie Veränberlidjfeit irbifdjer 5)inge gefprodjen hatte?
3) 3lls mein ©roßoater, auf ben aud) bu, roie ich nic^t jroeifle, bid) nod) gut
beftnnen fannft, roegen 3Jiajeftät§beleibigung angesagt mar unb oon ben SHid)*
tern gefragt rourbe, ob er nichts oon bem, roa§ er in jener sJlad)t gefagt habe,
oergeffen hätte, erroiberte er, e§ oerlohne fid) für ihn nidjt ber 2ftüf)e, auf eine
fo!d)e Srage ju antworten. 4) ®a$ Ungtücf erinnert auch D^c an ®0^/ we
ihn im ©lüde ju oergeffen pflegen, fielen SHenfchen fallt e§ fet)r fchroer, im
©lüefe ftch nicht gu oergeffen. 9Benn roir fd)lafen, fommt un§ biSroeilen ba§ in
ben Sinn, roa§ roir roadjenb gefehen ober gethan haben. £arquiniu§ erinnerte
bie ©trusfer an bie alten Veleibigungen, roelche fte oon bem römifchen Volfe
empfangen hatten. 5) (5§ Hingt unglaublich, roie oieler Verbrechen ber neulich
oerhaftete 9flenfch fchulbig ift; benn er ift burch oiele Beugen bes $iebftahl§,
ber ©eroalttrjätigfeit, ber Urfunbenfälfd)ung, ber (Srpreffung, be§ 9Jlorbe3, ber
©iftmifcherei u. f. ro. überfuhrt roorben. 6) Von Qugenb auf habe id) bie Über*
§eugung gehabt, baß nichts im fieben höher ju fd)ä£en fei als ber 9tuhm unb
bie Sugenb, unb baß bei bem Streben nach liefen (©ütern) alle förperlichen
Cualen, alle ©efatjren be§ £obe§ unb ber Verbannung gering ober für nid)t§
ju a^ttn feien. 7) Von ben Athenern ftnb nicht wenige ber ebelften ÜKänner,
beren 9ftad)t ihnen oerbäd)tig fchien, auf irgenb eine Vefchulbigung hi" ange*
flagt unb höchft ungerecht ju h<>hen ©elbftrafen ober jur Verbannung ober gar
jum 2obe oerurteilt roorben. 8) fi. SiciniuS SucuUuS, an ben id) fchon oben
erinnert habe, rourbe bei feiner $Rücffel)r nad) SHom roegen Unterfd)leif3 belangt
unb, ba feine Sd)ulb erroiefen roar, nicht ju einer ©elbbuße, fonbern jur Ver*
bannung oerurteilt. 9) Nochmals erinnere ich eilch an ba$, roa3 ihr nicht oer*
geffen bürft, baß e§ mehr roert ift, Vcleibigungen ju oergeffen als 9kd)e für
biefelben ju nehmen.
91. @ieb bie Regeln über bie ftonftruftion ber ^mperfonalien piget, pudet, pae-
niiet, taedet, miseret an.
92. Selche Regeln gelten über bie Slonftruftion oon int er est unb refert ?
93. Uberfetje: 1) 3öer roeber als ftnabe ber Arbeit noch als SJiann fetner über=
nommenen Pflicht überbrüffig geroefen ift, ber roirb ftd), roenn er ein ©reis ge*
roorben ift, mit greube an bie oergangenen ^ahre erinnern; roem aber roeber
an ber (Meroung guter fünfte noch an ber Vilbung feinet ^er^enS gelegen
\% ber roirb einft oergebeu§ bie 9iücffehr ber oerlorenen ^ugenbjeit roünfchen.
Digitized by Google
94-97.
24 -
2) ©djäme bid) bcr Vehauptung, bir liege nichts an bem Sobe ober Jabel betner
Sehrer; benn es oerrät geraju einen fittlicb, entarteten ©d)üler, jn glauben,
es fei gleichgültig, roas bie £et)rer oon ihm beuten. 3) 2)er Ausgang ber Werfer*
friege gemalmt uns baran, baß es beim Rriegführen weniger auf bie &<xt)l als
auf bie 93efd)affenljeit ber Gruppen anfommt. 4) 9kcb, meiner Sfteinung efclt
un§ nichts in fur^er Seit mehr an als bie Untljätigfeit, unb es giebt fein fidjc^
reres ©djufcmirtel als bie Slrbeitfamfeit, bamit man nichts tlme, beffen man ftd)
fd)ämen ober roomit man nnjufrieben fein fönnte. 5) ©ooiel fann man als
ftajer behaupten, bafj, wenn bie ©rieben fid) nidjt oor (Surus unb ftd) felbft
gefdjämt hätten, fie ihm nidjt gefolgt fein mürben. 6) $en Gicero richtete in
ber Verbannung allmählich bie Hoffnung auf föücffehr in bas Vaterlanb roieber
auf; benn er hatte greunbc unb ©önner genug, welchen an ber 3urücfnifung
bes trefflidjften Vürgers oiel gelegen mar; auch fing bas römiferje 93oIf felbft
balb nachher an, fein ©erfahren ju bereuen, ba es eingefeben hatte, burri) tueldie
©eroalttf)ätigfeit unb Vefdjulbigungen bes ßlobius, bcS frecrjfteu 9)lenfd)en, (Cicero
aus bem Vaterlanbe oerftogen roorben mar. 7) 5113 Srjfimachus bem J^eoborue,
einem nidjt unberühmten ^hilofop^en, ber Äreujestob brorjte, antroortete ber*
felbe, es fei für itjn oon feinem Velang, ob er am ©oben ober in ber .£>örjc
oerroefc. 8) JJür bie gebulbigc (Jrtragung bes ©cfymerjes ift bie (Jrroägung, wie
ebrcnooll es ift, oon ber größten s3Bid)tigfeit; benn mir tragen oon 9tahir nad)
nichts größeres Verlangen als nad) 2lnerfennung. 9) 91icias aroeifeltc nicht, baf>
bas atrjcuifdje Voll balb anfangen mürbe, ben auf Veranlaffung bes 9Ucibiabes
gegen ©nraftts unternommenen Selbjug $u bereuen. 10) 93ci ber 9<ad)rid)t, bafc
man ben Tribunen tot in feinem §aufe gefunben habe, fonnten bie Senatoren
ihre Jreube oor bem Volfe nid)t oerbergen; feiner oon ihnen fdjieu mit bem
begangenen Sttorbe tui^uf rieben }U fein.
5. Ablatio.
94. Qn roeldjer 2Beife gebraucht ber Sateiner ben eigentlichen Ablatmis separativus?
95. SBeldje Siegel fommt bei Überfefcung bes ©afces: „Werfur ftammte oon Jupiter
unb Sttaja ab" in Slnroenbung?
96. Vei melden Verben ftetjt ber AbJativm copiae et inopiae?
97. Überfefce: 1) 2luf Vitien feines ©djroiegeroatcrs ©p. Sucretius legte Sarquinius
©ollatinus nicht nur bas ßonfulat nieber, fonbern entfernte ftd) auch aus ber
©tabt, um feine Mitbürger oon aller Veforgnis ju befreien. 2) 2Jtöge ©ott bir,
ber bu bid) ftets aUe§ Unrechts enthalten fjaft, eine glüefliche ©efunb^eit fd)en=
fen, bid) oon allen ©orgen frei machen unb bie Vefdjroerben bes Sllters oon
bir abwehren! 3) Steine Sinnesart ift oon ber meines Vrubers fet)r oerfd)ieben:
benn wäh«nb ich m^ oft oon Seibenfehaft nicht freimachen unb bes 30vnc*
nicht enthalten fann, ift mein Vruber allezeit frei oon geiftiger Erregung unb
mürbe oon feiner SHuhe nicht einmal in bem JaHe abgehen, menn er in bie
9ld)t gethan unb bas Vaterlanb ju oerlaffen gejroungen mürbe. 4) 3^t, mo bu
bir ade beine greunbe entfrembet h<*ft fic^ft bu ein, bafc bir jener Umgang
gefchabet r^at; fdjon längft ^ätteft bu erfennen f ollen, ba§ bir nicht ohne ©runb
ber Verfehr mit jenem SKenfchen unterfagt roorben ift. 5) Obwohl (Säfars ©ol-
baten feit mehreren Sagen be§ ©etreibeS entbehrten unb faft aller notroenbigen
Sebensbebürfniffe entblößt roaren, rourbe bod) fein ber Sapferfeit bes römifdjen
Digitized by Google
25 —
98—99
3?olf§ unb ber früheren ©iege unrofirbtger Saut von itjnen gehört. 6) ©erabe
bic JalentooHften bebürfen, roeil fic ftd) am leidjtcftcn uon ber 5J?äfjigung unb
33efonncnI)cit entfernen, einer richtigen Unterroeifttng unb 3ud)t am meiften.
7) 2öie traurig war eS für SJiontjftuS, obgleid) er an Reichtümern Über'
flufj hatte unb fein §au3 mit bem foftbarften ©erat angefüllt mar, ben Umgang
mit Jyreunben unb alle oertrautiche Unterrcbung 31t entbehren ! 8) 5öer ftd) ben
Söijfenfchaften roibmen unb einft in bie 9?eit)e ber ©elehrten eintreten roill, fann
ftd) ber Erlernung ber lateinifcfjen Sprache nidjt entheben. 9) 3-reunbe, betrauert
unb beroeint meinen £ob nicht; benn id) bin mir feincS Unrechts bemüht unb
bin ftetS ganj oerfd)ieben geroefen uon ber ©d)led)tigfeit meiner geinbe, meiere
mid) aus allen meinen ©Ijrcn oerbrängt haben unb fogar jetjt uon 93eleibigungen
nidjt abftehen; inbem id) baher ungered)terroetfe auS bem Seben f treibe, bin
id) glücf lidjer als bie, welche mir baS fieben rauben. 10) 35er Jelbljerr hielt
feine teilte uom Kampfe surücf unb begnügte ftd) für ben 5lugenblicf bamit,
ben Jeinb am gutterhoten unb <ßlünbern ju lunbern; benn er hatte bie §off*
nung gefdjöpft, ol)nc $ampf unb SSerluft an ©olbaten ben $rieg 3U beenbigen,
rceii er bie ©egner uon ben Sinken uertrieben unb ilmen bie s$rooiantjufu^r
abgefd)nitten tjatte.
98. Selche ^Regeln fommen bei Überfettung folgenber Sätje in Hnrocnbung? a) ^ebcS
lebenbe SBefen brauet Suft 511m Seben. b) ©rofcc 3)iänner nti§t man nad) ihrer
2Xtd)tigfeit, nidjt nad) ifjrer äußeren ©lücfSftellttng. c) 9liemanb ift bir in 53c*
jug auf SBerebfamfeit geroachfen. d) <pompejuS mar sroei $ahre älter als ©icero.
99. Überfeine: 1) SSerbientcrmafjen trifft alle bie jenigen unfere SBerad)tung, bie ben
inneren 2Bert ber Söiffenfdjaften auSfdjlieftlid) nad) ber 93raud)barfeit für baS
alltägliche Seben bemeffen. 2) ©S traf ftd) feljr unglücflidj, baft ^ßerifleS ge^
rabe }u einer 3e^t PörD/ m melier bie 2ltl)ener am meiften eines erprobten
2ftanneS SRatf d)läge beburften. 3) SZBojii bebarf eS oieler Sorte? als ob if)r
nid)t müßtet, bag baS, roaS id) empfehle, eud) 511m Pütjen gereift; benn
fdjnelleS unb entfd)iebeneS #anbeln ift jetjt oonnöten, nidjt Säubern unb Über*
legen. 4) 2)ie 3uneigung oer Sftenfdjen wollen mir nid)t nad) einem Stuf mallen
oon Siebe, fonbem oielmehr nad) it)rer SBeftänbigfeit unb ^eftigfeit beurteilen.
5) Obrigfeiten ftnb erforberlid), bamit baS Sot)l uon Stäbten unb Staaten
erhalten unb geförbert werbe, unb bamit niemanb beS ©dju^eS entbehre,
beffen er ju einem ftdjern Seben bebarf. 6) SofrateS ift nad) bem Zeugnis
oller ©ebilbeten unb nad) bem Urteil beS gefamten ©riedjcnlanb« unftreitig
ber erfte unter allen ^fjilofopfjen gemefen. 7) $ie ftriegSthaten ber berühmte*
ften Regenten beS SlltertumS fönnen meiner Stteimtng nad) mit benjenigen
GafarS meber l)inftd)tlic^ ber ©röge ber kämpfe, nod) an 3a^l oer 6d)lad)ten,
noerj an ©djnelligfeit ber öeenbigung uerglid^en roerben. 8) ©S fehlte nic^t
oiel baran, fo märe ©paminonbaS sunt ütobe uerurteilt roorben, meil er
ben Oberbefehl oier 9Wonate länger, al§ baS 93olf befohlen, behalten Ijatte.
9) SWögen bie Saaten ber Slttjener immerhin grog unb Ijerrtid) geroefen fein:
jta^erlic^ waren fte bebeutenb fleiner, als fte uon ber Überlieferung bargeftellt
roerben. 10) 3)}ummiu§ mar nad) ber 3erftörun9 $orintc)§, ber bei weitem
reidjften ©tabt ©riec^entanbS, um nid)t§ reifer als juuor. 11) 2)ic ^ürme,
beten e§ auf ben babnlonifcben SJlauem eine gro^e 9flt>< f ollen jet)it 3u6
luMjer geroefen fein als bie eigentliche SJiauer. ©nglanb ift boppett fo gro|
Digitized by Google
100-105. — 26 —
al$ <5d)ottlanb. SRußlanb ift oielmal größer als ^eutfdjlanb. 2>te 9ttathemattfer
behaupteten cinft, bie Sonne fei adu^efjnmal fo groß als ber 2Honb. 12) Unter
allen gelben beS Altertums ift Slleyanber ber bei weitem gefeiertfte, eines großen
SßaterS »iel größerer Solm, ein geborener 9Jiacebonier, nad) ©Übung unb 9iei=
gungen ein Athener, waS Klugheit, Japferfeit unb ßriegSglücf anbetrifft ebenf o
ausgezeichnet wie burd) greunblichtett, greigebigfeit unb ebte ÜWenfc^lic^feit.
13) 2Ber fann leugnen, baß bie SBeistjeit ($hilofopl)ie) nid)t nur ber Jtjat,
fonbem aud) bem 9iamcn nach alt ift? erhielt fte ja bed) infolge ber Kenntnis
beS ©öttlic^en unb SJlenfcfjlidjen biefen wunberfchönen Hainen bei ben Gilten.
100.3" welcher Seife gebraucht ber Sateiner ben Ablativus comparationis?
101. ©eiche Siegel ergiebt fich auS folgenben ©äfcen? Non plus decem milia ho-
minum erant. In deditionem venerrmt ampliiis viginti milia. Galli non
longius milia passuum octo ab hibernis aberant. Commius cum equitibus
non amplius qningentis venerat. Spatinm est minus pedum sescentorum.
102. Überfetje: 1) 3<h h^e mir auS §omer hebert 93erfe aufgefchrieben, bie beften,
welche ich hofa ftnben fönnen. 2) 2)ie ©onne, meine ich, nehmen bie aus ber
SÖelt weg, welche bie greunbfdjaft auS bem fieben wegnehmen, baS SBefte unb
5lngenehmfte, waS wir auS ber §anb ber unfterbltcheu ©ötter höben. 3) (Schwer^
lieh würbe *)3aufaniaS fo weit in feinem Übermute gegangen fein unb Richte,
ben einen immer abfeheulicher als ben anbern, gefaßt haben, wenn ihn bie
©phoren nicht anfangs mehr als billig gefdjont hätten. 4) 0 ein herrlicher Jag,
an welchem ich ju bem beften unb liebeuoüften greunbe, ber je geboren ift,
jurüeffehren werbe, nachbem ich länger als oier -3af)rc in ber grembe gelebt
habe! 6) J)attS, ber perfifrfje gelbhcrr, begann in ber (Sbene uou SOlarathon
ben ftampf mit bem größten Vertrauen auf ben 6ieg; benn er fyattt nicht
weniger als hunberttaufenb Sttann 51t guß unb sefmtaufenb Leiter unter feinem
Oberbefehle, ©egen biefe große Sflenge ber Wfxatexi führte 97cilttabeS nicht
mehr als jehntaufenb ^Bewaffnete in bie ©flacht; allein biefe waren burd) ihre
Japferfeit ben geinben fo überlegen, baß fie bie aehnfadje Übermacht über*
wältigten. 6) 2öer mehr als billig gegen bie gehler feiner Sinber nachftd)tig
ift, fchabet ihnen ftcherlich unb jwar oft in folgern ©rabe, baß bie gehler ber*
felben ftch unerwartet fchnell üerfdjlimmern. 7) tytyiipp II., ber befanntlicf)
unter allen $orfommniffen feiner Regierung unb feines SebenS einen ungewöhn*
lid) großen ©leidjmut 511 bewahren wußte, fagte bei ber erften Ocadjricht oon
bem 6iege bei Sepanto, bem größten, welchen bie ©hnftentjeit feit breihunbert
Sahren erfochten fyattt, nichts weiter als: „2)on $uan wagte ftch mehr als
red)t". 8) 3)iefeS unb nod) mehrereS berfelben 9lrt wirft bu burch baS ©erüdjt,
über welches jumal bei unglücf liehen ©reigniffen nichts an ©chneüigfeit geht,
mehrere Jage früher als auS meinem Schreiben oernehmen. 9) 3" weniger
als aroaujig Jagen ^at bie sßeft mehr als breihunbert unferer Mitbürger weg*
gerafft.
103. 3n welchen galten läßt ber fiateiner bie beutfehe ^räpofüion „mit" bei Se-
jeidmung eines 3ufammenf eins ooer einer Begleitung unüberfetjt?
104. ^arf man „mit Slnftanb leben" überfetjen: honestate vivere?
105. Überfeine: 1) 9Ber foIlte nicht gehört höben, baß, als Marius ben $atiS mit
einem großen §eere nach ©riechenlanb gefdncit r^atte^ unb fpäter, als XerreS
perfönlich mit einer unjäcjligen glotte unb einem unermeßlichen fianbheere ein'
Digitized by Google
— 27 —
106—110.
gefallen war, bie ©rieben burd) geiftige SJcittel fo oiel ausgerichtet haben, baß
fie mit nur wenigen Gruppen bie feinbltdje Übermadjt in mehreren Schlachten
beftegten? 2) 2)aS ©lücf änbert fict| mit beut Glmrafter, fobalb ftatt ©ntcjalt*
famfeit unb 93illigfeit 2luSfd)roeifung unb Übermut einreißen. 3) £)em SeroiuS
SußiuS, ber mit großer ©inftimmigfeit ber SSäter unb beS 93olfeS jum ßönige
crroäf)lt roorben mar, folgte S. £arquiniuS, ber roeber auf 93efet)l beS SSolfeS
nod) mit SBeroiüigung ber 33äter regierte; benn er hatte bie §errfd)aft mit Un*
red)t unb ©eroalt an fid) geriffen. 4) 311S bie 3lugurn einmütig erflärten, ber
$iftator ©laubiuS SHegtllenfiS fei, roie eS ben Slufdjein habe, auf fehlerhafte
SBeife gemault, legte jener unb fein SReiteroberft baS 2lmt ohne 93erjug nieber.
5) ®S hflnbelt fid) nicht barum, unter roeld)en 93erhciltniffcn roir leben roerben,
fonbern ob roir überhaupt leben ober unter harter unb (Schmach untergehen
roerben. 6) 311s ber ^onful <ß. ©orneliuS ©cipio in 9Jiafftlia angefommen roar
unb fein Säger an ber Slhonemünbung aufgefchlagen hatte, hör*e er 8U fcme*
großen 93errounberung, baß §annibal bereite mit einem großen $ecre bie s$n=
renäen überfchritten höbe unb burd) baS fübliche ©allien mit außerorbentticher
SdjneHigfeit unb faft ohne alle Sdjroierigfeit mar[d)tert fei. 7) 2öic sJhtma bie
9ieligtonSgebräud)e für ben Sweben mit ber größten 2BeiSt)eit angeorbnet hatte,
fo begrünbete 2lncuS bie für ben ftrieg mit Sorgfalt unb 9lufmerffamfeit, ba--
mit Kriege nicht nur geführt, fonbern aud) in gehöriger unb orbentlicher Söeife
angetunbigt roürben. 8) 5)ie Gilten glaubten, baß bie Sd)roäne mit greube unb
unter ©efang fterben. 9) Scipio mit bem ^Beinamen HfricanuS reifte unter
großer Hoffnung unb mit ben ©clübben feiner Mitbürger nach Spanien ab.
10) 9JJit Sd)mer$ unb Unroillen oerließ |>annibal Italien, roelcheS er fo viele
3ahre mit ©rfolg unb auf bie ruhmooUfte Söeife bejroungen hatte. 11) 3)ie
@aUier, welche ihre SBefeftigungen in aller Stille oerlaffen hatten, machten mit
ber größten Schnclligfeit plötjlid) einen Eingriff auf bie mit 93efeftigung beS
SagerS befd)aftigten SegionSfotbaten; biefe roehrten fid) auf bie tapferfte SBeife,
ohne Orbnung, ohne Äommanbo; oiete tampften fogar in bloßem $opfe, roeil
eS ihnen an $eü gefehlt hatte, bie #elme aufjufetjen. 12) SBarum fommft bu
mit (Bchroert unb $old) ju mir, um mich in 3lngft ju oerfefcen? 2BaS bu
geftern auf bem SBege ber Sift unb unter bem Scheine ber greunbfdjaft nicht
erlangt haft, wirft bu fpute auf bem SBege ber ©eroalt nicht erreichen.
106. 3n welcher Seife gebraucht ber Sateiner ben Ablativus instrumenti?
107. 9Bie wirb ber Ablativus pretii angewanbt?
108. ©ieb baS Nähere über ben ©ebrauch beS Ablativus causae an.
109. ©eiche $eponentien haben ihr Objeft im Ablatio bei ftch?
110. fiberfefce: 1) 3)ie Senden lebten nicht oiel oon ©etreibe, fonbern größtenteils
oon 2Meh/ 9Jnld) unb §onig unb genoffen auch baS Sleifdj unb bie 2ftild) ber
^ferbe; ben ©ebraud) ber SBoHe unb Kleiber fannten fie nicht; um fid) aber
gegen bie §eftigfeit ber ftälte 5U fdjü^en, bebienten fte ftch ber Seile oon roil*
ben Bieren; benn an ber Qagb oorjüglich fanben fte großes Vergnügen unb
fugten ftch nicht nur ber Heineren, fonbern auch oer größeren wilben Xtere )tt
bemächtigen. 2) diejenigen jeigeu ftch Der Siebe ©otteS unwürbig, welche bie
guten Anlagen, mit benen fte auSgeftattct ftnb, mißbrauchen ober gar nicht be*
nutzen. 3) Niemals genoß stieben größeres 2Infef)en als bamalS, wo ©pami-
nonbaS, ein 9ftann, ber gewiß bie h öd) fte SBewunberung oerbient, an ber Spitze
Digitized by Google
111. — 28 -
be§ Staate« ftanb. 4) ©ooiel ftetjt fcft, bag oiele 9ttenfd)en roeit beffer roärcn,
tucnn ftc eine beffere (Srsiefjung genoffen l)ättcn. 5) $ie menfd}tid)e 91atur bringt
e3 mit ftd), ba& wir benjenigen geneigt ftnb, meldje ftd) benfelbcn ©cfarjten
unterjicfjen, bie mir überftanben Ijaben. 6) $ic fpartanifdjen Stnaben erhielten
an bem ^Utarc ber SlrtemiS bie fcfjmcrjtidjften 8d)(äge nnb ertrugen fte fdnuciaenb,
bie einen au3 Sd;amgefüf)l, bie anbern au« gurdjt, bie meiften au$ 9utt)mfurf)t.
7) 91id)t auS Bitetoilligfeit ober 9tti§gunft, nietjt auS Gcitelfeit ober 9?uf)ma,icr,
fonbern au§ 33atcrlanb§liebe unterbräche (&icero ben (Sattlina nnb beffen ©en offen,
roeldje, roeil fte an Sdjttlben litten ober au§ ©icr nad) Gtyrenftelleu ober au£
irgenb einem anbern ©runbc oon bem SBunfdjc befeelt toaren, ben Staat über
ben Raufen ju ftofjen. 8) 9licia3, mutlos burd) ben Abfall ber Bunbelgevt offen,
frant burd) «Sorgen unb 3lnftrengungen, baju oon sJhtur fdjroanfenb unb unent^
fdjloffcn, bat bie 2ltl)encr brieflid) barum, au§ Sicilien jurücf berufen 51t werben,
ba er ein fyefttgeS Wierenleiben Ijabe unb bie ftelbljerrnpflidjten nid)t genügenb
roat)mef)mcn fonne. 9) ®a bie ©eisigen niemals felbft mit bem größten $Hcid)tume
nid)t sufrieben ftnb, roerben fte oon §oras mit beneu uerglidjen, roelefye an ber
Safferfudjt leiben. 10) $u befjaupteft, bir fei oon ber 9catur ba§ (Streben
cingepflanjt, ben 9lotletbenben roob^ljuttjun, unb bu fänbeft in nidjtS eine größere
Befriebigttng als in ber 9JWbtt)fttigfeit unb ber ftreube, oon beinern 9ieirf)tumc
SU fpenben; mir aber fdjeint Derjenige nidjt roar)rl)aft rootjltljätig 311 fein, roeldjer
oon feitten ©objtfyaten oiel WüfymcnS madjt unb nid)t blojj in bem SBetoufstfetn
feiner 9Jlenfd)enfreunblid)feit unb <Sittlid)feit Befriebigung ftnbet, fonbern au§
föutjmgier unb (Eitclfeit fpenbet. 11) $ie fllugtjeit erfennt man befonber§ an
ber ©clbftbel)errfd)ung; benn e3 oerrät Hlug^eit, toeber $u oiel nod) 311 roenig
auf ftd; ju oertrauen unb uidjt att§ UnfcuntniS ber eigenen Gräfte nad)
l)ol)en fingen cmporjttftreben. 12) Bollftänbig roaljr ift bie Behauptung (£ato$,
biejenige Stabt fönne nidjt befteljen, in roeldjer ein gifdfr teurer be^a^It roerbe
al§ ein SHinb. $er §ungcr foftet wenig, ber oerwöljnte ©efdnnacf (aber) oiel.
$er Sieg bei Senium foftetc ben sJ>nrrf)u§ oiel ©tut unb SBunben. 13) 211$
$)cjotaru3, weldjer wegen feiner oielen Berbienfte um ba§ römifdje 95oß oon
bem Senate mit bem Xitel „ttönig" gccfjrt unb mit anbern 2lu§$eid)nungen unb
Belohnungen bebad)t toorben mar, oon feinem ©nfcl Gaftor angesagt rourbc, er
b,abe ben 3uliu§ (Eäfar auf l)intcrliftige Seife ermorben wollen, roanbte er ftd)
burd) feine ©efanbten, weldje er 311 feiner SRcdjtjerligung mit Sluftragen nad)
Moxa gefdjitft hatte, an Gieero mit ber Bitte, er möge itjn, ber in bie I)öd)fte
BefümmerntS uerfetjt fei, oerteibigen. 14) Saljrlid), biejenigen ftnb in einen
fdjmercn Irrtum oerftriett, meldje itjren iHuljnt in ^)teta^tum, ftftrperfraft unb
Sdjön^eit fua^cn; mir mflffen vu& oicImet)r angeftrengte OTülje geben, SHufjnt
burd) geiftige 2üd)tigfeit 3U erringen.
C. ©rts-, |laum- uitö geitb^ptmmung^n.
1. Crtfit* uttb JKaumbcfti in mutigen.
1 1 1 . Bef anntlia^ fteljen im Sateinifa^en bie einfachen OrtSbeftimmungen auf bie gvagc
„100?" mit in c. abl., auf bie Jrage »wo^in?" mit im 0. aca, auf bie
Digitized by Google
- 29 -
112—113.
grage „rootyer?" mit ex c. abl., 3. $8. Pisces vivunt in man; legati vene-
runt in castra; Catilina ex urbe profugit. 2Beld)e 2luSn ahnten uon biefen
Regeln Kommen bei Überfefcung folgenber Sälje unb 2lu$briicfe in 5lmoenbung?
a) 3er $iftator lieg bie Raufbuben in ber gaujen Stabt fcbliefjen. Qn gan$
örieajenlanb gab eS feinen »eiferen ÜRann als SofrateS. b) ^aufaniaS rourbe
an bemfelben Orte beerbigt roo er feinen ©etft aufgegeben Ijatte. $ie Leiter
fdjumften, wie if)nen 00m gelbfpvrn befohlen war, allerorten nmljer. c) $ie
Werfer würben oon ben ©riedjen am ©urmuebou ju Sanbe nnb ju Gaffer be--
fiegt. d) Gicero \)at im erften SBudje feiner SuSculanifäjen Unterfudmngen über
bie 93erad)tung beS SobeS gefprodjen.
112. Überfe^e: 1) Stadlern mir an ber Qnfel gclanbet maren, mürben mir oon mei=
nem ©aftfreunbe, in beffen Sanbfyaufe mir ein$ufef)ren oerfprodjen Ratten, aufs
freunbltdjfte aufgenommen. 2) 911S ©icero bie ©efal)r erfannte, meiere bem all*
gemeinen 2Bol)le burd) bie ocrbrcdjerifdjeu $(äne ©atilinaS brofyte, richtete er
fein gan$e» 2>id)ten unb Sradjten auf bie Rettung best Staates. 3) 2113 3tvta=
rerrei fyeranrücfte, oerbrannten bie Stbonier alle Sdjiffe, bamit niemanb feine
Hoffnung auf bie Sfadjt fe^e. 2113 sJJlato in ber 2Biege f d)lief, f ollen fid) itnn
Lienen auf bie Sippen gefegt haben. ,3d) ^abe meine gan5e Sadje auf beiue
91adjfid)t unb 9ftilbe geftellt. 4) Qn 9ftom lief bie Reibung ein, eS habe an
oerfduebeuen Stellen S3lut unb Steine geregnet. 5) Eaum mar im puuifdjen
itoger gemelbet, bafj römifdje ©efanbte in Spanien augefommen feien, als
$annibal einen 33oten entfenbete, ber ihnen oerbieten füllte, ju ihm ju fommen.
6) 2öot)in foll id) mid) feigen auger auf biefen Stuf)l? 2ßo merben mir Ijeute
abenb jufammenfommen? 7) 9IIS ber Äönig in ber Stabt angekommen mar,
oerfammelte ftd) eine große 2fteufd)enmeuge auf bem 2flarfte. 8) $)er £irt trieb
bie SRinberherbe auf einer sBiefe aufammen. ©einige Seute oergraben oft ihr
@elb in ber <£rbe. 9) 2Sie grofjer SReidjtum in 9tom nad) ber 3erftörung RorinthS
unb SlarthagoS unb nad) Unterjochung ber Sflacebonier aufammenflofj, bafür bient
fa^on bie tyatfafy 511m SBeroeife, bafj feit jener £eit bie Bürger abgabenfrei
waren. 10) Antonius fdjrieb auf bie ©ilbfäule, roeld)e er auf bie iKebnerbüfyne
ftellte: deinem hodjoerbienten Skter. 11) $er Seidjnam beS £anno mürbe an$
Äreuj gef plagen. 12) fiueretia {tiefe ftd) baS Keffer, mcldjeS fie unter ihrem
bleibe oerborgen tyatte, ins £erj. 13) ©inen Sd)ioamnt inS SSaffer taudjen.
ßinen Sögel in einen Stufig einfperreu. ©inen sJiing in einem ©djranfe oerfteden.
©in Siegel in 2Bad)3 abbrüefen. 2)ie Gruppen an einem fünfte fonjentvicren.
113. Überfetje: 1) Sljay fagte pra^lerifd): 2luf meiner Seite roirb bie Sc^ladjtrei^e
nimmermeljr burd)brod)en merben! 2)ie tapferften Stneger eröffneten auf beiben
Seiten bie Sdjladjt: auf Seiten ber Sabiner ©urtiuS, auf römifa^er Seite
£oftiu3. 2) 2)ie Scb,laa^treic)e fing an, auf bem linfen 3tö9ef 3'^ manfen. 3) 3Benu
man au§ bem Sa^marjeu Speere buvd) ben ^8o§povu§ fegelt, fo liegt jur linfen
ßanb Sit^unien, jur regten ^onftantinopel. 4) 2)ic v-£ßaa^tpoften Ijörten ben
Älang ber trompeten im feinblidjen Sager. SBeun id) mid) uic^t irre, f narrte
eben bie Srjür bei bem sJcadjbar. 5) Sicilien ift auf allen Seiten 00m Speere
umgeben. 6) ©nglanb ftögt im Horben au Sd&ottlanb, im Süben au ben ftanal.
") Rarttjago mar auf ber £anb= unb 9)Zeerfeite ftarf befefttgt. 8) 2)ie alten
$eutfd)en fagten bie ^örner ber 2luerod)fen am Oianbe mit Silber ein unb
gebrausten fie bei ben glän$enbftcu ©aftmdrjlern als Sedier.
Digitized by Google
114-119.
- 30 -
114. SBeldje SRegel fommt bei Überfettung folgcnber 9luSbrücfe in 3lnwenbung? 3n
einem SBagen fahren, eine Saft auf ben ©djuftern tragen, 5ifd)e in einem 9}et>e
fangen, auf ber anpifdjen otrage nach ©apua reifen, bie ©olbaten matten aus
aßen Sfyoren einen SluSfafl, baS ©etreibe würbe teils! auf Sdjiffen teils auf
SBagen ^erbeigefa^ren, einen Jüngling in ben frönen fünften unterrichten.
115. Überfefce: 1) 3luf bie ftunbe, bag bie flotte oon bem Könige in ben £>afen auf*
genommen fei, machte ber Segat, melier ftd) lange mögig im Sager gehalten
hatte, aus allen Sfwren einen Slusfaü, befiegte bie geinbe in einem blutigen
Kampfe unb oerheerte bie ganje Saubfdjaft mit Jeuer unb Schwert; barauf
lieg er allen benen, welche fich, tapfer gezeigt Ratten, herrliche ©efcheufe §u«
fommen. 2) 3pfyfrate3 übte baS Sftietheer, an beffen ©oifce er ftanb, fo fetyr in
jeber 3lrt oon Waffen, baß in gang ©riedjenlanb niemanbeS Gruppen für ge*
übter gelten tonnten. 3) 2>a ber $ater be3 2. 'tßomponiuS ein reifer unb ben
SBiffenf haften ergebener 2ttann mar, lieg er feinen <5ob,n in allen ben fünften
unb 2Biffenfo)aften unterrichten, in welche man bamalS bie römifdje Qugenb
einzuweihen pflegte. 4) 2118 Slleyanber, welcher mit feinem ganjen $eere ben
3nbuS ^inabgefa^ren mar, an ben Ocean gefommen mar, lieg er bie ©olbaten
teils 0u Skiffe teils ju gug nad) 2Hefopotamien surüeftehren. 5) ®er Qdger,
welcher ju $ferbe bereits mehrere roilbe 2iere mit feinem ©efdjoffe erlegt hatte,
begab fidj mit einem 3agbfpiege in baS 2>icfid)t, um einen 33ären, weldjer ftd)
in feiner $öt)le oerborgen hielt, &u töten. 6) $)ic ©olbaten* machten einen 2luS
fall auS bem $intertb,ore, burchbrachen bie feinblichen SBerfe unb fchlugen ihr
Sager au einer günftigen ©teile auf, 511 welcher genügenber ^ßrooiant teils auf
bem ^yluffc teils auf bem Stteere herjugejahren werben tonnte. 7) $)er ^&hr*
mann fetjte unS in einem flehten Ralmc über ben 5lug. 8) ^emanbem im
Seftamente oiel ©elb oermachen, ©inen 93linben an ber £>anb jühren. ^emanben
pr 9But entflammen. Saffer in einem ©imer fchöpfen. $>aS SBlut in einer
(Schale auffangen. ©twaS in ©orte faffen, in einer SRebe jufammenfaffen. <3n
SolfSoerfammlungen jufammenfommen. 3U ¥fctbe ober ju 3U& bienen. 2luS
ber fyotytn #anb trinfen. 9) ©lobiuS lieferte bem Sttilo ein ©efecht auf ber
heiligen ©trage.
116. ©ieb bie 9tegeln über bie Äonftruftion ber ©täbtenamen an.
117. Barum ift In folgenben ©ä&en ju bem ©täbtenamen eine $räpofition gefegt? 1) Caesar
a Gergovia discessit. Classis ab Ostia profecta est. Naves a Messana conspectae
sunt. 2) Proelium ad (ob. apud) Marathonem commissum. Exercitus ad Numantiam
perduetus est. Tres sunt viae ad Mutinam. Omnes a Salonis usque ad Oricam portus
classibus occupavit.
118. ©oö ift in »ejug auf folgenbe au* ben bcflcn Älaffifem genommene 9tu?brüde ju beinerten?
1) Macedoniam pervenire. Exercitum Etruriam transducere. Colonos Chersonesum
mittere. Africara transire. Euboeam traicere. Dornum Chersonesi habere. 2) Numquid
Romain vis? Haec via est in silvam In Pompeianum (in Italiam, Romam) cogitabara.
Statueram statim Romam. 3) In alieuius potestatem esse. Aliquem in custodiam
habere. Höstes in potestatem habere.
119. Überfc&e: 1) $ie ©d)iffe in ben $afen üon SWeffana bringen. 3n ba« ?ager bei 9kbea fommen.
$ie ©olbaten nad) Apollonia in CSpiruS überfein. $aS $eer in bie ©interquarticre im 2anbe
ber ©equaner bringen. 2) SBerreS ftabl eine grofee Wenge forintbifdjer ©efäfic au* allen
Heiligtümern uon ©nrafu«; aud) ba« 5)enfmal be« ©eipio nabm er au« einem Xempcl in
?(grigent toeg. «u« bem ^afen bon latent abfegein. 3) 9tuf bem 9)tarfte üon JRom ftanb
bie «ebnertribüne. 3n bem ©enatögebäubc von ©nratuS.
Digitized by Google
— 31 — 120-125.
120. Scfaimtlid) ftcbt auf bie fragen „wie lange? wie lang? wie bieit? »wie f)od)? wie
roeit?" u. ä. bei «ceufattn ber HuSbefjnung, j. Caesar fossam quinque pede« altam,
daodecini latam, centum pedes longaiu duxit. Non digitiou progressus sum. Alexander
tridui Her processit. Quaedam besiiolae unurn diem vivant. Pericles quadraginta
anno» praefuit Athenis. 3ft ber ©a&: „$>iefev Wagel ift einen 3°ö ndjtig überfe^t :
Hic clavus digitum crassus est?
121. Seid)« ^eobadrtung ergiebt fid) au3 folgenben Säbcn? 1) Teanuni abest a Larino duode-
riginti milia passuum. Ariovisti copiae a Romanis triginta miW&i« passuum aberant.
Turres octoginta podes inter se distabant. Aesculapii templum qainque miltJm«
passnum ab nrbe distat. 2) Ariovistus mili&t« passuum sex a Caesaris castris con-
sedit Caesar milia passuum tria ab Helvetiorum castris castra posuit.
122. Ubcrfe^c: 1) flaum mar im punifcfjen fiager, roelcf}e3 fid) oor Stumantia befanb,
bie 9Helbung eingelaufen, bajj römifd)e ©efanbte $ur ©ee in Spanien ange*
fommen feien, als £annibal einen 93oten entfenbete, ber itjnen gebieten follte,
niajt ju xfyn ju fommen. 2) 5luguftu£ ftarb in einem 2Uter non 76 Qa^ren in
ber campaniferjen ©tobt 9lola unb rourbe nid)t in föom felbft auf bem 3oruin,
l'onbern auf bem SftarSfelbe oerbrannt. 3) 93iele oergeffen, baß eS ein bebeu*
tenber Unterfd)teb ift, ob fie in ifyrem eigenen ober in einem frembeu §aufe
jid) befinben. 4) Qn ganj ©ried&enlanb gab e§ feinen roeiferen SJcann als ©o*
frate§, in beffen §au3 alle famen, meldte und) 2Bei3f)eit begierig roaren. 5) §oraj
bjelt jid) gern in bem lieblichen $ibur auf. 2>er Ronfut 50g oon ©ora aus
in ba$ ©ebiet ber ©amniten unb führte feine Gruppen gerabeSroegS oor Je*
ritrum. 6) 3)er Söurm, ber auf ber (Srbe friert, unb ber Slbler, ber l)od) oben
in ber Suft fliegt, fmb ©efdjöpfe beSfelben ©otte§. 7) ©treeft eud) ofme alles
Sebenfen auf ben 93oben, benn ber S^afen ift an biefer ©teile nidjt me^r feudjt.
8) 3)ie ©teile, roeldje (£äfar unb Slriooift für bie Unterrebung geroäljlt Ratten,
roar oon bem Sager beiber gleid) roeit entfernt; jroeirjunbert ©d>ritte oon biefem
iMatic fteQte (£äfar eine Segion auf; in gleicher (Entfernung nahmen 3lriooift3
Leiter ©tellung. 9) $annibat gelangte in jroet Sagen unb ebenfo oielen Dcäajten
nad) |>abrumetum, einer Ortfdjaft, meiere oon 3onm ungefähr fedjjig beutfdje
teilen entfernt mar. 10) 9Jad)bem id) oiele SBiberroartigfeiten unb ©efaf)ren
bab,etm unb im gelbe überftanben hatte, begannen enblid) meine ißer^ältniffe
fMl beffer ju geftalten.
2. ßeifbefrtututuitQen.
123. ©ann wirb bei S^tbeftimmungen auf bie Srage „mann" ber blofje
Ablatio, mann in c. abl. gefegt?
12i fcuf weldje bveifadje fBeiie fann man benSafc überfein: H*Dlan fämpfte ununterbrochen fünf
Stunben lang"?
125. Übcrfe^c: 1) Sttleranber ftarb in einem Sitter oon 33 Qatjren unb einem SJconat.
@alba folgte in einem Sllter oon 73 Qafyren bem 9cero auf bem Jerone nac^.
2) 3)ionnfiu§ ber Gittere behauptete fic^ in feiner $uranni§ mit großem ©lüefe
unb ftarb in einem Hilter oon über 60 <3af)ren. 5luf ben Eintrag be§ ^ompejuS
rourbe burd) ein ©efe^ oerorbnet, ba§ niemanb unter breigig Qa^ren ein ©taa§*
amt annehmen foOe. ^annibat, jünger al§ füufunbsroanjig 3ab,re ^Ib^err ge*
roorben, unterjochte in ben näcfjften brei Qa^ren faft alle 93ölfer ©panien§.
3) $)er Äönig befinbet ftd) fd)on feit fed)S Sagen in unferer ©tabt. 3)er Sur»
gertrieg roütet nun fc^on feit brei 3fl^ren ^n unferem ©aterlanbe. 3)ie ©partaner
leben fajon feit me^r ate fieben^unbert ^a^ren narf) ganj benfelben ©itten unb
unoeränberten ©efe^en.
Digitized by Google
126—130. - 32 -
126. Überfefce: 1) 2Benige Jage nad) bem Jobe be$ Scipio. Sed)3 $ahre früher.
9foin Jage fpäter. sJiid)t lange nachher- kuvj oorher. ©eraume 3eit oorher.
2) 2lu3 bem SBatcttanbe oertrieben, ertrug JhemiftofleS ba§ Unrecht be3 unbanf=
baren 93aterlanbe§ nidjt, fonbern t^at baSfelbe, wa3 jwan$ig Oahre früher bei
bcn Römern ©oriolan gethau hatte, ©inige Qahre nad) 93eenbigung be§ Sflaoen*
fricgeS begann ©äfar ftd) um (Sljrenftetten ju bewerben. 3) §eute oor selm Qa^ren
mürbe mein jüngftcr Solm geboren. ©3 fmb jetjt weqjüfl Jage her, baß meine
ältefte Schwefter ftarb. 4) 3lm Jage oor ben Slalenben be$ attai. 3Cm Jage
nad) ben Qben be3 3)ejember. 5) $)ie ©efanbten erwirfteu einen Söaffenftiflftanb
auf breißig Jage, ©ei aller Ungewißheit be$ Sebent fchmicbeu wir 'plane auf
oiele 3a^re hinaus, ©äfar ermahnte bcn $umnorijr, für bie 3ufunft alle 23er*
anlaffung jum Sßerbadjt ju oermeiben. SBir haben bie 5lbreife auf morgen oer=
fd)obeu. Sebc wohl für immer. 6) ©egen ba3 ©nbe be§ Jahres, ©egen ad)t
U^r. ©egen 5lbenb. 7) 3n ben Jag hinein leben. 33i§ in bie tiefe 9lad>t hinein
wachen. 3)ie ; a h l ber #einbe oermehrte ftd) oon Jage ju Jage. 3)ie ftranfheit
oerfdjümmerte ftd) oon Stunbe $u Stunbe. 8) 3luf ben beftimmten Jag fommen.
2Bir erwarten bid) auf ben Januar. $grrf)u3 geftattete ben römifchen @e=
fangenen, baS Sager ju oerlaffen, unter ber 33ebingung, baß fie auf ben oiertcn
Jag jurücffehrten. 9) ^tod) währenb ber SNadjt. Utoch währenb ber britten
^cadjtwadje. 3Bir werben noch im Saufe be3 JJcjember bie 9teife antreten.
10) O^h »erbe oor Slblauf oon fcchs Jagen nach $aufe jurücffehren. 3>ov
Ablauf biefeS SttonatS.
127. Überfetje: 1) SBenn bu in beinern ©riefe, ber heute oor oierjehn Jagen in meine
§dnbe gefommen ift, fdjreibft, bu lebteft oiel lieber in ber Stabt al§ auf bem
Sanbe uub würbeft tro$ ber ©inlabung beincS ^reunbe^ währenb be§ ganzen
SommerS nicht auf$ Sanb fommen, (fo wiffe): ich oerweilc oon grütjliug^
anfang an nun fdjon feit brei Monaten auf bem Sanbgute meinet ftreunbe§ unb
bebauere e$ feljr, baß ich i« *>en nädjften acht Jagen ooin Sanbe aurücffcljren
muß, um sur 3«* *>er SBahlen in ber Stabt anwefenb 5u fein. 2) Jaft ^ättc
ich oergeffen, bir &u fd)rciben, baß unfer greunb, welcher gerabe an feinem
©eburtstage nad) ber §auotftabt gereift ift um einen 9trjt ju State ju sieb,en,
am gefte ber Saturnalien franf geworben ift unb nun bereits feit sehn Jagen
ba§ hcfrtflftc 5'ieber hat; jebod) hflt ber Slrjt welcher ihn täglich sweimal bc^
fucht, oerftdjert, baß jener auf ben SJconat Oftober (wieber) in ber £>eimat bei
un§ fein werbe. 3) ©3 ift oft ein größerer SRuhm, ju rechter &\t ein £eev
gerettet, al§ oiele taufenb Jeinbe getötet ju haben.
3. tprätiofttioneu.
128. Sdd)c ^iväpofitioncn »ucibcn aud) ald ?lbücrbicit oljnc folcjcnbcd Subflantio gcbiaudjt?
129. ©cldic ^väpofitioncn werben vcgelmäfu'g i^rem dornen nadjgcflcllt?
130. Söcldjc Siegeln in »c^c^ung auf bie Stellung ber ^väpo|iiionen ergeben ftd) au« folgenben
SJeifpielcn? 1) Per ego te deos oro. Per ego vos deos patrios oro, viudicate ab ultimo
dedecore nomen gentemque Pcrsarum. 2) Magno cum periculo. Gravi de causa.
Quibus de rebus. Qua in urbe. Istis in silvis. Tanto in honore. 3) Ante urbis portas.
Ad iudiciorura certamen. In avium rostris. 4) Ad beate vivendum. Ad recte discendas
litteras. De pracclare gestis rebus. 5) Post autem Alexandri Magui mortem. Praeter
enim tres diseiplinas. 6) Propter vel gratiam vel dignitatem. Cum et diurno et
nocturno metu. 7) Scgetes, quas intcr et castra unus omnino Collis interest. Is,
quem contra dicis. Res, qua de agitur. lllud, quo de agitur. Uunc adversus Pbarna-
Digitized by VjOOQle
- 33 -
131—138.
buzus habitus est imperator. Hunc post. Dies, quam ante. Urbes, quas circa.
Modus, qaem ultra progredi non oportet. 8) Uannibal patriaui reliquit ad Antiochumque
confugit. Milites fusi in urbeque obsessi sunt. Kecte et ordine ex reque publica
facere. Pro vita civium proque universa re publica. Atticus pecuniara sine fenore
sineque ulla stipulation ei credidit. 9) Carapi, qui Faesulas inter Arretiumque iacent.
Saxa inter et alia loca periculosa.
131. öddje geiler finb in folgenben 93eifüielen? 1) Cum ex Graecia arcessitis militibus. In ad
mare sita urbe. 2) Ad praesidiis firmanda nioenia. A proelii cupidis militibus. In
mihi invisum locum.
132. Sarum ift in bem €a$e Milites pro uxoribus et liberis pugnant bte ^röpofttion nur ein-
mal, nämlid) bei bem etften begriffe gefegt, roäfjrenb fie in bem Safce Persae et apud Sola-
mina et apud Plataeas pugnaverunt öor beiben Gegriffen fte^t ?
133. Überfetje: 1) 93or unb in bem Sager. 2) $)ieSfeitS unb jenfeitS beS OceanS.
3) Uber unb unter ber ©rbe. 4) Einige fprad)en für, anbere gegen ben ©efetjeS*
oorfchlag. 5) Einige Siere fönnen ebenforoohl innerhalb <3ä außerhalb beS
2Baffer§ leben. 6) S)ie <ßferbe roeibeten teils oor teil« in bem SBalbe. 7) $)ie
©ophiften behaupteten, jur Sluffinbung ber SBahrheit inäffe man für unb roiber
alles reben, bamit bic Zuhörer fid) mehr burd) ein oernünftigeS Senfen als
bureb, eine «Uuftorität (sc. beS SRebnerS) leiten liegen. 8) 2>ie ©toifer behaup*
teten, nur baS ©ittlichgute fei ein ©ut; bie «ßeripatetifer bagegen, ber ©ittlid)*
feit fei bie erfte, ja weitaus bie erfte ©teile einjuräumen, boeb, gebe eS auch
innerhalb unb außerhalb beS Seiblichen mancherlei ©üter.
134. 2Bie untertreiben ftd) bei Angabe einer Trennung ober Entfernung bie
brei *ßräpofttionen ab, de unb ex?
135. 3ft ber ©afc: „3$ ^abc geftern bei meinem Onfel gefpeift" richtig überfefct:
Heri ad avanculum meum cenavi?
136. Überfefcc: 1) S3ei §omer prallt Sfteftor oft mit feinen Sugenben. 2Ben follte
ntcl)t ber £b,er[ite§ bei $omer jum Sachen bringen? 2) 93ei ben ©öttern fdnoören.
3d) befchroöre eud) bei ber Erinnerung an unfere gemeinfchaftlid) oerlebte Qugenb.
3) 3n einer Monarchie ift bie 2Jcad)t beim Sftegenten. 3n eurer §anb liegt bie
(fritfcheibung beS Sieges. 4) 33etm ©pajierengehen com (regten) SBege ab*
fommen. $8ei üfebe einf djlafen. SBährenb beS ©aftmahleS ging fein SBort
über feine Sippen. 5) Eäfar nahm bei ber Seftung ©tellung unb fd)lug fein
Sager bieb,t bei ber SJtauer auf. Eäfar fiel, oon 23 3Bunben burd)bob,rt, bid)t
bei ber SBilbfäule beS ^SompejuS nieber. 3)er ©djroan baut fein Sfteft bid)t
neben bie Ufer. 6) ©efanbte bei ben benachbarten 33ölferf haften ^erumf djiefen.
3n ben ©tabten oon Strurien henimirren. 7) 93ei ber SBicfe fliegt ein $ad)
hin. 2)ie Teutonen führten it)r .öeer an bem Säger beS 9ttariuS oorbei. 8) 3d)
habe in ber legten 9tad)t oieleS bei mir überlegt. Qd) haoe °ei mi* befchloffen,
nach Slmerifa auäjuroanbern. 9) 93ei aller beiner Klugheit haf* bid) bod)
täufchen laffen. 3)er ©d)led)te ift bei bem größten Reichtum unglüeflid).
137. 2öie unterfdjeibet fich causa „roegen" oon propter, ob, prae unb gratia?
138. Überfe^e: 1) 2)u bift mir roegen beiner 2)ünfelhaftigfeit oerhafjt. Sicero fehiefte
feinen ©ohn SHarcuS nach Althen ju ©ratippuS roegen ber hohe» ©ebeutung ber
©tabt roie beS SehrerS. 2) 3)ie Säger breffteren bie §unbe ber $agb roegen.
3)ie Staufleute burehfahren bie SUleere beS ©eroinneS roegen. 3) ©hriftuS ift um
ber Sttenfchen roillen in ben £ob gegangen. 4) 2Bie oieleS, roaS roir unfer felbft
roegen nicht thun würben, thun roir nicht ben ftreunben pliebe! 5) ©S roar
beS SärmeS roegen unmöglich, Me 3Borte beS SRebnerS ju oerftehen. 6) 2llS ein
Wenge, loteiu. Mepaitormm. 7. «ufl. I. 3
Digitized by Google
139-150. - 34 —
<ßerfer prallte: $fox werbet bie ©onne wegen bet Unmaffe ber Pfeile md)t fernen,
erwiberte SeonibaS: 9lun, bann werben wir im Statten fämpfen. 7) 3>as
9ttäbtf)en tonnte oor Sljränen nicfyt fpretfjeu. 8) deinetwegen barfft bu bleiben
ober weggeben. 9) 9hd) ben ©efefcen ift eS erlaubt, eine SBaffe ber ©elbftuer;
teibigung wegen &u gebrauten. 10) deinetwegen mögen alle 2)iebe aufgehängt
roerben. 11) SBenn bu betner ©efunbtjeit unb ber 3al)re3jeit wegen eine ©ee^
reife machen fannft, fo fomm ju uns. 12) 2Bir tjaben ein 93ünbni§ mit eud)
gefctyoffen nid)t junt 3n>eefe ber ßnedjtung @ried)enlanb§, fonbern $ur Befreiung
oon ben ^erfem. 13) „Unfertwegen", fpredjen gottlofe Bürger, „mag baS
93aterlanb ju ©runbe gcf)en; für un§ allein leben mir, für un§ allein forgen wir".
139. Sann wirb ba§ beutfe^e „für" buref) pro überfefct?
140. Überfefce: 1) S)er junge ßönig würbe für tot oom ©ct)lad)tfelbe weggetragen.
2) 3)ie Börner waren ber 2lnftd)t, niemanb fei für ftcf), fonbern für ba§ Sßater*
lanb geboren. 3) 9Ilcefti§ trug fein 93ebenfen, für i^ren ©ematjl SlbmetuS 3u
fterben. 4) SBenn mir boa) enblid) ber Solm für meine Sftülje ju teil würbe!
5) ©§ ift unmöglicf), bie Xugenb für ©olb unb Silber ju faufen. 6) 3$
für meine Sßerfon bin ber 9lnftd&t, bajj eS ftd) für niemanben gejieme, für fidj
allein $u forgen. 7) 2Bir wollen alle, ein jeber für feinen £eil, banad) ftreben,
bafc jener fcfyamlofe Verräter unferer ©arfje für feine Scfjanbtfjat büße. 8) 33on
einem jeben, ber nicfyt für mict) ift, glaube idj, baß er gegen mief) fei. 9) %üx
alle gäHe gerüftet fein. 3)ie Lüftungen für ben Krieg oernaa)läffigen. ©elb
für ben Krieg beifteuern. 10) 3)en ©olbaten war ^rooiant für fed)3 Sage
jugcteilt. 11) ©8 ift abfdjeutid), ftcf) für Sonaten nidjt banfbar ju be*
weifen. 12) ©3 ift me^r als einmal oorgefommen, bafj bie Slt^ener 2Wii*
bürgem für bie größten Skrbienfte um ba3 SBaterlanb mit Unbanf gelohnt
^aben. 13) #annibal lieferte alle Satiner, fooiele er beren gefangen genommen
Ijatte, olme Söfegelb au§, inbem er erflärte, er fei beSfyalb nad) Stalten ge*
x fommen, um für bie greift ber Satiner gegen bie Börner ju fämpfen. 14) ©inn
für Soweit; Sinn für ©Ijre; ©efüb,l für ba§ 6a)öne; ©efüb,t für bie «Pflicht;
©efütjl für Slnftanb unb ©$am. 15) 2ll§ einmal ber Kaifer 9iero oom
©knüpfen befallen war, fteüte man in föom öffentliche ©ebete für feine gött*
lidje ©timme an, bie an unb für fia) fd)wad}, jefct aber oollenbö gan$ Reifer war.
16) £üte bidj, einen 9Jcenfd)en für beinen greunb ju galten, ber ftd) nidjt
fdjämt, bir in§ ©eftd)t ju f^meic^eln.
141. 2Bie wirb im Sateinifdjen ba§ örtliche „oor" überfetjt?
142. SBeldjer Unterfdjieb ift awifajen ben SluSbrücfen Ego prae ceteris beatus sum
unb Ego praeter ceteros beatus sum?
143. Sie unterfdjeibet ftd) circa öon cirewn?
144. 33eld)cr Unterf<f)icb \\i jwifdjcn eis unb citra, trans unb ultra?
145. 3ft e« erlaubt, bie ^räpofttion absque (= sine) behn fotcinfc^rcibcn $u gebrauten?
146. ©cld)cn ©ebraua^ h>ben: 1) pone; 2) tenus; 3) usque; 4) infra; 5) supra; 6) ultra?
147. Oft cd ridjtta., super unb subter auf bic 5ra9c «wo?" mit bem ftblatiö ju »erbinben?
148. 3fr ed erlaubt, bie 9ieben8arten „Über bie Unfterblidjfett ber Seele fpredjen, über bie ^eiligen
Äriege fdjreiben" ju überfein : Super imraortalitatc animorum dicere, super bellis sacri«
scribere?
149. ©eldjer Unteifdjieb entftetjt, menn man in ben Säften: Hanc epistulam tibi in itinere scripsi;
Milites in fuga praedabantur ftatt in bie ^räpofition ex fefyt?
150. Sßela^e SHegeln fommen bei Überfe^ung folgenber ©ä^e in 3lnwenbung? 1) 2)ie
eine ©eite oon ©nglanb liegt granfreict) gegenüber. 5luaj Jetnben gegenüber
Digitized by Google
— 35 - 151.
muß man gereifte Pflichten beobachten. 2) 2Bann ^at ©icero bie SReben gegen
Gatilina gehalten? SBatjrenb bu früher ftet§ burd)au$ roohlroollenb gegen uns
geroefen biß, tjanbetft bn je^t ftetS rücffid)t8lo8 gegen un§. 3) $iefe ©rüde hat
an äroanjigtaufenb Xi^aler gefoftet. 9ln jroeihunbert |>äufer ftnb burdj bie geuer§=
brunft uernichtet roorben. 4) ©3 ift oiel fd)roerer, gegen ben ©trom, al§ mit bem
Strome fchroimmen. 5) $u ^aft große ©trenge gegen beinen ©ot)n an*
geioanbt. 6) 2)er §unb ift Hein gegen bvn Elefanten, aber groß gegen bie 3??au§.
Cicero roar gelehrt, aber nichts gegen ben ©arro. 7) ©egen unfere Hoffnung.
@egen alle ©rroartung. ©egen Orbnung unb Sitte, ©egen meine ®eroot)nrjeit.
@egen bie Sfaftcrjt be§ gelbfjerrn. Qemanben gegen bie ©efetje jum $obe oer*
urteilen. 8) 9tid)t§ ift um mit ftuoenal ju reben, beffer al§ ein gefunber ©eift
in einem gefunben fieibe. 9) Unter allen ©eftfctümern im fieben ift nädjft ben
Göttern bie ©eele ba§ göttlichfte. 9lad) $ari$ ift ßaon bie größte Stobt ftranf*
Teid)§. 9fod) meinem ©ruber bift bu mir ber liebfte unter allen Sftenfehen. 3)er
iedjfte Äönig nad) 9f omulus roar ©eroiu§ £ulliu§. 3)ie Slriegerfafie ift in Qnbien
bie nächfte nad) berjenigen ber ^ßriefter. 3u* 3cü HaiferS £iberiu§ galt
^ataoium als bie erfte ©tabt Italiens nad] 9tom. 10) 2)a3 fiager rourbe
unmittelbar nad) ber ©d)Iad)t genommen. 2)ie ©enatgfitjung roar zahlreicher
befugt, al§ e§ in ber SRegel gleich nad) ben gefttagen ber galt ift. 3dtj cmlte
es nicht für juträglid), auf ba§ 9Jlittagbrot ju fd)lafen. 11) 3)ie 9Jleewnge,
in loctcfjer $eUe oon bem golbenen üffiibber herabgefallen roar, hieß nad) it)r
ber ^eOespont. Qdj fyabt meinen jüngften ©ot)n nad) feinem ©roßoater griebrid)
genannt. 12) 2)er ©au ber ftnofpen ift nach ber ©erfd)iebenheit ber *ßflanaen
oerfchieben. Unterftüfce bie Strmen nach Gräften, 9iuma teilte ba§ 3ahr nad)
ber ©eroegung be§ 9ftonbe§ in jroölf SJconate. galjche £eute reben atleS nach
2Bunfdj, nid)t§ nach ber 2Bahrf)eit. ©flauen thun alles nach bem befehle unb
Söinfe itjrcS £errn. S)ie ©olbaten jogen fid) nach SSorfcrjrift juriief. ©inen
Gntfchluß nach ben 3eitumftänben (^ßcrrjältniffen) f äffen. ©troa§ nach ^iftorifc^cr
ireue fdrilbern. 9iad) ber Watux leben. Sflörber roerben nach bem ©efefce mit
bem Jobe beftraft.
I51.überfefce: 1) ©ei $latää h<räen bie ©riechen einen herrlichen (Sieg über bie
Werfer baoongetragen. 2) Über einen ©egner triumphieren. 3) ©ine ©rüde über
einen #luß fchlagen. Über ben Xiber führte eine hölzerne ©rücfe. 4) ©einen
Seg über bie Sltpen nehmen. Über SDBten nach ©enebig reifen, ©inen ©alfen
über ben SJlarft tragen, ©ich über bie Seichen ber ©efallenen einen 2ßeg
bahnen. 3)er 2Beg oom ^ftr)mu§ nad) 9Jlegari§ unb Sittifa geht über bie ffiro=
nifchen Reifen. 5) ©riefe über ©riefe fdjreiben. ©ünbe über ©ünbe begehen,
©elb über ©elb anfammeln. 5)ie Stehe liefen eins nad) bem anbern in§ ^ieficht.
©inen £ag nach ^cm ßnbern roarten. ©inen ^rieg nach bem anbern führen.
6) Ohne bid) roäre mein Sohn ertrunfen. Ohne 2hcmM**°^e^ ro^re griechifche
Freiheit untergegangen. Ohne ben einen SDtan $oratiu8 ©ocle^ nciren bie
©truSfer über bie ©rüde in bie ©tabt gebrungen. 2)er 9tame beS $erobot
mürbe ohne feine ©efchichte nicht mehr ba fein. 7) Ohne 3n>eifel haP ^u °ic§
nur im ©erjerj gefagt. S)er ©auer roarf ftch ohne alles ©ebenfen in ben
Strom, um ba3 ^inb ju retten. 8) 3)ie ©olbaten fochten, fo gut fie tonnten,
ohne Jlommanbo, ohne georbnete Slufftellung. 9) 2Bir roerben alle ohne 2lu3*
nähme auf bem Sflarfte sufammenfornmen. 2)er ©türm t)atte bie ©äume ohne
3*
Digitized by Google
152-154
- 36 —
2lu3naf)me umgeworfen. 10) 93on einet SReife aurücffeljren. SSom Schlafe
erwogen. 93on einer Sfranfljeit genefen. ©id) oon feiner Slngft erboten. 93on
ben überftanbenen ©trapajen au§rub,en. 11)34 fyabe biefc 91acr)rtcr)t oon bem
ftonful felbft gehört. 12) Slu« welkem ©runbe würbe 9Hiltiabe3 in§ ©efängms
geworfen ?
152. Überfefce: 1) 3n ben flrieg jie^en. 2) Brünnen waren in ber garten ©tabt
Sitten, aber nur eine Quelle. 3) $)ie ©olbaten müffen ftd) täglich in ben SBaffen
üben. 4) @3 ift bie ^JSflic^t ber 3üngeren, auf bie Sorte ber älteren $u työren.
5) 2luf ber Partei ber Optimalen fielen. 6) ©inen SMeb auf frifdjer Xfyat
ertappen. 7) Stuf meinen 93rief b,at ber 33ater nod) nidjt geantwortet. 8) STuger
bem 9tnfül)rer unb einigen wenigen ©olbaten mürben bie übrigen niebergeljauen.
®er $irfd) mar burd) ba§ ©eftrüpp fo oerbecft, bajj man oon iljm nid)t§ auger
feinem ©ernenne feljen tonnte. 9) ©id) 93erbienfte um ba§ SBaterlanb erwerben.
(Sure SBerbienfte um ba§ 93aterlanb werben »on allen gebüfjrenb gelobt. 10) (£3
ift eine icfjöne 3a die um ben 9tub,m. @3 ift etma§ (Srb,abeneS um bie 5einbe£»
liebe. 11) ©ieljft bu nid)t, ba& e§ ftdj jefct um ba§ Seben beineS $reunbe§
Ijanbelt? 12) $ie ©eute ungerecht unter bie ©olbaten oerteiten. 13) $5er triebe
fam unter billigen SBebingungen juftanbe. 14) Unter ber $errfcb,aft (93otmäf$ig=
feit) jemanbeS fte^en. $>er ©djüler fteljt unter ber 9lufftd)t beS £el)rer§. 3ttein
5ßater l)at unter Napoleon bei Seipjig gefämpft. $)ein 53ruber fttjt in ber ©djule
unter mir. xHurf) bie am r)öc^ften entmicfelten 2lffen fielen fowobj in förperlicfyer
als geiftiger §infid)t tief unter bem SJJenfdjen. 15) (Sine anfelmlidje ©arfcr)aft
bei ftd) tragen, gür manage 9ttenfd)en bringt ber SKeidjtum nidjt ^reube, fom
bem Überbrufj mit ftd). $)ie §abfud)t bringt allerlei Safter mit ftd). $ie 9Jatur
bringt e3 fo mit ftd), bafc mir benen geneigt finb, bie unfer SWitleib anflehen.
153. 2öa8 bebeutet: 1) Apud exercitum esse unb in exercitn esse. 2) Per mare navigare;
trans mare navigare. 3) De alieno largiri nefas est 4) Mnlta seenndnm causam
nostram disputavi. 6) Hector, Parmenionis filins, inter paueos Alexandro carus erat
6) Magist rat uum est facere, quidquid e re publica sit 7) Snb Corona vendere; snb
hasta venire. 8) Snb pellibus hiemare. 9) Heres ex asse; heres ex semisse. 10) Alicui
esse ab epistnlis, a bibliotheca, a rationibus, a supellectile, a veste, a pedibus, a balneis.
11) Cotta ex consulatu in Galliam profeetns est. 12) Aliqnem inter sicarios accusare.
13) Inter falcarios (lignarios) habitare. 14) Ad vivum aliqnid resecare. 15) Caesar
aggerem in altitudinem pedum octoginta exstruxit 16) A re frnmentaria laborare.
Nihil isti adnlescenti neqne a natura neque a doctrina deest Dux militibus ad
pugnam non multum confidebat Milites nihil ad celeritatem sibi reliqui fecerunt
17) Invidia non cadit in sapientem. 18) Sermones hominum nihil ad sapientem per-
tinent 19) Haec omnia pertinent ad fidelitatem. 20) In manibus esse. 21) Per manas
tradere. 22) Studiis hominum, praesertim in re bona, obsistere aequnm non est
154. 2ßie in ben 3lu8brücten: „sJtodj wenigen Sagen" paucis diebus interiectis,
„in einem ftalme fliegen" scaphä exceptum fugere, „im 3oxnz erfdjlagen"
irä incensum occidere, „burdj fiift befiegen* dolo usum vincere bie beutfdje
$rdpofttion burd) einen beaeidjnenberen 2lu§brucf erfetjt ift, fo möge aud)
in folgenben ©äfcen ber ^rdpofttionalbegriff energtfd) um fd) rieben werben:
1) Stadj furjer 3«t legten bie aufrüb,rerifd)en ©olbaten bie SBaffen nieber.
2) 9* ad) eiuer 3«>ifd)en5eit oon wenigen Sagen ftanb er auf meine Sitten
oon feinem ^Slane ab. Napoleon fing mit Stufjlanb Erieg an unter bem SSor*
wanbe, bafj bie (Snglänber mit $ufjlanb§ #ilfe ib,re SBaren oerfauften unb
feinen Slnorbnungen trotten. 3) (Sin ©djwert ^ing an einem «Pferbe^aare über
Digitized by Google
— 37 — 154b.
bem Raupte be3 StomofleS. 4) 2ttein greunb fc^reibt in feinem ©riefe t>om
erften ftebruar, baß er einer ßranfl)eit wegen feine ©efcfyafte nidjt oerfeljen
fönne. 5) 9Son Rato fagt ©teero, baß er bei ber beften ©eftnnung unb ber
größten 9?eblid)feit bem ©taate bisweilen gefd)abet Ijabe. 6) ©uftao 9lbolf blieb
aud) in feinem fjödjften StriegSglüde nod) Siftenfd) unb (£t)rift. 7) 2)ie Säume
fdjwanfen im ©turmwinbe. grudjtgärten mit SBeinreben unb Seigenbäumen.
8) üftandjer fjat feinen SHut)m meljr burd) glüdlid)en 3«faß als burd) 93er=
bienft erlangt. 9) ^ugurtlja fjatte burd) Seftedjungen oiele SRömer auf feine
Seite gebraut. 10) Sofepf) rettete bie Sgnpter in einer Hungersnot. 11) SBor»
geftern ljat unS ber £et)rer ba§ 3ftärcfyn com Könige 9mba§ mit feinen ©fetS*
ot)ren erjäfjlt. $n bem nörblidjen breite ber 3nfel ©öS befanb fid} ber berühmte
Sempel beS SlSflepioS mit reiben SBeiljgefdjenfen. 12) «ßgr^uS beftegte bie
Börner jroeimal burd) feine ©lefanten. 13) ©in 9Jienfd) otjne 93übung ift wie
ein ungeschliffener ©belftein. ©in Staat otjne ©efefce; eine ©tabt o^ne 93er*
teibiger; ein SBeib ob,ne ©cfyim; eingeben of)ne greunbe. 14) ©roße ©tein*
blöde bewegt man auf SBalgen. 2)en SSater auf bem SRüden, ben ©olm an
ber #anb, gelangte SneaS nad) SlntanbroS. 15) Slleranber löfte ben knoten
beS ©orbiuS oermittelft einer Sift. 16) Sitte fieute geljen an einem ©tode.
$ie bitten ergä^ten oon ber Of)reule, fie föge ben ßinbern in ber Siege baS
iBIut au§. 17) $urdj bie 2öiffenfd)aften werben Jünglinge ju eblen 2flenfd)en
gebilbet. 18) $er triumpl)ierenbe gelbljerr fufyr auf einem golbgefcfymüdten
3öagen in ber tunica palmata unb toga picta burd) bie ©tabt nad) bem
flapitol. 19) 2llS Napoleon nad) ber ©d)ladt)t bei SBaterloo oon ben Greußen
auf ber 3^d)t überrafd)t würbe, warf er ftä) of)ne §ut unb Siegen auf S *Pferb.
20) 3d) fann cor lauter ©orgen nid)t fd)lafen. 21) 3)en ©pimenibeS t)aben
bie Slt^encr bei einem bürgerten 3wifte nad) Sitten geholt. 22) 2)er ©rieche
Strabo erjagt, baß Slleranber nad) ber Einrichtung beS s$l)ilotaS etliche Sftänner
auf $)romebaren nad) ©fbatana gefanbt fjabe, um bafelbft audj ben SBater be§
ftyifotaS, <parmenio, umS Seben ju bringen. 23) O^ne SBatjrfjaftigfeit ift
weber £reue nod) @ered)tigfeit nod) irgenb eine £ugenb benfbar. 24) 3)ie
©olbaten fetjrten mit reifer 93eute in bie §eimat jurüd. 25) 3)ie SHidjter
wollten tro^ ber größten ®efat)r lieber in ben 2ob get)en al§ für ©elb ben
Slngeflagten, welker inmitten eine§ großen 93otf Staufens ju bem Tribunal
gefommen war, freifpredjen.
154b. Überfetje: 1) Oberhalb ber ©tabt bic^t bei ber «rüde, welche über ben glufj
füijrt, wirb gegen ©nbe be§ §erbfte§ ein 3)enfmal au§ ©rj errietet werben.
2)er ^irt trieb bie ©djafe läng§ eine§ S3a$e3 über bie SBiefen oor fttt^ ^er.
Sei ^omer fc^wören bie ©ötter bei ber ©tnjr, welche unter ber ©rbe na^e am
Singange be§ §abe§ wo^nenb gebaut würbe. 2) 50lagft bu aud) ben ©djein be§
©lüde§ jur ©c^au tragen: bu bift bodj tro^ beS größten SÄeia^tumS unglücflid).
3d) t)abe niajt genug ©elb bei mir, um bir für bie SBare ben ausgemalten
$rei§ au bejahen. 3) %t\, SJluciuS, fagte ber Äönig ^orfena; nad) bem SHedjte
be§ ÄriegeS entlaffe ia) bid^ unberührt unb unoerle^t au§ meiner $anb; baß
bnajjbeine Xapferfeit auf feiten meines 93aterlanbeS ftänbe! 4) 5luf 93eranlaffung
beS 2^emiftofleS erbauten bie Slt^ener oon bem ©elbe, welches auS ben 33crg=
werfen einfam, bie ^iotiz, mit ber fie balb barauf bie griedjtfdje grei^eit oor
ber perftfdjen Äne^tfc^aft fd)ü^ten. 5) Du bift je$t oor oiersei)n 3at)ren bei bem
Digitized by Google
164b. — 38 —
ßonful ^ßopiriuS Ouäftor gewefen; waS bu feit jener 3cit bis auf ben heutigen
Xag jutn Unzeit beS Staates getljan ^aft, werbe id) oor ben 5Rid)tern erwähnen,
baS übrige aber mit Stttlfd)weigen übergeben. 6) Vor ^^ränen fann id) baS
übrige, waS id) auS bem 3ftunbe beineS VruberS felbft geftem gegen $lbenb
gehört fyabe, ntdjt fchreiben; nur baS eine füge id) fjinju, baß jener felbft oor
Schmer^ faum reben tonnte. 2)ie jurürffe^renben Verbannten meinten oor
greube, als fte oon ber ©pitje eines VergeS ihre Vatevftabt auS ber gerne
fal)en. 7) $aum mar eS $ag geworben, als bie Börner uor unb in bem feinb=
liefen fiager ungewöhnliches StiUfchweigen wahrnahmen, woburd) eS benn gc=
fcfjah, baß alle meinten, bie geinbe feien noch in ber 9tad)t nach bem 9)leere ju
entflohen. 8) 9ld)itleS oerachtete baS fieben unb bie anberen irbifchen ©üter im
Vergleich mit ber greunbfdjaft unb ging lieber bem ftd)eren £obe felbft entgegen,
als baß er ben <ßatrofloS, ben er feit ber $inbf)eit oon £erjen liebte, ungerädjt
gelaffen hätte. 9) ©lücffelig fann man nach meiner Überzeugung niemanben oor
bem SobeStage nennen; benn fdjon oft fmb Sflenfdjen, weldje oor ben anberen
glüeflich 8U fein fchienen, roiber Vermuten in bie größten Unfälle geraten.
10) £anmbal entfloh währenb beS ©ctümmelS mit nur wenigen Weitem oon
3ama nach £abrumetum, nacf)bem er fowohl oor als wäljrenb ber Sd)lad)t
alles nad) $eit unb Umftänben oerfud)t cjatte^ um entweber billige grieben?«
bebingungen oon Scipio ju erlangen ober als Sieger auS bem Kampfe tyxvox-
jugehen. 11) 3Ber tro$ ber mißlid)ften äußern Umftänbe nichts als baS Sitt=
lichgute im Sluge ^at unb ftetS ohne Verfdjulbung ju fein fucht, wirb mit 9ied)t
für groß gehalten ; wer aber oon bem Urteile ber unerfahrenen Stenge abhängt
unb alles nach bem SBunfdje anberer thut, ber fann nicht unter bie großen
Sttänner gerechnet werben. 12) ©roß ift bie Hraft beS ©ewiffenS unb jroar
nad) beiben Seiten, fo baß einerfeitS bie, welche nichts gegen Pflicht unb ©efe$
gethan höben, feine gurdjt l)egcn, anbrerfettS aber benen, welche fid) oergangen
haben, immer bie Strafe oor Slugen fcfjroebt. 13) 3d> lobe cS an eud), baß ihr,
obgleich iln" oor allen reich unb glüeflich feib, bennoch niemanben neben eud)
oerachtet unb einen im Verhältnis ju eurem Vermögen mäßigen 3lufwanb madjt.
14) SBadjen waren oor bem gelbherrnjelte aufgeftellt. Vor bem $>orfc am gu&e
eines fteilen VergeS liegt ein flarer £eid), um welchen herum oiele Rappeln
gepflanjt fmb. 3n ber .£>offnung, ©apua ju entfetten, rücfte §annibal oor bie
Stabt SRom unb fd)lug fein Sager bireft oor ben £f)oren ber Stabt auf. 1 5) (Sit*
böa, eine 3nf$l, welche Slttifa unb Vöotien gegenüber lag, würbe buref) bie
Sfteerenge beS ©uripuS oom geftlanbe getrennt. Sßer lefen lernen miß, muß mit
ber ©rlernung ber Vuchftaben anfangen. galfd)e Seute reben alles nach ©unfd),
nichts nad) ber 2Barjrr)ett. 16) $)er Sprecher ber @efanbtfd)aft ftanb oom auj
bem Tribunal unb laS feine Siebe nierjt oom Vlatte ab, fonbern rebete auS bem
Stegreife. 17) 3lußer bem Anführer würben bie übrigen ©efangenen, an
fünfhunbert Sftenfchen, bis auf ben legten 9Jcann niebergehauen. 18) Sei
Salamis mürbe bie perftfd)c glotte, bie größte feit 9)lenfd)engebenfcn, oer>
nid)tet. 19) <Der ©enturio, welcher auS ber Sd)lad)treihe herattlgeritten war,
würbe oon einer fianje burch ben ^anjer oerwunbet. 20) Me ©allier bis auf
einen einzigen trugen fowohl golbene Helten um ben §alS als Glinge an ben
gingern.
Digitized by Google
39
155-158.
D. ©igentttmlit&kriten im (Btbxmtif itx $vib$üxi\wa uni
1. Singular uttb tytuvat.
155. ©eichen ©ebrauch ^at bcr folleftioifche (Singular im Sateinifchen?
156. 2Ba§ ift in folgenben Säfcen gegen ben ©ebrauch ber ftlafftfer? 1) Rex egregiis
vestibus ornatus erat. 2) Inimicitia acerbissima erat inter Romanos et
Carthaginienses. 3) In hoc puero magnae indoles („grofce Einlagen") inesse
videntur. 4) Nostra aetate scientiae admodum anetae sunt 5) Etruria
a Gallia Cispadana dividebatur Apenninorum dorso.
157. Überfe^e: 1) ÜBarum l)ttft bu bein |>aupt mit SRofen befranjt? 2) Safjt unS ben
Soben bei Limmers mit Seilchen beftreuen unb bie SBänbe mit Sitten, §na=
cmtb,en, Kornblumen unb ©pheu fchmücfen. 3) $ie ^nt^agoreer afjen feine
Sonnen. 4) ©nglanb t>atte im Altertum Überflufj an $ol$ aller 9lrt, nur (eine
$ud)en unb Sannen. 5) 35iefe deiche wimmeln oon ^ifchen u"° Schattieren.
6) Offenbar ftnb meine Anlagen weniger gut al§ bie beinigen; trojjbem glaube
id) mit ooHem SHcdjtc behaupten 31t bürfen, bajj meine Kenntniffe nicht geringer
ftnb aB beine. 7) 55a $iero, ber König oon SorafuS, roufjte, ba| ba§ römifa^e
4?olf (eine (anbern) gufjfolbaten unb Leiter in ben Segionen tjatte als Börner
unb Satiner, fo fefnefte er bemfelben nur 93ogenfd)ü$en unb Sdjteuberer $u §itfe,
eine 9flannfd)aft, oon ber er Ijoffte, bajj fic eine paffenbe SSerroenbung gegen
bie 93atearier unb 9Rauren finben mürbe. 8) 33ei ben alten $>eutfchen trugen
bie grauen in ber Siegel biefetben Kleiber roie bie SWänner, nur bafj fie ftd)
öfter in leinene Kleiber füllten unb biefetben mit <ßurpur befefcten.
158. 9ld)te in folgenben 9Iu§brücfen unb Säfcen genau auf ben ©ebrauch bei Sin--
gularS unb $ Iura l§: 1) ©ine Steife $u ftujj antreten; Sag unb 9tad)t
lernen; ben Schmeichlern fein Ohr leihen; ©efefc unb Sitte oerhöhnen. 2) ©ein
2luge an ber Oual jemanbeS roeiben. 2tn ber fatilinarifchen SBerfchroörung
toaren oiele beteiligt, roeldje ihr ©rbe oerfchtoenbet hatten. $ie greunbe gaben
fid) einanber bie §anb. 3) Qn alten fetten trugen bie Sieger in ben o(nm=
pifdjen Spielen nicht einen oon ©olb unb ©belfteinen fajimmernben Kranj, fon*
bem einen oon Ötjroeigcn geflochtenen, ber nic^t bie Belohnung, fonbern (nur)
ba§ Kennzeichen be§ 93erbienfte3 fein f ollte. 4) ®ie Bürger griffen 5um Sd)toerte ;
bie geinbe roanbten ben SWcfen; ben ©efangenen rourbe ber Kopf abgefd)lagen ;
bie SHeiter fprangen oom <ßferbe. 5) Klein ift aller 3)inge Anfang. 6) 9ttmm
bir bie beften Schriftftetler jum dufter. 7) 3)ie gerren galten ib,r ©eftnbe in
$ud)t. @$ giebt feljr oiele Sögel, bie ju geroiffen 3e^cn rt)ten SBohnjU} oer^
anbern. 8) 3)en Sauf ber Sterne beobachten ; auS bem %\u%t unb ©efange ber
Sögel bie 3u^unft oorljerfagen. 9) 3)ie Sdjaufpieler f djminfen ihr ©eftcht ; bie
grted)tfcf)en ©djaufpteler gingen auf einem Kothurn. 10) ©roger Sftänner Seben
unb ©harafter, mögen fie ftd) im Kriege ober im gräten ausgezeichnet haben,
fennen ju lernen ift nicht allein angenehm, fonbern auch nützlich unb nottoenbig.
11) Oft ift eS fchroer, ben ©eift unb bie ©eftnnung ber Seute )u burchfehauen.
12) 2Bir berounbern bie £öhe unb Schlankheit biefer 93äume, ba$ faftige ©rün
Digitized by Google
159—163. - 40 -
bcr glttßufer, bic burdjftdjtige glitt ber (Ströme. 13) ßleantheS behauptete, ber
©otteSbegriff fei im ©eifte beS Sttenfchen auggeprägt. 14) $ie ftranfen muffen
ben 33orfd)riften be§ 9lrjte§ nachkommen, um oon ihrer ^ranf^eit frei 511 werben.
15) gaffet 9Hut, Jünglinge! 3>etn 2Jhttigen fleht baS ©lücf bei. 16) 311 Sitten
lernten bie freigeborenen Knaben fleißig bie 3**1)« fpielen unb nad) bem Stange
ber Satten fingen, um fo bie &arte 93ruft gleichfam mit bem 2au ber Slganippe
frü^ 5« benefcen. 17) Solon roottte, baß bie Söfme ärmerer ©Item roenigfteni
ein ftfcenbeS £anbroerf lernten. 18) $ie ©rf Meinung ift oft 3U Jage getreten,
baß große ©etfter ben §aß unb 9teib ihrer Mitbürger fich augejogen haben.
19) 93ei ben alten Werfern fetjte fich ber Solm nicht in ©egenroart feiner 2Wutter.
20) 9tach bem Sitten unferer Vorfahren foCttc in ferneren Kriegen bie gan*e
militärifcfje ©eroalt in ber §anb be§ $iftator§ liegen, beffen 9tame fchon bic
©röße ber ihm «iftehenben SlmtSbefugniS bejeichnete. 21) iacituS fagt in feiner
(Schrift „©ermania", er pflichte ber Anficht berer bei, roetche glaubten, bic
2)eutfd)en feien burchauS nicht burch bie Hnfunft unb ©infehr anberer 23ölfer
oermifcf)t unb beS^atb ein eigener, reiner, nur ftd) felbft ähnlicher Stamm.
159. a) Bezeichnet liüerae nur „einen 93rief" ober auch „93 riefe"? b) gebeutet
loci auch „Örter, ©cgenben"?
1 60. Überfetje : 1) ©in fchroar$e§ unb ein roetßeS Schaf, ©in golbener unb ein ftl=
berner Becher ftnb mir gefchenft. 3" bem $afeu oon Sörunbifium unb $arent.
2)ie jrocite unb britte Segion. $ie gelbmarf oon galerii unb ©apua. 2) £iberitt»
unb ©aju§ @racd)u§. ©affutS unb SHäliuS Spurium. fittciuS unb ©aiu3
CuinctiuS ©incinnatuS. 3) Inter Britannos multi Croesi sunt. Sint
Maecenates: non deerunt Vergilii. Non omues possumus esse Scipiones
aut Maximi. 4) ®ret griebrid)§bor; oier fiouiSbor.
2. Suuftantitm.
161. Selche Beobachtung rücfftchtlich ber 93ebeutung mancher Subftantioa läßt ftd)
an folgenben Säfcen machen? Non est consilium in vulgo, non discrimen,
non modus. Libertas Germanorum abhorrebafc a dominatione Romanorum.
162. Selche SRegel tritt bei Überfettung folgenber Sä^e h^roor? ©icero befd)äftigte
ftch fdjon in feiner^ugenb mit ber s^3r)itofoprjie ber peripatetifer. 3n oer
.^inbheit ober im QünglingSalter roirb man leichter gefunb als im cjöc^ern
Hilter. $m fianbe ber 93 0 Ufer rourbe glücflidt) gefämpft.
163. Überfeine: 1) Sie ©. 9ttariu§ in jungen fahren erlogen roar, fo ift er roäf^
renb feines ganzen Sebent geroefen, ein fd)lid)ter Sanbmann, aber ein ganjer
9Jcann, rauh uno abftoßenb, aber oon unbefd)oltenem fiebenSroanbel. 2) $iero
oerfprach, er roolle in feinem ©reifenalter ben Römern mit berfelben ©eftnnung
unb (bemfelben) Pflichtgefühle Reifen, roie er e3 in feinen 3üngling3 jähren jur
3eit be§ oorigen ftriegeS gethan habe. 3) Sahrlid), beraunbernSroürbig^roar bic
^enf* unb £anblung§raetfe be§ 3:t)emtftofte8, roelcher, oon bem Slletnmute bev
übrigen ©riechen roeit entfernt unb ohne ftd) oon eitler SRuhntfucht gleiten ju
Iaffen, bie SSeranlaffung ju ber (Schlacht bei Salamis unb bie SHettunglfür *ba§
gefamte ®ried)enlanb rourbe. 4) ©.QuniuS 93ubulcu§ roeitjte ben Stempel ber Salus,
ben er roährenb feines $onfulat§ gelobt unb roährcnb feiner ©enfur jum S3au oer=
bungen hatte, roährenb feiner 2)iftatur ein. 5) ©. ^}uliu§ ©äfar rourbe roährenb bei
Digitized by Google
- 41 —
164—165.
fedtfen StonfulatS beS 9flariuS 100 o. ©hr. im 9ttonat OuintiliS geboren. 6) SBie
groß bie fiaftertjaftigfeit ber römtfd}en Slriftofratie, tote oerberbt baS @erid)tS=
roefen unb bie Sßerfaffung, wie wenig ©efäljt für Siecht unb Sißigfeit in ber
33ürgerfcf)aft überhaupt, befonberS aber bei ber Cptimatenpartei war, fyot SaHuft
an mehr als einer Stelle mit ganj aujjerorbentlicher Straft ber (Sprache bar*
geftellt. 7) 3n unferer Stinbheit, fagt ©icero, als (Sotta unb £ortenfmS lebten,
ftcüte ba roohl iemanb, oorauSgefetjt bafj er bie freie 2Baf)t ^atte, irgenb
jemanben über biefc Üftänner? 8) Schon oon Rinb^eit an mäffen mir anfangen,
un* an Strapazen unb Slb^ärtung ju gewöhnen; benn toenn mir in ber Öugenb
unfere Gräfte nicht üben, roerben mir unS im Hilter erfolglos anftrengen.
9) ein ©egenftanb beS getoaltigften ©raufenS mar für bie (Seelen) in ber
Unterwelt ber breiföpfige göHenlrnnb, melier gerabe am (Eingänge jum §abeS
feinen Stanb hatte unb feinen oon bort hinausliefe.
164. Überfetje mit Slmoenbung abftraf ter Subftantioa ftatt ber beutfäen ßonf reta
folgenbe Säfce: 1) ©S ift beffer, unter nnlbcn Bieren au leben, als bei folgen
Unmenfctjen gu oerroeilen. 2) Gicero b,at burd) bie ftraft feiner 93erebfamfeit
öfter§ unf djulbige Sttenfchen oor ber gerichtlichen Strafe gerettet. 3) S)er
Sieg bei Salamis f)at bie ganje 9Henfdb,l)eit oor bem ©inbringen ber 93a r*
barenoölfer betoahrt. 4) 3ft eS nicht jammerooU, bag bie £>errfd)aft in bie
©croalt b,öd)ft t^öriefajer, nid)tSioürbiger 3Jienf djen geraten ift? 5) Sßie
lange looüen mir benn eigentlich biefen greulichen SJlenfdjen nod) leben
(äffen? 6) £5ie Gilten haben über oiele Sachen nicht richtig geurteilt. -7) 5)ie
S&nb freien ber reiben Börner roaren ben ©flauen jur 93ebauung über*
geben. 8) Me sJcad)barn oerfaminelten ftd) in unferm ßaufe, um meinem
Sßater bie letjte 6t)re &u enoeifen. 9) ©reife fmb biSioeilcn ettoaS mürrifd).
10) 2lud) hierin ift Sljar ein ©benbilb ber iitanen, bafe er mit ©eroatt alles
vollbringen unb ausführen §u fönnen meint unb 9flafjregeln ber Klugheit als
eine 3uPuch^Pätte für $eige unb Unfriegerifdje oerfd)mäht.
165. Smb bie Säfce: 1) (EäfarS fcapferfeit unb ©infid)t fiegte über ©aUien. 2) ftieS
33ua) hobelt oon ber 3agb unb bem gifdjfange. 3) 2ltf)en fyat bie perftfehen
Angriffe ju fdjanben gemacht. 4) 3)ie ©raufamfeit rijj ben HambnfeS ju ben
abfcrjeultcr)ften ©etoaltthaten hin. 5) ^ßlatftä allein fdjidfte ben Athenern ^ilfS*
truppen. SRom ^atte bie Stabt Sagunt in 93unbeSgenoffenfd)aft aufgenommen
— in folgenber 2Beife richtig überfe^t? 1) Caesaris virtus et consilium Gal-
liam perdomuit. 2) Hic Uber agit de venatione et piscatu. 3) Athenae
impetus Per8arum irritos reddiderunt. 4) Crudelitas Cambysem ad turpis-
sima scelera rapuit. 5) Plataeae solae Atheniensibus auxilia miserunt.
Roma urbem Saguntinorum in societatem reeeperat. — Überfefce: 1) 25er
Übergang über ben ©ranicuS madjte ben Slleranber sunt ßerrn ber griednfehen
Kolonien; bie Schlacht bei QffuS öffnete ihm SnruS unb ignpten; bie Schlacht
bei Slrbela gab ihm bie ganje ©rbe. 2) ©in anhaltenber Stegen unb Hatte
oergröfjerten baS Ungemach aller berjenigen, bie unter fr eiern Gimmel fampieren
mujjten. 3) SSergebenS oerfuchten bie Selbfchuffen ben Hreujfahrern ju roiber*
ftehen: bie religiöfe 93egeifterung entflammte biefe ju übermenfehlichen 2:hatcn-
4) 35er beutfehe &a\)ex Honrab unb ber ftönig ßubroig VII. oon granfreid)
unternahmen i. 3. 1147 ben feiten Hreujjug, rooburch aber nichts ausgerichtet
rourbe, ba Unorbnungen aller Slrt, Langel unb ftranfheiten ihre §eere oer*
Digitize^by Google
166—169. - 42 —
tilgten. 5) diefeS ©emälbe feffett baS 2luge rounberbar. da§ Seifpiel beS
StröfuS lehrt, bafj niemanb cor feinem Sobe glticflich gepriefen werben barf.
6) 5Ba§ mag roof)l bev ©runb geroefen fein, baß unter allen griedjifdjen (Stäm-
men jene $oloniften, meiere bie 2Bcftfüfte StlcinaftenS befetjten, juerft ju jener
aufjerorbentlichen $öf)e gelehrter unb gefeüiger SBitbung gelangt finb, beren
Slnbltcf un§ jefct nod) in ©rftaunen fe^t? 7) 9lt§ ©icero bie ©efahr erfannle,
meiere bem allgemeinen 3Bof)le burd) bie oerbrecherifchen *ßtäne (SatilinaS broljte,
richtete ftd) fein ganseS dichten unb £rad)ten auf bie Rettung be$ Staate«.
8) Sßie groß muß ber geuereifer für Söiffenfdmft geroefen fein, ber ben (SuflibeS
oon ber nächtlichen 9luhe abjog unb it)n antrieb, ungeachtet ber £obe3gefaht
ben SotrateS auf$ufud)en!
166. ©a§ ift im allgemeinen Aber bie Söebeutung unb ben ©ebraud) ber Stibstantiva
mobilia auf tor (trix) ju merfen?
167. SBenbe in folgenben Sätzen bie in ber norfjergebenben gragc gegebenen Kegeln
über bie Subftantioa auf tor an: 1) du fprichft ju leife unb ju fdjnett, bu
bift ein fcfjledjter SBorlefer. 2) ©atilina, jener Slufioiegler unb Verführer rö=
mifdjer SSürger, trat mehrmals al§ Bewerber um baS ftonfulat auf. 3) diebe
bebienen ftdj oft ber §ilfe oon Dehlern. 4) 55:^efeu§ mar ber Stifter be§ gefte?
ber ^anatljenäen, an roeldjem ber "JBohlftanb unb bie ganje Spracht ber Stabt
unb ber Gcinjelnen unter allgemeiner £ei(nafjme ber ©inroofmer öffentlich jur
Scf)au getragen rourbe. 5) Sängerinnen unb Scrjaufpielerinnen fmb oft leicb>
fertige grauenjimmer. 6) ©ine ungeheure Sftenfdjenmaffe ftrömte aUe uter Qcifytt
nach Olnmpia, um .ßufchauer Dei ben bortigen Spielen ju fein. 7) Obgleich,
meine Sd)roefter eine leibenfdjaftliche Sänjerin ift, fyat fte ftd) boch oorgenom:
men, ba§ Sanken oon jet>t an ganj ju unterlaffen. 8) die Sieger in ben
nemeifchen Spielen mürben mit einem Stränge oon (Sppid) befchenft. 9) (£amitlu§,
ber 93efteget oon 33eji, jog triumphierenb auf einem mit oicr Schimmeln be=
fpannten sÜöagen in SRom ein. 10) die Sugenb ift bie Schöpfetin eines glücf^
liehen fieben§. 11) du bift felbft ber Schöpfer beineS UnglücfS. 12) diejenigen
befinben fich in einem gewaltigen Qrrtume, bie ben |>ora$ für einen bloßen
Sobrebner be§ SluguftuS au§fd)reien. 13) <£in jeber SchriftfreUer roünfcht Sefer
für feine Schriften. 14) Althen belohnte ben SljemiftofleS, ben Detter oon
©ried)enlanb, mit bem fehnöbeften Unbante. 15) (JorneliuS sJcepo§ fagt oon
SltticuS, er \)abt tro$ feines SRetdjjtumS weniger als jeber anbere Suft §um
33auen gehabt. 16) 2111 bie ^erfer ihre $lriegSmad)t in bie marathonifdjc (Sbenc
rücfen liegen, fehieften bie Athener ben Scfjnetlläufer ^ßr)ibippu§ nach Sparta.
17) 9luS ^auluS, bem anfänglichen Verfolger ber ©haften, rourbe balb ein
eifriger SBerteibiger ber neuen 2ef)re. 18) Soliman II. fefcte bem Überbringer
oon 3rinn§ STopf taufenb 3*d)fo*n als Sohn auS. 19) ©ine unenblichc gülle
be§ Stoffe« bietet fich h^ bew Grjähler bar. 20) die gurien hatten ba§ 5lmt,
bie Unthaten unb Verbrechen ju erforfchen unb ju rächen. 21) $a§ Slnbenfen
Weplers roirb leben, folange bie 3lftronomie, biefe erhabene unb berounbem^
roürbige 2Biffenfcf)aft, Verehrer finbet.
168. 2Ba§ ift über ben ©ebraud) ber Serbalfubftantioa auf io $u bemerfen?
169. Überfetje: 1) 2Ba§ nü^t bir eine grojje Sammlung oon Büchern, roenn bu bic=
felbe nicht benutjeft? 2) die aus ihrer §eimat fltehenbe sJJlebea jerftreute bie
©lieber if)re§ fleinen Kruberg an oiele Orte, bamit bie Sammlung berfelben
Digitized by Google
— 43 — 170—175.
ben SSater bei bcr Verfolgung aufhielte. 3) 5In mein: al8 einer ©teile macht
(Sicero barauf aufmerffam, bafj e§ für einen SRebner ungemein mistig fei, auf
bie paffenbe Stellung unb 3lnorbnung ber SBorte su ad)ten. 4) 9tur mit Sftühe
behaupteten bie Solbatcu ihre Stellung. 5) 3)ie Solbaten fampften in einer
ungünftigen Stellung. 6) $)ie ©rftnbung biefer OTafcfjine hat jebenf aU3 oiet
Scharf ftnn erforbert. 7) $a§ Sd)ie|puloer foll eine CSrfinbung oon 93ertl)olb
cdnoarj fein. 8) ©atilina mar ein Sfteifter in ber §eud)elei unb Serftellung.
9) .$alte beine Besprechungen. 10) $)a§ beftegte £>eer fudjte feine Rettung in
ber gluckt. 11) gfir mid) giebt e$ feine SHettung mehr. 12) 2)em ©icero lag
bie iKettung be§ Staates* am §erjen. 13) 9ttafftlia ift eine ©rünbung ber
Boeder. 14) 2>ie Sicherheit ber Bürger beruht sunt größten Seile auf ben
©efefcen unb Einrichtungen be3 Staate^. 15) 3er) weife beine Jorberungen ent*
fajieben jurücf. 16) $ie Börner gaben ben Sorberungen beS ^nrrfmS nietet nad).
17) $m 3a$re 1B12 fugten bie Muffen ben Singriff «Napoleon« burd) «eröbung
aller ©egenben, burd) meiere ber geinb sieben mußte, 51t oereiteln ober wenig»
ftenl ju erfchroeren. 18) 3n ben einft fo blühenben ©efilben SttefopotamtenS
b,errfa)t je^t Veröbung. 19) $ie ganje Stabt haßte roieber 00m Sammer ber
grauen. 20) Cf)ne meine Sdmlb bin ich in 3ftntmer unb ©lenb geraten.
21) 3Bie Hein fmb bie Schöpfungen ber aJtenfdjen! 22) 9}ad) gethaner 5lrbeit
ift bie Erholung füfj. 23) 3)urd) fdmelle Slbreife fmb mir ber ©efahr entgangen.
24) Gcin Satj ift ein in Söorten au§gefprod)ener ©ebanfe. 25) $)emofthene§
richtete alle feine ©ebanfen auf bie SRettung bcS $aterlanbe§. 26) 3)ie Über*
lieferung fteüt ben ßecropä als einen Sgnpter au$ SatS bar. 27) $)ie Börner
forberten bie Auflieferung aller Überläufer.
170. 32a$ ift rfl(f|id)tlicf) ber 3kbeutung bcr $cminutiDfttbftan tiüa ju bcinerfen?
170b. Sic roerben beutfetje aufammengcie&te Subftontioa (3. 93. (Secreife, Sölferrccfjt, SJürger*
frieg, ftieberbifre) im £ateinifd)en auSgcbrücft?
171. Sic bat man e$ beim ßateinfcfjrciben nad) bem Vorgänge bcr JMafftfer mit bem ©ebraudjc
gried)ifd)cr ©örtcr ju galten?
172. Seldje lotcin. Söörtcr entfpredjen ben gried)ijd)cn '-tStiftavroe; Alyat; Ahtata; KpoXaos ;
KtpaftMixo»; &otvixr; ; ÜToXfitnlo»', Maia\ 4>ni8tov\ 'Peidiov; '08vaan'ft 'IfpaxXrts ; "Hß*] ;
to AlyaXov niXayot; Koto: ; 'Upa; I7ooet8o~}v; "AtSr,* \ 'AlhpÜ ; Motpat; 'Epftrfii Vain ober
r%i AVxjy; Altais; Ovnpptov ; KXvTaiftvr'orpa ; Kovtplro*; "lotios Ttäyoa: Eptvves', Tnvoe ;
IltpottpövT} ; ^Jrjfiijr^p^Hüis', 'Eoria; '-t(ppoSirrj ; jicrtfUf; Tvz*) ! Xtiptra ; 2.'fl^t't] ; diöwooi ;
nönkim; Kö'inoe; ~tpov'ios\ Katoov; oitQytiTopt^; Alxavoi; 'ißtvitvoi X6fOi\ 'Ewui ;
Alyoe 7toxauoi\ Jtöoxovpot; HoxXrjTr'di ; Aiyvts\ IToXvSevxtje ; TevxpO£\ Ilepoevtf
173.2Ba3 ift über bie $eflination oon nemo unb nihil ju bemerlcn?
174. 2Belche§ ift bie ©ebeutung unb ©ebrauch§meife oon: 1) instar. 2) mane. typondo.
4) sponte?
175. Überfetje: 1) 2)ie alten Ägnpter bauten ^nramiben fo grofc roie 53erge. 2) S)ein
lateinifcher Sluffa^ ift fo umfangreich nne ein ®uch. 3) 3ft nicht bie 93er -
bannung ebenfo fd)limm roie ber £ob? 4) ©§ erregte bei bem #eere bie höchfte
Sntrüftung, al§ ber ^onful erflärte, er nehme im Sager bie Stellung eine§
Könige; ein. 5) ©eftem morgen früh fam oein Detter su mir, um mich um
* Sterjeihung ju bitten. 6) 2)ie 3llten traten freiroilltg au§ 93aterlanb§liebe oieleS,
roa§ man heutjutage nid)t freiwillig ttjun roürbe. 7) 311^ nach einem hö#
mühfeligen 3)2arfct)c bie erften ^reufjen ftd) auf ben geinb ftürjten, rief 93lüdjer :
SBraoo! ich ^cnnc e«^/ weine Schleper ; Ijeute rooHen roir un§ bie gran^ofen
oon hinten befehen! 8) tiefer 9Rcr)bocf wiegt 43 «ßfunb. 9) 3)ie ©efangenen
Digitized by Google
176-177.
— 44 -
würben tetlweife niebergemacht, teilweife als ©ffaoen oerfauft. 10) 2Ber in
bie ©chriften (EiceroS aud) nur einen Q3licf wirft, wirb leicht finben, wie Ijocb
er ben <ßlato, glcidjfam ben ©ott unter ben $|)iIofopl)en, fteHte, oon bem er
fagte, bog er ihm für oiele iaufenbe gelte.
176. Überfefce: 1) 3ch ^altc bie Anficht feft, bog nur ber Seife glüeflich ift. 2) flofU
boniuS rebete weitläufig gerabe über ben ©runbfafc, bag nur baS ©ittlidjgute
ein ©ut fei. 3) 93or allen fingen fugten bie SDruiben ben ©lauben beizubringen,
bag bie ©eele nic^t untergehe, fonbem nach bem £obe auS einem (Körper) in
ben anberen übergebe, unb fte meinten, bag man burd) biefe fiehre ganj bc^
fonberS gur £apf erfeit begeiftert werbe, wenn man ftd) auS bem Sobe nichts
mache. 4) <£$ ift ein alter ©prud): 2luS einem Marren fann oiel leichter ein
reicher SWann als ein (guter) £auSoater werben. 5) SDie Überzeugung fpred)e id)
frei auS, bog ein föiefenleib ofme weifen ©inn nichts oermag. 6) $te Hoffnung
lebt im ©eifte beS 9Jtenfd)en, bog bie Seele nach bem £obe fortlebe. 7) 93iele
wunbern ftd) über bie SHagregel, bag #anntbal nad) ber ©d)lacht bei (£annä
nicht fofort <Rom angegriffen hat. 8) $ie fatholifdje $ird)e hat ben ©afc auf»
geftellt, bie Slrmut fei eine b,eilige £ugenb. 9) §annibal oerfolgte fein ganzes
#eben hinburd) nur baS eine Qxti, SRom zu oernidjien. 10) 2Benn bu meinen
2lnweifungen folgft, wirft bu jugleic^ ben Vorteil gewinnen, bag bu mit 9m£en
511 arbeiten lemft. 11) 9Han barf feine sJ3lüty unb 31rbeit freuen, wenn eS
gilt, eine OueHe ju finben, auS welcher ber (SrfenntniS ber ©ahrtjeit einiget
£id)t guftrömt. 12) $)er ftaifer SJcarjmilian I. uerftieg ftd) in jungen 3a^ren
auf ber ©emfenjagb ju einer ©teile, oon wo er weber oorwärtS nod) rücfroärts
fonnte. 13) SBir werben SJHttel unb 2Bege fliegen, um eurem Über mute ein
3iel ju fetjen. 14) 3)ie Scanner, welche ben 3fofrateS am meiften bewunbern,
rechnen ihm baS ißerbienft befonbcrS jjoef) an, bag er feine *ßrofa rhothntifd)
gefcr)rieben habe. 15) 2)er £et)rer ftetlte uns ein $l)ema, worüber wir auS bem
©tegreif fpredjen foHten. 16) ©S ift ein ganz gewöhnlicher 5aH, bafj ©Item
mit il)ren 5tinbern zu nad)ftcr)tig ftnb. 17) §ippard) foll bie Einrichtung ge*
troffen haben, bog bie homerifchen ©efänge alle oier $ahre an bem 3*fte ber
^ßanathenaen oon ben SRrjapfoben recitiert würben. 18) 2:^ucr)bibe§ fagte ben
©ntfdjlug, bic wechfelooHen ©djicffale unb ßataftrophen beS oerberblichften Krieges
p fdjilbern. $)iefe Slufgabe l)at er in einer SBeife gelöft, bag man oon ihm
fagte, er finge oom Kriege ein förmliches &rieg§lieb. 19) ©ooft ftch aud) bie
Sahmehmung unS aufbrängt, bag nicht« in ber 2Belt juoerläffig uno bauerhaft
ift, fo fdjeint e§ boch, als ob bie meiften Sterblichen mit biefer Wahrheit
gänjlich unbefannt wären, ba fie fo gierig nad) ben oergänglichen ©ütern ber
Erbe trachten. 20) 5lud) baS ift am $h™f»bul ein herrlicher 3«Q, bag er bei
bem grogen ©influffe, ben er nach 2Bieberherfteflung be§ 5r^eDcn§ ^m ©taate
hatte, baS ©efe^ einbrachte, niemanb fotle wegen feiner früheren §anblungen
angeflagt unb beftraft werben. 21) SlriftoteleS fyat baS wahre ©ort feineS
fiehrerl treulich feftgehalten, bag ftd) ein gemeinfameS, oerwanbtfchaftlicheS 53anb
um alle 2Biffenfdt)aften fchlinge, unb hat Da§ h°hc erreicht, bag er ben
ganzen StreiS ber SÖiffenfchaften nicht blog mit feinem ©eifte, fonbem auch mit
ber Jeber umfagte. 22) 2)och ich fe^rc zurücf zu bem fünfte, oon wo ich ah
gefchweift bin.
177. $eutfd)e ©ubftantioa müffen im fiateinifchen oft umfe^rieben werben, fei e$
Digitized by Google
— 45 - 177.
bajj ber ßateiner gar fein entfpredjenbeS ©ubftantio für ben beutfdjen Slusbrucf
hat, ober bag ber ©egriff bei entfprechenben lateinifd)en SubftantioS fo allge*
mein unb unbefiimmt ift, bag fpecieflere SJJobififationen be§felben burdj bie
Tempora unb 9ftobi be§ 93erb§ angegeben werben müffen, um bie Seit, melier
bie 23)ätigfeit be§ ©ubftantiol angehört, foioie anbere bei ber #anblung in
$etrad)t fommenbe Eerhdltniffe genauer su bekämen, bringe folche S3erbal =
umfchreibungen in folgenben Soweit an:
a) Umschreibungen burcb, *ßarticipialformen: 1) $ie (Sonne bewirft bura)
ihren 2luf* unb Untergang £ag unb 9kd)t. 2) 2ltte Übel werben im (£nt*
fielen leicht unterbrüeft. S)a$ 3luffteigen bei ©taubem mar ein &t\tyn be§
ÖeranrücfenS ber geinbe. 3) S)er Enblicf ber dauern fdjrecfte ben £>annibal
oon bem gegen Neapel beabsichtigten Sturme ab. 4) ftein Umftanb b,at ben
Sacebamoniern fo oiel ©chaben gebracht aU bie 2lbf Raffung ber lofurgifchen
3ud)t. 5) SRiemanb hat mid) in meiner 9lot unterftütjt. 6) SneaS unb Slntenor
hatten immer jur 3urötfa,abe oer §clena geraten. 7) 35en ©ermanieul be*
fiel auf feiner :)iücffcbr au§ Sgnpten eine böfe Krnnfbcit. 8) iöefamitlid) bat
(£äfar beim $lnblicfe bei Raupte! bei *ßompejul frönen oergoffen. 9) 3m
£obe (= auf bem Sterbebette) tröftet unl bie Hoffnung auf Unfterblidjfeit.
2lUen Sßölfern ift ber Söunfa) gemeinfam, oon *)ßerfonen, bie fie im fieben
geartet aud) nad) bem £obe ein 3)enfmal 311 befttjen. 10) 3)ie 9ftägigfeit
jeigt ftdcj im Sftidjtgenuffe oon Vergnügungen. 11) Q^r gebt euch ben ©d)ein
eine! ehrbaren SBanbell. 12) 2)en ©eburtlort bei (£atigula macht bie 35er*
fduebenfjeit ber Srabition ungewig. S3eim Singriff pflegt ber SPatt gröger
SU fein all bei ber SBerteibigung. 13) Sltle beute 9lnftchten fmb bloge träume
franf^after Schwärmerei. Qn ber ganjen ©tabt lieg ftdj bal ©efchrei ber
Slngft ^ören. 14) 9hir mit groger ^flütje fonnte man ben 9lufftanb unter*
brüefen; allein bie Äraft bei SBiberftonbel mar nur niebergehalten unb noch
lange nicht gänzlich gebrochen. 15) Man barf folche ©egenftänbe nid)t ©üter
nennen, in beren überreichem 33efi^e man ^ödt>ft unglücflich fein fann. 16) 2luf
ber SBanberung (= auf bem SBege) oon ©pirul ift ©omplu' bie erfte theffalifche
©tabt. 17) 2lm @nbe bei Sahrel legten bie ^onfutn ihr 9lmt nieber mit
bem (£ibe, balfelbe nach ben ©efefcen oerroaltet 5U haben.
b) Umfchreibungen burch föetatiof dtje: 18) Sur ©ott giebt el feine Unmöglich'
feit. 2)ie fieiter bei ©taatel müffen alle ihre Maßregeln auf ben Pütjen ber
Bürger besiegen. Um fein $\d ju erreichen, ertrug Dbnffeul im eigenen
£aufe fogar bie ©chmäh«ben oon Unechten unb 9ftägben. 19) (Sntfchtoffen,
SHuglanb ju befriegen, bot Napoleon feine ganje 9Jcad)t 3U bem SRiefenfampfe
auf. 20) $ie gröfjten 53erounberer bei 3fofrate§ rechnen biei ju feinen
höchften SSerbienften, bog ' er juerft ber ungebunbenen SHebe bie rhnthmifdje
93emegung gegeben habe. 21) Slfien ift fo reich uno fruchtbar, bag el buvd)
feinen bebeutenben ©yport unftreitig über allen anbem Sänbern fteht. 22) 9^id)t
blog ba§ hcroorPettleno ©chone/ fonbern auch oa§ rjcroorftecrjcnb tägliche
erregt ba§ Qntereffe ber SJcenfccjen. 23) 3Bährenb ^ipparch auf ber einen
6eite bie ©tabt Althen mit S3auroerfen oerherrlichte, fucfjte er anbrerfeitl auch
bie Sanbbemohner aufjuflären. 24) 3)en 9^u^en fybtyx ju fchä^en al§ bie
9fted)tlichfeit, ift im höchften ©rabe unftttlich- 5)en©iegern fteht e§ frei, nach
belieben §u f chatten. S)ie ganje ftraft meine! SlnfehenS werbe ich bir $u=
Digitized by Google
177. 46 —
roenben, bamit bu bcinc 5lbftd)t erreichft. 25) Sie bekannte ©efchtd)te oon
Sirion erjagt bct beutfdje Sidjter WooaliS in bid)terifcr)er AuSfchmücfung auf
folgenbe SBeife. 26) 311S XerreS ©riedjenlanb ben Ärieg erflärte, ba fudbte
jcbermann in feiner Umgebung ben ftol$en gürften, ber nid)t bebaute, wie
eitel all fein Raffen fei, noch mehr entflammen.
c) Umfdjreibungen burdj ^nfinitinfä^e: 27) AriftoteleS f)at bie 9^id^teyiftenj
eines DrpheuS ju beroeifen gefudjt. ©ieb bie Sßeroeife für baS Safein ©otte*
an. 28) W. ©uriuS erflarte ben ©efanbten ber ©amniten, ihm erfdjetne
nict)t ber 53efttj oon ©olb rühmtid), fonbem bie £errfchaft über bie SBefttjcr
oon ©olb. 29) ©nblid) erflärte ber ©efangene in trotziger 2Beife feine
SereitroiHigfeit jum ©ehorfam. 30) fieugneft bu etwa ben göttlichen Urfprung
ber d)riftUd)en Religion? 31) SemofitjeneS mar oon ber 9Jiöglid)feit einer
erfolgreichen 93efämpfung beS ^ß^ilipp oon feiten ber ©riechen überjeugt.
32) gür bie SSeiSheit beS Solon fprid)t fdjon ber Umftanb, bafj er ju ben
fteben fogenannten SBeifen gerechnet roirb. 33) ©ine SJlenge 3)ienfd)en fd)rcit
heutzutage über bie Unbraud)barfeit ber fogenannten §umanitätSjtubien für
baS fieben. 34) Sie 9tachrid)t oon £jannibalS Übergange über bie Alpen
unb feinem ©rferjeinen auf italifdjem Bobeu rief &u ^Rom bie größte
ftürjung ^eroor. 35) ©8 tritt gar oft ber galt ein, bafj mir ein Vergnügen
entbehren müffen, beffen @enu& unS höc# angenehm geroefen märe.
36) Arion prophezeite ben ©chiffern großes Unglücf, roenn fie ftd) an ihm
oergriffen. 37) Sie ausgezeichneten ^erbienfte fleplerS um bie Aftronomie
hat bie 9kd)roelt bercitroillig anerfannt.
d) Umfchreibungen burch abhängigegragefätje: 38) §annibal erfannte \o>
fort bie gefährliche („fritifdje") Sage best römifchen £eereS. 39) 2Bir fühlen
tief bie ©d)anbe, einem frcinben ©roberer zu gehorchen, toeldjer unS unter*
jodjt. 40) Sie große Vorliebe beS £ippard) für bie Sichter zeigt ftch beut*
lieh in ber oertrauten greunbfd)afi, in ber er mit Anafreon unb ©imonibe»
ftanb. 41) ©äfar berief bie £äupter ber ©aUier ju einer SBerfammlung, teils
um ihnen über feine Angelegenheiten feinen Sillen &u eröffnen, teils um ihr«
©eftnnungen gegen ihn ju erforfchen. 42) ©orgfam mufj man bie golgen
jeber £anblung überlegen. Qch werbe ben Hergang ber ©acb,e oon Anfang
an möglichft furz erzählen. 43) SRoSciuS mar nicht nur nicht in 9tom, fon*
bern fannte überhaupt bie Vorgänge in 9tom beSljalb nicht, roeil er beftänbig
auf bem fianbe roar. 44) Obgleich ©afar oon überallher bie RaujTeute 511
ftch befdneb, tonnte er bod) bie ©röfje ber Qnfel Britannien nid)t auSftnbig
machen. 45) 9ftit 9^cd;t läßt ftd) behaupten, noch nie habe eS einen 3JZenfd)en
gegeben, ber nicht felbft bie ©rfahrung oon ber £infäHigfeit ber irbifdjen
©üter gemacht hätte. 46) Sie Prophezeiung beS SemaratuS traf ein, unb
burch einen Serluft in ©ricchenlanb über ben anbern lernte XerreS ben großen
Abftanb eines $aufenS oon einem $eere fennen.
e) Umf chreibung burch ftonjunfttonalfätje: 47) ©ofrateS f eijte TöShwnb ocr
§errfd)aft ber breifjig S£urannen feinen gug nicht oor baS ifjor. 48) $c*tor
lieg ftch weoer burch bitten feines »aterS noch burch bie X^xäntn ber
9)lutter 00m Kampfe mit SlchißeS abbringen. 49) 93ei ber Serlefung oon
©iceroS tarnen flatfchte bie SBerfammtung ©eifall. 50) 93et bem ©efü^le
ber Nähe beS XobeS roirb ber 33öfe mit gurcht unb Unruhe erfüllt. 51) (Sine
Digitized by Google
— 47 — 178—179.
aufmerffame Beobachtung beffen, roaS in jcbem 5lugenblicfe gefchieht, wirb uns
jeigen, baß nichts 9teueS in bcr SBelt gefd)ieV)t. 52) 9Ijar madjte in ber Über*
jeugung, ben (Schmerj über ben Verluft (einer @^re nid)t länger ertragen
ju fönnen, feinem Seben ein ©nbe. 53) $urd) bie entfcheibenbe ©djtac^t bei
tourS ijinberte tfarl Sttartell bie roeitere Ausbreitung ber arabifdjen @r*
oberungen. 54) ^tyibia§ entlehnte bei ber Verfertigung feiner Sftineroaftatue
bie 3öQe DOn ocm erhabenen Qbeale ber ©d)önheit, baS oor feiner (Seele
fajroebte. 55) Slleranber ließ gleich nad) feiner it>ronbefteigung bie Vater»
ftabt beS SIriftoteleS, roeldje ^Ijitipp in feinen Kriegen mit ben £f)raciem
jerftört hatte, roieberaufbauen unb ihm $u ^ren eine ©tatue bafelbft errichten.
56) 2Benn ber menfdjlicfye ©eift fein anbereS Vermögen befäße als baS Ve*
gehrungSoermögen, fo hätte er bieS mit ben Bieren gemein.
3. Mbjcctitm.
178.Sarum wirb ber (Satj: „3)ie 3)eutfcf)en jeidjneten fid) oor ben Römern burd)
iljre große Statur auS" nict)t Germani Romaiiis praestiterunt magnis cor-
poribus überfetjt, fonbem: Germani Romanis magnitudine (proceritate) cor-
porum praestiterunt? — Überfetje: 1) 2Beißt bu nid)t, baß Sftilo feinen $ob
fanb, weil er fid) ju fetjr auf feine fräftigen 9lrme ocrließ? 2) 3>ie Vögel,
meiere in ber gemäßigten Qone leben, jeidjnen ficf) burd) ihren lieblichen ©efang
aus, bie in ber Reißen 3one burd) ifyr prad)toolleS ©efieber. 3) ©laubc ja nidjt,
baß baS ©lücf beS SWenfc^en auf großem 9teid)tume beruht. 4) 3Jlögen anbere
baS geben in ber ©tabt loben: mid) entjäcft nichts mehr als eine jtille unb
ruhige 2änblid)feit. 5) 9tad)bem «ßnujagoraS feinen 3Bob,nftt} 51t Sfrotou ge*
nommen hatte, geroann er flct) balb burd) feinen untabeftjaften SBanbel unb feine
fräftige Verebfamfeit bie ^erjen aller, bie ihn Nörten, unb führte baS in Üppig'
feit oerfunfene Volf burd) fein gewichtiges Veifpiel au einer mäßigen SebenSart
jurücf. 6) $ie §afen fönnen fich oor ben £unben nur burd) ihre fd)neUen Süße
retten. 7) $)ie über tt)ren garten unb graufamen Jelb^errn erbitterten Solbatcn
gingen jur Empörung über unb oerfdjonten roeber bie ^eiligen Tempel nod) bie
fdjroadjen Srauen. 8) Qd) jroeifle, ob bie 9)lad)t 3ltt)cnS burd) ben fd)lauen
£b,emiftofTeS mehr als burd) ben red)tfd)affenen SlriftibeS gehoben ift. 9) ©S ift
wahrhaftig Unbanfbarfeit, bem blinben ©lüefe baS jujufchretben, roaS fo hand-
greifliche Veroeife ber göttlichen Vorfehung an fid) trägt. 10) 2)ie tragifdjen
Sttdjter befdjulbigen ben ObuffeuS, baß er burd) erheuchelten UBahnfinn ftd) bem
ftriegSbienfte fyabe entjiehen wollen. 11) 3)em 3ljar ging nidjt bloß ein feiner
unb ftnniger ©eift ab, fonbem fein foloffaler Slörper hinberte auch °ie Veroeg»
lichfeit. 12) 2Il§ bei ©alamiS fer)r oiele ©riechen barauf brangen, in ihre
^eimat abjufegeln, jroang ber fluge Xhem*f*°^e^ fic our<*) 8um bleiben.
13) $Ber bie 2Biffenfchaften fo treiben will, baß er e§ nid)t ohne Pütjen unb
be§ eitlen SHufeS wegen gethan ju höben fd)eint, ber barf ebenfomenig oor an-
haltenbem fiernen jurüefbeben, als im fleißigen (Selbftbcnten ermüben. 14) SBclcher
oernünftige SHenfch mirb bie 2lnftd)t beS 5)emofrit teilen, ber ba behauptet hat
biefe roohlgeorbnete ©temenroelt unb biefer große, fchöngefchmücfte §immel hnbe
fiaj au§ Gliomen gebilbet, bie in unruhiger Veroegung feien?
179.Überfefce: 1) 3)er roeife ©ofrateS; ber fajlaue CbnffeuS; ber glaubroürbige ^5lu*
tarch; baS fo berühmte ftorinth. 2) Vefanntlich hat ©ofrateS nie irgenb eine
s
Digitized by
180-187
- 48 -
Belohnung oon einem feiner Schüler, uidjt einmal oon bem teilen SUcibiabeS
angenommen. 3) $er graufame unb fmbfüchtige Jiberiuä ftarb gu grofjer Jreube
aller im breiunb$man3tgften ^a^re feiner Regierung. 4) 3)ie Söerfftätte be§ Söul
fan mar unten im feuerfpeienben $tna. 5) $>ie Athener nahmen piele ©elehrte,
bie ber graufame polemäuS s$hnsfon oertrieben Ijatte, mit bem größten 3öo^l-
wollen auf unb forgten für ihre ©yiftenj. 6) Xa bie Börner fürchteten, e$ möchte
ftd) uieüeia)t ben friegeri)d)en, freiheitsliebenben ©aüiern balb eine ©elegenbeii
barbieten oon ihnen abzufallen, Ratten fie jwei Kolonien in ib,rem Sanbe an.
gelegt in ber Hoffnung, fie um fo leichter im 3aume ju galten. 7) $ie ©allier
machten einen heftigen Eingriff auf baS römifche ©ebiet unb trieben Diele Qm-
roolmer, unter ihnen bie £riumoirn felbft, in ba§ fefte SHutina. 8) SRadjbem
ber milbe, oolföbeliebte Valerius jum $iftator ernannt mar, fud)te er bie Se-
natoren ju überreben, baS £o§ be8 SürgerftanbeS ju erleichtern; aber biefer
Stntrag mürbe oerworfen.
180. 3n melier SBeife gebraucht ber fiateiner bie s2lbjeftioe al§ Subftantioe?
181. SBann wirb „ba$ 3Bahre, ba§ 9iüfcliche, ba8 Sd)änbliche" burd) verum, utile,
turpe, mann burd) vera, utilia, turpia überfetjt?
182. 1) SBad Reifet non multa legi, sed multum? 2) Reifet „bie SÖafjrljeit fügen" veritalem
dicere?
183. SBenbe bei ber Überfefcung folgenber Stuibriltfe unb Sd&e fubftantioierte fäaV
liehe Slbjeftioe an: 1) ©eine Gräfte auf einen $unft fonjentrieren. 2) $en
#einb ^eimlia^ auS einer ftdjern Stellung beobachten. 3) SBon Anfang bis
ju ©nbe; big jum legten 2lugenblicfe tapfer fdmpfen; oon hinten anfangen.
4) 3n3 Sdcherliche sieben. 5) 2>W Skiffe aufs Xrocfene sieben. 6) 3n8 ©ebränge
fommen; in Verlegenheit gebracht werben; in ber Älemme fein. 7) ^n 3«>cifel
fliehen. 8) 3n geraber fiinie oormdrtö bringen. 9) 3ur höchften SBollfommenheit
gelangen. 10) ©ine Sache übertreiben. 1 1) 9cacb, getroffener Üierabrebung. 12) (Sine
Streitfrage unentfehieben laffen. 13) ©ine Sad)e unter ba3 ^ublifum bringen.
14) SBor aller klugen ermorbet werben; jemanben aus bem SBege fchaffen. 15) 3"
geinbeSlanb. 16) Qn ber Öffentlichfeit fxd) befinben. Sluf bie ©trage gehen.
17) 9iad) ber entgegengefetjten Dichtung ftreben. 18) S)ie 2Bat)rheit ift in bie
Siefe oerfenft. 19) Stuf freiem "ffelbe ein fefteä £ager auffchlagen. 20) Sieb, in
Sicherheit bringen. 21)gürben3lugenblicf; für immer; in alle ©migfeit. 22)93on
feinem Vermögen geben. 23) Qns Unenbliche machfen. 24) Qnfolge eines ftonr
plotteS, abgefartetermajjen. 25) ©ingeftaubenermafjen. 26) Qn unerwarteter SBeife.
27) gür ba§ allgemeine 93efte forgen. 28) 3Benn Seute, bie unbeachtet in einer
niebrigen Stellung leben, fich im ^ähsorn einen ^^Itritt ju fchulben fommen
laffen, fo erfahren e3 nur wenige; aber wer mit iwhei' ©ematt bef leibet ift unb
im ßeben eine fehr fwhe Stellung einnimmt, beffen $hun feunl au#e 2Belt.
184. 3ft e« erlaubt, bie «udbrürfe: „Tura^ bie abgelegenen Seile ber Stabt fliegen; bie Ijiföftot
^unrte ber Serge befc&en; bie legten leile bc« $eere§ überfaaen" ju überfein: Per aversa
urbis fugere; summa montinm occupare; extrema agminis opprimere?
185. 2)arf man bie Sudbrftcfe: w3)ad 9nbenfen an bad Vergangene; bie Sefd^affen^eit alles 3r*
bifdjen; ber $>a& gegen alle« ©ute; ba« löerberblidje uon bem §cüfamen untertreiben" folgenber*
mafeen überfefcen: Memoria praetehtorum ; condicio omnium humanor«m; odium omniM»»
bonorum; secernere pestifera a salutari6u«?
186. Äann mortale* ofcue tueitered für ba§ beutfdje wbie SRenfd^en4 fteb^en?
187. Sinb bie SluSbritde: w6iu tapferer ü£ob, weife SKä^igung, mitleibige Sitten, mo^lioollenbc Jiebe,
feiger SJerrat* in folgenber fßeife ridjtig überfe^it: Fortis mors, sapiens moderatio, preces
misericordes, benevola Caritas, ignava proditio?
Digitized by
- 49 — 188—191.
188. Sinb bie Äuäbrücfe: „Gine crgöfcenbe draäljlung, ein brütfenber Ärieg, eine rüfjrenbe SWelobie,
oerfcerenbe Seuchen, mit bittcnbcr Stimme" in folgcnber SSeifc ridjtig überfefct: Narratio ob-
lectana, bellum premens, nuracri commoventes, morbi vastantes, voce oranti?
189. Ubcrfc^c mit einem SBorte: 1) 2)ie [mnlidje fiuft. 2) Sugerer ©lanj. 3) 2)er
hraere SBert; ber äufjere 2öert. 4) Aufjere greube; innere Sreube. 5) SßxaU
tifdp ©rfaijrung. 6) sßraftifdjer SSerftanb; praftifdjeS ©efdjicf. 7) £f)eoretifd)e§
SBiffen. 8) Stjeoretifäe einfielt. 9) ^erfönfidjer Seinb. 10) «probuftioer
®eift. 11) ^Materielle ©enüffe; materielles SBebürfniS. 12) ÜMerieller ©e*
roinn. 13) ©rünblidje ©rfenntni§. 14) #armonifd)e 99ilbung. 15) ©ute unb
fdjfetye ©igenfdjaften. 16) ©ute SBefajaffenljeit. 17) SBürbeootle Rettung.
18) Untabelfjafter SBanbel. 19) föafenbeS treiben. 20) ©ubjeftioe 9fleinung,
üBiUfur. 21) Am regten Orte, ju redjter 3eit. 22) $olitifd)e ^arteiungen.
23) Stille greube, laute greube. 24) $er benfenbe ©eift. 25) $a§ füt)lenbe
^erj. 26) Seid)tfmnige§ SBefen. 27) Sorgfofe ©leidjgüttigfeit. 28) ©eletjrte
93ilbung. 29) Sieblidjer 9leij = anmutige ©djöntjeit. 30) ©eroaltfame heftig*
feit. 31) ©rnjie Statur. 32) 3Kuntere§ SBefen. 33) Sittliche Sürbe. 34) ein
alter SHann, ein junger Sflann. 35) ©in geroefener Ouäftor, ©enfor, $rdtor,
$onful, Äbil. 36) Stange Stouer. ©roige $)auer. 37) SdronungSlofeS 93er*
fahren. 38) Nachteilige SBirfung. 39) 2Beid)lid)e ©mpfinbfamfeit. 40) Strübe
Stimmung. 41) $er gemeine 9Jcenfd)enf$lag. 42) <ßrad)toolle Ausstattung.
43) Silber 9Hut. 44) ^eitere Saune. 45) SHed&tlidje Befugnis.
190. überfetje folgenbe Au§brücfe burd) ein fubftantioifdjeS Hendiadyoin: 1) Seben*
bige ©rinnerung. 2) 2Bof)lmeinenbe Siebe. 3) <ßraftifd)e Übung. 4) Slinber 3u*
fall. 5) Saute SSerounberung. 6) ©djmacfjooHeS Unglücf. 7) Steine natürliche
<5d)u$ternt)eit. 8) #ifciger Singriff. 9) 2ttitleibige bitten. 10) Sange gurd)t.
11) geiger «errat. 12) 9tafenber greoel. 13) ftfiftige Straft. 14) Unoer«
broffeuer Steig. Sfatenlofe attufje. 15) ©ntfdjloffene Strenge. 16) Slrantyafte
Seibenfd)aft. 17) «Pra^erifaje (Eitelfeit. StoljeS ©elbftoertrauen. 18) Sieber«
b,i^e. 19) ©eroiffentjafte Sreue. 20) Seife 2Hä&igung. 21) Sttit ©eroalt ber
Stoffen unterwerfen. $ie ßeit beim fdjroelgerifdjen 9flab,le oergeuben. 22) $ie
alte tfomöbie jügelte sur 3eit ber bemofratifcf)en SSerfaffung oftmals bie jügel*
lofe Ungebunben^eit ber Bürger. 23) 2Ber bie fjeroifajen 9ttntf)en ber
©rieben nettjer betrautet roirb balb finben, bafj in benfelben faft überall ein
einiges ©efetj ausgeprägt ift, roeldjeS bie fcfyroadjen unb blinben 9ftenfcf)en unter
bie ftrafenbe 3Had?t ber ©ötter geftetlt Ijat. 24) Oft rei&t eine leiben*
(djaftliajeSßerblenbung aud) bie öegabteften baljin. 25) 3n einem f ola^en
(Staate lebt bie ed)te Srei^eit, bie fem uon mutroilliger Ungebunben*
rjeit mit anfprua^Slof er SWägigfeit gepaart ift. 26) 9ft. Nullius ©icero
flammte au§ einer fe^r alten Slitterfamilie unb rourbe sugleic^ mit feinem SBruber
Ouintu§ unter ber f orgfaltigen 2Iuffid)t feine! 93ater§ auerft auf bem
Sanbgute bei 2lrpinum, bann ju $Rom erjogen.
191. Überfeine: 1) ©eiftige ©üter; innere äufmb^it. 2) Sinnlitt^e Vergnügungen.
3) körperlicher ©cb,merä; momentaner S^merj. 4) Sßiffenfdjaftlidje 33efd^äfti«
gung. 5) ©efdtji^tlic^e 9Baf)rt)eit. 6) $£)ilofop^ifc§e Seljrfä^e. 7) Sttatljematifcfje
Beregnungen. 8) ^ßolitifcfje UmroSlsungen. 9) ©taatSroiffenfdjafttidje Slenntniffe.
10) 3Wilitärifc^e ©rfal)rung. 11) 9laa) tierifc^er Seife leben. 12) Allgemeine
Beftürjung. Allgemeine Qufiimmung. Allgemeiner SWaugel. SBiber bie all«
Wenge, lotete. Äesetitoriuin. 7. flafL L 4
S
Digitized by Google
192^195.
- 50 -
gemeine Stteinung. Bollftänbige Bersroeiflung. 13) (Sine oielfeitige (Srfahrung.
14) «ßriefterliche 9ted)te. 15) 9Biffenfd)afttiche Hilfsmittel. 16) üttünbliche Mit-
teilung. 17) föeoolutionäre päne. 18) Barbarenhorben. 19) (Sr ift gegen
alle (Srroartung von feiner ftranfheit genefen. 20) 3d) will nicht bauon reben,
bafj Quf bem ÜJiarfte oon (SnrafuS unfdjulbigeS Blut in (Strömen gefloffen ift.
21) föebnerifche ftülle. 22) (Sin neunjähriges Kinb. 23) (Sin fleinlicher (eng*
hersiger) 9Henfd).
192. 1) ^eiftt „baö f cinbltdjc Saget" castra hostUia? - 2) X\t ber Safe: „libcriuS ftarb in San«
panien in [einem ad)t£igften Jolnc" richtig überjetyt: Tiberius in Campania octogesinio anno
mortaus est? — 3) Saö ift in folgenben «Säften gegen ben Qkbraud) bet Älaffifcr? a) Xerxes
cum multis copiis Graecos adortus est. b) In hac crumena multa pecunia inest,
c) Pericles pesle mortuus est. d) Plutarchus librura de educandis liberis scripsit.
e) Romani totum fere mundum subegerunt.
193. ©ringe in folgenben 2luSbrücfen ein Ülbjeftto jur 3tnroenbung: 1) 2>er S^rieg
gegen bie (Sinthern, gegen bie (Sttaoen, gegen bic BunbcSgenoffen. 2) 3)er (Sieg
über ben SJUthribateS. 3) ©orgiaS auS Seontini, (Sicero auS 9lrpittum. 4) $ie
föeife nach Brunbifutm. 5) (Sin (Srbbeben bei 9cacht. 6) Berlufte im Sßürjel-
fpiel. 7) 3)ie Ütebe gegen (Satilina, gegen BerreS, für SJcilo. 8) $er bei §omer
gef Gilberte ^erfiteS. 9) Sttärfche burch bic (Sbene. 10) £ob im Kriege, Sebcn
in ber grembe. 11) (Sin Berbredjen gegen ©ötter unb Sttenfdjcn. 12) Unter*
rid)t ber ßinber, $lugt)cit ber ©reife, (Sdjlauheit ber (Sflaoen, ben S^at eine»
SBeibeS befolgen. 13) 2)ie üble (Stimmung gegen ben 3)iftator, £ajj gegen bie
$ecenroirn, ber SHang eines Senators. 14) (Sitten ber HuSlänber, 3**1%
feiten ber Bürger. 15) 3)ie §crrfc^aft eine! (Sin^clnen, bie 'fctytx anberer.
16) (Sich baS 3lnfef)en eines StonfulS geben, ben Slufmanb eines HönigS machen.
17) $ürje im 9luSbrucf ift ein grofjeS Sob für einen 9t ebner. 18) Beliebtheit
beim Botfe, eine 9tebe anS Bolf, bie fieidjtfertigfeit eine» Demagogen. 19) Sleifd)
oom (Schweine, oom SHinbe, ftalbe, $amme(, £afcn, ^ßferbe. 20) ©in 3Bein-
gefdjäft, ein ©etreibehanblcr, ein Slugenarjt. 21) HlfonS IV., Honig oon ^ßor*
tugal, mit bem Beinamen ber Mtjne, beftieg ben %\)ton feiner Bater in ber
Blüte feiner Sahre. 22) 2)ie (Spraye beS gemeinen BotfeS. 23) $ie (Slnt
erleichtert bie attühe eines gekernt. 24) ©in Selbjug int Sinter (int (Sommer).
(Stein« unb Blutregen.
194. Überfefce: 1) 3m |>ochfonimer. 2>er Sujj beS £ügelS. $>ie Spi^e beS BaumeS.
2) $lm (Sdjluffe beS Briefes. Born in ber (Sbene waren bie ftufjgdnger, hinten
bie Leiter aufgeftellt. 3) 2luf bem ©runbe beS SHeercS. Bei Tagesanbruch.
3u ber SJcitte ber Burg. 4) (Sulla opferte gerabe im ©ebtete oon SRola m
bem gelbherrnjeltc, als plö^lid) eine Solange unten am Slltare ^emorfc^og.
5) ^ompejuS rüftete fid) am (Snbe beS SBinterS, begann ben Krieg int $uj
fange beS ftrühlingS unb beenbigte ihn SHirte ©ommerS. 6) 5)ie Araber
orangen nach ftberfchreitung ber ^nrenäen faft in baS §erj oon (Suropa ein.
7) $er 9cad)trab beS ^eereS. 2)ie höchften ^ntereffen (ob. ber ganje Beftonb)
beS Staates.
195. SBic finb folgenbe 9tbjeftiüc auf — lid), — bar im fiateinifdjen $u überfe^cn? 1) Unctfait'
lidje $>abfud)t. 2) Gin bcioegltdjcr 2urm. 3) Gine unheilbare Äranf^eit. 4) Gin jämmcrlid)«
^Inbürf. 5) Gin üerföb,nlid)c$ (imi)crföb/nlid)eS) ©eniüt. 6) Gin an ©crebfamfeit unübcrtrcn:
Iid)ev SDMnn. 7) Gin unbefiegbareS .^)cev. 8) Gine unermefclidjc ^tn^ab,!. 9) Gine unci-fdjöpflidK
^üfle. 10) Gin unbcftedjlidjer i^enge. 11) Gine Derädjtlidje VebenSroeife. Gin unerbittlich^
^er^. 12j 3)ie unucrlcnlidien Xvibuncn. 13 ) Uniiigänglidje SBergc. 14) UnDerle^Iic^cd u«2>
Digitized by Google
— 51 —
196-199.
mtantaftDore« Mea?t. 15) (Sin rü6mlic$er lob. 16) (Sin üctjci^t^ct 3rrtum. 17) Sin leicht
beaäbmbareS £ier. 18) Unöergänglidjer 9iubm.
1%. Hdjte in folgcnbcn Seifptelcn auf bic afttoc ober p a f f i o c Sebeutung ber Stbjeftiüe: 1) Naves
hostium spoliis graves. Grave bellum. 2) Senex caecus. Caecam pericalam. Caeca
nox. Caeca exspectatione suspensum pendere. 3) Gens nomini Romano infesta. Iter
mfestum. Via infesta. 4) Civis tnrbnlentos. Contio tnrbnlenta. 5) Matres anxiae.
Curae anxiae. 6) Angusta domus. Angusta paupertas. 7) Familia honesta. Homines
honesti. Mors honesta. Officinm honestum. 8) Pueri laeti. Victoria laeta. Prodiginm
laetum. 9) Salnberrimae regiones. Saluberrima corpora. 10) In tarn suspiciosa
civitate. Negotium suspiciosissimum. 11) Vultus tristis. Event us tristis. Triste responsnm.
12) Suspicio falsa. Adulatores falsi.
197. Sa* uerftefy man unter Hypallage adiedivi?
198. Sa3 wrftebt man unter Prolepsia adiectivi?
E. ftflmparatto uni> gupfrlütto.
199. Überfe^e: 1) Senn bic ©innenluft gu fiarf unb oon ju langer $auer ift,
löfd)t fie baS ganje geifttge 2id)t auS. (Simon oertrieb bie 2)oloper oon ber
3nfel ©cgruS, roeil fic ftd) au trotjig benommen Ratten. Strc^ia§ mar felbft bem
SttariuS angenehm, ber bod) jiemlich gleichgültig gegen bie SBcfc^dftigung mit
ber *ßoefte mar. 2)er Staub ber ©djaufpicler mar e^ebem jiemlid) ©erachtet.
3Benn bir in biefer ©d)rift einiges etroaS bunfet erfd)eint, fo roirft bu bebenden
muffen, baß feine Siffenfdjaft ofme einige Übung begriffen merben fann. 2) 3m
f)öd)ften ©rabe angenehm. Slußerorbentlid) fauber. Überaus läftig. ©S ift mir
überaus roillfommen getoefen, bajä idj burd) beinen SBricf über alte Vorgänge
in SRom in außerft forgfältiger SEÖeife unterrichtet bin. ©an$ ftdjere Seroeife.
ffiunberbar fdjarfftchtig. 3) ©in großer ©elehrter. 3)er befte greunb beS
Sttäcen. 2>er fd)limmfie geinb ber SRömer. ©in groger Sügner. ©in großer
Patriot. $er größte 91arr in ber SB&ett. 2>aS größte 9Jcißgefd)icf (res ad-
versae). 9Hd)t einmal im grö&ten ©tücfe (res secundae). Semanbem einen
fehr großen ©efaHen tljun. 4) ©icero ©erfuhr gegen bie 93erfd)roorenen mehr
mit ©nergie al§ mit 93efonnenfjeit. SBei Streittgfeiten fagt man manches mehr
in leibenfd)aftlid)em als in ^öflicfjem £one. ©laubet nicht, dichter, baß id),
von £aß entflammt, met)r auS Siebhaberei als mit gutem ©runbe ben ©lobiuS
anflage. 5) $er Slufroanb, ben Diele fieute machen, ift größer, als il)r 93er«
mögen eS erlaubt. 3ltIeS burd) Semen ftcb, anzueignen, überfteigt baS 9Jlaß
menfd)licher 5lröfte unb bie furje ©panne unferS fiebenS. 6) ©icero behauptet,
bie lateimfehe ©prad)e fei noch reichhaltiger als bie griedn'fche. 7) £eftor mar
an förperlicher ©tärfe unb $apferteit fchroächer atS SldnfleS, aber roeit oorjüg*
Ucher an 9ftilbe unb menfd)lichem ©efühle. 211S 9JcttmmiuS S!orinth, bei meitem
bie reichste grtechifd&e ©tabt, gerftört hatte, mar er um nichts reicher als juoor.
8) ©elbft ber ©eifefte fann irren, ©elbft ber 93efte ift nicht frei oon gehlern,
pflögen große ©chätje immerhin angenehm fein: bem Unglücfe unb bem $obe
fönnen felbft bie SReichften nicht entfliehen. 9) Qcb, roerbe bir fo furj als mög*
lieh meine Meinung mitteilen. 2)ie meiften SSögel bauen fid) Hefter unb polftern
biefelben fo meid) als möglich mit glaumfebern auS. 10) ^ie 93ermorfenheit
©atilinaS mar fo groß, baß fte nicht größer fein fonnte. 11) ©atilina, ber
freoelhaftefte 9ftenfch, ben bie ©rbe trägt. 1 2) 2)ie geinbe ergriffen unerroartet
)dmeU bie glud)t. 13) 3m SBinter fmb bie iage mehrere ©tunben fürjer als
4*
Digitized by Google
200—208. - 52 -
im Sommer. $)aS Qal)r ber %i)pter mar fünf £age fur$. ©d)ottIanb ift
^alb fo grog als Gnglanb. 14) 2)aS ©Uber ift fd)led)ter als baS ©olb. 15) 3dj
bin mir fef)t rool)l beioufjt, in feiner ^ie^ung abftd)tlid) gefehlt ju fyaben.
200. Überfetje: 1) $ie Keinen Jifdje nähren ftd) oon sJSafferinfeften, bie großen oon
giften. 2) SGöenn jioei baSfelbe getfjan Ijaben, fo fragt eS ftd), roer eS am
beften getljan fjat. 3) §ätte SReljabeam nad) bem £obe feines SBaterS ben Rat
ber Sitten nidjt oevtoorfen, fo Ijätte er nidjt ben größten Seil feines föeidjeS
oerloren. 4) $>ie sellae curules ber oberften römifd)en ^Beamten waren au§
©ifenbein oerfertigt. 5) s-8on ben aroölf 93üd)ern gafti beS Doib b,aben ftd) nur
bie fed)S erften, toetdje bie £älfte beS OaljreS umf äffen, bis auf unfere &it
erhalten.
201. ©inb bie ©äfce: 1) 9JlummiuS jerftörte baS fo fd)öne ftorintl). 2) StröfuS oer=
achtete baS Urteil beS ©olon, eines fo roeifen Spannes. 3) StriftoteleS, jener
fo berühmte Wlofopf), f)at baS fo roaljre SBort feines £ef)rerS treulid) feftge-
galten, baf* ftd) ein gemeinfameS SBanb um alle 2Biffenfd)aften fd)linge — in
folgenber SBeife rid)tig überfefct? 1) Mummius Corinthum, urbem tarn pul-
chram, vastavit. 2) Croesus Solonis, hominis tarn sapientis, iudicium
aspernatus est. 3) Aristoteles, philosophus ille tarn praeclarus, prae-
ceptoris tarn vere dictum constanter tenuit, omnes artes habere quoddam
commune vinculum et quasi cognatione quadam inter se contineri.
202. 3>urd) melden 3uföfr *Qmi ber Superlatiu in ©ä&cn tote: Miltiades modestia niaxime
floruit. Eloquentia res est difficillima bebeutenb üerftärft werben?
203. 2>arf in 9lu8brfidcn wie: „ein geringer ßJrab öon SRuljm, einen Ijüljcm ©rab fcon STnfetjen
ljaben, ber ^öd)fte @rab oon Äälte, ein $o§er ©rab t»on ©crebfamfett, bi« ju htm (»rabe
öon Äütunjcit ge§en, im fcödtften ©rabc befdjeiben, in nur mäßigem ©rabe gelehrt" baS lo-
teinifdje (Subftantto gradus angewanbt roevben?
204. 2Be(d)er Unterfd)ieb ift atoifd)en 1) plures unb complures; 2) plurimi unb
jüerique; 3) ceteri unb reliqui?
205. SBetdjcS ift bie Skbcutung »on sen« unb sero?
20G. Sie t>er§ält c« fid) mit bev Äomöaration Don ^artidöialformen, j. 93. amans, aman-
tin r. amantissimus?
207. 9Bie unterf Reibet ftd) plus oon magis unb amplius?
208. ttberfefce: 1) 2BaS oerlangft bu nod) mein:? 2) $u tyaft meb,r gegeffen als id).
3) 3o) Ijabe bieS mein* bura^ bie ^SrajiS als burd) Unterricht gelernt. 4) ©o
oiel unb nod) me^r ift er mir fdjulbig. 5) ^obroS liebte fein SBaterlanb meljr
als ftd) felbft. 6) 3d) ^abe it)n niajt mel)r als brei^ ober oiermal gefe^en.
7) SSSiz^x als 700 «ürger ftnb an ber $eft geftorben. mt nidjt me^r als je^tt
Weitem. 8) 3a) ^abe bir me^r als einmal beroiefen, baß id) bid) mit meljr als
brüberlid)er 3drtltd)feit liebe. 9) $tefe 3)ampfmafd)ine ster>t me^r als b,unbert
^ferbe. 10) ^eutjutage giebt cS feine Sötoeu in ©riedjentanb me^r. 2)te ©e*
noffen <£atilinaS jagten ben ©icero nidjt nur beSl)alb, roeil er ii)re freoel^aften
SBagniffe unb ij^re oerbredjerifdje SSut unterbrüa^t ^atte, fonbern nod) um fo
meljr, als fte bei feinen Sebjeiten nidjtS SfmlidjeS me^r unternehmen ju fönnen
glaubten. 11) 9)cel)r burd) feinen ©eift als burd) feine leiblichen Ärdfte ^errfd)t
ber SDlenfa) über bie Stenoelt. 12) ®er 3)Jenfd) oermag burd) feinen ©eift meb,t
als burd) feinen Körper. 13) ftürd)te bid) oor nidjtS me^r als oor ©d)meia>
lern. Zögert nid)t met)r! 14) Qn allen feinen Hoffnungen getfiufdjt, tonnte ®a'
tilina nidjt itm|Ul einjugefterjen, ba§ er in SHom felbft nid)tS metjr ausrichten
Digitized by Google
— 53 — 209- 214.
fönne. 15) 9lad) bcm peloponnefifchen Kriege fanf bic 9Rad)t 9It(jen§ mehr unb
mehr. 16) 35ie Seinbfchaft greif d^cn ©a'far unb *ßompeju£ wuchs täglich mehr.
17) £oraj fagt an mehr als einer (Stelle, £>omer fei ber oorjügltchfte aller
dichter. 18) Sfymifiof'leS mürbe oon ben Slt^enern oerbannt unb, wa$ nod)
mehr fagen will, §um $obe oerurteilt. 19) 3d) bin Ronful, ba§ ift mcf)r als
ein ^rätor. 20) ©ofrateS oerteibigte ftd) oor ben Richtern mehr mit Sürbe
aß mit Älugheit. 21) ^ilipp oon Sftacebonien wußte wot)l, baß bie griedji*
fdjen Staaten, meiere burd) fein gemeinfameS 5knb mehr oerbunben unb burd)
bie Ungefchicflichfeit ober ©<$lechtigfeit ihrer Obrigfeiten unb gcerfftfyw preis*
gegeben feien, ihm jule^t nidt)t wiberftehen fönnten.
209. Welcher Unterfd)ieb entfielt, jenacb>m man ben Bai?,: „Me 93öfen fmb im»
glürflid)" überfetjt: (hnnes improbi miseri sunt ober Improbissimus quisque
miserrimus est? — Überfetje: 1) Unter ben $f)i(ofopl)en erflären alle tüchtigen
unb bebeutenben gern, baß fte oieteS nid)t wiffen. 2) $a§ ©elb ift immer oon
allen berühmten unb ausgezeichneten SJlännern oerad)tet worben. 3) SEBir roollen
unl ftetS fo benehmen, bog unfere ©itten unb §anblungen ben Beifall aller
@uten finben. 4) 25er föufym ebler J^aten mirb burd) baS 3cu9ui3 aller ©blcn
unb fogar be§ großen .^aufenS anerfannt. 5) SBer wollte in 2lbrebe ftellen, baß
c$ bem 3luguftu8 gelungen ift, ben ^rieben wieberherjufteßen, nad) meinem
alle ©uten ftd) feinten? 6) ib,örid)t ift eS, nid)t baS 93efte jur Nachahmung
vi iüät)lcn. 7) iß er ftd) nicht entbtöbet, feine 53erebfamfeit fd)mut}igen ©eminneS
wegen ju mißbrauchen, ber wirb fic§ aud) nid)t freuen, baä Sd)änblid)fte ju
uerüben.
210. &uf meldte breif ac^e Seife fann man im Sateinifdjen folgenbe ©ätje über*
fetjen? 1) Qe feltener etwas ift, um fo t)öl)er roirb e£ gefd)ät}t. 2) 3e ocr=
borgener ein Übel ift, um fo gefährlicher pflegt eS ju fein unb um fo fd) roerer
geeilt ju werben. 3) ^e tiefer bie Jlüffe ftnb, befto ftiller fließen fte bahin.
F. gjtyhpfcttr.
211. 3n »eldjen Sailen fann unus aud) im Plural gebraucht werben?
212. 6inb bie Säfce: „Äriftibe«, einet bet redjtfdjaffenften 9Ränner, mu&te ber 2Rifcgunft feinet 2Jlit=
bürger roeidjen. Jtorirtt^, eine ber &litt)enbften Stäbte ©ricd)enlanb8, rourbe öon SWummiu« §et»
ftört. ©ctpio aerftörte Äartb>go unb 9hunantia, jroet fef)r blüfjenbe Stäbte" in folgenber SScifc
richtig überfe&t? Aristides, unus ex probissimis viris, civium invidiae cessit. Corinthus,
una ex opalentissirais Graeciae urbibns, a Mummio deleta est. Scipio Carthaginem
et Namantiam, duas florentissimas nrbes, extinxit.
213. »eldjen ©ebraud) b,aben unicus unb ringutari»? SBic b,eiftt „ein ÜRann üon einiget ©eicb,t=
iamfett. 2)ein Sdjatfftnn ift unuergleid)lid)" ?
214. Übcrfc^e: 1) ©ulpiciuS fommanbierte bie halbe flotte. 2)ie §alfte ber ©olbaten
rourbe oon ber *ßeft weggerafft. Srifd) geroagt ift t)olb gewonnen. @3 ift etwa
5 Uhr. @S ift halb fech§ Uhr. Sine halbe ©tunbe. ©in halbem 3af)r. ©in
halber ^uß. Slnberthalb 3ahr. 2) 21 fiegionen; 86 Dörfer; 18 ©tufen; 29
Jribu§; 892 beulen; 1278 Leihen. 3)ie ©äule be§ Srajan war 128, bie be£
Intoninu^ sßiu5 176 gufj ^od). 3) 35er elfte, swölfte, breijehnte, ferf^erjnte,
achtjehnte. 4) 4500 ©olbaten würben gefangen genommen. 5) tiefer Salfen
ijt einen ftufj lang. %k römifchen §au§mütter betrauerten ben 93rutu3 ein
jähr lang wie einen Stoter. 9liemanb ift fo alt, baß er nicht noch ein 3al)t
Digitized by Google
215- 216. — 54 -
lang leben &u fönnen glaubte. 6) $>ie ftatje l)at jwei SJiäufe gefangen. 7) $d)
habe bir fcfjon taufenbmal gefagt, baß baS 93erb excellere fein 'perfeft \)at.
$u fterben fdjeint mir taufenbmal beffer ju fein als mit Sctjanbe bebeeft
leben. 8) Qd) fönnte Rimberte oon SÖeifpielen anführen. 9) Zweimal jroei ift
oier. 6 X 8 ift 48. 10) 9kd) ber Slnfidjt beS ^ofiboniuS ift bie Entfernung
oon ber Erbe bis sum 2Jlonbe jroei Millionen Stabien, oon ba bis jur Sonne
fünf ^Millionen Stabien. 11) T)ie Tauben legen sroei Eier. Eine SBölfin pflegt
fünf Qunge jur Seit ju bringen. $er römifche Staat ift 478 Qa^re lang non
jroei ftonfuln oerroaltet roorben. SBiele Kamele hüben einen, anberc jroei Dörfer
auf bem SRücfen; bie erfteren ftnb bie eigentlichen Kamele, bie lederen ^rome=
bare ober Trampeltiere. 12) T)ie Türme auf ben babrjlonifchen dauern roaren
jehn ftufj Wer tt^ SJtauer. 2)ie Solbaten marfdnerten oier 9flann \)od).
Eäfar oerteilte bie campanifdje Jelbmarf an 20,000 SBürgcr, roeldje brei ober
mehr ftinber Ratten. 13) $u ^aft mich fein einzige« 97tol geioarnt. 14) ÜBie
oiele Schüler ft^en in jeber klaffe eurer Sdmle? 15) $eute roaren in einem
$aufe (aedes) jroei $od)$eiten. Qn unferer Stabt roerben jährlich oier Qai}x-
märfte abgehalten. 16) 3)rei Säger. Eäfar fd)lug jroei fiager auf uub jog oon
bem größeren 3U bem f leiner en jroei ©räben, jeben oon jroölf 3U6» 1?) $ie
pntrjifchen Spiele würben anfangs alle ad)t Sahre, I)eniad) alle oier ^nhrc ab-
feiert. 18) 3)er Ölbaum trägt ein 3at)r um baS anbere. 19) Eine fünffache
Sehladjtorbnung. 20) 33crfe oon 3, 4, 5, 6, 7, 8 güfjen. 21) (Sine 3eit oon
2, 3, 4 Tagen. (Sine Qwt üon 3, 4, 5, 6 fahren. 22) Qum erftenmal,
&um aroeitenmal, brittenmal, oiertenmal, fünftenmal, ftebentenmal, jehntenmal,
lefctenmal. 23) >/„ % Vt» % 4U, 7». 24) V» 7t */u 14 Iv
25) Ein 23ierjigiät)riger ift rüftiger als ein ^Icrjtiigjci^rigcr. 26) 33ei SWarathon
rourbe bie ^e^tifac^e 3al)l Werfer oon ben 2lthenern beftegt. 27) 3lmerifa iß
oiermal fo groß als Europa. 28) 2, 3, 4, 5 «ßrojente. 29) 2Ird)ibamuS oer*
machte in feinem Teftamente jebem feiner 3reunbe fünf Talente. 30) Sm
äroeiten Tage ber Satuvnalien; am britten Tage ber 2Hegalenftfd)en Spiele.
31) 9]ur ein einziges 9M. Ein für allemal. Unter hundert faum einer.
32) Einer ober jroei muffen beftraft roerben. Me ertranfen, ausgenommen
einer ober höchftcnS groei. 33) ®er Staat galt ben Sitten nidjt, roie unS, für
einen OueU, auS roeldjem ber Einzelne feine gelber unb ©ärten beroäffern fönnte,
unb auS welchem bie größte SBaffermaffe ju feinem eigenen Vorteile abzuleiten
bie größte Klugheit fei; fonbern er galt ihnen für einen Strom, in ben jeber
Einjelne feinen fleinen 93ad) leitete, bamit jener felbft fo prachtig unb fajön
als möglich bahinftrömen fönnte. 34) ES ift unmöglich, bafj alle 97ienfd)en
nad) einer Sitte leben. 35) 2)ie ^roeimänner. 3)ic Triumoirn. 36) 2U*
bie Börner mit 2lntiod)uS ein SBünbniS fchloffcn, ftellten fte außer anberen 53e*
bingungen auch bicfc' « S^anjig ©eifeln geben folle, nicht jünger als ad)t<
j\chn unb nicht älter als fünfunboierjig ^atjre. 37) i)rei Tage unb brei 9Wd)te.
3ehn Sflaoen unb ^ehn Sflaoinnen. 38) innerhalb feiner oier SBänbe. Rinnen
oierunbjroansig Stunben. 39) Um groölf Uhr mittags. Um jroölf Uhr nad)t§.
40) Stach Verlauf oon 14 Tagen. Sitte 14 Tage.
215. 2Beld)er Unterfd)icb ift: 1) jroifchen duo, ambo unb uterque; 2) jroifchen secundm
unb alter?
216. 3ft cS fc^lcv^aft 31t fagen mille eqxütum?
Digitized by Google
- 55 -
217— 22G.
217. Sa* ift in folgenben jiuci $ora$if(f)en Stellen in beireff be$ Gk6raud)S bct gatyurörtcr bt»
werfen? 1) Tabulae, quas bis quinque viri sanxcrunt (Epist. 2, 1, 24). 2) Hoc fre-
menles verternnt bis mille equos Galli canentes Caesavem (Epod. i), 17).
218. Sie wirb im Satcinifdjcn bei Slufjähtungen ba§ beutfdje „erftenS, $ ro e t «
ten$, britten§" it. f. ro. bef)anbelt.
I. Prouomina persoiialia, possessiva, reflexiva, reciprocum.
2 W. Sann werben im £ateinifd)en bie Nominal tue bcr *Perfonalpronomitia mit*
ü berje^t? — ttberfefce: 1) 2ltea§ fdjrteb an Philippus: $u t>errfd>cft über
bie ©iacebonier, meiere ju Wegen gelernt haben, ich, aber herrfdje über Sachen,
welche aud) mit junger unb 3)urft fämpfen fönnen. 2) (£in gemiffer Demetrius
fagte ju 9tero: $)tt brotjft mir ben %ot>, bie Statur aber brofjt ifm bir. 3) 3)en
Sd)ülern be» ^t)tl)agora§ genügte ba§ SBort: (Sr hat e3 gefagt. 4) §abc 9ftit=
leib mit ben Bieren, benn auet) fte freuen ftd) be§ Sebent. 5) 5ll§ ber 2)id)tcr
^inbar gefragt würbe, warum SimonibeS $u ben -gerrfdjern nadj Sicilien ge==
gangen fei, er aber nicht wolle, antroortete er: „SBeil id) für mid), nid)t für
einen anbern (eben nriOL" G) Sir ©rieben haben, obwohl unfer nur wenige waren,
einen heftlichen Sieg über bie $einbe baoongetragen. 7) 2)ie föeidjen mögen
ihren 9Jetd)tum für ftd) behalten, siehe bu bie Xugenb beut ©clbe r»or.
220. SBBttS ift bei ber Überfettung folgenber Sät$e, in welchen „5 mar — aber"
burd) quidem — sed gegeben werben foll, ju beachten? 1) 3^ oerad)te 5war
ben 9teid)tttm nid)t, aber id) fchatje bod) bie Sttgenb höher. 2) $)u Ijaft jwar
in ber legten 3^it gute Jortf abritte in ben Siffenfcfjaften gemacht, aber bu
roürbeft nodj mef)r gelenit haben, wenn bu auf meine SRatfdjlage eingegangen
nmreft. 3) 3hr habt mid) smar nidjt beleibigen wollen, aber eure Sieben waren
berart, baß fte beleibigen mußten. 4) <J5. Scipio rebete jroar nid)t oiel unb nid)t
oft, aber er ftanb bod) an Sitj unb ©eiftretdjtum über allen feinen ßeitgenoffen.
5) $em Spiele unb Sdjerje barf man ftd) jmar Eingeben, aber nur bann, wenn
man ben widjtigen unb entften Angelegenheiten SRe^nung getragen hat. 6) Sir
Raffen $war beinen Jrcunb nid)t, aber ftnb gewiß nidjt mit ilmt einoerftanben.
7) $ie Sophiften Ijaben jwar niel Unheil in ©ried)enlanb angerichtet, aber fte
haben aud) manchen Segen geftiftet. 8) 2)ie Spartaner waren jwav ein $e(ben>
uolf, aber Siebe ju ben fünften, Streben nach Siffenfdjaft unb jebe fanftere
Regung be§ £er$en§ war ihnen fremb.
221. $a3 ift für ben Webrand} ber SBeteuernngSpartifel ne „fürumfjr, trmfjrljaftig" 311 tatterten?
222. fta luetdje Pronomina fönnen bie uerftärfenben Snffirc met unb pte treten?
88. öeldje* ift bie SJebentnng unb ©cbraudjsjueifc üon eqnidem?
224. Sie oerfjält e« fid) mit bem (VJebraudjc bed ^lurali nos ftatt ego in Sfi^etl lüie: Virtatem
satis posse ad heatc vivendum supra diximtw (= dixi)?
225. 2Beld)e3 ift bie ®ebrattd)§weife uon nostri unb nostrum, vtslri unb vestrum?
226. Sinb bie Sä^e: 1) 3hl* ^aot euren Seinbett bttreh eure Feigheit ©etegenheit gc*
geben, euch 31t nerlachen. 2) ©einige Seute fd)euen ftd) nor feinem 93crbred)en,
um ftcf) ju bereichern. 3) 2)ie Xomtjri^ fdjnitt, um ftd) )u rädjen, bem Seid)1
namc be§ ©t)ru§ben ßopf ab — in folgenber 3Beife ridjtig überfetjt? 1) Inimicis
ignavia (vestra) facnltatem dedistis vestn irridendo/'ttm. 2) Homines
avari stu locupletandontwi causa nulluni scelus reformidant. 3) Totnyrifl
sni ulciscendae causa corpori Cyri caput abscidit.
Digitized by Google
227- 231.
56 —
227. ®inb bie Säfte: 1) 3^5« bir ba8 SIeib au*. 2) 3dj b>be mir ein wollene* ff leib angeben.
3) Stelle bir wx, bu feieft plöftlid) ein fönig geworben. 4) 3(riftibeS $og fict» ben 9?eib oieier
Mitbürger ju. 5) $b,r Imbt eud) burd) llnüorfidjttgfeit eine Shanfljeit juigejogen. 6) Tie alten
»rammatifer baben unSuiel Unwahre« überliefert — in folgenber SBeife ridjtig überfeftt? 1) Exue
tibi vestem. 2) Vestem laneam mihi indai. 3) Finge tibi subito regein te esse factum.
4) Aristides invidiam raultorum civiura tibi contraxit. 5) Morburn niraia neglegentia
roltis contraxistis. 6) Veteres grammatici multa falsa nobit tradiderunt.
228. Sükldje ^ct)ler flnb in folgenben 6äften ? 1) Caesar hostibus a se fusis („nadjbcm bie freinbe
t»on ifjm gefdjlogen waren") in castra rediit. 2) Socrates Xenophonti se consulenti („bem
ihn befragenben ieiwütjon") exposuit, quae videbantur. 3) Carthaginienses Regulam
resectis ei palpebris („nadjbem ihm bie ?lugcnliber meggefrfmitten waren") vigilando neca-
verunt. 4) Occasione mihi oblata („nad>bem mir eine (Gelegenheit geboten mar") Romam
profectus sum. 5) Custodes portas ab iis clausas lapidibus obstrnxerunt.
229. 2Bie man bie StuSbrücfe „fid) auf ein SBett legen, fid) in ben SBiffenfdjaften
auSbilben" überfefct imponere corpus lecto, animum litteris excolere, fo
möge auch in folgenben (Setzen ftatt be$ einfachen perfonlid)cn Pronomens ein
bejeichnenbeS Subftantio gefefct werben: 1) 3$ habe bei mir befdjloffen,
mein 3lmt nieberjulegen. 2) $)ie beiben Honfuln Ratten fid) Dereinigt, um mit
befto größerer ©erot^ett ju ftegen. 3) $ie ermübeten unb oerwunbeten <BoU
baten Ratten f i überall an jebem öadje niebergeworfen, um mit ledföcnbem
Wittibe ba§ üorüberfliejjenbe Saffer aufzufangen. 4) SGöir wollen bir gern
gehorchen. 5) 5)ie Börner unterwarfen fid) allmählich alle Hölter ^>talien^.
6) ®u fannft als ©d)üler nicht oerlangen, bajj fid) ber fiehrer nach bir richte.
7) 3hr bemüht eud) »ergebend, mid) burd) eure SSerleumbungen in ©chatten
ju ftellen. 8) &l§ meine Äranfrjeit ein wenig nadjgelaffen b,atte, riet mir bet
2ltjt, m i d> burd) SBein unb Bouillon ju f räftigen. 9) $u fprid)ft f o leife, baß
id) b i d) nid)t oerftel)e. 10) Sllte fieute fdjütjen fid) gemeiniglich imgftlidjer cor
Sfälte als junge. 11) 25em ^reunbe tommt e$ &u, banad) ju ftreben unb ju
bewirten, bafj er ben ntebergefd)lagenen greunb aufrichte unb ihn $ur Hoffnung
unb ju befferen ©ebanfen ^infütjre. 12) Sngftige biet) nidjt mef)r um mid).
13) $)urd) euc^ bin id) gerettet. 14) UBenn bu bidt) nicfjt befferft, wirft bu
bir alle ftreunbe entfremben. 15) 3Bcr unter ben fcfjottifcfjen fianbleuten gelebt
l)at, weifj e§, wie mächtig ihre ißolfölieber auf fie roirfen. 16) *ßrägt euc^
bte£ tief ein, bafj atle3 nach bem 9ßiUen ©otte§, nichts burd) ober von
ungefähr geflieht.
230. SBelche SHegeln rfief ftd)tlid) bersJ$offeffiüpronomina f ommen bei Überfettung
folgeuber <2äfce in Slnmenbung? 1) Sir fönnen ©ott mit unfern 2lugen nietjt
fehen. 3$ hö^e meine fieben*jeit in ber 33efchäftigung mit ber «ß^tfofoph«
hingebracht. (SnruS fprang non feinem Sagen unb jog feinen sPanjer an. 2)
habe bie§ Verbrechen mit eigenen 3lugen gefehen. 9iach meinem Urteile ift 3W.
(SurtiuS uon feinem Börner an SBaterlanbSliebe übertroffen, ©oniel fteht feft,
bafj Äarl V. bie Hrone freiwillig nieberlegte. $ie SJlenfchen bürfen bie $iere
ju ihrem 9lu^en nerroenben. 3) 2)u ^aft mit gutem fechte behauptet, bafe
^annibal, ber größte ^elbherr, welchen Rarthago hervorgebracht h«t/ bei Sma
nicht burd) eigene <5d)ulb beftegt fei. ßicero würbe in bem gefe^lich be=
ftimmten Qahre Äonful. Qd) werbe jetjt weggehen, aber ju gehöriger 3«*
3urücf!ommen.
231. ^arf man in bem (Safte: „Cicero fpridjt an unfercr ©teile (b. b,. an ber 6teOe, mit meld)«
mir augenblirflid) befcfjäftigt finbj wn bem Ärgroofme beä Tiomjfiu*" baö Pronomen „unfci"
burd) noster uberfeften?
Digitized by Google
_ 57 _ \o^CA ( ^ , ^32—2.36.
232. Se^e Regeln gelten über ben ©ebraud) ber föcflerjopronömma sut, stoi, «e,
5ttiw unb ber obliquen $afu§ oon w?
233. Überfetje: 1) 2:^emiftofle§ berebete bie Athener, fte möchten ihm itjv 2Bol)t an*
oertrauen. 2:^emiftofle§ fyatte folgen ©influg in 2It^cn/ bog if)m feine SMU
büraer ihr Sohl anoertrauten. 2) $)en ©ofrateü, ben weifeften 9ftann, welchen
2ltljen hervorgebracht hat haben bie eigenen Mitbürger gum £obe verurteilt.
3) $ie Mobroger baten ben UmbrenuS, er möchte fid) tyret annehmen. $ie
Mobroger erreichten burch ihre Sitten, baj} ©äfar ftch ihrer annahm. 4) $o-
InphemuS, be3 2luge§ beraubt, erinnerte fic^ baran, bafj ein gewiffer $elemn$,
ein fc^r gefeierter (Seher, ba§ üBerhängniS ihm oorauSgefagt tjattc. 5) S)ic
Sljoren fejjen bie ihnen felbft angeborenen ftetyer feiten. 6) $ie Thoren merfen
e§ nicht, wie fefjr tcjr ^odjmut anbem jum ©elachter bient. 7) 21l§ 2>ariu$
bas (Snbe feinc§ fiebenS merfte, roünfdjte er, ba& feine beiben Sfcinber bei ilmt
fein möchten. 8) ©ort tjat bie 9Jcenfd)en gefd&affen, bamit fte ihm gehorchen unb
finft mit ihm feiig feien. 9) ObnffeuS forberte feine ©efährten auf, mit itjm
in bie .jpöfyle be§ ^olnphem ju gehen. 10) ^aufania^ begab ftd) nach ©olonä,
roctd)e$ ber §auptort in ^^rugien mar, unb faßte bafelbft einen für fein SBater*
lanb fowof)l als für ilm felbft oerberblicrjen *ßlan. 1 1) £)ie Karthager fdneften
ben Sftago mit feiner Jlotte nach Spanien. 12) ©uriuä wie3 bie ihm oon ben
Sammlern bargebracf)ten ©efchenfe jurücf. 13) 2113 ©äfar nach, errungenem
Siege in bie ©tabt jurüefgefehrt mar, oergie^ er nad) feinem ©belmut allen,
bie gegen ilm bie SBaffen getragen hatten. 14) SMe ©ewigen fchmeben ftetS m
fturcht, bag ihnen ihr ©elb geraubt werbe. 15) 2luf bie grage, wa§ benn
eigentlich $lato unb bie ^3^itofx»p^te it)m genügt habe, gab ber jüngere £)ionn*
fm§ bie freimütige Slntwort: er r)abe ben Pütjen baoon gehabt, bajj er ben
itoluft ber |>errfd)aft unb ba3 Sdjrecflidje feiner finge mit gebutbiger SRuhe
ertrage. 16) £arquiniu3 bereifte fdjutjfudjenb bie ©täbte ©trurien§ unb bat
befonberS bie 93erooc)ner oon 93eji unb £arquinii, ihn nicht mit feinen <SöImen
uor i^ren 3lugen umtommen ju laffen. 17) ©äfar geftattete, bog ber SHonat
Cuintilte nach feinem tarnen QuliuS genannt mürbe. 18) ©lobiuS beunruhigte
alle ©uten fo, bafc feine SRaferei niajt länger ju ertragen mar.
SBHc crflärt fid) bai 9ieflc?iü in folgenben Sä^cn? 1) Deforme est de sc praedicare.
2) Difficile e«t sua vitia nosse. 3) Ab Ariovisto responsum est «e Aeduorum iniurias
non esse neglectaram. 4) A Caesare invitor, ut tibi sim legatus. 5) Faustulo spes
faerat regiam stirpem apnd sc edneari.
235. 3ft e* erlaubt, in bem Sfl^e: Romani a Prusia petiverunt, ne inimicissimum suum secuta
haberet «Wque dederet, lebiglidj um bic ^loctbeutigteiten, roeld)c burd) ben ©ebraud) bc«
tuum, se, sibi entfielen, au befeitigen, bic auf bae Subjeft beo ^auptfa^ Ttd) bc^ierjenben
^roiwmina suum unb sibi burd) ipsorum unb ipsi» 3U erfe^cn?
-36. Uberfe^e: 1) 3)ie 9Jlenfcr)en muffen ftcfj einanber lieben. 2Bir fahen un§ gegem
fettig an. $ie 6olbaten ermunterten ftch gegenteilig jur Xapferfeit. 2) %Ü
Xerye§ mit feinem unermeßlichen #eere über ben ^etleSpont gegangen mar,
legten bie ©riechen bie geinbfehaften bei, welche fte untereinanber hatten, unb
wanbten ftch ÖeÖcn oen Sarbaren. 3) 3lnftatt ba§ bie Athener, burch ©intracht
mit einanber oerbunben, ba§ öffentliche SBohl förberten, fd)äbigten fte fid) oft
gegenfeitig unb waren auf ftch neibifcher al§ auf bie anbereu 3Jcenfchen. 4) Scipio
unb ^annibal waren einanber an militarifcher Xüchtigfeit geroachfen. 5) 2)ie
^eere waren nur 500 (Schritt oon einanber entfernt. 6) 9flann unb SGBeib müffen
Digitized by
237 -244. — 58 —
ftd) innig lieb fjabcn. 7) Cleopatra unb Antonius fudjten c§ cinanbev an 33ei=
fdjroenbung &Uüorautl)un. 8) <£teofle§ unb spolnniceS burdjboljrten fta) im 3roet=
fampfe gegenfeitig mit ü)ren fianjen. 9) 3)ic Giraten Ralfen einanber, aud) of)iic
fid) 3u fennen. 10) $a§ ©taat3intereffe roirb un3 unter cinanber oerbinben.
11) Sie gaben bie Hoffnung nidjt auf, baß ba§ 6taat§intereffe fte einft roteber
unter einanber Bereinigen mürbe. 12) Sine ©eneration folgt auf bie anbere.
Gin £ag brangt ben anbern. 13) @ine £ugenb ift ber anbern fo {Umlief), rote
eine Sünbe ber anbern. 14) (Sine folcfje ginftermS foU einmal burd) einen
3lu3brud) beS Stna bie benachbarten ©egenben oerbunfelt Ijaben, baß jroei Jage
lang fein 9Jienfd) ben anbern erfannte. 15) $em einen gefallt bicfe£, bem
anbern jenes. 16) $er eine ift in biefer, ber anbere in jener Sadje mcfyr ju
gebrauten. 17) $)u urteilft über biefelbeu 3>ingc ba§ eine 2M fo, ba§ anbere
9J?al anber^. 18) 2)ie einen famen oon l)ier, bie anbern oon ba.
237. S3ic unterfdjeiben ftd) vicissim, inricem unb mutuo oon inter ne?
2. Pronomina demonstrativa.
238. ©eldjer Unterfdjieb ift jroif djen hie, iste unb ille?
239. Söirb in guter %xo\a bic cnriitifche Tcmonftratiopartifcl et an olle gönnen bc« ^roiwnmtf
hie gehängt?
240. 3P erlaubt, bic Pronomina hic—Ule fo ju gebrnudjen, baß fid) hic auf ben juerft ge=
nannten, ille auf ben aulefct angeführten Segriff beucht? Staun man j. 2*. fagen: Scipio et
Hannibal sumroi iinperatores fueruut; Ate Uomanus, ille Carthaginiensis fuit?
241. SBie unterfdjeibet fid) hoc dico Don tantum dico, hoc constat oon tantum constat? Über:
fepe: 1) <Sooiel roifl id) fagen, baß bie 2£cid)lid)fcit ber jetzigen ßth viel größer ift, al« fie jut
^eit unferer S8orfal)ren war. 2) 34 fage nur fooiel, bafi bie Vctjre ber Slfabcmifer eine anbete
war als bie ber Stoifcr; td) ffreite b>r uidjt mit bir, welche bie beftc ober richtigfte ift.
242. Sie fann man bie 5Iusbrücfe hic immensus campus, magnns hic vir, hae
variae artes, illud parvum regmim bebeutenb oerftärfen? — Überfe^e:
1) 9kd)bcm mir biefe große 9cieberlage erlitten tjaben, fdjeint jebe nod) fo f)arie
griebenSbebingung erträglidjer als ber flrieg ju fein. 2) 2öer t)ätte jemals
geglaubt baß biefer große, alte unb roeit oerteilte Slrieg oon einem gelbfyerrn
gu (Snbe gebraut werben fönnte? 3) darüber b,ervfd)t nur eine 6timme, bafj
(Jäfar buref) ©rfafjnmg im ßriegSrocfen unb politifdje (Sinftdjt alte anberen
Börner roeit übertroffen fjat; aber biefer große SJiann b,at fid) aud) mit ben
Sßiffenfdjaften oielfad) befd)äftigt unb burd) feine ©djriften au§ge$eid)nete3 Sob
baoongetragen.
243. Sinb bie (säße: 1) (S« hielt fid) bamal« im Säger unter ben oornebmfteu ^imgüngen d° 9C:
getoiffer 6. 9Narciu8 auf; biefer 5Diann uereitelte ben Angriff ber auSfallcnbni ^cinbe. 2) 5J)f=
miftofleö mar ber Sofm be« Wcofle*; bie Pfeiler biefe« Hflanueö im ange^enben 3ünglinöv=
alter finb burd) große Xugenben mieber gutgemadjt. 3) ftoxai mar im 3af)re 688 u. c
SSeuufia geboren; bic Oben biefe« 2)td)ter« ftub unübertrefflid) fdjön — in folgenber Seife
rid)tig überfeftt? 1) Erat tum in castris inter primores iuvenum C. quidam Marcins;
is vir impetum hostium ernmpontium rottudit. 2) Themist ocles Neocli filius fnit ;
huius viri vitia ineuntis adulescentiae magnis emendata sunt virtutibus. 3) Horatius
anno 8escentesimo undenonagesimo u. c. Vcnusiae natus erat; huius poctae carmina
tarn praeclara sunt, nt nihil supra possit.
244. ^cldjc Seobadjtung ergiebt fid) bei Überfcßung folgenber Säfcc rüdfidjtlid) be« beutfdjen $rono
mens „biefer"? 9JeofIc«, ber 35ater be« Xtjemiftoflc«, ftainmte au« einer abiigen ftamlüe,
biefer (3Kann) beiratete eine Bürgerin au« ^alifarnan; oon biefer mürbe Ibemiftoflei ge-
boren; ba biefer fid) bie 3u|i1ebeubcit feiner Gltcm niiht ermarb, meil er gu ungebunben lebte,
muvbe er oom SJater enterbt; biefe Scbmad) brad) ihn aber nid)t, fonbem ridjtcte ibn ern^or,
unb biefe« bewirf te, baß er in fur^er 3ctt berühmt tourbc.
Digitized by Google
— 59 -
245-250.
3. Pronomina determinativa (is, idem, ipse).
243. 2Bdd)eS ift bie ©ebraud)Stoeife beS Pronomens w, ea, id?
24fi Scldje ^ebeutung l)at in folgenben ©äfeen ber ?(u$bntd hic-qui (ftatt bc§ gcroöf)nlid)en is-qui)?
Moneo obtestorque te, ut hos, qui tibi genore propinqui sunt, caros habeas. Qnis
kunc hominem dixerit, qui cum tarn ratos astrorum ordines tamque inter se omnia
conexa viderit, neget in his ullam inesse rationem? Hunc locum satis in his libris,
'/wo* legistis, expressit Scipio.
:U7.ftann in bcn ©ätjen: 1) Is, qui deum amat, vitia fugit. 2) Qui deum amat,
ei praecepta divina sancta sunt 3) Qui deum amat, eum mali homines
ad nequitiam abducere frustra conabuntur baS Pronomen w, (ei, eum)
roeggelaffen werben?
J48. Sinb bie 6ät>e: 1) 3)ie Sugenb fnüpft greunbfcrjaften unb erhalt biefelben.
2) $ie JJtbern ber SBögel unb i^rc $nodjen ftnb mit fiuft angefüllt. 3) ©äfar
beftegte ben *ßompejuS bei ^ßtjarfaluS unb »erfolgte it)n bis nad) Sgnpten. 4) S)ie
alten ©rieben nannten bie (EereS bie ©efetjgebenbe unb ocrefyrten fte als foldje
— folgenbermaßen richtig überfetjt? 1) Virtus amicitias conciliat et eas con-
servat. 2) Avium pennae earumqne ossa aere repleta sunt. 3) Caesar
Pompcium apud Pharsalum devicit ac eum usque in Aegyptum per-
seeutus est. 4) Prisci Graeci Cererem legiferam vocabant et talem
venerabantnr.
249. Uberfetje nad) Analogie non „$)ie geinbe eroberten bie 6tabt unb oerbraunten
fte barauf " hostes urbem expugnaverunt, earpiujnatam combusserunt fot*
genbe 6ätje: 1) %tx feinblict)c $*lbf)err lief} bie ©efangenen oorfütjren unb fte
barauf in feinem Qtltt niebermadjen. 2) 55)ic Jreifjeit ju enoerben ift unftrcitig
ein grofjeS unb tjerrlidjeS SEBerf, bod) nid)tS fo gar ©elteneS; fte bagegen ju
behaupten ift bie ert)abenfie unb feltenfie ©rofjttjat. 3) $ie Räuber erfdjlugen
ben Sauberer unb fnüpften itm bann an einem ©aume auf. 4) $ie Sltfjener
fcnjdten ©efanbte nad) 2)elpt)i, um ju fragen, roaS fte in ifjrer Sage anfangen
follten; ba gab iljnen bie *Pntrjia ben ©efcfjeib, fte möchten ftd) hinter Ijölaer*
nen dauern uerteibigen. 5) 33ercingetorir entlief* nad)tlid)ern>eile bie ganje
töettcrei; babei gab er tynen ben Auftrag, ein jeber sJttann follte ftd) in feinen
Staat begeben. 6) <ßiftftratuS foll bie frürjer jerftreuten unb untereinanber»
geworfenen ©efänge Römers gefammelt unb fic bann georbnet Ijaben. 7) 2US
9Jlof)ammeb 3fteffa genommen ^atte# unterwarf er bie benachbarten 33ölfer unb
jroang fte burd) 3euer unb ©djroert, feine Religion anjunetjmen. 8) $f)ilipp
gab bie (Stabt Olnntl), bie er nidjt forootjl burd) SBaffengeroalt als burd) 93er*
rat eingenommen fjatte, feinen 6olbaten jur ^lünberung preis unb lieg fte bann
jerftören.
250. Überfefce: 1) $ie glotte ber ©nglänber ift größer als bie ber granjofen. 2) 9>hn
muß ben ©eboten ©otteS merjr getjorcfjen als betten ber SHenfdjen. $>er
Körper eines ©cfjfafenben liegt ba toie ber eines £oten. 3) ©in Stabtteil in
SnrafuS tyef} bie Qnfel; auf biefer lagen mehrere Tempel, aber jroei ftanben
in befonberer 3ld)tung, nämlid) Derjenige ber Sftinera unb fobann ber ber
$iana. 4) $5ie 6d)roerter ber römifd)en SHciterci roaren länger als bie bcS
SufjoolfeS, um oom s£ferbe b,erab ben geinb treffen &u fönnen. 5) ©efanntlidj
ftnb bie Sitten ber Börner benen ber ©riedjen in nieten S3esiet)ungen ttnätjn-
lia) geroefen.
Digitized by Google
251—253. — GO —
251. Überfeine: 1) ®r brohte mir mit einer £eftigfeit, welche aud) ben ©onftmütigfien
empören mugte. 2) ©ei überzeugt, bag bein 33ater bid) mit einer 3ärtlichfeit
liebt, wie fie gar nid)t gröger gebaut werben fann. 3) Seiest fann ein Selb;
herr, ber ftd) fetbft in Schranfen fyäit, aud) fein £ecr jügeln. $u ftetjft in
einem Hilter, bag bu felbft erfennen fannft, was bir in beiner Sage jurräglia)
ift. 4) 2>a $itu8 *Pomponiu3 SltticuS ju einer 3*ü täte, wo bet römifdje
Staat burd) innere Kriege beunruhigt würbe, fo hütete er ftd), an ben bürger=
liefen Unruhen unb Kriegen teilzunehmen. 5) Obermann erfennt leicht, ba§
eine ©elehrfamfett, bie be§ SobeS ber £ugenb ermangelt mit 9lecht für gering
ober oielmehr wertlos gehalten roirb. 6) Obgleich QfofrateS nicht an§ Sictjt
ber Öffentlichfeit getreten ift, Im* er ftd) bod) einen SRuhm erworben, ben nad)
meinem Urteile wenigftenS fein JRebner in ber golgejeit erreicht l)at. 7) 91adi
feiner 5lnfunft in Oberitalien entwiefette §annibal fogleid) eine £I)ätigfeit,
SchneHigfeit, Sapferfeit unb Umftcht, wie fic ficf) faum je bei einem ftelbherrn
ßefunben bat.
252. Überfetje: 1) $)er SJlcnfd) hat ein ©ebäd)tni3 unb jroar ein uncnblidj »erfef*
tibleS. 2) Äolumbu§ unternahm mit brei unb jwar fd)led)t auSgerüfteten
Skiffen bie fiafyxt nad) Slmerifa. 3) $u beflagft bid) unb §war mit gutem
©runbe. 3<h wohne jetjt in s$ari3 unb gwar nicht weit oon ber Hirdje 9cotre=
bame. 4) (Sine gang unerfattlidje Siebe jum Semen unb SBiffen ift un§ an-
geboren, fo bag niemanb bezweifeln fann, bag bie menfd)lid)e sJcatur jur (Sr*
forfd&ung ber SBahrtjeit unmiberftehlich hingeriffen roirb unb jwar, ofme bafj
fie burd) einen äugern ©ewinn baju aufgeforbert wäre. 5) ©teb mir, bitte,
ein Keffer unb groar ein fc^arfeS. 6) ©ieb mir gefällig)* ein Seil unb jioar
fein ftumpfeS. 7) 3d) ^abe mid) in bie 3unge gebiffen unb gwar fo heftig,
bag baS 93lut heroorfprifct. 8) 3ur Eerteibigung be8 Timotheus fam auaj
3afon, ber fcnrann oon Sheffalien, nad) Sitten unb jroar mit eigener groger
©efahr. 9) Cicero oerftchert, bag ber SRebner S. SorquatuS oiele wiffenfd)aft=
lid)e Äenntniffe befeffen ^abe unb jroar feine gewöhnlichen, fonbern einbringenbe
unb tiefe.
253. Überfefce: 1) ©8 fmb gerabe oier SBochen, bag meine ©rogmutter ftarb. 2) $ie
X^racier nahmen bem 5llcibiabeS alles, waS er mitgebracht hatte; ifm perfÖn*
lieh fonnten fte nicht gefangen nehmen. 3) 3" $hCDen öffneten ftd) im Tempel
be8 #erfule8 bie oerriegelten 3lügeltf)üren plöfclid) oon felbft. 4) Unmittelbar
nach oer Schlacht brach ein entfefclicheS Unwetter lo8. 5) 3)er Reichtum an unb
für ftch fann feinen Sterblichen glücflict) machen. 6) ©leid) in ber Einleitung
ju beinern 9luffat>e finben ftd) abgefchmaefte Stogerungen. 3e§t will ich oon
ber eigentlichen Slnflage reben. 7) ©erabe jefct möchte ich &ei bir fein. 8) (lato
tötete ftch in Utica felbft. 9) 3hr nur euch felbft. 10) SBenn wir un^
felbft loben, fo ift e3 nidjt nötig, bag anbere un§ loben. 11) 2Bir ^abtri bic
SBurg für un§ allein oerteibigt. 12) 3)ie Schüler lernen nicht für bie Selntr,
fonbern für ftd) felbft. 13) &ero pflegte in ben heiligen Sßettfpielen ftch felbft
als Sieger auszurufen, nicht ber §erolb. 14) 3)en SentuluS siehe ich aOc»
unb mir felbft oor. 15) 2)u lägt beinen eigenen Vorteil auger acht. 16) Rarl XII.,
S!önig oon Schweben, ging burch eigene Sc^ulb gu ©runbe. 17) ^ch h^ Wtf
lebiglich euretwegen gethan. 18) 3)ie Slthener ftellten gu ben s$erferfriegen für
ftch flttein mehr Schiffe als bie anbern ©riechen jufammen. 19) Selbft bie
Digitized by Google
— 61 -
254-258.
gelehrteren Seute fönnen fid) irren. 20) 35er SBeife ift an unb für ftd) glücf*
lidj. 21) 3)er eigentliche $em bcr griedjifchen §eere lag in ben Schwerbewaffs
neten. 22) 3)emoftheneS ftecjt feinem, felbft bem ßicero nicht nad). 23) 3dj
molme unmittelbar über bem SBabehaufe. 24) $annibal bebrohte bie £auptftabt
SRom me^r als einmal, aber er richtete niemals einen wirtlichen Eingriff gegen
biefelbe.
254. 3ft ber 6afe: „S$on ba« tägliche ?cb«t jeigt, bofc au* Reinen $tngen gro&c cntftefjcn" richtig
überfe&t: Iam vit» cotidiana demonstrat ex parvis rebus magnas oriri?
255.3Bann wirb baS beutfchc „auch, gleichfall«, ebenfalls" burch ipse quoque
(ober et ipse), mann burch iäem überfefct?
256. Welcher Unterfchieb ift jwifchen etiam unb quoque?
257. Überfe$e: 1) 2BaS wahrhaft fct)ön ift, ift auch ftttlid) gut. SSiele Seute ftnb
reich unb babei unglüeflich. $ie Elefanten fmb fehr ftarf unb jugleid) fehr flug
unb gelehrig. 2) 2113 bem ßonful S. Sulla bie ^rootiij 3lften unb bcr Sfrieg
gegen SflithribateS oom Senat juerfannt warben war, oerfud)te (L 9HariuS,
welcher bamalS ^rioatmann unb hochbejahrt, aber babei oon maßlofem <§fyc*
geije war, bemfelben beibeS ju entreißen. 3) SCBenn bu bir auch größere 93er*
bienjle um ben Staat erworben h<»f* id), fo wiffe bennoch, baß auch ich
meinen Mitbürgern in nicht geringem ©rabe förberlicb, gewefen bin. 4) 83eoor
^urrhuS weiter rücfte, befchloß er, um bie Gruppen ftch erholen $u laffen, mit
ben Römern wegen beS griebenS ju unterr)anbeln, jumal ba er nicht zweifelte,
baß bie SHömer ebenfalls, burch eine fo große 91ieberlage erfdjöpft, ben Stieben
roünfchten. 5) 35er $>iftator jabiuS erfannte, baß ein auch nodt) fo energifcher
3Rann bem $annibal unmöglich gewachfen fein fönnte, wenn er ihm nicht auch
zugleich an Umftcbt unb Schlauheit gleichkäme. 6) kein £üftc$en, auch nidjt
bai fleinfte, bewegte bie 9BeHen. 7) ©erechtigfeit muß man auch ben Sftiebrigften
angebeihen laffen. 8) 3<h für meine ^ßerfon bin außerorbentlidj erfreut, ein
folcher SHann ju fein, bem bu feine (Shrenfrdnfung *)af* Suf^9en fönnen, welche
nicht zugleich auf einen großen Xeil ber 93ürger paßte. 9) 2öie große ftriegS*
fenntniS, $apferfeit unb Slnfecjen ein gelbfjerr auch befttjen mag, fo wirb bod),
wenn er in feinen friegerifchen Unternehmungen nicht auch oon fetten beS
@lücfS begünftigt wirb, ju befürchten ftehen, baß er nicht feiten einen SBerluft
ober eine 9Heberlage erleibet. 10) SJticipfa übertrug auf bem Totenbette baS
töeid) feinen Söhnen Slbherbal unb £iempfal unb fefcte sugleid) ben oon ihm
aboptierten Ougurtlja, ben Solm feines 53ruberS SHaftanabal, jum Sttitregenten
ein. 11) 3ch fönnte tytt triele ©enüffe beS SanblebenS befprechen; aber ich
merte, baß fdwn bie angeführten ju umfangreich gewefen fmb. 12) 3uerft
glaubten bie Anführer ber ©allier, bie Börner würben nicht in bie (£bene her»
unterfommen; als fte bann »löblich fahen, baß fte herabmarf ediert feien, ftürjten
fie [ich gleichfalls ooQ ßampfluft in bie Schlacht. 13) Um nicht baoon ju reben,
wie fdmett *ßompejuS ben ©eeräuberfrieg beenbet h«t: hat er nW ebenfalls
in furjer Qt\t ben 9WithribateS beftegt, Snrien ben SRömem unterworfen unb
^aläftina jinSpflichtig gemacht?
4. Pronomen relativam.
258. Übcrfe^e: 1) 2luf ber großen (Sbene bei Augsburg, baS fiechfelb genannt, ^at
Otto I. bie SJtagnaren 955 befiegt. 2) ^ittacuS befanb ftch unter ber 3«h( ber
Digitized by
259-2GI
- G2 —
neben fogenannten SEBctfcn. Qm höchften ©rabe bewunberungSwürbig fmb bie
^Bewegungen bcr fälfchlid) fogenanntcn ftrrfterne. 3) SBeldjeS traurige ©nbe
haben nid)t ^ßompejuS unb ©äfar gehabt! SBelct) ein ^errltdjer 3lnblicf, meld)
ein großartige« ©djaufpiel! 4) ©r oerfprach oieleS, wa3 er aber nicht hielt,
©ehr fdjarf ift bei unS ber ®efiä)t$fmn, mit welchem wir aber bie SBeisheit
ntct)t wahrnehmen. SJlanche Seute taufen oiele 93üd)er &ufammen, welche fie in=
beffen nicht Iefen. 5) 9$ bin nid)t ber aHann, ber eine ihm jur Überzeugung
geworbene 9fleinung olme weiteres fahren liege. 6) Wandle 9Jcenfd)en ftnben
ftd), waS man faum glauben follte, leichter in ba§ Unglücf al§ in baS ©lüd.
259. Überfe^e: 1) granf reich, ein fianb, weld)e§ ftch oon ben ^nrenäen unb bem
2Jcittelmeere bi3 an ben SRfjein unb ben ftanal erftreeft, hat Überfluß an Sein.
2) Unfterblid)en 9luf hat ©atami§ erlangt al§ 3eugin jene§ glänjenben Siegel,
welcher bie ©rieben oor ber Oberljerrfdjaft ber *ßerfer fieberte, ein Verbienft,
ba3 ^auptffid^tic^ ber ©inftdjt unb ©ntfchloffenheit be§ ^emiftofleö oerbanft
wirb. 3) 2)ie ftrofobile, Siere, welche ehemals bie ägnpter göttlich oerehrten,
fommen heutjutage im eigentlichen Sgnpten nid)t mehr oor. 4) Sttandje fieute
behaupten, e3 beftefje feinerlei 9ted)t£üerhciltni3, feine gemeinfame Verbinbung
be$ Pütjens wegen jwifchen ihnen unb ihren SJtitbürgern: eine Stnftdjt, welche
alle bürgerliche ©efetlfdjaft auSeinanberteißt. 5) 9Juma <ßompiliu$, ber jroeite
^önig, ber über bie Börner ^errfc^tc^ unternahm e3, nachbem er jur $errfctjaft
gefommen mar, bie neue ©tabt, welche burd) SGBaffengewalt gegrünbet war,
burd) 9tedjt, ©efetje unb ©itte auf« neue ju grünben. 6) 3n jener 9tad)t er*
eignete e3 ftd), baß Vollmonb mar, ber $ag, welcher bie ftärffte glut im Oceon
rjeroorjurufen pflegt.
2G0. 3i*hc in folgenben ©ätjen baS ©ubftantio, auf welches ftd) im 3)eutf ct)en bal
SHelatiu bezieht in ben SRelatiofatj felbft hinein: 1) 3n bemfelben Sahre, in
welchem £arquiniu§ ©uperbuS au3 SHom oertrieben mürbe, oerjagten bie Stt^ener
ben £ippia§. 2) Saßt uns bie ©ötter anflehen, baß fie biefe ©tabt, meiere fie
fo fd)ön unb blürjenb haben werben laffen, nad) Überminbung aller f einbilden
©treitfräfte gu SGBaffer unb $u Sanbe oor bem rudjlofen Verbrechen ber oer*
berbteften Bürger befdjütjen mögen. 3) $)ie Kräuter, welche bie Siere nid)t
f reffen, effen oft bie 9JJenfd)en. 4) Salb nach ber ©roberung Qerufalem« ijtitt
ber ßaifer 93efpaftan befohlen, baß bie jährliche Abgabe, welche bie Quben naa)
©efefc unb §erfommen an ben Xempel ju 3erufalem befahlt hatten, fünftig
für ben ©otteSbienft Jupiter« nach 9*om geliefert werben folle. 5) $n ber Hunft,
bie ein jeber oerfteht, möge er ftd) üben. 6) $ie Sage, an welchen bie ^rätoren
©ericht hielten, hießen ©erichtStage unb bie £age, an welchen fein ©ericht ge*
halten würbe, ©erichtSfeiertage. 7) 3u ber &it, wo gans ©uropa noch in bie
Sinflemi« ber Barbarei gehüllt war, war ein md)t unbebeutenber Jeil UfaA
unb ebenfo Sgnpten tangft oom Sichte ber 2Bei§heit erleuchtet. 8) ©in Honig,
ber feine ^flidjten nicht erfüllen will, fann aud) nicht auf gute Unterthanen
rechnen. 9) SltticuS ^alf ben Jreunben be§ 5lntoniu§ mit ben ©adjen, beten
fte bebürftig waren. 10) Qn ben gächern, gu benen wir am gefchiefteften ftnb,
werben wir mit bem meiften ©rfolge arbeiten. 11) 9Hd)t§ war bewunbernl*
würbiger al§ bie Slrt, wie s#erifle§ bie Vorwürfe feiner ©egner ertrug.
261. Selcfjc Gigentumlidjfcit befi fiatciuifd)cn tritt in folgenben Gä^en £U Xage? 1) Caveto eum,
qui absentes amicos rodit eifjue omnes boni odiosi sunt. Magnus opes babuit Viriathus,
Digitized by Google
- 63 —
2G2-2G4.
quem C. Laelius fregit ferocitatemjue eins repressit. 2) Finem definiebas id esse, quo
omnia referrentur neque id ipsum usquam referretnr. 3) Omnes admiramur Fabricium,
qui auruin a Pyrrho oblatum repudiavit nec cum blanditiae promissaque a virtute
deduxerunt Bestiis aliud alii praecipui datum est, quod suum quaeque retinet neque
discedit ab eo.
2G2. 3BaS ift über bie im fiateinifdjen fo beliebte SRelatiooerbinbung unb 9t e*
latiooerfchränfung ju merfen?
263. 3ld)te bei ber Überfetjung folgenber ©ätje ouf bie SBerbinbung ober 53 er'
fchränfung berfelben burd) baS 9Ulatiopronomen: 1) 9ttd)tS ift wünfd)enS*
werter als ©emütSruhe; beim wer biefe nidjt §at, bem ^itft felbft fürftlidjer
Reichtum nichts. 2) 3)er 5lrjt beS *ßnrrhuS fam bei 91ad)t ju gabriciuS unb
oerfprad) ben $o,rrhuS oergiften; gabriciuS aber lieg ihn binben unb ju
$nrrhuS jurücfführeu. 3) S)ie Vernunft jeigt baS 3)afein ©otteS; wenn man
aber biefeS jugiebt, fo mufj man aud) befennen, bafj burd) feinen Sftat bie Seit
regiert wirb. 9lud) ©ilir, mar oon 5lgenor auSgefanbt werben, um bie ©uropa
3u fudjcn; ba er fte aber nicht fanb, wagte er nicht nad) §aufe jurücfäufe^ren
unb lieg ftdj in ©ilicien nieber. 4) «ptolemäuS ^atte nie auS junger gegeffen;
als ihm ba^er auf einer Steife burd) Sgupten gemeines 53rot gegeben würbe,
bfinfte ihm nichts fc^ma^after als biefeS «rot. 5) 2Ber motte ftd) nicht aller
$inge enthalten, oon benen er weifc, bafj man burd) fte bie ©efunbljeit ein*
büj?t? 6) befreie bid) oom Slberglauben ; benn roer oon ihm erfüllt ift, fann
nie ruhig fein. 7) 2)ie meiften freuen Slrbeit unb ©djmera unb oerfud)en alles,
um oon ihnen frei &u fein. 8) 2)aS S3aterlanb ift unfer aller SWuttcr; welcher
braoe ÜRann follte batjer anfielen, im Notfälle für baSfelbe ju fterben? 9) 9Jtan
erroartete Sngftlid) bie 9tüctteh* ber ©efanbten, oon benen nod) nid)t gemelbet
war, waS fte ausgerichtet Ratten. 10) 9flarceHuS wünfdjte ben 2lrd)imebeS gu
erhalten unb roar betrübt, als er oon ber (Srmorbung beSfelben Kenntnis erhielt.
11) 3)aS ift allein ein ®ut, beffen SBefttjer notroenbig glücffelig ift. 12) $)u
haft mit 9ted)t behauptet, bafj eS mancherlei (Sigenfdjaften gebe, bie ber 9tebner
oon Statur beft^en mtiffe, roenn ihm ber fiet)rmeifter förberlid) fein foöe. 13) Qn
Cberitalien wohnten bamalS bie SBojer unb Qnfubrer, jroei gaflifdje 93ölfer=
flamme, oon benen roir roiffen, bafj bie Börner fte flct) wenige Qafyre juoor
unterroorfen Ratten. 14) 9tod) bei fiebjeiten beS Soton bemächtigte ftd) sßiftftratuS
ber §errfd)aft, oon welchem, obgleich er oiele ©ölbner in feinem 3)ienfte hatte,
bod) fooiel feftfteht, baß er milbe regiert ^at. 15) 3Ber wollte nidjt ben Seoni*
ba§ bewunbem, weldjer, obgleich fein Untergang unzweifelhaft war, bennoc^ auf
bem angewiefenen Soften blieb? 16) üJiir gefällt jener Rönig, ber, als einige
i^m einreben wollten, für einen 8önig fei aüeS ehrenooll unb gerecht, bie 2lnt*
roort gab: „gür Könige oon Barbaren allerbingS". 17) S)em Shrafnbul
würbe für feine grofjen 23erbienfte eine (Sl)™nfrone oom S3olfe oerliehen, weldje,
weil bie Siebe ber Bürger unb nid)t ©ewalt biefelbe abgenötigt hatte, feinen
Weib erwecfte. 18) SofrateS meint, ba| nichts ©chlimmeS im $obe fei, welcher,
wenn CSmpfmbung bei ihm übrig bleibe, uielmehr für Unfterblichfeit als für
Job gehalten werben müffe. 19) 2)er ©d)ein beS S^u^enS bewegte baS #erj
beS SRomuluS, welcher feinen S3ruber tötete, ba eS ihm nü^licher fchien, allein
als mit einem anbern au regieren.
264. 3u welchen ßonjunftionen wirb baS 9toatioum quod gefügt, um eine engere
3Jerbinbung mit bem ©orhergehenben h^jwftellen?
Digitizeö by Google
265—267. — C>4 —
265. Überfeine: 1) £annibal fyatte uid)t getrofft, bafj fo oiele italifdje SBötterf haften
ju il)tn abfallen würben, als nad) ber ©cfyladjt bei <£annd" wirflid) ifym ab=
fielen. 2) 93iele ftnb nid)t fo befdjaffen, wie fte gern erfdjeinen mödjten. 3) Giccro
glaubte, baß and) 9Jom Männer roie ^olnflitttS unb ^ßarrljaftuS gehabt fyaben
würbe, wenn bie Börner ber Hunft ebenfo große ©fjre ernriefen gärten rote bie
©riechen. 4) S)ie Haufleute oerfaufen bie Söaren nid)t ebenfo teuer, roie fte bie*
felben eingefauft b,aben. 5) 9nemal£ ift jemanb fo unbef Reiben geroefen, ba§
er geroagt l)ätte, oon ben unfterblidjen ©öttern aud) nur im ftiHen fo Diele unb
fo große ®inge ju wünfcrjen, roie bie unfterblidjen ©ötter felbft bem ^ompeju*
©erliefen Ijabcn. 6) £erye§ griff bie ©rieben mit foldjer £eere§mad)t an, roie
oortjer feiner gefetjen fjatte. 7) $te ©flauen Iroben gewölmlid) benfelben tya--
rafter roie if)r £err. £a§brubal gelangte auf bemfelben sBege nacb, Italien wie
£annibal. 8) ©ineS SBerftanbigen ©adje ift e3, ba§ ju fein, roofür er oon
anbem gehalten fein will. 9) SBeraweifle nicty baran, lieber ftreunb, einen fol*
djen SRebner ju finben, roie bu i^n fudjft.
266. 2Ba§ ift- bei ber flberfe^ung folgenber ©ätje ju beadjten? 1) 3)ie Religion aöetn
ift e$, weldje ba3 $rad)ten nad) irbifdjen ©ütern in roeifen Scfyranfen b.ölt.
2) S)ie erfte 93orfd)rift, treibe fiufurg ben ©partiaten für ben $rieg gab, roar
bie, baß fte, fo fetyr i^nen aud) ber fteinb an 3a¥ überlegen wäre, niemals
fliegen, fonbern entroeber ftegen ober fterben füllten. 3) Chiron, ber (Kentaur,
roar e§, ber bie berülmtteften Reiben be3 SlltertumS, 3. S3. ben $dntleu§, Äaftor
unb ^olubeufcS, 9lmpfu'arao8 u. f. ro., auf bem *ßelion erjog. 4) SEBie groß bie
SBereljrung roar, weld&e bem *ßf)ilofopl)en s$utI)agora8 feine ©d)üler erwiefen,
erfteljt man barauS, baß fte feine SluSfprüdje roie Orafel aufaßen unb, wenn
jemanb irgenb einen ©atj berfelben bezweifelte, nur bie§ eine erroiberten: 6r
fjabe e$ gefagt. 5) ©icilien roar bie erfte Sanbfcfjaft, welche bie Sftömer jur
*ßrooinj matten. 6) $)u bift e8 geroefen, oon bem idj ba§ ©djlimmfte erbulbet
b,abe. 7) 53ei 2lu§brudj beS Krieges 1813 fagte ©dmrnfyorft mit 93eftimmtl)eit,
SBlüdjer müffe baS Oberfommanbo erhalten, benn er fei ber einzige, ber fid)
niajt oor Napoleon fürchte. 8) 9Bar e§ nidjt 3eno> Dcr Wi ftoifcfye ©d)ule jw
Sltfjen grünbete? 9) 3118 ©uüa nad) ber SBeftegung feiner ©egner foroo^l an
anbere al§ aud) an ©äfar ba§ SWacb,tgebot ergeben lieg, bafj fte ftc^ oon i^ren
©attinnen, weil biefe mit ©inna oerwanbt wären, trennen foUten, fo war ber
bamalg noc^ feljr junge (£äfar ber einige, welker nidjt oermoc^t werben fonnte,
feine ©atttn ©ornelia, ©inna« Xoc^ter, ju oerftofjen. 10) X^emiftofleS braajte
bie Slt^ener p bem ©ntf bluffe, ftc^ mit tyrer $abe auf bie (Sdnffe ju begeben;
benn ba8 fei bie työl$eme 9Jlauer, welcb,e ba§ Crafel meine. 11) ©afar liefe
auSfunbf haften, weldje« ber bequemfte 2öeg fei, auf bem er ba§ 2:^al paffteren
fönne.
267. SGBenbe in folgenben ©ä^en, um eine größere 93eftimmtf)eit be§ 9lu$brurf$ ju
erreidjen, ftatt be§ beutfdjen 9^elatio§ im £ateinifcf)en eine ftonjunftion an:
1) 3)iono,rtu8, welcher nicf)t wagte, auf ber gemeinfamen SHebnerbüfme aufju=
treten, pflegte feine SHeben oon einem ^o^en 2:urme ^erab ju galten. 2) Xenopb.on,
welker ftc^ weber in ©e^alt nodj gorm mit 2^ucr)bibe§ meffen fann, nimmt
bemtod) unter ben ©efdöidjtfc^reibem eine bebeutenbe Stelle ein. 3) $eriflei
ber erfannte, baß nur Äräfte jur ©ee bie Stü^e ber atljenifcfyen grei^eit unb
SJlaajt fein fönnten, trat in bie gujjftapfen be$ 2^emiftofle§. 4) ©aftfreunbe,
Digitized by Google
— 65 — 268— 279.
roeldje man einmal feinet SdmtjeS uei'fidjevi hat, mufc man auf ade 3Beifc
fajö^en. 5) SBcnn bie alten ©rieben unb Börner, bie in bie @runbfätje einer
reineren ^Religion nodj nhi)t eingeweiht waren, fo oon ber Srömmigfeit gegen
bie ©öttev urteilten, was in aller 2Belt werben mir bann tlmn müffen, bie
wir uns ber Setjre einer com Gimmel entfprungenen Religion erfreuen?
6) 2)ie geinbe be§ 9Hcibiabe§, w e l d) e einfallen, bafj man ihm (sc. bem 5llcibiabe3)
feinen Stäben anfügen fönne, befc^loffcn, ftdj für ben Slugenblicf ruhig }u
verhalten. 7) $ie ^tjocäer, meiere überzeugt waren, bafj fie fic^ gegen bie
perftfdp Übermalt nidt)t mürben Ratten fönnen, roanberten naa) 9llalia auf
ftorftfa au§.
5. Pronomina interrogativa.
268.2Bie unterfcheibet ftd) quis vir? quis Senator? oon qui vir? qui Senator?
269. Belker Unterfdjieb ift aroifchen ben Fragewörtern quid unb quod?
270. ©etc^er Unterfdueb ift jroif^en ben 5lu§brücfen Qtiid amicitia est? unb quae
amicitia est?
271. *9Ba§ ift über ben ©ebrauef) ber gragewörter a) quot, b) quotus quisqtie su
merfen?
272. Sie in betf qui in ob entarten rote qui fit „roie tommt eS?" &u erflären?
273. 5Bie ift ba§ „roo, mann, roie" in folgenben fragen überfein? 1) Üöo
giebt e§ unter unfern Mitbürgern einen Sflenfdjen, ber nicht lefen unb fdjreiben
fönnte? 2) 3Bo ift jemanb, ber alter guten (Sigenfdjaften lebig märe? 3) 2Bo,
frage ich, finbet ftd) ein SJienfch, ber üerrud)ter märe als eine 9ttutter, meiere
ihrer ftinber oergifjt? 4) 9Bie fönnte jemanb jmeifeln, ba§ ©icero fein Söatevlanb
gerettet fjabe? 5) 3Bie fönnte jemanb fo walmfinnig fein ju behaupten, ber
Gimmel fei grün? 6) 9So giebt e$ jemanben, ber ju leugnen wagte, bafj jener
Sfrieben, ben 2lntalcibas im 3ab,re 387 mit ben Werfern abgefd)loffen Ijat, für
Ühiechenlanb eine ©dwnbe geroefen fei? 7) $Bann hätte e$ früher jemals einen
Staat gegeben, ber nidjt feinen 93unbesgenoffen in ber 9lot SBeiftanb geteiftet
hätte?
6. Pronomina iudefinita.
274.2Beld)er Unterfdueb ift jwifdjen aliquis, aliqui, quis, quidam, quisquam.
quispiam unb ullus?
275. s5kld>e öebeutung hat illiquid, wenn es im ©egenfatj ju „nid)t$" ftet)t?
276. s2Beldjer 3eVer ift in oem Satje: Höstes non sine xdla spe praedae in fines
nostros irraerunt „bie ^einbe fmk nid)t ohne einige Hoffnung aufteilte
in unfer fianb eingebrochen"?
?77. SEBeldie Seränberung be£ Sinne* erleibet bet S(U>: Metellus edixit, ne quis in cashis
coctum eibura venderet, roenn ftatt ne quis ba$ feltenere ne quisqumn gefctU roirb?
Tt* ©eldje öebeuhing f)at quidam m Säften roie: Te natura excelsum quendam genuit.
Hithridates mira quadam memovia fnit. Stentoris vox incredibilia quaedam fuisse
dicitur. Alcibiades incredibili quadam raagnitudine consilii fuit. Maxime institia
mirifica quaedam multitudini videtur. Praeclara quaedam indolee. Graccia parvuui
quendam locuia Europae tenet.
191 tlf roelrfje Seife milbert bie lateiniiche Spiadje fiit)ne b i 1 b 1 i d) e WuSbriicfe ? Sie roivb
man 33. ben Sn^ überfein : Napoleon briiefte bie unterworfenen 3Jö(fer mit e I f e v n e r
xned)tfa)aft?
Kfnge, lateia. S?epettiprfaon. 7. BufU I. ö
Digitized by Google
280—283. — 00 —
280. Statinen bie ©ubftautioa nemo unb qui*qnam aud) abjef tioifct) gebraucht
IUI 1 0t 11 .
^81. 3ft ber ©afc: „5t ein er traut einem Lügner" richtig überfefct: Nuüus men-
daci homini credit?
282. Überfefce: 1) SBenn bid) jemanb fd)müt)t, fo ad)te nidjt barauf. 2) llujä^li^e
$etf»iele ber alten unb neuen ©efd)id)te beweisen, ba& laum jemanb oon ber
Siatur fo fümmerlid) auSgeftattet ift, bafj er burd) beharrlichen gleijj nidjt
roenigftenS etwas erreichen fönnte. 3) SBenn irgenb jemanb gelehrt geroefen ift,
l*o ift eS SlriftoteleS geroefen. 2>u ftehjt gemäfj beiner ausgezeichneten ftlugljeit
flar ein, bafj, roenn Antonius aud) nur einige 3tdvfe erlangt, alle beine Ijerr*
liefen SBerbienfte um ben Staat in ein 9iid)t$ jerjaüen werben. SBenn irgenb
etroass fdjön ift, fo ift eS geroig ni<^tS in b,öf)erem ©rabe als ber ©leidjmut in
ganzen Seben. 4) Qd) glaube nid)t, irgenb etroaS übergangen $u h,aben, roaS jur
Sad)e gehört. 9hemanb ift jemanbem fo äljnlid) roic fid) felbft. 5) 5)ie gamilie
ber <£affier fonnte, id) roill nid)t fagen bie 3rom9^erl,l£^aft fonbern aud) nidjt
bie Übermacht irgenb eines SJlenfdjen ertragen. 6) @S ift etroaS ©djöneS, für
ba§ SBaterlanb $u ft erben. 3)ie ©dtjmeidjelei ift etroaS $äf$lid)eS. 2öa§ für
bid) etroaS £eid>teS ift, ift für mid) etwas fefjr ©d)toereS. 7) 2)er junge fiöntg
beftieg oljne äße gurdjt baS milbe Wofj. 8) ©s ift nid)tS ©eringeS, als tfelb=
tjerr an ber Spifce eines #eereS p ftefyen. 9) 35en ©efanbten ber Storintyer
mar e* burd) ein ©efetj oerboten, oon irgenb einem Snrannen ©efdjenfe anju*
nehmen. ©laubft bu, bafj jemals irgenb einer in 9tom mächtiger geroefen fei
als <£afar? 3)u meinft bod) nidjt etwa, bafs £omer als ®id)ter oon irgenb
jemanbem übertroffen ift V 10) 93ietteid)t möchte einer einroenben, bafj ftd) fauni
jemanb finbe, ber baS ©elb für gar nidjts ad)te. 1 1) 9ledro forberte ^önicifdje
©Ziffer auf, Slfrifa gu umfegeln. 9)hnliuS tjatte ben Beinamen Sorquatu*,
roeil er einen ©allier, nadjbem er ilju im 3roeifam;>fe befiegt, feiner golbenen
£alsfette beraubt hatte. 12) $ls $iUu oon Of feieren angegangen rourbe, bem
SBlutoergiefjen ein ©übe $u machen, entgegnete er: $er ©olbat mug für feine
9ttül)en aud) etroaS Ijabeu. 13) $er flutfuef ift ettoaS größer als eine taube.
14) $ie ^olätaubcn ftnb betradjtlid) gröfjer als bie #auStauben. 15) SBenn
in irgenb einer ©adje ber Anfang fdjroer ift, fo ift er eS geroig in Hünften
unb SBiffenf djaften. 16) 3)ie Xugenb ift baS b,öd)fte ©ut: ober glaubft bu,
bog eS etwas SBeffereS als bie Jugenb giebt? 17) Öd) bin mir beroufet, itid)t*
begangen p b.aben, roaS irgenb einen ©uten beleibigen fönnte. 18) -3*9«^
einer oon euc^ möge morgen nad) meinem §aufe fommen. 19) 9Jad) ber ^tieber*
läge oon ©annä fa^en ftd) einige junge Sft&nner, bie an ber Rettung bes
©taateS oerjroeifelten, naa^ ©djiffen um, um Otalieu 511 oerlaffen unb ju irgenb
einem Regenten 311 entfliegen.
283. Überfe^e: 1) Stein SSerftänbiger glaubt, bafj ber ftriebe teurer ju flehen fomme
als ber 5tricg. 2) 9vf ben iHat beS 3lopiuS ©laubiuS rourbe bem Lineas gc*
antwortet, bag ber römifc^e ©enat mit niemanbem griebenSunterb,anblungf»
füb,re, ber innerhalb ber ©renken oon Italien auswärtige Gruppen befeb,liflf.
3) ÜBeldjer ©ebilbete follte rool)l irgenb eine Stunft beS^alb gering achten, weil
ntandje oon benjenigen, roela^e fie ausüben, ftd) ju Irrtümern l)abeu bjnrevjp
(äffen? 4) sJtad) meinem Urteile t)at niemals irgenb ein SRötner ben 9K. ßurtiuv
an iüaterlanbSliebe übertroffen.
Digitized by Google
— G7 — 284—291.
284. 2öeldje 3d)ler fmb in folgenben Säfcen? 1) Vix aliquis est, qui mortem con-
teiimat. 2) Veni Atheiias et nemo me ibi agnovit. 5) Inimieit^ non
irasci magnum aliquid est. 4) Quo doctior aliquis est, eo modestior
esse solet. f>) Delii Apollin em maiore religione colunt quam aliquem
deorum. 6) In rege Mithridate devincendo Pompeius felicior fuit quam
aliquis superiorum ducum. 7) Ne divitissimi quidem homines Semper
beati sunt; an aliquis Croeso divitior fuit? 8) Nulla gens est, qnae
non ullam opinionem dei habeat. 9) Catilinae corpus inediae patiens
erat supra quam alicui credibile. 10) Ubi aliquis est, qui metui quam
amari malit?
285. Sonn wirb bcr ^Sliiial utrique gefegt ?
286. SBeldje SBörter entfnred)en bem beutfchen „jeber", unb wie unterfdjeiben fic
ftd) ooneinanber?
287. ©as ift über bie Stellung non quisque ju merfen ?
2$8. Selker Unterfdjieb ift jwifdjen non nemo unb nemo non?
289. 3ft ber Satj: „3)u haft mir feine befonberä erfreuliche 9tocf)rid)t gebracht" in
jolgenber 3Beife richtig überfetjt? Nuüum iucundissimum nuntium mihi
attulisti.
*<0. Sa$ ift in ©cjug auf ben 0*cbraudj bcr ücvaltgcmeinenibcn ^nntomina quicun^ue unb
V«'*vmm in folgenben nidjtdceronianifdien 3ü&en ju bemerfen? Victi quamcanque con-
dieionem paciscendi acceperunt. Cuicui hostium fortiter me opponam.
291. Überfefce: 1) $annibal war mit bem einen 9luge blinb. 2) 3ftithribate3 non
1*ontus, bisweilen an ©lücf, ftetS an Xapferfeit unb ©eift feljr groß, mar an
Wömerhafj ein ^weiter £annibal. 3$) lobe feinen, weber ben £oltfühnen nod)
ben Verjagten. X\tu$ ^omponiu^ 3ltticu§ fdjlofj ftd), al$ ber römifdje Staat
oon 'Bürgerfriegen beunruhigt mürbe, an feine Partei an. 3) $)en größten ieil
bes 3af)i*3 bringe id) auf bem itanbe ju# ben anbern in ber ©tabt. 4) 9cid)t
immer jiegt ber, roetc^er guerft ben Jeinb angreift. 5) Oft wirb bie Srage
aufgeworfen, wer am meiften $u bemunbern fei, Schiller ober ©oetfje. 6) §enhafto§
f otl an beiben Süjjen lat)m gemefen fein. 7) tiefer §unb tyntt mit bem einen
Beine. 8) 3)emofthene$ unb ©icero waren sn>ei fetjr berühmte SHebner; roer
dou ib,nen ber oorjüglidjfte geroefen ift, laffe id) unentfchieben. 9) 511$ ,£>erfule3
*roei SBege fat), ben einen beS Vergnügens, ben anbern ber Xugenb, mar er
in Zweifel, welchen einjufctjlagen ba$ befte fei. 10) 3)ie Börner nannten ben
Kamillus ben jweiten ©rfinber ber ©tabt unb ben SJtfthribateS einen neuen
imnnibal. 11) v^d) habe jroei Briefe non bir empfangen; id) beantworte bat)er
iuerft ben erften. 12) $er ftelbtjerr pellte bie 2lrmee in einer boppelten ttinie
in Schladjtorbnung, bag bie aweite nadjrücfen tonnte, wenn bie erfte jum
©eichen gebraut war. 13) Wicht jebe beliebige s}$erfönlichfeit hat *fa ooll=
roiajtige^ 3«»9«^- um ©lauben 311 finben, ift auch 9«t Seil non 9lnjet)eu
erforberlich. 14) Warf) ben folonifdjen ©efe^en würbe ber jenige mit Verbannung
beftraft, welcher bei einem öärgerjwift ftcf) nicht $u ber einen ober anbern
$artei gefchlageu hatte.
5*
uigiii
zed by Google
292-297.
— CS —
H. f as tytxbum.
1. Slftiu unb *Jtaffit>. ovcbi-aud) einzelner Wctba unb Verbformen.
292. SBeldie 5}eobaditunp, vucfficfitltd) ber ©ebcutung einzelner $crba ergiebt fid) au$ Jöcrglcidjun.1,
folgenber $lu*brüde? 1 Auriga remittit babenas. Ventus remisit. Dolores reiuiserant.
2) Caesar regmim appetivit. Nox appetit. Dies comitioram appetebat. 3) AnüVo
pecuniani suppeditabo. Terra eibos sappeditat. Nec consilium nec ratio suppeditar.
4) Consul aciem Gallorum perrupit. Equites per medios hostes perruperunt. 5) Alfen!
negotium facessere. Coniurati propere ex urbe facessiveruut. 6) Culpam iu aliqaem
incliuare. Fortuua se im Unat. Senat ms incliuavit ad pacem cum Pyrrbo facieudam.
7) Bellum in aliud tempus differre. Vos a nobis plurimum differtis. 8) Hannibal
Alpes superavit. Peeunia tibi superabat. Hostes numero superabant. 9) Cousnl iter
bostium moratus est. Consul tum forte in provincia morabatur.
293. äBeldje SBebeutung hat baS 3(ctioum in bem 6afce: Cimo complures pau-
peres mortuos suo sumptu extulit?
294. SBeldje 93ebeutung bat baS $affi© in ©äfcen toie: Tempora mutantur et
nos rautanmr in Ulis. Stellae tum occultantnr, tum rursus aperinutur.
Pares cum paribus facillime congregantur.
295. ©ridjer Untttfd)leb entftcöt, wenn b<v Safe Libris tue Mrcto uaänbcrt wiib in Libri,
deUctor ?
296. Überfetje: 1) iBiele laffen ftd) burd) £>abfud)t SU ben abfdjeultc^ften $$erbred)en
I)inreigen. 2) $)er ©d)tneid)ler lägt ftd) oft nid)t leid)t von einem Jyreunbe
unterf Reiben. 3) SBillft bn bid) burd) meine $l)ränen mdjt rühren laffen?
4) gerben oon SHinbern, Sdjafeu nnb Riegen weiben auf ber SBiefe. f>) 9ieid)e
^eute fahren in prächtigen Söagen. 6) $ie iHtjone lägt ftd) an einigen ©teilen
burdjtoaten.
297. 2Bie ift „laffen, jul äffen" in folgenben ^eiipielen ju überfein? 1) Sicevo
lieg mehrere ©atilinarier burd) £enfer$f)anb im iuUianum erbroffeln. 2) 9tn|
bem ©ipfel ber 9llpen angefommen, ließ §annibal bie ermübeten ©oftaten ftd)
Sroei £age erholen. 3) Sag mid) leben! 4) Sag bid) nid&t oon 3om Ijinreigen!
(£äfar lieg ftd) burd) feine $rof)ungen baju bewegen, feine ©emaljlin, eine
lodjter beS ©inna, 31t oerftogen. 5) 2Bie groß ber £ag beS ÜttitljribateS gegen
bie Börner mar, lägt ftd) teils auS bem fdjroeren unb langwierigen Kriege, ben
er mit benfelben führte, teils auS jener Siebe erfennen, burd) meiere er ben
3Wut feiner ©olbaten ju entflammen fud)te. 6) 9lero lieg feinen fietjrer ©eneca
umbringen; aud) lieg er bie ©tobt 9tom anjünben, um s« M*n, wie einft
Sroja gebrannt l)abe. 7) ©d)iller lägt bie Sflaria Stuart fagen: Od> bin beffer
als mein SHuf. 8) Sag ben 93ebienteu bie öfterer oon ber 33tbliott)ef tjolen, bie
wir unS bort Ijaben geben laffen. 9) §aft bu bid) fdjeren laffen? 10) 5)ie ®e*
fefce laffen nid)t ju, bag jemanb in baS (Sigentum beS anbern greift. ll)$as
böfe ©etoiffen lägt bie ©djulbigen rtid)t rutjig fd)tafen. 3)ie ©ommerroänne
lägt bie Jrüc^te reifen. 12) ÜDtariuS lieg ftd) bei einer Operation nid)t binben;
oor iljm foll feiner operiert morben fein, oljne ftd) binben &u laffen. 13) äfagufhtf
lieg bie ©ebidjte beS 5Jergil gegen ben 3BiUen beS 3)id)terS nic^t oerbrennen.
14) £ag SBein unb ©läfer tjolen. 15) äBarum lägt bu bir gefallen, bag man
bid) burd) 93eleibigungen reijt? 10) Siebe Jreunbe, lagt eud) burd) nichts ent«
mutigen. 17) iarquiniuS lieg bie fibuüinifd)en ©üdjer auf bem ftapitol triebet»
Digitized by Google
— 69 — 298—299.
legen. 18) Sag mid) einen Stugenblicf hinausgehen, id) roerbe gleid) roieberfommen.
19) Sag cnblid) baS ^taubem! 20) $cr Sater beS SefoftriS lieg alle Stauben,
bic mit feinem Sohne an einem $agc geboren roaren, jufammenbringen unb
mit ifjm jngteirf) crjicfjcn. 21) Snfanber lieg, als er ben Sieg über bic Mtljener
baoong,etragen t)attc, 4000 ©efangene l)inrid)ten unb lieg ntd)t ^u, bag fte be*
graben rourben. 22) $ie $id)ter laffen ben Seljer SircftaS niemals über feine
Slinbtjeit flogen.
298. ©a# nerftebt man unter pI)rafeologifd)en Serben, unb roie oerfährt ber
Sateiner bei ber Übcrfefcung beutfdjer pt)rafeologifd)er Serben? Überfcfce:
1) 'Philipp berief 9lbgeorbnete ber griecfjifajcn Staaten nad) Äorintf) unb mugte
1) ier teils burd) feine Jreigebigfeit teil« burd) bie flug beregneten Sorträge
feiner bejahten SRebner bie ©rieben fo ju geroinnen, bag er sunt oberften 3elb*
berrn im Kriege gegen bie Werfer erroäfjlt rourbe. 2) Sei feinem Sfbgange aus
ber $rot>tnj fah fid) ©icero in ber Hoffnung eines SriumpljeS, bie er gefagt
hatte, roegen ber ungünftigen Reiten getäufdjt. 3) Staunt ^atte fid) ber römifd)e
Staat oon ber 'Jcieberlage bei ©annä einigermagen erholt, als berfelbe ftä) oon
einem neuen, nod) fdjroereren Silage getroffen fal). 4) SiSfjer, fagte SlppiuS
(SlaubiuS, betrübte tri) mid) über ben Serluft meiner Slugen; jefct aber mug id)
bebaitern, bag td) nur blinb unb nid)t aud) taub bin unb oon eud) f$impflid)e
9^atf d)läge unb Sefd)lüffe f)ören mug, bie ben $Hut)m unferer Stabt untergraben.
5) 2)ie ©eroalt cr$roingt alles, nur Siebe fann fte nid)t erjroingen. 6) 9lls SnruS
fid) nicr>t ergeben roollte, fab, 5Ilejanber fid) genötigt, bie Stabt ju belagern.
7) 25ic Häupter ber Sofratiter oerftanben eS, burd) ben SReij unb 3auber ihrer
Sprache bie Siebe ju bem ©belften auf augerorbentlidje 2Beife $u entyünben unb
ju narren. 8) Son Sriebrid) bem ©rogen fönnen roir rooljl mit ooUem SHed)te
behaupten, bag er feinen Seinamen oollfommen oerbient Ijabe; benn er roar nict)t
nur ein oollenbeter Jelb^err unb perfönlid) tapfer, fonbem lieg ftd) aud) burd)
feinen Unfall, feine sJlieberlage auger 5affun9 bringen unb rougte bie Serlufte,
bie er erlitt, fajnell burd) Umftd)t unb Sapferfeit roieber gutzumachen. 9) 5)e*
moftheneS foU ftd) biSroeilen jroei bis brei 9ftonate l)intereinanber in einem
unterirbifdjen $ämmerd)en eingefd)loffen haben unb jroar ben einen £eil beS
Kopfes gefdjoren, fo bag er ftcb, freuen mugte, unter bic Seute gtt gehen.
10) 211S ber ftönig ©umeneS com römifd)en Senate ju fpreajen aufgeforbert
roar, fagte er: $aS Sa^limmfte, roaS eS im Kriege giebt, Ijabc id) erleiben
müffen, nämlid) eine Selagerung; benn in ^3ergamum ^abe id) mid) müffen
einfd)liegen laffen unter ber grögten ©efab,r foroo^l für mein Seben als aud)
für meinen Zfyxon.
3. Uberfetje: 1) SOtan fyat angefangen, baS Obft oon ben Säumen abzunehmen.
2) 9tad)bem man angefangen Imtte, bie ©rbe ju bebauen, legten bie SWenfdjcn
allmählich ihre 2Bilbl)eit ab. 3) inruS, eine burd) % 9Uter berühmte Stabt,
rourbe oon ben 3Waceboniem fteben SJlonate fpäter, als man mit ber Seftür*
mung angefangen Ijatte, erobert. 4) Unmittelbar nad) ben ^erferfriegen fing
bie 9Jtaef)t 3Itb,enS an, ftcb, in unglaublicher SBeife ju heben. 5) Obgleich DbnffeuS
ben 51ad)fteHungen ber (£irce entgangen roar, ^örte er bod) nicht auf, auf ben
Speeren umhergetrieben unb oon @efat)ren bebrängt ^u roerben. 6) 2luf ben 9lat
beS ^riefterS Las Casas fing man an, Sieger auS 3lfrifa nach 5lmerifa $u
bringen, bamit biefelben auf ben $f(anjungen unb in ben Sergroerfen arbeiteten.
Digitized by Google
300-316. — 70 -
7) $a im Striege gegen 33eji bie römifcrjen Selbfjerren ftd) meljr (Srfolg uon
einer ©locfabe als t>on einer SSeftünnung uerfpradjen, fo fing man an, 2öinfer=
äelte, bie für baS römifdje Militär etwa« ganj Lettes roaren, &u bauen. 8) Die;
ienigen Staaten müffen au ©runbe geb,en, in baten man aufgehört r)at# ITJiä&ig;
feit unb ©enügfamfeit als bie ©runbtagen öffentlicher 2Bo^lfa^rt §u betrauten.
300. ©eldje Participia Pcrf. Pass. tan tranfitiu-en Serben b,aben af tiue 3?ebeututig ?
301. 3u bem 3alie: Labionns rerilus, n© bostium impetnm snstinere uon posset. üttcras
Caesari mittit ljat bn* Partie. Perf. vetitm bie SBebeutuug be$ Pavt. Praes. „fiirdjtenb".
Welche Participia Pert. Mimen in biefer SBeifc gebrnudit werben?
302. M\ bemSnOc: Popnlns Roraantis (iceronem a porta in Capitolinm comitatum honesta
vit h,at ba* yav\ic\\> comitatns (oom $epoueuö comitari) offenbar paf f ibif c^e 33ebeutmig.
S3cld)e$ finb bie loidjtigfien £enoneu tien, meldje biefen <$ebraud} Raffen?
303. 3n beut Safte: Expetnntar divitiae a multis ad fruendan voluptates ift baS Oterunbioum.
fruendu» fo gebrnudjt, nl* ob frui ein trnnfitioeS ^erbum märe. SBelcfie (*erunbir»a ooh
intranfitioen Serben lafjcn biefeu (*ebraud) ^u?
304. 2öie b,eifd baä ^affil) öon 1) vmdere, 2) perdnr, 3) facere, 4) rerberarc, b) odissef
305. SBeldjeö ift bie $ebraud)ftiveiic uon forem unb fort?
306. SBeldje ©ebeutung unb («cbrfludjMocife b,aben folgenbe Serben unb Serbfoimen? 1) .iio.
2) inquam. 3) ave ober Itave. 4) salve. 5) aye, agitc. 6) ctdo. 7) apage. 8) yua^o.
9) injit. 10) reri. 11) fari. 12) assolere.
307. 33a3 ift über ben GJebraud) öon uuire unb ne/juire ju beincrfen?
308. 23euf,c ^ebeutung fjaben unb auf loclcfje SBeiie »erbe« gebilbet: 1) bie Verba inUnriva
(frequettiativa); 2) bie Verba desiderativa; 3) bie Verba incohativa; 4) bie Verba dimi-
mttiva?
309. SSa§ »erficht mau unter Verbis decompositis?
310. SBie fagte man in ber Umgaugsfpradje ftatt: 1) si vis. 2) si vultis. 3) visne. 4) cape si
vis. 5) atme. 6) i-ide*n«. 7) satisne?
311. 2öcld)c ardjaiflifeben SBerbfonncn finbeu fid) in einzelnen ,>nnelu and) in ffrofa?
312. SBie uerholt ti fid) mit bem (VJebraudjc ber ^erfeftfomten laudavm*uf unb landaverr,
scripsemnf unb scripscre?
313. Reifet bei iSicero „bu wirft gelobt locrbcu" landaben« ober oiiber«?
2. Webvaiiff) ber Tempora.
314. ©ieb im allgemeinen bie Regeln über bie SSebeutuug ber Tempora an.
315. ©ieb an, mag baS träfen i in folgenben ©fttjen befteidjnet: 1) Soror carmen
discit. Ego nunc ludo, vos discitis. Iam intellego, quid dicas. 2) Cotidie
corpus frigida aqua lavu. Nilus quotannis super ripas effnnditnr. Virfcos
sola homines beatos reddit. Fortes fortuna adiuvat. Vnlj>es galliui>
insidiantur. 3) Chrysippus disputat aethera esse Iovem. Hörnern-
lovem appellat patrem deorum hominumque. Thucydides in altero libru
vim pestilentiae describit. Iuvenalis censet nihil melius esse quam
meutern sanam in corpore sano.
31 6. 2Ba3 ift bei ber Überfettung folgenber Sät^e ju beachten? 1) bin gejroungeib
birf) su tabeln. 2) 2>iefe8 ©tücf ift „ber gefeffelte ^romet^eu§Ä betitelt. 3) 2)iefc
Stöbte ftnb einen Xagemarfd) non einanber entfernt. 4) Men ift fyeutptage
©clegen^eit gegeben, fiefj roiffenfr^aftlic^ auSjubitben. 5) Sgnptifä^e Äoloniftcn
fallen bie 9tadjt ber Uuroiffenljeit, non roeldjer 2lttifa bamal§ bebeeft mar (o\>
primi), gelichtet l)aben. 6) 3^ burr^ beine Sljrftnen gerührt. 3^r fajeint
oon heftigem 3°™e be^errfdjt ju fein. 7) $)ie iiere ftnb tei(§ mit Rauten,
tett§ mit ©tackeln, teils mit (Sa^upnen, teils mit Gebern bebeeft. 8) 5Me «Bürger
Digitized by Google
- 71 — 316 b— 325.
fmb on bie ©efe^e gebunben. 9) Qn biefer einen Sugenb fmb alle übrigen ent*
halten. 10) Sicilien ift überall uom SJleerc umgeben. 11) $ic SBaumftämmc
fmb mit SHinbe unb Saft überwogen, um befto gefiederter gegen bie ©inroirfuug
ber äälte unb ^e 511 [ein.
316b.3Beld)e iöebeutuug haben im allgemeinen bie beiben gutura?
317. ©ieb ben Unterfd)ieb ^mifchen Perfectum praesens (logicwn) unb Perteotum
historicum an.
318. Sie untertreibet ftdj laudatus sunt uon laudatus fui, amatum esse uon
amatum ftiisset — Überfe^e: 1) 93ei feinem Triumphe brad)te Marcellus uiele
berühmte Statuen nad) föom, mit benen Snrafus gefchmücft gemefen mar. 2) 5)er
^anustempel ift nach ber Regierung beS 9luma nur zweimal gefd)loffen gemefen.
3) Prometheus foll, weil er ben SWenfdjen bas fteuer mitgeteilt hatte, auf Qu«
piters ^8efe^l lange ßeit an einem gelfen auf bem ©ebirge ftaufafuS ange*
jdjmiebet gemefen fein, bis er uon £errules erlöft würbe. 4) 3)ie ©umolpiben,
bie ben Sllcibiabes oerflud)t hatten, mujjten itm mieber oom Jluche löfen, unb
bie Pfeiler, auf benen bie Verfluchung gefdjrieben geftanben hatte, würben ins
SJIeer geftürjt. ö) Sultan Solüuan I. rücfte 1566 nach ber Unterjochung tum
faft ganj Ungarn mit ungeheurer £eeresmacht gegen bie gefte Sigett), beren
^Belagerung er fd?on einige ^ahre früher mit fernerem SJerlufte hatte aufgeben
müffen.
319. 2>er Sat>: „2)ie Stabt mürbe uon ben Jeinben belagert" fann in bejeidjnen*
ber 2Beife, um ben bauernben3uftanb nad)brücflich heworjuheben, überfetjt
roerben: Urbs ab hostibus obsessa tenebatur. Überfetje in ahnlicher 3Beife bie
folgenben Sätje fo, baj* bas einfache 93erbum mit $ilfe eines fignififanten
$erbs umfd)riebeu roirb. 1) $)iefe Sorge befchäftigt gerabe jeljt bie Sena-
toren aufs lebljaftefte. gaft 40 $ahre lang h a t 35ioni)ftus ber filtere Snrafus
gefnedjtet. 2) $6) nehme meine Zuflucht ju beiner äuoerl&fftgfeit, welche ich
f e n n e. 2)er Aberglaube beunruhigt oiele 3J?enfchen. 3) 3n jener $ett mar
gan$ (Suropa nod) in bie ginfternis unb ben Srfjmu^ ber Barbarei gehüllt.
'Bei ben Spartanern, welche t)auptfäcr)ltcf) für ftriegSruhm glühten, würben
bie fdjönen fünfte unb Siffenfdjaften oernachläfftgt. 4) 3" ntcf)t§ nütjt bem
©cijrmls bas ©elb, welches er gcfaminelt l)at. 5) ^d) ^ a b e biefe Siegel
enblid) begriffen. 6) 3$ habe befd)loffen, mich mit aller Straft auf bie
lateinifche Sprache ju legen. 7) 3d) bin überzeugt, bafj unfer #eer in biefer
Schlacht fiegen wirb. 8) Manche ©benen finb häufigen Überfchwemmungen
ausgefegt. 9) S)ie Wahrheit ift oft in ber £ieje oerborgen. 10) 3m ©eifte
bes OTenfchen lebt ber ©laubc an eine Unftcrblid)feit. 11) ©ott umfaßt
alle SJtenfchen mit gleicher £iebe. 12) O bie Xljonn, bie anberc bas lehren
wollen, wa§ fte felbft nicht fennen!
320. Selchen ©ebrauch hat im fiateinifd)en bas Inyerfectum?
321. SEBa* oerfteht man unter bem Imperfectnm de ronatu?
322.3n welcher SBeife wirb im Satcmifdjen bas Praesens historicum unb ber
Infinititms historicum gebraucht?
323. ©eichen ©ebrauch hat im £atcinifd)en bas Husquumperfedum?
324.3Bie unterfcheibet ftch scripturus mm „ich will fdjreib e n " oon scribatn
unb scribere volo?
Digitized by Google
326—328. — 72 —
325. ©teb an, welche <Sigeniümlid)fctten be$ Sateinifdjen bei Überfettung folgern
bcr Sätje fyeroortreten : 1) borgen reifen roir auf§ Sanb, in ad)t £agen ober
fommen roir roieber, unb bann bcfndjcn wir bid) gcroifj. ;Jm näd)ften SBintcr
fmb mir roaljrfdjeinlid) in SRom. 3d) Ijoffc, bie« balb ju erreichen. 2) Senn
roir ber güfjrung ber sJiatur folgen, roerben roir nie irre gef)en. Senn man
in allen fingen unfdmlbig iß, raa« roerben einem bann bic ffeinbfdjaften fdjaben?
3a) f)öre mit meinen bitten nid)t auf, bi« bu mir nadjgiebfi. Ser mit feinem
Webenmenfdjen fein Sftitleib ^at, ber roirb bic 93arml)eraigfeit nieler oergeben«
anflehen, roenn er felbft oon 9Jiifjgefd)tcf t)eitngefud)t roirb. Sobalb id) in <£r=
fa^rung gebracht t)abe, roa« ber Senat in biefer Sad)e befdjloffen tyit, roerbc
id) bir au«füf)rlid) fdjreiben. Sir Imben ©riefe oon ©icero an $iro, unb roer
biefe lieft, roirb geftefjen, bafc ftd) nid)t« fagen lieg, rooburd) eine rücfftd)t«oou'ere
Sorge um ba8 Sotjl unb bie ©efunbfjcit be« greunbe« auSgebrficft mürbe.
Sie man faet, fo erntet man. 3) Spiel unb Sd)erj barf man nur bann
treiben, roenn man bie ernften ©efc^ifte abgetan l)at. @« ift notroenbig, bafj,
roer bem Könige oor bie 2(ugen fommt, ilun feine £ulbigung bringt. Senn
jemanb einmal falfd) gefdjrooren bat, fo barf man il)iu fpäter nidjt roieber
trauen, roenn er aud) bei uoä) mel)r Göttern fdjroören foHte. Senn man ftd)
gehörig beraten liai, ift rafdje« .fmubeln am ^lafce. 53öfeioicf)tcr ftnb au be=
ftrafen, aber ebcnforaotjl bie, roeldje ftd) Ijaben »erführen laffen, al3 bie, roeld)e
bie 33erleiter jum Söfen gcroefen fmb. 4) Sooft id) beuten $kief }tt lefen be-
ginne, fann id) mid) faum ber Üljraiten erroefjren. Senn icf) am SJlorgen aus
bem Schlafe erroadje, fpredje id) ein furje« ©ebet. Sa« Stjemiftofle« einmal
Ijörte unb faf), ba« fajj in feinem ©ebädjtni« feft. 3)ie 2llten fpieen ftd), roenu
fte ftd) felbft lobten, breimal in ben 93ufen ober f pradjen bie Sorte: absit in-
vidia verbo. Sooft beibe Eonfuln ftarben ober iljr 2lmt oor ber (gefetjmäfjigen)
$eit nieberlegten, rourbe ein Onterrey gewählt. Solon, ber in ber Qugenb feine
(Gelegenheit jum Sernen unbenufct gelaffen hatte, lernte aud) im ©reifenalter,
fooft ftdj bie (Gelegenheit jum fiernen bot. 5) 2113 bie ^erfer nad) 2ltt)en famen,
töteten fte bie ^riefter, roeldje fie in ber öurg fanben. ^phifrate« tötete einen
Säd)ter, ben er fd)lafenb fanb, mit feinem Spiefje. 311« bem ©äfar gemelbet
rourbe, baß bie #eluetier fidj anfdjicften buraj bie römifd)e ^rooinä ju marfchieren,
machte er ftd) eilig au« 9Rom borten auf ben Seg. 311« sroei Sölmc bei
$iagora« in Olnmpta al« Sieger befränjt rourben, festen fie ic)re Strände bem
Stoter auf unb trugen ihn unter bem 3«iAud)jen ber sJJtengc umher. 211« ein
barbier ben 2lgeftlao« fragte, roie er ihn faseren fotte, antroortete er: Cime
babei ju reben! 3Jon ber Spfynr rourbe ein jeber serriffen, ber ein aufgegebene«
Dlätfel nid)t löfen fonnte.
326. Wa* ift über bic I empor a im latcinijcljcn «rieffttle }U bemertcnV
3. Con8ecutio tempornni.
327. ©ieb im allgemeinen bie Regeln über bie Conseeiitio temporum an.
328. Selche Regeln rttcfftc^tlieh ber ConscctUio temporum ergeben ftd) bei Über;
fetutng folgenber Sätje? 9liemanb ift [o niebergebeugt, bag mir it)n nic^t triften
fönnten. 68 tmt niemal« einen Sjlenfdjcn gegeben, ber taufenb 3a!jre gelebt
hätte. Oftaoian empfnbl feine Söljne bem SBolfc niemals, oljne bag er tyw-
gefügt fjfltte: „Senn fte e« oerbieneu roerben". So gäbe e8 einen Staat, ber
Digitized by Google
— 73 - 328b— 329.
niemals flechte Bürger gehabt hätte? $>ie Stabt war ju ftarf befeftigt, als
baß ftc beim crftcn Singriff hätte genommen werben !önnen. $u flagft über
bein Uttglücf, gerabe als ob betne ftretmbc bid) ocrgeffen Ratten.
328 b. ©eiche Regeln rütfftdjtlicf) ber Umfd)reibung ober beS ©rfafceS ber fctjlcnbcn
5tonjunftioe ber guhira fommcn bei Überfefcung folgenber Säfce in Slnwenbung?
3a) zweifle nidjt, baß ber greunb fein gegebene« SBort galten wirb. 9ctemanb
wußte, warum bu morgen nid)t in bie Stabt fommen lüürbeft. @S war nie=
manbem zweifelhaft, bafj baS Säger oon ben geinben erobert werben würbe.
Od) behaupte, baß, wenn wir ber Rührung ber sJtatttr folgen werben, wir nie*
ntalS irre gehen werben. XerreS oerfprad), er werbe bcmjenigen eine 23elor)nuug
geben, ber eine neue ©innenluft erftnben mürbe. $ic ^ntljia gab ben Athenern
bie SBetftmg, ben SD^iltiabcS ju ihrem 3elbl)errn ju wählen; wenn fie baS gc*
ttjan haben würben, würbe iljv Unternehmen glücflidj ausfallen. 3US ^hilipy
ben Jtocebäutoniern brieflich brotjte, er werbe alles, waS fte oerfud)en würben,
hinbern, fragten fte tlm, ob er ftc aud) hinbern werbe jtt fkrben.
329. Überfeine: 1) 3BaS ift eS, baS id) herzlicher wünfehen fömtte, als baß bu gefuub
ins 3Jaterlanb gurüefgefehrt wäreft unb ben Qxotd beitter Steife erreicht Ijdttcft V
2) @ar balb wirb eS gefajehen, baß bu baS 3Bohlwollcn beineS beften greun»
beS unb bie 3UDCr^fftgfeit eines fo ehrwürbigen SWanneS oermiffen wirft. 3) 2)cr
alte (Sato erinnert feinen ©ot)n in einem ^Briefe, er fotle ftd) ja nicht in ein
treffen begeben, ba er fein Solbat wäre. $)er $onful SentuluS oerfprad)
(Praes. historicum), er werbe ben Senat unb baS ©emeinwefen nicht im Stiche
(offen, wenn bie Senatoren fülm unb energifd) abftimmen wollten; wenn fte
aber SRücfftcht auf Gäfar nahmen unb beffen ©unft im Stuge hätten, wie ftc
eS in früheren Reiten gethan, fo werbe er feinen eigenen sJBeg gehen. 4) Sei
SophofleS namentlid) ernannte man, waS eS heiße, wenn man fage, baß bic
Iragöoie bic Säuterung beS ©emütS bewirte. 5) SBiele meinen, eS fei möglich
gewefen, baß §anntbal nach ber Schlacht bei <£annä 9*om erobert hätte. 6) 3cf)
behaupte, bafj eS fein ©emälbc gegeben hat/ welches SBerreS nicht aufgefud)t
unb geftohlen hätte. 7) <3d) ^atte beinern 93ruber aufgetragen, er möge an bid)
fct)reiben; aber ich weif? nicht, wie eS gefommen ift, baß er bir nicht gefchrieben
hat. 8) 3)u fannft bir leicht benfen, mit welchem Oubel bie gefamte Stabt baS
ftegreiche §eer empftng. 9) @S hat oiele gegeben, bie ftch oon ben öffentlichen
©efdjäften surücfgeaogen unb bie ©tnfamfeit aufgefucht haben. 10) 3?lan fteht
leicht ein, bafj ©teero Urfachc hatte, bie gefangenett ©atilinarier hinrichten jtt
laffen. 11) $)er Haifer $ituS war eine jtt wohlwollenbe 9^atur, als baß er
93ittftetler barfd) angerebet hätte; wie oortrejflid) aber fein ©harafter war, geht
am beften barauS fytxvox, baß man ihn bie greube unb SCBonne beS 9Henfchen*
gefehledjtS nannte. 12) 2Bir haben ©riefe oon (Sicero an $iro, unb wer biefe
lieft, wirb geftehen, baß ftch n^tS fagen ließ, woburch eine rücfftchtSüollere
(Borge für baS SBotjl unb bie ©efunbf)eit beS JreunbeS hätte auSgebrücft wer*
ben fönnen. 13) 35ie Solbaten wußten nicht, ob am folgenbeu £age eine Schlacht
geliefert werben würbe. 3ch Skiffe uic^t, baß innerhalb weniger Sage jene
Schwierigfeiten überwunben fein werben. 14) @S giebt ttiemanben, ber bir meifer
unb beffer raten fönnte als bu felbft; benn ich jweiffe nicht, baß bu nie ftratt*
ajeln wirft, wenn bu nur bid) felbft hören wirft. 15) 3)eutfchlanb hat in neuerer
3«t fo oiele ausgezeichnete $)id)ter h*nwrgebrad)t, baß eS in biefem S^W
■
Digitized by Google
330—331. — 74 —
bcr fiitteratur alle übrigen 93ölfer übertroffen ^at. 16) Soviel behaupte id), bafc
H niemals jemanben gegeben hat, ber in ber Seitimg be$ Staates ben ©unfeb
aller gleichmäßig befviebigt hätte. 17) (SineaS würbe uon ^nrrhuS mit unge=
heuven ©efd)enfeu nad) <Rom gefanbt, fanb aber niemanben, beffen $au$ füu
(folrfje) ©abcu offen gejtanben hätte. 18) 9tid)t leid)t wirb irgenb ein ©d)rijt=
ftelfer ftd) fiuben, über ben bie Sitten ehrenootler geurteilt hätten als über $cnc-
phou; Gicero j. 93. fagt, SenophonS ^pradje fei fo füg, baß bie Sftufen fclbft
gleichfam aus feinem SRunbe gef proben hätten. 19) SaS ber ©runb mar, mar^
um bie Morintijer |>aß unb geinbfdjaft gegen bie Athener fdjürten, ift befannt.
20) 3m ^art^erfriege erlitt (£raffuS eine fo große 9Heberlage, baß bie Börner
btefeS Ungläcf lange in bcr Erinnerung behalten haben. 21) 33eoor id) ben Stieg
ber Börner mit ^ugurtlja crjähle, roiH id) etwas weiter ausholen unb auSehu
auberfc^en, wie eS gefommen ift, baß jener ftd) beS X^rone§ oon sJtumibien be-
mächtigt Ijat. 22) ©S ift nid)t feiten oorgefommen, baß Sünber unb Sßerbredjcv,
aud) wenn fic nod) fo fd)lau ©erfahren fyaben, beunod) am ©übe, burd) ben
Stadjel beS böfeu ©ewiffcnS getrieben, ftd) fclbft als fdjulbig angefragt unb
freiwillig bie oerbiente Strafe gelitten ^aben.
4. Modi be$ c r b 11 m ^
a) §n Äauptfatjcn.
.530. $\\ welchen fällen gebraucht ber ßateiner ben ^nbifatto abwcidjenb 00m
$cutfd)cn?
391. Übcrfctjc: 1) 3d) fönntc auS Der ©efd)id)te aller Qaljrtjunberte 93eifpielc uon
reichen Männern entnehmen, bie nid)t glflcflid) gewefen fmb. 2) ©S wäre ju
weitläufig, alle ftünftler anzuführen, bie 31tt)en fjeroorgebradjt tjat. 3) sÄuH
waS nur immer ber ftclbl)err befehlen mag, müffen bie Sotbaten thun. 4) 95ei-
nahe hätte id) oergeffen, waS bod) bie meifte ©rmäfjnung oerbient. 5) ^Bcr aud)
immer berjenige gewefen fein mag, melden wir unter ben tarnen beS #omer
fennen, fooiel ift wohl gewiß, baß es oon allen $id)terit feinem mehr als if}tn
gelungen ift, JU nützen unb 511 ergoßen. 6) Schon längft Ijätteft bu, <£atilhta,
auf 93cfef)l beS tfonfutS jum 2obc geführt werben müffen. 7) 2Bo Schweigen
not thätc, ba fa^reift bu; wo aber iHeben angebracht wäre, ba bift bu ftumm.
8) ©s wäre gewiß in ber Orbnung gewefen, baß SofrateS nidjt 511m Jobe oer*
urteilt wäre. 9) SBenn bie SWenfc^en bie Vernunft, meldje ihnen oon ben un«
fterblidjen ©öttem in guter 5lbftd)t oerlicb,eu ift, ptn Öetruge unb jur 33oSf)eit
oerwenben, fo wäre cS beffer gewefen, baß biefelbe bem SHcnfdjengefdjlcchte gav
nid)t ocrlieljcn würbe. 10) ©S wäre beffer, unter wilben Bieren ju leben, aß
mit folgen Unmenfdjen &u oerf ehren. 11) 3US ber ftegretd)e SufuU au§ bem
ftriege mit ÜHitrjribateS I)eimgefel)rt mar, triumphierte er brei <3af)re fpäter, al?
e§ hätte ber gall fein müffen. 12) $ic meiften $iere t\cib?\\ ein ^Wittel, womit
fic ftd) ftd)er ftellen, fei e8 nun baß ftc mit ihren Römern ftoßen ober mit
ihren ^äfmem beißen ober ftd) auf anbere 5lrt fd)ü^en. 13) 3Ud ^ß^tlipp, ber
bei allem, wa§ er auch l^uti modjtc, auf bie ©rweiterung feinet 9letche§ au$*
ging, bie mit Althen oerbünbete 8tabt 2lmphipoli§ überfiel, ba hätten bie 2ltl)ener
bereits nterfen fönnen, ma§ er gegen fte im Sd)ilbe führe, unb hatten nid)t§
für wichtiger garten bürfen, aU fofort ein §ilf§forp§ in jene ©egenben ju
Digitized by Google
— 75 - 332—333.
fd)icfen unb if)rc SBuubeSgenoffeu au f d^ü^en ; bcnn bamalS wäre e$ nod) leidjt
gewefen, bic 9flad)t <ßl)ilipp3 ju überwinben, unb wenn bic SUljener mit wenige
Gruppen §u £ilfe gefdjicft Ratten, fo ljättcn fic bie oerbünbete (Stabt erhalten
fönnen; aber fte traten niajt, mal nötig gewefen wäre. 14) ©d)on lange et*
fannie id), baß im «Staate ein gewaltiges wafjnfmnigeS treiben fjeiTfdjc, baß
eine SReoolution im 2öerfe fei unb Unzeit angeftiftet werbe; aber id) I)ättc nie
geglaubt, baß eine fo oerberblidje 33erfd)wörung oon bürgern geftiftet fei.
15) SllleS anbere Ijatte id) e^er oermutet, als baß bu bein 3?erfpredjen nid)t
gehalten Ijätteft. 16) So fjätte id; beim h,inreid)enb nad)gewiefen, baß bie 8tabt
Sitten alle fünfte unb SBiffenfdjaften nid)t bloß auS ib,rem <Sd)oße geboren,
fonbern aud) großgezogen unb augleid) jum .£>cile ber Sttenfd^eit über ben (£rb*
treis meitfjin oevbreitet Imt. 17) Die 9tot biefeS SDIanneS ift, follte id) meinen,
fo groß, baß fte baS 4>er$ eines jeben rühren müßte. 18) @S ift eine alltäg*
licfye ©rfafyrung, baß bie meiften 9Wenfdjen bei frembeu #et)lern £ud)Saugeu
tjaben, bei i^ren eigenen bagegen burd) bie Ringer fefyen; umgefetjrt follte eS
fein: wenn jeber nur au feiner eigenen Sefferung arbeitetete, fo mürbe eS halb
beffer in ber 3Belt flehen. 19) 93eweife oon 9Henfd)enIiebe erregen immer unfere
93ewunberung, fie mögen gegeben werben, oou wem fie wollen; aber boppelt
erfreulich ftnb fte oon Seuten, oou bereu Stanbe unb 93emfe man fte nidjt
erwartet Ijfttte. 20) Damit enblid) ber fo Diele 3al)re Sur größten <Sd)anbe ber
SHömer b,inge3ogene fttieg mit 9lumantia ju ©nbe gebracht wüvbe, trugen (Senat
unb SBolf bem ©eipio SmilianuS baS ßonfulat an; unb einen beffent Seiter
beS Krieges f)ätte man niajt wählen fönnen. 21) DaS war bie SBeiSljeit nnferer
ÜBorfaljren, baß fte, motten fte ftrieg führen ober ©efetje geben, nid)ts als bas
s2Bobl unb ben Stufen beS Staates im 3luge fjatten.
ö32.!ffiic oielc 9lrten beS ftonjunfttoS in ^auptfä^en unterfdjeibet mau?
333. Überfeine: 1) $d) bitte wof)l bein ©eftd)t feiert mögen, als bu bieS lafeft. 2) Die
Börner fefjrtcn betrübt inS Sager jurücf, man fjätte fte für beftegt galten fön-
nen. :;) Oa) möchte, baß bu mir eine Definition beS SegriffeS „ftnnlidje Suft"
gäbeft. 4) 3e f)ör>er wir fteijen, befto berablaffenbcr wollen wir uns benehmen;
benn uidjtS bürfte ftd) weniger für uns gejiemett, als im ©lüde übermütig
unb gewalttätig gegen aubeve $u uerfafjreu; ober wer wollte zweifeln, baß c*
ebcnfofcfjr oou (Sljarafterfdjwädjc aeugt, baS ©litcf nidjt ertragen ju fönnen, als
bem Unglücfc gtt unterliegen? 5) 3Ber fief) leidjtfertig in ©efaljren begiebt, mag
^ttfeben, wie er wieber fyerauSfommc. 6) 2BaS mau aubern als ffefjlev anrede
net, möge mau bei ftd) nid)t als £ob auflegen. 7) Zugegeben, baß l)of)c Slmter,
SReiajtum unb Vergnügen ©üter feien, wofür mau fte ja inSgefjeim f)ält, fo
ift bennod) eine übermäßige unb auSfdjweifenbe ^yreube bei ber (Srlangung ber*
felben ente^reub. 8) 3d) bdtte bir jürneu follen, lieber Srttber? 9) Das Urteil
meines SefyrerS ftelle ia), nimm eS mir ntd)t übel, weit über baS beinige. 10) Die
Könige mögen it)re 9leicr)e für ftd) behalten. 11) s)iad) beenbigter ©djlaa^t l)ättc
man fe^en fönnen, wie groß bie ftüfjntyeit im $eere beS ©atilina gewefen war.
12) 3arbanapal ließ auf feinen ©rabftein bic «Snft^rift fe^en: vÄaS ia^ gegeffen
^abc, baS ift mein 93efitj. §ättc man wol)l, fagt ^IriftoteleS, etwas anbereS
auf baS ©rab eines Odjfen f djreiben fönnen? 13) s4BaS ftd) aud) ereignen mag,
wir wollen ben Sflut nidjt ftnfen (äffen unb nid)t jögern, bie @efaf)ren tapfer
ju befter)en ; ^uglcid) woÖen wir jtt ©ott beten, baß er feine |>anb über unS
Digitized by Google
334-838. - 76 —
galten möge. 14) See wollte wohl in allen fingen unb gegen jebermann 9taaV
giebigfeit gutbeißen? wer wollte motjl nidjt oielmebr Safter, ^8o«r>eit unb ^
ftedjuug bec fräftigften Verfolgung ober be§ Säbel* für wert halten? 15) Sae
!)ätte id) antworten f ollen? 16) (5§ mag fein, baß <Pelor»iba$ Stäben allein bc-
freit bat: ift be«halb fein Vcrbienft um ba$ Vaterlanb größer als ba§ be*
©oaminonbaS? 17) 37Ht beinen planen bin id), fo wahr id) lebe, oöHig unbc=
tonnt. 18) 3m Oaf)re 1791 fd)rieb ber ©roßoeftier an ben englifdjen ©efanbten:
Senn alle anberen Triften bic Sabrbcit fagen, fo fann man ftd) bod) nidrt
auf bic ©nglanber ocrlaffen; ftc oerfaufen ba§ ganje 3Jlenfd)cngefd)lcd)t. 10) Von
£omer ift beinahe nichts überliefert auger etwa bic sJcad)rid)t, welche niemanb
glauben bürfte, baß er blinb geboren fei: mir müßten benn etwa meinen, baß
ein blinber Sülcnfc^ fo oielcS unb mannigfaltige« fo treu unb beutlid) habe bar=
ftellcn fönnen, (als eS oon §omer gefdt)eheu ift). 20) $n ber 6tabt ift alles
gerüftet: laßt unf felbft nid)t jögem näher heranzugehen. 21) Sarnm babt iljr
eure eigenen Vefdjlüffc aufgehoben? 3hr hättet tbuu f ollen, ma« ityr befdjloffen
hattet. 22) 9D7tt SHcd)t Fann man fagen, baß ber $ag oon (£t)äronea fur bt?
©riechen meit oerrjängniSooller geworben fei alä ber oon (£auna für bie Börner.
23) 9Hit ber größten 5ttUmf)eit legte ber junge (£ato im Senate bic ©efafjrcit
besf VaterlanbeS bar: t)ätte er etwa fdjroeigen follen?
.134. ftberfetje folgenbe Sunfcfjfärje: 1) 3)ie ©ötter mögen bir aHe§ ©ute oer»
gönnen. 2) 2Ü8 Striftipp gefragt würbe, wie ©ofrateS geftorben fei, fagte er:
Sollte ©ott, baß id) fo ftürbe! 3) Senn bod) mein Vater biefen frohen Jag
erlebt hätte! 4) 9Jcöd)ten bod) alle, bie nad) SRuljm trachten, benfetben auf bem
Scgc ber ©ered)tigfeit unb OTeitfcr)lic^feit fud)en unb nicht oergeffen, baß oiele
Regenten, welche burch (Eroberung oon ©tobten, burth ben Umfturj oon deichen
unb burd) Unterwerfung oon Stationen SRuhm fliehten, nicht ©lücf unb Sohl
ftanb, fonbern Verwüftung unb ©lenb auf bie @rbe gebracht haben! 5) $d)
möchte, baß e§ bir bei uns; gut gefiele. 3d) ^ätte gemünfeht, baß bu bich h«lte
nid)t gebabet tytttefL 6) Senn ftch bodt) bei $tb. ©racdjuS unb <£. <£arbo ein
folcher <5tnn ju einer guten StaatSoerwaltung gefunben hätte, als ftc^ Talent
gum guten SRebner fanb! $ann hatte gewiß niemanb biefe 9JMnner an 9>hwm
übertroffen. 7) föchte ich bod) bie Qtit nicht erleben, wo Vürgertrieg in unferm
Vatcrlanoe tobt! 8) $a habt ihr bie Anficht eines wollte ©ott! falfd) urteilem
ben 2Ranne$. 9) 3ll§ ju bem athenifchen ftelbherm Timotheus einer feiner 9Hit»
felbherren fagte: „Sirb wohl, o 2imotf)eu8, ba3 Vaterlanb un§ $>anf erftat*
ten?" fagte er: „föchte eS oielmehr un§ gelingen, ihm würbigen (3)anf) ju
erftatten!" 10) O baß bod) SfaroS bie Vorschriften feine« Vater* nicht außer
acht gelaffen hätte! 3)ann wäre er nicht in bie glut geftürjt.
335. Überfeine: 1) Vei aßen ©öttem unb 9Jcenfd)en! ich will nid)t gefunb fein, wenn
ich anberS rebe, als ich benfe. 2) 3er) will beä £obe$ fein, wenn id) bir nid}t
alles mitgeteilt habe. 3) $ie ©ötter follen mich ftrafen, wenn ich beine £üt)ner
vergiftet habe.
336. Seld)e beiben Birten be§ 3mperatio3 unterfd)eibet man?
337. ßeißt „ fliehe nidjt, lüget nicht" ne fuge, ne mentimini?
338. uberfe^e: 1) Saß mich ja biefeS Sort nidjt mieber oon bir hören. 2) 6d)irfe
mir, bitte, ba§ Vud) fo balb al§ möglich. 3) 3Jtein ©ohn, bleibe ber SReligioti
beiner Vüter getreu, oerachte jebod) feine anbere; nidjt bie ftrömmelnben, fon^
Digitized by Google
77 -
339-341.
bem bie roaljifjaft grommen et)re unb eifere ihnen nad). 4) 2Bas bu erfaßt t)aft,
ba» fudje burd) Übung fefijn halten unb ju oermehren; roast bu nidjt gelernt
haft, basi lerne bod) ja fyinju; log bid) nid)t oerbriefjen, 511 benen, ruelc^e etwas
itütjlicheS su lehren oerfpredjen, einen weiten 2Beg ju unternehmen; bebend
baß ©elehrfamfeit mehr wert ift als ein großes ©rbgut; benn biefeS fdjminbet
leicht, jene niemals. 5) Beamte foüen ©efdjenfe nid)t geben unb nid)t anneb,*
men. 6) föedjne ja jenen SDlenfchen nicht ju beinen ftreunben. 7) SBenn bu auf
mid) ^örft fo meibe bte ©efellfdmft jenes ÖünglingS. 8) SBeine nidjt mehr; benn
alle!, wa$ bid) getroffen hat, ift bir nad) ©otteS SBiKen gefc^en. 9) 2Bünfd)t
ba* nic^t, wa§ bod) nicht eintreten fann. 10) |>ege bod) ja gute Hoffnung.
11) Bei einer neuen unb wunberbaren ©rfcheimtng erforfche, wenn bu fannft,
ben ©runb; finbeft bu feinen, fo Ijalte boch baS für ausgemalt, bog nid)t$
ohne einen ©runb ^abe gefdjehen fönnen. 12) %tyit nichts gegen bie ©efetje.
Slme nichts auS ©unft, nein, wiberftelje ber ©unft, wenn Pflicht unb Sreue
eS oerlangt. 13) Sßohlan, faßt jefct bie übrigen fünfte ber 2fnf(age ins 2luge.
14) SBo bu aud) fein magft, rebe bie 3Ba^vt)eit. 15) 3u Bejug auf mid) Ijege
feine BeforgniS. 16) Qn bem Beitrage, roeldjen bie Börner mit 2(ntiod)u3 oon
Serien fd)loffen, ftanben folgenbe Beftimmungen: $)er Hönig folt fein §eer, ba$
mit bem römifdjen Bolfe Ärieg führen will, burd) bie ©ren$en feines 9teid)e3
jieben (äffen unb baSfelbe nidjt mit ^ßrooiant noch mit irgenb einer anberu
§ülfe unterftütjen. 3)ie ©täbte unb fteftungen bieSfeitS beS ©ebirgeS Saarns
foü er räumen unb feine SGBaffen auS benfelben mitnehmen; alle feine ©lefanteu
foU er ausliefern unb feine anberen fid) anfd)affen. 17) ©3 ift ©efefc: SBenii
ein ^atiSoater ohne Xeftameut ftirbt, fo foü fein ©eftnbe unb Bermögen ben
3>ermanbten oäterlicherfeitS unb ben Jamiliengliebern gehören. 18) 2Benn baS
@lücf eurer £apferfeit nicht günftig ift, fo laffet bodj ja euer fieben nidjt, ohne
euc^ ju rächen, unb (äffet eud) uidn lieber in ber ©efangenfd)aft wie ba« Biet)
abfdjlachten, als nach SJiännerart ju fämpfen unb ben geinben einen blutigen,
traueroollen ©ieg ju oergönnen.
b) fon bevx ^ffobia in 'gHeßcnfäfeen.
<t. Coniunctiones eonseoativae littet finales.
339. ©ieb bie SHegeln über ben ©ebraud) beS f onfefutioen tcf an.
340. ©aS ift über ben ©ebraud) oon tantum abest, ut-ttt ju merfen? — Überfetje:
1) Sßeit entfernt, bog bie ^hilofoptjie entfprechenb ben Berbienften gelobt mürbe,
welche fte fid) um ba£ menfchliche fieben erworben bat, wirb fte oielmehr oon
ben meiften oemad)läfftgt, oon oielen fogar getabelt. 2) 3)ie meiften SRömer,
roeldje fid) mit ftoifcher s$htlofopb,UJ befdjäftigten, waren fo weit baoon entfernt,
v]5hiJofophw f^i«/ oafi fte biefe^ ©tttbium oielmehr nur au$ fiiebhaberei
betrieben.
341. Bringe in fotgenben 6ät}eu eine nad)brucf§oo({e Umfd)reibung beS einfad)eu
Berbum§ burd) est, fit, accidit, evenit, facio, ut ob. bergl. an: 1) 3)a§ ßid)t
wirb mit größerer ©efdjwinbigfeit fortgepflanjt aU ber ©d)aü; baher fteht man
ben Blitj eher, al§ man ben Bonner hört. 2) 3)ie ©partaner hatten ©rttnb,
ben $aufania§ ju t>aff en ; benn burd) biefei 9)^anne§ ^odjmut unb ^ochoerrat
hatten fte ihr früheres 2(nfeheu eingebüßt. 3) Beoor bie glotte au£ bem ^iräeu«
r
Digitized by
342- 347.
— 78 —
auslief, würben in einer 9cari)t alle Qermen in Althen umgcftürjt. 4) Oft ftreitet
bie ©ewinnfudjt mit ber 9ied)tlichteit. ©äfar crjählt, er habe, fei es burd)
faß ober burd) göttlichen SRatfchluf}, oon ben £>eloetiern biejenigen jueift befiegt,
welche bem römifd)en SMfe fnnfjig ^a^xt früher eine grofje sJlieberlage bei-
gebracht hatten, ndmtid) bie SEiguriner. 5) ©egen meinen ^Bitten unb wtbev
©rwarten mar es für mich notwenbig, in bie s}$rooin5 $u reifen. G) ^d) haoc
geglaubt, auf beinen S3ricf fürs antworten ju muffen. 7) 3)u follft mich künftig
nicht wegen 9cad)läfftgfett tabeln fönnen. 8) S3or alten Reiten wollte einmal
ein berühmter dichter unb Sänger Samens Sirion über bas Stteer in ein frem«
bes fianb reifen. 9) 0«f<% bes übermütigen ^Benehmens bes ^aufantas unb
ber ©erechtigfeit bes $lriftibes übertrugen bie ©riechen ben Oberbefehl oon beu
Sacebämoniern auf bie Athener. 10) ©emeiniglicfj evbichten biejenigen, mcldje
etwas ©utes hinbringen, noch etwas baju, um ba§, was fie melben, befto
erfreulicher ju machen. 11) 9lls jemanb fragte, wie er fid) 9tuhm erwerben
tonne, antwortete it)m Sofrates: SBenn bu immer fo fein wirft, wie bu gern
fdjeinen möchteft.
342. ©ieb bie Siegeln über ben Qbtbxaud) bes finalen ut unb ne an.
343. Sann barf man ftatt ne bas oerftärfte ut ne fefcen?
344. sÄldje Reiben haben ftatt bes finalen ut auch ben einfachen Äonjuuftir
bei fid)?
345. ©ieb ben llntcrfdneb von ut non dicam unb ne dicam nadj SJergleidjung folgenber 3ä>r on:
1) Alexander coguomine Magni dignissimus fuit ; uam ut de rebus praeclarissime ab
eo gestis non dicam: quis rex bouarum artium amantior, quis clementior, quis übe-
ralior fuit? 2) Crudelis. ne dicam sceleratus fuisti. Vehementer errasti, ne dicam
turpiter. — Überfe^e: 1) ftür unbebadjtfam, um nicht flu fagen unfinnig, chatte id)
Denjenigen, ber und) ben Watfdjlägen bes ©egners fid) richtet. 2) 3ft nicht, um
anberei nicht anzuführen, bes ifricanus Üneigemulfcigfeit bes größten £obes
würbig? 3) SBegeu beiner Bewerbung fei ja gutes Wutes; benn um oon meiner
ireue unb meinem Pflichtgefühl nicht \a reben, fo fehe id), bajj bie eifrige $e
mühung aller, welche bas ©lüd bes Staates wollen, bir geftdjert ift.
34«. $>avf imperare mit beni Acr. c. inf. nerbunben werben?
347. S-Bann fleht nach beu Verbis dicendi nicht ber Are. c. inf., foubern ut? —
ttberfetje: 1) beeilt trüber fdjrieb mir, id) mödjte nach £>aufe ^urüdfommen;
ber Steter fei plötjlid) franf geworben. Xheiniftofles fdjrieb feinen SÖiitbürgern,
bie ©efanbten ber Spartaner nid)t eher fortsulaffen, als bis er felbft jurüd:
gefdjidt wäre. 2) Solon fuchte oergeblid) ben ftröfus au überzeugen, bafj nie*
manb cor bem $obe ctlucflid) 311 preifeu fei. ^^emiftofle^ überrebete bas $olf,
mau möge für bie SHeuenfien aus ben SBergwerfen eine flotte oon h«llDerl
Schiffen befchaffeu. 3) $8er hat bir gefagt, baß bu biefes Sud) abfdjreiben
follft? 4) ^d) gebe gern p, bafj bein Riffen größer ift als bas meinige. $»f
^Horner wollten nicht sugefteheu, bafj bie Harthager nad) eigenem ©rmeffen Kriege
führten. ©s giebt fieute, bie nicht gern einräumen, bafj fte fid) geirrt fyabtw.
5) 3lls ©paminonbas auf Seben unb $ob angeflagt war, erinnerte er feine
Mitbürger baran, bafj unter feiner Rührung bie Spartaner bei Üeuftra ge=
fd)lagen worben feien. ©äfar ermahnte bie Solbaten, nicht ju bulben, bafj ber
iHuf unb bie ©hre ihres ftelbherrn herabgefetjt ober uerletjt werbe, maaV
bich barauf aufmerffam, bafj einem SJlenfchen au^er einer Sßerfdmlbung unb
Digitized by Google
— 79 348-351.
$erfiiubigung uid)t§ juftojjeit faun, roas fdjrecflid) ober furd)tbar roare. 6) 3)ie
^ntlna gab bcu Ätljenern bell 33efrf)eib, fic^ l)intcr Ijö^cvueu dauern ju oer*
teibigen. 7) $in oatenfdjen ©efetje ftefyt gefdjriebeu, baß bie ©üter berjenigeu
perfauft werben f ollen, roeläje in bie 31d)t erftävt fmb. 8) <£äfar fdnefte an
bie fiingonen ben fdjriftlidjen 93efel)l, ftc möchten bie §efoetier nidjt mit ©e^
treibe ober in irgenb einer anbern ^ejiet)ung unterftü^en. 9) Antonius fdjrieb
mit eigener £anb an 3Ctticu§, er möge ftd) nidjt fürchten, fonbern möglidjft
halb $u i^m fommen.
US.^n welchem $alle ftet)t nad) auetor mm ber Acc. c. in f. unb mann ut? —
Überfefce: 1) 9U3 bie ©rieben ben SInbrang ber Trojaner nur nod) mit Sftübe
auiljielten, machte 9teftor ben s-Borfd)lag, bie £ülfe 91d)iH§ anjufletyen, ber allein
ifjnen in ifyrer sftot Sdmtj unb Rettung bringen fflnne. 2) 93ei Salluffc finbet
ftd) bic Angabe, (Satilina fjabe feine Soften unb 9Hü^e gefoart, um alle 3üng*
linge, roeldje 93erbred)en, %xmut unb ©djulbbenmjjtfein brftrfte, ftd) 51t r»er=
pfliajten. 3) £f)uc«bibe§ f)at berietet, bie ©ebeine beS $f)emiftofle§ feien r>on
feinen greunben fyeimlid) beigefetjt. 4) 3)io ueranlafjte ben SDionu«, *ßlato au§
31t^en ju berufen, um ftdj feines State« unb feiner SÖtitroirfung in ber (Staate
oerroaltung ;u bebienen.
:U9. SBeldje uerfdjiebenen Sebeutungen tjaben facio unb effivio in folgenben ©ätyen?
1) Facio libenter, ut per litteras tecum colloquar. Facite, ut eius vultum
atque amictum recordemini. Faciendum mihi putavi, ut tuis litteris
brevi responderem. 2) Fac, qui ego sim, esse te. Fac animos non
remanere post mortem. 3) Polyphemum Homerus cum ariete colloquen-
tem faoit. Xenophon facit Socratem disputantem dei formam quaeri
non oportere. Isocratem Plato admirabiliter in Phaedro laudari a Socrate
facit. Plato mundum a deo construi atqne aedificari facit. 4) Fac (ut)
cogites, qui sis. Fac (ut) valeas; fac animo forti magnoque sis. 5) Sol
effieit, ut omnia floreant 6) Hinc efficitur, ut, quidquid honestum
sit, idem sit utile. Hinc efficitur hominem naturae oboedientem homini
nocere non posse. Dicaearchus vult efficere animos esse mortales.
vJoO. ^Belc^e Stegein über bie ftonftniftion non censeo ergeben fid) au§ folgenben
Seifpielen? 1) Aristoteles omnia aut natura moveri censet ant vi aut
volnntate. Nonne censetis Caesarem cognomine Magni digniorem fuisse
4uam Pompeinm? 2) Ceterum censeo Carthaginem esse delendam. Bona
regia censeo reddenda. Bellum Samnitibus indicendum patres censuerunt.
Senatus captivos non redimendos censuit. 3) Plerique censebant, ut
noctu iter fieret. Senatus censuit, ut proconsul provinciam defenderet.
ftl.SBeld&e Regeln über bie $onflruftiou ber Serba statuo, constituo unb decenio
ergeben ftd) au§ folgenben ©ötjen? 1) Laudem sapientiae statuo esse maxi-
mam. Senatus decrevit Ciceronis opera coniurationem esse patefactam.
2) Caesar bellum cum Germanis gerere constituit Sabini ferro arcere
contumeliam statuunt. Darens Scythis bellum inferre decrevit. 3) De-
crevit senatus, ut consules viderent, ne quid res publica detrimenti
eaperet. Statuitur, ne post M. Brutum proconsulem sit Creta provincia.
Lentulus constituerat, ut Bestia tribunus plebis quereretur de actionibus
Ciceronis. 4) Tironem ad te mittendum esse statni. Senatus legatos
mittendos decrevit. Caesar non exspectandum sibi statuit, Petebant
4
Digitized by Google
352-355.
- 80 -
legati a Caesare, ut, si forte statuisset Aduatucos esse conservandos,
ne se armis despoliaret.
352. Überfetje: 1) 2(13 bie Runter fdjon auf bem fünfte ftanben, ba£ ganje $eer
be§ 9Jtinuciu§ ju vernichten, fam Jyabius ben 93ebrängten ju $ülfe; benn weit
entfernt bavon, bajü er biefe Gelegenheit benufct hätte, um ftc^ an bem sM\m
ciu$ ju rächen, fhengte er fid) vielmehr nachbrüctlicb, an, ben Seinben ben faft
fdjon erlangten (Sieg ju entreißen. 2) 3n Theben war ein ©efefc, berjenige,
welker ben Oberbefehl länger behalte, als ba§ 33olf beftimmt habe, foHe ben
Tob erleiben. 3) 3opnrug bat ben $ariu§ um bie ©rlaubniS, unter bem (Steine
eine« Überläufers in baS feinblid)e Vager ju gehen. 4) 3111 ©ofrateS ben Ute
biabeS, melier auf feinen Reichtum unb 5lbet ftolj mar, überzeugt hatte, ba§
fein Unterfchieb fei jroif rfjeu bem vornehmen 3llcibiabeS unb jebem beliebigen
Tagelöhner, mürbe biefer betrübt unb bat, ihm ben 2Beg ber Tugenb ju jeigen.
5) Slnftatt bie SBeiSfagungen ber flaffanbra 31t beachten, glaubten bie Trojaner
vielmehr, bajj bie 3ungfrau rafe. 6) S)ie Steranlaffungen jum peloponneftfayn
Äriege glaube id) genügenb bargelegt ju haben; e£ bleibt nur noch übrig am-
einanberjufefcen, meldje öunbesgenoffen unb welche ftriegSmittel foroohl bie
Athener als bie ßacebämonier hatten. 7) 211S 21geftlaoS jur 9(ad)tseit von einer
iöerfdjwörung benachrichtigt rourbe, fefcte er ohne alleS Sebenfen jenes ©efet)
aujjer Straft, burd) welche» bie SBeftimmung getroffen mar, baf} feiner unoer=
urteilt bie TobcSftrafe erleiben foUe. 8) 2)en Ottm befchmoren bie Truppen oer^
gebend, bem SitefliuS nicht $11 meid)en unb 00m ftriege nicht abjuftehen. 9) (Eäfar
ermahnte bie Solbaten, ftd) ihrer früheren Tapferfeit ju erinnern unb fidj nicht
auS ber Jyaffung bringen 3U laffen. 10) Üftit £asbrubal, ber barauf ausging,
ben farthagifchen ©taat nicht burd) $rieg unb SBaffengewalt, fonbern burd)
Überrebung unb ©üte )ti oermehren, erneuerten bie Börner ben Vertrag, baß
ber ©bro bie ©renae beiber 9ieid)e bilben unb Sagunt (oon ihnen) nicht ange*
griffen werben fülle. 11) 3)ie fraftoollen Stämme ber ©ermanen mürben oon
ben Römern fo wenig unterjocht, baf} fie vielmehr baS mächtige SRömerreid)
burch unaufhörliche (Einfälle beunruhigten unb ber $errfd)aft beSfelben ein 6nbe
machten. 12) gabiuS f abrieb auS ber ^roninj an baS Kollegium ber Slugurn,
fie möchten nidjt baran sweifeln, baf} oon ihm bie 6d)auhütte fehlerhaft gewagt
worben fei; barauS folge, baf} bie ftonfuln fehlerhaft gewählt feien, unb e§
bleibe nichts übrig, als baf} fie auf baS 2lmt oersichteten.
353. 3Bie h«6t „ba&, ba& nicht" nach ben Verbis tiniendi? — Überfetje: 1) 2Bir
fürchten nicht, bag wir nicht balb in eine höhe« klaffe verfefct werben. 2) prdjte
nicht baf} bein ©ofjn nidjt wieber gefunb wirb. 3) 3er) fürchte, baf} bu nicht
gern, fonbern gejwungen gehorchft. 4) gürchtet ihr etwa, bafi ich nicht bie
3ntereffen be3 ©taateS, fonbern meine eigenen im Sluge habe? 5) ©3 ift ut
fürdjten, baf} bie Jeinbe °ie Seftürmung ber ©tabt fortfetjen unb bie Bürger
§ur ©egenwehr ju fdjwach ftnb. 6) Obgleid) ©äfar nicht mehr ju fürchten
brauchte, baf} Stmbiorir ihm noch mehr ©d)aben jufügen werbe, freute er fid)
bod) nicht, ba§ Sanb ber ©buronen ju verheeren, bamit fie feine SanbSleute
nicht ungeftraft ermorbet 31t haben fdjienen.
354. Oft ber Safc: „Qaj fürdjte, er wirb un$ nicht freunblid) aufnehmen" rid)tig
überfe^t: Timeo, ne nos non benigne excepturus sit f
355. 1©ann werben bie Veiba timendi mit bem einfachen Infinitiv verbunben?
Digitized by Google
81 -
6—360.
356. fiberfe$e: 1) StoS gleifd) wirb gebraten ober gefot^ bamit e£ baburd) oer*
baulicher unb wohlfdjmecfenber werbe. 2) @in ©efefc mu§ furj fein, bamit eS
befto leichter oon jebem behalten werbe. 3) 2)er <ßartherfönig ißfjraateS f Riefte
feine ©ölme al§ ©eifeln nad) 9Rom, bamit er baheim um fo fixerer »or ihren
9tac^fteUungen märe. 4) ©uftao 9lbolf teilte gewöhnlich feine SReiterei in Heinere
Raufen, bafj fie fid) letzter unb fd)neller bewegen tonnte. 5) ©ute ©Itern haben
feine ^eiligere Pflicht, al§ ihren ftinbem bie Siebe jum ©uten einjupflanjen
unb fte in nützlichen fünften unb SBiffenfdjaften unterrichten ju laffen, bamit
baburd) für bie 3u&*nft, aud) nad) bem iobe ber Altern, ihr gortfommen ge*
ftdjevt werbe.
357. @ieb bie SRegeln über ben ©ebraud) ber ftonjunftion quin an.
358. Seid?« Sebeutung !)at quin in folgenben ©ä&en? 1) Quin conteendimus equos? Quin ex-
pergiseimini ? Quin tu nrges istam occauionera? 2) Quin eamns. Qnin attendite,
indices. Quin bono animo es. Quin oraitte nie. 3) Multum scribo die, quin etiara
noctibus. Octavianus multis, qui contra eum pugnaverant, ignovit, quin inter amicos
reeepit, Delectatio nulla extitit, quin eiiam misericordia consecuta est.
359. Selche Regeln gelten über ben ©ebraud) oon quominm?
360. Überfetje: 1) $armenio wollte ben Slleranber baoon abbringen, bie oon Philippus
oerorbnete ÜJlcbijin ju nehmen. 2) 9Hein 93eftnben war fdjulb baran, bafj id),
wäljrenb id) e§ bod) oerfprodjen hatte, geftern nid)t ju eud) fam. 5ln ben SRömern
lag bie 6dmlb nicht, bafj feine bauernbe Sreunbfdjaft mit ben ©amniten be«
ftanb. 3) 3)er ßaifer $itu§ foll feinen Xag oorübergelaffen tjaben, bafj er nid)t
irgenb einem ^Bürger eine 2Bof)lthat erwie§. 4) 2)er oiele Siegen ^at bie fianb*
leute am ©inernten ber 5elbfrüd)te befjinbert. 5) ©äfar weigerte ftd), bem
©enatsbefd)luffe, bog er nad) ©ntlaffung feines #eere§ als *ßrioatmann nach
ber §auptflabt fommen foflte, ju gehorchen. 6) $rag fein öebenfen mir mit'
auteilen, waS auf beinern fersen laftet. 7) SBenig hätte gefehlt, fo wäre Napoleon
auf feinem SRücfjugc oon 9flo§fau mit feinem ganzen geere am ftluffe 93ereftna
gefangen. 8) 3)er weife ©alomo fonnte ftd) nid)t enthalten au§jurufen: O bie
©telfett be$ Qrbifdjen! 9) ©ogar ber Slnblicf be§ unwegfamen SHpengebtrge«
^at ben §annibal nicht abfe^reefen fönnen, ben StriegSfdjauplafc nach Italien ju
oerlegen. 10) 9tur mit 9Rüb,e hielt man bie ©olbaten baoon ab, bie ©efangenen
über bie Glinge fpringen ju laffen. 11) 9llcibiabe$ fprach nach feiner 9tücffef)r
in bie Sßaterftabt oor bem 33olfe in ber SBeife, baj niemanb fo hart mar, bafj
er nicht feinen Unfall beweint hätte. 12) 3)ie s|tt)oäer machten ftd) fein ©e»
roiffen barauS, bie ©d)ütje be$ belphifchen £empel§ ju plünbern. 13) @§ ift
mir burdjnuei unmöglich, bir biefe§ ^ud) ju leihen, ©nblicb, fah auch ^nebrich
ber ©roge ein, bag e^ ihm unmöglich fei, ftd) be§ ©chlafen§ 51t entwöhnen.
14) Hls ber ©enat in (Erfahrung gebracht r)atte# mit welchem Übermute ftd)
Philipp oon SHacebonien gegen ©unbe§genoffen be§ römifdjen 95olfe§ benommen
hatte, glaubte er fein 93ebenfen tragen ju bürfen, bemfelben ben Hrieg ju erflären.
J5) 3«h glaubte e§ mir felbft fdjulbig ju fein, bid) ju warnen. IG) §iftiäu§
au3 IViilet war allein baran fd)u(b, bag bie ^Brücfe, welche XariuS über bie
3)onau gefd)lagen hotte, nicht abgebrochen würbe. 17) ©§ fann nicht anberS
fommen, at$ bafj bie Teilung einer £Bunbe oft mehr ©djmev,^ oerurfacht at£
bie Sunbe felbft. 18) fflx gefühllos unb oerbrecherifch gilt ber 9lu§fprud) folcher
Seute, bie ba erfldren, fte hätten nicht« bagegen, baß nach ihrem iobe ein all»
gemeiner SBeltbranb eintrete.
tttnae, latein. Wepetitortum. 7. «ufl. I 6
Digitized by Google
361. — 82 —
361. Sie iffc „ ohne baß, ohne gu* in folgenben 33eifptelen ju überfein?
1) ^d) effe niemals, ohne hungrig ju fein. SBarum f)abt ihr ben Krieg U-
gönnen, ohne baju burd) eine 33eleibigung gereift ju fein? $>ie Börner boten,
ohne barum gebeten &u fein, ben ©rieben §ilfe gegen ben Jnrannen 92abi3 an.
2) (Cicero l]at bem ©emoftheneS nachgeahmt, ohne ihn erteilen. 3) ©S ift
eine weife Einrichtung ©otteS, baß ein Tier biefe, baS anbere jene Nahrung
genießt; benn fo fönnen fef)r niete Xicve oon oerfd&iebener ©attung an einem
Orte leben, ohne baß eS einem oon ilmen an Nahrung gebricht. 4) &ie ©allier
jogen in bie ©tabt ein, of)ne SBiberftanb ju finben. 9tiemanb fann ©ott lieben,
oljne jugleid) bie 9flenfehen gu lieben. 5) 3n ben caubinifdjen Raffen hat ba§
römifdje £eer, ohne einmal ben Äampf oerfuetjt ju l>aben, bie SBaffen bem
^einbe auggeliefert. 6) 3n einem unb bemfelben ©taate fönnen nid)t niete it)r
$ab unb ©ut nerlieren, ohne baß fte noch mehrere in baSfelbe Unglficf jiehen.
7) 35ie gütige Watur giebt ben meiften Bieren, ohne baß fte arbeiten, Sflaljrung
unb ßleibung. 8) ©ifnphuS mußte im £abeS einen Stein bergauf wälzen,
ohne ihn jemals auf bie ©pitje $u bringen. 9) 2)er ältere ^SliniuS laS fein
Sud), ohne SluSsüge $u machen. 10) 2luf ben fatalaunifdjen Jelbem be^
ftegten awar bie Börner unb bie mit ilmen uerbünbeten $eutfd)en ben Sittila,
aber ohne ihn au oermchten ober am SHücfjuge hiubern ju fönnen. 11) Slleranber
ber ©roße ift niemals mit irgenb einem fteinbe juf ammengetroffen, ohne it)n
p beftegen, unb ^at nie eine ©tabt belagert, olme baß er fte erobert tyätte.
12) $ie Sttutter gab bem fttnbc baS Keffer, olme etwas 93öfeS $u almen.
13) 3)ie glotte f ehrte nach £>aufe jurücf, olme ctwaS ausgerichtet ju ^aben.
SBarum fctjulbigft bu mid) an, of)ne baß id) etroaS gegen bid) üerfdjulbet ^abe?
14) $)ie Gilten aßen nie, ohne bie §änbe gewafdjen &u haben. Ofyne ben
Sßiarfdj bei Xag unb 9tad)t auSjufefcen, eilte ©äfar ins Saab ber fiingonen.
15) 9Bir ^aben 93efd)impfung unb Seleibigungen erfahren, olme unS rächen ju
fönnen. 16) $anniba( bebrocjte 'Horn in ehr als einmal, ohne jemals einen
roirflidjen Singriff &u unternehmen. 17) 93iele loben bie $id)ter, ohne fte ju
oerfteheu. S)aß bu biefe großen $)inge nollbracht hßft barflber freue ich
ohne mich jebod) ju wunbern; benn ich fpnne ocine Umfielt unb Sorgfalt.
18) Oft entfließen unS Xfyx&ntn, ohne baß mir eS wollen, ©ott roiH, baß bie
SWenfdjen bie Siere ih^m 9lu^en gebrauchen, aber ohne fte ju quälen.
19) 5E)ie Slthener jogen, ohne bie £ilfe ber ©partaner ju erwarten, gegen baS
gewaltige §eer ber Werfer in ben Hampf. 20) 93on ©ofrateS ift gefd)id)tlid)
überliefert, er fei fo mäßig geroefen, baß er faft feine ganje SebenSjeit hi";
gebracht ^abc, ohne baß fein SEBohlbefinben geftört roorben fei. 21) ^grrh^
entließ bie ©efangenen, ohne Söfegelb genommen ftii hoben, ©in römifcher ^elb*
herr fing nie eine ©flacht an, ohne norher Slufpicien angefteUt $u h«^«-
22) 3n ber entfeheibenben ©flacht bei 2:ourS beftegt, jogen bie Araber nad}
«Spanien aurücf, ohne je roieber einen UJerfud) pr ©roberung JranfreichS ju
machen. 23) ©er 9Wonb febeint größer als bie 6terne, ohne eS jebod) fein.
24) $>em Ooib mar baS $id)ten fo geläufig, baß er nicht leicht etroaS fagen
ober fdjreiben, fonnte, ohne einen ober mehrere Sßerfe mit einfließen ju laffen.
25) ©errtuS, ein Schüler beS $ntl)agoraS, fchlief feinen Slbenb ein, ohne ftai
ju fragen: SBon welchem fehler h«P bu bich ^eute befreit? worin bift bu
beffer geworben? 26) 3u 9tom war eS ©efefc, baß nientanb aum Honful
Digitized by Google
— 83 — 362—363.
gerodet werben fotle, ofme baß et Dörfer bie unteren StaatSämter alle be*
Heibet tyUte.
ß. ttf ftonjunftion com uno öie Conianctiones temporales.
362. @ieb bie SRegeln über bie Ronftruftion ber Honjunftion cum an.
;$3.Überfet>e: 1) ftonon mar am ©nbe beS peloponneftfdjen HriegeS ^elb^evr, näm*
lid) ju ber $tit, als bie Sftfjener bei 9ligo8potamot beftegt rourben. 2) $a nie*
manb ben anbem entbehren fann, fo reich unb geehrt er auch tft, fo ftoße nie*
manb einen ftolj jurücf. 3) Sat)rlid) bann ftirbt man in ^rieben, roenn fid) baS
oerlöfchenbe fieben mit eigenen fiobeSerhebungen tröften fann. 4) 311$ Ximoleon
feinen 93ruber ermorbet fyatte, faf) if>n feine Butter nie an, ofme U>n einen
33rubermörber ju nennen. 5) 2)aburd) baß irf) bir in beiner Wot $u r Seite ge*
jtanben, babe irf) beriefen, baß irf) bein ftreunb bin. 6) damals mar ber Staat
nicht in unferer ©eroalt, als bie ©efefce in ihm nichts galten, als bie ©erictjte
bamieberlagen unb bie oaterlänbifche Sittcnjuc^t gefunfen mar. 7) Sfltemanb hat
bem greifen <£ato, ob er gleich uiete fteinbe hatte, niemanb bem aflariu«, roie*
wohl üm mele beneibeten, je oorgeroorfen, baß fte auS fianbftäbten ftammten.
8) 3$ Ijatte ben einen SBrief fd)on augefiegelt, als auf einmal ber ^Briefträger
mir beinen 93rief überbrachte. S. fcarquiniuS l)atte bereits Slnftatt getroffen, bie
<5tabt 9*om mit einer fteinemen Sflauer ju umgeben, als ber fabiniferje Hrieg
ftörenb in bieg Unternehmen eingriff. 9) 3nbem bu fdjroeigft, gefleht bu au, mein
©ebot übertreten ju haben. 10) Seiben Schiffe an jener Hüfte Schiffbruch,
finben bie Schiffbrüchigen roeber §ilfe noch Erbarmen bei ben Eingeborenen.
11) 9td), eS rmt einft eine 3«t gegeben, roo felbft bie ©etehrten ftd) nicht fchäm*
ten, tljre Sprache burch ©inmifdmng unzähliger grembroörter ju entftellen.
12) 9UcibiabeS befaß folgen Scharfftnn, baß man ihn nicht täufäjen fonnte,
befonberS roenn er auf feiner §ut fein rooflte. 13) ^ebeSmal roenn ich bieS
©ebid)t lefe, treten mir bie Xfyx&ntn in bie Slugen. Sooft eS Sommer rourbe,
gingen bie perfrfchen Regenten nach ©fbatana. 14) Unter allen SBerbinbungen
giebt eS feine oorzfiglidjere, als roenn gute unb ihrem (Xtjavaftev nach ähnliche
Männer in inniger Jreunbfdjaft oerbunben ftnb. 15) ©S fmb über jroanjig
Jahre tjer, feitbem ber ©raf biefeS £anbf)auS erbaut hat. 16) $>ie Börner hatten
norf) nichts gehörig pm Kriege gerüftet, hotten noch §eer, feinen ffelb*
herm, roährenb *ßerfeuS fcfjon ootlftänbig friegSbereit roar. 17) 9Inbere ©efe^e
fmb bei ber ©efchictjtfchreibung, anbere in ber ^ßoefte ju befolgen, ba ja in ber
erfteren baS meifte auf 2Bal)rheit, in ber letzteren auf ©rgötjung anfommt.
18) 3)ie Seeräuber fefnoeiften bamalS, als bie gührung beS SeefriegeS bem
*PompejuS fibertragen warb, auf bem ganzen Speere in Abteilungen umher.
19) HaldjaS fdulbert ben ©hatafter DeS 3l)aJ am bünbigften, inbem er ihn §tt
ben foloffaten unb zugleich oerftanbeSlofen Körpern rechnet. 20) ftaum roar
SRom aus ber Afaje roieber erftanben, als bie alten geinbe ber Börner, bie
4quer unb SBolSfer, bie 3Baffen ergriffen, um ben römifchen sJlamen ju oer*
tilgen. 21) 3Benn 5lpoHo fagt: fiente bidj felbft fennen, fo fagt er bamit: fierne
beine Seele fennen. 22) SBaS für eine ©rgöfcung fann barin liegen, roenn ein
fchroadjer SWenfd) oon einem fo ftarfen Xiere jerfleifcht roirb? 23) Unter SJleereS«
ftille oerfte^t man ben jenigen Buftanb beS SWeereS, roenn fein auch nod) f° 9^
ringeS fiüfter)en bie SBeHen beroegt. 24) 9Kit (bewaffneter) §anb gegen einen
Digitized by Google
364—366. — 84 —
fteinb gu ffimpfen ift etwas ©ntf etliche«; aber wenn bie Umftftnbe unb bie 9tot
e$ »erlangen, mufj man mit bewaffneter #anb kämpfen unb ben Xob ber
&ned)tfchaft unb Sdjanbe oorgiehen.
3G4. 3Bie heifjt „roä^renb, folange aU, inbent" in folgenben Säfcen? 1) 2Ba>
renb bie SRömer ftd) noch berieten, würbe Sagunt fctjon mit allem 9}ad)brud
belagert. 2) SBäfyrenb Arbea belagert würbe, tarn im 3tltt ber Xarquinier bie
SRebe auf bie grauen. 3) Solange bie ©efetje beS SnturgoS galten, blühte ber
fpartanifche Staat burd) ben SHuhm ber $apf erfeit unb ©ieberfeit. 4) SIleyanber
würbe, inbem er unter ben 33orberften fämpfte, oon einem Pfeile getroffen; aB
fein 3h^t tßtn'liopuS ilmt benfelben auS ber Schulter herauSgog, oeränberte er
bie ^arbe nidjt, folange baS 93lut gefüllt unb bie SBunbe oerbunben würbe.
5) QebeSmal folange baS römifcfje $eer auf freiem Terrain marfcfyierte, blieb
eS oon ben geinben unbehelligt. 6) Solange bu glüeflid) bift, wirft bu viele
greunbe jft^ten. 7) SBarum trmft bu nichts für baS allgemeine 3Boi)I, roährenb
bu eS boer) foDteft unb fönnteft? 8) Solange foldje Scanner an ber Spitje unferer
geere fte^en, wirb bie $iSciplin nie gelocfert werben. 9) Sobalb bie geinbe
unfere Leiter erblictt Ratten, beren Qaty fünf tauf enb SHann betrug, roährenb
fic felbft nid)t mehr als ad&thunbert Leiter Ratten, matten fte einen Angriff
unb f d)lugen unfere fieute in bie gludjt. 10) Solange ©icero ftonfut war, geigte
er ftd) als ben energifajten SBerteibiger ber römifdjen Freiheit. 11) 2Han fagt,
folange ein Kräuter nod) atme, habe er Hoffnung. 12) SBährenb bie fiacebä*
monier im allgemeinen ben poetifcfjen SBeftrebungett abfwlb waren unb bie ©e*
fänge ber $id)ter nid)t gern Nörten, gelten fte ben SnrtäuS in frohen @^ren,
ba fte glaubten, bafj burd) beffen fiieber bie ©ergen gu tapferem Kampfe unb
SU freubiger Aufopferung für baS ißaterlanb begeiftert mürben. 13) SGBäljrenb
$erfuleS ftd) am Schlafe erquiefte, trieb ein gewiffer (£acuS einen 2eil ber
Stinber, beren jener nad) (Jrmorbung beS ©errron ftd) bemächtigt hatte, auf
liftige SBeife fort. 14) Solange bie breigig Xnrannen in Athen bie ^öe^fte
©eroalt innehatten, waren alle gried)ifd)en Stäbte mit athenifchen SSerbamtteti
angefüllt.
3G5. SBelcrje ftonjunftionen h^en „bis", unb wie werben fte fonftruiert? —
Überfetje: 1) fierne biefeS ©ebicht, bis bu eS ohne Anftojj tyx\a%tn tanttft.
2) Sorge unb Angft quälte mich, bis ich Irörte, bafj alles gut abgelaufen fei.
3) (Sin Solbat mufj auf feinem Soften bleiben, bis er abgelöft wirb. 4) SHofel
führte bie Israeliten oiergig Qahre lang in ber 2Büfte umher, bis eine frfif*
tige unb fromme junge 9Jlannfchaft h^anwuchS. 5) 3$ gehe nicht eher oon
ber Stelle, als bis bu meine bitten erfüllt ^aft. 6) 3)ie Athener liegen nicht
eher ab, Sphafteria gu belagern, als bis fte bie 120 Spartiaten gefangen hatten.
7) $te SDtauS nagte fo lange an bem Specf, bis bie Salle gufdjlug. 8) ftafcffl
liegen auf ber £auer, bis bie SJläufe auS ihren Sötern heroorfommen. 9) (Sinen
wütenben Streit führten bie Tribunen unter einanber unb mit bem ftonful, bis
enblich eine SenatSfitjung oon bem ßonful anberaumt würbe. 10) ©äfar lag
eine 3*it(ang entfeelt, bis ihn brei Sflaoen in eine Sänfte legten unb naefy
£aufe trugen.
36ß. SBeId)c 9kobad)hmgen ergeben ftd) au« folgenben SBeifpielcn? 1) Hannibal tertio anno, post-
quam domo profugeraf, in Africam rediit. Tyrus urbs septimo mense, postquam
oppugnari coepta erat, ab Alexandro capta est. Die quinto, postquam barbari iterum
Digitized by Google
— 85 — 367—371.
male pugnaverant, legati a Boccho venerunt. — 2) Hoc factum est tertio anno, quam
Aristides mortuus erat. Anno trecentesimo altero, quam condita Roma erat, iterum
mntatur forma civitatis. Sexti Roscii mors qnadridno, quo is occisus est, Chrysogono
nontiatar. Diebus circiter quindecim, quibus in hiberna vcntnm est, defectio orta
est. — 3) Postquam perfngae murum arietibus feriri videnf, aurnm atqne argentura
in forum comportant Quae nbi nuntiantur Romam, senatus extemplo dictatorem
dici iussit — 4) Relegatus mihi videor, postquam in Formiano sum. Relegatns mihi
videbar, postquam in Formiano eram. Pacem offero, postquam nec a Romanis ulla
Epes >st nec vestra arma satis defendunf. — 5) Postquam nihil usquam hostile
cernebatur, Galli viam ingressi sunt. Appius paulisper moratus, postquam nemo
hdibat, domnm se recepit Equites, postquam facultas effugiendi non dabatur, ad
Pompeinm transierunt. Rex, postquam et nox appeteAat et Darei consequendi spes
non erat, in castra rediit. Postquam multa iam dies erat neque movefcafur quicquam
ab hoste, iubet signa ferri consul. Ubi nemo obvius ibat, ad castra hostium tendunt.
Primo incredibilis visa res; deinde ut super alium alius idem omnes affirmantes
venirfcanf, tandem facta fides. Iuventus, simulac belli patiens erat, in castris militiam
discebat.
367. SBeldp Kegeln gelten über bie Äonfiruftion non anteqiiam unb priusquam? —
Überfefce: 1) Sir fefjen baS £eud)ten beS ^Bti^e^^ et)e wir ben Bonner Ijören.
SioiuS &nbronicu§ war ber erfte, ber ein ©djaufpiel jur 9luffüf)rung braute,
gerabe ein 3af)r bevor (SnmuS geboren mürbe. 2) ©eoor bie §oratier unb
ßuriatier mit einanber ju fämpfen begannen, rourbe jToifc^en ben ^Hörnern unb
Albanern ein SBfinbniS unter ber 33ebingung gefd)loffen, bajj baSjenige 93olf,
beffen ^Bürger in biefem Stampfe fiegten, über baS anbere gebieten foUte.
3) Süeranber non ^erä pflegte in baS ©emad) feiner ©attin, beoor er felbft
ju ib,r fam, Seute oorauSjufdjicfen, um alle ©djränfe unb Kleiber 511 burd)*
funken, bamit feine SWorbmaffe oerfteeft mürbe. 4) 3)aS 3€UCt ^atte ba§ ganje
§auS ergriffen, beoor SEBaffer fjerbeigefdjafft roerben fonnte. 5) ©lobiuS ijorte
mcfjt efyer auf, ben Cicero ju oerfolgen, als bis er eS burdjgefetjt b,atte, baf?
jener aus feinem SBaterlanbe oerbannt würbe. 6) 3)ie jerfprengten JJeinbc Nörten
nid)t ef)er auf ju fliegen, als bis fte an ben 9ftb.ein gefommen waren. 7) $rüfe
beine Gräfte unb Anlagen, e^e bu etwas untemimmft. 8) S)aS ßauffajjrtei-
fdjiff wirb ntdjt etyer bie Slnfer listen, als bis ber ©turnt ft$ gelegt b,at.
9) $er totgefagte Slleyanber ftanb oor £b,ebenS $b,oren, eb,e man ftd) tjattc
auf SJerteibigung einrichten fönnen. 10) 91irf)t eljer trat ein ©nbe beS SHorbenS
ein, als bis ©ulla alle feine Seute mit SReidjtümern oerforgt h.atte. 11) ^ntb,a*
goraS fagte: Sag ben ©d)laf ntd)t in beine Slugen fommen, efje bu jebe £anb*
lung beS oergangenen SageS forgfftltig überbackt b,aft. 12) SBeoor id) in betreff
ber übrigen fünfte antworten werbe, will id) über ben ©fjarafter beS (Satilina
einiges fagen.
;•. Conianctione8 causales.
368. ffieldje Äonjunftioncn feigen „weil", unb wie u nt er f Reiben fte ftd)?
369. 3Bann wirb baS beutfcr)e ,baj$" burd) quod überfetjt?
370. 3Bie oerf)ält eS ftd) mit bem Acc. c. inf. nad) Serben ber ©emütSftimmung?
371. Uberfetje: 1) ©ofrateS oerfd)mäl)te eS, oor ©eridjt feine 3uf(ud)t &n bemütigen
Sitten ju nehmen, nid)t als ob er ben 9iid)tern i)ätte l)ob,nfpred)en wollen, fon-
bern weil er ftd) feiner ©djulb bemufjt war. 2) 2)ie 9ltf)ener unternahmen ben
3ug gegen ©ijrafuS, nidjt als ob fte oon ben ©nraf ufanern beleibigt worben
roären, fonbern um bie 93orb,errfd)aft in ©icilien ju erlangen. 3) ©annibal be-
Digitized by Google
372-374. - 86 -
fetjte einen £>ügel, weiter ftd) jwifdjen beiben fiagem befanb, nidjt als ob if)m
am 93efi£e beSfelben oiel gelegen gewefen wäre, fonbern um befto leichter eine
Steranlaffung l)erbci5ufüb,rcii, mit bem geinbe b,anbgemein $u werben. 4) 9Han
lernt in ben ©dmlen bie Spraken ber alten ©rieben unb Börner, uidjt aB
ob irgenb ein 93olf fid) einer berfelben ^eutjutage all feiner SHutterfprache be^
biente, fonbern weil eine 2Henge oortrefflidjer ©djriften in ilmen oerf aßt ift.
5) 2)ie (Solbaten erteilen ungern eine SBürgerfrone unb gefielen (ungern) ein,
oon jemanbem gerettet ju fein; nidjt als ob cS eine ©djanbe märe, burd) bie
»erteibigung jemanbeS in ber <5d)la<$t auS feinblidjer #anb eutriffen au »er»
ben, fonbern fte f^ben einen SBibcrroißcn gegen bie Saft einer 2Hob,ltf)at, weil
eS ja etwas fe^r ©roßeS ift, einem ^remben baSfelbe ju oerbanfen wie bem
(eigenen) Stoter.
372. 2öie untertreibet ftd) accedit qtuxl oon accedit ut?
373. 33?a3 ift über ben 0*ebrand) bc$ Äonjtntf ttu$ nad) quod in folgenbcn Säfcen $u bemerfni?
Legat us paulo post in castra rediit, qaod se oblitum nescio quid dxceret. Ab
Atheniensibus, locum sepulturae intra urbera nt darent, irapetrare non potui, quod
rcligione se irapediri dicerent. Graeci obolum in os mortuorura iniciebant, quod illis
eo nammo apnd inferos opus esse putaren*. llelvetii seu quod Romanos tiroore
perterritos discedere a se cxhÜmarent sive quod re frunientaria intercludi possc con-
üderent, commutato consilio nostros lacessere coeperunt.
374. Überfefce : 1) ©s ift ein JJeljler oieler 9Jlenf$en, baß fie für ifjre 93er^ältni[fc
ju üppig leben. 2) ®aS erfte ©efefc für bie @efd)id)tfd)retbung ift, baß fie nidjt
wage, etwa« UnwaljreS ju erjdbjen. 3) 2Ber fönnte zweifeln, baß eS ein ©efajenf
©otteS ift, baß mir leben? 4) Ser fönnte glauben, eS fei ©otteS SBillc, baß
mir ben fiüften frölmen? 5) SBenn oon managen alten Tutoren überliefert roor*
ben ift, flüchtige Trojaner hätten bie ©tabt föom gegrünbet, fo fjaben in un=
ferer $e\t oiele @efd)id)tSforfd)er nad)gcwiefen, baß biefer SInftdjt otele triftige
©rünbe wiberfpredjen. 6) ©otrateS erflärte uor ben Mietern: 9)iid) befeelt bie
fefte Hoffnung, baß eS für mid) ein glücflid)cS 2oS ift, in ben $ob gefdjtcft s«
werben. 7) SKele Sflenfchen fehlen barin, baß fte btinblingS bem SBeifpiele an>
berer nachfolgen. 8) 3)ie ©djnelligfeit beS 2id)teS fann barauS erfannt werben,
baß es in oiel fürjerer 3eit ju unferen Slugen gelangt, als ber ©dmü ju un-
teren Oberen. 9) 3)aS mar ber größte $ienft, ben ©icero bem «aterlanbc geleißet
l)at, baß er bie fatilinarifäe «erfdjroörung entbeefte. 10) Od) muß mid) barüber
wunbern, baß bu nid)t weißt, wann unb wo 3lleyanbcr geftorben ift. 11) 2Ba*
fonnte anmaßeuber fein, als baß bem £annibal ein ©rieche, ber nie einen fteinb
unb ein fiager gefeljen Ijatte, 3$orfd)riften über baS Kriegs wefen gab? 12)#ei
ber greigebigfeit muß man oor allen fingen barauf fernen, baß bie 2Bol)ltI)ätia/
feit niemanbem fajabe. 13) -3d) befc^were mic^ nic^t barüber, baß mir ein wenig
günftigeS ÖoS ju teil geworben ift. Demetrius oon s^3b,aleron tabelte ben ^Serifle*,
baß er fo oiel ©elb auf ben ^errlidjen ^jßropnlüenbau oerwanbt h,abe. 14) 3)ie
©efanbten ber ©allier wünfdjten bem (Säfar ©lücf baju, baß er einen fo
fd)limmen Krieg glüeflid) beenbigt b,abe. 15) 3« oen $orred)ten ber Konfuln
gehörte auc^ ba§, baß fte nac^ 9iieberlegung ifyreS 3lmte§ unter bem 2itel ?ro«
f onfuln in bie bebeutenbften unb reidjften ^ßroDinjen gef c^ief t würben, um (ie int
Flamen beS ©enateS ju oerwalten. IG) 511S 2llcibiabe8 in ©parta angefomnten
war, Ijatte er nichts Angelegentlicheres §u tlmn, als bie Spartaner jur ener*
giften Unterftü^ung ber ©qrafufaner anjutreiben. 17) 2)ie 93olSfer nahmen
Digitized by Google
— 87 -
375—378.
ben orrbannten <£. 3Harciu§ um fo freunblidjer auf, al« er ben größten §aß
gegen feine Mitbürger zur Schau trug. $er Sieg mar für bie Börner um fo
rühmlicher, ba ber feinblirfje gelbtjerr unb fein Solm lebenbig gefangen ge*
nommen waren. 18) 9tacf)bem StobroS fein 33lut für ba§ 33aterlanb freiwillig
oergoffen hatte, fdjafften bie 3ltb,ener ba$ Königtum ab, weit niemanb, wie fie
meinten, nach jenem eineS fo großen SlnfetjenS würbig fei. 19) SBenn bu mid)
fragft, aus meinem ©runbe jener Flenid) alle beine 2Borte unb Saaten lobt
unb benmnbert, (fo wiffe): er ttjut e3 nur beSwegen, weil er ber Überzeugung
ift, bafj ba£ erheuchelte Siefen ihm 9tutjen bringe, jumal ba er bidj für urteil«!*
lo§ unb blinb hält; baju fommt noch, bag er fte^t, rote bu Schmeichlern gern
®et)ör fc^enfft.
375. Sie ift „roaS ben Umftanb betrifft, baß; in betreff" in folgenben Safcen
ju überfein ? I) 2Ba§ ben Umftanb anbetrifft, baß bu f chreibft, bu roürbeft bein
|>au§ an beinen sJlad)bar oerfaufen, fo bin iä) Darüber in fyotym ©rabe un-
gehalten. 2) 2öa3 bie (Erregung be3 SJlitleibS anbetrifft, fo roar (terra feiner
größer als ©uripibeS. 3) 5luf zwei fingen beruht meiner Meinung nad) oor*
3ug$roeife ba3 SBohl ber Staaten, auf ben ©efetjen unb ber Religion. 2Ba3
bie ©efetje betrifft, fo haben biefelben oorzugSweife bie Sicherheit ber ^Bürger
im $uge. 4) 2Ba§ ftörperfraft anbetrifft, fo hat barin wohl niemals jemanb
über 9flilo au£ Äroton geftanben. 2Ba§ bie SHebner anbelangt, fo ragt einer,
nämlich 2)emofthene§, in rounberbarem ©rabe über alle anberen beroor. 5) 3\\
betreff meine« jüngften SBruberS habe ich bir fchon neulich getrieben, baß er
jefct in Sertin ftubiert. 6) 2Ba$ W^VP n- betrifft, fo roirb fein Ctyaratter
baburch ^inlönglic^ bezeichnet, baß man ihm ben Beinamen „ber Xeufel" ge-
geben hat. 7) SlnacharftS roar in betreff feiner Slbftammung ein Scnthe. 8) 2Ba8
ben Umftanb anbetrifft, baß £ioiu§ bem £annibal ©raufamfett unb £reuloftgfeit
rorroirft, (fo muß man bebenfen, baß) er oon bem fd)limmften fteinbe fpricht,
ben föom jemals gehabt hat. 9) 2Ba3 beinen gleiß betrifft, fo bin ich bamit
Sufrieben; aber in betreff beineS Hüntels muß ich bid^ tabeln. 10) $)ie (Spartaner
waren, roaS Xapferfeit anbetrifft, unftreitig ber oorjüglichfte Stamm ©riechen*
lanbS; aber in SBejug auf Shinft unb 2Biffenfdjaft ftanben fte roeit hinter ben
Athenern jurücf. 11) 2BaS bie 2ugenb anbetrifft, fo hat (£icero im fünften
$ud)e feiner tuSculanifchen 2lbf)anblungen gu beroeifen gefudjt, baß fie allein
jum gtücflichen Seben ausreiche. 12) 9öa§ Ophir betrifft, fo ift e§ auch hcu*c
noch nic^t mit Sicherheit entfdneben, ob baSfelbe in 3nbien ober an ber Oft-
füfte 2lfrifa§ gelegen hat. 13) 3)ie 93erebfamfeit bringt oon allen fünften ben
größten Pütjen foroohl roa§ bie 93ereblung be§ öffentlichen Sebent überhaupt,
als inSbefonbere roa§ bie SSerbannung ber ^Borniertheit unb 9tol)eit anbetrifft.
<*. Conionctiones condicionale?.
376. ©ieb bie brei 9lrten ber hnpotljetif chen Sfifce im Sateinifchen an mit 3"1
grunbelegung be§ Sa$e§: „5Benn e$ regnet, roirb e8 naß".
377. <Beld)er Unterfa)ieb ift zroifchen nisi unb si non?
378. Überfe^e: 1) 3)u wirft e$ in ben ©iffenfdjaften nicht roeit bringen, roenn bu
bia) nicht mit aller Straft auf biefelben legft. 2) SBenn jemanb atmet, fo lebt
er; wenn er nicht atmet, fo ift er tot. $a§ menf gliche Seben ift bem ©ifen
ähnlich: wenn man eS gebraucht, wirb e§ aufgerieben; wenn man e§ nicht ge»
Digitized by Google
379-382
— 88 —
braucht, tötet e§ bcr SHoft. 3) SHeine altefte ©d)wefter würbe in biefer ©efcH*
fcfjaft gugegen fein, wenn fte nicht franf wäre. 4) 2Benn man einen großen
SJcann nicht erretten fann, fo fann man ihm boeb. nadjeifem. 5) 3d) märe ge<
fühHo§, wenn idj meine SBerwanbten uict)t liebte. 6) 5)u wirft umfonft arbeiten,
wenn ©ott bir nicht hilft. 7) ©elbft mittelmäßige gä^igfeiten Hirnen burcrj Sleifc
unb 3lnftrengung fo au£gebilbet werben, bafj fte bem oon ber9latur begünfrig:
ten ©enie wo nid)t gleichkommen, fo boaj wenigftenS ftcb, ihm nähern. 8) $k
©allier opferten SJtenfchen ftatt ber £iere, weil fte oon ber Anficht ausgingen,
bie ©ottljeiten fönnten nicht befänftigt werben, wenn nicht ein ÜHenfdjenlcben
für ein anbereS Sftenfchenleben Eingegeben würbe. 9) 2öenn audj nicht alle, fo
bodj oiele £iere übertreffen ben SJlenfctjen bei weitem an SdmeHigfeit unb
förperlicb,er ßraft. 10) ©emunbernSwürbig fürwahr jeigt ftcb, JacituS burdj jene
aufjerorbentlid)e &unft ber 2)arfteHung, worin er, wenn auch nidjt alle @e=
fdjia^tfajreiber überhaupt, fo bod) wenigftenS alle römifdjen übertrifft.
379. 3ft e§ erlaubt, überall bie ftorm ni ftatt nisi $u gebrauten?
380. 3öic fjeifjt „wenn aber nicht, fonft, im anbern Salle" in fotgenben
©äfcen? 1) SBenn bu fannft, fo befuge mid) morgen; wenn aber nicht, \o
fajreibe mir in wenigen ©orten, wann bu fommen wiöft. 2) SBenn unfer gelb;
herr geftegt hat, fo wirb ber flrieg norbei fein; im anbern galle werben wir
neue Gruppen ausgeben müffen. 3) 9tteine Sorge pflegt barauf gerietet ju
fein, baß id), wenn e$ irgenb angebt, bureb, meine föeben etwas ©ute§ erreiche;
im entgegengefefcten Salle, baß id) wenigftenS nichts (Schlechtes herbeiführe.
4) 9cach ber ©innahme oon Slleranbria foll nach einer befannten ©rjählung
bcr arabifdje getbb,err Slmru bei bem Haiifen Omar angefragt fyabt\\, roaS er
mit ber berühmten 93ibliothef in jener ©tabt anfangen fofle; Omar fyabe ihm
erwibert: wenn bie 93ücrjer ber 93ibliothef mit bem Storan übereinftimmten, fo
feien fte unnüfc unb brauchten nicht aufbewahrt §u werben; im entgegengefefcten
Salle feien fte f dablieb, unb müßten oernichtet werben.
381. Selche Kegeln laffen fid) in Se^ug auf bie büöotfjetif d)cn Äonjunftionen aud folgenben $ei-
fpielen entnehmen? 1) Noli pntare me longiores epistulas scribere, nisi si quis ad me
plnra scripsit, Ego hinc abero, nisi si tu aliter censes. — 2) Nemo fere saltat sobrius,
nisi forte insantf. Höstes facile vincemus, »um vero credimus eos, quos terra marique
priore hello vieimus, a quibus stipendia per viginti annos exegimus, plus spei nactos
esse. Scis bunc nihil habere, quod ei detrahere possis, nisi forte hoc indignum pnta«,
quod vestitum sedere in iudicio vides. Erncii criminatio tota dissoluta est, nisi forte
exspectaii«, ut illa diluam, quae de rebus commentieiis obiccit. — 3) Tusculanum et
Pompeianurn rae valde delectant, nisi quod me aere alieno obruerunt. In isto homine
nihil laudabile est, praeterquam quod dives est. — 4) Antiquissimum e doctis est
genus poetamm, siquidem Homerus fuit ante Romam conditam. Ista sapientia non
magno aestimanda est, siquidem non multum differt ab insania. Nos vero, siquidem
in voluptate sunt omnia, superamur a bestiis. — 5) Mercatura, si tenuis est, sordida
putanda est; sin magna et copiosa. non est admodum vituperanda. Si sunt boni viri,
me adiuvant; sin autem minus idonei, me non laedunt.
382. Seldjc SPeobacbrung in betreff bev r)i)potr)ctifcr)en Sityc ergeben ftd) auS SJctradjtung folgern
ber üBeifpielc? 1) Antea misissem ad te litteras. si genus scribendi invemrem. Persas.
Indos, alias gentes si adiunxisset Alexander, impedimentum magis quam auxilium
traheret. Maiores nostri mortuis non tarn religiosa iura tribuissent, si nihil ad eos
pertinere arbitrarenno*. — 2) Si bellum omitttmti«, pace nunquam fruemur. Si
urgemu« hostes, bellum perficietur. Deserite eos, a quibus, nisi prospteifts, brevi
tempore deseremini. Nisi tu aliter cense*, ego hinc abero. Si quaertmu», cur Hör-
tensius adulescens magis floruerit dicendo quam senior, causas reperiemus verissimas
Digitized by Google
_ 89 — 383-384.
dnas. — 3) a) Deleri totus exercitus potttU, si fugientes persecuti victores essent. Res
publica poterat esse perpetaa, si patriis viveretur institutis et moribus. Contumeliis
enm onerasti, quem patris loco, si nlla in te pietas esset, colere debebas. Si patriae
salas in discrimine esset, omnes bonos arraa capere decebat. b) Pons sublicius iter
paene hostibns dedit, nisi unus vir fnisset Horatius Codes, c) Si verum respondere
Teile*, alia tränt dicenda. In illa urbe si unum diem morati essetis, moriendura
omnibus /tut d) Mazaeus, si transeuntibus Macedonibus supervenisset, haud dubie
oppressurus fuit incompositos. Uli ipsi aratores, qui remanseraut, relicturi omnes
agros crant, nisi ad eos Meteil us Roma litteras misisset. e) Pcractnm erat bellum
sine sanguine, si Caesar Pompeium opprimere Brundisii potuisset. Praeclarc viceramw«,
nisi inermem fngientemque Lepidus recepisset Antonium. Hoc ipsum fortuna eripucrat,
nisi unius amici opes subvenissent. Labe&ar longius, nisi me retinuissem. Auctoritas
tanta plane me mnxcbat, nisi tu opposuisses tuam non minorem. Fabiorum paucitas
auxilio loci \iaccbat, nisi Yeientes in verticem Collis evasissent.
m ©a* ift über bie 93ebeutung unb bcn ©ebraud) ber Äonjunftion «i in folgcnben Soweit JU be*
mtrfen? 1) a) Tentata res est, « primo impetu capi Ardea posset Höstes exspectabant,
si nostri paludem transirent. Helvetii si perrumpere possent conati repulsi sunt,
b) Hannibal cum quinque navibus Africara accessit, si forte Carthagtnienses ad bellum
inducere posset. Höstes eqnitatum ostentare coeperunt, st ab re frnmentaria Romanos
excludere possent. Cum aneeps diu pugna esset, Hannibal elephantos in primam
aciem induci iussit, si quem inicere ea res tumultum ac pavorem posset. — 2) Ego,
ti essem tibi inimicissimus, nunquam tarnen de fama tua in occulto detraxissem. Si
ridere concessum sit, vituperatur tarnen cachinnatio. Non possum disposite istura
accusare, si cupiam.
384. Überfefce: 1) SBenn bu wüfjteft, baf? irgenbwo eine Gatter oerborgen fäfje, fo
Ijanbelteft bu unrecht, wenn bu nidjt ben anbern wamteft, ftd) baneben ju fetjen.
2) JBei Sfyrmopnlä hätten bie ©rieben einen glän&enben Steg baoongetragen,
roenn fie nid)t infolge bes; 93errat3 eines ©rieben im dürfen überfallen wor=
bcn roären. 3) 2Bir jweifeln ntrf)t baran, baf} if>r jenen 5ßorfd)Iag jurüefroeifen
werbet; ib,r müßtet beim am <£nbe gar ber Meinung fein, föeifyuin fei einem
guten SRufe üoraujie^en. 4) SBenn ein SBatmftnniger »on bir ein ©d)wert for=
berte, fo märe e§ ©ünbe, tym ein foldjeS 9^en. 5) £omer mürbe nid)t fdjon
ju ben Reiten beS trojanifdjen flriegeS bem ObnffeuS unb Steftor fo oiel Sob
in ber Serebfamfeit gefpenbet Ijaben, roenn nic&t fdwn bamalS bie Söerebfamteit
in (g^ren geftanben fjätte. 6) §ätteft bu biefeS ©ift genoffen, fo l)ätteft bu
fterben müffen. 7) 3a, bann wirft bu glücflid) fein, roenn bu mit beinern @tanbe
iufrieben bift. 8) 3)ie 3*\t roürbe mir fehlen, roenn icb, tyer weitläufig aus*
einanberfefyen wollte, roie fet)r bamalS 9fled)t unb ©ittlidtfeit oerftet unb bie
$egierbe nad) Unjudjt, ©djlemmerei unb ben übrigen Saftern bie ^erjen ber
3Jtenfd)en beljerrfdjte. 9) ©ofrateS f)ätte bem $obe entfliegen fönnen, wenn er
oielme^r bem SRate ber greunbe als bem 9lnfef)en ber ©efe^e gel)ord)t, wenn
er ba§ fieben l)öl)er als bie $reue geartet Ijätte. 10) SBoju nüfct ber 9tei(^*
tum, wenn man ifm nidjt oerwenbet? 11) $er SBeife jögert nidjt 5U fterben,
roenn e3 fo beffer fein fotlte. Senn id) bid) fef)e, werbe id) wieber aufatmen.
12) SBenn e3 beftimmt ift, fpracr) Saofoon, baf$ $roja untergeben foll, fo wünfdje
tu), baf} e3 mir oergönnt fein möge, fofort ju fterben, bamit iä) niajt bie 93atcr=
(tobt erobert fefje. 13) Niemals, glaube mir, möchte id) beinern SBiHen unb State
roiberftreben, auch, nid)t, wenn id) bie größten unb ftdjerften 93orteile im ©eifte
oorau$fef)en foüte. Ober wirb mir je mafyreä ©lücf ju genießen oergönnt. fein,
roenn id) bie ^eiligfte *ßflid)t finblic^er Siebe oerle^t l)abe? 14) 3$ würbe mic^
fu)dmen, wenn id) erführe, baß bie SDßelt fo f^let^t oon mir urteilte. 15) 3d)
Digitized by Google
385. — 90 —
werbe oerfuchen, ob icf) biefen Paragraphen inS ©nglifdje überfein fann. 16) ^
müßte unoerfchämt fein, wenn ich met)r oerlangte. 3$ müßte lügen, wenn iaj
leugnen wollte, bog biefer SBeg, ben ich euch oorgefdjrieben habe, rauh unb fall
unb ooH oon ©efarjren fei, zumal ba ich bieg felbft erfahren habe. 17) Ohne
9flfif)e roirb man ©roßeS nicht erreichen; ihr müßtet benn etwa glauben, bafc
eS allen, welche ©roßeS erreicht Reiben, gelungen ift, burdj 3ufaß bemunberns*
roert gu werben. 18) ©uftao 5Tbo(f gab ben Offizieren, bie ihn baten, fein
£eben weniger zu wagen (magis cavere), zur Antwort: 2BaS fönnte mir SRühm*
IicfjereS begegnen, als wenn ich in ber Serteibigung ber ©fjre ©otteS unb bes
33aterlanbeS mein Seben oerlöre? 19) porrrjuS erflärte, baß er bie ©efangenen
ohne alle« fiöfegelb an bie Börner ausliefern würbe, wenn fte mit ihm ^rieben
fernliegen wollten; wenn fie aber bei bem Kriege beharrten, fei eS feine Pflicht,
barauf zu fehen, baß ihr #eer nicht burch fo oiele tapfere Scanner oergrößert
werbe. 20) #fttte 5ljay fia) entfcrjließen fönnen, feine 3ornfucht, fein Selbfi*
oertrauen unb feine £alSftarrigfeit abzulegen unb bafür SWäßigung an$unetj*
men, fo hatte er oerfötmt mit SHenfchen unb ©öttern leben fönnen. 21) ©3 ift
traurig, wenn man oon feinen Sreuben ©erraten wirb. ©8 ift fchänblid), wenn
ein Bürger fein Saterlanb fd)äbigt. ©S ift nfifclich, wenn oiele Slnfläger in
einem Staate fmb, bamit ber ffreoelmut burch Su^ht in Schranfen gehalten
wirb. 2lüen ©uten nüfct eS, wenn ber Staat wohlbehalten ift. 22) 2)a im
Kriege bem gelbherm baS Sdjicffal beS gangen Staates anoertraut wirb, fo
müffen, wenn jener ben Stampf mit ©efehief führt, große «orteile, wenn er
aber Selker macht, große Nachteile für bie Mitbürger entfielen. 23) ©egen
©nbe beS zweiten punifchen Kriege« hatte bie «ßeft unter ben «Hörnern unb P«*
niern gleich ftarfe Verheerungen angerichtet, nur baß im punifchen $eere außer
ber flranftjeit auch noch *™ £unger$not wütete. 24) Sitte «Mütterchen ertragen
oft ben junger gwei ober brei Sage; entgehe bagegen bie Speife einen Jag
lang einem Athleten, unb er wirb ben olrmtpifcrjen Qupiter anflehen unb fdjreien,
er fönne eS nicht ertragen. 25) Üöenn föom wirtlich im zweiten 3ahre ber
fiebenten Olumpiabe gegrünbet ift, fo ift baS fieben beS «Homulu« in ein %aty-
hunbert gefallen, in welchem ©riedjenlanb fchon ooll oon Richtern unb SJluftlern
war. 26) Senn bu jenen wirflid) nicht $u feiner Pflicht jurücffücjren fonnteft,
fo rjätteft bu ihn bod) wenigftenS nicht mit #aß oerfolgen follen.
385. Überfe^e: 1) ©S ift nicht zweifelhaft, baß niemanb Phitofophie treiben würbe,
wenn fie feinen Pütjen hätte. 2) ©laubft bu wohl, baß PompejuS fid) über
feine brei Äonfulate unb feine brei Triumphe gefreut hätte, wenn er genmfjt
hätte, baß er in ber ©infamfeit oon $go,pten burch 9Jiörberhanb fterben würbe?
. 3) SBäre bie ©nergie HarlS XII. oon «Schweben immer mit Klugheit oerbunben
gewefen unb nid)t fo oft in #avtnäcfigfeit ausgeartet, fo wäre er vielleicht
(nescio an) ein zweiter 2llcranber unb £err eines großen £eileS oon ©utopa
geworben. 4) ©S ift unzweifelhaft, baß, wenn eS nicht mit ber Sittlichfeit bei
römifchen Staates fo fehlest geftanben hätte, eS bem ©atilina nicht möglich
gewefen wäre, fo oiele ©enoffen feiner Schledtjtigfeit um fich zu oerfammeln.
5) $aS Sßolf war feines 3°™eS fo wenig §err, baß eS ben ©. 9ttarciuS an*
gegriffen haben würbe, wenn nia)t bie SBolfStribunen rechtzeitig bajwifajen ge*
treten wären. 6) SBelcheS würbe nad) beiner Meinung baS ©efdjicf ber 5tar^ager
gewefen fein, wenn fie ben §annibat nach bem eintrage £annoS ben Römern
Digitized by Google
91 —
386—388.
ausgeliefert gälten? ©laubft bu etn>o/ baß jene ©tabt (aisbann) oon ben Römern
nid)t befrtegt unb jerftört roorben wäre? 7) ©atilina befaß berartige förper«
Haje unb geijtige SJorjüge, bog, wenn et oon benfelben einen guten ©ebraud)
gemalt tjätte, er nad) unferer Überzeugung feinen ^Mitbürgern |ityft nüfclid)
hätte fein fönnen. 8) Obgleich bu roefenttid)e gortfd)ritte in ben SBijfenfdjaften
gemacht ^aft, feitbem bu begonnen haft ben Unterricht jenes SehrerS ju ge*
fließen, fo glaube ich bod), baß bu nod) mef)r gelernt hättefi, wenn bu meinen
Stotfchlägen gefolgt roareft. 9) ©paminonbaS griff (Sparta mit foldjem Naty
bruef an, baß allen flar roar, roenn SlgeftlauS bie ©tabt nid)t mit ber ^ödrfien
Hraftanftrengung gefdjüfct fjätte, mürbe biefelbe oon ben $t)ebanem erobert
roorben fein.
386. Überfetje nad) Sinologie beS ©at>e§: Pecuniam, si quam habes, mihi dato
„gteb mir baS ©elb, meines bu etroa haft" folgenbe SBeifpiele: 1) 3)ie ©ipfel
ber $üpen fmb faft burchgängtg naeft, unb baS gutter, roeldjeS etroa ba ift,
bebeeft ©dmee. 2) ©ief) ju, baß bu ben geinben, welche bu etroa b,a% burd)
beine SebenSroeife feine SSerantaffung jur 33erfpottung bieteft. 3) 3Ber nie franf
geroefen ift, roeiß gewöhnlich ben SBert ber ©efunbljett nid)t ju fd)ät}en.
4) £atilina locfte 33atermörber, (Sfyebxtdpx, Sempelräuber, furj alle, oon benen
er etroa fat), baß fte auf biefelbe SBeife roie er felbft oom böfen ©eroiffen
gequält rourben, auf jebe SBeife an ftd). 5) 33errate bie ©eheintniffe nid)t,
welche bir etroa anoertraut fmb. 6) 2Ber einmal ben 2Beg ber SBaljrhcit oer*
laffen Ijat, läßt fidj gewöhnlich mit ebenforoenig 53ebenfen $um sJJceineibe roie
utr fiüge oerleiten.
387. uberfefce: 1) ©efjen roir nid)t, roie bie, roeld)e Qntereffe an ben fdjönen fünften
unb SBiffenfdjaften f)aben, roeber auf ©efunbtjeit nod) Vermögen 9ftücfftd)t neh»
men unb allen möglichen 9ttfihfalen unb ©efatjren ftd) untergehen, roenn fie
nur ihre ftenntniffe bereichern fönnen? 2) 2Bir motten gern alle ©efahren be«
ftäjm, bamit roir nur ba$ Qod) ber &ned)tfd)aft abwerfen. 9tad) e^ren &u
ftreben fteljt jebem frei; nur muß er fte nicht auf bem Sege ber fiift unb
©eroalt ju erlangen fudjen. 3) 2>arf man bie greuben be3 fiebenS genießen?
3« freiließ, nur gcfctjcrjc eS mäßig. 4) (Sin Seljrer liebt alle feine ©d)ülcr,
wenn fie nur (= überhaupt) ber Siebe roert fmb. 5) 3d) bin mit beinern
gleiße aufrieben; roenn bu nur nid)t fo ehrgeizig roareft. 6) SJtögen bie
SRenfdjen in nod) fo ftürmifd)en 3eiten leben, fo gönnen fte ftd) bod), roenn
fie überhaupt äflenfehen fmb, biSroeilen eine ©rr)olung unb geben fidj ber
gröljlidjfeit l)in. 7) $anaquil, bie ©attin be« Sufunto, oevgaß bie natürliche
Siebe jttm 93aterlanbe unb entfdjloß ftd), um nur i^ven 9Rann geehrt ju fetjen,
aus Xarquinii roeg^ujietjen.
388. Sie heißt „gefdjroeige benn" in folgenben ©äfcen? 1) ©in guter 9Henfd)
benft nichts Unftttlidjel, gefd)roeige benn, baß er e$ ttjate. 2) SBir h^en bei
biefem ©efchäfte nichts oerbient, gefchroeige benn, baß roir reich babei geroorben
wären. 5taum unter 3)ad) unb gad) geht man ber Statte aus bem SBege, ge^
fd)roeige benn, baß eS leicht roäre, auf bem Speere oon ben Unbilben beS SBetterä
oerfchont jtt bleiben. 3) $a8 SJolf flagte befonberS barüber, baß man ju
ftonfuln ÜÄättner erroärjlt habe, bie beibe friegerifd), allju rafch unb ungeftüm
wären unb bie felbft im ruhigen grieben einen ßrieg ju erregen imftanbe roären,
gefchroeige benn, baß fte bie $ürgerfd)aft im Rricge Sltem fchöpfen ließen.
Digitize<fby Google
389—392. — 92 —
4) 2ln ©efpenftcr glauben jefct faum nod) Stinber, gefd)rocige benn ocrftanbiae
aftänner. 5) ©ftfar lag na$ feiner ©rmorbung fo am »oben, bafj fetner oon
feinen Sflaoen, gefd)roeige benn einer oon feinen greunben an feinen Seid)«
nam trat.
t. Conionetionfs eonewaivae.
389. 2Belcr)e§ finb bie f on^cf f iticn ftonjunfttonen, unb roie unterf^eiben fte fta)?
390. Überfefce: 1) 2Hag immerhin fteib unb Soweit meinem (Sifer unb SofjlrooHcn
entgegentreten, fo miß id) bod) nidjt oerjagen unb frei unb offen alle SBefdjul*
bigungen roiberlegen. 2) Sie ein 2lcfer, roenn er aud) no$ fo fruchtbar ift,
oljne Slnbau nic^t ergiebig fein fann, fo roirb ber ©eift oljne ©ilbttng feine
grüßte bringen. 3) Obgleid) 33rutu8 oon (£äfar mit Soldaten überhäuft roar,
oerfdnoor er ftd) bod) mit oielen anberen gegen ba§ Seben beffen, ben er für
einen Enrannen Ijielt. 4) Inrannen fmb bei aller Sttadjt furd)tfam. S5ei allem
SReicrjtume barben bie ©eijigen. 5) Sie feljr aud) $l)emiftofle§ mit SHedjt ge*
rüljmt unb Salami« als 3*«öi" beS l)errlid)ften SicgeS angeführt roirb, fo mufc
man bod) bie Seifert be3 Solon, roeldjer juerft ben 3lreopag organifterte, für
nicr)t weniger rufjmoou" halten. 6) @in tfjätiger unb entfdjloffener SRann läfjt
ftd) burd) feine Sdjroierigfeit, roenn fte aud) bem 2lnfd)cine nad) noer) fo grojj
ift, abfdjrecfen, feinen $lan burdjjufetjen. 7) 2lpoHoniu§ au§ Sllabanba, ein ge=
feierter 9tyetor, geftattete, obroorjl er um fior)n lehrte, nid)t, baß biejenigen, oon
roeld&en er bie Überzeugung I)atte, bog fte feine SHebner werben fönnten, ifnt
OTfltjc bei ilmt oerloren. 8) 2ldjille§ roar fo ruhmbegierig, bajj er nietjt bafyeim
bleiben rooflte, obgleid) ifm ein ftdjerer $ob, roie er oon feiner SHutter roufcte,
oor Xroja erroartete. 9) Sierooljl id) mitten auf ber SHeife roar, glaubte id)
bod), mir fo oiel 3*** entjiefjen ju müffen, um an bid) ju fcrjreibcn, bamit bu
nierjt glaubteft, icl) fei unbanfbar unb beiner uneingebenf.
391. Sie ift „inbeffen, jebod), freiließ, gleic^roob,!" in folgenben ©eifpielen
511 überfetjen? 1) Strebe immer banad), im 3orn nid)t etroa§ ju tljun, ba§ biaj
fpäter gereuen tonnte; freilieb, roeifi id) recr)t gut, roie fdjroer e§ ift, ftd) com
3orne nid)t b,inreigen gu laffen. 2) 3d) l)abe nie aufgehört, bic^ an beine $flid)t
gu erinnern; gleid)rooi)l roa8 Ijaben alle (Irmarmungen unb Sitten genügt?
3) 3etjt büße id) für meinen Seityftnn; inbeffen roaS l)abe tc^ benn ©crjlimmeS
begangen? 4) Sag e§ bir immer angelegen fein, gegen jebermann Ijdflid) auf*
zutreten; jebod) roojtt foll idr> bid) ermahnen, ba id) ja roeijj, bafc bu oon felbft
bie 93orf Triften ber Slrtigfeit befolgen wirft? 5) £öre bie fielen ber roeifeften
unb beften SWänner, folge iljrem 33eifpiele, al)me ir)r Seben unb iljrc Saaten
nad). $od) roa§ tfjitc id)? 3d) fporne ben, ber fdjon in ooDem Saufe iß.
Coniunct iones comparativse.
392. Übcrfe^e: 1) 2)u flagft, aU ob beine greunbe bieb, oergeffen hätten. 2) SBicIc
SWenfcb^en leben berart, aU ob fte nur jum Vergnügen geboren roaren. 3) 2>u
oerlangft oon mir 33eiftanb ; aU ob icr) mid) um beine 3lngelegenr)eiten ju fflm*
mem blatte. 4) ^eber ^offt für ftd) ba3 größte ©lücf, gerabe roie roenn c§ metjr
glücflid)e al§ unglücflicb^e aWenfa^en gäbe, ober roie roenn ctroaS Sichere« in ber
Seit ejrifrierte. 5) Snfanber pettte ftc%, al§ ob er ba§ Orafel befragt ^abe.
6) $3 fc^eint, al§ ob bie Statur an 2llcibiabe3 oerfud)t Ijätte, roa« fte ju fc^affen
imftanbe roäre. 7) Snfanber erregte burd) feine üppige SebenSroeife ben 93er*
Digitized by Google
— 93 — 398—397.
Dacht, als ob er ftd) oon bcn heimatlichen ©efefcen loSfagen mottle. 8) 3m
3at)re 9 nach ®c)rifH ©eburt rücfte ber römifdt)c gelbljerr 3kru8 mit einem
#eere gegen bie SBefer, nnb e§ ^attc gar nicht ba§ SluSfetjen, als ob bie
$eutfäen ftd) roiberfefcen roodten. 9) 9US ©ofrateS jum $obe oerurteilt mar
unb ben ©iftbedjer fdron in ber $anb tytlt, fprad) er noch fo> baß e§ nid)t
ben 2lnfd)ein hatte, aU mürbe er jum $obe geführt, fonbern als fliege er aum
Gimmel auf.
393. SBelche Regeln fommen bei Überfettung folgenber Säue in Slnroenbung? 1) 2Bie
man faet, fo roirb man ernten. 2Bie über ben 93ehörben bie ©efefce ftehen, fo
über bem Söolfe bie 93ehörben. 2) $apiriu§ tyatte, friegSfunbig mie er mar,
ba§ §eer aufs befte aufgeflettt. ^ubvinqlirf), mie bu immer bift, oertangft bu
§ilfe oon mir, gerabe mie roenn ich m^ um °"ne Angelegenheiten ju füm*
mem ^ätte.
394. SBelche 93ebeutung hat — ita (sic) in folgenben <5ä$en? 1) Alpes ab
Italia ut breviores, ita arrectiores sunt 2) Ut nihil boni est in morte,
ita certe nihil mali. Überfetje banach: 1) $annibal hat bie Börner jroar in
oielen blutigen Schlachten befiegt, aber ben rdmifdjen Staat nicht oernichten
fönnen. 2) 3roar erlangen mir große Vorteile burch ba§ 3ufammenroirfen unb
bie Übereinftimmung ber SRenfchen; aber auf ber anbern ©eite giebt e$ fein fo
oerabfcheuenSroerteS Unheil, baS nicht bem ÜKenfchen oom SWenfchen ermüd)fe.
3) 2)ie gelbherren !amen ju einer Unterrebung jufammen, 3roar einanber nod)
nicht genau befannt, aber boch beibe oon gegenfeitiger 93erounberung burch»
brungen.
395. ©eiche h°# oerfd)iebenen ©ebeutungen hat ut in folgenben beiben 6äfcen?
1) Diogenes liberius ut Cynicus locutus est 2) Clisthenes multum ut
temporibus illis valuit dicendo.
396. ftberfefce: 1) Unterftüfce bie Sinnen, jenad)bem beine Stthtel eS erlauben. 2) ©ott
wirb bir beine ©ünben oergeben, jenachbem bu anbern ihre ©djulb oergiebft.
3) 3nroiefem ift biefeS beffer als jenes? 4) £ilf mir mit beinern State, foroeit
bu fannp. 5) Qch haDe °ie ®tünbe biefer ©rfc|einung erforfcht, foroeit eS über*
haupt möglich mar. 6) 2)u mürbeft mir einen großen ©efalten thun, menn bu
meinem Sruber, foroeit eS für bid) ohne SBefdjroerbe ift, Unterricht im Sftalen
afibeft. 7) 3)ie ifthmifchen ©oiele mürben, fooiel ich roe'&> a^e 8roci Qahre ge*
feiert. 8) Qd) roill bir unter ber 93ebingung ©elb leihen, roenn bu mir oer*
fprichft, bie &m]en pünftlid) ju bejahten. 9) Slud) bie Stiere, infofern fie nam*
lieh fmnretcherer unb eblerer 9lrt fmb, rioalifieren unter einanber.
397.2Bie roirb „jum SBeifoiel" in folgenben ©äfcen überfetjt? 1) $ie 2ltt)ener
haben niete ber ebetften SJcämter, 3. 93. einen ^hemiftotleS unb SlriftibeS in bie
Verbannung gejagt. 2) 2Ba3 bie 93aterlanbSliebe oermag, baS jeigt un§ j. 93. £eo*
nibaS unb feine breif)unbert Spartaner. 3) $)ie 5£iere gewähren bem SJlenfchen
außerorbentfichen Stutjen; bie ^Sfcrbc unb Odjfen j. JB. fönnte man fchroerlid)
entbehren. 4) 9hd)t für alle ift ein unb baSfelbe Siffen nüfclid); bem fianb«
manne j. 93. ift bie Kenntnis be§ 93oben§, ber Düngung, be§ $flügen§ hö#
mißlich, aber bem ©eemanne unnüfc. 5) 2)ie Tierwelt ip ber aflenfdjen roegen
gefchaffen, g. 93. ba§ ^Jferb jum 3«^«/ ber Cd)§ jum pflügen, ber ^unb jum
Öagen unb Stachen. 6) $ie Sürbittc ber 93eftalinnen ha^e i"ll"er großes
©eroicht jur dntfchulbigung ober fio§fprechuug oon 93eflagten; oon 6. ©äfar
Digitized by
398—399. — 94 -
j. 93. wiffen wir, bag er burd) bic 93eftalinnen bei bem 2)iftator Suua 53c=
gnabigung erlangt I)at. 7) 93ei ben iieren fpredjen wir wohl häufig oon
phnftfehem 9flute, j. 93. bei ben ^ferben unb fiöwen, aber nicht oon ©ered)tig*
feit, 93illigfett unb ©üte. 8) prophezeien fann man nur foldje 3ufftIItgfeiten#
bie ftd) burch feine ftunft unb SBeiSheit uorauSfehen (äffen ; wenn j. 53. jemanb
uiele Safyxt oort)er gefagt hätte, jener SRarcetluS, ber breimal Honful mar,
werbe im (Schiffbruche umfommen, fo hätte er mirflid) eine Prophezeiung gethan.
9) 3Bie fchwanfenb bie SBolfSgunft ift, fyat gar mancher erfahren, So leitete
j. SS. Phoci°n *m 3*kJw 322 ben Staat; ebenberfelbe würbe nier Safyxt fpäter
be§ $odwerrat3 angesagt unb junt £obe uerurteilt. 10) Glicht immer barf man
anoertraute Sachen surüefgeben. SBenn g. ©. jemanb bei gefunbem SBerfknbe
ein Schwert bei bir niebergelegt hätte unb eS im 2Baf)nftnn jurüefforberte, fo
wäre bie 3wräcfgabe ejnc <5flnbe, baS Wchtjurücf geben Pflicht. 11) Äeine
§errfd)ergewalt ift fo groft, bafj fte unter bem S)rucfe ber oon langer
iauer fein fönnte. So mürben j. 93. bie fiacebämonier, roeil fte ein ungerechtes
Regiment führten, nach ber Weberlage bei fieuftra plötzlich oon faft allen ihren
SmnbeSgenoffen uerlaffen.
1. 9Roött6 in Stelatitiffi^eit.
398. $n welchen tfällen fteht in SRclatiofä^cn ber flonjunf tio?
399. Übcrfctjc : 1) @S ^at nicht an Scannern gefehlt bie bem GpaminonbaS an m\-
litärifcher fcüdjtigfeit ober an ftaatSmännifchem Talente ober an fiauterfeit be§
GlwrafterS gleidjgefommeu ftnb; aber wie wenige hat eS gegeben, bie bureb
eine Bereinigung ber hetrlichften Xugenben unter ihren tfanbSleuten in gleicher
Söeife wie er henwrgeleudjtet haben! 2) ©S giebt manchen, ber ba glaubt, er
mflffe fich lieber baS Urteil beS unerfahrenen SSolfeS al§ baSjenige ber weifeften
Sttänner gefallen laffen. 3) 93iele Börner fdneften ihre Söhne nach Althen, ba*
mit fie bie ^ßh^°f°P^enMulcn befugten unb ihr SRcbnertalent auSbilbeten.
4) SÖtache fieute meffen auch ^cutjutage noch SBeiSfagern ©lauben bei, obgleich
boch bereu Prophezeiungen tagtäglich burch ben Erfolg wiberlegt werben. 5) GS
giebt einzelne iiere, welche nur einen Sag ober nur ein paar Stuuben leben.
6) ©S giebt fieute, bie nichts SBtbrigeS ertragen föunen; ja eS finben fich fogar
folrije, benen unter allen iugenben biefe eine fehlt, (Gleichmut im Unglücfe 31t
bewahren; unb boch fenne ich faum etwas, ba* jum wahren ©lüefe ebenfo not«
wenbig ift als ©leidjmut im ganzen Seben. 7) ©3 giebt zwei Stünfte, bie ben
3Jlenfchen auf bie ^öc^fte Stufe ber ©hre (teilen fönnen, einmal ftrategifche, fo=
bann rebnerifche flunft. 8) ©iebt eS JäHe, wo baS fiügen erlaubt ift? 9) SBer
wollte glauben, bajj eS bem JBrutuS an SRegfamfeit beS ©eifteS gefehlt fyabe,
ba er baS Drafel beS Slpollo fo flug unb fcharf finnig gebeutet hat? 10) Seicht
fann man feine Untergebenen im 3aume halten, wenn man ftd) felbft im 3aunie
hält. 11) $>ie Sgupter halten bie 9Huftf für fchäblich, ba fte ben ©eift oer*
weichliche. 12) 3)ie SHeben beS ©icero ftnb, foweit ich fte gelefen habe, nach Sorm
unb Inhalt norjüglich. 13) ©S ift höchft oerwerflich, baS, wa§ nütjliaj fajeint,
höher ju fchä^en als ba§ ftttlich ©ute. 14) $ie ©einigen woUen immer noch
mehr ha&en, unb man ^at bis jefct noch feinen unter ihnen gefunben, bem baS
genügt hätte, waS er befi^t. 15) Sei ©emälben fömmt eS uor, ba& Unfunbige
folche Sadjen loben, bie fein fiob oerbienen. IG) 2Bir wollen fo geftnnt fein,
Digitized by Google
— 95 — 400.
baß mir nid&tS $u ben Übeln sohlen, was entweber oon ben unfterblidjen ©öt*
tern ober oon ber Watux beftimmt ift- 17) 3$ Ijabe niemanben, mit bem id)
lieber leben mödjte als mit bir. 18) O über ben fd)led)ten ©d)üler, bem an
bem fiobe feiner £eb,rer nid)tS liegt! 0 über ben unglücflid)en (Staat, in mel*
d»em berjenige baS ^ödjfte Slnfeljen genießt ber baS meifte ©elb Imt! 19) SuguftuS
faxten allen Patrioten ber geeignetfte Sttann 311 fein, um bem fo lange jer*
rütteten ©taate bie SRulje roieberjugeben. 20) ©S liegt in bem 3Befen eine«
3omigen, Demjenigen, oon welkem er ftd) oerlefct glaubt, möglid&ft großen
©djmerj jujufügen. 21) tKlS Slleranber oon 9Wacebonien beim Vorgebirge ©i*
geum an ben ©rabljügel beS 2ld)illeS getreten mar, fpradj er bie SBorte: O
beneibenSwerter Jüngling, ber bu an ^orner einen $erolb für beine Xapferfeit
aefunben fmft! 22) 2lm meiften ©ifer unb 9HüI)e oermenbete (£icero in feinen
ÖünglingSjaljren auf bie 93erebfamfeit, weil, wie er glaubte, burd) biefe ifjm
ber 2Beg ju ben l)Öd)ften ©fjrenftellen offen ftanb. 23) ©§ b,at niemals an fieuten
gefegt, meldje geglaubt Iwben, baß Gäjar mit ben planen ©atilinaS nid)t
unbefannt geroefen fei. 24) ^ßotfjagoraS fd)rieb feinen ©djfilern oor, feiten gu
fdjwören, aber fiel) toürbig 511 geigen, baß ilmen bie fieute baS ©djwören gern
erließen.
400. fiberfetje: 1) 3Benn ©ott unS gnabig ift, fo Ijaben mir feinen ©runb, gu be*
fürdjten, eS möd)te unS irgenb ein Unglficf begegnen; ift ©ott roiber unS, fo
wirb unS nichts gelingen. 2) 9Bir tjaben feine Urfacfye, Diejenigen ju beneiben,
roeldje baS 93olf groß unb glüeflid) nennt. 3) SBaS ift bie 93eranlaffung geroefen,
baß föomuluS feinen ©ruber erfd)lug? 4) Sfyr ^abt nid)t nötig, eud) eurer
SRilbe au fd)ämen. 5) $u braudjfi nia)t ju benfen, baß idj bid) jemals im ©tietye
laffe. 6) $ie Sugenb oerlangt nadj feinem anbern Soljne für iljre 3Kü^en unb
©efafjren als naa) bem beS SobeS unb föuljmeS, unb roenn ifjr biefer entzogen
roirb, weld) ein ©runb liegt bann oor, baß roir unS auf ber fo furjen fiebenS*
balm in fo großen Slnftrengungen abmühen? 7) 2Ber unanftänbigen fiüften frölmt,
uerbient nid)t, ein Sttenfd) genannt &u werben. 3dj bin md)t roert, baß bu unter
mein $)ad) geljft. 8) 3Baf)rlid), beine ©orglofigfeit oerbient, aufs nad)brücflid)fte
gefabelt 511 werben; ober hatten bu feinen £auglid)en bortbjn $u fenben, um
Kenntnis oon ber broljenben ©efafjr ju erhalten? 9) 5113 9Heland)tl)on oier$eb,n
3a^re alt mar, breiten i^tt feine fiefyrer für befähigt, bie Unioerfttät ju bejie^en.
10) UBie ©icero in feinem Cafco maior, welker über baS ©reifenalter Ijanbelt,
ben alten <£ato rebenb einführte, weil tfjm feine ^ßerfönlidjfeit geeigneter
fa)ien, über biefeS Lebensalter ju reben, fo festen ihm bie ^Serfönlidjfeit beS
fiäliuS angemeffen, um über bie greunbfdjaft eine (Erörterung p geben. 1 1) 2Ber
ift fo fd&ulbloS, baß er nicb,t irgenb eines 5Jeb,ler§ bejia^tigt werben fönnte?
12) 9tiemanb ift fo niebergebeugt, baß man ifyn nic^t tröften fönnte. 13) ®S
giebt feinen ©cfymera, baß i^n nic^t bie fiänge ber &t\t mitberte. 14) $)iefe
6finbe ift ju groß, als baß fte oergeben werben fönnte. 15) 2)ie 3e^ W iu
foftbar, als baß wir fie burd) Spielen oerlieren f Otiten. 16) ©ebraudje fein
2Bort, woburt^ jemanb beleibigt werben fönnte. 17) O ic^ 2^or, baß id) ben
Tarnungen meiner greunbe nic^t gefolgt bin! 18) 9ind)bem bie Sarentiner bie
Überzeugung gewonnen Ratten, baß ^nrrljuS oor allen anbern geeignet fei, fie
gegen bie SRömer $u Wü^en, befc^loffen fie feine £ülfe anzurufen unb jwar
um fo me^r, als fte ftd) um ib,n im corci)räifc^en Kriege burd) Darbietung oon
Digitized by Google
423—433. - 100 -
423. ber ©afc: ift hinlänglich, befannt, bafj (£amiHu§ bcn 53rennu§ befiegt
rjat" richtig überfetyt: Camillum Brennum vicisse satis constat?
424. SBelctje fterjler fmb in folgenben «Sätjen? 1) Suspicor iisdem rebus te, qui-
bus ego ipse, gravius commoveri. 2) Lazarum Bonaraicum dicant ma-
luisse loqui sicut Cicero, quam Pontificem Romanum esse. 3) Iudicium
feci paucos aeque eleganter scripsisse atque tu. — Überfefce: 1) 93on allen
©riecr)en, meldte nad) 3erPörun9 in bic £eimat aurüctfeljrten, Ijat bc
fanntlid) feiner bic ©einen länger gemi&t als Obnffeu«. 2) 9flit 9iec^t fagt
Kornelius 9tepo$, bafj bie 9ttacebonier in ib,rem ßcitaltcr benfelben 9iuf gehabt
Ratten wie fpäter bie SRömer. 3) ©icero trägt fein SBebenfen, gu behaupten,
^ompejuS fei ebenfo begierig nad) ber #önig§frone gewefen wie (£äfar. 4) 3$
gejte^e gern ein, bog ia) nid)t biefelben poKtifajen 2tnftc^ten ^abe wie bu unb
beine Slnge^örigen.
425. 2Ba§ ift über bie ffonftruftion oon a) iubere unb vetare, b) sinere unb paii
ju merten?
426. SEBie werben bie Serben volo, nolo, malo} cupio unb studeo fonftruiert?
427. 2Ba$ ift über bie Stonftruftion oon necesse est, opus est unb oportet $u merfen?
428. SBeldje ©erben feigen im fiateinifdjen „müffen", unb wie unterfcfjeiben jie ficb,?
429. $Be(d)e SRegeln über bct3 I c in pu eines non memini abhängigen Objeft#fa&e8 ergeben ficb au*
folgenbcn Säfcen? 1) Memini Catonem anno ante quam mortuus est mecnm dissererr
Miministis tum, iudices, corporibas civiam Tiberim compleri, cloacas referctn, e foro
spongiis effingi sanguinem. Meministine me nnper in senatu gravissime in illos
dic«re? 2) Memini Marinm, cum vim armorum profugisset, senile corpus paludibus
occulto««c. Rogavit Maximum Salinator, ut meminisset opera sua se Tarentum
recepisse. Nonne Attilam anno 451. p. Chr. n. in campis Catalannicis victuni
dtecessisse meministi?
430. SJefanntlid) ift ber Saft: „SRofeft erholt oon 3afob, bafc er bcimlid) auS SHefopotamien ge-
hoben fei" nid)t Moses de Iacobo narrat, cum clam ex Mesopotamia aufugisse, fonbcm
Moses Iacobum narrat clam ex M. aufngisse ju überfein. SBarxuu ift tro^bem in folgen*
ben ©äfcen gegen biefe Siegel de angetvanbt? 1) De Antonio iam ante tibi scripsi, non
esse eum a me conventum. 2) De Africano iudico, non ülwn iracundia tum inflam-
matum fuisse. 3) De Dionysio sie scriptum aeeepimus, summam fuisse eius in victa
temperantiam. 4) De me sie existima, non me incidisse in odium bonorum.
431. 3n weiter oerfefnebenen SBeife fann man bie ©ätje: ,,3d) rjabe bie 9lad)tigaH
fingen b, ören " , „$Bir tjaben beine ©duoefter fpajieren gefyen f etyen" überfein?
432. 3n welchem ftalle ift e§ notwenbig, für bie Qnfinitioe be§ guturi Hctioi unb
^affioi bie Umfdjreibung fore, ut (ober futurum esse, ut) anjumenben?
433. Überfefce: 1) Qn Oberitalien worjnten bamalS bie 33ojer unb Qnfubrer, jroei
gallifcfye iBölferfcrjaften, non benen wir wiffen, bafj bie Börner fte ftd) wenige
3af)re oorrjer unterworfen Ratten. 2) ©obalb s$arrl)u§ bie Stabt iarent be*
treten fyatte, rief er bie Bürger bura^ eine ftrenge 33erorbnung ju ben 3Baffen
unb traf Slnftalten, bie an ftrieg§arbeit nid}t gewöhnte 3ugenb ju üben. 3) 2)ie
Solt^tribunen (f. £iciniu§ ©tolo unb 2. 2ertiue> wollten bie ©taatölänbereien
aueb, ben Plebejern jugemiefen wiffen. 4) @» ift bei unS, fagt ©icero, ein 93e*
wei§ für bie 2Bal)rl)eii, ba§ alle biefelbe Meinung fyaben; bah,er fa^)lie|en wir,
ba| e§ einen ©ott unb eine göttliche ©orfe^ung giebt, barau§, bag allen ber
©laube an ©ott eingepflanzt ober oielme^r angeboren ift. 5) ©djon machte ber
^elbf^err Slnftalt, 5eueu i» oie blockierte Stabt ju werfen, al§ bie Stäbter,
bewaffnete unb Unbewaffnete, Äinber unb ©reife oon allen Seiten auf bie
Digitized by Google
— \0l — 434—435.
SOIauer eilten unb flefyenb bie ßänbe auSftrecften unb bie ©nabe bes Siegerg
anriefen. 6) 3$ fc^c oon Jage ju Jage meb,r, bafj baS 2Bol)t beS ©taateS
für Gafar weniger 2Bert f)at als feine ©ewaüfjerrfdjaft; furj er will 5lontg
fein unb feigen. 7) 2H3 bte römifetjen ©efanbten ifjre Siebe oor bem Senate
beenbigt Ratten, befcfymor £auno bie Senatoren bei ben ©öttern, feine Jfjat ju
begeben, oon ber er überzeugt fei, bajj fie biefelbe balb bereuen würben. 8) SEBeil
OneftmuS, ein norne^mer Üftacebonier, ben grieben erhalten wiffen wollte, riet
er bem ftönige 98erfeuS, bein SBeifpiele feines 93ater8 $f)ilipp ju folgen unb
jrocimal beS JageS ben mit ben ^Römern gefdjloffenen Vertrag bui^julefen.
9) ©enn ber Sanbmann bie SBlüte beS Ölbaums ftefjt, Ijofft er audj nod) bie
?vud)t ju fetjen, nidjt o^ne ©runb jwar, allein bisweilen mirb er bod) getöufd)t.
10) $o!rjpl)emuS, beS 2lugeS beraubt, erinnerte ftd) baran, bajj ein gemiffer
JelemuS, ein feljr gefeierter ©eljer, baS iöerljängniS iljm oorauSgefagt b,abe.
11) ©S ift empörenb, wenn biejenigen bei if)ren Mitbürgern ben größten (Sin*
flufj Ijaben, roetdje nicfjt erröten, beS ©ewinneS wegen baS <5d)impflid)fte &u
begeben. 12) 9ltS OboffeuS Ijörte, wie JljerfiteS ben Agamemnon fd)mäfye, be*
faty er bem unoerfdjämten Menden, er folle feine 3«"9C Mügeln, unb broljte,
ftreng mit iljm su ©erfahren, wenn er nodjmatS roagen mürbe, ben 3lnfüf)rer
ber ©rieben ju beteibigen. 13) 3£antr)ippe erflärte öfter«, fte Imbe ben SofrateS
ftetS mit einem unb bemfelben ©eftdjte auS bem §aufe weggefjen unb wieber
jurüette^ren feljen. ©in Qä^omiger ift nid)t immer in 3°*"; aber reije ifjn,
unb bu wirft ihn fofort toben feljen. 14) 5)atameS befahl allen feinen Seilten,
ü)m augenblicflid) ju folgen; wenn fte baS mit ©ntfdjloffenfjeit träten, würben
ü)nen bie ©egner nid)t miberftefjen fönnen. 15) ftritiaS fprad) fid) für bie £>in=
riajtung beS JfjerameneS auS, ba oon bemfelben ja erwiefen fei, bog er baS
Slnfefjen ber l)öd)ften <StaatSbel)örbe untergrabe. 16) Vergebens t)attc Ooib ge*
Ijofft, ber Jag werbe anbrechen, an welchem if)m bie SRücffeljr nad) 9ftom ge=
ftattet fein werbe. 17) 2ßer wollte leugnen, bafj ©paminonbaS ber reid)fte 9Jcann
in Jfyeben geworben märe, wenn er ftd) baju oerftanben fjätte, @efd)enfe am
juneljmen? 18) ©S ift beffer, wenn man bie 2Baf)rf)eit fagt, ju unterliegen, als,
inbem man fiügen fprid)t, ju fiegen.
434. Seldje Siegel fommt bei Überfettung folgenber 6ätje in 3(nwenbung? 1) 3)er
Söerbadjt ber «Senatoren, bafc 9ft. 2JknliuS nad) bem $Önigtume ftrebe, fd^eint
mir unbegrünbet gewefen ju fein. 2) $urd) bie 9tad)rid)t, bafc baS feinblicfye
^eer nollftänbig gefc^lagen fei, würbe bei allen bürgern bie gröfjte greube r)er*
oorgerufen. 3) Sötüigft bu bie Se^re ber ©pifureer, ba§ bei allem bie Sinnenluft
mafjgcbenb fein müffe? 4) 93alb jeigte eS per), baj bie «Hoffnung oieler 5ltl)ener,
ber Sh-icg mit ben ^erfern fei nad) ber <5d)lad)t bei 3Jlarat^on beenbet, eine eitle
gewefen war. 5) $a$ öcwugtfein, bag id) mid) um ben Staat oerbient gemaajt
fjabe, Ijält mia^ in meiner sJticbcrgefd)lagcnf)cit aufrecht. 6) ©Ijrenooll ift ber
5luSfprud) ©olonS in einem fleincn s^erfe, er werbe alt, inbem er tägtid) man*
derlei juleme. 7) Ferres ftrebte eifrig nad) bem 9tufe, ein Hunftfcnncr ju fein.
8) ^llejanber oerfdjmä^te cor ber 6d)lad)t bei ©augamela ben $Rat feiner Jelb«
b,erren, man müffe bie ^erfer nad)t§ überfallen.
^5.?Bie fmb folgenbe 2lu3rufe ber ^lage ober ^erwunberung unb folgenbe
fragen beS Unwillens su überfein? 1) O bag bu, mein lieber Sol)n, je^t
oon Seiben fo Ijeimgefudjt wirft, fo in J^räuen unb Jammer barnieberliegft,
Digitized by Google
436 436 b.
102 —
unb bafj bie« burd) meine ©djutb gefdjiebt! 2) 31 d) ba& betne frühere Sieb«
unb Staunblidjfeit ftd) in folgen $afj unb fold)e SRücfficfytSloftgfeit oerwanbelt
t)at ! 3) 5Bie, id) follte fleinmütig oon meinem SBorfmben abfte^en? 4)0 bu
Z\)ox ! ba§ mdu &u fetjen! blinblingS ben SBorten eines fo erbärmlichen 3)?enfd)en
p folgen! 5) 2Bie fönnte mol)l jemanb fo unglücflid) fein, wie id) ei bin?
6) C bu £ht* oon Stein, bafj bu burd) meine bitten nidjt gerührt rotrfl!
7) O ba$ empdrenbe ©efdncf ! 3)u mufft ba$ Statertanb oerlaffen, baS bu be=
freit Ijaft? bu wirft au« ber ©tabt oerwiefen, bie bu gerettet ^aft?
436. ©et melden paffioifctyen Serben wirb nidjt ber Äcc. c. inf., fonbern mit
perfön lieber ftonftruftion ber Nom. c. inf. gebraust?
436 b. Überfefce: 1) $er ftaifer (£laubiu8 lieg einem ®afte, oon bem man glaubte,
bafj er ben Sag oorfyr einen gotbenen ©edjer geftot)len f)abe, am folgenben
Sage einen irbenen fteld) oorfefcen. 2) Qcfy bin niety in fo großer Jurdjt, wie
eS bir oielleidjt fcfyeint. 3f)r fe^t mid) an unb jmar, roie eS fd)cint, erjumt.
3) @t)er wollen mir alle«, wa3 aud) baS ©dncffal bringen wirb, erbutben, als
bog e§ fdjetnen foü, mir gärten bie ©ebingungen be$ Vertrages gebrochen.
4) 93om fiaube be3 £orbeerbaume§ behauptet man, e8 werbe nid)t oom SBlitje
getroffen. SBon s$. Sulla urteilte man, er fei in ber 33e Werbung um ba§
ftonfulat (eibenfd)aftlid)er all bie anberen gewefen. 5) 58on ben ©tücfen be$
£eren$ glaubte man toegen ber ©d)önt)eit ber Spraye, bog fte oon fiälius
gefdjrieben mürben. 6) 9Ran leugnet, bafj e$ einen 2)id)ter Orpt)eu3 gegeben
|abe. 7) Ten ©olbaten mar oon $lleranber »erboten, ba3 £>au$ bes *ßinbar ju
ptünbern. 8) 93on £t)efeu$ wirb erjäljlt, bafj er bie 93ewof)ner ber jerjrreuten
Sieden in 5lttifa &u ber einen ©tabt unb ©emeinbe 3ltt)en oereinigt habe.
9) Unter allen ariedjifdjen ßanbfdjaften tjat nad) ber gewöhnlichen Srabition
oorjügltd) 2lttifa bie ©unft be3 ©d)icffal$ erfahren. 10) s))la\\ gab bem 9Ro§ciit*
fd)iilb, feinen 93ater ermorbet ju haben. 11) @8 ift überliefert, bafj bei ben
innerem bie 99öben ber Sdjiffc bebeutenb fladjev gemefen feien nie bei ben
^Römern. 12) 9Ber im Sitter oon 43 Qafyren Äonful mürbe, oon bem fagte man,
er fei e$ im gehörigen Hilter geworben; jebodj erlangten mehrere megen aus
gezeichneter Sßerbienfte ba$ Stonfulat oor bem gefeilteren Sllter. 13) ©age, roie
e8 gefommen ift, bog man oon unglücffeligen 3flenfchen fagte, fte hätten ba*
^ßferb be$ ©eju«. 14) üflan t)at un8 biefe« 93uch nicht lefen laffen unb roirb
e« attd) biet; nidjt lefen laffen. 15) 2118 ©alanu« !ranf rourbe, befd)log er frei^
rotllig au fterben; er bat Slleranber, bog iljm geftattet roerbe (sinere), auf einem
©Weiterlaufen ft^enb umsufommen. 9Ran lie| mdjt ju, ba| in Olnmpia bie*
jenigen um (S^renpreife ftritten, bie bei itjren SWitbürgern in fdjledjtem 9Jnfc
ftanben. 16) 33on ©icero lägt mit föedjt fagen, bag er ber ^Inlofopljie,
meiere lange ju 9)om nur Sfrembting su fein fdjten, gleidjfam bas ^Bürgerrecht
gegeben ^abe. 17) (58 ift nic^t jroeifell)aft, ba§ bie ftartljager fc^on unter £a=
milfarg 2lnfüt)rung fter) ganj Spaniens bemächtigt l)aben roürben, roenn tfjnen
nid)t oon ben ^Römern ber 93efel)l jugefommen roäre, ben @bro nicb,t ju übet
fc^reiten. 18) itobienuS, roelc^er in ©äfarS §eere gro§e§ 2lnfel)en gehabt tjattc,
Ijat benfelben oerlaffen, unb man glaubt, bog oiele baSfelbe t^un werben. 19) 3^
glaube tjtntftnglic^ gezeigt \\\ l)aben, wie fet)r bie sJiatur bee SWenfcrjen biejenieje
aller anberen ©efdjöpfe übertrifft. 20) SBie man anneljmen mug, war (£pimenibe$
au« Äreta, oon bem e$ Ijei^t, bag er 2ltb,en im 3atjre 596 entfünbigt ^abe, ein
Digitized by Google
- 103 - . 437-441.
HJtonn oon auferorbentlidjer fllugljeit unb ^Beliebtheit. 21) 2118 man melbete,
bag Hgeplao« in <£pf)efo$ gelanbet fei, fanb e3 $iffapl)erne3, weit er jum
Äriege nid)t genügenb gerüftet war, für gut, mit ben (Spartanern einen SBaffen*
Pftanb auf brei 2ttonate abaufdjliefeeu.
437. 3n roeldjcm $afle »erben dicitur, Hdetur, nuniiatur mit bem Acc. c. in f. DCTbunben?
438. <üeb an, roa* in folgenben au« ben beften Älaffifern entnommenen Säfren bom gen>öb>lid)en
Spra$gebraud>e abtneidjenb ift: 1) Non dabitabant totam Hispaniam arsaram hello.
Neinini dnbiura erat bellum a Tarquiniis imraincre. Non dabito fore plerosque, qni
hoc genns scripturae leve iudicent. — 2) Magnificnm illud est Romanisque gloriosnm,
ut Graecis de philosophia litteris non egeant. Verum est, ut popnlus Romanus
omnes gentes virtute superarit. Dionysio ne integrum quidem erat, ut ad iustitiam
remigraret. Hoc novum est, ut homines servos, qui indicarat, statim e medio supplicio
dimiserit. Rectum et aequum est, ut eos, qui nobis carissimi esse debeant, aeqne
ac nosmet ipsos amemus. Est hoc commune Vitium in magnis liberisque civitatibus,
ut invidia gloriae comes sit. — 3) Ingen s metus erat ipsam coloniam esse defecturam.
Timetis ne dignitatem quidem posse retineri. Nihil minus timebant quam arcem iam
plenam hostium esse. — 4) Ratio ipsa monet amicitias comparare. Eum suae libidincs
flagitiose facere admonebant. Nemo adulescentibus suaserit histrionum more elaborare.
Rei publicae digoitas, quae me ad sese rapit, haec minora relinquere hortatur. Hic
postülat se absolvi. Illa phalanx non parere so dueibus, sed imperare postulabat.
Nostram gloriam tua virtute augeri expeto. Te quam primum videre opto. — 5) Gra-
tulor tibi, cum tantum vales apud Dolabellam. Cum in Matii familiaritatem venisti,
gaudes. Tibi gratias ago, cum tantum litterae meae potuerunt Te, cum eo animo
es, satis laudare non possum. Gratissimum fecisti, cum eum nobis amicum quam
servtun esse maluisti. Praeclare facis, cum et eorum tenes raemoriam et puerum
diligis. — 6) Miraris, si liberi hominei superbiam tuam ferre non posaunt. Minirae
est mirandum, si et vita Cimonis fuit secura et mors acerba. Minime mirum, si ista
res adhuc nostra lingua illustrata non est Quid mirum in senibus, si infirmi sunt
aliquando? — 7) Archiae celeriter antecellere omnibus ingenii gloria contigit. —
8) Natura non patitur, ut aliorum spoliis nostras facultates augeamus. Patiendura
non est, ut quidquam ist i se minis profecisse arbitrentur. — 9) Indigni, ut a vobis
redimeremur, visi sumus. — 10) Galli pollicentur obsides dare atque imperio populi
Romani obtemperare. Quae imperarentur, facere dixerunt — 11) Confitere turpiter
fagisse. Gravissime ferre dixit. Agrariae legi intercessores fore professi sunt. —
12) Creditur Numam Pythagorae auditorem fuisse. Non mihi videtur ad beate viven-
dum satis posse virtutera. Dicitur eo tempore matrem Pausaniae vixisse.
k. Xn$ $artiriptunt.
439. 2Ba3 ift im allgemeinen über bie 93ebeutung ber <Participien im £ateinifä>n
£u bemerfen?
440. Selche beiben Slrten oon ^ßarticipiatf onftruf tionen ftnb |tt unter*
f Reiben, unb rote werben fie angeroanbt?
441. 3Benbe in folgenben Sätjen bie Regeln über Participium coniunetum unb
Ablativtis absolutus an: 1) 5lleranber jog ben Sfting D0Q1 Jiugcr unb gab ifyt
bem sßerbicca$. 2113 ba£ l)öl$erne Sßferb oon ben Trojanern in bie Stabt gc»
jogen raar, f prangen bei sJlad)t bie ©riedjen au$ bem 99aud)c beSfelben ljeroor.
2) ©enn SHeicf)tum mit Unredjt erroorben ift, fo liegt in bemfelben fein Segen.
3) 5)ie (Erbe bre^t ftd) in Segleitung be$ Sflonbe« um bie Sonne. 4) SBenn
bie Sonne aufgebt jerftreut fid) ber hiebet. 5) SBenn bie Sonne aufgefjt, rotrb
ber Giebel burd) if)re Straelen oerferjeud^t. ti) SBenn ber Sinter roieberfeb,rt,
fliegen bie meiften 93ögel roeg. üöenn bie Störd)e jurücffefyren, fudjen fie if)r
alted SRcft roieber auf. 7) £annibal$ Sitten roareu fo einfad), bafj iljn oiele oft
s
Digitized by Google
442—446. - 104 -
unter ben SBadjen unb Soften am 93 oben fyaben liegen fefyen. 8) SBaS Reifen
bem SWenfc^en adjtjig 3al)re, wenn er ftc mit sJttd)t3tt)un Eingebracht ^at?
9) SBenn bie Filterung trocfen ift, mufj man bie ©ärten öfters roäffem. 10) $ie
SRömer glaubten, folange §annibal lebe, cor 91acr)ftcllung nie firfjer ju fein.
11) 311* baS £eer ftd} mit reifer 93eute betaben Ijatte, führte SlgeftlauS bas=
fetbc nacf) @pb,efu8 aururf, um bort au überwintern. 12) SRomuluS unb SRemus
mürben ber Sicca fiarentia übergeben, um oon it)r aufgejogen au roerben. 13) $ie$
alles ift gefeiten, olnte baf? id) baoon gemußt ober eS geroollt f)abe. 14) SBenn
id) ben oon ©ternen funfelnben Gimmel betraute, fo ift e$ mir nid)t mefyr
aroeifeltjaft, baf} ein atlroeifer £errfa)er mit unenblidfjer SRadjt bic§ 3BeftaU
regiert. 15) ©eroitter bilben ftctj befonberg, wenn bie Suft fdjroül ift. 16) %\\$
roenn bie &rate ben Xob eine« ftranfen oorfyerfeljen, fagen fte tfjm bod) niaV,
bafj er fterben roerbe. 17) 2Ucibiabe§ mar rocgen SReligionSfreoelS angcflagt;
be$l)alb flof) er nad) Sparta. 18) 3d) merbe bie Sogif barauftellen fudjen, m<iim
id) babei bem beften ©eroftlnrSmanne, nämlid) bem 2lriftotele§, folgen merbc.
19) ©ofrateS erflävte, er fterbe mit ootlfommener $Rut)e; benn roeber als er
au§ bem £aufe gegangen fei, noch, a(S er bie SRebnertribfinc betreten f)abe, fei
it)m oon ber ©ottljeit irgenb ein 3lnaeid)cn eine« brotjenben UnfyeilS gegeben.
20) 2)er ebenerroäfjnte tljracifdje (£f)erfone3 liegt amifdjen bem tl)racifd)en 3Jleere
unb bem §elle3pont. 25a§ fogenannte Sftauf oleum hatte 5lrtemifta aum 3lnbenfe«
an iljren ©cmaf)I SJJaufoluS erbauen laffen. 21) (Sin geräumiges §au§ gereift
fjäuftg bem 93eftt}er aur Sdjanbe, roenn in bcmfelben Öbe l)errfdjt unb bie§ ganj
befonberS, roenn eS eljebem unter einem anbern 53eft^ev oiel befugt au roerben
pflegte. 22) Unartige fünfte fmb unter Einleitung ber 9tatur erfunben roorben;
biefer folgte bie Vernunft unb at)mte fte nad) unb erlangte fo mit erftnberifccjem
Oefdjicfe alle« aum fieben Nötige. 23) $Brutu§ roäfjlte ftd) aum 2lmt§genoffen
ben % 93alertu3, mit beffen £ilfe er bie Könige oertrieben Imtte. 24) Seim
Slnblicfe unferer ftelbaeictjen a»gen ftd) bie fteinbe eiligft, roie roenn fid) ihnen
eine neue unb ungeroofmte (Srfdjeinung bargeftellt Ijätte, in irjre 3?erfd)an$ungen
aurfief.
442. 3Beld}c ©gentümlicrjfeit jeigt fid) bei bet Äonfrruftion bon gratulari, menn man $. ben 3ap
überfefrt: „3d) münfcfje bir ©lüd ba$u, bafe bu ba$ «atcrlanb gerettet baft"?
443. ©inb bie Säfce: 1) -Jaul) ber Angabe be« 2ioiu$ ift ©agunt im achten Monate ber Belagerung
erobert. 2) 9tod) bem einfthnmigen Urteile oller ©elebrten b,abcn bie GMccben olle übrigen
Lotionen in Äunft unb SMffenfcrmft weit übertroffen — richtig überfept: 1) Livio auetore
Saguntuin octavo mense, quam oppugnari coeptum erat, captum est. 2} Omuibus
doctis consentientibus Graeci ceteras omnes nationes artibus litterisque multo supera-
verunt?
444. SBie fann man mit einem Sporte überfein: „nadjbem mau gehört (erfannt, cingefeljen, er*
fahren) trotte, nadjbem bie IRelbung eingelaufen mar, naa^bem öffentlich befannt gemad)t W,
nact)bem man bie Erlaubnis erteilt t)atte, naa)bcm Äunbfcb,aft eingejogen mar, nacb,bcm l oqcU
f(b,au gehalten roar"?
446. Sarum ift c« un^uläffig, bie Säfee: 1) 35ie Jeinbe jogen ab, al* [\t bie oon ben Bürgern ocr=
laffene «Stobt erobert Ratten. 2) 34 grüfetc beinen ©ruber, ben id.) beim Scfen traf. 3)
Gn. ^ompeju« Strabo, oom 5Miji getroffen, geftorben mar, lieften fid) oiele ^u übergrofeer greube
binreifeen — ju übci*fe^en: 1) Höstes urbe a civibus relicta expngnata profecti sunt
2) Fratrem tuum legentem inventum salutavi. 3) Cn. Porapeio Strabone de caelo
tacto mortuo raulti nimia laetitia elati sunt.
446. 3ft ed geftattet, $u einem ^avticipium ober 3lbjectioum noct) eine fonjeffioe Äonjunftion
»nie fjuamquam, quamvis, etsi etc. f)inäu$ufügcn? 3)arf man ben ©ati: „Tie ftw"*1
Digitized by Google
— 105 - 447-451.
ÜcBen, ob gl cid) befiegt, ben SRut ntd)t fürten" überfein: Romani quamquam Ticti animo
non ceciderunt?
447. Sq# tfi in folgenben au$ filaffifern genommenen Sähen bödtft auffällig? Nemo erit. qui
credai te invito provinciam tibi esse decretam. Cato vivo quoqne Scipione allatrare
eins magnitndinem solitus erat. Vercingetorix convocatis suis clientibns facile (eos)
incendit Caesar centam obsidibns iraperatis hos Aeduis castodiendos tradidit Nostri
pulsia hostibus castra eorum diripuerunt. Turribus excitatis tarnen has altitudo
pnppinm superabat.
c. $ad «eruiiMum unb ßminbltwtn.
448. Selker Unterfdneb ift amifdjen bem ©er unb tum unb ©erunbioum?
449. Sinb bie Sluäbrütfe: 1) S)ie flunft, einen Staat ju regieren; bie SBegierbe,
föeityum ju erwerben. 2) 3)ie <5ud)t, oielerlet &u lefen; ber ©ifer, etwas ju
tb,un. 3) $ie jum einernten ber Srüdjte paffenbe 3eit; ju fdmjad), eine Saft
$u tragen. 4) 3ur Erleichterung ber SBefdjroerbcn; roegen ber Kräftigung ber
©efunbfjeit; bei ber Regierung be§ ©taate§. f>) 2Rit fiefen unnüfcer 93üd)er
3eit oerlieren; burd) 9Imoenbung oon 5lrsnei — in folgenber Seife richtig
überfetjt? 1) Ars rem publicam administrandi; cupiditas opes comparandi.
2) Aviditas multorum legendorum; Studium alieuius agendi. 3) Tempus
demetendo fruges aecommodatum ; impar ferendo onus. 4) Ad levan-
dam molestias; valetudinem firmandi causa; in admini9trando rem
publicam. 5) Inutiles libros legendo tempus perdere; medicinam ad-
hibendo.
450. SBeldje Regeln in 93ejug auf bie Honftruftton oon tempus est, consilium capio etc. ergeben
fich aus 93ergleid)img folgenber Säfoe? 1) Tempus iam est de hac re dicere. Tempus est
maiora conari. Nunc non est tempus magnifice epulari. Nunc alienum tempus est
mihi tecum rixandi. Non est mihi tempus ad haec respondendt. Tempus est cedendi
et abeundt. Tib. Graccho breve tempus ingenii augendi fuit. 2) Lysandcr consilium
cepit reges Lacedaemoniorum tollere. Non fuit consilium meum socordia atqne desi lia
bonum otium conterere. Consilium ceperunt manu decertare. Thucydides consilium
cepit res patrias describere. Turpe est consilium tuum fngiendt. Alexander Babylonem
reversus nova consilia cepit imperü äugend/ atque amplificandi. 3) Mihi mos est
plura audtre quam loqut. Eius mos est omnibus adversart. Mos omnibus adversandt
tarpis est. Romae privatis ius non erat convocandi senatum. Est ars difficilis recte
rem publicam regere. Ulis magnifice et molliter vivere mos est. Nnlla est ratio
amittere eiusmodi occasionem.
451. Überfe^e fotgenbe @dt>e unb gieb bie babei ju befolgenben Regeln über ben
®ebraud) be§©erunbium§ unb ©erunbioS an: 1) 51 mbioriy ermahnte bie
Wertrier, fte möchten bie (Gelegenheit, fia) auf immer ju befreien unb ftd) an
ben Römern ju rädjen, nict)t fahren taffen. 3)ie ©parfamfeit ift bie flunft, über*
flüfftge 5Iu§gaben ju uermeiben, ober bie Stunft, fein SSermögen mit 9Haf3 }u
gebrauten. Qn mir lebt eine unenblidje (5eb,nfud)t, ba§ 33aterlanb> toeld)e§ id)
fo lange tyabe entbehren müffen, roieberjufe^en. 2) @in grofjer Seil ber Sabn*
lonier r)atte ftd) auf ben Stauern oufgeftetlt, begierig, ben neuen ftönig fennen
ju lernen. Sie eifrig ßicero getoefen ift, ftd) eine 93tbliotfyef anjuf Raffen unb
fte gu oerfdjönern, err)eHt au8 nielen feiner 93riefe an 31rticu§. $ie Struppen
waren bura) bie ©trapajen be§ 9Jlarfcr)e§ fo ermattet, ba§ fte faum imftanbe
waren (potentem esse), bie Saffen ju galten. 3) 3)ie SBftume ftnb im Sinter
bisweilen mit fo oiel ©djnee bebeeft, bafj fte faum imftanbe ftnb (parem esse),
bie Saft beSfelben ju tragen. Ser am Schnupfen leibet, ift nid)t red)t fälng,
Digitized by Google
452-453. — 106 -
einen (Stoff fdmrf ju beurteilen unb ju prüfen. SDie SRatur fyxt ben ®eift mit
©innen auSgeftattet, bie jum ©rfennen geeignet fmb. SRit SRe^t glaubten bie
alten Werfer, berjenige tauge ju feinem widrigen ©efdjftfte, meinem ba$
©ajweigen &ur Saft werbe. 4) 9(18 ©rutu« erfahren hatte, bafe feine ©öb,ne
auf 3"^rffö^ung ber Könige in bie ©tabt fännen (studere), liefe er fte Inn*
rieten, ©ermanicu« oerwanbte wenige 2age auf bie Sieberherftettung bet ftlotte.
(Säfar richtete fein Slugenmerf auf bie 93erbefferung beS römifdjen ftalenberS.
sJtad) ber 3erftörung oon Sroja fam $nea3 nach Italien unb fuchte einen Ort
für bie Erbauung einer ©tobt. 5) Sitte Strafte, welche <£icero hatte, oerroanbte
er auf ben ©d)u$ ber bürgerlichen greifet. Soher weife bie »meife, bafe ber
Sommer bie jur ©infammtung oon Wahrung geeignete 3eit ift? S)uiliu§ pellte
juerft <£nterhafen her, mit benen er mätjrenb be* äampfeS breifeig ©d)iffe fa*
perte unb breije^n in ben ©runb bohrte. 3)ie nötigen 2lu«rüftung§gegenftdnbe
für bie ©d)iffe liefe <£afar auS ©panien fommen. $ie 3ähne ber SBiber fmb
jum 9lbfa}&len oon SHinben unb bie 3ät)ne ber (Siebhörnchen gum 3erbeifeen oon
Hüffen eingerichtet. 6) 93iele roenben bei ber Slnfchaffung oon jßferben Sorgfalt
an, ftnb aber bei ber SBatjl oon Jreunben gleichgültig. $ie Sgnpter ergänzen
ba« $ahr burd) (Jinfdjaltung. 9htma ^ompiliu* gab oor, er bebiene fidb, bei
Slbfaffung feiner ©efefce beö JRate« ber Stumphe ©geria. $ie ©djönheit ber Siebe
wirb burd) bie fieftüre oon SRebnem unb Richtern geförbert Söiele, welche oor*
her fo arm gewefen waren, bafe fte jahlungSunfälug waren, fd)arrten bei ber
93erwaltung einer ^rätur ungeheuren SReicbtum gufammen. Wicht baburd), ba§
mir un$ fdjämen, fonbern baburd), bafe mir ba$ Ungejiemenbe nicht thun, müffen
wir bem Warnen ber Unoerfchämtheit entgehen. 7) 3)ie fpartanifä)en ftrauen
liegen (curare) it)re 8ötme, wenn fte mit Sunben auf bem Würfen tot jurütf'
gebraut mürben, heimlich unb ohne alle Seichenfeier begraben. 9ll§ ©äfar au$
ben Winterquartieren nad) Italien abreifte, gab er feinen Unterfelbherren ben
99efebX im Saufe be$ Sinter« möglichft oiele ©chiffe bauen unb bie alten au$=
beffern ju laffen. 3)ie ©partaner übergaben bie oornehmften ber Ägineten,
welche al$ ©eifeln hatten ausgeliefert werben müffen, ben Athenern jur Be-
wachung, ©o fchretflid) war bie ©raufamfeit be§ SlftnageS, bafe er bem £a*s
paguS bie ftinber beSfelben als SRahl oorfefcte. 3"* 3«* De* $gcu* Wi(fte
Althen alle 3ahre fteben Jünglinge unb ebenfooiele Jungfrauen nach Sreta, roelcfje
bem 9Rinotauru8 oorgeworfen werben follten.
452. SBeldjc Regeln über ben ©ebraud) be« ©erunbiüö ergeben au« folgenben »eifpielen?
1) Regiam imperium initio conservandae libertatis atque aagendae rei publicae foerat
Et oppngnati ei oppngnatores ea, quae diutinae obsidionis tolerandae sunt, ex agris
convehunt. Studia cupiditatesque honorura everiendae rei publicae solent esse. MulU
"ontra morem consueiadinemqne militarem sunt facta, quae diasolvendae diseiplin»«
essent. Cetera in dnodeeim tabalis rainuendi sunt suraptus lamentationisque fnneris.
— 2) Decemyiri legibus scribundis creati sunt. — 3) Via, quam nobis quoque ingre-
diendum est. — 4) Expetuntnr divitiae ad fruendas voluptatea. — 5) Mos a nie gc-
rendus est adnlescentibus. — 6) Tum deniqne destiterunt irapediendo bello.
453. Überfe^e: 1) $urcb, 93eränberung beS SanbeS wirb ber ®hara^ter n*4* oeränbert.
3wifd)en IRomuluS unb 9lemu§ brad) ein ©treit wegen ber Benennung unb be$
Seft^eS ber neuen ©tabt aus. 2) fi. Kornelius ©eipio würbe, weil ev ben
Hönig SlntiodmS in Äleinaften beftegt hatte, ber 3lftat genannt nach bem Sei'
fpiele feine« SBruberS, welcher wegen ber Unterjochung 2lfrifa8 ber Efrifaner
genannt worben war. 3) 2)er Seife läfet ftd) burch feine ®efahr oon ber öe»
Digitized by VjOOQle
107 —
454-456.
rrad)tung ber 3)inge abfdjrecfen. $en ©abinern flößte bic ©ruenmtng eine«
DtftatorS föom aufjerorbentlicrje gura)t ein. 4) $ie ©tabt 3It^en ift burd)
grfinbung unb Jörberung ber 93erebfamfeit bie Syrerin ber Hölter geworben.
5) SBelch ein grofjeS Vergnügen fd)öpft man au§ bev Erlernung ber SBiffen--
fajaften! 6) $urd) bie ©rfinbung beS ©d)iefjpulDer§ würbe bie gange ^rieg=
fül)rung eine anbere. 7) ©uttenberg wanbte all fein $id)ten unb $rad)ten auf
bie Srfinbung ber 93ud)brucferfunft. 8) $ie 93erfammlung $ur Sat)l ber ftonfuln
würbe auf bem 9Har$felbe gegen ba§ ©nbe be§ üDconatä 3uli gehalten. 9) ©in
bleibenbeS 2lnbenfen ^at fid) ©hriftoph StoIumbuS au« ©enua burd) ©ntbeefung
eines oorrjer unbefannten ©rbteilS erworben. 10) 2Hit «Hedjt barf berjenige ber
jroeite ©rünber ber ©tabt genannt werben, welcher biefe nad) ihrer ©rünbung
unb Erweiterung oom Untergange gerettet fyat. 11) Sieben Oatjre oermanbte
$ergil auf bie Slbfaffung jener oier 93üd)ev, welche über bie fianbwirtferjaft
hanbeln. 12) 2)a3 Üßerbienft ber Befreiung i^eben« mufj oon un§ allen beut
^elopibaS allein beigelegt werben; bie übrigen" «erbienfte ^at er mit ©pami*
nonbaS gemein.
454. ©inb bie ©dfce: 1) 2)iefe ftranfb,eit ift nid)t gu feilen. 2) $ie fteuerSbrunft
n>ar niä)t ju töfct)en — in folgender Söeife richtig überfetjt? 1) Hic morbus
sanandiis non est. 2) Incendium reäinguendum non erat
d. Ins §upinum.
4ö5. ©elaje Regeln gelten über ben ©ebraud) ber beiben ©upina?
456. ©ie ift „um gu" in folgenben ©ä$en gu überfein? 1) SMe geinbe beeilten
fid), um bie ©tabt gu belagern. 2) $lu§ allen Seilen @riedjenlanb§ ftrömten
alle oier 3ar)re ungärjlige ©riechen nad) Clrjtnpta, um ben Spielen gugufetjauen.
3) 5)ariu§ f Riefte an bie griedufd)en ©taaten ©efanbte, um ©rbe unb SBaffer
ju forbem. 4) 9iid)t jebeS SBaffer ift brauchbar, um bie 2Bäfcr)e gu reinigen.
5) $ie ^ßr)itofoprjie ift gewig würbig, um ftdj mit ihr gu befd)äftigen. 6) ©ieb
mir ein SBeil, um bamit biefen 53aum abguhauen. 7) $>ie SBoljlthaten, welche
wir ben ©Itern oerbanfen, ftnb gu grofj, um fte auf irgenb eine SBeife oergetten
ju !önnen. 8) <ßerifle§ mar gu fittenrein, um non feinen ©egnern uerbäcrjtigt gu
roerben. 9) $wei Scanner würben gewählt, um bie Tempel ein$uweir)en. 10) ©d)on
jeit ben Reiten be$ ÄaiferS ßonftantin war e8 unter ben ©Triften ©itte ge*
roorben, nad) Qerufalem gu pilgern, um ba§ ^eilige ©rab gu befugen unb bei
bemfelben if)re 3lnbad)t gu oerrid)ten. 11) Qd) f djmeige, nm beinen Kummer
niajt gu oermehren. 12) 5)en folgenben £ag oerwanbten beibe §eere barauf,
um bie ©efaUenen ju beerbigen. 13) $en ©trafen giebt man ©alj, um e« gu
leden. 14) 9lftnage8 übergab ben jungen (£nru§ bem §arpagu§, um i^n au§*
jufe^en. 15) OTcirt trüber feljrte wohlbehalten au« bem Kriege jurücf, um balb
barauf am JnprmS gu fterben. 16) s}Jompeju§ floh "<*d) ©ch^cht bei «ßljör*
falu« naaj ägnpten, um bort ermorbet ju werben. 17) 34 habe biefeä fianbgut
gerodhlt, um bafelbft mein Seben aujubringen. 18) @in ©olbat, ber lieber burth
feige gtu^t fein fieben retten all in ehrenhafter SBeife für baS «aterlanb fatten
wiD, ift, um e3 gelinbe ju fagen, allgemeiner Verachtung würbig.
Digitized by Google
457-460.
— 108 —
6. Oratio obliqna.
457. ©ieb bie §auptregeln über bie lateinifd)e Oratio obliqna an.
458. Seldje fRcgel in Si*cjuig auf bic ÄonflruWon ber Äonjunftionot dum, posUjuam etc. ergi<b
fid) aus folgenben Säfren? Nero Rufium Crispinum mergendum mari, dum piscarrtwr
servis ipsius demandavit. Ex Africano saepe audivi Carneadem et Critolaum e<
Diogenera, dam Romae essen t, a se frequenter anditos. Dbi signam datam sit, clamoreni
omnes tollere iubet, Divitiacus dixit: Postquam Oermani agros et cultum et copiw
Gallorum adamawenf, traduetos esse plures. Fatetur se praedocum duces domi stn«
vivos, postquam Romam rcdissit, retinuisse. Platonem, cum ex alto tempestas in
desertum litus detulisset, animadvertisse dicunt in arena geometricas quasdam forma«,
quas ut vidiwff, exclamavisse videre se hominum vestigia. Qua nocte templum
Ephesiae Dianae deflagravit, eadem constat natum esse Alexandrnm atque, ubi lucere
ootpisset, claraitasse magos pestem Asiae proxima nocte natara.
459. Itbcvfe^c: 1) Womulu« ging unter ben entrüfteten ©abinerinnen umher unb
erflärte ihnen, biefeS fei bind) ben ©tolj ihrer Sföter gefd^e^cn, meiere ben
Wad)barn bie eheliche Sßcrbinbung oerroeigert bitten; jebod) würben fie (sc.
bie ©abinerinnen) in einer ©he leben unb teilnehmen an allen ©ütern unb
am ©taate unb, roaS bem menfd)lichen @efd)led)te ba§ Xeuerfte märe, an
Shnbern. ©ie möchten nur ihren Qoxn milbern unb benen tb,r §era fehenfen,
melden ber 3ufall ihren Seib gefdjenft habe. Oft fei au§ 93eleibigung nad)
her 3reunbfd>aft entftanben, unb fie mürben befto beffere (Regatten haben,
roeil fid) jeber für fid) beftreben mürbe, ba$ $eimroef) nach ©Itern unb Sßaler^
lanb ju ftiflen. 2) $er ©efanbte ber $efoetier forad) mit ©äfar folgenber*
mafjen: 3Benn ba$ römifd)c 93olf mit ihnen ^rieben machen rooüe, fo mürben
fte in eine ©egenb gehen unb bort bleiben, roo ©äfar fie anroeifen roerbe;
menn er aber fortfahre, fie ju befriegen, fo möge er fid) forooljl an bie alte
Wieberlage beS römifdjen Golfes a(3 an bie frühere iapf erfeit ber ^ebener
erinnern. $>ajj er unvermutet ben einen $eil oon ihnen angegriffen ^ättt ju
einer Qtit, ba bie, roeldje über ben Slufc gegangen roaren, ben ^h^gen nidjt
hätten helfen fönnen, be$b,alb möge er roeber auf feine Sapferfeit $u otel bauen,
nod) fie oerachten; fie hätten oon ihren ©Item unb Vorfahren bie Seljre et»
halten, mehr mit Saoferfeit als mit fiift su fäntpfen ober auf Wachftellungen
$u bauen. $af)er möge er e3 nicht herbeiführen, bafj bie ©teile, roo fie f«h
gelagert hätten, oon einer Wieberlage be$ römifchen #eere§ ben Wanten erhielte
ober ein Slnbenfen befäme.
460. Verroanble bie im folgenben Slbfchnitte enthaltene Oratio recta in Oratio
obliqua: Wach Vertreibung ber ffönige au$ Wom oerroüfteten bie tquer unb
Volmer ba3 ©ebiet oon fiatiutn mit 3euer unb ©chroert unb sogen bis cor
bie Ztyxz ber ©tabt. 2113 fte oon bort unangefochten mit ber Veute nad)
£aufe su jiehen anfingen, berief ber ßonful %. GuinctiuS eine Volfsuerfamm=
lung unb ^ielt folgenbc Webe: „SBenn ich mich aud) frei oon ©crjulb fühle,
fo bin ich Doth tief befdjämt in bie Verfammlung gefommen. 2>enn id)
fürchte, e3 roirb ber Wachmelt überliefert roerben (cf. 354), bafj in meinem
oierten ßonfulate bie tquer unb SßolSfer mit ben Saffcn in ber |>attb bi^
an bie dauern ber ^auptftabt oorgebrungen ftnb. tiefer ©chmach roürbe id)
burch Job ober Verbannung auS bem 3Bege gegangen fein, menn ich geraupt
hätte, ba§ fie gerabe bief einfahre beoorftehe. ^ch meig nid)t, ob bie JJeinbe
mich, ben STonful, ober ba« 33olf oerachtet haben. i*iegt bie ©chulb an mir,
Digitized by Google
109 —
461 -468
fo neljmt mir baS 3mperium ab; ift aber bie ©dmlb auf eurer (Seite, fo ift
niemanb imftanbe, eure genfer ju ftrafen: nur bereuet fie. Sebodj bie geinbe
fyiben weber eure geigfjeit ueradjtet, noef) auf ifyre eigene Sapferfeit gebaut.
$enn wenn nidjt innerer greift baS ©ift unferer ©tabt wäre, fo mürben bie
gelber nid)t oerwüftet fein. Ober $weifelt etwa jemanb baran, ba& id) bie geinbe
gefdjlagen l)dtte, wenn baS 93olf eine 2(uSi)ebung jugelaffen Ijätte? SBarum
fa^rt iljr alfo fort, eud) unter einanber ju Raffen? SBann follen bie 3erwfirf;
niffe ju ®nbe fein? ®aS «olf möge in 3ufunft feinen SBiberwillen metjr gegen
bie patrieifdjen SJeljörben, unb bie *ßatricier nid)t gegen baS $ribunat Ijegen.
SllSbann wirb bie ©intradjt im Staate wieberfjergeftellt werben unb überall
@lücf unb ©egen fein".
J. JUwrlmt.
461. SBeldjer Unterfd)ieb ift awiföen: 1) Certo unb cert^. 2) Postremo unb po-
stremum. 3) Vere unb vero. 4) Primum unb primo. 5) Continuo unb
conünenter. 6) Consulte unb consulto. 7) Dextra unb dextre; recta unb
recte. 8) Commode unb commoduro?
462. ©aS beseitet bie abberbiale ©nbung Uns in SBörtern roie radicitu»?
463. Seldje S3ebcutung b>t bie Gnbung im {tim, ahm) in Seriem nrie furiim, gregatim t
464. Selcfc« ift bie etwtnologie unb »cbeutung öon olim? SBie untertreibet ftcfc olim oon ali-
quando unb quondam?
465. ©eld^er Untertrieb ift ätoifdjen sponte unb ultro?
466. Selker Untertrieb ift jttrifd)en: 1) tum unb tunc; 2) simul unb unat
467. ©ie ift „jefct, nun" in folgenben ©äfcen $u überfein? 1) 9kd)bem mir im
93orf)ergei)enben bie Urfad)en beS peloponneftfdjen ftriegeS fur$ bargelegt b,aben,
wollen mir unS jc^t jur ©djilberung beS ftriegeS fetbft roenben. 2) ®ie ©d)lad)t
bei tSannö erfdjütterte baS römifd)e ©taatSgebäube in feinen ©runbfeften, unb
es fd)ien, als ob je^t §annibal ben oerfjafjten geinb niebergeworfen tjabe.
3)2Bie leib tlmt eS mir, ba& bu gerabe jefct franf bift! 4) <£rft jefct, als
ftröfuS auf bem ©Weiterlaufen oerbrannt werben follte, faf) er bie 2Baf)rl)eit
ber SBorte ©olonS ein. 5) (£8 giebt aud) jefct nod) 9Renfd)en, weld&e nidjt an
@ott glauben. 6) 3d) fage eS bir nun gum britten* unb letjtenmal, bag baS
©upinum oon bibere nid)t bibitum, fonbern potum fjeifct. 7) 2118 §annibal
bie 9tieberlage unb ben Job beS #a§brubal erfahren l)atte, foll er aufgerufen
Ijaben, jet>t erfenne er baS ©djicffal Sfartf)ago8; unb in ber Sfjat, oon nun
an b,örte ba§ ©lücf auf, ben ^uniern §u lächeln. 8) 9Benn id) reid) wäre,
würbe ic^ in ein 33ab reifen; nun aber bin id) arm. 9) SBo^lauf nun, folgt
mir! 10) Sllle müffen fterben, fie mögen nun reid) ober arm fein. 11) gür jetjt
(= für ben 9lugenblicf) werben wir un8 m^ig oerljalten.
468.2ßie ^eigt „niemals jemanb, nirgenbS jemanb; niemals einer, nir»
genb§ einer; niemals etwas, nirgenb 8 etwa«"? — Überfefce: 1) 2ld)iU
flagte oor ObnffeuS barüber, bajj i^m oon Agamemnon niemals irgenb eine
(Sljre erwiefen, irgenb ein 3)anf gesollt fei. 2) ©ooiel behaupte ia^, ba§ e8
niemals jemanben gegeben ^at, ber in ber fieitung beS ©taateS ben SBunfd)
aller glei^mägig befriebigt tjätte. 3) @S ift ausgemalt, bafe nirgenbS ju irgenb
einer 3«t fünfte me^r geblüht Ijaben als im 3eitalter beS SßerifleS ju 3U^en.
Digitized by Google
469-476.
— 110 —
469. SBeldjer Unterfdjieb ift jwifd)en hatid unb non?
470. Überfetje: 1) SJleine bitten tjaben bid) gar niä)t gerührt. 2) §at ber ©ärtnei
bic Blumen fdwn begoffen? ÄeineSweg«. 3) 3)ie Jifcfye fmb buretjaui
nidjt ebne ©etjör. 4) 3)a8 391ei ift feineSwegS (eistet al« bas (Stfen, im
©egenteil, e$ ift bebeutenb fcfywerer. 5) ©8 ift non ben neueren 9Htertum£<
forfcfyern beroiefen, bag ju ber 3c't in welcher ©ecropS nach, ©riecfyenlanb ge=
fommen fein fott, bie ©cbjffatjrt ber &gqpter nod) gar nicfyt eyiftiert ^abe.
ß) Sifdje finben ftd) im £oten Stteere gar nid&t. 7) SBaffen würben in ben
Käufern ber SBerfdjworenen gar nidjt gefunben. 8) ©dmlben tyabe idj gar
n i d) t gemalt. 9) $er ©euug be« Seine« war in ben älteften 3eiten bei ben
Wörnern ni$t eben ijnufig.
471.3Beld)e ©igentümlidjfeit be« ßateinifdjen tritt bei Überfefcung folgenber ©ä|e
tjeroor? 1) $ie ©toifer t)aben behauptet, bag niemanb auger bem SBeifen ein
guter SHenfd) fein fönne. 2) ©Ipinice fagte, fie werbe ni$t bulben, bag ber
ijcaajfomme be§ ÜJWtiabeS im ©taatSgefangniffe umfomme. 3) $en (Solbaten
mar ber SBefetjl gegeben, im fiager feine geuer anaujünben. 4) <£äfar gebot
feinen Seuten, bie SBrücte ntdjt abzubrechen. 3d) möchte, unfer Jelbtjerr t)ätte
feinen SBaffenftiQftanb mit ben Jeinben geföloffen. 6) $b,ilobamu$ fagte, e*
fei bei ben ©riedjen titelt ©itte, bag beim SJtafjte ber 9ttftnner aud^ SBeiber
mitfpeiften. 6) 3$ behaupte, bag bie 3*"Scn n^t8 oorgebrad)t tjaben, roa§
irgenb einem oon euch, bunfel märe ober bie SBerebfamfeit irgenb eine« SRebnerS
erforberte.
472. Sfaib bie Säße: „$ir gefallt biefc« ©ud>, mir nid)t": „®« fragt ftd), wa* $u tfmn ift ob«
nictu" — richtig überfefct: Tibi hic Ii ber placei, mihi non; Qaaeritar, quid faciendum
sit aut non? _ Überfefce: 1) ©ie ich, einen jungen SHann lobe, in welkem
etwas oon einem ©reife wofynt, fo einen ©rei«, in meinem etwas oon einem
Qünglinge ftd) ftnbet; wer bie« erftrebt, fann wob,l leiblich ein ©reis fein,
geiftig aber nid)t. 2) 3)ie ftreunbfdmft ftety in ber SBejieljung über ber Ser^
wanbtfcbaft, bag au« ber 93erwanbtfd)aft ba« SBofclwoUen befettigt werben fann,
au§ ber greunbfdjaft aber titelt. 3) Sag e« md)t bat)in fommen, bag man oon
bir fage, bu feljeft wotjl frembe Segler, bie beinigen aber nidjt. 4) SBenn bu
oerftänbig wareft, würbeft bu ben 9teicbtum nidjt höber fchä&en at« bie $ugenb,
inbem bu bebädjteft, bag bu be« föeidjtum« leicht beraubt werben fannjt, ber
Sugenb aber ntdjt.
473. Überfefce: 1) 9Bie grog ift nieft bie ©üte ©otte«! 2) 9Bie oiel ©itte« giebt e§
nicht im menfehlichen ßeben! 2Bie oiete fmb nicht geftorben, ohne bie grüßte
ber grögten 3lnftrengungen ju ernten! 3) sJfero ftarb mit bem 9Cu$rufe: SBeld)
ein Sttmftler ge^t nic^t in mir oerloren! 4) 3öie angenehm ift nidjt bie JRu^e
nach gethaner Arbeit! 5) SEBa« ift baS ntd)t für ein gtücfticher 3Wenf4 ber
eine gute ©efunbtjeit tjat!
474. SBetdjer Untcrfdjieb ift jroifdjen: 1) frwAra unb ncquiquam; 2) perperam unb falso?
475. 23aS Reifet: 1) Bene audtre, male audire, 2) Bene vivere, male vivere. 3) fiatein oerfte^en ;
0)ried)ifd) lernen; Xeutfd) fpredjen; ein DorjüglidjeS fiatetn fpredjen. 4) 3emanbe* «Borte gut
(übel) aufnehmen. 6) Bene scire, male »cire.
476. Sinb bie ©ä&e: 1) Seroiu« JuOiuS b;at fid) um ben römifcfaen Staat oerbient geraad)t. 8) We
fdjä&en bid) roegen beineö cblen 6mne« — in folgenber Seife rid)tig überfe^t? 1) Servius
Tullias de re publica Romana meritus est. 2) Omnes propter animi ingenoitatem
te aestimant.
Digitized by Google
— 111
477—480.
477. ©ie ift „nod)* in folgenben ©äfcen ju überfein? 1) 3d) Ijabe noch nichts
oon bem Slbfchluffe eine« ^rieben« erfahren. 2) (Sin fd)impflid)e§ Seben ift
nod) [d)limniev a(3 ber £ob. 3) sJtoch ^eut^utage giebt e£ in ben Sllpen 33erge,
TDetdjf nod) fein ÜRenfd) erftiegen hat« 4) 9t oc^ bei Sebjeiten be$ ©olon be*
mäd)tigte fld) PftftratuS ber §errfd)aft über Sitten. 5) <Po,rrb,u3 braute bie
erjten (Siefanten nach Italien, $iere, welche nod) fein SRömer gefehen tjatte.
6)$a« innere oon Slfrifa ift noch immer nicht befannt. 7) 2Bie lange willft
bu mid) nod) junt beften haben? 8) (Srfläre mir biefen *ßunft bitte nod) ein-
moL 9) (Sr fd)lug mir meine 93itte ab unb machte mir nod) obenbrein SBor*
würfe wegen meiner 3ubringltd)feit. 10) 2)er ftrieg ift an unb für fic$ ein
Übel unb fyit auch nod) anbere Übel im ©efolge. 11) $eutf$lanb ift nod)
einmal fo groß als Italien. 12) «Rod) fein SBeifer hat fict) auf bie Seftänbig*
feit be$ ©lücfS oerlaffen. 13) Äaifer Jriebrid) ber SRotbart foll nod) immer
im SBerge Änffhäufer fctjlafen. 14) Sfcocr) biefen Slbenb werbe id) bir fein
Schreiben do riefen. 15) 9Bie ba§ Obft, wenn es nod) unreif ift, fid) nur mit
3Rüi)e oon ben Säumen abreißen lägt, bagegen bei oodftänbiger Keife abfällt,
fo raubt ben Jünglingen eine äußere ©ewalt baS ßeben, bagegen ben ©reifen
ba§ reife 2llter.
478. SEBic heißt ^ f onft " in folgenben ©äfcen? 1) $ie «ßarabieSoögel leben in 2lu*
ftr alten unb f onft mrgenbs. 2) 3)ie bitter waren f onft oom ftopf bis .5 um
guße in Gifen gefüllt. 3) Über bie jweefmäßige Einrichtung oon ßa$aretten
roetbe idj f onft nod) reben; jetjt will ich, meine 2lnftdjt über bie 93ehanblung
Sdjroer oerra unb eter entroicfeln. 4) ©ieb mir mein (Mb toieber, f onft toerbe
itt) bid) oerflagen. 5) 3Benn bir ©ort Srranf^eit ober fonft ein Unglücf fdjicft,
fo ertrag e8 mit ©ebulb. 6) tiefer 2llte, ber fonft fo fparfam ift, oermenbet
ungeheure Summen auf ben 2lnfauf oon ©emälben. 7) Unfer SBirt mar etwas
rebfelig, fonft intereffant unb lieben sroürbig. 8) $ie ©olbaten, meiere in ber
$urg eingefd)loffen waren, aßen julefct *ßferbefleifch, ba fte fonft feine 9cah*
rang hatten. 9) Säfar wirb ftegen, fonft müßte mid) alle? täuterjen. 10) 2Ba§
ba* ©lücf bes «Pompeju« betrifft, fo werbe id) (in ©ejug barauf) 9Raß in
meiner SRebe beobachten, fonft machte meine 35arftedung ben unfterblid)en
©öttern oerhaßt erfdjeinen. 11) Qd) habe euch fonft fd)on oft, befonberS aber
neulich barauf aufmerffam gemacht, mit wie großem Stecht £acitu« behauptet,
baß bei ben alten ©ermanen gute ©Uteri mehr gegolten haben als fonft gute
©efefce. 12) greunbe müffen aufrichtig fein, fonft fönnen greunbfdjaften
feinen ©eftanb haben. 13) 3<h habe auf biefen ^rojeß mehr gleiß unb 9Rühe
oenoenbet, als fonft SSerteibiger gu thun pflegen. 14) SDiefer eine Jelbherr
wirb oon bem geinbe gefürchtet, fonft feiner, unb jmar habe ich bie« auch
fonft fetjon oft gefagt. 15) Söarum fjaf* bu, währenb bu fonft nur mit
ehrenhaften SRännern umgehft, jenen SRenfchen in beine greunbfdjaft aufgenom-
men? SRadje bich ja balb oon ihm lo3, fonft wirft bu balb beine Unoorfichtigfeit
bereuen.
I&ftdfe latcinifdlai fBörter entfpreeften beut beurfdjen «boerb woteUeid)tM, unb tote unter*
fdjeiben [\t fuft ooneinanber?
^O.^GBie ift „wenig" in folgenben ©ätjen gu überfein? 1) 3)ie ©riedjen fürch«
teten ftch oor ben Drohungen be« Ferres nur wenig. 2) 2)ie ©efe^gebung be»
colon unterfä)ieb fuh nicht wenig oon ber be£ Üofurg. 3) 2)u haft wenig
Digitized by Google
481-486. — 112 -
ober nidjtS gelernt. 4) Die Seinweber in ©Rieften oerbienen fo wenig ©elb,
bafj fie taum i^ren £eben§unterb,alt finben. 5) 9ttein jüngfteS ftinb ift ein wenig
unwohl. 2Barte ein wenig. 6) Qeijt erft erfannte 9ttinuciu3, wie wenig ebel
er baran gelmnbelt Ijabe, ben Diktator 3abiuS ju fd)tn%n unb t)erabjufe$en,
unb wie wenig Ijeilfam e$ bem romifdjen Söolfe gewefen fein würbe, wenn
jener iljm bie 5üf)rung be$ ganjen §eere$ überlaffen Ijätte. 7) SftuciuS fürch-
tete Martern fo wenig, ba& er feine $>anb felbft in« geuer tielt. 8) Sie
wenig tennft bu bie ©efab,ren be§ 9tei$tum8! 9) SBer im 3orn jur ©eftrafung
f freitet, wirb nie jene SJtittelftrafje einhalten, bie jwifc^en bem $uoiel unb 3u»
wenig liegt. 10) Die SJolfSgunft ift ebenf owenig auoerläfftg wie bie Speeres*
wogen. 11) 2Bie wenig ©elegentyeit ftnbe id) in unferer Keinen ©tabt, in welker
mir wenige wiffenfcfyaftlid) gebilbete fieute leben, miä) in ben SBiffenf haften
fortjubilben! 12) Da bie SRIwbier, in ber Dreue gegen bie Börner su wenig
beftänbig, me^r als einmal auf Abfall fannen, fo würbe Urnen bie lange ge*
wäfjrte ftreiljeit entjogen unb juletjt bie 3nfel unter SBefpaftan jur römifajen
$r Otting gemalt. 13) Die s) He berlagc bei ©annä richtete ben römifetjen Staat
fo wenig ju ©runbe, bafj fie ben ©runb jur Ausbreitung unb Söcfeftigung
beSfelben legte. 14) $ u wenige ©olbaten. 15) SBie wenige giebt e$, we! •.
bie SBeisljeit bem Sfteiajtume oorjiefyen! 16) Dein, bein, fage iaj, ift biefe ©djulb,
fo wenig bu e$ aud) geftetrft. 5ln allen Orten fürchtet er 9Jad)ftetlungen, fo
wenig fötale aud) oor^anben finb. ©ofrateS würbe, fo wenig er aud) ber
©ottloftgfeit überführt werben fonnte, oon ungerechten Stiftern jum Dobe oer*
urteilt.
481. SBeldjer Unterfdjieb ift itoifdjen poatremo, iandem, denique, demum „enblid)"?
482. Übcrfc^e: 1) $3a« fäflt bir benn eigentlich ein? 2) Sie lange fönen wir im* bau bie« ge-
fallen lafjen? 3) $ie 3ungfrauen fangen bei Steide nad) ein Sficb, fobann fingen fie an ;u
tanken. Ski unfern SJorfafnren beftanb bie Sitte, bafj bie 2iid)gäfte unter ^lötenbegleitung bei
SReitje nad) fiieber vortrugen. 4) 9?ad)bem id) über bie ©erebfamteit ßicero« furj gerebet t>abe,
loia id) nun weiter oon feiner $&ilofopfjfe einige« fagen.
483. Söeldjc« ift bie «cbeutung unb Öebraudiöiueife oon: 1) Itactemis. 2) ubique. 3) »ti^i«'
4) quidem. 5) pracsertim. 6) publice. 1) mox. 8) paene. 9) fere. 10) aegre. 11 j immo.
12) nuper. 13) pedetentim?
484. SBeldje lateinifdjen SIboerbien entfpredjen bem beutfdjen „ f o " , unb wie unter*
f Reiben fie ftd) ooneinanber?
485. 6inb bie 9lu«brücte „ein fdjänblid) unbanfbare« $enc§men; ein übermütig trofeige« «u«feb,en;
eine finbifd) alberne Hoffnung" richtig überfefct: irapie ingrati mores; süperbe contamax
vultus; pueriliter inepta spes? — Überfefce mit Slnwenbung eine« Hendiadyoin:
1) Der ffluf)m beS 9teid)tum$ unb ber ©ctyönljeit ift im t)öd)ften ©rabe lu'.i
fällig. 2) Die ©efanbtfdjaft war oollftänbig erfolglos. 3) diu unoermutet
überrafdjenber Unglücf3fd)lag. 4) ©türmifd) aufgeregte Gemütsbewegungen.
5) ©ine trügerifcb, eitle Hoffnung. 6) (Sine allfeitig willkommene 2Bor^Itt)at.
7) (Sin bem £obe unrettbar oerfallener Verräter. 8) @in wilb ungeordneter
§aufe oon ©olbaten. 9) @tne wo^loerbiente ©träfe. 10) (Sin oielbewegte^
Seben.
486. Überfe^e: 1) ^erifleS war befanntlicb, ber ©o^n oorne^mer Sltern. 2) Die
Driumoirn garten bei ifyrem Singriffe auf ba§ Seben unb (Eigentum i^rer 3Wit-
bürger angebtief) (eine anbere ÜUmdjt, als bie Orbnung im ©taate ^er^uftedeit
unb Safari Dob ju rächen. 3) Die .jpeloteu Ijaben ihren tarnen walirfdjein
lic^ oon ber ©tabt §elo8. 4) 3n ber für bie *ßreu{$en oer^dngniSoolIen ©a)laa)t
Digitized by Google
113 —
487—488.
bei Signn ftürjte unglüctlid)erweife baS *JSferb, roelc^eS 93lüd)er ritt, oon
einer ftugel getroffen, tot nieber unb bebeefte ib,n mit feinem Seibe. 5) 2lncuS
SJtarciuS mar o e r m u 1 1 i dj ein ©nf el beS 9luma. Sieber greunb, o e r m u t ( i d)
wirft bu burd) biefelben SBerhältniffe in Aufregung gefegt wie tdj fetbft. 6) $)aS
©dnff wäre untergegangen, roenn ber ©türm fid) nid)t glüeflicherweife ge*
legt hätte. 7) 9Ba§ bu oerf proben tjaft, mufct bu notroenbigerroeife halten.
8) 3^ werbe beinen SBunfd) fchw erlitt) erfüllen fönnen. 9) $er oom Stegen
angefchwotlene Jlujj tonnte unmöglich oon bem £eere pafftert werben.
10) ©ich erlief ift bir baS ©eburtS* unb fcobeSjahr beS §orag befannt.
11) @ewi& ftnb bir feine «riefe Iäfrig. 12) Beinahe hätte er mich getötet.
13) 3h* feib fidjtbar oerlegen. 14) ©ine Sacebämonierin, bie gehört hatte,
bag it)r ©olm in ber ©djladjt geblieben fei, fagte: deshalb hatte id) ilm ge=
boren, bafj er unbebenftich für fein Sßaterlanb ftürbe. 15) 2)er fdjwebifche
Äönig ©uftao $bolf mar ohne Srage ber größte gelbljerr feiner Qeit unb
ber tapferfte ©otbat in feinem #eere. 16) Uhdjbem mir oon ben Saaten
8leranberS hinlänglich gerebet haben, motten mir fd) lieg (ich feinen <£t)arafter
furj fdnlbern.
487. 2Bie ber ©atj: „$)ie §älme träfen gewöhnlich, wenn Stegen beoorfteht" über*
fetjt wirb : Galli, cum pluvia instat, canere solent, f o möge auch in f olgenben
©ätjen ein 93 erb um für baS beutfehe Slboerbium gefegt werben: 1) 2)ie
9tingfämpfer beft riehen gewöhnlich ihren Körper mit ©alben unb Öl, ehe fte
$um SRingtampfe auftraten. 2) 3)urch Überrebung richtet man meiftenS mehr
auS at§ burd) ©ewalt. 2Bie in einem Staate bie Häupter fiub, fo fmb mei*
ftenS auch bie übrigen Bürger. 3) Obgleich 3)iofletian bie ©haften unauf*
hör lieh oerfolgte, tonnte er boch bie weitere 93erbreitung ber neuen Set)« nicht
Innbern. 4) ©ato riet ben Römern fort unb fort, Äarttjago ju ^erfrören.
5) 31 uf bie Reibung, bafj bie ßeloetier in ©atlien einzubringen oerfuchten,
eilte ©äfar fchleunigft auS SRom. 6) Senn man ohne eigene Sflütje etwas
lernen fönnte, fo würbe man ohne Srage genug ©elehrte finben; allein weil
mau bie ©elehrfamteit nur burch eigenen gleif* unb burch eigenes Stachbenten
gewinnen tann, fo fommen bie meiften I)öd)ft ungern ans Semen. 7) 3<$
bitte bich, mir gütigft ein ©lag SBaffer gu holen. 8) 9ia$ bem Mittagbrote
halte ich gewöhnlich ein 3mnagSfchläfdj>en. 9) Seit ben 3ügen StleranberS
oerbreitete ftd) griedt)ifc^e Sprache unb Bilbung allmählich über ben ganzen
Orient. 10) 3ufrieben mit bem ßriegSruhme, ben ftd) ©ato bei $he™topnlä
erworben hatte, badt)te er oon nun an auf nichts mehr, als burch feine ©enfur
unb fein SBeifpiel bie «Bitten feine* fianbeS &u bewahren, bie merflich auszuarten
anfingen. 11) SBeil man ftd) burdjS ©ehen nicht gern mübe güfje macht,
fo hat man ftutfdjen erfunben, bamit man bequem oon einem Orte jum anbern
fommen tann.
488. ©ie ift baS beutfehe Slboerb „gewig, wohl" in f olgenben ©äfcen auSjubrücfen?
1) 2US bie gehntaufenb ©riechen nach einem müheoollen 9Jtarfd)e oon ber ©pitje
eines 93ergeS baS SJteer erblichen, ba mögen fie wohl oor fjreube entjücft
gewefen fein. 2) 3)aS Orafet, welches ber pnthifdje Slpollo erteilt hat, ©parta
werbe nur burch §abfud)t fallen, bat wohl nicht ben fiacebämoniem allein;
fonbern aßen reichen Sßölfern gegolten. 3) S)afj Xanthippe oft mit ihrem
Spanne f ehalt, baju hat fie gewiß guten ©runb gehabt; benn ©ofrateS mag
5W«nae, latrin. «epetttorlum. 7. «ufL L . 8
Digitized by
489— 489b. — 114 —
wo 1)1 nid)t gerabe bcr forgltd)fte §au§oater gewefen fein. 4) 93on roelcfjer
greube mag wot)l bic iBruft best ftolumbuS gefdjmellt fein, al§ ein Sftatrofc
oerfünbete, baß Sanb in 3id)t fei! 5) 3Ba§ foüte wo 1)1 met)r geeignet fein,
SJienfdjen in itjrcr SCngft ju beruhigen, als ein tnbrünftigeS ©ebet? 6) 93on
meldjer bangen gurdjt mußte wo 1)1 jener ältere £ionnfiu§ beftänbig gequält
werben! 7) Obgleich bir biefe§ alles wotjl fdjon oon ben Peinigen gef trieben
ift, werbe td) bir bod) ba§ in ftürje mitteilen, wa§ bu gern ig oorjuggroeifc
auS meinem Sdnreiben gu erfahren wünfdjeft. 8) Um ba$ waljre ©efüljl für
ba$ 9ttenfd)lidje im ©eifte ju werfen unb gu fräftigen, baju fmb jroar auch,
oiele anbere SBiffenfdmften geeignet, aber, raie id) gern ig mit ootlem SRedjte
oerftebern barf, feine in leerem ©rabe als bic fogenannten £mmanitätäftubien.
9) 2Ba8 mürbe roo^l felbft bie größte Rürjntjeit beS ©olbaten in ber <Sd)lad)t
leiften, wenn er nid)t bem ßommanbo beS gelbtjerrn ficf> fügte?
489. Überfe^e: 1) Qdj weiß redjt roofjl, baß bn beinen SBormnnb immer mit ftnb*
liefern Sinne geefjrt unb feine Reifungen mit ber größten 93ereitwiHigteit be=
folgt fjaft. 2) |>annibal merfte redjt wob,l, baß ber römifdje Honful mit mefjr
^itje als ißorfidjt fämpfen würbe. 3) ^eritteS tonnte mit SBatjrljeit oon ftd)
rühmen, baß er baS atfyenifcrje ©taatSwefen mit ber größten Uneigennütjigfeit
oerroaltet babe. 4) 9Jlit bem größten SWute fämpfen; mit ber größten 5luf*
merffamfeit lefen; mit ber größten Sftilbe tabeln; in größter ©ile oorrüefen:
mit sJlaet)brucf unb in fdjöner gorm reben. 5) Qemanben fdjriftlidj benad)--
ridjtigen. 6) ©dn'cte mir ben $ut gelegentlich. 7) ©inen s#rojeß ungefe^
mäßig entfdjeiben. 8) @emalttt)ätig unb tjinterliftig auSplünbem. 9) Qn über*
mütigem Zorn antworten; in raubem $onc anreben. 10) Stuf glän^enbem guße
leben; auf freunbfdjaftlidjem guße mit jemanbem ftetjen. 11) 9Jlit finnigein
©eifte erforfd)en unb mit ©lücf erftnben. 12) 3)ie $artf)ager glaubten, oon
ben Römern in b,od)fac}renber unb b,abf ästiger SBeife befyerrfdjt su fein. 13) 3n
ber SBeife eine? $inbe3 fdjmeidjeln; nadj 9lrt eines UöeibeS meinen; in freund
ferjafttierjem $one warnen; feine ©ebanfen in paffenber gorm auSbrücfen. 14) 9Hit
roeifer Mäßigung rjanbeln; ben <Sd)mer$ mit ftanbtjafter SRutje ertragen; eine
5lranft)eit mit gebulbiger ©rgebung tragen; mit ruhiger Mäßigung tabeln; mit
großer 2lu3füt)rlid)fett erflären; mit ooller Unparteilidjfeit urteilen; ftd) mit ber
größten Unoorfufyigfeit in eine ©djladjt einlaffen. 15) 21u3 bem ©ebädjtniffe
ijerfagen; auSwenbig wiffen. 16) 33on ben Slmten ber Börner mit 93eracfyung
reben. 17) Ocmanben burd) einen 93iß töten. 18) ©rünblid) fennen lernen;
genau erforfdjen; Inn unb her rennen. 19) $ie ©partaner unb 2ltb,ener, bie beiben
(cf. 212) £auptoölfer be§ alten @ried)enlanbS, waren an $enfart unb ©itten
außerorbentlia^ oerf Rieben. 20) jemanbem ©uteö ttmn; jemanbem 33öfe§ t^un.
489b. 5lc^te bei Überfettung ber folgenben 9leben§arten auf bie ©enauigfeit unb
©cfjärfe, weldje ber Sateiner bei bem ©ebraurfje ber Vcrba composita x\\&
fidjtlid) ber SBejeic^nung feinerer s31ebenbeftimmungen jeigt: 1) 3n bie Shiecb,t=
fdmft fd)leppen. 2) 5ln ein 2Berf geb,en. ©twa§ in ©efab,r bringen, ©üf)
jemanbem ju güßen werfen. 3) Ülüe eilten ju ben SBaffen. 2llle fdjrieen. 2lüe
erhoben fid) oon ib,ren ©i^en. 4) Saßt un§ ju ben Elitären ber ©ötter fliegen.
5) 5ßom ^ferbe fteigen. 95on bem gelfen in§ SHeer fpringen. ©ine Kolonie
nach ^leinaften führen. 5)ie ©adje bal)in bringen, baß ... 6) Soften auf«
ftellen. S)ie gur 35erfammlung gerufenen 6olbaten gingen enblid) in itjre 3elte.
Digitized by Google
— 115 -
490—496
7) 5lnS £anb get)en. $)aS §eer auS bem Säger führen. Qemanben auS bem
$aterlanbe treiben. 8) ©id) auf bie geinbe flürjen. 3n bie ©tabt gehen.
9) Xie üBaffen ju SBoben werfen. Qn bie Öffenttid)teit treten, ©o roeit im
Übermut gehen. 10) Sei feiner 9lnftd)t bleiben. 3emanben burdj S)rolmngen
fdjrecfen. 3n bie §eimat gelangen. 11) ^emanbem bie Baumen abbauen.
12) Om ©ebädjtniS behalten. 9ied)enfd)aft oon jemanbem forbern. <£er Bote
brachte bie Antwort. 13) $te ©djiffe aufs £rocfene ziehen. 2tn bie Sftauer rüden.
m. Überfefce nad) Sinologie oon: „S)aS §ecr beS 3flarboniuS mürbe bei Patää
g ä n j l i d) gefd)lagen* exercitus Mardonii apud Plataeas fustis fugatus-
que est folgenbe ©äfce mit Anwenbung eines Hendiadyoin: 1) *ßnlabeS ^atte
ficft innig an OrefteS angefd)loffen. 2) $er ©taatSfdjafc mar colli g
erjd)öpft. 3) *ßriamuS bat ben 2ld)illeuS fiel) entließ, it)m ben fieidmam beS
§eftor auS&uliefern. 4) $)ie ©opf)iften waren bem ©ofrateS grünblid) »er*
ijafjt. 5) $ie Abuer baten ben (£äfar bringenb um £>ilfe. 6) Zauber haben
mid) rein auSgeplünbert. 7) 2ßir fühlen uns alle jit bem ©treben nad) ©r*
fcnntniS mächtig hingezogen. 8) ^Dic Äartfyager wiefen bie fdjmachBotlen
griebenSbebingungen, welche bie Börner gefteUt Ratten, a b f o l u t jurücf . 9) ©S
ift unfere Pflicht, alle Setbenfdjaften energifd) ju unterbrüefen. 10) 9ft andern
3ftenfd)en mad)t eS leiber greube, £iere graufam $u quälen. 11) ©djmählid)
oemadjläf figen ; freoelfjaft oerletjen; mit jemanbem aufs fchönfte übereinftimmen ;
liebeooll pflegen; geroaltfam trennen; feine tUtürje ganz erfolglos oerfdjmenben.
12) ©ofrateS ftellte benQrrtum unbQüntet ber ©ophiften in feiner ganzen 93löfje bar.
491. Se^e in fotgenben Sätzen ftatt be§ ^ronomenS mit ber *ßräpof ition ein
pronominales Slboerb: 1) 3Beld)eS mar bie Stabt, auS melier fiufuü ben
ftirfd)baum nad) Italien üerpflanjte? 2) $>ie Abler bauen ihre Hefter gewöhn*
lief) an foldje ©teilen, ju roeldjen man nur mit fiebenSgefahr gelangen fann.
3) 2)ie ©ermanen umgaben it)re ©d}lad)treihe mit Sagen unb Starren unb
festen ihre SBeiber auf biefelben. 4) $er $rätor eilte ber glotte entgegen
unb eroberte fteben ©dnffe oon ber fei ben. 5) 9ftand)e oornehmen Seute
meinen, baS gewöhnliche S3olf fei zu nichts an ber em als jum Lienen ge*
fdjaffen. 6) 2US mau ber fteinbe anftd)tig würbe, rief ber tfonful: Huf jene
lagt uns loSftürmen! 7) ^irgenbS fanb man eine Cluetle, auS melier man
©affer fd)öpfen, nirgenbS ein $)orf, in meinem man Nahrungsmittel faufen
fonnte. 8) Sßenn id) bod) ben £ag erlebte, an welchem unS bie greifet
roiebergegeben mürbe!
41*2. SBddje Slboerbien Reißen im Vatctnifdjcn „tuieber", unb roic unterfdjeiben fic fid)?
4f3. Sic unten'djcibct fid) cur Don quare, cur non üon quidni?
Scldjc 9lbucrbicn ^at ber Lateiner für baö fragenbe w»oie?", unb tuic untcrfdjcibcu fid) biefelben?
W5. Seldjed ift bic iPebeutung von: 1) modo, solum, tantum, tantummodo, dumtaxat; 2) saltem?
496. 3BaS ift über ben ©ebraud) oon non nisi „nur* ju merfen? — tiberfe^e:
1) $>ie geftung 5llefta lag oben auf einer 2tnl)üf)e, fo bafj man erfannte, ba§
fte fid) nur burd) eine Belagerung erobern laffe. 2)3mar ftrebte ^royenuS
nac^ ®h« u«o Vermögen, bod) wollte er fie nur befifcen, wenn fte auf el)ren*
hafte Söeife ermovben waren. 3) 3)en ©efanbten ber 2?ölferfd)aften, welche fich
baS eibliche 93erfpred)en gegeben hatten, alles nur nach gemeinfamem ^lane &u
thun, gab ©äfar ben 33efd)eib, eine 93erhanblung über bie Ergebung fönne nur
nach Auslieferung ber SEBaffen ftattfinben. 4) Senn jemanb oielleid)t glauben
follte, bag ^leon nur nach (Ihre geftrebt habe, fo bürfte er irren; benn foroof}!
8*
Digitized byX^OOgle
497—498. — 116 —
$ljucubibeS at$ aud) Putard) fd) reiben, bafj er bett Staat als Gnu erb* quelle
betrachtete. 5) 9tlsf #annibat nad) ber ©d)Iad)t bei (£annd eine aufjerorbent=
lidje Spenge gotbener SHingc nad) ftartljago fanbte, fügte er in feinem Schreiben
an ben (Senat bie 93emerfung l)inju, bajj nur römifdje SRitter unb aud) von
biefen nur bie uorne^meren jcne§ äußere (£l)renjeid)en trügen. 6) X. sßompomu§
oerfdjmdtyte eS, ©taatSdmter ju befleiben, weil er bei ber 93erberbtljeit ber
©Uten fte nur burd) ©efteajung erlangen unb nur mit SBernad)läfftgung ber
©efefce oerroalten ju fönnen glaubte.
497. 2Bie ftnb bie Slboerbien „nur, roirflid), nodj, fdjon" in folgenben ©dtjen
auSjubrücfen? 1) |>annibal entflog mit nur wenigen Leitern bem ©lutbabc bei
3ama. 2) 91 u r feiten gefd)ie!)t eS, bajj ber ganje 93obenf ee juf riert. 3) ©icero
mar ein ausgezeichneter Sflebncr, aber ein nur mittelmäßiger 3)id)ter 4) &iefe$
fdjeint mir nur teilroeife roat)r ju fein. 5) 3" bem fd)on oben ©efagten
will id) nur nod) einen ^unft hinzufügen. 6) (53 ift mir! lieb, fo, roie bu
fagft. die Slnfunft ber 3*inbe mar für £annibal am erroünf tieften; benn längft
Ijatte er alle Vorbereitungen fo getroffen, baß §ur Sßernidjtung beS römifdjen
£eereS, meiere aud) roirflid) eintrat, fid) alles Bereinigte, dem 2)rufu§, roel*
djer bis jur (Slbe oorgebrungen mar, foll eine *ßropl)etin ben 2ob oorauSgefagt
I)aben, melier roirflid) fe^on in furjer 3eit eintrat. 7) Senn bu tügft, roie
bu eS wirflict) tljuft, fo bebenfe, baß bu btd) felbft baburd) enteljrft. SBemt
id) aud) reid) bin, wie id) eS ja roirflid) bin, fo roirb bod) mein fieben nur
burd) roenige Jreuben erweitert. 8) Sflan fagt, "baß einige f leine Siere nur
einen £ag leben, unb bie 9laturgefd)id)'te beftdtigt, bafj eS folä> roirflid} giebt.
9) dato fing an, baS ©ried)ifd)e ju lernen, als er f djon ein alter 9ttamt roar.
9Wand)e fieute wollen meljr f feinen, als fte roirflid) finb, unb ftreben immer
ju Ijod) tjinauS. 10) 2Jtog (Spifur an noa) fo oielen ©teilen über bie ftanbljafte
©rtragung beS ©djmerjeS nadjbrücflid) reben, roie er eS ja roirflid) tljut, fo
ftel)t boä) alles, roaS er (barüber) oorträgt, im SBiberfprud) mit feinen fonftigen
9lnfd)auungen unb ©runbfdfcen. 11) diejenigen §elt>etier, roeldje bereits über
ben Slufj gefegt roaren, fonnten ifjren Seuten, bie nod) auf bem anbern Ufer
ftanben, feine $>ilfe leiften. 12) (Kornelius *RepoS er$df)lt oon 9ltticuS, er Ijabe
ftd) fold)er SQ3of)ltl)aten, bie er erroiefen, nur fo lange erinnert, als ber dm*
pfdnger banfbar geroefen fei. 13) 3£eryeS l)at roirflid), roie neuere ©eletjrte
beftdtigen, bie Sanbenge, roeldje ben ©ebirgSjug beS 2ltt)oS mit bem gefllanbe
oerbinbet, burdjftedjen laffen. 14) SeonnatuS fudjte ben ©umeneS ju ermorben
unb Ijdrte eS aud) roirflid) getfyan, roenn berfelbe nid)t näd)tlid)erroeile Ijeimlta)
entflogen rodre. 15) 97tein Sßater ift fdjon Idngft tot; roenn er nod) lebte,
roürbet il)r feine SBorte gu l)ören befommen. 16) £ätte 9Intiod)uS bei ber
ftütjrung beS ßriegeS mit ben Römern ben $Hatfd)ldgen #annibalS ebenfo folgen
roollen, als er ftä)S beim ^Beginne beSfelben roirflid) oorgenommen ijatte, fo
^ätte er me^r in ber 9idf)e beS Stiber als ber £t)ermopnlen um bie Cberfyerr=
fd)aft gefdmpft. 17) 2)aS ©reifenalter ift nur unter ber ©ebingung ehrbar,
roenn eS feine Sürbe felbft ju fdjü^en oerftel)t.
498. SBeldje Sßerbalumf d)reibungen fann man, namentlid) in Übergangen,
für folgenbe beutfdje Stboerbien oerroenben? 1) Unterbeffen. 2) darauf,
bann. 3) da^er, bemnac^. 4) ©d)lie&Ud). 5) ©onft. 6) galgli*
7) 3)aburct), infolge baoon. 8) gerner.
Digitized by Google
— 117 —
499-505.
K. § 0nfunhtt0ttttt.
499. SBeldjcr Unterfdjieb ift jwifchen et, ac (atque) unb que?
500. 3ft ti erlaubt, ba« beutfdje ,,unb" ofjne weiteres burd) ntc non au übeijc&en?
501. Oft eS ertaubt, bei Aufzählung mehrerer ©egenftänbe ober <ßerfonen oor
bem legten ©liebe et ju fefcen? Reifet j. 95. „SJHltiabeS, ^emipofre« unb
AriftibeS" Miltiades, Themistocles et Aristides?
502. fiann man für etiam „auch," oljne wettered überall et fefcen?
503. Überfe^e: 1) ©ine alte, ^eilige ©id)e. ©in langwieriger, oerberblidjer Ärieg.
©in grofjeS, prächtiges ©ebäube. 2) heftige bürgerliche Unruhen. 93orjüglicher
roter 2Bein. griffe fnrifche geigen. 3) Unter bem Honfulate beS ©n. Sßom*
pejus unb SM. ©raffuS. Unter bent ßonfulate beS <PompejuS unb ©raffuS.
4) $emofrit fonnte nach 93erluft beS Augenlichte SBeifj unb ©d)marj nicht oon*
einanber unterfcheiben, wob,l aber ©uteS unb Schlechtes, ^Billiges unb Un*
billiges, ©d)icflicheS unb Unfdn'cflicheS, SBebeutenbeS unb UnbebeutenbcS. $ic
Sinne laffen unS erfennen baS ©ü&e unb Gittere, baS SBeiche unb £arte, baS
Stabe unb ©cfige. Alle SBelt ^agt bid), Antonius, ©ötter unb Sttenfchcn,
£>ohe unb fiebere, Alt unb 3ung, Bürger unb grembe, Sttänner unb grauen,
greie unb ©flauen. Alle müffen fterben, bie föeidjen wie bie Armen, bie
^öchften wie bie 9iiebrtgften. 5) 3n beinern Auffege finben fich oiele fchlimme
gehler. Qn ben ^erferfriegen finb bie ©riechen burch oiele glänjenbe ©iege
berühmt geworben. 3n biefer klaffe ftnb oiele faule ©d)üler. ©äfar würbe
oon oielen bringenben Angelegenheiten nach Italien jurüefgerufen. ©äfar fanf,
oon oielen [chiceren SBunben burchbohrt, nieber. $)aS 5tinb mar trofc ber
Mte mit nur wenigen bünnen Kleibern angethan. Über bieS ©ebirge geht
nur ein einziger befcf)werlicher ©aumpfab. 6) befolge bie Anorbmmgen be§
ArjteS, unb bu wirft balb wieber gefunb fein, ©reift mutig bie geinbe an,
unb ber ©teg wirb unfer fein, ©rinnere ihn an fein SBerfprechen, unb er wirb
bir fofort willfahren. 7) 2)er allmächtige Jupiter. 8) $ein Zitx ift anhäng*
licher unb gelehriger als ber §unb. gür oernünftige ©efchöpfe ift feine ©r*
EennrntS ebler unb notwenbiger als bie ©rfenntniS ©otteS. 9) 93on namen*
lofen ©Item ftammenb, welche ihren fiebenSunterhalt burch §anbarbeit erwarben,
oerlebte ©. SÄariuS feine 3ugenb$eit in einem $orfe beS ©ebieteS oon Arpinum.
£erobot ift ein glaubwürbiger ©d)riftfteller, ber gewifj nie mit Abfidtjt hat täufajen
wollen. 2>ie ©rfenntniS oerborgenet 3)inge, bie ber gaffungSfraft unb bem @e*
banfenfreife ber Saien ferner liegen, hat immer nur für wenige Qntereffe gehabt.
504. 3£arutn fmb in bem Safte: Commendo tibi L. Oppium, quem unice diligo et quo fami-
liarissime utor bie beiben SRelatiofä&e mit et üerbunben, roät>renb in bem Safte: Belgae
proximi sunt Germanis, qni trans Rhenum incolunt, quibnscnm continenter bellum
gerunt bie iRclatiofäftc unüerbunben neben einanbec fteljen?
505. 3Boburd) fann man leicht folgenben ©ätjen einen rhetorifchen Anftrich geben?
1) 2Bie oergängtich unb ^infaUtg ift alles 3rbifche! 2) 2BaS giebt eS $>err*
lichereS unb ©rhabenereS als bie Uneigennü^igfeit? 3) Stein ^3^ttofopt) ift
jemals fo menfehenfreunbtich unb anfpruchSloS unb oon ädern $)ünfe( entfernt
gewefen als ©ofrateS. 4) ©oldje Angft unb 93eftüraung herrfdjte, als ob ber
geinb fajon oor ben Ztyoxen ber ©tabt ftänbe. 5) Auf ben SBeftfc äußerer
©üter beziehen ftch offenbar bie ©efetje unb (Einrichtungen, burch ^c für ben
Acferbau, für ben ^anbel, für ben gewerblichen 33erfehr, für §anbwerfe unb
Digitized by Google
506-516
- 118 -
i
fünfte, furg für bie ©efdjäfte be£ öffentlichen unb $rioatleben3 geforgt wirb.
6) (Sine (Stählung mufc bie bvei ®igenfd;aften ^aben, bafj fte fura, flar unb
glaubhaft ift. 7) 3e weiter man auf bem 2Bege ber SBiffenfdjaften fortfehreitet,
befto leichter unb angenehmer wirb er.
506. 2iktd)C ÜPebcutung haben bie Äonjunftionen et, que, atque in folgenben efiften? 1) Erra-
bas et vehementer errabas. Prohibiti estis in provincia vestra pedem ponere et
prohibiti summa cum iniuria. Scribe saepissiine maxime</U€, quid vobis faciendum
putes. Vivis et vivis non ad deponendam, sed ad confirmandam audaciam. Magna
vis est conscientiae et magna in utramque partem. Cecrops Aegyptius et Saita fuisse
dicitur. — 2) Nostrorum militum impetum hostes ferre non potuerunt ac terga
verterunt. Animo non deficiara et id, quod suseepi, quoad potero, perferam. Non
nobis solum nati sumus ortus'ywe nostri partem patria viudicat. Nnlla nobis
societas cum tyraunis et potius summa distruetio est. Socratcs iudieibus non supplex
fuit ndhibuityue liberara contumaciam a raagnitudine animi duetam, non a superbia.
— 3) Ad triumphum decessisse Huiuam Papirium Cursorem scribunt; et fuit vir haud
du bie dignus omni bellica laude. Homani metuebant, ne Pyrrhus urbem oppugnaret,
atque proecssit ille usque ad Praeneste milliurio ab urbe octavo deeimo. — 4) Canorura
illud in voce non amisi, et videtis annos. Magister hic Samnitium somma iam senectute
est et cotidie commentatur. — 5) Equi, canes oranesv«« bestiae. Nostra consilia
quaeyue in castris geruntur hostibus prodita sunt. Chrysippus et Stoici. Ita com-
parata est ratio vitae naturaeou« nostrae.
507. Überfetje: 1) ©iecro fpricht bie 3lnftd)t aus, bafj auch 9tom Männer rote v$olq-
flituS unb ^arrhafutö gehabt ^aben mürbe, roenn bie Kömer ber ßunft ebenfo
große (51)re erroiefen Ratten roic bie ©riechen. 2) SBelchen ©enufc glauben mir,
mürbe roob,l Schill non feinem ©lüefe gehabt haben, meun er nicht an ^atro*
fto<^ einen 2Rann gefunben hätte, ber ftd) barüber ebenfo gefreut hätte roie er?
8) $)ie meiften $5inge pflegen un8, roenn roir fte erreicht haben, nicht in gleichem
©rabe roillfommen jtt fein, rote roährenb roir fte begehren. 4) 3d) ^ttc ^a),
bie ©cfdjäfte meine« ©ruber« ganj in berfelben Söeife su oerfehen, roie roenn
e$ bie meinigen roären. 5) Über feinen Tempel gab e3 fo oiele SenatSbefchlüffe
roie über ba« £au$ be§ ©icero.
508. ©ieb ben Unterfdjicb nuifd)cn non alius atque, non alius quam, non alius nt*i nad)
gletdmng folgenber 2iipc an: 1) Nuuc non alius sum at<(ue antea fui. 2) Lysander nihil
aliud molitus est, quam ut omnes civitates in sua teneret potestate. 3) Bellum ita
suseipiatur, ut nihil alind nisi pax quaesita videatur.
509. 3n n>eld)er Söcifc fann man bic Überfcfrung bc« Safceä: „$ielc 2Wenfd)en reben anber«, al« fie
beuten" Multi homines aliud loquuntur atque sentiunt neränbern?
510. SBeldje Äonjunftion gebraucht man beim Übergänge uon ber Ginleitung jum % Ijcma ober imSinne
bed beutfdjen „ferner, weiter, iobann" non einem X eile ber 9lu$etnanberfe|mng pm anbem ?
511. Selche Äonjunftion mirb in bem Sinne uon „unb fomit" gebraucht, um eine ^ttgumcntatifit
jufainmcitjufafjen unb ab^ufd)!ießen ?
512. 3n roelchen gällen mufj „unb nidjt" burd) et non, ac non, nicht bura)
neque auSgebrrtcft »erben?
513. Oft e§ erlaubt, im Anfange eincS 6afcc3 bie 3lu3brücfe „aber nicht, jebod^
nicht, benn niajt" burd) non vero, non tarnen, non enim ju überfein?
514. 3ft ti in guter $rofa geftattet, „foiuohl — al? aud)" burd] </ue — et ober que — i**
$u überfe&cn?
515. 9Belche§ ift bie 93ebeutung oon cum tum? SBoburd) fann tum oerftörft
roerben? sJBa§ ift rücffirfjtlicf) be§ SJiobuS im erften oon cum abhängigen
©liebe gu merfen?
516. Sklcheä ift bie OicbraucfMujcife oon: 1) qua — qua; 2) rimul — simul: 3) tum — tm;
4) tarn — quam; 5) nunc — nunc?
Digitized by Google
— 119 — Ö17— 528.
517. $ieb ben Unterfdjieb jwif^cn partim — partim unb et — et nad) S3erglcid)ung folgenber
Säfie an: Höstes partim caesi partim capti sunt. Höstes et circumventi tenebantur
et inopia rei frumentariae laborabant. Per.udes partim ad Tehendnm partim ad
agros colendos partim ad vescendnm idoneae sunt. Boves et ad arandum et ad
vehendum et ad vescendnm idonei sunt. (Sic tecnm agam, ut meo loco vel respon-
dendi vel interpellandi tibi potestatem faciam vel etiam, si quid voles, interrogandi.)
518. Sann roirb ftatt non modo — sed etiam emfad) non modo — sed gcbraudit?
519. Sann wirb „nidjt nur nidjt — fonbern nidjt einmal" nid)t burd) non modo non —
sed ne — quidem, fonbern burd) non modo — sed ne — quidem überfept?
520. ©ann fann ba$ beutfdje „lücber — n o d) " burd) aut — aut überfe^t werben ?
521. Sie untfrfdjeibet fid) non magis — quam oon non minus — quam?
522. 3Beld)e 3Börter feigen im Sateinifdjen „ober", unb wie untertreiben fte fid)?
523. Seldier Unterfdjieb ift yuiidjcn ter quaterve unb quaten/t*«?
524. ©elc^e lateinifdjen ^onjunf Honen entfpreetjen bem beutfcfyen „aber", unb wie
untertreiben fie ftd)?
525. SeldjeS ift bie »ebeutung unb ÜJebrautfjStocifc oon atqui?
526. Überfeine: 1) 2)ie §anbwerfer gebrauten oft bei ifjren ©ewerben 93eseid)nungen,
welche un§ unoerftftnblid), tfjnen aber geläufig fiub. 2) 2Beld)er ©runb liegt
oor, bafj bein 93erfef)en non bem fiefjrer nid&t gerügt roirb, wo 1)1 aber ba§
meinige? 3) Sufurg wollte, bafj ©parta burd) bie £apf erfeit feiner ^Bürger,
nidjt aber burd) dauern gefd)üt}t roflrbe. 4) grembe Jebjer fefyen roir leicht
nid)t aber unfere eigenen. 5) Sftalwrbal fagte: 3Bal)rlid), bie ©ötter f)aben nidjt
einem SJlenfdjen alle ©aberi oerlief)en! 3u fie9en üerfiebjt bu, o §annibal,
aber nid)t ben (Sieg au^unutjen. 6) ©o oiel ©peife unb iranf mufj man ge*
niesen, bafj bie Gräfte wieberfyergeftetlt, nidjt aber unterbrüeft roerben. 7) £>ie
3Jcufje, bie mir oergönnt ift, geniefje id) jroar, laffe aber bie ©infamfeit, bie
mir bie 9totwenbigfeit unb nid)t mein SCBittc auferlegt nidit untätig fein unb
roibme bet "ißln'lofopfjie unb ber 93efd)äfttgung mit Schreiben aßen ©ifer unb
i$le\% 8) 2)a§ ftnb bie nieberträdjtigften Seute, bie un3 in$ ©eftdjt fdjmeidjeln,
aber un§ hinter unferm SHücfen oerleumben. 9) 2Bie bie ©djroalbe im ©ommer
fjerbeifliegt, aber roenn ber 2Binter oor ber £t)fir ftefjt, roieber wegfliegt: fo
ift ber treutofe $reunb in günftigen 2Jerf)ältniffen bei ber §anb, oerlägt aber
feinen Jfreunb mit bem 5Bed)fel be§ ©lücfS.
527. Überfefce folgenbe SttllogiSmcn (@d)luBretf)en): 1) 9IQe Wenfdjen ftnb fterblid); nun ift
ober @ajud ein 9Jcenfd): folglid) ift er fterblid). 2) Me t>ierfü&igen Staubtiere treffen ftleifd);
nun frißt aber fein Steberfäuer ftleijd): folglid) ift fein Siebcrfäuer ein SHaubtier. 8) ?lQe
3Renfd)en nrihtfdjen, glüdfelig *u fein; nun mad)t aber bie SciSljeit bie Wenfdjen gliidfclig;
barauS ergiebt firt, bafe alle und) Seifert ftreben müfien.
528. Sa* oerftebt man unter einem Gntbnmem? c^ieb bie t)auptfäcf)lict)ften normen beS Gntl)U=
memö im Sateinifdjen an. _ Überfefce: 1) SBäfyrenb ^inber ftd) ernftlid) be»
müljen, fief» i^ren ©Item banfbar ju erweif en, wollen Bürger 93ebenfen tragen,
bem 33aterlanbe, i^rer gemeinfamen SJhtter, ib,re ©lücfSgüter 0u opfern?
2) ©elbft oemunftlofe 2iere fönnen burr^ ^unft bi§ jum täufcf)enben ©ben*
bilbe be§ menfriic^cn ©eifteS abgerichtet werben, unb ba§ oernunftbegabte ©e-
fdjöpf, ber SWenfd), follte feine Statur nia^t bezwingen fönnen? 3) 2öie? wft^renb
bie 3agbluft bie QJlenfdjen burc^ ©djnee unb SReif in bie Serge unb SBälber
Sieb,t, follten wir bei ben notwenbigen Saften be§ HriegeS nia^t bie ©ebulb ge^
brauchen, welche fogar bie (Spielerei unb ba§ Vergnügen ju erregen pflegt?
4) ©ä^renb eure 93äter ftorintfy, bie Seuc^te oon ganj ©riedjenlanb, jerftört
wiffen wollten, weil man ifyren ©efanbten ju hochmütig begegnet war, wollt
Digitized by Google
B29— 539. — 120 —
ifyr bcn SJlitfyribateS ungeftraft laffcn, bet einen ©efanbten beS rdmif djen SBotteS
unter Smartem getötet ^at? 5) SBd^venb bu felbft gefefyen fyaft, ba& in Sace»
bamon ßnaben, in Olumpia ^öngtinge bie fdjroerften ©erläge befamen unb mit
©tiüfdjroeigen ertrugen, roillft bu rote ein 2Beib auffdjreien, roenn bir uieüeiriu
irgenb ein ©djmerj roefje tljut? 6) Unfere 93orfafyren fyaben, oljne perfönlid)
burd) ein Unrecht geregt ju fein, ityrer 93unbe3genoffen roegen mit ÄnttodjuS
Slriege geführt; um roie eifriger mü&t iljr, ba iljr burd) ©eleibigungen fyexauZ'
geforbert feib, ba8 SBo^l eurer 93unbe8genoffen augleid) mit ber SBürbe eurer
#errfd)aft nerteibigen?
529. Beldje »ebeutung fjaben bic Äonjunftionen atenim, enimvero unb verutnenimvero?
530. Seicfje Äonjunftionen entfpredjen bcn beutfeben „ b cm n ad), beS&alb, barum", unb wie
unterfd>eiben fie fich?
531. Sa$ fft über bie Stellung Don igitur unb itaque ju metfen?
532.2Bie ijei&t „unb baljer, unb beSljalb, unb alfo?" — Überjefce: 1) 3)a3
Setter ift fdjlerfjt, unb roir fönnen ba^er nid)t ausgeben. 2) Tie äbuer fonnten
ftd) unb ifyren ©efit} gegen bie fteinbe nidjt oerteibigen unb fdneften bafyer ©e=
fanbte an Säfar mit ber Sitte um £ilfe. 3) S)a8 Altertum roar reid) an ae^
roiffen ©entengen, welche oiel 2Bei§f)eit enthielten unb bafyer oft fogar einem
©otte augefdjrieben rourben, roie 5. S. jenes befannte: fierne bid) felbft fennen.
4) $eroen rourben bei ben Sitten biejenigen SHenfdjen genannt, roeldje mit gött*
lidjer Xüdjtigfeit begabt roaren unb be§f)alb für 6ölme ber ©ötter gehalten
rourben. 5) $er 2eid)ttam beS ftonfulS 2>ectuS lag unter ganjen Raufen von
©alliern unb fonnte beSljalb am erften Sage nidjt aufgefunben werben. 6) Sfor
feib bereit« red)t uerljärtet, unb batyer maa>n ©rnuttjnungen gar feinen @in*
bruef meljr auf eud).
533. Sie untertreiben f t cli nam, namnut, enim unb eienim?
534. Scldje ^arttfcln bienen befonberö jur »ejei^nung einer Tronic?
L. feljr* ü0i! in parlpiellung, 00m |lm0l>enbau, 000 den
©r0pen mi $ hjur*n.
535. SBeldjeS fmb bie ©runbregeln ber lateinifdjen 5Bortft eilung?
536. 2Ba§ ift su bemerfen über bie (Stellung: 1) beS SßerbumS esse; 2) ber attri*
butioen Slbjeftioe; 3) ber Fronomina possessiva; 4) ber Pronomina demonstra-
tiva; 5) ber Pronomina inde finita; 6) ber attributioen ©enitioe; 7) ber 2lppo=
fttionen unb Xitel; 8) be8 93ofatir>8 ; 9) ber Sßräpofttionen; 10) be§ Pronomens
quisque; 11) ber Äonjunftionen itaque unb igitur; 12) ber Negation ?ion:
13) oon non nisi; 14) ber Serben inquam unb aio?
537. SBeldje Regeln über bie SBortftellung ergeben ftd) au§ folgenben Seifpielen?
1) Proeliam equestre adversum; maxima navis oneraria; potentissimae
finitimae gentes. 2) Helvetiorum iniuriae populi Romani. 3) Ceteri omnea
philosophi; reliqaae omnes urbes; alia omnia impedimenta.
538. 2Ba3 oerftefyt man: 1) unter Hyperbaton ober Traiectio; 2) unter Chiasmiis;
3) unter 9lllitteration, s^aronomafie unb £>omöoteleuton; 4) unter
Haf op^onie?
539. SBelttje *eobad)tung ergiebt fic^ au* folgenben ^eifpielen? Manus manum lavat. Cives ci-
vibus parcere ae<|uum est. Homines horainum causa generati sunt, ut inter se aliis
alii prodesse possint. Arma armis propulsantur. Non omnia omnibus cupienda sunt.
Digitized by Google
— 121 -
540-543.
Ut ad senem senex de senectute, sie hoc libro ad ainicum amicissimus de amicitia
scripsi. Quaedam falsa veri speciem habent. Omnes omnium aetatum philosophi.
Omnes sunt in illo rege regiae virtutes. Mortali immortalitatem non arbitror esse
contemnendara. Imponenda sunt nova novis rebus nomina. Q. Maximum senem
adulescens dilexi ut acqnalem. Artemisia, quamdiu vixit, vixit in luctu. Mea mihi
conscientia plurirai est. Nostris nos armis defendemus. Fallaccs homines ad volun-
tatem loquuntur omnia, nihil ad veritatem. Magni est iudicis statuere, quid quemque
cuiqae praestare oporteat. Post eins diei diem tertiura. Snblato tyranno tyrannida
manere video.
540. s3Ba§ oerftefjt man unter ufueller 3öortftelIung?
541. SaS oerftanben bie SRömer unter einer ^ßeriobe? SBeldje ©igenfcfyaften
mufj eine gute <ßeriobe Ijaben? SBoburd) unterf treibet ftd) hauptfädjiidj bie t)tfto*
rifdje *ßeriobe non ber oratorif djen?
542. @ieb an, meiere Regeln in 95ejug auf lateinifdje ^eriobenbilbung bei Über*
fetmng folgenber (Säfce ju £age treten: 1) 3)ie Qonkx würben oon 9ielcu3
unb 3lnbroflo3 nad) Slleinaften geführt, berootjuten bort baS non ihnen benannte
Oonien, grünbeten mehrere Staaten unb erhoben ftd) teils balb gu großem
ÜHeidjtum, teils matten fte in ber SBilbung unb ben fünften über alle ©rtoar*
tung fd)nelle gortfehritte. 93eoor bie beftimmte 9lad)rid)t oon ber erlittenen
9Ueberlage einlief, ^atte $a3brubal ben @bro überfdjritten, unb als ihm nun
ber 93erluft feines £ager§ gemelbet tourbe, toanbte er ftd) nad) bem Speere ju.
3)ie sJlatur felbft hatte ben ©ngpafj bei J^ermopnlä ju einer Jeftung gemalt;
auf ber einen Seite bilbete baS ©eewaffer einen tiefen Sttoraft, auf ber anberu
erhoben fid) bie 3lu3l(htfer beS Öta; faum blieb jroifd)en beiben eine ^ßaffagc
60 Schritt breit übrig. 3)er gtaubioürbige sßlutard) erjäljlt, bajj (SpimenibeS
auf 5vveta geboren, bei einem bürgerlichen ;>nufte nad) Althen geholt fei unb
bort burdj einige feiner 33orf djriften ben ©efetjen bc§ Solon ben 2Beg gebahnt
b,abe. — 2) SHeyanber beftegte baS perflfc^c §eer am ©ranicuS oollftänbig, too*
burdj er ganj Srieinaften in feine ©eroalt braute. (£amiHu§ beftegte bie ©allier
unb rettete föom, roe§b,alb er bei feinen Mitbürgern im b,od)ften 91nfeb,en ftanb
unb ber sroeite 9tomulu§ genannt rourbe. (SnruS fing einen ftrteg mit ben
Senden an, oon benen er jebod) befiegt unb getötet rourbe. XerreS erhielt oon
$hemiftofle$ bie Shtnbe, bie ©riechen wollten bie SBrücfe, bie er über ben
$elle§pont gefd&lagen b,abe, abbrechen unb ifjm bie föücffehr nad) Stftcn ab*
fajneiben, rooburd) er in folgen Sdjrecfen geriet, bag er in haftiger flucht nad)
Alflen jurütff ehrte. — 3) 2Benn bu roieberfommft unb baS 33ucr) begeljrft, fo werbe
id) e$ bir gern geben. 5113 ein $ummfopf fdjroimmen wollte unb beinahe er»
trunfen märe, fdjrour er, baS Gaffer nid)t anjurütjren, bi» er fdjroimmen ge*
lernt I)abe. 2113 £annibal Sagunt jerftört unb fflom ben Karthagern ben Krieg
erflart b,atte, ftieg in ben eben erft unterroorfenen ©alliern bie Hoffnung auf
SBiebergeroinnung ir)rcr greiljeit auf.
543. Seldje Siegeln in 33ejug auf bie Stellung unb ben KafuS eines bem
§aupt* unb 9tebenfat>e gerne infam angehörenben ^Begriffs ergeben fief) aus
folgenben SBetfpielen? 1) 2113 ©icero bie Hoffnung auf Freiheit oerlbren fab,,
befd)lofj er, Italien ju oerlaffen. 2113 2Igeftlau§ auS Sgnpten jurücffeljrte, fiel
er in eine ftranfljeit unb ftarb. SBenngleid) Sporen ba§ erreicht b,aben, roo-
nad) fte ©erlangten, glauben fte bod) nie genug erlangt ju Ijaben. — 2) Ob*
gleich au<c oen ®emoftt)eneS bemunbert haben, \)at i|n boch niemaub erreicht.
Digitized by Google
544—551. — 122 -
Obgleich bie ©inwohner bie Stabt $nru3 aufs tapferfte oerteibigten, eroberte
9lleranber biefelbe bod) nad) ftebenmonatlicher Belagerung. — 3) 2113 bie
ftreunbe ben ©ofrateS ; aus bem ©efangniffe p führen münzten, roollte er
lieber ftcrben. 51(3 gamrifat, ber bei bem Könige SßrufiaS im <£ril lebte, pm
Kriege riet, entgegnete biefer, er wage nid)t3 ju unternehmen, wa$ bie Opfer*
Seidjen nicht guthiefjen. — 4) 2118 2. sJftanliu3 $iftator gewefen mar, belangte
ihn ber JBolfStribun 3fl. ^omponiuä gerichtlich, bafj er feine $iftatur einige
Sage &u lange geführt habe. 2ll§ bie Hretenfer an <ßompeju§ big nach
phulien ©efanbte nebft gürfpredjern ge)d)icft Ratten, nahm er ihnen nicht bie
Hoffnung, fid) ihm ergeben 511 bürfen.
544. 2Ba3 ift in folgenben ©eifpielcn bezüglich ber bie Säfce oerbinbenben ^artifelu
ju bemerfen? 1) SJliltiabeS entging bem Weibe feiner Mitbürger nicht. 2lß
er nämlich s£aro3 nicht hatte erobern fönnen, würbe er ber ÜBerraterei angeflagt
unb tn3 6taat3gefängni3 geworfen: Miltiades civium invidiam non effugit;
cum vnim Parum insulam expugnare non potuisset, proditionis aecnsatus
atque in vineula publica coniectus est. 2) Stile rühmen bie (Stanblwfrig*
feit, ©eredjtigfeit, £apferfeit unb überhaupt jebe Tugenb unb bemunbern bie*
jcttiijen, bei beucn fie foldje (Sigenfdjafteu pnben. Sßieroohl fte aber einfehen
unb fühlen, bafj bie $ugcnb etwas (Srhabene§ unb Vortreffliches fei, ftreben
fte bod) nidjt banad), tugenbljaft ju werben: Omnes constantiam, iustitiam,
fortitudinem, quidquid deniqne rectum et honestum est, praedicant
eosque admirantur, in quibus eas virtutes invenerunt. Quamquam vero
virtutem rem magnam et praeclaram esse intellegunt atque sentiunt,
tarnen, ut virtutis partieipes fiant, nihil curant
f>45. 9Ba§ oerfteht man unter bem fehler ber (Sinfchadjtelung?
54G. Sag oerfteht man unter: 1) SolöciSmuS; 2) 2lrd)ai§mu§; 3) ®raci§*
mu§ unb ©ermani§mu3; 4) 5luafoluth?
547. 2Ba§ oerfteht man unter: 1) <ßleona§muS; 2) Tautologie?
548. 2Ba3 oerfteht man unter einem £ropu§ unb wa§ unter einer gigur?
549. 3Ba§ oerfteht man unter bem $ropu3 berSOtetapher? ©ieb an, wie fid) bie
SJcetaptjern ber beutfehen Sprache ju benen ber lateinifcfjen oerhalten.
550. (Srfläre ben ^Begriff folejenber Tropen: 1) SynekdocJie; 2) Metonymie; 3) Antono-
masie; 4) Hyperbel; 5) Ironie; 6) Periphrase; 7) Litotes; 8) Emphasis.
551. ©rflare bie Söebeutung folgenber giguren: 1) Asyndeton; 2) Polysyndeton;
3) Ellipsis; 4) Aposiopesis; 5) Exclamatio-, 6) Interrogatio ; 7) Iteratio:
Anaphora, Ejnphora, Symploke, Epanalepsis; 8) Duhitatio; 9) Permissio;
10) Apostrophe, Sermocinatio unb Personificatio ; 11) Antithesis; 12) Oxy-
moron; 13) Paradoxon; 14) Hendiadyoin; 15) Distributio unb Congeries;
16) Klimax; 17) Praeteritio; 18) Deminutio; 19) Correctio; 20) Occupatio
ober Praemunitio; 21) Syllcpsis unb Brachylogie; 22) Hysteron proteron:
23) Zeugma.
I
Digitized by Google
citc $>ätfte.
Digitized by Google
A. Syntaxis convenientiae.
1. Da§ unbeftimmte 6ubjeft „man" wirb im Satetnifdjen auSgebrücft:
a) burd) ba3 ^afjiü, foroof)l perfönlid) al§ unperfönlid): Laudor „man lobt
midi' . laudatt estis „man bat eud) gelobt"; boni cives amantur „man liebt bie guten
Bürger"; libidines coerce/wiae sunt „man muft bie 2eibenfd)aften iügelu"; inimico testi
credi non licet; itur „man gc^t"; item est „man ift gegangen"; ad arraa concur*um
est; id a.»itur, ut . . . „man gej)t bamit um";
b> burd) bie 3. $erf. $lur., wenn „man* fo oiel ift als „bie £eute", be*
f onbers bei ben Serben be3 Sagend 9iennen3, ©laubenS (dicunt, ferunt, tra-
dunt, narrant, vocant, putant IL a.);
c) burd) bie 1. $erf. $lur., roenn ber SRebenbe ftd) felbft mit einfd)iiejjt: Qaae
vol minus, libenter credtmus. Facile odimus, quem metutmus. Bono mentis fruendum
est, si beati esse volumu»;
d) burd) bie 2. $cr|. @titß. (faft regelmäßig be§ ^onjunftiuS, roenigftenS in
Sentenzen unb sJtebenf äfcen) , al§ Slnrebe an eine blojj oorgeft eilte, bie
©efamtfyeit oerttetenbe ^ßerfon: Dica«, dixeris „man fönnte tagen"; credere», pu-
iares „man blatte glauben fotlen". Quem docilem velis facere, simul attentum facta«
oportet. Bis est gratum, quod ultro offeras. Memoria minuitur, nisi eam exercea*.
Ubi istum invenias, qui honorem amici anteponat suo?
e) burd) ba3 Pronomen „jcmailD" (aliquis, quispiam, quisquam, quis) ober
„irter" (qnisque), roenn e3 ber ©hin geftattet : Dicet aliquis „man mirb fagcn" ;
forsitan quispiam dixerit; ne quis miretar „bamit man fid) nid)t nmnbere". Ulis pro-
missis standam non est, quae coactus quis promisit. Ut quisque est sapientissimus,
ita aeqnissimo animo moritur „je suctfer man ift, befto ru()iger ftirbt man";
5(iim. 1. Ta-> cincjefd>nltcte inquit ftetot juioeilen oljnc baö Subjeft aliqais in bem Sinne
„jagt man, beiftt eö", nam. bei einem Giuiuurfe, meldjen ber 9iebenbe Don einem
Wegner ober einer beftimmten &laffe von Seilten gemad)t benft, 3. 58. Cic. Tasc. 1, 93;
2, 29; Cluent. 92; Verr. 5, 148.
f) buvd) ben 3ufiititi&, wenn berfelbe al3 Subjeft bei einem unperfönlidjen
SBerbum ober 9lu§brucfe fteljt; ber $)eutfd)e gebraust in biefem ^atle Um*
fajretbungen mit „roenn man, bttfj man"! MenttYi non licet „e3 ift nullt er^
laubt, bafe mau lügt". Alteri noecre nefas est „e<$ ift eine Süube, tuenn man bem
^ädjfien fd,abet" (cf. 4iö, «um. 2; 384, 21). «ffienn au folgen inftnitioifd)en 9u*
bvücfen nod) abhängige Säfce treten, fo tarnt in biefen ba§ Pronomen „man"
burd) bie 3. *ßerf. ©ing. au§gebrütft werben: Mihi nihil praestabilius videtar
qaani hominum mentes allicere, quo veltt „mot)in mau Jüill"; nod) gen>öl)nlid)er mürbe
liier freilief) velis ftetjeu. Haec est una omnis sapientia non arbitrari t „bau mau nid)t
glaube"; sese scire, qaod nesciaf. Aliennm est a institia detrahere quid de aliquo,
qaod sibi adsuraaf. Cf. 234.
ftnm. 2. „W an lieft bei einem SdjviflfleUci" (im Sinne uon „e$ ftebt bei iljm gefdjrie*
ben") beißt scriptum videmus, scriptum leyimus, ober einfad)er est, scriptum est apud
fteH|e, l«t. !Hcv«tUoriunt 7. Hüft. II. , 1
Digitized by Google
' scriptorem (itid)t lögimus im ^räicuö, &uu*eileu ober im ^Jerfeft legimus). — „Ötc
man im Spridnuort fagt" ut aiunt, ut dicitur ob. quod aiunt — t4* est in pro-
verbio. — .„iDJan mcifi, wir n>iffcn" t)cifjt, menn Uon einem iburd) münb!id)e ober
(dn-iftlidje Überlieferung iiberfommenen) tj i f t o r i ? cf) c »t gaftum bie Siebe ift, nid)t seimus,
fonberu aeeepimus ober nodi gcu>bbnlid)cr constat (inter omnes), (memoria?) traditnm
ob. proditum est, nemo ignorat, quis est qui nesciat, quis non audivit, quis non tegii
u. a. — „IHan beufe fid)" finge ob, fingamus ; „man fe|u ben ftall" fac ot>.
faciamus, „man glaube ja nid)t" cave credas. — „911 (gemein ivunbert man fiefp*
omnes (ob. vulgo) mxxantur.
9(nm. 8. $aö ;uir ^ejeiebnuna, unpcrfonlid)er Reiben bienenbc „fö>" bleibt im Vateirt. teael-
mfiftig unüberlegt, nameutlid) bei foldjen Reiben, welche WaturcrfdKinungen ober eine iim=
pfinbuug ber ©ecle be^eidjnen (wie tonnt, pluit ningit, miseret, piget, accidit, decet, con-
stat u. a.). 9lbcr in mandjeu fluabiürfcn, in u>cld)cu ein 3>orgnng, eine Vage, eine
l'd)affenf)eit ber llmftänbc bejeidjnet wirb, biiirft bei Mnteiner baäbeutidje »c«'* burd) res
iui->, j. ^. Res venit ad arma atquo pugnam „cö fam jum Kampfe": res venit ad
roanas (ad fustes, ad saxa, ad certamen, ad pactionem, in contentionem. prope
8eces8ionem, a consilio ad viin); res haud proeul a seditione erat; res est ia peri-
<ulo, in angusto, in Biirarao discriinine „eÄ fiefjt äuReift) frititd) au$"; res ad vira
spectat „e3 ift auf GJeumlt abgefeben"; rem ad arma deducere „ei* auf (Sntfd)eibung bei
I «Offen aufommeu laifen" ; res eo (ob. in eum locum venit, deducitar, ut „eä tontmt
babin (ob. fo loci!) bafo": res bene (praeclarc. male) sc habet „e$ ftebt gut": res melius
1 procedit (ob. it) quam putaram „e$ gebt befier" ; tentata res est, si „ed nmibe ueriudjt,
ob" ; quid rei est „nun* giebt e<J" ; res milii tecum est „id) babc cä mit biv ju lbun* ;
rem acu, ut aiunt, tetigisti „bu Ijaft es getroffen".
2. 1 ) Epicurus, quem ipsnm voluptatibus deditum non fuisse constat, nega-
vit iuennde posse vivi, nisi cum virtute viveretur. 2) Non onus id est
appellaneZtow, quod cum laetitia ac voluptate ieras. :i) Totas noctes dor-
mimus neque ulla fere est, qua non somniewtus. 4) Tnrpe est suos adiu-
vare nolle, triste adiuvare non posse. 5) Quo quis callidior est, eo invisior
et suspectior est detracta opinione probitatis (ob. ut quisque callidissimus
est, ita invisissimus et suspectissimus est d. op. pr.). 6) Hic fortasse
quispiam dixerit (ob. dicat aliqnis) : Qnod potest esse maius scelus quam
non modo hominem, sed familiärem hominem occidere? 7) Cave dubito,
quin mendacio et simulatione non plus effecturus 8t» (ob. effecturt simus
ob. efficiatur) quam ignavia atque nequitia. 8) Facile suspiceris Taren-
tinis, cum victoriam pecunia redimi posse speravissent, instituta Pyrrhi
displieuisse. 9) Maius dedecus est parta amittere quam omnino non para-
visse. 10) Apud Ciceronem haec scripta videntus: Bonos inter viros ami-
citia tantas opportunitates habet, quantae vix possunt die*; nam ceterae res,
quae plerumque expetimfur, opportunae sunt singulae rebus fere singulis:
divitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, voluptates, ut gau-
deas, valetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis. At ami-
citia res plurimas continet : quoquo te verte?7*s, praesto est, numquam in-
tempestiva, numquam molesta est. Itaque non aqua, non igni, ut aiunt,
crebrius utimur quam amicitia, atque si quis verum amicum intuetur,
tamquam exemplar aliquod intuetur sui. 11) Tentata res est, si oppidum
primo impetu capi posset. Nolite dubitare, quin res nobis futura sit cum
hoste acerrimo. 12) Cum Thebani belli ignarum aliquem ducem crea-
vissent eiusque imperitia res eo dedueta esset, ut milites iam saluti suae
metuerent, Epamiuondae consilium curaque desiderari est coepta.
3. 2)a§ 3ebrä«d)lirf)fte «inberoort (itopula) 0m\föen Subjcft unb ^räbifatS*
nomen ift esse (j. 5i. Vita est brevis. Ciconia est avis) ; bod) giebt cS aujjcr^
bem ttod) anbeve folmlattoc WcxH, iodd)C uid)t für ftd) allein, fonbem evp
Digitized by Google
— 3 - 4-5.
mit einem dornen ein DOÜftänbigeS ^ßräbifat au^umac^en pflegen, ©oldje
fopulatioe Serba fmb:
a) toerDen, fdjeiuen, bleiüni (fieri, effici, evadere, exsistere, nasci — videri
— mattere);
b) ju etraaS gemalt, genwljlt, ernannt toer&en (fieri, creari, declarari,
renuntiari, deligi, dedynari u. ä.);
c) für etroa§ gehalten toerben, als etwas errannt oefmtben derben (j>u-
tari, exütimari, censeri, duci, iudicari, haberi — cognosci, inveniri, re-
periri U. ä.; ba« $ er feit oon putari ift feiten, ton duci ungebräwblich);
d) genannt Kerben (dici, appellari, vocari, nominari, praedicari, salutari
u. ä.). Cf. 41.
$iefe Serba Ijaben ba§ «ßrabifatSnomen (2lbj. ober ©nbft.) im 9to*
minatlD bei ftd) (io^elter Siomhtatto): Nemo fit casu bonu*. Superioris anni
munitiooes integrae manebant. Servias rex factas est, Caesar et Servilius consules
creautar. Pietas erga pareutes iure maxima virtu« habetur. Homines facilius in
timore benign» quam in victoria gratt reperiuntnr. Iustitia erga deum religio dicitur.
Socrates oraculo Apollinis omnium sapientissimus iudicatus est.
Kmn. 1. »erben. Fieri beifet obne Webenbegriff „etwas werben" mit JRüdficht barauf, bafe
man ti Bieber nidit gewefen ift; — effiei bezeichnet ein burd) Äonfequcnj ftuwege gebrad)teä
ober auf ein beftimmted $iel geridjtcteS allmätjlidjed Serben; — evadere (eigentl. beraub
tommeit, beroorgefjen) „frtjliefelid) werben" beseidmet ba* Söerben ald Gnbrefultat ober (Sr-
gebnid einer allmfil)lid)cn, au "Ittüben ober SBedjfeln reichen (£nt wirf clung ; — exaktere
„werben" im Sinne uon „auftreten, beroortreten", um nad) irgenb einer Seite bin jut
wirfen uub fidj geltcnb ,ut madjen.
Hmr. 2. „"SöerDrn nuö etwaö" beißt fieri ober exsistere ex (feiten de), wenn ber betreffenbe
(*egctvjtanb aus einem früheren •>umuiiY in einen anberu übergegangen ift unb benu
gemäfe nidjt mehr baö ift, wa$ er fvüber war: Ex amico inirniens mihi factus es. Ule
ex oratore arator factas est. Alexandri amici reges ex praefectis facti sunt. Cf.
bageqen : „?lu§ beinern SBruber wirb nie ein grofecr 9Hann werben" frater tuus vir magnus
numquam evadet „9lu§ Stlcibiabeö würbe ein jügellofer unb ftoljer ©lenfd)" Alaibiades
ferox ac superbus factus est.
?lnm. 3. Apparere beifjt nidjt „fd) einen", fonbcni „erfch einen" im Sinne oon „fidjtbar
werben, jum SSorfchein fommen, fid) präventieren" ; in übertragener 3Jebeutung „erfichtlid) fein,
einleuchten".
Kinn. 4. Über haberi pro, duci in loco u. o. cf. 19, 9tnm. 2. — iDtandjc ber oben ange=
aebenen Serben tonnen, wenn fie nid)t bie Stelle ber Jlopula oertreten, in berfelben Steife
wie esse ald fonfretcä SJerb (cf. 5, Slnm. I) mit 9lbocrbien uerbunben werben, j. ©. Diu
Komae mansimus; Caesar ab omnibus benigne salutatus est ; virtus a multis partim
agnoscitur. 3)ejonber3 fteben ita unb sie präbifatioifd), wenn fie auf ein oortjergebrauditeS
dornen jurütfioeifen : Poetae Semper apud omnes saueti fuerunt et ita habiti ac dicti
sunt. Cethegus eloqnens fuit et ita habitus est. Laelins et sapiens [sie enim est
habitus) et amicitiae gloria excellens fuit. Cur me peregriuum dicis? nam si ita
sam, . . .
4. Xie Äüpulo est unb sunt (fowie esse in SBertnnbitiig mit ^artieipien, befonberd benen auf
-uras unb -ndus) wirb namenttid) in Sprid) Wörtern unb Sentenzen, furjen, febarf mar*
Herten ©egenfäfeen, rbetorifdjcu fragen, nffcftüollcn 9lu8rufcn, lebhaften Sd)ilbe =
rungen unb l£fjaratter iftif en, energifdjen Schlußfolgerungen, rafdjen Übergängen
u. ä. audßclaffrtl: Summum ins summa iniuria. Iucandi acti labores. Quot homines,
tot sententiae. Quid tarn dissimile quam ego in dicendo et Antonius? Sed haec
leviora, illa vero gravia atque magna. Mirum! minirae mirum! ridiculum! nec mirum.
An ille mihi über, cai mulier imperat? Cf. 551, 3, a
Slnm. gönnen wie erat, fuit, sit it. a. werben in guter s#rofa nur feiten auSgclaffen; bei ben
•Öiftorifem (bef. lacituö) unb Tidjtent feljleu fie bäufig in auffallcnbcr 2öeiie. (Cic. Off. 1,
152; Divin. 2, 141 ; Att. 2, 5, 2 ; 2, 21, 1 ; 5, 3, 1 ; ü, 11, 1; Farn. 10, 25, 2; Liv.
3, 26, 5.)
j. Esse heiftt bann Verbam Nubstautivuni, wenn e§ nid)t ald einfände Ätopula bient, foubern ein
l'flbftanbigeö fonfreteöj SJerbum ift in ber Ü?cbeutuug „oortjanben fein, erifttcren, leben»
1*
Digitized by Google
8. — 4 -
fid) bcflnbcn, fid) vergalten, fid) aufholten" iL L: £sf den« we* gtebt einen GJott-,
classis «d in porta „befinbet fid)"; mons Iura c«t inter Scquanos et Helvetios „liegt";
in Gallia nlteriore una legio erat „ftanb"; obsidio triginta dies fuit „bauerte" ; hic Über
\ est de senectute „banbelt" ; mos est „bervfd)t, befte^t" ; ex familia vetere fuit „flammte
ab"; epistula tna manu est „viif)tt bei"; esse in armis, in periculo, in honore, pro hoste.
Sinnt. 1. Vi ; o V. substantivum tann esse aud) mit VtDUrrbirn uerbunben »reiben: bene est
,ed ftebt gut"; hoc aliter (secus) est; ita (sie) res est, non ita est; prope, proxime.
proeul, praesto esse ; id ineeptum frustra fuit ; haec contra sunt ac dixisti ; dicta
impune erant; haec commemoro, quae »nnt palam; apud te tuto erimus ; ubivis
tutiu« eris quam Romae; diu est, cum te vidi; ruri fui sane libenter ; nunc mihi me-
lius est; in convivio iueunde ac comitcr fuimus; apud te omnia rectissime sunt u. &.
-Hiim. 2. Tictit baö bcutfdjc Jtbrn" ciitfad) ntr ^Bc^cidjnung einer d)ronologifd)en ober lofalett
Angabe (in Säften wie „Gäiar lebte im cvftcn Saljibunbert vor (S^riito", „$ie jc&t lebenbrn
sJJ?enid)cu", „GS lebte in rltl)cn ein SHauu ^amen* Xiogencö"), io ift c* nid)t burdj vivere,
joubern bunt) e*»e nt iiberfeften; beim vivere bciiit „(uod)) am Scben fein, fein iJebcn
oon etwaö erhalten ober f ritten, fein Vebcn (gut, fdjlcdjt, glütflid) u. j. to.» bin bringen".
— „Ocrrfdjett" ( - uovbanbeu fein, uerbrettet fein) in Sluebiürfcn tuie „c* ^errfdjt bic
Meinung, bie Sitte, ba* (iJcrüdjt; in ber Stabt herrfebt Smngcrtfnot" heiHte««e; (vigere unb
valere nur im (Sinne von „Weitung fyabcn, im Schwange fein, bie Cberfjanb baben, fid) wirf;
fam unb bcbeutungSooll erweifen"). — ©et Säorterflfirungen beifd esse „bebeuten, beiften",
$. 93. Sapienti vivere est cogitare; indbei. id est, hoc est „ba$ hetftt, bod beifei nämlidj".
G. I. Äoiiflniciij m t*röDifntö bei einem 6itbjett.
1) 2)aS berbale yxabilat ridjtet ftd) nad) beut Subjeft in v#erfon unb sJlu =
meruS: Ego valeo, si vos vale/i*. Virtus manef, divitiae pereunf.
2) SBefteht ba$ ^rdbifat au« Kopula unb dornen, fo richtet fief) bie ttopulii
als Scrtaim nad) bem oubjeft in *ßerfon unb Numerus.
a) Oft ba8 ^tftbifatSnomen ein «Djetttö (^artieip, 3al)ltuovt, «Pronomen),
fo ftimmt e3 in ftafu§, ©enuS unb «JhimeniS mit bem ©nbjeft über*
ein (ebenfo roie ba« attributive Slbjeftin mit feinem Subftantioum) :
Animus immortalw est, corpus mortale. Verae amicitiae sempiternae sunt. Verba
consulis haec fuerunt.
Änm. 1. 3ft baö Subjeft ein 3ufinitio ober ein ganzer Saß, fo ftebt ba$ präbifatiue 9lb-
jeftiu im Neutrum Sing.: Mentiri turpe est Quod bona valetudine uteris mihi
pergrattn» est.
9(nm. 2. ©cnu baö Neutrum etneS Stbjcftiu* a!3 Subftantlö gebraucht wirb, fo richtet
eft fid) im OS:id;lcd)tc nid)t nad) bem Subjeft: Virtus bonum („ein (*ut") est Fidentiae
contrarium est diffidentia. Turpitudo peiu* (wein gröBcrc* Übel") est quam dolor.
Mors est extremum („bad (Sube") omnium rerum. Servitus postremum malorum est.
(Übrigend ift btefer C^ebmud) in ber $rofa auf gan^ wenige fubftantioierte Äbjenioe befebränft
|cf. 180, 1, bj; in Sätwn wie „bic Wilbe ift etwa« Gvbabencö", wbic 6d)meid)eici ift ettoao
^ä6ltd)cd" barf burd)auö nid)t bad "JJcutnun beS Vlbj. in 9tnwenbung fommen, uiclmcb v ent
weber: dementia divina est, adulatio foeda est, ober dementia res divina, adulatio
res foeda est (cf. 152. 10). ©atu, anbercr ?lrt finb Sähe wie: /dem voluptas est 9U0{!
indolentia; tu aliquitl esse videris; tu vero quid es? quod homo est, /toc non est
equus; aliud est oratio, aliud disputatio; beim in berartigen Säßen wirb ber im Pro-
nomen Uegenbe SBegriff nidjt auf bic Spbäre be« ju i^m gebörigen Subflantiobegriffe* be=
fdjrönft, fonbent in feiner WUgcmcinbeit gebadjt (esse = „bebeuten, oorfteücn, ©eltung
baben"). 3)id)tctftcUeii wie Triste lupus stabulis ober Varium et mutabile Semper
femina finb bem (9vied)ifd)en nad)gcbilbet).
?lnm. 3. 3ft bad präbiratioe ^bjeftiu ein SupcrlatlU, oon welchem nod) ein partitiuer
CVJ c n i 1 1 ü abt)ängt, fo vi. in et cd fid) in ber Siegel nad) bem Wenno bed Subjeftd, nid?/
wie im Teutleben nad) bem ($cnud bed ©enitiod: Elephantus omnium bestiarnm
maximus est. Hordeum omnium frugum mollissimum est Accipiter omnium avium
rapidissimu» est So aud) in ber «nrebe: Quid agis, dulcissimc rerum?
b) Oft ba§ <Präbifat§nomen ein SubftttntiO, fo ftimmt e§ mit bem Subjeft
nur im RafuS übevein: Romani fuerunt populi« fortissimt«. Somnus
est imago mortis. Athenae fuerunt lumen Graeciae. — 3ft e§ aber ein
Digitized by Google
Substantivum mobile* ober comwwne,** fo richtet c§ jtd) aud) im ®enu§
unb Numerus nad) bem ©ubjefte, luirb alfo ganj roie ein 9lbjcftio
bctjaitbclt, (für ba$ feljlenbe Neutrum tritt ba£ 3)ia$fulin als (§rfat3 ein) :
Stilus est optima* mngister dicendi. Vita rustica diligentiae magistra est. Tem-
pus est optimu« vitae magister. Sol temporum ac siderum rector est. Aquila est
regina avium. Athcnae omnium doctrinarum inventrices fnernnt. Invidia est assi-
dua comes eminentis fortunae. Divitiae dners blandae sunt ad voluptatem. Tem-
plnm potest irravissimw» testi« esse. (Scljr auffcülcnb Sali. lug. 64, 5.)
Xmn. 4. Senn bad Subjcft unb ba$ prfibifatfoe Subftantit» uerfdji eben cd (Mcfd)lcd)t
ober u er fdjt ebenen 9?umcruö Ijabcn, fo barf fid) baö 33crbum nad) bem $väbifat3s
f ubftantive richten, luenn e$ biefem näher fteht (j. 3*. Soranus imago mortis nomi-
nanda est. Panpertas mihi onus v'mim est. Athenae clarissima urbs Graeciao fut7.
Gens universa Veneti appellatt tunt). tiefer Ükbraud) finbet ftctö ftatt, lucim ein 3" :
ftnitiu Subjeft ift fo. SP. Contentum suis rebus esse maxhnae sunt divitiae), feilen
jebocfi, roenn ba§ Subjeft eine ^cvfon ift (j. SJ. Iaculatores prima acies facta est).
II. Äongrucnj Deö ^rnbifatö bei mehreren ©ubjetten.
1) ©inb bie (Snbjefte ^erfonen (ober perfönlicfje begriffe), fo ftcljt bas
^räbifat :
a) gcroöljnlid) im ^Iurnl, roenn e§ auf bie ^erfonen gleidjmapig bejogcu
roirb, (befonbcrS roenn e3 ben Subjeften nachfolgt): Socratcs et Gorgias
ad summam seneclutem vixeruuf. Eius legationis Nameius et Verucloctius princi-
pem locum obtinebant Hoc mihi promiseran£ Pausa et Hirtius;
b) fettener fo, bog bog c§ ftcf) nad) bem junäcfjftfteljcnben 6ubjeft richtet,
(befonberS bann, roenn e§ ben (Subjeften oorau3get)t ober jroifdjen bic=
felben ein gefd) oben ift, ober roenn e3 bei bem bebeutfamften Subjcftc
ftety, ober roenn bie ©ubjefte jebe3 einzeln für ftd) genommen roerben
foKen): Condemnafur perpaucis sententiis Philodemus ciusque filius. Homerus '
iait et Hesiodus ante Romam conditam. Consulares senatusque cunetns assen-
sns est. Conon plurimum Cypri, Iphicrates in Thracia vixif. illugeiuölinlidi: Mater '.
tua et soror a me diligtrttr, Cic. Att. 1, 8, 1. In hac sententia Democritus, Em-
pedocles, Aristoteles fuif, Cic. de fat. 39. Ibi Orgetorigis filia atque unus e filiis
capto* est, Caes. b. p. 1, 26).
9lnm. 5. 3ft ber fluSbrarf senatus populusque Romanus Subjeft, fo fleht boö ^räbifat regcU
mäßig im Singular, iveil jene Subjefte a(3 eine Einheit betrad)tct iverben: Senatns po-
pulusque Romanus iutellegif bello opus esse. (9(u$nahmcn fcfjr feilen, 3J. Liv.
37, 45 med.)
2) Sinb bie ©ubjefte endjen (flonfreta, Slbftrafta, SMeftioa), fo richtet fid) [
ba§ ^rabifat geroöb,nlid) nad) bem näd)ftftet)cnben Subjeft unb jroar reget» 1
magig bann, roenn bie 6ubjefte als eine ©inljeit betrachtet roerben, (roaS |
namentlich bei 33erbinbung 5ufammengeb,öriger ober fmnoerroanbter Segriffe
ber 5flK iP)« Natura pudorque meus prohibe« („mein fd)ud)tcrne3 SScfen"). Religio
et fides (^gciuiffenbaftc Ircue") anteponafnr amicitiae. Cingetorigi priueipatus atque '
imperiam traditum est. Visa« nocturno tempore faces ardorque caeli. In me om-
nium ora atque oculi sunt conver«. Ad corporum sanationem multum ipsa Cor-
pora et natura vakf. Impedimenta et omnis equitatus sequebafwr. Aetas et forma
♦ Substantiv» mobilia finb: data (Ua, dominus domina, filius filia, magister magistra,
minister ministra, nuntius nuntia, rex regina, victor victrix, adiutor adiutrix, effector
effectrix. expulsor expultrix U. q., (im »weiteren Sinne audi pater u. mater, frater u. soror).
— 3m b i I b 1 i Cb e n Sinne heißt „ Ob a t e r " faft ftctd parens, „ vJ?i u 1 1 c v " parens ober mutrr ;
Sotjn, Xoditcr, Äinb alumnus alumna. — 2>aä feminin üon auetor heißt flnjfiid) nid)t
auetrix, fonbent aiicror (Liv. 40, 4, 14). — „Sflouin" ancilla, nid)t gut serva.
*♦ Tic luiditigftcn Sohstantiva comnutnia finb: dux Führer, ^iihrcrin; artifex Üüuftlei,
Äüin'llmu; ha cs, comes, testis, vindex, parcnst adulesccns, iuvenis, sacerdos, cnstos, infans.
Digitized by Google
et super omnia Romanuin noraen to ferociorera facif. Selten ftcl)t ber x]3lural,
roenn baS ^räbifat auf bie fadjlidjen Subjekte gemeinfam belogen it»irb:
Vita mors, diTitiac paupertas omnes homines permovcnf. Laetitia et libido in hono-
ram opinione \ersantur. Sunt in nobis consilium, ratio, prudentia.
3) 6inb bie ©ubjefte nid)t einfach fopulatio uerbunben ober afnnbetifd) an ein =
anbergcreib,t, fonbero burd) forrefponbterenbe ober bUjunftioc Ron-
junftionen troneinanber gefonbert ober ausigcfd)loffen (burd) aut, aut
— aut, vel — vcl, et — et, nec — nee, cum — tum, non modo — sed etiavi
je.), fo baß eine -Bufammenf affine berfelben entroeber unmöglid) ift ober
bod) nidjt beabfidjtigt roirb, fo richtet fid) ba§ s}Srabifat nad) bem närfjft^
ft c l) e n b e n Subjeft, (roeldjer 2lrt aud) bie Subjefte fein mögen): Non ego,
sed tn hoc dixisri. Et castra et Iegiones et iinperator in pericalo versafnr. Ant
tu ant pater hanc epistulam scripsit. Aut tu hanc epistulam scripsurt aut pater.
Et ego et Cicero mens flagitabif. Opcrain dabo, ut cum cetera tum res publica
tibi nota sit. Crctnm leges sive Iuppiter sivo Minos sanxil. Nihil mihi novi neque
('im ss us neque Fompcius ad dicendum reliqntf. Non modo vires, sed etiam vita
me defict/. ISbenfr- bei anapbi>nfd)cr Einreibung: l'na lex, unns vir, unus annns
nos liberavit. Non castrorum munitiones, non altitudo montis, non murns oppidi
nos tardare potidf. — ßnivfilen ift jeboet) aud) eine 3iifammenf äff ung r'bcfonber* bei
et — et) ni&glid) : Et ego et tu consnlcs fut'nm*. Et filius et patris filius remisst
sunt. In dccemviri8 neque Caesar neque Lentulus habitt sunt. Cavc, ne Sulpicius
ant Cotta plus quam ego apud te valere videanfur.
4) $a$ Dräbifattoc «bjettto (ober Sßarticip) fteljt,
a) roenn bie «Subjefte ^erfonen (ober perfönlidje ^Begriffe) oon gleidjem
©efd)Icd)t ftllb, in bemfelbcil ©efd)led)t: Hannibal et Philopoemen ve-
neno absnmpt» sunt. Inno et Minerva Troianis inimiene erant; ijnb fic DOU
oerfdjiebenem ©cfd)lcd)t, fo ftef)t ba§ <)$rcibifat§abjeftiü im ÜOToSfulin:
Pater mihi et mater mortui sunt. Pavoncs et columbae araici sunt.
b) Sinb bagegen bie Subjcfte Barett, fo richtet fid) ba§ «ßräbifatSabjeftiu
geroö^nlid) nad) bem näd)ftfteb,cnbeu ©ubjeft: in me omnium vestrnm
ora atque oculi conversi sunt. Impedimenta et omnis equitatus secuti« ext (cf.
Hi 2). ©eltener wirb e$ auf bie Subjefte gemeinfam belogen, unb in
biefem ftaHe ftefjt e3, mögen bie ©ubjefte gleiches ober ungleiches ©efdjledjt
Ijaben, im Neutrum $Uir.: Nox atque praeda hostes rcmorataäWMf. Stnl-
titia et iniustitia et intemperantia fugienda sunt. Murus et porta de caelo tactfi
erant. Honores, iraperia, victoriae fortui/a sunt.
9lnm. «. Hut wenn bic leblofcn Dinge fnmtlid) Feminina fiub, luirb bat ^rabifatsabjerth»
zuweilen in ba8 Femininum ^ 1 u r. gefegt, aber faft nur bann, wenn ein beu Subjeftcit
gcmcinfdjaftlidjcr ^luvalbegriff weiblichen ÜWchlcchtc* jui ergänzen ift: Carthago et Co-
rinthus eodem anno deletae sunt (sc. urbes). Sicilia Sardiniaque amissa« sunt (sc.
insulae). Grammatice qnondara et musice iunetae (aerunt (sc. artes). Sapientia,
temperautia. fortitudo cum volnptate copnlatac sunt, (llngcwöfjnlid) Sali. Cat. 51, 12:
fama atque fortuna eorum pare« sunt).
Httttl. 7 33ci bei tfeltcncn) 3>cibhtbimg von lebenben ffiffen unb Soeben ridjtct fid) bat
ilräbifat«abjeftii\ wenn alle Subjcftc Ijanbclnb (perfünlid}) gebacht lucrbcu ober bic $.tfotien*
uamen ben widuigern Söcgriff enthalten, nad) bem i^efd)led)te ber lebenben SScfen; anbenu
faflö wirb baS Neutrum $lur. gefegt, tnbem alle Subjcfte ali Sadjnamen gebaebt werben:
Rex regiaque classis una profecti sunt. Milites ipsi et signa militaria obscuratt
erant. Naves captivique restituta sunt. Romani regem regnumque Macedoniae
sua futura sciunt. Natura inimica inter se sunt libera civitas et rex.
5) 93efteb,en bie ©ubjefte au§ tjerfdjicbencn ^erfonen, fo b,at bie erfte ^erfon
ben Sorjug oor ber jroeiten unb britten, bie jroeite oor ber britten : Ego et
tu et amicus vicissitudinem fortunae experti sumus. Si tu et Tullia valctüt, bene
est; ego et Cicero valewu«. Illam meam cladem vos et omnes boni novistis.
Digitized by Google
— 7 —
7-8.
2lnm. 8. ?(udj in bicicm ftalle loivb ba* ^>väbifot oft nid)t auf alle Subjefte gemeinfam, fonberu
nur auf ba$ nädjftftctyenbc belogen: Vos ipsi et senatus restittf.
9liun. V. $*ei einer an nicrjrcic ^cvfonen gcridjteten Slnrcbc ober ftrage wirb jmoeilen bad
$räbtfat in ber ^luralform mit bem nur eine ber angerebeten ^erfonen bejeidjnenben H3 o = •
fatio oerbunben, um baburd) bie .^auptperfon oor tbren ÜJenofien hervorheben : Vos vero,
Attice, praesentem mo cura levafi*. Quid est, Cotta, quid taceft'*i' l'os, o CaUiope,
precor, adspirafe canenti. — Gine ber Umgang$iprad)e entlehnte 9lu»?brurf<ttocife ift bie
$erbinbung beä inbeftniten ^ronomenS aliquis (ober quis) mit ber 2. %ktf. beö 3n,Pc™l»u*
im Plural: Apcrifa aliquis ostjum „madje bod) einer bie Hjfln auf" (eig. „bu ober mer
joni« ba üt, öffnet bie $hiii"). Vlbnlid) oerbinbet SSergil aliquis mit ber 2. i*erf. in bem
Mannten Skrfe: Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor.
7. 1\t fogen. l'onstruetiones ad sensum (x«t« oivunv) entfielen, menn fid) ba3 ^riibifat ober
Attribut im 9rumcru* unb GknuS niebt nad) ber grammatifdien frorm be$ Subjert«, fonberu i
naa) bem Sinne bcSfclben richtet. $a biefe Konftruftioncu bei ben befteu älaffifern nur au$s
naljtitfweife oorfommen — (bei 2ioiu3 ftnben fic fid) ferjr häufig) — , fo tfjut man am befteu,
fie beim Vatcinfdjrcibcn gau$ ,m meibeu. — Sic ftnben fid):
ai bei Äolleftibrn loic mttltitudo, vis, numerus, turba, pars, manus, plebs, populus, civitas
u. a.: Magna multitudo hominum in urbem convenerawf. Pars navium haustac sunt.
Nobilitas rem pnblicam deserueraur. Cetera classis, practoria nave amissa, (ugerunt.
cäüd) bei Stöbt es unb Öänbernamcn: Latium Capuaque agro multati sunt.) De-
lecta iuvontns magna vi obsistebanl. (CSicero gebraud)t biefe Sinnfonftruftiou nid)t bei
bem ^räbifatc bedfclbcu Sa^cS. fonbero nur, menn in einem folgenben Safe ber bc-
tvcffenbc ÄoUcftiobegriff ali Subjeft 511 ergänzen ift: Multitudo contaltt se ad Epicuri
diseiplinam, quod illecebris voluptatis invitabflnfw. Hoc idem generi humano
evenit, quod in terra collocatt sunt);
b) bei milia mit einem (V>euitiu: Duo milia Tyriorum crueibus affixt sunt. Ad septem
milia hominum in naves imposito* Neapolim transmisitj
c) bei unfigmtli^en Kllftbtfttfeit: Capita coniurationis securi percus*/ sunt, lila furia
(sc. Clodius) . . . impunitatem assecuttt* est. Duo fulmina imperii nostri, Cn. et P.
Scjpiones, in Hispania extinot» occiderunt. Duo importuna prodigia („Ungeheuer
oou ^Nenfchen"), quo* . . . .;
d) bei ben piirtitiücn SluSbrürfeu uterque, quisque, alius — alium, alter — alterum ü.& :
Uterqne eorum exercitum ex castris edueuw/. Levissimus quisque novas res ma-
lebanf. Alius alium in pugna trucidavertint. 2ioiu$ oerbinbet aud) nemo, acuter, nec
qnisquam 11. ä\, locil ber Plural nulli homines barin enthalten ift, mit bem Plural, 5. ^.
Nemo eoram aut ipsi -venerunt aut nuntium misenwf. Neuter consnlum potuerant
hello abesse ;
e) loenn JU einem Subjeft im Sing, nod) ein anbereS Women burd) bie ^räpof. cum binjuge^
fügt ivirb: Ipse dux cum aliquot prineipibus capiunrur. Hamilcar cum suis Sicilia
docesserunr. Lentnlus cum ceteris constitueranf. (Cicero aber fagt: Domitius cum
Messala certu« esse videbafur. Tu ipse cum Sexto quid cogit«, scire velim).
flnm. 1. löei partim — partim (=alii — alii) mirb bie Äonftruftion nad) bem Sinne ftet«
beobndjtet (i-f. 47, ?(nm. c). — $*ei unus et alter „einer unb nod) einer, ein ^aar" unb
unus vel (aut) alter „einer ober jmei, einer bis sroci" ftebt ber Singular: Unus et alter
dies intercesseraf.
Sltm. 2. 5Bead)te aud) folgenbc Sinnfonftruftioneu: Domitius Massiliara pervenit atque
ab eis (sc. Massiliensibus) reeeptus urbi praeticitur. Veiens bellum est exortum,
quibus (sc. Yeientibus) Sabini arma coniunxerunt. Calliditas Graeca, apud quos
(sc. Oraecos) fallere hostem gloriosum fait. Reliqua multitudo fugere coepit, ad
quo* consectando* Caesar equitatum misit.
8. 1) Rem pnblicam mihi crede staturam non esse, nisi ignavia, avaritia,
iniustitia ex ea sublata erit. 2) Orphei cantus tarn dulcis fuit, ut non
modo homines bestiaeque, sed etiam saxa arboresqne allectakt (ob. allec-
t&tae) esse dicantnr. 3) Et Miltiadem et Cimonem filinm virtnte bellica
excellenttw (ob. excellentes) exstitisse proelia ad Marathonem et Eury-
medontem commissa testimonio sunt. 4) Periculum non est, ne milites
imperatoris severitatem conquerantur, dummodo iustitia, fortitndo, con-
Digitized by Google
— 8 —
- silinm ei adinnctto» sit. 5) Senatus populnsque Romanus turpem pacem
a Mancino cum Numantinis pactam repudiare non dubitawf. 6) Qtianti
amicitiam faciendam esse veteres philosophi existimaverint, eo ir>so appa-
ret, qnod veros amicos optimam pulcherrimamquo supellectilem habende
(nid)t gut habendem, weil ba§ 6ubjeft ein ^erfonenname tft) esse professi
sunt 7) Nec Demosthenes nec Hyperides natnrao coneessrt (ob. con-
cessenmO; nam Ule veneno mortem ipse sibi conseivit, hie supplicio
affectus est. 8) Hoc nec tu nec quisquam alius negaverrt (ob. nec tu
negavem nec quisquam alius) Athenas in certamine artium Semper vio
trkes fuisse. 0) Rosam omnium florum pulcherrimam esse constat.
10) Nihil magis tibi suadeo, quam ut meraoriam quantum possis exer-
ceas, ut eam habeas certom omnium, quas didiceris, rerum cnstodem.
11) Magnus numerus hostium fugatorum per agros dilapstte est (nidjl
dilapsi sunt)] aliud agmen propinqua oppida petiv/f; plus tria milia
captivorum trucidato (nid)t trucidati) sunt. 12) Tibi persuade timorem
nec certum nec diuturnm» officii magistritm esse. l.'J) Die, qui sit fac-
tum, ut aqnila appellaretur armigera Iovis. 14) Hodie etiam sunt, qni
Stellas crinitas bellorum, pestilentiarum, aiiarum calamitatum praenuu-
! tifls esse opinentur. 15) Magna vis latronum perditorumque hoininum
in urbem convenero< (m'ci)t conveneranf); quorum pars domibns stra-
mento tectis ignem subiecitf (nidjt snbiecenmt), pars portas occupavj/.
ut civibus fugam intercludere? (ob. v]3lur.). IG) Lydis, cum rebollavissent,
arma equiquo a Cyro adempta (ob. adempti) sunt. 17) Nullns fere dies
praeterit, quin mater, simulatque cuiuslibet rei neglegentem me vidit,
dictitet: Ordo conservator vitae opportunitatisqne parens est. 18) Quid
est, quod tu et frater, qui plurimum adhuc fidei meae tribuenYi's, nunc
vereri incipiafi's, ne ego amicique mei res vestras parum diligenter
geramus? 19) Qu«»» comitem homines habere possunt meliorem quam
- rectam conscientiam? 20) Quamquam omnia apud vos bene et rede esse
tu tuique scribiY», tarnen ad vos non veniam, quia Romae tuto me non
fore scio. 21) Quod Horatius pecuniam ait omnium rerum esse reginam,
idem ad nostram quoque aetatem pertinet (ob. in nostram aetatem cadit).
• 22) Quis est, qui dubitet, quin leges validissimae rerum publicanim
custodes (ob. conservatmes) sint? 23) Hannibal, cum peteret Alpes, ad
Druentiam pervenit, qui amnis (Alpinus) omnium Galliae fluminum diffi-
cillimtts transitu est. 24) Ut non omnem errorem stultitiam dicend«w
(ob. dicendam) esse facile concedo, ita in errore perseverare stultitiae
i esse dico. 25) Sunt qui per ora vestra maguifice incedant sacerdotia,
consulatus, trinmphos ostentantes, perinde quasi ea honori dato, non
vi rapt(i ab eis sint.
fc. mtv'ibut unb Slupofition.
9. 3m $eutfd)cn werben oft jWd ©ubftanttoe (näntlid) ©enu3 unb SpedcS) attri6utiu gufMune»
gefallt, loic „ba3 SHort ?iebc", „baS Vernum laufen". Ginc folctje BufammcnfteOunfi iff
im Vatciu. nur bann gcbriiudjlid), wenn bicfelbe Snd)c juglcid) burd) efnen Gigennamen unb
ben betreff enben ©attungänamen be^cidjuet wirb, wie: Arohias poeta, Tanrus mons, insula
Sicilia. flumen Rhenus, urbs Roma, oppidum Ger^ovia, mare Oceanus; (ber (Wen. iß
fjicr feiten, wie oppidum Antiochiae, flumen Asturae, promunturium Miseni). 3n a^tn
Digitized by Google
— 0 —
10-12.
anberen Jollen mufe baS Sffiort, welrtVS bie SBeftimmung enthält, im Genitivig epextgeticas
(cf. 69) ftef)en, fl. 23. Nomen amoris, verbum i-urrendi, flos ro&ae. Cf. jebod) 55, 91 um. 4.
91nni. .^u bead)ten ift /urft Dor ben Hainen ber Jycftc itnb Spiele: ludi Olympia, ludi Flo-
redia, Megalensia, Consualia (uirfjt ludi Olympici, Florales etc.)
1) Verbnm iposcendi supino caret. 2) Vocem lupi constat propin-
quam esse nomini Graeco Xvxov. 3) Nomen yietatis levius pro tuis in
me meritis videtur esse. 4) Euphrätes fluvius ex Armenia oritur. f>) Sar-
des urbs in Tmolo monte sita erat 6) Gens Scipiowtim multos fortissi-
mos viros tnlit. 7) Triste est nomen c&rendi, qnia vis ei snbicitur non
habendi, quod requiras. 8) Extra Graeciam magna dicendi studia fue-
runt maximique honores huic laudi habiti illustraverunt nomon ora-
toris. 9) Quam bene Cicero de ro publica Romana meruerit patefacta
coniuratione Catilinaria, eo ipso apparet, quod cives enm panlo post j
ornaverunt nomine patrw patriae.
10. 3uu*'t«» werben Snbftanttoe als attributtue «ojcftltir mit anberen Subftantioen ucv=
bunben, namentlid) bie Snbstantiva mobilia auf tor (cf. 166). 6o fagt man aud) in ^rofa: '
exercitus Uro „ein ungeübte« £cei" ; exercitus victor „ein fiegrcicfjc« #eer" ; victrix legio ;
vietrices litterae „ein ficgberidjtcnbeö Sdjrcibcu" ; homo gladiator ; filius adtdeterns; 'iuvenil
consul; infam pner; soror virgo „unuertjeiratet" (innnpta nur bichtcrifd)) ; mulier ancilla; \
proavi reges; anus sacerdos ; vulpes mas, anscr femina ; bos arator „^Jflugüici" ; foede-
ram ruptor dux; effector mundi dens „fBcltfd)öpfer" ; fuit in Metello contemptor animns; |
in tarn corruptrice provincia; beUatrix iracundia „bie friegerifdjc 3ornfucbt" ; delelrix
hniu» imperii sica „ber unfer 3?cid) mcudjelnbc £oIaV; liberator ille popoli Romani ani-
mus u.a. Gbcnfo werben ade SJölfcrnamcn in üßerbinbung mit ^erfonennamen abjef» I
tioifd) gcbraudjt, wie: miles Gallus, milites Persae, philosophns Syrus, I'oemis dux,
equites Thraces, pedites Hispani.
9lnm. 1. 3?tcf) tcr geb>n in biefem (*cbraud)c oufjevovbentlid) weit: artifex motus, artifices
raanus, turba incola, invenes anni, senes anni, hospita aequora, servum pecus,
victricia arma etc.
91nm. 2. $ie römifdjen ©en Hin amen auf mm (unb bei ber claubifdjcn Familie ber Samume
Appius) werben bann als 91 bj. gebraucht, wenn bie ftamilic ober (Scfcjje. bauten
unb öffentliche Stiftungen be^eidjnct werben: gens Cornelia, lex Aemilia, leges
Clodiae, via Flaminia, Appia via, theatrum Pompeium. Cf. bogegen classis Pompe-
iana, partes SuUanae, familia Catowiana, consulatns Marianus etc.
11. ®el)ört ein attributioeS Stbjcftit» &u äroci ober meb,r Subftantioen, fo rietet \
e§ ftd) nad) bem nadjftftetyenben unb wirb entmeber »or ba$ erfte ober
hinter ba3 erfte ober jjinter ba§ letjte, aber nid)t cor ba$ le^te berfelbeu
aejMt. 911)0 „Diele ©übne unb Xötfjter" multi filii et filiae ober filii multi et filiae ober
filii et filiae mult n> , (aber nid)t filii et multae filiae, weil in biefem Salle multae nur ,\u \
filiae gebort). Cf. 536, 2. $htr bann, roenn baS 2lbj. einen befonbem sJIad)brncf
hnl, roirb e§ bei jebem Sllbft. lüiebert)Olt : In Sempronia mnltae faoetiae multusqne
lepos inerat. Suavissimum bominem et summi officii snmmaeque bumanitatis. Homo
summa potentia summaque fortuna. Mea opera meumque Studium.
1) Cunctai terrae mariaque (ob. terrae cunetae mariaqtie ob. terrae
mariaque cuneta) Eomanis patebant. 2) "Victoria Poenis multo sangaine
ac vulneribus stetit. 3) Volusenus consilii magm et virtutis est. Cf.
and) 160, 1.
12. $ie grie^ifcb,e eprac^e b,at bie ftreifjeit, «DtJcrbicn in ißerbinbung mit bem
2lvtifcl {o, rit 16) al§ nttribiitioc «bjefttöc 5« beb,anbeln, unb aud) im $ent*
fdjen fann ju jebem ©nbftantio ob.ne roeitereS ein s3lboevb als Attribut tyt!tyu>
gefügt merben, roie: „5)te 3Bälber umljer, bet 53aum l)tev, bie SBoften oben,
ba§ ^5orj bort unten". sMu ber Lateiner oerbinbet im aügemeinen feine
Digitized by Google
- 10 —
Dcrbtcn unmittelbar mit ©ubftantioen, fonbcrn ücrinanbclt biefclbcn entrocbcr
tu ciu entfprcdjcnbc* flojettio Ofronomen), ^. Hic ho mo „ber SRaim fjicr" ; illa
arbor „ber ÖttUm bort"; id itcr „bie Steife borttjin"; ober er bebient fld) eine§ $Helatt&=
ftlfoCS (refp. ^artictpilimS), Homines, qni nunc sunt „bie Staffen b,cut5utaac" ;
gentes, qaae circa incolnnt (= gentes circa incolentes) „bie 3?i>Ifcvfil>aftcn unitjcr".
21u3nat)mcn non biefem ©ebraudje ftttb — abgefefyen non beu unten ermähnten
fällen — fo feiten, baß fte faum 51t eiuer Wadjaljmung berechtigen, ^ebenfalls
felje man barauf, bafj ba$ Slbucrb ntr^t allein bei bem Gubft. ftetje, fonbcrn
ttüd) burd) ein anbcreS Attribut gcftüfct luerbc, fo ba($ ein fogen. gcfd)l off citri'
flnotirutt entfielt (cf. 13, Slnm. 3). 311 biefer Gdfe finbai fiel) and) bei guten Sdtrift*
ftellcru ^tnucitcu 9lu8briirfc luic: omnes circa gentes, duo nimul bella, multa ante mala,
multa passim agmina, nuda infra glacies, omne inde tempus, tauta quasi (itillatio,
dcornm naepe praesentiae, discessus tum mens, omnes undique parricidae, nullo publice
emolumento, magno privatim periculo, hi deineeps anni, mca adhuc lenitas, ego pacis
Kemper laudator It. ff. — »Uönttljmm:
a) foldje fädjlidje Subftantiüa, bie eigentlich Partie, perf. pass. ftttb, luerbcn
ebenfon)ot)l mit 3lbjettit)en al$ (im gangen Gäuftfler) mit Slbüerbien r»cr-
bltnben, alfo: Praeilare ob. egregie factum neben pracclarnm ob. egrcgiiim factum,
iniuste, improbf, nequifer, superbr factum neben itnprobum, hostil?, illustre, glorio-
1 siem factum; ftctd beut, male, rede factum, aber mit bem Superlativ ftet* fortissimum,
pulchurrimum, pessimum factum; — facete uub facetum dictum; brevtfer et com-
mode dictum neben brevc et iocostoa dictum ; mea superiora praedicta ; acute dicU»
et sapientrr responsa; cogitabam eins multa inique constituta et acta tollere ; aJi-
cuius bene inventis obtemperare.
Htm. 9?cbcu facta roirb befonberfi für ÄricgStfjoten attrf) r«8 gestae gebraudn unb ^iuor in
SJcrbinbung mit ben Slbjeftiocn multae, magnae, memorabile*, praeclarmimae, praeatan-
tissimae, iuftyrenb anbere Attribute mit 9( Dt) c v b i c n angegeben »reiben, j. SP. res prospere
(fortiter, feliciter, male, Ktrenue) gestae. Tie ^Jcvfon ftefjt bei res gestae gcioörjnlicb
im Weuitio, (fcltener mit a c. abl.); al|'o Athcniensuon res gestae, clarissimorwm
regwm res gestae; fo aud) nieae (tuac etc.) res gestae — res a mt (a te u. f. tu.) gestae.
Cf. Omnes clarissimorttm duciou res gestae cum tuis conferri non possunt. Mihi
videor de omnibus rebus eius gestis dixisse. Tuac res gestae notae sunt. Con-
snles de rebus a se gestis agunt. Meum illud iter ob pracclarissiraas res a me gestas
suseeptum est.
b) 3a t) lab ü erbten roerben mit 9(mt$namen uerbunben, welche in Slppofttion
fte^en : Marius primum (Herum, tertium, septimum et postremum) consnl. Mari» bis
(ttr, septie$) consulis vita.
c) 3lbuerbien geben bei einem (Subft. nid)t eine neu fyinjutretenbe ©igenfdjaft
bcSfclbcn an, fonbem beftimmen bie in bem begriffe be^felben liegenbe (Stgen^
fdjaft bem ©rabe XlCufy: plane vir „ein ganzer Wann", b. f)- ei» SR«!« im oolltom-
mcnen Sinuc be« Portes (.(^egeni. parum vir „in ,ut gevingem (^rabc ein ü)iann"); natura
plane, artifex „eine üollenbctc äüuitleriu"; vir egregius ac rrre Mctellus „ein cdjter
'JKctcIluS" ; vere victor, homo vere Romanus, paene miles „ein f)albcr Solbat" ; houio
magis vir inter mulicres proferri non potest ; Cicero admodum pucr, admodum senex.
3n?ar gilt im allgemeinen bie SRegel, bafj ber Sateiner eö nermeibet, einen
^räpofttionalauSbrutf at§ «ttrfbiit unmittelbar mit einem ©ubftantiu ju
uerbiltben. [ gr gelnaud)t ftatt beiien :
1. einen @enittt>: litterae Darei non Tariu?, bellum Poenorum gegen bie $unicr, trans-
itus Alpium, triumphus Boiornm, prospectus maris etc. ;
2. ein «DJfftlti: bellum Punicum gegen bie ^unicr, Cicero Arpinas wß «rDinmn, corona
aurea oon (Mb (1I>3, c);
3. ein binsugcfügtcS ^ßartteipiutn : bellum cum Poenis gestum, urbes ad mare sitae, clades
ad Trebiam aeeepta etc.;
Digitized by Google
— 11 -
14.
4. einen HrIftÜft(| : necessitudo, quae mihi est cum illo ordine meine Skrbtnbung mit
jenem Stanbc; Taciti Über, qui est de veteribns Germanis.
$odj finben fid) oon btefer sJteget oieljacfjc Stuönnl)mnt, unb felbft bei ftlaffi;
fern ift bie unmittelbare 33crbinbung zweier Nomina burd) eine ^ßräpofition
nidjt ungeroötjntid). 6ie finbet ftatt:
a) fehj fjäufig bei SSerbalfubftantiöen, in melden bie verbale ftraft nod) beutlid) hcrvois
tritt: Reditas ad Antonium; transmissio ex Britannia in Galliam; a proposita ora-
tione degressio; cursus ad gloriam; excessus e vita; coneursus ex agris; veri a
falso distinetio; exercitatio in armis; conspiratio contra dignitatem tnam IL n.
91 um. 1. So and) bei Stäbtcnamcn: Alexandria discessus; Narbone reditus , noetnr- ,
nus introitus Smyrnam; domnm reditio; (iter Alcxandream : Cic. Phil. 2, 48).
b) bei Subftantiveu, welche eine («cnuitöfttmmung bezeichnen (Xomina affectuum), bcf. bann,
wenn bei bem regterenben dornen nod) ein Attribut (?lbj. ober (ilcn.) ftctjt, obev weint bie
Xcutlidjfctt e$ verlangt: Amor erga denm; pietas in parentes; mea adversus amicos
benevolentia ; Ciceronis de re publica cura; ex civibus amissis dolor n. ä. (cf. |
c) bei Angabe be§ UrfprungS, ber $crfunft, beä Stoffes, beS ©nnjen in SBcjictuing
auf einen £etl: Homo de plebe ; malus poeta de populo; ex Arcadia hospes; incola 1
a Tarquiniis; legati ab Alexandro; a Pyrrho perfnga; honos a senatu; rabula de
foro; ex India elephanti; litterae a Cacsare; statua ex marmore ; signa ex aerc;
homo ex numero disortorum ; commentarii de hello Gallico; oratio de imperio Cn. V
Poropei; oratio in Catilinam, pro Archia u. ä.
9lnm. 2. S)er 9?ame ber Sribuö, $u ber eine ^erfon gebort, tritt im bloftcn SCSI* jit bem
Tanten l)in$u, 18. Q. Verres Romilia (= tribüs Romiliac).
d) bei Angabe beä Crtcä, ber 3c'l< oc$ ©runbeö ^c.: Pugna navalis ad Tenedum;
Thnrii in Sallentins; insula in lacn Prilio; omnes ante Socratem philosophi; reme-
dium adversus dolorem u. a.
e) bei ber ^Jräpofition sine $ur llmfchreibung beutfdjcr ?lbjcfttvc, welche einen ÜHangcl be^eidjuen,
unb bei ber $räpof. cum, um ein Sjtcr}eb,cnfcin mit etwa? anzugeben: Civitas sine imperio i
„berrfcherio«" ; sine luctu victoria „thröncnloS''; exercitus sine duce; sacra sine san-
guine „unblutige Cpfcr"; lectio sine ulla delectatione „unerquirflid)" ; homo siue sede
,, heimatlos" ; vir temperatus et sine metu; miles ignavus et sine animo u. a. Mulier
cum sordida veste; fletus cum singultu; otiurn cum dignitate „ehrenvoll"; interitus
cum scelere; mors cum gloria; vitae cnltus cum elegant! n „gefd)mttdooll" IL n.
?lnm. 3. 58öQig tobcllo« finb fold)e proportionale ?lu*briidc bann, wenn fic awifchen 9lttrU
but unb regicrenbem Subfiantiu ftc^en, weil ^ierburd) bie fonft getrennten Scgriffc gut
(Einheit ber SJorftellung vcrfdimei^en (grfdjloffcncr SluöDrurf, cf. 12). Man fngt
alfo gut. multae in Graecia urbes; tertins de philosophia Uber; Marcelli ad
Nolam proelium; Caesaris in Hispauia res secundae; eins in ptovincia statuac;
summi ex Graecia homines etc.
14. ($$ giebt sroei Hrten oon ftpfOfUtoncn, nämlict): 1) vclattoc 2Ipo Optionen,
roeldjc für einen SHelatiofatj ftefjen, 3. Romulus, Martis filitis, Romam condidit,
b. b. qui Maitis filius fuit; — 2) nöDcvUinle (ober üriiöif atioc i Slppofitionen, roeldje
für einen Slboerbialf at} fte^en (ober ben 3"f^«o, ba§ $ert)äUni$ ber bc-
treffenben 'ißerfon ober ©adfje toäfyrenb be£ au§gefagten Vorgangs näfjer be*
jeidjnen), roo im ^eutfdjen „a(§" 51t ber Slppofttion gefügt roirb, 53. Cato
•enejE historiam scribere instituit, b. I). cum senex esset, „als ÜJrciä".
Änm. Senn fid) eine 9lppofition auf einen ganzen 3a begebt, inbem fic eine aus ber im
Sajjc ausgesprochenen $anblung b«vorgc()cnbc iltfir fung ober einen Grfolg, ein Grgcbnid
ober eine ?Ibfid)t bezeichnet, fo wirb fic regelmäßig burd) einen u oll ftiinb igen fltclattn*
fap auegebriieft. Ct. „ÜJian brad) ba« Vager ab, eine (Ermutigung für bie fötaler" mota
sunt castra, quae res Romanis auxit animos. „ÜNein 3Jnter ift gcfteni geftorbeu, ein
id)rerfltd)ed Ungliid für mid) unb meine ftamilic" pater meus heri mortuus est, quae
res mihi meisque calamitosissima est. Lacedaeraonii Agiin regem neeaverunt, quod
numquam antea apud eos acculerat „ein biä bahin bei ihnen unerhörte« liteifluift".
Ipsi militeß quosdam turbatores tradidernnt, quod erat documentum fidei „ein 2?e*
70, Hnm.).
Digitized by Google
15—17
— 12 —
»eis ibjcr Xreuc". — Selten ftefy in biefem Jafle lateinifd) eine flppofition (im 3tom.
ob. flec., jenacrjbem c« bie Äonfiruftion bc« 8at>e$ »erlangt): Vulgo ex oppidis Porapeio
gratnlabantur, ineptum MHM negotium. Admoneor, ut aliqnid etiara de humatione
et sepaltura dicam, rem non dxfficilem. (Sint fold)e Slppofitum finbet fid) jcbodi bei guten
(£d)riftfteu*crn foft nur bonn, wenn fie ben «Sinn eine* abfdjlicftenben Urteilt (iSpi pfjonem »]
bat ober einen (oft hronifcqcn) StuSruf bilbet: Nnmquam se minus otiosum esse Scipio
dicebat, quam cnm otiosns, nec minus solutn, qnam cum solus esset: magnifica
vero vox et magno viro digna! Di< itis non intellegere vos, quam dicatis voluptatem:
rem videlicet dxfficüem et obteuram! Cf. Cic. Tusc. 1, 102; 1, 65; 1, 86; 3, 49; Fin.
2, 75; Or. 75; de Or. 2, 79.
15. £at ba$ ©ubjeft eine 2t pp oft tion bei ftd), fo rietet ftd) ba§ ^rabtfat borf)
nad) bem cigentlidjeu Snbjcft, befonbevS roenn baSfclbe eine <ßcrfon bc-
jcidjnet. Senn aber ber #auptnad)bvucf auf ber Slppofition liegt ober roenn
ein geograptyfdjer ©igennnme bie Sörter urbs, rivitas, oppidum, cotonia,
/Turnen, huhu u. ä. als Slppofttion bei ftd) fylt, jo richtet ftd) ba3 v}3räbifat
nad) ber Slppofition (cf. 23, 2).
16. 1) Syracusae, nobilissima Siciliae urbs, cum a Romanis defeeisse/, a
Marcello, quem ab ipsis aequalibus gladium Romanorum appellatum esse
constat, diuturna obsidione capta est. 2) Num Marcio cognomen Corio-
lanns propterea datum sit, quod Corioli, Volscorum oppidnm, illins
maxime virtnte expugnatum erat, non constat. 3) Scitote multoram saepe
hominum mores aura populari, temeraria vitiorum laudatrice, pessemdatos
1 esse. 4) Fieri non potest, quin amicitia funditns evertatur, si ex ea
pudor, cupiditatum moderator, erit snblatus. 5) In eo bello, quod Iones
cum rege Perearum gesserunt, perincommode accidit, quod Sardes, Ly-
dorum caput, incendio deletum est. 0) Postquam potentissimt reges ua-
tionesque (ob. reges nationesque potentissimac) a Romanis vi sunt subaett
(ob. subactae) atque omnes cirettm wäre intemum tetrae (= omnes terrae
circum mare int. sitae) eorum imperio parebant, ingens omnium rernm
mutatio facta est; nam populo eidem, qui labores, pericula, res asperas
facile toleraverat, otium et divitiae, aliis optanda (ob. optandae), fuerunt
perniciosa (ob. perniciosae). 7) En ciconiae redeunt, veris nuntiae! 8) Mar-
cius ira, pessima consultnVe, duetus bellum contra patriam gerere non
dubitavit
17. $ie bentfdje ^artifel „ttätttlidr rairb, roenn fte Iebiglid) $ur Ginfüfnumg einet
3Ippofition bient, gar «icrjt mitüberfe^t: Avaritiam si tollere vultis, inater
eins est tollenda, luxuries („nämlid) bie Sdjiüelgcret''). Te, consulem, appello („bidt, nmn*
lid) ben JtonfuI"). Omitto illas omnium doctrinarum inventrices, Athena?. (So faßt
„nämtid)* aud) bei ganjen (Säfjen roeg, roenn bicfelbcn eine Stppofttion bilben:
Satis perspicio, quid nunc maxime agas, ut („nämlid) bofj") mc pessunules. Caesar ab
Ariovisto idem postulat, quod legntis mandaverat, ne („baft nämlid) nid)t") Haedais
bellum inferret. — Diuv feiten wirb bafi oppofitioncllc „nämlid)" im Satein. airtgcbrüdt, uiib
$n>ar: a) burd) is est ober is qni est (luit. erat etc.) ober dico, um bie ftppofition mit 9vt>=
fecrem ??fld)bntd tjcrüorju^eben ober jcbc$ lUifjuerftönbitiö ju befeitigen (glcid) bem beutjdjcn
,,id) meine nämlid)"): Quam fuit imbecillus P. Africani filius, is qui te adoptavit!
Florebat tum in Italia potentissimis nrbibus Grae» ia, ea quae Magna dicta est. Stobt«
ift au bemeifen, ba& bei dico ber «om. in ben 91 cc. öcrumnbelt mirb, bie übrigen »cifu« aber
nnuernnbert fielen bleiben: Snperiores ad omne genus raagis apti crant, Crassm» dico
et Antonium (Cic. Tusc. 4, 36 u. 1C6 u. 219; or. 197; de 1. agr. 2, 95). Quam bester-
nus dies nobis, consularibu« dtco, turpis illuxit! Non ignoro varias faisse pbiloso-
phorum sententias, eorum dico, qui summum bonum in animo ponerent (Cic. Tose, o,
105; Phil. 5, 49, Plane. 30); - b) burd) »eilieet, videlicet, ninirnn, qaippe, wenn öic
Digitized by Google
— 15 — 18-19
«acw (oft mit ^ronle ober Unwillen) al# felbftuerftänblirf) ober leidjt ertlärlld) be^net I
werben füll : Senectus Semper agit aliqnid, tale acilicet, qaale cuiusque Studium in superiore 1
Tita fait Yocem consulis ferre non potuit Catilina, bomo videlicet timidus et permo-
destua. Sol maguus videtur Democrito, quippe boraiui erudito; — c) burd) et, que,
atqne. wenn „nämlid)" im ©innc von „unb jroar" au einen allgemeineren begriff einen I
ipeciefleren old genaue SJeftimmung anfnüpft (cf. 5U6, 1): Cecrops Aegyptius et Saita („näm- |
lieb, au* ©aiö") fuisse dicitur. Morbus pestilentiagu« ^„nämlid) bic W); — d) burd) !
ben lienitivus epexegetieu» (cf. 69).
18. 1) Cicero non modo ad im um illud geuus litterarum se contulit, quo
omnibas Romanis longe eum praestitisse constat, eloquentiam, sed a
uulla abhorruit omnium artium ac diseiplinarum ad hnmanitatem perti-
nentium. 2) Etiam probissimus omnium philosophorum Graecorum, So- •
crates (ober is qui fuit Socrates), poculum mortiferum hausit. 3) Haud
alienum mihi est visum de Brnto eo, qui rem publicam Bomanam in \
libertatem vindieavit, paucis exponere. 4) Quibusdam rebus facile con-
cedo vobis me inferiorem esse, genere (dico) et fama. 5) 0 te stultum,
qui tuo ipse fratri, homini videlicet certissimo omnique fide dignissimo,
diffidas! 6) Agesilaus Xenophontem Atheniensem, quem diligebat et
secum habebat, filios suos Lacedaemone educare iussit, ut omnium ar-
tium optimam discerent parendi imperandique. 7) Livius in prineipio
unius et vicesimi libri bellum maxime omnium memorabile, quae unquam
gesta sint, se scripturum esse dicit, quod Carthaginienses cum populo
Romano gesserunt. 8) Quid est dulcius litteris, eis dico, quibus infini-
tatem rerum atque naturae et in hoc ipso mundo caelum, terras, maria
cognoseimus ? 9) Socrates non modo hoc modo illud, sed idem Semper
dicebat, animos hominum divinos esse.
19. $te oor ber Slppofition ftefyenbe, jur 3lnfnüpfung erftärenber 3ufä&e bienenbe
^arrifet „als* wirb b,öd)ft oerfcfjieben überfe^t je nad> ber 99eaief)iing, in
roeldjer fic junt ©ubjeft ober *ßräbifat fteb,t.
a) (Sie wirb gar nidjt befonberS auSgebrücft: 1) bei ben Serben, roeldje mit
einem ^ßräbtfatänomen im 9lom. (cf. 3) ober mit bem boppelten Slcc.
(cf. 37 | oerbunben werben : Pracstitisti te virum. Cicero patronus extitit „trat a ( 3
Anmalt auf. Somnium verum evasit „erioieö fid) als mafjr". Pietas erga parentes
maxima virtus habetur „gilt ali". Hoc summum malum existiraandura est „ift
anjuieben aU". Fortissimos viros imitandos mihi proposui „als Sorbilber"; —
2) wenn ber mit „aW angefnüpfte 3ufat> etroa§ gaftifd)e8 fd)led)rn>eg be*
$eidmet, befonberS bei Angabe be§ SlmteS, ber SBftrbe ober be3 Sebent
alters, roäljrenb beffen S)auer eine s$erfon etroaS t^ut ober leibet: Cato
$enex historiam scribere instituit. Cicero consul patriam ab interitu vindieavit. Pe-
lopidas legatus in Persas est profectus.
b) §at ber mit „aU" eingeführte 3ufflti faufale 93ebeutung ober motioie»
renbe, argumentierenbe Straft, fo mufc »al8u balb burd) ba§ begrün*
benbe ut (cf. 395), balb in nod) beftimmterer Seife burd) einen oiijuuftionnl*
iat> (mit cum, quippe qui, ut qui, utpote qui u. &.), balb burd; einen
Welattofafc ober eine tyirticMriattoitftruftiOH auSgebrüdt werben: Diogenes
ut Cynicus proici se iussit inhumatum („SMogcne« ali ein Günifer", b. b,. weil er ein
liljnifer war). Achaei, cum Romanorum socii essent, auxilia miserunt f „bic %d)fiev
id)idten als $unbe$geuonen ber Börner $ilfdtruppen"). Uli, legati cum essent, certo in
loco consederuut („biefelben fajjen al$ ©eianbte, b. b. in tyrer (Sigenfdjaft a!8 ©cfanbte,
auf einem befiinnnten $la&e"). Philippus, quippe qui callidissimus esset (= ut erat
Digitized by Google
20.
14
callidus ober qua erat calliditate), Graecos deoepit („tynlipn nmfjte als flauer Wann
bie (^ricdien ju täufdjen").
c) $Benn „alä" befdjränfenbe ftraft fyat, wirb c§ burd) ut überfe&t: Hom»-
nem ut oratorem probo, ut civem non probo „er hat meinen Seifaü a 1 * SWcbnf r, o 1 •>
Bürger aber nidjt". Multae in Catone ut in homine Romano litterae erant „(£ato
befafj al* 9tomer, für einen ffidmer eine bebeutenbe miffcnfcbaftliihe SMlbung". — SGBciIU
„alS" etiua§ blofj SBermcintU^e«, blofc auf fubjeftioer Slnnarjme
, rufynbeS ober gar bloß eine Stjnlicbjeit, einen UJergleidj bejcidjnet, fo
ift eS burd) ut, tamqaaui, quasi 31t überfein: Quod non decet, poeta fngit
ut maximura vitiura („als ben gurten frebler", b. I). inbem er es für ben größten gebier
l)ält). Eloquentiae ut socia atque alumna so adiunxit historia. Animi mortuoruui
in caelnm quasi in domicilium suum perveniont. Erant qui censerent interfectores
Caesaria ut (tamquam) parricidas maximis supplieiis esse afficiendos. Lycnrgus auri
argentique usum tamquam oranium scelerum materiem sustulit
d) üiegt in „aU" bie ^ejeidjnung einer Mbficfyt ober eineS 3«>ecfe3, fo ift
in ber SRegel ein ftinalfflfc ober causa, gratia c. gen. ober eine ä^nlid)e
SBenbung ju gebrauten: Alexander Persepolim incendit, ut Athenas deletas ul-
cisceretur („9ll. ftctfte ^erjepolis in SJranb als 5Rad)c für bie .Serftörung SltbenS"). Canes
alo domus custodiendae causa („als 33ad)tcr"). Aliquid monumenti causa sibi re-
servarc „als Slnbenfen").
e) im ©inne oon „junt ^eifpiel" fyeijjt ut ober velut; = „anftatt,
ganj wie, fo gut wie" pro, loco, numero (et ?lnm. 2); = „nadj 2f rt
unb Söeife" more, modo, in modum; = „nad) bem sJted)te" iure; =
„jum 3roecfe, 5«" wirb eS bei ben Starben beS ©ebenS, SdjicfenS, ftie?
nenS, $ommen§ u. ä. burd) ben Datio be3 #roecfe§ (cf. t>6) überfc^t & ».
dono dare „als C^efdjenf geben", vitio dare „als ßetytx amedmen", praesidio rel/n-
quere „als Sbefafrung jltrüdlaffen").
9lnm. 1. 3" ben Nebenkarten „ a I * ctmaS bcriibmt fein, iidj auS^cidincn, glfinjen"
(5. ©.als 3Md)ter, Mehner, #clbberr) fonn im Vateintfdjcn nid)t, mie im Teutleben, ein anpc»
fitiocS Konten angeiuoubt werben; uielmcbr ift ju fageu: iutcr poetas ober in poesi ex-
cellere, dicendi vi, eloquentiae laude, imperatoria laude, rci militaris gloria florere.
ISbeufo beif)t „al$ SJebner unbebeutenb fein" nullo in oratorum numero esse; „al*
Siebner Diel leiften" (in) dicendo multum consequi; „als Staatsmann (Anmalt) tbfitig
fein" in re publica (in foro, in iudieiis) versari. cf. 104, Sinnt. 2.
: sÄum. 2. ©ei ben Serben „galten, betradjtcn, bebanbeln, gelten, fid) jeigen, f i cb
bene bitten" u. a. tutvb bas eine Stellvertretung auSbriicfcnbe „dir im Sinne non „ge^
rabe mie, ganj mie" überaus oft burd) pro, (in) loco, (in) numero ausgebt itrft :
Aliquem servi loco habere, patris loco colere, in desertorum numero ducere; nun
pro amico, sed pro hoste habere; an pro nihilo id putas? Zeno Iovom (in) deorum
numero non habet; innocentia pro malevolentia duci coepta est; videri possunt
permulta somniantibus falsa pro veris ; pro certo affirmare „als gcmiB behaupten"
fdfeben anfeben"; pro cive se gerore; ille mihi parentis numero est; pro nibilo du-
cere. — Slud) gehören hierher bie Lebensarten habere aliquid in benetieiis „als
tljat anfer)en", in darano, in rebus turpissimis, in laude ponere, in poena putare, in
ßloria ducere. in bonis numerare u. ü\
20. 1) Pythagoras omnibus temperantiam ut parentem virtntum commendabÄt
gravitatoque dicendi hoc consecutns est, ut matronae omnia dignitatis
decora ut (ob. tamquam) instrumenta luxuriae ponerent. 2) Quid mirum,
quod anseres ut servatores Capitolii (ob. quippe qui Capitolium servassent)
a Romanis praeeipuo honore colebantur? ;i) Optima hereditas a patri-
bus relinquitur liberis gloria virtutis rerumque gestarum, eni dedecori
esse nefas et impium iudicandum est. 4) Aristophanes de Piatone epi-
grammate qnodam dixerat in animo eius tamquam in templo domicilium
Digitized by Google
— 15 — 21.
sibi constituisse ipsas Gratias. 5) Natura manus liemini dedit ministra*
multarum artinm. 6) Oblitusne es Cicerouem et quaestorem Siciliara
administrasse et aedilem renm fecisse Verrem et praetorein legem Ma-
niliam snasisse et consnlem coniurationem Catilinariam patefecisse?
7) Quae pueri agere assueverimus, ea senes agere non omittemns. 8) Cum
piratae a Caesare, quem ßhodnm navigantem ceperant, viginti talenta
pro redemptione postulassent, ille eos irrisit ut ignorantes, quem cepis-
sent, seque quinquaginta daturum pollicitus est. 9) Ludovico XIV. rego
Francogalli in regionibus Ebenum adiucentibus non victorum, sed la-
tronum morc egerunt. 10) Itbaca insula, cum montium plena esset (ob. \
ut erat aspera et montuosa), ad equos alendos idonea non fuit. Archytas
ut Pythagoreus (= cum Pythagoreorum disciplinae addictus esset) faba
abstinuit 11) Zopyrus Dareum oravit, ut pro perfuga in castra Baby-
loniorum trausire sibi liceret. 12) Adventum tuum pro omine (ob. online I
foco) accipio. Bes prodigh* loco habita est. 13) Hoc pio certo dico, Cae- 1
sarem et experientia rei militaris et prudt-ntia civili ceteris omnibus Ro- ]
manis longe praestitisse; sed tantus hic vir etiam in litteris multum est
versatus atque et libris, quos scripsit, et orationibus, quas habuit, insignem
lande m tnlit. 14) Dumnorix gratia et largitione apud Sequanos plurimum
poterat et Helvetiis erat amicus, quod ex ea civitate Orgetorigis filiam
in matrimonium duxeiat. 15) Nemo unquam maiore dicendi laude noruit ;
quam Demosthenes. 16) Germanicus, quem Augusti nepotem fuisse snpra
diximns, bello Germanico praepositus laude imperatoria noruit atque
propter liberalitatem animi doctrinaeque magnitudinein gratiam omninm
Romanorum sibi conciliaverat. 17) Multa, quae nunc tibi ut puero vi- .
dentur obscura, aliquando te docebit usus, optimns vitae magister.
1. SBeil bte ^Begriffe „Reiter unb freubtg" nidjt als 5lboerbien ju bem SBevbum
„trinfen" gebogen werben, fonbern alä präbifatioe ^IDjcftiöe eine (Sigenfdjnft
be$ ©ofrateS auSbrücfen f ollen: „(SofrateS tranf ba§ ©ift, inbem er babei
Reiter unb fveubig war". $n biefer 3Beife fetjt ber fiateiner fefyr oft ein auf
ein Subft. be$ogene§ 3lbjeftio als präDtfatioce Attribut, roo im $eutfd)en
ein 2lboerb ober präpofttionaler 2lu§brucf ftel)t, namentlich, bei folgenben
Wörtern: 1) bei ben Slbjeftioen, btc einen förperlicb,en ober geiftigen 3«J
ftanb (bef. eine ®emüt§ftimmung) bejeidwen, rote laetus, tristis, libens, timidus,
maestus, trepidus, invitus, iratus, voluntarius etc., (aber regclmä&ig eupide, avirfe,
studiose,; sciens, insciens, inscius, nescius, prudens, imprudens, inopinans;
vivus, salvus, incolumis, tacitus, absens, praesens u. a. ; — 2) bei ga|lreid)eu
3lbjeftioen, bie einen Crt, eine 3eit, Saft Spenge, Reihenfolge ober ein 9lang-
DerljültittÖ bejeidmen, roie inferior, superior, summus, extremus, postremus,
uliimus, medius, proximus, prior, primus, prineeps, unus, solus, freqiw.ns,
diversus ,,nad) oerfdjiebenen ©eiten*, rarus, confertus, universus} totus etc.:
Seqnani tristes terram intuebantnr. Uannibal prineeps in proelium ibat, tdtimus con-
serto proelio excedebat. Hispania postrema omninm provinciarum perdomita est Sa-
piens nihil facit invitus, nihil traft«. Senatns frequtns convenit. Alexander pocnlnm
interritus hausit. Duces diversi discesserunt. Lcgati inanes („mit leeren $änben"; re-
dierant. Navcs totae ex robore factae. Sapiens unus (solus) sine negritudine vivere
potest. Höstes praecijntes se fngae mandaverunt. Themistocles totum se dedidit rei
poblicae. Nunqnam conferti, sed rari hostes proeliabantur. Consnl castris se pavidus
S
Digitized by Google
tenebat. Höstes alacrea gaadio per totara aciem dlsourrunt. Praesens tecara prope.
diem loquar.
Ünm. 1. il'uin untcrfcbeibe »on bcm n räbif atincn Attribute eine toirflicb abüe rbiale
Sieftimmung bei SJerbumc*. 3nt $cutfcben ftetjt nämlid) häufig bicfelbe utfbructemetie
für ueijd)iebene SJejiebungen. So muß ber bcutfdje Saft: „ßd) habe biefen ©rief tjeute =
evft gclcfen" je nad) bem 3"fa>Hntcubange in folgenber ©eiie überfeftt werben :
a; Ego primus hanc epistulam hodie legi ,,id) bin ber erfte, weldjer
b) Hanc primam epistulam h. 1. „biefer ©rief ift ber erfte, weichen
c) Hanc epistulam hodie priinum legi „ich habe biefen SBrtef beute jum erftenmal gc=
lefen" ;
d) Hanc epistulam h. primum legi, deinde transcripsi ,,id) b>be biefen ©rief juern
Selefcn, bann abgcfdjrieben";
anc epistulam h. primo libenter legi, postea mihi displicere coepit ,,id) Uabe
biefen »rief anfangs mit Vergnügen gelefen, n ad) ber mochte icb ibn nid)t mehr
lefen." -
fluni. 2. SMdweileu fontmt eä uor, bafc in einem Safte obne bebeuteuben Unterfdjteb ebenfomobl
bie abjcftiuifdje aU$ bie abuerbiale $orm iöerwenbung finben fann. 60 beifet rem
familiärem tuam strenuus auge „mebre bein iöermtfgen, inbem bu babei tbätig bift",
aber r. f. t. strenue auge „mebre bein Vermögen auf tbätige Steife". Gbcnfo »tardus ober
tarde ad me veuisti; laetus ober laete vivo; tacitus ober tacite rogo; hoc prior ober
prius feci. 3n ben meiften ftäQen ift jebodj enhoeber nur ba$ flbjefiiu ober nur batf
V(bu er bium richtig; fo öftre $. S*. in bem Safte „9ttemanb tanjt in nüdjternem 3uftattbe"
ba§ ?lbuerb sobrie barer Unfinn, unb es ift ein gewaltiger Uuterfdncb, ob man fagt prudms
(„mit SJorbebadjt") hoc feci ober prudentcr („auf oerftänbige SBeii'e") hoc feci; seien*
(„wiffentlid)") de hac re dixisti ober scienter („cinficbtaüou") de hac re dixisti u. bgl. m.
fluni. 3. $on öielen 91bj. finbet fid) gar fein flbuerb, ober cö feb,lt in einzelnen ftonu
parationögrabcn; alöbann tritt bai flbj. als Griaft ein, j. 10. tristis vivo. <3o fetjlt
baö flbuerb nun amens, dirus, discors, imbecillus (aber 5tomp. imbecillius), rudis, socors
laber socordius), tristis (aber tristius), trux, immobüis, conlentus „aufrieben", gnarus etc.
VI mit. 4. 2)id)ter geljen nad) gricch. 5ükife in bcm Gebrauche ber flbjeftwe flott ber ftboerbien
weiter: Lupus gregibas nocturnus obambulat. .Serus in caelum redeas diuque laetus
intersis populo Quirini. l'cspcrtinus tectum peto. Ihmesticus otiatur.
flnm. 5. Operam dare „fieb äNübe geben" wirb, wenn ein ftinalfaft folgt, gewöhnlich als eilt
Minnt bchanbclt, unb barum werben mit ibm meiflenä nur flbuerbien, feiten flbjeftiue »er
bunben, wie studiose, enixe, diligenUr, sedulo, maximt, fitwtra, omnino etc. datier
beiftt ,,id) bobe mir bie grö&te 9Rübc gegeben" maximt (nid)t maximam) operam dedi.
(Vluobiiide wie egregiam, umntm operam dare finb feiten; bod) fagt man magnam operam
ob. multum operae dare alicui rei.) — Gbenfo: acritcr impetum f'aeere „einen b'ft'flfU
Angriff machen"; prospere bellum gerere cum aliquo „mit jem. einen glndlicben Jtiica.
füljren"; diligenter rationem habere alicuiu* rei „forgfältige 9{üdfid)t auf etwa* nehmen" u.a.
22. 1) Mortem venientem nemo constarw aut laetttÄ excipit nisi qui ad eam
diu se composuerit 2) Non invittw feceram, ut de hac re ad senatum,
qni frequens con venerat, referrem. 3) In tauro aeneo Phalaridis tyranni
Perillus ipse, qui fabrieaverat, prim?w tostus est. 4) Maestus oculos
deieci, nam miserebat me mulieris, cuius filius innoceuä interierat. 5) Cum
turmae confertae advolarent, mercennarii hostium milites trepid* terga
verterunt. 6) Primttm de universa philosophia, tum de propria Piatonis
philosophia disputemus. 7) Tibi persuade me haudquaquam scient^ni
(ob. prudentem) te laedere voluisse, sed ea verba, quae animum tuum
momorderunt; mihi inscien^t (ob. imprude/it4!) excidisse. 8) Adversarinm
aggred i adversum fortium est; sicarii non indignum esse putant eos,
quos petunt, aversos et inopinanttfg sica perfodere. 9) Scelerum con-
scientia nocentes sollicitato« agitat. 10) Extrema epistula tua didici
salvum (ob. incolumem) te domum advenisse et filiabus tuis educandis
totwm te daturum esse. 11) Per media prata, quae tot« floribus con-
spersa erant^ rivus liquidum et tranquilhc^ fluebat; unde haud proeul
aberat lucus, quo agricolae frequentes conveniebant. 12) Cum ceterae
Digitized by Google
— 17 —
23.
legiones certamen pavidae detrectarent, milites decimae legionis sese
alacres esse profecturos, quo Caesar se duceret, interrit* sunt professi.
13) Ganymedes ab aquila sublimis ablatus est. 14) Quae terra a Romanis
postrema in provinciae formam redacta est?
3. Übereinfttmmung b«3 ^ronomcnS.
23. 1) Haec mea sententia est. Hanc (ob. istam) existimo temeritatem. Quam
tu dicis virtutem, eandem ego existimo furorem. Quae causa tristitiae
tuae est? Quid amicitia est? Xa* Pron. denionstrativum, relativum unb
interrogativum ftimmt mit bem $räuifatdfubftantit)e in allen 3 tücf en überein ;
roenn man aber nad) ber Definition ober bem Söefen eine§ ^Begriff § fragt
fo ijt ba§ Neutrum quid nehmen : Hiero quaesivit de Simonide, qtiid esset deus.
Quid est gloria nisi frequens de aliquo fama cum laude? dagegen quae gloria est
misehae inopam illudere „roa 3 für cht fob. meld) ein = qualis) 9iufjm ift e$, über bie
?ici ber Sinnen gu fpotten?" Quid esse dicis volaptatem „wai oerftebft bu unter üuftgefübl ?" [
Wogegen quam dicis voluptatem „voai für ein Öuftgefüfjl meinft bu?". Quae servitus
est, si haec libertas existimari potest? «gl. über Cic. Tusc. 5, 41; parad. 27.
8m:i. 1. riu-e tote si hoc profectio et non fuga est (Liv. 2, 38, 5); spem in discordia
Romana ponebant, eam impedimentum delectui fore (3, 38, 3) , hic lumen quondam
rebus nostris erit (1, 39, 3) u. ö. berechtigen ju fetner Diadjafjmung; jebod) ftebt Da8 ©üb*
jeftäpronomen jutoeilen bann im Neutrum, toenn ber ®afc negatiu ift, bie Äongrucnj beö \
Subjeftö* unb ^räbifatSbegriffö alfo auöbrüdlid) oc meint roirb: Non est illuci libera-
litas; non est hoc lusus aut iocus; non preces sunt istuc, sed eftiagitatio; quam-
quam id non vocatur voluptas. — Otonj onberer 9Irt ftnb 6äftc wie idem voluptas est,
quod indolentia. Quod ita erit gestum, id lex erit. Quod ego fui ad Trasumen-
num, id tu hodie es (cf. 6, Vlnm. 2). — Sßerfe quod res est „roa$ Shatfadje ift, toai
rotrflich ber gotl Üt" (= id quod esf), j. 3?. Velim existimes, quod res est, munieipü
fortunas omnes in isto vectigali consistere.
2) Caesar pervenit ad flumen Scaldim, quod ob. qui in Mosam influit
2Benn ein föelatiopronomen fid) auf ein mit einem fubftantioifdjen 2lt*
iribute oerfeljeneS ©ubftantio besiegt, fo fann e3 fid) nad) bem einen ober bem
anbem ©ubft. ridjten. Cf. Flumen Rhenus, qui agrum Helvetiornm a Germanis di-
vidit Höstes ad flumen Axonam contenderunt, quod erat post nostra terga. Urbem
Syracusas elegerat, cuius hic est situ». -- 3) Levis est animi iustam gloriam,
qui est fruetus verae virtutis honestissimus, repudiare. $)a§ ))l clatiüp vono mnt
rietet fid) nad) bem ^räDifatdnomen, roenn ber 9Matiofat> eine nebcnfädjlidje Se«
merfung enthält; bod) gefd)iel)t bie3 nidjt, roenn ber 9ietatiüfal3 eine fürben ©ebanfen
roef ent Ii d)e (Srgänjung enthält, geroöljnlid) aud) bann nid)t, roenn ba§ sJkäbifat$*
fubft. ein ©igenname tft. Cf. Summapars caeli, qui aether dicitur. Hoc animal plenum
rationis, quem vocamus hominem, praeclara quadam condicione generatum est a deo.
Est carcer a Dionysio factus, quae lautumiae vocantur. Thebae, quod Boeotiae caput
est, in magno tumultu erant. Pompeius, quod imperii Romani lumen fuit, exstinetus t
est- Insula circumfusa illo mari, quem Oreanum appellant. Flumen, quod appellatur •
Tamesis. Seditionem movit genus quoddam hominum, quod Hilotao vocatur. Castellum
Phrygiae. quod Nora appellatur. 3ft baS ^räbirat^nomen bc8 9Matfofa&e« cht grtedjifdje«
Sort, fo richtet fieb bae SRelatto inetft nad) feinem 93caiebung$roorte, oft aber auch nad) bem
^räbifatönomen : Cohibere motus animi turbatos, quos Graeci näi'h, nominant. Jovis
Stella, quae ffiai&atv dicitur. Dccretum illud Areopagitarum, quem vTiouyr^attoubv
illi vocant. Enuntiatio, quod &&mpu dialectici appellant. — 4) Etiam frater tuus,
{id) quod maximo dolori mihi est, me dereliquit. SBenn ba§ relatioe „roa§"
fta) nidjt auf ein ein&etne§ 3Bort, fonbern auf einen ganjen ©ebanfen bejtef)*,
fo roirb e§ burd) quod ober fjäuftger id quod y = quae res) überfetjt. iabei
« r n s c , tatein. Hcpctüorium. 7. Stuftofle. II. 2 f
Digitized by Google
24. — 18 —
mufj man barauf achten, bafj man fold)e SRefatiofälje roomöglid) an einer paffem
ben (Stelle in ben ©atj, ju meinem fte gehören, einriebe, cf. f«acedaemonii
Agin regem, id quod numquam antea apud eos acciderat, neeaverunt. Magna totius
exercitus perturbatio facta est, id quod necesse erat accidere. Aratus Sicyonius. id
quod fuit praestantis viri, omnibus consulenduiu putavit. Timoleon, id quod diffieilitu
putatnr, inalto sapientius tulit secundain quam adversam fortuuam.
Stnm. 2. 55a$ Neutrum quod ftefjt juiveilcn aud) trat* cine$ folgenben ^Jrfibifatöiiomen* in
jieljimg auf einen ganzen 6a|: Necesse est venerari te regem, quod nQoax<%r,oiv Uli
vocant. Cum idem plura verba significant, quod wwwwjrfa vocator.
5) Non is Bom, qni mortis periculo terrear. iöcjteqt ftd> ein 9t e I a t i » auf
bie t. ober 2. tßfffOlt, fo muß biefe öejielwng im iHelatiofatjc ftreng f e ft
gehalten Herben. Cf. Vos non ei estis, qui quidquam vestra potius quam vestrorum
civium causa facere velift«. Erravistis et tu et collegae tui, qui speravutit* ....
Slnm. 3. Tiefe Siegel b.u fclbftuerftänblid) oud) bann (Geltung, toenn ftd) ba§ JHelatiu auf ein
^offeff iopronom en ber 1. ober 2. ^erfon begebt: Vestrae vitae prospiciam. qui
raea cupiditate gloriae in periculum dedueti estis („für ba-i i'eben von cuet), bie..".
Xostra, qui remansissemu«, caede te contentum esse dixisti. Haec auetoritas nostra.
qui — abstinuimu*.
24. 1) Si ego parentesque mei quidquam apud te valemus, me, qui tuis Sem-
per commodis consului, furori improbissimi cuiusque non proicies. 2) Quid
est sapientia? an scientia rerum divinarum et liumanarum causaruinque,
quibus eae res continentur? 3) Quae est amicitia, si ad frueturn omnia
referantur? 4) Tu, qui omnibus ignovisfi, etiam mihi patrique, qui culpae
nobis conscii ad te maesti confugtrous, veiiiam dabis. 5) Nimis incon-
stantes, inquit Volscus quidam, nostrorum mentes sunt, id quod ex cla-
dibus adhuc aeeeptis facile colligitur. 6) Camillus suis: Quid aliud, in-
quit, hostis est nisi perpetua materia virtutis gloriaeque ? 7) Cum esset
Caesar in Gallia cisaipina, crebri ad eum rumores sunt allati, omnes
Beigas, quam tertiam esse partem Galliae diximus, contra populum Ro-
manum coniurare obsidesque inter se dare. 8) Tuscos urbis ßumae a
Gallis oppressae ita non miseritum est, ut non modo ineursiones eo
tempore in agrum Romanum facerent, sed etiam Veios, quae ultima
nominis Romani spes erat, oppugnare cogitarent. 9) Iure Cicero quaerii,
si in genere humano mens, ratio, honestas insint, unde ea in terram
potuerint deflaere nisi a dis immortalibus. 10) Nonnulli hanc fortasse
pertinaciam, alii virtutem putabunt. 11) Non haec dicenda est amiciti«»
cum alter verum audire non vult, alter ad mentiendum paratus est.
12) Milites seditiosi, ubi quis amicorum Germanici occurrerat, manas in-
tentabant, quae causa erat discordiae et initium armorum. 13) Ad flumen
Metaurum, qui (ob. quod) ex Apennino monte oritur et in mare superum
influit, Hasdrubal anno a. Chr. ducentesimo septimo devictus est. 14) Cyro,
quod lumen et decus gentis suae esse Persae praedicabant, in regno sne-
cessit Cambyses, qui a virtute paterna longe diversus fuit. 15) Honiines
a deo hac lege (ob. ita) generati sunt, ut tenerent illum globum, qua*
terra dicitur et quam in hoc templo mediam videmus. 16) Lacedaemonii
Themistoclem, id quod nemini antea peregrino contigerat, amplis mune-
ribus ornaverunt. 17) Quales (ob. qui) apud Romanos fuernnt consules,
tales (od. ei) Cartbagine safietes. 18) Sapientiam Stoici eam intellegunt,
quam adhuc mortalis nemo est consecutus.
Digitized by Google
— 19 - 25.
B. 310m OSfbrfludj btt §afu$.
Siorbemerfung. ftafu£ werben bie l>crfd)iebenen ftormcn genannt, welche ein Konten
:um 9ln-?bmd ber uerfcöiebenen (teils räumlichen teil« logifeben) Beziehungen im Safte annehmen
fann. oeber &aiuä ift aujzulöien in ben allen einzelnen .U af umformen zu Ukunbc liegenben
©ortitamm unb bie 4t afudenbung, luelc^e bic geforberte Beziehung auSbrüdt. 35ic ©e-
famt!)eit ber SaiuS nennt man bie Jlefion ober $eflination beä dornen«. $ic inbo*
gennanifdjen Sprachen haben urfprüuglich ad)t SfafuS; bod) hoben mehrere berfelben SBerlufte
dou SaiuS erlitten, fo bafc z> B. bie beittjdjc nur uier bat, bie gried)ifd)e fünf, bie lateinifdjc iecbS,
inbem fie bie übrigen Berbältnifje burd) ^rapofitionen genauer bezeichnen.
Scmbenfecbä ÄafuS ber lateinifd)en Sprache heifoen ber 9iominatio unb SBofatiu casun
reeti (b. t). unabhängige, weil fie ju anbern Sa&teilcn nicht im Verhältnis ber Unterorbnung
fictjen), ber öenitiu, $atir», Slccufatir» unb «blatio casus obliqui (b. b- abhängige,
weil iie ein Serbältni« ber Unterorbnung beS ©egenftanbe« ju anberen Seilen beS SafceS auS*
brüdenj.
ler Nomina tili ift ber ÄafuS bed Subjeft* unb be3 auf einen Subjeftänominatm be*
jogenen $räbifatdnomen3. Ser Stofatit) (eig. gar fein Äafuä; bezeichnet eine außerhalb
bei organifeben SatwerbanbeS ftehenbc Slnrcbe ober einen Wudruf. 25er VlrcufattU ift ber
ftafu* be$ nähern ober bireften CbjeftS, b. b. beS ©egenftanbeä, auf welchen eine Sbätig:=
feit ftd) unmittelbar erftredt ober einwirft. Ser tatiü, welcher urfprünglid) bie 9rid)tung auf
bie ftrage „wohin?" bezeichnet, bient meift im übertragenen Sinne $ur Bezeichnung beä ent=
fernteren ober inbireften JDbjcftS, b. h- bed GJegcnftanbeS, auf welchen eine Xtjättgfeit nur
mittelbar gerietet ift. Der fteitittu ift ber Äafuö be« Attributs, b. b. beS ©egenftanbeS,
ber mit einem anbern zusammenhängt ober 311 ihm gehört, Der Vll'littili, meldier ben meifteu
Sprachen fremb ift unb urfprünglid) jur Bezeichnung beö ©ober? bient, brüdt im allgemeinen
abnerbiale Bestimmungen aud, b. b. folebe bei einer Sad)e ober £>anblung in Betracht
fommenbe Umftänbe, meldje nid)t in einem objeftioen Berbältniffe ju benfen finb.
Sic (ateinifche Sprache bat -v:t ben uifprünglichen acht ÄafuS zwei oerloren, nämlid) ben
gflfutio, meldjer ba« räumliche BerbältniS be& riditungSlofen ©0? bezeichnet (cf. 116, ?tnm. 1),
unb ben 3nftnimentuÜfl (richtiger Sociatiuuä genannt), welcher ba« Nüttel ober 29erf=
Zeug 1 richtiger ba3 3«f ammc nfein ober 2)iituerbältni8i auf bie ftragc „womit?" an«
giebt. Stefelben werben bauptfäcbUd) burd) ben Ablatio erfefrt. 3"befjen haben fid) wenigftend
einzelne Überrefte uon biefen beibeu Mafuä aud) im l*ateinifd)en erhalten, namentlich in ©cftalt
von ?lboerbien.
1. Wominatiti unb ©ofötfö (Casus recti).
25. $er ÄominotiO ift ber ftafttS a) be§ SubjeftS, b) bc§ auf einen 6ubjeet§=
nomtnatio belogenen <Präbifat§nomen8. ^)a§ ^vabifatSnomen fte^t im 9]om.
bei ben in § 3 anaefüf)rten fopulatiuen Serben.
Änm. 1. Söenn baS Subjcft fclbft in einer abhängigen £a^fonftruftion (Acc. c. inf. ober Abi.
abtoL) nicht im 9?om. fteht, fo ftcht aud) bao ^efibifaMttomen nidjt im ftom., fonbern in
bemfclben ÄafuS wie baö Subjeft, z- 8. Accepimus Cicerone»» consulrm creattw esse.
Cicerone consule creato (rf. 445, xHnm.). — Über ben 9fcc. be4 ^3räbifat5nomen'5 bei
einem ^f*"*1^ cf- 416. — Über ben Wenitirt in Verbiubungen wie nomen amorw „ba*
Sort Siebe", verbum curren^it u. ä. cf. 9.
tum. 2. SBemt wir im Jcutfdjeu ben Sal< haben: „Sic Tiditer fageu CSere§ ftatt ^vi'td)te,
Neptun ftatt TOeer", fo luirb im ßatdtliffQCn allc§ Teflinicrbare wirlltd) befliniert, abhängig
pon einem Sporte be*? So^cv gebndit unb in ben iiotmenbigcn Äafud gefegt, nicht aber im
Kom. gelaffen; alfo Poetae Cererem dienet pro frugi&t<«, Neptunum pro mari. (9hlf
Wenn ein !ü>oit lebiglid) alsS fiautfomplcj. in ^ctiadit fommt, wirb e§ ald uuflcfticr-
bar bchanbelt, z. Postremae duae litterae, qaae sunt in optimus; indoctu* dieimus
brevi prima littera, insanus producta. So nud): Faxo, ne vos iuvet vox ista veto
(„biefeö euer 3Bort id) protefticre"). 93ielfad) bleiben aud) bie beutfdjen 8ufä^' »bad
©ort, 2Tbjcftiu, 3?crbum, ber begriff" u. a. ganz ,ÜCfl- h- ö. „ba^ ©ort luno fommt,
wie id) glaube, oon beut fBerbum invare" Iunonem a iuvanffo credo nominatam. Cf.
Nomen amicitioe dnetum est ab anwndo „oou bem Skrbum lieben". Inest velle in
carendo „in bem ©orte entbehren liegt ber begriff bcö SoOend". Sorites satis Latino
sermone tritus est „baö ©ort sorites ift im Öat. ziemlid) häufig". Officium lato patet
Digitized by Google
26—28.
— 2() —
„ber 99cgriff ^flicljt bot einen groBcu Umfang". His in verbis eaodera primae litterae
sunt, quae in sapientt atque felice „mic in ben Wörtern sapiens unb felix*. Burrum
semper Eunius dicit, numquam l'yrrhum. — iDJerfe befonbcrS triumphum clamare
„Xriumpb,! rufen", victoriam conclamare, ignem ober incendium conclamare, Ciceronem
exclamare „in ben 9hif Cicero! nuSbrcdjen", rasa conclamare „ba* Äommanbo' Warfen!
erfdjaflen laffen" (im ^affio obne vasa, $. **. conclamaturo est. conclamari iussit > :
militiam crepare „baö S3ort Jfricg im SWuubc froren" (cf. 29, 9lnm. 5).
26. 1) Nomen religionis aut a relegen</o aut a religando ducitur. 2) Cicero
nominatus est a cicere, Lentulus a lente. 3) Hoc etiam tu scire debebas,
nomen tibicitit« duetum esse a tibiw et c&umdo. 4) "AQiozog multis
locis non Optimum, sed fortissimum significat. 5) Romae aut circa urbem
multa illa hieme prodigia sunt facta; in quibus nuntiatum est infantem
seinestrem in foro olitorio modo triumphum modo victoriam conclamasse.
27. 3)er tWnttD fteljt faft nie int Staffing be3 ®afce§, fonbern roirb — aufgenom-
men bei 91u§rufen unb bringtidjen (affeftoollen) Stnreben ($. Angnstus voeife-
rabatur: Quintiii Vare, redde legiones! 0 di immortales! ubinam gentium saruus?) —
nad) ben erften SBorten etngefdjaitet, am liebften nacb, bem 3öorte, roorin
bie 2. $erfon fd)0n auSgebrÜcft tft, (J; ®. Quousque tandem abutere, Catüina, pa-
tientia nostra ? Video, patres conscripti, in me omnium vestrum ora atqne oculos esse
conversos. Vincere seil, Uannibal, victoria uti nescis. 'jftamentlidj ift btC§ für ben
SInfang non Dieben ju bemerfen, roelcb,e nid)t, rote im $>eutfd)en, mit bem 33of.
beginnen: Credo ego vos, iudices, mirari. — $ie Snterjeftion o, roeldje ber 3)eutfd)e
aud) bei ruhiger Slnrebe, Sitte, Siufforberung ^äuftg gebraust, roirb uom 2a-
teiner nur bei größerer Sebb.afttgfeit unb affefrooller (befonberS unroifiiger ober
tieffdjmeratidjer) Seroegung ber 9tebe ober bei 2lu£rufen in gorm einer Slnrebe
JU bem Sßof. gefügt: O fortunato adulescens! ruft Slleranbcr am $rabe ttdjiüö au«,
qui tuae virtutis Homerum praeconem inveneris! s)(l)nlid) 0 mi Furni, quam tu tuam
causam non nosti, qui alienas tarn facile discas ! Anna in templo Castoris, o proditor
templorum omnium, vidente te constituebantur. 91ber bie ÜDcuttcr rebet ntbiger ibren 3obn
an: Quin prodis. mi Spuri?
&nm. „971 ein" in ber Änrebe brüeft ber Lateiner alä umoeientlidjen ober fclbftDerftänblidjcn
begriff bäufig nid)t au8, j 8. Laeli „mein Cäliu*", Marce fili „mein Soljn ÜWarfua-.
Söei inniger ooer bringenber ?lnfpradie aber fagt er and): mi Attice, mi Brüte, unb fo 6t*
fonber« für bie uerivanbtfdjafllidicn Schiebungen mi fili, mi frater, mea Terentia! —
beutfdje „geliebt" in ber ÜHnrebe beiüt carissimus ober optimus (nid)t amatus ober di-
lectus). Cf. 188, ?lnm. 2.
28. 9?ur bei 2>id)tcrn unb an ganj ücreiiijcltcn Stellen in ber ^irofa (bei feierlichen Stnveben) finbet
man ben Wominatiö ftatt beö SJof. gcbraud)t; fo bei £oraj Vos, o Pompiliu* sanguis,
unb bei Siofaft Audi tu, o populu« Romant«. Agedum, pontifex publicu* populi Romani,
praei verba. Cf. aud): Veni, novus anne. — Jritt $u einem SJof. eine Slppofition, maS
jebod) nur feiten ooifommt — (in ^rofa gcbraudjt man bafür lieber einen SRelatiofafc) — ,
fo tritt biefelbe glcidjfaüä in ben 33 o f., feiten in bcnWoiu., }. 33. Rufe, mihi frustra ac ne-
quiquam credite amice. Audisne haec, Amphiarar, sub terrara abdite? Tu criminis
auetor, nutritus durae, Romule, lacte lupae.
?lnm. ^>tert)er gebört aud) macte, ber iiofatiü, nidjt ba? 9lbnerbium uon mactus „geiegnef,
gepriefen, gefeiert", roeldjeö als Slppofition }U bem »ocggelafienen 3Jof. ber Slnrebe tu ange»
gefeben werben muß. Ihfpriinglid) »ourbe bici ©ort nur in ber röm. SReligion&fpradje bei
Anrufung einer Q)ottl)eit gebraud)t, fpater aber aurt) febr bäufig auftcrbalb ber SHeligion^
fpt)äre, namentlid) in ber Sjerbinbung macte virtute (esto) alö Hltm| an einen bind) feine
2iid)tigfeit öerberrlidjten «Mann im 6inue Mit „$»eil bir megen beiner lugenb! tyxtii beiner
5öraüb,cit!" äud) in 33cjug auf einen Plural bebält man macte virtute (este) bei, ob=
glcid) e* ftreng genommen macti virtute beiften miifjte unb ^utueilen (unflaffifd)) aud) \v\xt-
lid) bc'Btf b- * Macte virtute, milites Romani, este. Cf. aud): Iuberem (te) macte
virtute es9e id) mürbe bir $urufen: „Jpeil ob beiner Sraubcit!" (,Cic. Att. 15, 29, 3; 12,
6, 3; Liv. 7, 36, 5; 2, 12, 14; 10, 40, U).
Digitized by Google
— 21 —
29.
Casus obliqnf. — 2. Slfcufattb.
iBorbemcrfung. 2)er Wrrufatiü bezeichnet im fiatemifcben :
1 . jtnncift ba« nfttjerc ober Öire fte £ b\ttt, b. b. ben ©egenftanb, auf welken bie £()ätigfeit
bei »ubjefts ftcf) unmittelbar erftrerft. $c3felbe ftebt bei tranfitiüen Serben auf bie frage
.wen?" ober „toa??", j. SB. Caesar multas gent« devicit. Romani Numantiam
deleveranr. Dens aedifieavit tnundum.
2. boS $\tl auf bie &rage „mobin?" gewöhnlich in 9?erbinbung mit Sßräpofitionen
ad u. a.), $. 33. Legati venerunt Rom»m, in castni, nrf regem.
3. bie rä um Ii die unb zeitliche 91 uSDc Inning auf bie fragen „wie weit? wie lange?"
friß otjne ^räpofirion, teil« ,$ur SBejcichnung ber Verbreitung über einen JRaum ober ber
^eitbauer mit ber Sflräpof. per, j. 93. Haec arbor octoginta pede.» alta est. Troia decem
anm« obsessa est. Eqnites per ornm erant dispositi. Bellum per decem anno«
gestum est.
4. einen 91u0mf mit ober ohne ^nterjeftionen, $• ®« (Ben) mt raiserum ! 0 me perdituw !
29. a) SJtandje urfprünglicb, tntranfitioe Serben, befonber§ folcfye, roeldjc eine
@emfitdftimmung ober beren Sujjerung ober einen ©ernd) ober ©e*
frfjmacf ausbrüefen, fönnen aud) aU IronjitiDa einen O&jeftöacc. (metft ber
Sadje, f eltener ber s$er[on) bei ftd) Ijaben:
qaeri (conquSri) fiagen über {de re),
dtlere (re. de ob. ex re), innerere (re), Ingere
trauern,
flere [de re) roemen über, gemere feufeen,
lnmentari jammern,
horrere, perhormeere, reformidare fchau*
bern,
mirari (in re), admlrari (de ob. in re) ftd)
rounbern,
indignari unwillig fein (de re),
ridere lachen,
fastidire üBiberniflen haben (in re),
c. acc. beflagen, j. SP. iniurias alieuius ;
e. acc. betrauern, 3. SB. mortem alieuius ;
c. acc. bctorinoi (gew. deflere), befeufoen, be*
jammern, 3. SB. casum alieuius ;
c. acc. oor etwa« fchaubern, $. 93. scelus ;
c. acc. ftd) »ber etwas munbern;
c. acc. über etwa« unwillig fein;
c. acc. etwo.3 ucrlachen, belächeln;
c. acc. gegen etwa* einen 93iberroillen haben, et«
wa* ftolj oerf dmtätjcn, j.Sö.preces alieuius.
^t^nlid) : olere , r odolere rem — ex re „nneu etwas riechen" ($. 9?. unguenta) ; sapere,
resipere rem „nach etwnS fchmetfen" (fr 3?. picem); sitire rem „nach etwas bürften, led)*
jen" i,v 93. sanguinera, libertatem).
"Jlnm 1. 3Mc Ticbtcr uevbinben aud) /reinere (tremiacerc), plorare (ftatt deplorare), horrc-
scere. pallere, stupere, pavere, erubescerc, ordere, ingemere, suspirarc, flagrare, gaudere,
perire (deperire, demori) „fterblid) verliebt fein in jem." u. a. mit einem Vice.
9lnm 2. Gin uollftnnbigeS s4*affiu bilbet üon bieieu 93erbcu nur ridere; fonft fommen paffiue
formen nur ucrcinjelt oor (jj. 93. hic status una voce omnium gemitur), am häufigften
bctS Partie, gut. (dolendus, laetandns, horrendus u. a.).
*?lnm 3. Gandere whb fetft nur mit bem eiufad)en 91 bl. verbunben, wäbrcnb laetari aufecr
mit bem 91 bl. aud) mit f/e, ex, in fonftvuiert wirb. — 9Ran fagt tstomachari re ,,fid) über
etwas ärgern", angi re ob. de re „fidi ängftigen wegen", eruWcere in ro „oor ®d)am
erröten über" (üiöiuS ielit ben blofjcu 9(bl.), exMultare re ob. in re „frofyforfrn über" (cf.
108) Über gratulari rem cf. 412 — Desperare wirb, wenn jemnub an ftd) ober feinem
eigenen ©efd)ide ucrjweifelt, in ber ÜHcgcl mit bem 5)at. oerbunben, alfo 5i6i, suis rebus,
fortunae suae, saluti suac ; fonft wirb eS mit de ober mit bem 91 cc. fonftruiert (de exer-
citu, de re publica, pacem, victoriam, reditura^. 3m ^affit) wirb eS gcwöb^nlid) wie
ein tranfitioeS 9.ierbum betjonbelt, alfo salus desperatur, salute desperata, fuga est de-
sperata, desperatus ab omnibus, legibus et iudieiis desperatis (jebod) aud) desperatur
de re.)
Kim. 4. Dolere (unb rontioiescere) wirb in ber SBcbcutung „fdjtnerjcn, €d)mcr^ nerurfadjen"
io fonftruiert, baft ber febmerjeube "Zeil im 9iom., bie i*erfon im 3Jat. fte^t: Pes mihi
dolet, capat ei condoluit; ebenfo unperfönlid) cui dolet, meminit; mihi dolebit,
non tibi, si . . . Dolet mihi, quod tu nunc stomacharis.
Digitized by Gdogle
9lnm. 5. S3ead)tc aud) bfn tranflttPflt C*ebraud) folgenber ^ntranjitiua: ludere „ncdcn,
nerfpottcn"; Iwlifirari „foppen, jum bcftcn babcn"; — «ilere, teeere „t>erfet)tucigenJI (ge=
roöljnlid) de re); loqui „im sJWunbe führen" = in ore habere (j. iö. Dolabclla suis littens
meroin bellum loquitur ; nihil nisi classes et exercitus loquitur; ne Semper Curioi
et Lnscinos loquamur. ?ibulid) calliditat/'w damUart „über £ift fdjreien" imb pocii'Mj
militi/iw rrepare „ftetS im Sttunbe führen", deorum fid/v// rlamare, arma fremere „laut
nod) Söoffen fdjreien", deo* tonare „mit $onnerfttmme bie ©ötter anrufen" ; — mili ar ■
„übertreten, überfd)reitcn" 53. lege*, communis iura) , cedere alicui rem „abtreten,
einräumen" (bäufiger re ober concedore alicui rem, re, de re) ; sortiri „oerlofen, erlofcn" ; -
respicere „fid) umfebrn nad), berürfiiebtigen" ; — matarare (feiten prnperare ober festinore.
,,bcfd)Ieunigcn" ; — pergere ifer „bie Weife fortfefcen" ; — indicare „beurteilen, cutfdjciben"
(geroöbnlid) de re ober diwdieare rem); — cogitare „bebenfen, uorljaben" (ftalt de re,
cf. 33, c) ; — faenerari „auf ©ucher anlegen" ; — intrare „betreten" (geroöfcnlid) tranfitro,
feltener intranfihü in Capitoliam, in portuni. intra praesidia. 9lber im bilbltdjen Sinne
regelmäßig intrare in rem, Sö. in familiaritatem alicaias). — Gicero fag^t fiifyn Xerxe>
Uellesponto iuneto, Athone perfosso untre ambulavtt, terra m navignvU (cf. ba£ gric
djifdje y/> rrletr, itälaaoav m^n'tiv). — T>id)ter unb Spätere gebrauchen aud) penefrare,
nntare, reynnre, triumphnre, debcltarc, ruerc, pr<jruere, assuexrerc, insuescere u. a. alf
Iranfitiua. Cf. aud) 33, c u. 292.
b) 3« Serben aller 2lrt, aurf) 51t itttranftttuen, fann als Objeftlacc. ein <Bub*
ftantio von bemfelben Stamme treten, um bie Söirfung ber in bem SJerbum
enthaltenen Stjätigfett auSjllbrÜcfen, lö. pugnam pugnare, facinus faecre, vivere
viiam, ewrrare eunum etc. (Sin foldjeS Objeft tjctßt inneres, roeil c§ in bem
Segriffe beS $erb§ uon felbft tiea,t. (Sei märe aber eine Tautologie, wenn
ber See. btofe beufelben Segriff mic bas Serbum unb uidjt met)r enthielte;
uietnict)v muf? er eine nätjerc Seftimmung (SIbj. ober (Seit, ober sßron.) bei
ftd) tjaben, roeldje ben roefentlirf)cn 3»falt bc£ 3«fa^^ ausmalt, 3. ^. Vitam
iueundam vivere, vitam exulis 1. deorum) vivere, iurare verissimum pulcherrimuinque
ius iurandum, mirum somnium somniare, praeclarum facinus facere, iter constitu-
tum ire, Dentatus novem trinmphos triumphavit, turpissimam servitutem servire,
bonas preces precari, risum Sardonium ridere u. f. ro. (Statt be« 91 cc. finbet fid) mit
tteränbcrtcr Wnfdjnuung aud) ber Hbl., ©. inhonosta morte mori, insigni triumpho
triumphare, ingenti pugna pugnare. ornatu regali ornare, occidione occidere
auf ben legten Wann nieberbaucn") — : Fi^ura etymologica, b. I). 33erbinbung eines
Serb§ mit einem Subft. oon bemfetben Stamme. — 3m allgetn. mac^t bie
latcintfdje (mie aud) bie beutfdje) ^ßrofa im Sergleia) mit ber gried)i[d)en
oon bem inneren Obieft einen fcb,r befdjränften ©ebrauc^.
9lnm. 1. Gin Subft. üon bcmfclben Stamme otjnc attvibittiocn ^ufa^ flet)t nur bann, wenn e$
eine prägnante ober in gemifien JHeben«arten bestimmte ^cbeutung t)«f,
(Heere „SBi|Mt>orte fagen" (in alqra „'iöi&e über jcm. madjen"), arfa ngcre „Unnüpe* ItyMi
leere« Strob brefdjen", Servitute»/ ttervirc „bie geroöbnliche (einmal befteljcube) Atncdjtfdjflft
ertragen", facinus farere „eine Sd)anbtt)at uollfitbren".
9Inm. 2. Statt eine« Subft. tum bcmfclben Stamme fann aud) ein [inttbertoanbteft
fteben : prnelin pugnare, viam ire ei redirc, proficiaei ifer, aeiutew vivere, Otympin
vinrere, (= victoriam Olympiorura vincere), iwliAum (musnin) vinrere „ben ^ro;,ff:
geroinnen" (= iudicio, caus« vincere), nugas garrire „bumuu« 3cufl fd)iua^cn"f hdere
uleam (= ludnm aleatorium\ Barehonalia vivere (= vitam Bacchanalem), ttadiuw
rurrere „In ber Stennbabn laufen", rhssiruni mnere „bav* Signal geben", bcllieum eanere
„jutm Angriff blafen", tu* reepondere „einen 3ied)t<5befd)eib geben", hmam spem prnelu-
rcre „ein 2id)t fd)öncr Hoffnung tiorlcudjtcu", ecnseri magnuni agri tnodum jid) abidjäpen
laffen auf", pacent horiari u. ä. — üiuiu* fagt fcfjr fülm /W/u/// eonsenfire (= conson-
sum belli gerendi consentire\ 3. ^. 24, 37, 11: 1, 32, 12. — ftierber geboren aud) fte
9ieben*arten cxscquias ire alicui „einen iBegväbniSgang get)cn, bei jem. gut S?cid)e getjen"
= funeris exsequias alieuius proaequi ; — suppeluis ire, venire „cui -^ülfc fominen" ;
— infitias ire „leugnen" (bei Vioiuö unb Späteren ftatt beä geroöbnlidjcn infitiari, ab«
faft nur in Stobinbuhg mit einer Negation).
9(nm. 3. Sie roir im Jeutfdjen fagen tonnen „Xbjänen meinen (b. t). roeinenb fcrgieBtn),
21?ut fdjnauben, l'icbe lädjeln, ^reube atmen" u. a., inbem roir in ba« intranfitröc Sfrbum
Digitized by Google
— 23 — 30-31.
bot tranfitiDfu Segriff eine* «Wachen«, «eroirren«, iufjernS legen, fo finbet fid)
audi im £at. anhehre rrudelUatem, srelus „fdjnaubenb funb geben, fdjnauben nad)" (Cio.
Cat. 2, 1; Cornif. 4, fi8); a mores spirnre, srelus ex ort spumare, Inerimas ex orulü
stitJarCj umlare sanguine cam pos, choreas pfaudere, fibrös vigilare, arbor mella sudat u. q.
Slnm. 4. §ierf>er gehört enblid) aud) ber bei Siebtem fo bäufige ©ebraud) eine« Hbjeftibl
im Neutrum ftatt cineö SlbnerbS, j. 33. Duhe ru/ere jtatt dulcem risam ridere (cf.
r,Si> ye/.nv = r-Biv ythoja ytlär), lucidum fulgere, acutum rernere, torvum ober iorva
rlam/tre, immane fremere, indoctum canere, infanda furere, trislia ululare, erebra
ferire u. a. 3n ^rofa finbet fid} fo falsum iurare „unroiffentlid) falfd) fdjroören"; raueum
subrusiirum, peregrinum, coixfusum, pitigue quiddam u. ä.) sonare „Reifer (etroaS bäiu
rifd) u. i. ro.) Hingen, in Reiferem Xone reben".
c) 2a§ Neutrum eines Pronomen« ober 3at)labjeftiu3 tritt int 2lcc. &u
melen Serben (nam. ber ©emütSftimmung, be§ JragenS unb 2lufforbern3), '
wenn biefelben aud) fünft eine anbere ftonftruftion ^aben (aböerfctaJet Slccu»
fatiD), |d laetor, hoc gandeo „bnrüber frene id) mid)" (obgleid) laetor unb gaudeo
fonft ben WA. regieren) ; illud glorior „befien rüf)tne id) mid)" (fonft glorior c. abl.), non
possam idem gloriari; hoc tibi assentiri non possam; id tinum te moneo; Deio-
taras tibi aliqaid sascenset; si qaidquam me amas; otrnmqae dolco; omnia sto-
raarhor; malta peceavi ; dnx milites paaca pro tempore hortatur; omnia edoetns \
„wn allem in äenntniä geiefct"; qaid mihi auetor es „roa* rätft bu mir"; hoc pugnatur (
„um biefe« roirb gerümpft, bieö ift ber («egenftanb beä Äatnpfc3" u. f. ro. (Cf. aud) 46 u. 47.)
3lrtm. 5. ^uroeilen ftefjen foldje Leutra aud) als © u b j e f t einzelner (fonft) unperfönlirfier Serben :
Id me paenitet, ilhul mea interest, hnec (ob. multa) mihi in mentem veniunt.
30. 1) Mortem Alexandri et pulsi regis stirps (de)flevit et gentes vi subac-
tae luxerunt, quod integerrimum sane magnitudinis documentum pau-
cissimi antiquitatis imperatores clari tulerant. 2) Solo, qui filii mortem
vehementer maerebat, cum quidam dixisset: Cur amissum adeo (de)fles?
lacrimae nihil tibi prosunt: Id ipsum, inqnit, lamentor. 3) Quod Pericles
moriens neminem nmqnam civium Atheniensium propter se vestem mu-
tasse coram arnicis gloriatus est, idem non omnes reges aut prineipes
rerum publicamm gloriari possunt. 4) Athenienses bellis Persicis animi
praesentia bellandique studio omnibus Graecis praestitisse, id omnes
Isocrati facile assentientur. 5) Ut Aeschines Demosthenis orationes lu-
cernam oleumqne olere (ob. redolere) dixit, ita nos orationes ab ipso in
Demosthenem habitas raalitiam calumnmmque olere dieimus. 6) Postu-
mius Tarentinos, cum minas legatornm Romanorum riderent atque etiam
manns eis inferrent, eos mox imprudentiam levitatemque suam esse
lamentaturos monuit. 7) Captivus omnia, quae accusabatur, edoctus,
cum capitis damnatum se iri cognovisset, exclamavit: lllud cogi non
possnm, ut animo deficiam; supplicium ego non horreo ac ne tormenta
quidem reformido; nam praeclarissimww me facinus feciste mihi con-
scius sum. 8) Cives Sexti Tarquinii flagitittw gementes et propinqui
Lucretiae mortem maerentes a Bruto iussi sunt arma capessere ac cavere
(ob. videre), ne patria turpissimam servitutem serviret. 9) Qui tandem
fit, ut homines caeco furore abrepti sanguiwem sitiant eorum, a quibus
nihil hiiuriae aeeeperint? 10) Invidiam hominum quorundam mirari
noli; recordare, (id) quod saepe te monui, quae uni gaudeant, ea alios
dolere.
31. %tk intranf itiue Serben (bef. bev 33en>egung ober Sage) erhalten (toie
aud) nielfad) in anberen ©nracfyen) burdj ^ufammenfetjung mit s$räpo =
jitionen tranfittöe Sebentnng. $ie§ ift ber ftatl: a) regelmäßig in ber
Digitized by Google
31.
— 24 —
gufammenfetjung mit circum, praeter unb trans; b) oielf ad) in ber 3Ul
fammenfefcung mit anberen ^rdpofttionen (kfonber§ \>er, ad, in, cum, aud)
ante, in, prae, ob, sub, ex, inter, supc-r), jebod) meiftenS nur in einer über =
tragenen öebeutung be§ 3Jerb§, roäfyrenb in eigentlicher 'Sebeutung bie 9ßxä-
»ofition geroitynlid) roieber^olt roirb. $ie meiften ber tjierljer geljörenben Serben
laffen au$ ein perf öntidt)c§ <ßaffio ju. Cf. dreumire castra, aciem, vigilias.
dreumire tentoria („an ben gelten berumgeben" ) ; rirrumvenire hostes a tergo ; cireum-
ef/uifare moenia; rireunwixfere curiam; rirrumstnrc tribunal; rirrumsedere urbem vallo;
praeterire hortos, aliquid silentio; praeterftuere urbem ; castra praetergredi ; praetervchi
Apollonias; transire Alpes, modum; tränst endere fossam; transnare Humen ; trän—
volare Oceanum; pervogari orbem terrarura; aecolcre Rhenum; adnare insalam (ober
ad insnlam, cf. aud) 52); roire societatem; rotierendere navem; impugnare terga hostium ;
inire viam, magistratum, proelinm, consiliam; antevenire exercitam ; praegretfi nnntios ;
ohire terra8, maria, mortem; oppugnare oppidnm; svbire tectum, labores, poenam ,
expugnnre castcllum; interequUare ordines; supervadere ruinas muri.
9lum. 1. Tie mit Xrattf itiDtS jpifammenaefefttcu Serben bc« $>tnübcrfübrcn$ transdoeer*.
traicere unb transportare Ipbcn einen Doppelten 91 cc, inbem neben bem Cbjeftc $u-
glcid) ber Ort, über ben etwas flefiifjrt wirb, im 91cc. ftebt, j. 93. Caesar exercitam
flumen Axonam iransduxit. Agesilaus copias Hellespontuw traiecit. «o ftetjt audi
beim ^affio bie Crtlid)fcit im 9lcc [j. 53. Plerique Belgae antiquitus Rbenuw erant
tradneti. Exercitu flamf» fienastc/j tradueto. Inde exercitus Padu/// confestim
traieetns est). Söenn ober nod) eine anbere ^iclbeitimmung auf bic frage Ii o^in? bei;
gefügt ift, jo wirb bic $tttpof. trans meift wicbcrbolt, 93. Caesar exercitam trans
Khenum in Galliam transdnxit. — Trairere itebt aud) olme pcni>nlid)c^ Cbjcrt im <cim\t
DOH transire „nbcrfdircitcn" mit einem iMcc. betf CiteS: Hannibal Hiberum traiecit; i Da ber
aud) im Abi. absol.: amne traiecto). $cnfclben l^ebroud) läßt aud) transmittere fit:
Caesar Rbcnum transmisit ; (baber aud) Rbeno transmisso) ; bod) fielen bei transmittere
nie beibc 91ccufatioe juglcid). — 93ci (iäfar ib. c. 3,61, 1) regiert aud) rirrumdwere
bwti 91ccufatioc: Pompeius cos omnia sua praesidia circumdaxit. — Über adigerc mit
Doppeltem 9tcc. cf. 62, 9inm. 5.
9lnm. 2. Mortem occumbere „in ben lob geben, ben Job (gewaltfamer SBcife, bei. in tev
Sd)!ad)t) finben" ift oic! bänfiger als warte (poctifd) morti) occumbere. — Inpredi „ein;
treten, eingeben in" unb „fid) cinlaffen auf, fid) an etwas madjen" wirb ebeniüwoljl mit bem
bloßen 91 c c. alö mit in c. acc. (ob. intra = „in — hinein") oerbunben, j. 93. an) urbem,
(in) curiam, intra munitiones, (in) vitam, (in) orationem, (in) disputationem ; im
(Sinne oon „antreten, beginnen" oerlangt eS ben 91 c c. (fl. 53. iter, magistratum), unb in
ber feltenen 93ebeutung „entfd)loficn fein, etwa« (m tbun ob. gu übemebmen" wirb e$ mit
ad oerbunben. — Inire wirb in ber eigentlichen 93cbeutung „bincingetjen" faft nur mit bem
?lcc. (cabile, domum; feiten mit in c. acc), in ber bilblidb.cn $cbeutung „antreten, an-
fangen" auSfd)licftIid) mit bem 9Icc. oerbunben (magistratum, proelinm^ — Invader« »ein-
bringen in ober auf" fte^t mit in c. acc, nid)t gut mit bem cinfad)cu s)lcc. (ober 25at. : Cic
Farn. 16, 12, 2). — Irruere, involare, irrepere, Ulabi, immigrare )tcb,cn flafjifd) mit Ml
c. acc; fo aud) irrampere (feiten mit blofjem 9lcc), iocurrer© u. incarsare (febr feiten
mit bem $at. ober ?lcc), inflnere (feiten mit Äcc, unflaffifd) mit ^at.). — E^redi unb
i \iedere „berau*geben aud" werben mit bem cinfacben 91 bl. ober ber cntiprcdienben ^Jrä*
pof. (ex, a, extra) oerbunben; in ber iPebcutung „übcrfdjrcitcn, ocrlafjcn" fteben fie ju»
weilen (jebod) bei ßäfar u. Giccro gan^ oerein^clt) aud) mit bem ?(cc. (urbem, fines mn-
nitionis). ftür excedere modum fagt Cicero transire modum ob. extra modum prodire,
— Aotecedere u. antegredi wooran.-. oorauögebcn" (räumlid) unb aeitlicb) regieren ben
91 cc; in ber Sebcutung „übertreffen" wirb anferedere oon ISiccro mit bem 3?at., oon (Säfar
u. a. mit bem 91 cc. oerbunben. Anteire bat ben liat. (weniger b^"Pfl pc« 9Icc.) — Ante-
venire u. praevenire „juoorfommen", fowie praecedere „oorangeben, übertreffen" unb
praegredi „oorangeben" regieren ben 91 cc, finb aber bei Älaffifern nidjt t>äufig. Prae-
carrere „oorauScilcn, ^uoorfommen" c. acc. ob. dat. — Sabire ftct)t mit beut 91 cc. \o-
juobl = „treten unter" (tectum) alä aud) = „auf fid) nebmen, ftcb untergeben, über Hd)
ergeben laffen" (periculum, laborem, invidiam, dolorem, poenam); nur in ber militari
fdjen Sprache in ber 3?cbcutung „an etwas beranrüefen" wirb es mit aud) ad, fcltener mit
in c. acc. oerbunben (ad muros, ad montem. aber in montem „ben 93crg bbtauffteigen").
— Saspicere „in bie $öbe nad) etwaö feben" mit in rem, ad rem ober bem bloften 91 cc.
($. ©. in caelum, ad caelum, caelum) ; bilblid) = „f)od)ad)tenM ftetd c. acc — Adire
„herantreten an, f«d) nähern, fid) einer ©ad)c juwenben ob. wibmen" oerlangt ad (ad urbem,
Digitized by Google
— 25 —
31.
ad consulem, ad causas publicas, ad rem pablicam); aber in ben 9?ebcutungeu „bc;
treten, befudjen, bereifen* (curiam, arbes, oppida, terras) ober „fid) unterbieten, über*
nehmen" (labores, pericula, inimicitias, hereditärem) ober „fid) an jem. wenben", um
9iat, £>ülfe üu »erlangen (oraculum, deos, libros Sibyllinos) ftef)t ber einfadjc 91 cc. —
Agsredi aliqne/w, aliquv/ „jemanben, etwa« angreifen" = adoriri aliqaem, aliqnid (ho-
stem, murum) ober „fid) an jem. mad)en" (um ihn für fid) au gewinnen) ober „etwa« beginnen,
untcroelraien" (aneipitem causam, maiora) ; oggredi ad (j. 93. ad disputntionem, ad
dicendum) „fid) anfdjiden, fdjreiten &U etwa«"; ad rem publicam „in ben Staat«bienft
treten". — Assidere aliquu/ (unflaffifd)) „belagern"; alicui „ficf> lagern uor ober bei etwa«'
ober „jemanbem (bclfcnb, ratenb, alö Pfleger) $ur ©eile flehen". — AssidPre c. acc. „fid)
neben etwa« fetten" ; in ber gewü&nlidjen ^ebeutung „udj nieberfetjen" fommt c« nur mit
^väpofitionen v»or (in sella, Ml bibliotheca, propter Tuberonem). — Advolare „IjcrbeU
fliegen" faft nur mit ad, in (ucrein^clt c. acc: Cic. Att. 1, 14, 5). — Ascendere, eacen-
dere, conseendere „befteigen, erfteigen" c. acc. ob. in rem, f,. SP. mnrnm, (in) equum,
in) arrem, in caelnm. — Inire c. acc. (l)öd)ft feiten in rem) fowot)! = „bmcingcfycu
in" (urbem, domnm) al« aud) = „antreten, beginnen" (magistratum, consnlatum, proe-
lium ; gratiam inire ab aliqno „fid) bei jem. beliebt mad)en"). — Coire xocielatem cum ali-
quo „mit jem. ein SJünbni« jdjlicßen"; aber roire cum alüjwt „mit jem. $ufammcnfommen",
ad afvfuem „bei jem. ^ufammenfornmen". — Kv ädere „bcrau«fommen, entfommen, enfe
geben" mirb mit ex re (feiten bem bloßen 91 bl. ob. 91 ec.) ober ab aliqno fonftruiert (ex
balneis, e perirulo, e morbo, ab iniastis iudieibas) ; evadere in rem „erzeigen, binaufs
itcigen" (in mnros, in iagum) ; feiten evadere rem „criliinmen" (ardua) ob. „binauögeljen
übet" (media castra). — InsidOre „befetycn" c. acc. (viam, tnmulos; feiten c. dat.), aber
in re „fid) feftfeften in" (in anirao, in memoria). — Insidere rem „befefct galten" (locum,
fancesi, aber aftrtri rei „auf etwa« fiben" (eqno), in re „feftfi^en, haften" (in animo,
in mentc). — Insistere rem „einfchlagen, betreiben" (viam, iter, munns, negotium) ; ali-
cui rei „treten auf, in" (iacentibus. vestigiis alicaius);i» re „flehen auf, fteb,en bleiben
bei" (in iugo, in singulis rebus) ; in rem „fid) auf etwa« Werfen" (in bellum). — Prae-
stare aliqxiem „fid) für jem. oerbürgeu" ; aliquirl „etwa« garantieren, für etwa« haften" ob.
„etwa« leiften, erfüllen" (woju man öerpflid)tct ift, ft. ©. officium, amicitiae ius, patri
debitum honorem); alicui aliqua re „fid) bor jemanbem burd) etwa« auszeichnen" (SMoiu«,
Wepo« u. a. fagen aud) alique/// re). — Pervadere ftetjt im eigentlichen Sinne meift mit
per, bodi aud) mit 91 ec. lincendium per agros pervadit, consul Thessaliam cum exer-
citu pervadit), ionft faft nur c. acc. (fama urbem pervasit, rumor Gracciam, raurmur
contionem pervasit). — Pereqnitare meift mil per ; percurrere meift mit 91 cc., unb jwar
fiet« im Sinne uon „flüchtig burdjfehen, flüchtig burcbgef)cn" in 9lu«brüden wie aliquid oculis
imente, animo, oratione) percurrere; peragrare regelmäßig, pervagari ftet« mit 91 ec.
— Praeire regiert bei ben Älafiifern weber ben 3>at. noch 91cc., fonbern ftebt abfolut,
außer in ben ^erbinbungen verba praeire „bie ftormel, bie SBorte (eine« Webet«, eine« Gibe«,
einer SBeihung) oorfpredjen" unb alicui voce (ober verbte) praeire „norfagen". — Con-
venire afufuem „jemanben befudjen, mit jem. äufammentreffen", um mit ihm $u reben;
aHcui ober in aliquem, in aliquid, ad aliqnid „für jem. ober flu ehua« paffen, fid) fdiirfen"
\M. haec res nobis ober aetati nostrae non convenit; haec suspicio in nos non
convenit „ift auf im« nid)t amucnbbnr, trifft im« nid)t"; cothnrnas apte ad pedem con-
venit ; non in oinnes omnia conveninnt) ; cum aliquo „mit jem. übercinftimmen, überein^
fommen, barmonicren" (j. ^. somnium cum re convenit). 3tt bcmerfen ift, baß bei con-
venire „übereinfommen, fid) üerftänbigen, uernbreben, fid) einigen" nid)t bie ^Jerfon, fonbent
nur bie Sadje al« <Subjeft fteljen barf, alfo pax convenit „man einigt fid) über ben
^rieben", condiciones non convenernnt ; tempns et locus inter eos convenerat; quae-
dam inter nos non convenient. SSielfad) mirb ba« 53erbum aber un perfön Ii d) foiiJ
ftruiert, entroeber mihi cum aliqua de re ober inier aliquos de re convenit. — „Uber
etwa« mit StiafdjtDcigen bimueggf ben" aliquid silentio praeterire ob. einfad) alUjuid prae-
iermittere (omi/tere, mittere) obne ben 3ufa|=i silentio. — lntroiro mirb bei ^erfonen mit
ad, bei Soeben rcgclmäBig mit in c. acc, feiten mit bloßem 9(cc. uerbunben.
Änm. 3. Amhire (eig. berumgeben um, umfreifen) mirb flaffifd) faft nur mit bem 9Icc. einer
$ e rf o n üerbunben, um bereu Gnmft (ober Stimme für eine 23afol) man fid) in eigenuü^iger
©eife bewirbt, ©emb^nlid) beißt „fid) um etwa« bewerben" pefere aliqnid (j. 53. con-
sulatum, honores).
3lnm. 4. Xie SSerba, wc!d)e „fid| ouÖ.Kidinftt Oor" bebeuten, werben in ber beften ^Jrofa
jolgenbermaßen fonftruiert: anteire alicui (weniger bäufig aliquem); an/ecedere alicui ((£ic.)
ober aliquem ; praer-edere aliquem, (praecurrere aliquem ob. alicui); anfecellere, ex-
cellere, praestare alicui (aber excellcre nie mit bem 3)arto eine« Singular«), „Sid)
unter allen au«jcid)nen" praestare inter ojnnes, excellere ceteris ober inter omnes,
florere praeter etteros. Cf. außerbem 19, 91nm. 1.
Digitized by Google
32—33. — 26 —
32. 1) Antiqui88imi8 iam temporibus fuerunt, qui ut aliqnid addiscerent,
maria transinittere, remotissimfls urbcs locaque obire (ob. adire), maxinw
pericula stibire non vererentur. 2) Cum Xerxes iu-r a Sardibus ingres-
sus exercitu innumerabili Hellespont»<m traiecto (traducto, transportato)
bellum Graeciae inferret, Athenienses Lacedaemonios, quibuscum socie-
tatem paulo ante coierant (ob. inierant), adierunt rogantes, ut auxilia
sibi mitterent atque labores periculaque belli fortiter subirent. 3) Nisi
Ulixes, qui calliditate Omnibus excellebat (ob. praestabat, anteibat, an-
tecedebat; ob. omnes anteeedebat, anteibat; ob. praeter ceteros tiorebat;
ob. inter onmes praestabat), consiliicm inisset ligneo equo aedificato in
hostium urbem invadendi (ob. irrumpendi), Graeci plus decem annos
moenia Troiae circumsedissent. 4) Höstes fiumine transiedo (ob. copiis
fluvittm transductis) proelium loco ipsis iniquissimo inienmt; itaque
postquam nostros a tergo circumvenire frustra sunt conati, in fugain
conversi disiectique sunt; pauci, quibus contigerat, ut fluvinm tranarent,
incolumes discesserunt atque agros aliquamdiu pervagati castellum quod-
dam oppugnaverunt, (ad) cuius muros silentio noctis subierant. 5) Le-
gati, postquam tentoria diu circumiernnt (ob. tentorits diu circuniü/*),
cum imperatorewj convenissent, ad pedes eius procubuerunt orantes, ut
civitati suae poenam, quam defectione perfidiaque subissent, remitteret
aut modum puniendi ne transiret (ob. extra modum prodiret). 6) Inter
Hannibalem et Scipionem, cum apud Zamam ante proelium in collo-
quium essent congressi, pax (ob. de pace) non convemY, quamquam Han-
nibal nih*7 silentio praeterierat, quo animus Romani mitigaretur. 7) Vix
nuper ainicjtw conveniens (in) eonclavc eius ingressus eram, cum subito
tres canes ingenti magnitudine wie circumstantes dentibus dilaceraturi
esse sunt visi; qua re quantus terror mihi incesserit, incredibile est
dictu; at ille ad eos accedens procumbore eos iussit; nam hospiti den-
tibus minitari c&nibus non convenire.
33. golgenbc Serben, roeldje im $eutfd)en burd) Qntrcinfitioa roiebergegeben ju
werben pflegen, fmb im itateinifdjen Xranfttton:
a) iavare, adinvare (untiaffifö adwiare) „Reifen"; deflcere «fehlen, mangeln";
fugere „fliegen oor" unb feine ftompoftta; adaequare (unflafftfd) aequare,
exaequare, aequiperare) „gleichkommen"; sequi „folgen" unb sectari „im
©efolge jemanbes fein" ncbft ben HomoofttiS (aufter obsequi „miafafn-en", »»eicvs
bcn $at. legiert) ; imitari „nari)at)men"; aenmlari „nacheifern"; adulari .auf
fnedjenbc 2Beife fdjmeidjeln".
9lnm. 1. Acnuore ob. aet/uipernrc c arr, (Nah'ifd) bafür adaeqaare r. arr.) „gleichkommen,
errcid)en"; aequarc a liquid a/irui tri „glcidnuadjen" (j. Ä omnia tecta solo, turriro
muro); n/u/ttut mm re „gleichstellen, auf gleiche Stufe ftellen mit" 2*. tenuiores rmt
principibus . — Deflcere r. arr. „mangeln, fehlen, ausgehen" (wn bem, woran man bt*
bahin einen Vorrat gehabt hat;, vires nie deficiunt; ab aliqw „oon jem. abfallen^:
ad afv/uem „p jem. abfallen, übergeben"; deficere animo „ben 9Jut uerlieren". JMfr
mfd) aliqais deficitur oonsilio, viribus, audaciä, eibo „wirb im Stich gelaffen t»on" —
Fasere, unb feine ftompofita (refugere, effiiyere, tubterfugere, defugert) regieren ben %ct.
nur bann, tuenn fie bic ^ebeutung „fliegen nur, uermeiben, entgehen" haben {\. SB. fugere
conspectum • multitudinis, laborein ; refugere impetum alieuius, iudicem; effu^ere
invidiam, mortem; defugere proelium. disputationem ; snbterfu?ere poenam, miii-
tiam) ; , aber in ber SBebcutung „entfliehen au«, (ich, fernhalten non" ober „binfltchen ju"
werben (te mit bcn entfprcd)cnbcn ^väpofitioncn uerbunben (j. 33. fugere ex oppido, ex acie,
Digitized by Google
33.
s dicendo, in castra ad suos jrefogere ex castris in montem, a consiliis fortibus;
effugere e caede, e carcere, e ob. de raanibns alicuins ; transfugero ad hostes ; con-
fngere ad fidem alicuins). — Aemnlari r. aor. „nacheifern", r. dat. „eifersüchtig, neibifd)
fein auf" [$. 33. Eis aemulamur, qui ea habent, quae nos habere cupimas : Cic. Tusc.
I 44). — Adulari regiert bei vMoiuS, 9?epod u. a. aud) bcn $atio (cf. Quintil. 9. 3, 1). —
Manere c. dat. „bleiben. Perbleiben" 3?. Mancnt ingenia senibus; manet mihi unam
solacium); c.acc. „märten auf, erroarten, beoorftehen" (l 4*. alicuins adventum; indigna
manent victos ; te triste manebit supplicium ; hoc loco manebimus hohtem).
bj Tie 3mper)onalia me iuvat „e3 marfjt mir greube"; me fallit „e£ ift mit
unbefonnt"; me fufcit „e$ cntgcl)t mir" (meibc efßgit in biefem Sinne!); me
praeterit „e3 bleibt mit oerborgen"; me decet unb dedeeet „e§ jiemt ftd)
für mid), e3 jiemt ftd) nidjt".
'Jlnm. 2. Decvf unb dedeeet finben fid) in ber flaffifd)en '£rofa meift unperfönlid) gebraust;
ali Subjcft haben fie getobfjnlicb einen ^nfinitio ober baä Neutrum eine* 'JSronomcnS ober
MjeftioS bei ftcf) (l 35. Mentiri dedeect. Aliena nos non decent. Parvum parva decent).
>bocb fagt aud) Gicero: illa ornamenta decere me non putabam unb quem decet mu-
liebris ornatus. — Xitti me fallit (animus) ali 3mff((cnta| heißt oft „wenn id) mid) ntd)t
ine ober täufd)cM = nisi res (ob. spes, opinio) me fallit, nisi omnia me fallunt, nisi
fallor. nisi me fallo. — Me fugit beißt aud) „id) babe Dcrfäumt, uergeffen". — Latere
„wborgen fem" roirb flafüfd) ftetö of)ne Cbjeftäfafuä gebraudjt (aud) Cic. p. red. in sen. 13);
unflflfftfdj fteht e3 mit bem $at. ob. 91 cc. Bürchau« $u meiben ift bad unperfönlidje lafet
me „e4 ift mir unbefannt".
c'i Sud) anbere Serben roerben im Satcin. mit bem Hrc. oerbunben, mo bie gemöbnlidie bcutfdje
Überfe^uni) eine anbere itonftruftion mit fid) bringt. So: parare „fid) lüften ^u" (bellum,
iter); — tlesiderarc „fid) fehlten nad)" (pacem, patriam) ; — requirere „fragen, »er-
langen nad)" (virtus nullam voluptatem requirit); circumspicere „fid) umfeheu nad)"
aliena auxilia); — respicere „5Hiidfid)t nehmen auf" (rem publicam, commoda populi);
— ostentare „mit etwa« probten" (prudentiam. arma); — iacUire „fid) briiften mit"
(sapientiara, gratiam urbanam) = se iactare in re (in bonis Roscii, in pecuuiis in-
speratisi; — obiurgare aliquem „jenianbem Hormürfe mad)en" (de ob. in re); — luere
„bü&en für" (= poenam rei dare^; — ßectere viam „Dom 33ege abbiegen", fl. promun-
turium „um ein Vorgebirge berumfegeln" ; — suaslnr, „raten ju etmaS" unb dissuadere „abt-
raten oon"; — spectare ludos „bcn Spielen jufdjauen" (cf. aud) 29, ?lnm. 5); — cavillari
„itrf) luftig mad)en über, nudeln unb fpöttcln über" (togam alicuins); aud) in re (uidjt in
rem); — liceri rem „auf etwa* bieten" (hortos). — Curare rem „fid) um ctmaS tum*
mern" (aliena negotia) ober „etmaS beforgeu, Jorgen für" (mandatum, provinciam), aber
aud) „abmarten, fjcilen, furieren" (üon Äranten unb Äranfheitcn gcfagtl. — Appellare aliquem
„an einen Beamten appellieren" (a prnetore tribanos appcllare in re ob. de re), ober
pron,care ad populum. — Cogitare rem „benfen auf, finnen auj" - ctu»aä norbabcu
iproscriptiones, bellum), aber cogitare de re „benfen an" = an etiuaä ^uvürfbenfen, über
ttroad nadjbcnfcn, für choaö bebadjt fein. — Pargare rem nidji nur „etma$ reinigen, fäiu
bern" ( urbem, cloacas), fonberu aud) „fid) uon etma« reinigen, fid) gegen etwad rcdjtfertigcn"
(crimen, snspicionem = se purgare de re). „(itiuaö (ob. ftcf) t red)tfertigen bei ob. oor
lemanbcm" rem (se) purgare alicui inid)t apud al<im). — Uleisci alufuem Ijeiftt eben=
foroot)l „jemanben räd)en, für einen 33eleibigteu Mad)c nehmen" al« „jemanben beftrafen, fid)
an jem. rächen" • uleisci iniurias alieuius „fid) an jem. mögen ber ^clcibigungen rädjen" ;
ulci«ci Höstes pro regis nere (ctg. „bie tfcinbc für bie Gnuorbung beö ftönigtf beftrafen")
„fid) an ben J^tiubcn megeu ber Grmorbung bei Stön\$$ räd)en". — Excipere aliquem
beifet nid)t bloß „auffongen, aufnctjmcn", fonberu aud) „auf jemanben (ber JReibc ober $cit
nad)) unmittelbar folgen, fid) anfdjliehcn an" (j. SB. In quibusdam regionibus hiems ae-
statem excipit). — Sufdinere e. a><-. heißt nidjt nur „aufrcd)t erhalten, ertragen, aufholten,
hemmen", fonbern aud) „fid) Ijalten gegen, ftanbfjaltcn" limpetum hostium). — Remane-
rari bat bie ^Jerfon, ber man oergilt, ober bie 6ad)c, iucld)e man oergilt, im Jlcc»,
bie 3ad)e, mit meld) er man oergilt, im s?lbl. bei fid) (aliquem magno praemio, male-
ficia benefactis) ^ebodj fteht bie« Scrbum nur im guten Sinne; »Qtttel mit Sofern ucr-
gelten" beißt benefacta raaleficiis pensare. — Minari unb (häufigen minitari haben bie
9erfon ftet« im Tat. bei fid); bie Strafe, meldje man jemanbem anbro^t, ftebt im
?l c c. (j. 2^. mortem, raalum, bellum, crucem, tormenta, verbera), aber ba* Wittel,
Digitized by Google
32—33. — 26 —
32. 1) Antiquissimis iam temporibus fuerunt, qui ut aliqnid addiscerent,
maria transinittere, remotissimas arbes locaque obire (ob. adire), maximal
pericula subire nou vererentur. 2) Cum Xerxes ik-r a Sardibus ingres-
sus exercitu innumerabili Hellespontitw traiecto (tradacto, transportnto)
bellum Graeciae inferret, Athenienses Lacedaeinonios, quibuscum socie-
t&iem paulo ante coierant (ob. inieraut), adierunt rogantes, ut auxilia
sibi mitterent atque labores periculoque belli fortiter subirent. 3) Nisi
Ulixes, qui calliditate Omnibus excellebat (ob. praestabat, anteibat, an-
tecedebat; ob. omnes anteeedebat, anteibat; ob. praeter ceteros florebat;
ob. inter omnes praestabat), consilium inisset ligneo equo aedificato in
hostium urbem invadendi (ob. irrumpendi), Graeci plus decem annos
moenia Troiae circumsedissent. 4) Höstes flumine transiecto (ob. copiis
fluvittw transductis) proelium loco ipsis iniquissimo inierant; itaque
postquam nostros a tergo circumvenire frustra sunt conati, in fugam
conversi disiectique sunt; pauci, quibus contigerat, ut üuvium tranarent,
incolumes discesserunt atque agros aliquamdiu pervagati castellum quod-
dam oppugnaverunt, (ad) cuius muros silentio noctis subierant. 5) Le-
gati, postquam tentoria diu circumierunt (ob. tentoriis diu cireunif7/s),
cum imperatorew convenissent, ad pedes eius procubuerunt orantes, ut
civitati suae poenam, quam defectione perfidiaque subissent, remitteret
aut modum puniendi ne transiret (ob. extra modum prodiret). 6) Inter
Hannibalem et Scipionem, cum apud Zamam ante proelium in collo-
quium essen t congressi, pax (ob. de pace) non convemf, quamqnam Han-
nibal nihil silentio praeterierat, quo animus Eomani mitigaretur. 7) Vix
nuper amicum conveniens (in) conclaw eius ingressus eram, cum subito
tres canes ingenti magnitudine me circumstantes dentibus dilaceraturi
esse sunt visi; qua re quantus terror mihi incesserit, incredibile est
dictu; at ille ad eos accedens procumbere eos iussit; nam hospiti den-
tibus minitari c&nibus non convenire.
33. g-olgenbc Serben, roeldje im $eutfd)eu buvd) ^ntranfitioa roiebergegeben 51t
roerben pflegen, fmb im itoteinifdjen Xranftttoa :
a) iuvare, adinvare (unriafjifd) aduüare) »Reifen"; deficere „fehlen, mangeln";
fasere „fliegen oor" nnb feine ttompofita; adaequare (unflaffifa) aequare,
exaequare, aequiperare) „gleidjfommen"; sequi „folgen" unb sectari „im
befolge jemanbeS fein" ncbft bcn SlompofitiS (aufcer obseqai „mirtfafrcn", weiäri
bcn 5>at. legicu); imitari „uad)ah,men"; aemulari „nacheifern"; adnlari „auf
friedjenbc Seife fdjmeidjeln".
thtut. 1. At</u<ire ob. oaruiperare r. arr. ,'flan'iid) bafiir adaequare r. aer.) „glcidjfomutfit,
erreichen"; aequare oii'juid >dinti rci „glcidnuamen" 93. omnia tecta solo, turrim
mnm) ; n/i,{uui nun rc „gleichstellen, auf gleiche Stufe fteücn mit" & 8. tenaiores r*m
principibns . — Delle er e c arr. „mangein, fehlen, aufgeben" (non bem, rooran man DW
bahin einen Vorrat gehabt bat), Ü*. vires me deticiunt; ah anquo „üon jem. abfallen".'
ad alvjuew „ju jem. abjaücn, übergehen"; deficere, animo „ben SRut oerlieren". v*Wl
l)i|"d) aliqais deficiter consilio, viribus, audaciü, eibo „wirb im Stich gclaffen wn". —
Fugere.unb feine Äompofita (refugere, effugere, sublerfugere, defugere) regieren bcn »er.
nur bann, menu fic bic ^ebeutung „fliegen DOt, uermeiben, entgehen" haben (g. Ö. fugere
conspectum • multitudinis, laborem; refugere impetum alienins, iudicem; eflu^ere
invidiam, mortem; defngere proelium. disputationem ; subterfu?ere poenam, nnn-
tiam);,aber in ber 93ebeutuug „entfliehen auö, fich fernhalten oon" ober „bmflieben ju'
werben fie mit bcn entfprcrijenbcn ^räpofitumen uerbunben (5. 8. fugere ex oppido, ex acie,
Digitized by Google
— 27 —
33
a dicendo, in castra ad suos ;refugere ex castris in montem, a consiliis fortibus;
effngere e caede, e cnroere, c ob. de manibns alicuins ; transfngere ad hostes ; con-
fngere ad fidem alicuins). — Aemnlari r. aer. „nadjcifcrn", e. dat. „eiferfüdjtig, neibifd)
fein auf" (j. 93. Eis aemulamur, qui ea habent, quae nos habere cupimus : Cic. Tusc.
1. 44). — Adulari regiert bei i'iuiuS, 9?epo3 u. a. aurf) ben $atio (cf. Quintü. 9. 3, 1). —
Manere c. dat. „bleiben, oerbleibcn" fo. 9?. Manent ingenia senibas; manet mihi unara
solacium); c.acc. „Worten auf, erroarten, beuorfteben" (j, 93. alieuius adventum; indigna
manent victos; te triste manebit supplicium; hoc loco manebimns hos>tem).
b) Die ^ntperfonalia me iuvat „e3 madjt mir 3reube"; me fallit „e§ ift mir
unbekannt"; nie fagit „e$ entaerjt mir" (meibc effügit in biefem Sinne!); me
praeterit „e3 bleibt mir oerborgen"; me decet unb dedecet „e3 jiemt ftd)
für mid), e£ jiemt ftd) liiert".
flmn. 2. Decet unb dedecet finben fid) in ber flafiifdjen %*rofn meift uupcrfbnlid) gcbraudjt ;
al« <Subjcfi haben fic geiobf)nlid) einen ^nfiuitio ober bnä Neutrum eine* tyonomenä ober
?lbjeftiu4 bei fid) (l 93. Mentiri dedecet. Aliena nos non decent. Parvum parva decent).
gebort) Jagt and) Cicero: illa ornamenta decere me non putabam unb quem decet mu-
liebris ornatus. — Xisi me fallit (animus) al<5 ,3n>ifd)entatj heifjt oft „menn id) mid) nidjt
irre ober täufdje" =^ nisi res (ob. spes, opinio) me fallit, nisi omnia me fallunt, nisi
fallor, nisi me fallo. — Me fugit tjctnt nud) „id) babe oerfäumt, oergeffen". — Latere
„oerborgen fem" tuirb flaffifd) ftetd obne CbjeftSfafuä gebraud)t (aud) Cic. p. red. in sen. 13);
unflnffifd) ftebt eS mit bem 2>at. ob. 91 cc. $urdW« $u meiben ift bad unperfönlidje latet
me „e$ ift mir unbefannt".
o i 'Kud) anbere Serben toerben im Satcin. mit bem Wf r . oerbimbcn, liw bie geiuöbnlidje bcutidje
Überfelutng eine anbere tfonftruftion mit fid) bringt. <So: parare „fidj lüften $x* (bellum,
iter); — desiderarc „fid) fernen nad)" (pacem, patriam); — requirere „fragen, oer-
langcn nad)" (virtus nullam voluptatem reqnirit); circumspicerc „fid) umfebcu nad)"
ialicna auxilia); — respicere „9tiirffid)t ncljmcn auf" (rem publicam, commoda popnli) ;
— ostentare „mit etioaö prablcn" (prudentiam, arma); — iactarc „fid) briifteu mit"
isapientiam, gratiam urbanam) — se iactare in re (in bonis Roscii, in pecuuiis in-
speratisi; — obiurgare aliquem „jemanbem 93or)oürfe mad)en" (de ob. in re); — luere
„büfjeu für" poenam rei dare); — flectere viam „öom SBege abbiegen", fl. promun-
turium „um ein Vorgebirge herumiegcln" ; — suadrre „raten 311 ctioaö" unb dissuadere „ab-
raten oon"; — spectare ludos „ben «Spielen jufchauen" (cf. auch 29, 8nm, 5) ; — ravillari
„fid) luftig mad)en über, nudeln unb fpötteln über" (togam alieuius); aud) in re (uid)t in
rem}; — liceri rem „auf chuaS bieten" thortos). — Curare rem „fid) um etumS fönt*
mern" (aliena negotia) ober „ctioaS befolgen, forgen für" (mandatum, provinciami, aber
oud) „abwarten, beilcn, furicren" (\jm äranfen unb Ärantfjeiten gefagt). — Appellare alu/ucm
„an einen 93eamten appellieren" (a praetorc tribunos appellarc in re ob. de re), aber
prorocare atl populum. — Cogitare rem „beufen auf, finnen auf" = ctmaä oorbaben
iproscriptiones, bellum), aber cogitare de re „beufen an" = au ctiuaS ^urürfbenfen, über
etroa$ nadjbcufen, für etioaö bebadjt fein. — Purgare rem nidjt nur „ehoaS reinigen, fäu-
bem" (urbem, cloacas), fonbern aud) „fid) oon etioa$ reinigen, fid) gegen eiwai redjtfertigcn"
(crimen, snspicionem = se purgare (te re). „IStiuaä (ob. fid)) redjlfertigeu bei ob. oor
lemanbem" rem (se) purgare alicui (nidjt apud alqm). — UIcisci alvfuem tjeifet eben-
foroobl „jemanben rächen, für einen 93cleibigtcn i)md)c nehmen" ali „jemauben beitrafen, fid)
an jem. räd)en"; ulcisci iniurias alieuius „fid) an fem. mögen ber 93cleibigungen rädjeu";
uläsci hostes pro regis nere (ctg. „bie geinbe für bie Grmorbung beö ftönig^J beftrafen")
„fid) an ben fttinben »oegeu ber Grmorbung beö ÄönigS rädjen". — Excipere aliquem
fjeifct nidjt bloß „auffangen, aufnehmen", fonbern aud) „auf jemanben (ber JReihe ober ^ett
nad)) unmittelbar folgen, fid) anfd)liefjen an" (j. 93. In quibusdam regionibus hiems ae-
statem excipiti. — Surtinere arc. heiftt nidjt nur „aufredjt crfjalteu, ertragen, aufbaltcn,
bemmeu", fonbern aud) „fid) fialten gegen, ftanbb,altcn" limpetum hostium). — Reniane-
rari bat bie 9ierfon, ber man oergilt, ober bie 3ad)c, locldje man oergilt, im 9lcc.r
bie 3ad)e, mit meld) er man ocrgilt, im 91 bl. bei fid) (aliquem magno praemio, malc-
ficia benefactis) ^ebod) ftct)t btcfl 93erbum nur im guten ^inne; „(^utcö mit ©Öfetn oer^
gelten" beißt benefacta raalefieiis pensare. — Minari unb (häufiger) minitari t)abtn bie
$Cffon ftet4 im Qat bei \\<S); bie Strafe, meldje man jemanbem anbrobt, ftet)t im
Slcc. (j. 9?. mortem, malum, bellum, erncem, tormenta, verbera), aber ba§ Littel,
Digitized by Google
33-34. — 28 —
m i t meinem man brobt, im 91 b l., & 5?. gladio, virgis, igni ferroque). i n 1 1 a n *
T 1 1 i l> c „broben" im Sinne »on „brofjenb beüorflcben" beiftt imminere, instare, impetvfcre,
©, periculum, nox, terapestas nobis imminet ob. impendet. — Animadvertere a/i-
quifl entiocbcr „ctiuaö iitaljrnefwten, bewerfen" ober „etwas atjnbcn, bestrafen" (peccatam.
scelusi; animadrertere in alu/uem „gegen jemonben ftrofenb cinfd)retten, vorgehen". —
Yindicare rem (mit ober obne tibi, bei fiioiu* nud) ad se) „etroaS für pd) in «nfprudj
nehmen, fief} ^teignen", j. 33. Partem praedae (nobis) vindicamus ; Homerum Chii suum
vindicant; rindicare a/ifjuid „etroafl abnben" (maleficia. Gracchi ronatns perditos); in
aliquem „gegen jem. ftrofenb einfdjreiten" (severe in socios, vi in rebellantes); rindi-
care alu/uem ab re „jem. uor etwas fdiityen, oor ctmod retten" amicum a miseria, dc-
mum a solitudine); riwficare patrUim ex (a) serritute in libertatcin „in ftreiljcit frprn".
— Dubitare (addubikue) ift ein intranfittoc? Skrbnrn unb fann als fold)cd (abflcfcfycn wa
bem in 29, c befprodjenen ftaflc) feinen ^tcc. regieren, fonbern muß mit tcr ^rfip. de t>er=
bnnben werben ; alä Xranfitioum bient aliquid in dubium rocare.
1) Cum Ulixes militiam subterfugere vellet, insaniam eius simnlatam
esse Palamedem non fugit (ob. fefellit). 2) Non habes, quod de veritate
fideqne mea dnbites; an adduci ulla re me posse putas, ut aut (e ant
nobiliorcs homines aduler? 3) Ambiorix Nervios hortatns est, ne sui ex
gravissima Servitute in Übel tätern vindicandi ac Romano/um saevitiam ul-
ciscendi occasionem dimitterent. 4) Herostratus, cum aedem Diauae
Ephesiae inoendio delevisset, ut nomen suum ab oblivione vindicaretur,
effecisse sibi est visus; quae spes eum non fefellif. 5) Pyrrhus, Epiro-
tarum rex, qui Alexandri res gestas aemulabatur gloriamque adaequare
cupiebat, a Tarentinis, qui alienum anxilium circumspiciebant, accitus ob-
8ecuturum se yreeibus eorum promisit; sperabat enim Italiam, terram
amoenissimam atquo opulentissimam, facile dicionis suae se esse fac-
turum, nec quidquam curabat verba Cineae illud bellum dissuadentis.
6) Timoleon a Corinthiis cum parvis copiis in Siciliam missus Syra-
cusis captis arcem ut propugnaculum imaginemque dominationis solo
aequavit, Dionysium autem interfici vetuit, quod et ab ipso et a patre
eius Corinthii non semel adiu^* essent 7) Cum alimenta alvearium de-
ficere coeperunt, apes proximas petunt. Hercules, cum sagittae (eum)
deficere coepissent, a Iove imbre lapidum adinifts est. 8) Galli ad oastra
Labieni profecti sunt eum consulto proeliiim deftigere rati; sod erup-
tione e castris subito facta, quamquam virtutem modo iactaverant, Ro-
manorum impetftm non sustinuerunt, sed salutem faga petivemnt.
9) Decet vos, milites, maiorura exemphwt imitari atque potius in acie
gloriosam mortem occumbere quam hoste* per ignaviam fugere; memen-
tote eos agm nostr/s vastationem, nrhi excidium, coniugiiws libemque
servitutem, unicuzque vestrum mortem esse minitatos nec quirfquara nisi
saevitiam atque flagitia cogitare. 10) Quem fugiat (ob. fallat) plurimos
homines emolument^m magis quam virtutem sequi et divitias, quae
cum virtute aequari non possint, vehementissime requirere? 11) Ulixes
in Cyclopis specu inclusus animo non defecit contigitque, ut eius im-
manitatem graviter ulcisceretur (ob. vindicaret) et ex (ob. de) manibus
eius effugeret.
34. 1) Nulla vis, nullae minae fidem Reguli labefactaverunt. 2) Imitator,
mi fili, industriam apium. 3) Christus fictam Pharisaeorum pietatem
identidem notavit. 4) Apes temerarii pueri os alteramque manum acn-
"bigitized by Google
29 —
35-3G,
leis compunxerunt. 5) Ipse Pyrrhus Fabricii probitatem admiratus est.
6) Struthiocameli altitudinem equitis equo insidentis excedunt. 7) Ad-
herbal a Iugurtha ex regno expulsus Romanorum auxilium imploravit.
8) Dolorem meum consolari afflictumque animum erigere nequiquam studes.
9) Sociorum spem confirmare; militum fidem labefactare; parentum- ex-
spectationem non fallere; alicuius dignitatem violare (ober deminuere) ;
amici festinationi ignoscere; alicuius iter impedire; alicuius ainictum
aut motum imitari. 10) Epaminondas Miltiadis gloriae invidit (Cf. 49,
imn. 2). Ii) Ex summo monte Rigi viatores magnum numerum montium,
vallium, lacuum, urbium prospiciunt. 12) Omnes ofticii partes exsecutus
es. Longitudinem Italiae transcurrere. Omnes partes silvae perscrutari.
13) Helvetii iumentorum et carrorum maximum numerum coemerunt.
14) Pingendi ars magnam inveutionis atque emendationis partem arri-
puit ex urbe Atheniensium. 15) Mures criceti magnos granorum acervos
comportant. 16) Clarissimae illius bibliothecae a Ptolomaeis collectae
iam illo bello, quod Caesar in Aegypto gessit, multo maior pars flammis
absunipta erat.
?lnm. ©elbfroerftünblid) fagt man aber adiavare aliqttem in aedificanda urbe, confirmare
milites ad dimicandum, consolari aliquem de (in) raiseriis commuuibus, socium fallere
in rebus minoribus u. ä.
35. Senn ber Sateiner jagt bellum turbare, fo meint er bannt nid)t, einen fd)on uorfjanbeneu
ober begonnenen Ärieg u er wirren ober ftbren, fonbern burd) Irrregung oon Unruhen
einen Ärieg oeranlaficn: turbis concitandis efficere bellum. ift alfo mit turbare
bellum nidV blofc ein begriff gegeben, fonbern am ei. 2>iefc Konzentration jioeier $)c=
griffe in ein SJcibum nennt man$rägnan$; biefelbe giebt bem lateinifdjen Äudbrude einen
DWdjtum an 3nb>lt, bem gegenüber bie bcutfdje JRebeweife jerflofien erfdjeint. — 1) 2>ie
fionfuln führten ben Ärieg mit vereinten Gräften (fdjlugen ein gemcinfcfcafliidjeS l'ager auf).
2) gin fefteö fiager auffdjlagen, ftarfe SBadjtpoften aufteilen. 3) $ie Sorte üorfagen (=
praeeundo verba dicere). Cf. 31, 9lnm. 2. 4) ?(le£anber r)atte feine Infanterie geteilt,
fo bafe er baburd) $roei Slügel fmtte (= divisis peditibus duo cornua effecerat). 5) 3d)
benfe mit gurdjt baran (= cum timore cogito). 6) £aä ©erücht b,attc ben Ärieg ali
fdilimmer bargefteflt. 7) 3)er Slngeflagte gab $u feiner SBerteibigung an (= sui defendendi
causa dixit). 8) Gin 93ünbni3 unter <Sd)lad)tung eincS CpferticreS idjliefcen. 9) Kranit
Äranfbeit) aß GntfdjulbigungSgriutb angeben. 10) $ic Bürger fragten uenuuubcrt, road e* /
gäbe. II) Stanbbilbcr mit 3nfd)riftcn uerfeben. 12) Tieic 9lu8fage ift burd) Skftedmng I
erwirtt. 13) 3d) babe bied nur im 6d)cijc gejagt (= iocans dixi). — Cf. aud) : iter
areriere „einen anbero 2Seg einfd)lagcn"; foedare agros {— foede vastare); rupem mu-
ntre „gangbar madjen"; praemium exsudnre „im Sdjtuetüe feines ?lngefid)t$ erringen";
legem celebrare „üielfad) befprccfien"; eonubia roniungere „Sd)licßung von Gl)en bemiifen" ;
librum eeigilare = vigilando conficere ; et facere et pati fortia Romanum est = et
agendo et patiendo fortia facinora edere.
36. 4£cnn ein tranfitiue* Söcrbum feinen ObjeftSfafuö bei fid) liai, fo fagt man, c3 fei
ab'olut gebraucht. (Sin Objeft barf aber unter Umftänben bei einem rranfitiuen 3Jcrbum
bann fehlen, luenn e3 entmeber felbfroerftänblid) ift, ober wenn auf bie Angabe eines 6eftimmten
^egenftanbe« nicht« anfommt, ober menn bie GJefamtljeit aller möglidjcn Objeftc uorfdjiocbt.
— 1) Sfn einer 3nfel lauben : appellere sc. navem. 2) ^Ter Äbnig fjat fid) in 5kunbifium
eingefd)ifft : conscendit sc. navem. 3) movit sc. castra; duxit sc. exercitum. 4) sol-
verunt sc. naves. 5) 2>u ^oft nod) nidjt für ben Xranäport bepblt: solvisti sc. pecuuiam.
6 Xie Solbatcn fampierten am gu&e eined SJcrgcS: tetenderunt sc. tabernacula. 7) 3"
betreff ber Steife babe id) mit beinern öruber 9iüdfprad)e geHommcn : communieavi sc. sen-
tentiam raeam. 8) $ic ©onne ftid)t: urit sc. homines et omnes res; ber Scbub, brüeft;
sc. pedem. 9) Tic Horner gelten faum ftanb: sustiuuerunt sc. impetum hostium.
10) eben Ii übe id) einen ^mo*B genommen: gustavi sc. eibum, panem, carnem etc.
11) fyrtbrubal manbte fid) (marfdjierte) nad) bem Ccean ju: flexit sc. iter. 12) 9iiemanb
Digitized by Google
- 30 -
fttlUI ein tiidrtigcr SHebner fein ofjne idjorfeS Dorfen: intelle?it sc. rerum naturatn ober
bergl. 18) (iäfnr Heft ©enbuiigeu ergeben an: dimisit sc. legatos, railites ober bergt. —
— Cf. and): Paupertas mordet, dolor pungit; vieimus „nur baben geiuonnened 6piel" :
annona laxat „bei Oktrcibcprcia fd)lägt ab", dolor relaxat „läfjt nadj" ; canes significaut
„fdjlagen an" ; longe i»b. alte (paulo longius) repetere „weit (chvai weiter) au^olcn" ;
brevi praecidere ibrevi comprehendere, pauois absolvere) „fid) fmj fnffen** ; alte spec-
tare „.frobeS im Slugc baben, fief» ein bobeS 3iel fterfen" ( — magna spectarei; bene, be-
nigne polliceri ipromittere) „OHiteS üeripredjcn", Uberaliter poll. „fieunblidie SHerfpre
djungeit madjeu"; ementiri „t'alfdje ^luSfagcn madjen"; ad tidem acquirere „an JtTebit
bin»ugenmincu" ; irapetrare „(Sibörung fiubcn", taeri „Sdnifc genxtyren", traicere „über;
l'etjen", hiems oppressit „ber Sinter iiberrafdjte" u. fi. Cf. aud) 292.
37. Gin DoMclter SlccufQtto, ber be§ Ob jef t$ unb be§ v ä b i f atSnontens ,
ftcl)t bei ben Serben:
a. itmneit, al§ appellare, nominare, vocare, dicere, sahitare (non einer
9Jieb,rb,eit consalutare), usurpare, laudare „lobenb anführen" u. ä.; —
ju etroaS ernennen, n)äl)len, madjen, ausrufen, al§ facere, efficere
(feiten ronfirere, redigere, sintere, ronstituere), reddere (nur bei SlbjeftiüCn),
crem e, instituere, deligere, eligere, declararc, renuntiare, designare u. ä. :
b. für etroaS halten, befinden, mifcljcn, als etroaS rvfnutcn, rote du-
cere, existimare, habere, iudicare, arbitrari, putare; credere (feiten),
putare, censere, numerare, cognoscere, agnoscere, reperire, inrenire,
nancisri, significare u. ä. ;
c. al§ etroa§ tya&en, geben, nehmen, roie habere, dare, addere, adiun-
gere, tribuere, sumere, adsumere, asciscere, capere, aeeipere u. ä. ;
d. al§ etroaS ftcf| flCtQCll, roie se praebere, se praestare, se ostendire
(üereinjelt), (se imperUre feiten mit einem ^räbifatSabjeftiD unb ^mar nur bei bin;
zugefügtem pcrfönlidKn Datio, $3. Talem me et vobis et rei publicae impertivi).
93ei Umroanblung in bie paff tue äonftruftion tritt ber boppelte
9tominattD (be§ SubjeftS unb be3 s$rabtfat§nomen§) ein (cf. 3).
?lnm. 1. $crfclbcn tfonftruftion folgen bie 33crben, lucldje bebeuten „ucvftcbett unter, fidb
DorftcQcn unter, ftdj Denfm unter, beuten CW", roie intdlegere, interpretari, signi-
ficnre,8entirc(= dicere, vocare, appellare), $. SB. Sanguinem quid intellegis? Evrasiav
interpretamur modestiam. Amicitiam intellegimus omnium divinarum humanarumque
rerum cum benevolentia et caritate consensionem. Quam intellegis voluptatem'
Voluptatem intellego eam, qua sensu9 delectantur. Stultos senes significo credulos.
Quem civem bonum sentis? Voluptatem sentimus banc. quam Non habeo. quod
intellepani bonum illud ,,id) roeift iiicf)t, roaö id) unter jenem Ohrte uerfieljcn foQ". Apparet.
quos dicam bonos „loa* id) unter Ghrtcn oerftetje". Non video, quam dicatis volupta-
tem. — Profiten se „fid) offen ei Hären für, fid) nennen" ftebt mit bem ?lcc. eine* $cr =
fonennamenS SB. Huic ego me bello ducem profiteor; me ad eam rem profiteor adiu-
torem), befonberS jur Slngabe be8 93 e ruf 8 ober QJcfd)äft$ (j. SB. grammaticum, medi-
cum, philosophum aliquis se profitetur „jemonb giebt fid) für einen ©rammatifer an?,
ift Är^t non S^rofcffion, ^ßbilofopb won ^d)", loofür man and) fagt aliquis grammaticam,
medicinam, pbilosophiam profitetur). — Inscribere (dn Söüd) ober Sdjriftroerf) „bc^
titeln" löftt im ?lftiü al§ ^ßräbifat^acc. nur ein 9lbjeftiu ^u (j. SB. Eos libros inscri-
bunt rbetoricos); im ^offio fann al« ^räbifatcnoincn ebcniowobl ein ^om. (;y 53. Is
liber inscribitur Laelius, Oeconoinicus, inscriptus est Hortensius), ald ein Sßräpn =
fttionolauSbrurf de iustitia, de voluptate, ab urbe condita) ober ber QJen. cinc^
Sacbnamenö (5. 33. liber inscribitur Exemplorum, Antiquitatum) ftefjen.
Änm. 2. Habere mit Doppeltem 9lcc. b\at nur feiten bie SBebeutung ,,\) alten für" SB.
Cic. de nat. deor. 1, 45); gemöbnlid) bebeutet c? „an jcm. etmod boben", *B. Te
amicum habeo „ich fjabe an bir einen ftreunb, bobe bid) jum ^reunbc"; ebenfo aliquem
magistrum, dominum, conscium facti habere; Epaminondas philosophiae praeeep-
torem habuit Lysim. Sebr gebröudjlid) ift jebod) baa S^affii' haben mit boppeltem iWont.
in ber SBebeutung „gehalten roerben für, gelten aU". i£inen für ctioaö gal-
ten bei&t am geroüfmlidjften habere (ducere, putare) aliquem pro aliquo ober (in) loco,
Digitized by Google
— 31 - 38—41.
ftn) nu/uero alicuius (cf. 19, 9fnm. 2), fcltener putare, existimare, dacere, iudicare,
arbitrari mit boppeltem 91cc. iWad) dacere, existimare, iudicare, putare folgt mciftend
ein Acc. c. inf., wie puto te felicem esse „id) fjalte biet) für glürflid)".
Slmn. 3. Sei ben Serben bed 9? e l) m e n d unb SBäfjlend fteljt aud) ber $ a t i u ober bic ^rcw ,
pofttion ad, wenn bie 3wedbe[timmung burdj einen Saddamen bezeichnet wirb, j.
Locnm domicilii (castri*) capere; lora pacata ad hibernacula legere. Roinulus tre-
centos armatos ad custodiam corporis elegit. Cf. 66, tttUR.
3lnm. 4. Sie Serben reite, mite, malle, cupere fonftruiert ber Lateiner (infolge ber 3Bcg=
Iüjjung bed 3nfinirwd esse) mit bem boppeltcn 9t cc, 93. Salvum tue volo „id)
roünfcbe mid) gerettet, wofjlbetjalten". Strato physicuw .sc vult „min gern ein ^btififer fein".
Quis est, qui se non hunc mathematicum (sc. Archimedem) malit quam illuw tyran-
num (sc. Dionysium)? Qui se Atticos volunt; qui se populäre« volunt. Cupit enim
u audacem „er utödjte gern ald füljn erfd)cinen".
38. Tic Hnfdjauung bei reddere ift : etwad in einem gewiffen 3uftanbe empfangen ober futben unb
ti in einem oeränberten 3ufta"be gleicbiam jurürfgeben; reddere legt bemnad) ben .$aupt;
naebbrud auf bie eingetretene Scrünbcruug (=„ um geft alten"); babei ift aber burdjaud nid)t
nötig, baß jemanb bie .fcerbeifübrung bed neuen 3uftanbeö beabftdjtigt bat. Facere tjeifit ge*
nwbnlid) fd)ted)hoeg „madjen"; juiweitcn [teilt cd aber aud) bie Sirfnng ald beab[id)tigt bin,
ali nad) oortjergebenber Gutfdjlieftung herbeigeführt (= efficere „geft alten ", cf. 3, 9lnm. 1).
Jaraud ergiebt fid), ba& bie Sä&e: „©Ott bat ben üeib bed 3Wenfd)en aufredjt gcmad)t; bic
Äatur ti«t ben Sflann fübner gcmad)t ald bad ©eib ; bie ©riedjen machten bisweilen ben Sttonat
um einen ober ^wei Xage länget" bad SBerbum reddere burdjaud nid)t julaffen, wäbrenb (Säfte
wie: „Ifjemiftoflcd machte bie 9ttt)cner im firtegdwefen erfahren; bad UMüd madjt bie TOenfdjcn
oft blinb; vJ!ompcjud mad)tc alle SReere öor ben Seeräubern fidjer" cbenfowohl reddere ald
facere geftntten.
$nm. 1. öd r>eißt ftctd certiorem facere (aliquem alicuius rei ob. de re). ßbenfo fagt man
nur reum facere aliquem „einen $um Söcflagtcn mad)eu, anflogen" unb planum facere
aliquid „etwad beweiien". — „Gin fianb jur (römifdjen) ^rooitij machen" terram in pro-
rinciam ober in proeinciae fonnam redigere.
3nm. 2. „©emacht werben" beißt bei guten Scbriftfteflern nidjt reddi, fonbern ftetd fieri
ober effici (cf. jebod) Cic. inv. 1, 95). $aber mufc in bern. legten ber oorgelegten Säfte [tatt
redditi sunt nottuenbig facti sunt gefd)rieben werben. — Uber facere ex „jemanben au 3
etwas 3U etwa* anberem madjen" cf. 3, 9(nm. 2.
39. 1) 3iuar heißt creare „fchaffen, herborbringen" unb ift fnnonnm mit gignere ; a6er cd wirb mei[t
hn übertragenen <Sinne gcbraudjt = „uerurfadjen, herbeiführen" (alicai periculum, odium,
taedium creare, similitudo creat errorem). „3)ie Seit fd)affen" heiftt bei (Siccro nie man-
dam creare fonbern proereare unb nod) öfter aedificare, efficere, fabricari. ÖJott ift bei ihm
nicht creator mundi, fonbern proereator, aedificaior, effector, fabricator. — 2) Creare ent-
ipriebt bem beutfdjen „wäfjlen" nur bei Ämtern unb ©ürben; bagegen Reifet „jemanben
äum greunbe ioät)len" aliquem amicum eligere (deligere, sibi adsciscere, sibi ndiungere)
aliquem in fannliaritatem warn reeipere; „jemanben jum Sd)wiegci|Vl)u w^lcn" generum,
aliquem deJigere ; „jem. smn Sad)Walter wätjlcn" aliquem patronum (defensorcnn sui iuris
adoptare; „jem. für ein 9lmt wätjlen" muuus alicui mandare.
40. Creare ftcf)t oon ber gefcUlidjcn 23at)l j e b c r ÜDMgiftratSperfon ; baueben befielen aber für bie
S3at)l einzelner Beamten nod) anbere Slu^brürfe, näinlid) : dictator diciiur a cousule ; magister
equitum dieifur a dictatore ; interrex prodüur a senatn ; virgo Vestaiis capitur a pon-
tifice maximo , senatores legunfur (in senatum) a censore; dux dcligitur a militibus.
— Refirere Reifet bei 99ablen „einen Beamten aud) für ba$ näd)ftc 3at)r wie b erwählen".
Sufficere aliquem in locum alicuius „an Stelle eined geftorbeucn ober entfetten ober ab-
gebanften ^Beamten einen anbern jum l£rfab wäl)lcn". Coophtre tagte mau Hon einem 5folk=
jjiuin, j. 8. ber 2lugurn, weldjc bie in tyrer iDiitte cnlftaubencn Süden burd) Selbftergänjung«-
n»ab,I auÄfüllten. Renuntiare unb declarare „einen 53eamtcu al« gewählt aufrufen, öffentlid)
berannt mad)cn"; designure jemanben ald benjenigen „bcicid)ncn ober beftimmen, loclctjcr im
nädjften 3ft^re oaö ocrwalten foll"; cnmfituere jemanben ald Beamten „cinfehen".
41. 1) Muros ligneos, quos deus signifieaverat, Themistocles recte intellexit
(ob. interpretatus est) naves. 2) Valerius Publicola Spurium Lucretiwm
collegam sibi fecit; qui cum morbo extinetus esset, Horatiinn Pulvilhtm
collegai» sumpait. 3) Initio homines plebeii (beffer de plebe) senatores
Digitized by Google
42
— 32 -
legi non potuerunt; Serviua autem Tullius plebeios quoque in senatum
legit, qui virtute commendabantur ; primus dictator plebeius anno a, Chr.
trecentesimo quinquagesimo soxto dictus est C. Marcius Eutilns. 4) In
bono rege cum alias virtutes inesse oportet tum animi niagnitudinem,
quam aequabilitatem, constantiam, fortitudin em iWam intellego, quae nee
prosperis rebus insolescat nec adversis frangatur, sed certis consiliis usa
rerum gerendarum cursum constanter teneat. 5) Themistocles classi
praefectus et bellum cum Corcyraeis gerens Athenienses rei navalis peri-
tissimos et praedonibus perdomitis inare tutum reddidit (ob. fecit); idem
bellis Persarum confectis ab universa Graecia una voce vindex liber-
tatis Graecae renuntiatus (ob. iudicatus) atque summis laudibus cele-
bratus est. 6) Antiquarum rerum memoria constat Agathoclem, figuli
filium, praeclarum Siciliae tyranntem evasisse, itemque nostris ternpori-
bus accidit, ut Bernadottius ex milite gregario singulari virtute po-
stremo rex Suecorum fieret. 7) Habetis me} Quirites, eum consulem, cui
urbem, vos ipsos, uxores liberosque bono animo committere debeatis,
praesertim cum semper adhuc religiosissimum me cognoveritis (ob. in-
veneritis). 8) Caligula ex modesto et benigno evasit improbu^ et im-
man/s, ut multi eum propter atrocitatem nagitiorum vecordem (esst)
putarent. 9) Ancus Martins, cum deorum cultum caerimoniasque non
minus quam Numa avus observaret, a Latinis non is habitus est, qui
erat; illi enim populum Romanum eo rege ex bellicoso ignavum eva-
surum esse putaverunt, quae spes eos magnopere fefellit; nam vero
deorum cultu nullus populus ex forti infirmt«, sed ex fero humane
atque validus fieri potest. 10) Lucumo, quem divitiae Romanis brevi
conspicuMm faciebant, comitate officio, dexteritate usu multarum rerum
assecutus est, ut non modo cives, sed etiam rex Ancus eum optima
virum (esse) existimarent (ob. pro optimo viro haberent); quin etiarn
ltberis regis tutor testamento institutus postremoque a populo rex re-
nuntiatus est. 11) Philippus Macedo Aristotelem, quem eruditissimum
illius aetatis hominem iure cognoverat, Alexandro filio doctorem adseivit.
42. „2fd| Äfißcn alS, fid) bnoeifen 015" tjeiftt feilen se ostendere im Sinne Pon „fid) offen
barftctlcn, bemerflirfj nmrfjen" (j. 33. hostem, inimicum alieni) ; gemöbnlid) : a) se praestare
im (Sinne non „ fid) b ernähren", fid) als ba<* zeigen, maö man fein jofl ober nun), $. &
Praests de dignum raaioribus tuis ; e$ fann folgltd) nur mit 1 0 b e n b c n ^räbifatdnominibth*
(©ubft. ober 9tbj.) uerbunben fein; — b) se praebere mit beut 9lcc. einea lobenben ober tabelnbcn
&bjeftit)d, feltener cineS ©ubfiantinS (j. 33. se praebere severam, misericordem, liberalem,
illiberalem; virum, talem imperatorem). Statt be§ Sl ec. (ann aud) ein Abi. qualit. fieben
(j. 93. pari se virtute praebere ; victoria parta rex eadem se, qua antea, dementia
praebuit) ; — c) se gerere „fid) benehmen, fid) betragen" entmeber mit einem ?( b w e r b
ober bei einem 6 u b ft. mit pro 3?. se gerere honeste, crudeliter ; pro cive, pro consule
se gerere = se ferre) ; abmeidjenb fagt i'ioiuö medium so gerere „fid) neutral ncr&alten".
— d) SBo „fid) je igen" mit einem ^räbifatänomen ohne befonberen 9?ad)brud ftcb,t, genügt
im fiat. esse, 5. 33. fortissimum, iniuBtum, severum esse ; nostri maiores domi parci eraat
1) Traianus omnem spem explevit, quam populus Romanus de eo
habuerat; nam cum antea in bellis fortissimum, in pace praetorem iustis-
simum et consulem fortissimum se praestitisset (ob. praebuisset; ob. ein-
fach fuisset mit ^lorn.), imperator factus eas virtutes non modo retinuit,
sed etiam laudem earum aliis multis auxit. 2) Catilina ne tum quidem,
Digitized by Google
- 33 -
43
com a senatu parricida et hostis patriae iudicatus esset, contumacius
se gerere destitit; in Etruriam enim se contulit ad Manlium, quem de
adventu suo certiorem fecerat, in eiusque castris pro consnle se gessit.
Bomanis, quippe qui et belli fortissimos atque acerrimos et domi
moderatos atque constanfes se praeberent (ob. praestarent; ob. einfad)
essent mit 510m.), contigit, ut rem publicam paulatim potentissimam et
inaximam facerent (ob. redderent) regionesque opulentissimas orbis ter-
rarom tum cogniti in potestatem suam redigerent. 4) Oro vos, iudices,
ut, quales vos iam antea in aliis causis praebuistis, tales hoc quoque
tempore vos praestetis. 5) Caesar, cum in senatu sententiam diceret de
Lentulo et Cethego, Catilinae sociis, maxima moderatione (ob. mode-
ratissimum) se praebuit.
43. a) Celare aliquem aliquid „(oor) jemonbcm etroa§ oerb,cimtid)en, oerbergen,
Derbsten" : Non te celavi sermonem Ampii. Celare aliquem de re „jemanben
Über etma§ in UnfenntniS galten" : Bassus noster me de hoc libro celavit. 3m
^affio fagt man perfönlid) celari de re „in UnfenntniS über etroaä ge*
galten werben" : Imperator de illis insidiis celatu« non est. Debes existimare te
niaximis de rebus a fratre esse celatum. Non est de illo veneno celata raater. 9lber
id imprimis te celatom volebam (cf. 29, c).
b) Docere (unffoffifd) edocere) aliqueni aliquid: Philosophia nos artem bene vi-
vendi docet. Catilina iuventutem raultis modis mala facinora edocebat (Sali. Cat. 16, 1).
Sie 3ad)e Eann aud) burd) einen Qnfinitio auSgebrücft werben : Magister
tuus te nihil sapere docuit. %n ber 93ebeutung „benachrichtigen, in ßenntniS
fefcen oon" fonjtruiert man docere aliquem de re: Caesar Boios de adventu
suo docuit. De omnibus hostium consiliis edocti sumus.
^rm. 1. Xq3 3nftrumcnt, in befjen ©cbraucfie man jemanben beleört, ftcfjt im Abi. instrum.,
j. 93. docere aliquem tibiw, fidt&u«, armi», equo, pilo „jemanben im ^lötenfpicl. Im
Veierfpiel, in ben ©äffen, im Weiten, im SBaUfpiel untenueijen".
flnm. 2. Statt bcö ^ßafiiuS doceri in bet 93ebeutung „unterriditet werben in ctmaS" jagt mau
geroötmlicf) discere aiiquid ah aliquo ober institui (imfnti) re ober erudiri (in) re (cf.
114), j. 93. Pericles a Damone musicam didicit ober musicä (musicis) iustitutus est.
Äu« bem $afjio fommen fjauptfäd)Ucb nur (cf. jebod) Cic. de or. 1, 194 u. 244; de fin.
2, 15; Nep. Epara. 2, 1; Sali. lug. 85, 33) bie ^arttripien rfochis unb docendus oor,
bei benen bie fBiffcnfdjaft, in ber bie Unterroeifung ftattfiubct, faft au3fd}HeftUd) im 9t bl.,
nietet im 9lcc. (cf. jebod» Liv. 6, 32, 7 u. 25, 37, 3) fte&t, * 93. doctus et Graecw litten*
et Latini*. SBenn bie Sadjc burd) bai Neutrum eined üjironomcnS ober 91 b j c f t i u 3
audgebrüdt Ut, ftebt ftc im 91 cc., 5.33. Cicero per legatos cuncia edoctus (cf. 29, c).
?lnm. 3. Dedocere „einer @acbe entwöhnen, eine« beffern belefjrcn" fann nur einen 9lec. ber
^erjon regieren. 3)aner mäölt man bei $in$ufügung einer ©acbe entmeber bie Umidjreibung
facere, ut aliquis aliquid dediscat ober anbere SBenbungen.
c) Postalare aliquid ab aliquo „etroa§ oon einem forbem". — Petere aliquid
ab (fetten ex) aliquo „jemanben um ettoa$ bitten", (alfo „Cäfar würbe gebeten"
a Caesare petit«m est); petere aliquid „etroa§ erftreben, ju erlangen fudjen"
(>93. castra, honores, consulatum „fiel) um ba$ Äonfulat bewerben"); petere aliquem
„auf einen lo§geb,eu, ifm angreifen"; petere aliquid ex loco „fjerljolen"
(i. 93. aquam ex fönte). — Poscere unb flagitare aliquem aliquid ober (f)äu=
figer) aliquid ab aliquo „ettoaS oon jem. forbern", (ebenfo reposcere „jurücF-
f orbern"). 3)ie ^Saffioa posci unb flagitari mit 5Icc. ber ©ad)e finb in
s^rofa f)öd)ft feiten (3. 93. Caes. b. c. 1, 87, 3: Legati Stipendium ab legionibus
flagitabantur). _ Precari aliquem (mit folg. abhängigem ©atje) ober aliquid
ab aliquo (bef. a dis) „jem. um etroa§ bitten", dagegen bebeutet precari
Wenge, tat. HcpetUorttim. 7. «tuff. II. 3
Digitized by Google
44. 34
alimi male ober omnia mala, bene ober bona, salutem, incolumitatem,
rcditum „für jem. alles ©ute, Sdjlimmc u. f. », cvflet)cn, il}iu auiDÜufc^cit ".
— Exigere aliqiiid ab (unflaffifd) de) aliquo „etroas oon jem. als Sdjitl^
bigfeit (ober 6d)ulb) cinforbem, als s}>flid)t uerlangen".
ftntn. 4. Deprecari aliquvl eutiuebev „ctu'o-? erbitten „ erflcljen" {ab aliquo „i>on jem.".
pro aliqno „für jem.", }. 8J. pacem ab hostibns, nihil pro se ipso) ober „burdi bitten
ctmaS gdmmmeö ab,utmeubcn fudjen" (j. t\. mortem, poenam, iram senatüs, calamita-
tem a so, ignominiam a familiat; abfohlt d. pro aliquo „Fürbitte für jem. einlegen".
Deprecari aliquem entioeber „jemanben tnftcinbigft bitten" ober „eine gcfätjrbctc ^erfon (©adnv
loSbtttcn, fid) al« ©uabe erbitten" (j. 33. multorum vitam ab aliquo, sibi exiüuru, sa-
lutem a rege).
?(mn. 5. Velle ivirb efliptifd) mit bem 9lec. eine* fBtrfonennamenft, BefonbcrS eines $erfoita£
pronomen*, oerbunbeu in ber s#cbeutung ,,id) luill etioaS von jem., mill mit jem. fprccfien",
Ü- SB. Mene vis „millft bu mid) fprcdjen?" Paucis te volo „id) nuinfdje biet) auf einige
Sorte ju fprcdjcn". Num quid aliud me via?
d) 33ei orare unb rogare „bitten" roirb gcroöb,nlid) nur ein3, cntiocbcr bie
*ßerfon, roeldje man bittet, ober bie ©adje, um roeldje man bittet, buref)
ben 5lcc. auSaebrücft. Steb,t bie ^erfon im $lcc, {o roirb bie ©ad;c burd)
einen ©a£ mit ut ober ne angegeben ; roirb bie s}>erf on oerfd)roiegen, f o ftefyt
bie 8ad)e in ber Siegel im Stcc, roie rogare auxilium, orare pacem. 33eibe
Slccufatiue jufammen fteljen f aft nur, roenn ba» fad)lid)e Cbjeft ba§ Neutrum
eineS v}3ronomenS ober 3lbjeftiü3 tft (j. 5?. Hoc te vehementer rogo; nihil aliud
vos oro. Cf. jebod) Liv. 28, 5, ü). - Implorare aliquid ober aliquem „fleljent^
lid) anrufen* (auxilium, miscricordiam alieuius, leges, deos, patres); aliquid ah
aliquo „jem. fletjentlid) um etroaS bitten" (auxilium a populo Romano -> auxi-
lium populi Romani); gnn$ feiten aliquem aliquid (Liv. 34, 23, 3). — Couteildere
aliquid ab aliquo „jem. bringenb, nadjbri'tcflid) um etroaS bitten".
e) Interrogare unb rogare aliquem „jemanben fragen, befragen", de re „nadi
(roegen) einer 6ad)c"; ber boppelte 3lcc. ftel)t nur bann, roenn ba§ fad)lid)c
Objeft ba§ Neutrum eines Pronomens ober 2Ibjcttio§ ift a- Roga hoc idem
Epicurura; Socrates pusionem quaedam geometrica interrogat, cf. 29, c). -Mber in
ber bei Slbftimmungen im Senate ober äljnlidjeu beratenben Sßerfammlungen
amtlichen (folennen) *ßl)raf£ „jemanben um feine Meinung befragen" seit-
tentiam rogare (roeniger gut interrogare) aliquem, im ^affio sententiam
rogari (roeniger gut interrogari) ift ber 31 cc. ber Sadjc feftfteljeubcr (Sprad):
gebraud); fonft Ijeijjt „jem. um feine Meinung fragen" rogare (interrogare)
aliquem, quid seutiat. — Quaerere aliquem „nad) jem. fragen, jent.
fnd)en"; aliquid „etroaä 511 erroerben, 5U geroinnen fudjen" (alieni „für
jemanben", sibi „für fid)", ex re „au3 einer Sadje"); aliquid ex (ab, de)
aliquo „jem. nad) (ob. um) etroaS fragen, etroaS oon jem. 31t erfahren fudjen",
(olfo „Säfar ivurbc gefragt* qaaesitnro est ex Caesarea ; de re „etroa§ (gerid)tlid),
roiffenfdjaftlid)) unterfudjeu, jum ©egenftanbe ber Unterfuctjung inadjen". —
Sciscitari aliquem (feiten) „jem. befragen"; aliquid ex (de, ab) aliquo „bei
jem. nadjforfdjen, fid) erfunbigen nad) etroaS" (= exquireie aliquid ex, de.
ab aliquo). — Percontari aliquem (de re ober mit inbir. ^ragefa^e) ober
aliquid ab (ex) aliquo „fid) bei jem. nad) etroaä erfunbigen, fovfdjcn". —
Consulere aliquem de re „jem. roegen einer Sadje um föat fragen".
0nm. 0. Gine ard)aiftifd)C 9ieben§art ift populum (ob. plebem) rogare magistratum „bei«
8S0UC einen Beamten jur Saljl üorfd)!agenM (Liv. 3, 6ö, 4; 0, 42, 14).
44. 1) Flaminins consnl, si officium voluiaset praestaro. speculatores prae-
Digitized by Google
— 30 —
45.
mittere debuit; quod si fecisset, de insidiis ab Hannibale ad Trasumen-
uum collocatis celari non potui7. 2) Ceres, postquam Proserpinaw filiam
passim qnaesivit, a Sole, quem de fortuna amissae (ob. ex quo fortunam
amis>ae) percontata erat, de raptu eins edocta est. 3) Quisquis a deo nihil
petit (ob. preeatur) nisi divitias et honorem, fragili'a bona se petere (ob.
precari) sciat 4) Socrates nihil praemii discipnW (ob. a diseipulis) po-
scebat, sed sapientiaw sine pretio eos docebat. 5) Scelesto homini, u(
metu poenae in extremas oras fugiat, tarnen non continget, ut scelem
detewi celet. 6) M. Fabius Caeso apud hospites Caere educatus litten's
Etrusc/s in8titutus (ob. eruditus) erat linguamque Etruscain probe noverat;
omninoque tum pueri Romani litteras Etruscas discere (ob. litten's Etru-
m$ institui ob. erudiri) solebant. 7) Cimbri Teutonique, cum ad fines
Italiae advenissent, Romanos poposcerunt (ob. flagitaverunt ; ob. a Ro-
mains popo3cerunt, flagitaverunt, postulaverunt) agros domiciliaque ; quae
si impetrassent, stipendia pro populo Romano facturos se polliciti sunt.
8) Rex cuneta edoctus, de quibus antea a legatis erat celatws, omnia
mala hostibus precatus fraudem ulturum se iuravit. 9) Pyrrhus, Epiro-
tarum rex, quamquam deos precari et sacra facere et dona ferre non
desinebat, tarnen numquam aut victoriam aut incrementam potentiae
aut gloriam ab eis postulabat (ob. eos poscebat), sed unwm hoc Semper
orabat. ut integra valetudine uteretur. 10) Cum reus, quem iudices de
nominibus consciorum frustra iuterrogaverant, in carcerem reduceretur}
mnltitudo concitata retineri vix potuit, quin lapidifats eum peteret.
11) Pauperem eum, qui inopiam suam propter verecundiam nomine
celet, nitro adiuvato, etiamsi auxiliwm a te (beffev auxili?/m tuum) non
imploret. 12) Caesar in senatu rogatus sententiam censere se ait pubh-
eaudas coniuratorum pecunias, ipsos in vineulis habendos per munieipia.
UlldtUfm bev ÜB erro unb ermiß, be§ Sdjmerael, bc» Unwillens,
ber greube wirb bie s^erfon ober 3ad)e, roeld)e bas ©emüt erregt, burd) ben
fler. mit ober otme bie Qntevjeftion o unb heu (feiten eheu unb hem), jebod) ]
regelmä&ig in ^evbinbung mit einem Attribute ausgebrütft: (0) mo miseram !
Heu me infelicem! Meam stultam verecundiam! 0 virum simplicem, qui nos nihil celet!
?lnm. 1. 8to ber ?lu<3ruf ironifd) gemeint ift, pflegt o ju fehlen, g. 53. Constantem houii- '
nem et gravein, qni glorietur a gloria se afuisse! — ii>irb mit bem Subftantio baS
Temonftratiopronomcn hic üerbuuben, fo fteljt baSjclbc gcmöbnlid) in bev ftrageform bicine
(403, 9hRR. 1), fl. 33. Huncine hominem! hancine impndentiam, iudices! hanc audaciam!
Slnm. 2. 33ei ecce „fiebe ba" fleht flaffifd) regelmäßig, bei en „ba baft bu, ba fie& mm" faft
ftet* ber 3Jom., 3*. Ecce multo maior etiam dissensio! En crimen, en causa, cur
dominum servus accuset! Cf. jebod) Cic. Verr. 1, 93 it. Phil. 5, 15. — 33ei vae (un-
flaffifd) hei ober ei) „tuebe" ftetjt bev Tat., 3. 33. Vae misero mihi! — Pro tritt jum
31 er. nur in ber SJerbiubung pro deum tob. deoritm) kominunif/ue fidem „bei allem, ma*
im Gimmel unb auf Grben beilig in", fonfl §iint SJofntto (pro dei immortales ! pro
sanete Juppxter!). — Mulum wirb im Sinne beä bcutfd)en ,.$tim genfer" in ftragc|Ütfc
eingcidioben, j. $3. Quae, malnm, est ista voluntaria servitus? — Kone ftcfjt mit bem
3t cc. ob. Tat. beim 3»tri»fcn im Sinne von „auf baö 3i'ol)l !", j. 33. Bene Hbi ob. bene
te »auf bein ©obl! auf beiue Qkfuubbcit !".
?lnm. 3. Ter 9lce. be3 $lu?ruf3 entfpridjt oft uollcrcn beutfrfjen Senbungcn, 3. 33. Me miserum
„was bin tri) bod) für ein ungliirflicher SWcnfcb!" Pracclaram defensionem „baö ift ja
eine berrliche SBerteibigung V Me caecum, qui haec non viderim „mie fonnte tri) nur fo
blinb fein, bad nid)t ju fcr)en !"
Knut. 4 Ter Sofaiit» flcl)t im Mu^rufc nur bann, tornti berielbe ^ugleid) ?lnvcbc ift, 5.
0 mis<rr, quod non sentis, quam miser sis! — Ter 91 DE fteijt nur bann, menu ba^
3*
Digitized by Google
46-47. — 56 -
9(bjeftiu prübtfativ ift, $.93. 0 magna i*w veritutis (sc. est), quae facile sc per se
ipsa defendat! Calamitosus Deiotarus, qui a servo fugitivo accusetar ! (Uber ben
Acc. c. inf. im %u6rufe cf. 435.)
46. 3)er bei 3>id)tern unb fpätcreu 93rofatferu tjäufii^c Slccufativ bcr näheren 93eftim-
mung (Accasativus Uraecns) finbet fid) bei eigentlid)en eubftantioen in guter SBrofa [o gut
rote gar nid)t unb wirb meiftenS bind) ben 91 bl. vertreten. (?ioiu8 fagt einmal Hannibal ad-
versum ferau/* tragulä ictus cecidit; £atftu9 feminae Germanorum nudae bracchia et
lacertos u. ii.) häufiger ftet)t biefer ?lcc. nur von ben fubftantiuievten 9?eutri$ ber pronomina
unb adiectiva numoralia (cf. 29. c), befonber«: ceternni „im übrigen" (b. b. in \ onftiger $fo
fidjt, fonft ) unb cetera „in ben übrigen 3tüden. Schiebungen" (beibe faft nur bei (rffioriftrn
unb 5>id)tent, bei Älaffifern nur gan$ vereinzelt; bafür cetcris in rebus, ceteris rebus, audi
reteroqai); — nihil „in feiner ^caiebung, nid)t im geringften" (ftärfer als non); nonnioil
unb aliquid „einigermaßen"; — multum „febj, vielfad)", plus, plurimum, nimitim u.a..
j. 33. Tulli regnum, cetera egregium, ab una parte haud satis prosperum fuit Virum
cetera bonuni secuta ambitio est. Nihil te moror; nihil me fallis; nihil te impedio,
Thraces nihil se moverunt; plebis Romanae nihil similis; senatus nihil sane intentus.
Xonnihil me consolatur, cum recordor. Vereor, ne tibi me suscensere aliquid putes.
Res aliquid differt. Multum te diligo (te metuo, tibi irascon. Suebi multxtm sunt in
venationibus. Hunc tu plus quam te amas. — 3o aud) Minimum „bödjfteuS" unb mini-
mum „minbcftenS" bei Sablbegriffen (cf. 495, Hmn.), $. 93. A te bis terve surnmum litteras
aeeepi; nun minimum „nid)t im geringften".
9lnm. 3Md)ter unb fpötere ^Jrofaifcr verbinben nid)t feiten baS ^affioum berjenigen 93erba, roch* e
ein 9ln^ unb 9lu$aief)cn, ein 93efränjen, 3(1) müden unb Umtjüllen bezeichnen,
mit einem CbjeftSacc. gan$ in berfelben 93eife, roie ber OMedje baS SDJebium gcbraud)f,
j. 93. Cingamur ternpora myrto „mir ivodcu unS (nobis) bie Schläfen mit Worte unu
juinben". Priamns ferrum cingitur „gürtet fid) (sibi) ba« Sdnvcrt um". Induitur ga-
leam clipeique insigne decorum. Virgines longam indutae vestera. Cornua exaitur
et cum cornibus annos. Floribus crines ornatur. Coronatus fronde capillos. Caput
Phrygio velamur amictu. Redimitus tempora lauro. Ionectuntur colla auro.
47. «Ibverbialc tteeufative finb: magnam (maximam) partem = magna (maximal ex
parte ; id aetatis ober id temporis = ea aetate, eo tempore ; id (hoc) genas unb omne
genas - eins (huius) generis, omnis generis, $• 93. Magnam partem ex iambis nostra
constat oratio. Suebi maximam partem lacte atque pecore vivunt. Maximal» partem
ad iniuriam faciendam aggrediuntur. Purgavit se, quod id temporis venisset. Forum
id temporis omni turba vaeuum erat. Id nobis oneris, hominibus id aetatis, imponitur.
In balneis fuit cum id aetatis Iii 10. Alia itl genus „anbereö bergleid)en", aliquid id genus
„ettvaG berartigeS". Boves et id genus pecora. Porticus avibus omne genus oppleta. üi*
vtu* fagt aud): Quid hoc noctis venis?
9(nm. 3» ben ab verbi eilen flccilfattven finb aud) nod) folgenbc 311 reebnen:
a) Secus, rvcldjcd nur mit bem ftufafee virile ober muliehre bei £>i)torifcrn vorfontmt unb fiel*
unveränbert $u allen töafuS gefügt tuirb, gleidjbebcutenb mit bem (Genitiv sexus virilis (niu-
liebris), 5. 93. infans virile secus „ein Üinb mäunlimeu (i)efd)lcd)t£".
b) Vicem (vom uugebräud)lid)cn 9iom. vicis) ftefit mit einem (Mcnitiv ober v^offefiivmonomcn
im Sinne von „wegen, mit SRüdfidjt auf", befonberd in 93erbinbung mit 9^erben,
toeld)e eine ©emiitSbcivegung (Sorge, 3d)mer,$. 93efiimmerni^ be$eidmen, j. 93. Rei publicae
ricem saepe hoc doleo. Sollicitns sum non raeam vicem, sed rei publicae et exercitns.
Valde et meam et vestram vicem timeam necesse est. Seit ifiviuö ftebt bcr UtL
in glcidjer 93ebeutung. (Selten bat vicem bie 93ebcutung „nadj ber 3t rt unb USeii«".
J. 93. Sardanapali vicem in suo lectnlo mori.i
c) Partim ift ein alter 91 cc. = partem jinb ftebt fo aud) öfter«, j. 93. Consul partim co-
piarum mittit, partim ipse dneit. Sobann fanu partim — partim aber aud) wie ein
Nominativ fteben = alii — alii ober alia — alia unb mit einem ©en. ober mit ber^röpr».
ex oerbunben iverben, roobei ju bemerfen ift, baft ba« ^räbifat immer im ^lurol jfebfj
unb fid) int ©efcbledjte immer nad) bem von partim abbängigen SubftantiveTriditcn Wl
(cf. 7, 9(nm. 1); 3. 93. Bonorum partim necessarior partim non necessaria^M«/.
tim e nobis timidi sunt, partim n re publica aversi. Reliqui sex fuerunt. e quibus
partim plane tecum sentieftanf. partim medium qnendam enrsum tene//a»it.TEorum
partim in pompa partim in acie illustre* esse voluerwnf. Übrigend fann partim —
partim aud) al« 9Xppofition jum Tanten be« ©anjen treten, j. 93. Illae tabulaef^,m
in hortos Pompei partim in villam Scipionis deportatao sunt.
Digitized by Google
— 37 - 48-49.
d Lihram pondo „ein ^funb fdjtoer", daas libras pondo „jroei $funb fduuer" u. f. ro.,
j. Dictator coronam auream libram pondo in Capitolio Iovi posait. Paterae
aureae fuerunt ducentae, septnaginta sex libraa forme oranes pondo.
48. 1) 0 fatalem huius proelii eventum ! cives Romanos, pro sancte Iuppiter,
hac contuinelia nomen ßomauum afficere non puduit! Vae (unf laff ifcf)
hei) nobis misem! 2) Pro deum hominumque fidem ! aliquid (ob. nonnihil)
miror vos a nobis, hominibus id aetatis, vitae rationem reposcere, cum
non possitis reddere vestrae. 3) En dextra, mi amice! (o) te fortuna-
tiiflt, qui pericula maris, furorem hostium, alia id genus effugeris! 4) Por-
sena Mucii Scaevolae virtute magnam partem dicitnr adductus es-e, ut
pacem cum Romanis faceret, 5) Ecce medicus! quamquam is doloribus
tuis mederi nihil poterit, si causam mali eum celabis. 6) Cicero, quem
litteris Graecis non minus quam Romanis doctum fuisse constat, a nego-
tii publicis omniuo aut maximam partem liberatus studia philosophiae
revocavit, quam adulescens adamaverat.
3. Xatto.
SJorbemcrf ung. Ter T n f i n ift ber ftafuft beö inbi retten ober entfernteren
Cbjeft*, b. I)- be* (iJegenftanbel, lucldjer uon einer X&ätigfeit nur mittelbar betroffen wirb.
Ter $atiu be$eidmct:
l. ba* inDtrefte ober entferntne £b\ttt auf bie ftrage „wem?" ebenforooljl bei (tranfi=
ttoen unb intranfitiuen) Serben al$ bei ?lbjeftiuen, faft burd)tucg bem beutfdjen 2>atio
cntfpredjenb, Dens hominVma omnia bona praebet. Cives legibus parent, Patria
omnibus cara est.
I ba* 0ftfilin.tr ober intrrrffierte Cöjfft auf bie grage „für nun? in Weifen 3nter =
effc?" §, 3*. Homo non tibi sali natus est, sed patriae et ciribus.
3. ben ;}turrf auf bie ftrage „moju?, 3?. Caesar laborantibus suis quinque cohortes
subsvlio misit.
49. $en 3)atirj regieren folgcnbc intranfitioe Serba: nubo, parco, studeo, in-
commodo, persuadeo, snpplico, arrideo, obtrecto, invideo, faveo, medeor,
maledico. ^affio bürfen biefelben nur unperfönlid) fonftruiert roerben,
,v Mibi invidetur „id) werbe beueibet", vobis persaadebitur „it)r werbet überrebet WX*
ben", vobis persuasum est „il)r feib überrebet worben", divitibns invideri solet, numquam
vobis persuaderi potuit (cf. im $cutfd)cn „mir wirb geholfen, eud) ift gefdjabet worben").
Änm. 1. Xubere (cig. fid) in einen 3d)lcier büflen, tuie e$ bte SBraut bei ber $odi$eit ttjat)
wirb nur uon ber tfrau öcfa9t • üom Wanne jagt man (uxorem) ducere, in matrimonium
ilucere. $a« ^artieipium nupta Verheiratet an ober mit jemnnbem) wirb ebenfomof)! mit
bem Tatio ali mit ber ^rapoi. mm uerbunben. — Son parcere ift ba8 $erf. ^aff. un*
gebräudjlid) ; ftatt parsam est fagt man temperatum est alirui. Slud) invisum est alicui
roirS> uenniebeu unb bafür entiueber bie aftioe Sonftruftion genommen ober invidiae esse
alicui ober in inridia esse apwl a/iquem ober invidiam habere ex re ober nhtrectari
alu ui gefagt. — £ic uon roederi fctjlenben formen f j. & DflÄ ^erfeft unb bao gnnjc ^affio)
werben burdi samre (uuflaffifd) modicare) aliquem erfetyt.
Sinnt. 2. $war ficfjt bei invidere ber ^Tatiu fowofjl ber ^erfon alä ber 6adjc, s3. in-
video tibi, divitiis tun; wenn aber pglcid) eine fßttfon unb eine Sad)C als ßbjefte uor=
banben finb, fo tritt bie <3ad)e in ben Tatiu, wätjrenb bie ^ßerfon athibutio burd) ben QJenu
tio (refp. buid) ba§ *j}of}ef{iupronomcn) ou§gebrürft wirb, alfo inridere alicui rei alieuiu»,
ä. Themistocles Miltiadi« gloriae invidit; nullius ego invideo honort; quidam
homines dignitati twie inviderunt „baben bid) um beine SSürbe beueibet". ^uraeilen finbet
fid) aud) invidere alicui in re (Cic de Gr. 2, 228; Flacc. 70), aber invidere alicui
■liquid ober alicui aliqua re finb unflaififa^e (ober lucntafteuS fcb,r fraglidje) Äonftruftionen.
(Liv. 44, 30, 4; 2, 40, 11.)
?lnm. 'S. 29ie man fagt waledicerc alicui „uon jcm. Üble* reben, ifjn löftertl« fd)inn(}cn", fo
oueb, benedirere aiicni „uon jem. Wüte« reben, gut fpredjen". (irft bei beu Ätrdjenudteni
Reifet benedicere alicui ob. aliquem „jcm. lobprciicn, benebeien, iegnen" {— laudare, prae-
dicare, fortunare, bene alicui precari). — Qmviciari „Vorwürfe madjen, fd)impfen"
)ttqt flaffifd) obne jeben flafud, nad)flaffifd) mit bem Tntiu (ftatt convicinm facere alicui
uigiii
zed by Google
50. — 38 —
ober conviciis insectari aliquem). — „^rmnuPnii mibe rfürerfinr beißt flaffffö nidjt
contradicere alicui, fonberu contra aliquem dicere < - ndversari, obloqni alicui»: ab;
folllt finbet fid) and) contra diccre „"SMbcrfprud) ergeben". 23on « ad) eit, bic einem Tinge
ober einonber mibcrfprcdjen, jagt mau repagnare alicui, pugnare cum re, inter se pii-
gnare (repugnare, dissidere, discrepare . — Obtrectare „oerflcincrn, benetben** flafiifd)
nur c. dat , feit VtuiitS aud) c. acc ber Sadje. — Praestolari „(als Liener) jemanbc*
fjarren, warten auf" alicui ob. alicui i ei, feltcner aliquid. ?lud) apparere in ber 33cbcu;
tunfl „bebienen, aufwarten" regiert ben Tatiu.
Munt. 4. „3flttonbfm Irtinuofjl fflflfn" fceifjt in guter ^rofa nidjt valedicero alicui, ion--
bern valcrc iubere aliquem, (multam) su Intern dicere alicui. — Kenantiare alicui „aiv^
geben, fid) loSfagen Oou;' (Stoicis, offüiis civilibus, rebus humanis); renuntiare a/ieni
aliquid „jemanbem etwa« auffüubigcn, abfagen" (amicitinm, hospitium). — Comitari „be-
gleiten" ftebt in feiner gewöhnlichen ^ebeutuug als Tranfitiouiu mit bem ?lcc. ; nur im
tropnebeu 6inne „,utr Seite fteb.cn, fid) anjcblicftcn an" K= coniunetum esse) regiert eS
ben Tat. , |. 0. Tardis ingeniis virtus non facile coraitatur (Cic. Tusc. 5, l>S mii
100). — Patmcinari alicui „in Sd)ttft nehmen, befanden" (= alicui patronum esse,
adesse, praesto esse, patrocinium praestare) uub operari alicui rei „e ucr 2nd)0 ob-
liegen" fommen flafjifd) taum vor. — Suadere „anraten" mirb mit bem Tat. bev $crfMi
ober mit bem ?(cc. ber 5ad)e nerbuubcu; als 9lcc. ber Sadic neben bem Törin fteben mit
allgemeine Angaben wie mnlta, unum, nihil, hoc, illnd, fonft de re ober ein ^icbcnfan.
— DUsuadere „abraten" läßt einen Tat. ber $erfoit überhaupt uidjt -m, fonberu nur bi*
3ad)e im *lcc. (ober mit ber i'räpof. dei ober einen ^ubcnfaU: dissaaderc, ne quis faciat
aliquid. — I^noscere „verleihen" (ergönjt bind) Miriam dato ftebt mit bem Tot. ber
^erfon ob. 3ad)e (v ignosco mihi, huic festinationi) ; aber „jemanbem chuaS Ufr«
Reihen" beißt iynascerc alicui aliquiil nur bann, wenn bic Sadje burd) baS Neutrum
eines ^rou. ob. ?tbj. auSgcbrüdt t f t (j. & Tibi hoc ignosco, cf. Cic. Phil. 1, 13>, fonfl
alicui rei a/ieuius (j, P. fratris temeritati. cf. Cic. ['am. 5, 12, 1). — Imperare „faxx-
fd)en über, behcrridicn" fauu nur mit bem Tat. fteben {,\. *l\ omnibus gentibus, ctiam
invitis, sibi, cupiditatibns) ; aber imperare alicui aliquiil „jmianbcm bic Lieferung einer
8adic, eine Stiftung auferlegen" (j. 33. civitatibus obsides. soeiis frnmentum). — Re-
pnare „Äönig fein, ^err »ein, regieren" unb dominari „berrfdjen, ben £crru fpielcn" haben
tu guter $n>fa weber ben Tat. nod) ben 9(cc. bei fid), fonberu werben nur intranfiti»
gebraudit; als Xraufitioum bient regere (administrare, mw/erari, yuhernnre tt. ä). —
Keconeiliare aliquem (ob. animura alieuius) alicui „jem. mit jem. oerföhnen"; recon-
ciliari alicui ob. reconciliare sibi alqm. „fid) mit jem. uerfitynen" (= in gratiain am
aliquo redire).
Wnm. 5. „3«ft bin tibcr^fUflt" beißt latetnifd) nidjt nur mihi permasi ober persuamm mihi
est (nur ocrciiudt persuasum habeo ob. mihi persuasum habeo\ fottbent höufig oudi
mihi persuafleo = canfido, rredo, plane non (fubito (k. 33. velim tibi persnadeas „fei
ja überzeugt"; tibi persuade). SVo wir im Teutfdjcn „fid) überzeugen" im Sinne non Htt*
rennen, bie (Srfaforung ßaben ober madjen, bnfj" gebraudjen, tritt im Sat. cognostere, in-
tcl legere, videre u. ä. cht, j. 35. „3d) babc mid) oon feiner Treue überzeugt" fidem cius
cognovi ober cognitam (perspectam) habeo.
50. 1) Quin fortuna Octaviani rebus mirum quantum faverit (= affnerit),
nemo est, qui dnbitet ; nam qiiarjaquam mnlti, qni pristinam libertatem
restitutam volebant, eixts poteutiae invidebant consüiisque adversabantur,
tarnen cum rerum esset potitus, id assecutus est, qnod assequi non po-
tuerat Caesar, qtü quidem sine dubio dignior fuerat, qni orbi terrarnm
imperaret. 2) Iulia, Caesaris filia, Pompeio nitpsit anno a. Chr. nndesexa-
gesimo; qua qninque annis post mortua Pompeius filiam Metelli Sci-
pionis uxorem (ob. in matrimonhm) duxit. 3) Quaraquam cives urbis ex-
])ugnatae imperatwr/ victon* supplieaverant, ut clementer secum ageret
(ob. sibi parceret), tarnen aedificiw nec public/s nec private, ne templf.»
quidem deornm tempcratiim est; ille enim eonim pertidiae veniam se da-
turum (tuentger gut ignoturum) non esse iuraverat. 4) Quam vis multi id
agant, ut omni modo mihi maledicant me/sque in civitatem merit/.v ob-
trectent, tarnen nec operae nec pecuniae parcam, ut vulner ibus rei pu-
blicae (inflictis) medear. 5) Si quisqnam dignus est, cuius eloquentia
Digitized by Google
- 39 — 50—51.
nobis adniirationi sit, is certe Cicero est, cuius quidem landaus a plnri-
mis hodie maledici atqne obtrectari so\vt. 6) Nuraquam mihi persuade-
biYicr, ut contra consulem dicum, qui populo de hac lege gravissimis ver-
bis suasit; namqne meminerimus bella hisco temporibus dementer geri
atqne etiam hostibus, quantum fleri possit, parci solere. 7) Amasis Poly-
crati hospitium rennntiavit, qnod illius exitnm vitae miserrimum fore
tibi persuaserat (ob. persnasum ci erat; loenioer gut persuasum habebat);
nara deos magnae et stabil/ fortnnae niortaltum invidere opinabatur.
51. SKcbjcre Serben Ijnben, jcnadjbem fic mit bem $at. ober ?(cc. ober einer ^räpofitiou
OTbunbcn [inb, eine u erf ct> i ebene SJebeutung:
Metaere nnb timere (nud) rereri) e. acc. „etroad fürdjtcn, fid) üov cliua* fiirdjteu"; c. dat.
ober de; Jrljr fclfejt pro, j. 5J. ad Brot. 1, 16, 2) , für jem. fürd)ten, befolgt fein megen je»
ntanbcsT: timere aliqu'ul ab aliquo „etwad (sdjlimuicS von jem. fürdjten".
Consalere aliquem „jem. um 9?at fragen" (de re „wegen einer Sadje"); aliquid „ctroaS
cniwgen, bcvot|*d)!agrn über"; alicui ob. alicui rei „für jemanben ober ctmad forgen"; in aJi-
quem graviier crudeliter, snperbe, violcnter n. ft.) consulere „ftreng (fjart, ftol$ k.) gegen
jem. ücrfafncn".
Prospirere imb prov'ulere aliquid „ctionS uorljcrfcfjen" 3?. pericalum, tempestatem
f ifnram) ober „ctioad (fm üoroutf) befdjaffen, befolgen" (5. SJ. exercitni frumentum, com-
meatnm, armai ; alicui „forgen für, SJorfcfjruugcn treffen für" (3. 9?. patriae, salnti avium,
rci frumontariae).
Cavere aiiquid „etioad ,\u uermeiben iud)cn, fid) üor ctiuaS in adjt neunten"; ab a/iqua re
»MC ctroad auf feiner §ut fein"; alicui „jem. 3ietjerr)cit fdjnffen".
Moilerari aliquid „etu>a$ gefjorig lenfeu, leiten, cinridjtcn, orbnen, regieren" (j. 9?. equum,
consilia audacinm, sententiam suam timore, religionem; tibicines suo arbitrio cantus
moderantun; alicui rei „8d)ranfen (ein "Mab nnb 3icl) fc^en, im 3<"ime ballen, ba« rcd)te
ffloö in einer Sadje beobaditen" (3. 3J. irac, linguae, animo).
Temperare aliqu'ul „rid)tig mifdicn" (vinum, potumi ober „gehörig einrichten, regeln,
orbnen" fj. %K rem publicara legibus) ober „mit 9Maf) gebraudjen" (5. SB. victoriam); a/icui
Jfbonen, mofagen" 3*. soeiis, templis, sibi, irae, risui); temperare (fcltencr «//» tem-
perare) a re „fidj einer iSarfje enthalten" (3. ^. a lacrimis, ab ininria; SiuiuS fefct ftatt aA
and) ben blofjen 2151.).
Cupere aliquid „ctiufi'ä bcgefjrcn, münfdjcn"; alicui (ober alicuius causa) „jemanbem
ijerooflcn fein, luobliuollcn, tf gut mit ifjm meinen". — Gbenfo velle a/uni (ob. afuuius causa)
„)cm. gemogen fein" (nud) omnia ober beno, magnopero alimi velle); aluui nolle „je-
manbem abgeneigt fein, ein Vorurteil gegen jem. babeu"; alicui aliquui malle „jem. ctnmö
lieber gönnen".
Vaearc alimi rei „Wubc für etmaS r)abcn, einer Sadjc obliegen" (feiten); re ob. a re
.frei, leer fein (meift non ctma« Vnftigem), fid] fern r)alten oon" (cf. 94, 91nm. 3).
Imponere alvui aWjuv! „einem etroaö auffegen, auferlegen", um e« tragen; aiiquid
in rew fcltencr unb faft nur in übertvagener 33ebcutunn in re) „ctmad auf eine Sadje fejjen
ober legen"; aluui „jem. 5,intciö Vidit fiifjvcu, betrügen".
Rrcipere aliqu'vl „etmaö iDiebcrbefommcu, aufnehmen, (pflid)tmä6ig) übcrnel)inen" ; sc renperc
ex re „fid) 0011 eUWtS crljolcn" (ex terrore ac fuga, cx timore) = se colligere, sc recreare
ex; reeipere alirui „fid) gegen jem. oerpflid)teu, jem. gufagen, Dcrfpredjen" (orania ei petenti
reeepi; vobis reeipio celeriter me negotium confecturam).
1) Cum omnibus vicis ab hostibus combustis commeatirm exercitui
providere (ob. prospicere) difficile esset, factum est, ut milites, cum irae
moderari non possent, ab iniuria et maleficio non temperareut. 2) Quam-
rjnani ani Ullis mens («) mein nullo omniuo tempore vacat tantoqae do-
lore cruciatur, ut a lacrimis vix possim temporäre, tarnen hoc solacinm
mihi manet, bouos cives omnes mihi (ob. inea causa) omnia cupere (ob.
velle) nec dubitare, quin saluU' pnblicöc magis consulnerim quam meae.
Digitized by Google
52
— 40 —
3) Thucydides tyrannos Graecorum veriasime dixit propterea saepe in
cives saevissime consuluissa nec potentiam temperasse, quod corporuru
suorum incolumita/i dignitah'que geutiliciae magis quam salufi" publica«
consuluissent 4) Verres libidini minime moderabatur atque ab iniuria
ita non temperabat, ut, cum Siciliae urbem aliquam intraverat, incolae
(de) fortunis suis metuerent. 5) Illud neminem vestrum fugere potest,
eum (a) multis melis erroriousque vacare, qui a verbis adulatorum caveat.
6) Futura ita provideo (ob. prospicio), ut rem publicam nostram, quam
maiores legibus institutisque optime temperaverunt, perversum iri dicam,
nisi fallacias (ob. a fallacüs) contionatorum quorundam cavebimus ac
severissime consulemus in eos, qui quidquid vel dicunt vel faciunt, par-
tium rationibus consulunt
52. 93iele mit sßräpofitionen (ad, ante, cum con, in, inter, ob, post, prae,
sub, super) jufammengefetjte s-8erba, tranfttioe roie tntranfttioe, roerben enrroeocv
mit bem $atio (cf. jcbocb, 31) ocrbunbcn ober nehmen jum grojjen Seil biefclbe
ober eine finnoerroaubte s$räpof. 51t fid). Ob ber SDatio (refp. Slccufatiü)
ober bie ^ßrapof ition oorjujiefyen fei, barüber entfdjetbet lebiglidj ber Sprach
gebraud); bod) pflegt ber $atio nur ju fteljen, roo geiftige unb fittltdje
Weiterungen ftattfinben; wo rein örtliche, roirb geroöfjnlid) bie ^3rdpofition
lüicberljolt. So roerben j. 93. a) auflfdjlie&lid) mit bem £ntiö fonftrulert: acclamarc,
addiecre, adiudicare, adnuere, allincre, affingero, afflarc, affulgere, arridere, arrogare
(sibi rem „fid) etwa* ^eignen, amna&cn"), assentiri (feltencr ossentire), illacrimari uJ>cr
illacrimare (unflafjijd) mit 9lcc), immiscere, impingere, ineubare, innrere, ingignere (feilen)
u. ingenerare, instare, intervenire, opponere, occurrere, obsistere, obstare, obicere.
obesse, prodease, subesse, superesse, supponere, suggerere, subvenire, anteferre, ante-
ponere, praeferre, praeponere, praeesse, praeficere, praetexere, postponere, posthabere,
succumbere, snpervenire, succurrere, Bnffragari u. 0. : — b) regelmäßig mit ber ^rApofition
wrbunben : accingi ob. se accingere ad „fid) fertig machen, fid) lüften ju" (unflafftfd)), adniti,
advenire, aspirare, attrahere, attinere, astringere „feft anbinben an", accurrere, adducere,
advehere, allicere, a lligare, allidere, advocare, colloqni, coalescere, congredi, congre
pare, illabi, illicere, illigare, immittere, infnndere, indneere n. n.: — c) fomotjl mit
bem XtttiÖ al« mit einer ffrApOfitioll uerbunben: adeqnitare, adhaerescere, (adhaererc
gem. c. dat.), adicere, adiungere, afferre, aggregare, attexere, annectere, apportare.
affigere, ascribere, conectere, commori, imprimere, infigere, inhaerere, inserere, intexere.
interiacere, interiefrre. interponere, snbicere, u. a. — 58ic uerfdjicben bie Sonftrufticmen
mondjer juiammengefc^ten Serba finb, möge ba« Sßerbum adhibere „ju^ieben 311, anroenben,
gebrauchen bei ob. au" jeigen: adbibere bospitem cenrre ob. ad cenatn, convivio ob. ad {in
convivin/;/, prudentiam od omnes res, lictorem ad ministerinm, severitatero in fili",
crudelitatem in servo», vim captivit, medicinam aegro/o, remedia morbi«, reverenüam
ad versus deos, officium erga propinqnos. SJcan fagt adnare nav&s, ad naves, navifow;
advirvre mari, marc, ad Ädaatucos; surredere „beramürfen" moen&u«, sub montfw», od
castra, aber in ber sPcbeutung „nachfolgen" nur c. dat.
Hnttt. 1. IncTdere in rem „auf etmaö ftoften, geraten in" (in foveam, in insidias, in
CaeRarem, in invidiam); bagegeu fagt man uon Stimmungen unb XffeNen, mcldie einen
befallen ober überfommen, incldere r. dat (terror exercitui, mihi snspicio) ober weidet*
c. dat. (feltencr c. acc); mihi aliquid in mentem incidit „fommt in ben Sinn". —
Incambere „fid) werfen auf, fid) ftürjcn in" ftebt flaffiid) nur ferciiyelt c. dat. (Cic. do
or. 2, 79, 324), fonft rcgelmäRig im eigentlid)en Sinne mit in c. acc. (in hostes, in gla*
dium), im bilblidjen Sinne mit ad ob. in c. acc. (in bellum, in ob. ad litterasj. —
Acceaere ad „berantreten an, fid) nähern, al§ 3uUNK^0 (jinjufommen (feiten c. dat.), J«
ctmaS fdireiten, etma? übentefjmcn, eingeben auf etroa$" (ad Cacsarem, ad moenia, ad
castra, ad Tarentum, ad has suspiciones certissimae res accedebant, ad alicoins
amicitiam, ad scelus, ad pericnlum, ad rem publicam nftd) ben 3taat$gefd)äften n'^
men" = capessere rem publicam; ad alieuius consilium, ad eas condiciones); acr(d(f(
Digitized by Google
— 41 —
52.
in aliquid „in etwas tjinetnfommen" (in portam, in Macedoniam); alicui „ju teil werben,
wacbieu, an etwas gewinnen, juftimmen" (alicui accedit animus, dolor, fiducia, plus
consilii, paulum roboris ; manus extrema non accesit operi ; alienius sententiae ob.
ad sententiam accedere „bev Meinung jem. bettreten*'. (llngemöbnlidjc Sfbweidntngcn,
j. 3?. Sali. Jug. 97, 3; 20, 2.) iöci Stäbtenamen fann ad aud) fehlen, 3. 93. Lilybaeum
accedere „an 2. fjcranfommen, bei ?. lanben". 3n Shtsbrürfen rote propins ober proxime
tumulum accedere hängt bev 91cc. Don propius ober proxime ab, cf. 59, Sinnt. 4.) —
Aeeidere alicui „einem begegnen, miberfatjren" ; aber acc. ad pedes (genna) alieuius
„btttenb niebciiaUcn t»or jem." (= procumbere, se abicere, se proicere ad pedes ober
ad genua alienius; of. jebod) Liv. 44, 31, 13); accidii aliquid ad aures, ad oculos,
a/{ animum „bringt JU, Tommt oor, fommt in". — Annumerare .^üblen, l)in$urcd)nen
ju ober unter" c. dat., jebod) nuet) in c. abl. (3. 33. in vatibus; Cic. Brut. 75; Rose.
Am. 89). — Acquirere ad „bh^uermerben 311" (3. 93. nihil ad vitae fruetum); oft mit
bloßem 9lcc. (3. ». novos amicos acquirere „bi^uerwerben"), jebod) unflaffifd) in bev
33cbeuhtng „(überbaupt etwas) erwerben". — Arrepere „beranfd)leid)en" ad rem (un*
flaffifd) c. dat.).
?lnm. 2. Adesse unb interesse zugegen fein bei, beimobnen" fteben mit bem Tat. ober (tjäus
figer) mit in c. abl., (adesse aud) mit ad = „fich cinfinben, fid) cinfteQeu bei ober in
etwas") ; aber adesse in ber Sebcutung „belftcbcn, bclfcn" (©egenteil deesse) fann nur ben
Tat. regieren, unb interesse in ber 33cbcutung „jroifcben etwas liegen" unb interest „es
ift ein Ünterfdjicb 3wifd)en" muffen ftets mit infer uerbunben werben — Inesse wirb nad)
bem Vorgänge Giecros (cf. jebod) Off. 1, 151) beffer mit in c. abl. als mit bem Tat.
(Salluft, ?wius u.a.) oerbunben; bas ^erfeft beißt nid)t infai, fonbern nur fai. — Deesse
c. dat. beißt nidjt nur „bei etwas fefjlen, an etwas nidjt teilnehmen" (bello, convivio),
fonbevn aud) „e« einer ^erfon ober Sache gegenüber an etwas feblen laffen", 3. 93. deesse
rei publicae „bas Staatswobl uernadiläffigen", officio „feine 93flid)t nid)t gefjörig erfüllen",
muneri „feinem 33cruf nid)t nad)fommen", tempori ober occasioni temporis „eine (9e=
Iegcntieit unbenufct worüber geben laffen", sibi „es an ftrf) feblcu laffen", dolori amicornm
„gleichgültig gegen ben Sönnern ber Sreunbe u- <*• — Adhaerere „feftbangen an" c.
dat. (feiten in c. abl.); adhaeresoere „bangen bleiben an" meift ad rem ob. in re, (in
übertragener 33ebeutung „treu anbangen, fid) feft anfdjlicften an" ficbt aud) ber Tat. ob. in
c. acc); inbaerere „au etwas bangen" c. dat. ob. in re ob. ad rem (j. 33. corporibus,
in mentibns. ad saxa) 93erciu3clt ftebt aud) bas Simpler, haercre mit bem Tat. ftatt
bes gewöbnlidjeu in re (ob. ad rem). — Assistere ad „tjintreten 3U" (ad tumulum); im»
flaffifd) c. dat. in bem Sinne „beiftefjen" ftatt adesse. — lntervenire „.vuifdjen etwas
fommen, eintreten wäfjrenb" regiert flaffifd) nur ben Tat. (nox intervenit proelio, hiems
aspera rebus gerendis); intertacere, internere unb interponere bnlb ben Tai., balb
inter, (iebod) se interponere alicui rei „fid) in etwas cinmifd)cn" (3. 33. bello;. — Inter-
cedere „fid) befinben jioifcfjen" »erlangt inter, aber ben Tat. in ber 93cbeutuug „(Sinfprachc
tbun gegen" (legi) unb in 3?erbinbungen wie mihi amicitia intercedit cum aliqno. —
Inicere aliquid alicui (urbi ignem, alicui catenas, spem), aber se inicere faft au«*
fd)licHlid) mit in c. acc. (in ignem, in medios hostes). — (.Se) insinuare „einbringen,
fid) etnfd)leid)en, fid) einniften" in rem (3. 33. in familiaritatem alieuius, in philosophiam ;
weniger gut ad rem), aber mit bem Tat. ber ^erfon (3. 33. regi „fid) einfdnncid)cln bei").
Slmn. 3. lmpendere „fdjmeben über" regiert im cigcntlidjeu ©inne nur ben Tat. (saxum
Tantalo impendet), im übertragenen Sinne ben Tat. ob. in c. acc. (omnibus terror
impendet, in nos terrores impendent). Tagegen wirb impendere „oerwenben auf" nur
mit in c. acc. ob. ad fonftruiert (pecuniam in vanas res, laborera ad incertnm casum);
ebenio aud) itmtmere in rem = comumere in re ob. conferre ad (in) rem. — lmminere
„bart angrenzen an, brobenb bevorftet)en, in bcbroblidjer 92är)e fein" c. dat., aber „bcgebrlid)
tradjtcn nad), lauem auf" in rem. — Hindere „uerfpotten, Derböfmcn" bat bie Sa die im
?lcc. ober Tat. bei fid); bie v£erfon fteljt im ?lcc. ober mit in c. acc. — Irridere unb
deridere bürfen nur mit bem ?lcc. uerbunben werben, insultare mit bem Tat. ob. in rem
'unflaffifd) mit bem ?tec.). — Accommodare alirui rem „einem etwa« anpaffen" (corpori
vestem, orationem auribus); alirui rem ad rem „einem etwa« an etwad anpaffen" (sibi
coronam ad caput); rem ad rem „etwad nad) etwa« einridjten" (sumptum ad mercedes,
menm consilinm aecommodabo ad tuumj se ad rem „fid) einer Sache anbequemen,
fid) rid)ten nad)" (se ad populärem intclligentiam. ad alienius voluntatem); rem in
rem „etwas auf etwas anwenben, begeben" (exordium in plures causas, consilia in
omnem eventum). — Applicare „anlet)jten, aufd)licBenw unb se applicare „fid) anfd)licfoen
an" gewöbnlid) mit ad, feiten c. dat. — Appropinquare „ftd) näbem" c. dat., (gan$ uer*
firmelt mit ad, 1. 33. Cic. Fin. 4, 64 ; Nep. Tim. 3, 3). — Deferre „jemanbem etwas
übertragen" (3. 33. imperiam, prineipatum) ftebt mit bem Tat. ob. ad.
Snm. 4. Comparare, componere, conferre „Dergleichen", fowie congruerc unb consenlire
Digitized by
- 42 -
„ftbcrctnitimmcu", coneetere „verfuüpfen", coniungere „uerbinben" merben mit cum, aber
häufig auch, mit ticm T a t. verbunben. Tagegen ftef)t bei concinere, cancardare, ronsociare,
ennfundere, cohaerere, mptUare, congrtgare, rompirare flaffifcb ftct«5 cum. ©benfo and]
rommnnicare aliquid cum nliquo Jemanbem etroa* mitteilen" im Sinne »ort Mjentanbea
an etwaö teilnehmen laßen" ober „mit jemanbem au ctiond teilnehmen" (auch abfolitt com-
mnnicare cum aliquo de re „mit jetn, über etwaö SHürffpradic nehmen, fid) uerftänbigen
cf. 3t5, 7). — Aridere, adicert „hinzufügen jU*' flehen mit bem Tat. (jo regelmäfcig bei
^evjoncu) ob. mit ad (auch mit tn = „einflcd)tcn, einfdjicbcn in", SB. versus in ora-
tionem). Gbeufo oculos, animum adicere „rtdjtcn auf" alieni rei ob. ad rem —
Adinngere wirb mit bem Tat. oerbunben; in bev 3*cbeutung „hinzufügen zu, anidilief;cn
au" fleht balb ber Tal. balb bie S^räpofilion ad (accessionem aedibus, Ciliciam ad Im-
perium populi Horn., aud) tn rem = „einfügen in", j. SP. epistulam in fascicnlnm
= addero in). — Adequitore nimmt bie Sod)e meift im Tot., bie ^evfon mit ad $u nd)
(portis, ad nostros). — Aspirare im tropifdjen Sinne „fid) ju envai (Unerreichbarem)
uerfteigen, fidi einbringen in etwa*, einer Sache [\<b annähern" roirb mit a</f bei Siofab
mortern aud) mit in veibuuben. — Ad movere „heranbringen an" verlangt ad ^fasciculnm
ad na res; ber Tat. feilen); aber „anir-cnben, %rx .^ülfc nehmen bei" o. dat. (equo calcari.i,
stimulos, sorvo tormenta, nocentibns manus; bie SJkäpof. ad feiten). — Appellere
uavem (cla-ssem) „lanben" ad (in) locnm, unflaififd) in. Tat. (11-, S?lnm. 2); appeüere
animum (raentom) „feineu Sinn ridjten auf" ftet* mit ad. — Subigere „unterjochen" bat
nie einen Tat. bei fid); fehlerhaft ift nlfo tibi subigere terram; cjeruLHinlid) ftebt nur ein
llcc. babei, feiten uod) eine ^efiinimung nüc sub Imperium (in dicionemi populi Romani.
— Subicero „weifen, legen unter" regiert luuiuiegenb beu Tat., bäuficj aud) sub c. acc.
(feiten sub c. abl. . 3u ber 53ebeutung „unterwerfen" mir* e$ in guter %xc]a nur bnnn
mit bem Tat. berjeuigeu ^erfon ocrlumben, lucldjcr ctroaä unterworfen tvitb, menn Subj:ü
unb Cbjcft bie gleiche "Jkrfon bezeichnen. TcShalb faiui man motjl fagen victi hostes
Cacsari se snbiecernnt ober imperio (potestati, sub potestatem) Caesaris se suhie-
ctmnt; aber n:d)t Caesar Gallos Romanis (ob. imperio llomanorum) subiecit, fonfcein
bnfiir werben SVbrafen vermenbet luie sub (in) imperium, potentatem, d'u 'wncm alicuin*
redigere, dicumi* suat facere, mb imperium n/iaiius subiungere. — Süffigere „heften
nu" c. dat. fe. cruci), weniger gut in re, 511 meiben in rem.
Sinnt. 5. Animum advertere „feinen Weift ouf ctmaS richten" wirb $ioar gcmöhulidi mit ad
vcibunbcu, aber aud) wie animadva tere mit bem blofjcn 3lee. (\. ^. Cic Tnsc. 5, f>ö).
— Attendere aliquem, «liquid „auf jemanben, auf etwas adjtcn"; aber animum attendere
fteht mit ad (unflaffifd) c. dat.). — Interniere animum (cogitationem u. ä.) in (ad]
nliquid ob. aticui rei ,,bcu OScifl auf etwa* richten4'; ebenfo infentus „aufmertfam auf" mit
in (ad) aliquid ob. alicui rei. — Intentare aliquid „etwas brohenb richten auf" nil
Tat., aber aud) mit in c. acc. (sicam alicui, manus in legatnm). — SBdhrenb adigere
„Ijevantrcibcn, hernubiinnen" im eiflcntfidjrn Sinuc gciuöhnlid) mit bem Tat. ober mit in,
ad, im übertragenen oinnc = „jem. ju cliuaö treiben, bringen" mit ad nerbunben tv'nb
(flammam turri, telum in litus, alitjucm ad insaniam, ad ultimam neecssitatem .
regiert e3 in beu avcliaiftifcben 9(u^brftdfii adigere aliquem arbUrum „jem. uor ben 3rf)icb:
rid)tcr führen" unb aliquem im iwandum adigere „jem 511m Sdjiuur bringen, rcreibigen"
,uuci SHeeufatiue: jebod) fiubct fid) audi aliquem iure iurando (ob. ad ins iurandum;
adigere. — "2Bä()renb iuserere „einpflanzen" mit bem Tat. ob. mit in c. abl. (aud) in
c. acc. ?) uerbunben mirb, ftcl)t ba* ^artieip inxitus, namentlid) in übertragener SBebeutimg,
in ber Siegel mit bem Tat — losere ro „hinciufterfen" in rem (eibum alieni in os), aber
„anfügen, ctnmifd)eu" c. dat. rationcs orationibus). — Invehere unb iovehi im eigent-
lidjen Sinne regelmofug mit tn c acr. (vimim in Galliam, peenniam in aerarium. car-
pento in fornm ), unfldffifd) mit Tal., (bei blofic ^Icc. nur bei Stäbtenamcn); ftet* invehi
in aliqnid (,lo>?,ucl)cn, fid) ereifern gegen". Äbtt aticui invehere aliquid <j. SR. mala
„ctioa<5 über jem. bringen" (,;. Seiben) — lntoeri 0. acc. „etnmä aublirfeu, onfdiaueu.
bctrad)tcn", fomohl im eigeutlidjcu altf im tropifdjen Sinne; bagegen tu aliquid „ben CIM
auf etmaö ridjten". — Inscribere „auf etmaö fdjreiben" c. dat. ob. (häufiger) mit in c.
acc; aber im übertragenen Sinne „bringen über, uerurfacfjen, einflößen" nüt Tat. ber Herfen.
3Ron fagt regelmäfng nlicu» inferre bellum, cladem, metura, terrorem, vim, arma, do-
orem u. ä.; aber beiVijüia inferre unb se inferre 1 irgcnbmolun eilen, geraten) ftetrt ebcn=
oiuoljl ber Tat nl$ in c. acc. — Inspicere im eig. Sinne ütnflüffüdn „hincinfeben jn"
n rem (in speculumi. aber im Sinne uon „ctroaä einfehen = nadjfchen in ctma*, Sinficftt
nehmen non cltuaS" ober „befid)tigen, muflcrn" ftet^ mit bloftem ?(cc. (librnm, bges,
domnm, arma, cquos). — Inquirere rem „nach ettuatf fudjen" (corpus alicaius); ober
in rem „forfdjen, nad)forfd)en nad) etma«, untci fudjen"; in aliquem „eine Unterfudiunii
ßorfd)ung anftellen gegen jem. ober bei jem." (ipec. j;ur 9?cfd)affung Qeridjtlidjer Pcwe*
mittel). — Importare „au8 ber grembc einführen" in rem; ober „werurfaehen" c. dat.
Digitized by Google
— 43 — 53—54.
i jebodi nur ucn fdjlimmen Tingen, $, 8. calamitatem sociis\ — Afferre im eigentl. Sinne
c. dat. ob. ad; ober int büMidicn Sinne unb in mancherlei $cibinbungen nur c. dat.
alicui vim, mnnus. necem, dolorem, volnptatem, alacritatemK — Inningen1 „eiu=
fugen, anfügen" c dat. ober in rem; aber „aufbürben, auferlegen" nur c. dat. (alicui
onus, leges, servitutem).
ere „befdjleidicn, überidHeidjen" c. dat. (senectus adukscentiae, nobis obre-
pit .; ober bilölid) obr. ad rem „cifdjleidien" (ad honores\ in rem „fid) cinfd)leid)eu in"
in animura alieuius). — 3tct<S c. dat. ftetjen: offictre „(Sintrog tbun, im SÖege ftetjen" ;
»innrere „liegen oor"; obeqnitare „binreiten an"; obambulare. „berumgehen an, uor";
obnunfiare „(Sinfprad)e erheben gegen"; oecurrere „begegnen, entgegenfonunen, entgegen-
treten"; obserundare „bcgünfiigen". — Obversari „fid) aufhalten t>0X, oorfd)iueben" c. dat.
castris, animo ; aber neben oculis and) ante ocuW). — Obdacere „etiuaö überziehen
mit« .neben uor ob. fiter cliooS" alirjuirf all ui (tenebras rebus, fossam castris); feiten
rem re. — Oflandere „autfgie&en, uerbveiten über" alicui aliquid (noctem rebus, terro-
rem ocobs animoqne); mit oIj nur in ben Söerbinbungcn ob oculos unb ob os. 3m
foiüu aud) offundi alujua re. — Praesidere „befd)ütjen, berfen, bic 9luffid)t führen über"
fuidfi im militcirifdun 8iunc) floififd) ftetd c. dat, bei SaQuft aud) c. acc. — Praetendere
aliquid alicui rei „etmoS Dürhölten uor" (= nlö Terfmantel gebraudjen für, befd)önigeu
miti. S*ei i'iuiu* bebeutet praetendi c. dat. „fid) uor (an) ctiua« binftrerfen". — Circum-
iacere „herumliegen um" ftel)t bei IMuimS c. dat. — Snperosse c. dat. entioebcr „über;
leben, iibetbauern" 8. Lucumo superfuit patri) ober „übrig bleiben Mm ctioaS".
a3. 1) Omni studio ineumbite in hoc bellum, quod postquam din rei pn-
blicae impendit, nunc denique vobis indictum est; nolite pati hostes,
qutbus ex indulgeutia nostia animi accessi.^se videntur, legibus gen-
tiumqne iuri (ob. aud) bev acc.) süperbe illudere. 2) Longe abest, ut
fonnidines vobis opponam ; sed ut medici gravior ibus morbts remedia
acriora ac saepe periculosa adhibent, ita nunc in nostra re publica gra-
visüimum mal um inesse videtur, qnod diligentissime attendere (ob. ad
quod animos attendere) debetis; nam ad id sanandum förtissimis reme-
diis opus est. '.)) Cleomenes, Lacedaemoniorum rex, non multo post-
quam ex bello, quod Argiv« iutulerat, domum rediit, in insaniam in-
cidit atque manus sibi attulit (ob. intulit); neque enira ignem h\co Argi
sacro snbicere et Iun<"nis sacerdo/i, a quo ad aram accedero atque rem
divinam facere vetitus erat, vim atTerre (ob. inferre) veritus erat. 4) Le-
gati, qui tum forte in senatu aderant et paulo ante ipsi (in) proeh'o
interfuerant, stipplici voce oraveruut, ut senatores verbis suis fidem
adiungerent neve paterentur barbaros, in quibus nihil humanitatis aut
clementiae inesset, exercitum impune ad urbem suam admovere, ut ser-
vitium sibi iniungerent; potius bello se interponerent et classe arHocum
idoneum appulsa sese opponerent caterv/s longins progredientibus eis,
quae m agrorum po.<sessionem imminentes proconsu^' Romano, qui pro-
vincitte finitimae praesideret, bellum inferre non essent dubitaturae.
5) Hostes tanto impetu in nostros signa intulerunt, ut, nisi nox proeh'o
intervenisset, cladem nobis illaturi castrisque, ad quae snecedere iam
coeperant, potitnri fueriut. 6) Allobrogum legati, quibuscum prineipes
coniurationis Catilinariae omnia coramunieaverant, quae ad consilia con-
iuratorum pertinebant, praesertim cum animw eorum obversaretur metus,
ne civitas sua, si consilia cum coniuratis coniunxissent, maximis peri-
cuh's obiceretur, ad Ciceronem consulem attulerunt (ob. detulerunt) om-
nia, quae sibi cum illis convenissent.
& $ie Serben dono, circumdo, aspergo, induo, exuo, impertio, macto roerben
fonffruiert entroeber alicui aliqnid ober atiquem re; bie Äonftruftion mit bem
Digitized by Google
55.
44 —
3)at. ift }U roäf)len, roenn bie ^ßerfon ober ©acfje nid)t blog leibenb at§ Objeft
ber §anblung, fonbern als bei ber §anblung beteiligt bargefteHt werben foH,
ober roenn bie Srage „roem 5 um Pütjen ober Sdjaben?" befonbers in
33etiad)t fommt. ift alfo nid)t baSfelbe, ob man fagt dono lilti librum „idj icbenfe bir
ein $ud)" ober dono te libro „id» befdjenfe bid) mit einem S3ud)c" ; circuiruh urbtm tnunitijtn-
bus „id) umgebe bie Stobt mit ©efeftigungen" ober circumdo urbi munitione» ,,id) lege 3?e--
feftigungen um bie Stobt berum on". — Aspergere aram sanguinc (befprifcen), dignitatem
raacalis (befubcln); bagegen aspergere clarissimo viro labeculam (onfprifoen, anhängen ,
gravitati comitatem (beigefcllen). — Impertire alicui lindem, partem oneris (mitteilen,
äufommen Iaffcn), ober (leiten) aliquem doctrinis (ueifehen mit). — Mactarc deo victimam
(opfern); ober Apollinem Tictimi, manes puerorum extis, hospites honoribus (burd) $ar*
bringung »on ctroa* ctjreu, üerhcrrlidjcn), aliquem crudelissima morte, aeternis supplicus
i tjeimfudjen, $u IMrunbc rid)ten mit etmaS).
Vlnm. 1. 3m ?lfti» fagt man gemöbnlid) induere (exuere) alicui alif/uül „einem etwa?
anheben, anlegen (aufyiebcn)", im <|ioffiw iru/ui {exui) re. 9tber „fid) ctroa* anheben
(aussieben)" ftebt gemöbnlid) ofync baä Meflcjriopronomen sibi (olfo induo tanicam „t'dj
jiehe mir eine Suuifa an", induis galeam „bu fefeeft bir einen §elm auf", exuimns
togas „mir Rieben unü bie Togo au«"; cf. 227 j. Exuere in ber SBebeutung „berauben"
mirb oud) im ?lftiu fonftruiert aliquem re (|. 3?. hostem armis, castris). So induere
in aliquid (ob. al.iqua re) „fid) in etroaS hineinbegeben, geraten in" in laqueos in cap-
tiones, haatis). Ntmlid) se exuere ex laqueis.
Wnm. 2. SBie aspergere, donare unb circumdare fonnen aud) bie Serben i/linere, inurere,
circumfundere, praetexere, praefigere, prae/nunire, afflare lt. a. mit leidjter Söeränbeum
ber Hnfcbauung auf boppclte 28eifc fonftruicit meinen. — Interclodere alicui aliquid „je»
manbem etioafl »erfperren, »erlegen" ($. 8, viam, fugam, exitum); aber aliquem allqva
re unb (bei Citlidifcitcn ob. sJ>erfonen) ab re „jemanbem etmaö abj'dmcibcn, jemanben rrn
etiuofl abfd)nciben" - excludere ^. commeatu. pabulatione, traiectu, a castris. a
mari, ab exercitu). — Interdieere alicui alujuid „einem etmaö unterlagen, »erbieten* in
unflojfifd) in ber guten Spradjc beifjt cä alicui afiqua re 2*. Komanis omni Gallift,
alicui foro, feminis purpurae usn; bober pafiioifd): populo Antiati interdictum
est mari; hominibus rem male gerentibus interdicitur patriis bonis; cf. jebodj Cic.
har. resp. 12). Stebcnb ift bie publiciflifdje ftormel interdieere alicui aqua, et igni n\<-
manben in bie 9ld)t erflären".
55. Esse c. dat. fjeijjt „^aben, befitjen", esse c. gen. „geboren, eigen
fein". SJian fagt alfo alirm aliquid est, tnenn e§ barauf anfommt %\\ be»
jeir^nen, roa3 einer beft^t, fo ba§ ber 9}acf)brucf auf ber Sactjc liegt; aber
alicttiKs aliquid est, wenn eö barauf anfommt ju fagen, roer etroa§ befi^t,
fo bafj bet sSad)brucf auf bev £ßevfott liegt; alfo: patri est domus „ber
ißatcr J)at ein §au§", patris est domus „baä ^)au$ gehört bem 5ß ater
<5tatt be§ ©enitio§ ber $erf onatpronomina werben bie entfpredjemVn
^Offeffiüpronomina gebraust, 5. Hic hortus est raeus (nidjt mei), hacc
domus tua est; quae antea patris fuerunt, nunc vestra sunt.
9lnm. 1. Pimvlere „im foftifdien ^efi^e fein" ftc()t faft nur bei aufscrem $ab unb Öut /nnm.
bei OrunbbefiH») unb ,uuar nur bonn, menn bo« CSigentumövcdjt Ijcroorgeljoben merben fofl.
— Habere „old Eigentum innehaben" ftel)t im aOgemetnftcn ©innc foroobl »on äufjent olv1
innern ÖJütcrn; jebod) (jütc man fid), Cbjefte bamit ju »erbinben, meldje nidjt ald ein ^efip
ongeferjen »»erben föttnen; fnlfd) tnärc j. timorem habere ,,^urd)t hoben" für timere
ober in timore esse ; falfd) patientiam habere cum aliquo für pationter ferre aliquem.
— Teuere „etmo« Grgriffenc^ baben, ctma* erlangte« innebaben", obtinere „einen SMifc
feftbalten, betjoupten" (feltencr „erlangen"). — Sebr oft mirb „baben, befUicn" burd) ufi
überfejjt, aber nur, menn ber 9efiß einer Sodje im (^cbraudje berfelben, in ibrer 33enupunc|
,^u etma« beftebt; bc§balb mirb gemöbnlid) entmeber bind) einen jiociten WA. ober einen
^rdpofitionaloucbritd bie Krt ber BemißtUtg fpccicll ongegeben (,*,. ^. Trebonio utor amico.
teste, praeeeptore; comibus urorum pro poculis ntuntur) ober burd) ein jugc'iigte*
?lbj. (ob. ^Jron.) eine ^c^cidjnung be« proftifdjen 3>»fdoeibältuif}cS gegeben, ^. ^. Uti bona
valetudine, idoneis equis, minus exercitatis militibus, rebus optimis, ventis adversis,
patre divite etc. Navis optime cursum conficit ea, quae scientissimo gubernatore
utitur.
Digitized by Google
— 45 —
66.
flnm. 2. S*ei Scjeidmung eines gjgenf ettigcn SBerljältniffeö („idj f)abe ctiuafc mit
jemanbem") fagt man regelmäßig est (ober intercedit) mihi aliquid cum aliquo, j. SB. Est
mihi cum fratre tuo amicitia (consuetudo, controversia, simultas etc.). Homint cum
deo similitudo est. $od) finbet fid) vcrchijclt aud) höhere, j. 58. Caes. b. g. 7, 67, 7 ;
1, 44, 9; b. c. 3, 16, 3 U. ö.
9imn. 3. 3ur ^e5e'^nun9 93eft|jeS geiftiger ober förperlidjer Gigcnfdjaften möge
man esse c. dat. nid)t netjmen. 35er Sa&: „£f)emiftoflc3 befaft grojje Slugbcit" möge nldjt
überfefet roerben Thernistoc/i magnum consilium fuit, fonbern Thernistocles magno con-
silio fuit ober in Themistoclc magnnm consilium fuit ober magnum consilinm fuit
Tbemistociis. So aud) : In Masinissa rege snmma corporis siccitas erat (ob. inerat^
= Masinissa rex snmma siccitate erat. In me sunt multa vitia, ober res habet hoc
ritii. (Cf. jebodi Sali. Cat. 52, 2; 51, 42).
Slmn. 4. 3» ben SHebenSarten alicai nomen (cognomen) est ober m an ct. alicai nomen dare,
addere, indere, dicere, ponere, imponere, triboere ftet>t ber betreffenbc Warnt nidjt im
©en. (cf. 9), fonbern enttveber im ?at. ober (bäufiger) in bemjenigen ÄafuS, in tvelcbcm
baS 2ilort nomen (rognomen) ftebt Temnad) locrben bie ©äfcc: „$ie $>äuptcv ber GtruSfev
batten ben tarnen Vufiimonen" ; „2lntiodni3 gab bem einen fetner beiben ßlefanten ben Tanten
ajaj"; „$em 52. ^apiriuS mürbe von bett Wörnern ber Söeiname Clurfor gegeben" folgenber*
nicken überfe$tt: Principibus Tuscorum nomen erat Lucumonra (Lucumoni/ws); An-
tiochus alteri elephanto suo nomen dedit Aiacera (Aiaci) ; L. Papirio a Romanis
cognomen inditum est Cursor iCurson). — Sei nomen haben unb anberen tranfitiven
Serben obne $ativ ftebt bei G igen n amen ber Stcc. als Slppofition, bei Appellativen
ber @en., SB. Fluvius nomen Danuvium habet. Einsmodi animus audaciae potius
nomen habeat qnam fortitudinw. Cato quasi cognomen iam habebat in senectute
Sapienti«. Fugienda sunt orania, quae voluptatis nomen habent.
56. 1) Lycurgus, cum Spartam eivium virtute defendi vellet, urbem moem-
bus (ob. urbi moenia) circumdari vetuit. 2) Atticus complures annos
Athen is versans tot tantaque beneficia in cives contulit, ut civitatem
ei (ob. ci vi täte eum) donare vellent. 3) Cum Hector Patroclww occisum
armis exuisset, Achilles indutus splendid« armis, quae Volcanus Theti-
dis preeibus fabricatus ei erat, in pugnam ruit, ut Hectorem ulciscere-
tur. 4) Ex duobus, qui pari exercitatiowe sunt gubernacula regendi, non
is melior debet dici, cui n&vis melior et speciosior est. 5) Verisimile aut
probabile est, nisi Terentius Varro nimia fidutia sui (ob. in Terent/o
Varrone nimia fiducia sai) fuissetj Komanos atrocem illam cladem Can-
nensem aeeepturos non fuisse. 6) Horatius et Valerius consules, prius-
quam ex urbe sunt egressi, leges decemvirales, quibus nomen est tabnWs
(ob. tabulae) duodeeim, in aes incisas in publico proposuerunt. 7) Dives
est, cui tantum est (ob. qui tantum possidet), ut nihil optet amplius.
Null« ««'quam iusta causa esse potest arma contra patriam capiendi.
8) Pythagoras Apoll/m Delio victimam (ob. aud) Apollinew victimä)
mactare noluit, ne araw sangume aspergeret. 9) Etiamsi veteres tibi
cum vicino inimicitiae sunt (ob. intercedunt), tarnen te dedecet ea ira-
cundia esse, ut famae eins ignominiar» aspergas. 10) Cum Ardeates, qui-
bus magna de agro quodam contentio erat cum Aricinis, Romanos oras-
sent, ut, utrorttwi ager esset, decernerent, tribus eum popuh' Roman/' esse
decreverunt. 11) Quae Uta non sunt, cupere nolito. Ea dumtaxat possu-
mus donare, quae nostra (ipsorum) sunt. 12) Omnium societatum nulla
wt gravior quam ea, quae nobis est cum re publica. 13) L. Tarquinius
tarn vehement" et atroc? animo (ob. In Tarquinio tarn vehemews et atrox
aniniMs) erat, ut cognomen Superbo (ob. Superbtw) ei daretur. 14) Qui
tandem fit, ut, quae vis subsit nomini Quirini, ignores? nonne aeeepisti
Romanos Romulo inter deos relato cognomen indidisse Quirino (ob.
Qtürinuw)?
Digitized by
fw 50.
— 46 —
57. ^cr Dativus couunodi ober iucounnodi ftetjt auf bic Jra9c „roem? für
iu c n ? * $ur 3)c&eid)nun(i bcr s$erf on ober Sadje, in beren Qntcreffe, fei es 511m
Pütjen ober Sdjabcn beijelben, etnmS o,efd)icl)t, ,v 33 Non scholl, sed vita* di-
seimus. Epaminondas imperium non sibi, sed patriae quaesivit. Non solam m*bis di-
vites osse volumns, sed Über«, propinqaw, amicis maximeque rri publica«». Roscius
praedia coluit alii», non sibi.
Knut. 1, Ter Dat. rommodi cnlfpridjt oft ben bcutfd)cn Beübungen „qu? fRücffidjt für,
|U Streit, »ulifbt", g. 9» Aemilio Lepido tiüi ludos tunobres dederant I „gaben
it)m |ll (Sbren i?ctd)cnfeierlid)fcilcn"). Assurgere alien» „jemanbem $u Gbjcu auffrejm";
decedere alicui „uor jcm. au« bcni 33cge flehen"; condonare alicui aliquid „lemonbcm
Mltitbe ctiua* ungeflraft loffcn" ; fasces popu/o demittere „bor bem 3$olfc bic Stute»
bünbcl fenfen"; alicui caput aperire „üor jemonbem ba* tfaupt entblößen". — „3tmaitbetn
Seif all ttatftietl, appl au bieten" tjcujt plaudere alicui (nid)t applaudere ; ebenic
plaums unb pfausor, nidit applausus unb applausor).
Vlnut. 2. ^terrjer gebort aud) bcr fogen. Tat in be« Stonbpunftcö, meldjer D0r&ug*n*eif<
mit bem ^>articipium flebilbet wirb, um (bef. bei i'ofalangabcn) $11 bejeidmen, Dort meldxn
Stanbpuultc attS eine Eingabe gilt ober fiel) ergiebt, ü*. Oomphi primum oppidum Thcs
saliac est venientibus ab Epiro „für bic, weldjc wn GpirttG fommen" — „trenn mein
l>on (ipivud fommt". Sita Anticyra est in Locride laeva parte sinum Corinthiacum in-
Uanti „wenn man in ben foriiubifdjcn Wecrbufen einfabvt". Turres proeul intuentibu*
pares erant. II le locus nunc saeptus desceudenfiA»« inter duos lucos est. <So aud)
im @ried)i|'d)cn, ^ 33. 'ExiSafnoi Ion tiöIh Ii- tff|/« h^Xiot-rt tot 'Iöuov txo'k-xoi. —
3n äf)ttlid)cr Steife Cic. Tuse. 5, 25: Haec tractanri animo et noctes et dies co^itanti
existit illa a deo Delphis praeeepta cognitio „für ben, ber fid) bomit im Ofcifte befdtät =
üflt — / C'flicbt fieli jene (Srfenntni*".
Sunt. 8. $u bcmeifcn ift oud) bcr Tatiu bei f'aeere (fieri) in bcr 33ebcutung „in ^c^iebui^
auf einen etwa* tbun, ctwaS mit einem madjen, anfangen", s. 33. Quid huic homint faeies
„um* Wiflft bu mit bieiem SWcnfdjen anfangen ?" Quid mihi futurum est „wa$ fofl flH*
mir werben?" Quid pecuniae fiet „was wirb mit bem ©clbc angefangen werben ?" Tod)
finbet fid) ftatt betf Tattü* aud) bev 91 bl. ober bie ^räpof. de, $.33. Quid illa nave factum
ist? Quid Tulliola mea fiet? Quid de ie faciam? Tagegen beiftt farere cum a'i-
quo „cv mit einem ballen" unb ift bcr QfQcnf. von facero adversns aliqnem „c<? mi&ft
einen ballen". — Werfe aud) sibi ridere locum, sedemi „fid) nad) etwa* umiebrn"
um t$ in 5l*cfd)lag ^u nebmeu; bagrgen cirt umspicere aliqnid (j. Ä auxilia) Jidi um
»eben nad) etwa?, wa* fommen foll". — Sibi habere „für fid) bcljaltcn" in Muferfitfcn we:
Tibi bubeas heredifatcin ; iuvenes sibi liabeant arma. sibi equos ; sibi babeant nomen
sapientiae ,,id) will ihnen beu Hainen viiilofopb nid)t ftrettig macben".
50. 3)ci : $atiu ftel)t bei beujeui^en 5lbjeftiuen (unb Mbocrbien), roeldje nü^
l i d) , paffenb, angenehm, nötig, äljulid), gleict), geneigt, ualjc,
treu, befveunbet, teidjt ober bae ©egenteil bebeuten, um bie sJ$erfon ober
8ad)c }n bejeidjncu, in ^ejierjuug auf tueldjc bic (Sigenfdjaft ©eltung W,
,V i^. Lacedaemonii id maximc intuebantur, qnod ipsorum dominationi utile esset.
Scientiae suavitatc nihil est hominiAtis iueundius. Senectus plerisquc molcsta et odios.i
est. Noxar poena par esto. Nihil natura«* hominis aecommodatius est benefiVcntii*-
Aegritudini finitimus est metus. Sapientis est natunjc convenienter vivere.
Knm. I. ©ei beu «bjcfiiucu „niUUid), fdjäblid), paffenb, angenehm, notwenbifl"
(utilis, imUilift, safutaria, nptus, u/oneus, accDtmnadatua, coinmodus, neressarim u. S.i
ftebt bie "^crfon ftet* im Tat.; aber gut Sk.yridmung bcrSacbc auf bie fragen wo ja J
wofür? wirb gewöbulid) ad, fcltener bcr Tat. genommen, j. 33. Senator» necessarium
est nossc rem publicam. Utilis ad multas res über; lot-us ad pugnam idoneus;res
ad vitam necessariae ; lignum ad naves aediticandas aptissimum. Tumulns insid ii»
aptus; Collis usut opportunus; vir commuiuV/u» ratioiuAn* ntilissimus ; seges mes^i
matnra; homines militme idonei. So aud) «a/u* „geboren für, gefdjaffen JH*
natus abdomiut hiw, non laudi et glorüre; loca insidit» nata ; Pompeius vir ad om-
nia summa natus). — Xoxius unb nocens ,,fd)äblid)" fteüen nur abfolut. — Tic W*
jefliuc, weldje eine frcuublidjc ober feinblidic Slimmung bejeiebueu (v 33. comi*.
benignus, beneKdus, acqttus, liberalis, fidelis, infidux, ntalevolus, infestus, iniquus. cru-
delis, saerutt u. ä.) werben uidjt nur mit bem Tat., fonbem aud) mit ben v4>rnpofitie*nen
erga i.freunMid)), adversus unb in (fcinblidi unb freuublid)) ucrbuubcn. — Tic 9lbj. yrcmy
/us, pumus, propentus, parafus „bereit, geneigt, willig" finbeu fid) in guter $n>fa fteM "lU
ad, erft nadjUaffifd) c. dat. \ob. in c. acc).
Digitized by Google
— 47 —
CO.
Änm. 2. Sacer „heilig" = „einer GJottfjeit 3U Ggren geweiht" ftef)t ftafiifcf) mit bem (9 c it.,
j. !ö. Delos Apollinis sacra fait; aber in ber 33ebcutung „einet (Gottheit 311m Jylndje ge^
weiht" ftet)t c>5 mit bem Tat., 3.33. Caput eins lovi sacrum esto. Cf. aud): arbor
pastori/tw 6acra „für bie Ritten heilig". — Saperat» s „überlebenb" regiert ebeuiowohl
ben Tat. alö ben Öen. — Alienus „feruftebenb, unangemefien für, nidjt paffntb 311" ftel)t
mit « ob. bem cinfadjen 91 bl., ieltcncr mit bem 05 en. ob. Tat., 3. 33. Non alienum pu-
tant 1/1) dignita/e, («) maiesta/c su« ; a sapiente nihil tarn alienum est quam rei
falsae assentiri; labor alienus (ab) aeta/e noatra; id alienum est huic causr/e; quis
alienum putet eius esso dignitatis; domus non aliena consilä. 3u ber 33cbeutung
„abgeneigt, fcinbjelig" ftebt alienus ftctä mit a, 3 33. Alienis a te animis sumus ; homo
non alienns a litteris. Tie ©e^eidjmtiig be$ gUKtfeS wirb burd) ad auSgcbrürft, 3. 3?.
Tempos alienum ad committendum proelium.
■Jlmn. 3. Proprium regiert rcgelmäftig ben Wen ; commuuis ben GJcu. u. Tat., bod) regel-
mäßig ben 65 cn., wenn ber 33cgviff beä 33efifce$ ob. Eigentums uorljexrfdjt (= „alö
(Eigentum gemeinfam angebövig"), 3.33 Vir» maximo propria est fortitudo; id Vitium
non proprium senectuti* est. Amkoruitt omnia communia sunt. Aer, aqua, ignis
omni um hoininus/.- communia sunt. Ilaec quaestio communis est omnium philo*
soph'jrum; bagegeu omni aetati mors communis est. ,,3d) tyabc et tu ad mit jcm.
gern ein fdiaftltd)" beißt mihi aliauid commune est cum aliquo ober aliquid cum
aliijuo commune ha Leo. SStaut bei proprius in 3>crbinbung mit einem ^erfoualpro-
nomcn ber l*cn. flehen füllte, fagt mau mit SScrwanblung beweiben in* $offeff tu um
in eus proprius ob. meus et proprius, tuus proprius ob. (uus et proprius k, 3. 33. Ada-
mit nobis omnia, quae nostra propria erant. Ipsa calamitas communis est utriusquo
nostrum. sed culpa mea propria est. Suis et propriis bonis gloriae mortui non carent.
iVopriis et suis argumentis tractanda quaeque res est.
Ämn. 4. gfolfo wie prope werben audt ber ftomparatiu propior, propius uub ber 6upcr=
latiu proximas. proxime mit bem Sic e. fouflruiert, luenu ein räumhd)c3 Skrhällni* an-
gegeben wirb, nlfo proxime urbem ; Cras.-us proximus mare Occanu/// hiemavit; castra
raovit propius Avaricum; gloria Scipionis quo maior, eo propior invidiam. Sie
neben jebod) aud) mit bem Tat. (5. 53. propius Tiberi, proxime castris) ober (fcltener)
mit ab.
Xnm. 5. Similis (consimilis, gnn^ uercin.^elt assimilis) uub dissimilis regieren bei $cr-
f Ölten gctuöbnlid) ben Wen., beionberö wenn uon einer OMcidmrtigfeit ober Ungleidjartigfcit,
b. b. tucientlidten, tu ben r)auptfäcl)lid)ücn 33c3icl)uugeu jtttreffenben ?ibnlid)feit ober llnnhnlidp
Ml bie JNcbe ift, fo baß simi/is bie S3ebcutuug „9lbbilb, ISbcnbilb", dissimUis ben
3iim uon „<8egc ni'an, Stow traft" bat. 33ei Sadjen haben fie beulen, ober Tat.
l'ci fid) uub yuar ben Tat. befonberä bann, wenn nur eine tcilweiie, entfernte, nur in ge=
roiper SJrjiehung geltcnbe tfihnlidjfcit ober llnähulicbfcit bc^eiebnet wirb, 3. 33. Hic adule-
s- eus est patris similis. Ancus in civitate bellicosa plures Romult quam Numae si-
miles reges putabat foro. P. Crassus, dum Cyr» et Alexandri similis esso voluit,
et L. Crassi et multaruw Crassorum inventus est dissimilis. Animns humanus con-
similis est divini animi. Lucii Scipionis uepos patrt» similis fuit ore, sed omni«;;/
perditornm hominum vita. Canis lupo non dissimilis est. Prodigii simile est, quod
dicam. „i'Jciue^g leid) cn( nnf ervgleidjcn" Ijciftt nur mei, nottri (/niete.) simi-
lis, unb „toobrf^ctnlid)" bei Gic. itetd veri similis (,bci ViuiuS aud) similis vero,
similia veris). — Par uub iiispar tcgiercu in ber iöcbcitlung „glcid), ungletd)" ben
Tat.; ber oi e u. itebt gewöl)ulid) nur in 3krb;ubuug mit Pronomen (3. 33. 11 Ie, cuius
paueos parcs haec civitas tulit. Animi natura nihil in se habet dispar sui) unb
uüar nur bann, wenn par unb dispar iitbftantiuiffbc Kraft haben. GS tjeifit ftet* par
'ilkui „jemanbem gewad)icn- (®egcnf. impar alicui).
• 3" gewiiien Senbungen uub 3?erbinbuugen, in wcldjen eine $erfon neben einer \f)x angebörigen
5ad)e auftritt, fann ebcnfowo')l ber Ocnitiu ald ber Tatiu augewanbt werben. — 1) Om-
ui«»i ober omnibus in orc esse. 2) Urbi ober nrbis praefectum esse; castrts ober
eaitromm praefectum esse; alicui ober alicuitw tutorem institui (ober scribi). Gbenfo
alicui uub alieuiu* comes, hercs, sucecssor. 3) Alicui ad pedes ober alieuiu« ad pedes
accidere (procumbere, se abicere, so proicere); ad genua alicui ober genibus alictitu«
accidere, se advolvere. 4) Murena legatns Luculli ober Lucullo fuit. 6) Hiero Roma-
noruiH ober Roman» amicus fuit. Arpinates finitimi erant Atinati^us ober Atinatiu///.
2if Wörter amicus (anrica), inimicus, familiaris, adrersariu.*, contrarius, supplex, weld)e
«9«ulidi ?lbjcftiuc finb unb nl« foldjc beu Tat. regieren, werben aud) fubftantiuifd) gc=
btoua^t unb al^bann mit bem (^en. (refp. beut ^offeffiupronomeu) uerbunbeu, bie brei erften
i°flar, jvenn fie im ©uperlatiu fteben, 3. 3*. Amicissimus meus „mein befter greunb",
Digitized by Google
familiarissimus luus, inimicisBimus Maecenati* „ber größte ^cinh bc« M.w, supplex dei,
rester supplex, gravis odversarius impcrii; libido virtutiv inimica habetur; vitia sunt
virtutu«» contraria, Cic. Fin. 4, 67. ((Sbenfo aud) nequali* in ber 83ebeutung H^t'\\- ober
StltcrSgcnoffe". Inrulus regiert bei (Sic. alä Subft. nur ben ©en., bei anberen als flbj.
aud) ben $at.) — (fbenfo regieren bie 9lbjcTtioe, welche eine Wabe, Hn grenzung, 33 er--
wanbtfdjaft anzeigen, wie propinquua, vicinus, finitimus, confinü, affinis, cognatus, ne-
r«/ii« ben 2>at., aber als Subft. ben ©en. Werfe affinis (cig. „ücrfdjroägcrt4') c. gen.
ob. dat. aud) in ber 33ebeutung „mitfd)ulbig bei r ücrmirfclt in" (sceleris ob. sceleris —
6) Aristides Themistocli.« ober Themistocli aequalis fuit. 7) Tandem finem fac ininrwru^
ober ininriw. 9Han fagt finem farere alicuiu* rei ober alicui rei, aber bei $>anblungen nur
mit bem @en. ©erunb., i 93. Cogitandt de te finem feci. (Vereinzelte «uanabmc Liv.
1, 44. 2.) 8) Cant ober cants caudam praecidere (desecare). Alicut ober alieuiu« aores
desecare, crines praesecare, manus praecidere. 9) Sicam de (ex) manibus aliewini
ober alicui extorquere. 10) Alicuiu« unb alicui spem minuere.
Xnm. 1. 9Senn aud) in gereiften ftällcn bei foleben SJcrbinbungen ber 5>atio öon bem Gcnitii'
nicht uerfdjicben erftbeint, fo liegt bod) ber oerfdjicbcnen Xonffruftion immer eine oerjdjiebcne
Sluffaffung ju ©runbc, j. legatus fratrw „ber Vcgat, ben ber 33ruber bat", legatus
fratri „für ben 33ruber beftimmt". ^m aOgem. bezeichnet ber (»en. ein blofccS S3cmpcv-
bältniä, ber 2>at. ben bei einer £anblung intcrcjficrtcn (»cgenftanb, bem etwas jum fluten
ober Schaben gereid)t. — 3n managen WuSbrürfen fonftruiert ber Lateiner anberd ali ber
55eutfd)e; fo ift j. 93. in ben 933cnbungen: „etwaS fommt einem Obren" aliquid ad
aures alieuiu« accidit; „ben $einben in bie $änbe faKen" in manus host tu/« iueidere:
„einem in bie plante faden" in latus alicutu* ineurrere; „etwas fommt einem auä bem
©inn" aliquid ex memoria alicutu* excidit nur ber ©en. gebrüuchlicJb, roäbrenb bie
JRcbenSart „bem 83efel)le jemanbei geborfam fein" alirui dirto audientem esse nur ben Tat.
ber ^erfon zulägt.
vMnm. 2. Substantiva rerbalia nehmen feiten ben 3)at. ftatt bcö ©en. ju fid), wenn b«
(Stammwort ein Objeft im Xatio regiert: Obtemperatio scriptis legiAu«; Caesar exspec-
tabat suis- lenissimt« postnlati« responsa. 9fid)t feiten bagegen ftnb foId)c Stellen, an
weldjen mit einem Subftanrio ein bie SScfttmmung bczetdjnenber 35ario oerbunben ift, nw
nad) gewöhnlicher JRebeweiie ber fdjlidjte ©enitio ftefjen würbe: Capua brevi caput omni
Italiae erit. Quis hutV bello dux fuit? Ex multis herbis remedia morW* elieimus.
Is finis populationi//us fuit. Egregium solacium mor/i invenire. Capita hostium
pretia libertafi erant facta. Caesar tegumenta galei.« milites ex viminibus facere
iubet. 3n biefen S3eiipielen bangt jwar ber 2>ath> nidjt unmittelbar oon bem Subftantic
ab, fonbern oon bem 93erbum; eä giebt aber aud) Stellen, wo er auf ein ©ubftantio allein
belogen ift («w,«« KoXoywviov), 93. Anna clipeus sarisaeque erant Macedonibus.
Romano scutum, maius corpori tegumentum. Id modo plebs agitabat, quomodo
tribuniciam potestatem, munimentum libertaft, repararent. Augustus subsidia do-
minationi Marceilum et Agrippam consulatibus extulit.
%nm. 3. 2>a ber 2>atio uon vulgus wegen be* gleicblautenben SCboerbS oermieben wirb, fo
fagt man in vulgus noius (ignotus) „bem 93oIfe, oem gemeinen ÜDJanne befannt (unbefanni
in rulgus grafus „bei bem gemeinen SWanne beliebt", obgleid) fonft gratus in (adrer?u<,
erga) aliquem „bantbar gegen jcm." bebeutet.
61. 2)er 3)atio ber ^erfonafpronomina ber 1. unb 2. ^ßerf. mihi, nobis, tibi,vobit
roirb suroeilen ju 5lu§brücfen ber SSerrounberung, ju 2luf f orberun»
gen ober fragen ^injugefe^ um auf eine oertraulidje unb gemütliche Seijc
bie Teilnahme be§ 9iebenben ober 5lngerebeten 51t bezeichnen, (ba^er Dativus
ethiens „ gemütlicher ®atio"). tiefer ©ebraud) be§ Kating roirb in allen
Sprachen gefunben unb fcheinl ganj eigentlich ™ Der oertraulichen unb gemüt=
liehen 3Solf§fprache gU wurzeln, j, 93. Tongilium mihi eduxit: reliquit quos viros'
„einen Songiliuä bat er mir mit binaudgenommen", b. b. fann mir bie« genügen? faroi
bamit zuf rieben fein? At tibi repente paucis post diebus venit ad meCaninius! „aberba
fommt bir benn (b. I). benfe bir nur einmal biefe Überrafd)ung!) plö&Iid) GaniniuS ju mir".
Haec vobis illorum per biduum militia fuit „baS war euch nun i^r zweitägiger gelb^ug".
Is mihi etiam gloriabitur sc omnes magistratus sine repuha assecutum esse? Quid
«?tAi Celsus agit? „wo* mad)t mir ber Gclfu«?"
§lnm. 1. 3n ber gormel, weldje einen fremben (Sinmurf mit hic „bier" u. bem ^atio tnih\
einführt (cf. Hie mihi etiam audebis mentionem facere Mamertinae laudis. Hic »wtAi
Digitized by Google
— 49 —
62.
Fofias pacta commoda commemorat), fann eS jtueifcl^aft fein, ob ber 2)atiö mihi ein
ethicus ober öielmcfjr beSroegen gefegt ift, um ben Ginwurf al8 einen gegen ben Siebenben
gerichteten $u bekämen. — 33ei erce „ f i e tj c ba" finbct ftdj öfters ber etfjifdje $atiö tibi
jugefügt, $. 33. Ecce tibi consul nova edicta proponit.
Slnm. 2. 3um 9tu§brucf ber JBenounberung ober beä Unwillens bienen aud) bie 9?eben§arten :
quid tibi Hs „xocA fyaft bu im ©inne, iua3 faßt bir ein, tuaS meinft bu Damit?", quid sibi
mit haec oratio wn>aS foQ biefe SRebe bebeuten?" Pro deum fidem, quid robis rultis
„roaä rooUt if>r benn nur?" Quid ergo illae sibi statuae equestres inauratae rolunt?
Avaritia senilis quid sibi relit, non intellego.
62. 1) Fabius Taren to expugnato scribae interroganti, quid sigxm (ob. de
sigiiis) deorum ingentis magnitudinis fieri vellet, deos iratos Tarentinis
relinqui iussit. 2) Liberos meos, inquit Phocion, si mei similes erunt,
idem hic agellus alet, qui me ad hanc dignitatem perduxit; sin dissi-
miles mei sunt futuri, nolo meis impensis illorum ali augerique luxu-
riam. 3) Classis, quam Athenienses Themistocle auetore aedifieaverant,
non modo ips«, sed (etiam) tot* Graeciae saluti fuit maxime in proe-
lio ad Salamina commisso, quae insula in sinu Saronico proxime Atti-
cam sita erat. 4) Pater tuus, amicissimus mens ac vir optimus, cuius
pauci cives nostri virtute pares fuerunt, nihil laudabilius, nihil ownibus
honestius esse dicebat quam inimiew (ob. adversus, in inimicos), quam-
vis malevok' et infesti Uli no&wmet ipsis (ob. in nosmet ipsos) essent,
placabilem et benevolum se praebere. 5) Milites, qui omnibus rebus
ad vitam necessariis maxime egebant hostiumque multitudim minime
pares erant, acie decernere noluerunt, cum locus ad pugnam maxime
idoneus esset 6) Lisbona a Tago Hümme spectantifcus iueundissimum
praebet aspectum. 7) A meridie per fretum Siculum naviganta&tw a
sinistra Messana, a d extra Regium situm est. 8) Agesilaus hostibus ad
Coroneam devictis, quid eis (ob. de eis) fieri vellet, qui in templum Mi-
nervae confugissent, interrogatus, etsi vehementer suscensebat omnibus,
qui contra patriam ipsius arma tulerant, tarnen deae honorem irae suae
antetulit eisque parci iussit. 9) Avaritia senilis quid sibi velit, non
video; an quidquam ineptius potest esse quam quo minus viae restet,
eo plus viatici quaerere? 10) Agamemno ut habere t decem viros non
Aiacis similes, sed Nestor is optavit; quod si accidisset, quin Troia brevi
esset peritura, non dubitabat 11) Graeci cueülum Iunonts sacrum esse
propterea putabant, quod illa tempore verno inter cueuli cantum Iovt
nupsisse ferebatur. 12) Artificia quaedam omntum, qui ex Aeschinis
diseiplina profecti sunt, oratorum communia sunt 13) Herodotus, quem
Periclw (ob. Pericli) aequalem fuisse constat, Lacedaemonios sui commodi
nimis studiosos maiorem curam in suam (et) propriam quam in commu-
nem omntum patriam impendisse vere narrat. 14) Varus, sive quod
dedecor* (ob. dedecom) superstes esse nolebat seu quod Augusti iram
nimis timebat, cum legiones Romanae a Germauis deletae essent, in
gladium ineubuit (ob. gladio se transfixit). 15) Adulescentibus Romanis,
ut ad munera publica gerenda idonei fierent, stipendia aliquamdiu fa-
cienda erant, ut et de patria bene mererentur et, priusquam ipsi aliis
imperarent, praefectis diefo audientes esse discerent. 16) Lycurgus,
quamquam ab omni magnificentia prorsus alienus erat, tarnen laudi
(ob. ad laudem) eorum, qui gloriosam pro patria mortem oeeubuissent,
«enge, latein. «epetilorium. 7. «uflofl*. II. 4
Digitized by Google
63-60.
— 50 —
magnificentissime sepeliri accommodatum esse putavit 17) Numquam
habes, quod parentibus magistrisque, si quid facere te iusserint, morem
gerere te pudeat; immo eis probari laudi tibi tribuito. Cf. 64, 3lnm. 2.
63. 3n bcn beibcn erftcn Säften ift a c. Abi. gefegt, um eine .Sn^ibcutigfeit hü »erbfiten, weil in
biefen Sä&en noch ein jitjeiter $atiü ftcijt. (2)od) finbet fid) aud) Existimabas multig tibi
multa esse tribuenda. Cic. Deiot. 35; Pomp. 64 u. ö.). — Jm britten unb üievten Sat*"
itetjt bic 3iräpofition a ber (>Mcid)mäf}igfcit (ISoncinnität) wegen, weil bereits ber (jfcegcuiafc ab
his unb a popnlo oorbwgcbj. — 3n ben legten 33eifpielcn ift bie 33rÄpofition a fiart bc* ein-
fachen S'ariu« lebiglid) $ur ftfirfeten $croorhcbung ber 33erfon gefefet; man aljmc jeboth biefen
Gebrauch nicht nach. Cf. Cic. Fam. 15, 4, 11; Att. 10, 4, 6; agr. 2, 95.
64. 3umeilen, jebod) feiten, uürb beim 33affio bie t bat ige ^erfon nicht burd) a c. Abi. bejeiefr
ner, fonbern burd) ben 2)atiü, befonberä bei bcn mit bem Part. Perf. Pass. gebilbeten 2em-
poribu*, 33. Mihi oonsilium captum iam diu est. $od) brüdt biefer 3>at. in ber guten
33rofa weniger bie bon jemanb uorgenommene fymblung, als ben für jemanb öorbanbenen 3":
ftanb auS. So fönnen wir bie ?luSbrurf$ weife mihi deliberatum constituturaque est im
3>eutfd)cn nadjaljmen burd) „cS ift für midi befd)Ioffene Sache". Cf. Quidquid in hac cansa
mihi 8usceptum est („mir al* übernommene ?lufgabc oorIiegt"), id omne me rei pnblicae
causa suseepisso confirmo. Tibi consulatus quaerebatur, Metello paternus honos
neglegebatur „bir toor ba* ffonfulat ber @egenftanb bebte« Streben*, bem 2)cetetlu* mar rt
gleichgültig". Magno studio mihi a pueritia est elaboratum, ut . . . So aud) mihi pro-
visum, perspertum, consulfum, iudiratum, inieUccfum, auditum est. Cui non sunt auditae
Demosthenis vigiliae ? Mihi res tota provisa et praecauta est. Ex boc studio Uli gloria
opesque inventae sunt. Semper in bis stndiis viven/t non intellegitur, quando obrepat
senectus. Honesta enim bont* viris, non occulta quaeruntur.
?lntn. 1. Tic 3)id)tcr gehen in biefem (Gebrauch toeiter: Aeneas nulli cernitur. Non intel-
legor Iii/». Nulla placere possunt carmina, quae scribuntnr aqua« potortT»«* („Don
33affertrinfernM).
9lnm. 2. 9Ran unterfdjeibc haec res mitä probatur „biefc Sache mirb mir glaublich, an*
neijmbar gemad)t, getoiunt meinen (glauben ober 93eifatl" Don haec res a me probatur
„biefe Sadje wirb oon mir gutgebeifeen, bewiefen". Probare alirui aliquid beifet „3cman;
bem etwa* glaublich, annehmbar mad)cn, jem. für etwa« einnebmen, gewinnen". Cf. Non
dubito, quin probaturus sim vobis defensionem meam. Meos libros tibi iam valde
probari gaudeo. Ista verba neqne patribus neque plebi probabuntur. Causa Milonis
Semper a senatu probata est. Se probare alicui „fid) bei jem. beliebt madjen".
65. 1) 3)id)ter fefaen zuweilen auf bic ftrage wo bin? bcnXatio $ur 33caeichuung ber 9tid)tung.
So aud) sternere terra«, deturbare terrae, prospectum pelago petit, volvitur Euryalns
leto, solo effundere, humo iacSre, fluvio proicere, alto prospicere „auf* r)ot)c SRecr bin?
auSbliden", nee» mittere, facilis est descensus Averno. — 2) dichter oerbinben juweilen bie
93crba bc* Kämpfen« (pugnare, certare, contendere, betlare, Iwtari) nad) gried). Seife (cf.
paXto&ai rm) mit bem 2) a t i o. — 3) Xidjter unb fpätcre ^rofaifer oerbinben nad) griedjifdjtr
33rife idem mit bem $atiu ftatt mit ac, atque ober qui (cf. 507): „3Bcr einen anbem gegen
beffen 93iIIcn oom $obc rettet, thut ba*felbe wie ein Wörber" (tö ««to nottl fovetovrt).
9lnm. Gin GhäciSmuö liegt aud) ben 9icbeit*artcn alicui aliqnid tv>/eM(t, rupienti, inrilo
est ober putatur ju ©runbc (cf. ßovlopivi>>, id-ilorri, ySopivta poi xi iortv), welche fid)
bei £iuiu*, SaHuft, Üacitu« unb Späteren finben, j. 33. Nec plebi militia rolenti erat.
Ceteris remanere volentilm* erat. Xit cd)t lateinifdje Äouftruftion ift aliquid mihi gra-
tum, optabile, exoptatum, ingratum, molestuin etc. est.
C6. 2)er 2)atiü ab [traft er ©ubftanttuc ftel)t jur SBcaetc^nuug be« 3roecfe« ober
ber 2Birfung auf bie grage röoju? (meift jufammen mit einem 2)atio bei
^erfon, alfo DoWeltcr ^ntio) bei ben ©erben:
a) esse (feiten fieri) „gtreidjcn, bienen $u etwa«" (j. S3. Est mihi alüjuid /au<ii,
honori, dttori, dederori, probro, infamine, saluti, emolumento, delrimento, calamUati,
impedimento, testimonio etc.);
b) dare, dneere, tribuere, (vertere, habere) „anrechnen, aufliegen als ober ju ettoo*"
(%. 93. laudi, ritio, crimini, igtiariae etc.);
c) habere „ l> a b c n ^u" (3. 33. quaestui praedaeque); dare „geben 311" (j. 33. mu»rri,
dono), aeeipere „befommen ju" (j. 33. praemio); arcessere „herbeirufen ju"
Digitized by Google
— 51 —
67.
$. auxilio); venire, mittere, rol inquere „fommen, »diicfcn, u r ii cf I a | i c n ju"
(j. auxilio, pratsidio); receptui canere „jum SHüdjuge blafen" u. a. (cf. 67, 6—13).
Uber bicfen Statin ift $u merfen:
1) bog er nie im $(ural fteljt, atfo nie donis dare;
2) ba& er feinen ©enitin bei ftd) Iwt, alfo nidjt leges utilitati omnt'um
civtum sunt „bie ©efelje bienen jum heften alter ©arger", fonbern leges
omnibus civibus utilitati sunt «uäno^men gana uercinaelt, j. ©. Sali lug. 24,
10: Iugurthae Bcelerum ostentui essem);
3) bog er fein Slbjeftio bei ftcf) b,aben barf mit HuSnalmte eines quanti*
tat inen, b. I). eines foldjen, roeld)e§ einen ©rab be$eid)net, j. SB. Haec
res mihi magnae (maiori, maximae, minori, minimm u. ä.) curae est.
3alfd) roftre alfo haec res tuo honori est „biefe ©ad)e bient beiner
Gcfyre" für haec res tibi honori est.
9lnm. „3emonben ju $ülfe rufen" fjetjjt 6ei ben Älaffifern nid)t aliquem auxilio
vocare, fonbem auxilio nrcessere (wenn bec (berufene wirflid) fommt) ober emfad) accire.
— „3um Vorteil n c v c i dien" fjeiftt emolumento (nidjt commodo) esse, ,)iim
*W ad) teil gereidjen" detrimento (nidjt incommodo) esse. — %\t ÄuSbrüde admi-
rationi, odio, usui esse üertreten bie ©teile be« feblenben $affiu8 üon admirari, odisse,
uti. (3m gleiten Sinne res habet admirationem, odium, invitiiam, usum). Cf. 304, 5.
— „68 Itegt mir am §eraen" Ijcifjt mihi cordi est (— „eS ift mir teuer, lieb, ae=
fäat mir*), mihi curae est {— „ti ift mir ein ©egenftanb ber Sorge"). — Um ben 93es
griff beS 3tuede3 beftimmter $u bcjeidjnen, finbet ftcf) biSroeilen ftatt be« geiuitynlidjen $atio$
bie ^räpofition ad (feiten in), namentlich bei bem ©orte praesidiura, SB. Valerius ad
praesidium urbis relictus est. Proditori magna pecunia in praemium data est. In
auxilitim venire (Liv. 4, 17, 11). — Selten ftef)t bei esse ber 9?om., bei dare, mittere
u. ö. ber 9 er. ftatt bcS £at., $. 23. Eins mors tibi eroolumentwm fuit; eae litterae
argumentum fuerunt; coronam auream Iovi donuw* mittunt. — 3n ber JRebenSart
usu venit „e8 fommt (üielfod») »or. eS ereignet fid) in ber Strflidjfcit" ift usu nid)t ber
$at., fonbem ber 91 bl.
67. 1) Proditores, etsi in bellis magno emolumento (ob. usui) esse possunt,
tarnen etiam eis, quibus profuerunt, iure contemptwi sunt. 2) Agricolae
virtus omntous aequaho?« admiratiowt fuit; erat enim singulari quadam
belli scientia, comitate, patientia laborum, prudentia, tanta innocentia,
nt numquam, cum facile posset, rem publicam quaestut haberet\ nihilo
minus odio erat Domitiano, qui crimini ei dabat, quod ipsias gloria ab
illo obscuraretur. 3) Libri christianornm sacri multis locis commendant
industriam monentque, quantae perniciet (ob. calamitafi) pigritia desi-
diaque homiru sit. Nam pigrum hominem aiunt similem esse lapidis
(ob. lapidi) in caeno iacentis (ob. iacenti) ; quem qui attigerit, ei manus esse
detergendas. Proinde curae (ob. cordt) vobis sit, adulescentes, ut industria
atque assiduitate assuescatis; quod si feceritis, aliquando et vdbis ipsis
honort et amicts utilitati (ob. usui) et rei publica« emolumento eritis.
4) Triginta (tyranni) Thrasybulum eiusque solitudinem contempserunt,
quae quidem res et ilh's perniciei (ob. exito'o) et his usui (ob. saluti)
fnit ; Thrasybulus enim, cum tempore dato multi cives auxilio (ob. sub-
sidio) venissent, in dies robustior factus ad extremum tyrannos, a qui-
bus Lacedaemonii frustra erant arciti (ob. auxilio arcessiti, nid)t auxilio
vocati), urbe expulit. 5) Aeschini, si eodem quo Demosthenes fuisset
amore patriae, accidere non potuit, ut omnibus bonis (ob. optimo cuique)
odio et contemptt« esset; sed dedecon (ob. probro, infamiae, maculae
et turpitudini) ei est, quod religio?»" non hdlmit patriam Philippo, Mace-
donum regi, prodere atque acerbissime adversari Demostheni, mi etiam
4»
Digitized by Google
68. - 52 —
illnd crimim (ob. opprobrio) dedit, quod avia eins fuisset peregrina.
6) Satis magnas copias castm praesidio relinquere. Receptut canere.
Signum receptt« dare. 7) Divitae maiort curae et offensioni quam delec-
tatiom et voluptafe mihi sunt. 8) Multis Atheniensibus mors Socratis
summo dolort* et maeroW fuit. 9) Res, quae bello usut sunt. Diem
colloquio constituere. Locum domicilio deligere. 10) Amicitia tua
multis in rebus magno praesidio et ustu mihi fuit. 11) Gallis brevit&s
Romanorum contemptui erat. 12) Inimicis ludibrio esse. Aliquem ludi-
brio habere. 13) Pecuniam faenori dare. Aliquid pignori ponere. Ali-
quid dott dicere. 14) Cui bono fuit? Haec instituta Omnibus salui/
(onert, impediinenfo) sunt. 15) Hoc vobis sit exemplo (testimonio, argu-
mento, documento).
•
Sorbemerfung. 3>er K mit tu, meldjcr im Sateinifdjen mie im Teutleben meiften« auf
bie ftragc „toeffcn?" ftefjt, wirb im allgemeinen gebraucht, um $u einem nid)t uollftänbig b&
trimmten ©egriffe bie (Ergänzung Ijinjujufügen, rüdfidjtlid) melier ber begriff gebaut werben
foll (ßrgäniungöfafuS). $>auptfäd)ltc^ unb urfprünglid) bient ber (Senitto baju, ben 83e»
griff eine« Subftantiu« näfjer $u befrimmen; in einigen %&Ucn wirb er aud) baju uerwanbt,
um Slbjeftwe unb intranfitwe Serben nätjcr ju befrimmen.
$er @enitiu erfdjeint im £atcinifd)cn in folgenber 93cife:
I. in SJerbinbung mit einem Subftanrio:
a. al« Gen. explicativus ober epexegetiens, wenn einem allgemeinen »egriffe ein befon=
berer (bem ©enu* eine ©pecicö) al« nähere ©eftimmung beigefügt wirb, wo man im Xeut-
fdjen geroö&nlid) bie ftorm ber Äppofitton anwenbet, 33. flos rosae „bie SMumc 9iofe",
vox voluptatis wba8 28ort Vergnügen", virtus iustitiae;
b. qI8 Gen. subieetivas, weldjer jur »ejeidjnung bc« ©ubjeft« bient, uon weitem eine
Sljätigfeit ausgebt (Urheber, SJeranlaf fung, Urfadje: Gen. auctoris), ober roel-
(tjent ettoaS angehört (Sefifcer, 3ugef)ürigfeit: Gen. possessivus), ©. oratio
Demosthenis, calamitas belli, coniuratio Catilinae, domus regia;
c. als Gen. obiectivna, iueld)cr baS Cbjeft bejeidmet, auf weldjeä bie in bem regieren
ben Subftanriu auögebrürftc ifjätigfeit gerietet ift ober fid) erftredt, 3. 33. cnpiditas gloriae
„bie SBegierbe nad) Wulmi", odiam hostium „ber §af; gegen bie geinbe";
d. als Gen. qualitativ weldjer bie33cfd)affenb,eit ober G i g c n f d) a f t eines ©egcnftanbeS
be^eidmet, j. 93. vir magni consilii, classis ducentarum navium, res exigui pretii ;
e. alv Gen. partitivns, roeldjer ba« ©an$e bejeidmet, toon bem ein Seil genommen ift,
j. 83. pars militum, magnus numerus civium. 33crioanbt bamit ift ber Gen. generis
ober maieriae, weiter ben Stoff bc$eidmet, au8 roeldjem ehoaä befielt, j. 3J. acervas
tritici, fa8ciculas floram, agraen elephantorum.
II. in SJerbinbung mit einem äbjeftio ober $ er bunt, um ben begriff bcrfelbcn in trgenb
einer fBeifc ju ergänzen, $). peritus belli, omnium rerum rudis, oblivisci contro-
versiarum ac dissensionum, misereri inopum, Miltiades accusatus est proditionis.
G8. 2>er Gen. subiectivns (possemvus unb auctoris) erfetjt nid^t nur mandje
beutfdje ^rÄpofitionen, fonbem bietet auc^ burd) feine ^ürje unb ^räcifton
feb,r oft bie geeignetfte Slu^ülfe für ooüftänbige 33er batroenbun gen unb
relatioe ©ä^e. — 1) Admiratio bominum imperitorum. Quid opus est
consilio pontificum? Sine ullo aedilium merito. 2) Sententiae septem
sapientium. Consensio omnium gentium. Commoda pacis. Discordiae
Atheniensium et Lacedaemoniorum. 3) Honores ac iura deorum. Legis
poena. Officia necessitudinis. 4) Terror belli. Contumelia Caesaris. To-
tius ordinis offensio. 5) Aetatis honor. Comitia consulum, legum. Abaci
vasa. G) Captivum loris pharetrarum vinxerunt. 7) Itinemm atque agro-
Digitized by Google
— f)3 — 69—70.
nun furta et latrocinia. Orationes iudiciorum et senatus. Coniunctio
sanguinis. Benevolentiae Caritas. 8) Iniuriarum odinm. lnnumerabilia
scelera dominationis Sullanae.
69. Unter Gen. epexegetiens (explicativns, apposüivus) nerfteljt man einen folgen
©en., ber einem atigemeinen Segriffe einen befonberen (bem ©enuS eine
@pecie§) al§ nähere 33eftimmung beifügt, ber fid) bemnaef) erflarenb an
bas regierenbe dornen anfcfjliejjt nnb fo bie ©teile einer 5lppofition ober
eine§ üerfürjten 6atje§ nertritt, $. Pericula mortis atque exilü „GJefabjen, I
nämlid) Sob unb SJerbannung". Athenienses ingenti calamitate pestilentiae vexabantur >
»mii einem entfefclidjen Unglürf, nämlid) ber $eft". Auxilia peditum „fciilfStruppen, roeldie
in ßufegängern befielen". Duae sunt huius obscuritatis causae, una pudori«, altera sce- '
lern (b. b. quarum una est pudor, altera scelus). Mercedem gloriae flagitat „er bedangt
JRuljm alS fiofjn". Semper enra dao genera lenonum et latronum delectarunt „jioei 9Ben*
fd)enflaffen, nämlid) Äuppler unb SBanbiten". Haec dueuntur ab optimis naturne et Ve-
rität» exemplis „uon ben beften Lüftern, nämlid) uon ber 9?atur unb ber Sa6jt)eit".
Omnibus virtutibus continentia«, gravitatü, iustitme, fidei ornatus ille est Dies Kaien- i
darum Ianaaria/um ascripta erat „al§ Saturn mar ber 1. Januar beigefetorieben". Tanta
onera naviuw „foldje Äoloffe uon 8d)iffen". Monstrum hominis „ein@d)eufal uon einem
äWenfdjen". Miraculum audack e „Sunber Uon Äüfjnljeit''. 9iur feiten fleljt aud) im 3) e u t
idjen ber @eiu in gleicher Seife, 3?. Vitium ignavir/c „ba§ Safter ber Iräg^eit", honor
sepnlturae „bie Sljre be8 SJegiäbniffeS", gloria liberatac patriae „baö Serbien ft ber Befreiung
ber Stabt", scelus legatonim interfeetf/rum „baS SJcrbredjcn ber (Snnorbuiig bev ©cfanbten".
Ct aud) 9.
1) Non est excusatio peccati, si quis amicitiae excusatione utitnr.
2) Caesar pontis tuendi causa praesidium decem cohortmm eonstituit.
3) Eex vobis non solum agrorum, sed etiam auri praemia dabit. 4) Prae-
stantissimnm Apellis opus Veneris ex mari emergent/s Coi in templo
Aesculapii servabatur. 5) Nihilne est, quo onus, quod mihi tecum com-
mune est, senectutis aut iam urgent« aut imminent« levetur ? 6) Plato
ad rerum abstrusarum disputationes quasi condimentum quoddam ora-
tionis suavissimae addidit. 7) Hieme arbores carent pulcherrimo orna-
mento frondis. 8) Haiore sane omnium admiratione digmis esset Ale-
xander, nisi turpissimo vitio iracundiae ad crudelitates saepe ablatus
esset. 9) Troglodytae a domiciliis speeuum nomen invenerunt. 10) Unum
genus est adversum infestumque nobis eornm, qui auro corrupti patriam
hosti prodiderunt. 11) Numa Pompilius cum tres flamines instituit, tum
quinque collegia pontificum, augurum, Saliontw, fetialmm, virginum
Vestahum. 12) Quem non misereat eins, qui praestantissimo uno om-
nium careat bono valetudim's? 13) Innumerabilibus cotidie deus nos
afficit benefieiis valetudüm, eibt* et potionw, voluptattim omniHw, somm,
laborä, sAiarum rerum; pro qua tanta benignitate nonne nostrum est
gratiam referre amorts et honeste vivendi? 14) Legibus Romanis viro
qnaestorio interposito quinquennio proximam dignitatem aedilitat<s petere
licebat.
^ Genitivas obiectivus, tueld)er ba3 (nähere ober entferntere) Cbjeft bekämet, auf iueld)e$
We in bem regierenben Subftautio aiuJgebriidte $l)ätigfcit geridjtet ift ober fid) erftredt, fjat ein
auBtrorbentlid) meited ©ebiet unb oertritt präpofitionalc Skrbinbungcn aller Slrt. t£r roirb oor«
jugäiueiie mit Subftantioen oerbunben, toeldje uon tranfltiüen Serben abgeleitet finb, mie
admiratio natnrae, cupiditas gloriae, indagatio veri, profusio pecuniae, ftctjt aber in
«xittrer Slugbefjnung aud) bei Subft. int rauf itiuer Serben, tuie studiam litteraram, du-
Digitized by Google
- 54 -
bitaiio veritatis, invidia Ciceronis. (2J?and)c berartigc 33erbinbungcn [mb fo füljn, bafe fje
oft nur burd) ben ^ufammenljang $u oerfteljen finb.t
1) Appetentia cibi; fastidium vini; sitis libertatis. 2) Intellegentia
(ob. peritia) iuris; consolatio rerum incommodarum. 3) Potestas vitae
necisque ; damnatio ambitus. 4) Adulatio principum ; oboedientia legum.
5) Praestantia omnium animalium; transitus Alpium. 6) Studium Pom-
pei; calamitatum societas. 7) Victoria Olympiorum; bellum Pyrrni;
gloria posteritatis. 8) Laudatio Caesaris ; gratulatio victoriae. 9) Opinio
dei; reverentia dei. 10) Prospectus maris, maeror funeris. 11) Abeti-
nentia vini; usus armorum. 12) Dimicatio vitae; certamen (ob. contentio)
honorum. 13) Iudicium capitis; triumphus Boiorum. 14) Divortiuin
uxoris; requies laboris. 15) Remedium irae; obsequium magistratuum.
16) Successio regni; consensio (ob. conseusus) omnium consiliorum.
Vlnm. Über ben ÜJebraud) oon ^räjj ofiti oncn ftatt bc<5 Gen. obiect. cf. 13. Siegclmäjjig tritt
ein$räpofitionalauöbrurf ein, me nn \u beut regierenben dornen nod) ein 33 o f f e j | i v ■
Pronomen (gcwöbnlid) aud), wenn ein Gen. subiect.) bmjutritt, 3. 3*. Mens in (ob. ergai
te araor, nostra in amicos benevolentia, Caesaris com Pompeio amicitia, consalis
in patriam beneficia. — 9iid)t eben häufig loerben ton einem Subft. ^ ro e < QJcnitioc,
ein fubjeftiocr unb ein objettioer abhängig gemacht, mie: Helvetiorum iniariae
I populi Romain „Unbilben ber £elbctier gegen bos römifcbe 83oIf*. (yetoöbnlicb »erben in
biefem ftalle bie bcibcn O^enitioe burd) ba$ regierenbe 6ubft. getrennt, aljo: Fratris re-
pulsa consulatus; tanta foit universae Galliae consensio libertatis vindicandae ; bod)
aud): desperat iü omnium salutis „bie SSetäWeiflung aller an Rettung"; stndia familiae
(f . Testrae virtutis atque humanitatis; snperiorum dierum Sabini cunctatio. 2tr fub
\\ jeftioe ©cn. gebt in ber SRegel bem objeftwen ooran. — 9lnbercr 91rt ftnb foldje (nidjt feltene)
33cifpiele, bei weldjcn ein ©cn. ben anbern regiert, k. 3). Memoria
populi Romani; totius valeiudinis corporis conquassatio.
71. To ber Q&en. bc« 34erf o n a l pronomenö mei, tai, sui, nostri, vestri bei Subftantioen als
objefttoer ®cnitio ftebt, fo finb bie üorgclegten SluSbrüdc für gewöhnlich, xu iibcrfefrcn;
mempria nostr/, miscricordia tui, invidia tui, ratio vestri, i. 33. Iphicrates ipso aapecta
caivis iniciebat admirationem sui; memoriam mstrx pie inviolateque servabitis; in-
credibile me desiderium tenet meornm atque imprimis tui. Sfber juiucilcn wirb aud) ba$
33offeffiopronomen für ben objleftiuen Öeniriü gebraucht in einer für un$ oft auffälligen
UBeife, J. 33. Vos oramus, ut memoriam nottram perpetuo servetis. Odio restro com-
moveor. Meam qnoque rationem habere debetis „ihr müfjt aud) auf mid) 9tücfftd)t neh-
men". Non sua solum ratio habenda est, sed etiam aliorum. Ea, quae faciebat, tua
se fiducia facere dicebat. 3)emnad) fann iniurias tuas persequar ebcnfowobl bebeuten „idj
werbe beine 33eleibigungen (bie bu augefugt b>ft) rädjen", a!3 aud) „id) werbe bie bir zugefügten
3?eleibigungen radKn*\
Slnm. 1. ftür ben Gen. sutti. bcr^erfonalpronomina »»erben regelmäfeig bie cntfprcdjeiw
ben 33off cf f töpronomina gebraudjt, x. 33. Amicus meu* „ein ftreunb oon mir", epi-
stulae tuae „33riefc oon bir", nostra origo „ber Urfprung oon un*", imagines ve&isae
„33ilbev oon eud)". Iritt ju einem foldjen 34ofi'efiiupronomen noch ein anberer attributioer
^ufa^, fo ftefjt berfclbc — (infolge einer Constructio ad sensnm, weil bad $of{efiiv-
pronomen bcn ©en. eines ^JerfonalpronomenS oertritt) — im @cnitiu. 91ud) im 35euffdjcn
lagen toir : „U'ein Gifer al« (ber) eine« 3ungling*", waö im Satcinifdjen bciljt tuum stadium
adulescentt« (Cic. fam. lö, 13, 1). (Sbenfo: Tuum hominis si mplici» pectus vidimas.
Vereris, ne tua domns talis viri et civi« a ceteris deseratur ? Cui nomen meum ab-
s. litis honori fuisset, ei meas praesentts preces non putas profuiBse? (Cic. Plane.
26). Noster duorww eventus ostendit (Liv. 7, 9, 8). ^efonbcrS gehört hierher ber 3"^? ^
(^enitioe von ip«e, units unb solus, §. 9. Ex tua unius vita omnia pendent. Contentns
cro nostra ipsorum amicitia. Solxus meum peccatum corrigi non potest. Cf. jebod)
253, 15. — Über nostmm omnium, vesti-um omnium cf. 225.
5(nm. 2. SJei 33erfonalfubftantiüen, bie ben 33egriff bc« entfprcdjenben aftioen 3?erbmnS
enthalten, wie „Änflägcr, JRetter, 33ewunberer, Sieb^aber", gcbraudjt bie lateinifdje Spant«
wie bie beutfd)e baS ^Jof f e f f i o pronomen, wie accusator meu 8, tum etc., 3. 33. Nosti
Calvum, illnm laudatorem meum. 2>od) fann ^ur ftärferen ^eroorbebung ber beteiligten
^erfon aud) ber ©en. be« 33erfonalpronomen« eintreten, i. 3?. Quintus misitfilium
Digitized by Google
— 55 —
72-74.
non solnm sui deprecatorera, sed etiam tnei accusatorem „nidjt nur nl* ftürfpredjcr
für fid), fonbcrn aud) alö 9lnfläa.er gegen mid)". Messalla nostri laadator est. So 1
bient bc fonber* ber ($> e n. be* JRcflc^io pronomen* sui beuu, unf ere mit bem ©orte f e 1 b ft
juiammengefetucn ©ubftanltoa „Selbftliebe, ^elbftcr^altung, ©clbftbcioufetfein, Selbfterfcnntni*,
fcelbftgcfälligfcit" ic. au*äubrüden, wenn oon einer brüten Nerton bie fflebe ift, wie amor
*ui, conservatio sui, conscientia sui, cognitio sui, adulatio sui etc., unb fo fagt man i
aud) in ben übrigen ^erfouen, j. C „Unfere Eigenliebe täufd)t un* oft" amor nostri saepe
nos fallit; „'Seine SelbftgefilUigfcit wirb bid) oetberben" perdet te adulatio tui.
72. Xcmonftratioe, rclatioc unb fragen be Pronomina fdjliefeen fi* ^Äufig attributio ,
an ein Subftantio (meift ber ©emütSfHmmung) an unb flehen mit bemfelben in gleichem ©enu*,
??iimerud unb äafu*, wäfjrenb fic eigentlid), al* uon bem ©ubft. abhängig, im@enitiu ftefjen
fotlten. Cf. Per idem tempus adversus Gallos male pngnatum est; eo ntetu („burd) bic
Slngft hierüber" = eins rei metn) Italia omnis contremnit. Volsci comparaverunt auxilia,
qnae mitterent Latinis ; hat- ira („im ^orne hierüber") consules in Volscom agrum duxere.
En desperatio („bic 93er$meiflung hierüber"); qui timor „bie gurdjt wotor"; quo gaudio
elatas ; illa ipsa mentio „gerabc bie (SrnxÜjnung biefer Sadje". — 3>ie* ift befonber* fyäufig bei
ben beiben 3ubftantioen numerus unb genm ber ftafl, 3. 33. Sunt in iUo numero multi boni.
In hot nnmero erant complures Pompei milites. Quo ex numero nobis exempla sumenda
sunt ? Aratores, qui numerus in agro Leontino maximus est. Ex hoc genere voluptas
est. Senn fid) an einen foldien 9lu*brucf ein JRelatiufa^ fd)Iiefjt, fo wirb ba* Relativpronomen
in ben Plural gefefct, 5. 8, Unns ex eo numero, qui ad caedem para/i erant, incon-
sultius Massivam aggreditur. Roscius non est in eo numero, quorum bona sub hasta \p
venierunt. Amicitia ex eo genere est, qune prosunt. Virgines Vestales ex eo numero t
sunt, ffitae semper sunt sanetoe habitae. (9hn feiten finbet fid) fjier aud) ber ©en. be« f
Pronomen« : Horum numerus, quorum e numero etc., j. s2*. Cic. Mur. 69 ; de Or. 2, 56 ; <
Vat. 41). — l) Hic dolor. 2) Qua admiratione. 3) Illa fama. 4) Quae
pulchritudo. 5) In eo numero, gut. 6) Ex eo genere, qaae. 7) Quem
in nnmerum. 8) Ipsa illa mentio.
73. $a* 33ert)älmi* ber ftrau jum SHanne, be* 6ob,ne* unb ber £od)tcr jum Jöatcr, bc*
Sflaoen jum £>erm, ebenfo ba* SBertjältni* oon ©täbten unb Sorgebirgen $um Sanbe
ober «ölte »oirb juweilen al* blofeeS e f i uer&ältni* angegeben, wäbjenb e* im $eutfd)cn,
wie aud) meiften* im Satetnifdjen, burd) ein jutretenbe« ©ubft. (ftvau, (Solm, Sodjter, Sfiaoe
— Stabt, Vorgebirge) fpccialifiert wirb: CiceroniÄ Terentia Gicero* Xeretrria, b. lj. (Sicero*
5rau lerentia, Hector/s Andromacha, Caecilia Metell/ beö 9Ret. Xodjter däcilia,
Byrrhia Carin/ be* ßarinu* ©flaoe JBi)iTb,ia. ®ie ?(u*laffung oon ,,©o^n" finbet fid) >
om ^äufigften bei au*Iänbifd)en Tanten mie: Ptolomaeus Lag/, Hannibal Gisgön/.s, Seleucus
Antioch* etc. — Actium Corcyrae, Leucopetra Tarentin«/*/////, Lugdunum Batavor»/w,
Bibrax Remorw/w, ad Erythras ketoXnrum, ad Eretriam Phthiotic/ agr#. — Cfter* fallen
bie Subftantioa nedis (templum, fanum) neben bem im ©en. ftefjenben tarnen einer ©oltljett
in Serbinbung mit ber ^Jräpof. ad (feltener bei a, ante, in, projder) weg: Pngnatum est
ad Spei, habitabat rex ad Iov/s Stator/s, ventum erat ad Vesta«.
"4. $er Gen. unb Abi. qualitatis, meiere bie S8ef d)affcn^cit ober @iflenfc^aft
eines OegenftanbeS beaetc^nen, nerbinben ftd) mit bem ©ubftantin entroeber utt«
mittelbor attributiü (3. 93. vir magnae sapientiae, vir magna sapientiä)
ober prdbifotin nermittelft be§ 9Serbum§ esse (3. 99. Socrates erat maguae
sapientiae ober magna sapientiä), aber ftetS nur in üßerbinbuna, mit einem
Xbjeftin (cf. 75). 3m aUgem. ^at ber AU. qual. einen niel auSgebelmtercn
©ebraud) aU ber Gen. qual. — $m einzelnen ift ju merfen:
1) 90e auf 2Ha&, 3al)t, Seit, @eroid)t, Kaum, SBert, ^lang,
Stanb, ©attung unb 21 rt bejüglictjen Cualitätäbeftimmungen bürfen nur
im ©en. fielen, befonbcr§ roenn ein 3af)lroort mit bem Subft. uerbunben
ilt: olfo faun e* nur b^iften fossa pedu//< quindeeim; puer decem nnuorum ; navis tre-
centarum amphoraru«/ („Tonnen"); ager quattuor iugeru///; iter unti» diet; classis
trecentartt/w navium; vir ordint« senatorii; anulus magni pretii; homines inferioris
Digitized by Google
— 56 -
ordinw, magni ponderi« saxa ; milites levw armaturoe. (9(u8na{)men fcfjr ocrcinjclt, S?.
amiculum grandi ponderi Cic. nat. deor. 3, 83; Verr. 4,32; Liv. 24,34,8). 2lud) bie
beiben (Subftantioe modus unb genus fommcn in SBerbinbung mit einem ^ro»
nomen nur im ©en. DOr, h. 93. eius modi naves, huius generis domus, eiusdem ge-
neris munitiones (cf. jebod) 47).
2) Solche @igenfcf)aften, bie fieb, auf Körperteile unb auf bie äußere
(Srfdjeinung begießen, ftetjen regelmäßig im 21 bl, 9. Homo humiii (breti]
statuta; Agesilaus corpore exiguo fo.it; Caesar nigris reget isque neulis fuit; Thuys ca-
pillo longo et Itarba prouiissa erat ; Britanni horrido in pugna a/ispectu sunt.
3) 3"fällige unb uorübergeljenbe (in einem einzelnen Salle ftd) $ei-
genbe) ©emü tsftimmungen unb (Sigenf cfjaf ten fielen im3lbl#Ä.».
Bono {laeto, tranquill), trisii, anxio) animo esse; dux erat rultu hilari atqne laeto; M
men/e non Semper faisti; senatas faerat teste mutata.
4) 9Han fagt immer sni ium, stu iudicii, suae sententiae esse „felb*
ftänbig, unabhängig, fein eigener §err fein"; — »cm res hängt nur ber Gen.
qual ab, 3. ®. res magni momenti, nullit pretit; bei ben 2lbj. par, similis,
dissimilis, aeqiius fte^t regelmäßig ber AU. qual., j. homines jmH diguitak.
— 2Bo ferner etroaS nad) äußeren Kennzeichen (9lu3feb,en, fiaxbt, ©eftalt,
©röße) burd) üBergleicb,ung mit einem anbern beftimmt roirb, fleht nur ber
Abi qual. in 9Serbinbung mit einem ©en. aB Attribut, <b. Uri sunt tanrv-
rum figura; vicus erat oppidi magnitudine; Epicurus deum hominü specie esse censet;
clavi erant digiti pollicts crassitudine.
2lbgefet)en uon biefen SBefchränfungen fann man ben Oetu unb Abi. qual
oft (befonber§ bei inneren bleibenben <£igenfchaften) oljne bcmertenSroerten Unter*
fdjieb gebrauchen, fo baß man ebenforoorjt praestanti pradentia vir als prae-
sfcantw prudentiae vir fagt. <Wan ocrgIcid)e: Messalla in cauais cognoscendis magni
labori« magnaeque operae fuit mit Cato in omuibus rebus singulari fuit prndentio et
industria; Arruns iuvenis miti* ingenii fuit mit Zeno vir summ» ingenio fuit; Servilins,
fervidi animi vir, periculum andacia discussit mit Iphicrates fuit animo magno for-
maque imperatoria. Söiömeilcn finben fid) fogar beibe fiafuö neben einanber, $. $?.
Mnrena medioeri ingenio, sed magno studio litterar um, multoe industriae et magni
labom fuit (Cic. Brut. 237; de leg. 3, 4ö).
9lnm. 1. Selten fielen ber Abi. unb Gen. qual. aI8 9lppofition bei einem (S igen na nun
oljne 3ufflfr emeö @attung$namen8, jj. 93. Philippus summo ingenio ftatt Philippus, rir
summo ingenio. Torquatus nimis durae severitatis; Tarquinius patriciae gentis;
Hannibal novem ferme annornm; Agesilaus octoginta annorum in Aegyptum pro-
fectus est. @o fagt $or(u aud) formica magni laboris „bie 9lmcifc, ein Xicr üon
grofeem ßleifjc". — ^räbifatiö ftebt ein Gen. ob. Abi. qual. niebt nur bei esse, fonbern
aud) bei r'uleri, existimare, habere, cognoscere unb ätjnlid)cn Serben, 3. 5?. Critognatas
magnae habitus est auetoritati*. Consuli oppugnatio magni operis visa est Te
cognovimus paratissimo animo.
2lnm. 2. Statt be« gcwö^nlidjen mppliratio (w2)antfeft") quindeeim d\emm, qbmm die»
u. ä. decreta est fagen Gäfar unb i'iniuS nidjt feiten aud) supplicatio die« quindeeim,
dxem xmum (91 cc. ber 3ci*bauer) decreta est
?lnm. 3. 2)cr Gen. unb Abi. qual. erfe&cn öielfad) beutfebe 9(bjettiue, 33. Homo nullius
animi, nullius consilii „mutloS, ratloS" ; bibliotheca uiultotum nummotuut ob. tnagnac
pecuniae „teuer"; vir magni animi, summi labotis, optimi consilii „mutDod, tbätig,
befonnen"; hospes multi ioci „launig"; dolor bteris temporis „üorübcvgcbenb" ; dux
inferioris ordinis „ein untergeorbneter Cffijier" ; res magni discriminis „bebeutung^oou" ;
homines summa elegantia, subarti ingenii „gcfdimacfucü, geiftig burd)gebiibetM. Ct 191.
9fnm. 4. liniere 9lu§bru{f«meife „2)ienfd)en jeber 91 rt, Saffen aller 91 rt" u. bgl. wirb
im üatcinifdjen häufig mit nad}brurföüollerer llmftcllung burd) „jebe 9lrt oon 9Ren^
fd)en, alle 51 rt oon ©äffen" miebergegeben, §, 39. „Über 3)inge jeber 5trt fpretben" de
omni genere rerum disputare; „ben ftikper burd) 9lnftrengungen aller 9lrt üben" omni
laborum genere corpus exercere. Naves omni genere armorum ornatissimae „mit
Digitized by Google
— 57 —
75-76.
©ernten aller ?trt". $od) ift audj bie anbere HuöbrucfSwcifc mit omnis generia ob. cuius-
qnt generia ntd)t feiten ($. 93. Caes. b. g. 7, 41, 3; b. c. 3, 63, 6; Nep. Ages. 8, 3;
Liv. 32, 16, 10; 27, 17, 12; 34, 8, ö u. 3.).
75. ©n Gen. ober Abi. qualitativ fann im fiateinifcfyen niemals ofjne ein paffenbeS,
ben ©rab ber digenfdjaft bejeit^nenbe§ ^bjeftio fielen. S5ie oorgelegten StuS*
brüefe ftnb bemnad) ju überfein: vir magni ingenii ober sximmo ingenio
(= ingenio8U8), femina pulchritudine eximia (= pnlcherrima, formosa),
res magni pretii (= pretiosa), casus magni discriminis, res magni mo-
menti ( = gravissima), miles magnae virtutis (= fortissimus).
76. 3« bem Sßerbum esse tritt ein Wniitin, um $u bejeidjnen, bafc ehoaS jemanbem
gebort, angehört (cf. 55) ober jcmanbeS (Eigentum, ($igentümlicf)feit ift
(Gen. possessivns), j. 93. Bello Gallico praeter Capitolium omnia hostww erant.
Divitias sine divit«/« esse: tu virtutem praefer divitiis. Iam me Pompe» totum esse
•eis. Temeritas est florentw aetat»*, prudentia senescent/'s. «Beim Überfein in8
$eutfd)e oerroenbet man r)ier bie mannigfaltigsten 2lu§brüdte, nämlicb, entroeber
bie Subftantioe Eigentum, CSigentümlic^feit, Sacfye, 3ci$en, 9Jierfmal,
Statur, ©eroofjnljeit, ^flidjt, Sdjulbigfeit, Aufgabe, ©efc^aft, 2tmt,
99eroei3, ober man bebient fid) anberer ^Beübungen, roie: e§ beroeift, 0 er rät,
fcnnjeidjnet, erforbert, c§ jeugt oon, fdjicft fid) für, jtemt fid) für,
c* gehört ju, ift gegeben, oerträgt fid) mit, foftet, gilt für, id) mug,
id) fann U. f. IO. (cf. 162, d), 93. Adulescent/s est maiores natu revereri. Pe-
tulantia magis est adulescenttf/w qaam sen//w. Miseros consolari humanitat/s est.
Moderari orationi, cum sis iratns, est non medioen* ingen/V. Cuiusv/.<» est errare,
nullm* nisi insipient/s in errore perseverare. — ©ttttt be8 ©en. ber ^ßerfonal*
Pronomina (mei, fut, sut, nostri, vestri) ftel)t jur 93e$eidmung be$ 93eftyer§
ba$ ftoffcffto unb groar in bem ©enuS, roeldjeS ba§ Subftantio be$ ©afceS
er^eifd)t, !8. Hic liber meus est, non tuus. Qua« antca nostra fuerunt, nunc vestra
wnt 3(m fjäufigften fommen in biefer SJerbinbung bie Leutra wieuw, tuum, ^
suum, nostrum, vestrum est „e§ ift meine (beine, feine u. f. ro.) $flid)t,
eigentümlicrjfeit, Slufgabe" U. f. TO. OOr, h. 93. Meum est ostendere, quid sentiam.
Quis profitetur esse suum de oronibus qnaestionibus dicere? (Über bie llberjetuing ber
«ppofttion in (Säften wie: „2ttcine, bc$ Äonful«, ^Sflidjt ift e«" buub einen SRelatiof a&: y
meum est, qui consul Mit tu, cf. 92, SInm. 2).
9!nm. 1. flu&er bei esse fteljt ber Gen. possessivus audj bei: 1) fleri „jemanbeS Eigentum
werben", j. 93. Thebae popul* Roman/ iure belli factae sunt. Omnia, quae mulieris
fnerunt, vir« fiunt nomine dotis; — 2) bei ducere, existimare, puiare, arbitrari, videri,
habere, facere, manere u. benn in ifmen liegt ber begriff beö esse ober fann leidtt
t)injiiflcbad)t werben, SB. Qnaecunque sunt in omni mundo, deorum atque homim///t
putanda sunt Tempori cedere Semper sapient/* est habitum. Dur/ hominrs videtur
periculum capitis inferre multis. — SKcrfe aud) aliquid suae dicionis, suae potestatis,
»ni imjterii (arbitrii) farere „etn>a8 unter feine 93otmäj3igrcit bringen"; aliquid lucri fa-
cere „Don etnraS ©eroinn sieben, profitieren".
Snm. 2. Statt be$ unmittelbar Don esse ab^änqiqcn (Menitiod treten jutueilen au$brüdlid)e,
bem 35eutfd)en entfpred)enbe Subftantioe ober ?lbjeftit>e ein, roie officium, munus, negotium,
proprium, j. 93. Principum munus est resistore levitati multitudinis. Non horum
horainum negotium est. Oratoris officium est dicere ad persuadendnm aecommo-
date. Sapientis est proprium nihil, quod paenitere possit, facere „eö ift eine (baraN
teriftifd>e ©gentümlicbfeit be« SSeifen, ift für ben ©eifen djarafteriftifa)". — 93on moris
(consueiudinis) est weS gebürt jur ©ittc, ift ber Sitte gemäf}" unterfdieibet fid) wenig mos
(cvnsuetudo) est „e3 beftebt, ed berrfcht bie 6itte" (cf. Cic. Verr. 1, 66; Br. 84; Verr.
2, 129; Caes. b. g. 4, 5. 2).
'Änm. 3. Xie beirtfrfjen 9Scnbungen „e3 ift tt) i>rid)t (Iborfieit), e8 oerrät Xreu*
lofigfeit, e$ jeugt oon S^igbeit" u. ä. tönnen ebenfowobl überfeftt werben stnlt/
ober stultitia«, perfid« ober perfidiae, ignav« ober ignavioc est, alö stultt/m ober stul-
Digitized by Google
77.
- 58 —
titia, perfid«;» ober perfidw, ignavw/w ober ignavin est. %cboäi ift ber Öen. häufige
(befonberd oon Slbjettioen, roeldje eine fubjeftioe 33ebeutung baben», unb bei etnenbige i
M ?lbjeftu>en ber 3. $efl. ift nur ber Öcn., nid)t ber 9?onu beö 9icuti-uniS iuläfjig. 'Stvanad
\ Ijciftt „eö ift toeife" niefft sapiens est, fonbern sapien//s (ob. sapien//«, sapienl/W' est
„cv ift unDcrfd)ömtM nid)t impuden.v est, fonbern impnden'/.« (impudenfm, impuden/«ir
est. — $er Singular beö Äbjeftto« ift übrigen« in biefen SSerbinbungen ganj gewöhn
Iidia Spradjgebraud) ftatt bc3 Plural« (cf. 180, 3).
Hmn. 4. „Seltenen auf Reifet esse c. gen., wenn bie }äbJbaren unb gleichartigen ^eftank
teile eine* Gtanjen itjrer 3ab,l na£b angegeben »erben, j,. 50. Classis dneenton/m navrW«
[ erat, fonft (= „^ufammengefept fein auä") etmstare ex, j. Homo constat ex amrac
et corpore. Aliquis totus ex mendaeiis et fallaciis constat Concilium ex irope-
ritissimis constat. Cf. 108, %nm. 5.
77. 1) Quod memoriam mei (ob. meam) tibi tuisque iueundissimam esse scri-
bis, cogita, quaeso, desiderio vestrt (ob. vestro) me paene confici.
2) Patres a se non impetrabunt, ut tanta vestra regttm potentissimorum
munera repudient 3) Homines magnae constantiae (ob. constantes) ra-
rius inveniuntur quam homines magnt ingenii (ob. ingeniosi). 3n biefem
Sähe ift aud) ber Abi. qaaL ridjtig. 4) Fortt et erecto animo es et nostro in
te amori confide; viram tantae probitatis (oo. Wbl.) non destituemus.
5) Caesar gravissima oratione assecutus est, nt et centuriones et milites
indicium summae belli non suitm, sed imperatoris esse intellegerent.
6) Omnia, cuiuscunque modi sunt, scire velle curiosi est; sed maioram
rerum contemplatione ad litterarum Studium duci optima cutusque Sem-
per habitum est. 7) Non est huius loci de patriae amore eopiose
disserere; hoc constat, meum et vestrum et omni tun militum esse mortem
- pro patria aequo animo oppetere. 8) Nihil est tarn angustt animi tamque
parvi quam divitias amare. Beneficiorum aeeeptorum memorem cognosci
omnibus temporibus ab optimo quoque animi ingenui habitum est
9) Caesar, cum Rhenum transire decrevisset belli Germanis inferendi
causa, pontem in Rheno fecit; nam exercitum navibus flumen trans-
portare neque suae neque populi Romani dignitatis esse ei videbatur.
10) Hominis magno animo praediti non est semper aliquid metuere aut
snspicari. Est hoc quidem hominis praeclara indole praediti mente et
scientia quam plurima studere amplecti, ut inter homines non peregrinus,
sed civis esse videatur. 11) Initio secundi belli Punici omnes Hispa-
niae trans Hiberum regiones praeter Saguntinorum urbem Carthagi-
niensium erant; sed legibus pacis a Poenis anno ante Christum ducen-
tesimo primo factae constitutum est, ut Hispania omnis fieret Roma-
uorum. 12) Philippus Macedo Graecorum humauitate et doctrina im-
butus est Thebis, in urbe priscae severitatis (et) in domo Epaminondae,
quem singulan* scientia et litterarum et rei militaris fuisse constat.
13) Non dubito, quin meum aequissimi existimatoris iudicium dolorem
iniuriae aeeeptae tibi sit levaturum. 14) Caesar fuisse traditur excelsa
statura, colore candido, teretious membm, nigris vegeti'sqne oculis, va-
letudine prospera. 15) Annus trecenum sexagenum quinum dier««»
est, annus intercalaris trecenum sexagenum senum dierum est. 16) Ca-
tilina nobüi genere natus magna vi et animi et corporis fuit, sed idem
ingenio mal» pravoque (ob. 0*enitiu). 17) Fac bono animo sis; nam fratris
erga te amor et omnttem nostrum cura eiusmodi est, ut inimicorum ad-
Digitized by Google
- 59 -
78.
versus te invidia frustra sit futura. 18) Recte (fecistis, quod) ea iudi-
care veriti estis, quae iudicii vestri non sint.
78. 2>er Gen. partitivus bejeicrjnet bag ©an&e, oon roetdjem ein Seil genommen
ifl ober l)eroorgel)oben roerben fott, 93. pars militum , magnus numerus cfohtm,
multi tquitum. $m wetteren ©inne rennet man audj ben Gen. generis ober
materiae ba$u, melier freiließ gar feinen £eil beaeidmet, fonbern ben ©toff,
au§ meinem etma§ befielt, 93. Acervus frumenti, agmen elephantorum, decem iugera
agri, magna vis auri, grex orium, poculum nni, fasciculus florum, medimnum tritici ufto.
S)er partitioe ©enitio ftel)t:
a) bei 6ubftantioen ber Quantität unb be§ 9ttaj3e§, h. 93. Magna pars
narium fluetibus haust a est. Magnus numerus domorum incendio deletas est. Conon
pemniac quinquaginta talenta civibus donavit. Magna frumenti vis advecta est.
?lnra. 1. äNerfe ajben ©ebraud) öon numerus bei ungezählten fingen: maximus nume-
rns („SHaffe") frumenti, vini, olei; — b) bic Umfef)vung be3 93erbälmiffe3 bet 93egriffe
in fluebrfiefen roie sex dies spatii „fed)8 Inge griff (ftatt spatium sex dierum); bini
sestertii accessionu „jroei Seftev^e ^ufebuf?".
b) bei R o m p a r a t i o e n unb ©uperlatiuen, 93. Omnium oratorum praestan-
tistimus fuit Demostbenes. Minor fratrum. Alexander seniorea m Uttum in patriam
dimisit.
Änm. 2. Slud) öon einem funerlatinen «boerb fann ber partit. ßknitio abhängig fein :
Salpicius maxime omnium nobilium Graecis litteris studnit. Crassus omnium matur-
rime ad publicas causas accessit. — 93on einem männlichen ober ro ei blieben ?t b*
jeftin im ^ofitine Iaffen nur $id)ter unb bie $iftorifer feit fiiuiuS einen partit. ®en.
abhängen, 33. Cum delertis peditum; expediti militum; Inno saneta dearum ; sequi-
mur te, nanete deorum. dagegen wirb ber Plural fubftantioierter fädjlidjer
Slbjeftioe aud) non (Sicero nidjt feiten mit einem partit. ©en. oerbunben, $. 93. Summa
pectoris „bie oberften 2eile ber 93ruft"; belli extrema ; in orcultis templi; religua su-
perioris lustri u. ä. SWan fei aber in ber Wadjafjmung biefeö ©ebrauebö uorfidjtig (cf. 184).
c) bei 3ö^«>örtern (fpecietlen unb generellen) unb bei fubftantioifdjen ober
fubftantioiid) gebrausten *ßronominen (roie uter, alter, neuter, nullus,
nemo, quidam, quis, quisquis, quotusquisque „roie roenige" u. ä".), j. 93.
Tertius reif um Romanorum; multi ein'um; solus omnium. Non paucae islarum or-
Ixrrum raea manu satae sunt. Quis mortui i um sine vitiis natus est? Omnium socie-
tatum nul/a est gravior quam ea, quae cum re publica est uniruique nostrttm.
?lnm. 3. Übrigens ift ber Gen. jxirtit. bei ollen Numeralien nur bann juläffig, wenn ein ©egcits
ftu) be« (Standen *u feinen Zeilen beabfid)tigt ober nottoenbig ifl. 9Jian fogt multi milite*
«Diele ©olbaten" (im ©egenfafo ju anberen SRenfdjen), bogegen multi milit«w „oicle
Don (unter) ben Solboten" (im ©egenfafc ^u anberen ©olbaten). Gbenfo alter oons«/
uub alter consul/o», nemo Romano unb nemo Romano/n///, milft» quidam unb mili-
t$tm quidam. I>a3 ffieitere cf. 79 u. 82.
d) bei ben fubftontioifd) gebrausten 9t entriß oon OuantitätSabjeftioen
unb ¥ x o n o m i n e n , roie tantum, quantum, aliquantum, multutn, plus, pluri-
mum, minus, minimum, nihil, paulum, paululum, nimium, hoc, id, idem,
aliquid, quidquam, quidquid, quod, quodeunque, quid u. ä. 93. Iustitia
nihil expetit praemii. Undique ad inferos tantundem viae est. Quantum inerementi
Nilus capit, tantum spei in annum est. Potest exercitatio etiam in senectute con-
servarc aliquid pristini roboris. Exordium pluri mum gravitatis debet habere. Quid-
quid militum in Sicilia erat. — Über aliquid nov/* ober novum u. ä. cf. 80.
%\\m. 4. ein partit. ÖJenitiu fann übrigen^ bei biefen "SWeutriS nur in bem gatle angeioanbt
werben, roenn fic ielbft im «Rom. ober 91 cc. fteben unb jioar nur obne ^räpofitiou.
Cbglcid) mau alfo rid)ttg jagt multum sapientiae, tantum virium, nihil jtraemii, mini-
mum rotuiilii u. ä.f barf man bod) uid)t fagen mult« sapientiae, fonbern magna, sapientiä;
nidjt ad tantum vir htm, fonbern ad tantas vires; nid)t propter nihil praemii, fonbern
propter nullum praemium; nidjt homo minimo consili/, fonbern homo minimo eonsitio;
nidjt ad^iV/ audaciae progredi, fonbern ad tarn audariam progredi. So beif}t alfo aud)
„lange 3c't ^inburd)" nidjt per multum tempor/s, fonbern j>er multum (= longum) tem-
i
Digitized by Google
79.
60 —
pus; „mit totel Speifc angefüllt" nicht multo cib/' completus, fonbern mttlio ribo. 9tu5
nahmen oon biefcr Siegel fmb feiten unb im öligem. nid)t nad)£iiahmen, 35. ad muh um du
(ftott die/«) dormire, ad id audaciae (ftatt ad com audaciam), ad id \ocontm etc
Munt. 5. Hufjer ben angeführten fubftantioierten 9icutri« im Singular fommen be
Xiafüfern nur wenige anbere mit bem partit. C*cn. üor, nrie extremunt, tUttmum, smmmtim
»uelcbc aud) fonft aurocilen alfc Subftantiüc gebraucht »oerben, 3. 83. Caelum extremnn
atque ultimum mund/ est. Slber bie Siebter, bie J£>iflorifcr unb Späteren erlauben fid
b,ier viele Freiheiten; flc fagen j. 33. Medium die*, in medio Mdium, immensum loc«
exiguum camp/, in prominenti litor/*, ad extremum vitue (ftatt ad extremntn vitnm)
ad ultimum inopir/e adduetus, ad ultimum labor/.x ac periculi ventum est, extreme
aestat/s, ad summum montts egressus u. ä.
?lnm. 6. 3>er partit. ÜJen. bat in Serbinbung mit ben 9?eutri§ id, hör, Muti, quid, qmvl,
idem, nihil u. a. oft eine eigentiimlid)e 83ebcutung, inbem er ein getoiffcS 3)?aB, einen ge^
»oifjen GJrab, eine ge»uiffe $ht be« betreffenben Subft. bezeichnet. Söäbrcnb alfo hi>- ober i»
hoiutr fdjledjtmeg „biefe (Stne" beißt, bebeutet hör ober id honoris „biefer (grofce ober f leint 1
Ökab oon Qfyxt" ober „biefe Ärt oon 61jre"; tibi idem ronsiUi do quod mihimet ipsi
„bieielbc Ävt Don 9iat" ; quod o/terae in rebus honestis ponitnr „>oie öiel SJfübc, welcher
ökab oon 9Jiubc"; si quid in te residet amorig erga rae „ein ftünfdien Don Siebe",
nihil nninti „feine Spur Oon iDfut"; ltoc ad te litierarum dedi „biefen S3ifdj oon einem
©riefe" ; exponam vobis, quid hominis sit „wa3 für eine 9lrt oon TOenfd) er ift, ivie
»wenig oon einem Hcenfchcn er an fid) ^at" ; «/mm/ rei est „n>a8 giebt eS"? quid eius rei
est „roaö ift an ber Sad)e"? quid hoc rei est „»oa8 foll ba* bebeuten"? c/mm/ tibi anw/
est „toie ift bir um'« öerz"? — 3u>oe'len D''^et &er partit. 0en. in 33crbinbung mit ewe
bem Sinne nad) baö ^räbifat be« Sähe«, 3). Nihil satis praeparat* erat ad ob-
sidionem tolerandam. Si quidquam humanorum cert/ est. Id erit sign?', me invitum
facere, quod . . . Quid est mihi reliqui ? Capta urbe nihil fit reliqui victis. — ^t-
fonber« ^u merfen fmb bie 9?cbcn«arten : aJirtti nihil reliqui farere „einem nicht« übri<j
laffcn" (5.©. Praeter animos nihil vobis fortuna reliqui fecit); nihil mihi reliqui
fach ad „ich unterlaffe nidjt« in 33e$ug auf (j. 3*. Milites nihil ad celeritatem sibi re-
liqui fecerunt); — (bei Salluft unb Ciüiu«) nihil pensi habeo ober nihil pensi mihi est
„id» gebe feiner Srwägung 9taum, bin gleichgültig gegen, fehre mich an nid)t*" ; — <?"^
(unrichtig quoad) eius farert pmsum (ober fieri polest) „fo gut id) e« thun fann, Soweit
e« mbghcb (thunlich) ift", (bod) fann eins in biefer 9ieben«art auch au«gelaffcn werben).
e) bei ben f ubftantioif djen Slboerbien satis, nimis, partim, affatimmti
partim (cf. 47, Sinn», c), J. 3?. Cimon sali» habebat eloquent iae. Veritati haud raro
partim virium est. Nonnulli oratores nimis insidiarum ad capiendas aures adhjbent.
Armorum affatim erat capt«r*/m Carthagine. — Unflaffifd) fteht auch abunde mit bem
Wen., 3. 33. bei €ueton (aber nicht bei Salluft : Catil. 68, 9). — ÜJierfc bie 9iebenSart alt-
rui satis superque suarttm rerum tat „jemanb X)Q\ genug »nit fid) $u thun", (bafür orebß*
iftifd) unb bei Späteren salayere suarttm rerum).
8nm. 7. SDlan fagt satis pecuniae, aber häufiger satis magna pecunia; ebenfo genwfinlid}
satis magnae copiae „genug Gruppen", satis multi milites „genug Solbaten" u. f. »f-
Vlnalog nimium multi milites „$u üielc Solbaten", partim multi milites „ju »oenige
Solbaten".
f) bei ben DrtSabnerbien ubi, ubicunqtie, nusquam, unde, hic, huc, eo,
quo u. ä., oon betten oft bie ©enitioe gentium, tenarum nnb hei abhänge"/
jj. 33. Ubi terrarum snmus ? I 'birunque eris gentium, a nobis diligeris. Migrandom
Rhodum aut aliquo terrarum arbitror. Longe gentium absunt Res eodem est /'*"«,
quo reliquisti. Nescio, quo loci illud sit.
9lnm. 8. ®anj oereinüelt ftchen jyostea loci „nachher", interea b>ri „unterbeffen" adhuc Iw-
rit m „bid jet>t". Unflaffifd) ift tum temporis, »oofür Cicero einfad) tum ober eo temport
ober ähnlid)c§ fagt. .ftäufig ift Dagegen pridie (ftostridie) eins diei (cf. 547. Smn. 2).
Ktlltt. 9. Cicero unb Gäfar oerbinben bie Vlbucvbicn eo, quo, huc nur mit ben ©enithxn //en-
dum, terrarum unb fori, aber nicht »nit bem (&en. eine« ?lbftraftumd. Sie gebroud?«»
»»idjt bie bei ben .^iftorifern feit Salluft gebräuchlichen SHcbenSartcn eo audariae procedert.
eo miseriartim venire, quo amentiae progressi e<tis, huc arrogant iac venerat u. S-,
jonbern fagen ad eam audaciam, ad tantam amentiam iL f. »0. progredi, ober eo atifa-
c/ft proredere, tantum amcidiä prof/redi.
79. (Statt be3 Gen. partitimis roerben bei .ßctbj mortem, Äontparatiocnunb
©uperlatioen jn fcfjdrferer ,£evoovf)cbung be§ 2eilunc»,§Dcr^dItmf}e§ aud)
bie ^r&pofttionen ex nnb de, feltenet inter nnb in, niemals ab gebraucht.
Digitized by Google
— 61 — 80-81.
7:t ^rfipofition ftefjt:
a getoSbnlicf), wenn baS Qtonjc ein oon einem Numerale begleitetet (Subftantio ober
blofe ein 3^01 « ort ift, $. S3. J5r daodecim cobortibus octo; minor ex dnabas filiis
Graccho napta erat; uter exercitus ex dnobus; optimus de viginti fundis; nullus
er ducentis civibas; de tribas hoc extremum ; nnlla de virtutibus tuis plaritnis.
Cf. jebod): triam verum aliqna (Cic. part. 30); horum trium genen/m quodvis (Cic.
rep. 1, 42). Lael. 57; Mar. 11; off. 1, 141; 2, 34; inv. 2, 154.
bi regelmäßig bei ben Äarbino! jaulen unus, duo, tres u. f. tt)., 3. 93. Duo ex decem-
riris ; octo ex daodecim centurÜB eqnitam; tres de consularibus (cf. jebod) 82, a).
SSaS ipe^ied unus anbetrifft, fo hat cö in ber Siegel ex ober de bei fid), 8. Unus ex
captivis, ex fortunatis hominibns, de mnltia, de tribus, ex omnibus ; bod) ftetjt ed mit
bem Gen. pirtit.'. 1) oon omnes (omnium) beim ©uperlatio, 5. 33. Aristides imui
omnium iustissimus fuisse traditur; 2) pont SR e i a t i ü pronomen, befonber« wenn bei
einer Slufaäljlung unb Einteilung aliut, alter, tertius u. f. w. barauf folgt, j. 93. Gallia est
omnis diyisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam
Galli. Erant Phocionis aetate Athenis duae factiones, quartim nna causam populi
agebat, altera optimatum. (?Iu3nat)mcn Pon biefen SRegeln finb bei Cicero unb ßäfar
gtuu feiten, 3. Cic. Sest, 133; Att. 6, 1, 8; Caes. b. g. 5, 24, 1; 7, 35, 2; häufig
bagegen bei StoiuS u. a. 1.
Snm. $afe jebod) unm überhaupt nur ba ftetjt, 100 e8 fid) roirflid) um einen ber $aty
nad) bonbelt, bariiber cf. 212.
e) oenn baS Subjeft bc* SerbumS nid)t *u ber *u teilcnben ©cfamtr)eit gehört, 3. S*. Ex om-
nibus oratoribus maxime admiror Demosthenem.
W. 3o ben 9ieutri3 ber OuantitötSabieftioa unb Pronomina fönnen bie fubftanri*
Dterten Leutra ber Slbjeftioa ber 2. 2)eflination ebenforoofjt attributio at§
aud) im ©en. 3 ing. treten, alf 0 nihil novttm u. nihil nova, tan tarn malum
tL tan tum malt, plus verum u. plns veri, aliquid adversum U. aliquid
adversi u. f. ro. 9lber bie Slbjeftine ber 3. $ettination fielen in biefen 35er*
binbungen nidjt im ©en. , fonbem nur attributin; man fagt a(fo nur aliquid
caeleste, nihil memorabile, quid melius, quidquam simile. Sinb 2?bjeftioa
ber 2. unb 3. S)eflination mit einanber oerbunben, fo fteb,t feiten ber ©en.,
[onbern man beb,anbelt fte roie bie Slbjeftioa nad) ber 3. £)eflination, 3. Nihil
apparet in eo ingenuww, nihil moderatmn, nihil pudetw. Nihil insolen« neque glorio-
se» ex ore eins exiit. Quid habet ista res aut laetabile aut glorios«»* ? <J|ur au§*
nabm^roeife ftefjt ber ©en. eine§ 3tbj. ber 3. $eflin. infolge einer Slttraftion
(ber^oncinnitat falber), Ea species nihil concret/, nihil solid/, nihil emi-
nemw habet, ($art Liv. 5, 3, 9: Si quidquam in vobis non dico civil«, sed human/
MMt).
Änm. 1. Aliud fann nie im ©enitio mit biefen 9?eutri8 Perbunben werben: nihil aiiud, quid
aliwf u. f. w. — $er & e n. Pon «bjeftipen ber 2. S)eflin. ift aud) bann nid)t geftattet,
ttem pon bem ?lbj. noch ein ÄofuS abhängig ift, ober wenn baö Übj. burd) ein Slbocrb
ober einen folgenben Saft nä^er beftimmt ift, olfo: Nihil te digntim invenio; nihil fide
sna indignr/m fecit; nihil prorsus ignotr/w vobiscum communico; nihil dignum
faciebat, quare eins fugae comitem me adiungerem.
9nm. 2. ±Kan unterfd)etbe nihil norum nnid)t8, ma8 neu ift" Pon nihil nov/ „nid)t4 pon
^euiofeiten" ; bet erfte ^ludbrud bebt bie Cualität, ber jroeüe bie Cuantität tynox.
Cf. Ö ui se ipse noverit, ajiquid divin»//i se habere sentiet. Diu nihil nov/ ad nos
allatum est. Nihil novu/»* dixisti. Caesar militibus suis ostendit, quantum bon/ in
8« haberet constantia. Prima historiae lex est, ne quid fals/ dicere audeat. $)ei
Hbjeftioen ber 3. S)eflin. mufj man bei Sejeidinung ber Cuantität flu ben entfpred)cnben ob=
motten Subftantioen feine Swf1"*1 nehmen, tnbem nihil turp//»</l/n/* bem nihil nov/,
nihil turpe bem nihil novum entfpridjt. — Übrigend bcariitc man, bafc man aOerbingd
aliqaid pulchrum, nihil suave u. ä. fagt (Cuantität*pro nominal), aber nie raultnm
pulchrum, plus suave u. ä. (Quantität« a b jef tioa!).
Ä-l ber Überfefcung ber porgelegten Sä&e würbe e« burdjauS fehlerhaft fein, ben part it. @en.
.»njer, euer, beren w.", beffen T«d) bie beutf(fie Spradje bei beftimmten ober unbeftimmten
r
Digitized by Google
82.
— 62 -
3afjlmortern oft fn auffälliger Seite bebient, aud) auf« Satcinifdje ju übertragen; beim ti bat
belt fid) in bieten ©äfien gor nid)t um einen Xeil, fonbem um bie ganje «njabl. Wfc
1) Pauci (nos) sumus. 2) Non plures estis quam centum. 3) Tribus Ro
manae, quae triginta quinque fuerunt, dividebantur in urbanas et rusti
cas. 4) Quot (vos) estis? 5) Nioba omnibus liberis, quos dnodeeim ha
buit, orbata est. 6) Cedri, quae permultae antiquis temporibus in Li
bano fuernnt, nullae fere hodie sunt. Cf. Tarquinius exaugurare fana statuii
quae aliquot („beten einige") a Tatio rege consecrata fuerant. Hominibus opus es
eruditis, qui adhnc in hoc quidem genere nos tri nulli fnerunt („ boren e4 unter un
nod) feine gegeben &at"). 7) Stellas tot sunt, nt numerari non possint. 8) T<
rogo, ut mihi libros nonnullos, si quos habes, mittas. 9) Omnium im
peratorum, quos equidem cognoverim, Caesar, Fridericus Magnus, Napole<
fnerunt summi. 10) Laetos die« plures quam triste« vidimus.
82. *ei Überfe&ung ber vorgelegten Säfte finb folgenbe {Regeln $u beadjten:
a) Senn ju einem (fpecieHen ober generellen) 3oblmorte im Stattfcfaen nodj ein Qfon. mit einen
iJJoffeffiopronomen tritt, fo pflegt im fiateinifeben fein partit. ©cn. ju fte&en, fonbtn
ba3 3ß&lmort wirb attributio (appofitto) fjhuugefügt, $. SB. Complures nostrt mi-
lite* „niedrere uon unfern Solbaten"; nullus mww Uber „feine Don meinen Scbriftm*
multa instituta nostra. Verres dat hospiti suo enidam negotiam „einem Don feinen
©aflfrcunben". Cum paucis familiär/^ so/* colloquitur. Nostri equite* centum fere
ceciderunt. Nostra« nave* duae in ancoris constiterunt. Quot ego tu«.» petitionr«
effugi! 1 Tod) finbet fid) nidjt feiten bie Sßräpof. ex ober de, $. SB. Multi ex nostris toI-
nerati sunt. Vidi paueos de tuis amicia). — SHnalog ftebt aud) bei w nirfit ber partii.
©en., wenn baS betreffenbe Subftantio ein ^offeffiopronomen bei fid) bat, ionbrrn
is wirb attributiv $u bem Subft. hinzugefügt, SB. in ea Hm nratione, quam mihi nnper
in i s ist i „in berjenigen beiner {Heben, weldje . .
b) Senn ein Gkuued, ba« ben begriff einer SWebjljett audbrüdt, burd) fubflantioifdje Pronomina
ober 3a&l,0tfrtet- (alius — nl ms. alii — alii, alii — reliqui, alter — aller, ttniis — alter {alim ,
uni—aUeri, alius aliiim u. ä.) in feine £eile jerlegt wirb, fo fefct ber Sateiner baiidk
öielfad) nidtf in ben partit. ©cn., fonbern bejicfjt bie 9lu«fage auf ba* ©anjc unb fügt
biefem bie Seile als Slppofition in gleichem Juni»? an: Appositio parütiva ober distri-
butiva. 60 fann man ;y SB. ben San: „SBon ben Käufern waren bie meiften jufatnmm-
geftürjt, nur wenige waren fielen geblieben" fiberfefcen : Dornig plures eorraerant, pancae
supererant. Cf. Tabula testamenti unae Romain erant allatae, alterae Antiocbiae
proferebantur. Duo consulea eins anni alter ferro, alter morbo periit. Duo.« con-
sulftu huius anni unura in Africam, alterum in Hispaniam raiserunt Reg« dirersj
alii ingenium, alii corpus exercebant. Mauri, impetratis omnibus. tres Romain
profecti sunt, duo ad regem redeunt. Legione« aliae itinere terrestri in biberna
redicrunt, plures impositae in classem sunt. 35erfelbc Spradjgebraud) finbet ftd) aud)
bei pars— pars (= alii— alii) unb partim— jmrt im, 5. SB. Propinqu» capt» ab Ingurtha
pars in crucem acti, pars bestiis obiecti sunt.
91nm. 1. SBon quisque unb uterque, fowie üon tot, quot, aliquot, tinguli (unb überhaupt ben
non militibus, sed sibi quisque consulebat „oon ben Offizieren forgte,ein ieber"
Hannibal transfugf.« in suam quemque civitatem dimisit „einen jeben ber Überläufer".
Singulis milit//»/« treceni nurami dati sunt „jebem einzelnen oon ben Solbaten". Mi-
lite* qnaterni incedebant „oon ben Solbaten gingen immer oicr jufammen".
c) Plerique „febj oiele, bie meiften" fann aderbingS einen partit. ©en. bei fid) (Cic- or
143; Verr. 3, 12; Clnent. 117); gemölmlid) aber ftebt e$ mit bem dornen in glcicprm
Äofuo ; alfo: plerique oiv/um populäres sunt unb (bäufiger) plerique cives p. s.; ple-
rique nostn/w 'sciun/ unb (bäupger) plerique seiwt«; plerique fettlwM id ignora-
haut unb (häufiger) plerique id ignoraba//«.
. d) Uterque ift in «erbinbung mit Subftantioen ftctö attributinc« «bjeftio, alfo uterqne
con8N/ (nid)t consulwm); bagegen ftef)en Pronomina, weldje nicfjt mit Subftonrioen
bunben finb, bei uterque im ©cn., alfo uterque nostrum audiviV „wir beibe babtn gf;
^ört", uterque vestruw consent// „ib,r beibe ftinnut bei"; quoru/u uterqne; atriqae
Digitized by Google
■ — G3 - 83.
ettrutn g rat um feceris ; wenn aber nod) ein 2 u b ft a n 1 1 u fjinjuhitt, fo fongruievt nterque
mit bemfelben, alfo uterqne ille dnx, quod utrumque exemplam. $cr $lur. ulrique
nrirb mir abjeftiöifd), alfo obne einen ©en. gebrannt, 3. 33. Cum utrisque bis; a
quibus utrisque; quos ego utrosque in eodem genere praedatorum pono (Caes. b.
g. 2, 16, 2. Cic. de Or. 3, 102; Cat 2, 20).
?lnra. 2. 3m 9?eutrum Sing, finbet fid) oft aud) hoc (id, Quod) utrumque u. bcrgl. — <Son=
ftige »ercinjelte ?lbn>cidwngen ^. 93. Cic. div. 1, 119; Tusc. 1, 65; Fam. 11, 21, 5) uer=
bienen feine Wadjaljmung,
1) Fieri non potait, quin Romani et Carthaginienses, qui utr/que
imperium totius Orbis terrarum appeterent, bello implicarenttir, praeser-
tim cum Poeni aliquantum Siciliae dicionis suae iam fecissent. 2) Com-
plures cives nostri satis magnam pecuniam confecerunt, ut inopiae pere-
grinorum, qtä plerique (weniger gebräucf)ticf) quorum plerique) vix pannis
teguntur, succurrerent. 3) Plerique vestntm videntur (gewöhnlicher pleri-
que videmini) iguorare Traianum et Hadrianum, quorum uterque gratam
sui memoriam reliqurt, Hispanos natione fuisse. 4) Ut€rque consuZ rem
bene gessit. Novem naves nostrae demersae sunt. Nullam epistulaw
tnam aeeepi. Nullum verbum meum oblitus sis. 5) Pictom et ei, qui
signa fabricantur, sua quisque opera a vulgo considerari volunt (ob.
vult). 6) Acarnanes alii praedae cupiditate suique lucri causa, plnres
studio Atheniensium expeditionis, quae contra Syracusanos suseipiebatur,
partieipes erant. 7) Fatum videtur fuisse bello Punico primo classw
populi Romani alteram naufragio, alteram a Poenis depressam interire.
8) In ea tua epistula, quae heri mihi reddita est, plurimi cives mei
atque etiam aliquot (nostn) magistratus maiom, quos vires esse hone-
stissimos plerique seimus, vebementissime irridentur ita, ut nemo ami-
cus tuus non indignissime ferat.
H3. 1) Iracundos homines ad maxima flagitia abripi documento est Alexan-
der, qui ad eum furorem processit, ut Clitum amicum, quem praeeipua
fide (ob. ©en.) cognoverat, basta transfigeret. 2) Cum civitas Roraana
regibus expulsis in libertatem esset vindicata, non pauci iuvenum (ob.
iuvenes), in quibus nimium (ob. nimis) licentiae et parum honestati«
erat (ob. qui nimia licentia et parum magna honestate erant), queri
coeperunt leges, quae nihil laxament*, nihil venia« haberent, laseiviae
suae officere. 3) Megaris captis atque direptis cum hostium dux philo-
sophura quendam obviam factum interrogasset, quid detrimenti acce-
pisset, ille : Ego nihil, inquit, ver um mearum amisi ; nam virtutem sapien-
tiamque nullus miles tuus (ob. de militibus tuis) abstulit. 4) Si quis
clam vitiis indulgere coeperit, is mox ad eam dementiam progredietur,
ut, ubicunque terrarum (ob. gentium, loci) versabitur, palam nefarius esse
velit b) Quid tibi animt est? quidnam iniuriae tibi factum est, ut ad-
modum nihil spet habeas? 6) Tyrannum nihil ex bonis tuis reliqui tibi
fecisse scio; sed cave credas me quidquam fide mea indignitw» esse fac-
turum; immo ubicunque gentium ero, te liberosque tnos ita tuebor, ut
amicitia nostra postulabit, ac studia tua adiuvabo, quod eius facere po-
tero. 7) Qui peeudum ritu ad voluptatem omnia referunt, nihil altuwi,
nihil magnificum, nihil divinum aut caeleste suspicere possunt. 8) Copiae
Gallorum minores erant, quam ut multitudini Poenorum pares essent,
Digitized by Google
84.
— 64 —
praesertim cum Hannibal ad aciem instruendam nihil reliqui sibi fecwset
9) Ecquid fuit causae, cur tu unus ex (ob. de) amicis meis ad nullan
epistulam meam responderes? 10) Chlodovicus, quibus modis quae vellei
assequeretur, nihil pensi Jiabebat et, ubi ex re esse videbatur, ne ad in
sidias quidem et caedem descendere dubitabai
84. $en (objeftioen) ©enitio regieren bie Äfcjettiüe, welche au ben ^Begriffen be
gierig, funbig, eingeben!, teilhaftig, mädjtig, o oll ober bereu ©egcn
teil gehören.
a) Hbjeftioe ber ©cgierbe, ber 3undgung unb Höndgung: cttpidus, avidm
studiosus, fastidiosus, (unflaffifcb, avaruf), cunosus, mcurtosus, securus).
9tnm. 1. Cupidus (studuws) in re „eifrig tn" ($. ©. in perspicienda natura). — Serum
„unbefihnmert um" wirb in guter $rofa mit de fonftruicrt (cf. 141, Änm. 3).
b) Slbjcf ttoc beS ftuitolg-, Eingeben!* unb ($ett)0f)ittf rittd : conscius, inscius
gnarus, ignarus; prudens, imprudens; providus, (improvidus) ; consultiis
peritus, imperitus, sciens, rudis: memor, immemor; insolens, insolitus
instietuS) (unflafiifd) neseius, praescius, scittts u. a.).
9lnm. 2. Rudi* wirb oft aud) mit in c. abl. oerbunben ($. 93. in iure civili) ; nidjt fo fjwuftj
flefd>icr>t bie« bei peritus unb prüden*. — 93ei conscius „fid) bewußt" fterjt, wie in
Tcuti dien, meiftcnS nod) ein Tatio ber Nerton, 5. 93. Null/»/« culpa« mihi conscius »111
Sn bem Sinne oon „ m i t ml f f e n b « ijat e« bie 6ad)e, um bie einer weife, nidjt bloß br
tn. bei iidi, fonbem au et) im Tat. (ober aud) mit rf« unb in), 3. 9. Conscius sum haias
maleficii, Uli facinori, his de rebus, in priyatis rebus. 3m ©uperlatio bci&t e* maximt
conscius „fetjr rnobl bcwufjt". — SWan fagt ebenfowofjl iuris als iure comulftis (peritus,
— Insuetu* (Dereinjelt insolitus) „nidjt gewöhnt an" ftefct mit bem © e n. ober mit ad
(ganj feiten aud) mit bem $at.: Liv. 28, 18, 6) ; insolens „nidjt gerobljnt an, ungeübt in
etwaö" mit bem ©en. ober in c. abl. (Desuef actus a re „einer ©ad)e ennoötjnt").
c) 9lbjeftioe be3 fcntfilö, ber @emeinf(f)aft unb be§ (vigcutiimö: partieeps,
expers; consors, {exsors); compos, (potens, impotens, impos, exheres, in-
sons); über proprius, communis f aff\nisy sacer, alienus u. ä. cf. 59 unb
60. {Compos finbet fid) oereiiuelt, exjxrs nur Sali. Cat. 33, 2 mit bem 91 bl. oerbunbcn.l
d) 2lbjeftioe ber %üüt unb be3 Sttangdd: j)lentis, inops, fertilis, inanis, in-
digensy egens, (abundans, ferax, refertus, profusus, liberalis, immunis,
otiosus, capax u. ä. nur oeretnjelt).
9lnm. 3. Plenus finbet fid) juweilen mit bem 91 bl. — Refertus „angefüllt mit" wirb bei
^erfonen $uweilen mit bem © e n. oerbunben, aber gewitynlid) ficht eö mit bem 91 b I. foivoftf
bei $erfonen al8 aud) bei @ad)en). Cf. Antonii domus erat aleatori/!^.« referta. plena
ebriorwm. Maria praedon«/« referta. Xerxes refertus fuit omnibus praamiM do-
nüque fortunae. Überhaupt werben aufeer ptenus, inops, inanis unb fertilis aDle anbertn
9(bjettioe ber $üQe u. bed IRangeld in guter $rofa faft audfd)licü(id) mit bem 91 b I. oerbunben,
namentlid) praetlitus unb raeuus (cf. 96); mand)e finben fid) in guter ^3rofa nur abfolu'
gebraucht, 5. 93. dires (cf. jebod) dives exemplü, Liv. 1, praef. 11), pauper, ferundus.
sterilis u. ä. — Immunis „frei oon 2)ienft, oon 93erpflid)tung, oon Abgaben" fteb^t bei
Gicero nur abfolut, bei ?ioiu8 unb anbern mit bem 91 bl ober mit a ober (befonberi in
ber aflgemeinen 93ebeutung „frei, lebig, rein onn etwa*") mit bem @en.
2lnm. 4. S)id)ter unb fpätere ^rofaifer, befonber« XacituS, gebraudjen nad) 9lnaIogie ber ge*
nannten 9lbjeftioe unb ber gricdjifdien Spradje eine Un^abl oon ftbjeftroen mit einem er=
gänienben ©en., oor^ugSweifc bie 91bjeftioe, weldje eine @emüt8ftimmung bejeidjnen. Cf.
Ambiguus consili/, anxius futur/, dubius via«, certus consili/, incertus sententi^,
interritus let/, timidus lue/«, atrox odi/, integer vito«, incautus pericult, laetos la-
bor/*, lassus militiae, purus sceleris, caecns ingenii u. ä. S)ie gute ^Jrofa oerroenbet
bei foldjen 93erbinbungen enhoeber ben 91 b I. ober bie ^rfipofitionen in, de, ad (cf. auti
98, 9lnm. 5) ober t>ilft fid) auf eine anbere SBeife. 93efonberS t)äuftg ftet)t in folgen
flaffifd)en 93erbinbungen ber ©enitio (eig. Öofatio, cf. 116, 9lnm. 1) snimi (ober tn^^f«"^
„im ©eift, im ^er^en" bei Stbjcftioen wie anxius, aeger, certus, incertus, dubius, caecns
u. ä. $ei Gicero finbet ftd) biefer Sofatio animi (ftatt animo) nur in ber 9ierbinbung pt*'
deo animi „icb, fdjwanfe in meinem 3nnem", aber nie pendemus animorum, foubern baffir
Digitized by Google
— g:> —
85—87.
animis. Vlnbere Sdpiftfleller jagen and) angere se (discruciari, excruciari) animi, wo
aber ttkcro animo gebraud)t.
"?(nm. 5. Isin^eln merfc mal ins „in bei 2Witte juutfdjen" mit ölen, ober inier, 3. 83. Locus
medius utrorumque castrorum; populus Romanus medius inter Latinos et Tuscos.
Sü. 1) Veritati* amans (ob. diligens). 2) Labore fugiens. 3) Flumen naviifwi pa-
t iens. 4) Officio diligens (neglegens). $ie Storttcipta $rflf. uon t r a n i i t i 0 e n «erben
»eben bann mit bem öflt., menn fie, ganj al$ Slbjeftioe gebraud)t, nid)t foiuofjl eine Jpanbiung
ober XtKittgfett in einem bestimmten Salle als tnelmeljr eine banernbe (iigenfdjaft (ftäfjig*
teit, öteneigtijeitj bcjeidjnen. 33äf)renb bemnad) in bem Safre: Homo glorüo/i appetens saepe
a virtutis via deHectit bie ©orte gloriam appetens $u überfein finb „wenn er nad) JHutjm
Ürebf, beiftt ber Saß: Semper gloriae appetentes fuistis „im* feib ftetä nt^meuerig gewefen".
Cd Dionysius cultr«/« metuens tonsorios („weil er — fürd)tete") caudente carbone sibi
adurebat capillum ; bagegen homines \egum hxdiciorumque metuentes „teilte, u>eld)e Qfcfeb
unb Q*erid)t ju fdjeuen f)aben". Hannibal aestu-v et frigori* patieus fuit „.£>. fonute $ibe
unb Äölte gut ertragen, mar gegen §tye unb Äältc abgehärtet". Illud mare navigation/s
impatiens est. Sumus natura appetentissimi honestat/». Nemo amantior domini est
quam cania. Qui sunt saneti, qui religionton colentes, nisi qui meritam dis immor-
talibus gratiam iustis honoribus et memori mente persolvunt? Epaminondas adeo fuit
Verität/* diligens, ut ne iooo quidem mentiretur. Flaminius consul ferox erat et non
modo legum, sed ne deonnn quidem satis metuens. Quidam virtutem ob eam rem
laudaverunt, quod efficiens („Sdjöpferin") esset volnptnt/s.
?lnm. Shtänatjmen non btefer SHegel finb feiten, j. 58. Te natura excelsum quendam et
humana despicientem gennit. Tibi, nt aequum est, civi amanti patriam, omnia ex-
ponara. Si quisquam est timidus semperque magis adverso* rerum exitic* metueus
quam secnnd'tf, is ego sum. Memmius orator argntus, sed fugiens non modo di-
cendi, verum etiam cogitaudi laborew.
$6. 1) Sophistae, quos ostentationis vel lucri causa philosophatos esse con-
stat, arrogantius iudicabant de rebus, quarum erant ignari; nam non
modo artium litterantmqne intellegentes, sed etiam rei publicae gnaros
et iuris (ob. iure) consultos haberi se volebant. 2) Attica antiquis tem-
poribus lrequens fuit homim&tts, sed fere inops frument* frugttwque,
fertilis antem oleae et tici. 3) Ancus Martins, qui pacis amans ille
qnidem erat, sed impatiens iniuriarum, bellum intulit Latinis, quippe
qui priori potentiae memores süperbe respondissent. 4) Quia verum
urbanarwm omnino imperitus sum, te oro, ut consilii inopem me pru-
dentia tua adiuves Varronique, quem tut studiosissimum esse audivi,
litteris commendes. f>) Laborw fugiens tu es officiaque neglegens atque
idem tu» nimis amans dissimillimusque fratns, qui aliorum utilitat/s
studiosior est quam suae. Ii) Dionysius inter cives suos amicor?(w tarn
inops suaeque sibi improbitat/s tarn conscius erat, ut insidiarum metu
corpus peregrinis sateÜitibus stiparet. 7j Alii naturam censent esse vim
quandam rationw expertem, alii vim partieipem ration/s atque ordin/s,
cuius sollertiam nulla ars, nulla manus, nemo opifex consequi possit
imitando. 8) Cum complures Romani nobiles coniuration/s Catilinariae
partieipes fnerunt, tum Crassus eins (ob. ei) videtur conscius fuisse.
9) Quo pauciores (ei) sunt, quibus confidere possis, eo pluris eos facere
debes, quos tui magis quam sm commodi amantes esse atque timoris
et cupiditatis expertes, si quid vitii in te deprehenderint, vituperaturos
esse credas. 10) Quid istis militibus faciemus, qui laborum insueti atque
omm's diseiplinae, omnts modestiae fastidiosi nullius rei avidi sunt nisi
praedae et rapinae?
67. iöei ben Serben (id) erinnern unb oergeffeu: meniiuisse, reminisci —
Stenge, tat. 9tepetitorium. 7. «utl. U. 5
Digitized by kjöOQle
oblivisci fteljt bie ^crfon im @en., bie Sacfye im ®en. ob. 2(cc. Recor-
dari „fid) erinnern an" Iwt bic 6ad)e regelmäßig im 21 cc. (bteiorilen mit de.
flan.s uerdnjfU im Okn., Cic. Pi». 12), bic ^erfüll regelmäßig mit de c. abl. bei
fid). Meminisse {commeminisse) in ber ^Bebeutung „ich, fann mid) nod) jenura<
bes entfinnen, ben id) einft perfönlid) gefannt Ijaoe", regiert ben 9 cc. ($)«
Pronomina Dteutr. /ioc, t'Wud, foroie nmlta, omnia, alia etc. bürfen bei
biefen Serben nur im 21 cc., nie im ®en. ftetjen, cf. 29, c). cf. Non omnes pos-
sunt esse Scipiones, ut urbiuiu cxpugnatioin«, ut pcdestres navale.sque pugnas. ut bell
a se gesta triumpho.*que recordentur. MhorUM mcmini. nec tarnen Epicuri licet obli-
visci. Divico Caesarem hortatus est. ut pristinae viitut/* Helvetiorara reminiseeretur.
Alcibiades lacrimans benevolentiam civium ncrepit reminiscens pristini temporis acei-
bitateiH. Homines interdum res praeclarissim«* obliviscuntur. Est proprium stultitiae
aliorum vitia cernere, oblivisci suomm. Officia debet meminisse is, in quem collata
sunt. Petimus. ut de suis liberis aut parentibus recordentur. Homo improbns aliquaudo
cum dolore Hagitü</v/m su^mm rccordabitur. Antipater ille Sidonius, quem tu probe
meministi. Cinnam meraiui, vidi Sullam. — (gin gailj 5 II f älligeS „fid) erinnern"
Ijeifjt venit mihi in meutern „es fällt mir etroas ein", weldjeS geroöb,nlid) uu
perfönlid) mit bem ©en. oerbunben wirb, wenn berfelbe ein ©ubftantio iß,
3. Venit mihi Plaiont." in mentem; quotiescunque gradnm facies, totiens tibi tu-
anv» virtutn»« veniet in mentem. perfönlid) n>irb e3 geroötjulid) nur bann
fonftruiert, roenn ber ©egenftanb, beffen man fid) erinnert, ba$ Neutrum
eine§ ^ronomenS ober 2lbjeftioS ift, 3. Hac- omnia tibi venire in men-
tem. Quae mihi vemcbant in mentem, existimavi nie ad te oportere scribere. Ct
jebod) oud) (bei (Sic, ü'w. u. a.) : Huius rei actio in mentem maioribus nostris non venit.
Quaerenti mihi non modo certa res nulla, sed ne gen/<j quidem litterarum usitatt"
veniebat in mentem. Non venit in meutern pugn« apud Regillum lacum? Cic. Caeciw.
40; har. resp. r»5. — „^emanbeu au etwa 3 erinnern" tjeifjt moiiere
(flaffifd) ho.-hit feiten), admonere, commonere, commouefacere aliquem de re,
feltener alicuitts rei, 3. ÜB. Legatos miserunt, qui tyrannum foederis Kornau/ admonerent
('atilina alium admonebat egestat/*. alium cupiditat/n swie. Ipse te veterk* amicitme com-
monefecit. In ea epistula de aede Telluris me admones. De proelio antea vos invitus
admonui. Quis venit, quin is unuquoque grndu de nvaritia tua commoncretur V —
„Oemanben oou etwas ben ad) richtigen " aliquem eertiorem facere
alicu ius rei ober (häufiger) de re. »(Sin er Sadje (£rwäb,nung 1 1| u n "
mentionem facere (habere, inferre, movere) alicuitts rei ober de re, tju
weiten aud) meminisse alüuius rei ober de re, j. Caes. b. c. 3, 108, 2).
9lnm. 1. „«finnern an ettoaft", otme S^iebung auf eine $erfon, weldje erinnert wirt,
3. „3* will nid)t an jene 3eit erinnern" &fifet memoriam rei renovare, repetere, e.r-
citare ; in bem Sinne „ c v 11» ä b n e 11 , b c m e v f e n , a n m eilen" (3. S8. von «djriftiteüVni
commemorare, dicere: „jemanbem etwa* in* ÖJebäd)tni<< juvüdrufen" aliquid in i»em<jrla»<
täteunu rediqere. redurere ob. aliquem ad memoriam rei excitare; Mfld> an etn>ü«> er
iunein, fid) ettoaS inA ©ebädjtni* .utriirfrufen" cf. 227, «Inm. 2.
?lnm. 2. Sleminisae „nod) im (Mebäd)tni3, in bei Qthtneruug haben" = memoria teuere,
utftrfotfai; — rem in ine i „fid) loicbev beginnen auf" = in memoriam reducere, memori»
repetere, &vafttfi$n'loxto&«i : recordm i ,,[\A] loieber uerflegemväiligeu, um mit üeilimtimf
be^ .^eijen* babei 31t omucilen". Cf. Equidem memoria leneo. qualis Ligariaa fu«ril
erga te, sed parum est me hoc meminisse; spero etiam te, qui nihil oblivisci soles
nisi iniurias. reminisrentem recordari. — Admoneie, commonere. commone facere „tx
innem" im 'Sinne von „auf etwa? aufntcttfam mad)en, 311 bebenfen geben, mantenb bin-
meifen auf", um auf jemaubeS Gifenucn gu luirfcn, bagegen Iwrtari, adhortari, rohoriari
„ermuntem, antreiben", um auf jemanbem ÜvMOeu unb ßntfri)lnfe 311 loiifen.
88. QJei ben «erben be§ 3^ä<S«tö nnb ^O^teitÖ (aestimare, uutlanifd) existimare un&
petußre, facere, ducere, putare), foioic bei esse, fieri, haleri „wert fein,
gelten" fteb,t ber Gen. pretii auf bie grage „wie b,od)?* bei ben aUgcmeineii
Digitizexj by Google
— 07 — 89.
2Bertbe$eicf)nungen magni (uidjt multü), plaris (nidjt maioris ober magis!),
maximij plurimi, parvi, minoris, minimi, tanti, tantidem, quanti, nihili,
5. 9. Quant/ quisque alios facit, tanti solet ipse fieri. Voluptatem virtus minimi facit.
Commi regis virtus in Britannia niagu/ habebatur. Agere considerate plnn« est quam
rogitare prudeuter. Magni mihi eruut tuae litterae. — Über ben Ablatims pretii cf. 107.
8nm. 1. „Sdjüfoen, achten" im Sinne von „bodjfdjätyen, bod)nchten" heißt nicht
aestimare (= abfdjä&en, tarieren), fonbem magni aestimare (facere, dneere), bei ^3er^
fönen häufiger colere, diligere, revereri, observare aliquem ober multum tribuere ali-
cui (et 476, 2). — SRan fagt nihili facere (habere, pendere, esse), aber gewöhnlicher
pro nihilo, befouberi im etbifdjen Sinne.
■Jlnm. 2. 3Werfe bie ber Umgangifpracbe entlehnten (familiären) Sluibrüdc aisis (pili, flötet,
uauci, teruncii) non esse ober non habere, facere, pendere „feinen Jpcller, feinen Schuft
$ulr>cr n>ert fein" ober „feinen Pfifferling »ert achten". Stucf) aequi btmique ober aequi
boni facere ober boni consulere „ehuai gut fein Iaffen, an etroai nid)t mäfcln, für recht
unb gut gelten Iaffen, aufrieben fein mit ehuai", j. Si vos cura eins civitatis non
movet, nos aequi bonique faeimas. — Tanti est „ei verlohnt fid) ber 9Jcühe", tanti
mihi est „ei ift für mich ber s)JJül)e wert" ■'ober ironifd) „ei ift mir ganj gleichgültig, ich
lajfe ei mir gern gefallen"), bei tficero nur mit einem Snfmitfo ali Subjeft tunbunben,
,V Kst mihi tanti huius invidiae tenipestatem subire, dnmmodo a vobis huius belli
invidia depellatur.
?lmn. 3. Säcnn üon ÜJelbmerten bie Siebe ift, »erben bie obengenannten Serben ganj »ie
bie Verba bei Äaufcni unb Vcrfaufeni (cf. 107) fonfrntiert, namentlich aestimare
unb putare in ber ©ebeutung „abfd)äpen, einen preii beftimmen", $. 93. Si sapiens aliquis
miser esse possit, ego virtutem non magno aestimandam putem. Si callidi rernm
aestimatores prata et areas quasdam magno aestiraant, quant/ est aestimanda vir-
tus? Lis quiuquaginta taten t/.« aestimata est. Denari/.« quadringent/.1* statuam illam
putavi. l'ian fagt in biefem ftafle aud) mit ?l b u er bi en levtter, ietius, tenuUer unb rare,
bene, uravUer („niebrig" unb „hod)"> altqnid aestimare (cf. 107, ?lnm. 1).
89. $er fogenannte (Jen. criminis ftetjt bei ben Serben „anfingen, UffttjuIDigcn,
gericfylid) Gelangen, überführen, verurteilen, rreiftredjen" {Verla forensia),
als: accusare, arguere, reum facere, — (inensare, insimulare, criminari
nur in aufjerge ridjtlidjen U*ert)ä(tniffen) —, arcessere, citare, postulare,
{legt) ayere cum aliquo, diem dicere alicui, itt ins ober in iudicium vocare,
convincere, coa'rguere, damnare, condemnare, tnadinafjiid) iudirare, j. ©. Liv. 6,
u, 3; 26, 3. 8, tmhpurgure 37. 28. 1 , absolvere, feltener liberare u. ä. dergleichen
©enitioc ftnb: sceleris, peccati, malefieii, iniuriarum, caedis, parricidii, furti,
peetdatus (ob. pecuniae publicae) „wegen Unterfd)leif$", faharum tabularum
„wegen lUfnnbenjäl|d)ting", maiestatis „wegen ^lajeftätSbeleibignng'', repe-
tnndarum „wegen Qsrpreffnng", perdneUtonis „wegen £>od)t>errat§", captae
pf-cuniae „wegen $efted)itug", ambitus „wegen 3lmt$erfd)leid)iing'', rei vapi-
talis »wegen eineS iianitalüerbredjens", sacrilegii „wegen £eiligtnms^)änbnng'',
proditionis, capitis; ba3ii bie Flamen üon S*e()levn ober 3d)wftd)en wie: ava-
ritiae, itt'tjletjentiae, temoritatis, hnprobitatis, ignaviae, levitatis, vaiiitatis,
impietatis U. ä. — Senn ber Qegenftanb ber Auflage ober 'öefdjulbiguug burch ein S8er*
bum anqcgeben ift, ftefit bei arcusare ein Saß mit q\fxl, bei nr>/uere unb insintulare ber
3«finitiü (cf. 370).
%nm. 1. 9iad) ber Sinologie toon rotivitiri alieuius rei fagt man oud) aiadiflaffifdi) teneri
alieuius rei „einer Sadjc überführt fein, fid) fdjulbig gemadjt haben", ,v ^. cupiditatis.
repetundarum (bafür flaffifdj in re, ^. !M. in raanifesto peccato); — nad) convictus
alieuius rei finbeu fid) aud) mmpertus, man i fest w, twxius, innoxius, insons, suspectus,
rem u. ä. mit bem ÖJen. nerbunben, j. ty. sceler/.v manifestus, probri compertus, cri-
min/v innoxius, culpac insons. facinoriv reus. — Voti tlamnari (eigentlid) ,,^ur SÖfuug
bei ^elübbei verurteilt »erben") geioiimt bie ^ebeutuug uon voti compotem tieri „feinei
"öunidjei «emähruug erreicht Ijaben" (Liv. 7, 28, 4; 10, 37, 16; Nep. Timol. 5, 3>.
?lnm. 2. Statt bei (^enitiui »erben bei mehreren Verben aud) ^räpofitionen gebraud)t,
nm liäufigftcu de, ^. v3. Postulare <U- maiestate, de repetundis; damuare de venefieiis,
de alea; nomen alieuius deferre apud praetorem ober apud iudices de parricidio.
5*
Digitized by Google
de ambitu; absolvi de praevaricationc ; (accusare inroplcr iniuriaaj. iDtan jaflt ftct5> de
vi unb inier sicarios (j. Ü*. accusare). Contincerc fleht nidjt feiten mit in, j. 3*. in hoc
scelere, t« pari peccato convictus.
9lnm. 3. Sei accusare, incunare, damnare, arguere. coarguere u. a. finbet, befonbr.* in
n u fj e v g c v i d) t ! i d) e n Skrfrältniffen, aud) eine anbeve Hujfafitntg ftatt, inbein biefelben mit
bem 9( c c. ber S a d) e imb bem Ö e n. bev $ c r f P n ober mit tan b 1 c | c n H c e. ber S a * e
l»eibunben iperben, j. Inertw/// accuso adulescenttum ; coar^uit errormi eorttm, qoi
ita putarunt; non nostram perfidm»/ coarguisti, sed indicasti tuam; frustra negle&eu-
Üam mm tu ineusas.
tltttt. 4. Statt be* einfachen (i*enitiüö finben fid) Mitteilen aud) bic tfbl. crimine, nomine,
lege, (iwlicio, arelere, causa) u. ä. mit einem ©cn. ober attributiven «bj., $. AÜqueiu
ambitu* crimine arcessere ; servos nomine sceleris coniuratiouisqne daranare ; aliqaeia
iwiirü) capitis aroessere; lege repetundarum citari, Miltiades Pario crimine est ac-
cusatus; ego hör uno crimine {— haias unius rei crimiue) illum condemnem ne-
cesse est.
Vlnm. 5 Die 2 traf r, $u tueldjer jemanb nenn teilt mirb, fleht, wenn fic beftimmt bureb ein Bub*
ftantiu mit ober ohne ftabl angegeben ift, in ber Siegel im UIL, & Decem milifnis aens
damnatus est ; fo ftet$ bei bem Serbum multare „beftrafen" (aliquem morte, rxiiio, viu-
culis, pecuniä, front*, tertia parte aori „uerurteilen §«"); — ober bei unbeftimmten
(Delbftrafeit (allgemeinen S8citbe,y:id)nungcn | ftebt ber Öfit., wie tanti, quanti, rluplt,
quadrupli, octupli, minoris damnare. — i'fan fagt pecuniae ob. pecunia damnare
„ju einer ©elbfrrafe oerurteilen" ; capitü unb ifeltener) capite damnare „jum Xobe vc\-
urteilen* ; capitw» absolvore woon ber ÜobcSftrafe freifuredicn" : capiti» accusare „auf Öett
unb i'eben auflagen". 9Äan meibe burdjaud morte, morti, ad mortem damnare. — M
ber Äaifeijeit fagte man conderanare ad bestias „jum Mampfe mit wilben iieren", ad metalla
ob. in tnetallum „$ux Wrbeit in ben ^ergmerten unb Stetnbrüdjen", ad (in) opus publicum
„$ur Äarre", ad extremum supplicium. Ättbcre Strafen erforbern anbere ÄuÄbrurfSnKi'Vn.
j. S*. Damnatus et in vineula coniectus est „er mürbe 31t Gkfängnid verurteilt" ; hae<
in tue poena constituta est, nt rem restituerem „teil mürbe jur £ciftung uon Sdwben
erfafc verurteilt". — Werfe aud): Solo capit« sanxit, si „Solou feble Jobeäitrafe baraui,
wenn* ; ignominia, supplicio sancire aliquid „etioaS bei Strafe bev Gbrlofigfeit, bei $ob«-
ftrafe unterlagen"; leg? Cornelia damnari „auf OJruub bcS cornelifdjen ©efe&e« oerurteil!
werben".
90. 1) Phocion Atheniensis, vir maxima morum iutegritate, seuex octoginta
annorum proditionis accusatus, qnatuqnam multi, qni magna eius erga
rem publicam merita (ob. ©en.) meminerant, eius miserebantur, tarnen
indicta cansa capitw (ob. capite) damnatus est. 2) Quauta fortunae in-
constantia Bit, reputanti ciü in meutern non venit Croes/, qui cum regno
orbatus in rogum esset impositus, magno cum dolore de Solone recordatus
est omnibusque eisT quae sapientissimus ille vir de rerum humanaruni
inconstantia dixerat ? 3) Avus meus, quem quin tu qtioque probe me-
mineris non dubito, maiestat/s accusatus iudicibus quaerentibus, num nihil
oblitus esset eorum, quae illa nocte dixisset, sibi tanti non esse ait ad
istam quaestionem respondere. 4) Res adversae etiam eos dei (ob. de deo)
admonent, qui rerum prosperitate tlorentes eius oblivisci solent. Multis
hominibus difficillimum est in rebus secundis sui non oblivisci. Dor-
mientibus nobis interdum ea in mentem veniunt, quae vigilantes vel
vidimus vel feeimus. Tarquinius Etruscos de veteribus ininriis a populo
Romano aeeeptis admonuit. f)) Quam multortou scelerton homo nnper
comprehensus teneatur, incredibile est dictu; nam multis testibus et furt/
et de vi et falaarum tabula?*?(»j et repetundarttwi et caedis et de vene-
ficiw et multi« aliis crimin?6i/^ convictus est. 6) Ab adnlescentia milii
j>ersuasi nihil esse in vita plur/s faciendum gloria virtuteque, in eis
autem persequendis omnes cruciatus corporis, omnia pericula mortis atqne
exilii parvi aut nihil/ pendenda (ob. pro nihilo ducenda) esse. 7) Ab Athe-
Digitized by Google
69 —
91—92.
niensibus non pauci viri optimi, qnorum potentia suspecta erat, aliquo cri-
mine rei facti et iuinstissime magna pecnnia vel exilio aut capitis (ob.
capite) condemnati (ob. morte multati) sunt 8) P. Licinius Lucnllus,
qnem supra commemoravi (ob. ctuus memoriam supra repetivi), Romam
reversns peculatus arcessitos et (facinom) convicttis non pecunia, sed
exilio mnltatns est. 9) Iterum illud vos commoneo, quod oblivisci non
debetis, plum esse iniuri«« oblivisci quam ulciscL
91. Sei ben Ömperfonalien piget, pudet, paenitet, taedet unb miseret (oerein^ett
miseretitr unb veretur) ftefyt bie $erfon, rocldje bic ©mpftnbung Ijat, im 21 c c,
aber ber ©e^enftanb, roeldjer bie (Smpfinbung erregt, im © e n. , Multo« ho-
min« infamiac suae neque pudet neque taedet. üeminat peccatum, quem delicti non
pudet, Me non solum piget stultitiae mea«, sed etiam pudet. Numquam suscepti negotii
evm pertaesum est. (Qaando te nostri et rei publicae miserebitur = miserebit ?). Sa-
pientia semper eo contenta est, qnod adest, neqne eam nmqnam sni paenitet. Me
miseret tui. Numqnam primi consilii deum paenitet. Decemvirorwm Romanos pertae-
sam est.
Snm. 1. Statt be* ©enitiü* fann aud) ein 3tlf inltlv ober ein Safe mit quod folgen, $. ®.
Non me pndet fateri nescire, qnod nesciam. Non me paenitet risisne, qaoniam ita
rixi, ut non frostra me natnm existimem. (Cyrenaicos veritum non est in volup-
tate snmmnm bonum ponere.) Numqnam me paenitebit, quod a me ipse non de-
scivi. — Senn bie genannten Serben in 9lbbängigfeit oon einem SHobalherbum (tute
posse, debere, solere, indperey desinere, vitieri u. ä.) in ben 3nfinttit> treten muffen,
fo gebt ifjre unperiönlidje Äonftruftion auf ba* vJDiobalocrbum über, 5). „3br fdjeint jene*
Verbrechen $u bereuen" illius sceleris vos paenitere viderur. Vitae me taedere coepif.
Levitatis te paenitere ineipm* „fange an ju bereuen". Pauperum nos miserere debet
„mir muffen SRitleib beben".
?Inm. 2. Me pw/et alieuiun heifit aud) „ich febäme mich bor jemanbem", 3. 33. Me pudet
deoru/n hominumque. Te mnnieipiont/// non pudebat.
flnm. 3. Ta* Neutrum eiltet Pronomen* ftef)t bei biefen Serben nicht im ®en. , fon*
bem al* Subjeft im 9?om., SB. Sapiens nihil facit, quod paenitere possit. Sequitur,
ut nihil paeniteat (sc. eum), nihil desit (sc. ei), nihil obstet. Cic. Tusc. 5, 81 u. 53;
inv. 2, 43; de or. t. 40. Liv. 8, 4, 3. — $a* WerunbtDitm bat bie ^Jerfon im
Tat in bei fid), $. 5?. Consilii nostri nobis paenitendum est. Som (Herunbium fommen
üerein ;e: te formen »or, SB. vis paenitewft „bie 9teue" ; multitudo ad pudem/um et
vigenrtum indneitur; pudetvb oulpam minuere. 'Ter boUftänbige perfönliche Gebrauch
biefer Serben fummt ganj »ercinaclt üor, 3. S. Liv. 36, 22, 3; Cic. Phil. 12, 7.) Cf. aud)
303, 9lnm.
?tnm. 4. Statt be* unperfön liehen miseret me alieuius fann man aud) ba* pcrfönlithc $c»
ponen* nisereor c. gen. gebrauchen, 3. S. Eorum miseremur, qui propter fortunam,
non propter malitiam in miseriis sunt. Miseremini aliquando sociorum. — Bon
misereri olieuiu» ift $u unterfebeiben miserari (commiserari) aliquid „etwa* bebauern,
bejammern", $ SB. Coramunem omninm nostrum condicionem satis miserari non pos-
sum. Commiseratus est fortunam Graeciae.
?lnm. 5. „^ufricDfit fein mit etwa*" fann nur bann burd) conlentum esse re überfe^t
werben, wenn e* ben Sinn bat „fid) mit etwa* begnügen"; bebeutet e* aber „lobeub
anerfennen", fo ift eö burd} proltare ober lawfare ober mihipUtcet ober >ielectari (in)
re au*3ubrüden. Werfe aud) facile patior unb me non paenitet = „id) bin wohl juf rieben",
£. Sapientia semper eo contenta est, qnod adest, neque eam unquam sni paenitet.
Me novi statns rerum paenitet. A senatu quanti fiam, minime me paenitet. ftnalog
beifot „unjufrieben fein mit etioa*" im Sinne non „mi&üergnüat fein über etwa*" impro-
bare, mofeste ferre a/iquid, mihi displicet aliquid, ober e* wirb burd) me paenitet rei
auegebriidt.
!>2. $ei iiiterest unb refert (entftanben au* rei-fert) *e£ ift oon 3Bid)tigfeit
(3Sert, Sebeutung) für jem.#ed liegt im Qntereffe jemanbeS, e§
mufj jemanbem baran gelegen fein, e£ fommt bavauf an" fte^t:
») bie ^erfon, roeHer an etroa§ gelegen ift, im ©en., 3. patrw interest,
omniw/// intererat; aber ftatt ber C^entttDC ber e r f 0 n a l pronomina mei.
Digitized by Google
iui, sui, nostri, vestri treten bie 3lblcttiue bei* ^of f ef f iopronomina mea,
tuä, soä (nur bei ffiefieiiuität, fonft eins ober UHus), nosträ, vesträ ein. ($&
nosträ omnium. vesträ omnium fogt man omnium tvtstrutrt. otnnium ve^trum, cf. 225.1
Stillt. 1. Refert bat tjorhft feiten einen (»cn. ber <|3erfon bei fid) (Liv. 34, 27, 6; 40, 34,
10; Sali. lug. 111, 1); häufiger wirb e$ mit meä, fuä, sui, nostri, resträ, oerbunben.
Jtnui. 2. ©enn |U ber ^erfou, lucldjer an etwas gelegen ift, im Teutfdjen noch eine Äppc =
fition gefügt wirb, fo tritt ftatt bcrfclben im v'atciniicben ein fRelatiuf afi ein, $, ^.
Mea, qui pater sum, interest „mir alä Sater liegt baran"; Ciceronis, qui consul erat,
multum intererat „bem (Siccro als Jlonful lag Diel baran". Cf. Cic. pro Salla 79.
b) bie Saejje, an ber jemanbem gelegen ift, fann nid)t bureb, ein Subftantiu
anSgebrücft werben (cf. jeboeb Cic. Att. 3, 19, l), fonbern entroeber:
1. bltrrf) boJ 9Ulltmm eine§ ^rononteng, 93. Hoc vestra maxime inter-
est; id mea minime refert; Ulm! tua magni interest; non adscripsi id, quod tna
nihil referebat (cf. 2!), *?lnm. ö);
2. bnrd) einen infinit in ober (bei oerfdjiebenem Snbjeft) bnrd) einen
Act: C. inf., j. Interest omnium recto faeere. In sole lucernam adhilvre
nihil interest. Vestra. iudices, maxime interest non ex levitale testinm caus">
honestorum hominuiu ponderari. Magni mea interest nna w,s esse. (3><m $u
mcilen and) bei gleid)em «ubjeft ber Are, c. inf, fleht, geigen Stellen tute Cic. Verr.
3, 147; Clnent. 149);
3. bnrd) einen inbirefJtcn gra gefeit}, iV<& Non refert, quam muitos libros.
sed quam bonos habeas. Postrema syllaba brevis an longa sit, ne in versn
quidem refert. Nihil mea interest, quid de me homines imperiti loquautur,
4. feiten buref) einen 9Ibftd)t§fat} mit ut ober ne, wenn bejeirfjnet »erben
fotl, betfj bie s$erfon einen (Sinflnjj auf bie $erroirflid)ung be§ ^nterejfe*
beabfldjtigt, iV 33. Illud mea magnopere interest, te ut videam. (Cic. Att. 11.
22, 2; Fam. 12, 18, 2. Liv. 40, 34, 10.)
«um. 3. 3>ic «acbe, in $infid)t auf welche ctroaS tum &Md)tigfcit ift, hebt mit ad. J.
All discendum magni interest, quibus magistris utare. Magni interest ad decus et
ad laudem civitatis res praeclaras litteris contineri. Caesar magni interesse ad opi-
nionem Galliae existimabat, si quid esset in bello detrimenti aeeeptum, id brevi
tempore resarciri. (flutfnahmSmeife fiubct fid) auch ber (»en., Cic. fam. 4. 10,
2; Mur. 4. Caes. b. g. 2, 5, 2.)
c) 2Bie »icl ober roie roenig an einer Sadje gelegen ift, wirb enttoeber bind)
bie (aboerbinlen) ÜReutta multum, plus, plurimum, tantum, quantunu
aliquantum, nihil, aliquid, minus, Minimum, — ober burd) bie 9lbocr =
bien magnopci'o, magis, maxime, vehementer, partim, minime, tantopere,
— ober bnrd} bie ©eni tiue be§ greife § magni, permagni, parvi, m-
hili, tanti, quanti, pluris aii3gcbrücft.
Hitnt. 4. Interest alieuins ,,c$ ift jemanbem baran gelegen, liegt in jcmanbeS ^ntcreffe" fdjliept
bie ^ejeidmnng einer geiftigen Teilnahme ober eincä ^ntcreffe* ein, mäbrcnb refert wt«S
lommt borauf au, eä ucrfdjlägt jemanbem" fid) auf eine faftifd>c v#ebcutfamfcit bc^tetjt. '^e-
fonber£ häufig finb bie ^enbuugen nihil refert „cS ift gleichgültig, ohne Gelang* unb quid
refert „n>a8 fommt barauf an ?" mit abhängigem ftragefa&c. .^at aber bie bcutfdjc Si^enbiuni
„ci ift jemanbem baran gelegen" ben ©hin „c$ liegt jemanbem am .^erjen, jemanb läfjt c-:
fid) angelegen fein", fo ift fie burd) nlicui curae. ober a>rri% est, aliquis toborat ober vp(-
mm dnt ober id ogit, ut (ne) ,yt iiberfe^cn.
1 ) Quem nec piier?«« laboris nec virtiw officii suseeptt piguerit (ob. per-
taesnra fnerit), is senex faetns laeto atoimo annos praeteritos (ob. ®en.)
meminerit; cuius aiitem nec bonas artes disc^e nec animum excolwt;
interfuerit, frustra aliquaudo, ut amissa pneritia redeat, optabit. 2) Te
pudeat profiter i nihil tua interesse, utrum laudere a magistris an vitn-
perere; nam dissoluti omnino est diseipuli putare, qnid magistri de ipso
Digitized by Google
- 71 -
93.
sentiant, nihil referre. 3) Eventu bellormn Persicoram monemur ad
bella gerenda minus referre, quantae sint copiae quam quales. 4) Mea
qnidem sententia null nur rei brevi magis nos taedet quam inertiae nec
ullum certius est praesidium quam industria, ne (quid) faciamus, quod
nos pudere aut paenitere possit. 5) Hoc pro certo licet dicere, Graecos,
nisi et Cyri et suimet ipsorum eos puduisset, illum secuturos non fuisse.
6) Ciceronem exulantem paulatim spes reditus in patriam erexit; nam
satis multi amici fautoresque ei erant, quorum civem Optimum restitn/
magnopere (ob. multum, magni) intererat; et populum Romanum ipsttm
paulo post facti paenitere coepit, cum intellexisset, qua violentia atque
criminibus Clodii, hominis insolentissimi, Cicero patria expnlsus esset.
7) Theodoras, philosophus non ignobilis, cum rex Lysimachus crucem
ei minatus esset, nihil sua interesse (ob. referre) ait, humine an sublime
putesceret. 8) Ad dolorem patienter ferendum maxime-(ob. plurimttm,
permagn*) refert cogitare, quam sit honestum; nam natura nullius rei
appetentiores sumus quam landis. 9) Nicias non dubitavit, quin populum
Atheniensem expeditioms contra Syracusanos Alcibiade auctore susceptae
brevi paenitere coepturttm esset. 10)Nnntio allato tribunum domi suae
mortuum esse inventnm patres gaudinm plebem celare non potuerunt:
neminem eoram c&edis factum paenitere visum est.
Sorbe m er f ung. $cr ^Ibfattö, wcldjer ben meiften «pradjen fremb ifl, fiitbet im VakU
niidjcn eine fefjr au?gebcf)nte Sfnmeubung. 3m allgemeinen briieft er abucrbialc ^3 e f t i m =
m » n g c n aus, b. b. foidje bei einer 3adje ober ftanbluug in SBctradjt fommenbc Umftänbc,
iwldje nid)t in einem objeftioen SJcifyiltniffe $1 benfen finb. 3m $cutfd)cn werben biefe bc-
^Icitenben llmflänbc meift burd) ^räpofitiuncii („mit, burd), bon, an, in, an*" *r.)t ,}it
weilen aud) burd» anbere Äafn-3 mtebergegebeu. — $ie Wrunbbcbeurung bc$ 9lbl. ift bic *[\u
gäbe ber JHiditung auf bie frrage wober? Don wo? (Abi. separativng). $a aber ber ?lbl.
bie ftunfiioncn $weier werteren gegangener Äafu$ mit übernommen fjat, nä'mlid) be« Sofortbild
(auf bie ftrage mo?) unb bei ^nftrumentnltö (auf bic ftrage womit? wob urd)?, cf. 24
9- C>, fo entfielen brei ?lrten biefeä Äafu«:
A. 23ober? B. So? C. Somit?
Abi. seixirafivtu. Ahl. localis. Ahl. instrumeiitalis u. wociatitu»,
lieie finnlidjen ©runbbebeutuugen finb jebod) in mnnnigfaitigftcr Seife auf geiftige 33er
twltniffe übertragen. 3m allgemeinen wirb ber ?tbl. in finnlidjer iBcbcutung mit ^räpo-
Fitionen, in übertragener Scbeutung ofjne ^räpofttionen gefefct. 3ur (Erleichterung ber
Überfidjt fügen mir ju jenen brei ftnnlidjen Kftett beä 9lbl. al« oiertc 9lrt ben fogen. Ahl
catme b^u:
A. 1. 3)er eigentl. Abi. separativus auf bic fttage motjer? oou wo? ftch,t meift mit ben
^räpof. ex, de, ab, 5*. patria (ex patria) cedore, loco (do loco) movere, ineepto
(ab iueepto) desistere. — Gr wirb übertragen altf
2. Abi. originis bei ben Reiben bes (Entfielen* unb QJeborcn werben* mit ober
o f) n e bie ^räpof. ex, de, ab, 3. !Q. Mercurius Iove et Maia natus, nobili loco ortns,
ex 8erva natu«.
9. Der Abi. mensurae bei ben Serben be§ © d) ö & e n d , beurteilen?, TO e f i e n ä auf bie
Jjrage wonach? ober bei 2?e$eidmung eineö UnterfdjiebeS auf bic &rage um wie
oiel? fte&t gemöljnlidj 0 f) n e ^häpof., 3. 8. Magnos homines virtute metimur; annns»
solis reditu describitur; decem pedibns altior. — Ginc cigcntümlidjc ^Ibnubeiung
biefc«? 9lbl. ift bei Ahl. mmparativus, ber bei einem Äomparatioe ftatt quam c. Nona,
ober Acc. ftct)t, 58. Qnis eloqaentior fuit Demosthone?
4. Xer Abi. limitationis giebt eine ^efd)ränfung auf bie ftrage in weldjer ^e^ieb.uug?
Ijinffdjtlidj weffen? an, um ju bejeidmen, baft ein Urteil nidjt allgemein, fonbem
Digitized by Google
nur in einet beftfmmten 3?üdfid)t gelten folle, j. 8. Nemo ei par est eloquentiä; de-
bilis pedibns manibosque ; maior natu.
B. 1. Abi. localis auf bie ftvogc wo? fteljt f oft immer mit ber ^väpoi. in, j. 2?. Terra mari-
que, tota nrbe. (in silvi*. in monte, in lacnbus). — Gr mhb übertragen auf bic
^eit al*
2. Abi. temporiH auf bic ftrage wann?, bei faft ftet« otjnc in )ter)t, 3. 5». Hierae, inse-
qnenti nocte, illis teraporibns.
ftllin. Ter C*cbraud) bc$ 1 0 f a I c n unb temporalen 91 bla tiud wirb im folgenben "Otbidinitie
(111 ff.) bctwnbclt lucrbcu.
C. 1. a) Ter cigentl. Abi. instrumental in bient jui Angabe bc* Stiitel* unb Scrf^cugc*
auf bic tVvagc womit? woburd)? Skun eine Sadjc al* Wittel ober ©cit^cug bc=
.^idmet wirb, fo ftcfvt ber 9161. oljnc ^räpof. ; ber pcrfünlidK Urheber ftc^l bagc^cn
mit ber ^räpoi. ab auf bic ftiagc uon mem? burd) wen?, 4. 93. Ocalis cernimns;
piseibus se alere; Carthago a Scipione deleta est. — b) 35er eigen«. Abi. Rociativa*
ein 3"f ammeuicin, eine Begleitung bc^cidmenb, ftcf)t faft nur mit ber %;iäpp'\
rum, i. ©. Veniemus cum araico. — Ter Abi. Instrumentalis (unb sociativns) wirb
übertragen als
2. Abi. modi auf bie ftragc womit? wie? mit ober ohne bie ^räpof. r«i»,j 3?. Aequo
animo mori; cum celeritate accurrere ; maxima (cum) celeritate fugere.
3. Abi. qualitatis *ur Bejcidmung einer Gigenfdjaft ftcljt ol)nc $:äpof., aber ftci> in
SJerbtnbung mit einem abjcftwifd)cu Attribute, ^ 93. Vir summo ingenio.
4. Abi. pretii jur Be^eidjming be>? greife«, wofür ober wo$u man etwa* fanft ober
uer lauft, j. 3J. Quinque talentis emere, magno vendere.
D. Abi. caosae ^ur «ejeidwung bcS ©runbetf, an t w cid) ein ober warum etwa* jjf=
fdjicrjt. Gr ift *war auf irgenb eine ber innrer genannten Birten betf 91M. juiriirf*ufübun,
tjat fid) aber in feiner get|'tigen Übertragung oft fo weit uon bei jinnlid)cn C^runb-
anfdjauung entfernt, bafe biefclbe nidjt mcfjr mit Sidjcrfjcit $u beftimmen ift unb oerfdiic
bene ■Jluffaüungcu müglid) finb. Gr fterjt oft n c ^räpof. , 3*. Res parvae concordiä
crescunt; dolore moveor; niniiä laetitiä exsultare ; officia deserere mollitiä anirat.
94. $er Lateiner fefct auf bie grage roo^cvV uo n wo?, um ben 'ilu^gangspunft
ober bie Entfernung ju be&eicfynen, regelmäßig bie ^rä'pofitioncn ab, ex, de.
Ab bejeidjnet am aflgemeinften bie SBeroegung uon einem Orte weg, fpejiell aber
uon bem Orte, an ober bei roeldjem, ex, in meinem, de, auf roeldjem ein
©egenftanb juoor mar (cf. 134). Ofjnc s]käpofttionen ftetjen auf bie 5rafle
„roof)er?" aunädjft bie ©labten amen (cf. 116). 6onft ift 511 merfen:
®ie 93erba ber Xrettmittg (V. separat im), roeldjc bebeuten „entfernen,
fid) entfernen, oertreiben, frijeiben, abgalten, löfen, befreien"
u. ft., werben teils mit bem einfadjen übt., teils mit ben '►jkäpofUionen ab, ex,
de oerbuuben; bod) bie s^erfon flel)t bei il)nen ftetS mit ber ^ßräpofttion Hb.
Ob bei ©adjnamen ber bloße SM. ober bie ^räpofition oorjnjiefyen fei, barüber
fann meift nur ber ©pradjgebraud) entfdjeibcn. et Peilen aliquem foro unb e
foro, possessionibus. ex Galliae finibus, (de) agro, (de) moenibus. Cei/ere loco unb ex
loco, (de) vita, (ei vita. (ex) nrbe, (ab) oppido. Movere loco, statu, senatu, ex nrbe.
de sententia. Anerc aliqnem teoto. Qalliä, aditn, reditu. (ab) urbe, (a) vallo, ab io-
iuria. Depellere loco, ab urbe, de spe, de sententia, ex urbe. Kx/ir/kre domo, civitate.
possessionibus, ex urbe. Kf/rerli (e) castris, moenibus, (e) rinibus, ab oppido. Dciftdi
colle, tumnlis, de montibus, de causa, a proposita oratione. Deicere tnrribui., prae-
tura, (de) muro, de ponte, ex aedibus, a cervieibus. Defu/bare tribunali, de vallo, ex
vallo. ex magnn spe. Extwlntre provineiä. civitate. ex agris, ex aedibus. Erterminare
suis sedibus, fex) urbe. (ex, de) civitate. ex) agris. Decedere (ex, de, a) statione, (ex
ob. de) provincia, (de* via, (ex) Italia, 'de) vita. Exclw/ere moenibus. honore, (ab) here-
ditate, (ai re frumentaria. pullos ex ovis II. a.
?lnm. 1. *TJad) bein beften 3prad)gcbraud)c fjnben ftet* ab bei fid): 1) bic Skrba unter5
jdjeibeu (dixccrnere, duttinf/uerr, intemo8cere\ unb fid) unter frdeiben, oerfdjiebcn
ober 0 c r f d) i c b c n e r W e i n u n g f c i n Ulifferre, discrepnre, dissidere, dissentire, 'lin\ar( '■
Digitized by Google
— 73 — \^ * J 94-
— 2) trennen (seeernere, segregare, »eiungere, diridere^cpaxtäeir übtrljaupt alle mit
lits <di)-, re- unb sc- äufamntcngefefoten Serba (,v digredi, dispellere, dilabi, dvnilfere,
duiungere, discetlere, 'Uriniere, reellere, remorere, secedere u. ä.), bei benen aud) bic
^räpofttionen c unb de ootfommen tonnen, ,v Disrokre ab exercitu, a signis, ab of-
ficio, ex aede, ex proelio, e vita tanqnain ex hospitio, de foro, '/e colloquio, de iure
sno; — 3) entfremben, abioenbig mad)cu (aJtenare, abalienare; bei SMoiuS lotrb
alxilienare aud) mit blofcem 91 bl. , alienare aud) mithat, fonftruiert), abgeneigt fein
(ahhorrere), abfdjredcn (absferrere, deterrere) unb abfallen (deficere, deteiscere). —
Ski differre, discordare, discrepare, dissentire, disMere, distrahi finbet fid) ftatt a $u
seilen aud) rinn, S. Facta eius rtim dictis discrepant „ftimmen nidjt übereilt mit";
distractus est cum filio = „ift ^erfatten mit"; seewu discrepare „mit fiel) uneinig fein";
verba cum sententia scriptoris dissident „ftcljcn im $3ibcrfprud) mit"; — bei differre, dis-
»entire, dutsidere, discrepare tf'in unb toieber aud) ber 2>atio. — Abesse „entfernt fein oon"
üebt yegcIinäRig mit ab (fogar bei Stäbtenamen), feiten mit bloficut 91 bl. ob. ex. 9lbcr res
alirii» abest „ctroaö gebt jemanbem ab, ift bei {(Dt. nid)t oorfjanben".
9lnm. 2. 9?idit ber cinfadie 9161., fonbem bie ^Jräpoiition ftc^t ferner bei: aMwere, ab-
errnre, aldccre, alnudicare (aliquid oft aliquo, vereinzelt alicui aliquid: Cic. Caec. 99),
ahleyare, abripere, abstrahtre, amovere, avellere, avertere, arocarc, derurrere, emigrare,
demigrare, descendere, degenerare, dedurere, defluere, desilire, detraltere, detrudere, de-
jtonere. drportare, evocare, excurrere, expedire, elicere, erehere lt. a. ftaft ftetS mit einer
Uiäpofition ftetjen delaln, efal>i, demit/ere, eduecre, emiitcre, eitere, efferre. — Abire
ttet)t mit ^rapofttionen (e conspectu, a iure, de provincia , aufeer in Serbinbung mit
bem Wanten eine« SlmteS imagistratu, consulatn, dictatura abire „^urüdtreten von").
Hud) exire b.bdjft feiten mit blolem 91 bl'., regelmäßig mit ex, de. Desistere meift c. abl.
consilio, bcllo, qententiä, conatu), fcltener mit de unb ab; bnS wenig gebräud)lid)e a/>-
sistere faft nur c. ab/.; bagegen exsistere „l^croorgeljen, hervortreten aud" feiten c. abl.,
nteift mit ex, de, ab (e latebris, ex arvis, de terra, ab ara). — Detrahere luirb in ben
3*ebeutungen „abreißen, (jerabreifjen, entreißen" nad) Analogie bes Dcutjdjen fonftruiert
^. alieni annlnm de digito ob. alieuius e manu, trinmphantem de currn. sacerdotem
ah ipsis aris, aliqnem ex crncei; aber in beut Sinuc tum „bevabie^en, ociflcinern, fdunä^
lern, ftbbrud) tl)im" ftetd mit de (de senatn, de auetoritate imperatoris, de alieuius
gloria, de, rebus gestis. — Extorqoere „enttoinben" aliquill ex ob. de manibus alicui
tob. alieuius, cf. 60. 9 ; „entreißen" im cigcntl. ©inue aliquid ab aliqtut (wn Dingen,
bie )ld) fortfdjaffen laffen, j. pecuniam, frumentum); fonit alicui aliquid (;y 3^. re-
gnum), befonberd im Sinne oon „bcnel)men", menn oou etwas C^eiftigem bie Siebe ift (er-
rorem, opinionem). — firipere alicui aliquid „jemanbem etiuaö entreißen" (libertatem,
spem, usum naviumi; = „etnmö b,erauövei&en au«" ali^uid ex, de re, feiten ber blofoc
MdL 'tibias ex ore, telum ex ob. de manibus). Eripere alu/uid ab aliquo „jemanbem
etroaö entjieb,en, rauben" (ab aliquo hereditatem, frumentum, dnas legiones a Cae-
sare); aliqu vi ex ob. ab re „retten au§, bcioa^ren uor" (aliquem ex insidiis, ex infamia,
ex belli faueibns. a morte, a miseriaj. — Anferre nlu/uid alicui ober ab aliquo „jeut.
etwa« wegnehmen, entreißen"; bei Angabe oon £rtliditeitcn ftel)t immer bie ^räpo)'. ex, de,
al» (aliquid ex urbe. ex aede, de templo. de sacrario, a publico». — Excerpere „aud;
idjetben, abfonbem, ftreid)en au$" verlangt ex ob. de; in ber $cbeutung „ercerpieren" b,at
ti flafüfd) bie Sdjrift niebt im ?lcc., jonbern mit ex bei fid): imulta) excerpere ex libro,
ex Ciceronis epistulis. — Abscedere regelmäßig mit ^Jrnpofitton, aber c abl. in bem
Sinne „ettoaö aufgeben" (obsidione, iueepto). — Stets manu mittere „freilaffen".
tnm. 3. $ie Serben bc« ^rfrcinifl, fiöfcnö: tofrtre, exso/rere (feiten abmlrere), lerare,
relaxare, (nad)flaffifd) eximerare „cntlaften", eximerc) regieren ben bloften 91 bl.; ebenfo
mcare „frei fein" (cf. öl) unb »upenedere „fidj erfparen , überhoben fein" (3.
labore, oratione). Liberare unb bad 9lbj. Uber „frei") fter>t bei Sad)en mit bem 91 bl.
ober (feltener) mit a/> (refp. ex\ bei % er fönen ftetd mit ab (;y ©. liberare aliquem metu.
ab omni errore, (ex his incommodis), patriam a tyrannisi. So aud): absolvit se a
Fannio. — Uber intercludere unb interdicere cf. 54, 9lnm. 2.
I tun. 4. I/evsre alicui aliquvl (;y $\. molestias, curasi „jemanbem etmad erlcid)tern"; le-
vare alieuius metum, calamitatem „bie fturdit, bad Ungliid jentanbed er(eid)tern" ; aber
lerare aliquem re (^. curis, onere. mettu „jemanben oon ettoaS befreien". Cf. jebod):
Litterae tuae me molestia valde levarunt, utinam omnino liberassent (Cic. Farn.
16. 9, 2). — Prohibere aliquem (a) calamitafc, (a) periculo, (ah) iniuri/'.v „jemanben
oor Unglud X. beroabven" ; prnhif>ere aliquem (o) reditu, commeatu, frumento „jemanben
Ijinbem an (abgalten oon) ber JHüdfcbr, an ber 3uful)v oon betreibe"; prohibere aliquid
"b aliquo „ctioa« abgalten, femljalten oon jem." 1 vim hostium ab oppidis, classem ab
insula Sicilia). — Areere gemöbnlid) mit bloftem X6L: ab ftebt meift nur bann, menn
fS fid) um fittlid)e 3)ingc Ijanbelt, oon benen jemanb abgehalten wirb aliquem ah im-
Digitized by Google
95-96.
— 74 —
probitate, a libidinibns\ — Defendere aliqucm ab re ober contra aliquid ($. 33. a
ininriis, ab hostibus, contra populi temeritatem, contra improbos cives; cf. 14
?lnnt. 3) „jemanben fd)iiKeu, uerteibigen gegen" ; defemlere aJiquul „etwatf fernhalten, al
iuenben" (3 ininriara, civium pericula, bellum ». — Abstinere aliqucm ober «//</ni
a re, feiten ber bloße *\. b 1. „jururfbalten, fernhalten uon etwa*" öv 33. milites a praeds
cives a violandis legatis. ignem ab aede, arma a Romanis; befonber** rnannm oi
manns, ab alienis peenniis, a scelere, a se). „Sid) einer Sache enthalten
(sc) abstinere re ob. a re (j. !ß. proelio, fabä, eibo, a voluptatibus, a defectionel -
Munere (maf/istratu) se abdieare „ein 9lmt nieberlegen" (= magistratu abire). Salin
linb Storni jagen auch manu« imagistratum) abdicare. — $ie Slbjcftiua unb &9
uerbien, weldje eine roirflidic Irennung bezeichnen (rtmottu, amolus, serrettt*, rtisiunrtu
aversus, direrstis, prnmt, hmge, seorsus ob. searsiim u. Q.) werben regelmäßig mit fl
fonftruiert, 3. 93. remotus a patria, proeul ah urbe (cf. jebod) 12H, 9lnm. 1». Äucb l
recens „frifch non etwas weg" Hebt in guter ^rofa (aufter bei 3täbtenamcn> bie ^räpofitio
ab (unb ex), j. 33. recens ä partu „eben geboren"; Homeru3 recens ab illorum aetat
fnit ; Hannibal recens ah excidio Sagunti Hiberum transiit; recens e provincia est
— Pmfwfus unb extorri« werben mit ah (ex), aber häufiger mit bem blofeen 31 bl. m
bunben — Über alienus cf. 59, Hnm. 2.
$nm. 5. S)ic dichter gebrauchen ben blofieu KiL auf bie ftrage woher? mit ber gro'ntfi
Freiheit (cf. 111, *lnm. H>, ,v KÖ. Vina promere dolio; animas evocare Orco; eqni regen
curni excusserunt; columhae cael^ venere volantes; depromunt tela pharetri*; mani
bus effnndere habrnas. Sfefelbcn gelnaudjeu auch nad) bem Vorgänge ber griedjifcbet
Sprache ben (Uenitiu ftott bei 'Jlbl. bei ben "Huobviicfen beiUrlöienä unb reifet n<
,V $3. Famuli oper///// solnti; morbt pnrgatus; abstineto irarum calidaeque rix«,
me labon/m levas; desino mollium querolrtruro; liberare labono« ; operum vacuns U.n
05. 93ei bem SJcrbum nasci unb ben J>arttcipteu ortus, prognatns, (r/enitus, sattu
editttSj f/eneratus, proereatus) werben bie Altern, bie ftamilie unb ber ©taub
(unmittelbare Hbftam mutig) burd) ben bloßen 31 bl. auSgebrücft, aifo:
Mercurius Iove et Maia natU8 erat; patre Marte, Musä matre natus; hnmili>*<
parentt'/m« ortus; consulan familia, nobilt gene/e, eqnestri (obscuro, honest/), humil»
loco ortus; non silier nati sumns. Fortuna tibi non dedit, nt patre certo nascerere.
( selten fleht ber Sater mit ex, noch feltencr bei ortus mit ah, $3. Cic. Rose. 30; nat d.
3, 57 u. 55 u. 5;i u. 5!>). Die äRutttt roirb ebenfalls geroöfjnlid) burd) ben blow
Ml, feltencr mit ex bejeieftnet, alfo: Servius TolUai ancilla ober ex ancilla natus,
Cerere nati nominati sunt Liber et Libera; filii Priami (ex) iusta nxore nati; nepos
(ex) filia ortus. Senn bie entferntere ^Ibftammung (non ben Stylten) bc^eicrjnet
roerben fo0, fo fagt mau in ber fluten ^rofa ortiis {oriundus) ab aliquo (aud)
ab urbe, ex terra) ober prognattw ab (ex) aliquo, j, pieriqne Belgae orti
sunt (t Germanis; Cato Uticensis ortus a Censorio; Galli se omnes ah Dite patre
prognatos praedicant. Oriundus a Troia, ah Syracusis, ex Achaia, ex Etruscis.
wetdjcnb Cic. off. 1, 117: obscurt* orti maiort//»*). tropift^eit Sinne h^ e5
immer ab (tfutguigtyntllft) Ober ex (Cuenc), 93. Nulla tarn detestabilis pestis est,
cjuae non homini ah homine nascatur. Ex nimia licentia tyrannis gignitur. Philosophi
a Socrate orti („ausgegangen uon"i. Bellum ortum est ah Hannibale. Ex hoc nascitar.
nt „barauö folgt, bafj". — Der Ort, mo ein Slug entfpringt, mirb bei oriri
(mic bei profiliere) mit ex (nadjflaffifd) mit in) angegeben, 3. 33. Rhenus oritur
ex Lepontiis. Mosa oritur (ob. profluit) ex monte Vosogo.
Vlnm. Sirb ber Gr^eugev burd) ein Pronomen awägebrüdt, fo muft bie ^.Uölpof. ftehen,
Liberos ex se natos interemit. Ex me atque ex hoc natus es. Qui sunt ex bis
nati. Ex nobis natos liberos appellamus. (Vereinzelte ftUiänabme Cic. Phil. 2. 118:
qwtm$ ortus sis, considera). — ©enn bie Sicrben bed Gntftehcu*, Slbttammen*.
(Srieugenö in ber ^orm betf STerbi finiti erfcheinen, fo ftehen fie (aufgenommen W*e»J
regelmäßig mit ex (feiten de unb a\ fluch esse fommt in ber löcbeutung von ortum es.s>e
mit ex uor, 93. Ex Iove est is Hercules, qui ... — ,{ur Zeichnung ber Iribut-.
au« bet jemanb ftammt, btent bei blofec Äbl., 5. C. Verres Romiii« (sc. trib«>
„filnber mit einem ©eibc erzeugen" liberos gignere ex (nicht cum!) aliqua.
9fi. ^er Abl. copiae et inopiae ftefjt bei ben Serben:
1) Überfluß ^aben an etroa§: abundare, redundare. affinere, eirennflortf.
(siaieie „totaltiteln von", florere; luxuriari unb heluari „fdjwclgen in");
Digitized by Google
— 75 — 97.
2) SRangel I)aben an etroaS: car*r<s — frei fein non etwa«: varare; —
bebürfen, entbehren: egere, indigere;
3) anfüllen mit erroaS: complere, explere, implere. replerc, opplere, refereire,
(cumulare, mxerare, fontpletare, satiare, of/ruere u. cU;
4) berauben einer ©ad)e: orbare, privare, spoliare, nudare, exuere; — be*
trügen um etroaS: fraudare.
Snm. 1. ©ei complere, replere, implere finbet fim aud) bei ben bcfjcrn ©d)riftftcnerit $t*
twilen ber ©en. fnamentlid)..üon $?erfonen). — Egere ftc&t nur feiten, aber indigere ge-
möfmlid) mit bem ÖJcn. — Über racare cf. 51.
?lntn. 2. S?on ben zugehörigen 91t>}rf tttitlt werben in guter Spraye fonftntiert: plenw. in<>p$,
fertiUs c. Gen. ; — onustu», praedüus, (opulentus), demm unb frequens „bid)t befefct
mit", rreber „reid) an" r. Ahl. ; — refertm u. completus „angefüllt mit" meift r. Ab/.,
feiten mit bem @en. (bcf. r»on ^erfonen); — purus (faft nur poetifc^) mit 91 bl. 50. Cic.
Verr. 4, 116) ober a; inani* „leer uon" häufiger mit @cn. a\i mit 91 bl.; trrbus mit
91 bl., in übertragener 93ebcutung aud) mit a; wicun.« unb nudus mit 91 bl. ober a, bei
^erfonen ftetö mit n. 3m übrigen cf. 84, 9lnm. 8 u. 94, 9Inm. 3.
9lnm. 3. 8tatt „berauben" gebraudicn wir im 3}eutfd)en fjäufig anberc 9lu$brürfc: „einem
etroad rauben, entgicfjcn, nehmen, benennten, (im ^afjiu: uerli eren)". $a&er
fmb bei ber Überfe&ung in ba3 üatcinifdjc für biefe beutfd)cn ?lu$briirfc oft bie Serben be«
93eraubenö ald bie beacidmenbften ju n>ät)lcn. Cf. „2)a§ 91lter entjieljt un§ faft alle ©es
nüffe" senectus omnibus fere voluptatibns nos privat. „$>a8 93atcrlanb fyat Diele au$=
gewidmete SWänner verloren" patria multis et claris viris orbata est. „3>em ftcinbe bie
Waffen, ba* fiager nehmen" hostem armis, castris exuere. „einem .fcaufc feine 3ierbe
rauben" domum ornamentis nudare u. ä.
?lnm. 4. „Gtwa$ (ob. jemanben; reinigen non ctmaö" r)eißt flaffifd) nidjt purgare aliquid
(ob. aliquem) re, fonbern muft mit 9tnmenbung eine« SJerbumS bc$ SBefeitigenS, Seg=
idjaffenS, 3?efrcien3 auSgcbrurft werben, f,. 0. „Sin Äleib Don Rieden reinigen" maculas e
veste abluere; „3tQlien uom ftcinbe reinigen" hostes tota Italia depellcre; „baö üReer
uon Seeräubern reinigen" mare piratis depulsis tutum reddere; „iem. uon ©diulb reini=
gen" culpam ab aliquo dem overe u. ä.
f'7. I) Rogatu Sp. Lucretii soceri Tarquinins Collatinus non solnm consu-
latu se abdieavit (ob. consulatu abiit), sed etiam, nt civium auimos omni
sollicitudine liberaret (ob. levaret, exsolveret), (ex) wbe cessit. 2) Deus
tibi, qui omni Semper iniuria abstinuisti, integram det valetudinem,
omm7>M5 cum te levet, senectutis molestias abs te defendat 3) Meum
ingenium a (ob. cum) fratris magnopere discrepat; nam cum ego cupi-
ditate me exsolvere atqne iracundia abstinere non possim, frater omni
tempore animi motu vacat (ob. caret) atque a tranquillitate non rece-
deret, ne si aqua et ign/ quidem ei interdiceretur atque patria cedere
cogeretur. 4) Nunc, cum omnium amicorum animos a te abalienavisti,
illam consuetudinem tibi noeuisse vides; iam pridem non sine causa
usw illius hominis tibi interdictum esse intellegeres. 5) Qnamquam mi-
lites Caesaris complures iam dies frumento carebant et omnibus fere
rdnts ad vivendum necessariw nudi (ob. orbi) erant, tarnen nulla vox
virtute populi Romani aut prioribus victoriis indigna ex eis est audita.
ß) Ingeniosissimus quisque, quia a moderatione ac temperantia facillime
recedit, recta institutione et diseiplina maxime eget (ob. indiget m. ®en.).
7) Quam miserum erat Dionysio, cum divitiw abundaret (ob. circum-
Hueret) domusque eins pretiosissima supellectile completa (ob. referta;
aber plena m. ©en.) esset, carere consuetudine amicorum omm'que ser-
mone familiär i! 8) Quisqnis litteris operam dare et in doctorum ho-
nunnm numerum aliquando se adscribi vult, ei cognitione linguae La-
tinae supersedere non licet. 0) Mortem meam, amici, ne luxeritis neve
Digitized by Google
98.'
76 -
defleveritie; nullius enim iniuriae conscius mihi sum semperque long«
di versus fui ab (ob. dissedi ab, cum) improbitate inimicorum, qui om
uilms honon7>tw me deicccruut ac ne nunc qtiidem (ab) uiiuri/y desistuut
iniuste igitnr moriens beatior sum eis, qui vita me privant. 10) Du*
suos a proelio continebat ac satis babebat in praesentia hostem pabu-
latiomVw* et rapinis prohibere; nam in eam spem venerat, se sine pugna
et sine vnlnere suorum bellum esse confecturum, quod adversario* locis
BUperiori'6tM depulisset et re frumentaria interclusisset.
98. a) Opns est „e* ift nötig, c$ ift ^öcbürfnisi" roirb o,eroöl)nlidj unperfönlicf)
mit bcm Slbl., feiten perfönlid) mit bem 9Jom. ber erforberlict)en Sa die
fonftruiert, otme bafj opus bcfliniert mürbe; bie *ßerfon, bie etmaS nötig
Imt, fte^t immer im $atio. Sllfo Ijeifjt „QebeS lebenbe Söefen brauet £uft
jutm Seben" omni animah" ai're (feiten a'er) ad vivendum opus est; „icb
l)abe S-Öüd)er nötig" libris mihi opus est (feiten libri mihi opus sunt).
CT. Auctoritate tua nobis opns est et consilio et etiam gratin. Ubi saeva orta teni-
pestas est, tnm viro et gubcrnatore opns est. Quarundam rerum nobis exempl'
permultrr opns sunt. Chrysippns ait inultix rebus sapienti opus esse, fltnflafii'd
unb gräcifiercnb ift ber Wen. flalt be$ 91 bl., j. C. Liv. 22, 51, 3. — Slnftatt opus est
finbet fid) feiten aud) usus est, 35. Navibus consuli usus non erat.)
Xmn. t. 3it bie Sad)e ba$ fubftantioiertc Wcutrum eine* ^JronomenS ober ^IbjeTtip?,
fo ift bie perfön Ii d)e Slonftruftion erfoiterlid) ; man fagt alfo nur qune opns &urd vnb
quod opus est (nid)t qnibns unb quo opus est), ebenfo quantum opus est, multa opns
snnt etc., fr. 0, Themistocles celeriter, quae opus erant, reperiebat. Ernas, qwod
opus est. — dagegen ftctjt ber $ b I. ber ©ubftantiue regelmäßig in Sä£en mit ber Negation
nihil unb bem ftrageioorte quid, j. 99. Nihil ojms est Simulation« et fallaci>>. Quid
opus est exemplo, quid verb/«? — 3ft bic «nd)e bei opus est burd) ein SJerbuw
nu^gebviidt, fo ftet>t entmeber ein Infinitiv ober ein Are. r. inf. (cf. 427), ©. Quid
opus est de Üiony»io tarn valde affirm^rer' Opus est te animo valerr. — @an$ vev-
einjelt (unflafftidn ftebt ba<* 2 Suphiunt auf 11, j. 0. Hoc *<v/u opus est; gcbrnudilicbfi
■ft bafür ber 91 bl. be$ Partie. 3* er f. 1*aff., ,v 35. Cur properato opus est? Prin*-
quam ineipias, consufto et. ubi consulueris, mature /ferro opus est; fo aud) in 3>er
binbung mit einem ©ubft., $. !Ö. Onus fait fflr/fb cmrenfo (= Hirtium convenire-.
nihil Oe)ieo capto opus est. — $o,;u cttoaS nötig ift, wirb burd) ad ob. m c. acc.
(,V 33. Si quid opus erit ml valetudinem, tu sumptum), feiten burd) ben cinffldjen
$atio (Liv. 1, 41, 1; 80, 80, 11) auflgebrudt.
b) 53ei ben «erben be$ Semeffen*, beurteilend, ©djci^enS, «eftim*
menS (metiri, aestimare, existimnre, iudicare, pendere. ponderare, txaminare u. <i LJ
fielet ber 9Jla|ftab ber Seurteilnng, b. b,. ber ©egenftanb, nad) bem boS
Urteil über etroa§ beftimmt lüirb, im WA.f ^. 33. Magnos homines virtute me-
timur, non fort nun. Hanc rem ino, non Hominis pondere penditote. Verborum collo-
catio aurium indicio ponderanda est. Galli spatia omnis temporis non nntnero
dierum, sed noctinm finiunt. Epicurus omne bonum voluptate detinit. Discriptnb
erat populus Komanus censu, ordin»V»«#, aetat//m.v. Non debetis voluptate oumi»
dirigere.
?lnm. 8. 2k meiften ber l)icrl)ergef)öiigen 3>erben fimnen nud) mit ex üerbunben tuerben, h- 33.
Fides non ex fortuna ponderanda est. Vulgus ex veritate pauca, ex opinione mal'3
aestimat. Te non ex opibus, sed ex virtute tua pendemus. Civitatem describere
ex censu. ftber exnminare, exjtetvtere unb tnottcrari tuerben ftet$ mit bem Hbl. *ß\
bunben; spertnre ftetd mit ex (3. 3?. Non ex singulis voeibus philosophi spectandi
sunt) ; dirif/ere unb perpendere mit 91 b I. ober ad (j. artes ad voluptatem dirigere ;
rem ad Stoicorum praeeepta perpendere).
c) 3)erAbl.limitationis(b. l).5lbl. ber föücff icfjt ober näheren beftimmunci
ober SBefdjränfung) roirb gebraucht, um anzugeben, in roeldjer 9lfldfiti)t
ober non roeldjer Seite au§ betrachtet eine Angabe ©eltung b,abe. ®r
auf bie fragen rooran? in roelej)er .g)inficit? roonad)? namentlid) bei
Digitized by Google
— 77 —
08.
Angabe ber ©fctdjljeit imb SBerfdnebeufjcit unb in einer feljr großen Sfojalfl
ftereotqpei' StusbvÜrfe. Cf. Nemo tibi par est eloquentiä. Neminem hnic praeforo
fidr, constantia, maguitudine animi. Neque ingenio neque aetate sum vobiscum com-
paramlas Agesilans claudus t'uit alters pede. Omni&u* merabrü debilis. Homo na-
tionc Syrus. Hamilrar cognomine Barcas. Agesilaas nomine, non potestate rex fuit.
Oratio verb/.v discrepans, seutentii.v congruens. Perturbationes sunt genere quattuor,
parti/mÄ plares. Non tu quidem tot« re, sed tcmpor ibus errasti. Animo angi,
animo deticere, anim» suspensns. Capi aurti//*, captus oculü (omni/m* membr/.s,
niente>. Puer aetate; robostns corpore ; aetate Hörens ; aetate provectus ; maturas ann/>.
Avus matern genere „©roßbater mütterlid)erfcit3". Mea. sententiä. „nad) meiner iDfeinung",
BO**rä (i/uidem) senteniiÄ „uniercr 5Cnftd)t und)", tu» /W/Wo, nottro arlntratu; mort
Persarnm, nmsuettuline populi Romani; ttatimonio Allobrogum; upecie „bein ©d)eine
nadj", re ober re rem „ber SSahrheit nad). in SBirflidjfeit" ; rerbis „ben Sorten nad)" ufw.
Man. 3. Über ben ©ebraud) be§ fog. AcnmUitm Gmeins gut ^ejeidmung bev 9lürfftd)t cf.
46. — Über quid hoc homine fiet ober facies cf. 57, 91 nm. 3.
«Inm. 4. Skachtc bie $erfd)iebenl)eit ber lateinticheu unb beutfdjen $iftion in SluSbrücfen urie:
iuvenis ferox ingenio (Abi. lim it.) „ein 3>mgKug w>u trohigem ISharaltcr" {Abi. qualil.);
servus robusfus corpore „oon flarfcm SUnperbaiP ; nauta Medus natione „uon mebifeber
^brunft"; iudex aetate provectus „oon oorgerürftem 9llter" ; pueri moribus similes „uon
ähnlichem (Sbaratter"; homo vita integerrimus „von unbcicholteneru Seben^wanbel" u. ä.
*?tnm. f>. 9lbjeftiue werben nidjt nur burd) ben Abi. Ii mit. näher beftimmt, fonbem audj burd)
bie ^räpofitionen ab unb ad, unb jjjmif burd) ab, wenn bejeidmet werben foll, von
welcher Seite betradjtet ber begriff feine ©eltung hat (j. & inops «6 amicis, fir-
mus ab equitatu, imparatus n pecunia, ab omni lande felicior, medioeriter a doc-
trina iustruetus); burd) ad im Sinne bc>3 beutfdjen „in £> in ficht auf, wenn eö an
fommt auf" Hoc est ad severitntera lenius et ad communem salutem utilius ;
motns ad adspeetnm venusti; prudens ad consilia; rndis ml verbornm certarajna ;
nulla bellua ad figuram vastior est elephanto; facinus ad memoriam Posterität is
insigne; aoeusare multos sordidum est ad famam; puer insignis (vi deformitatem
„von auffaUenber $ä*Blid)feir).
?lnm. 6. Meä sententiä, meo iudirio, mea opinione „nad) meiner ?liifid)t, nad) meinem Ur=
teile" tft ober geidjieht etwas, wenn id) mid) nid)t irre; bagen de (feiten ex) mea sen-
tentia, ex meo iudicio „meiner Bttficfy gemäß, in ilbereinitimmung mit meiner ?lufid)t,
infolge meine« Urteil?, nad) meinem Sunfdje", wenn meine ttnfidjt, mein Urteil
befolgt wirb, $. Mea quidem sententia pueris nihil magis nocet quam mala
exempla. De mea sententia arbor illa caesa est (= „nad) meinem SJorfdjlage"). Rem
gerere ex sententia imperatoris. Nihil faciam nisi de sententia tua. Minos leges
sanxit de Iovis sententia.
*nm. 7. $>iertjer gehört aud) ber 9lbl. natu in Skrbinbung mit graiulis (nidjt magnus!),
tnaior. maxitnus, minor unb minimus, j. Omnes natu maiores occisi sunt; in Om-
nibus iudieibus ille erat natu miniraus ; tu maior natu es quam ego. ?abci tu jebod)
,;u merfen, baR in ben angegebenen ^erbinbuugeu natu faft immer mcglällt, wenn ed ftdj
mn SÖbnc, 2.üd)tcr, trüber unb Sdiweftern lianbelt. ftlfo beißt „mein ältefter ©ruber"
maximus mens frater, „bein jüngfter Soön" minimus tuus filius; ebenfo aud): Diony-
sius maior unb minor, Cato maior unb minor. — Senn bie beutfd)en 91u5brüde „ber
ältere, jüngere" jur Unterfd)cibung bed SBaterd uom Sof)ne btenen, werben fic im fia-
teinifdjen burd) pater unb filius (feltenct adulescens) auSgebrüeft, j. ©. Crassus paier.
Crassus filius (aduiencens). — „3 unsere V eute" im ©epenf. ju ben älteren (seniores)
beißen aduUscentes, iurencs, aetate mttwres, feit CSäfar, ÖimuS u. a. aud) iuniores = bie
jüngere SUterdflaffe von Senatoren unb Segion^folbaten.
d) 2)cv Abi. mensnrae ftetn auf bie mw,e „um rote nte(?" snx $ejeid)nung
be^ SJiaße^, um roel(^e^ ein 2)ing ein anbere§ übertrifft ober pon einem
anbem entfernt tft, 3. <B. Pompeius bienui 0 maior fuit quam Cicero. Hibernia
dimidio minor quam Britannia existimatur. Sol multw partiAi« maior est quam
terra universa. Proelium aliquanto, quam cetera, gravius atque atrocius fuit. Hora
citius „eine 9tunbe ju früf)".
8nm. 8. tiefer WA, ftebt nicht nur bei ^omparatioen, fonbern aud) bei fold)en Serben unb
^boerbien, iueld)c fomparatiüifd)en «Sinn haben, alfo bei Serben wie superare, pme-
xtare, antecedere, rincere, malle unb bei 9lbocrbien Wie ante, post. infra, supra, ultra,
cüra. — 9lm bäufigften tonnten bie neutralen Ablative multo, paulo, aliquanto, nihilo,
S
Digitized by Google
tanto, r/uanto, altera taut« „um baö doppelte" (yuinquies tanto „um ba$ günffadV1
eo, W, vuo, vor. (3latt multo ftnbct fiel) bisweilen bao ber Umgangäipradje cntletn
nimio) — Uber bic Äimftruftwn Don afce*>e unb tfwfore cf. 121.
91 nm. 9. „©ei »fitem* Reifst vor komparativen mu/fo, vor Superlativen flewöfcnh
lange, feltener multo, Longe bei Komparativen ift unflaffifd) (cf. jebod) Liv. 24, 28. *
87, 62, 10). — ^ei 9lbjeftiueu unb Serben bev Entfernung, ber SSerfdjiebcnbeit in
bed SJorjugä ($. 58. alius, rtiverttis dütsimilü, abesse, abhorrere, fiissentirr, praestar
anterellere u. ci.) Reifst ba* beutfd)e „bei weitem, weit" lange, feltener multo.
Hilm. 10. Unflott bc$ %bU multo, pturuuo. qmnto, aliquanto wirb a) au.?narjm3iocije uj
eiccronianifdi) bei Komparativen, b) nid)t feiten bei Serben tbef. beö Vorrang* unb i<e
yxffi) auf bie ftraoe „um wie viel*?" audj ber abuerbiale ?lcc. multum, pluri/tium, tat
tum, quantum, a/ujuantum gcbraudjt, j. !ö. Aliquantum uiaior «Liv. 1, 7, 9; 5, 21. 14
3, lö, 2. Cic. de or. 3, 92 multu/// malus -1. Uterque aequalibus plurimton prat
stttit. Höstes numero aliquant«/// praestabant. Longe multumque superar.
Quantum augebatur militum numerus, tanto maiore pecunia in Stipendium opt
erat (Liv. 5. 10, 5; 6, 38, 6). Quantum procederet longius, eo maiorem . . . u
opiam sentieus. Qui Cantinm iueolunt, non muH«/// a Gallica differunt consueti
dine. Miramur hunc bominem tantit/// excellere ceteris. Zeuxis muliebri in corpor
]>ingendo multto// aliis praestitit. Cic. off. 1, 105; Rose. Am. (33; Brut,
109. ((Maiy gemöfmlid) flehen biefe Äccufatioe bei (Offene unb dislarc, aber nie b»
malle).
Hm 11. Uber bie Monftruftion ber 3eitabvcrbien ante, p<*t, prülie unb pastritlie cf. I»
99. 1) Merito contenmimus omnes, qni litterarum vim praestantiamque (e.r
nnlla re inetiuntur nisi (ex) usu vitae cotidianae. 2) Perinconimod«
accidit, quod Pericles eo ipso tempore mortnus est, quo Atheniens///n.
speetati viri eonsilw.«? maxime opns esset (feiten consilia — esseut). 3) Qni<l
multis xerbis opus est? quasi vos ea, quae suadeo, vobis einolument«
esse nesciatis; uain mature et streuue facto nunc opus est, non ruttO
lato aut deliberato. 4) Benevolentiaui hominum non (ex) ardore quod&m
auioris, sed (ex) stabilitatr potius et constantir? iudicomus. 5) Magistra-
tibus opus est (feiten magistratux opus sunt), ut salns eivitatum ac rerum
publicarum servetur atque augeatur neve quis careat praesidio, enius
ad tuto vivendum iudiget. (!) Socrates omniura eruditorum testimonio
totiusque Graeciae iudicio philosophorum oninium vel prineeps fuit.
7) Olarissimorum antiqnitatis regnm res gestae mea quidem sentetitm
cum Caesaris nec contentionum magnitudint- nec numero proeliomm
nec celeritatr conficiendi possuut conferri. 8) Non multnin afnit, quin
Epaminoudas, quod imperium qnattnor meusibus diutius retinuerat, quam
populus insserat, capitis dainnaretur. 9) Kes gestae Atheuiensium fuerint
saue magnae atque praeclarae: certe aliquanto minores fuerunt quam
l'ama feruntur. 10) Mummius, cum Corinthum, urbem Graecorum lonpc
(feltener multo) opulentissimara, diruisset, nihilo opulentior fuit quam
autea. 11) Turres, quae permultae erant in muris Babyloniis, deuis
pedibus altiores fuisse dicuntur quani muri ipsi. Britannia altero tanto
maior est quam Scotia. Russia mult/s parttf/its maior est quam Ger-
mania. Mathematici olim afürmaverunt solem duodeviginti part&ttf
(ob. duodovicies tanto) maiorem esse quam lunarn. 12) Virorum auti-
quitatis fortissimorum longe illustrissimus est Alexander, magni patris
filius multo maior, natione Macedo, eruditione et studits Atheniensis,
prudentirt, fortitudine, fortuna bellica non minus insignis quam comitatf,
liberalitat^, humanitate. 13) Sapientiam quis negaverit non modo re
esse antiquam, verum etiam nomine? quae quidem divinarum humana-
Digitized by Google
79 —
100.
rumrine rerum cognitione hoc pulcherrimum nomen apud antiquos est
assecuta.
00. $f r Abi. compai ationis fiel)t bei itüinyaratiuen ftatt quam c. Korn., nnb jumv
mit bejonbevev Vorliebe in negativen unb fragenben Sätjen, $. 93. Certa pax me-
lior est sperata victoria. Tut Ins Hostilius ferocior Romulo fnit. Nihil est virtntf aiua«
bilius. Quid est in horaine ratione divinius? Quid hur victore moderat ins esse potest?
Harn. 1. 2er Slcc. bc* £üjcft* fann nur bann mit WuSlaffung von quam in ben HU* fleMM
umbcn, wenn er burd) Umwanblung bc* Sa&eS jum © u b j e f t gemacht werben fann, j. 93.
Quem auetorem locupletiorem Platonc landare possumus ? (= qui locupletior sit
quam Plato). Non tulit haec civitas clariores P. Africano et C. Laelio. 93efonberö
iir bie* ber Sali bei ben Serben nennen, feben, wofür halten (man fann bann
mit leid)ter Umwanblung ben Acc. c. inf. mit esse feßenj, & 93. Miserius stultitia quid
possumus dicere? Haud facile quis dixerit hör exemplo praestantius. Niliil te un<>
sol indignius vidit. Nihil vito antiquius existimo. Tuam vitam mea salutf potiorem
dueo. Qni nihil habet in vita iueundius vit«, is cum virtnte vitam non potest co-
lere. — Zuweilen ncl)t ocv *lü'- oud) ftfllt quam mit beut 91 cc. ber räum Ii dien ober
jeiilidjen ^ludbehnung, 5. 9*. Palus non latior pediV/to- quinquaginta. Non diu-
tias anno in proviueia fuit. — dttemal* barf aber burd) ben Öebrand) be$ Abi. compar.
Smeibcutifil cit entfielen, weshalb es beiften mufo: Hibernia dimidio minor quam
Britann ui existimatur, nicht Hei; Britannii; femer Romani graviores hostes non ha-
buerunt quam Germano«, nid)t blofj Germania,
«nm. 2. Sehr häufig werben mit einem komparativ bie SlbtatUK opinione, spe, exspecta-
tioae, (aequo, neressario, bei l'miua unb anberen aud) iusto, sulito, dirfu, exspertatu
u. 3.) nerbunben, weldje burd) einen 9>ergleidning*)ali mit quam est, quam erat u. f. w.
aufzulöten finb, 3-93. Opiiwme celerius veniet „er wirb jdmeller fommeu, al$ mau glaubt".
Praeda omnium spe maior fuit (= „unverhofft grof}"). Opinumc omnium mniorem
anirao cepi dolorem. Consul minus upinione sua efticiebat. Lntius upinione malurn
dissemiuatum est. Milites lonyius neressario processerunt. Hiems solitu qrarior („un
dius deiecit. Nobis plus iusto nostra \>lacet causa. 3n ber Siegel flehen biefe Ablative
vor bem Äomparativ. 1
Änm. 3. 2er Ahl. rompan. m u n nolwenbigerwcife bann gebraucht werben, al wenn jemanb ober
etioad nad) einer tSigentdjal't mit bem verglidjen wirb, woran bie (rigeufdtajt im höchften
C*rabe vorfommt, 3. 93. nire randidior „meiner altf 3d)nee", pisre snnior, pisce lacitumior,
nielle dulcior, Iure rlarior, rarbone nigrior, ritru splendidiur „tiarer al$ Ärpftall", onus
Attni yrarius, plumä lerior (Jp^perbel, cf. 550. 4); — b) wenn ein Wegenftanb in 93e3ug
auf eine t*igenfd)aft mit fid) ielbft verglidjen wirb, 3. 0. In Mauiliauo offendi Diphilum
Diphilo tardiorem „auf bem manilifd)en Wule fanb id) ben $ipbilu3 noch fdjläfriger
al* fonft"; — c) bei aweimaligem alius „ber eine immer beffer, |'d)lechter u. ä. a\i ber
anbere", 33. Litteras tuas sescentas uno tempore aeeepi aliam alia iurundii/rem
„einen immer erfreulidjcr aldben aubern". Habes Sardos venales alium alio nequiorem ; —
d) beim ^chiliu, meld)c* niemalv mit quam fteljt, 3. 93. Animi virtutes ex ratione gi-
guuntur, qua nihil est in homine divinius (eigentlid) „im 9t ergleid) mit welcher
nid?tw im 9?ienfd)en götllid)er ift" s= „bat G8t!Hd)fte, ma? e* im i>ienid)en giebt"). Mater
omnium bonarum artinm sapientia est, qua nihil a diis praestabilins hominum vitae
datum est. Phidiae simulacris, quilnts nihil in illo genere perfectius videmus, co-
gitare tarnen possumns pulchriora. Agamemno immolavit Iphigeniam, qua nihil
erat eo qnidem anno uatum pulchrius. Ne offeramus nos pericnlis sine causa, quo
esse nihil potest stultius. Non ego cum Diouysii vita, qua taetrins exeogitare nihil
possnm, Piatonis vitam comparabo ; — e) beim ^uiammentreffen oeqdjiebener 95ergleid)iing'J
[nifen bevfelbeu ^Ibjettio^, 3. 93. Quid optiwo melius cogitari potest ? — f) meiftenS bei
iaferior, posterior unb superior „jemanbem nadjftebenb, überlegen", 3. 93. Sapiens omni«
inferiora virtnte ducit.
Stimt. 4. eä{,« wie: „^d) oertraue bem 9){auu*, einem fliigeren Wanne alt ÖJaiud" müfieu,
weil ba§ regierenbc 93erbmn ^um jtvcitcu 0 liebe nidjt wicberl)olt werben fann, fo über
fe^t werben, bau ba3 jweite OMicb eine präcife ^afjuug erhält, unb ^war gewöhnlid) burd)
quam — tum. 9llfo: Fidem habeo Marco, homini prndentiori quam Gaius est. Cf.
Haec verba sunt Varronis, hominis doctioris quam fuit Claudius. Vicinus tuus nie-
liorem equnm habet quam tuus est. Magis idoneum quam egu sum ad eam causam
reperies neminem.
tnm. 5. 9Benn ber 9lb(. hur (ob. quo) bei einem Äomparatio alä ?tutiinbigung eine§ folgeuben
3a$<« gebraucht ift, fo wirb oov biefem »ajje bennod) immer quam gefegt, 93. Quid hoc
equum in viam Clau-
Digitized by Google
101—103.
— SO —
miserius quam cum, qui tot annos designatus consal fuerit, fieri consulem no
posse V (,>uo quid abburdius quam homines rcpouere in dcos?
101. Wact) plus, amplius, longius, minus roirb quam vor $cu)U unb üüJtaBbemu
nunigen meiftenS fd)led)troeg offne SSeränberung bev ftonftruftion bann aus
gel äffen, wenn jrtus, amplius, longius fouiel roie „über", minus finil
rote „nidjt ganj, unter" bebeutet. m\o beifit: „3<b, babe mehr ausübe.
200 Ttjatei" plu* (ober amplius i dncenW thalerw habeo (5»"Q"iöf. J'ai plus de den
cents ecusi. Stbcv: „Xu weifjt mebr alö jcfjn $wfefforcnw (sc. luiffen » tu scis plus qwn
decem professores 1 3 ranjüf Tu sais plus aip dix professeurs).
XttQL $od) finbet fid) bei btefen Äomparathwn oft aud) tu ganj rcgclmafrigcr 93eife '/kam oh
bev Ahl. compar. gefegt, 3. Non 7««/// sescenti homines effugeraat. Zeuxi
et Polygnotus non sunt usi plus <juam quattuor coloribus. Haec res non p/u.« qnat
in tres partes distribni potest. Catilina initio non amplius duobu* milibus hominur
habuit. Eo die caesi sunt Romanw minus quadringentis. Inter hostinni a.meu ■•
nostrum non amplius qninqne inili7>i(s passnum int er erat Nostri ampliun boris «pul
tuor fortissime pngnaverunt.
102. 1) Ex Homero centum exscripsi versus, quibus meliores reperire «01
potni. 2) Solem e mundo tollere videutur, qui ex vita tollunt amici
tiam, qua nihil ab dis imraortalibus melius habemus, nihil iuennda«
8) Dubium est, an Pausanias ad tantam superbiam progressurus et con
silia aliud alio foedius capturus non fuerit, nisi ephori ab initio plu
aequo (ob. iusto ob. quam yar fuit) ei pepercissent. 4) O praeclamu
diem, cum amplius qnadrienniHm (ob. quadriennio) peregrinatus ad enii
amicura revertar, quo nemo umquam melior, nemo pietate praestant/»»
est natus. f>) Datis, Persarum dux, in campo Marathonio proelium inüj
maxima cum fiducia victoriae; nam non minus (quam) centum ro.il/ i
peditnm et decem mih'a equitum (ob. non minus centum miiibus pedi-
tum et decem mil/fois equitum) (sub imperio) habebat. Contra baue
tuntam barbarornm multitndinem Miltiades non plus (quam) decem roi-
Ma (ob. milibus) armatorum in aciem eduxit; sed hi fortitudine kosti-
hus tanto superiores erant, ut decemplicem numerum profligarent 6) Q«>
liberornm vitiis aequo (ob. iusto) magis indnlget, certe eis nocet idqtw
saepe tantopere, ut vitia eorum opinione celerius ingravescant 7) Phi-
lippus II., quem inter omnes imperii et vitae casus animi aeqnitatem
solito maiorem servasse constat, cum primum nuntius victoriae ad Kau-
pactum reportatae, qua inter tria saecula non insigniorem pepereraut
Christianorum arma, est allatus, nihil aliud nisi Ioannem ducem rem
iusto audacius in discrimen dedisse ait. 8) Haec et plura eiusdem ge-
neris fama, qua praesertim adversis in rebus nihil velocius est, cöffljuu*
ribus diebus citins quam ex litteris meis aeeipies. 9) Minus viginti
dieftt^ pestilentia plus (quam) trecentos cives nostros consumpsit.
103.3m allgemeinen roenbet ber Sateiner bie $ßrfyof. cum ba an, roo ein Sll!
fa mmen fein, eine Segleitung be$eid)net roirb, 3. Ambniare nun amico.
egredi cum manu sceleratorum; societatem cum bostibus inire: vivit habitatque rum
Balbo; Crassus cum filio domum rediit; fo aud) cum animo suo cogitare (vollere, agi-
tare) „mit feinem ©eifte, b. f). mit ober bei fid) überbenfen". — 2(ud) ftefyt cum bei »*
gäbe non ÄleibungSft Acten ober foldjen <5ad)en, bie jemanb an fid) trägt
ober bei fid) fyat, j. 5). Verres cum (— „in") pallio purpuroo in conviviis versabatur,
cum tunica pulla sedere; esse t um telo; venire t um donis; [o aud) mm febri domnm
redire; nihil rette tieri potest cum ira. — g*vner wirb cum JUl* Stejeidpiung
Digitized by Google
— 81 -
104.
bie ^anblung begleitenben 9Ubenumftanbe§ ober einer Solge ober
"©irfung gebraust, roo wir im $)eutfcb.en geroöf)nlid) „ju* ober „ unter*
anioenben, 3. 53. Verres Lampsacum venit cum magna calamitate civitatis. Miltiades
Athenas magna cum offensione civium suorum rediit. Divitiacus Caesarem mnltis cum
lacrimis obsecrare coepit. Consul agrum cum caedibus et incendiis populatus est. Hoc
fecisti cum samma rei publicae salute et cum tua peste. Cycni cum cantu moriuntur.
Uannibal ad Alpes pervenit cum bona pace 1; aller um. Legati cum silentio auditi sunt.
Ipse cum aliquo dolore flagitiorum suorum recordabitur. (Ad „3U" bcjcitftnct ben 3 W e cf
ober bie >K m d) t , v K)l Ad meam utilitatem Semper cum Qraecis Latina coniunxi).
vinm. 3?ei Singabc oon Äleibungäftüden ober 3 dt niudgegeuftänben in Wudbriiden
rote „in einer Soga, im llnterfteibe, in einem Schleier u. ä. bafifcen, ausgeben je." roirb ba$
bcutidje „in" f: amidi burd) cum (ober burd) ^ßartieipia wie indutus, ornatus u. ä. c. abl.)
auSgebrüdt; ber bloße 9lbl. borf nur bann gefegt werben, roenn ba§ Subft. nod) burdj ein
attributive« KH beftimmt i[r, 3.93. Muliebri vestitu eo venit (Cic. ad Att. 1, 13, 3.
Liv. 5, 22, 4; 21, 62, 5.)
Cum fef)lt bagegen:
1) bei ©ejetcfynung oon Körperteilen, 3. 93. Capite nndo, nudis pedibus in-
cedere; crinibus passis mter tela volantia se inferre ; maesto vnltu; promissii barbä;
2) bei militari) djen 2lu3brücfen, roenn ba§ ÜUtilitär als bloßes» ©erzeug
in ber $ailb be§ ^elb^erm gebaut mtrb, 3. 93. Porsena urbem magnia copiw cin-
\it. Multw miiitibus rem gcrere. Paucis milittZ>u« tarrim cepit. Caesar ea legione
miuti/m*que murum fossamqne perducit. — 2iud) bei ©eaeidmung militärifdjer
3üge Iaffen (£afar unb SioiuS bie ^rdpofttion öftere roeg, roenn bo§ (Subft.
noef) ein abjeftioifdjeS Attribut bei fid) Ijat, j. 93. Caesar omnibus copiis sub-
seqnebatur. Toto extreitu consul profectus est. Ipse eo pedestribus copiis contendit.
Höstes ad castra Caesaris ingenti extreitu contenderunt. häufiger ftefyt jeboct) in
biefem gälte cum, unb bie *ßräpof. mufj ftetS lunsugefügt roerben, roenn bei
bem (3ubft. fein 2lbj. ftefjt, roie: Caesar cum exercitu accurrit Ülud) er*
forbern mittere unb feine ßompoftta bei (Srroäfjnung militärifdjer Bewegungen
immer cum;
3; jmoeilen bei coniunetus (iunetus, iunyendus), 3« 93. Cic. Cluent. 12; Phil. 5, 20, nur
vereinzelt bei iunyi ald Verbum finituin (Cic. Tusc. 5, 96), 3. 33. Libido non solam
dedecore, verum etiam scelere coniunota. Infinitum bellum iunetum miserrima fuga.
IM. 9lein, e3 mujj cum honestate vivere fjetfjen; benn roenn ein oermittelft ber
v#räpofition „mit" gebilbeter 3lu§brucf bie 51 rt unb 3öetfe, auf roeldje etroaS
gefd)ieb,t, bejeidjnet, f 0 ftet)t : a) ber 31 b l. mit cum bei ©ubftantioen olme ab»
jeftioiff^e» Attribut : Cum studio (= studiose) audi re ; cum ignominia (= ignomimose,
turpiter) servire; cum virtute („tugenbfjaft") vivere; fictas fabulas ettm voluptato legi-
raus; cum ira nihil recte fieri potest; Metellus saucios cum cura refecit; multa feeimns
cum temeritate atque imprudentia; — b) ber 21 bl. mit ober OtJHC cum bei ©ubs
ftantioen mit abjef tioifc^em Attribute : Summa cum dignitate unb summa dignitate
vivere; incredibili cum celeritate unb incrcdibili celeritate volare. Miltiades summa
aequitate res constituit. Hoc testimonium ipse magna (cum) cura et diligentia scripsit.
Oro vos, ut attente bonaque cum venia verba mea audiatis. Orator res {cum) omni
gravitate et iueunditate explicet.
?lnm. 1. Cum frliir, auch roenn fein abjeftioi|d)cS Attribut vorbanben i|'t: a) bei fot«
eben Subftantivcn, meldje felbft jdjon 91 r t unb 98 e i f e , Sitte unb e ro 0 h n t) e i t bebeuten,
roie modus, ratio, ritus, mos, consuetudo, institutum, 3. 33. Hoc (quo, nullo, alio etc.)
modo, nullo pacto „auf feine Seife", nulla ratione, peeudura ritu pugnare, more
maiorum, consaetudine populi Romani etc.; — b) bei animus, mens, consilium, 3. $1.
Aequo animo ferre; alacri animo proficisci ; hac mente ober hoc consilio profectus
sum „in ber Slbfidtf"; ebenfo bei lex unb eondirio, 3. 33. Pacem fecerunt hac lege, bis
condicionibus, (i'ioiuä jagt aud) sub lege, sub condicione u. ä.); — c) bei bem negativen
Attribut nulius n 0 b n e ", 3. 33. Rem confeci nullo negotio „mit feiner Scbroicrigfeit, 0 n e
31 e n g c , tatein. ftcpriitortuni. 7. Auflage. II. ü
Digitized by (j
10f>. — 82 —
alle Sdjwierigfeit" ; nullü meü culpa, nullo raeo merito „oljne alle Sdmlo von meine
Seite"; nullis impediraentis „ob,nc alle«* ÖJepäcf"; nulla ratione „ofyne aQen ©ruirt"
nulla probabili causa „ohne triftigen Ghunb"; nullo periculo, nullo studio u. ä.; -
d) bei einzelnen WuÄbriirfen : iure „mit 9fed)t" (ex iure „bem 9?ed)te gemäfe"), iniuria „mi
Umcd)t"; lege „auf gefcfelidje Söeife"; ratione ae via (j. ©. philosophari, diaputare) =
„metfjobifd)" ; online „orbnungSmäfng" ; voluntate „freiwillig"; auspirio, auspiciü, imi*ri<
du rtii alieuius facere aliquid; merito ,,nad) SJerbicnft, mit 9tcd)t"; immer ito „mit Un
redjt"; r» „geroaltfam" ; silentio „in bet Stille"; magistratus ritio creatua „auf tcblcr
fjaftc Seife"; Ixma fide, mala fide; dolo mala dicere ober facere; agmine irc „jugirxife"
cla innre, rommodo, incommodo, damno fo. rei publicae com modo aliquid facere
nomine „im Warnen, unter bem Sitcl": sjtccie, consensu, comitatu „mit (befolge, umc
Begleitung" u. ä.
9lnm. 2. 3ur Skjeidmung ber Ärt unb ©eife bient aud) per = „auf bem SBege, »et
mittel ft" roie: per rim „auf bem SBege ber ©eroalt, auf gewalttätige SBeife"; jxr m
iuriam wunred)tmäf}ia,ern>eifc" ; per insidias „fnnterliftigerroeife" (= per fidem, b. fc. „miml
beS gegebenen unb ntdjt gehaltenen SBortcS"); per fraudem; per dolum; per superbmm
per turpitu/iinem; fter litteras „brieflid), fdjriftlid)" ; per Simulationen/ ; per srehu* t
latrocinium ; vitam /»er deiltcus amittcre; per errorem „au§ 'äJiifjDerftänbniö*' ; per ludi
brium; per ralumniam „burd) Äabale"; per iocum „im <5d)er$"; per orcasionem „ge
legentlid)" (= data ob. oblata occasione); per speciem „unter bem Sdjeine" (aber m
ob. in »peciem „jum ©djeine, jur Säufdjung"); per triumphum (ob. in triumpkj) aü
quem ducere. SDod) be^idu fid) biefed per roeit mcljr auf bie äußere )lrt unb ©eiie bt
$anblung unb ftefjt oorjug^roeife bei folgen ©ubftantiDen, bie eine fittlidje 6d)lcd)tigfn
bejeidjnen.
Slnm. 3. $ie «blatioc modo unb ratione finben fid) nur in ben aügemeinften ^udbriiden be
91 rt unb 'Seife: Äoc modo, simili ober pari modo, tali, omni, aliquo, nullo, qtic*ia>'
modo, eadem ob. simili ratione u. ä., nid)t aber jur ©eaeidmung einer J£>anblung*
toeife, alfo nidjt fort issimo modo pugnare, ionbem fortissime ober summa cum nr
tute pugBare; nid)t hostili modo, fonbern hostiliter ober hostUem in modum (3. apros
populan). Mirum in modum gaudeo, miserandum in modum necatus est. — etat
hoc (eo) modo fagt man aud) aa ober in hunc (eum) motium, ftatt quomodo aud) quemm
modum.
105. 1) Quis est, quin aeeeperit, cum et Dareus Datim cum magno exercitu
in Graeciam misisset et Xerxes postea ipse innumerabil* (cum) cl&sse
ingenttque exercitu invasisset, Graecoa animi virtutibus tantum effe-
cisse, ut parvis copits hoatium multitudinem compiuribua proeliis vin-
cerent ? 2) Fortuna cum moribus mutatur, ubi pro continentia et aequi-
täte luxuria insolentiaque ingraere coepit. 3) Servio Tullio, qui magno
consensu patrum populique rex creatua erat, aucceaait L. Tarquinin«,
qui nec populi iuasu nec patrum voluntate regnavit; nam imperiam
iniuria atque vi (ob. per iniuriam atque vim) occupaverat. 4) Cum angnres
Claudium Regillen8em dictatorem vitio creatum videri uno consensu
dixiasent, ille ipae magiaterque equitum magiatratu nulla mora se ab-
dieaverunt. 5) Non qua condioione victuri 8imu8 agitur, 8ed utnim si-
mua victuri an cum supplicio et ignominia interiturL 6) P. Cornelius
Scipio consul, cum Masailiam perveniaset, caatria ad Rhodani ostium
positi8 magna cum admiratione aeeepit Hannibalem iam Pyrenaeis mon-
tibna magno mm exercitu auperati8 per regionea Galliae meridianas
singulan" (cum) celeritate et nullo fere negotio iter fecisse. 7) Ut Numa
caerimoniaa pacis maxima (cum) sapientia (= sapientiaaime) conatituerat,
ita Ancua bellicaa cum cura ac diligentia aanxit, ut bella non modo
gererentur, aed etiam rite et ordinc indicerentur. 8) Cycnos cum voln-
ptate atque cantu mori veteres opinabantur. 9) Scipio cognomine Africa-
nua mm magna spe votisque civium in Hiapaniam profectua eat. 10) Han*
nibal cum dolore et indignatione reliquit Italiom; quam per tot annos
Digitized by Google
— 83
106.
prospere et maxima (cum) ^'loria devicerat. 11) Galli munitionibus si-
lentio relictis inaxima (cum) celeritate subito impetum fecerunt in legi-
onarios castrorum in miinitione occupatos; qui summa (cum) virtutc
(= fortissime) se defenderunt nullo ordine, nullo imperio; multi etiam
nndo capitc pugnaverunt, quod tempus galeas induendi eos defecerat.
12) Cur cum gladio pugioneque ad me accedis, ut terrore me afficias?
quod heri per dolum speciemque amicitiae adeptus non es, hodie per
vim non consequere.
106.5)« Abi. instru mentalis ofjne ^ßrapofttion fteljt bei <5ad)en auf bie gtagen
„roonon? roomit? woburdj?", um baS bittet ober ©erzeug ju be*
ioidinen, 33. Com/7»«« tauri, apri dent/Aw, mors« leones se tutantur. Ocul/* cer-
oimas. Venen- exstingai; lacte vivere; alien« misericordia vivere. Lictor^s nudatos
tirg'- caedant securtque ferinnt. Pyrrhas lapidc ictns interiit. Deorum Providentia
mundus administratar. Sol omnia clarissima lue« collastrat. Corpora invenum firman-
tor laborr.
dagegen fteljt bie tljätige ^erfon, ber perfonUdje Urheber, non
bem eine ^anblung ausgebt, mit ber ^räpofttion ab, »eraug&beife beim *ßaffiu,
j. 33. Roma a Romnlo condita est. A deo omnia facta et constituta snnt. Lysander
occisos est a Thebanis ad Haliartam.
$ie 37litteUperf on jteljt mit per auf bie fragen »ourc^ wen? oer*
mittelft roeffen'?", $. 33. Senones c aesarem a-dennt per Aeduos „burd) 3?ermittclung
ber ^buer". Xerxes certior factas est a Themistocle per servnra. Caesar per explora-
tores cognovit. Hae insidiae Avito ab Oppianico per Fabrioios factae sunt. Non tarn
atüitas parta per amicum qnam amici amor ipse delectat. Quid ais? vulgo occide-
bantnr ? />er quos et a quibus ? Dens Israeütis per Mosern leges dedit (bagegen Israe-
litae a Mose ex Aegypto dedneti sunt. Cf. aud) 154, 12.
%nm. 1. 9lud) ^erionen werben bisweilen alä blo&c (Sadjen, aU blo&e 3Berfacugc auf=
gefaxt unb burd) ben 9lbl. ohne ab bc^etdjnet, unb $war nid)t nur Solbaten (cf. 103,
2). fonbern aud) Liener, 3Bäd)ter u. bergl., 33. Consul hoBtem tormentis sagit-
Uinisque et funtlitoribim eminus terruit. Serrig agrest//«w et barbar/'s agros de-
populatus Ml Tabulis vobis tettibusqne planum faciam. Neque iure iuraudo neque
obuiflibus teneor. Stipatus sateUitibus, saeptus aruiafis, domum Ctutodibus saepire,
comitatus ministris, multis testibus convictus, montem hominibus coraplere etc. —
liere werben je nad) bem 3u'"ammenl)angc balb alä ^erfonen, balb al? blofce Sadien be=
banbelt, 3. 3?. Actaeon a suis canibus dilaceratns est. Romulus et Reraus a lupa
nutriti sunt. 3lber Currus tquii vebitur. Buhns arare. Venatores lepores ranilms
venantur. llmgcfebrt tonnen Sndinamcn (bef. fortu na unb natura) mit «6 fteben, wenn
fie perfonificiert werben; baö beutfdje „von Natur" betfet natura, aber „uou ber 9Ja =
tur" a natura, 5. 33. Brevis a natura vita nobis data est. Huic occasioni a furtuna
oblatae deesse noli. Non est consentaneum, qui invictum se a labore praestiterit,
eum vinci a voluptate. Animns occupatur ab iracundia. Cupiditates a ratione re-
tinentur. Tanta est corruptela malae consuetudinis, ut ab ea tamquam igniculi ex-
stinguantnr a natura dati. zc oft deseri a mente, a re familiari, destitutus a spe u. 0.
•Jtnm. 2. Sie bie tätige ^erfon beim ^afiw mit ab atiogcbrürft wirb, fo aud) bei einigen a f <
tioen SJcrben mit paffiinf d)em Sinne, 33. Interire ober perire ah aliquot pes-
sumdari ober intertici ab aliquo (cf. a7iod,vr'loxi$v inö rtvoi); renire ab aliquo „oon
jem. oerfauft werben"; poenam haben- ab aliquo (Liv. 8, 20, 11). Satrebis (= saluta-
tus eris) a mca uxnre „id) |"oQ bid) von meiner evrau griiBen". Si quid ei a Caesare
gravius arcirfUsef. Uber bene (male) awlire ab aliquo cf. 475.
ämn. 3. 3lud) bei Slbjcftiuen, bie itjrcr 33ebeutung nad) einem Partie. ^Jerf. Sßafj". ent^
l'predjen, fte^t ber AM. hislrum., 5. 33. sauf hm = laesus, aeyer = confectus, fcssus =
fatigatus. Cf. Miltiades aeyer erat vulner/An.*, quae in oppugnando oppido aeeeperat.
Minturnenses Marium, fessuut inedia ftucti//u.vque, recreaverunt. Cf. 108, 9(nm. 1.
91nm. 4. Über ben ctuSgebcfjntcn C^ebraud), weldjen ber Lateiner oon bem Abi. instrum. anftatt
beutidjer Ortsangaben ober eigcntümlidjer ^räpofitionalauöbrürfe mad)t, cf.
114.
$>ier mag nur nod) auf folgenbed Oingewieien werben:
Digitized by Google
107—108.
— 84 —
a) Afflcere ah'quem re bient jur Silbung auficrorbentlid) oieler Sß&raien, bte im 2>eurt'd>eri
oft nur burd) einfadje Serba übcrfetit »werben, %. S. Afhcere poenft „befrrafen. Strafe xxi-
bangen über"; iniuriä „beleibigen, eine Scleibigung zufügen"; supplicio „binrichttn Ionen,
bie Xobefiftrafe verhängen über"; honore w(Ät)re enoeifen, roiberfatjren laffcn"; dolore ,be=
trüben, in @d)mer$ uerfet>en, Sdjmerj oerurfaa)en" ; magnis muneribas „rcidjlid) befdjenfer..
reiche ©efdjcnfe jufommen laffcn"; praemio „belohnen"; ignominiä „befd)impfen* ; admi-
ratione „tiberrafd)en" ; gravi morbo afßci „fd)wer erfranfen" u. f. tu.
b) Aasaescere (unflaffifd) con&uescere, mtuuetre) „fidj gewöfmcn", assuefacere „gewöbnen'.
assaotus „gewöbnt" {= assuef actus; unflaffifd) consuetus) baben auf bie ftrage woran'
gewöbnlid) ben tibi., feltener ben X a t. ober ad c. acc. bei [\<b, h- P*1™ sermone.
nulla disciplinä, labore assiduo, (operi atque aliis iastis militaribas, ad supplicia
Datrum. Liv. 3, 52, 11 ; 24, 48, 12. Caes. b. g. 6, 28, 4). Cf. aud) 84, «nm. 2 a. d.
c) Sei ben Serben bcS Opfern 8 (merificare, facere, nacrum facere, dirinam rem fartre,
immolare, litare) fieljt bie ^Jerfon, ber man opfert, im 55 at. , bie Sadje gewöbnlid) bei
farere ftetd) im tibi. , £. S. Deis victime (feltener victimaw) immolare, hostif* maiori/'u«
Iovi sacrificare, ture ac vino (sacra) facere; decemviri rem divinam Apollini fece-
runt capn.« dnalms alb/V. Über mactare cf. 54. — ©ei ben Serben „regnen, fcbioit^
$en, fliegen, ftrö men" ftebt regelmäßig ber tibi., g. S. Pluit sanguinc • 1;*]>»-1. >••
carne, lacti). Signum sanguine sudaverat. Herculis simulacrum malt» sudorr raana-
vit. $er tlcc. ift f)ier fetjr feiten <$. 8. Liv. 10, 31, 8; 28, 27, 16).
d) Canere tub&, tibii«, fidibus, rithart, „auf ber Trompete, glöte blafcn, auf einem Saiten
inftrumente, auf ber 3itt)er fpielcn". — Ludere pili, aleü, talis „Sali, SSürfel fpielcn*. —
Sei facere, fingere, forma re, fabricari wirb ber (Stoff, auS toeldjem etwaö gemadjt wirb,
rcgclmäfug burd) ex auSgebrüdt. — Miscere (cnmmUcere) „mifdjen mit" mirb mit bem
tibi, ober (befonberd im bi(blid)en Sinne) mit cum, jutucilen aud) mit bem Tot. fonfmüert;
permi.scere ftebt mit tibi, ober cum; admisrere „bcimifd)cn, einmifdjen" c. dat. (= im-
miscere, 52), aber „oermifeben, oermengen mit" c. ald. — GnHjxnsare „etwa* auSgleiaV".
erfet^en, erfaufeu burd) ober gegen cttoaS" aliqaid re ober cum re. — Occupatum c*>e
re „uon einer Sad)e ergriffen, erfa&t fein" (j. S. aegritudine, cur«), aber in re „beidwf
tigt fein mit etwaS" (j. 53. in munitione castrorum, in parando bello). Ct 114, tlnm.
107. 93ei ben Serben taufen (emere, redimere, mercari), oerfaufen (vendere, *affb
venire), feilftel)en (licere, venalem esse), foften (esse, stare, constare), oev
mieten (locare, rollocare), mieten (conducere) u. ft. ftety ber s$rei3, er mag
unbeftimmt (magno, peimagno, plurimo [n\ä)t maximo ober summo], parvo,
minimo, nihilo) ober beftimmt (auro, magnh pecuniä, duobiis talentis u. ä.)
angegeben fein, im Ablativns pretii; nur bie oergleidjenben 2lu§brücfe tanü
(tantidem), quanti, pluris unb minoris fte^en im ©enitin.
tlnm. 1. £>icrber gebören aud) tluSbrüde wie: magno (= magna mercede) docet „er nimmt
für feinen Uuterridjt ein IjoljeS Honorar"; quanti cenas „wie uiel bejablft bu für beinen
SRittagStifd)? parro habito ,,id) ja^le eine geringe fcanSmiete"; scribit mercede, lavor
quadrantc u. ä. — ftiir »i*i"Io consfare ,,nid)t« foften" finbet fid) bei Girero nur gratis
(„umfonft") constare. iJiljnlid) aud) bene, male, quam opiime emere ob. verliere, nwt
comtare u. ii. — „$er Sieg foftet baö l'cbcn, viele a)ienfd)cn, grofee Opfer, üiel Slut unb
Sunbcn" victoria constat morte, multorum mortf, magno detrimento, multo sanguinf
et vulner/^MÄ.
tlnm. 2. S5a« Serbum mutare unb feine jtompofita permtdare unb commtdarc „oertauidben
für, eintaufd)cn gegen" werben faft ftet« fo fonftruiert, bafe bie ©adje, weldje man meg»
giebt, im tlcc. fief)t, bagegen ber Oiegenflanb, weldjen man al* ßrfa^ empfängt, in ben
tibi, tritt, ,v S. montes ac silvas urbibus coramutare; mutare bellum pace; fidem
suam pecunia; Studium belli agriculturä permutare. Selten (natu, bei Tuttcrn mirb
aber ba$ Serr)ältni« umgefefjrt, 3. S. oon ^>oraj: Cur valle permutem Sabina divitias
operosiores „warum follte id) gegen mein fabinifdje'S Sbal mür)eoolleren 9teid)tum ein*
taufdjen ?" — 3)ie Äonftruftion mutare (com-, permutare) aliquid r«»» (ober pro) re.
$. S. cum patriae caritate constantiae gloriam commutare, incerta^/o certis matare
ift nidit bäufig, aber tabeno* Cic. Verr. 3, 19; Sest. 37. Sali. Jug. 83, 1).
108. ®er Abi. causae bejeidjnet ben ©runb, bie Urfacfye, bie SBeranlaffung,
burd) iue [die ober roarum etma^ gefc^iet^t; er ftelu ot^ne ^rapofition auf bie
gragen rooburc^? roooon? roe^roegen? roorau§? worüber? infolge«
toeffen? Sftan unterf Reibet:
a) ben inneren, in ber Seele be$ |>anbelnben liegenben ©runb ober SJeiüeg*
Digitized by Google
- 85 -
108.
gniltb, 3. 33. Multi officia deserunt mollitia animi. Plebs novarum rerum studio
incepta Caiilinae probabat. Nimio gaudio paene desipiebam. Nostri majores
Cotlatinum suspicione cognationis expulerunt. Desiderio toi misere tabesco. Gandio
ober laetitio exsulto;
b)ben äujjeren, in ben 93erf)ältniffen liegenben ©runb, 5. 33. Gabematoris ars
utilitate, non art« laudatur. Gravität« valetudinis raro ad te epiatulas do. Beneficio
novo memoriam veteris doloris abieci.
?lmn. 1. 2>iefer Slbl. ftebt namentlich bei ben «erben unb Äbjeftioen ber «ffeftr, wie
dolere, gattdere, laetari, exstdtare, maerere, angi u. ä., weldje jebod) jum Seil aud) mit
bem 31 cc. ober mit einer 33räpofition oerbunben werben (cf. 29, a, 2Inm. 3). 33on
fcbjeftinen gefjdren hierher laelus, maestus, Iridis, anxius, superbus u. ä. — SPtan unter;
fdjeibe deleHari aliqua re ob. aliquo homine „feine ftreube l)aben, fein ©efallen finben
an" oon delectari ab aliquo „oon jem. in ljeitere Stimmung üerfefct werben".
Vinm. 2. Statt beS blo&cn 3lbl. wirb ber 33emeggrunb aud) fcfjr oft auSgebrfidt: a) burd) bie
^rnpofttione n 06, propter, catuia, de, ab u. a., 33. Ex castris in oppidum propter
timorem se reeipiunt. Sophistae ostentationis aut quaestus causa philosopha-
bantur. Hoc certe scio, me ab singulari amore ac benevolentia, quaecunque scribo,
tibi scribere. Romulus et Remus ab Amulio ob labefactandi regni timorem dicuntur
expositi esse. Über prae beim fjinbernben ©runbe cf. 137; — b) bei ©emütS=
ftimmungen burd) ein entfprcdjcnbeS Part. perf. pass. r. abl, g. 93. Amore impulstut,
aviditate nudus, cupiditate induetus, misericordia commottut, odio incenstts, invidia
adduefujt, spe incitatus, superbia elafus, metu perterritus, cupiditate incitatus, despe-
ratione acht», ira inflammatus, taedio victus, furore perritus, stultitia oecaecatus,
metu coactus, verecundia deterritus u. f. »o.
Snm. 3. Ablativi causae fm° aud) bie befeftioen iussu „auf 33efef)l", iniussu »»oljne 93cfei)l",
Cf>wts9u, permissu, monitu, accitu, arcessitu, impulsu, arbitrato, hortatu, mandatu,
rtyafu, mimt, oratu u. a., meld)e ftetS in 33erbinbung mit einem C*en. ob. $offeffto=
pronomen ftefyen, 5. 33. Haec omnia iussu imperatoris (ob. meo iussu) facta sunt. —
ferner eo „beSwcgen" (= ideo, cf. 530, SInm. 2), 33. Homines suorum mortem eo
lugent, quod eos orbatos vitae commodis arbitrantur. — Über caus*, gr&tiä. unb
ergo ( f. 137.
9lnm. 4. fcierber gehört aud) laborare „an etwas leiben", bei meldjem baS Übel unb bie
«ranfijeit im Vlbl. ftcb,t, aber ber leibenbe Körperteil, fowie überhaupt ber Urfprung
beS Seibend mit ex (iclten a) Lu^etdjnet wirb; alfo: laborare morbo, febr/, fame, mult/'s
viti/.f, aber ex capite, ex pedibus, ex alvo, ex aere alieno, ex invidia; (bei geiftigen
firanttjetten, 9lffeftcn gebraucht man ex, L 33. ex invidia, ex desiderio). Laborare de
(ob. pro) aliquo „wegen jcmanbcS befümmert, in Sorge fein" (= alieuius causa).
Laborare in re entweber „fid) mit etwas befd)äftigen, mit etwaS befdjäftigt fein" ober
„mit etwa« in 33ebrängniS, in ber Älemme fein". — Fidere unb confldere „oertrauen"
b,aben bie ^erfon faft au8fd)liefclid) im 3)at., bie Sadje im £at. ober (fcltcner) imSlbl.
bei fid). Diffldere unb difflsas werben nur mit bem $at. oerbunben; aber lisiis. confisus
unb fretus fielen mit bem UM. (b,öd)ft feiten mit 2)at ); nur fagt man mihi, tibi, sibi
ßsus unb nmfisus.
"änrn. 5. Xtx 91 bl. fteb^t aud) bei: a) niti „fid) ftüljen auf" (3. 33. baculo), weldjeö aber im
übertragenen Sinne aud) mit in c. abl. ftef)t, 3. 33 Salus rei publicae nititur
in concordia civium. Niti ad, unflaffifd) in aliquid „nadj etwaS (.^o^cm) ^inftreben,
nad)tcn" (3. 33. ad gloriam, in vetitum). Inntii re ob. (feiten) in rem ; — b) constare
re ober ex re „auf ctmaö bcrutycn, in etwas befielen", wenn cS fid) um bie ©runblage
einer Sad)c b^anbelt, 33. Domus amoenitas non aedificio, sed silvä .constabat. Ar-
gumentatio quattuor parttöu« constat. Temperantia ex praetermittendis voluptatibos
constat;..bäufiger ift bafür constare (comütere) in re, 3. 33. Victoria in militum virtute
constat. Über constare ex „aud etwas befteljen" cf. 7(5, ?(nm. 4. Stare re „fußen auf, ge^
grünbet fein auf" (3. 33. iudicio suo, viribus suis, auetore aliquo) unb „fefltjalten an, einer
Sadje treu bleiben" (3. 33. foedere, iure iurando, promissis, pacto; fcltener in re, j. 33. in
fide, in proposito, in eo quod iudioatum est); — c) contineri re „berufen auf, bt-
fielen in, bebingt fein burd)" (eig. „33eftanb unb ^>alt Ijaben burd) etwaS"). Contentw re
(parvo, pauc/V, minimo) „aufrieben mit" (of. 91, 91nm. 5); — d) acquiescere re „burd)
etwaS 9iuf)e finben, berutjigt, befriebigt Joerben" (3. 33. Clodii morte, parva spe); in re
„in etwaö 33efriebigung, iroft unb 5Hub\e finben" (3. 33. in litter/.»-, in adulescentium ca-
ritat«); — e) dignari, di^nus unb indignus re. Diynari, ein ociljältniSmäfug felteneS
Serbum, hei&t bei Gicero nur „würbig geadjtet werben"; bei ^idjtcrn unb Späteren Ijeifit
dignari aliquem re metfteuS aftioifd) „jemanben würbig ad)ten", wofür flaffifd) aliquem
dignum re iudicare (habere, ducere) gefagt wirb. Dignus unb indignus mit ®en. un=
llaffifd) ; — f) gloriari re „fid) einer Sad)e rüfjmen, ftolj fein auf" (5. 33. victoria sua) ;
Digitized by G
109—110. - 86 -
de re „fid) n>eQ«i einer @ad)e rühmen, Diel Stürmen« machen oon ehoa«" (j. de suis bene-
ticiis); in re „feinen 5Ruf>m in etwa« iehen, fudjeit* (j. 3?. in virtut«). Über se iactare in re
cf. 33, c.
?lnm. 6. 2)er Abi. causae ftct)t juiwcilen aud) bei ben Serben ber 2Bal)rnebmung unb Gv=
fenn t n 1« ( rernere, inteliegere, aynoscere, rognosrere, scire, apparere U. iü, 3. 33. Aves
penn/« cogno8cuntnr, amicitiae caritate et amore cernuntur. C^eioörjiilicr) ftebj aber bei
biefen Serben ex (feiten ab, de), bei cerni in, j. 93. Deum agnoscimus ex operibus eins.
Mores hominum ex ocnlis pernoscere, aetatem equoram ex dcntibus cognoscore.
magna ex parvis intellegere. Hac virtutes cernuntur in agendo. Cf. aud) 98, b.
109. $ic 2)eponentien uti, frui, fungi, potiri, vesci (unb ifjre Hompoftta abuti,
perfrui, perfungi, defungi) fabelt ba3 Objeft im 21 b I. bei fid). (3n ber älteren
Sprache regierten biefclbcn al« Tranfitioa ben 91 cc. ; eine 9?ad)wirfung baoon geigt 303.)
9lnm. 1. Potiri regiert bei ben Slaffifern nirgenb« ben 9lcc. (cf. jebod) Cornif. 4, 51 u. 57:
b. Afr. 36, 4), wol)l aber juroetlen ben Wen. ($. S. imperii, regni, totius, Galliae), jltM
in ber $fjrafe reruin potiri ,fficf» ber Cberljcrrfdjaft, aller Wad)t bcmaditigen".
9lnm. 2. l'ti fann nod) einen jweiten präbifatiuen 9161. bei ftd) tjaben: Vobis utor ami-
c/ä ,,id) babc eud) 311 Jyreunben". — Abati bebeutet weber blofe „gebrauchen" nod) „nrn
braud)cu", foubern „uerbrnudjen, aufbrausen, au«nufeen", glcidwiei ob auf erlaubte ob«
unerlaubte Steife, 93. abuti divitiis. Taf)tx ift aud) in ber befannten Stelle Tic. Cat
1, 1: Quousquo tandem abnUre, Catilina. patientia nostra ntebr ein 9lufbraud)cn wn
Cicero« ©ebulb gemeint, miewobl l)icr unb an anberen (stellen bie Begriffe oon 9lufbiaucbcn
unb 3Äif}braud)en feljr nat}e aneinauber grenjen (cf. aud) legibus ac maiestate ad qnae-
stum et libidinem abuti 1. ^a« uuvflictje „mifjbraudjcn" bcifit male (prare, perverse,
infemperanfer, insolenter) uti (abuti) re. — Yesei re „fid) Don etwa« näljren" wirb tun
$ug«wcife oon 9Wenfd)en, pasei iglcirt)fafl« r. abl.) oorjug«weiic oon Xicreu gejagt,
,V ©. Fuit olim tempas, cum hoinines glande vescerentur. Claudius, cum pulli non
pascerentur. mergi eos in nquam iussit. — Frui „(9emtfi uon etwa« baben, 33ebageu unb
öefriebfgwtg in etwa« finben" fd)lieftt ben Begriff ber ftreube über ben (*enu| in ürti
(©egenf. carere), 5$. voluptate, bonis suis, amicitiae recordatione ; e« fann nid)t ba
gebraud)t werben, wo ba« beutfdjc „genieften" einfad) ben «inn „Ijabeu, befommen"
bat. $al)er beiftt „G^re, 9lu«;,eid)mtng, gute (iJcfunbfjeit, Untcrrid)t genienen" in honore es?e.
in laude esse, bona valetudine uti, erudiri. Cf. Sen. de vita beata 10: Tu volu-
ptate frueris, ego utor. Cf. aud) 55, 9lnm. 1. — Fungi fann al« Objeft nur beu ÄH
— (unflaffiid) ben 91 ec. , $.99. Nep. Dat. 1, 2) — eine« foldjen Subft. bei fid) bßK«.
weld)c«cin 91 mt, ein ©efdjäft ober eine ^flid)t bejetdmet. Perfungi „oöllig oerrichten"
(fl. B. munere, rebus amplissimis) ober „überfteljen" (laboribus, pericolis, molestia).
Defungi „bcenben, nberftetjen" oerbinbet fid) faft nur mit foldjen 9lblatiuen, bie etwas iln-
crfrculidK« unb $rüdenbe« beAcidjnen (periculo, bello, laboribus u. a.): defungi vita „ein
mübeuollc« Veben bcenben". ^u öermeiben ift ba« abfohlte, in ber nad)flaffifd)en Satinität
bäufige defnnetus „oerftorben" für mortnus.
110. 1) Scythae non mnltum frnmento, sed maximam partem pecore, lacte,
melle vivebant atque equorum etiam carne et lacte vescebantur; lanae
vestisque nsum ignorabant; sed ut a frigoris vi corpora tutarentur, pel-
\ibu8 ferini« utebantur; nam venatione maxime delectabantur et non
modo minor//;«5, sed etiam maionfetis ferw potiri stndebant. 2) Amore
dei indignos se praebent, qui bona, qua praediti sunt, indole aut per-
verse aut omnino non utuntur. 3) Numquam Thebani maiore auetori-
tate sunt usi, quam cum Epaininondas, qui quidem summa admiratioDe
dignus est, rei publicae praeerat. 4) Hoc constat, multos bominas, si
meliore educatione usi essent, multo meliores esse futuros. 5) Natura
humana fert, ut eis faveamus, qui eadem pericula subeant, quibtts nos
perfuneti sumus. 6) Pueri Lacedaemoniorum ad aram Dianae gravissi-
mas piagas taciti excipiebant, uni pudore, alii timore, plurimi gloria
diteti. 7) Cicero non malitia aut invidia (duetus ob. induetus), non vani-
tatß aut gloriae cupiditate (motus), sed patriae amore (impulsus ob. in-
flammatus) oppressit Catilinam eiusque socios, qui ex aere alieno laboran-
tes vel honorum aviditate (incensi) vel aha qualibet causa (addueti) rei
Digitized by Google
— 87 — III.
ptiblicae evertendae cupiditate ardebant (ob. flagrabant, tenebantur).
8) Nicias et< sociorum defectione perculsns et cum labon&itsque aeger,
idem natura dubius atque incertus Athenienses litteris (ob. per litteras)
oravit, ut ex Sicilia revocaretur, cum ex renibus graviter laboraret nec
munere imperatorio satis fungi posset 9) Avari, cum numquam, ne
maximis quidem divitiw contenti sint, ab Horatio (cum) eis comparan-
tur, qui hydrope laborant. 10) Studium tibi a natura insitum esse in-
digentibus bene faciendi et nulla in re magis te acquiescere dicis quam
in beneficeutia atque voluptate de divitiis largiendi ; at mihi non vere
beneficus videtur esse, qui de beneficus glorietur et non una in con-
scientia humanitatis atque honestatis acquiescat, sed gloria atque vani-
tat« (impulsus ob. adductus) largiatur. 11) Prudentia cum aliis (ex) rebus
cognoscitur (ob. cernitur in) tum temperantia; nam prudentis est nec
nimis nec paruin sibi confidere nec suarum virium ignorantia (ductum)
ad maiora niti. 12) Cato eam urbem, in qua piscis plum emeretur (ob.
esset, constaret) quam bos, stare (ob. salvam esse) non posse verissime
dixit. Farnes parvo coustat, fastidium magno. Victoria ad Asculum parta
Pyrrho multo sanguiue et vulnen&Ms stetit. 13) Deiotarus, qui propter
multa in populam Romanum merita nomine regio a senatu ornatus et
aliis honon&us praemiisque affectus erat, a Castore nepote reus factus,
quod Inlium Caesarem per insidias necare voluisset, per legatos, quos
sui purgandi causa cum mandatis Romain miserat, Ciceronem adiit ro-
gans, ut roaxima sollicitudine se affectum defenderet 14) Gravi sane
errore implicati sunt, qui in divitiis, corporis viribus, forma gloriantur;
enixe potins operam debemus dare, ut animi virtute gloriam consequamur.
C. ©rt$-, $aum- nni gntbfßimmungr tu
1. Crtö ttttb Waumbcfriminungen.
Hl.a) Dictator tabernas tota urbe claudi iussit. Tota Graecia nemo Socrate
sapientior fuit. 2luf bie grage „roo?" ftel)t bei tottis geroöfynlid) bcr btofje
%bl ofjne in.
Sinnt. 1. %cboa) fmbct fid) in bicfem %aVlc aucf) in guter ^rofa häufig in, namentlid) wenn ein
(Sin$elnc$ innerhalb beä ganzen JRaumeS bezeichnet wirb, j. 53. Unus venditor frnmenti
tota in provincia tuisti. In toto imperio unus. Nego tn Sicilia tota ullum argen-
teum vaa fuisse, quin Verres conquisierit. 3unjcile» f,c&t in aud) auS 5Hürffid)t bcr
Äoncinnität, j. 50. Tota in Asia tot in civitatibus (Cic. Pomp. 7).
?lnm. 2. 9lutf) bei omni*, eunrtua, universus unb medim feb.lt in beim RH, auf bie ftragc
„roo?" bin unb roteber.
b) Pausanias modern loco sepultus est, quo vitam posuerat. Equites, ut ab
imperatore iussi erant, omnibus locis vagabantur. 33et loco unb locis
fällt bie ^rapofttion in geroöljnlid) au8, roenn noef) ein 5lbjeftto ober ^vo*
nomen bamtt oerbunben ift, j. SB. Hoc loco, idoneo loco, aliquot locis, multis
locis; castra Gallorum opportuno loco erant posita. (9?id)t feiten ftebt jebod) oud) in,
olfo: in hoc loco, multis in locis, in locis campestribus, certo in loco considero.) —
2(ud) bann, roenn locus bie übertragene ©ebeutnng „Suftanb, Sage"
Digitized by Google
112. — 88 —
f)(lt, fällt in gen>Öf)nlicf) Weg, §, <B. Res nostrae meliore (deteriore, peiore, eodem
hoc u. a\) loco sunt; jcbod) ftnbet fid) oudj biet guroeünt in ($. 5P. Quo in loco m
nostrao sint, inteilegitis). — Loco (ob. in loco) fyeifjt nidjt feiten van redjtei
(Stelle, bei paffenber ©elegenf)eit" = suo loco, cf. 230, 3 ($. 5?. Versus
/oro ponere; offendant saepe epistulae non loco redditae) ober oft c. gen. „a\V
ftatt, gaJlj wie" (j, ©. Aliquem (tn) parentis loro colere; cf. 19, 9lnm. 2.
VI um. 3. Sie locus rofrb nudj pars unb tfoitä öfter« olinc m gebraust, j. SB. Höstes, qua
parte victi erant, mox proelium restitnant. Reliquie oppidi partt/m.« acerrime esi
pugnatum. Nihil semper suo stat// manet. (*an$ gciuöijntid) finb dextrü, (sc. parte
„jur JHcdjten", sinistri unb laevä w$ur Sinfcn". — 9lud) fonft fielen amocilen €rt*=
bcaeidjnungen mit abjeftictfdKin Attribute auf bic Sraae „wo ?" im einfadjen 91 b (., wo na^
gcmöbnlicher unb befferer SReberoeife m hätte hinzugefügt fein müffen, j. 33. Aequo camp*,
dextro com«; Suebi equos eodem remanore vostigio assuefaciunt, — SBei Siebtem
unb Späteren fteben Crt«beftimmungen auch otjne abjefttoifcbeS Sttrribut im bloßen 8 b/.,
,V 93. Silv/« agr?>qne vi/>que corpora foeda iacent. Nebula campo densior quam
montihus sederat. Stant vertice cristae. Terra caeloque aquarum penuria est.
9Inm. 4. Eirfiter fefccn auf bic &ragc „mohin?" öfter« ben rinfadjen 9t er., fr. iJ.
Spolunca;// deveniunt. Verl)a refers aure>- non pervenientia nostro.s. Ibimus Afr«».
^eögleidjcn finbet fieb bei 2Md)tevn unb feit Stohlfl ücrcinjelt aud) in ber ^Jrofa ber cinM>e
91 bl. auf bie ftragc „mober?" bei 9lppeaatmcn unb üänbernamen, j. 93. Descendere
caelo; labi equo; vina proinere dolio; animas evocare Orco; auxilia Britanniä
accire; redire Illyrico. Cf 94, 9(nm. 5.
c) Persae a Graecis ad Eurymedontem tetra mariqne devicti sunt.
Werfe terra mariqne Staffel unb $u Sanbe". 80 aur$ et terra et
muri, terra et mari: auef) beibe 2Börter für fid) allein, 3. 93. terra („ju
Sanbe") iter facere, terra rem gerere; mari („flur See") vehi (cf. 114).
s3lber in terra „auf bem Sanbe", m mari „im SÖleere".
d) Cicero primo libro Tusculanarum disputationum egit de morte conte-
mnenda. Sdjriften ober SBüdjerftellen werben bei ben Serben be§ &
vicfytcnä, (SctylbernS unb 3lblwubeln§ oljne in angegeben, toenn oon einer
Saaje bie 9tebe ift, roeldje ben Qnfjalt ber ganjen (Schrift ober $üd)er=
fteöe bilbet; bagegen mit in, wenn ba8 in SRebe ©tefyenbe nur in einem
% eile ber 6d)rift ober Südierftelle oorfornrnt. Cf. Herodotus secundo libro de
veteribus Aegyptiis narrat; aber Herodotus in secundo libro narrat de mortois
apud Aegyptios conditis. De amicitia alio lihro dictum est, qui inscribitur Laelius.
Hoc cfipite („Äapttel") disputatur de iustitia. Piatonis in Ii bris multis locis ita
loquitur Socrates. Philosophiae vituperatoribus satis "responsum est eo libro, ?»<"
a nobis philosophia defensa et oollaudata est.
9lnm. 5. Senn man bei einem dt tat ba8 Äapitel, ben 93er«, Paragraphen u. f. w. mit
beftimmten ^abhvürtern angiebt, fteljt ber blofje 91 b I., 5. ©. Hoc vocabulum exstat apud
Herodotum libro quinto capite deeimo paragrapho quarta. Iliadis Homeri libro
tertio versu deeimo.
112. a) Sei ben Serben fefoen, legen, fteUctt (ponere, locare, collocare, statuere.
constituere), ft# fallen (consistere), fid) lllcDcrloffcn (considere, mlmdere),
l)Cftfll (tigere, defiyere), eingraben, einprägen (insetdpere, inscribere, im-
primere), verfjuen Hilter (numerare, habere, pntare, ducere) ftcb,t in e. «iM..
obgleid) ber 2)eutffJ^e „njoljin" fragt,
b) dagegen fteb,t bei ben Serben otlfomtnen (advenire, pervenire), ju|amnifit;
fOtnmen (convenire, coire, conmrrere, confhiere, aber nidjt congredi), öer^
fammeln, öercintgeti, jufammenbrinnen {cogere, contrahere, congregare,
convocare, congerere, conglobare, coüigere u. a.), melDen (nuntiare),
einteeren (deverti), landen (appeüere refp. appeüi) in c. ace. (bei f&
fönen ad, nidjt apud), obgleich ber $eutfd)e „wo?" fragt.
Digitized by Google
— 89 — 112.
%nm. I. 9lu*naljmen oon bcr erften Siegel finb nid)t feiten, befcfjränfen fid) üielfadj
auf ftercotnpe Lebensarten, über bie lebiglid) bcr ©ebraud) entfd)eibet; fo fagte man ßiam
aliriii in mafrinumium (aber aud) in matrimonio) collocare „an jentanben üerljeiraten"
(cf. aud) Caes. b. g. 1, 18, 7); in orbem consistere. — Iocidere „einbauen, einfdnteiben"
wirb meift mit in rem oerbunben fo. 9?. in aes), aber ba8 ^?art $erf. $aff. oft mit in re
(,V 5*. leges in aere incisae). — #ei imponere fteljt gcwöfjnlid) in c. acc. ©. exer-
citura in naves, corpus in rogum, scrvum in eculeum); ebenfo bei exponere „au-:- •
idjiffen, and fanb fefcen" (milites in terra;«, in insulam, jcbod) aud) in Africa, in
htore). 9Ran fagt reponere (referre) in numero „rennen, aöljlen unter" (j. ©. sidera
in numero deorum), aber in numerum „üerfefoen unter" (hominem in numerum deo-
rumi. — £afe fid) fonft oereinjclt SluSbrfufe finben, wie Visa in animum iraprimere,
defigere oculos in possessione* alicuius (Cic. Phil. 11, 10), oculos in terrow figere
fl*iv.) u. ö., b,ebt bie Siegel nid)t auf. — Numerare fjat ftatt bc« regelmäßigen in c. abl.,
feiten inter c. acc.
Slnm. 2. a) Appellere (ob. applicare) navem, classem unb appelli „lanben" ad (feltencr in)
loci/w; exire (mit ober ot)ne ex, de navi) „lanben" ebcnfotoof)l in loci/w al« in loco;
— b) deverti „einreiben" ad aliquem ober in (feltener ad) \ocum; (bagcgcn derersari „eim
gcfeljrt fein, als ©aft Derweilen" apu<l aliquem ober in loco); — c) meryere, demergere,
immergerc „bedeuten" in \ocum (baÖ ^articip demersus aud) in loco ober mit blofecm
*bl.,); — d) „in einen Crt einfdjltefofit, etnfprmn" includere, nmrludere (feiten
rfaudere) in locum ober (befonbere* beim %*art. $erf. ^aff.) in loco ober blofoer 91 bl.);
— e) „an einem Crte Dcrbcra.cn" aldere in loc»//// : rändere in locum (Deretnjelt in
loc«, j. 33. Cic. Tusc. 5, 27; Liv. 27, 26, 8; unflaffüd) mit bloßem Stbl.); recondere
in locum (ba« $art. $erf. $aff. aud) in loco); occultarc in loco, jutoeilen aud) blofcer
9161.; abscondere (feiten) unb abstrudere in locum unb in loco; occulere (feiten) mit
blofjem 91 b I. %it ^artieipia ^ßerf. abditus, conditus, absconditm ftefjeu, raenn ber 3uftan0
ber SRulje be^eidjnet mirb, mit in c abl. (j. 93. in silvis, in tectis, in tabernaculis).
,,8id) in bie Sßiffcnfdjaften üergraben" Reifet aMere se litter is ob. in litteras; — f) vulne-
rare bat ben Äorpcrteil fotoob,! mit in c acc. al$ mit in c. abl. bei ftd) : vulnerari in os,
in fronte; — g) convenire „jufammenfommcn" in \ocum (ober bei ^Jerfoncn ad aliquem);
jebod) „mit jemanbem irgenbroo jufammenfommcn" aliquem convenire in aliquo loco
(ober apud aliquem); — h) „Gkauiamfcit, i\'itbc u. ä. üben gegen jem." crudelitatem,
clementiam etc. exercere in aliquo (unflaififd) in aliquem) = edere in alique/o, ex-
promere in aliqucoi ob. in aliquo. wGin ^cifpiel 01t Jem. ftatuleren" exemplnm edere
in aliquem = statuere in alique/o ober in aliquo; — i) „Gttoaö oertoenben auf
et tu ad" aliquid insamere m rem, consumere in re, eonferre m ober ad rem, {innere,
collocare in re). '
%nxn. 3. Steden bei biefen Serben CrtSaboerbien, fo entfprcdjen :
ibi, tibi, hic, illic, istic bem in c. abl.;
eo, quo, huc, üluc, istuc bem in c. acc.
1) Ad insulam appulsi (ob. nave ad insulam appulsa) ab hospite meo,
cuius in villaw deversuros nos polliciti eramus, benignissime reeepti
sumns. 2) Cicero, cum cognovisset, quantum periculum saluti communi
nefariis Catilinae consiliis immineret, totum animum atque caram in
servanda re publica posuit (ob. defixit). 3) Sidonii Artaxerxe appropin-
qnante, ne quis spem in fuga reponeret, omnes naves combusserunt.
Piatoni in cunis dormienti apes in labeil />■ consedisse dicuntur. Omnem
causam meam in tua dementia et benignitate reposui. 4) Bomam
nuntiatum est compluribus locis sanguine et lapidibus pluisse. 5) Vix in
castra Poenorum nuntiatum erat legatos Romanorum in Hispaniam
advenisse, cum Hannibal nuntium misit, qui eos ad se venire vetaret.
6) übt considam nisi in hac sella? Quo hodie vesperi conveniemus?
7) Cum rex in urbem advenisset, magna hominum vis in forum con-
venit. 8) Pastor gregem boum in pratum coegit Homines avari saepe
pecuniam in terram abdunt. 9) Quantae divitiae Corintho Carthagineque
deletis atque Macedonibus devictis Romam confluxerint, illa ipsa res
documento est, quod ab illo tempore cives omnium rerum immunitatem
Digitized by Google
113.
- 00 —
Labebant. 10) Antonius in statua, quam posuit in rostrw, inscripsit
Parenti Optime Merito. 11) Hannonis corpus in cruce fixum est
12) Lucretia cultrum, quem sub vestc abditum habebat, in corde defixit
13) Spongiam in aqucrw demergere. Avem in caveam (ob. in cavea
includere. Auulum in armarium abdere (ob. condere). Sigillum in cer<
imprimere. Copias nnum in locwm contrahere.
113.3« üiclfttdjen 9lu§brücfen unb SÖenbungen brürft bte *ßräpof. ab bie Seit.
au£, auf roeldjer ettnaS gefd)iel)t ober roofjer etoaS fommt; ber fiatcinei
berücfftajtigt bjer ba3 SBotJer?, ber SDeutfaje ba§ 2Bo? -
1) Aiax o sua parte aciem numquam perruptum iri gloriatus est
Fortissimi milites utrimque pugnam ciebant: a Sabinis Curtins, a Ro
manis Hostius. 2) Acies a sinistro cornu inclinare coepit. 3) Ex pont*
Euxino per Bosponim naviganti (cf. 67, 9lnm. 2) a sinistra est Bithynia
a dextra Constantinopolis 4) Excubiae tubas canentes ab hostiun
castris audiverunt. Nisi fallor, fores modo concrepuerunt a vicino
5) Sicilia ab omnibus partibus undique) mari cingitur. 6) Britannia
a septentrionibus Scotiam, a meridie fretum Gallicum attingit. 7) Car«
thago et a terra et a mari egregie munita erat 8) Veteres Germani
cornua urorum ab labris argento circumcludebant atque in amplissimis
epnlis pro poculis utebantur. Sefonber« häufig finb: a fronte „in bcr frront, wrn",
a tergo „im SHiirfcn", a latere „auf bcr Seite, in ber ftlanfe", ab xitroque totere^ a lateribu*.
ab altera jtarte, a dextr», a sinistra „jur Ütnfen", g, S. Alexander a fronte et a tergo
hostem habebat. Cf. nud) stare a senata „auf ber Seite beS Senat« ftefjcn", stare ab ad-
rersariis, .stare a bonorum causa „für bie Sad)e ber Patrioten fteljcn" (fo bef. gern im
0*egenfatt ju contra, a mendacio contra verum stare); gratiam inire ab aliqao
„bei jem. («unft erlangen, fid) beliebt machen" (cf. jebod) Liv. 2, 27, 3; 33, 46, 7). Finnas
ab eqnitatu Jtaxl an Weitere*"; inops ah amicis (cf. 98, Wnm. 5); parat us ab omni re;
nihil est ab omni parte beatnm. Höstes cx muro irriserunt, quod tanta rnachinatio
ab ianto spatio instrneretur („in fo grofser Gntfernung"). — ?lud) bie v#rapofttion ex ent*
fprid)t oft ber beutfdicn ftrage „no?", 3. S. Ex pedibns laborare, ex equo pugnare. ex
curru dimicare, ex vineulis cansam dicere, malieres ex maro pacem a Romanis
petiernnt, ex corporibns occisorum pugnare, una ex parte „auf einer Seite", aha ex
parte, ex omnibus partibus, ex contrario im ttcgcnteil, e vestigio „auf ber Stelle", ex
parte „jum $cil, tcilmeife", magna ex parte „aum grofjen leil, großenteils" u. a.
ffltm. 3U bemerfen ifi : a) ba& ber Sateiner feine ©riefe meift Don bem Orte aud batiert :
Brnndisi«, Capun, Formiü», ex castris. ab Appii foro, de Venusino, a Pontio ex Tre-
bulano; feltcner Brundisii u. f. w. auf bie ftrage „roo?";- b) bei (narem) consreruiert
„fid) cinfdjiffen" wirb ber Crt, wo man fid) cinfdjifft, im ßateinifdjcn mit ber &rage
„woher?" be£eidmet, ,v S. Navem conscendore Tarento, Epheso, alt Herculis portu.
inde (nid)t ibi ; cf. jebod) Liv. 44, 23, 9»; — c) bei ben Serben be§ 91 n fangen! wnb
beginnen werben bie beutidjen ^lä'pofitionen „bei, mit" flaffifcb burd) ab uberfe^t,
j. S. Inopio a praeeeptis, desino in exemplis; omnium magnarum reruni initia "
dis exordiri; sermonis initium a inrgio sumere; a facillimis ordiamur; rerum
agendarnm initium a precationibus ducerc; unde ineipiam „wo foll id) anfangen V
unde igitur ordiri rectius possumns quam a communi parente natura? Atnc capi*
amus exordinm ; — dl bei ben Serben bce* .faangenö unb Rängen* wirb ba* beutiebe
„an" gewöhnlid) burd) ex (ab, de) auSgebrürft, j. S. Scrvum suspendere ex ob. de neu;
pendöre ex arbore; (pendere ex aud) bilblirf» „abhängig fein oon etwa«, beruhen auf" '
ex uno verbo tota haec causa pendeh; gladius e lacunari aptus erat; officium er
honesto aptum est; sagittac pendent ab nmero; ex bono casu omnia suspen$a
sunt. Tibi spes omnis pendet ex fortuna. Seltener ftef)t in c. abl. ober ber bloBe?^1-
(9lud) bie Serben beS 9tn^ünben*, wie inflamniare, arrendere, incendere, tonnen bw
Cic. fin. 6, 43; de dorn. 18). 3)ie Serba be« „?lnfnüpf en«, «ubinben« an ettwtf"
werben meift mit ad fonftruiert, j. S. anntdere, alligare, relü/are, deligare. atfringere
u. ä. (cf. 52).
Digitized by Google
— 91 —
114—115.
14. Carru vehi, onus mnem ferre, pisces reti capere, Appia via Capuam
proficisci, milites omuibus portj's eruptionem fecerunt, frumentum partim
n&Yibus partim plaustm subvehebatur, adulescentem axtibus liberales
erudire. Soldje € rtsbeftimmungen, »ueldje fid) aud) als 93cftimmungen bc§3»ittclö ober
ber Urfadje auffafien laffen, werben im fiateinifdjen burd) ben bloßen Abi. instram. auö*
gebrüdt; bieä ift namentlid) ber ftafl: a) roenn oon einem Segc, bluffe, Xb>re u. a. bic
Sebe ift, auf roeldjen ober burd) roeldje (= mit beren ^enujmng) eine Xljätigfeit oor fid)
ge&t, $. 33. Fugientes diversi« itiner/ous in castra se reeeperant. Iter conficiebarans
pulverulenta via. Amnem vado traicere. Flumine frumentum subvehere. Mari Aegaeo
navigare. Tiber» Romain venire. Hellesponto in Enropam traicere. Dualws port/«
omnem equitatum emittere. Boves porto Collina in urbem dueti. Omnibus portw
prorumpunt; (nur feiten ftef)t in biefem %aUe per SB. Liv. 9, 24, 12; 24, 46, 7); —
b) bei fef)r gafjlreidjen Sterben unb JliebenSarten, j. 33. unterrichten in (erudire, insUtuere;
imbuere „eintaudjen, eimoeiijen in"; aud) miliare „in einen ©etjeimbienft eimoeifjen", 5*.
Bacchis, mysteriis, eo ritu), ein laben in ober £u (inri/are tecto ac domo, epul/>,
hospiti"), empfangen ju, aufnehmen in (aeeipere cena, epulw, hospitio; erdpere
scapha; reripere tecto, domo, civitate), Oer nudeln in (itup/icare morbo, negotii», bello),
anfeuern, reiben, f)erau$forbern 31t (inrendere, inflammare, incitare, lacessere,
prororare), oerbergen in (latebri.* se occulfare, legionem silv/s altderc, se litten«), fid)
galten in, fid) ru$ig galten in [tenere se castr/s, exercitum conlinere castr/«,
mnnirneuti", coli«, se confinere oppido, moento//*), ftarf fein an (ralere eqnitat//,
ingern , üben in (exerrere arm/>, curs//) lt. f. m.
"Jlnm. 9fid)t feiten finbet fid) jebod) ftatt bcö 3t bl. aud) bie ^räJJofUion, $. Erudire ali-
quem »I iure civili, in re militari, in arte medica (bei einzelnen 28iffenfd)aften unb
Äiinften); — implicare aliquem ob. implicari in dirficultatem. in morbum; — inritare
aliquem dorn»/// sua///, ad cenam, in hospitium ; — aeeipere aliquem in arcem, in
amicitiam; reripere in civitatera, in fidem; — milites amfinere in castris, inlra
vallum; bilblid) ftetS in, j. 33. aliquem in officio „in ÖJeborfam, in Unterioürfigfeit
halten" ; — provocare ad pugnam, lacessere ad certamen; inflammare ad cupiditates,
incendere ad studium u. f. in. — Unterfmeibe inslituere aliquem re „jem. in etioad
unterridjten, untenoeifen" JB. bon/s arti/w«, Üraecw doctrinw) oon instiluerc aliquem
ad rem „beranbilbcn jH* (5. 93. ad humanitärem, ad dicendum). — SÄan fagt regele
mäßig abdere unb oxmdere aliquid in rem (cf. 112, 9tmn. 2); f enter diffluere re „ganj
aufgefjen in, oerfommen in ettoaS" (delici/.v, luxuria, otio); aber nrrupatum esse in re
„iid) befdjäftigen mit, a^eiten an etwas" (bei fiioiu« aud) ber bloße «61.). Cf. 108, 9lnm. 4, d.
15.1) Legatus, qui diu otiosus castr/s se tenuerat, classem a rege portu
reeeptam esse certior factus, cum excursione Omnibus port/s facta hostes
atroci proelio vicisset omnemque agrum igni ferroque vastasset, omnes,
qui fortes se praestiterant, magnificis douis affecit. 2) Iphicrates exer-
citnm condueticium, cui praeerat, omni genere armorum ita exereuit, ut
tota Graecia nullius copiae exercitatiores viderentur. 3) T. Pomponii
pater, cum et dives et litterarum studiosus esset, filium Omnibus arti-
biu litterisque eis erudiendum curavit, quibus adulescentes Romani
imbui tum solebant. 4) Alexander cum toto exercitu secundo Indo
vectu8, ubi ad Oceanum pervenit, milites partim n&vibus partim pedt&us
(ob. itinere terrestri) in Mesopotamiam redire iussit 5) Venator, qui
equo vehens complures iam feras telis confecerat, cum venabulo in
virgulta ingressus 'est, ut ursum interficeret, qui speluncä se occultabat.
6) Milites eruptione portä decumanä facta, cum hostium munitiones
perrupissent, castra opportuno loco collocaverunt, quo satis (multum)
frumenti partim flumine partim man subvehi posset. 7) Portitor parva
cymbä flumen nos traiecit. 8) Magnam pecuniam testamento alicui
legare. Caecum hominem manu ducere. Aliquem furore inflammare.
Aquam hama haurire. Sanguinem patera excipere. Aliquid verb?s,
Digitized by Google
116.
— 92 —
oratione complecti. Comitü's (nid)t in comitiw ob. in comitia!) coire o\
convenire. Equo (oon mehreren eqnt«) vel pedtfat* merere. Cava man
bibere. 9) Clodins proelium cum Milone commisit in sacra via (in bievi
Safte faim bie Strafet burchau« nicht aI3 SWiltcI gebacht werben. Cf. In Äurelia via aliquc
homines de caelo tacti sunt In eo itinere Orgetorix persuaait Castico, ut r«gnai
oeenparet).
116. a) $ie tarnen ber (Stäb te, Dörfer unb Heineren Unfein, (bie meiften
nur eine, mit ber $nfel gleichnamige Stabt fjaben), fteejen auf bie grag
laot)in ? im flee; — auf bie Jragc tooljer? im KM.; — auf bie grage um
im HM., aber bie Singularia ber 1. unb 2. T)ettination im 8fK.
Sit». 1. 2>ie formen Romae „ju JRom", Corinthi „$u Äorinth" k. auf bie örage „too?
finb feine eigentlichen ®enitme, fonbern abucrbiale, oermittclft be$ lofalen i gebilbete Bblatn
formen (ber fogen. „Mofatttr . „3u 9Jom" hieft urfprünglich Roma-i, „$u Äorintb" Cc
rintho-i, woraus erft fpäter Romae, Corinthi entftanb. <£ad lofale i hat fiel) erhalten i
r/owi, Auw/, mrt, or/vi, /W/i, #6», «6i u. ii ; auch an»;«» „im ©eifte, im ^erjen" (cf. R
9lnm. 4) ift ein i'ofatiu. $ahcr erflfirt e« firf) and), bafo bei Stäbtenamen ber 3. Dcfl. ai
bie Srage „wo?" juwcilen nidjt bie Önbnng e, fonbern jene* !ofalc i erfdjeint, j. Cai
tha^in/, Tiburt, Troezeni, Anxur/, Lacedaemont. So aud) bie alte formet arltori in
felici aliquem suspendere „am Balgen aufhängen" (Liv. L 26, 6).
Kltm. 2. Tic griedjif djen Stäbtcnomen ber 1. $>efl. auf e bilben ben fiofatro auf ae, $.2
Sinöpae. — Tie aufammengefefeten Stäbtenamen, wie Alba Longa, Carihago Nova
Teanum Sidicinum, werben wie bie einfachen dornen fonftruiert, SB. Cartbaginem Nova»
proficisci, Tean/ Apuli habitare.
b) Söenn gu bem tarnen einer Stabt ober Snfel auf bie fragen roo? roob,cr
roobjn? eine SlWojitioii {urbsy oppidum, munieipium, colonia, insnla etc.
tritt, fo ftet)t bei berfelben regelmäßig bie entfprca;enbe ^räpofttion. #at bii
Slppofttion fein Attribut bei ftcf), fo fte^t fte mit ber sßräpofition oorat
unb ber Gngenname ftimmt mit itjr im ftafuS überein; b,at fie aber ein 8 1>
tribut bei ftd), fo roirb fte mit ber ^räpofttion nadjgefteflt, unb ber ©igen,
name fteb,t in bem regelmäßigen $afu$;aifo: in oppidum Cirtam, ex oppidc
Cirta, in oppido Cirta; aber Cirtam, in oppidnm Numidiae; Cirta, ex ober ab op-
pido Numidiae ; Cirtae, in oppido Numidiae. (9?ur feiten fehlt bei ber naChgefreflten 9ppc
fition bie tyräpofition, j. 93. Antiochiae, celebri urbe; d#ucetur Capuam, urbem am-
plissimam).
c) 2Benn 511 einem Stäbtenamen ein attributioeS Pronomen ober 5lbjcftio
tritt, fo bleibt auf bie gragen roohjn? unb root)er? am beften ber 31«.
unb ber 5lbt. 0 b, n e ^räpofttion ; auf bie fjrage n> 0 ? aber fteb,en in fold)en
93erbinbungen alle Stäbtenamen im 2Ibl. mit ober o^ne in (Bei totus
ftet§ ob,ne in), 5. 33. in ipsa Alexandria, ipst* Athenis, tota Carthagine, tota Co-
rintho, Athen/« tu*>; ipsa Sanw profeetns sum. — (Jin attgefltüpfte^ ^Hctatiültm
muß bie ^ßräpofttion bei ficf) b,aben, j. 93. Athenae, in quibus, in qtuis, 0
(ex) quibus, roofür jebod) lieber ubi, quo, unde ober in qua urbe, in gtw»»
urbem, a (ex) qua urbe gefagt roirb.
9tnm. 3. 9Bie bie Stäbtenamen werben aud) fonftruiert : a) dorn ns (in bem Sinne „©oGmmg,
Heimat") unb rus (ba3 2anb im ®egenfo^e jur 6tabt): domum „nach ^>aufe, in bie !pei;
mal"; domi (domui) „flu ^>aufe"; domo „oon .ftaufc". Rus „auf« ?anb"; rure „t»om
iianbe"; ruri (rure?) „auf bem Sanbe". <5inb Attribute mit domtut oerbunben, fo ftefjcn
bie ^Jräpofttionen in unb ex (fl. 5^. in veterem domum remigrare e nova, in amplam
domum, in castissima Crassi domo, in illa domo, nna in domo, ex pudica domo ;
finb aber bie ^Joffeffiüpronomina (mea, tua, nna, nostra, vestra) ober ba8 Äbiff'«1
aliena ober ber Warne beö ©efiJierS bapgefe&t, fo pflegt bie ^rfipofitton ju fehlen, 5 R
domi meae, luae, olienae, domi Caesarts; domum meam, nostram, domum Pomponi.
domo nostra, domo Maelii. Seltener ftehen fn biefem galle bie ^räpofittonen in unb er:
— b) belli unb militiae „im Sriege", aber faft nur in Serbinbung mit domi:rfow W-
lique, domi militiaeque „im ittieg unb ^rieben, ju $aufe unb im ^elbe" ; ner domi nec
Digitized by Google
— 93 —
117—121.
belli, et domi et belli, sive dornt sive militiae, auf donti aut militiae it. u.; — c) bumi
„auf bem ©oben" ober „xu Stoben" (wofür bie SDidjter aud) terrae fagen. Seiten ift humo
„üom ©oben-); — d) bte jeitlicben 31u*brüde lud „am (gellen; 2age" unb vespert „am
3lb«nb" (neben lace u. vespere).
3nm. 4. SBenn domas nid)t „SBoljnung, öeljauiung, §eimat" bebeutet, fonbem nur ba* 6)e-
b S u b e ober ? o f a 1 bekämet, fo wirb e* faft ftet* mit ^räpofittonen uerbunben, j. ©. Mi-
lites hieme saltem in domos ac tecta reduci oportet. Aqua in domos civiam in-
ducta est — (9rid)t feiten ift bei domus bie $räpofition burd) ba* (Streben nad) Juuicin
nität ücranlajjt, & 9}. Ex vita discedo tanqaam e domo ; sicot in aram confugit in huius
domnm.) — ©inb mehrere ^erfonen ba, bie nicht b i e f e 1 b c $>etmat baben, fo beifjt „ n a d)
^aufe" in ber Siegel domos, „üon §aufe" domibus.
117. 1) 3u bem ©täbtcnamen wirb ab hinzugefügt, wenn ba* SBeggefjen au* ber 923 f)e (ber
11 m g e g e n b , bem SB e i d) b i l b e , bem § a f e n ) einer ©tabt bejeidjnet werben foll. — 2) 2)er
Stabtename bat ad bei fi$: a) entfpredjenb bem beutfdjen „bei, in ber 9? übe" (= apud)
ober „üor, in bie 9Jähe" (Capuae esse „in Sapua fein", aber ad Capuara esse, profi-
cisci „oor Gapua fielen, marfdjieren"); b) wenn bie&udbefjnung btö $u, bie 9Hd) =
tungnad) — t)in, überhaupt ber ©cgenfafr be* SB o f) c r $u bem 2B o ü i n bezeichnet werben foll.
9lnm. £iühi* gebraucht bei ©täbtenamen auf bie grage woher? meift bie ^Jräpofition ab. —
"JWan fagt frcti? longe a, gewüljnlid) procul o unb usque ad, (bei Sänbernamcn nsque in).
— 2>ie ^räpofition in finbet fid) unmittelbar mit einem ©täbtenamen nur ganj au*nahm*=
weife üerbunben entweber ber Äonctnnität wegen 93. Antiochum in Syria, Ptolomaeum
11» Alexandria convenimus) ober mit bem ©inne „in ber Umgebung üon". — $\ix 93e3eirf)=
nung ber §crfunft in ÄuSbrüden wie „SttagiuS aus Gremona" bient regelmäßig baä 3lbjcf =
tio : Magias Cremonensis, liodift feiten Magias Cremoni ob. a Cremona). Cf. aud) 95, 9inm.
Iis l) 3umeilen, jebod) im ganzen feljr feiten, fefjlt bei ben Manien üon fiänbem ober großen 3n^
fein auf bie Örage wobjn? unb wo? bie ^räpofitton in. E* fdjeint nid)t geraten, biefen (9e-
biaud) beim Vateinfdjreiben uad)$ua$men. — 2) SluSbrüde au* ber ©prad)e be* gewöhnlichen
geben* unb be* Söriefftiel* im ©inne uon: „§aft bu etwas nad) 9?om $u bcftellen?" „tiefer 2Beg
für)rt in ben SBalb." „3dj gebaute auf mein pompejanifdje* fiaubgut (nad) Italien, nad) 9tom)"
sc proficisci. Cf. aud): Eo die cogitabam in Tusculano (sc. manere). Cic. Att. 2,8,2;
5, 15, 3; 12, 1, 1; 9, 1, 3. — 3) Qn einigen prägnanten 3lu*brüden, in benen bie ©egriffe
Stube unb Bewegung (esse unb venire) unbewußt bereinigt finb, ftctjt in e. acc, wo man in
r. abl. erwarten foQte. ©0 Reifet in aiieuius jiotestatem esse „in iemanbeS (Gewalt (geraten)
fein** (Cic. Verr. 5, 98; pro leg. Man. 33); host es in potestatem habere „fteinbe in feine
Gewalt (gebradjt) ^aben" (Sali. lug. 112, 3). S)odj ift bergleidjen feiten. Cf. aud) esse in radi-
monium coepit (Cic. Quinct. 22); in amicitiam jx>p. B. dicionemque esse (div. Caec. 66);
Vitruvium in carcerem asservari iussit (= in carcerem conici et ibi asservari). Adesse
in senatum iussit. Militibus in eonspectum fo.it. Habere in animunt, in gratiam (Sali,
lag. 111, 1). In aeiem stare; in orbem siare (pugnare, se defendere). Ha er er c in terga.
119. $er Sateiner mad)t bie näheren lofalen SBeftimmungen eine* Orte* bei ÄuSbrüden ber $$t-
roegung unb SRube ebenfall* üon bem SSerbum abhängig, fe^t alfo biefelben al* 9lppofition.
— 1) Naves Messanam in portum deducere. Ardeam in castra venire. Milites Apollo-
niam in Epirnm traicere. Exercitum in hiberna in Sequanos dedacere ober in Sequa-
nis in hibernis collocare (cf. Caes. b. g. 1, 54 unb 3, 29). — 2) Verres magnatn vim
vasoram Corinthioram ex omnibas aedibas sacris abstnlit Syracnsis; idem Agrigento
ex fano Scipionis monnmentnm snstnlit. Tarento ex portu proficisci. — 3) Romae in
foro rostra erant. In curia Syracnsis. ($er attributioen ^orm bc* 2>cutfd)en entfpridjt in
curia Syracusana, ex portu Tarentino etc.)
120. 9? ein; benn ber 91 c c. ber SluSbeljnung ftebt uidjt bei magnus, rrassus unb profundus. HKan
debroudjt ftatt berfelben bie fÜL magnitudine, rrassitudine, altitudine mit bem ®en.; al)"o
Hic clavus digiti crassitndine est. Cf. Scrobis triam pedum altitudine (ober aud) in
altitudinem). Caesar murum duxit sedeeim pedam altitudine (ober in altitudinem).
Hl. 1) 9Senu eine Entfernung im Siaume mit abesse u. distare auf bie gfrage »wie weit ent«
fernt?" beieid)net werben fotf, fo fann bie ©eftimmung bc* 9)tafee* fowob^l im 91 cc. als im 31 b I.
ftdjen. — 2) Slud) bie (Sntfer nung, in ber etwa* gejdjiefjt, fann mit beiben Äafu* auSgebrüdt
werben. (3ebod) bie föörter spatium unb intervallum fteben in beiben gäflen regelmäßig im 3t 61.).
«nm. »eadjte bie tSBipfe üon spatio in 3Iu*brüden wie: Castra aberant bidu», tridui (sc.
spatio). — 3ft ber Ort, üon bem au* bie Entfernung gemeffen wirb, weggelafjen, fo wirb
bad Gntfemung*ma& burd) a c. abl. bejeiebnet, 5. 5). Ariovistus a milibus duobus
Digitized by Google
122—123.
— 94 -
passuum ca&tra posuit „in einer Gntfernung uon juwei ^Heilen". Ingen« turris n ma^rn
spatio instrueta est. — Äu| bic ftrage „tuic meit entfernt?" jldjt aud) lonye c. a«
3. 58. Copiae Trcveroruin tria milia passuum lowje a castris Romanoram cot
sederant.
122. 1) Vix in castra Poenorum, quae erant ad Saguntum, legatos Romanorui
man (ob. nave) in Hispaniaw advenisse nuntiatum erat, cum Hannibt
misit nnntium, qui eos ad se venire vetaret. 2) Augustus septuagint
sex annos natus Nolae, in oppido Campaniae, mortnus non (in) ips
Koma (= in urbe ipsa) in foro, sed in campo Martio crematus es
3) Multi aliquantum interesse oblivisenntur, ntrum suae an alienae dorr,
(ob. in sua an aliena domo) versentur. 4) Tota Graecia nemo sapientic
fuit Socrate, cuius (in) domum veniebant omnes, qui sapientiae cupic
erant. 6) Horatius Tibure, amoenissima tu urbe, libentissime commorabatu
Consul (ä) Sora inSamnites profectus exercitum recta (sc. via) ad Feritnu
perduxit. 6) Vermis, qui humt repit, et aquila, quae sublimis in aere volat, a
eodem deo proereata sunt. 7) Sine ulla dubitationo corpora hum? pre
sternite, nam caespes hoc loco umidus non iam est. 8) Locus a Caesar
et Ariovisto ad colloquium electus a castris utriusque aequo spati
aberat ; passtou* ducenti« (ob. pass?« ducentos) ab eo loco Caesar legionei
constituit; (a) part intervallo equites Ariovisti constiterunt 9) Hannibf
biduo et duabus noctibus Hadrumetwm pervenit, quod oppidum a Zam
circiter trecenta milt'a (ob. trecenti.«? miltot«) passuum aberat. 10) Post
quam multis laboribus periculisque dornt belhque (ob. et dornt e
militiae) perfunetus eum, tandem res meae meliore loco esse coepernni
5i. {citbefti nimmt neu.
123.1) 2Iuf bie grage touum?, in toclttjev 3«t? ftety ber btofje 31 bl. (Abi
temporis) unb jroar nid)t nur bei eigentlichen 3 eitbegrif fen roie temptu
annusy mensis, dies, aetas, hora, nox u. ä. ©. Hoc anno, paucis diebu;
horä octavä, supremo vitae die, aestate et hieme, antiquis temporibus „im Stltcrtum'
ineonte aetate „beim eintritt in ba« bürgerliche Scben"), fonbern Ctud):
a) bei tarnen ber$efte,@pie(e unb 33erfammlungen, j. 93. Panathenaei:
ludis, lndis pnblicis, ludis Apollinaribas, Satnrnalibas, gladiatoribas Mbei bc
©labiatorenföielen" ; Latinis (feriis) „tuafnenb be§ latinifd)en 83unbeäfcite<3" ; comitii
consularibus „jur 3cit *n floniuliuaf)len" ; proximo senata „bei ber nädjften Senate
fi&ung" ;
b) bei initioy prineipio „anfangs" unb namentlich bei ben 6ubftantioen bc
4. S)ef(. rote adventu (primo adventu), discessu, exitu, adspectu, ort
(ob. occasa) solis U. ä. Sabei ifl uod) $u bemerfen, bafj bie KbL a<lrentu un
»liscessu häufig nidjt joroof)! „bei bei Wnfunft, jut 8«it bed SBegganges" als jiac
ber Knhtnft, nad) bem SBeggangc" bebeuten unb bann aufcer ber Angabe ber p
aud) bic beä örunbeö enthalten, ;v 9?. Bitariges eorum discessa statim cum Ar
vernis iuuguntut Eins adventu Bituriges ad Aeduos legatos mittunt ;
c) bei anbern Subftantiven, roeldje (Sreiguiffe, SBerrjaltniffe, ßuftänb
bejeidjnen, jeboef) meift nur, roenn fie burd) ein Attribut nätjer be
ftintmt fmb, 3. s#. Extremo spiritu „beim legten MtemgUgt", tumultu servili, bell*
Persarum. rebus secundis (adversis, dubiis) „in günftiger (ungünstiger, bebenflictja
Soge", prima Ince „bei XageSanbrud)", silentio noctis „in tiefer 9Iad)t" u. ä.
9lnm. 1. $a ba3 Sort „Seit" im Sinne non „Sritaltci", befonberä lucnn biefe? burd
irgenb eine Ijtftorlfrbe ^3erfönUd)feit näher benimmt unb cfjarafterifievt wirb, nur bur* t>n
Digitized by Google
- 9f) -
124 — i^r>.
^ l u r. tempora ober ben Sing. (Utas, memoria au£gebrüdt wirb, fo Reifet „jur 3eit bes
i?t)uf)ii3" Pyrrhi temporibus (ober aeiate, memoria). Clisthenes illis temporibus multum
valait dicendo. Memoria maiorura nostroram „$ur &\\ uuferer il>äter". — „3 m
Hilter tum" Ijei&t antiquis temjtorif/us, unlateini)"d) (in) antiquitate. — 3)a§ relattoe
„u>o?" wirb in ®ejug auf eine &c\t nid)t burd) ulA, ^meldjca im relatiucn ©ebraudic
nur lofal ift), fonbem butd) bad 91elatioüroitomen ober burd) bie Äonj. ri/w au$*
gebiu^t. 5. 9. Fuit quoddam tenipus, g//o (ober cum) in agris homines bestiarum
more vagabantur. — ©ei Angabe ber JageSftunbcn uub 3 a ;> 1 e a b i e n gebiaudjt
man nidjt bie Äarbmalaaljlen roie im $cutfd)en, fonbern bie Crbnungftja^len, ä- SJ.
Hora nona „um 9 llbr", anno centesimo „im 3a&re 100".
2) In c. abl. fte^t bei 3eitangaben:
a) bei 3ö^ttbncrbicn unb $iftributit>äaf)len gut SScjeitfjnung, wie
oft innerhalb eine« 3«traume§ eine £anbtung" fiel) roieber^olt, j. ©. Bis
in die, aliquoties m mense, ter in anno. Sol binas in singulis annis reversiones
facit. Decies in hora. 9htr au«naljm8weife fef)lt in biefem galle bie $rä>of. (j.
Liv. 28, 6, 10);
b) bei Angabe von Seben Sattern unb Sintern, ruenn biefelOen ob,ne St*
tribut ftcfyen, 33. in pueritia, tn senectute, ober primä pneritiä, extrema
seneetnte; in consnlatn, aber primo consulatu;
c) in oereinselten 2Iu3brücfen, namentlich folgen, lueidje nic^t foiuoin eine
3eitbeftimmung geben, als nietmec)r bie Umft&nbe (33er^ältnif fe) be-
jeidnien, unter benen etroaS gefdjie^t. Cf. In praaen/in (feiten in praesenti)
„oor ber §anb, für jefct, unter ben gegenwärtigen Umftänben"; in fame „$ur 3eit bei
Hungersnot"; in rita, in omni (Jota) rita; in summa innpia „$ur Seit ber größten
9?ot"; in tempore „$u redjter 3*'*"» wofür aber flaffifd) bloß tempore (temjsjri) ftefjt;
in tali (ob. eo, eiusmodi) tempore „unter foldjen Umftänben, in foldjer (fritifdjen)
Sage". SRan fagt hello „im Äriege", paee „im ^rieben", proelio „in ber ©djladjt",
aber m hello „m Äriegfyeiten" ober „wäfjrenb be$ triegeö", in pace „in grieben«.
jetten", in proelio „wä&renb ber ©djladjt", (aber hello Latino, hello }traedonum u. f. w.,
weil nod) ein Attribut hinzugefügt ift).
?lnm. 2. SBenn ba$ beutfdjc „in" ben Sinn Don Jnnrrljalb, im ©erlauf tiott, wäbjenö"
bat, fo fie&t entweber ber 91 bi. mit ober (öfter) obne in ober inira ober inter (=* „wäfc
renb ber ganzen Stauer"), j. 33. Qaattaor tragoedias sederim diebus absolvisti. Roscius
Romam ntultis annis non veuit. Hoc biduo roorietur. Senatus decrevit, ut legati
Iagnrthae in diebtts proximi» decem Italia decederent. Pompeio in sex mensibus du-
centn talenia promissa sunt. 0 miserum senera, qui mortem contemnendam esse
in tarn longa aeiate non viderit! In hoc hello Asiat iro „wöljrenb ber 3)auer biefeö
afiatifdjen ÄriegS". In tota rita inconstans. In hello ririii „im Verlauf be* ©ürgerfrieg«".
Agamemno cum universa Graecia intra decem annos vix nnam cepit urbem.
Germani inter qnattuordeeim annos teetnm non snbierant. Omnia comraemorabnntur,
qnae inter decem annos facta sunt.
Änm. 3. ©ei bem allgemeinen StuSbrud res „Umftänbe, ©ertjältnifie" wirb meift ber bloße
21 bl. gefefct, ©. feoni«, serundis, prosperis, duhiis, adrersis rebus „in günftiger
u. f. 10. Sage"; bod) ftebt mand)mal aua) in.
124. 1) Pagnatam est continenter hora* qainque ober qainqae horas continnaw (Vier. Der
^citltdifn Vudoe^nung auf bie Jtrage „wie lange V", 5. 93. Appius muttaa annos
caecus fnit, cf. 120). — 2) Pagnatam est continenter per horas qainque. (Per bei
3titbefrfmmungen bejeidwet bie ununterbrodjenc Xauer.) — 3) Pagnatum est continenter
horiv qainqae. 3uroei'en finbet fid) bei 3e'langQDcn auf °'c 5ragc „ro f e lange?" ber
Vltil \m ©e&eidutung eined ;;c!ti\uimeö, innerhalb bejfen ettoad gcfdjictjt, 3. 8. Biduo
ad Tigrin stativa Alexander habuit. Metellos in eisdem castris quadriduo moratns
est. Abdacillus prineipatum in civitate multiw anni^ obtinuerat. Vixit ann/s nona-
ginta. Ita Hamilcar se Africo bello per quinque annos, ita deinde norem annis in
Hispania gessit.*.
125. 1) Alexander mortuus est nnum mensem et triginta tre« anno^f natus.
Galba septuaginta tres annos natus Neroni in prineipatn snecessit.
X»tns „alt" erforbert aUemat eine oeftimmte Angabe bei %lter« im 91 cc. — 2) Dionysius
Digitized by G
126.
— 96 —
maior tyrannidem magna retinuit felicitate maiorqne annos sexagintj
natus decessit Pompeio rogante sanctum lege est, ne quis minor tri
ginta annos natus magistratum caperet. Hannibal minor viginti quin
qne annos natus proximo triennio omnes fere Hispaniae gentes subegit
Sie man fagt natus viginti annos, fo fagt man aud) maior (minor) riginti anno» natu.
ober natus plus (amplius, minus) riginti annos ober (mit Scglaffung Don natus) mai<*
(minor) rijfinti annis; feiten maior (minor) viginti annoruw (ali Gen. qualit.) ober maio
(minor) viginti annis natus. — 3) Sex iam dies (= septimum iam diem) re]
in hae urbe versatur. Patria nostra tres iam annos (= quartum ian
annum) bello civili ardet Laeedaemonii septingentos iam annos ampliu
unis moribus et nunquam mutatis legibus vivunt. ®enn ba8 beutfebe feit fa
2$erbtnbung mit einer 3e»tangabe bie 3) au er bc$cid)net, fo roirb e3 burd) ben Hcc. ber geil
Iid)en 2tudbeb>ung auögcbrüdt. 3ft in biefem Salle bie Zeitangabe mit einem beftimmten 3al]l
Worte nerfefjen, fo fann im fiateinifdjen ftatt beö Jtarbinalaatjlmoitcö aud) bie Crbinaljal;
(im Singular) fielen, mobei jebod) ber Lateiner ba« nod) laufenbc 3al)r (SHouat, Jag k.) mit
ied)net, 99. Mithridates annum iam ruesimum tertium regnat „fdjon feit 22 Sauren'
(— viginti daos iam annos). Iumonta quartum iam diem sine pabnlo retinebanttu
„fd)on fett brei Tagen", ©e^eidjnet ba« beutfdje „feit" nur ben Mnfangäpuntt, r>on bni
aud man red)nct, fo wirb c« burd) ex (bei Zeitangaben, 3eitpunften) ober ab (bei ^erfonen
Creigniffcn, Suftänben; häufig aud) iam inde ai>, cf. 497, Slnm. 1) ober post überfefct, j. 8
Er Kalendis Iannariis ad hanc horam invigilavi rei pnblicae. Ex adulescentia tua ii
amicitiam meam te contnlisti. Animus vixit ab omni aeternitate. Centesima lax esi
haec ab interitu Clodii. Tertius ab eo casn dies. Dies ex eo die (ober eum ditia
quintus. (Iam inde) ab antiqnissimis temporibus. ÜKan fagt a prima aetate ober al
ineunte aetate „feit beut eintritt in baö bürgeilidje Vebcn" (b. b. oom 16. ober 17. rebenfr
jaf)re an), a primo tempore aetatis, ab infantia, a paeritia, ab adulescentia, a pnerc
ober (oon mehreren ^erfonen) a pneris „feit ber Äinbfjeit". „Seit 9Kenfd)cngebenfen"
fieiijt post hominum memoriam ober post homines natos.
126. 1) Paucts diebus post mortem Scipionis. Sex ann/s ante ober sexto annc
ante. Novem diebus post ober nono post die. Non multo post. Paulo
ober brevi ante. Aliquanto ante. 9luf bie t$xaqt „wie lange uortjer? mie lang«
n a d) | c r ? " ftebt ber 51 b I. beö 3eitmafee« {Abi. mensurae) mit n a d) g e ft e U t e m ober e i n =
gefd)obcnem ante ober post (nidjt antea, prins ober postea! cf. jebod) Cic. Cluent 130 j
inv. 2, 154; rep. 2, 60; Verr. 5, 142); alfo tribus annis ante ober tribiis ante annis =>
tertio anno ante ober tertio ante anno „brei 3abre Dörfer ober früher"; sex mensibus po*t
ober sex post mensibus = sexto mense post ober sexto post mense „fed)8 Sftonate fpä'ter*.
9Herfe befonber«: multo ante „lange Porter, oiel früher" ; multo post „lange nadujer, oiel fpäter;
paulo ober brevi ante (post) „furj Dorljer (balb nad)f)er)"; aiiquanto ante (post) „geraum«
3«it Dörfer (fpäter)"; non ita multo ante (post) nidjt eben langt norfjer (nad^er)". — ?ln
ba$ nadjgeftcllt c ante unb post fann fid) nod) ein 91 c c. fd)lic&en, $ Uomeras maltis
annis ante Romulu;» fait. Annis fere qningentis decem post Komam condita/« Livias
fabulam dedit anno ante natu;» Enniu/». Solflt im fceutfdjcn ein Safc mit „aU" (5.
„$)rel 3afjre früher, al« (= beuor) er gefommen mar", „Sedjd Hage fpäter, ald (= nadjbcnn er
abgereift mar"), fo mirb „alS" im ?atcinifd)en mit quam überfefet, weld)eä ebenfomoljl unmitcl-
bar fjinter ante ober post ftcl)en alö aud) Don i()nen getrennt fein fann (,v 53. Tribus aunis
ante quam venerat ober ante annum tertium quam venerat; sexto die post quam pro-
fectus erat ober post sextum diem quam profectus erat).
Sinnt. 1. Stcrjcn ante unb post Hör ber 3?»tangabe, fo erforbern fie ben 21 cc. unb finb gf-
mübulid) Sßräpof itionen = „uor" unb ,,nad)", bod) nidjt feiten audj Slboerbia ==
„norb,er" unb „nadjfjer", j. Ö. Post tres dies revertit (Cic. Sest. 89 ; Phil 2, b^.
Quinct. 41 u. 82. Caes. b. g. 4, 9, l; 4, 28, 1; 6, 33, 4). — Wur üerein$elt finben ftf
Steden, an benen ante unb post in ber 33cbcutung „Dörfer" unb „nadjtjcr" oor beoi
mit itinen uerbunbenen Sl bl. ftefjen, 3. $3. post aliquanto, post non multo, ante paulo.
2) Themistocles patria pulsus iniuriam ingratae patriae non tulit, sed
idem fecit, quod viginti annis (ober vicesimo anno) ante fecerat Corio-
Digitized by Google
— 97 —
126.
lanus. Aliquot annis post confectum bellum servile Caesar honores petere
coepit. — 3) Abhinc decem annos minimus filius mens natus est. Abhinc
qnindecim dies maxima mea soror mortua est Abhinc „fjeute nor, jefrt
nor" ftef)t mit bem 91 cc. (feiten mit bem §lbl., Cic. Rose. 37), unb $mar ftet« oor ber 3eit=
beftimmung unb nur mit lrarbinal#U)len. Cf. Pater Sosippi abhinc viginti anno« mortuus
est. Demosthenes abhinc anno« prope trecento« fnit. 03 an,, üereüuelt [loijt abhinc oijne
33e$ug auf bie (Gegenwart für ante, 33. Cic. Verr. 2, 130. Übrigen« femn man ftatt ab-
hinc decem annos aud) fagen his decem nnni« (cf. Cic. Yerr. 4, 39; Sen. 50; Rep. 1, 58;
tdWm 2, 34, 10) ober ante decem anno« (unflaffifd) ante ho» decem anno«, 3. 33. Phaedr. 1,
|p 10). Cf. SCrnn. 2.-4) Pridie Kalendas Maias. Postridie Idus Decembres.
Pridie unb postridie »erben, gleidjfam wie bie ^ränof. ante unb post, mit bem «cc. ber
2Ronat«tage fowie ber ftefte unb ©picle oerbunben ($. ®. pridie Saturnalio, postridie
lado« Apollinare«); in allen anbeten fällen fagt man pridie quam, postridie (ober postero
die) quam mit folgenbem ^erf. ober $lu$qpf., j. 93. pridie quam Athenas veni; postridie
quam illa erant acta. Über pridie (postridie) eius diei cf. 547, Slnm. 2. — 5) Legati
induüas in dies triginta impetraverunt. Quam vis incerta sit vita, tarnen
consilia in multos annos inimns. Caesar Dumnorigem monuit, ut in
reliquitm tempus omnes suspiciones vitaret. Profectionem in crastinum
diem protnlirnns. Vale in perpetuum. S)ie 3eitbeftimmung auf bie grage „auf
roie lange 3«it?" wirb mit in c. acc. be$eid)net; aud) auf bie ftrage „auf wann? bi«
aufroeId)e3eit?" 31a 93e$eid)nung eine« nod) beoorfte^enben $ermin« nimmt man in r. acc,
j. SB. Solis defectiones in multo* anno« praedienntnr. Ad cenam aliquem invitare in
posterum diem. In annt/m creatas „auf ein 3<u)r cvauililt". In praesens tempus „für bie
Gegenwart"; in omne tempus „für alle 3*ton". Proelium differre in tertium diem. —
6) Sub exitum anni. Sub horaw octavam. Sub vesperum. Snb c. acr.
„gegen" be$eid)net bie Slniuujerung an eine 3cit ; feltener l)at e« bie SJebeutung „gl cid) nad)",
ü. $3. Sab eas litteras statim recitatae sunt tuae; snb haec dicta, sub hanc vocem.
dagegen beacidmet snb 0. all. balb eine ungefähre Scitbeftimmum] (3. 93. sub bruma „um
bie 3^ ber SBinterfonnenwenbe"), balb eine ©leid^eitigfeit fa. 33. sub decessu suo „wäfjrenb
ber 3«*/ wo er bie ^rooinj ju oerlaffen Ijatte"). fiioiu« gebraucht bei 3^^ef^mungen aud)
circa c. acc. im Sinne oon „um, gegen". — 7) In diem vivere. In (ob. ad)
mnltam noctem vigilare. Numerus hostium in dies (ober singnlis diebus)
augebatur. Morbus in horas (ober singnlis horis) ingravescebat. — 8) Ad
constitutum diem venire. Ad mensem Ianuarium te exspectamus. Pyrrhus
captivis Eomanis castra relinquere permisit ea condicione, ut ad
quartum diem redirent. Ad bient nid)t nur in ber SBebeutung „bis $u" (=usquead)
jur Angabe ber 3eit, bi« $u weldjer etwa« bauert (j. ©. ad centesimum annum vivere, ad
lncem dormire), fonbern wirb aud) in ber SJebeutung „auf, an" jur Hngabe eine« 3eit=
punfte* gebraudjt, mit weitem eine gegebene Sfrift abläuft. — 9) De nocte. De tertia
vigilia. De mense Decembri iter ingrediemur. De bei 3eitbefiimmungen fjeifet
„nod) im Saufe, nod) wäf)renb, fd)on wäljrenb", 3. 23. multa de nocte „nod) tief
in ber 9?ad)t"; potare de die „nod) am fjetten Xage"; Milo in comitium de nocte venit
„ftf)on $ur Wadjtjeit" ; Caesar media de nocte complures turmas eo misit, Seltener Reifet
t* „unmittelbar nad)\ — 10) Intra sextum diem domum redibo. Jntra
finem huius mensis. Intra (meift mit einer Orbinaljcujl) §eijjt „(nod)) 00 r «blauf,
J. Intra deeimum diem, quam Pheras venerat, Cranonem cepit. Omnes intra
annum cum Stirpe extineti sunt.
Hmn. 2. SBie im $eutfd)en in Säfcen wie: „3n einigen Jagen werbe idj bir ba« ©elb jurürf=
geben" bie Sßräöofttion „in" ben Sinn oon „nad)" l)at, fo bient aud) im £ateinifd)en ber
einfadje Vlbl. jur SBcjeidjnung be« jeitlidjcn „nad)", 3. 83. Hnius ordinis auetoritas
nunc intervallo longo restituta est. Ipse Tarraconem pauci« diebus pervenit. $>ie«
ifi befonber« §öufig bei folgenbem SJ{ e I a t i ü i a w ber ftall, 3. 33. Mors Roscii quadriduo,
quo ia occisus est, Chrysogono nuntiatnr (cf. 366, 2). So aud) eo biduo „nad) jwei
«e»8t, lat. Jiepetitorium. 7. WufU D. 7
y
Digitized by Google
127-129.
98
lagen, juuei £age nadj bem crroäbnten ©reigniffe", hoc triduo wnad) brel Tagen twn 6>u
an geredinet". Hanc arbem hm hiennio evertes. (Übrigen? fann hoc biennio, wenn e
fid) um »ergangene 2>inge fjanbelt, aud) bebeuten „D o r jwet 3abren", pauHs hisce diehu
„oor wenigen lagen*, At* nnnw quadringentis „oor Dierbunbert Sohren", cL 126, 8.)
127.1) Quod in epistula, quae abhinc quindeeim di*« (ob. his quindeeim di*
ftu5 ob. ante quindeeim dies) mihi reddita est, te mnlto libentius in urbt
quam ruri vivere scribis nec ab amico invitatum tota aestate rus ess«
venturum: ego ab initio veris quartum tarn mensem in praedio amic
commoror atque magnopere doleo, quod intra octo dies (ob. einfad) ocu
diebus) rare redeundum mihi est, ut comitits in urbe adsim. 2) Paen«
oblitus sum tibi scribere amienm nostrum, qni ipso natalt sno in urben:
profectus est medici consulendi cansa, 8aturnal*7>tts aegrotare coepissc
et deeimum iam diem gravissima febri laborare; sed medicus, qui biü
in die eum visit, illum ad mensem Octobrem domi apud nos fore con-
firmavit 3) Maior saepe gloria est (in) tempore servasse exercitnn
quam multa milia hostium occidisse.
3. ^nipLifttioncn.
128. «18 Vbbrrbklt toerben folgenbe $lrä>ofitionen gcbraudjt: Adrersus „entgegen" 93. adrer-
s us resistere; nemo ad vors us prodibat); — ante „Doran, Dörfer" unb post „r/inten, naaV
fyer" (,v 99. Et feci ante et faciam post ; paucis diebus ante ober post ; servi, qui post
erant) ; — circa, feiten circuw „ring«um", contra „gegenüber, im ©egentcil" ($. 93. Omni»
contra circaque hostium plena erant); — coram „uon ängefidjt $u ffngeftdjt, perfönli
(= praesens) , — extra „brau&en, aniu-vhalb" \\. 83. Extra et intus hostem habemos ;
sensibus ea quae extra sunt pereipimus) ; — infra „unten"; intra „innerhalb, inroenbig '
supra „oberhalb, oben" (j. 99. Iumenta supra atque infra constituere) ober „mebr al**
($.83. supra duo milia septingenti); super „oben barauf, barüber" 83. satis superque);
citra ,,bie«feit«"; ultra „ jenfeit*, weiter"; — iuxta „baneben, auf gletdje SBeife" (3. 93. iaxta
consistere; obsidentes obsessosque inopia iuxta vexavit; iuxta aestimo „id> adjte e#
gleid)Dicl"); bei Cicero fjat iuxta ftet« aboerbiale 83ebcutung ; — prope „in ber 9?äl)c, beinahe";
propter „in ber 9?äbe* (j. 39. propter est spelunca; propter intueri); — pone graten";
— prae „ooran" nur in ben 93erbinbungen i prae unb abi prae. — ^ic ^ßröpo)ition ad wirb
juweilen, iwnn fie bei 8af)langaben ben ®mn Don „ungefähr" (= circiter, fere, feiten
quasi 1 bat, wie ein ftboerb gebraucht unb braucht alöbann feinen 8(cc. ,yt regieren, $. 9. Fai-
mus omnino ad ducentos. Ad nulle ducenti eo proelio ceciderunt. Occisis ad homi-
num milibus quattuor. — $e*gleid)en fmbet fid) aud) praeter „ausgenommen" oereinjelt at>=
üerbieli im Sinne Don praeierquam bei bem burd) bie jebeämalige Äonftruftion beftimmten
ÄafuS ber ausgenommenen ^erfon ober 6ad)e, j. 99. Ne quis praeter armatus violaretnr.
Ab armis discedere lieuit praeter rerum capitalium condemnatis. Cavendae sunt qnae-
dam famiUaritates praeter perpaueorum (Cic. Att. 5, 3, 2; Sali. Cat. 36, 2; Liv. 4, 59, 7 t.
Vi um. 1. Umgefebrt werben (jebodj feiten) aud) einige ftboerbien gleid) ^räpoutionen mit
einem &afu0 üerbimben, nämlid) mit bem 91 cc. circiter (c. Kalendas, raeridiem, noctem),
unb mit bem 91 b I. palam „öffentlich, Dor" (palam populo „Dor ben Wugen bc« SSoIfc*-,
Liv. 6, 14, 5); — clam „Ijehnlid) Dor" (clam vobis; in ber Dorf l äff ifdjen &t\\ ftebt eÄ ftet*
mit bem 91cc, 5. 83. clam patrem); — proeul „fern Don" (procnl mari, haud procal
moenibus, freto Siculo, proeul dubio = sine dubio; haud proeul seditione res erat;
bod) ift proeul a auSfdjlicfdim flaffifd)). — 53ei 35id)tent unb älteren ^rofaifern fre^t timuf
mit bem Slbl. ftatt be« profaifdjen simul cum (j. 99. Hör. sat. 1, 10, 86), unb usque mit
bem Äcc. ftatt bc« regelmäfjigen usque ad 93. bei (Jurtiu* : Indi corpora usque pedes
carbaso velant). Cf. 146, 3.
VI um. 2. 91 He eigentlichen ^Jrftpofitionen Hnb urfpriinglid) Adverbia loci unb beseidjnen bem=
. nad) iuuäd)ft 5HaumDerb,ältniffe, werben aber bann auf ^eitlidje unb überhaupt unfmnlidK
93erb,aitnific übertragen. 3e beutlidjer beSbalb erfannt wirb, welcfje« 9taumüerbältni# eine
^väpofition be^eidjnet, befto beutlid)er wirb aud) ihr metapf)orifd)er @ebraud) begriffen werben.
129. Versus, tenus unb bie uneigentlid)en ^räpofitionen causü, gratis, ergo fteben faft auSnatjm?^
lo« hinter f^rtm Nomen. — Cum mufc ftctd an bie ^erfonalpronomina angetjängt werben,
Digitized by Google
— 99 — 130—132.
olfo: mecum, tecutn, secum, nobiscum, vobiscum. rlurf) an ba« 9f elat iopronomen toirb cum
mcift angehängt, alfo: quocum, quocum, quibuscum ; bod) ftnbet fid) oft aud) cum quo, cum
qua, cum quibus.
Snm. Versus (feiten rersum) erforbcrt, außer bei ©täbtenamen, regelmäßig bie ^Jrapof. in ober
ad oor bem Subftantio, alfo: ad Oceanum versus, in Italiam versus proficisci; castra
movere in Avernos versus; (ftuSnafjmen fer)r fetten, 5. Cic. Farn. 3, 8, 10); Dagegen
Romam versus, Brundisium versus. Iii an gebraudje aber versus burdjaue" nur oon einem
Orte, nad) meldjem bin fid) etwa« bewegt, nicf^t oon ber 3cil; »9*8«» SJtittag" (b. b. um
bie SRittagfycit) beißt nid)t meridiem versus, fonbern sub meridiem; „gegen Stbenb" nid)t
vesperum versus, fonbern sub vesperum.
130. 1) Per tofrb in ©efdjwörungen unb Sitten juweüen burd) (ben Äcc. unb mit biefem aurfi burd)
bat 9?om. ber perfönlicben) Pronomina oon feinem ÄafuS getrennt. Cf. Liv. 23, 9, 2. (©ei
Cicero ift biete Trennung nid)t nad^uweifen, nur oermutet Plane. 103. Cf. aber pro Deiot. 8.)
— 2) ftttributioe «bjeftioa werben 00m ©ubftanrio getrennt unb oor bie $räpofition ge*
fieHt, wenn auf benfelben ein ftärferer Wadjbrucf liegt. Sbenfo tritt bie $ra>ofition gern awifeben
ein Pronomen unb bad ba$u gef)Örenbc ©ubftantw. (3)ieS ift jebod) nid)t gerabe häufig bei is,
ea, id ber $aH; man 1 teilt gewöfjnlid) ob eam causam, de ea re). — 3) Tie ^ropofifton
fmrn oon ü)rem ÄafuS burd) einen ©enitio getrennt werben. 3ft biefer ©enitio üon einem
Stelarrofa^c begleitet, fo form bie ^räpofttion oft weit üon iljrem dornen entfernt fein, $. ©.
Haec officia pertinent ad earum remm, quibus utuntur homines, facultates.
2tnm. «eadjte bie Stellung ber $räpofition bei ©egriff^omplejen in ©etfpielen wie: In bella
gerentibus. In suum cuique tribuendo. Cum ignominia dignis. Opera ad benefieiis
obstringendos homines. 3)ergleid)en ift jebod) fet)r feiten.
4) 2>te ^rfipofttion fann burd) ein Äboerb oon ifjrem Sfafu« getrennt werben, wenn ba« ab*
rjängtge SBort ein ^arrteip ober @erunbium ift. — ö) Tic ^räpofition fann oon tyrem Äafu«
burd) bie Äonjunfttonen autem, vero, tarnen, quidem, enim getrennt werben. 35odj ift biefe
Wn ber Stellung im atigemeinen feiten; für gem5t)nlid) fagt man post Alexandri autem Magni
mortem etc. — 6) $ie ^räpofttton wirb bisweilen burd) bie Äonjunftionen et — et, aut —
out, rel — rel, »imul — simul oon ibrem $afu8 getrennt. — 7) 3 u weilen tritt ein eingel«
itebenbe« Pronomen relativum ober (feltener) demonstrativum oor bie ^Jräpofitton, befonbert
wenn biefelbe $wcifilbfg ift; fer)r gewöfjnlid) res, qua de agitur. S)iefe Stellung ber ^räpofition
hinter iljrtm dornen fjeißt Anastrophe; oon berfelben madjen bie Siebter unb fpäteren $iofaifer
nid)t nur bei ben bemonftratioen unb relatioen Pronomen, fonbern aud) bei Subftantioen ®e«
brauet) unb trennen moljl gar bie $cfipofttion gan$ oon ifjrem ÄafuS, j. 83. Vitiii nemo sine
nascitar. — 8) 2)ie Äonjunftion que barf nid)t an alle ^rüpofirionen gelängt werben, fonbern
wirb oielfad) ju bem folgenben dornen gefügt. Sie tritt bei Sclaffifern nie an bie $$räpof. ab,
ob, sub, apud, a unb ad, Öfter* an post, pro, per, de, cum, in unb ex, regelmäßig
an sine, trans, bie jweifilbigen auf S (4. 53. contra, extra) unb Diejenigen ^räpofitwnen,
bie aud) aboerbiale ©ebeutung Ijaben fönnen (aud) an inter unb propter außer bei $ro=
nominen). SMefelbe Siegel febeint aud) für bie ©uffire re unb ne $u gelten. — 9) 3)ie $räpo=
fttion inier ftefjt juweilen, al« beiben Subftantioen gemeinfdjaftlid), j w t f d) e n iljnen unb jwar
unmittelbar hinter bem erfteren.
131. 1) 3)a im fiateinifdjen jwei ^räpofitionen nid)t unmittelbar jufammen fielen bürfen,
fo muß man fagen cum militibus ex Graecia arcessitis ober cum arcessitis ex Graecia
militibu8. In urbe ad mare sita. — 2) SRan muß fagen ad moenia praesidiis firmanda ;
a militibus proelii cupidis; in locum mihi invisum; benn bie ^käpofitfon fann Oon tfjiem
8ubft. nur in ben oben (130, 2—4) befprodjenen Srällen getrennt werben.
«nm. 9?ur bei «ngabe ber nad) ben Äalenben, 9concn unb $ben ju beftimmenben 2age fönnen
juoei ^räpofitionen in ante — ex ante — post ante unmittelbar jitfammentreffen, j. ©.
Comitia in ante diem VI. Kai. Iunias dilata sunt.
132. Zu $räpofittonen werben wie im 3)eutfd)en bei mehreren beigeorbneten Subftantioen jebedmal
roteberbolt, wenn jeber einzelne ^Begriff befonberö gefaßt unb naebbrüdlid) ^eroorge^oben ober
ber ©egenfafr ober bie Serfdjiebenfjeit ber ©egrtffe be^eidjnet werben foÜ, j. ©. Helvetii pro
moltitadine hominum et pro gloria belli angustos fiues habebant. Ea plaga aeeepta
est in Asia, in Illyrico, in ipsa Alexandrea, in urbe, in Italia. Legati ab Aednis et
a Treveris venerunt. Orationes efflagitatas pro Scauro et pro Plancio absolvi. Mens
»apientis ad iubendum et ad deterrendum idonea. DiefeS ift befonberö ber gall, wenn bie
begriffe burd) et— et, tarn— quam, non solum—sed etiam, cum— tum, aut— aut, nec—nec
7*
Digitized by Google
133-134. — 100 -
etc. auSeinanber gehalten werben, j. ©. Et in senatu et in foro. Hoc ex te potius quan
ex aliis velim cognoscere. Non solum a me, sed etiam a senatu. Non ex raea opini
one, sed ex hominum rumore. — dagegen unterbleibt bie SSieberljoIung, wenn bie 33egrifr
SU einer (Jinbeit £ufammengefa&t unb ju einem ©an$en ocrbunben werben [ollen, j. Ai
Indum et iocnm factus; nusericordia ntilis est ad opem ferendam et calamitate
hominum sublevandas; pro aris focisque pngnare DiefeS ift oefonber« ber gali: a) wi
9lppofi Honen, j. Cum duobus ducibus de imperio in Italia decertatum est
Pyrrho et Hannibale. Aristoteles tribus in generibus rerum versah rbetoris officiair
putat, demonstrativo, deliberativo, iudiciali; b) in furzen, lebhaften Äufjäljlungen unt
Einteilungen, j. 99. Hoc apparet in bestiis, volucribus, nantibus, agrestibus, cicn-
ribus, feris. In formis aliis dignitas inest, aliis venustas; c) bei unoo II ftö rtbige n
fragen, bie ftd) eng an ba« SJorljcrge&cnbe anfdjlic&en, ober in u er fügten Antworten,
wenn bie $räpofttion fdjon in ber &rage ftefjt, j. ©. Ante tempns mori miserum est
Quod tandem tempus? — A Iove incipiendum putat. Quo Iove? — A rebus gerendia
senectus abstrahlt. Quibus? an eis, quae geruntur iuventute et viribus? — d) beim
9telatioum in abgclürjtcn Säften, wenn juglcid) badfelbe Serbum ergänzt roerben mufc,
weld)cä bei bem üorau&geljcnben $emonftratioum ftebt, 3?. Sumus in eadem causa, qua
vos. Cimo incidit in eandem invidiam, quam pater eins. In tantum luctum detrusus
es, quantum nemo umquam. Me tuae litterae numquam in tantam spem adduxerunf,
quanUtm aliorum. Stulti scriptoria est non posse omnibus de rebus cavere, quibut
velit. dagegen notwenbig; In istis molestiis, in quibus es hoc tempore, non diutius eris;
in eis autem, in quibus etiam nos sumus, fortasse Semper eris.
$(nm. 9?od) bem foniparattoifdjcn quam, nad) ni#i unb ben ocrgleidjenbcn ^artifeln ut, tüvf,
quasi, tamquam wirb bie $rüpofitton foft ftetä wieberbolt. — Senn $u einem ^räpofttiona/^
auSbrucfe ein burd) hör est, id est „baS Reifet" eingeleiteter fubftantiüifdjcr ^ufaft tritt,
fo wirb bie ^räpofitton wieberbolt, wenn ba$ betreffenbe (Subftantio eine beftimmte fadjlicbe
Grflärung bietet, nicht blofj eine ncbenfädilidje SBemerfung ober cttjmologifdje Definition ent-
hält. — $3ei interest „e$ ift ein Unterfdjieb" wirb bie ^räpof. inier oft oor bem
.uoeiten Subftantio wieberbolt, j. ^. Interest inter hunc et inter illum. Nihil inter te
et inter quadrupedem aliquem interest. SWotwenbig ift biefe SBieberbolung ber 3>eutliifc-
feit wegen, wenn auf einer ober auf beiben Seiten beS $crglcid»$ mehrere ©lieber fteben,
Multum interest inter assentatorem et levem civem et inter severum et graveni.
IM. Senn awei $r8pof iti onen $u einem Subftantio gehören, fo wirb biefe« im Satemii'djtn
entweber $u jeber $räpofition bcfonberS gefegt ober bei ber ^weiten burd) ba« Pronomen ü wr=
treten. 9?ur foldje ^räpofitionen, welche aud) aboerbia I gebraust werben (cf. 128), wie contra,
ante, extra, ciira etc., tonnen, wenn fie nadjgeftcllt fmb, aud) ot)ne wiebcrtjolteä dornen ftetjen. —
1) Ante castra et in castris (ob. in iis) üb. ante castra et intra. 2) Cis
Oceannm et trans Oceanum (ob. trana enm). 3) Supra terram et sub
terra ob. supra terram et infra. 4) Alii pro lege, alii contra (eam)
dixerunt. 5) Nonnullae bestiae et intra aquam et extra (aquam) vivere
possunt. 6) Equorum partim ante silvam partim in ea pascebantur.
7) Sophistae dicebant veri inveniendi causa contra omnia dici oportere
et pro omnibus, ut, qui audirent, ratione potius quam auetoritate dn-
cerentur. 8) Stoici negabant quidquam esse bonum nisi quod honestum
esset, Peripatetici (sc. dicebant), plurimum atque adeo longe plurimuni
honestati esse tribuendum, sed tarnen et in corpore et extra esse
quaedam bona. Cf. audj: Quaeritur, quid ante rem, quid cum re, quid post rem
evenerit. Et in consulatu et post consulatum defensor pacis fui. Amicitia per ae et
propter se expotitur. In caede atque ex caede vivere. Quae pro lege Licinia contraque
eam dicta erant.
Änm. ©et)r feiten fagt ber Lateiner gerabe wie ber SJeutfdje supra subterque terram, intra
extraque munitiones etc. (Caes. b. c. 3, 72, 2; Liv. 39, 4, 9; 25, 5, 6).
134. $ie brei ^rftpofttionen ab, de unb esc, toeld)e eine Entfernung oon einem
©egenftanbe beseidjnen, unterfdjeibeu fid) fo: Ab bejeidjnet einfach eine GN«
fevnung ober ein SluSgeljeu oon einem ©egenftanbe unb tyeifjt einfach „von',
Digitized by Google
— 101 -
135—136.
9. Caesar maturat ab urbe proficisci; Aquitania n Garumna flamine ad Pyrenaeos
montes pertinet. Hadrametnm a Zama milia passuum decem abest. — De bejeidjnet
$unäd)jt „herunter, fyerab, f)inab" oon bem SSereidje eine§ fyöfjern @egen=
ftanbeS nad) Ciliem niebrigeren, J. 9?. Descendit de rostris; decurrit de colle; dicitar
panis de Capitolio iactatus esse in hostium stationes. (Sobann ln^eid)nct de bie
Trennung einer roef entließen ißerbinbung, eine Trennung oorfyer eng oerbunbener
©egenftänbe unb fyeifjt „oon — fjer, oon — roeg", g. s?. De digito anulum de-
traho: de praeda ne ternncinm qnidem attigit. — Ex bejeicfjnet eine Trennung
au§ bem ^nnern eine^ ©egenftonbe^ 3?. Darens ex Asia in Europam traiecit;
ex vita discedo tanquam ex hospitio; lucus ex insula conspiciebatnr. Cf. Sagittae
pendebant ab nmero „Oon ber Sdjulter"; deque viri collo dulce pependit onus „Don
bem §alfe fcerab"; alii pendent ex arbore gletdjfam „au 8 bem Saume", weil fi« bttfelbft
angefnüoft fmo unb fo mit bem Baume oerwadjfen erfdjeinen. 9lm nächsten ftef)t ex in
ber SBebeutung ber ^räpofttion de, fo bafj in oielen Serbinbungen beibc
in faft gan$ gleichem ©inne gebraust werben. Cf. 94.
"Änm. 2>ie frorm a ftcf)t nur oor Äonfonanten, ab oor totalen unb Äonfonanten (jebod) feiten
oer b, v, m, f, p, g, q; häufiger oor d, j, 1, n, r, s; nid)t feiten üor c unb t), a/)s faft
nur in ber Serbinbung abs te, wofür (häufiger) a te, aber nie (?) ab te gefagt wirb. —
E fte$t nur oor Äonfonanten, baS weit häufigere ex oor Sofalcu unb Äonfonanten. 9Kand)c
Berbinbungen $eigen eine ftereotnpe Sorm; fo fagt man regelmäßig e regione, e re publica,
ex tempore, ex parte, ex sententia, ex me, ex te, ex se u. ä.
35. Jür ad ift nad) geroöljnlidjem ©pradjgebraudje apud 51t fetjen; benn toenn bie
^jkäpof. „bei" r»or einem ^Jerfonennamen auf bie Srage „wo?" fteb,t (be=
fonberS in bem (Sinne „in bem §aufe, in ber Umgebung, im SBereidje
jemanbeS", fran^öfifer) chez), fo roirb fte burd) apud, juroeilen burd) cum „in
©emehtfdjaft, in ©efeUfd)aft" Überfetjt, <B. Neoptolemus apitd Lycomedem erat
educatus. Fnisti apud Laecam illa nocte. Cum Athenas venissem, sex menses cum
Antiocho philosopho fni. 99ei Serben wie esse, habitare, cenare, rirere u. S. fteb>n apud
unb cum faft ob>e Unterfd)ieb. — Ad finbct ftd) auf bie grage wroo?" in 93er-
bhtbung mit ^erfonennamen fo feiten, bafc e§ faum nad)geab,mt werben barf;
es gegört faft nur ber Umgangssprache an. (Cf. Ad me bene mane fuit Cic. Att.
10, 16, 1 u. 10, 4, 8; ad regem remanere Liv. 24, 48, 9; ad exercitum manere Caes.
b. g. 5, 53, 3; segnius bellum ad hostes apparatur Liv.).
136. 1) Apud Homerum Nestor saepissime de virtutibus suis praedicat. Cui
non risum moveat Thersites Homer icus ? 2ttan fagt apud Homerum, apud Cice-
ronem, apud Livinm u. f. w. n u tu in Homero, in Cicerone u. f. w.), wenn man fid) auf
Äußerungen ober SJorfommniffe in be n 6 d) r i f t e n ber betreffenben ^erfonen bejicf)t. SluSbrüdc
wie „§erfule* bei .Vcnoöfwn" (b. t). ber bei Senopfwn erwähnte ober oon Senopfwn gefdnlberte
Sermleä), „CbuffcuS bei §omer, «jar bei ©opb>fle3" überfefct man in ber Siegel mit 9IlU
>wibu«g eine« auä bem tarnen gebilbeten 9lbjeftiod: Hercules Xenophontius (= Hercules
qualis est apud Xenophontem), Ulixes Homericus, Aiax Sophocleus. Seltener ftctu ber
^«n., S. Prometheus ille Aeschylt „ber ^romet^cuS bei ^ifd)t)Iud". — 2)Per deos iurare.
Per vos memoriam adulescentiae una exaetae obtestor (cf. 130, 1).
.fei" fjeifct per bei ©djwurcn unb Beteuerungen. — 3) In regnis potestÄS penes
reges est Penes vos summa victoriae conatat. Penes „in ber ©cwalt, im 33c^
n$e jemonbcS" wirb nur auf ^Jcrfonen belogen, Occiso Caesare res publica penes
Bmtos videbatur esse et Cassium. — 4) Inter ambulationem a via aberrare.
Liter cenam obdormiscere. Inter epulas nullum verbum ex ore eius exiit.
Ia$ jeitlidje wbei" im Sinne oon „wäbjenb, im »erlauf oon" b>ifjt inter, (unflafnfd) aud) beim
$crunbium, ^. 33. Mores pnerorum inter ludendum simplicissime se detegunt, cf. 451, 5). —
5) Caesar ad (ob. apud) oppidum constitit et itixta (ob. propter) murum
Digitized by Google
137. r — 102 —
castra posuit. Caesar viginti tribus vulneribus percussus iitxta (ob
propter) Pompei statuam concidit. Cycnus nidum facit iuxta (ob. propter)
ripas. $a* lofale „bei" &eif?t bei ©aajnamen ad ober apud (cf. 135); „biegt neben, $ an
an" iuxta (cf. 128) ober (bei Gicero) propter, j. C Sepnltus est iuxta viam Appiara,
propter Piatonis statuam consedimns. 3m übertragenen Sinne fte&t iuxta erft fett StDtu*
(9, 9, 4) im Sinne üon secundum „gleid) nad), junädjft nad)4* jur SJeaetdjmmg be* Hange«,
ber Reihenfolge, j. ». Juxfci deos in tua manu positnm est imperinm. — 6) Legatos
circum vioinas gentes mittere. Circum urbes Etruriae errare, „Set-ljer;
um, in — herum" in »erbinbung mit einem Serbum ber »etoegung Reifet circum (feit £n>in4
aud) circa). — 7) Praeter (ob. secundum) pratum rivus fertur. Teutoni co-
pias suas praeter castra Marii traduxerunt Secundum „entlang, iang«-
gin"; praeter „neben — oorbei, cor — gin". — 8) Superiore nocte cum animo
meo (ob. mecum) multa consideravi. Cum animo meo constitui in Americam
demigrare. 3n ben SRcben*arten „bei fid) bebenfen, überlegen, befdjliefeen" cum animo
sun (ob. secum) agitare, cogitare, reputare, considerare, volvere, volutare, stataere
u. ö. mirb ber Überlegenbe gleid)fam im SBerfepr mit feinem eigenen ©elfte gebaerjt. Statt cum
animo buo statuere fagt man aud) apud animum Baum statuere. Cf. 280. — 9) In sum-
ma pradentia (ob. quam vis prudens sis) tarnen deeeptus es. Improbus in
maximis divitiw (ob. licet omnibus rebus abundet) beatns non est
„53 ei" — „trofr, ungeadjtet" wirb burd) in c. abl. ober (öfter) burd) einen »ollen Äon-
aeffiofafc übeTfefct.
137. Propter „infolge oon" be&eidmet ben tt)atfäef)lid) oorltegenben, objeftioen ©runb,
OOn bem Ober burd) ben etmaS gefd)iel)t, Attias Navius propier paupertatem
sues pner pascebat. I*ropter frigora frumenta in agris matura non erant. — CaOSa
„um - rotHen" bejeidjnet nid)t einen fdjon wirflid) oorl)anbenen ©runb, fonbern
eine 2lbftcf)t, ettuaS 0U erreichen, 93. Sophistae appellabantur ii, qui o8tentatioDis
aut quaestus causa philosopbabantur. Ad Druidas magnus adulescentium numerus di-
sciplinae causa („um fid) untcrrid)tcn ju laffcn") coneurrit. — Ob (beffen Übertragene
SJebeutung am beften auS gormein nrie mors ob oculos versatur erfannt roirb)
be$eiri)net eigentlich ben ber ©eele oorfdjroebenben, gebauten, fubjeftvoen ©runb,
burd) ben man bei einer £anblung ftcf) beftimmen läfjt, Qui ob aliqaod emo-
lumentum suum cupidius aliquid dicere videntur, iis credi non convenit. Ob rem publi-
cam labores suseipere, b. Ij. £ur ^örberung be8 ÖcmciniuoplS. 3ebod) wirb cS oielfad) in ba
SBebeutung oon propter angeroenbet unb fommt DorjugStucife in ben ttuöbrüden ob hanc cau-
sam, ob hasce causas, ob eam causam, quam ob causam, quam ob rem, ob eam rem
- Gratia fjeifet eigentlid) „&u ©unften, juliebe, au§ Siebe au", aber in
ber föeael fcfjledjtmeg roie causa „um — roitlen" (Virgines Sabinae ludorum gratia
Romam venerant); boct) fagt man in $rofa niemals mit bem v?offeffio mea, tua,
sua etc. gratia für mea, tua, sua etc. causa. — Prae „cor, wegen"
nur bei Eingabe eines rjiubernben ©runbeS in negatioen Säfcen, Prae
iraeundia non sum apud me. Nomen alieuius prae metu ferre non posse. Matres ac
coninges prae gaudio non memores decoris obviam agmini procurrerunt. Cf. 108.
9lnm. L $a8 ardjntftifdje ergo fommt nur feiten in feierlicher 9iebc, in llrfunben unb öefejei--
fonncln in SJerbinbung mit einem ©en. oor, 9?. virtutis ergo donari; victoriae ergo
donnm dedit.
Knm. 2. Causa, aber nid)t gratia, J^at zuweilen aud) in ber beften ^irofa biefelbe 9?ebeut«ng
mit propter, 5. S?. Maxime timoris causa pro se quisque id munus legationis recasabat.
9lnm. 3. „SBegen" im 8inue oon „fooiel anfommt auf, mit SRüdftdjt auf bnE'
per, menn e$ ftcb um eine 9RögUd)feit, ein können, dürfen, (Srlaubcn, 3u!afi*n JflWÄ
Rex per valetudinem id bellum exsequi non potuerat. Antea per aetatem mijü
nondum licebat auetoritatem huius loci attingere. Reliquum aestatis tempos qaie-
tum fuisset per Poenum hostem.
Digitized by Google
— 103 — 138—140.
58. 1) Propter fastidium odiosus mihi es. Cicero Marcum filium Athenas
ad Cratippum misit propter summam auctoritatem et urbis et magistri.
2) Venatores canes venationis causa condocefaciont. Mercatores maria
transmittunt quaestus causa. 3) Christus hominum gratia mortem sub-
iit. 4) Quam multa, quae nostra ipsorum causa non faceremus, ami-
corum gratia facimus ! 5) Propter {per) strepitum (ob. prae strepitu) fieri
non potuit, ut verba oratoris perciperentur. 6) Cum Perses quidam esset
gloriatus: Solem prae sagittarum multitndine non videbitis, Leonidas
respondit: In umbra igitnr pugnabimus. 7) Puella prae lacrimis loqui
non potuit 8) Per me aut manere aut abire tibi licet. 9) Per leges
licet telo sui defendendi causa uti. 10) Suspendan tur (licet) per me om-
nes fures. 11) Cum per valetudinem et per anni tempus navigare pot-
eris, ad nos venito. 1 2) Societatem vobiscum fecimus non Graeciae in
servitutem redigendae, sed a Persis liberandae causa. 13) Impii cives:
Per nos, inquiunt, patria licet pereat; nobis solis et vivimus et con-
8ulimus.
39. w5ürM wirb burd) pro überfefct, roenn c§ bebeutet: 1) „311m <5d)ufce,aum
93eften, JUr ^Ülfeletftung" (©egeilf. contra), Convenit dimicare pro
legibus, pro Übertäte, pro patria; se diis immortalibus pro popalo Romano devovere;
hoc non modo non pro me, sed contra me est potiuB ; u> anrt) : Ciceronis orationes pro
Milone, pro Sestio, pro Archia poeta etc.; — 2) „ an ftatt, fo gut tt)te", j. 53.
Scytbae planst ris utuntnr pro domibns. Helvetii pro vallo carros obiecerant. Volsci
pro victis abiemnt; — 3) „jur Sergeltung, al§93eaaf)lung,aum£ot)ne
für", $. 99. Nullam mercedem pro tanto beneficio aeeepi. Solvere pro vectura. Pro
frnmento pecuniam aeeipere. Gratum esse pro beneficio; — 4)„getnäf$,im$Ber*
l)ältni§ JU", 3. 33. Helvetii pro multitndine hominum et pro gloria belli angustos
se fines habere arbitrabantur. Pro magnitudine periculi vos obtestor, ut paci consu-
latis. Pro anetoritate consulari vos hortor. SöefonbcrS \\\ tnerten: Pro se quisque „jeber
für feinen Xeil" = pro suis quisque viribus; pro mea (tua, xua u. f. ro.) parte „an meinem
Seile, foüfel meinen Seil betrifft, nach meinen Straften" ; pro rata parte „nad) bem bered)ncten
Snteil, nach richtigem SBerbältnlS" (= pro portione); pro ririti parte „foDiel efl ein Guuclner
nur wrmag, nach, SRanneSfvaft" ; pro tempore et re „nach. #eit unb Umftänben".
140. 1) Rex iuvenis pro tnortuo (= ut mortuus ob. tamquam occisus) ex acie
ablatus est 2) Neminem sibi, sed patriae natum esse Romani censebant
(et 57). 3) Alcestis pro („anftatt") Admeto marito mori non dubitabat.
4) Utinam pretium laborum tandem pereipiam ! Cf. 70. 5) Fieri non pot-
est, ut virtns auro argentove ematur (Cf. 107). 6) Censeo equidem nemi-
nem decere sibi uni consulere. 7) Omnes pro sua quisque parte id aga-
mus, ut impudens üle causae nostrae proditor poenas seeleWs persolvat
(pendat, det). 8) Omnes, qui non pro me sint, contra me esse credo.
0) Ad omnes casus paratum esse. Äpparatum belli neglegere. Pecuniam
ad bellum conferre. 10) Militibus frumentum in sex dies (= sex dierum)
distributum erat (cf. 126, 5). 11) Pro benefieiis aeeeptis gratiam non re-
ferre turpe est. 12) Non semel accidit, ut Athenienses civibus pro maxi-
mi8 in patriam meritis iustam debitamque gratiam non referrent. 13) Han-
nibal omnes Latinos, quoscumque ceperat, sine pretio reddidit se prop-
terea in Italiam pervenisse professus, ut pro Latinorum libertate contra
Romanos pugnaret. 14) Veritas, honor, elegantia, officium, honestas et
S
Digitized by Google
141-142
— 104
pudor. üRan hüte fid) ja, in bicfcn Slusbrfiden sensu* anjuwcnben! Cf. 161, «nm. 15) Im-
perator Nero cum quondam gravedine laboraret, Romae publicae sup-
plicatione8 habitae sunt pro augusta eius voce, quae cum per se ad-
modum exilis esset, tum vero plane erat obtusa. 16) Cave eum j>ro
amico (cf. 19, «nm. 2 u. 37, «nm. 2) habeas, quem tibi praesenti (ob. in os)
blandiri non pudeat.
141. Ante bilbet ben ©egenfafc oon post „hinter" unb bejeicrjnet, bafj man einen ©egert*
ftanb 0 0 r fid) l)at, 93. Pythias a piscatoribus petivit, ut ante suos hortos pisca-
rentur. Fit obviam Clodio anie fundum eius. Ipse ante se falcatos currus habebat.
Ante pedes, anie oculos. — Pro beaeidjnet, ba| man fid) oor einem ©egenftanbe
befinbet Unb benfelben im DtÜtfen l)ttt, h. Caesar legiones pro castris constitnit,
pro vallo collocavit. Tarquinius pro curia sedebat. Sedens pro aede Castoris dixit. —
Prae „oor — Ijer* fommt nur bei ben Serben agere, ferre, gerere, mittere,
teuere u. fi. unb jroar nur in SBerbinbung mit einem 'perfonalpronomen oor,
SB. Pugionem prae me fero „ich, trage einen $>old) bor mir her, offen jur Schau* ; ora-
tor fiduciam prae se tulit; armentum prae se agere; cultrum prae se tenere. — Ob
b,at lebiglid) in ber 9?eben§art ob oculos versari „oor 9lugen fdjroeben" (= ocu-
lis obvereari) lofale öebeutung. — Coram „in ©egemoart, in 2lnroefenf}eit"
Ctnet s$erfon, h- Mihi eoram genero raeo convicia facere ausus es.
9lnm. 1. Pro bat nicht feiten bic »ebeutung „üorn auf, üorn in, auf bev Horbcrfeite eine« Crte>r,
Acies pro litore stabat „Dorn an ber Äiiftc". Pro muro pugnare „üom auf b:v
2)?auer fämpfen". Pro rostris dicere; pro vallo, pro tribunali stare; pro suggesa
pronuntiare; litteras pro contione recitare „Dorn in, üor ber SJolfäücrfammlung". Ma-
lieres pro tectis aedificiorum („üorn auf ben 2>äd)cm bev $äufcr ftebcnb") saxa cer-
tatim mittebant. Pro raoenibus iela micabant.
9(nm. 2. $a« bcutfdjc bor in ben Lebensarten „eine Siebe halten, ipreeben, üerfcanbeln, febwöret"
hei&t coram nur bann, wenn bie aufällige, nicht $ur Sache notroenbige ©egenwart einer fc-
fon ober SJerfammlung gemeint ift; bagegen apud, wenn ber jenige, oor welchem gefprodKn
wirb, bic eigentliche ^Jerfon ift, an welche bie SKebe gerichtet tft, ober mit ©e^iebung auf riw
ißerfammlung, welche bic ßnrfcbetbung in ber betreffenben ©ad)c bat; Olfo; ajmd senatum
verba facere „üor bem ©enatc reben", (bagegen in senatu v. f. „in einer 6enate"OT;
fammlung reben", ad senatum v. f. „eine Siebe an ben ©cnat richten"); apud popalain
loqni „oor bem SBolfe reben", (bagegen coram populo 1. „in Änwefenbcit beä Solle* b<>*
"Bort nehmen"); apud iudices causam dicere (defendere. accusare), apud praetorem
profiteri, apud tribnnos militum iurare u. a. Cf. Liv. 35, 49 : Coram quibus magis
quam apud quos verba faceret, Archidamus rationem habnit. — „3emanben vot
©eriebt forbern, bringen" aliquem in ins vocare (ducere) ober in iudicium adducere;
„üor ÜJerid)t geben, fommen" in ins adire, in iudicium venire, ad iudicium adesse,
„einen ^ro^ef, üor ben ^rätor bringen" litem ad praetorem deferre u. ä.
9lnm. 3. Ab fteljt für ba« beutfebe „üor, gegen" bei ben «uSbrücfcn „üerteibigen, bt*
wahren, f cpü^cn, fiebern" (defendere, custodire, munire, tegere, lueri, tutart, ra-
rere IL ix.), 93. Defendere aliquem ab hostibns, ab inimicorum telis; tueri fines saos
ab ineursionibas hostiam; tutus a periculo, ab insidiis; portus ab Africo tegebator,
ab Austro non erat tutus ; legatos tegere ab ira hominum u. ä. SWit contra (ob. 0*
versus) werben biefc Serben nur bann üerbunben, wenn baS 33 ef einben bcö abauroebrcnlM
Wegcnftanbeä auSacbrüdt werben foll ($.33. Cic. Verr. 1, 153; 5, 39; prov. 11 a. 41;
Mur. 7; Cael. 63 u. b\). Tutus regelmäßig mit ab, feiten mit ad, unflafjifch mit adrersus
üerbunben. — Securus a „niebt* 938fe« fürebtenb oon irgenb einer Seite ber", aber Krum*
de „unbefiimmert um". — Cautus a „aefiChert üor", aber cautus in re (unflaffifch ad. ad-
versus, contra, erga rem) „üorfichtig m ober gegen ctwaS".
142. SBci 3?ergleicfjimgen Reifst prae einfad) „im 33 er gl ei d) mit", praeter ba^
gegen „uor*, b. I). „me^r al§". 2)emnad) ^ei§t Ego prae ceteris beato
sum „id) bin im 23erg(eid) mit ben übrigen (nergleid)§n>eife) glücftid)", aber Ego
praeter ceteros beatus sum ,,id) bin gtücflid) oor alten*, b. I). „id) bin von
allen ber glücflid)fte. Cf. Se ita putat Atticum, ut veros illos prae se paene agrestes
putet. Sunt qui omnia humana prae diviliis spernant. Gustatus praeter ceteros senso*
Digitized by Google
— 105 — 143—146.
dalcedine commovetur. Phalaris, cnins est praeter ceteros nobililata crudelitas. Praeter
tetemt florere „meljr als bic emberen, am meiften unter allen fid) auSacidmen". "iKit Deflation
beifu praeter ceteros „am wenigften oon allen", j. 33. Invidiam praeter ceteros tu metuere
non debes. — Über ad cf. 150, 6; über pro „im »crbältniS $11" 139, 4.
Slrtm. £töiuS unb Spätere oerwenben <mr $e&eidmung beS 33orrangeS neben praeter aud) bie
S£räpof. ante, bcf. in SJevbinbung mit omnes, omnia, alios, ceteros.
143. i irr um bejeidmet eine wirflid) frciSförmige ^Bewegung, eine ollfeitige llmfchlicftung ober aud) baS
llmbcrgeben bei einer als trete gebauten SWenge (cf. 136, 6), wätjrcnb circa allgemeiner „in
ber Umgebung, bei" bebeutet, ob,ne bafe man gerabe an bie ÄreiSform ju benfen b,ätte, 33.
Terra circum axem se snmma celeritate convertit. Templa, quae circum forum sunt.
Naevias pueros circum amioos dimittit Venator canes circa se habet. Circa Humina
et lacus frequens nebula est. Sei ungefähren un0 3c'tDClnmmun9cn f*noct ^ nuc
circa, nie circum, ). 33. Oppida circa (= ad, fere, circiter) septuaginta direpta sunt.
Iii Cis unb trans bqeidjncn, bafc ber genannte Crt unmittelbar berührt wirb; citra unb ultra
bejeidmen, baß ber genannte Ort nicht berührt wirb, fonbern ein 3wlfd)enraum übrig bleibt,
luanfreid) liegt eis Pyrenaeum montem, Italien trans Alpes; aber Portugal liegt ultra
Pyrenaenm, $ariS citra Pyrenaeum. ftrüber, alS baS Glfafc $u Sranrreid) gehörte, lag ftxant-
reich oon unS aud trans Rhenum, jeftt ultra Rhenum.
Hnm. $n ganj ähnlicher Seife, wie citra unb ultra in ber SBebeutung „in bem Saume bicS
feit*, in ber ©egenb jenfeitS" nur eine unbeftimmte CrtSangabc enthalten, bezeichnen aud)
bie ^räpofitionen intra, extra, infra unb supra ben Crt in viel unbeftimmterer Seife als
in, ex, sub unb super, gerabe wie im $cutfd)cn „innerhalb, aufecrbalb, unterhalb unb
oberhalb". 8o benft man t, 33. bei sub unb super baS unter unb ü b e r in unmittelbarer
^Berührung mit bem ©egenftanbe, aber bei infra unb supra in einer beliebigen (Entfernung
oon bemfelbcn. 33efonberS bemerfe man bei Serben ber Bewegung extra „aus (ben burd)
bie Sache gegebenen (Brenden) h i n a u S ", intra „in — hinein", 83. Arma extra ur-
bem efTerri iussit, manum extra currum porrigere, aliquem extra Italiam ablegare ;
hostes intra moenia compellere, intra castra se reeipere, intra regiones venire.
145. Ahsque „obne" ift ein archaiflifcheS Sort (cf. baS bcutfd)e „ f o n b e r ■ ) unb barf beim Satein-
fdjreibcn nid)t gebraucht werben, wenn aud) ßicero baSfclbc einmal (Att. 1, 19, 1) oielleidjt (?)
mit 9lbfid)t angemanbt baben mag. SKan fage al|"o j. 33. nid)t absque dubio für sine dubio.
HS. 1) Pone „bunter", ein vulgäre« Sort, ftebt nur feiten ftatt post unb überall nur räumlid).
— 2» Tenus „bis an" bezeichnet bie ©renje ober baS 3iel, bis wol)in etwa« ftcf) aushelft
ober erfrredt, 5. SB. Antiochus Tauro tenus regnare iussus est. S8on ber 3C** wirb e$ bei
Älafiifern nie gebraucht. GS ftef)t in ber Siegel mit bem Wbl. (cf. 129), juweilen aber aud)
mit bem ® e n. befonberS bei Tanten uon foldjen ©liebem, welche boppelt oorbanben finb, j. SB.
crurum tenus, lumborum tenns; bagegen alvo, pectore, umbilioo, collo tenus. (3)iefelbe
$ebeutung wie tenus bat baS feltene fini ober fine c. gen.)
3lnm. Verbo tenus bebeutet „bloß bem Sorte, bem Warnen nach" im ©egenfafce 311 „ber Sadje
ober Sirflicfjfeit nad)" (cf. Cic. leg. 3, 15. Liv. 34, 5,4). „S ort lieb" fjeifet ad verlmm
(J. 33. ediscere, exprimere) ober totidem cerbis ober exsdem verbis, rertmm ex verbo,
verbum pro rerbo (reddere, transferre).
3) TaS Äbocrbium usque, etg. „in einem fort, in ununterbrochener ftolge" wirb flafjifd) nid)t
als ^Jräpofition gebraucht (cf. 128, 9lnm. 1), üerbinbet fid) aDcr oft mit ^ßräpofitioncn (nam.
ah, ex, ad unb in), um ben 3ufammcnbang oon einem fünfte jum anbern auS^ubrüden, wo
mir im Xeutfchen „oon — an, oon — ber, bis — bin" gebrauchen, z- SB. I sque a Dianio ad
Sinopen navigaverunt ; usque ex ultima Syria navigare; ab imis unguibus usque ad
verticem summum; usque in Pamphyliam legatos mittere. 33ei Stäbteuamen fagt man
felbftoerftänblid) usque Romam ober Romam usque. — 4) Infra „unterhalb, unter"
(<*fgenf. supra) fte^t ebenfowob.1 in 93c$ug auf ben Crt 0>. SB. Infra lunam nihil est nisi
mortale et cadueum) als aud) auf @röße, Sürbe unb 9?ang = inferior c. abl. ($. 33. Uri
sunt magnitudine paulo infra elepbantos; omnia humana infra me esse iudico), feiten
auf bic 3eit = post (cf. Cic. Br. 10, 40). — 5) Supra „oberhalb, über" (öegenf. infra)
flefjt räumlid) (j. 33. Supra lunam aeterna sunt omnia ; accumbere supra aliquem), feiten
jtitlid) = ante (j. 33. supra hanc memoriam „Oor unferer 3C^") ; fobann oft in ber Söebeiu
tung „über — f>inau8M in 33ejug auf Ort unb Wafj (5.33. supra Maeotidis palndes;
s*pra vires; supra hominis fortunam; supra duos menses). 33ei 3ob/langaben Oers
roenbet man jebod) ben'er plus ober amplius als supra (ober super); Giccro fagt plus du-
/
Digitized by Google
147-150.
— 106 —
centi milites, amplius quingenti cives, nidjt supra ducentos milites ober saper quingento
cives (cf.101). — 6) Ultra „ j e n f c i 1 4 " im Sinne oon „ ü b e r — f) i n a u I ■ (cf. 144), bilblid
oon ber Überfd)rcilung eineö yjia&e« ober einer (*rcnje (j. 93. ultra vires, ultra nnmerum
ultra modum progredi. 6o aud): u//ra ferainam mollis „nod) weid)lid)er als ein Sab-
ultra fortem temerarius). Sei bcftimmten »frljlangaben barf man ultra nidjt aniocnben.
147. 9?ein; nur bie beiben $räj>ofitionen in unb »itb fielen auf bie ftrage roo? mit bem Äbl,
auf bie ftrage wof)in? mit bem ?lcc, wäfjrenb ntjxr unb baS l)öd)ft feltene subter au
beibe fragen wenigstens in guter $rofa ben Äcc. regieren, $. 93. Vesci super mensam „ai
einem Xifdje fpeifen". Galli super umbilicum erant nudi. Saguntini domos super -
ipsos concremaverunt. Plato iram in pectore, cupiditatem subter praecordia locavit
(Uber einen befonberen ©ebraud) oon super cf. 148).
148. SMcfe JRebeweife ift nidjt gerabe falfd) (super finbet fid) ftatt de einigemal in Cicero« Staefci
unb bei fiioiuS); aber eS ift bodj Diel gebräudjlidjcr, ftatt super bic ^räpof. de ju fefren.
149. In itinere scribere etnfad) „auf einer SRcifc, auf bem SRarfdje (= unterwegs ) fdjreiben"
in faga praedari „auf ber &lud)t plünbern". ?(ber ex itinere epistalam scribere .ein«
93ricf unmittelbar oon ber SReife, 00m 9Rarfd)e auö fcfjrciben" (bie JReife als unmittelbare!
SluSgangSpunft für bie fcanblung beS ©djreibenS gebadjf), alfo „unter ben mit ber SHeiii
unmittelbar oerbunbenen SJcrfjaltnifien (Umftänbcn) fdureiben" ; ex fuga praedari „auf bei
ftlucbt plünbern unb jwar fo, wie eS bie mit ber ftlucfjt unmittelbar oerbunbenen Umftänbi
bebingen". Cf. /n itinere unb ex itinere aliquem aggredi, cum aliquo confligere, proelium
facere, proelio dimicare.
150. 1) ünum Britanniae latus contra (ob. adver stis) Galliam situm est. Etiamad-
versus hostes of ficia quaedam servanda sunt. $as örtliche „ geßf nüber* beifet ron/™,
adrersus, adrerstwt (feiten exadrersus ob. exndrersum) c. acc, e regione („gerate gegenüber <
c gen. ober dat,, ex adverso c. dat., 3. 93. Porta Iovis adversus castra Romana erat.
Tumulum quendam adversus Elaeam castris cepit. Libo insula contra Brundisüium
portum est. E regione oppidi collis egregie munitus erat. E regione castris castra
posuit. Portus ex adverso urbi positus. «ejietjt fid) baS beutfdjc „gegenüber" auf ein
freunblicfjeS ober fcinblidjeS 93err>alten (93cncf)men) in Sejug auf eine ^Jerfon ober €ad)e, fö
Reifet es regelmäßig adversus (adversum). — 2) Quando Cicero orationes contra
(ob. in) Catilinam habuit? Cum antea Semper benevolentissimus ergo,
(ob. in, adversus) nos fueris, nunc acerbe semper in (ob. adversus) nos
B>gis. Contra beaeidjnet bei fflaffifern ftetS eine feinblidje, *rga faft auSfdjliefelid) eine
frcunblidje ©efinnung ober $anblung; in briieft bie 9tid)tung einer (fei eS freunblidbcii
ober feinblidjen) Weigung ober $>anblung nad) einer ^erfon ober einem perfonifteierten ©egefc
ftanbe b,in au«; adversus entfpridjt oßOig bem bcutfdjen „gegenüber" (cf. 150, H -
3) Hic pons viginti fere (ob. ferme, circiter) milibus thalerum constitit.
Ad ducentas domus incendio deletae sunt, „®rgen, an" = „ungefähr, etwa"
bei unbeftimmten 3af)lbeftimmungcn wirb burd) bie ?lbocrbien fere, ferme, circiter (feiten
quasi) ober bic ^räpofttion ad (cf. 128) auSgcbrüdt; fiioiuS roenbet aud) circa c. acc. an.
Paene fann in biefem Sinne nidjt gebraucht werben, benn eö bebeutet „faft, beinahe" (cf.
497, 8). Admodum bei 3af)len ih- admodum centum turres) Reifet „minbeftenS, gut an
bic, oofle" 4) Adverso flumine natare multo difficilius est quam sectmdo
(sc. flumine). 5) Nimiam severitatem in filium adhibuisti. «erbuut sd-
hibere fann nur bann für bo* beutfdjc wgebraud)en, amoenben" genommen werben, wen«
^ugleief) ber 3 10 cd mo$u ober ber ©egenftanb, wobei unb worin etwas gcbraudjt wirb,
t)injugefe&t ober bod) wenigftenö runmgebadjt ift, Remedia morbis adhiberc; aliqnero
adhibere testem ; vim alicui, aliquem in consilium adhibere ; nuetoritas adhibeatar au
acriter monendum (cf. 52). — 6) Canis parvus est ad elephantum, sed
magnus ad murem. Cicero doctus fuit, sed nihil ad Varronem. „drflH1,
ßfflfnfioer" im Sinne oon „rüdfidjtlidj ber Cuantität (ÖJrö&e, ^cbeutung, ©ert) jufammm
gefteat, uerglictjcn mit" Reifet bei Slbjeftioen ober quantitarioen «udbrüden ad, feiten adrertu*.
Prae „im 93erglcid) mit" (cf. 142) f)cbt ben ^wiidjen jwei QJegenftänbcn befteb.enben Unterf^i^
ober Slbftanb b,eroor. - 7) Praeter (refp. contra) spem nostram. Praeter (reff w-
Digitized by Google
— 107 —
151.
tra) omnium exspeotationem. Praeter (refp. contra) ordinem et morem.
Praeter (refp. contra) consuetudinem meam. Praeter (refp. contra) senten-
tiam ducis. Aliqaem praeter (refp. contra) leges capitis damnare. Sejcidjnet
baä beurfme „flrnrn, tuiöcr" blofe eine Abweisung oon einer gegebenen Worin, fo Reifet eö
latemtfd) praeter; bejeidmet e$ aber ein feinblidjeö (Entgegen fjanbeln, ein bireftefc SB iber=
iueben, fo roirb e* burd) contra überfe&t. — 8) Nihil melius est, ut Iuvenalis
verbü utar, quam mens sana in corpore sano. Qmax fjcifjt loqui cum aliquo
„mit jem. reben" (= colloqui com aliquo). «ber bie StebenSart „um mit jemanbem
(j. ». Cicero) $u reben", b. §. „um mid) ber ©orte Gicero« ju bebienen" wirb nid)t ut
cum Cicerone loquar überfefct, fonbern ut Ciceronis verbis utar ober ut ait Cicero ober
si Ciceronem audire volumus. — 9) Omnium bonorum humanorum secundum
deos nihil animo divinius est Secundutn Lutetiam Parisiorum Lugdunum
maxima Francogalliae urbs est. Secundum fratrem meum tu mihi
carissimus omnium hominum es. Sextus ab Romulo rex fuit Servius
Tullius. Ordo militum apud Indos proximus est a sacerdotibus. Tiberii
prineipis aetate Patavium urbs Italiae a Roma secunda (ob. proxima)
esse videbatur. Senn „nad)" im Sinne oon „aunädjft nad)" einen 9tang, $umal »er=
gleidjenb, augiebt, fo Ijeifjt c« secundum; aber bei einer buvd) ein galjlroort 00CT "äbjeftio
fofttmmt angegebenen SRei&cnfo Ige Reifet „nad)" ab, 93. Tertius a consulatu meo annus;
proximus (= secundus) ab aliquo „ber nädjfte (ob. erfte) nad) jemanbem". Eabci beadjtc
man, ba& ber Cateüier bei ber 3afjlung oon einem beftimmten fünfte au« ben torminus a quo
mitrechnet; bemnad) bdfct „ber erfte nad} jem." secundus ab aliquo, „ber britte nod)
jem." quartus ab. — 10) Castra post ipmm proelium (ob. secundum proelium,
sub proelium, ex proelio, statim ob. confestim ab ob. ex proelio) ex-
pugnata sunt Senatus frequentior erat quam esse solet secundum dies
festos. Sub cenam dormire mihi salubre esse non videtur. „Unmittelbar
nad), fllrid) nad)" Ijeifjt post ipsum {ipsam u. f. to.) ob. secundum, sub c. acc. (cf. 126, 6),
(fiatim ob. confestim) ab ob. ex. — 11) Fretum, in quo Hella ex aureo arieto
delapsa erat, ex (ob. ab) ea nominabatur Hellespontus. Minimo meo
filio ex (ob. ab) avo nomen dedi Fridericum. 2«an faßt nomen aeeipere (capere,
assequi, ducere, dare, ittdere, reperire, inrenire), nominare it. f. n>. ex ober ab re „nad)
ftroaä" (cf. uaXtlv xtva ix ober ano Tawf), 5. 93. Non ex artis, sed ex geniis vocabulo
Qominati sunt. Urbem Romulus e suo nomine Romara nominavit. Aeneas ab nomine
oxoris Lavinium appellavit Uli nomen indiderunt ex nomine urbis. Tigri nomen
est inditum a celeritate. Syrtibus nomen inditum est ex re. llle cognomen ex
contumelia traxerat. Pharus nomen aeeepit ab insula. — 12) Structura gem-
marum pro varietate herbarum diversa est. Pauperes pro viribus adiu-
vato. Numa annum ex cursu (ob. ad cursus) lunae in duodeeim menses
descripsit. Homines fallaces omnia ad voluntatem, nihil ad veritatem
loquuntur. Servi omnia ad iussum nutumque dominorum faciunt Milites
ad praescriptum (ob. ex praeeepto) se reeeperunt Consilium pro tempore
et pro re capere. Aliquid describere ad historiae fidem. Secundum
naturam vivere. Homicidae ex legibus supplicio multantur. „Sladf = „gc*
maß, in Übereinfrfmmuug mit" secundum; = „nad) Wcftgabe, im SJertjältnifi ju" pro;
= „nadj einer beftimmten Worin unb 5HcgeI, in $inblid auf, in JRüdfid)t auf" ad; — „ent-
ft>rea>enb ber oon einer Seite Ijer erfolgten Änregung, ©efiintmung ober Skranlaffung" ex
& 93. vitam ex praeeeptis philosophiae agere; e virtute vivere; ex Benatus consulto;
ex consuetudine sua. Cf. 98, «nm. 2).
151. 1) Ad Plataeas Graeci splendidam victoriam o Persis consecuti (ob.
adepti) sunt „Qtinen 6ieg baoontragen über jem." Reifet victoriam consequl ober
adipisci ab aliquo, victoriam parere de (ob. ex) aliquo, gctoöfjnlid) ober cinfad) vincere
Digitized by Google
152.
— 108 —
(devincere) aliquem. 5>ic (citcnen ?lu$brürfe rirforiam repurtare ab (ob. ex) atiquo unl
virtoriam rtftrrt ex aliquo bcbeuten „ben Sieg aus bcm Äamöfe mit in bic vnmnt jurüd
bringen". — 2) Triumphare ob. triumphum agere ex (ob. de) aliquo
3) Pontem in flumine facere. In Tiberi ligneus pons erat. 9iad> römiid*
«nfcfcauung Hegt bie »riirfe auf bem &lufic. — 4) Iter per Alpes facere. Pei
Vindobonam Venetiam proficisci. Trabern per forum portare. Per occi
sorum corpora viam sibi facere. Via ab Isthmo in Megaridem Atti-
camque per saxa Scironia fert. $er Ert ober ©egenftanb, meldjen man bei eine
Sfctoegung pafftert ober betritt, wirb mit per „über" (nidjt super) bejeidmet. — 5) Epistulau
super epistalam (ober ex epistala ob. aliam super aliam ob. alias post alias epistulas
scribere. Facinus super facinas (ob. alia ex aliis facinora) edere. Alias ex aliis pe
ennias colligere. Capreae alia post aliam in virgulta aufugerunt. Diem ex (ob. de) du
exspectare. Bella de bellis gerere.
Krim. 1. $a3 rein abuerbiolc „oon iag $u Sag" Reifet in die*; „oon Safcr $u Saijr'
in annos; „oon ©tunbe $u Stunbe" in Horas. Aber „©tunbe auf (stunbe DerflofV
hora ex (ob. '/V hora praeteriit.
(>) Nisi tu fuisses (ob. auxilio venisses = sine tua opera), filius metu
fluctibus submer8us esset. Nisi Themistocles fuisset, libertas Graecorum
interisset. Nisi unus vir fuisset Horatius Codes, Tusci per pontem in
urbem irrupissent. Nomen Herodoti non exstaret, nisi historiam scripsisset
Senn bn$ bcutfdjc „oljne" ben Sinn b>t „wenn jcnmnb ober etroaS nidjt roare, nidjt gerpefen
märe", tnuft e« (bcf. bei folgenbem ^erfonennamen) nid)t burd) sine überfefct, fonbern burdj
einen bem jebeSmaligen 8ufamment)ange angemeffenen fcuöbrurf gegeben toerben. («u«nabmen
feiten, bod) aud) bei Gicero, j. 0 vitae philosophia dux, qnid Tita bominum sine k
esse potuisset! Quid ennmerem artinm multitudinem, sine quibus vita omnino nalla
esse potuisset?). — 7) Sine dubio istud per iocum dixisti. Agricola sine
ulla dtdntatione in 11 u vi um se proiecit, ut puerum servaret. Sine dubio =
„ungioeifclbaf t, fidjerlid)" (= haud dabie); sine (ulla) dobltatione a,eroötyilf<$
„obne (alle*) Zögern, ob,ne (alles) SJebenfen", aber aud) „unfireitig, ganj
entfdjieben" (= sine controversia), $. Cio. Tasc. 3, 5; Balb. 31; Yerr. 4, 39.
Mnm. 2. TaS beutfrfjc „ofjne allen 3roeifel" Reifet nie sine ullo dubio, fonbern blofe sine dubio
(— haud dabie). 3)enn baS Neutrum dubium loirb juoar als Subft. gebraucht, aber nur
in SHebcnSarten wie in dubio esse, in dufxum venire ober vocare, in dubio ponere, sine
dubio, unb nie tritt roeber ein «bj. nod) ein Pronomen b,inju; falfd) ift aifo omne
(nullam, illad, magnum, minimum etc.) dubium „jeber (fein, jener ic.) 3ro«ffI"'
8) Milites, ut quisque poterat, dimicabant nullo imperio, nuUis certis or-
dinibus (cf. 104, «nm. 1). — 9) Ad unum omnes in forum conveniemus.
Procella arbores ad unam omnes prostraverat Ad unum omnes „alle ob>e Su**
natmte" ; omnes praeter unum „alle bis auf einen". Sine ulla exteptume ftetjt nidjt bei
^einbegriffen, fonbern bebeutet „oljne alle 3iefd)ränfung, unbebingt, fd)led)tt)in" (©egenf. rum
exceptione „mit (Sinfdjranfuug, bebingtenoeife"), fl. 93. Sit inter amicos omnium rerura
sine ulla exceptione communitas. Iuterdixit praetor sine ulla exceptione. — 10) El
itinere reverti (redire). Ex somno expergisci (expergefieri). Ex morbo
convalescere (refici). Ex timore se recreare. Ex laboribus peractis re-
quiescere. x^n biefen SJerbiubnngen ift bie ^räpofition ab su meiben; bod) iagt man respirare
a (metu). — 11) Hunc nuntium a (ob. ex) consule ipso audivi. «man W
audire (scire, cognoscere, discere) aliquid ab aliquo („oon jemanbem") ober ex (feiten de)
aliquo („aus jemanbeö 9Äunbc"). — 12) Qua de causa (ob. quam ob causam»
Miltiades in carcerem coniectus est? $n ben WuSbrüdeu „au* biefem ©runbc
auö Wielen ftrünben, au§ feiner anbem Seranlafiung, aud mehreren Urfadjen" u. a. ffrfjt
flaffifd) feiten ex (3. ®. Cic. de rep. 2, 13), regelmäßig de ober ob.
152. 1) Ad bellum proficisci (ob. ire); ebenfo ad bellum mittere. dagegen fagt man «'«
Digitized by Google
- 109 — 152.
pugnam profieise i „in ben Äampf jieben" unb in aciem descendere; aud) in oxpeditionem
proficisci. — 2) Putei per totam urbem Atheniensium erant, sed unus fons.
3s>enn ba« beutfdje „in, auf eine Verbreitung über einen Staunt bqeidjnet, fo Reifet e« per,
j. Vigilias disponere per urbem, per muros, per orara maritimam. Dissipati per
. proximas civitates sunt. Invitati hospitaliter per domos „$auö für .£>auö". — 3) Milites
cotidie (in) armis exercendi sunt Exereere Jemanbeu in etwa« üben" ober „mit
etwa« plagen" wirb fonftruiert aliquem re ober in re, j. 83. armis, hasta, pila, equis, cursu,
luctando, hoc genere pugnae, in optimis rebus, in laboribus, in palaestra. Exercitatus
in re „m ettoa« geübt"; re „b>rt geprüft, geplagt" (neben exercitus re). — 4) Minorum
natu est verba maiorum natu audire. Amiire aliquem ob. aliquit/ „a u f jemanben
ob. auf etwa« $ören, einem aubören" ; $u mciben ift auscultare alicui. — 5) optima-
tibus (unlateinifcf) aparfi&tts optimatium) esse ob. stare, cum optimatibus stare
(ob. facere), a causa optimatium stare, partes optimatium sequi. 6) F urem
manifesto ob. in ipso facinore (ja nid)t in flagranti!) deprehendere.
7) Pater epistulae meae (ob. ad epistulam meam) nondum respondit.
Bt*pantiere ad aliquid ober alicui rei „auf etwa« antworten". — 8) Praeter ducem
paucosque milites reliqui occisi sunt. Cervus virgultis itä operiebatur,
ut nulla eius pars praeter (ob. nisi ob. praeterquam) cornua appareret.
$<i§ beutfdje „ttuferr" — „aufgenommen, mit «u«nabme üon" Reifet gemö^nltd) praeter
taud) bei oerneinenben SBSrtern), feiten extra (4. ©. Nihil mihi mors eripiet praeter sensum
doloris. In foro nemo erat praeter paueos seniores); bod) ift aud) exceptus in SBerbinbung
mit bem rtbl. eine« ©ubfiantw«, unb in negatiuen Sä&en nisi anwenbbar, 3. Me excepto,
nobis exceptis; virtute excepta nihil amicitia praestabilius est; omnium vobis duobus
exceptis eloquentissimos audivi. @onj aboerbial ohne Sinflufc auf ben tfafu« fief)t praeter-
quam (feiten praeter, cf. 128), §. SB. Praeda omnis praeterquam horainum captorum
militibus conecssa est (Caes. b. g. 7, 77, 6; Cic. Cat. 3, 20; div. 2, 69; Cluent. 105). —
9) De patria bene mereri. Yestra erga (ob. in) patriam merita ab
omnibus satis laudantur. $ü« Subftantwum meritum wirb nldjt, wie ba« SJerbum
mereri, mit de, fonbern mit erga ober in aliquem oerbunben. — 10) Praeclara (res) est
gloria. Divinum est amare inimicos. ftür bie bem Seutidjen eigentümiiebe SBenbung
„ti ift etwa« um" gebraucht ber i'ateiner in ber JRegel bie emfadje Äopula esse, feltener
überfe&t er ba« ©ort „etwa«" burd) res ob. quiddam; alfo: Periculosa est ambitio ober
pericnlosa res est ambitio „e« ift etwa« @efäf)rlid)e« um ben Gr^Tgeij". 3ef)lerl)aft wäre e«, in
biefem Jyallc aliquid \\\ gebrauten, meldje« niemal« einfad) pröbitatio in Serbinbung mit
einem fubftanttoierten «bjefttö ftefct (cf. 6, Hnm. 2 u. 282, 6). — H) Videsne vi tarn
amici nunc agi? Reg agitur „eine 6ad)e fommt $ur Cntfdjeibung, ift in @efabj, ftefjt
ouf bem Spiele"; aber agitur de re ,,e« wirb über eine (Sadje oerljanbelt, gefprodjen, bie
frage breljt fiä) um etwa«, bie Siebe ift Don etwa«". Cf. Agitur nunc populi Romani gloria,
agitur salua sociorum, aguntur certissima populi Rom. vectigalia. Populus libertatem
patabat agi suam. Non agitur nunc de hoc, num amicitia propter se ipsa expetenda
ait Agitur in senatu de civitate soeiis danda. Agere cum aliquo de re „mit jem. über
etwa« oertjanbeln". Bene, male, praeclare, inimice agere cum aliquo „mit jem. gut, fdjlimm
»erfahren". Bene agitur mecum ,,e« gebt mir gut". Actum de me est (= perii) „e« ift au«
mit mir". — 12) Praedam militifcus inique distribuere. Distribucre unb dividere
werben bei «ngabe berer, unter weldje oerteilt wirb, mit bem $atiu oerbunben, mit intcr
nur bei 8e$eidmung ber SReriprorität tnfer se, cf. 236. (SBergl. jebod) Liv. 21, 17, 5; 23, 19,
9; 42, 61, 5). In c. acc. ftefjt nur beim 3urretcn öon -ungut i (riritim) ober wenn ein
$iftrtbutio$ablwort bei bem ju oerteilenben ©anjen ftebt, ©. Duceni sestertii in
pedites divisi; quadragena sestertia in singulos iudices distributa. — 13) Pax aequzs
condicioni&tts (ob. in aequos condiciones = „auf billige ©ebingungen bjn")
convenit. «Dfan meibc sul> hac condicionc (ob. lege), sub gravibus condicionibus (ob.
legibus u. ä. Cf. freilich Liv. 6, 40, 8 unb 21, 12, 4). (Sbenfo beiftt „unter (ob. in) bem
Digitized by Google
153.
110
Warnen jentanbe«" (etwa« fdjrciben, melben, grüßen) einfacb, nomine ob. verbis alicain
(scribere, nuntiare, salutare); nomine Reifet aud) „unter bem Xitel, öormanb«". „llnte
bem ©d)cine" sperie, per spenem (feiten sul> specie), oerfenjeben bon „jum Steine
atl 8peciem, in $peeiem ; unter SSorfpiegelung, unter bem Vorgeben** simulatione1 per $imt
lationem, per causam. — 14) Sub imperio (potestate, dicione) alieuius esst
Discipulus sub custodia magistri est. Pater mens Napoleone imperator
(ob. duetu Napoleonis, auspicio Napoleonis, in exercitn Napoleonis) &
Lipsiam pugnavit Krater tuus in schola infra me sedet Etiam pei
fectissimae simiae corpore et mente mnlto infra hominem sunt. .Unter
wirb im übertragenen Sinne burd) 8ub überfefjt, wenn ein befrimmte« SJerfjälrni« ber Untei
orbnung ober «bfjängigfeit au«gebrücft wirb. Inf» bc^ie^t fid) (im ©egenf. ju snpra) auf ©iöb
Wang unb SBürbe (cf. 146, 4). „Unter ben «ufatrien, bex Oberleitung jemenbe«" Reifet anspic
(feltener auspieiis) ober duetu auspicioque alieuius. — 15) Aliquantum nummorur
seetttn ferre. Multis hominibus divitiae non voluptatem, sed taediur
afferunt Avaritia omnia vitia habet. Natura fert (ob. ita fert, hoc habet,
ut eis faveamus, qui misericordiam nostram imploraverunt. „$3ei fidj tra
gen, mit fid) führen" im eigentlidjen Sinne Reifet secum ferre (dueeref portare); abt
im übertragenen ©inne ftel)t afferrc „oerurfadjen" ober habere „al« Gigenfdjaft ober Sirfun
an fid), in fid) b>ben". Hudbrücfe roie „bie Watur (Sitte, &tit, Umftänbe u. ä.) bringt t
fo mit fidj, bafc" finb burd; ferre, ita ferre, hoc habere ut $u überfein.
153. 1) Apud exercitum esse „beim fceere (im ©efolge be« $clbf>errn, al« 3a$lmeifter ic.) fein"
in exercitu esse „im $eere bienen". — 2) Per mart navigare „auf bem SWetre fahren'
trans mnre navigare „über ba« 9Äeer nad) bem jenfeitigen Süftenlanbe fahren". — 3) So:
frembem ©utc $u fpenben ift unredjt. SKerfe: de suo dare „öon feinem Bermögen geben"; &
alieno largiri „öon frembem ©ute fnenben" ; de pulAiro sumere „au« Staatsmitteln entnd)<
men". — 4) 3d) b>be üieie« $u ®unflen unfercr ©acfje gefprodjen. S)ie 3?ebcutung „ju Öun<
ften, jutn S3 ort eil" (©egenf. contra) fjat secundum befonber« in SJerbinbung mit ben
Serben disputare, indicare, sententiam dicere, decernere, atfo in ber juribifrfjen SpradK.
— 5) $>eftor war bem Weranbcr teuer wie wenige = aufeerorbentlid) teuer. So aud) pietat«
inter paueos (ob. in patteis) insignis „befonber« au8gejeidmet"; homo inter paueos diser-
tus. Übrigens finbet fid) biefer ©ebraud) erft feit Stoiu«. — 6) S)en »eb,örben fommt e$ ju,
alle« ,\n tljun, wa« bem Staate $um Wufccn gereift, im intern je be« Staate« liegt So aud»:
hoc est e re mea, tua, civium „$u meinem, beinern Wuften, zum SBeften ber ^Bürger"; a
usu esse „Oorteilljaft fein". — 7) IWegftgefangene al« Sflaoen oertaufen (weil fie wie £pf&
tiere befränjt würben); öffentlich üerfteigert werben. — 8) 3m Sinterlager liegen (rig. unter
gelten au« Sellen überwintern). — 9) Unioerfalerbe ; ßrbe ber Hälfte be« »ermögen«. — 10) $d
jemanbem Scfretär, ^3tb(iott>efar, 9ted)nung«füljrer, $au«oerwalter, JHeibcrauffefjcr, Käufer, SBabe^
biener fein. — 11) Äotta begab fid) unmittelbar nad) Slblauf ferne« Sonfulate« nad) ©aUten. Cf.
150, 10. — 12) (Sinen be« 9J?eud)elmorbe« auflagen. Cf. 89, 9lnm. 2. — 13) 3n ber Sid)clmaaVr=
ftra&e ($olzl)änblerftrafje) wohnen. — 14) etwa« bi« auf ba« lebenbige &Ieifd), wo ©efiU)l unb
Üeben beginnt, ljerau«fd)neibcn, b. \). etwa« im ftrengften Sinne, b,aarfcb,arf nehmen. — 15) S?fi
Angabe be« SRatje« „in ber $tffje, in ber Sänge, in ber Brette" wirb nid>t in c.
ab!., fonbern in c. acc. gefegt, alfo: in altitadinew, in longitadinem . in latitadinm«. —
16) ©ie bei Slbjeftioen (cf. 98, 9tnm. 5), fo bebeutet aud) bei Serben bie ^räpofitton ab fjSsfa
woon feiten", ad „in $inficf)t auf". — 17) 3)er ©eife ift über ben Weib ergaben, jum
Weibe nid)t fäfjig. — 18) 3)a« ©erebe ber 2eute bcriitjrt ben SBeifen gar nidjt, ift ib,m gleia^öltifl.
19) 91He biefc Umftänbe finb oon wefentlidjer Sebcutung für bie Ireue. — 20) In manibu»
esse bebeutet entweber „in nädjfter 92äb^e fein" — ober „in jemanbe« §anb liegen", fo ba| man
nur zuzugreifen braudjt — ober „unter ben §änbcn fein", b. Ij. ftd) befdjäftigen mit, arbeiten
au etwa« (^. 93. Oratio mihi in rnanibus est „icq fjabe bie SRebe unter ber fteber =« ora-
tionem in manibus habeo) — ober „in ben §änben be« ^ublifum« fein, befannt fein* (ontio
est in manibus). — 21) SBon $anb ju $anb geben. Cf. 152, 2. — 22) 2>en Seftrebungw
ber 9)ienfa^en entgegenjurreten, $irmal jdo c« fid) um etwa« ©ute« ^anbelt, ift nid)t billig. $i*
^räoofitionen werben im ?ateinifd)en oft mit präcifer (prägnanter) STir^e fo gebwudjt,
ba& fie einem ganzen Webcnfa&e im 3)eutfa)en entfpredjcn. Cf. Quidam saepe in parm
Digitized by Google
111 —
154— 154b.
prcunüi (= „wenn c3 fidi um eine fleine Summe ©clbe* (janbclt") perspiciuntur, quam sint
leres. Severitas iniqua non est in tuo dumtaxat periculo (— „menfgfrert« wo ©cfafjr für
bid) uorfymben ift"). Conlraque in lawiibus (= „tuenn e$ gu loben gilt"), quae magno
animo gesta sunt, ea quasi pleniore ore laudamus. Pompeius in amieiiia Lentuli
rituperatar (= „barin, bafr er 5"unbf4aft mit 2. fjat"). Antonii facilitas eripuit mihi in
optima mea causa (= cum cansa mea optima esset) libertatem recusandi.
154.1) Brevi tempore interiecto milites seditiosi arma posuerunt. 2) Spatio
paueorum dierum intermisso preeibus meis commotus (cf. 108, 91r.m. 2) con-
silio suo destitit. Napoleo Russis bellum intulit interposita causa, quod
Britanni Russorum auxilio merces venderent nec facerent imperata.
3) Gladius seta equina aptus Damoclis capiti impendebat. 4) Amicus
mens in epistula Kaiendia Februariis data mihi scribit morbo impeditum
(implicitum) se negotiis fungi non posse. 5) Cicero Catonem optima
mente maximaque prob i täte utentem rei publicae interdum noeuisse di-
cit. 6) Gustavus Adolphus numquam ne prosperrimo quidem rerum suc-
cessu elatus ab ofBciis aut humanitatis aut religionis Christianae de-
seivit 7) Arbores procella agitatae nutant. Pomaria vite ficoque (cf. Iö5)
consita. 8) Multi gloriam magis casu quam virtute adiuti assecuti sunt.
9) Iugurtha largitione usus multos Romanos sibi conciliaverat. 10) Io-
sepbus Aegyptios fame laborantes servavit. 11) Nudius tertius magister
nobis narravit fabulam de rege Mida auribus asininis instrueto. In sep-
tentrionali parte insulae Co erat clarissima aedis Aesculapii opulentis
donis instruda. 12) Pyrrhus Romanos elephantorum auxilio bis vicit.
$a§ beutfdje „burrfj" wirb bei ^erfonen unb Sachen, burdj roeldje etwa« beroirtt wirb, fef)r
oft burd) bie bem jcbeSmaligen 3ufammen^anöc angemeffenen Mblattoe auxilio, opera, ope,
beneficio, praesidio, iudicio, prwlentia, gratia, arte, fravdc, dolo, consilio^ insidix» etc.
umfdnieben. 13) Homo eruditionis expers tamquam gemma rudis est. Civi-
tas legibus carem\ urbs nuda defensoribus; mulier pudicitia carens) vita
inops ab amicis. 14) Magna saxa subiectis phalangis moventur. Aeneas
patrem umeris sustinens filiumque manu ducens Antandrum pervenit.
15) Alexander Gordii nodum arte usus solvit. 16) Senes baculis nixi
ingrediuntur. Sbriges sanguinem infantium in cunis dormientium ex-
sngere veteres narrabant. 17) Litterarum opera adulescentes ad humani-
tatem exeoluntur. 18) Imperator triumphum agens per urbem in Capi-
tolium vectus est in aureo curru sedens atque tunica palmata togaque
picta indutus. 19) Napoleo, cum proelio apud Waterloo commisso fugiens
a Borussis occupatus esset, pilleo gladioque relictis in equum insiluit.
20) Curia obrutus dormire non possum. 21) Epimenidem Athenienses
coorta civium discordia Athenas arcessiverunt. 22) Alexandrum Strabo
Graecus refert necato Philo ta homines aliquot camelis cursoriis impo-
sitos Ecbatana misisse, qui illio patrem quoque Philotae Parmenionem
interficerent. 23) Sublata veritate nec fides nec iustitia nec ulla virtus
potest cogitari. 24) Milites magna praeda onusti (ob. potiti) in patriam
redierunt. 25) Iudices summo proposito periculo perire quam pecunia
corrupti (ob. aeeepta) reum, qui magna turba circumfusus ad tribunal
venerat, absolvere maluerunt
154b. 1) Supra urbem iuxta (ob. propter) pontem, qui in flnmine est, sub
exeuntem autumnum monumentum aeneum erigetnr. Pastor oves se-
Digitized by G
154b. - 112 -
ctmdum (ob. praeter) rivum per prata prae se egit. Apud Homerum c
iurant per Stygem, quae sub terra prope introitum locorum inferorni
liabitare putabatur. *2) Licet speciem beate viventis prae te feras, tarne
in maximis divitiis miser es. Non satis magnam pecuniam mecum hfi
beo, ut pretium pro mercibus pactum solvam. 3) Abi, Mnci, inquit re
Porsena; iure belli intactum te inviolatumque ex manibus dimitto; nti
oam ista virtus a (ob. pro) mea patria staret ! 4) Themistocle auctore Atheni
enses de pecunia, quae ex metallis redibat, classem aedificaverunt eair
qua paulo post libertatem Graecorum a Persarum Servitute defendemnl
f>) Abhinc quattuordecim annos quaestor apud Papirium consulem fnisti
quae ex illo tempore ad hunc diem cum calamitate civitatis feceris, apu<
iudices commemorabo, reliqua silentio praeteribo. 6) Prae lacrimis reli
qua, quae ex fratre tuo ipso heri sub vesperum audivi, scribere noi
possum; hoc unum addo, illum ipsum prae dolore loqui vix potuissc
Exules redeuntes, cum de summo monte patriam procul vidissent
gaudio (ob. propter gaudium) lacrimaverunt. 7) Vix luxerat, cum Eo
mani ante hostium castra et in eis novum silentium animadverteruni
qua re factum est, ut hostes de nocte ad mare versus fugisse omne
opinarentur. 8) Achilles, vita ceterisque rebus humanis prae amicitii
contemptis, certae morti potius ipse se obtulit quam Patroclum, quen
a puero ex animo amabat, inultum esse sineret. 9) Beatum neminen
ante supremum vitae diem nominari posse equidem censeo ; nam mult:
saepe homines, qui praeter ceteros felices esse videbantur, praetei
opinionem ( — ex inopinato ob. inopinantes) in maximas calamitates
inciderunt. 10) Hannibal inter tumultum cum paucis equitibus (a) Zama
Hadrumetum perfugit omnia et ante proelium et in proelio pro tem-
pore et re expertus, ut aut aequas pacis condiciones a Scipione impe-
traret aut ex pugna victor abiret. 11) Qui in maxima rerum iniquitate
nihil nisi honestum sequitur atque extra culpam esse Semper stndet,
iure habetur magnus; at qui ex iudicio imperitae multitudinis pendet
omniaque ad alienam voluntatem facit, is in magnis viris numerari non
potest. 12) Magna vis conscientiae est eaque in utramque partem, nt
nec ei metuant, qui nihil contra officium legesque fecerunt, et eis, qni
deliquerunt, poena Semper ob oculos versetur. 13) Hoc in vobis laude,
quod, quamquam praeter ceteros divites fortunatique estis, tarnen
neminem prae vobis contemnitis et mediocrem pro opibus vestris
sumptum facitis. 14) Vigiles pro praetorio dispositi erant. Ante vienm
sub monte praeeipiti liquidus lacus est, circum quem multa populus
(cf. 155, 1) sata est. Hannibal sperans fore, ut Capuam obsidione liberaret,
ad urbem Romam profectus castra ad ipsas urbis portas posuit. 15) Eu-
boea, quae insula contra (ob. adversus) Atticam Boeotiamque sita erat,
freto Euripi a continenti disiungebatur. Qui legere vult discere, enm
a litteris ediscendis ordiri necesse est. Homines fallaces omnia ad
voluntatem, nihil ad veritatem loquuntur. 16) Princeps legationis pro
tribunali stabat et orationem non de scripto recitavit, sed ex tempore dixit,
17) Praeter ducem reliqui captivi quingenti fere homines ad unum omnes
caesi sunt. 18) Ad Salaminem classis Persarum maxima post hominum
Digitized by Google
- 113 — 155.
memoriam deleta est. 19) Centurio extra aciem equo provectus hasta
per thoracem sauciatus est. 20) Omnes praeter unum Galli et aureos
torques circum colla et anulos in digitis gestabant
D. ©ig*ntfimlt^ltrtten im ©*bnradj ter ^ubßanttna mii>
1. Singular imb ^luraf.
>5.$er eingular ber ©ubftantina ftety im £ateinija)en foUcftiöiftt):
1. bei ben Flamen Don Säumen, ©arten» unb gelbfrüdjten unb ben
s$robuften be§ 2lcferbau§, ber S3ie^s«^t unb ^nbuftrie überhaupt,
wenn biefelben a(3 atigemeine (Stoffnamen betrachtet werben, $. Hae
villae abundant porco, haedo, agno, gallina, lacte, caseo, melle. In rosa et viola
potare „unter 93eild)en unb 9iofen". Ripae fraxino multa, multa populo vestiuntur.
Ager arbore infecundus; pulvinus rosa fartas; turrim^ex latere facere „einen £urtn
non 3if9cU^i«cn erbauen". Catinas ciceru „eine ©djüffel (Srbfen". Glande vesci „Gfdjeln
effen". Cicer, lentew, rapum serere „erbten, Sinfen, SRiibcn föen". S)ie einzelnen
Steinen, fiinfen, (Srbfen x. Reißen natürlich fabae, lent«, pisa etc.
2-gerabe roie im $eutfd)en bei SBejeidmung t>on ganjen klaffen oon SHenf djen,
namentlich im ^iftorifc^en Stile jur SBejeidmung von ^erfonen in fotba*
tifdjer 9lücffid)t, wie milea, eques, pedes, hostis, sagittaritis, Poenus,
RomatlUS (ftatt Komani milites) etc., 93. Volscis fugientibus, quoad insequi
pede» potuit, terga caesa; eques usque ad castra pavidos egit; impodlmenta cum
equit« relicta sunt. Affectabat ut Romantw ita Poenu* Siciliara. Lucanus a nobis
defecit. Hostw adest. Conduxerunt ex Peloponneso militew. 3urocilen finbet fid) ber
Singular unb Plural nebenetnanber, 5. 93. Hispani milit«* et funditor Baliam; inter
Romano» Poenuwque. — allgemeinen bleibt jebod) bie Siegel befielen,
bajj ber fiateiner im ©ebraucfje be§ $lural§ ftrenger ift al§ ber ®eutfd)e,
unb bafj er baf)er in ber SHegel, wenn eine SRecjrheit mm ©egenftänben ge>
bad)t wirb, ben *ß Iura l fefct. Cf. 158.
Hnin. 1. $>ie 3>id)ter erlauben flcf) im ©ebraudje beS fofleftiöen Singular« oft eine grofee
ftrcifjeit, toie fie umgefcljrt and) fet>r fjäufig ben Plural nur ju bem ßmede gebrauchen, um
ben 93egriff be3 Tiomcn« ju oerftärren ober benielben nur im allgemeinen ju bc$eid)nen, oft
aud) roof)! nur, um für ben SJerä gefügigere gönnen ju geroinnen.
Ärnn. 2. 93on Sadmamen werben folleftloifdj nur im Sing, gebraust: vestis „Reibung,
Äleiber" (= vestimenta, cf. 156, 1); — scientia (cf. 166, 4); — apparaius „SBor*
bercitungen, Lüftungen, Grforberniffe" (1. 99. belli apparatuw non differre ; inter ap-
paratwm belli fato opprimi; abundare omni apparatu oppugnandaram nrbium;
aeeipere aliquem apparatu regio. 3)er ^Jlur. ift feiten, bod) flaffifd)); — atstus ,,©c=
bärben = ©eftifulation", (ber *£lur. nur, wenn oon mehreren ^erfonen bie SKebe ift); —
fama „Sage, Srabition" („einzelne ©erüd)te, Sagen" Reiften rumores, fabulae); — indolc*
„Anlagen" (cf. 156, 3); — proles unb suboles w9?ad)fommenM ; — milüia „SfricgSbienfte"
CV 33. militiam facere, abnuere, suseipere); — ambiltu „SGBa^lumtriebe" ; — supelltx
„(i)erätjcr;aften"; — speeimen „Äenn$eid)en" ; — aes alienum ,,©d)ulben"; — praestantia
unb exrelleniia „93onüge cor" ; — fai>ri<a „ftabrifen, ^abrifwefen" ; — plunta „ftlaunn
febem, ©efieber". — Itutrumentum bebeutet oft foUertimfcq „bie ÖJeräte, bie $ülfömittel"
(j. 93. Caes. b. g. 5, 31, 4; Cic. Verr. 3, 57), fommt aber aud) im ?Mur. oor (j. 5B.
Cic. Cat 2, 9; Brat. 268); ber Sing, bejeidjnet jebod) nie ein einzelnes Söerfjcug. — 3)a
nonna unb rtgula „ba8 9lid)tfd)eit, ben SMaftftab" bebeuten, fßnnen fte eben biefer
beurung roegen im $lur. nur unter ganj befonberen S8erl)ältniffen oorfommen. Qrin(^clne
%>rmen ober Siegeln Reißen leges, praeeepta. — Äolleftiüifd) ftetjt aud) ber 9tbl. manu
in ber 93ebeutung „mit bloßen $änben" (j. vallnm manu scindere), ober „burd)
ÜKenfd^enb^inbe, fünftlid)" im @egenf. 3U natura 53. locus manu munitus, portus
manu faetns).
« t n | e , lotetn. Kepet itotiunt. 7. «Hflofle. n. 8
Digitized by
15G— 158. - 114 —
15«. 1) (Statt beS $(ura!* vesttAtw tft ber. Sing, veste $u fefrcn; benn vestl« Dejetdjuet in tief
fcfjer ^rofa iii.^t ein einzelne* ÄleibungOftücf (oextimentum), fonbern foneftiuiid) ,rbie Äleibun!
(restifus). So fagt man vest/.x muliebri* „^raucnfleiber", stragul« vestis „Xeppict
Herfen", vestt.« lugubrts „Xrauerfleiber", vest«w matare „Irauerfleiber anlegen". — 2) Stc
beö Sing, inimicitia mu& nadj tlaffifdjcm (Webraudje inimintiae fteljen ; (ber Sing, iniraicit
ftefct nur in ber pb,ilofoppifd)en Spracqe al* abftrafter ©egrlff, 33. Cic. Tusc. 4, 16). Plural;
finb in bev beften Sprache aud): septentriones „ber Horben"; sordes (Qkn. sordiunu „&
Sdmtuti"; rervires „ber Waden"; mtenae „bie ftette"; fauces (®en. faucium) „bte fictjlc'
Ovaria „ber .ftochaltar"; rinnst ra (ö)cn. claastrorum) „ba8 Sdjlofi"; romptdes (l*en. con
pedum) „bie ftu&f effel" ; preres ©en. precum) „bte Söitten" ; sralae „bie Setter"; »«•periff i
„ber SCufroanb, bie Jtoften" (ber Sing, impendiuw fe^r feiten, j. Cic. Att. 6, 1, 4); |Wl
($en. fidium) „bie £eier" (eine einzelne Satte ehorda ob. nervus); an^tw/ta« „bie Cfnge'
sales „SBifc, feiner Sd)er$" (feltener ber Sing. .so/). Gubernarulum „Steuerrubcr" fonrmt i
ber bilblid)cn 33ebcutung „fieitung, 9iegierung" faft nur im % 1 u r. oor. Wan fagt regclmä^i
furulamenta alieuius rci iacere „ben QJrunb $u ctioaS legen". — 3) Indoles „natürliche ?lt
lagen, ftäbigfeiten, Talente" tft in guter $rofa ein Singulare tantum. — 4) Xa geienti
uidtf objeftio bie ©iffenfehaft ober bie 3»oeige ber SBiffcnfchaft, fonbern nur ba§ fubjeftme Si'tp
bie erlangte ÄenntniS bejeidmet, fo fantt cd nur im Sing, fteljen, SP. Tua scientia bau«
exigua est „beine Äenntniffe (b. b. bein Riffen) finb niebt unbebeutenb". 3n bem t>orgelegffi
Sa(*e ift |lt fdjreiben lifterae ober rfuetrinae. — 6) 3)a ber JHötner nur ben Sing. Apen 11 hm
tennt, fo ift gu fdjrcibcn Apennin» dorso. dagegen fagt man ebcnfonwbl montts Pyreme
ald Pyrenatus motu.
157. 1) Cur caput rosa redimivisti? 2) Pavimentum conclavis conspergamni
viola et parietes lilio, byacintbo, eyano, hedera exornemus. 3) Pytha-
gorei faba abstinuerunt. 4) Britannia antiquitus materia cuiusque gene-
ris abundavit praeter t&gum atque abietetw. 5) Hi lacus pisce et con-
chylio scatent. 6) Quamquam meam indolf m apparet tuä inferiorem esse,
tarnen meam scientiam tuä non inferiorem esse meo iure affirmare mihi
videor. 7) Hiero, rex Syracusanorum, cum populum Romanum milite
et equite non uti sciret nisi Romano et Latino, sagittarium tantummodo
et funditorem auxilio ei misit, quam manum aptam fore putabat adversus
Baliarem ac Mauruw». 8) Apud veteres Germanos mulieres eadem fere
veste utebantur qua viri, nisi quod saepius linea veste yelabantur eam-
que purpura variabant.
9lnm. $ie ^Dichter gebrauchen aud) multus (unb plunwtu) im Sinne be« ^1 ural«, h- ?•
tnulta avis multae aves. Trudit multa cane apros. Uelenam multo repetet Graecia
milite (ftatt multis militibns). Plurima cadet hostia. 3n guter ^Jrofa fönnen bid«
&uantität$abjeftioc nur bei Stoffuauten (»oie anrum, argentum, caro, sanguis) ober ^
ftraften (toie cura, labor, Studium u. ä.) im Sing, oorfommen.
158. $er Vateincr ift im Gebrauche be$ ^lurolö ftrenger al« ber $eutfd)e. 3)ab;er fester fn ber
Siegel bei Angabe einer 2Wc&rfjeit oon ®egeuftänben ben ^lural, roätjrenb im TeuffAen iri*
feiten ber Sing, angemanbt roirb. — ferner fteljt abtocidjenb oom 2)eutfd)en ber Plural bri
Nominibm ahstractü, wenn a) bie begeidjncten SBegriffc ober (Sigenidjaften in Seiie|ung aui
uerf djiebene 3**1*" ober mehrere ^ßerfonen (O^egenftänbe ) fteljen, j. 93. Incnrre»
in odia hominum. Catilina adulescentium familiaritate« appetebat Siderum magni-
tudine*, industritie hominum novornm, imperatorum adventüs in urbes sociomm; ad-
verso.v rerum exit//# metuere. Sapiens nostra.s levitat&v contemnit. Deorum aanetitat«-
Kegum afflictae fortunae; — b) wenn oerfdjiebene Strten (formen, Siegungfn,
■sjlufjerungen) beö S3egriff« bcgcidjnct »oerben f ollen, g. S9. Somnus et quiete*- cetera«
übrigen Otiten ber 9iub,c". Timidita/e.s „9iu6erungen üon Surdjt"; iracundiae „ÄuSbrüd)« W
^orttö"; mor/e», exitio „SobcSarten" ; amore.v „fiiebedbeieigungen4* ; suspiciones „Serbüdit*5
grünbe" ; metüs „9icgungen üon ?(ugft" ; terrore« „fd)rerfenerregenbe ßrfdjcinungen"; assen-
Btones „^ufjerungen bcö SScifaQ*" ; seditioncs „rcüolutionäre Scencn" ; honestattf J[\tAW
9tiicffid)ten" ; utilitat« „nüHlidje Einrichtungen, nit^Iic^e 3)icnfte". Cavendum est, ne ant tar-
dita////i« utamur in ingressu mollioritt^ aut in festination/Au* suseipiamaa nimi^
Digitized by Google
115 —
158.
«lerita/«. — Slud) fteljt ber ^lur. fe^r Ijäuftg: c) bei 23 ettererf Meinungen, namentlid)
an bie Starte ober fcäufigfeit ober lange Stauer berfelben $u beaeidjnen (j. 93. nires „Sdjnee*
geftöber, Sdmeefläcben", pluriae „fflegenroetter", twA/e» „Wegenfcbauer", graiuiinen „§agel=
Detter", friyvra „Sroftioetter, falteS Älima", ardores ober atstus „anljalteube $t&e"), —
dr bei Stoffnamen, toenn nidjt ber Stoff aI8 foldjer, fonbern barau« gefertigte 3)inge
ober oerfdjiebene 91 r t e n ober bie einzelnen ®türfe(leild)en ^bejeidjnet werben foflen, 93. aera
.Supferinftnimente, Srjtafeln ober »ronaeftatuen", lanae „SBoüfloden", pants „^Brotlaibe",
pices w^ed)ftücfe\ cerae „SSadjSfcbeiben, SBad)#tafeln, SBad)Sbilber", rryslalla „Ärnftaagefäfee",
tele» „©a^rorner", torts „2autropfcn", vina „SSkinforten", marmora „SKarmorblörfe, max-
morroerfe-. Cf. aud) 160, 2 u. 3.
1) Iter pedibus ingredi. Dies noctesque discere. Adulatoribus aurei
praebere. Lege.? moresque illudere. 2) Oculos cruciatu alieuius pascere.
Coniurationi8 Catilinariae conscii erant multi, qui patrimonia sua pro-
fuderant. Amici dextras inter se iunxerunt. 3) Antiquis temporibus
Olympionicae Coronas non auro aut gemmis micantes, sed oleagiuas
gerebant, qua© non praemia, sed laudis insignia essent. 4) Cives arraa
ceperunt (ob. ad gladios redierunt). Höstes terga verterunt Captivis
capita sunt praecisa. Equites ex equis desiluerunt. 5) Parva sunt om-
nium rerum initia. 6) Optimos scriptores tanquam exemplan'a tibi sume.
7) Domini familias suas continent. Permultae sunt aves, quae sedes
suos certis commutant temporibus. 8) Stellarum cursus observare. Vola-
tibus avium cantj'&usque futura praedicere. 9) Histriones ora fucant.
Histriones Graeci cothurnis ingrediebantur. 10) Magnorum virorum vi-
tas moresque, sive in bello praestiterunt sive in pace, cognoscere non
solum iueundum est, sed etiam utile et necessarium. 11) Difficile sae-
penumero est animos ingeniaque hominum perspicere. 12) Admiramur
harum arborum altitudine* proceritatesque, riparum vestitw« viridissimos,
liquores pellucidos amnium. 13) Cleanthes dixit in animts hominum in-
formatas deomm esse notiones. 14) Aegrotos oportet praeeepta medi-
corum sequi, ut ex morbus convalescant. 15) Animos colligite (= bono
animo este, cf. Kmn. 2), iuvenes! Forte* fortuna adiuvat. 16) Athenis pueri
ingenui fidibus canere et ad nervorum sonos cantare assidue discebant,
quo tenera pectora Aganippae quasi rore mature conspergerentur. 17) Solo
pauperiorum parentum filios sellularia saltem opificia discere voluit.
18) Saepe accidere vidimus, ut viri summis ingenm praediti in odia
invidiasque civium ineurrerent. 19) Apud veteres Persas filii non con-
sidebant coram matnous. 20) Gravioribus (cf. 200) bellis omne imperium
maiores nostri penes dictatores esse voluerunt, quorum ipsum (cf. 254)
nomen vim suae potestatis indicaret 21) Tacitus in eo, quem de Ger-
mania scripsit, libro se ad sententiam accedere ait eorum, qui Germa-
nen nulüs aut adventiows aut hospitiis aliarum nationum mixtos pro-
priam et sinceram et sui tantum similem gentem esse arbitrarentur.
fluni. 1. SHan Jagt ebenfoiooljl manum als manus consercre cum aliquo; manum unb
manus alit ut afftrrt ober inferre; in alieuius manum ober manus renire, incidere.
Snm. 2. ©n Subftantiü fann ungeadjtet feiner Stebinbung mit duralen aud) im Sing. ftef)en,
ronin ber begriff nidjt nad) mehreren Seiten imb v-8eaief)ungen, fonbern generell ald ein
ungeteilter bingeftcllt wirb, fl. SB. Odium hominum multum valet. ad pestem. Caput
hominum formosiua est quam bestiarum. Quid vult// extimuistis („im SJlid")? U)e=
t'onber« bdufig ftebt fo ber Sinn uou animus unb ingenium aud) in löcjiebung auf mel)*
rcre, wie beim £. 33. immer nur bono (aequo, fortt, eo) animo esse aud) oon mehreren
gejagt toirb. Cf. Nostris animtttr augetur. Animo simus ad dimicandum parati. Qui
8»
s
Digitized by Google
159— 161. - HC -
excellcnti ingenio doctrinae ße dedernnt. Principes tristes capit« demisso terr»
intuebantnr. (Ißereinjelt aequ<> animw Cic. Seat. 48.)
?lnm. 3. OAcmiffe Körperteile, bfe aus jwei gleichartigen Stücfen beftehen ober boppelt t>:
fjanben finb, treten im Vateinifd)en in ber Siegel nur int $lur. auf, nxibrenb fie 'm 2e
)d)en gewühnlid) im Sing, fteben, wie pulmonen, cem'ces, reuet, wäre* (alö ®eracb,*org>i
nastu, OJen. nasi als CWcfld)t5teil)r latera, fawes, praeconiia u. a.
KnVL 4. fiänbernatncn crfd)ciuen nur bann in ber ^Jluralfonu, wenn bas Vanb au£ hm
rcien Teilen beftebt, weldje ben 9?amen bc« ganzen ßanbeS führen, wie Galliae. Ii
sjianiae, Oermaniae.
159. a) Jöei <£icero bejeidjnet lüterae aiemlid) oft „3uf$riften, ©riefe, ©djriftc:
^. 33. Ego propter incrcdibilem et animi et corporis molestiam conficere plures iittcj
non potui. Afferuntur ex Asia rotidie litterac. — b) „Örter, ©egenben" bei Ben reg(
ntäjjig loca, oiel fcltcner loci*. 2lber „33üd)erfteÜen, ©itate, Xtymata, pljilof
pbjfdje ^atcvicii, 2tbfc^nitte ober Hapitel einer 35arfteöung, SBeroeigqueÜ'eij
ijeiften loci, nid)t loca. 9JJan unterfdjeibe bemnad) loca commuma „öfferttlid;
s$lätje" oort loci commune* „(rebnerifdje) ©emeinplatje".
160. 1; Stfenn ,uuei ober met)r Slbjeftioe in ber Slrt jut einem ©ubftantwe gefügt werben, baß bah
an mehrere ocrfchfcbcne $ingc beweiben Ramend $u beuten ift, fo ftc^t baö @ubft. rote im £euj
fd)cn gewöhnlich, im Singular, namentlich, wenn c« oor beut erften Slbjcftw ftebt ; bad ^räbifa
aber nimmt e$, wenn es Subjcft ift, ftet« im ^lur. $u fid>, alfo: Ovis nigra et alba
Poculwm aureum et argenteum mihi donata sunt. In portw Brundisinc
Tarentinoqne. Legio secunda et tertia. Ager Falernus et Campanus
$od) ftebt baö Subft. nidjt feiten auch im ^ I u r. , befonberä wenn e3 t) int er ben 9lbjeftwes
ftebt, ,v. ©. Secunda et tertia legioues. Falernus et Campanus agrt ; aber aud) fonft, j. £l
Arationes Campana et Leontina, duces Romanus Poenusque. Liv. 26, 10, 2: PJacur
consules circa portos Collinam Esquilinamque ponere castra; bagegen 26, 10, 1: Intet
Esquilinam Collinamque portal» posuit castra. — 2) $>aben mehrere ^erfoner
einen gctneinfcbaftlicfjen Familiennamen, fo ftcht biefer regelmäßig im Plural; alfo Ti-
berius et Gaius Graccht. Cassiua et Maelius Spurtt. Lucius et Gaius
Quincfw Cincinnatf. (Ausnahmen febr feiten, j. 93. Sali. Jug. 42, 1.) — 3) ^exfonen
namen werben jumeilcn al§ wirflicihe (Gattungsnamen gebraucht, wenn man burdj biefelben
im allgemeinen ^krfonen bc^eidjnet, welche bem junädjft burdj ba§ Nomen proprium be$c:dj
neten (iin^tlmefen ^tnfid)tltd) einer tutd)ttgen (£tgenf<t|aft ä^nltd) finb. ©o finb: Qroesi „Scanner
roie $röfu§*, b. t). überaus reiche Scanner, 91abob§; Maecenates „fo freigebige
23efd)üt}er ber Hünfte unb 3Biffenfcf)aften toie Sftacen"; Veryilii „fo treffliche
$id)ter roie Virgil"; Scipiones ^Ärieg^elben roie 6cipio". Cf. auai: Misera ea
civitas est, cui Cleones et Hyperfxili praesunt. Imitemur nostros Brutos, CantiUos, Akn-
Ui8, Decios, Curia», Aemiliot, innumerabiles alios. Hyptrvlat volunt esse et Lysiat ,
cur nolunt Catonts? Te cum video, omnes mihi Crassos et Laelios videre videor. Si
Fabio laudi datum esset, quod pingeret, etiam apnd Romanos multi Polycleti et Par-
rhasii fnissent. Laudantur oratores veteres, Crassi Uli et ArUonii. Cf. aud) 238, %nm. H.
— 4) Tres Friderici aurei; quattuor Ludovici aurei.
2. 3uliftrtiitiua.
lG1.93ie!e lateinifc^e Subfiautioa enthalten neben i^rer urfprünglid) objcltincu 53e=
bentung eine fuöjefttoe unb umgefe^rt, j. 33.
a) duteriiuen „Unterfdjieb — Unterfdjeibuugögabe*" ; t/loria M9iul)m — 9hthmfuch,tM ; iudieium
„Urteil - llrteilöfraft, Urteilöoermögen" ; humilitaa „Mebrtgreit — Äleinmut-; immatu-
ritan „Unreife — SBorcUigfcit" ; leviias „l'cicbtigfeit — fietchtfinn, Sanfelmut"; gravitus
„Sd)mcre, Sich,tigfeit — würbcnolle« Scfen, ©elbftgcfuhl"; modus wWaß — TOäfjigung";
la/Hjr „«rbeit — WrbeitSfraft"; inrenlio w(5rfinbung«gabe" ; srelust „^renelmut"; rarifJas
„Sanrclmut";
b) opim'o „bie ®f einung, weldje jemanb (jat, — bie Meinung, welche anbere öon iem. t)üben
Digitized by Google
— 117 —
162.
i= btx SHuf)"; tuspicio „Vermutung, Wrgroo&n — (»runb $um Slrgtuoljn, Stoff au S$er=
badjt"; metm „Surcbt — @egenftanb ber fturdjt"; formido „©raufen — Wcgenftanb bc«
Traufen«, Scbrecfbilb".
Smn. ^eadjte befonberä bcn Segfall bcr bcutfdjen 9lu3brüde Sinn (für), ®cfüf>l (für):
cerita-s „<Smn für S8ab>bcit, &af)rfjeit$gcführ ; officium ,,$flid)tgefih)l'' ; elegant ia „Sd)bn=
britfcgefüb,!"; überlas „ftreibettSfmu"; communitas „©emeinfinn"; scelus „ucrbredjerifdier
Sinti"; dolor „Sduneragefübl"; pu//or „Sdjamgefübl, efjrgefüf)!" ; iustitia „5Rcd)t§gcfüb,l" ;
aequiias „®illigfeit$gefüt}l"; pielas „ftamilienfinn" ; honesta* „®efüf>l für ba« ©ute";
votuptas „i'ufiQcfiitjI"; humanitas „©cfüljl für 2>ienfd)lidireit"; rererun//ta „Sartgefürjl" ;
(actus „^oftfinn"; gimtatus „©efdnuadfinn"; auditus „©ebörfmn" ?c. 2)ian fjüte fid) ja,
in biefcn "Äuöbrürfcn sensus anjumcnben ! bcnn sensus mit einem ©cn. baif nur bann ftcb.cn,
wenn e« auf bie roirflidje lebenbige Gmöfhtbung antommt, befonber« im ©egenfafc ju
ratio, cogitatio, simulatio u. ä\, 93. Sensus moriendi „ba8 ©efüljl beä eintretenben
Xobe4"; assiduitate malorum sensum omnem humanitatis ex animo araisimus. —
«Rette aud? intentio „©rfinbungSgabe" u. ä. (cf. 168, Hnm. 1, c).
162. Cicero adtdescens in philosophia Peripateticorum versattis est. Facilius
convalescunt pueri vel adulescentes quam seniores. In Volscis res bene
gesta est.
$er Sateiner l>at eine Vorliebe für fonfrete SluSbrucflroeife. $er tOtt-
trete SluSbrucf wirb für ben (an autäffigen) abftraf ten gebrannt:
a) bei Angabe be§ ß eben 8 alter 8, in welkem ober oon roelajem a n jemanb
erroa§ getb,an ober erfahren ^at, forote bei äeitbeftimmnngen nach, ber 2lmtS*
füljrung ber beeren 9ftagiftrate, j. Hannibal pner („in feiner ÄinMjcit"
= in pueritia) in Hispaniam se contulit. Cicero adulescens, iurenis „in feiner 3u*
genb, in feinem 3Wannc«altcr". Cato admodum senex („in feinem boljen C^reifcnnlter")
Graecas litteras didicit. A puero (a jMrrulo, ab aduleseentulo „üon Sinbljeit an")
infirma valetudine usus sum. A pueris ingennarum artinm studio dediti faimus.
Scipio consul „in feinem Äonfulat"; Cicerone consule „unter bem flonfulat beö (L" (=
in consalatu Ciceronis); ante Meteilum consulem; post te praetorem „nad) beiner
^rärur";
b) beim <ßräbifat§nomen, infofern einer *ßerfon ober einem perfönliä; ge--
badjten begriffe lieber ein *ßerf onenname als ein ©adiname jum $rä=
bifat gegeben tt)h'ü, 3. S?. Hannibal aucUtr (ob. prineeps) seenndi belli Pnnici fuit
„bie 3$cran(affung $ u Themistocles eonsercator Graecornm fuit „bie ÜH c 1 1 u n g
für". Sapientia mnltarnm bonarum re rum parens (ob. effectrix) est „bie Duelle
(ob. Urfadje)". Non patriae adiutores, sed administri tyranni estis „ibr feib nid)t
eine Stüfce beä SJaterlanbeS, fonbern &ü erzeuge bc$ Xnranncn". — So befonber* im
Abi. absol.: Hannibale ditre „unter Slnfübrung" ; Magis awtoribus „auf eintrieb" ; nobis
eomiiibus „in unferer ^Begleitung"; vobis testibus „nad) eurem 3cu9m*"i Dumnorige
depreratore „burdj SBermittelung" u. a.;
c) bei Segeidjnung oon fidnbern bnrd) bie tarnen ber betreff enben 33ölfer,
$. 5«. Frnmentum ex Mctlis supportabatur. Hannibal per Lvjures Apenninnrn trans-
iit. Caesar ex Menapiis in Trereros venit. In Sabini* res bene gesta est. Consul
Samnites devastavit. S?ou uieleu 3Jb(ferfd)aftcu fommt ein Vänbcruame überhaupt nid)t
i^ber nur feiten uor (cf. Volsci, Aequi, Aedui, Sequani, Persae u. a.); in biefem gatlc
roirb regclmöfeig ber 9?amc bcö Golfes ftatt be-S VanbcS gefegt;
5lnm. So bient auä) inferi (eig. bie Uutcrirbifdjcu, ^erftoibencn) ,^ur 58cjeid)uung bcr
Unterwelt in 3TuSbrüden mie: apud inferos esse, ad inferos descewlere, niortuos
exHtare ab inferis, ab infens exsistere u. ä. Tie 93c,',cid)nungcn Orcns unb Tar-
taros (Tartara) finb poctifd); bie $rofa fagt bafür loca infera, sedes inferorum.
d) in ber SJerbinbung oon est (videtur, putatur n. a.) mit bem ©enitio
einc§ <5itbftantiu§ ober f ubftantioierten 3lbjef tioS, ©. stuin est wcö ift 3: fj 0 1 =
b e i t " ; arrf>gantis est „eS üerrät 91 n m a u n g " ; am ici est „cö ift 5 r c u n b c ö p f l i d) t" ;
iHirbarorum habetur „eä tuirb für Barbarei gebaltcn"; duri hominis videtur „eS er=
medt bcn Sdjcin oou (»efü^Uofigfcit" (cf. 76);
Digitized by Google
163—164.
— 118 -
i
e) bei tontreten *ßluratien ftatt be§ ifyrer ©efamtljeit entfpred)enben Slbftro
tumS, unb jroar forool)! oon perfönlidjen als aud) oon facr)lid)cn ^Begriffe
93. Libido magis est adulescentium quam senum „bcS 3ugenbalter3 — (^rcifenoltrr«.
Totos se alii ad poetas, alii ad geometra», alii ad musicos contulerunt „jur ^ocf
— Geometrie, — SRllfi!". Assentatoribus aures patefacere „ber 6d)mcid)clei". Pri
eipea ob. nobiles „m\tohatk" ; vitia „üafterbaftigfeit" ; iudicia „ÖerichtSraefen" ; iniun.
„beleibtgenbcd 93erb>Iten"; rhetorum praeoepta „SRIjetorif" ; litterae „©cfjriftftellcrci
flaififia „Sdnirfcrci" ; boni (malt) mores „guter (fdjledjter) SBanbel"; opiniones „¥c
ftellungSiueife" ; angore* ,,3J?eIand)olie"; renena /((^iftmtfd)crei" ; consilia atque fao
„Tcufr unb .§anblung$n)eife". Magna artificia („£un|ttf>ätigfeit") faerant in illa insu)
His nwribus „bei bem jefcigen 3eitgci|*te". Solonis legts (atque inttituta) ,,3?crfafumg'
setiitiones atque discordiae „flnardjte" u. ä.
163. 1) C. Marius ut adulescentulus (ob. a puero) educatus erat, ita fuit tot
vita, vir rusticanus, sed plane vir, nidis et asper, sed integer vitj
2) Hiero pollicitus est, quo animo officioque priore bello popuitn
Romanum iuvenis adiuvisset, eodem senem se adiutnram. 3) Admirabili
sane fuerunt amsilia atque facta Themistoclis, qui a ceterorum Gra«
corum humilitate alienissimus neque inani gloriae obnoxius auetor proel
Salaminii et conservator omnium Graecorum extitit. 4) C. Itmin
Bubulcus aedem Salutis, quam consul voverat, censor locaverat, dictafo
dedieavit. 5) C. Iulius Caesar Mario sextuw constile (anno centesinn
a Chr.) mense Quinctili natus est. 6) Quanta vitia essent nobilmn
Romanorum, quam corrupta itulicia et legesy quam nihil iustitiae e-
aequifatis cum in omni civitate tum in optimatibus esset, Sallustius nor
uno loco singulari quadam gravitate orationis descripsit. 7) Xobis ptieris.
inquit Cicero, cum esset Cotta et Hortensius, num quis, cui quiden:
eligendi potestas esset, quemquam his anteponebat? 8) A pueris (ob.
a parvulh) labore et duritia assuescere ineipiamus oportet; nam nisi
pueri vires exercuerimus, senes operam perdemus. 9) Ingens formida
eis, qui apud inferos versabantur, erat trieeps Cerberus, qui in ipsc
aditu locorum inferorum constitutus neminem inde egredi sinebat
1 64. 9hd)t feiten gebraucht ber fiateiner (wie and) ber ®eutfd)e) ben abftrnftcn
3Ui3brucf für ben (an ftd) juläfftgen) fonfreten, unb jroar:
a) ba3 9lbfiraftum in folleftioif djem ©inne für bie ©cfanttycit ber ju itjm
get)i)renben Honfreta, j. 93. Xobilitas = nobiles, roniuratio = coniurati, iuvtntus
— invenes (nber f)i3d)ft feiten adulcscentia = adnlescentes, 9?. Cic. Cat ro. 48K
aetaft = „bie 9J?enfd)cn irgenb einer Bett", postcritas = posteri, vicinitas = vicini, legale
= legati, latroriniutu = latrones, barbaria — barbari, leris {grarü) armalum
= leriter (grariter) armati u. S. Cf. aud) : übi salutafio (= salutantes „bie ben SRpnjm-
befnd) Stbftattcnbcn") deflnxit, litteris me involvo. Virginias sordidatus filiam suam
cnm ingenti admratione in forum deduxit;
b) ba3 eine Gngenfdjaft ober einen guftanb bejeidjnenbe 9Ibftraftum für
bie s$erfon ober bie ^erfonen, beren $Befen biefelben auSmadjen, $. 33. innoce*-
tiam iudiciorum poena liberare „bie llnfdjulb" (= „einen Unfdjulbtgen ober metjrcK
unfdjulbige SHttifd)«!"). Jgnaria = „ein gcigling" ober „gcigliuge". Pestis - bomo
pestifer. Antonius, insigne odium („ücr^afne ^crfönlidjfcit") omnium hominum. Vaie^'.
mea de8ideria. Erat provincia plcna lictorum et imptritirutn („Äotntnanbeure"). C°m
luxuria nobis, cum atuenfia, cum scelere certandum est. Caesar nobilitatem et di<p*>-
täte* hominum amplectitur „ben ?lbcl unb JJcutc Don Tiftinftion".
9lnm. 1. Seod)te aud), baft auiueilen für bie $erfonenbejeid)nungen nemo, quisquam, Q1"5
bie 9?eutro ntAi/, quidquam, quid ber SBerftärfung wegen ftefjen, befonberö bei Irotfw»
Digitized by Google
— 110 —
165.
ratioen, 2*. Hoc Victore nihil modcratius est. Peripatetici, qaibas nihil est uberius,
nihil gravius. Non potest insipiente fortunato quidquam fieri intolerabilias. So gc»
jdnebt e4 auch im Tcutfcben mit „nidjtS, ettuaö utib ioaS".
?tnm. 2. SiegelmäBig üeht im Vateinifdjen ba« Slbftraftum ftatt be$ bcurfdjen ^erfoncm
namcnd a) bei „fid) auszeichnen al8, Diel (wenig) leiften als" (cf. 19, 9tnm. 1):
eloquentiae laude florere „fid) o!8 JRebncr auszeichnen" ; virtute imperatoria excellere,
prudentia civil i praestare „fiel) alÄ tyelb&err, als Staatsmann auszeichnen"; arte ora-
toria raultum valere, dicendo multum consequi „alS 9?ebner uiel leiften"; — b) roenn
ber 3 w cd (tm $atiü ober mit oorgefe&tem ad, in) angegeben roirb, j. 93. imperio natus
„junt ftelbljerrn geboren, ein geborener ^elbtjerr", ad dicendum natus aptusque
„oon 9?atur zum SR ebner geeignet", aliquem ad dicendum instituere „zum $ ebner
bilben", ad aentsandum descendere „fid) zum 9t nf lag er ^ergeben", se abicere in
strritium „fid) jum ©flauen erniebrigen", idoneus militiae „zum Solbaten geeignet",
fortuna eum ad constdatum extulit „baS ÜMüd bat ilm zum Moni nl erhoben".
1) Int er feras satins est aetatem degere quam in hac tanta immanitate
versari. 2) Cicero vi eloquentiae saepius innocentiam poena iudiciornm
liberavit. 3) Victoria Salaminia Universum genus humanuni ab ingruente
harbaria vindicatum est. 4) Nonne miserrimum est imperium ad summam
üxdtitiam nequitiamqne venisse? 5) Quousque tandem vivere hanc
pestern patiemur? 6) Antiquitas multis de rebus minus recte iudieavit.
7) Agri Romanorum locupletiorum seruitio traditi erant colendi. 8) Tota
vicinitas (in) domum nostram convenit, ut patri meo mortuo iusta
faceret (ob. facerent). 9) Seneclus interdum morosior est. 10) Titanum
in hoc quoque similis est Aiax, quod vi omnia patrari et perfici posse
ratus consilia tanquam perfugia quaedam ignaviae atque timiditatis
aspernatur.
ltö. Stein. 2)er $)eutfcf>e tegt oft Subftantioen, roeldje einen leblofen ober ab»
fhaften ©egenftanb be$eid)nen, £anblungen bei, toetdje eigentlich nur oon
^erfonen auSgefagt roerben fönnen. $er Sateiner oermeibet biefen «Sprad)*
gebrauch, inbem er entroeber ein f oldjeS 33 e r b u m roafjtt, roctcf)c§ ju ber 9iatur
be§ SubjefB paßt, ober ben ©ebanfen fo um b Übet, bafj bie in föcbc
ftefyenbe *ßerfon ba§ grammatifdje Subjeft roirb. Cf. „$as Söetfpicl bes äröfus
Wb^rt, baft alle« 3rbi|'d)e uergänglicb, ift" res bumanas caducas esse exemplum Croesi
dorumenln est (nicht docet!) ober exemplo Croesi diseimus — JJnSbefonbere ift JU be=
achten, bafj ber fiateiner faft nie ben tarnen be§ SanbeS ober ber ©tobt
Patt ber $en>ob,ner fefct, h. 99. „«tben fcblofj ein $ünbni* mit Sparta" Athenietua
societatem inierunt cum Locedaemoniis. „Locri fdjlofe fid) an 5Rom an" Locremea ad
Romnnorum societatem se applieaverunt. „ükiccbenlanbö Sreunbfdjaft ift un^uoerläffig"
Graecftritm amicitia incerta est. @§ ift beStjalb auet) erforberlid), bie 93ejeid)nungen
.Stabt" unb „fianb" burd) civüas, gens, populus ,ut überfein, wenn be=
ftimmt an bie 93eroof)ner ju beuten ift, roie j. 93. in ben (Sätzen: „$)ic
grieajifcfyen Stäbte fd)ictten ©efanbte nad) ftorintb/'; „$ie gan&e Stabt 30g
bem ftegreichen £eere entgegen"; M3)aö gan^e Sanb erfjob fid) }um 2lufftanbe".
Ünm. l.^luönaljmen oon ber leßteren JKegel finb gan^ oei ehielt (j. Cic. or. 25; Pomp. 67;
am bäufigften noeb, Graeeia, 3. 33. Cic. de or. 2, G; Tusc. I, 1). 9Han bead)te aud),
bafe bie 'Jlnobrürfc orien*, weiden*, meridie» unb septentrvmcs in ber beften s}ko|*a nur
bie $ im meld gegen b bejeidmen, nidjt aber bie in berfelbeu liegenben Üänber ober bort
rooljnenbcn SJölfer, fitr weldje bie 9ludbriide orientis terrae, partes, regiones, provinciae,
gentes, populi, homines u. a. eintreten.
$ie oorgelegten 6ä^e ftnb bemnad) $u überfetjen: 1) Caesar virtute ac con-
süio suo Gallos perdomuit ob. Galli virtute ac consilio Caesaris perdo-
miti sunt. 2) Hic Über est ob. in hoc libro disseritur (disputatur) de
venatione et piscatu ob. in hoc libro tractatur venatio et piscatus.
Digitized by Google
- 120 -
3) Athenienses impetus Persarum irritos reddiderunt. 4) Cambyse
crudelitate ad turpissima scelera raptus est. 5) Plataeenses soli (ob. uu
Plataeensium civitas) Atheniensibus auxilia miserunt (ob. misit). BomaE
(ob. populus Romanus) civitatem Saguntinorum in societatem receperan
(ob. receperat).
Km 2. I>od) fmbennidjt feilen (bef. im oratortfehen Stile) Hbmcidjungen uon biefer ^iege
ftott ^crfonififntion):
a) bei Sadjnamcn, bic gcrabc^u ftatt ber betreffenben ^erfonennnmen flehen: Academi»
für Academici, antiquitas für antiqui homines, historia für historici, Graeria fü<
Graeci etc., 93. Antiquitas multis in rebus erravit. Doctrina Graecia Romano;
superavit, Hispania plurimos hostes superatos conspexit Actos nostra (= nos]
multa bella vidit. Tola nostra domus te salutat. Vetos Acadcmia docet omneir
virtatem esse medioeritatem ;
b) bei Warnen oon ©celenfrfiften, pcrfünlid)cn Gigcnfdjaften unb (»cmfit^uflänben, wo bie*
felben als ben SWenfdjcn bcljerrfdjenb auftreten, 93. Cupiditates non modo sin-
gulos homines, sed nniversas familias evertunt, totam etiam labefactant saepe
rem publicam. Araritia impellit ad quodvis facinas. Hinc spes, hinc despertrti»
animos irritat, Temperantia monet, ut rationem sequaraur. Etiam victores caedis
ceperat satiefas. Ingens subito timor militum mentes perturbavit;
c) bei 9?amcn Don foldjett fingen, SUcrbältniffen unb 3uftänben, roeldjc an fid) eine gen»if»e
Sclbftän bigfeit baben, meift fofern fic förbernb, binbernb, tröftenb, milbemb wirfen.
etwa« Raffen ober mit fid) bringen, ju etwas antreiben ober toon etwa« abhalten, ttm*
bewirten, überliefern, anzeigen, bezeugen, $. 83. Palaestra adiuvat histrionem. Ghria
brevitatem vitae posteritatis memoria consolatur. Gustatus, qnod valde dulce
est, aspernatur. Vtdtus indicat mores. Ondi, quemadmodum animo affecti simus,
loquuntur. Virhu conciliat amicitias. Hildas amicitias dissolvit. Seneetus
avocat a rebus gerendis. Lex iubet. Mos maiorum postulat. Lifterae tuae valde
me momorderunt. In senatu vicit sententia, qnae reddenda censebat bona;
d) bei Wanten oon $>anblungcn, burd) bereu 3?ebcutfamfcit ber $attbelnbe felbft jurüd-
geb rängt wirb, 3. 33. Profectio tua spem meam debilitavit. Beprehensio eins me
vehementer movet. Cunrta tio consulis distulit victoriam.
Sie weit man in ber Hnwenbung biefer ^erfonififation geben barf, barüber fann nur
bie SSertrautbcit mit bem Spradjgcbraud) unb ein gebilbctcr ©eftbmao? entfdjeiben. 9Ran
fann 93. moljl fagen Philosophia medetur omnibus animi perturbationibns, aber
nid)t Philosophia agit de finibus bonorum et maiorum.
Sinnt. 3. „2Bic baS 6prid)Wort fagt" tä est in jn-overbio ober ut aiunt, quod ainnt
(nidjt ut ait proverbiura), ut diritur, quemadmodum diedur; — „bie ©agc erjS<"
fama est; „Die Überlieferung nielbct" memoriae proditum est; „biefer Unt=
l'tanb bc meift, baft" haec res festimmio (documento) est mit Acc. c. inf.; „biefci
Umftanb bemirfte, bafo" ea re effeetum est, ut.
Bilm. 4. .frier m&ge nebenbei baran erinnert werben, bafc „bie Xrupprn" nur bannbunii
copiae überfefrt werben bürfen, wenn fie als blo&cS ©erzeug in ber $>anb bc* $eerfü(jrcr*
in SJetradjt fommen; fonft burd) mildes, wenn fie als mcnfcblicbe ^nbioibuen bejeidjnct
werben, eS fid) um ibren 93erftanb, tbr ©entüt, irjre Slnfdjauungen u. ä. hanbelt.
1) Traiecto Granico flumine Alexander Graecis in Asia coloniis
potitns est; signis ad Issum collatis Tyri Aegyptique aditnm patefecit;
proelio ad Arbela commisso omnium gentium imperium occupavit
2) Imbribus continuis et frigoribus eorum, qui sub divo agebant, auge-
batur miseria. 3) Seldschucci Christianis resistere frustra sunt conati;
nam sacrorum tuendorum studio inflammati maiora paene quam pro
humanis viribus facinora illi ediderunt. 4) Conradus, Germaniae impe-
rator, et Ludovicus VII., Galliae rex, a. p. Chr. 1147 alteram expedi-
tionem sacram suseeperunt, sed militibus eorum omni licentiae genere,
inopia, morbis consumptis infecta re discesserunt. 5) Hac pictura oculi
Digitized by Google
— 121 —
166.
mir um quantum tenentur. Croesi exemplo discimus neminem ante
mortem beatum esse praedicandum. 6) Quid causae fuisse putaraus
(et 488), cur inter omnes Graeoiae gentes eoloni illi, qui oram Asiae
occidentalem occupaverant, primi ad snmmam illam ac singularem
humanitatem et doctrinam excolerentur, quam intuentes (= cuius
aspectu) etiamnunc summa admiratione affieimur? 7) Cicero, cum
cognovisset, quantum periculum saluti communi nefariis Catilinae con-
siliis immineret, totum animum atque curam posuit in servanda ro
publica. 8) Quanto ardore studioque litterarum Euclidis animum a
quiete nocturna avocatum impulsumque esse putamus, ut proposito
mortis periculo Socratem investigaret?
166. $ie 33erbalia auf -tor (-sor), -trix bejeiefmen:
1) cinc blcibcnbc (Sigenfdjaft ober bauernbc $I)ätigf eit, eine
W 0 1) n f) C i t ober einen 53 e r U f . $aljer f ft tortur ein ftblterfncdrt uon ©emerbe, neitator
ein SJorlefer (b. f>. ein foldjer, ber baS 58orlefcn alö ein (bewerbe übt), negotiator ein
39anquier, gubernator ein Steuermann, laudatur ein £obl)ublcr, conguisitor ein 3Bcrber,
rontümator ein »olfSrebner, reeeptor ein gefdjäftSmäfuger $>el)ler, aedificator ein leiben
i'd)aftlid)er 3*auliebljaber, calumniabjr ein ßfjifaneur, renaJor paffionierter Säger, turbaior
llnrufrftifter, ©törenfTieb, corruptor ein Serfityrer oon ^kofeffion, polor ober potaUtr ein
Säujer x. SJergl. Jgnis consttmpfor omnium est, b. Ij. baä geuer fjat bic ftefjenbe
Cigenfdjaft, $u oer$ct)ren; ratio cupiditatum moderatrix est. Diphilns Crassi Itctor est
„lieft bie ©djriften be8 GrafiuS unauögcfefct unb mit SSorliebe". Pythagoras frngalitatem
velut genetrietm virtutum omnibns commendabat. Omnis natura vult esse ronser-
ratrix sui. Pecnnia effectrix est multarum et magnarum volaptatnm. ^>onbe(t e§
ftd) bagegen nur um einen galt, in roeldjem bie Sfyätigieit geübt wirb, fo
fefct ber fiateiner fein ©ubfiantio auf tor, fonbern einen SRelatiofa^
(ober ein «Participium). $a$er fjei&t berjenige, toeldjer bei irgenb einer Gelegenheit
einmal fingt, nid)t cantor, fonbern is qni canit (cecinit, canet etc); berjenige, meldjer
einmal eine SRebc tyält, nid)t orator, fonbern is qui dicit (dixit, dicet); Scrüiu« JufliuS,
ber 92ad)folger be« Sarqutniu«, nid)t successor Tarquinii, fonbern qui Tarquinio in
regno successit. Qui ante me dixerunt „meine SJorrebner". Is, a quo accusatus sum
„mein Stnfläger". Cf. Praemia iis, qui optime cecinissent, proposita erant „?3e-
Io§nungen waren für bie beften ©änger ausgefegt". —
2) jroar nur eine einmalige, oereinjelte, aber fo bebeutenbe $anblung,
bafj fte ber ^erfon einen bleibenben (Sfyarafter ober gar einen
t|iftorifct}en Xitel üerleit)t. fclfo: Romulus condHor (ob. bei Cicero creatnr)
urbis. Themistocles patriae liberator, Marius Cimbrorum viclor. Cicero rei publicae
emserrator. Cioero Verris accusator „welcher ftd) als Änfläger beö Ferres einen gefd)id)t=
Iidjcn tarnen erworben $at". Brutus et Cassius Caesaris inlerfectorcs. Galli Mercurium
omnium artium inreniorem ferebant.
Sliim. 1. 9?ur wenige biefer Subftantioa bienen $ur ©ejeidjnung oon ^erfonen, weldje in
einzelnen (fonrreten) ftällei! Ijanbeln, 5. JB. competitor, auditor, accusator, deleneor
u. ä., unb aud) biefe gcwöf)nlid) nur bann, wenn ber einzelnen $anblung jugleid) Neigung,
ruft unb 23eruf ber ^erfon jur Seite ftc&t ober beigelegt wirb.
Xnm. 2. ©elbft in bem Salle, bafo an unb für fid) ein Subft. auf tor ftcfjen fönnte, fiubet
häufig eine llmf d)reibung beweiben ftatt, fei cö auö SRücffid)t auf Äoncinnität unb
M)ntijmu$ ober be^ufö größeren 92ad)brurf3 ober $um 3wcde genauerer #eitangabc. 9Jot=
wenbig ift bie llmfdjrcibung überall, wo foldje ©ubftantioa nod) einen abuerbicllen 3ufaH
haben, roie; Ärämer auf ben Warften, 3ufdjauet bei ben Spielen, tlnrutjeftiftcr in bei
©labt u. S.
8nm. 3. Die «uöbrüde „^Begleiter, 9lnpngcr, @d)üler, ^adjfolgcr" je. toevben
feb,r geroo&nlid) umidjrieben: (Uli) qui sunt a Piatone. Qui stabant cum Caesare.
^Ii) qui Zenonem secuti sunt. Qui a Pythagora profecti sunt. Trecenti qui erant
Digitized by G
167-108.
— 122 —
cum Leonida (cf. ol utra Kvqov, nl ncpi llh'cttuva, oi nno Xtlrwoi). — Über be
ob jett teifdjen Webraud) ber Subftanttoa auf tor cf. 10.
167. 1) Summis8ius et citius loqueris; male legis (recitas). 2) Catilina, con
citator ille atque corruptor civium Romanorum, consulatum aliquotie
petivit 3) Fures saepe auxilio reeeptorum utuntur. 4) Theseus Panathe
naea sollemnia instituit, quibus fortuna splendorque et publicus e
privatus maximo civium consensu palam conspiciebatur. 5) Saltatrice
et artifices scaenicae leves saepe sunt mulierculae. 6) Ingens hominan
vis quinto quoque anno Olympiam ludorum spectandorum causa con
fluebat. 7) Soror mea, cum summo saltandi studio teneatur, tamei
naltatione nunc prorsus desistere constituit 8) Qui Nemea vicerant
coronis ex apio nexis donabantur. 9) Camillus, Veiorum victor, triam
phans curru quattuor equis albis iuneto Urbem invectus est. 10) Virtui
effectrix beatae vitae est. 11) Tua ipse culpa calamitatem contraxisti
12) Vehementer errant, qui Horatium nihil nisi laudatorem August;
fnisse clamitant. 13) Omnes scriptores libros suos legi cupiunt
14) Athenienses in Themistoclem, Graeciae conservatorem, ingratissirao«
se praebuerunt. 15) Cornelius Ncpos narrat, cum pecuniosus fuerit
Atticus, tarnen neminem fuisse minus aedificatorem. 16) Cum Persae
copias in campum Marathonium deduxissent, Athenienses Phidippnm
cursorem Lacedaemona miserunt. 17) Paulus, cum Christianos primo
esset persecutus, paulo post acer novae doctrinae defensor exstitit.
18) Solimanus II. ei, qui Serinii caput abscisura rettulisset, praemium
mille aureorum proposuit. 19) Ingens copia rerum hoc loco se oßert
ad enarrandum. 20) Furiae facinorum scelerumque speculatrices atqne
vindices erant. 21) Kepleri memoria ex animis hominum non discedet,
quamdiu erunt, qui astrologiam, divinam illam et admirabilem artem,
colant.
168. 3)te Substantiva verbalia auf -io (-tio, -sio, -xio) bejeietjucn in ber Siegel
eine £ a n b I u n g , bic SluSübung einer St f) ä t ig t ei t 8o tft frawiatio bie i^t
Iung be* Setrügen*, (bogegen frans ber oeTÜbte betrug); inrentio bo* Grfinbcn, (bogegen m-
rentum ba* erfunbene Ting; cf. Invcntio est txeoyitatio rerum veraram aut verisimilinm.
Philosophia est inventum deorum) ; cotjitatio bo* 2)cnfcn, bic 5>cnffraft, (bagegen w/Hat"'»
ber Wcbanfc al* ^robuft be* $enfcn*); ignoratio baä 9Jidirroifien, (bagegen u/norantia t"if
llinoiffentjcit) ; conser ratio (Spaltung nlä .^onblung, aber salns bo* OJeretietfein ali {J«ftaa&i
cf. aud) rastat io unb rastitas; freqitentatio unb fro/uenlia , pmttilatio unb postulaium;
promisno unb promissum; imtitufio unb institutum; rertatio unb rertamen; proftcrio
unb Her; vatirinatio unb ratirinium; exornafio unb ornamentum etc. $5a nun MB
$eutf$eit bie 5ßcrbalfubftanti»a auf „ung" foroocjl im abftraften als ton-
freten ©inne gebraust werben, fo muß «tan, et)e man ein 23erbalfubftantti)
auf -io nimmt, genau prüfen, ob non einer £anblung ober non einem 3*'
ftanbe, ob oon einer $f)ätigfeit ober einem fetjon uerroirflidjten föcful
täte bie 9lebe ift. So lafien fid) atuar in ben 8äfocn: „ffrorittfuS betrieb bie »dt «"9
Tcutfcfjlnnbö" ; „ßicero rid)tcte all fein 3) euren auf ba* $eU be* Sotcrlanbcä" bie Sut
ftautioa ronserratio unb vogitatio onmenben, ba oon einer £>anblung bic ÜKebc ift; ß^1
in ben 3nuen: ,,$ir uerbanre id) meine Rettung ( mein $>cil), 3>u t»aft beinc $erf|>r«;
djungen (= ba« 2>crfprod)cne) nidjt gehalten" fmb bic 3ubftantiue salus unb pronis*»»
&u nehmen.
fhm. 1. $obci ift ober folgenbeö ^u incrfen:
a) bic SSerbolfubftonttoa auf -io Ijaben oft pafftüifdjcn Sinn, 5. 53. Damnatio bie
Digitized by Google
— 123 —
169
: iv t eilung = ba£ Serurteilcn unb ba« SBerurtciltwerbcn. Iter per Gracciam rex fecit
snmma cum admiratione „inbcm et auf« ^öd)fte bewunbert würbe". Cum privamnr
dolore, ipsa liberationo gaadeinus „über ba« 3?efreitwerbcn". Doloris omnis privatio
recte nominatur voluptas. Maxima exspectatione in porditam provinciam nos
venisse scito;
b) ftc Gaben oft ben Sinn eine« $cvfcft«, tnbem fic eine Jpanblung als gcfdjeljen bc-
$eicb,ncn, 93. Amissionem classis mihi obiecistis. Concitatione quadam animi
futnra praesentire. Coniunctio baS SSerbunbcnfein, disianetio ba« c^ctrcnnticin ; exer-
citatio Die (Ücübtbcit; relegatio ba« SJerwiefcnfein ; damnatio ba« Skrurteilticin;
c) fic enthalten ben ^Begriff ber 91 rt unb 5Beife, ber SDietbobe, ber ftäbi gleit, ber
Littel unb 38ege, ber Möglich, feit be« £anbcln«, 93. Galloruin oppugnatio
haec est „9(ngriff3n)ei]c, löclagciungSmctljobc". Perturbationum variae sunt cura-
tiones „Oeilmen)oben". Actio tua vehementior est „bie 9lrt beinc« Äiortraa,« tf) flu
leibenfdjaftlid)". Erat Crassi in disserendo mira explicatio „Wabe ber Gntwidelung".
Omnem recusationem mihi ademisti „jebe 2Röo.lid)feit einer Weigerung"; eius rei
nulla occnltatio est „9Jtöglid)feit ber ®el)eimf)altung" ; dictio „Sprcd)Weife" ; oratio
,,?lu«brurf«wcife'' ; institutio „UntcrridMSmettwbe*' ; divinatio „(*abe ber Sciöfogung";
cautio ,,$orfid)t«ma®el'' ; defensio ,/8ertcibigung«mitter' ; cogitatio „SiorfteOung«;
uermögen"; oatentatio „C?clegcnf>cit gmn ^rabjen"; inventio ».(htinbungSgabe'' u. f. w.
(cf. 161, 9(nm.). — Selbftoerjtänblicb, werben aber bo, wo ber ©egrtfj ber ftrt unb Seife
ober ber 9Köglirf)leit unb ftähigfeit wefentlid) ift ober wo ba« entfprcajcnbc SctbaU
fubftantiu auf io fehlt, bic SluSbrürfe genus, ratio, consuetitdo, facultas, locus, copia,
cotidirio IL ä. uerweubet, ;Y 93. Coram tecum mihi potextas deliberandi non erat.
Cur mihi non das respondendi locum? Novnm pugnandi genua;
d) nur feiten geben fic ben begriff ber $anblung auf unb baben fonfreten Sinn, $.9.
Possesxiones C^runbfturfe ; accusatio 9lnflagcfd)rift; arationea Wd erlaub, Domänen; ai/di-
tio (*eriid)t; renatio SÖMlbpret; cenalio Spcifc^inuncr ; munitio Sd)an^e; commentatio
gelehrte Arbeit; oratio Siebe; dUtinctio 3nterpunftion§$cid)en ; ambulatio ^romeuaben
loeg ic.
3lnm. 2. Ten 9?erbalicn auf -io fteben bie SJeibalin auf -tos (uns, xm) febr nabe; fie fttmmcn
in ihrer fcnwenbung üielfad) mit jenen überein. 3m allgemeinen finb fie oon jenen baburdj
unterf (hieben, bafo fie ben begriff be« SkrbS alö etwa« Öeftebenbe* beaeidjncn, mebr ob
einen ^uftanb unb ein 9$ erhält niö beim al« eine eigentliche £>anblung, mebr neu-
tral unb intranfttio als aftiu unb traufitio. eo beifet motio ba« bewegen eine«
anbern ©egenitanbe«, tnotm bie Sewegung al« ^uftanb eine« bewegten C&egenftanbe«; statin
ba« Stehen, staim ber ^uftanb; positiv ba« Stellen, positus bie Stellung. Slbcr tiefet
llnterfdjieb ift ^äuftg oernadjläffigt, fo bafj j. ^luifdjcn amsensio unb ron.se>»«*«, digressio
unb digressus, polio unb potus, concur.Ho unb coneursus, lanae defectio unb defeclus,
dominatio unb dominatus faum ein Untetfd)icb ift. 5f*ct einigen Wörtern hat jebod) ber
Webraud) bie 3?ebeutungen oon einnnber ftreng gefdjiebcn (cf. quaadio unb quaestus, am-
bitio unb ambitus). — Nebenbei mag barauf ijingewiefcn werben, baß nur bic allergcbräud)-
lidjfien biefer iBcrbalfubftantioa auf us alle tfafu« bilben (5. sensus), toäbicnb bie übrigen
nur einzelne Äafu« (bei. ben 9lbl. unb 9lcc. Sing ) unb nur wenige ben 2>at. Sing., ben
©en., Tat. unb «bl. %\\xx. bilbeu.
Slnm. 3. „ 33 c f d) ä f t i g u n g mit ben © i f f c n f d) a f t e n " bei&t Utteranm shuliittn, nid)t
occupatio (= Seftfaäftigung be« Staatömanne«, politifdjc Xbätigrcit).
169.1) Qnid multi libri collecti (ja nid)t magna collectio librorum!) tibi prosunt,
msi iis utare? 2) Medea profuga domo membra parvi fratris passim
dispersit, ut eorum collectio („ba§ bammeln") patrem insequentern remo-
raretur. 3) Non uno loco Cicero monet oratoris permultum interesse ad
aptam collocationem dispositionemque verborum animnm attendere.
4) Milites locum suum aegre tenuerunt. 5) Milites loco alieno conflixe-
runt. 6) Inventio huius machinae magni sane ingenii acuminis fnit.
7) Pulvis pyrius a Bertholdo Schwarzio inventus esse dicitur. 8) Cati-
lina artificio simulationis et dissimulationis eruditissimus fuit. 9) Pro-
missa solvito. 10) Exercitus devictus salutem fuga petivit. 11) Salutem
mihi reperio nullam ob. conservatio mihi adempta est omnis. 12) Cice-
roni conservatio rei publicae cordi fuit 13) Massilia a Phocaeensibus
condita est. 14) Salus civium in legibus maxime institutisque publicis
Digitized by G
170-171.
— 124 —
posita est. lft) Postulata tua repudio atque aspernor. 16) Bomani Pyrrhi
postiilatis (= condicionibus a Pyrrho latis) non cesserunt 17) Arrno
p. Chr. millesimo octingentesimo duodecimo Russi impetum Napoleonis
vastatione omnium regionum, per quas hostibus profioiscendum erat,
irritum reddere ant impedire conati sunt 18) Per campos Mesopotamiae
olim feracis8im08 vastitas nunc est. 19) Tota urbs resonavit lamentationi-
bus mulierum. 20) Nulla mea culpa in calamitatem et miseriam incidi.
21) Qnantula sunt opera hominum! 22) Labore peracto requies iucunda
est. 23) Celeri profectione periculum effugimus. 24) Enuntiatio sensum
(ob. cogitatum) est verbis expressum. 25) Demosthenes omnes cogita-
tiones ad conservationem patriae intendit. 26) Cecropem Aegyptium
ex Saitarum urbe (ob. Aegyptium et Saitam) fuisse memoriae prodituin
est. 27) Romani traditionem perfugarum (= ut perfugae traderentur)
postulaverunt
170. Xie Ximinuttönotnlna (Subft. unb fcbj.) bellten nid)t nur fd)lcd)ttt)eg eine ©er Hein«;
ruug btö Stammwortes, fonbern b rüden oft aud) 3Srt'^'c^» SBofjlgcfallcn unb
1* i c b c au«, 99. Iectaln8 ,,ba« liebe ®ett", libellas „ein nette« Shid)", nant. bei Slnrcbm
(mea Tnlliola, matercula, mi ocolle, filiola), — ober ba§ 3icrlidje un0 ©efünftelte
(Stoicorum contortalae quaedara et minutae conclusiunculae „rcd)t fein gebrcd)felte unb
artig sugefpttitc Sdjlüffe"), — ober fef)r Ijäufig, mit ober otme Tronic, ba« Äletnlidbf,
•8 i) w ii (l) l i rfj c , 6 r b ä r m I i d) e , 93 e r ä d) 1 1 i d) e (mercedula addacti „armfeligen Siobnc*
wegen", legiuneula „eine armfeligc l'egion", nos homuneuli „mir armen 9J(enfd)cn"f mulier-
culae „fentimentalc grauen", ille acriculus senex Zeno „jener flcine §iOfopf", palliolara
,,unfd)cinbare« («cioanb", regiae virgines nt tonatriculae „gemeine ©artfrafrermnm", can-
ponula „eine erbßrmlid)e Äneipc", nummulis aeeeptis „für elenbc« 9Rctafl", librarioli „arm,
feiige Sfribenten", Graeculi homines „bie guten feutdjen in ©ricdjenlnnb", urbani malevo-
lorum sr rmunculi „boäljafter Stabtflatfd)", negotium Graeculam „ed)t aricd)ifd)", recrean-
dae vocalae causa „um fein biödjen Stimme nriebcr()cr£uftellen", vidi ego tuam lacrimulam
„Srofobiletbjäne", alieni facinoris munusculum non repudiaverunt „fie tuiefeu ba« üjncn
burd) frembe« SJerbredjcn $ufallenbc ^rofitdjen nid)t oon ber §anb").
170b. ÜJcntirtie \iifatninrnncfrtt,fc Subftantiba werben im Matcinifdjen au*gcbriidt:
1. burd) ein einfadjed ©ubftantio: civitas SBürgcrrcdjt, ©ürgerftanb, navigatio See
reife, actas VcbenSalter, ligna $oIjfd)eite, pudor (Sbjgcfüt)! ic.
2. burd) ein S ubftantio mit einem ©enitio: rex Persaram 1?ctferfönig, proditio
patriae SteterlanbSoerrat, pacis condiciones ftriebeuSbcbingungcn, ias gentium «ölfer
red)t, cupiditas vivendi VebenSluft ?c.
3. burd) ein Subitantio mit einem 91 bjcftiö (cf. 198, h): domus regia «öni^
palaft, bellum civile ©ürgerfrieg ;c.
4. burd) fubftant. ftenbiabnoin (cf. 190): aestus febrisque 5icbcrf)inc, vi atque armis
mit SBaffcngewalt ;c.
5. (feiten) burd) ein Subftantio mit einem <J5rapofitionalauöbrurf (cf. 13):
pietas in parentes ftinbeSliebc, signa ex aere Cfr^bilber K.
171. $ie JHömer, meldje ifjre Sprarfjc mit bem SBewu&tfcin römifdjer ©ürbc gebraudjtcn, bejonba*
bie JKcbncr unb fciftorifcr, waren cntfdjiebcnc fteinbe aller grcmDwdrtcr unb fdjeuten ftd), ohne
vJ?ot ein ©ort felbft au« ber nalje oerwanbten gricdiifdjen Spradjc ju cntlcfjnen; fie fudjten
oiclmebr auf irgenb eine Steife einen (Srfafe für baö ftrembwort JU fdjaffen. grcilid) mar bie«
nidjt immer möglid), ba baS Vateinifay für eine 5Wengc oon pb/ilofopbifa^en unb tedjnifa^en Wu4-
brürfen gar fein entfpredjenbe« 23ort fjatte. 3n biefem g^Ue bat aud) (£icero, burd) bie 9iot gc=
.Voungen, gricd)ifd)e ®eäeid)nuugen genommen, bicfclbcn aber meiften« aud) mit gricd)ifd)cn Sudt
ftaben geid)rieben. gerner bat berfelbe in t>crtraulid)en ©riefen bei fd)er$t)aftcr ober pifantcr
6d)reibmeifc gried)ifd)e Sörter ober gan^e JHebenSarten ^ugelaffen, aber nur |H bem 3n>ede, u"1
ben fiefer aufzuheitern ober ioof)l gar fein Sadjen ju erregen, loie ja aud) mir nod) lni:t-,utr.
in launigen ©riefen ober mi^igen Sdjriftcn oft 9{ebcn3artcn ober gan^e Stellen au« einer frem-
ben Sprad)c nebmen, um baburd) ^u crfjeitcnt ober anjurcgeiu Slber abgefe^en oon biefen eigene
Digitized by Google
- 125 — 172—174.
tümlid>en SKltten ift für jeben, rocldjet fiatein fdjreibt, als 9tcgcl ^In^ufteüen : „Sermeibe,
roenn cd irgcnb möglich ift, bcn ©ebraud) griechifcber ©brter, benn biefelbcn
entftetlen bcn lateinifdien Stil". 93ergl. bic «Warnung üuintilian« (8, 1, 2): Non alienum est
admonere, ut sint quam minime peregrina et externa ; qnare si fieri potest, et verba
omnia et vox hnins alumnum urbis oleant, ut oratio Romana plane videatnr, non
civitate donata. Gebrauche alfo 3. 3?. nidjt praxis, oligarchia, ochlocratia, democratia,
demagogus, phantasia, theoria, systema, raethodus, phrasis, symmetria, clima, enthusias-
mus, rhythmns, chronologia, harmonia, mythus, mythologia, oda etc. — 93ead)te bie
"Äußerung, roeldje Gicero bem SJrutuS gegenüber ausbricht (Tusc. 1, 15): Dicam, si potero,
Latine\ scis enim me Graece loqni in Latino sermone non plus solere quam in Graeco
Latine.
Änm. öS öerftebt ftdj Don fclbft, bafj man folebe urfprünglicb griecbifd)c SBörter, roelcbe fid) in
bie lateinifd)e Sprache ööflig eingebürgert haben, ohne )$ebcnfeu anroenben fann, 3. SB.
tragoedia, tyrannus, epigramma. bibliotheca, Stadium, poema, philosophia, rhetor,
heros, aenigma, poesia, thesaurus, musica, historia, astrologia, athleta, scaena, dialo-
gus, theatrum, syllaba etc.
172. Adimantus (ber Diphthong et fommt nur in ber 3»tcneftion hei ober heia Dor); Aegae;
Aepia ober Aepea; Croesus (ja nicht Kroesns!); Ceramicus; Phoenice ober Phoenlca
„Homeien"; Ptolomaeus; Maia; Phaedo; Phido; Uüxes ($u meiben Ulysses; unjiiläffig
Odysseus); Hercules; Iuventas (jo nid)t Hebe!); mare Aegaeum (nid)t Aegeum); Coeus;
Iuno (ja nicht Hera!); Neptunus; Pluto; Minerva; Parcae; Mercurius; Tellus; Victoria;
Pudicitia; Varro; Clytaemestra ober Clytemestra; Quirinus ; Areopagus ober Ariopagus
(ober Areus pagus, Anus pagus; aber fletS Areopagitae); Furiao; Somnus; Proserpina;
Ceres; Aurora; Vesta; Venus; Diana; Fortuna; Gratiae; Luna; Bacchus ober Liber;
Poblius; Quintus; Servius; Kaeso; Vercingetorix; Aequi; Aventinus mons; Bellona;
Aegos flumen; Tyndaridae; Aesculapius; Ligures; Pollux; — Teucer (bie grtechifd)en
Sorter auf qos mit oorbergehenbem tfonfonanten eubigen im fiateinifchen meift auf er: Ale-
xander, Meleager, Antipater, Euander, hexameter etc.; SJergil bilbet Euandrus; ftcbenb
ift Codrus, Phaedrus, Hebrus, Cyprus unb fo aud) Petrus); — Perseus als nU)tbologifd)er
Same; aber für ben macebonifchen Äönig ^crfeuS gebraucht ßicero bie ftorm Perses (®en.
Perne, $at. Persi, fcec. Persen, ttbl. Perse u. Persa).
173. a)$er ©en. unb 51 bl. oon nemo fehlen in ber guten s$rofa unb mflffen
burd) bic gormen oon ntdlns erfefct werben; ber $at. tyeißt regelmäßig ne-
mmt, feltener nuUi. — b) Nihil (= nulla res; unflaffifd) nil) bilbet jroar
alle ÄafuS auger bem $at., alfo ben ©en. nihili, ben 2lcc. nihilum (neben
nihü), ben 3lbl. nihilo. 3ebocf) ift p merfen, baß 1) bergen. nihili nur bei
SÖertbeftimmungen OOrfommt in 9ieben«artcn tote nihili esse „nicht« roert fein", nihili
facere „für eine Wutt halten" ; {homo nihili „ein SRcnfd) obneSBerr); — 2) baß ber 31 CC.
faft nur nihil b,eißt, inbem bie gorm nihilum nur in SJerbinbung mit <|k(ipo*
fttionen unb nur in geroiffen Lebensarten oorfommt, j. ». in nihilum reeidert
(oreidere) „in ein WidjtS jerfaffen", ad nihilum venire „$u nidjtö roerben"; ad nihil um red-
igere „auf ein Sticht« rebujieren, $unichtc machen"; in nihilum interire; — 3) baß ber
21 bl. nihilo nur oorfommt: a) jur 93eftimmung be3 SßerteS unb *ßreife$, roie
nihilo emere, ß) al§ Abi. mensurae beim ^omparatiü, roie nihilo minus = nihilo
»etius, nihilo plus, nihilo divilior, y) in einigen 9leben3arten, roie pro nihilo putare,
ex nihilo oriri, de nihilo nihil fit. aßen anbem gällen ift nulla res ju nehmen,
V ,."Jtad) nid)t3 a(-3 nad) Sab begierig" praeter landem nullius rei cupidus; ad nullam
rem utilis; nulla re („burd) nicbtS") commovemini; nulla re privatus sum ,,id) f)abt nid)t3
eingebüfet".
1*4. 1) Instar, ein inbeft. Subftantio, ^eißt urfprünglic^ „(Sbenbilb, ©eftatt", h. 93.
Navis urbis instar habere videtur. Terra quasi puneti instar obtinet. £aupt[ad)lid)
wirb e§ aber für ba§ beutfdje 2tboerb „mie" (= „nacl) 2lrt, fo oiel alt")
genommen, aber nur in Sßerbinbungen, roo e§ al§ 91 om. ober 31 cc. 311 er*
Digitized by Google
175-176. — 126 —
ftärcn ift, 5. Achivi eqaam montis instar aedificaverunt. Hos dies instar esse
vitae puto „biefc Sage adjtc id) einem ganzen Veben gleid)". Plato mihi unus est m.«tar
omniura philosophornm. (Untlaffifd) ift ad instar.)
2) Man« ift a) ein inbeft. ©ubftantiu „ber borgen, bie grüfje^ u>eld)e$ nur
al$ 9tom., 51CC. Unb 3tbl. gebraust lt>irb, $. Clarnm /«an« fenestras intrat.
Multo mane „f rüfmtorgend" ; a mane usque ad vespernm; ad ipsum tnane „bie- an
ben bellen, lid)ten borgen"; — b) ein SlböCtb „früb,, frÜb,morgen3", 3. Hodie
mane, hodierno die tnane, cras »innr, postridie mane, eo die mane, bene mane
„febj früt)c", >««ne est „ti ift nod) ftiibc".
3) Pondo ift eigentlich ein 21 bl. = „an ©eroidjt, bent ©enridjte naa?", j.
Exercitas dictatori coronam auream libram pondo decrevit. Q£§ ftefyt aber att§er:
bem al§ inbefl. (Subftantin bei 3^1wörtern für jeben tfafuS in ber
33ebeutung „s$f Unb * = Hbra, j. ». Auri qainque pondo abstaUt Corona anrea
pondo dneentnm (= dneentornm). Patera ex qainque pondo anri facta. Torques
aureus duo pondo.
4) Sponte, ber 9lbl. non bem ungebräudjlidjen spons, in ber 53ebeutung „auf
eintrieb, naa^ @ntfd)lufj" fommt im beffern fiatein nur mit ben ^ßoffeffio-
pronomen twea, tua, sua, nostra, vestra (unb aliena) oor. erft im naav
flafiifd)cn 3eitolter toirb sponte obne hinzugefügte« ^offefftDpronomen im 6inne non „freh
willig, uon fclbft" (ober mit $in$ufugung eine« ©enitio« im Sinne öon „mit Grlaubnte,
nod) bem SBiDen", j. ©. sponte prineipis) gebraucht. $ftan fagt aber, ba bic tytX-
fon ^emorget)oben werben foÜx regelmäßig mea sponte, tua sponte etc.,
nidt)t sponte mea, sponte tua etc. (Ausnahmen fetten, j. Cic. inv. 2, 80, bodtj
of)nc 9lnftofj, menn bie ^erfon burd) ein jugefctytcS ipse fd)on fjcruorgcljoben ift, 53. Cic.
Sest. 100: Ipsi etiam sjtonte sua contra rem publicam incitantar.) Xcnnmd] ift
ber ©atj: „$)ie Söitroe befannte freitoiüig, einen SÖtetneib gefdjrooren ju
^aben" ju überfetjen: Vidua se peierasse sua sponte professa est (cf. 4<i5.
175. 1) Veteres Aegyptii pyramides montinm instar exstruxerunt. 2) Com-
mentatio tua Latina voluminis instar habet (ob. est). 3) Nonne exilium mor-
tis instar est? 4) Snmmam militum indignationem movit consul se in
castris regis instar esse professus. 5) Heri mane patruelis buus, ut ve-
niam ignoscendi peteret, ad me venit. 6) Veteres patriae amore ad-
dueti sua sponte multa fecerunt, quae nos hodie nostra sponte non fa-
ceremus. 7) Summis itineris difficnltatibus superatis, cum primum Borus-
sorum agmen in hostes ineurreret, Blucherus: Macte virtute estote, in-
quit; novi ego vos, mei Silesii; hodie Gallorum terga videbimus. Cf
28, Knm. 8) Hic capreolus quadraginta trium pondo est. 9) Partim cap-
tivorum caesi sunt, partim sub Corona venierunt Cf. 47, 9lnm. c. 10) Quis-
quis libros Ciceronis oculis percurrerit, facile reperiet, quanti Platonein
quasi quendam deum philosophornm fecerit, quem sibi instar milittm
esse ipse dixit.
17G. 2)cutfd)c (subftantitM faarn im £ateinifd)en oft ganj iura, ober werben bloß bitreb. bie Leutra
ber 3)cmonftratiüöronomina (hnr, id, älud etc.) an gebeut ct. 2)ieä ift befonber* ber gell:
a) bei foldjen Subftanttoen, roelcbc auf einen apöofitionell (alö Soeregefe) nacb, folge» ben
Saty (Acc. c. inf., ut, qaod, JRelatiofaß, inbheftc ftragc) blofj Anbeuten ober oorbereiteit;
b) bei foldjen Subftanttoen, meldje fid) auf ben 3nb,alt eines oorauSgegangenen Sape^
begeben unb beren begriff fid) unjmwibcutig au8 bem 3ufammenf)angc ergiebt.
Soldjc Subftanttoa finb : SBort, ÄuÄförud), iPcmerfung, S3eobacf)tung, Hnfidjt, (fr-
fal)rung, Überzeugung, Urteil, ©ebanfe, ©runbfaft, llmftanb, ^uuft, ib,atfad)e, (freigni»,
Vorfall, SWittcl, 3iel, giudjt, Vorteil, Vorrat, Duelle, (Sigenfdjaft, (irfdjeinung ?c., 3.
Digitized by Google
— 127 - 176
Hoc teneo, nihil divinius esse sapientiä „tdj Ijaltc bic Hnfidjt (Überzeugung, SBefjauptung,
Sabjbeit, ben Gtatnbfafc u. ä.) f eft, bafe". Vitulus e manibus sacrificantium se prori-
puit; id in omen acceptnm „biefcr ©orfaH". Hör unutn spectatis, ut honores
conseqnamini „ibr ucvfolgt nur bicS eine 3«c'r bafi". Ea („foldje ©rünbe, Momente, ZljaU
faeften") affers, qnae nemo non credit. Id („baS £§cma") de qao disputatur. Qeneri
animantium ho* est a natura tributum („ift ber Trieb eingepflanzt"), nt se, vitam
corpusque, tueatur;
c) beim fubftanrtoierten Neutrum ^5 Iura Iis, SB. Longinqna coramemorare „feni-
Iicgcnbe Tinge, SSorfäfle, ©efd)icf|ten" ; in Pompeio samma sunt omnia „alle Gigen-
idwften, ßrforberniffe" ; domestica nosse „bie uatcrlänbifdje G5cfd)id>te" ; multa me movent
„öfele JRücffidjten" ; multa in eo praeclara cognovi „Diele r)errltd)e 3"8C" I magna spec-
tare „boqe 3iele »erfolgen"; quorsum haec tarn mnlta „mo^u biefe weitläufigen Gr*
orterungen uni omnia tribuere „atle (^eivalt"; omnia superare „alle ©dnuierigfeiten". —
Sfmlid) aueb. im Sing.: de suo dare „aus eigenen aJiitteln"; in alieno habitare „auf
frembem @runb unb ^oben" ; in aperto „auf offenem gelbe" u. ä. Cf. 183.
1) Hoc teneo, beatum esse neminem nisi sapi entern. 2) Posidonins
copiose de hoc ipso, nihil esse bonum nisi quod honestum esset, dis-
putavit. 3) Imprimis Druides hoc volebant persnadere, non interire
animas, sed ab aliis post mortem transire ad alios, atque hoc maxime
ad virtutem excitari putabant metu mortis neglecto. 4) Vetus est de
senrra multo facilius divitem quam patrem familias fieri posse. 5) Hoc
libere profiteor, vastnm corpns consilio sapientiaqne carens nihil posse.
6) Hoc insidet in animis hominum fore, nt animi post mortem perma-
neant. 7) Multi id mirantur, quod Hannibal post pugnam Cannensem
non statim Romam sit aggressus. 8) Ecclesia catholica (hoc) praeeepit,
paupertatem virtutem esse sanetam. 9) Hannibal per omnem vitam
hoc unum secutus est (egit, spectavit), ut Romanorum potentiam ex-
tingueret 10) Meis praeeeptis si obtemperaveris, etiam illud assequere,
ut discas laborare cum utilitate. 11) Nnlli operae et labori parcendum
est, ut inveniatur, unde cognoscendae veritati aliquid lucis affundatur.
12) Imperator Maximiiianus I. adulescens, cum rupicapras venaretur,
incantius scandendo eo devenit, unde neque amplius escendere neque
descendendo posset redire. 13) Quaeremus, quomodo superbiae vestrae
modum faciamus. 14) Qui Isocratem maxime admirantur, hoc in eius
snmmis laudibns ferunt, quod verbis solutis numeros adiunxerit. 15) Ma-
gister nobis posuit, de quo subito disputaremus. 16) Saepissime fieri
videmus, ut parentes liberis nimium indulgeant. 17) Hipparchus id
instituisse dicitur, ut carmina Homeri quinto quoque anno Panathenaicis
sollemnibus a rhapsodis recitarentur. 18) Thucydides belli pernicio-
sissimi describere vicissitudines ac conversiones consilium cepit. Quod
(ob. quam rem) ita perfecit, ut de bellicis rebus canere etiam quodam-
modo bellicum diceretur. 19) Quamvis in promptu saepe sit animad-
vertere nihil humanarum rerum certum esse atque diuturnum, plurimi
tarnen mortales, quippe qui fluxa huius vitae bona avidissime appetant,
prorsus illud videntur ignorare. 20) Praeclarum hoc quoque Thrasybuli,
quod reconciliata pace, cum plurimum in civitate posset, legem tulit,
ne quis ante actarum rerum accusaretur neve multaretur. 21) Aristoteles
verissimum illud magistri constanter tenuit, omnes artes habere quod-
dam commune vinculum et quasi cognatione quadam inter se contineri,
idemque hoc summum assecutus est, ut totum litterarum quasi orbem
Digitized by Google
177. — 128 —
non solum mente et cogitatione, verum etiam scriptione complecteretui
22) Sed iam redeo ad ea, unde sum degressus = sed redest, und
aberravit, oratio.
177. a) 1) Sol oriens et occidens diem noctemque conficit. 2) Omnia mala na
scentia facile opprimuntur. Oriens pulvis signum appropinqnantiui
hostium fuit. 3) Ab oppugnanda Neapoli Hannibalem absterruerun
conspecta moenia. 4) Lacedaemoniis nulla res maiori fuit damno quae
disciplina Lycurgi sublata. 5) Nemo laborantem me adiuvit. 6) Aenea
et Antenor Helenae reddendae auctores Semper fuerant 7) Germani
cum ex Aegypto redeuntem gravis morbus tentavit. 8) Caesarea
conspecto Pompei capiti illacrimatum esse constat. 9) Morientes na
consolatur spes immortalitatis. Omnibus gentibus (ob. omnium gen
tium) id commune est, ut, quos vivos magni fecerint, eorum etian
mortuorum aliqua monumenta exstare velint. 10) Moderatio ii
praetermittendis voluptatibus cernitur. 11) Speciem honeste viven-
tium prae vobis fertis. Cf. Speciem tiraentium praebetis „ibj erregt ben 6<^ir
ber fturdjtfamfett". Scripta in existimantiam arbitrium veniunt „in bie $)änbe bei
Äritif*. Omitto levitatem temere assentientium „id) fage nidjtä bon bem ?eid)tfmnt
gcbanfenlofer 3uftlmntunÖ**- Fremitus indignantiam tota curia erat „in ber ganzen
Äurte crfd)ott ba& ©efdjrei ber ßntrüftung". Tarn splendide gestae res vel audacissime
coniectantium spem superabant Jo glfinjenbe (Srfolge überboten bie füfmfie Sermutwng".
Voces exprobrantium „Stimmen be« SJormurfS"; clamor mirantinm „Öefdjrei ber Ser^
nrnnberung". 12) Ubi natus sit Caligula, incertum est propter dissensi-
onem tradentium. Maior esse sol et animus inferentium vim quam
arcentium. 1 3) Omnia quae dixisti nihil sunt nisi somnia vaticinantis
atque insanientis. Per totam urbem clamores paventium audiebantur.
14) Non sine magno labore seditio potuit compesci; verum paulisper
repressa, non in perpetuum compressa fuit vis resistentium. 15) Non
sunt ea bona dicenda, quibus abundantem licet esse miserrimnm.
16) Gomphi primum oppidum Thessaliae est venientibus ab Epiro.
17) Exeunte anno consules magistratu abibant ex legibus se illo
funetos esse iurantes. (Cf. au et) 453).
b) 18) Nihil est, quod deus efficere non possit. Qui rei publicae prae-
sunt, quaecunque agunt, ad utilitatem civium referre debent. UUxes,
ut ad id quod cupiebat venire t, suae domi etiam contumelias ser-
vorum ancillarumque pertulit. $a« Subftontio „3 med" ift in (ul) (juoA nJo,
cupio, pet*, quaero, expeto, specto, sequor, mihi proposui, ago, eonor enthalten .
ruf Ulud quod amplexi sumu*, quod profitemur, quod iusrepimut; „0* cfu||l*ctn*
brüdc" ea quae nwveni sensu»; „ßrjeugniffe bei Äunft" quae arte effieim/t";
„S d) i rf f a U | d) I fi g e* quae fortuna feril u. a. 19) Napoleo, cum bellum Rnssiae
inferre (in) animum induxisset, quidquid habebat virium ad illan*
belli molem contraxit 20) Qui Isocratem maxime admirantur, hoc
in eius summis laudibus ferunt, quod primus verbis solutis numeros
adiunxerit. 21) Asia tarn opima et fertilis est, ut multitudine earum
rerum, quae exportantur, facile omnibus terris antecellat 22) Non
solum quae eximie pulchra sunt, sed etiam quae eximie turpia, do-
minum studia in se convertunt. 23) Hipparchus cum Atheniensinm
urbem exornavit operibus, tum etiam eorum, qui in agris habitabant.
Digitized by Google
— 129 — 177.
animos erudire studuit. 24) Pluris putare, quod utile videatur quam
quod honestum, turpissimum est. Victoribus (= eis, qui viceruut,)
licet imperare, quemadmodum volunt. Quidquid auctoritate possum,
tibi deferam, ut quod velis assequare. 25) De Arione quae memo-
rantur, Novalis, poeta Germanus, poetarum more exoruans huuc iu
modum narrat. 26) Cum bellum Graeciae indiceret Xerxes, animum
tumentem oblitumque, quam caducis rebus confideret, nemo eorum,
qui circa eum erant, non impulit.
c) 27) Aristoteles Orpheum omnino non fuisse docere est conatus. Aller
argumenta, quibus deum esse demonstretur. 28) M\ Curius legatis
Samnitium non aurum habere praeclarum sibi videri dixit, sed iis,
qui haberent aurum, imperare. 29) Tandem captivus parere se volle
contumaciter dixit. 30) Ecquid negas religionem christianam divi-
nitus esse ortam? 31) Demos thenes sibi persuaserat posse fieri, ut
Graeci cum Philippo bellum prospere gererent. 32) Solonem sapien-
tissimum fuisse vel inde apparet, quod in numerum Septem qui vo-
cantur sapientium refertur. 33) Permulti homines vitae inutilia esse
quae dicantur studia humanitatis hodie clamitant. 34) Hannibalem
Alpes superasse atque in Italiam descendisse summa cum trepi-
datione omnium Romae auditum est. 35) Saepenumero accidit, ut
careamus voluptate, qua frui iucundissimum nobis erat (ct. 330 u. 331).
36) Ario nautas, si vim ipsi attulissent, in magnas calamitates ven-
turos vaticinatus est. 37) Keplerum de astrologia egregie meritum
esse posteri satis intellexerunt.
d) 38) Hannibal statim cognovit, quanto in discrimine esset exeroitus
Romanorum. 39) Penitus animis nostris sentimus, quantae nobis sit
turpitudini parere ünperio hominis peregrini, a quo subacti teneamur.
40) Quanto studio Hipparchus amplexus sit poetas, probatur ac
demonstratur familiaritate, qua cum Anacreonte Simonideque fuit
coniunctus. 41) Caesar priucipes Gallorum ad concilium convocavit,
ut et de suis rebus quid vellet ediceret et quibus in se animis illi
essent exploraret 42) Diligenter considerandum est, quid ex quaque
re evenire soleat. Ab initio res quemadmodum gesta sit, quam
brevissime potero, exponam. 43) Roscius non modo Romae non fuit,
sed omnino, quid Romae ageretur, nesciebat propterea, quod ruri
assiduus erat. 44) Caesar vocatis ad se undique mercatoribus tarnen,
quanta esset insulae Britanniae magnitudo, reperire non potuit.
45) Iure licet dicere neminem unquam fuisse mortalium, qui, quam
caducae essent res humanae, non ipse expertus sciret. 46) Acciderunt
quae Demaratus praedixerat, stratusque per totam passim Graeciam
Xerxes intellexit, quantum ab exercitu distaret turba.
tinin. 1. Senn bei einem Verbum $entiendi ober declarandi ein abftrafteS (Subfiantiu
aß Öbjeft (be^ro. al« ©ubjett) fte$t, fo tritt ftatt beSfelbeu foft regelmäßig eine präcife
Umf djreibnng üermittelft be3 Acr. c. inf. ober eine« abhängigen ftragefafceö ein,
j. 99. Plato animos immortales esse („bie Unfterblidjfett ber ©eele") multis argnmentis
docnit Die, quid sentias „fage beine ^Reinung". Qnanta vis amicitae sit = maximara
esse vim amicitae („bie b>i)e »ebeutung ber greunbf^Qft") facile intellegitur. Ab initio
res quemadmodum gesta sit, exponam („ben .^ergong ber Sadje"). Saepe audivistis,
quemadmodum Syracusae a Marcello captae sint „bie ^rt ber (£inna^me üon Surofud".
äRenje, lotein. *<p«itorium. 7. «ufiafle. II. 9
Digitized by Google
178.
Lenitatem meam perpetuam speratis futuram „Hjt rennet auf ble S5cftÄnbtgfelt meinet
Wilbc". Providit fore qaae acciderunt „er faf> baS eintreffen biefer ercianiffe t»rau*u
Quantum profecerim, alii indicent „ba$ l'cai; meiner Seifrungen mögen anbere beut
teilen". — derartige Umfd)reibungen erfrreden fid) ab« <*ud) Q«f fold)e Serben, roeldje mi
Hl, n«, quin u. f. w. fonftruiert werben, j. Ipse, ut quae instituerat observarentor
providit „er felbft wadjte über bie *eobad)rung feiner ©nriduungen".
e) 47) Socrates, cum triginta (tyranni) rem publicam Atheniensinn
tenerent, pedem porta non extulit. 48) Hector nec preeibus patri
nec matris lacrimis deterritus est, quominus certamen cum Achilli
iniret. 49) Contio plausum, cum Ciceronis nomen recitaretn
(= Ciceronis nomine recitato) dedit. 50) Homines improbi, enn
mortem instar e senserunt, timore et sollicitudine afficiuntur. 51) Cun
ea, quae omni tempore fiunt, diligenter consideraveris, nihil nor
in rerum natura fieri cognosces. 52) Aiax, cum sibi persuasissei
dolorem honoris erepti diutius perferre se non posse, manus sibi
attulit. 53) Gravi pugna ad Turonicum commissa Carolus Martellui
impedivit, quominus Arabes longius progrederentur aut Imperium
suum proferrent. 54) Phidias, cum imaginem Minervae faceret, ex
ea, quae ipsius in mente insidebat, specie pulchritudinis eximia qua-
dam duxit similitudinem. 55) Alexander, simulac regno potitus est,
patriam Aristotelis a Philippo cum Thracibus pugnante deletam resti-
tuit et in honorem eins statuam ibi posuit 56) Si nihil haberet
animus hominis nisi ut appeteret aut fugeret, id esset ei commune
cum bestiis.
Änm. 2. Äud) Hb Her bim, bef. pronominale, wie ba*u, baran, batoon, baoor u. a-
miifi'en oft in mräcifer Seife burd) S*erbalumfd)retbung auSgebrutft werben: Id facere
me coegit „er awaug mid) baju". Petivit a me, ut id facerem „et b>t ntid) barunt ge
beten". Persuasi amico rem ita se habere „baoon". Vos moneo, ne istud committatis
„id) warne eud) bauor".
8. «bjeftitm.
178. Senn bei ber 93erbinbung be§ 9lbjeftio8 mit bem ©ubftantio ber ßauptnaef)
bruet be§ ©ebanfenS auf ba8 Slbjcfti» fällt, fo pflegen bie fiateiner eS'
Ijerrjorjuljeben burd) Umformung in« Subftautib. SBenn mir fagen:
„$er Slberglaube. b,at ftd) fd)on frfil) ber frJ)n>ad)en 9Henfdjen bemächtigt", fo
ftetjt frfjiu ad) £u bem #auptgebanfen in faufalem Skrfjäftnte : ber Aberglaube
ljätte ber SHenfcfyen nid)t mächtig werben fönnen, wenn fte nid)t fd&road) mären.
3)iefe 2Btd)ttgfeit be3 „fd^roar^" für ben ganjen ©ebanfen wirb burd) sÄn=
roenbung be§ ©ubftantio§ anerkannt: Superstitio hominum imbecittitatm
occupavit <£benfo ift e$ in 93ejug auf ben uorgelegten Safc Aar, ba§ ber
Sßorjug, ben bie S)eutfd)en oor ben Römern Ratten, titelt in ben Äörpern,
fonbern in ber ©röfje ber Hörper lag. — 1) Videsne, ut Milo bracchimm
robore nimis fretus perierit? 2) Eae aves, quae in orbe medio na-
scuntur, suatntate vocum et eae, quae in torridis regionibus sunt, spien-
dore pennarum excellunt. 3) Cave credas felicitatem hominum positam
esse in magnitudine dwitiarum. 4) Laudent alii vitam urbanam: ego
nulla re magis delector quam otio et tranquillitate ruris. 5) Pythagoras,
postquam sedem Crotone collocavit, vitae integritate dicendique gravitate
animos omnium qui audiebaut brevi sibi conciliavit plebemque ad
Digitized by Google
— 131 —
179.
luxuriam prolapsam auctoritate sua ad vitoe temperantiam revocavit
6) Lepores a canibus se defendere non possunt nisi velocitate pedum.
7) Milites saevitia atque cnidelitate ducis exacerbati seditionem mo-
verunt nec aut templorum sanctitati aut mulierum imbecillitati peper-
cenmt. 8) Dubito, opesne Atheniensium magis calliditate Themistoclis
quam probitate Aristidis sint aactae. 9) Ingrati profecto est fortunae
temeritati tribuere, quod manifestissima divinae providentiae documenta
habeat 10) Poetae tragici Ulixem simulatione amentiae militiam subter-
fagere voluisse insimulant. 11) Non solum mbtilitas animi atque soUertia
Aiaci deerat, sed etiam corporis immanitas (ob. moles) retardabat celeri-
tatem. 12) Ad Salamina cum plnrimi Graeoi hortarentur, ut auain
qnisqne domnm discederent, Themistocles consilio et arte mauere eos
coegit. 13) Quisquis litteris ita se dedere voluerit, ut id non sine ali-
qua utilitate neque ob inanem famam fecisse videatur, non magis
discendi assiduitatem reformidare quam cogitandi diligentia debet defa-
tigari. 14) Quis sanus probabit sententiam Democriti, qui hanc omnem
de8criptionem siderum atque hunc tantum caeli ornatum effectum esse
dixit ex corporibus huc (et) iliuc cursitantibus? _ Cf. auch Hoc vero est,
quod ferri non potest, si in hanc calamitatem venit propter praediorum bonitalem et
muitüudinem („locgen feiner oielen toerrüoUen fianbgüter"). In hae tanta rarietate studiorum
consensus esse non potest („bei fo oerfd)iebenen 9?eigungen").
?lnm. 3Mefer Sprachgebrauch ift befonbcrö für ben gall $u beachten, wo jtoei Slbjctrioa, oon
benen baä eine ba§ anbcre ftrigert, aftjnbetifch äufammentreffen, a. „WH lauten
idjmäfjenben Sorten" magna cum contumelia verborum; „bie feierlichen jährlichen
©piele" celebritas ladorum anniversariorum ; „biefe wenigen faft waffeulofen Ärieger"
haec paucitaa militum paene inermium , wba$ gan$e zahlreich oerfammelte ©riedjenlanb"
totins Graeciae celebritas; „berfelbe meiröerbrcitete Stuf" eadem famae celebritas; „fo
Diele glücflicrje 3ahre" tot annorum felicitas ; „in folcbcn fdjlechten 3eiten" in tanta tem-
pornm iniquitate; „ber unerträgliche abfctjeitlidje Geniel)" odoris intolerabilis foeditas;
„oon einer langen gefährlichen Äranfheit geuefen" ex longinquitate gravissimi morbi
recreari; „ein betounberungStoürbig gro&eö SBobhoouen" adrairabilis quaedam bene-
volentiae magnitudo. „$ie Wenge ergofe ftd) über ba8 Vanb toie ein gro&e3 n>ogenbe$
9J?eci" tanqnam ingentis maris Ductus.
179. %tx fiateincr fügt ju Eigennamen nur foldje Äbjfftiüa, bie enhoeber $ur SJerooüftänbigung
be« 9iamen3 bienen, inbem fte gerabeju einen SB ein amen bilben (j. 99. Scipio maior, Scipio
Afrieanus minor, Salla Felix, Cato Sapiens, Carthago nora „Weufarthago", Crassus
Dives, Alexander Magnus), ober bie fein fiob nnb feinen Jabel in fid) fchliefcen (5. 93.
Gallia omni*, Iota Asia, Athenae solae). dagegen werben in ber guten %vo\a lobenbe unb
tabelnbe fcbjeftioa faft nie unmittelbar ju bem (Eigennamen gefügt, fonbern entroeber mit
einem paffenben Slppellatfoum wie homo, rir, urbs, insula, rex, virgo etc. Oerbunben, fo
bafe eine »ppofition entfteht, ober ba8 Pronomen itU „jener befannte" (238, «um. 3)
wirb ju bem flbjeftto gefügt (meift jtoifchen ba3 Slbj. unb ben Eigennamen eingefchoben).
2Ufo fyeifjt „ber weife ©ofrateS" Socrates, homo sapientissimus ober So-
crates ille sapientissimus. (Sbenfo: Ulixes, homo callidissimus ober calli-
dissimus ille Ulixes; Plutarchus, auetor certissimus (integerrimus, locu-
pletissimus); Corinthus, urbs clarissima ober Corinthus illa clarissima.
2^3 Äbjeftio fteht m biefem Salle meiftcnS im (Superlatio; ber v-ßofitio ftnbet ftd) nur au3*
nahm^toeife ( j. 93. Flavias, bonestns et ornatus eques Romanos), gewöhnlich nur oon
Denjenigen Slbjefttoen, bie an fid) fthon eine fuoerlatioc Stfebeutung b>&en, wie singtdaru, prae-
tipuus, eximüu, dirimts 8. Cato, homo summns et singnlaris). 3nbc« fann t$ oor-
fommen, bag ein ^ofitio mehr £ob ober Jabel enthält alc* ber ©uoerlatio, meld)er oft nur eine
blofj äußerliche $orm beS £obe3 ober Jabeid ift; alfo ift fortis vir oft mehr ald vir
fortiflsimas. — 2) Socratem nihil unquam praemii ab ullo diseipulo suo,
9*
Digitized by Google
180. - 132 —
ne a divitissimo illo Aloibiade quidem accepisse constat. 3) Tiberin»
ille crudelissimus et avarissimus cum magno omnium gaudio mortuus
est anno imperii vicesimo tertio. 4) Officina Volcani sub Aetna, monte
ignium evomente, erat. 5) Athenienses multos homines doctos a Ptolo-
maeo Physcone, rege saevissimo, expulsos benignisgiine et receperunt et
aluerunt. 6) Romani veriti, ne forte Qallis, hominibus bellioosissimis
libertatisque amantissimis, brevi occasio daretur deficiendi, duas colonias
in fines eorum deduxerant sperantes fore, ut eos facilius coercerent.
7) Galli impetu vehementi in agrum Komanum facto multos homines,
in quibus tresviros ipsos, Mutinam in oppidum munitissimum
pulerunt. 8) Valerius, vir lenissimus ac popularis, dictator dictus sena-
toribus persuadere est conatus, ut condicionem plebis levarent; sed ea
rogatio repudiata est.
9lnm. 1. tiefer @ebraud) erftredt fidj übrigen« nic^t bIofc ouf Gigennamen, fonbern be$nt fidj
aud) auf anbere $erfonenbeaeid)mn;gen au8, menn eine für ba8 gan^e SBefen berfelben
d)arafteriftifd)c Seite fjeruorgef)oben werben fofl, SB. Consulatam rettulisti ad patrem
tnum, fortissimum vi r um „beinen mannhaften «Bater'1 ; fortissimum patrem mürbe blofi
Derjenige fein, ber feine 2Hannt)aftigfett alö SJater botKünt. Templa deorum, quae nostri
majores, religiosissimi mortale«, fecerunt „unfere fo gotte§fürd)ttgen SBorfafcrcn". Quid
faceret mater, mulier infirmissima ? „bie [d)road)e SKutter". Ibi Craasus amisit filium.
adulescentem fortissimum „feinen ^elbemnütigen Sofm".
9tnm. 2. 3m «riefftile unb in ber familiären 9iebe ftnben fid) nidit feiten Ausnahmen,
j. S3. Suavissimus Cicero. Dulcissime Attice. Cum tuo Servio iueundissimo. ©0
aber in guter $rofa fid) Serbinbungen finben wie: ferox Tullia (Liv. 1, 46, 6), stultissime
Aeeta (Cic. Tusc. 3, 26), doctus Hesiodus (Cic. Cat. m. 54), omnium perfidiosissimus
Marius (Cic. nat. d. 3, 80), foü eine für bo« ffiefen beö ©gennamen« djarafteriftifdK unb
uon bcmfelben gemifferma&en un$crtrennlid)e Cigenfdjaft bcjeirfjnet merben. CC aud): Cic.
Brut 213; Pis. 27; Sali. Jug. 102, 5.
180. Die ©ubftatitiöimmG Der »DJeftiOa (unb ^artieipien) ift im fiateinifdjen
— fd^on wegen be$ febjenben 2trtifelS — minber gebräudjUd) al§ im
3)eutfdE)en; fte finbet nur bann ftatt, roenn au8 bem begriffe ber kbjeftioa ober
auS ber ganzen Söortuerbinbung Ieidjt unb beutlid) erfe^en werben fann, baß
baS Hbjeftio eine <ßerfon ober Sadje mit ber burd) ba$ ^bjeftin bejeidjneten
(Stgenfdjaft auSbrücft. $ie $)eutlid)feit erforbert fe^r oft, bei Seaeidmung oon
v$erfonen homo, bei SBejeicfynung uon (Sorten res ju bem Sbjeftin ju fügen,
wo ber £eutfdje fd)led)trocg ein fubftanrinierteS Slbjeftio gebraust.
1. handle SIbjcfttoa finb uoflftänbig $u 3ubftaiitibrn geworben:
a) ^rrfonennamen (männlidje unb mciblid)e), mie amicus (amica), inimicus (inimica),
adrersarius (adrersaria), eognatus {cognata), affinis, aequalis, senex, fnmüiari»,
propinquws, aemulus, soc i'im, ricinus, sodalitt, iuvenut, adulescens, rusticus, mortalis,
sapiens u. a.;
b) 2nd]ttameu, mie patria (sc. terra) „SJaterlanb", dextra u. nnistra (sc. manos);
statira, aestiva, hiberna (sc castra); bonum ,,ba« @ut\ malum „ba8 Übel", «"»»/«
wba« ©leidjni«", insigne „ba8 &t\tyn", commodum „Vorteil*, incommodum „9ia(&trir,
publicum „£ffentlid)feit, Staatseigentum", extremum „ßnbe", inane „bie Seerc",
commune „bie ©emeinbe", contrarium „ba8 ©egenteil", rectum, deeorum, honedum
u. a. Cf. aud) 551, 3, h.
2) ^m Masc. Plur. merben bie Slbjeftioa bann fubftanrioiert, roenn eine ganje
klaffe, ein gefd)(offener ©tanb uon ^Jerfonen bejeidjnet roirb, wie pau-
peres „bie Firmen", docti, indoäi, probi, improbi, divites, pauperes, periti,
imperiti, mortales, summt atque infimi, Pompeiani, Sttttani, urbani, &
mores u. f. ro. 2(ud) in ben obliquen ÄafuS ift biefer Plural gewöhn*
lid)/ j. Doetomm est ista consuetudo. Nisi in bonis amicitia esse non potest.
Digitized by Google
— 133
180.
Quid est tarn commune quam spiritns rivis, terra mortuis, mare fluctuantibus, litns
eiectis ? Medici leviter aegrotantes leniter carant. Secernant im probt se a bonis.
Snm. 1. 3>q8 Partie. $rflf. toirb im 6ing. roic im ^3 luv. üiclfadj fubftantioiert, jcbod) faft
nur in ben obliquen $afu3, Iacet corpus domiientis nt mortui. Nihil est
magnnm somnianti. Levitas fernere assentientium (cf. 177, a, 11 — 13). Clamor in-
dignan/ium. Multae bestiae insertantes („ihre Verfolger") odoris intolerabili foeditate
depellunt. Aber man oermeibe e«, ein allemftehcnbc« $ortic. $räf. al« Gubjeft in einem
Sa&e $u oerroenben; man fage alfo nicht amans amatur „ber Üiebenbc wirb mieber geliebt",
ionbern qui amat, amatur. Cf. 440, 9lnm. 1. — $c : Partie, ^crf. $aff. wirb im
iMural nidjt feiten (im Singular fjödjft uereinjelt, faft nur in bem SBorte mortuus „ber
lote") fubftanthnert, j. 33. deleoti „bie 3!u8crlcfcnen, victi, damnati, caesi, evocati u. ä.,
;y 93. Armati in praesidiis collocabuntur ; in ea tabula nomina ciritate donatorttm
incisa erant ; pacati ac soeii. Stber man hüte fid), beutfebe Partie ^erf. Sßaff., wenn fic
für baä im $eutfcbcn fehlcnbe Partie, $räf. $aff. gebraucht werben, wie „bie ©eliebten, bie
belagerten, bie SJeradjtetcn, bie Verfolgten, bie Seooraugten" u. f. w., burdj ein fub=
ftanttuierte« ^Jarticip ju überfein, ba bod) in biefem ftallc ein Stelatiüfafe anjuwenben ift
99. „2>ie Scradjteten fönnen oft fdjaben" qui contemnuntur, saepe nocere possunt,
„Die in ber 33urg belagerten mad)ten oft 21u8fällew qui in arce obsidebantur, eruptiones
saepe fecerunt Cf. aber Liv. 5, 42, 1 u. 23, 19, 4).
$nm. 2. 3u fubftantioierten männlichen ?lbjefHt>cn im Sßlur. fönnen aI3 Attribute im all-
gemeinen nur foldje Slbjeftioa, ^ronomtna unb tfatjlmörtcr treten, weldje nidjt einen 2eil
ober ©rab, fonbern einen auf bie ganje Oattung bejfiglidjen 3"f<u) enthalten; man fann
btäbalb wohl fagen omnes improbi, reliqui divites, ceteri improbi, mei in vidi „meine
Weiber", reteres Uli sapientes, aber nidjt gut multi docti (ftatt multi homines docti
ober multi et ei docti), nidjt magni docti (ftatt doctissimi ober homines doctissimi;
cf. jebod) Cic. Tu sc. 3, 57; Söst. 139; Caecin. 26 u. a.). Serbinbungen wie doctissimi
veteres, patientes paaperes u. a. ftnb feiten. Überhaupt fuge man, wenn nidjt eine gan^c
Älaff« Don ^ierfonen, fonbern nur einzelne mit geiüiffen Gigcnfdjaften begabte ^Jerjonen
bezeichnet werben foUen, nomine* (refp. riri) ju bem ?lbj. Sllfo: gab ©elchrte, welche . . .*
fuerunt homines docti, qui . . .; „iaj fcime SReidje, weldje . . novi homines dicites, qui . . .
Sluänahmen bilben bie häufigen SluSbriide multi boni „titele Patrioten", multi nobiles,
plurimi mortales (cf. 186.)
3. %<& Masc. Sing, ber Slbjeftina wirb nur bann fubftantioiert, wenn e$ f ol*
leftioif cf) ftety. 31m tjäuftgften pnbet fief) fo ber Gen. qualit. in SJerbinbung
mit esse, fieri unb videri, j. ©. Fortis est labores ferre. Constantis est non per-
turbari in rebus arduis. In tranquillo tempestatem adversam optare dementis vi-
detur. — $ic übrigen ÄafuS fommen im gangen nur feiten al§ <Sub|t. nor,
^. 53. Probut in viel et nemini. Iracundus non Semper iratus est. Aegro adhibetur
medicina. Parcitur inernti. Iacet corpus dormientis nt mortui. Indignnm est a pari
▼inci aut iuperiore, indignius ab inferiore aut hitmüiore. Eruditio libero digna. Bene-
ficia tribuantur vel ignoto. Plurimum in faciendo interest inter doetttm et rudern.
3m allgemeinen $ieht ber fiatetner eS üor, in biefem Salle ba3 ?lbj. mit humo (vir) ^u oer*
binben ober e* in ben "ißlural ju fe^en. — 3)ie 9lbjeftioa oon S3ölfemamcn (Adiertira
gentilicia) toerben in allen ttafuö bann fubftantioier^ menn biefelben eine ftppofition bilben,
9. Miltiades Atheniensis, Epaminondas Thebanus. $ßeun aber bie beutfehen \Huc-^
brüde „ein 9t 3m er, ein ©rieche, ein $eutfcber" u. ä. bie nationale Gigentümlidj^
feit beS SSoirc« (befonberS anbem Sölfern gegenüber) heroorljeben, miiffcn fic im Üateinifdjen
ftetö burdj homo Romanus, homo Graecus, homo Germanus auägebriidt toerben, ^. 33.
Non maior honor Romano dumtaxat Immini contingere poterat triumpho. Nunc
denique ineipiunt credere fuisse homines Romanos hac quondam oontinentia. Ho-
minibxu GaJlis prae magnitndine corporum snorum brevitas nostra contemptui est.
Hoc indignum est Thebano homine, Cic. div. 2, 5; n. d. 1, 91; ad Att 10, 8, 2;
(cf. jebodj Cic. n. d. 1, 82; Verr. 5, 84). Cf. audj 155, 2.
$nm. 3. 9Rit einem anbern Äbj. fann ein foldjcr fubftantiüicrter Singular nur bann uer*
bunben werben, wenn ftdj ba8 SJerljältnid beiber ^u cinanber auö bem ^ufamnicnbancje f|ar
berau^fteOt, wie: Non de improbo, sed de callido improbo quaerimus. Nihil insipiente
fortunato intolerabilius fieri potest. Fortis aegroti est medicinam aeeipere. — Cf.
auch 280 u. 283.
4. $)a3 fubftantinierte 9?cutrum Sinrj., roetdjeö ba§ burc^ ba§ tKbj. ^Bejeia^netc
Digitized by GÖOgle
181.
— 134 —
als ab ft rotten begriff bjnftetlt, nritb ooraugSroeife oon Slbjefttüen bei
2. 35efl mat ton gebraucht. <£$ ftefjt :
a) b,aufig im 9t om. unb 3lcc. (cf. 181). SWcrfe befonberö bie 9?cben*arten : refa*
est wc8 ift ein alted (Spridiroort, c8 ift eine alte ©efdjiajte"; reruw dic«re (profiieri) „bie
Satirbeit fagen (etngefieJjen)"; falsum sentire (dicere, scribere, iudicare) „choaS Solide
bentnt (fagen, (abreiben, urteilen)"; gratum (gratius, gratusimum) facert alicai „jeuianbcni
einen großen (größeren, größten) ®ef allen tbun" ; certum scire (cognoscere, reperire) „etwa?
SidjereS nüffen (erfahren, ermitteln)"; magnum dir er e {facere) „etioaS 0*rofee$ fagen (thuni";
integrum sibi restrvart „fidj freie f>anb erhalten";
b) cjaufig als partitioer ober objeftioer ©en. (»ort Slbjeftioen ber 2.
k 93. Nihil nori, aliqaid boni (cf. 80); Studium veri; lex est recti praeeeptio prari-
que depulsio; feiten tttS $at. ober 21 bl., h. 93. üW*o asaentiri; parvo unb mm-
nf'mo content us ; quid optimo melius cogitari potest?
c) rjäufig in proportionalen 91u$brücfen (cf. 183).
9lnm. 4. Wur feiten toirb ein Pronomen ober 9Cbj efttts \u einem fubftantioicrtcn Neu-
trum im 6ing. gefügt, 93. Hoc praeclarum ; illud brevt vitae reliquum ; illud restruvi
beatum et aeternum; quidquid herbidi terreni erat „grafige« Grbreicb" (Liv. 23, 19,
14); in infinit» inani; ex omni reiiquo. Cf. 12, a; 184, ftnm. 1.
9lnm. n. 2)eutfd)e fubftantioierte 9ieurr. 9lbj. mit abhängigem ©en. in ftuöbrüden mie: „ba4
Äränfenb« beincr JHebe, baö Unmenfdjlia)« einer folgen Untbat, baö SBürbeooIIe biefe« §e
banfen«, ba* ?(bgcfd)marfte einer ©ehauptung, ba* C»räfelid)c ber 3#at, baS Grfmbene ber
Uneigcnnu^igfeitM u. f. n>. fmb im i'atcinifdjen mit Slntoenbung eine* abftraften 6nbft.
u« überfefren: acerbitas orationis tuae, tanti facinoris immanitas, dignitas (graritasi
huius sententiae, absurditas dicti, atrocitas rei, granditas abstinentiae. Laus facti
„ba* fiöblicbe ber Ibat"; invidia huius nominis „baS ©einige biefe4 tarnen«": nullam
comitatem sermonis habere „niebtö ftrcunbltdjeS in feiner ltnterbaltung linbcn".
5. $)a£ fubftantioierte Neutrum $lur. fommt am ^äuftgften im in om. unb
21 cc. cor, weil bie gorm be$ 9fteutrum§ bjer am beutlidjften ertennbar tfi,
unb &roar in allen Geminationen unb 93ergleid)ung§graben, um fonfrete
(Sinjel^eiten be3 abjeftioiferjen SegriffS $u bejeidmen (cf. 181), $. ©. Praeterita,
praesentia, futura, ambigua; plura appetere, summa assequi, uni omnia tribuere,
magna spectare, longinqua commemorare, minima curare, ad altiora tendere; per
ardua proficisci; multa ex aliquo quaerere u. f. tu. <J)od) Wirb ftatt be§ fubftan=
tioierten Neutrums aua^ gern bie Umfdjreibung mit res gemäht: res ad-
versae, domesticae u. f. n>. Cf. 181. — Über ben ©ebrauch ber obliquen Äaju*
cf. 185. — Aber bie Serbinbung mit einem Gen. partit. cf. 184.
Vi um 6. ©ubftantioicrte Leutra im $Iur. fommen aud) in Scrbinbung mit ^ronominen
unb anberen 3t b j c 1 1 i ü c n u>or, ^. 9. Aha nefaria, omnia sollemnia et iusta ludorain,
multa in eo praeclara cognovi, haec tot tarn acerba, egregia ttta u. f. to. Sic conse-
quentxbm vestris („eure Folgerungen") sublatis prima tolluntur.
181. Verum, utile, turpe fmb abftraf te (moralifdje, äft^etifdje, pr)ilo[op^ifa)e)
griffe, bie uorsuggroeife bem roiffenfdjaftlic^en ©til angehören, dagegen ^at ber
Plural vera, utilia, turpia fonfrete ©ebeutung; er bejeidmet mehrere feintfU
Reiten, oerfa^iebene Birten, Su^erungen ober @rfd)einungen be§ SBaljren, 5lü^*
lidjen unb ©djdnblidjen. 9ttan fann ba^er, mo ba« Neutrum s^lur. erforberlio^
ift, aud) eine Umfdjreibung mit bem sßlural oon res gebrauten, mie res ho-
nestae, utiles, turpes; unb in ben Slafu«, roo ba§ Neutrum $lur. mit km
HWa^fulin gleite 5orm ^at, ift biefeS faft notroenbig, mie omnium bonarum
rerum neglectio, inbem omnium bonorum neglectio jroeibeutig ift (cf. 185).
Knut. $cr ab fit a f t e begriff be« ©in g. erhellt beutlia^ au« S?eifpielen mie : Ex bonis, qua«
sola honesta sunt, efbeiendum est beatum („(Slütffeligfeit"). Communia autem sim-
plicium coniunetorumque sunt haec quinque quasi lumina: diiucidum, brere,
babile, illustre, suare („$eut!i£bfeit, tÜMt, Sa^rf^einlid)feit, ?lnfd)aulidjfeit, ?lnmut"). —
Cf. bagegen: domestica wbie bäuSlidjen Serbältniffe"; externa „(Sreignifte im 9luSlonbf"i
Digitized by Google
— 135 —
182—184.
incunda „freubige Söegcgnifje"; acerba „fd)mer$lid)e Grfafjrungen" ; ardua „fdjroicrige Stellen"
u. f. ro. Cf. 176, c.
182.1) „3$ ?K»^ nic^t Dt derlei (multa = multos libros) gelefen, roofyl aber
Diel* (b. f). „oft, fleifjig*). — 2) 9tein; veritas ift immer ein abftrafteS
Subft. unb bebeutet „ba§ SOBatyrfein, ber Inbegriff alles 3Bal)ren, bie Strflia>
feit, Sinn für 2Baf)r^eit, Slufridjtigfeit*. »e^net bogegen baS beutfdje „SBaWeit"
in tonfretem Sinne etwa« einzelne« ober meb,rfad)e* ffiabjc, fei e« gefprodjen ober gefeiten,
hn (Hegenfafi $u etwa« ^alfdjem unb <5rbid)tetem, fo Reifet e« rcrutn ober rera. 3tab,er Reifet
„uxr bie Sabjljeit liebt, fennt, einfielt", veritatis 'araans, amicus, cultor , gnarus; „bie
&afcrt)eit ift »erborgen" veritas latet; „ber SBoJjrfjeit gemäß reben" ad veritatem loqui;
ebenfo lax veritatis, vis Verität is; aliqaid ex veritate aestimare; veritas vincit imi-
tationem; non me offendit veritas litterarum tuarum. dagegen (jei&t wbie ©a^rrjeit (b. t).
ehuelneä SBabje) fpredjen, lagen, ctngcfiefjen, t)ören miinfd)cn" verum (refp. vera) dicere,
loqui, fateri, scire velle; „ber S3af)rfjeft gemäfe icöreiben" vere ober ex vero scribere; „eö
ift eine aufgemachte SBar)rr)eit" pro vero constat.
183. 1) In unum vires conferre. 2) Höstes clam ex tuto visere. 3) A primo
ad extremum; ad extremum fortiter pugnare; ab extremo ordiri. 4) Ad
ridiciilum convertere. 5) Naves in aridum subducere. 6) In angustum
venire; in artum compelli; in arto esse. 7) In dubium vocare ob. in du-
bio ponere. 8) In directum niti. 9) Ad summum (= ad summ am per-
fectionem) pervenire. 10) Rem in maius extollere. 11) Ex composito ob.
ex convento. 12) Quaestionem in medio relinquere. 13) Rem in medium
proferre — in publicum emittere. 14) In medio caedi; de medio remo-
vere (tollere). 15) In hostico. 16) In publico ob. in medio esse. In publi-
cum prodire. 17) In contrarium tendere. 18) Veritas in profundo est
demersa. 19) In aperto castra communire. 20) In tutum cedere. 21) In
praesens; in perpetuum; in aeternum. 22) De suo dare (©egenfat} de
alieno „oon frembem ®eß>e"). 23) In immensum crescere. 24) Ex com-
pacto. 25) Ex confesso. 26) Ex improviso ob. ex inopinato. Cf. aueb, : Con-
stlia in privato habere „in einem ^riuatlofalc" ; urbs sita in piano; legio in primo in-
•trueta „im SJorbertrcffen" ; montium altitudo ex propinquo visa; ex vano aliquid hau-
rire „erwaS au« ber üuft greifen"; in praeeeps dare „an ben JRanb beö SBerberbenS bringen";
in tranquillo „bei rufjigtm Detter"; spes ad irritum cadit; aliquid in integro est „man
bat bei etwa* nodj freie §anb" ; res in contrarium vertit „fdjlägt in« ÜJegentetl um" ; 27) In
medium ob. in commune consulere = servire utilitati communi. 28) Qui
demissi in obscuro vitam habent, si quid iracundia deliquerunt, pauci
sciunt; at qui magnis imperiis praediti in excelso aetatem agunt, eorum
facta cuneti mortales noverunt.
*nm. „Äu* bem @ried)ifd)en in« fateiniidje überfe^en" Reifet entmeber e Graeco
in Latinum (= in sermonem Latinum) vertere, convertere, transferre ober Graeca
Latine reddere (= sermone Latino interpretari).
1^1. Subftantiuierte Leutra ber Sbjettiua im ^lural in Serbinbung mit einem ffen. pariii.
(cf. 78, Änm. 2) ftnb bei IMöiuS unb Spätem fjäufig, bei Giccro aber faft nur bei fteutrtö in
ber SuperlatiPform. $at)cr ift an ber Übcrfc&ung ber porgelegten Sluöbrürfe itfcfyt ftU
tabtln, wenngleich, e« gemöb,nlid)er märe, biefelben in folgenber SSeife $u überfehen: Per aversas
partes urbis fugere ; summos montes (= snmmas montium partes) occupare; extremum
agmen opprimere. Cf. In occultis et reconditis templi. In interiora aedium recedere.
Perseus in interiora regni se reeepit. Opportuna moeuium „bie $ur ftlucqt geeigneten
Steden ber SRauer". Finitima provinciae Romanae „bie ^unädbft gelegenen Striae ber römi*
[<fren ^romnj". Ultima Eispaniae; infimaclivi; extremaagri; eminentia urbis; quassata
mari. Plana urbis Tiberis stagnaverat. Summa pectoris. Eqnites praevecti per obli-
qna campi. Cuiusque artis difficillima.
Digitized by
185—188. — 136 -
9lnm. 1. 3?erfd)ieben baoon ift ber im 3eitalter bfi locitu« febr beliebte Sprodjgebraud), bo
Neutrum bed Slbjefrto* aud) mit einem n i d) t p a r t i t i t> c n ©enitioe \u oerbinben, alfo j. $
nnftatt in hac lnbrica aetate $u fapen in hoc lnbrico aetatis. So ftelit incerta casnur
für incerti casus, strata viarum fiiv stratae viae, amara cnrarnm für amarae curat
immensnm altitndinis für immensa altitudo, opaca locorum, obscarum noctis, ex
trerao anni, hnmido paludum, asperrimo hiemis, occnlta fati etc.
9lnm. 2. 9fid)t gerabe häufig fmb folche Stellen, an wcldjcn bie Äbjcftma cetera, a/ia, omnk
}deraqne, inbem fie bei anbern Slbjcftmen flehen, ba« fubftantintfche Clement brr Üta
binbung bilben, S8. Exercitus iter fecit per omnia pacata „burd) lauter fi teblid) pe
finnte ©egenben". Castra locat inter eonfragosa omnia praertiptaque „ votjeben lantt
fal<Mt>anbcn unb Äbgrünben". Inter cetera trittia eins anni „unter ben übrigen traurige
SBorfäücn biefed ^Mvc*". Nono die in iugum .Alpium perventum est per invia plera
que et errores. Haec aliis nefariis cumulant. Super cetera extrema fames etiat
instabat.
185. 3mar tommen fubftantiüierte Leutra im $lural auch bei (Stcero jmoeilen in bem Äafu
oor, in meinem baö ©enuS nid)t errennbar ift, aber nur bann, wenn ber 3ufammenbang burd
auö feinen 3mcifel in betreff beö 0*efd)lcd)t« ^uIA^t. ©ei ju befürdjtcnber Swcibcutigfeit i
jebod) jebcomal bie Umfcbrcibung mit res anjumenben, fo bafj man fagt memoria rerum prae
teritarum; condicio omnium rerum humanarum etc. (Sbenfo beifjt gwcicrlet duae ra
nid)t dno. Cf. aud): Omnibus veri* falsa quaedam adiuneta sunt. Ambignorvw plnr;
genera sunt Haec ali/.s nefarir.« cumulant. Nihil humanorww certi eat (Li*. 5, 33. 1)
Vaatatio omnium. üna est raateria ijravium et iocorum. Cf. 180, 5.
186. Mortale« fann nur bann ofjne weitere^ für homines gebraucht werben, wenn oon bem gantet
2J?enfd)cnge[d)led)te im Gfogenfa^c $u ben diis immortalibus bie {Hebe ift („^cnfdjenfinbev">
Sonft wirb e$ mm Cicero für unfet „Wenfdjcn" nur in Skrbtnbung mit multi, piurimi, omne*
runeti (im Sing, mit nemo) gebraucht, j. ®. Hoc quidem omnes mortale* et intellegunt
et probant. Ab omnibut morfalibut audacia tua cognoscitur. Defendo muttot mortalts
multas civitates, provinciam Siciliam tot am. SaUuft u. PtoluS gebraueben mortales Diel freier.
187. 9iein; benn ber fiateiner »erbinbet nicf)t fotcfye Slbjeftioa, roeldje U)rer eigent;
liefen $cbeutung nad) nur auf *ßer fönen angeroiefen ftnb, mit ©ubftanttocn,
roeldje Ieblofe ©egenfiänbe be0eicr)nett.
9lnm. 1. ?lbcr nid)t feiten werben aud} in %xo\a mit biebterifdjer Freiheit ublofe $fnge in
bem beigefügten Attribute wie leben be hcbanbelt: amantissima verba, arrogans ern-
delitas, sapiens consilinra, sapiens dictum, loquax stultitia, malevoli sermones, im-
pndens andacia, Clemens castigatio, benigna oratio, doctisaimi sermones, eruditae
an res, eruditissimae disputationes, benevola recordatio, fortia consilia, desipiens
arrogantia, amioitia Concors, superbum arbitrium, grata memoria, poatulatio rto-
lida, stultitia loquax u. 5. (Personificatio, cf. ööl, 10).
Sinnt. 2. SJJan oenneibet inbefien wo möglich eine folche SBcrbinbung, unb jwar am leuhteftcn:
a) burd) bie Hnwenbung bcö foa.cn. Hendiadyoin: Proditio atque ignavia „feiger SSerraf ";
preces ac misericordia „ntitleibigc bitten"; moderatio et sapientia „weiie Wäfeigung"
u. f. w. (cf. 190) ;
b) burd) eine Umfd)relbung mit bem SIbjefrto plenus : Vox superbiae plena „ein ftol^ed Seit";
manus plena perfidiae „bie treulofe ^>anb"; plenus terroris nuntius „eine erftbredcitt*
©otfd)aft* ; reqnies plena oblectationis „eine erquidenbe :Knlic " ; co'nsilium plennm sce-
leris roerbred)erifd)M ; Uber doctrinae plenus „eine gelehrte Sduift" ; fnga timoris simal
calliditatisque plena „eine cbenfo fd)loue alö feige gludjt"; verba plena ignominiae
„fdjmä^enbc Sporte" u. f. w.
188. 9?eirv; benn ber Satemer rjermeibet t%, bie ^artieipia ^}röf. 31 ct. t»on
tranfitiuen Serben abfolut aU 5lbjeftioa ju gebrauten: im Sateint*
uifcfjen bürfen tronf itioc ^artieipio nid>t ob^ne Objcft fteljen.
nahmen höd)ft feiten, 3. ffl. causa efficiens „wirfenb", verba amantia ober amantissima
„liebenb, IiebeooII", animus appetens „begebrlid)", animi timentes „furdjtfam", vir ti-
periens „unternebmenb, tbätig-j. 2)Cr fiateiner gebraust für fold)e abfolute ^8arti=
eipien in ben meiften JäHen ein entfpred)enbe§ 3tbjef tin; aifo: „eine ergö&cnbe Gr
Zählung" narratio iuennda; „ein brürfenber Äricg" bellum grave; „ein rränfenbe* ©ort"
verbum grave; „eine begeiftembe 9?ebe" oratio fervida; „eine fchneibenbe fifiltc" acre fri-
gus; „ein ftechenber Sd)mcräM acer dolor; „ein rci&enber ^Iufe" rapidus fluvius; „eine #
Digitized by Google
— 137 —
189.
renbe TOelobie" flebiles numeri; „oerfjeerenbc Seudjen" morbi perniciales; „mit btttenber
Stimme* sapplici voce; „eine betrübcnbe 9?ad)rid)t" tristis nuntius; „eine oeruidjtenbe Biebers
läge" exitiosa ober fuoesta clades; „ein unternebmenber Wann" vir acer; „anftrcngcnbeS
Stubium" Studium acre; „crfdjlaffenbe ©enüffe" languidae voluptates; „effvenbe Grwäb,nung"
mentio honorifica; „hödjft anetfennenbe 9luSbrüde'* amplissima verba; „überaeugenber Sc*
wet4" certum argumentum u „empörenbc ©raufamfeit" nefaria crudelitas; „anftrengenbe
Übung" exercitatio laboriosa; „erfrcuenbcS ©ut' bonum laetabile; „abftoßcnbe Sitten"
mores asperi; „gewinnenbeö Senefnnen" mores blandi; „tröftenbe ©orte" verba plena so-
lacii; „eine befdjimpfcnbc Sdjmähung" maledictum contumeliae plenum; „eine erfd)ütternbe
SotfdKtft" mint ins terroris plenns (cf. 187, Xnm. 2, b).
%nm. 1. $ie $artietpia %xä\. oon intranfitioen Serben werben bagegen unbebenflid) luic Im
Teutfdjen als Slbjeftioa gebraust, &. S. Aetas florens, campi patentes, Valens dia-
lecticus „ein tüchtiger Tialcftifcr", avaritia Semper bians „eine ftetS gierige ^abimlit",
oratio Huens. Stadium ardens,.. terror instans, lacrimae abhorrentes „unpafjeubc
Tbränen", oratio abundans „an Übcrföfle Ieibenb", mulier pudens etc. (Hud) ituequens
„ber folgenbe" in SluSbrürfen wie inseqnens annas, insequenti anno b>t intranfitioc Se»
beutung). — £ro&bem aber baS i'ateinifdK ben nbjcftioifd)en ©ebraud) inrranfitioer ^artieipia
»ielfadj zuläßt, mfiffen boeq einzelne ^artieipia inrranfitioer Serben beS S)eutfd)cn bind)
Slbjertioa ober Partie, $erf. ^afi. erfefrt werben, S. „©lübenbe #ifre" aestas fervidns,
„Ieudjtenbe 9lugen, ©eftirne" lucidi ocnli, lacida sidera, „ein bauernbeS ©ut" stabile
bonnm, „eine jammernbe Stimme" vox miserabilis, „eine weit auöfyolenbc JHcbe" oratio
longe petita, „tiefer Iiegenbe geiler" vitia recondita, „ein an Inrannei grenjenber ^orn"
ira paene regia, „baS oorljcrgehenbc Sud)" liber snperior, „ein fifcenbcS $anbwerf" ars
sellularia, „ein wanbembefl ?ebcn" vaga vita, „bringenbe SerbadjtSgrünbc" magnae
suspiciones, „ein brohcnbeS SJntlitJ" minax vultus.
3lnm. 2. 35ie ^artieipia ^Jerf. $aff. werben in fchr großer ÄuSbehuung abjetttüifd) ge*
braudit i Ii auf ig aud) im Äomparatiu unb Superlatio bef. bei Cicero unb ?ioiuS
(cf. 206) nicht bloß ,v»r Bezeichnung beS aud einer $anblung hervorgegangenen 3wftanbe*,
fonbem aud) im (Sinne ber 9lbjefttoa auf -ilis unb -bilis cf. 195). tycroorauheben finb:
atreptUK „ermünfdjt, wiü*fommen" ; abiertus „niebrig, oerworfen"; contemptus „oerädjtlid)" ;
— aertiratm „forgfältig, genau", b. lj. „mit Sorgfalt gearbeitet", nur paf)ioifd) oon Sadjcn
(j. S. oratio accurata, accurate scribere, disputare), nie aftioifd) oon $erfoncn für
diligens; — eogUatus unb eonnidtratM „wofjlbcbacht, überlegt"; compositus „wob,I-
georbnet"; exerrüatu* „geübt, gefdjidr"; expeditu* „fdjlagfcrtig"; perdittm „grunboerborben,
oerworfen"; fatvjatu* „mübe, mürbe"; inflatus „jdjwülftig"; incohatus „unooQfommcn,
mangelhaft"; minutus „Mein, fleinlid)"; emendatu* „fehlerfrei, richtig1'; politus „gcfcbult,
femgebilbet"; laudatus „aepriefen, rühmlid)" jc. Cf. 300. — «ber amafut unb dilertti»
werben oon Slaffifern nid)t abjef tioifd) im Sinne beft beutfdjen „geliebt" gcbraud)t, bc-
jonbcrS nid)t in ber 9lnrebe für carissimas, optimus, suavissimus. Cf. 27, ?lnm.
1^9. 1er Segriff eineS beutfdjen ?lbjcftioS ift oft im lateinifdjen Subftantio fdjon enthalten unb
»irb baher nidjt befonberS auSgebrütft, j. S. Auctoritas „perfönlidje« 9lnfehen", gratia „per=
fönliö>e Seliebthett". — Sehr oft wirb oud) ein Iateinifdjc« SubftanHo im 3)tutfa>en burd) ein
jmem Subftantio entfpredjenbeö ?(bjeftio in Serbinbung mit einem Subftantio allgemeinen
Sinnes auSgebrutft, ^. S. senex „alter Wann", artes „fiinftlidje Wittel", benignitas „gütige^
Seien", salubritas „gefunbc Sefdjaffenheit", natura „natürliche« ©efühl", asperi tas „rürffid)tö=
lofe4 Auftreten", facilitas„frambliche§ 9Befen", ignominia (,id)mad)OolIe Sehanblung", constantia
„fonfequentes «erfahren". - 1) Libido. 2) splendor. Set Segriff „flufetrer" bleibt
ira Sateinifchcn überall unüberfefct, wo fein (Megenfafc ju „innerer" benrbar ift; alfo äußere
Ch" bonor; äußerer ©lanj splendor; äußerer Sohlftanb fortuna, res prosperae
ober florentes; äußeret Äu*fehen habitus, species; äußere Wadjt potentia; äußere
Umriffe lineamenta; äußerlidjc Serfeincrung cultus; äußerer ©runb causa;
äußerer Schein species; äußerer SBert pretium etc. Externi mores finb nid)t äußere
Sitten, fonbern auölänbifdje Sitten. Außere ^einbe heißen für gcwöfmlidi nur
W/ej<; ber 3u\a$ externi ift nur bann notwenbig, wenn ein auSbrürflidjcr ©egenfafr ^u
„inneren (domesticis) ^rcinben" ftattfinbet. — llmgefehrt hrißt „innere*" ©lüd felicitas,
„innerer fBert" dignitas, „innere Silbung" humanitas, „innerer ©nmb" ratio, argu-
mentum, „inneres Seien einer Sadje" natura rei u. f. m. 3) virtus; pretium. 4) lae-
titia; gaudium. 5) usus, exercitatio. 6) prudentia, dexteritas. 7) doctriua,
scientia. 8) ratio. 9) inimicus. 10) ingenium. 11) voluptates; inopia ob.
Digitized by
190.
138 —
indigentia. 12) hierum, quaestus. 13) perspicientia. 14) conformatu
15) virtutes, vitia. 16) bonitas. 17) gravitas. 18) innocentia. 19) fnroi
20) opinio, libido. 21) loco ob. in loco; tempore, unfTufftfd) in tempor
(cf. 230, Änm.). 22) factiones. 23) gaudium, laetitia. 24) mens. 25) animm
26) levitas. 27) ineuria. 28) eruditio. 29) venustas. 30) violentia. 31) se
verita8. 32) hilaritas. 33) honestas. 34) senex, iuvenis ob. adulescens. 35) (vii
quaestorius, censorius, praetorius, consularis, aedilicius. 36) diuturnitas
longinquitas ; aeternitas. 37) crudelitas. 38) incommodum. 39) mollitia
40) tristitia. 41) vulgus. 42) magnifioentia. 43) ferocitas ob. ferocia
44) hilaritas. 45) ius.
Htm. Unfer Slbjeftto flanj bient Ijäufig nur $ur SBcrftärfung ober Steigerung eine« Surft
unb wirb bann ald unwefentlid) nidjt auSgcbrüdt, wie in „Ter ©riinber biefer ©tabt imi
be* ganzen SHeicr^ed (atqae imperii); fte uerljeerten Dörfer, ©tabte, gan^e ^romn^en (xkos
urbes, provincias)" ; fo befonberö im (AJcgcnfafc einer © e f a m t b, e i t u (Einzeln f n (
wie „Vergeben« b,abcn wir gegen jenen fteinb 5elbb,crren unb gaiuc Legionen gefdjivf;
(imperatores et legiones); (Ir ortete weber auf bie *Rad)iteUungcn ©huelner nod) auf bit
^rofjungen ganzer Staaten" u. bergl. Staut ober gan$ betont ift, wie: „ganjc National
iu ©runbe rid)ten", fo ftefyt ttnirersus (ob. to/iw), baljer aud), wenn einzelne (^lieber einer
beftimmten ü>cfamtb,eit biefer fclbft in ü)rcr Soll^ligtcit gegenübergestellt werben, wie:
neque solam singulia concedebantur immnnitatee, sed etiam populis universis.
190. Sin f ubftantioifd)e« Hendiadyoin ift überall ba geftattet, wo fid) ein gratnmattfd) fub=
orbinierter begriff uemünftigerweife aud) als foorbiniert benfen läfct, ob^nc bnfj jebodj tum ^rn
foorbinierten Gegriffen jeber eine fclbftänbtge, Don bem anbern unabhängige ©rjftcnj bat: bfaf>
meljr ntu& innerhalb ibjer Berbinbung jeber in bem anbern enthalten fein. — 1) Recor-
datio et memoria. 2) Caritas et benevolentia. 3) Usus et exercitatio.
4) Casus et temeritas. 5) Clamor et admiratio. 6) Ignominia et caJa-
mitas. 7) Natura pudorque meus. 8) Ardor et impetus. 9) Preces ac
misericordia. 10) Metus ac timor. 11) Prodi tio atque ignavia. 12) Scelns
ac furor. 13) Vis vigorque. 14) Assiduitas et industria. Otium et inertia.
15) Severitas et fortitudo. 16) Morbus et insania. 17) Levitas et iactatio.
Fiducia et Spiritus. 18) Aestus febrisque. 19) Religio et fides. 20) Mode-
ratio ac sapientia. 21) Vi et armis subigere. In convivio luxuque tempus
terere. 22) Vetus illa comoedia civium licentias libidinesque libera re
publica saepius coereuit. 23) Quisquis heroicas Graecorum fabulas diJi-
gentius consideraverit, in iis aeternam legem fere expressam esse facile
cognoscet, qua hominum imbecilhtas atque caecitas subiecta sit potestati
et ultioni deorum. 24) Temeritate et impotentia vel praestantissimis in-
geniis homines praeeipites saepe aguntur. 25) Viget in eiusmodi civitate
vera hbertas, quae a licentia petulantiaque abhorrens cum modestia et
temperantia est consociata. 26) M. Tullius Cicero antiquissima famiha
equestri ortus una cum Quinto fratre diligentia diseiplinaque patris
educatus est primo in fundo Arpinati, tum Romae. — Cf. aud): Expilatio
direptioque „räuberifdjc ^lünbevung", indignatio et ira „florntge (rnrrüftung", levitas et
iactatio „gedenljafte Gitelfeit", dementia mansuetudoque „milbe CRelaffen^eit", clamor et
admurmuratio „lautcö TOurrcn", faraa atqne invidia „gefjdffige 9tad)rcbc", humanitas et
misericordia „frcunblid)c Jeilnafjmc", sanitag ac meng „gefunbe Sernunft", probitas et
moros „rcd)tfd>affener Gfjarafter", tenebrae vincnlaqoe „bunfleö ©cfängnife", cupiditas atqne
amentia „unfinnige ©egierbe", temeritaa et mendacium „fredje ?uge", pavor et trepidatio
„angfrooHc 9efhirjung" u. f. w.
Sinnt. SRan bead)te bcfonberS ratio als (Srfafc für beutfdje Slbjcftwa in ttuSbrüeZen wie: ratio
et cogitatio „öernünftigeS $cnfen", ratio et conailium „plcmmfifjige Überlegung", ratio
Digitized by Google
— 139 — 191—192.
et disciplina „wifienfchaftücheS Serfabrcn", ratio et doctrina „foftematifche (aelefirfamfeit",
raüo et via „fnftematifche SWcthobe, planmäßiger ©ang" it. fi.
L Eeutfcfce Slbjcftioa werben im Sateinifchm böufig burd) ben öeit. eines Subft. frfeftt, befon^
fonberö in Grmangelung eine« geeigneten SibjeftwS (cf. aud) 74, »nm. 3). — 1) Bona
animi; animi aequitas. 2) Corporis voluptates. 3>aS Slbj. corporate ift un^
flaffifd); eorporeus = „mit einem Äörper oerfeben, aus förperlict)er SDiatcrie beftehenb". 3) Dolor
corporis; brevis temporis dolor. 4) Studium litterarum. 5) Historiae
fidee. 6) Praecepta philosophiae. 2)aS $bj. philosophicus ift unflafiifch nnb burebau*
üu »enticiben ; man gebrauche bafür je nad) bem 3ufammen^ange bie ©enitioe philosophorura,
philosophiae, philosophandi, ober de philosophia, ober philosophorum proprins, ober
einen SRelatinfcu) (j. Res, qnae in philosophia tractantur; omnia, quae sunt in phi-
losophia „ofles ^htlofophifche"). 7) Mathematicorum rationes. 8) Kerum publi-
canim eversiones. 9) Prüden tia iuris publicL 10) Usus rei militaris.
11) Beluarum ritu (ob. peeudum more) vivere. 12) Terror omnium. Oin-
niura assensus. Omnium rerum inopia. Praeter omnium opinionem.
Omnium rerum desperatio. 13) Multarum rerum usus. 14) Iura sacer-
dotum. 15) Adiumenta doctrinae. 16) Sermonis communicatio. 17) Auda-
cium civium consilia. 18) Barbarorum agmina. 19) Praeter omnium (ja
nid)t omnem!) exspectationem ex morbo recreatus est. 20) Omitto di-
cere forum Syracusanorum sanguine innocentium redundasse. 21) Di-
cendi ubertas. 22) Puer novem annorum (= puer novem annos natus).
23) Homo parvi (pusilli) animi (Cf. 74, «nm. 3).
Slnm. S3on ^ölfernamen gebrauchen mir im $eutfchen bcfonberS häufig baS Slbjeftiu
unb fagen: „3>er fartbagifche ftelbbcrr, ber macebonifdje Äöntg, ber atbcnifd)e Staat" iL a.
^nfofern baburd) nicht eine (Sigenfcbaft ober ©efdiaffenbcit beS SubftantwS, fonbern bie ^
üierning, baS SSerbältniS beSfelben ju bem SJolfe bezeichnet wirb, fagt man im ^atcinifdjeii :
Imperator Carthaginiensiam, Macedonam rex, civitas Atheniensiam. Somit »wirb „bie
römifd)en ©efanbten" burd) legati Romani uberfefet, wenn fie in i^rer nationalen G i g e n =
: cii an olo römifebe aufgefaßt, burd) legati Romanoram ober popali Romani, menn
fie als im Auftrage beS rbmifd)en SJolfcS b,anbelnb bezeichnet werben. — 9)ian unterfdjeibe
bominum mores „menfd)lid)e Sitten" uon mores hamani „menfd)enfrcunblid)c Sitten".
192. 1) 2J?ag eS aud) einige Stellen bei guten Scbriftfteflern geben, an benen ftatt hosttum castra
(terra etc.) gefagt ift hostilia ober foxtica castra (j. Sali. Cat. 61, 8; Liv. 29, 35, 5;
1, 29, 2, 8, 30, 8), fo fdjeint e$ bod) geraten, biefen ©«brauch, nid)t nachzuahmen. Ilostilis
Reifet für gewöhnlich, „feinblidj gefinnt, feinbfelig", feiten „bem geinbe gebörig", mcS=
balb man wohl fagen fann animas hostilis, hostilia facere, hostilia andere, hostilem in
modum, aber wenig gut cadavera hostilia, eqnitatns hostilis. Hosticns „bem fteinbc 8Cs
b,6rig* ift ein feltcneS, altertümliches Sort, baS faft regelmäßig burd) ben ©en. hostium erfefct
wirb. - 2) $at baS beutfehe „3abr" ben Sinn Don „febenSjahr", fo bei&t eS lateinifd) für
gewöhnlich nidjt annus ober annus vitae, fonbern annus aetatis; barum ift in bem oorgclcgten
Safre hinter anno ber ©enitiö aetatis eiiyufcbieben. $n gleicher SBeife beijjt „fiebcnSjett*'
gcroö&nltd) tempm aetatis, feiten tempns vitae. — 3) a. Sttan fagt ftetS magna* (nicht mnl-
tae) eopia« „bebeutenbe ©treitfräfte, oiele Gruppen"; ebenfo nur parvae ober exiguae (nid)t
paacae) ropiae; maiore» (nicht plnres), maximae, minores, minimae, tantae, quantae
™pine; ebenfo aud) magnitudo (nicht mnltitndo), exiguitas copiarnm. desgleichen magna
auxUia „öiele #ülfStruppen'\ magnus peditattu, magnus equitatus „uict Steiterei". b) 3>a
pwuaia nidjt „einselncS ©clb", fonbern „GJelbfumme" bebeutet, fo heifit „oiel ©elb" magna
ob. grandis petunia, „wenig ©clb" parva ob. exigua pecunia, ebenfo tania, qwmta, ma-
xima pecunia. einzelne ©elbftüdc beiden nummi. 3n ähnlicher m\\t beffcen „oicle ©chulben"
mi/num ob. grande aea atienum. c) Statt peste fdireibc pexiilentia; benn pesti« beifct
.Serbaben, Unbeil" (= pernicies), aber pestilentia „Seud)e, ^eft" (= Ines), d) Statt li-
fceris febreibe pueris; benn „Ä in ber" beißen nur bann liberi, wenn fie in 9?ejug auf bie
Altern obne 9iüdftd)t auf baS «Itcr fielen. 2>abei merfe man aud), ba& „Sciber unb
Äinber- als »eieidjnung beS fchwadjen ©eftbledjteS unb SllterS mulieres puerique, mxitieres ac
Digitized by VjOOQle
193-194.
— 140 —
pueri, putri muliereaque, feminae puerique. Reifet, bagcgen alS 3"begrifi beffen, ioa£ bem SR an
baö 9?äd)fte unb leuerftc ift („©elb unb Jtinb") coniwjes (uxores) ac {et) Uteri, conin
lit>erique, liberi et coniwjes. e) Statt mnndam fdjrefbe orbcm terrarum. Mandas „59i
— SBcltall, bef. Gimmel" lä&t fid) in olclen beulen SluSbrüden gar mrf)t anroenben. „ S i
= <JrbfretS" orbis terrae ober (mit ber ©coölferung) orbis terrarwn; „SBeltteii
orbis terra rum partes; „99eltlauf " rerum (humanarum) condicio ober ciernts, mh
SRenfd) in bei SBelt" homo nemo, nemo omnium mortatium ; „alle SBelt u^eif; " nemo iynor
ober quis est, quin sciat? „ber fd)led)tcftc 3Renfd) Don ber Seit" hämo omnium nequissimt
„bic gelehrte SBelt" homincs docti ober litteraii; „roo in aller Seit" ubi gentium, ubi u
ramm; „feit Grfdjaffung ber Seit" post hominum memoriam, post homincs natos, J
fjeutige, jefcige Seit" homines qui nunc sunt, homincs huius aetatis, hoc saeeuJum ; „n*
in aller Seit" quid t andern ; „nid)tS in ber Seit" nihil omnium (ober humanarum) rerut
193. Ter Sateiner gebraucht oft om VtDjrftiü: a) ftatt beS jubjcftloen ober objeftiuen öfii
tiöd : Possessiones paternae „©efifcungcn beS SteterS" ; filius erilis „So!m beS $>au$Grrni
speries puerilis „baS duftere eine* ÄinbeS"; titia aliena (=aliorum); oblectatio senil
„für ©reife"; scelus Sagnntinum „gegen Sagunt"; — b) ftatt eine* beutfeben ^ufammn
llf festen Suoftantibä (170 b, 3): bellum civile „Sürgerfricg"; domus regia „Köni^
palaft"; praeeipaa pars „Jp^uCtteil" > domus patria „SSaterljauS''; sermo patrias „SNutto
fpradje"; opes navales w8eemad)t"; magna itinora „gilmärfdjc"; — c) ftatt eine« IßrdJJtf
fltionttlauöDnttfö, (bef. bei »ejeidjnung ber .fcerfunft, Crtlidjf eit, 3ct t, beS Stoi
feS): Solon Atheniensis; vita domestica „im fytufe"; urbs campestris „in ber Übtne'
negotia forensia „auf bem SRarfte"; labores nocturni „bei Äadjt"; Corona aurea nM
<9olb".
Nnm. Kotwenbig ift baS lateinifdje 9t bj. ftatt beS bcutfdjcn @en. in Säfrcn mie: „S>u 6tf
nod) weit von bem Stange eines Senators entfernt" a enatorio gradn longe abeb
beim a senatori* gradu mürbe man in bem Sinne nehmen: „von bem )Wange eine* bc
ftimmten, augenblidlid) in ftunftion fteljenben Senators". Cf. jebod): Cic. lege. 3, 40,
or. 1, 167; 2, 75.
1) Bellum Cimbricum, servile, sociale. 2) Victoria Mithridatica.
3) Gorgias Leontiniis, Cicero Arpinas. 4) Iter Brundisinum. 5) Noc-
turnus motus terrae. 6) Damna aleatoria. 7) Oratio Catilinaria, Ver-
rina, Miloniana. 8) Thersites Homericus (cf. 136, l). 9) Itinera campe-
stria. 10) Mors bellica, vita peregrina. 11) Scelus divinum et humanam.
1 2) Institutio puerilis, prudentia senilis, calliditas servilis, consilium mu-
liebre sequi. 13) Invidia dictatoria, odium decemvirale, gradus sena-
torius. 14) Mores externi (peregrini), discordiae civiles. 15) Imperium
singulare, vitia aliena. 16) Dignitatem consularem imitari, luxu regali
uti. 17) Brevitas dicendi magna laus oratoria est. 18) Favor popularis,
oratio popularis, levitas popularis. 19) Caro suilla, bubula, vitulina,
vervecina, leporina, equina. 20) Negotium vinarium; mercator fmmen-
tarius; medicus ocularius. 21) Alphonsus IV., Lusitaniae rex, ctri co-
gnomen datum est audaci, in ipso aetatis flore regnum avitum adeptus
est, 22) Sermo plebeius. 23) Honos laborem imperatoriuin leviorem fr-
eit« 24) Expeditio hiberna (aestiva). Imber lapideus et sanguineus.
194. Dit 9lbjeftiua beS OrteS unb ber 3e** summus, medius, imus ober infimus, inlerier.
intimus, primus, postremus, ultimus, extremu*, reliqum bejeidjnen oft nur einen Jeil b«
betreffenben Sadjc unb crfc&en mandjerlci fubftantioiidje ober ab»erbiale «uSbritde ber beutfebew
Sprad)e, ft. SB. insula media ob. media insnla „bic mittlere ^nkV, media insala aud) „bic
SRHtC ber 3nfel = ber mittlere Jeil ber Snfel", per mediam urbem „mitten burd) bic Stobt";
summus mons „bie Spif-c beS 3*ergeS" (= cacamen ob. vertex montis), in snmmo mont«
„auf bem ©tpfel beS SergeS, oben auf bem Serge" ; in infimo monte „am gufe beS Berge* "
(=snb monte, in radieibus montis); summa aqua „bie Cberflädje beS ©afferS"; in wo
lacu „auf bem ©runbe beS SeeS, tief unten im See"; infima auricula „0^riäp^d)cn"; ex-
tremi digiti „gingerfpi^en"; in extremo ponte „am ßnbe ber Sriide"; in extrema or»-
Digitized by Google
— 141 —
195—196.
tione „tot legten Idle ber JRebe"; in prima provincia „öom in ber $>roDm$"; primum ag-
men ,/8ortrab"; extremum (ober novissimum) agmen ,,9?ad)trab"; primo vere „ju An-
fang be3 ftrüblingS"; prima luce „mit XageSanbrucb" ; primo adventu ,,gleid) bei (ober
na di) ber Änfunft" u.a. $iefe attributioe SJerbinbung totnmt oorjugSioeife im 91bl. unb bei
ptfipofttiortalen Hudbrüden oor; ba8 Slbjeftiö fteljt meift unmittelbar Hör bem ©ubftantto, au&er
wenn ein Pron. demonstrativam binjuttitt, SB. in hac insula extrema „am fRanbe biefer
3nfel"; in eo sacrario intimo Signum fuit Cereris perantiquum. (9luSnabmcn nidjt feiten,
*. 8. Caes. b. g. 1, 24, 2; 7, 69, 1; 5, 49, 5; Cic. de or. 1, 157; 3, 7; Verr. 4, 86; 5,
29 u. 161). - 1) Summa aestate. Imus ob. innmus collis (= radices Collis).
Summa arbor. 2) In extrema epiatula. In prima planitie pedites con-
stituti erant, in ultima planitie equites. 3) In imo mari. Prima luce;
primo mane „bei Slnbrud) be§ Borgens". In media arce. 4) Sulla forte
in agro Nolano immolabat ante praetorium, cum ab infima ara subito
anguis emersit 5) Pompeius bellum extrema (= exeunte) hieme appara-
vit, primo (= ineunte) vere suseepit, media aestate confecit 6) Arabes
Pyrenaeo monte superato in mediam (ob. intimam) fere Europam pro-
gressi sunt 7) Novissimum (= extremum) agmen. Summa res publica
(= summa rei publicae).
?lnm. 1. £>ier6er gehört aud) secunda mensa „ber jmeite $eil ber 3Rafjl$eit" = „ber 9lad}=
tifdr"; secundis Saturnalibus „am ^weiten £agc ber Saturnalien", tertiis Megalensibus
„am britten Jage ber megalenfifdjen Spiele".
Ämn. 2. 9Ran meibe ba§ Subftantio medium „bie TOitte", lueldje« erft feit fiioiuS mit
einem ©en. üorfommt fo. 33. in medio aedium 5, 41, 2; 1, 57, 9; 31, 45, 11; 26, 45,
8). filaffifd) ifi aber ba« fubftanttoifdje dimulium „bie $filf te" = dimidia pars. Cf. aud)
78, 9lnm. 5.
55. Tie oon »erben abgeleiteten «bjeftiüa auf ilis unb bilis bejeidmen eine SRBglidjteit ober
Sürbigfeit, baS, roa§ baS 33erbum befagt, erleiben, haben alfo pafftt)ifcr>en Sinn unb
entfpredjcn ben beutfdjen Äbjcfttöen auf lid), ig, bar, wert, j. 93. Mobiiis „betoeglid}",
placabilis „üerföbnlid)", fragilis ,rjeibred)lid)"f docilis „gelehrig", portabilis „tragbar",
landabilis „lobenswert", optabilis „roünfdjenSroert". $od) finb biefe Slbjeftioa uou oielen
Serben nidjt oorhanben; fte werben bann erfe&t: a) burd) ba« ^artic. $erf. $aff. (bef.
in ber abjehimfdjen S9ilbung mit in—), als invictus „unbefiegbar, unbe$roinglid)", indomitus
„unbezähmbar, unbänbig", intactus „unantaftbar", immensus „unerme&Ud)", inexhaustus
„unerfdjopflid)", contemptus „üerädjtlicb", conspectus „fid)tbar", infinitus „unermeßlich," ?c;
— b) burd) ba8 Öerunbio (cf. 448, 1), 39. visendus „feben&H)crt", infandus „unauS*
fpredjlid)", tolerandus „erträglid)", non ferendus „unerträglich", metuendus „fuvdjtbar",
optandus „nJunfdjenSroert", non vitandus „unocrmeiblid)" x. ; — c) burd) einfinnoermanbteS
fcbjcltio, 39. divinus „unübertrefflich/', aeternus „unuergänglicf)", obscurus „um>er=
ftänblid)" je.; — d) burd) einen StelattDfajj, $. 33. quod fieri potest „möglicb", qui
cerni potest „fühlbar", haec omnia, quae videmus „bie ficötbare 33elt" ; quod ignosci potest
„OeTäriblid)" ; quod resarciri non potest „uncrfe&lich" ; quod nihil excusationis habet „unoer-
anttoortlid)" u. S. — 1) Insatiabilis (ober profunda) avaritia. 2) Mobiiis turrii. 3) Morbus
insanabilis. 4) Aspectus miserabilis. 5) Animus placabilis (implacabilis). 6) Vir in di-
cendo divinus. 7) Exercitus invictus. 8) Infinita multitudo. 9) Copia inexhausta.
10) Test is incorruptus. 11) Vita contempta (= sordida). Animus inexorabilis. 12) Tri-
buni inviolati (= sacrosaneti). 13) Montes invii (= inaccessi, impediti). 14) Sanctum
atqae integrum ins. 15) Mors gloriosa. 16) Error facilis ad ignoscendum. 17) Facilis
ad sabigendum belua (cf. 455, Änm. 4). Cf. midi: Cibus facillimus ad concoquendum
„fehr leid)t ücrbaulid)" ; res difficiles ad eloquendum „fdjroer auSbrüdbar"; res difficiles ad
pereipiendum „fdjroer üerftänblid)". 18) Aeterna gloria.
%wn. Sin^elne ^bjeftioa auf ilis baben bie Sebeutung beS Partie. $erf. $aff. ober beS
Partie, ^räf. ct., 39. pensilis „aufgehängt, fd)mebenb", praestabilis „ooranftebenb",
fiebtlis „flagenb" (gemöbnlidjer „beflagenSmert"), exitiabilis ,^um Untergang fübrenb" u. ö.
1%. Ädntre «bjeftiua fommen fotuobl in oftiurr als aud) in paffiür r SBebeutung üor: 1) 35ie
mit feinblicber »eute belabenen (paff.) Sthtfie. öin brüdenber (att.) Ärieg. 2) (Ein nidjt
Digitized by Google
197-199.
— 142 —
fefjenber <*rcid. eine nicht gefehene (oerborgene) ©cfatjr. Unburd)fid)tige Siadtf.
jwedlofcr erwartung auf bie Holter gefpannt werben. 3) ©in ben Römern feinbl
brohenbe« SJolf. ein gefährbeter SBeg. 4) (Sin Unruhen erregenber Bürger, eine J
Unruhe erregte 93erfammlung. 5) ©eängftigte SJiüttcr. #ngftigenbe Sorgen. 6) (I
befdjränfteS $>au«. $ie einengenbe Ännut. 7) eine geartete Familie. Ängefelje
Ceute. (Sin ehre bvingenber lob. (Sine etjrcnbe $flid)t 8) Erfreute «inber. ein <
freuenber Sieg. ein freubebringenbcS ©unberjei^en. 9) ©efunbtjeit bringen
©egenben. 3Rit ©efunbbeit oerfefjene Leiber. 10) 3n einer fo argw3t)nifd)en $ürgi
fdjaft. 6in in hohem @rabe Argwohn erregenbe« ÖJcfdjäft. 11) Sin betrübte» Qkftd
Sin betrfibenber tfuftgang. eine traurig madjenbe (beerbe) Antwort. 12) ein unb
griinbeter 93crbad)t. Sfiufdjenbc Sd)meid)ler. — So ferner dubius, ignaru*, iyn^\
innoxitm, Ofiiosus, operosus, turpts u. a.
$nnt. $te fogen. Tflattbrtl )Hti|r(tttie (tole roürbig, unmürbia,, erfahren, tauglich, g
eignet, juf rieben u. ä.) werben im Vateinifdjen gewöhnlich nid)t abfolut gebraud
foubem erhalten ben für ben jcbeflmoligen 3ufammenf)aug crforberlidwn .ßufafc ober twrin
bind) ein anbere$ «bjeftio erfe&t ftlfo bci&t „ein erfahrener TOonn" homo rerum (ob. vm
peritus; „aufrieben fein'' suis rebus (ob. fortuna saa) content um esse ; „taugliche Su
baten" milites ad arraa niiles; „ein mürbiger (= ad)tung*würbiger) Wann" nid>t bom
dignus, fonbem honestissimus, gravissimus ; „eine roürbige Antwort" praeclaram n
sponsura; „ein unmürbigeö 93enebmen" turpes mores u. ä. vJ?ur bann roerben berartii
ftbjeftioc o()ne Objeft gebraucht, wenn baSfelbe fid) au« bem 3ufammcnhange oon felbit et
Hiebt, 93. Imperium ab dignis et idoneis ad indignos et non idoneos transfertu
VIiii fjiiufigftcn ficht indignun abfolut, $. 93. Malta gravia et indigna proponere aninw
Hominum indignorum (= innocenüum) calamitates sublevare. Facinus indignui
„empörenb". Cic. Tnsc. 4, 46; Rose. Am. 8. So aud) peritu*, 93. Cic. Brat 154.
197. Hy pal läge nennt man bie SSertaufdiung ber SJeaichungdform ber Nomina, unb fomit i;
Hypallage Adiectiri bie be3 9lbieftio«. 3ebc« Äbjcftio nämlid) mufe ju bem Subftantw grfä
toerben, ba* ti näher beftimmt. ÜHun lommt, wenn oon einem Subft. ein anbereö Subft. ii
(üenitio abfängt, ber ftaU oor, bat? ein Äbjeftto, welches Aunächft jum ©enitio gehört. jui
regierenben Subftantio gebogen wirb, unb bieS nennt man Hypallage Ädiertiri. $od) oerirrfi
fid) babei, bafe fold)c Skrbinbung immer nod) richtigen Sinn giebt, wenn aud) bie anbere gang
barer ift, unb bafe bie 3)id)ter allmählich immer Fßhner fold)e Umfcfyung madjen; bafc fem« bi
jwei Subftantioe oft fo in einen begriff äufammcnwadjfen, bafi cd faft gleichgültig erfdjeint, ji
toeId)em ba3 Slbjefho hinzutritt. 3m 3>cutfd)cn (ann man ftatt „ein Raufen oon fd)mciyi
SBolfen" au«nab,m§toeife aud) fagen „ein fdjwai-jer Raufen oon 28olfen". So aud): „9ieid)t i&n
ben beften 93ed)cr »ein«" ftatt „ben Weener be« beften 98ein«". ^bnlidj: „bie träge 3«' ^
9hibe, ber üieber füBen 9Wunb, ber Saiten golbcneö Spiel, ber blaute Sd)mud ber SSopen
in beä Mantels purpurnen galten". Cf. Membrorum collectio dispersa (Cic. pro leg,
Man. 9): „bie jerftreute Sammlung" hält eben auf; freilief) ftnb aud) bic ©lieber jerfrrcut, bi<
gefammelt merben. Fontiam gelidae perennitates = fontium gelidoram perennitates.
Externa bella regum. Vario ferarum lacte nutritua. Nimiae gloriae cupiditas. Tyr-
rhenus tubae clangor. Tyrrhena regum progonics. Pyramidum samptus ad sidera
dacti. ^c fpäter, befto gefudjter; eiaublan rjat fogar fulva leonis ira.
198. Unter Prolepsis Adioctivi ocrftel)t mau bie ^Beilegung einer eigenfd)aft, bie an bem Sub-
ftantioe nod) nidjt oorbanben ift, fonbern erft burd) bie betreffenbe ^anblung bewirft müb
(„93 or ausnähme", oon tiqo — Xaftßdvto). Sie finbet fid) am meiften bei Sutern, aud) bei
beutidjen, j. ®. bei Sdjiller: M3h«cn fdjlojj auf ewig .^efate ben ftummen Wunb". „3)a wW
ber OJraf bie finftern »rau'n", b. f), ber ©raf rollt bie SBrauen, fo ba& fie burd) ba* 9*oüen
fiiifier merben. Cf. Submersan obrue puppes, b. h- obrue puppes, ut submergantnr.
Aries ballistave laceraa coneutit arces. Truncaqae a fronte revellit cornu. So! mit
interea et montes umbrantur opaci. Liv. 21, 33, 3.
199. 1) 5)er Sloinpn ratio bejeidjnet oft eine eigenfdjaft, bie in einem ftärferen ©rabe oortanbo»
ift, al« e« redjt ift ober gewöhnlich ber Sali ju fein pflegt; im erfteren Salle tt»
fcfct man ihn mit ju, $u fehr, allju, im lederen mit äiemlidj, etwa«, ein wenig unb
E. jtamjjaratto nni §uptTlaliv.
Digitized by Google
148
199.
bem $ofitto, j. 53. Ea ipsa, quae dixi, sentio fuUse \ongiora („$u auSfübjIidy');
ignoscite aatem; nam senectus est natura loquaWor (,,ctwa$ gefdjwa'pig"). — Sei
ftdrfercni Madibrucf tarnt jebod) baS beutfaje „att^u, ju febr" aud) burd) www ober nimium
mit bem $ofirto überfe^t werben. — Voluptas, cum maior est atque longin-
quior, omne animi lnmen extinguit. Cimon Dolopes, quia ferocius se
gesserant, Scyro insula expulit. Archias etiam Mario, cum is durior
esset ad Studium poesis, iucundus erat. Ordo histrionum olim con-
temptior erat. Si tibi quaedam in hoc libro videbuntur obscuriora,
cogitare debebis nullam artem sine aliqua exercitatione percipi posse.
SCnm. 1. 3taS beutfdje „flu" (= at^u) mit bcm ^ofitio wirb im ?ateintfd)en nidjt burd) ben
fcomparatiu, fonbern burd) bcn $ofltttJ auSgebrüdt, wenn angezeigt werben foH, bafc eine
(Sigenidjoft für ein befonbereS SerbältniS ungeeignet ober unangemeffen ift, S. Helvetii
pro maltitudine hominum angustos se tines habere arbitrabantur („ein ju engeS ($>e* .
biet"). Possum de felium utilitate dicere, sed nolo esse longus. Mature decedere
,^u frübjeitig fterben"; lente agere, procedere „311 langfam"; longum est „es würbe
weitläufig fein"; cives infirmi erant ad resistendum ,,\u fdjwad)".
2) 5 ov Suprrlntiü be^eidjnet nietjt nur ben fjöd)ftcn, fonberu aud) (als GlatiöuS) blofj
einen fefjr Ijoben ©rab unb mufj im 2>eutfd)en alSbann burd) fetjr, rcd)t, augers
orbentlid), überaus, ungemein, ganj u. a. überfefct werben. — Iucundissimus.
Mundissimus. Molestissimus. Gratis- im um mihi fuit, quod epistula tua
de omnibus, quae in urbe acciderunt, rebus diligentissime sum edoctus.
Certissima argumenta. Acutissimus. — 3U beachten ifi, bafj ber fiatetner
bei lobenben ober tabelnben SIttributen, be[onber3 audj bei Titulaturen
regeltnägig ben ©uperlatio fefct (cf. 179).
flnm. 2. 3ur Steigerung im Sinne oon „fe^r, bikbjt, überaus, ungemein" u. a. werben aud)
folgenbe Äboerbien oerwanbt: l'erqnam „überaus, ungemein" ftetjt nur bei Sibjeftwen unb
Slboerbien (perquam flebiliter lamentari; apnd Sophoclem perquam flebiliter Ulixes
lamentatur; perquam grave est dictu; bcfonberS gern tritt eS ju brevis, tenuis, par-
va«, pauci); — valde tjeifet ganj allgemein „fefjr" unb ftct>t bei Serben, Slbjcftiocn unb
ftboerbien (valde moveri, placere, longus, magnus, graviter); — magnopere „mit aQem
ytodjbrud, in b>ljem ©rabe" ftebj nur bei Serben unb abjeftiDifd)en ^artteipien (magnopere
desiderare, suadere, delectari, ) aborare, magnopere expetendus, damnandus u. 0.);
— admodam „in ooQem SJiafje, red)t febj, wlrflid) red)t" ftebt bei Serben, Wbjeftwen unb
Slboerbien, mit befonbercr Sorliebe einerfeitS bei bcn Wbjeftioen beS 3RafjeS unb ber 3of)l
wie: parvus, pauci, multi, rarus, magnus, grandia etc., anbererfeitS bei ben ben ©rab
beS Alters beftimmenben SBÖrtern, wie: infans, puer, adulescens, senex, (admodum di-
ligere, delectare, gratus, deditus religionibus); — oppido „gar feljr, ganj gewaltig" bei
Serben, Slbjeftroen unb Slboerbien fdjeint oorjugSweife ber fionoerfationSfpradje angehört $u
b,aben, wie aud) non parum, haud parum\ — summe „im bödjften ökabe"; mire, miri-
fice „in wunberbarem Qkabe"; egregie, eximie, inxignite „aufjerorbentlid), auSnebjnenb" ;
vehementer „in ungemöbnlidjem Gkabe"; plane unb prorsu» „ganj unb gar, unbebingt"
ftefjen bei Serben, fcbjeftwen unb «büerbien. Cf. audj 483, 5 u. 485.
3) Homo doctissimus ob. litteratissimus. Amicissimus Maecenati. Romanis
inimicissimus. Homo mendacissimus. Patriae amantissimus. Unus om-
nium stultissimu8. Res adversisaimae. Ne secundissimis quidemj-ebus.
Alicui gratissimum (ob. pergratum) facere (cf. 180, 4, a).
4) Senn an bem nämlirficn ©egenftanbe ober bei ber nämlidjen ^anMung ^wei Qigenfdjaften,
oon benen bie eine in fjöfjerem (Mrabc oorbanben ift, miteinanber oerg!id)en werben, fo
ftetjen a) entweber beibe im iUmpnrntiU — ober b) beibe im ^ofttiD in bev \'Utr- bar,
bei bem erften ^ofitio magis ftefjt. Cf. Aaia exercitus Romanorum äivitiores quam for-
tiori faciebat. Romani bella quaedam fortim quam feliexus gesserunt. Caesar mi-
lites vituperavit, quod in oppugnanda Gergovia audaciu* quam prtulentius egissent.
Haec magis accusatorie quam libere dixisti. Hoc magis subtiliter quam dHucüie
dixisti. Aemilii contio fuit rerior quam gratior populo. Omnes cupiditates conti-
nere praeclarum magis quam difficile est. Feliciorem quam tapieniiorem esse „met)r
Ölücf al« Sei^tanb baben". (^rft bei Späteren finbet ftd) bie bem 2>eutfd)en abäquate Sorm,
Digitized by Google
199. — 144 —
j. 33. vehementius qaam caute. Tac. Agr. 4.) — Cicero in coniuratos acriu*
quam moderatius (ob. magis acriter quam moderate) consuluit. Rix an
tes homines multa cupidius quam urbanius (ob. magis cupide quan
Urbane) loquuntur. Nolite putare, iudices, me odio inflammatum liben
tius quam verius Clodium accusare.
5) Wad) einem tfomparatio Reifet quam pro (= *] wt«) ,,al« in ©emäfcbeit (im %ti
pftltnis $u) einer @ad)e fid) erwarten löfet, al* fid) »erträgt mit". Cf
Proelinm atrocius quam pro numero pugnantiam editur. Minor caedes quam prr
tanta tictoria fait. Cohortes pulverem maiorem quam pro namero excitabant. Se-
iles excelsior quam pro habita corporis. — Sumptus multorum hominun
maior est quam pro facultatibus (= quam facultates patiuntur). Om-
nia discendo complecti maius est quam j)ro viribus humanis breviquc
vitae spatio.
6) „9o4" oor einem Jfomparattv Reifet etiam (unflaffifd) adbuc), wenn ber %tm barouf liegi
(£. 8. Die etiam clarias. üt in corporibna magnae diasimilitudines sunt, sie in aoi-
mis existunt maiores etiam varietates); meiftenS aber wirb alt müfeiger $tfa$ gar
nutit auögebritdt, $. SB. Indignam est a pari vinci, indignins ab inferiore. Etiam fff&f
balb oor balb hinter bem Äomparatiu. — Linguam Latinam (etiam) locu-
pletiorem esse quam Graecam Cicero censet.
7) Hector robore corporis atque fortitudine inferior erat Achille, sed de-
mentia atque humanitate multo superior. Mummius, cum Corinthum,
urbem Graecorum longe (ob. mulio) opulentissimam, delevisset, ip^e
nihilo divitior erat quam antea. Cf. 98, 9lnm. 9.
8) „Sflbft" = „fogar" tjeifet bei einem Superl. vd ober etiam (j. ». Caes. b. g. 2, 27,
3; 4, 16, 7; 7, 40, 7; b.c. 1, 6, 1, Cic. Cat. 3, 12 u.ö.), nidjt ipse: „ffl&ft — üid|t"
= „fogar — nid)t, aud) — nidjt" Reifet ne — quidem. Übrigend tft rel oor einem Sm*rr
latio getoöt)nlid) bnrd) „ Dl t 1 1 e i A\ t , luobl" ju iiberfefoen unb nähert fid) oft ber Skbeimuv}
oon fädle „entfd)ieben, unftreitig, fidjer" (facile primtts, facile prineeps, oV-
tissiraas, optimus u. ö.), 5. ©. In hoc vd inaxime reprehendendus es. Cicero rel op-
timus Romanoram orator. Huius victoriae rel maxima fait laus. Vident unum sena-
torem rel tenaissimum esse damnatam. M. Antonio rel primas eloquentiae patrum
nostjorum tribaebat aetas. — Vel (ob. etiam) sapientissimus potest errare.
Ne optimus quidem vitiis liber est. Magnae opes licet gratae sint:
calamitatem atque mortem ne divitissimi quidem effugere possunt.
?lnm. 3. Omnea, omm'a, nemo, nullus treten geiob'tjnlid) unmittelbar oor ben ©uperiatni,
lüätjrenb im $cutfd)cn ber Guperlatio fuf> mit „fclbft, aud), fogar" anfdjliefet,
( »Hilles optimi „alle, aud) bie beften"; omnes antiqaissimi cives ,,aUe Bürger, ielbft bif
älteften" (Cic. Caecin. 101; Verr. 5, 177); omnia minima „aueS, felbft ba* Älefoftc";
nemo amqnam infimus „feiner, felbft ber ©ertngfte nidjt" (Cic. Mar. 10) ; nallum mexua
minimum dictum „fein Sort oon mir, aud) nid)t ba« geringfte" (Cic. fam. 1, 9, 21
Cf. jebod) Cic Cat 3, 12.
9) Quid sentiam, quam brevissime (ob. quam brevissime potero ob. qu&in
fieri poterit brevissime) tibi die am. Plurimae aves nidos construunt
et quam ( possunt) moUissime pluma substernunt. Unfer „m öo. l tefj ft - mit bem
^Jofitio wirb burd) quam mit bem Superlatio auSgcbvüdt, j. SB. quam plarimae res
„möglidjft biele $inge", quam cautissime „fo oorftdjtig al« möglidj''; (fo aud) qmw
primum „fo balb ale möglidj"). Erweitert wirb biefe SBerftärfung buvd) einen mit pomm
eingefügten 2a[\, 3. 93. Caesar qaam maximis itineribas potait ad hostem contendit.
Iagurtha qaam maximas potest copias armat Comparavit rem framentariam qn&m
celerrime potait. (Sei Slbucrbien fann in biefem galle aud) ut für quam ftetjen, i &
Caesari te commendavi /// diligentmime potui.)
10) Improbitas Catilinae tarn magna fuit, ut nihil posset accedere o&-
quam quae maxima. Soll etwa* als un über t reff fid) bejeidmet werben, fo t>at ^
Digitized by Google
— 145 —
200
für ber Lateiner bie Sluswrüde ut nihil supra pomt, ut nihil pottü accedere, ut supra
nihil possii addi, 33. Taus in nos omnes amor tantus est, ut nihil supra possit.
$a* beutfdje „fo — wie nur jemals einer; fo wie nur inögltd)" wirb im i'ateinifdjen
bcjcidmet burd) tarn — quam qui; ita (ric) — ut qui mit bem Superl., ©. Tarn
sum mitis quam qui lenissimus (sc. est). Te Semper sie colam et tuebor ut quem
diligentissime (sc. colam et tuebor.) Tarn sum amicus rei publicae quam qui maxime
(sc. amicus est). Grata ea res ut qaae maxime senatui umquam fait. Veteres Ger
mani auspicia sortesque ut qui maxime observabant. SBenn tantus im übergeorbneten
Safte ftebt, tritt für quam mit bem Superlariü quantus ein, $. 33. Tanta est inter eos,
quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. £ioiu8 fagt: Hannibal
qaantam maximam vastitatem potest caedibus incendiisque consuli proeul ostendit.
11) Catalina, homo omnium, quos terra sustinet, sceleratissimus ober Ca-
tilina, quem terra sustinet sceleratissimum ober Catilina, quo scele-
stiorem hominem terra non sustinet. 3)er Lateiner fann nidjt, rote ber 2>eutfd)e,
einen KclatiDfap auf einen Superlatio unmittelbar be$ief)en; fonbern er fügt entroeber
iju beut Superlatio omnium (ober eorum) binju unb fonftruiert bann ba§ SRclatio auf om-
nium (ober eorum), 33. Bellum maximam omnium, quae umquam gesta sunt, Scri-
pt n rua sum „ben gröfjten Ärieg, meldjer jemals geführt ift"; — ober er $ieb,t ben Superl.
in ben 9?elatlufa£ hinein, 93. Themistocles misit servum, quem fidelissimum habe-
bat. Milites, quae quisque eorum carissima habebat (wba3 Seuerftc, wa«"), ab im-
pedimentis petere properabant. Legiones, quae primae venerant, castra munire coe-
perunt; — ober er benufct ben Abi. comjtarativus nad) ben in 100, 9lnm. 3, d unb 102
gegebenen Regeln. Tic leftte Überiefcungäart ift befonbcrS geeignet, roo ein SHelatiofafc fidj
an einen Superl. in ber Slppofition anfdjliefct, j. 93. „dato, ber gcleb,rteife SlWann, weither
in jener $eit lebte" Cato, quo nemo Ulis temporibus doctior erat.
12) Höstes spe celerius in fugam se dederunt. Cf. 100, Hnm. 2.
13) Hieme dies compluriit/* hom breviores sunt quam aestate. Annus
Aegyptiorum quinque diebtis brevior fuit Caledonia dimidio minor
est quam Britannia. Cf. 98, d.
14) Argentum deterius est auro. Werfe deterior „geringer an ©ert, roeniger gut al«
etwas anbereS @ute8", aber peior „fcbledjtcr a!8 etroaS anbereS Sd)led)tc3". 9ll)*o:
in deterius vertere „oerfdjledjtern", road oorljer gut ober erträglid) geroef en, aber : in peius
vertere „etwa« nod) fd)led)ter mad)en, ald e§ oorber geroefen ift".
lö) Maxime (nidjt optime) conscius mihi sum nihil me scientem deliquisse.
Senn eS fidj nur um 310c i (9egcnftänbe fjanbelt ober wenn ein ©anje« in jwei Teile jerlegt
wirb, fo muft, roenn biefe Teile einanber entgegengefefet werben, oon ber ©rö&e berfelben nidjt
im ^ofitio ober Superl., fonbern im ftomparaÜD gerebet roerben, 3. 9). Nobiltore* Romano-
ram („bie vernehmen SKömer") non facile sine comitibus in publicum prodibant. Duas a
te aeeepi epistulas; respondebo igitur priori prius. Potiorn commemoremus „wir wollen
nur ba« 23id)tigfte erwähnen". Maior pars hominum „ber größte Seil ber SHenfdien" (wenn
man fidj aüe übrigen ald ben ^wetten Heineren Tetl bentt). — 1) Minores pisces in-
sectis aquatilibus pascuntur, maiores piseibus. 2) Duo si fecerunt idem,
quaeritur, uter melius fecerit 3) Robamus, si patre mortuo consilium
teniorum non respuisset, maiorem regni partem non amisisset. 4) Sellae
curule8 maiorum magistratuum Romanorum ex ebore conficiebantur.
5) Ex duodeeim libris Fastorum Ovidii sex priores, quibus dimidium
anni continetur, ad nostram aetatem manserunt
flnm. 1. Ter Öateincr fefct oft ben Äomp oratio, wo bie beutidje Spradjc ben ^ofitio ge-
braust inoem er bie an bem ©egenfianbc b>ftenbe Gigenfcbaft mit einem beftimmten, burd)
ein natürliche« öefiif)! gegebenen SWafjc ftiafd)weigenb oergleidjt. Cf. Vinum Lesbium mitiu«
corporique util/u* erat wber ledbifdje Sein war milb unb gefunb". wDie $rjte wenben
bei fdjweren Äranftjeiteu oft gefährliche ^eümetljoben an" medici graviori£us morbis peri-
culosas saepe curationes adhibent. Gloria in rebus maioribus administrandis adiuvat
plurimnm „in ber S3erwalrung wtdjtiger 9(ngelegcnbeiten". Nulla res maior („nid)t«
(broBed") sine consilio geri potest.
titpetitotum. T. ttufL n. 10
Digitized by Göogle
201-204.
- 146 -
9lnm. 2. hierher gegoren auch bic geographifche n Einteilungen : Phrygia mai^r et ;//i/ioi
„©roft* unb &leinpf)ü)gien*, Germania superior et inferior „Obers unb 9iieberp,ennanicn"
(bod) ftetö mare superum unb inferum „baä abriatijdie unb tyrrfjcnifdjc i^eer",; Galii.
citerior et ulierior. 2)abci inerte mon jeboeb, bafc „ttlcinaficn" bei ben 9?ö:nern um
Asia bic&; bic Skjeidjnung Asia minor finbet fid) erft niedrere ^ahrhunberte ,iacn t£ örtn
GJeburt. ferner nannten bie 9tömer „Oberitalien" Gallia cUalpina, m Uli t € 1 1 falle» ■
Magna Qraecia.
201. 9leilt; benn tarn „fo fefjr, in bem ©rabe" fann nur bann fielen, loenn auj
bem „fo" ber Xon liegt, unb roenn ba3 oergleidjeube quam „al§" ober ein
ftonfefutiofat) mit ut folgt ober bod) leicht ergänzt werben fann (et 484). ©o
aber im i>eutfd)en ein tonlofeS, bloß oerftärfenbeS „fo" oor einem 9Ibj. ober
Slbo. ftebX muß im ikteinifdjen bafür ber Superlatio eintreten. Sllfo ift
im 1. ©atje ju fdjreiben: urbem pulcherrimam, im 2. hominis sapientissimi.
im 3. philosophus ille praeclarissimus unb verissiine illud praeeeptons
dictum.
Kmn. 9?acb bem ©eiagten ift uon fclbft Mar, bafc tarn mit bem ^Jofitm oft ebenfo rtcfjttd» i>*i
U)ie ber blofee Supcrlatiu; ber einzige llnterfdjieb bcftef)t eben barin, baft im erficu Jraße
ba« „fo" (tarn) ftart betont ift unb einen uor$üglid) tjobeu ©rab ber (Jigcnfd)aft au*,
brüdt. Cf. Roscius, homo tarn splendidus et gratiosus, nollo negotio oeeisus est;
bagegen : Caesar, homo mitissimus ac lenissimus, Lentulum aeternis vincalis min-
dare non dabitat. Car tu de pernicie popali Romani et exitio huius urbis tum
acerbe /ow/que crudeliter cogitasti? Stagegen: Cor ea sustulistis, quae maiores sa-
pientissime sanxerunt? (Cic. Cat. 4, 10; Rose. Am. 20; Yerr. 2, 104; 3, 131; Nat.
d. 2, 158. Liv. 3, 13, 3; 34, 9, 4; 5, 42, 6 lt. oft). Sanad) ertlärt fid) aud) bor in 2i2
befprod)ene ©ebraudj.
202. $ie ftärffte $>croorhebung erfährt ber ©upcrlatiu burd) unns ober uous omni am („UOljn$*<
weife, uor allen"): Miltiades modestia unus omnium maxime floruit. Eloquentia res una
est omnium difficillima. Cf. P. Scaevoiam unum nostrae civitatis praestantissimum audeo
dicere. Mortuus erat Hephaestio, qnem unum Alexander plurimi fecerat. Urbem unam
mihi amicissimam declinavi. Hoc tibi propone, amplitudinem animi unam esse om-
nium rem pulcherrimam. Monuraentum civis unius acutiasimi. — Uuus tterirärtt BUty
nur Supcrlatiuc, fonbern aud) $erba, welche fuperlalioe $ebeutung haben, wie eminere. ex-
cellere, dominari, anteferre, Demosthenes unun eminet inter omnes in omni ge-
nere dicendi. Virtutes appellatae sunt ab ea, qaae una ceteris excellebat. 9lud) bei
einem Abi. comparat. ftel)t eS gern, ©. Nemo te uno iuris peritior est. Cf. aud) : Haec
civitas mihi una in amore et deliciis est.
203. iWcin; benn gradus „bie Stufe, ©proffe einer Leiter" barf nur bann genommen werben, wem*,
mit ^eft^altung beö $3ilbe$ einer fieiter bejeidmet werben foll, baß jemanb non einer nieberem
6tufe eine fjbljere erfteigt ober oon einer h Ijeren ju einer niebrigeren l)erabftcigt. Seityalb Rubi
wohl gefagt werben: Populus te ad summum imperium per omnes honorum ^radus cx-
tulit; pervenire ad altiorem gradum dignitatis; in altissimo dignitatis gradu colloca-
tus; gradus plures sunt societatis kumanao; ad summum gradum ascendere gratiae
etc.; aber bei blofccr Eingabe einer Quantität barf gradns nid)t gebraucht werben. 2)ic por-
gelegten Lebensarten fmb 511 überfein : exigua gloria, plus auetoritatis ha-
bere, maximum frigus, magna eloquentia, ad eam audaciam (ober eo
audaciae) progredi, modestissimus, medioeriter doctus. Cf. Ea facultas in
te est summa „bu befißeft biefe (Stabe im bbd)fteu Qhabc"; tibi ea minora data snnt ,,tix
finb biefe üigenf (haften in geringerem (^rabe gegeben".
204. 1) PI u res (plura) ift in Haffifdjer $rofa regelmäßig ein roirf lieber Äomparo«
tio, fo baß bie 93ergleic^ung entroeber ausbrüdlid) burc^ einen 3ufa^ mit quam
beAcici)net ober $u ergänjen ift. Complures (complura, feiten compluria) bat
bagegen feinen fomparatioifdjen 93egriff, fonbern bie Q3ebeutung „einige, eine
Slnja^l". Vllfo: Adulescentia roulto plures quam sencetns mortis casus habet. Anti-
quissimi pictores non sunt usi pluribus quam quattuor coloribus. Nuper complures
domus arserunt. Jiemnad) leicht ertlärlid) : Plures paueos circumsistebant. Summus dolor
Digitized by Google
— 147 -
205—207
plures dies raanere non potest. Caesar, qaod plnribus praesentibus eas res iactari
nolebat, concilium dimittit. Araicitiae vis in eo est, ut unus quasi animus fiat ex
plaribus. ($ei Miüiu« ftcl}t pluribus 3iemlid) 6äufig, 3. 93. 4, 31« 2; 21, 28, 7, bei Gäfar
unb Cicero feiten oqne fomparanoe 93ebeutung.) — 2) Plurimi (oi nkstazoi) bejeif^net
(al§ ©uperl. be3 93egriffe§ oiel) „bie meiften" ober „fc^r otele", b. % oon
einemöanjen bie größte 2lnsal)l; plerique bagegen (oi nollot) bebeutet
fd)ted)tl)in „gar mandje, eine grofje silnjaf)t" unb infofern „bie tnei«
\i e Tl ** cf. Paucos in ipso certaroine, plerosqae fugientes occidernnt. Popilias longe
plurimos hostium occidit. Belgae plerique orti sunt a Germanis. Multi nihil prodesse
philosophiara, plerique etiam obesso arbitrantur. ©en. DOU plerique f)etj3t
nid)t plerorumque (plerarumque), fonbem plurimorum (plurimarum). $at
ba§ beutfdje „bie meiften" ben engeren ©inn „bie 9ftel)rb,eit, aflajoritftt * ,
io ift e§ burd) plures ober maior pars, maior numerus au§$ubrücfen (cf- 200). —
3) Reliqui „bie übrigen, bie fonftigen" ot§ SHeft ober Slnfjang eine§ ©anjen;
ceteri „bie anbern, bie übrigen", infofern fte ben fcfyongenannten felbftanbig
unb gleir^bered)tigt gegenüberfteljen, 3. ©. Caesar duas legiones in castris reliquit,
reliqnas pro castris constituit. Multi hostium interfecti, reliqui in fugam dati sunt.
Pompeius plura bella gessit quam ceteri leget unt. Ego frumentum non pluris vendo
quam ceteri. (NB. Alii b,eifct bei ben heften Älafjifern nicht „bie anbern* (oi aXXoi), fon*
benx „anberc" (ällot); jebod) ift ti bei Ötoiu« in ber SBcbeutung „bie anbern" febjr be*
liebt unb finbet fid) aud) ionfi bisweilen, 3. 33. in ber SJerbiniwng otunes alii ober alii omnes
— ceteri omnes, reliqui omnes.
?lnm. 3m Specieflcn ift über ben (9ebraud) Don ceteri unb reliqui 311 nierfen: 1) ber
Singular cetera», a, um ift im allgemeinen feiten ; bie SRominatioform ceterus fommt
nie cor; bäufig ift bagegen ber 8ingular reliquus, a, um; 2) bei 3a*Mn,ovtern
nur reliqui ; 3) bei ben Serben „übertreffen, jurüefftetjen" finbet fid) faft nur ceteri ;
4) t$ beißt ftetS praeter reteros unb prae ceteris (3. ©. florere); 5) wenn „bie übrigen"
fo Diel ift alö „bie nod) übrigen", fo beißt e$ reliqui; ebenfo reliqua aestas „ber
9ieü bee" ©ommerä", reliquus exercitus, reliquum bellum etc.
AV>. Sern* (Sbt>. sero) beifjt nid)t ctufadj „fpät", jonbern „Der fpät et, nicl)t mebr ju
redjtcr 3C^1» 3U fPnr"; semm est ober sero est „e$ ift ju fpät"; nimis sero „altyu
ipät". £er ffomparatiu serior ift unflaffifd); serius al$ 9lbt>. „etroafc 3U fpät, fpäter"
befonberd bei nacbfolgcnbcm quam, 3. ^. Serius quam deeuit. Biduo serius veneram „um
$»ei Sage 311 fpät"; aber biennio post „3iuci Sabre fpäter" (cf. 126).
•206. @et)r Diele ^artieipien, bie uollftänbig bie ^ebeutung uon Slbjeftiuen angenommen baben,
bilben einen (melgebraudjtcn) ßomparatio unb ©uperlatiu, 3. ©. abstinens, florens, praestans,
contemptus, acutus, ornatus, remotus, doctus, aecommodatus, patiens, obsoletus etc.
9lber aud) fo!d)e ^artieipien, bie fonft nidit in abjeftioifdjem Sinne gebraucht roerben, finben
fidj bei Cicero unb ben anbeni klaffifem oft ot)ne SJebenfcn fompariert (cf. attritior, copula-
tior, fractior, testatior, compositior, disiunetior. citatissimus, conficientissimus, despi-
catissimus, effusissimus etc.), fo baf} man in biefer ©e^ebuug beim Satetnfdjreiben nidjt a03U
ängftlid) 3U fein braud)t.
'Jlnm. „3n „üo vgerürfterem Älter" beifjt bei Cicero (longius) aetate provectus, unllaffifd)
aetate provectior.
•207. Pins ift ein fubftantiuierteS 31bj. unb ftetjt al§ Romparatio 31t multum immer
quantitatio auf bie gvage „raie oiel?" unb bejeia^net ba^er ©r öfje, 9)tenge
unb Über(egenl)eit. Magis ift ein silboevb unb fteb,t aU Äomparatiu 51t
valde qualitativ» auf bie grage „wie feljr?", bebeutet alfo ^in ^öljcvem,
ftärferem ©rabe*. — Amplius wirb befonbev§ oon bev 2(u§belmung im
9teume unb in ber äeit gebraust = ^roeiter, länger" unb fte^t namentlid)
bei ^aytangaben (j. ». Amplius sex menses sunt) unb in ^(usbrüefen wie quid
amplius ? nihil amplius, non amplius, nee quiequam amplius, um 3U be=
jetdjnen, ba§ 31t bem ^ovqanbenrn nod) etioas sÄeitere§ l)injufommt ober b,in-
10*
Digitized by G
208
148 —
jufommen foß, j. ». Quid est, Catilina, quod iam ampliua exspectes? Non est am
plins fortnna temptanda. — Potius „oielmefyr, lieber, nod) efyer" jetgt an, baf
nur ba3 gelte, bem e8 beigefügt ift, ba§ anbere bagegen au§äu)d)liefjen obei
nid)t ju berücf jidjtigen fei.
Hnm. SSenn jroei begriffe nad) ifcrer üualität, nid)t Quantität öerglidjert roerben. ic
i teilt magis, j. 9. Timeo mayis quam spero ; hoc magis ex aliis aadivi, quam ipse
vidi. CSrfdjöpft aber ein SluSbrud qnantitatio ben gerofmfd)ten ^Begriff nid)t, fo mufe plu*
quam gefegt roerben, (mag ber ©egriff 9lbjcftiu ober Subft. fetn; oudj ber £afu3 ift gleiaV
gültig), $. )B. „3ene fmb meljr als $*anbiten, mef>r al« SWörber, me^r fogar nod? al# Sätet
mürber" illi plus quam sicarii, plus quam homicidae, plus etiam quam parricidae
sunt. „SWufe id) bir nicht nod) me$r al« nur $einb fein?" nonne />/us etiam ^uam ini-
micus tibi esse debeo? Perfidia plus quam Punica. Aniraus plus quam fraternus.
Opes plus quam modicae. Plus quam humana virtus. — S3or 3a^' ' :
befrlmmungen Ijei&t „mefyr" plw ober amplius (cf. 101).
208. 1) Quid flagitas amplius (= nod) weiter)? 2) Plus edisti quam ego.
3) Haec usu magis (ober nud) poiius = ,,üielmeb,r*) quam institutione
didioi. 4) Tantum et pZu* etiam mihi debet. 5) Crodrus patriam magis
(ober plus) quam semet ipsum amavit. 2>a man im ^ofitto ebenforoofy multuw
amare al« aud) rafci« amare lagt, fo fann man im tfomparatio neben magis amare auda
plus amare jagen. 6) Non jtfus ( = saepius) quam ter quaterve eum vidi.
7) Hus (ober amplius) septingenti cives pestilentia mortui sunt. Cum
haud plus (ober amplius) decem equitibus (cf. 101). 8) Non semel tibi
ostendi te caritate plus quam fraterna a me amari. Werfe non unus (= plus
quam unus ober plus unus) „mein' ali einer", non semel (= plus quam semel |
„mdjr al* einmal". dagegen Reifet ne unus quidem „fein einziger" = omni™
nemo (nullus) ober nemo (nullus) omnium; ne semel quidem „fein einziges i'fal"
9) Haec machina, quae vaporibus movetur, plus vehit quam centum
equi (sc. vehunt, cf. 101). 10) Hodie nulli iam leones in Graecia sunt.
Catilinae socii Ciceronem non modo ideirco oderant, quod eorum co-
natus impios et furorem sceleratum represserat, sed eo etiam magis,
quod nihil tarn se simile illo vivo conari posse arbitrabantur. sjd
gationen wirb ba« beutfdje „me^r" burd} iam auSgebrfirft, wenn fein fomparatioe* Ser*
ffiltnü ftattftnbet, j. Ö. Nihil iam spero. Brutus Mutinae vix iam sustinebat „bjeit jid)
faum mein". 3Ran fteÜ*t cbcnforooffl iam non al$ non iamt iam nihil als nihil iam, iam
nemo al$ nemo iam „niemanb mefjr" u. ä. Slud) fagt man non amplius im (Sinne oen
„ferner nid)t, uon nun an nidjt metjr", ). 93. Non luctabor tecum amplius; fortunam non
amplius temptabimus. H) Magis (ob. potius) ingenio quam corporis viri-
bus homo bestiarum dominus est. 12) Homo ingenio plus valet quam
corpore. 13) Ne quid magis timueris quam adulatores. Desinite cunetari.
14) Catilina omni spe deiectus facere non potuit, quin se in ipsa
Roma nihil iam posse efficere fateretur. 15) Post bellum Peloponnesia-
cum Atheniensium opes magis magisque corruerunt. 16) Simultas inter
Caesarem et Pompeium magis in dies (ober aud) magis magisque in dies)
crevit 17) Horatius non uno loco Homerum praestantissimum omnium
poetarum esse dicit. 18) Themistocles ab Atheniensibus in exsilium
expulsus et, quod maius (plus) est, capitis condemnatus est. 19) Ego
sum consul, hoc est amplius quam praetor. 20) Socrates apud iudices
cum dignitate magis quam prüden ter causam dixit. 21) Philippus Ma-
cedo civitates Graecorum nullo iam communi vineulo inter se con-
iunetas et inscitia vel nequitia magistratuum dueumque proditas sibi
postremo resistere non posse non ignorabat.
Digitized by Google
— 149 —
209—211.
)9. Omnes improbi miseri sunt fjeigt fdjled&troeg „alle <5d)Ied)ten finb unglücflic^",
aber improbissimns quisque miserrimus est „immer ber 6d)fed)tefte ift am
unglücflidjften" ober „gerabe bic ©djledjteften ftnb am unglücflid)ften'', b. f).
„\t fd)Ud)ter jemanb ift, um fo unglücflidjer ift er", Sergi. ba« fe&r bejeidmenbc
3)eifpiel: Caesar cum omnibits tum optimo cuique carissimus est. — 3m Seutfdjen ge=
braudjen mix jum Äufrbrude btefer ledern Steigerung oft gerabc$u nur ben einfadjen ©uper*
latio, 39. „Cr übertraf bie lapferften"; wSBä$le btr jur ttad)ab>ung bic heften" u. fi.; im
Satetnifdjen bavf fjier ber 3uf°& quisque iiidu fehlen.
\Hnm. Gin mit quisqur uerbunbener Superl atio muß im Singular neben, wenn er männ=
ltdjcn ober weiblidjen ©cfdjledjtö ift; (gan$ ocveinjcltc ?luönaljmcn Cic. Lael. 34;
Oflf. 2, 75; Liv. 1, 9, 8; — Pluralia tantum öerlangen felbftuerftänblid) ben Plural:
Cic fam. 7, 33, 2); — beim Neutrum ift in biefem ftafle ber Plural regelmäßig,
roenn qaisqne fubftantiuifd), b. (i. ofme ein anbere« €ubft. fte&t fo. 33. optima qnae-
que, excellentissima quaeque; üereinjelte 9lu3nafnne Cic. Fin. 2, 81); ift aber nod) ein
mdjlidje« ©ubft. mit quisque üerbunben, fo fann foioo^l ber ©ing. als aud) ber $lur.
gebraudtf »oerben 3?. antiqoissimnm qaodqae tempus unb fortissima qnaeque con-
silia. Caes. b. g. 1, 45, 3; Liv. 25, 38, 18).
1) Ex pbilosophis optimus et gravissimus quisque multa se ignorare
facile confitetur. 2) Pecunia Semper ab amplissimo quoque olarissimoque
contempta est. 3) Semper ita nos geramus, ut mores nostri ac facta
optimo cuique probentur. 4) Gloria praeclarorum facinorum testimonio
honestissimi cuiusque atque etiam vulgi probatur. 5) Quis negaverit
Augusto contigisse, ut restitueret pacem, quam optimus quisque desi-
derabat? 6) Non optima quaeque eligere imitanda stulti est. 7) Qui
eloquentia sordidi quaestus causa male uti non erubuerit, eum ne tur-
pissima quidem quaeque committere pudebit.
.MO. 1) a. Quo quid rarius est, eo (hoc) pluris aestimatur ober quanto quid
rarius est, tanto pluris penditur. b. Ut quidque rarissimum est, ita ma-
ximi aestimatur. c. Rarissimum quidque maximi fit. $ie beiben legten Stu#=
brurfSrorifen fönnen jebod) felbftoerftänblid) nur bei allgemein gültigen ©ebanfen jur 91n^
roenbung Tommen. — 2) a. Malum quo (quanto) occultius est, eo (tanto) gra-
vius esse solet difficiliusque ad sanandum. b. Ut quodque malum occul-
tissimum est, ita gravissimum esse solet difficillimeque potest sanari. —
c. Occultissimum quodque malum gravissimum esse solet difficillimeque
potest sanari. — 3) a. Flumina quo altiora sunt, eo minore sono labuntur.
b. Ut quisque fluvius altissimus est, ita minimo sono labitur. c. Altissi-
mus quisque fluvius minimo sono labitur.
tnm. Senn auf eo fein befonberer 9?ad)brucf liegt, wirb cä b Uro eilen roeggelaffcn (Liv.
2, 51, 5; Cic. Fin. 5, 37). — 9?ad) griedjifdjcr Seife ftefjt (feit fiioiuö) aurocilen a) quo
ober quanto mit einem ^ofitioe einem eo ober tanto mit einem Äomparatioe, ober
b) quo ober quanto mit einem Äomparatiüe einem einfadjen ^Sofitioc (ofjne eo ob.
tanto) gegenüber, ^ Roman i Horatium aeeipinnt eo maiore cum gaudio, quo prope
roetum res fuerat. Cohors quo maiore pugnabat ira, pugnam parumper restitnit. —
3?ei ber flu#brudäroeife ut quisqne — ita wirb ita jurocilcn mcggelaffen. (Cic. Off. I,
19 u. 65; Claent. 71; Fin. 5, 57). Brdjaiftifd) ftnbet fid) aud) quam quisque c. superl.
— tarn c. superl. fo. 9?. SalL lug. 31, 14).
F. galjlmtfrter.
211. ÜBU8 ftefjt im $lttrat: a) bei Fluralibus tantum, 9?. üna castra, unae nuptiae,
una moenia; — b) in ber 93ebeutung „allein" (= solus) ober „ein unb
berfelbe", $.35, Ubii uni ad Cacsarem legatos miserant. Lacedaemonii septingen-
Digitized by G
212—213. - 150 —
tos iam annos amplins um.« moribus vivnnt. — c) in partitioen 93erfyättniffeil U
ber Sßerbinbung uni — alii ob. altert (— tertix), h. guis ignorat tria Gra«
corum genera esse? quorum uni sunt Ioues, Aooles altert, Dores tertii noimnabaDtai
212. 9lein; ba in ben beiben crftcn Sätjen ba§ „ ein* burcfjauS nidjt betonte
3af)lroort, fonbern ber unbeftimmte 91rttfel ift, fo ift e3 im Sateiniidje
nid)t 511 überfein; alfo: Aristides, vir probissimus. Corinthus, urbs oj*i
lentissima. (NB. Aristides unus ex probissimis viris civium invidiae oes
sit würbe feigen : „sJhiftibe3 mußte als ber einzige oon ben rccf>tfct)affcnfte
Männern ber 9Jtifjgunft b. 93. weichen"). Gbenfo: Pyrrhus Cineam misit , fanul
arem saum „einen feiner SBertrauten" ; Appius Claudius deceravir „ einer von ben X'
cemüirn"; antiquissima gente ortus erat „er ftammte au« einem ber älteften (*efd)l<d)trr
dagegen Pittacus, unus de Septem sapientibus, weil b,icr einer au« einer beftitnmtcn $1
Saf)l auSgefonbert wirb.
Wum. 1. Unus ex (ober de) eutfpridjt nicfjt feiten bem umftäublid)ercn bcutjdjcn ?lu«brtufe „ein«
au« ber ^a^I ber.. .", ^. Marias mihi seenndis icbus unus ex fortanatti 1.«.
minibus, adversis unus ex suramis viris videbatur. Mo unum ex eis frei, qni a
aquas venissent. Sic me auditote ut unum e togatis „einen au« ber 3al)l ber fdilidro
^Bürger". Fufium, unum ex meis intimis, observantissimum nostri vehm benigmssiui
tractes. Unus e {de) multis „einer ou« ber großen Wenge, ein ganj gewöhnlicher".
— 3u Dcm ^e^cn oer vorgelegten Säfce ift diios als ©ermaiüdmuS ju tilgen
3m $)cutfd)en fdjieben wir oft in $e$ug auf jroei oortjergenauntc ^erfoue
ober Sachen bei ber Slppofition ober bem ^räbifatSnomen überflüffig ba$ ^abl
»ort jmei ober ein sJ$aar ein, wo ber Sateiner duo regelmäßig roegläfct
$emnad) ift ber £a&: „Neulich, fwbc id) ben ?feubulttfl unb Srinumnui«, ein ^aar ctui
uon ^Inutu«, in« $eutfd)e überfefct" jit überfein: Naper Pseudalum et Trinummam. f.i
bnlas Plautinas, in Germanicum verti. (NB. dagegen miifjtc man mit anberer 3:e0;i."|
natürlich fogcu: Nupcr duas fabulas Plautinas, Pseudulum et Trinummum. in G. v i
So aud): „$abfud)t unb Öknufefucht, ^mei ber fjä&Hdtften Sjaftcr" avaritia et luxuria, foe
dissima vitia. Cnidus, Colophon, Samus, nobilissimae urbes „bret ber bcnujmieftcr
Stnbte".
9lnm. 2. Slnber« ift e« in SluSbriirfcn wie Gellius et Lentulus, duo censores ^ alle bc 1 1>«
(Senforcn", mo auf duo offenbar ein ftarfer 9?achbrucf liegt. Triumphavit L. Sulla, tnum
phavit L. Murena, duo („beibe, alle beibe") fortiseimi et summi imperntoref.
21nm. 3. „SJetoeö", woburd) eine zweiteilige Eingabe oorbereitet wirb, bleibt neben et — 1/\
alter — alter, sire — sire unüberfeftt; nlfo: „^etbe«, ba« Nachahmen unb ba« ÜftttHj
fieren, ift bem SJJcnfdjeu angeboren" et imitari et aemulari hominibas ingeneratum est
„©eibefl, biefe« ^u feben unb ^u tjoren, ift berbe" haec et videre et audire acerbum
est. „^latoö Sdjriftcn Ratten bie b 0 p p c 1 1 e sfleftimmung, Me falfdie 'ijj^iloiopbie au^urcnrii
unb bie roafjre (^u begrünben" Piatonis librorum haec erat ratio, ut et talsa philo-
Sophia tolleretnr et vera conderetur. Virginem petieve iuvenes, alter virgini genere
par, nobilis alter. (s?(u«nal)inen feiten, j. ^. Cic. epp. 7, l: f'trumqae laetor et sine
dolore corporis te iuissc et animo valuisse.'<
213. Unicns ftct)t in ber ^ebeutung oon unu.< faft nur in beu ^tuobviicfeit unirus filius,
filia, unirus maritus (ücrcinjclt uniea s-pes); man barf aber nid)t fagen erat omnino in G.illia
citeriore legio unica, fonbern mim „eine einige". — Singularis „üerein^clt, 00m allflemtmcn
Wanden abgefonbert, einem einzelnen gehörig ', 5. ^8. Ex litore aliiinos singulares ex navi
egredientes conspexerunt. Xe singulaii qnidem homini semitae patuerant. Singnbre
imperium „Sinein^errfdjaft". — Sie ^cbeutung „cinjig in feiner ?lrt, au|erotbeat<
Itd), oorjüglid), unoerglcidjlidj" tyabcn unietu unb *in</ufori$ gemeinfam, 3. 33. üm'ea
benignitas, unica raalitia. Me unice fsingulariter) diligitis. Aristoteles in plulosophia
prope singularis est. Vir singulari doctrina. Tuum ingenii acumen nnicum (sin?»-
lare) est.
?{nm. Nemo unus bebeutet nietjt „fein eimiger", ionbern „lein einzelner, fein 3nbit,'^lim
nulla una res „feine einzelne Gigenfdiaft" (im ©egenf. ju einer größeren ober fleineren
^ßluralität). Cf. Nemo de nobis unus excellat. Cicero nullius unius diseiplinae legi-
bus adstrictus erat. Nihil unum „nidit« einzelne«" (Liv. 41, 20).
Digitized by Google
- 151 - 214.
14. 1) Sulpicius dimidiae parti classis praeerat. Dimidium roilitum pestilentia
absnmptum est. Dimidium facti, qui coepit, habet. Quinta fere hora est.
Quinta semis hora est. Semihora. Sex menses (= spatium semestre).
Semipes. Annus et sex menses. „$al&" fjci&t dimidius ober dimidiatus („fjalbiert,
$ur £ä!fte genommen"); wenn aber eine anbere 3al)l oorf)ergcb,t, wirb ba8 inbeflinable semis
r.t>alb" ofjne jebe Serbmbung 3U berfelben gefügt, alfo 61/» ftufj sex semis pedes = sex
pedes et semipes; 20'/» 2f)aler viginti semis thaleri. „$>fe $Älftf" wirb burd) dimidia
pars ober dimidium iiberfefet, 3. 2?. dimidio pluris quam „um bie |?älftc teurer", dimidio
rninoris quam „halb fo teuer alS" ; diseipulos dimidio stultiores reddidit quam aeeeperat
„f)alb fo gefdjeit"; dimidium eins dedit, quod pactus erat. 2lud) semis (®en. semissis) bc*
widmet ald (Subftanth) bie .^>älf te oon einer ©elbfutnme, einem SRa&e ober einem yi IjaU
bieienben $an£en, 3. 23. semisses panum „2?rotfjäIften" ; semisses aureorum „fjalbe £u=
faten"; alter semissem, alter universa sibi vindicat. — 2) Una et viginti ober viginti
una legiones. Sex et octoginta ober octoginta sex vici. Duodeviginti
gradus. Undetriginta (feltener viginti novem ober novem et viginti) tribus.
Octingentae (et) nonaginta duae clavae. Mille (et) ducenti duodeoctoginta
ordines. Columna Traiani centum duodetriginta, AntonmiPücentum septua-
ginta sex pedes alta erat. $ie ßorbinolia oon 21—99 werben fo 3ufammcngefe&t,
baß enttueber, wie im £cutfd)en, bic Giner ben 3^nern mit ei uorangcfjen, ober bie (Sinei
ben ^efjncrn ofjnc et nadjfolgen, 3. 23. 22 tjciftt entweber duo et viginti ober viginti duo,
74 quattuor et septuaginta ober septuaginta quattuor. — $ie Sühlen 18, 19, 28, 29, 38,
3y, 48, 49 iL f. w. werben gewöfmlid) burd) Subtrafttou auSgebriirft: ftatt viginti octo
jagt man alfo beffer duodetriginta, )tal\ viginti novem: undetriginta, ebenfo duodequa-
draginta 38, undequadraginta 39, dnodeqninquaginta 48, undequinquaginta 49 u. f. w. —
2*on 100 ab ge^t immer bie größere 3QhJ toran mit ober ofjne et, bod) fo, ba& baä et nur
einmal, unb ^oar l)inter ber größten 3nf)l oorfommt, 3. 23. 1764: mille et septin-
genti sexaginta quattuor ober mille septingenti sexaginta quattuor; 345: trecenti et
qaadraginta quinque ober trecenti quadraginta quinque. — 3) Undecimus, duode-
eimus, tertius deeimus, sextus deeimus, duodevicesimus. Sei ben Crbinalien
oon 13 bte 19 ger)t gewöfynlid) bie flcinere 3flf)l Der größeren of)ne et 00 ran, 5. 23. tertius
deeimus ber brennte. 23on 20 ab werben bie 3wifd)en$a()Icn ebenio wie bei ben ÄarbinaU
jaulen gebilbet, 3. 23. ber 24fte: qaartus et vicesimus ober vicesimus quartus; ber 45fte:
quintus et quadragesimus ober quadragesimus quintus. — 2)er 18te, 19te, 28fte, 29fte,
38fte, 88fte, 48fte, 49ftc u. f. w. werben gcwöfjn lid) burd) Subtraftion au*gebrüdt: ftatt
octavus deeimus fagt man alfo beffer duodevicesimus, fiatt nonus deeimus: undevi-
cesimus unb fo fort: duodetricesimus ber 28fte, undetricesimus ber 29fte, duodequadra-
gesimus ber 38ftc, undequadragesimus ber 39fte, duodequinquagesimus ber 4€fte, unde-
quinquagesirans ber 49fte u. f. w. — Xer ©ebraud) oon primus unb secitndus ift in ber
^ufamnienfefouug feiten; man fefet bafiir beffer unus unb alter; ftatt vicesimus primus ber
21fte unb vicesimus secundus ber 22fte fagt man (Jeff er unus et vicesimus, alter et
vicesimus unb fo fort: unus et tricesimus ber 31ftc, alter et tricesimus ber 32fte, unus
et quadragesimus ber 41ftc, alter et quadragesimus bir 42)te, unus et qninquagesimus
ber ölfte, alter et quinquagesimus ber 52fte u. f. w. — 4) (Jntroebet quattuor milia
quingenti milifes capfe sunt ober milifuffl quattuor milia quingenti capto'
sunt ober quattuor milia mtiitwn et quingenti capto" sunt. 5) Haec trabs
pedem longa est. Matronae Romanae Bnitum annum ut parentem
luxerunt. Nemo est tarn senex, qui se annum non putet posse vivere.
Unus tritt jw Subftantioen nur bann, wenn ber Segriff ber Einheit mit Üiadjbrud beroor*
gehoben whb (3. 0, Audieram ex Catulo non saepe untnu consulem improbum, duos vero
numquam fuisse). 2£enn aber bei 23eftimmungen beö SJcafje^ unb befenberä ber 3C'* ocl'
23cgrifi ber (5inb,eit ntdjt autfbrnrflid) urgiert werben foll, fo fer>lt unus getuöfjnlid). Scadjte aud)
bie Lebensart ne rerbum quidem farere „fein einjlgeS ©ort fagen", 3. 5). De utilitate
stercorandi Hesiodus ne verbum quidem fecit. Saepe res obscura terbo illnstratur
Digitized by Google
214. — 152 —
„mit einem ©orte". — 6) Felis duo (ober duos) mures oepit. 7) Mittles tifc
dixi verbum excellendi carere perfecto. Millies melius mihi videtur ess
mori quam cum ignomiuia vivere. Xie beibcn ^afriwörter sescenti unb mille mcrbri
oft ^t)t>erbolifc^ jur 9?cäcid)nung einer unbefttmmten großen 3d)l gebraust, tote im ^Teutiditi
fjunbert unb t au fenb; ift in biefem ^aOe bie Äarbinaljal)! erforberlid), fo ftefjt bei weiten
häufiger sescenti; al« Crbnung«$a&I unb Sabjabücrb bogegen meit läufiger miUcsimus unl
millies, Possum Mfeeulfl decreta proferre. Venio ad epistulas tuas, quas ege
sesrentos uno tempore aeeepi. Mitte pro uno Caesones extiterunt, Mille in dies nov:
consilia. Ex libro Serapionis mitlest' mam partem vix intellego. Aiax millies oppeter«
mortem quam tantam ignominiam perpeti raalnisset. — g) Possum sescentc
exempla proferre. 9) Bis bina sunt quattuor. Sexies odona sunt duode-
quinquaginta. To« Gin mal ein« bilbet mon burd) 9?crbinbung ber 3afjlab»eTbien irr
ben Sifrributtoa. — 10) Posidonius censuit a terra ad lunam esse vicies cen-
tena milia Stadium, inde ad solem quinquagies centena milia Stadium .
11) Columbae bina ova edunt. Lupae quinos pullos parere solent. Kes
publica Romana per quadringentos duodeoctoginta annos a binis con-
sulibus administrata est. Multi cameli singula, alii bina tubera in dorsis
habent; illi cameli ipsi sunt, hi dromades sive Bactriani. NB. G&e mar.
eine 3af)l in« Satcinifdic überlebt, überlege man, ob nid)t ba« StftTlbutltMin nörig fei! -
12) Turres in moenibus Babyloniis dtnis pedibus altiores fuerunt quam
moenia ipsa. Milites qttaterni incedebant. Caesar agrum Campanum vi-
ginti milibus civium distribuit, quibus terni pluresve liberi erant.
13) Ne semel quidem me monuisti (cf. 208, 8). 14) Quot diseipuli in sin-
gulis classibus (ja nid^t in quaque classe !) scholae vestrae sunt? cf. Scipio
et Hanniba] cum sinyulis interpretibns congressi sunt „jeber mit einem Xolmerftfier". —
15) Hodie in unis aedibus binae nuptiae fuerunt. Hac in urbe quotanoi>
quattrnae nundinae habentur. «Bei edjten Pfuralia i an tum ftcl)cn ftatt ber Äarbinal
ialjlen bie riftrtbiitton ; nur ftatt singuli ffchi allemal uni unb ftatt terni trini. ?Ufo:
litterae „jwei Shtdjftaben", binae litterae „jwei ©riefe"; binae copiae „jwet $>ecre"; trin«
hiberna; trinae catenae, Irina spolia. Vna castra ex binis iam facta vide-
bantur. $abet bcadjte man: a) ba& Wörter wie liberi „Ätnber", maiores „??orfab,ren", pri-
mores „SJorncfjme" u. ä. feine cdjtcn Pluralia tantam finb, unb b) bag ba« Tiftributirunt
bini and) oon folcben ©egenftänben gebrannt wirb, »oeldje ein $aar bilben ober bod) als $ tr-
iam mengcfjörig betrachtet werben, S. bin i scyphi „ein $aar $ufammengeljürtge Sedier",
bini boves, bini tabellarii „ein ©riefbotenüaar". So aud) bini consules „$roei $aare oem
Aonfuln", bini tresviri „jroet Megten oon iriumoim" (Liv. 9, 44, 4; 25, 5, 6). „$aarw
im eigentl. 2 intic fjcifd par, j. 99. Egreginm par consnlum, qaattnor paria colambarnm. —
16} Trina castra. Caesar bina castra postüt et a maioribus ad minora
duas fossa8 duodenum pedum duxit. 17) Pythia primo celebrata sunt
nono quoque anno, postea quinto quoque anno. „?llle oier 3a$rc" tjeißt
nad) römifdjer Huffaffung quinto quoque anno; „alle ad) t Saljre" non0 qnoque anno.
Werfe : „$n jebem 3a$re" singulis annis ober quotannis ; „alle jmei Satjre" terti»
quoque anno (feiten alternis annis); „ade brei 3afjre" quarto quoque anno, (fbenfo
„an jebem läge" singulis diebus ober cotidie; „alle jwei Jage" tetiio quoque üt
(feiten alternis diebus); „ade fünf läge" sexto quoque die u. ä. — 18) Olea tertio
quoque anno (feiten alternis annis) fruetus fert. 19) Quincuplex acies.
Werfe: simplex, duplex, triplex, quadruple!, quincuplex, sexuplex, semptemplex.
decemplex, centuplex, meldje auf bic ffirage quotuplex „wie utelfad)?" fteben. — 20) Ver-
sus ternarii, quaternarii, quinarii, senarii, septenarii, octonarii.
21) Biduum, triduum, quadriduum; biennium, triennium, quadri-
ennium, quinquennium (ob. lustrum), sexennium. ^iefc Subftantmo metben
Digitized by Google
— 153 — 214.
regelmäßig bann gebraudjt, wenn bie Üage unb bie ^ahvc ntcfjt getrennt $u benfen fmb,
itmbern einen ununterbrochenen 3citraum bilben. — 22) Primum (ll. prima), i£e-
rwm, tertium (u. tertio), quartum (u. quarto), quintum (u. quinto), septi-
mum (u. septimo), deeimum (u. deeimo), postremum (u. postremo).
Xie Gilten fclbft waren über bte (Srnbungen um ober o unentfdjtcben (cf. Gell. 10, 1); nad)
fcer SRefjrjabJ ber Stc0en mufc man um uor$ie&cn. "Man fagt ftett hoc prim«/« „jefrt $um
njtenmal", illud postrem«/// „bamald jum letztenmal". — 23) Dimidia pars, tertia
pars, duodeeima pars, duae quintae, quattuor partes, Septem partes.
Senn ber Kenner nur um ein« größer ift öl? ber 3äf)lcr, j. 99. 5/o, 9/io, fo wirb er, fatl^
ein UJißoerftänbnia auögefdjlofjcn ift, nidjt bejonberö autfgcbriirft, $. SB. qninqne partes, novem
partes. — 24) Dimidia pars et tres septimae et novem quartae deeimae
sunt unum et quattuor septimae. 25) Quadragenarius (= homo quadra-
ginta annorum) robustior est quam octogenarius. 26) Ad Marathonen!
decemplex numerus Persarum ab Atheniensibus victus est. 27) America
inadruplo (ober quattuor partibus ober quater tanto) maior est quam
Europa. SHerfebieSubftantioa duplam „ba$ doppelte" (unflaffifd) duplex), triplum „ba* 2)rei*
fadje" iunflaffifd) triplex), quadruplum, quinquiplum, sexuplum, septuplum etc. „9tod) einmal
io groß, boppelt [0 Diel" Reifet aKerum tantum (3. Via altero tanto longiorem habebat
anfractum) ; „breimal fo grofe" triplo (ob. tribus partibus) maior ; „üicrmal fo groB" qua-
dniplo (ober quattuor partibus) maior; „breimal fo oiel" ter tantum; „fünfmal fo oiel"
qainquies tantum, 3. Sexies tantum, quam quantum satum sit, ablatum esse ab
aratoribus intellegetis. — 28) Centesimae ein ^tojent binae (ternae, qua-
ternae, quinae) centesimae jmei (brei 2C.) s$rojent. 29) Archidamus testa-
mento amicis quina talenta legavit. 30) Secunöüs Saturnalibus = se-
cundo Saturnalium die; tertiis Megalensibus. So alfo aud) primis Paschalibus
.,am erften Cftertage" (cf. 194, »nm. 1). — 31) Non plus quam semel. Semel
„ein für allemal" (j. 8. ut semel dicam ; cf. 464, Slnm. 2). Vix centesimus quis-
que (cf. 237, 3). 32) Unus aut alter (nid)t unus aut duo) puniendus est
(cf. 7, %nm. 1). Omnes fluetibus obruti sunt excepto uno aut summum
(cf. 495, 9lnm.) altero (mcfjt duobus). „(Einer ober jwet" unus aut alter. — 33) Res
publica veteribus non ut nobis instar fontis erat, ex quo singuli agros
hortulosque suos irrigarent ex eoque plurimiim aquae in snam utilitatem
deduxisse summae prudentiae esset, sed tanquam fluminis, in quod suum
qui8que rivulum deducebat, ut illud ipsum quam amplissimum et pulcher-
nmum decurreret. Htfan r)ütc fid), baä beutfdje „ber einzelne" burd) singulus $u über-
leben; benn ber Singular singulu« ift ardjaiftifd) unb fpätlateinifd). SBielmebj tjeiftt „ber cin=
Jdnt", wenn wirflid) nur ein einiger bejcicljnet werben foll, unus (mit befonberem 9?ad)bnicfe
mm tolus; „irgenb ein einzelner" unus aliquis, cf. 274, 9lnm. 3; „jeber beliebige einzelne"
qtüvis unua, quilibet unus) ober singularia (= „üerchutlt, für fid) allein befteljenb ober
^anbeinb", j. SB. Ne singulari quidem homini eo tempore anni semitae patebant. 2Bo
bfl« beutfdje „ber einzelne" oon einer SRefjrfjeit im Sinne Don „jeber einzelne" fte&t, ift
fcr Plural singuli (ober quisque, cf. 286 u. 287) ju nehmen. Cf. aud} 213, Hnm. —
34) Fieri non potest, ut omnes homines eodem more vivant. #at ba« beutfdje
3cd)ln>ort „ein" bie SBebeutung „einerlei, ber nämüdjc, ein unb berfelbe", fo wirb eS
, tordj idem (nur bei befonberem 9?ad)brurf burd) unus) Qberfe&t, 3. SB. Habitamus sub eodem
tecto „toxi wohnen unter einem £ad)c"; duae tuuicae eodem colore; praeclara est aequa-
bilitaa in omni Tita et idem semper vultus «wfewque frona ; cavete, ne cum tanta
maltitadine uno tempore confligatis; uno scelere parentes et hospites perimere;
omnü fere similiter atque uno modo (ob. uno tenore) dicebantur „in einerlei Jon, tin-
^8". Unus atque viem ober unus idemque fjeifct „nur einer unb jmar immer bcrfelbe",
l In hac causa omnes sentiunt «mhw atque idem. — 35) (gine „Äomnttffton
Digitized by"Coog!e
215—216. — 154 —
oon jroei üftännern" fyeifjt nidjt duumviri, fonbern duoviri, ebenfo tresvii
(nidjt triumviri) „eine Jtommiffion oon brei Scannern", quatttiorviri, quinqut
viri, decemviri u. f. ro. dagegen tjeigt im Singular ein einzelnes 3ttitglie
folrfjer Rommiffionen duumvir (b. I). „ein Sttann oon ben ätoeien" = duum
virorum vir), triumvir, quattuorvir U. f. n>. — 36) Romani foedus enn
Antiocho facientes cum alias condiciones tulerunt tum hanc, ut vigint
obsides daret non minores quam duodevicenos neve maiores quam qtta
dragenos quinos annos. 37) Tres dies (ob. triduum) totidemque noctes
Decem servi totidemque ancillae. 38) Intra parietes (esse, se tenere u. ä.)
Nocte et die. 39) Meridie. Media nocte. 40) Quindecim diebus inter-
iectis. Qninto deeimo quoque die (cf. im ^ranjöf. quinze jours „üieracljn läge"
21f>. 1) Duo ift jroei ober bie jroei als eine Möge Sielljeit gebaut, $. ». daae nave«, da<
pueri, c3 fteljt fdjledjtioeg auf bie ^rage „roie niete?* (aud) ba, n?o ber Teuti*-
}toei nod) nidjt genannte (Megenftnnbe ol« „betbc" bejeidntet, 5. duo Dccii „bie betben 2>ecier .
mihi avi tni dao fortanati videntur; dnae Hispaniae). — Ambo „beibe" bcjeidjnet,
baft $roei fdjon genannte *perfonen ober Sadjen al§ ein ©anje§, als $11-
fa muten gehörig angefeljen werben. — $n uterque aber werben bic beiben
frf)on genannten Onbiuibueu als ^wet felbftänbige ©inljeiten gefonbert iinfc
Ctnanbcr entgegengefteltt, 3. 93. Duo senatores mihi obviam sunt facti; ambo*
salutavi, titerqxtc resalntavit. (93cfonber8 inftruftiü Liv. 1, 40, 5.) Diagoras Rhodins dm
tilios snos eodem die Olympionicas vidit. Plebiscito oautum est, ne quis <?uos maxi-
st ratns nno anno gereret. Plebiscito cautum est, ut liceret consules amboa plebeios
fieri. Placuit, ut C. Pansa A. Hirtius consules alter om/wve ad senatum referrent.
Flamma ut ab oppidanis et oppngnatoribus proeul est visa, utrisque venit in
opinionem signum a classiariis regiis dari. Duo sunt aditus in Ciliciam ex Syrix
qnorum u/erifue parvis praesidiis intcrclndi potest. ©eldjer Untcrfd)ieb entftebt bemnadi,
loenn ber 3afc: ,,*>aunibal befreQte bei tfannä bic &ecrc beiber Sonfuln" cntiucber Hannibnl
ad Cnnnas exercitas amborum consulum ober utriuxque ronsulis vicit überfefot wirb? —
2) $a§ beutfdje „ein aweiter, ber awette" tycijjt bei einfachen Stufjä^lungcn
alter, b. I). „ein anberer berjelben Slrt", üp. Absumptus est dies primus, alter.
tertins. Dno vulnera acrepi, nnum in stomacho, alterutn in capite. Crassus me sient
alterum parentem diligit. Secumlns bagegeu ift berjeuige, weldjer bem erften
unmittelbar folgt, unbebingt ber närfjfte nad) iijm ift. ©er alfo j.
im s28ettlauf ©ieger ift gilt nl$ primus, ber unmittelbar nad) ifmt Äonunenbc
alS seauidus, ber OJädjftfoIgenbe al£ tertius u. f. ro. 6omit fann secundns
im Sinne oon „ber bem (Srftcn nädjfte" nur bei einer beftimm teu (befamitai
ober bereite angegebenen) Reihenfolge, einer Rang orbnuug gebraucht werben, wie
im grtedjifdjen $)rama „ber erfte, zweite, britte ©djaufpicler" actor primaniiB,
secundarum , tertiarum partium. Cf. In poetis non Homoro soli locus est ant
Sophocli ant Pindaro, sed horum vel scnmrfix vel infra secundos. Prima seqnentem
honestum est in secunrfis tertiisqae consistere. Prima officia dis immortalibus, muwia
patriae, tertia parentibus, deineeps gradatim celiquis debentur. 2lu§brÜd?n
wie: „Storiolan, ein jroeitcr £t)emiftofle§ ; Gicero mar ein jweiter $tmo-
ftb,ene$; id) liebe ifjn raie einen jroeiten trüber; 3)u bift mein jroeiteS ^dj"
fann nur alter augcioanbt werben, ©nblid) „alle jroei 2age" (= an jebem
Stoeiten Xage) Ijei^t altero quoque die, nidjt secundo.
21f>. Mille ift faft ftet« 9lbjertiü unb fann nl§ folcbc* reinen ®enitiu regieren. Würfelten — (unfc
,Vüar fnft nur im Wom. unb 9lcc.) — tuirb in nadjbrurflidjer Seife al3 SubftauiiD be
t)anbelt (fllcid) bem gricdiildjcn '] x'?"** wnb bem fi an^ fifdjen un millier („ein Üaufenb") nnb
mit einem partitioen ©enitio öcrbnnben; fo namentlid) oft mille passuuw (millc eqait«M
Digitized by Google
— 155 —
217—218.
mille hominuw, mille talentwm). 3" Wefem Jolle tuirb mille gutveüen . mit bcm 33räbifatc
tm Sing, ncrbunben, $.33. In oo fnndo facile mille bomin«>n versabatur. Non amplius
hominuw/ mille ceciderat. Mille talent//;// dafür. Sod) tritt Ijäufiger bcr 331 Ural ein,
V & Mille passnnm erant inter urbem castraqne. Liv. 23, 14, 7 u 4G, 4 ; Cic. Rep.
6, 2.
217. Scr ©ebrauef), ftatt ber eigentlichen 3flW cm 9lcid)c3 ^tobnft au$ anbeven ^at)lcn JW
iepen, j. $?. fer fliiintf«« ftatt qnindeeim, w///c ftatt dno milia, A/.v 91t* ngue viri ftatt
decemviri, bis denae naves ftatt viginti naves, ift ber 9?atur bcr Sadje nad) überwiegenb
yoctifd), boct) aud) ber 3kofa nid)t uönig fremb fa. 33. Cic NI). 2, 40 ; Rep. (5, 12).
3lnm. Siebter fetten aud) pmeilen ftatt ber Jlarbinalia bie Siftributiua, $.33. »juina ar-
menta (Verg. Aeu. 7, 538). Cf. aud) Verg. Aon. 5, IM»; 5, Hö. Hör. sat. 2, 4, 7(>. Ovid.
met. 2, 682; 12, 97.
218. $ei ^1 n f yi!)(utt(KU fönnen nur bann bie beftimmten abjeftioi|cf)en SoSjien unu*
(ju meibeu primus), alter (feiten secunduM), tertius, quartits, .... postremus ücr*
roenbet werben, nenn ftcf) bie Shifsäfjlung auf ein oorangegangeneS ©ubftan*
t\n (ober fnbftantioierteS haec iria, quatluor illa u. f. ro.) be$ief)t, $. 5?. c>)taf-
i\u>r reperio causam, enr seneetns misora videatur: unam, qnod avocet a rebus ge-
rendis, nlteram, qaod corpus faciat infirmius, tertiam, quod privet omnibns fere volup-
tatibus, quartam, qnod band procnl absit a morte. (Cic. Cat. m. 15; off. 1, 152; fin.
5. 9.) — $ic getnötinlidje gorm ber 9lnf5äf)lung wirb jebod) mit Hboerbien
gebilbet, nämlicf) (cf. Hinang 2, 9lnm. 4):
bei jwei Seilen primum — tarn (ob. deinde),
bei brei Seilen primam — tarn (ob. deinde) — post,
bei üi er Seilen primam — deinde — tum — postremo (ob. deniqae, ad extremem),
bei fünf Seilen primam — deinde — post — tarn — postremo (ob. deniqae, ad
extremem).
Wit deinde fönnen mehrere (^lieber nadjeinanber gegeben werben. *D?an büte fid)f ba3 beutfcfjc
Bunb ^weiten*, unb brittenS, unb enblid)" burd) et deinde, ci tum, et deniqae \\\ überfein!)
— Sel)r oft begnügt ftcf) ber Lateiner and) mit einer einfachen äneinanber«
reib,ung ber ©lieber Jburcrj et — et — et (ober, falls c§ pajjt, mit atä — aut
aut), j. 33. Tria proposita sunt ad gloriam, et benevolentia et fidts et admiratio,
unb jroar ftetS, roenn nic^t eine Hufaäljlnng ber einzelnen $eile einc§ Steinas
ftattftnbct, fonbern bie oerfcf)iebenen ©eficfjtSpnnfte einer 93ctjauptnng an=
geführt roerben, $.93. „Siefen SRann cmpfeble idi bir angclegentlid) ; benn erftenö ift er
mein vertrauter ftrcunb, unb jwcitcnö fd)äbt er bid) über aHc§". über deinreps unb porro
cf. 482, 3 unb 4. — 93on primum unterfdjeibet fid) prineipio, wcldjcS bei Eröffnung einer
SuSeinanberfefcung, meift 311 Anfang beä erften $auptteil§ gcbraudjt wirb, fo bafc primum in
bemjdben Safte nadifolgen fann ; eS cntfpridjt betn beutfd)cn „juuörbcrft, um bamit ju beginnen"
Cic. off. 1, 11; de or. 1, 137; fin. I, 17).
Inn. 33äljrenb im Seutfdjcn beim Übergange oon einem Seile einer 9tu3cinanbevfebung 31t
einem anbem bäufig bic 3 a t) I bc3 Seild eingegeben wirb, 3. 33. «Badjbcm . . . fomme id) nun
jnjeitend sn, rebc id) nun .vjneitenö uon, babc id) nun brtttend ju jeigen u. f. tu.,
mad)t man im Sateinifdjen ben Übergang obne ERfidfidjt auf bic ßaljl burd) nunc (nid)t iam)
venio ober veniamns ad, nunc dicamus ober videamus, deineeps (^iernädjft) dicatur
PÖer dicendum, videndum est, se((uitnr ut dicam ober dicendutn sit, proximum est
wt dicara, doceam; foll bie ;faljl bc^J Seile* auöbrürflid) angegeben werben, fo muß eä cnt=
tueber termittclft eineS ^wifdienfatK* gefdjefien (quoniam id secundum erat de tribus;
qnoniam hic locus erat qnartus; id qnod in quarto loco quaerendi posueramus;
ut ad illud tertium veniamus u.ä.), ober bie betreffenbe Angabe mit| bic $oxm eines
>:ouptfabeö erhalten (tertium est propositum, ut...; proximum est, ut dicam ober
«oceam ... u. ä\ |.
Digitized by Google
219—220. - 166 -
■
1. Pronomina personalia, possessiva, reflexiva. reciprocnm.
219. $er Hominntto ber ^erfonalpronornina wirb nur bei befonberem 9tad)-
brucf gefegt unb $roar:
a) in Okflrnffifeen, fic mögen wirtlich au*gcfprocben ober nur gebort jein, 93. Maiores nostri
libertatera civium Romanornm imminutam non talerunt: ros vitam ereptarn negle-
getis? Praedia rnea tu possides, ego aliena misericordia vivo. Eo die ego quoque
malta verba feci;
b) in leb tieften Knrrbrn (bef. bei Ompcrattncn) unb grdgrn ober affeftuoilen «uS
fttfrn, %. 93. Tu introspice in inentem tnara ipse. Tu ut unqnam te corrigas! Ego
didicisse aliqnid non gaudeam? An f//putas? Sed quid ego longinqua commemoro "
Hic ros etiam dicere aadebitis?
c) wor Vlppofttionni, wenn baS Pronomen fjeruorgetjobcn wirb, j. 93. Ego% homo imperitus
iuris, accusatus sum ab bomine improbo. 93ejcichnet jebod} bic ftppofition nur eine
Warn en8ango.be, fo bleibt ba$ ^erfonalpronomen unüberfefrt, Themistocles veni
ad te ,,id), Shemiftorie«, bin ju bir gefommen". Hannibal peto pacem. Romaai ea habe-
rnus, qnae di dedernnt Hoc tibi iuventns Romana indieimns bellum „btefen Äricg
rftnbigen wir, bie römifebe 3ugenb, bir on". (Erreich Liv. 32, 21: Achaei arma Roman»
sustinebimus, qnae ros Macedones non sustinuistis) ;
d) öor einem »rlatitl- ober ftonfunftionalfafer, 5. 93. Ego, qni pacis auetor Semper fbi.
te ad meam anetoritatem non potui adducere. Tu, cum hanc causam suseeperis, for-
titer agere debes. — Cf. auch 220 unb 221.
Sfmn. 1. $ie ÄafuS be« fcblenbcn ^erfonolpronomen« ber 3. $crf. „er, fic, e*w roerben er*
fe&t: a) bureb is bei einfacher ^urilrftoeifung auf einen fchon genannten begriff ; — b) bureb
ille bei ftärferer §en>orhebung; — c) burd) ipse bei Bezeichnung eine« ©egenfafre*'
befonberö oud) wenn bie fcauptperf on, bie Autorität, ber $err im ©egenfafc ^u einer
mmber mictjtigen ^erfon bcicidjnct mirb; — d) burd) hic nur bann, wenn baS beutfdje „er"
(= „biefer") ben fcauptgegenftanb ber iHcbe bezeichnet, ber pxx »efpreebung fommen foü ober
bereu« länger befprochen ift.
9tnm. 2. 3m $eutfd>n wirb ber fubftant. 9tu#brucr „baö 3d>" nid)t nur in Schiebung auf
bie 1., fonbem and) auf bie 2. unb 3. ^erfon gebraucht, j. 93. „bein 3d>, fein anberc* U«*is
M) 3cb". 3m fiateinifchen finbet aber ego nur bei mein ftatt; bei bein ficht tu, bei fein
Ohr) reflerjo ipse unb in ben obliquen tfafu« sui, sibi, se, bemonftratto aber idem. 80
Sriit*" W"f^«i tritt ipse noch bin^u, unb jene« anbere«, jrocite« helfet alier.
Ct. Filius tuus est tamquam ipse tu. Amicus tamquam alter idem est Pompeins
me alterum se fore dixit. SHan fann auef) tamquam exemplar mei, tut, sui etc. t>a-
menben, 93. Verum amicum qui intuetur, is tamquam exemplum aliquod intuetur
sm (Cic. Lael. 23).
1) Ateas Pbilippo scripsit: Tu imperas Macedonibus, qui bellare di-
dicerunt; ego autem impero Scythis, qui etiam cum fame sitique certare
po88unt. 2) Demetrius quidam Neroni: 7\i mihi mortem denuntias, tibi
natura. 3) Pythagorae diseipulis satis erat illud „ipmm dmsse". 4) Mise-
reat te bestiarum, nam ipsae quoqxie (cf. 255) vitae iueunditatibus fraun-
tur. 5) Pindarus poeta interrogatus, cur Simonides in Siciliam ad tyran-
nos se contuüsset, ipse nollet: quia sibi vellet vivere, ait, non aüi.
6) Graeci, quamquam pauci fuimus, splendidam victoriam ab hostibus
reportavimus. 7) Divites divitias sibi habeant, tu (ober tute, cf. 222) vir-
tutem divitiis anteponito.
220. 93ei bem (Gebrauche oon qaidem — sed (sed tarnen, rerum tarnen) ift $u bemerten, bafe qui-
dem fich unmittelbar an ein ^Jerfonalpronomen fdjtiefst, auch, »nenn biefe« nicht bo* b^
tontefte Sort im ©afre ift (cf. 483, 4). Jür bic 1. ^erf. nimmt man in biefem ^alle equidtm
- nos quidem, für bie % ^erf. tu quulem — ros quidem, für bie 3. *erf. UU quidem (fdten
Digitized by Google
— 157 -
221—224.
H quidem, befonberS wenn [d)on ein ille borauSgctjt), SB. Carissimus In quidem mihi es,
sed multo esses carior, ai . . . . Sereritas habet üla quidem gravitatem, sed amicitia re-
missior esse debet. Corporis bona complent Uta quidem beatissimam vitam, sed ita,
ut sine Ulis possit beata vita consistere. Haec vitia habent aliqnid excusationis non
Ulius quidem iastae, sed qnae probari posse videatar. 3)ie Negation ficht felbft bann,
toam fie, genau genommen, $um Sßerbum gehört, in ber Siegel üor bem mit qnidem oerbum
benen Pronomen, 5. SB. Oratorias exercitationes non tu quidem reliqnisti, sed certe philo-
sopbiam iis anteposnisti. — 1) Divitias non e quidem contemno, sed ] Juris
tarnen aestimo virtutem. 2) Postremo tempore multum tu quidem in lit-
teris profecisti, sed plus didicisses, si consilia mea secntns esses. 3) Me
non vos quidem laedere voluistis, sed verbis nsi estis iis, quibns non
laedi non possem. 4) P. Scipio non mnltum ille quidem nec saepe dice-
bat, sed omnes aequales sale facetiisque superabat. 5) Ludo et ioco uti
Mo quidem licet, sed tum, cum gravibus seriisque rebus satisfecerimas.
6) Amicum tuum non nos quidem odimus, sed certe non probamus.
7) Sophistae magnam Uli quidem calamitatem Graecis intulerunt, sed
magno iidem usui fuerunt 8) Lacedaemonii bellica tili quidem fortitu-
dine excellebant, sed artium et litterarum expertes et duriores erant
ad molliores omnes animi motus.
Slnm. HuSnatjmen oon bicfer föegel finb 6ei ßicero nidjt häufig (a. 53. Cic. Lael. 47 unb 74).
©eljr oft ober ftnbet fich für „jwar — aber" ba8 blofte sed ober (sed) tarnen ohne oor=
bergehenbeS quidem, j. SB. Optimus qnisqne Hannoni assentiebatnr, sed maior pars
im e Ii o rem Ticit.
221. » (unrichtig nae gefcbrieben) tritt fietä an bie Spifre be« SafceS unb fteljt nur üor %tx-
jonals unb 5) e m 0 n ft r a t i ü öronominen, am fjäufigften (cf. jebodj Cic. Tasc. 1, 99) in $>aiu;U
<apcn fonbitionaler Venoben, 3. SB. Ne ego ei non affaissem, nisi etc. ; ne tu, ne ille, ne iste.
Ne Uli vehementer errant. si illam meam pristinam lenitatem perpetaam sperant fu-
taram. Si geometricis rationibns non est crediturus, ne ille longe aberit, ut argumen-
tis credat philosophorum. ^urrtju« fagt nad) ber Schlacht bei $craflea : Ne ego, si iternm
eodem modo vicero, sine ullo milite in Epirum revertar. (Slbmeicbenb Cic. Att, 4, 4,
62.)
222. 35a« Suffir. met fann an alle Fron, personal ia mit SluSnafjme hon tu, nos tri, noslrum, restri
unb vestrum treten, j. SB. egomet, memet, nosmet; jebod) geflieht bie« meift nur bann,
n*nn noch ein ipse folgt, j. SB. de nobismet ipsis, mihimet ipsi (cf. 253, 9). Sfn bie Fron,
possessio tritt met nur auSnafjmdtoeife, 3. SB. Sali. lag. 85, 24 (häufiger nur an suus bei
SaQuft unb SMoiu«), ganj üereinjelt an ipse (Cic. Verr. 3, 3). SSiU man ba$ Sßronomen tu
üerftärfen, fo fagt man täte (ober ttdemei), 3. SB. ut tute scis; quod tute inte I legis , tute
introspice in mentem tuam ipse, unb ebenfo „bich felbft" tete, $. SB. Non modo tete viceris,
sed omnes. — 3)a« Suffir. pte tritt fafl nur an bie «blattoe ber 0 f f e f f i 0 pronomina meo,
mea, suo unb sua, 3. SB. suapte manu, meopte ingenio ; Hannibal suamet ipse fraude
captus abiit.
223. Lquidem „allerbtngS, amar" ift nid)t au« ego quidem aufammengejogen, benn eS toirb fogar
mit ego $ufammengefteüt: equidem ego (Sali. Cat. 61, 15; lug. 10, 6), unb öerbinbet fich
jumeüen auch mit einer anbern al8 ber 1. $erf. Sing., 5. SB. scitis equidem ; insanit hic
equidem; iam pridem equidem nos rercun vocabula amisimus; vanum equidem hoc
consilmm est (Sali. Cat. 52, 16; 58, 4; 52, 11; Liv. 5, 51, 4). SSielmeljr ift e* ein bureb
ba« bemonftratioc ^räfir e oerftarfte« quidem (cf. nam unb e-nim. «nbere crriärcn ba« S
für eine ^nterjeftion, fo bafc equidem eigentlich bebeute „0 freilid), ja freilid)")- Srofrbem fcheint
ti geraten, biefed Sflboerb nur $ur §eroorhebung ber 1. ^erf. Sing, ju oerwenben, weil e3 oon
ßicero audfchliefjlicb in biefer SBeife im Sinne oon „ich, mcfnerfeitö" gebraucht wirb;
Qlfo: puto equidem; hoc admiror equidem. Vos haec melius scire potestis, equidem
»udita dico. Fauni vocem equidem nunquara audivi, tibi, si audivisse te dicis, credam.
224. Der Plural nos ftatt ego, noster ftatt mens ift nie ein Plaralis maiestatis, wie ba* oft
im Teutleben ber Jatt ift, fonbern mehr ein Pluralis modestiae, inbem ber fRebenbe (nament-
lich bei oertrauterer ©preebweife) feine eigene $erjÖnIid)feit $üttet bie b« fcbret ober fiefer jurücf.
Digitized by Google
225-227.
— 158 —
treten laijcit unb bicjclben mit tu bie ?lnfid)t ab« $aitblung E^iuein^ie^en nuü. Söeil benu;:
btefer Plural baS pcrföidld)« Sntereüe gu einem gemeinfamen mad)t, jagt »Semiu* ,ut Yerj
Aen. 2, bl> mit 9tedit: Pluralis numerus pro singulari ad evitaudam iactantiam. Cf. Eai
rem in medio relitiouemu.s. Omr illa: iain \idebinuis . . . Sex libros de re public
tunc scripsimuf, cum gnbernacula rei publicae teneforwu«. Interfuit sermoni Crosse
adulescens, twstri, ut scis, studiosissimus. Stafjcr mirb bei SSerroeifung auf fr üb er 6«
fagted nieift ut supra (ober ante) diximus = ut supra (ober ante) dictum est fteben, u>oj
faft nie iam gefügt wirb (cf. jebod) Cic Sull. 53; Tusc. 4, 67). Wut baä beftimmte Scrnr
treten be§ 6prcd)cnbcn forbert ftctd bie 1. ^Jfrf. 3ing., 8. E>jo reges eieci, vos tyrannc
introducitis ; et tgo et omnes hoinines.
9lnm. ©te millfürlid) jebod) bie Scbriftftcller in biefcin (Miraudjc oerfabren, geigen foldjc 8teUei
DO ber ©ing. unb $Mur. promiscue flehen, häufig fo, bafj mir feinen Öranb bafür erfcnnei
Cf. bei Cicero : Primum tibi, quae sunt in re publica, exponam, deinde scribf/wu
et iam, quae scire te non nolle arbitiv/wur. Ardeo incredibili cupiditate, ut nome
nostrum scriptis illustretur tuis. A me, cum paulum otii nac/i erimua, uberiore
litteras exspectato. Cum ven/.-v , senatui gratias et/imus. — ^tn allgemeinen ift i:
piftorif dien Stil, bei tucldjcm ber objefttoe ^ntjalt ber (Sraäfjlung bie $>auptfad)e auemad?
ber fMtiral, bagegen in ber Erörterung, bei nxldjcr bie ^ßcrfoiilicfapeit bc$ Sprecbntbr
mehr in beu SJorbergrunb tritt, ber Singular ba* gewöhnliche, lueäbalb fid) bei te
Ü)efd)ichtfd)rcibern übertniegenb ut diximua (= ut ante, supra dictum est), bei ben Ndj
nern unb im abljanbelnben, bibaftifdjen Stile ut dixi fiubet.
225. 2)ie gormen nostruin unb vestruin fönnen nur als partitioe ©enitiue ftelp
5. 93. nemo nostrum, multi vestrum; in afien übrigen S^Hen gebraucht mai
nostri unb vestri, j. SQ. Miserere nostn, odium vestri, vestri similes
$>od) fagt man ftatt noster omnium, vester omnium faft regelmäßig mit Um
fteüung biefcv 3Bövtcr omnium nostrum, omnium vestrum, 3. ©. Patria com
munis omnium nostrum parens est; video in me omnium restrum oculos esse conw
sos; omnium restrum natura, dagegen: De nostro omnium interitu cogitant; ad resinv,
omnium caedom Romae restiterunt. ^Cf. jebod) Cic. Phil. 14, 15; Cat. 1, 9; 4, 4; de
Or. 3, 208; Flacc. 5.)
91nm. Öatij uereinjelt finb Ü^cifpiclc, in meldjen nostrum unb restrum ohne partUitoen Sin
fteben, 5. splendor vestr/wi (= vester), frequentia xestrum. Recordarnini, qnantu>
consensas vestno// fnerit. Noli nie ad contentionem vestnwi vocare. Cic. Ca<.
29; Phil. 4, 1; ad Att. 7r 13, A. 3.
220. $a bie ^evfonalgenitiue mei, tui, sui, nostri, ve8tri% aud) wenn fte ein %t
minin ober einen ^ßlural be$eid)nen, mit bem ©eutnbio auf -ndi perbiwMi
werben, fo ift in ben angeführten ©ätjen folgenbermajjen ju f djreiben : 1) vestri
irrideii(Z/ causa; 2) sui locupletaneft causa; 3) sui ulciscend*' causa.
Caes 7, 43, 2: Aedui legatos ad Caosarem sui purgan'// gratia mittunt. Mulier sui ser-
xanrii causa aufugit. Doleo tantam Stoicos nostros Epicureis irridem// sui facoltatem
dedisse. Non vereor, ne quis me hoc vestri adhortaw// causa magnifice loqui existi-
met. Natura animantibus magnam sui conservanrfi curam ingenuit.
227. 9iein; bie Pronomina tibi, mihi, tibi, vobis, nobis finb ju ftreidjen. SJZan fagt jtaar i*duert
(exuere) alirui vettern, aber nur induo (exuo) restem, ba ber Lateiner biefe felbfn>erftfinbltdx
JHcflcriuität nicht bezeichnet (cf. 54, Ämn. 1). (^anj ebenfo Herhält e« fich mit bau ©ebrouAf
von finyere, contrahere unb anbern Serben. v\n bem Ickten ber üorgclegteu *£ä^e barf nobt*
be'M)alb uid)t mitüberfelU iverben, weil bic (Mrammafifcr btc Umuab.r^eiten nicht un$ allein,
fonbern melntefjr allen unb jebem überliefert Jäheit. Cf. aud) historine prodidorunt pti<
^efdjichte hat un$ überliefert", fabula docet „bic Jabel lehrt un$" u.a. Cf. aud) 152, &
Ämn. 1. 0anj unlateinifd) ift siU operam dare, mihi operam do für ba8 einfadje opera>»
dare, operam do. SBobl aber fann man fagen alicui rei (5. 50. philosophiae, litteris.
magistro) operam dare (tnbuere, impendere) „sD?üt)C auf ctmaS nenuenben".
?lum. 2. „Sid) ctmaS in§ ©cbädjtnt? juröeftufen* Reifet ohne Statin nur in me-
moriam aliquid reduecre (redi//ere) ober getuöfjnlidjcr memoriam rei repetere (ober t*
vorare), aliquid memoria repetere. Cf. 87, Knut. 1.
Ktim.8. SRan fagt für ba* beutfd)e „tocnit e$ btr gefällig ift" «i tibi ridetur unb *<
videtur gletd) richtig, aber immer mit SBeglaffung be« Hattos st placet unb nun ntoieitm
Digitized by Google
— 151» — 228- 230.
eal (neben si tibi ob. vobis uon niolestnm est). — S8ci ben SJeiOcn betf y tuberns (äjjt
man ba8 objeftiue ^serfonalpronomen meg, wenn quominus, ne, quin folgt, 93. Aniini
dolor impedit, ne plnra dicam „binbert m i d) , meljr 311 fügen". Quid obstat, quoininus
sis beatus „fjtnbcrt bid), glürflid) $u fein V" Actas uon impedit, quominus agri colendi
studia teneamus nsque ad senectutein „tjinbert u u <5 uid)t . . ." (sÄu3nat»nen nidjt Ijäufig,
$. 93. Cic. Rose. Am. 5; Plane. 104; fara. 3, 7, 3; 13, 5, 1; Att. 3, 22, 1; 13, 25, 2.)
28. $a bic SReflejriopronomina fomie bie $afu§ von is unb ben *ßerfonal =
pronominen regelmäßig wegfallen, wenn fte in Serbinbung mit einem
^artieipium auj baS ©ubjeft (ober Objeft) bei 3atje§ fyinmeifen unb
bura) i^ren SBegfaü burd)au§ feine Unftar^ett eutfteyt, fo fmb a st», se, ei, mihi
au fixeren ; bagegen ift im fünften (Safce ber Siladjeit wegen ju fcfyreiben por-
tas a se clausas. Cf. Qnis potest aut deserta per se (= a se) patria ant oppressa
beatusesse? Qnid dnbitas snmmo bono a te ita constituto nobis assentiri? Sthenius
domo sua expilata . . . non facit Ea praedia Seio per te (= a te) interfecto tenes. Cf.
eudj 232, l.
229. 3ef>r oft fefrt ber fiatemer ftatt ber bloßen ^erfon ein b e 5 e i d) n e n b e r e § S u b ft a 11 1 1 u , um bie=
ienige Seite ber ^erfon genau ausgeben, meldje uon ber SMrfung ber im Scrbum auSgebrürften
Jpanblung uornebmlid) betroffen wirb; fo befonbcrS gern animus unb corpus: Stgntfifaittr
(suDftontiüo. — 1) Cum animo (pieo) constitui munere me abdicare. Gbenfo:
considerate cum animis restris; com animo statuere, deliberare, recordari; animo
cogitare (agitare, volvere, circumspitere); non satis constabat animis; occurrit animo.
Haec penitus animis restris metUibusyue mandate „prägt eud) tief ein". 2) Consules
copias (ob. castra) coniunxerant, quo certius host^s deviueerent. 3) Mi-
Ii tes fatigati et saucii passim ad omnes rivos prostraverant corpora, ut
praeterfluentem aquam hiantibus oribus captarent. 4) Liberi ter volun-
tati tuae morem geremus. 3)ierfe aud): ad alicuius familiaritatem se applicare
M an jem. anfdjlie&en" ; alicuius fidei aliquid committere „jem. etiua« amxrtrauen"; ali-
cuius 8alutem custodire „jem. befdjü&en"; sententias iudicum corrumpere „bie 9iid)ter
beftedjen"; id abhorret a moribus meis „bic* liegt mir fem"; causam alicuius tueri, de-
fendere „jem. oerteibigen" ; alicuius consiliis occurrere, obsistere „jem. eutgegeutreten" ;
aperire suos sensus, suain sententiam „fid) offen autffpiedjen". 5) Rouiani omnes
Italiae populos potestati suae (imperio suo) paulatim subiecerunt. 6) Tibi,
cum diseipulus sis, non licet postulare, ut magister ad tuam voluntaiem
se aecommodet. 7) Famam (ob. dignitatem, gloriam) meam calumniis ob-
scurare frustra studetis. 8) Cum morbus meus paulum levatus esset,
medicus mihi suasit, ut corpus (valetudinem) vino et iure curarem.
Cf. Levare corpus „fid) aufridjten", imponere corpus lecto, corpus applicare ad arborem.
corpus militibus saepire, Corpora militum labore tirmare. <)) Tarn summisse lo-
queris, ut verba tua (ober orationem tuam) non intellegam. 10) Senes
corpora a frigore diligentius defendere solent quam iuvenes. 11) Amici
est eniti et efficere, ut amici animum iacentem excitet inducatque in
spem cogitationemque meliorem. 12) Noli diutius sollicitari meis rebus.
13) Yestro beneficio salvus sum. 14) Nisi mores tuos correxeris, omnium
amicorum animos (ob. voluntates studiaque) abs te abalienabis. ßbenfo: ali-
cuius animum oftendere „jem. beleibigen" ; alicuius animum consolari „jem. tröften"; ali-
cuius animum accendere, inflammare, perturbare, commovere, sibi conciliare, attollere,
sollicitare u. a. 15) Si quis (cf. 386) inter Scotos agrestes aliquantum tem-
poris versatus est, quam vehementer animi eorum carminibus patriis
commoveantur, non ignorat. IG) Hoc penitus animis vestris mentibusque
mandate, omnia voluntate divina fieri, nihil casu vel temere.
230. 1) Deum oculis cernere non possumus. Aetatem in studio philosophiae
Digitized by Google
231-232.
- 160
consumpsi. Cyrus ex curru desiluit loricamque induit. Xie $offeffti
Pronomina fallen regelmäßig auö, wo fie unbetont ftnb unb eine Unbefrhnintheh fc
öeaicfjunc] unbenfbar ift; nur bei animu* (oereinjelt bei oculi unb aures) fielen fie öfter«
überflQffiger SBeife, 5. 58. Considerate cum rest/is animis vosmet ipsi. Ego vix statoe
apud animnm meum possum. Malta cum animo suo volvebat. Cf. 136, 8. — 2) Istu
scelus meis oculis vidi. Meo iudicio M. Curtius a nullo Romano patrü
amore superatus est Hoo constat, Carolam Qaintum regno sua sponl
se abdicasse (Cf. 174, 4). Hominibus fas est bestiis ad suam utilitatem nt
ftür gemöhnltd) flehen bie ^offefiwpronomina hinter ihrem 6ubft., jebod) bei ftärfem $
tonung bor bemfelben (bef. in ber ©ebeutung „eigen"). 3>a3 beutfdje „riaen" faim ■
bann burd) proprius öberfe^t werben, wenn e« im ©egenfa&e ju communis ober alienas e
au«fd)lief$enbe« ßigentum („eigentümlid)") bezeichnet, b. h- einen folgen Sefia, weld}
jemanb nidjt mit anberen gemeinfd)aftlid) Imt, ober eine foldje ©igenfd)aft, roeldje für jemanb
d)arafteriftifd)ift — 3) Tuo iure (= iure ac merito, recte ac merito, optin
iure, instissime; bagegen summt iure „nad) frrengftem 9ted)t, nad) bem 33ud)tfaben beS @
ie&c$") dixisti Hanmbalem, omniam quos Carthago tulit imperatorei
summum, apud Zamam non sua culpa devictum esse. Cicero suo ans
consul est factus. Nunc abibo, sed meo tempore revertar. $»e ^offeffit
Pronomina brütfen in gemiffen Skrbinbungen baö für eine ^erfon ober Sacfjc $affenb
rlngcmeffcne, künftige, (Belegene, 9tid)tige au8, 3.8. Tempore tuo pugnas
(„ju rcd)ter 3citM); Claudius aestu tuo Locroa traiecit 1 „bei günftiger &lut*); Caesar bost,
in suum locam elicait („auf ein für ihn günftiged Terrain"); hoc nostro iare poseima.'
meo more „nad) meiner gewöhnlichen ©itte"; Alexander fortnna sua usus {„mit feinem |
wöhnlidjen &lüdt") nullo resistente Tigrim superavit. Operiri tempora sua „ben günfiige
Moment abwarten"; tmm occasionera ex alieno incommodo petere „frembe« Unglüd al
giinftige (Gelegenheit betrafeen". Naves suum numeram hahebant „bie gehörige rlnjabl'
Multitudo ctvium tota nostra est „ift und gan$ ergeben, geneigt".
Unm. Aufteilen bleiben bie beutjd)en rtbjcftioc „paffenb, richtig, red)t" bei Subftanti»e
uniibcrfe&t; fo bei loco ober in loco „an ber rechten ©teile", (in) tempore ober adtempii
„ju rechter 3eit", Per occasionem „bei gftnftiger Gelegenheit*, cum causa „au« guten @run
ben", m triam redire „auf ben rechten SBeg jurürffeb/rcn*', de via decedere „oom reebrc
SBege abtoeidjen". Cf. 189.
231. $a* »oöre ein purer ©crmani«mu&; benn toenn ba# bcutfd)c ^ofiefitourn gar nidjt ben Segrü
be« «efifce* ober ber3ugeb,örigfcit enthält, wirb e« im Jatcmifdjen nicht burd? ba«$oi>«f
ftu, fonbem burd) baö $ e m 0 n ft ratio (ober burd) ba« Xctcrminatio mit einem paffenbei
9telatiüfa$c) auSgebrüdt. 3n bem oorgelegten Safce mufj bed^alb gefagt »erben Kor
' ober eo de quo agimus {di*putamu$, dtsserimus, in quo rersamur) loco. (So bei&t: Pl»tc
noster „unfer greunb ^lato, unfer ^Jarteigenoff e, unfer «eruf «genoffe, uniei
Sanbdmann, unfer ©etuäb, römann ^Jlato"; aber hic ober üle (idem kie, idem Wt
Plato „ber $lato, beffen 6d)riften mir jefot lcfen ober oon toeldjem wir jefct fprcd)en". ^Unfei
Sdjriftftetler, unfer 2>idjter, unfer Horner" u. ä. heißt in ber Stegcl einfad) scriptor, poeU
Homerus. — ©cfonberd $u beadjten ift ber ÄuSbrud „feine 3e^# 8c'taIier-'
nur bann aetas sua, tempora sua gefagt werben barf, wenn entweber ba« ©ubjeft felbft W
ber 3eit a!3 oon ber feinigen fpridjt, fomit eine perfönlidje «uffaffung ftattfinbet (j. 8. Ciwrc
in Bruto non de omnibus aetatis suae oratoribus loquitur), ober wenn ein @e genta)
511 einer an bem ;',eit oorliegt (5. 9. Ipbicrates fuit talis «lux, ut non solum aetatis w-'
cum primis compararetur, sed ne de maioribus natu quidem quisquam anteponeretar) ,
in aüeu übrigen SäUcn wirb iUa aetas, illa tempora gefagt ($. ö. „Cr übertrug biefe* ®*
fd)äft bem gelehrteften 9Ranne feiner 3eit"; „(Sr bewahrte feinen ©ofm oor ben oerberWi*w
Suften feines 3e^Q^et**')* — öcad)te aud): Dixi in eo libro, quem de rebus rusticis scruw
„in meiner ©djrtft über ben Wderbau"; Cicero in eo libro, qui est de amicitia „in feinem
93ud)e über bie ^reunbfd)aft".
2:\2.Da* 9lef(e|it)pronomen (soi, sibi, se, suus) rotrb gebraucht:
1) in Scaie^ung auf ba« ©ubjeft bc8fc(bcn ©afceS: bixettt «eflcriöUöt,
j. ©. Omne animal se diligit. Caesar se ad mos reeepit. Iustitia propter sm colend»
Digitized by Google
feine Sofce, fonbem 6 abteile; baber: Senatui populus ipse moderandi sui potesta-
tem tradidit Quis potest aut deBerta per se patria aut oppressa beatus esse?
Homo placabiiis iniarias sibi illatas facile ignoscit. Alexander militem incaatias in
se ruentem hasta transfixit. Papirius Gallo barbam suam permuleenti seipionem
in caput ineussit. Me frater accuBat nullo meo in se merito. (WuSnaljmen feiten, ®.
Cic. Br. 220; Sull. 81 med.; Mil. 39.) Cf. aber 228.
2) in SSejiefning auf ba§ Objeft be§fetben <5at}e3, befonbcrS roemt a) stius
bie nad)brucf3Dolte SBebeutung „ eigen" (sui „bie ©einigen, Qljrigen",
sua „ba3 Seinige, 3fyrige") fyßt, J. 93. Aristidem sui cives eiecerunt.
Scipio Syracusanis suas res restituit Consules hosten» in sua sede in Algido in-
veniunt Caesar Fabium com sua legione remittit in hiberna. Volscis levatis metu
mum ingeninm ■, „ttiv gewöhnlicher Gljarafter" i rediit. Hanc pater suus de templo de-
doxit. Desinant consali insidiari domi suae „in feinem eigenen $aufe". Vidi patrem
cum filiis suis. Vnlpes colambam cepit in nido suo. Conserva tnis siujs. Fait hoc
luctuosam suis; — b) wenn ein Casus obliquus uon quis quo mit bem Pron.
p088. uerbunben ift, j. 93. 8m ruique mores fingunt fortnnam. Sua quemque fraus
et suus terror maxirae vexat. Institia suuw caiqne distribuit.
«nnu 1. sollte jebod) burd) ben ©ebraud) uon suus eine 3 iv c ib c u t ig ( c i t entftehen, ober
bat baä Pronomen gar feinen 9? a dj b v u i , fo wirb mit S9ejug auf ba8 Objeft niebt
baä SReflerio, fonbem is gebrauefit, j. ©. Accipiter columbam cepit in nido eius (— wa«
würbe in nido suo bebeuten ? — ). Regem ipsum suspectum habebant pro eius crude-
litate. Caesar Ciceronem pro eius merito laudat. Semper amavi Bratum propter
eius sammam ingeninm. Deam agnoseimus ex operibns eius. dagegen nur Dens
cognoscitur ex operibns suis.
3) in^innerlid) abhängigen 9lebenf ätjen, wenn fid) ba§ Pronomen auf
ba§ ©ubjeft beS vegierenben ©afceS bejie^t: inDtrette WefleriOität.
Onnerlttfj nbtjilngig finb aber:
a) bie Sftfer mit ut. ne, quo, qoominus. quin (ausgenommen bie ftolgefdlje mit
ui unb quin);
b) bie inDirrften ftragefäfee;
c) bie fonjunfttuifdicn »elatibfnße;
d) bie $Afee im Aec. c. inf. ;
e) aUe fonjunftibifaien 9trfcrnfA%r, weldjc au* bem Sinne Dr* im regier rnben
Safer bffinbiittien ■«ubjrfto gefurod)eu finb.
Hl)o: Caesar milites hortatus est, nt se seqaerentur. Iagartha monnit milites, ne
se suumque regnnm proderent Höstes non dubitabant, quin Caesar legatos ad se
esset missnrus. (dagegen; Nero tarn cradelis erat, ut omnes tum odissent.) Nescie-
bat dnx, quid milites de se dicerent. Aedni a Vercingetorige petiverunt, ut ad se
veniret. Ariovistus exclamavit, quid legati ad se venirent. Themistocles domino
navis multa pollicitus est, si se conservasset. Cincinnatus nuntium aeeepit se dictatorem
esse factum. Cincinnato nuntiatum est eum dictatorem esse factum (cf. jebod) 234).
fcmn. 2. bisweilen werben ungenau in 9iebenfäfcen, in benen fid) baä Pronomen not-
wenbig auf bat ©ubjeft be§ regierenben 6afee* ^urücf bezieh:, bie obliquen $afu§ uon
is ftatt ber JReflejriüa gefegt; ber Sdjriftfteller uerläfjt in Meiern ftafle ben Stanbpunft
be« SubjcftS unb fpridtf oon feinem eigenen Stanbpunfte au«. Cf. Helvetü persuadent
Rauracis, uti una cum im proficiscantur. Verres Milesios navem poposcit, quae
eum praesidii causa Myndum prosequeretur. Pompeius suos omnes castris continuit
ignesque fieri prohümit, quo occultior esset eius adventus Socrates respondit sese
meruisse, ut amplissimis honoribus decoraretur et ut ei victus cotidianus in pry-
taneo publice praeberetur. Tirones, iure iurando acoepto nihil iis nocituros hostes,
Otacilio se dediderunt. $ied gefd)tel)t namenlüd), wenn a) ba$ SJfeftejwum aud) auf ba3
ftefjen fönnten (j. 99. Sulla malo poetae, quod epigramraa in eum fecisset, statim
praemium tribui iussit), ober b) wenn ber regierende 3»^ felbft üon einem anbern 6ape
abfjfingig ift unb im Acr. r. inf. ober im Äonjunftiu ftebt 53. Caesar certior
tactus est omnes Beigas contra populum R. coniurare, quod vererentur, ne ad eus
■tttftf ^tein- «epctUorlum. 7. «IuPobc II.
11
S
Digitized by Google
233—234.
— 162
(sc. Beigas) exercitns noster adduceretur). — Umgefebjt merben ebenfo nngena
bisweilen in inbifatiüifdjen 9?ebenfäfcen ftatt ber obliquen Äafu* t>on is bie 5R e f l e 1 i t>
gefefct, oljne bafc fiel) ba« Pronomen au| baS Subjeft beö 9?ebenfape« juriief beliebt ; eS ftnbe
bann gemifiermafeen eine 3ßifd)ung ber biretten mit ber obliquen SRcbc ftatt, $. *
Centum boves dux militibas dono dedit, qui secum in expeditione faerant. Epa
minondas ei, qui sibi ex lege praetor successerat, exercitum non tradidit Chry
sogönus hunc sibi ex animo scrupuluin, qui se dies noctesque stimulat ac puugit
ut evellatis, postulat Dexio hic non ea, quae privatim sibi eripuisti, sed unirurn
abs te filium flagitat. Cic. Rose. 6 ; Sali. lug. 61, 1 ; 66, 1. $iefe Ungenouigfeit in-
(iJebraudK be* 9ieflejrit># gegfct ber Umgangftfpradje an unb ift nidjt nacb^ua^men.
Hltm. 3. 3m (Sinne be« eingcfdjobenen „fooiel an i&m liegt" lagt man regdmöBk
quantum in se (ober ipso) est, J. ©. Unus ille rem publicam sustinuit, quam exer-
citns odio consulis, quantum in se fuit, prodebat.
233. 1) Themistocles Atheniensibus persuasit, ut sibi (cf. 232, 3) ob. ips>
(cf. 235) salntem snam committerent. Themistocles tanta gratia Athenis
floruit, ut cives ei (ja nidjt $ibi, benn bei Sonfcfuttofafc ift nidjt innerlich, abhängig'
salutem suam committerent. 2) Socratem, quo Athenae sapien Hörem
tulerunt neminem, sui cives (cf. 232, 2) capitis damnaverunt. 3) Allo-
broges Umbrenum oraverunt, ut sui misereretur. Allobroges pre-
eibus impetraverunt, ut Caesar sui misereretur. 4) Polyphemus oculo
privatus Telemum quendam, vatem nobilissimum, illam calamitatem
sibi praedixisse recordatus est. 5) Stulti vitia sibi insita raro vident.
6) Stulti non vident, quantopere arrogantia sua aliis sit derisui
7) Darens, cum vitae finem sibi adesse sentiret, ut duo sui filii apud
se essent, optavit. 8) Dens homines proereavit, ut sibi parerent et aii-
quando seewn (ob. cum ipso) beati essent 9) Ulixes socios adhortatus
est, ut secum cavernam Polyphemi ingrederentur. 10) Pausanias Co-
lonas, quod caput Phrygiae erat, se contulit ibiqne consilium et patriae
et sibi ipsi perniciosum cepit 11) Carthaginienses Magonem cum classe
sua in Hispaniam miserunt. 12) Curius munera a Samnitibus oblata
(cf. 228) repudiavit 13) Caesar victoria parta in urbem reversus, qua erat
animi magnitudine, indulsit omnibus, qui arma contra eum tulerant.
14) Avari semper in metu sunt, ne pecunia a furibus sibi auferator.
15) Dionysius minor interrogatus, quid tandem Plato et philosophia
sibi profuisset, libere respondit hoc sibi profuisse, ut iacturam regw*
et atrocitatem temporum suorum placide tranquilleque perferrei
16) Tarquinius supplex urbes Etruriae obiit atque Veientes maxime
et Tarquinienses oravit, ne se filiosque mos in conspectu suo perire
sinerent. 17) Caesar permisit, ut Quinctilis mensis a suo nomine Mas
appellaretur. 18) Clodius Optimum quemque sie vexavit, ut furor emt
non diutius posset ferri.
234. 3n ben beiben erften ©ufcen be^ie^t fid) ba3 SReflcrtoum auf baS in bem regierenben ^nfinitif
Iiegenbe allgemeine ©ubjeft „man" (lateinifd) quis), fo ba& biefe Säfce aufeulöfen fh>:
1) Deforme est, ti quis de se praedicat. 2) Difficile est, aliquem sua ritia noristc. (Cf.
aud): Est honestius alienis iniuriis quam re sua commoveri, b. f). „burdi boi eigene
Snterefte"). — 3n ben brei legten Säften ift baS SHeflejto infofern gegen 232, 3, aW W
©ubftantio, auf melcqe« e« fid) be^ie^t, in bem regierenben Safte nid)t Subjeft, fonbern ein
obliquer ÄafuS ift. 3ebod) ift in allen brei Säften ber Sadroerb>lt fo, bafc ba* beyigtifr
©ort, toenn audj nid)t grammatifd), fo bod) logifd) baS Subjeft beö ^auptfafte« ift. Senn ab
Ariovisto responsum est ift gleid) Ariovistus respondit; a Caesare invitor gleich Caesar
rae invitat; Faustulo spes fuerat gleid) Fans tu Ins speraverat. Jn Säften mit ben üb»
perfönlidjen Serben piget, pudet, paeniiet u. a. gilt bie ^erfon, beren ©efiu)l erregt wirt,
ftet« al* Subjeft, alfo: Pudet eum neglegentiae suae. Id opto, ut paeniteat eos tuitoü>
— 163 - 235—236.
235. 52cm, btefer ©ebraudj fmbct fid) tut: in bei nad)flaffifd)en octt non Qurtiud an; bic Mtaififer
überladen of)ne «ebcnfen bic richtige 9luffafiung foldjer $weibeutigen SluSbrudSweifen bcm fiefer,
gebraudjoi bie Pronomina in Oratio obliqua nad) bcn in 457, IV gegebenen Siegeln unb
toenben ipse mit 93e($ug auf baö ©ubjeft be$ £>auptfafcc3 mein fdjledjtweg ui bem Qrotdt an,
um eine 3weibeutigfeit \u befeitigen, fonbern nur bann, wenn eine befonbere $eroorljebung
oer ^erfon notwenbig ift, wenn ipse alfo aud) in birefter Siebe fteljen würbe. Cf. Ario-
vistus respondit: magnam Caesarem iniuriam facere, qui suo adventu vectigalia sibi
deteriora faceret; quod tibi Caesar denuntiaret se Aedaorum iniurias non neglecturum,
neminem ««cum sine sua pernicie contendisse. dagegen: Caesar centuriones incasavit:
quid tandem vererentur aut cur de sua virtute aut de ipsius diligentia desperarent. —
Helvetii ita cum Caesare egerant: Quod improviso unum pagum adortus esset, ne ob
eam rem aut suae magnopere virtuti tribueret aut ipsos deapiceret — Gallorum legati
Caesari dixerunt: si forte pro sua dementia ac mansuetudine, quam ipsi ab aliis
audirent, statuisset Aduatucos esse conservandos , ne se armis despoliaret. — Iu-
gurtha legatos ad consulem misit, qui ipsi liberisque vitam peterent. — Cartha-
giaienses pudebat adeo se spretos, ut sedentibus ipsis ad Romana moenia alia porta
exercitus Romanus in Hispaniam duceretur.
236. 5)a$ reeiprote Pronomen „cinnnDer. gegenfeittg" wirb audgebrüdt:
%) burd) inter nos, inter vos, ioter se, (inter ipsos), wobei ba« 9ieflejnöpronomen im
Bcc. obeTS)at. regelmä&ig wegfällt: Inter nos amanus „wir lieben un8 unter einanber" ;
mter t os odistiB , inter se diffidunt;
Änm. L Inter ipsos pflegt nur bann $u fteljen, wenn baS beutfdje ein an b er fid) auf einen
obliquen ÄafuS be$ie§t, $. 33. Sancta sit societas civium inter ipsos. Hominibus inter
ipsos societas haec est. Dna spes salutis est istorum inter ipsos dissensio.
Ämn. 2. Die 8<it>c : „trüber müfien fid) unter einanber lieben"; „SMr wollen und unter
rinanber oerbinben" finb nid)t Fratres se inier se amare debent ; nos inter nos coniun-
gamus gu übcrfejjen, fonbern Fratres inter se amare debent; inter nos coniungamus,
weil bie hn reeiprofen JBerfjölintffe ftcfjenben ^erfonen felbft ©ubjeft finb. dagegen:
Amor patriae nos inter nos coniungit, weil ba3 ©ubjeft t>on ben im reeiprofen SJer-
tialrniffe ftc^enben ^erfonen ocrfdjteben ift. Cf. Cic. fam. 5, 7, 2; Caecil. 34; Yerr. 3, 98.
b) burd) alias alium. alii alios. (alter alter am. feltener uterque aUerum ober uterque utrwn-
quef wenn non gweien bie Siebe ift);
c) burd) SEÖieberfjolung (^arntare) be3 betreffenben ©ub ftantinS, (wobei inter se
nod) Einzutreten fann), jj. JB. Homines hominibus (inter se) prodesse debent; cires mm
rivibus armati certavernnt; sapientes sapientibus amici sunt. Cf. 236, 13.
Kmn.3. 35er 3)eutfd)e fefct oft aud) bei reeiprotem «erfjältni* baö einfad)e ^Jerfonal-
pronomen; er fagt j. 8.: „$ie ©olbaten ermunterten fid) (= fid) einanber) jur Xapf erfett".
3)cr l'ateincr aber fagt nidjt Milites se ad virtutem exhortati sunt, weil biefe Sluäbrud«*
weife nur bebeuten tonnte: „3)ie ©olbaten ermunterten jeber fid) felbft $ur fcapferfeit",
fonbern fefot ftatt se nielmefjr inter se. Cf. „Söarum janft tf)r e u d) " cur inter ros alter-
camini? „Die SSerfdjworenen blidten fid) fjeimlid) an" coniurati inter se aspexerunt.
•$iefe Änfidjten wiberfpred)en fid)" hae sententiae inter se repugnant. (Äuönabmen
feiten unb nur bann, wenn bie fjanbelnbcn ©ubjefte al* eine ®efamtt)cit gebad)t werben,
bie fid) felbft jum Objeft einer Xfjätigfeit mad)t, 3. Sö. Caes. b. g. 5, 38, 5, 2, 25, 1; 7,
28, 3; 6, 37, 10).
1) Hümmes inter se (ob. alius alium ob. alii alios) amare debent (ob.
homo hominem am. debet). Inter nos aspeximus ob. alius alium ober,
roetm oon nur $ ro e i ^ßerfonen bic SRebe ijt alter alterum aspeximus. Milites
ad virtutem inter se (alius alium) cohortati sunt (ob. miles müitem —
cohortatus est). 2) Cum Xerxes ingentem exercitum Hellespontum tra-
duxisset, Graeci inimicitiis, quas inter se exercuerant, compositis arma
contra bar bar um tulerunt. 3) Athenienses, tantum aberat, ut concordia
inter se coniuneti salutem publicam augerent, ut saepe inter se obtre-
ctarent magisque inter se ipsos inviderent quam ceteris hominibus. 4) Sci-
pio et Hannibal virtute bellica pares inter se (ob. alter altert) fuerunt.
5) Exercitus non plus quingentos passus inter se aberant. 6) Vir et uxor
!!•
Digitized by Google
837—338.
- 1(4 —
ex animo inter se amare debent. 7) Cleopatra et Antonius superare lu-
xuria inter se studuerunt. 8) Eteocles et Polynices certamine singulari
alter alterum hastis transfoderunt. 9) Piratae etiam ignoti inter se alii
alios adiuvabant. 10) Res publica n 08 inter nos coniunget. 11) Non omi-
serunt spem fore, ut res publica $e inter ipsos reconciliaret. 12) Aetas
aetati succedit. Dies diem trudit. 13) Virtus virttUi tarn simüis est quam
Vitium vitio. Cf. audj: Mauas manum lavat. Diem ex die exspectavi. Vir virura
araplexus delrahebat eqao. Uominem hominis incommodo saam aagere commodam
contra naturam est. Moriens e domo in domnm migrare videbator. Tribunus tribn-
nnm, centario centarionem, eqaes eqaitem, pedes peditem accepit 14) Tenebrae
tantae quondam eruptione Aetnaeorum ignium finitimas regiones obscura-
visse dicuntur, ut per biduuni nemo hominem homo agnosceret. 15) Alii
aliud placet ob. aliis alia placent. 16) Alius alia re utilior est. 17) De
iisdem rebus alias aliter iudicas. 18) Alius aliunde venit. Soldjc allgemeine
(Sintetlungdfä^e mie: er eine t tun tiefe*, bec anberc jened" brüdt ber Lateiner
mit befonberer Jtürje burd) einen einzigen 2a[\ au8, tnbem er $u alius ein jmeite* alius m
üerfduebenen 5tafu« ober bie Wboerbien aliter, alias, alio, alibi, aliunde fugt; alfo: Alias
aliud agit = alii alia agant. Alii aliter vivunt. Gelten trat ber Lateiner bie bem $«t=
fdjen entfprecbenbe umftänblid)e ÄuSbrudSroeife (5. 53. Cic. Br. 186; Top. 79; Leg. 2, 47).
237. iöSäbrenb inter st als reeiprofeä Pronomen »cinanber, gegenteilig" bebeutet unb bit
©leid)$eitigfeit zweier $anblungen bejeidmet, Reiften invieem (unciceronianifd)) unb vteiv
sim entmeber „abroedjfelnb, medn'clmeife" (b. b „bann ber eine, bann ber an-
bere") ober „ umgefefjrt, binwieberum", bqetdjnen alfo eine 91 broedjäl ung, Sib-
lin ung, 5. 33. Homines ricissim dormiant et vigilant. Defatigatis inricem integri sac-
cedant. Etrasci multis invieem casibus victi victoresqae faerunt. Terra florere, deinde
ricissim horrere potest. Snbtilitatem orator ab Academia mutaatur et ei ricissim red-
dit ubertatem orationis. Cum ipse dixerim, te ricissim volo aadire. Qaidqaid iastum
est, id etiam honestum r/Ws«i//ique, qaidqaid est honestam, id etiam iastum. — Kita*
unb baS Slbjeftiu mutuus bekämen eine foldje ©egenfeitigfeit, aud roeldjer eine Verbinblid)f«t
ober bie Verpflichtung aur Vergeltung Ijervorgeljt, baber eä befonber« üom Vorgen unb Veihen
unb gegenfeitigen £icbe«bienften überhaupt ftct)t, j. V. Pecaniam mutuam dare ; mutoa bene-
ficia; mutans amor; fac valeas meque mutuo diligas. Seltener t)at mutuo bte fdjlidite
Vebeutung üon vicissim (j. 33. Aestas maritimi mutuo accedentes et recedentea).
?lnm. 1. (54 ift jtoar roafjr, bafi fdjon bei 2ioiu4 (6, 24, 7; 9, 43, 17) invieem unb ricissim
bie ©cbeutung „einanber, gegenfeitig" haben, bod) liegt fein ©runb vor, roeSbalb roir uni
beim fiateinfdjreiben nid)t an Den flaffifdjen ®ebraud) balten wüten.
Kirnt. 2. $a£ 9tb|eltiu allemus bejeidmet bie regelmäßig iortgetjenbe ( umf djidjtigc) Hb--
n>cd)8lung jm>ifd)en ^meien, 33. alternis diebns «einen lag um ben anbem, alle $n*i
läge"; alterni versus „$>iftid)en" ; alternis (sc. viribus) canere (unflaffifd) alternatim
unb alterno).
2. Pronomina demonstrativa.
238.1) Hie (od«) ift ba§ $)emonftratio ber 1. <ß*rfon; c§ roeift auf einen ©egen^
ftanb b,in, melier entroeber leibhaftig uor ben 3lugen be§ SRebenben ftety, ober
non bem er mit folcfyer fiebfyaftigfeit fnridjt, bafc berfelbe bem geiftigen Huge
al§ gegenwärtig oorfcfyroebt. Hic bejeidjnet alfo ba3, roa§ bem SRebenben räum»
(id), seit lief) ober bem ©ebanfen nadj ba8 nädjfte ift: hic homo ift juroeilen
gerabejU gleid) ego. Cf. Hic locus „biete Stelle, wo id) bin (ober mir finb)"; hic Laelios
„ber bicr anroefenbe Cäliu«"; hie dies „ber beutige lag"; haec tempora, hi mores „bie jefcigen
3eiten, bie beutigen Sitten"; haec causa „bie »orliegenbe 9?cd)tSfad>e" ; per hos annos ,m
ben legten Sobj«1"; hic Über „bie oorliegenbe Sd)riftw; hoc imperiam „unfer 9ietd>". Nihil
raalo quam hanc vitam relinqaere. Per hanc dextram obtestor te, ut hos caros habe&s.
Capitolium saxo qaadrato sabstractum est, opas vel in hac magniticentia arbis M
ber je&igen ^irad)t ber Stabt") conspiciendam.
— 1G5 —
238
2) Igte [ovtog) tft ba§ Stemonftratio ber 2. s$erf on ; e8 bejeitf)net, namentlich
in SReben unb ©riefen, aüe§, roa§ bem SRebenben örttid) ober jeitlicb, ober
in ber Sßorfteflung gegenüber unb in folctjer 93ejiel)ung ftef)t, bag er e8
mit tu {vos, tuus, vester) anreben fönnte: iste ift juroeiten gerabeju gleidj
tu ober tuus. Cf. Iste locas „tiefe ©teile, wo b u bift (ober i b r feto)" ; ista subsellia
vacuefacta sunt „bic 93änfe in beiner 9?cüje". Tsfo tuo benefioio minuisti rei publica«
rnaiestatem. Ista, quae cos dicitis, sunt tota commenticia. Quamdin etiam furor
iste tuus nos eludet ? Desinite tandem furere ; quis istum furorem diutiua tolerare
potest? Hud) wedjfelt tuus mit iste, ®. Me tuus sonus et suavitas ista delectat.
3> llle (ixeivog) ift ba§ 3>emonftrath> ber 3. $erfon; e$ beseitet ba3, roaS
bem föebenben nad) SRaum ober 3«* ober in ber SBorfteÜung entfernt liegt,
35. Ille locus „bic bortige ©tcue"; Ma tempora „jene vergangenen (bamaligen) 3*it*n";
Uli consules „bie bamaligen .Himmln", Wae art.es „bie bereit* erwähnten fünfte". Si
Mos, quos iam videre non possumus, neglegis, ne his quidem, quos tides, consuli
putas oportere ? Catulus non antiquo Wo more, sed hoc nostro fait eruditus. Quae
Uta scelera vidistis „wo« habt tt>r bamal* »erbred)erifd)e* gefcbro!"
Hnm. 1. 3n 33e$ieljung auf bie Säorte beä JRebenben felbft bient hic niriit nur jur Angabe befjen,
ma* er im fcugenblidc fagt ober foeben gefagt bat ($.93. Hoc dico; haec habui, de
amicitia quae dicerem), fonbem e* bient aud) jur Änfünbigung oon etwa* ftolgenbcm,
$.93. In Äunr modum locutus est „er fprad) in folgenber SBeife"; verba eins haec
fuerunt; hoc contendo ,,id) ftelle folgenbe Behauptung auf"; his vor bis usus est; eius
belli causa haec fuit u. f. m. ©od jebod) ba* ftolgenbe bem 93orhergef)eiiben nadjbrürflid)
gcgenübergefteQt ober entgegcngeftent werben, fo wirb „jene«, ba* Wacbfolgenbe" mit iüud
ober illa eingeführt, 9). Hoc quidem durum est et acerbum, Ulud vero ferri non
potest Sed hoc. (ba* eben Wcfagte) commune vitium, Ulud (ba* ftolgenbe) Epicuri
proprium, quod censet .... Sed haec leviora, Ufa vero gravia. Cum multa dura
sunt, tum iüud imprimis, quod ....
flmn. 2. Die Leutra hoe, illud, id (aud) sie unb Ua) werben oft fo gebraust, bafe jt< auf
einen folgenben Gfcbanfcn, welcher bie weitere Äudfütjrung (©pfjregcff) enthält, uorbereiten;
befonber* häufig weifen fie fo auf einen Inf. ober Acc. c. inf., oft aud) auf fonjunftionalc
9cebenfäpe bin, &. 93. Hoc maxime laudabile est, semper aliquid pro re publica facere.
IUud ipsum eum delectabat. peccare. Inter omnes hoc constat, virorum esse fortium
toleranter dolorem pati. Illud intellego, omnium ora in me conversa esse. Iüud
vereor, ne quos da m privata amicitia Iugurthae transversos agat. {Ita ad me scripsit,
sibi meam commendationem maximo adiumento fuisse.) Cf. aud) 369, 9lnm. 1.
flnm. 3. llle (faft ftet* nadjgefteflf) weift oft auf eine allbefannte Sache bin, j. 33. Socrates
Ule „ber mofjlbelannte, berühmte 6.". Illa severa Lacedaemo. Medea illa quondam
ex Ponto profugit; notus Ule Ephialtes „jener berüchtigte (Spr)iolte^". Sud biefer 93e*
beutung oon ille erflärt e* fid), wie e* mit hic öerbunben werben fann, j. 33. Hoc illud est
(„bic* ift ber befannte 9lu*fprud)"), quod Pisistrato a Solone responsum est. Hic ille
est „ba* ift ber befannte". Hic ille egregius annus nunc instat, — Much bead)te man,
bafc beutfdje ÄuSbriide wie „ein SWann wie $ora$; ein fo au*gcjeidmctcr Dichter wie So*
pt>ofIe# : Seute wie bie (Sburonen; ein fo tapferes 93olf wie bic Spartaner" im Vateinifdjen
beiden: Horatius ille, praeclarus ille poeta Sophocles; Eburones Uli (oerädjtlicb isti);
fortissimus ille Lacedaemoniorum populus. Cf. 179. — befonber* gebräud)lid) ftub 9lu*
brüde wie: illud Piatoni» ober Ulud Platonicum „ber befannte 9lu*fprud) beä ^lato" ;
illud Homeri ober iUud Homericum ; laudatur a doctis Ulud Hesiodium, quod eadem
mensura reddere iubet, qua aeeeperis, aut etiam cumulatiore, si possis. • Ticico /////'/
wirb, wo ein anberer Äafud als ber o m. ober 91 c c. erforberlid) ift, burd) id quod dictum
est ab aliquo erfe&t, j. 33. „Die« gebt au« bem bmlidjcn 9fu«fprud)e be« £>oraa tftxvox"
hoc apparet ex en, quod ah Horath praeclare dictum est.)
$nm. 4. Iste fmt oft ben 92ebenbegriff bt$ 33eräd)tlid)en unb Serb^a^ten, weil e§ aud)
in bem gerid)tlid)en ©prad)gebraud)e oon bem (Gegner, ,m weldjem ber ffiebner ftcb binwenbet,
gebraucht wirb, wie Gicero in ben Sieben gegen 33errc3 iste faft auSfchliefelid) oon 3?erre*
gebraucht. Exponam vobis nunc, Quirites, ex quibus generibus hominum istae copiae
comparentur. Mars alter, nt isti („biefe V'eute" volunt. (Daß umgefehrt iste aud) loben -
ben Sinn fyabtn fann, beweifen ©teilen wie: Cum isla sis auetoritate, non debes, M.
Cato, arripere maledictum ex trivio.)
Änm. 6. 3m Deutfdjen wirb öfter* bei $inweifung auf etwa* gan$ 33eftimmte* „foldjer"
gebraucht ftatt „biefer", $ 93. „«uf folche Seife, foldjc* fprad) er" u.a.: im ?atei»
239-242.
— 166 —
nlfdjen talis nur im (Sinne her Berallgemetnerung, j. 93 tali modo „fo ungefähr" gw[cn
Aoc modo (=»/«) „fo"; to/ta dixit „fo etwa*, baS enoa" gegen Äaec dixit „bie4 fagte
er, btcö waren feine Sorte", (au* ha er ialiaque cum dixisset neben haec atque eius-
dem generis complara . . pronuntiantur).
239. $\vax fann ce an aüc ÄafuS non Ate gelängt werben, aber gcmöfmlid) tritt e# nur an bie au*
s aufcgefjenben formen huiusce, hosce, hasce, hisce. SBenn man biefe enflirira an ben Kon.
sing. fcängt, fo fage man nid)t hicce, haecce, hocce, fonbem hiee, hatte, hoct,
240. 33ci £inroeifung ouf jroei bereit« genannte ©egenftänbe bebeutet hie „ber
\t%XtXtu, ille „Dft tXftttt", j. 93. Ignavia corpus hebetat, labor firmat ; iOa mata-
ram senectutem, hic longam aduleacentiam reddit. Caesar benefieiis atqae munificenü»
magnas habebatur, integritate vitae Cato; Ute mansuetndine et misericordia clani
factus, Äwtc severitas dignitatem addiderat. *J|icf)t feiten aber werben bie 5öejic=
jungen gerabe&u umgefefyrt, non guten ©cfyriftfteüera jebod) nur bann, wenn
ber juerft genannte unb beim od) mit hic bezeichnete ©egenftanb roenigfiens
bem ©ebanfen unb ben üöerrjättniffen nach, bem Spreajenben narjer pe^t.
Tanad) beurteile man folgenben ciccronianifd)en @afc: Cave Catoni anteponaa SorraUi» ,
huius enim facta, Vitus dicta laudantur (bem JRebenben fte^t dato räumlich, unb jeitltd)
nätjer als <Sofratc3). 93ci SiuiuS: Melior tutiorque est certa pax quam sperata victoria;
haec (i. e. pax) in taa, Uta (i. e. victoria) in deorum poteBtate est (§annibal wimfdjt
ben ^rieben, ba&cr haec).
Sinnt. 1. Otme »ejiebung auf $wei genannte Nomina betfet Ii ic- ille. wenn fte einanber gegen;
übergefteüt fmb, „ber eine — ber anbere" non einer werter bezeichneten klaffe, j.
Homines alii aliis studiis dacuntur ; hic honoribus petendis operam dat, ille quaestni
deditus est.
«nm. 2. 93o bie iPe^ung oon felbft Har ift, fann für „ber erftere — ber lepterr"
aud) alter — alter genommen »erben, 9?. In civitate plurimum possant gratis et
eloquentia, quarum alteram („bie Icfetcre") vereor, aiteram metuo. 28o e3 bagegen am
|d)ärfere 93eftimmung anfommt ober wo hic unb ille fd)on in bemfelben ©afre mwenbat
finb, fann man ftatt hic — ille aud) prior — posterior ober superior — inferior gebrauaVn,
£. 9?. Cam duo sint genera decertandi, onnm per diseeptationem, alteram per vim.
cnmqne illud proprium sit horainam, hoc beluarum : confugiendom est ad potteritu.
8i uti non licet superiore.
241. Hoc (id, illud) dico „foüiel (ober nur fobiel) fage id)' , hoc (id, illud) oonstat „i<"
oiel (ober nur fo oiel) ftebt feft": ber Wadjbrud Hegt auf bem 93egriff „fobiel", inbem
eine beftimmte £fjatfad)e ober ein einzelner ^unft mit 9?ad)brud herborgcljobcn loirb. dagegen
tan tum dico „ich fage nur"; tantam constat „t$ ftebt nur fefr": ber Wadjbrurf Hegt auf
bem begriff „nur". Cf. Hoc dico (ober Aor conatat) virorum esse fortium toleranter
dolorem pati. Illa omnia mitto: hoc dico... . Maltis argnmentis nunc non ntor:
dico, te verum accusatorem esse non posse. Nihil dico arroganter, tantum dico totos
dies atque noctes de re publica me cogitare. Cic. Verr. 1, 155 ; Phil. 2, 20; Mar. 78.
Hoc scio „(nur) fönte! weife id)"; tantum scio „id) weife nur". — 1) Hoc dico,
mollitiam huius aetatis multo maiorem esse, quam quae maioram tempo-
ribus fuit. 2) Hoc dico, praeeepta Academiooriim alia fuisse atque Stoi-
corum; utra meliora vel rectiora fuerint, hic tecum non ambigo.
242. 3)a§ 3)emonftratit> hic, (weniger oft Me unb iste), in SBerbinbung mit einem
attributioen Hbjeftiu nimmt gern beS 9tocb,brucfg, jumeilen auch, be§ föb,gtymu3
roegen ein ftarf tjeruorfjebenbeS tarn $u ftd). 2llfo hic tarn immensns campus;
hae tarn variae artes; illud tarn parvum regnum; (ftatt tnagnus tritt alS*
bann tantus, ftatt mxdti tot ein, g. tantum hic vir, haec tot exempla).
3n bcrfelben Seife ftnbet ftd) tarn aud) neben tot ($. 93. Tot tarn opalenti tyranni, tot fo*
efferatae gentes, tot tarn praeclari imperatores), neben 9i e 1 a 1 1 d c n (j. 93. ouibtt* taniü
rebus) unb 5^fl9cwörtern bef. in inbireften 5ra9enr h- ®« Omitto, cuitts tarn inhuaisni
et ingrati animi fuerit in vobis tyrannum inveniri. Quae tanta fuit contentio, 4oaffl
ego non suaeeperim ? — i ) Quoniam hanc tantam cladem aeeepimus, quam-
vis iniqua condicio pacis tolerabilior quam bellum videtur esse. 2) Hoc
167 —
243-245.
tantum bellum, tarn vetus, tarn late dispers um quis unquam arbiträr etur
ab uno imperatore confici posse? 3) Una et consentiens vox est Cae-
sarem rei militaris peritia atque prudentia civili ceteros omnes Romanos
longe 8tipera8se; sed hic tantus vir litteris quoque operam magnopere
dedit librisque conscriptis insignem laudem tulit.
13. Sein, bie Subftontioa vir, riri unb poetae finb &u f treiben. Tenn im flatetnifdien wirb ba«
blofee $emonflratio [hic, is, ille) gebraudjt, wo wir im 2)eutfd)en auf ein oorljerge&ens
be* Komm proprium burd) bie ©attungSbegriffe unb litel „biefer SRann, bitje ftrau,
biefer 3)ic^ter, biefer ftürft (&elbf)err, ©eleljrte, SRebner u. f. w.), biefer berühmte Wofop&,
biefer grofee (Staatsmann, biefe unglüdlidje Äönigin" u. f. w. ot)ne befonbcreS @emid)t unb nur
juu Erinnerung an bie fd)on genannte ^Jerfon jurüdweifen. 28cnn alfo $. 3J. oon ÄtöfuS bie
SRcbe war unb bann gejagt wirb: „wenn wir nun bebenfen, bafj biefer gürft fo
fagt ber fiateiner nur eum, ftärfer illum. Cf. Apud Helvetios longe nobilissimus fuit Or-
getorix; is („biefer ÜKann") coniarationem fecit. De Pompeio ita dicam, ut iusta laus
ei („biefem SWanne, biefem gelb^errn, biefem großen StaatSmanne" u. ä.) tributa videatur.
(ÄuSnatymen nur bei befonberer $eroorf)ebung ber ©ebeutung ber ^erfon.)
•Änm. 1. (Sbenfo meibet e3 ber Satemer, einen Eigennamen in einem neuen Safce ofjne
jwingenben ©runb $u Wieb erholen; er gebraust bafür einfad) teil« is teil« ille.
Hnm. 2. Taä beutfdjc „ba3 bezeugt, baoon ift Beuge, baoon legt Beugni« ab, bafür bient
jutn Seweife" Reifet lateinifd) (ofne hinzugefügte« Temonfrratio) testis est, indicio ext, de-
clarat u. ä., feiten eins rei testis ober testimonium est, (aber bei relatioem 9tnfd)luffe
ftet« ctti rei indicio est, cuius rei testis est).
'44.Neocles, pater Themistoclis, generosus fuit; w uxorem Halicarnasiam
civem duxit; ex ea (ob. qua) natus est Themistocles. Is (ob. gut) cum
parentibus minus esset probatus, quod liberius vivebat, a patre exhere-
datus est. Quae contumelia eum non fregit, sed erexit; quo factum est,
ut brevi tempore illustraretur. $n f)tftorifd)er ©rjä&lung oerwenbet ber ?a;
teincr ba3 Pronomen hic nur feiten für baS beutfdje „biefer", nämlid) nur bann, wenn ber
betreffenbe ©egenftanb entioeber im Ginne oon „biefer lefctere" einem anberen ©egenftanbe
gegenübergeiteüt wirb, ober wenn ein öegenftanb nad)brüdlid) alö ein gegenwärtiger $eroor=
gehoben unb gleidjfam oor bie Slugen gerüeft werben fott (= «biefer, oon bem wir Ijicr ie&t
reben, ber jefct ben ^egenftanb unferer StarfieUung bilbet"). SBenn aber ba« beutfdje „biefer"
in ber (hjä^Iung fdjledjtweg auf einen ebengenannten ©egenftanb jurüdweift, fo gebraucht ber
Sateiner is (ftärfer iüe) ober baö ocrfnüüfenbe SRelatiö qui.
3. Pronomina determinativa (is, idem, ipse).
245. $a§ Pronomen is bebeutet :
a) „berfelbe, ber, biefer, ber genannte, er", roenn auf etroaS fd)on
ausbrücflich benanntes ober hinlänglich 9lngebeutete§ (sJJerfonen ober Sadjcn)
jurüefgeroiefen wirb, um an baSfelbe einfach roieber ju erinnern ober auch
um t§ näher ju bezeichnen, oon anberem ju unterfcheiben unb heroorjuheben,
j. Servus mens anfugit, wr est in provincia tua. Maltitudo Philopoemenis senten-
tiam exspectabat; praetor is tum erat et omnes eo tempore auetoritate anteibat.
Cf. 243 unb 244.
Hnm. 1. 3n Sä&en wie: „ßicero Ijarte oicle greunbe, unter if)nen ben 9ltticu3 unb Sul^
pidu«" wirb ba* beutfdje „unter itjnen" (ober „barunter"), weldjed nad) Angabe
be« ®attung«begriff* einzelne al« unter benfelben gehörig namhaft madjt, gemöb,nlid) burd)
inter qnos, in puikus, (ex quibus), in his, feltener (meift unflaffifd)) burd) in eis, ex
eis, inter eos, in his etiam u. bergl. überfe^t.
?lnm. 2. 911« eigentümlich ift $u merfen, bafe in öe^ug auf eine fd)on genannte ^Jcrfon fiatt
be« einfadjen is mit ftärferem 3?a(hbrude bie 6ub)tantioa homo, vir, femina, mulier (aber
ofme §in£ufügung oon Ate ober ille) gefefet werben, 5. Ut rationem Plato nullam
afferret (vide, quid homini tribuam „fict)e, wad id) auf ib,n gebe"), ipsa auetoritate
946—249.
— 168 —
me frangeret. Cf. Cic. Tnsc. 1, 49; 5, 61. Sali. Ing, 70. 5 u. 9, 3. Caes. b. g b
58, 6.
b) „berjenige, ber", roenn e§ burd) einen folgenben SRelatiofafc närjer erflär
roirb, SB. Caesar in Germaniam legatos misit ad eos civitates, qnas superioribu
annis pacaverat. In omni Gallia eorum horainum, qui aliqao sunt honore, gener,
snnt dno. ?a 9?elattt>fa^ fonn auch »oranfteben, cf. 260.)
c) „ein foldjer, berartiger, oon ber 9lrt" , wenn e$ auf einen folgen
ben ftonfefutiu* ober flomparatiofat} f)inroeift, $. Non is snm, ut me* m
maximc delectent. Ea est gens Romana, qnae victa qniescere nesciat. Ego t* Fun
qui nihil unqnara mea potins quam meorum civiuin causa fecehm.
246. Statt ig — qui fteb,t feiten hic — qui, jebodj nur bann, wenn ber Hebenbe ben ©egaifrcn
ol* einen gegen tu Artigen nacbbrücflicb heroorbeben unb gleicbfam fonfretoor bie Äugen ftcllr
min. Cf. auch: His, qnae sunt, legibus non paruistis „ben hier beftehenbeu ©efefcen"
cum his, qui sedent, iudieibus.
2-17. ©ciuöbnlirf) roirb is nur bann turggclaffcu, roenn e§ unbetont ift unb mi
bem Welatiu in bemfelben ftafuS ftct)t; fcltener unb auffälliger ift biete
laffung bei Ungjeidjljeit ber SlafuS. $)al)er biirfte nur in bem erften ber Ott
gelegten Sä^e IS auffallen. Cf. jebodj : Xerxes praemium proposuit, qui (— ei qiu
invenisset novam voluptatem. Maximum est pericnlum, qui (= im qui) maxime timent
Miseranda vita, qui (= eorum qui) se metui quam amari malunt. Inter pbilosophoi
constat, qui (— tum qux) unam habeat, omnes habere virtutes. Cf. Caes. b. g. 6. 22
2; 1, 80, 6; 6, 31, 6; 4. 2, 1; 2, 11, 4. b. c. 1, 76, 4; 2, 25, 6; 3, 78, 4.
Slnm. 1. iHegelmäfcig fallt is in allgemeinen ÜJcbanfcn unb ©entenjen weg, 100 audb
mir neben „Derjenige, welcher" einfach „wer" ober „je ber, wer" fagen, $. 33. Maximum
ornamentum amicitiae tollit, qui ex ea verecundiam tollit. Sapienter cogitant. q*>
temporibus secundis casus adversos reformidant. Quem nunc demuleet, mox e*t
laesura voluptas. Terra nunquam sine usura reddit, quoti aeeepit. — dagegen barf
is nicht feblen, wenn Don beflimmten Sßerfonen ober ©adjen bic Siebe tft ober bec
^emonftrattobegriff bebeutfam ift, befonberS wenn berfelbe nach bem 3?elatwfat)e ftebt,
Hostis apud maiores nostros is dicebatur. qui nunc peregrinus dicitur.
Accusant ii, qui in fortunas huius invaserunt „gerabc biejenigen Stute, welche . . " A
quo plurimum sperant homines, ei potissimum inserviunt.
Kran, 2. 3« ©flfcen wie: „3<b babe ben greifen Ct. SRarjmu*, benfelben welcher lorent
wiebererobert hat, in meiner Sugenb wie einen ÄlterSgenoffen geliebt", „pr einen Kein«
würbe Q, SRctelluS gehalten, berfelbe welcher im punijchen Äriege Äonful ioar" roir&
„berfelbe welcher", welche* eine befannte Iljotfacbc ober eine jur htftoiifchen Crtenherun^
be« SeferS bienenbe 9?cbenbemerfung bNufügt, nicht burd) ülem qtii, fonbern burd) in qn
überfe&t. Cf. Novisti Epicumm tum, qui omnia ad voluptatem referenda esse vohm.
Florebat etiamtum ea quae paulo post incendio deleta est Carthago. Filius L.
Pisonis erat tius, qui primus de pecuniis repetundis legem tulit. Cf. 17. a.
248.2)a ba§ Pronomen is faft regelmäßig ausfällt, roenn e§ bei einem gtoeiien
93erbum ober Subftantio ba$ beim erften fteb,enbe dornen im gleiten Hofus
roieberlrolen roürbe, fo fmb bic folgenberma&en abjuänbern: 1) Virtas
amicitias conciliat et conservat ob. virtus amicitias et conciliat et con-
servat OÄuSnafjmen uid)t gerabe feiten, $. ©, Caes. b. c. 2, 3, 3 Massiiienses certiores
facit tosqut hortatur; 2, 9, 2; 10, 3. Cic. leg. 1, 42; off. 3, 47; Cat. m. 54; Verr. 1
46; 4, 103 u. ö.) 2) Avium et pennae et ossa aöre repleta sunt. 3) Caesar
Pompeium ad Pharsalum devicit atque (ja ntt^t ac oor folgenbem 2)ofale!)
usque in Aegyptum persecutns est. 4) Prisci Graeci Cererem legifersni
et vocabant et venerabantur. — (3umeilen wirb is im ^weiten OJliebc fogar bei lln
gleicht)eit ber ÄafuS wcggelaffen, ^. 3?. Vercingetorix suw tuba Signum dat atqne «
oppido eduxit „unb führte fie bjnauö").
249. 1) Dax hostium captivos prodnei, produetos (qne) in tentorio suo occidi
iussit. 2) Parare libertatem magnum sine dnbio est atqne illustre,
neque ita rarnm; partam tueri maximnm et rarissimum est facinns.
— 169 —
250—251.
3) La t rem es viatorem occi derart, occisum ex arbore suspenderuntw 4) Athe-
nienses m isenin t Delphos consultum, quidnam facerent de rebus suis;
cotisulentibus Pythia respondit, ut moenibas ligneis se munirent. 5) Ver-
ginge to rix omnem ab se equitatum noctu dimisit; discedentibus manda-
vit, ut suam quisque civitatem adiret, 6) Pisistratus carmina Homeri
dispersa antea atque confusa collegisse, coüecta disposnisse dicitur.
7) Mohammedes Meccanorum civitate potitos gentes vicit finitimas,
victas igni ferroque, ut ad sua (ob. ipsius) sacra se applicarent, com-
pnlit. 8) Philippus Olynthiorum urbem non tarn vi armornm quam
proditione captam militibus diripiendam permisit, direptam delevit
Unm. Übrigen« büte man fid) oor ju häufiger ftntuenbung biefe« «ebraudje«; brrfelbc tft bei
£ioiu* tjäufig, aber bei Gtcero feiten.
250. 1) Classis Britannorum maior est quam Gallornm ober qnam classis
Gallornm (ja md)t qnam ea Gallorum!). Senn ein unb ba^felbc mit einem
Attribut ocrjef>cnc dornen im gleichen Äafu« juoeimal im nämlichen Sn&e ober in juoei eng
jufammenf/ängenben Säfcen erfd)einen follte, fo fällt eS an $ioeiter ©teile oor bem ©enitiu
ober einem befjen Stelle oertretenben Attribute ofrie jebc $inroeifung weg. 3m $5eutfd)en
gebrauchen mir an weiter Stelle ba« Pronomen „ber, bie, ba«»\ $. „$ie Stade be«
lerenj lefe \<b lieber al« bie be« ^lauru«** Terentii fabulis magis delector quam Plauti.
Necessitatis inventa antiqaiora sunt qnam voluptatis „al« bie be« Vergnügend".
Portas, qai Menelai dicitur. Selbft wenn bei* JTafu« be« gemeinfamen 9?omen« ba« $roeite
Wa! ein o er fdji ebener ift, fällt ba« Konten meiften« cinfad) weg, $ S3. Quis potest con-
ferre vitam Trebonii mm Dotabeltne (sc. vitä)? Jntellego ex unius tua Tita pendere
omnium (sc. vitam). (£« gefd)ief)t jebod) niebt feiten, bajj ba« gemeinfame Ronen roiebertjolt
roirb, befonber« roenn ber Äafu« be«fclbcn ba« jnjeitc SKal ein uerfdjiebener ift, j. Nulla
est celeritas, quae possit mm animi neleritate contendere. Omnium animantium figuram
vincit hominis figura ; — ober ftatt be« ©enitio« wirb ba« abgeleitete Hbjcftfo gefebt,
tf. Terentii fabulis magis delector quam Plaut inis (ober burd) eine SJerriirjung: quam
Plaulo). Piatonis libri non multum dissident ab Arisloleleis (ob. ab Aristolele). Rhenus
agrum Helvetiorum a Germanis („oon bem ber (Germanen") dividit. Videtisne captivorum
orationem nun perfugis 1 „mit berjenigen ber Überläufer") convenire? Hoc non solam ex
hominam more, sed etiam ex bestiis [= ex bestiarum more) intellegi potest. $iefe tut*
fihrste 9lu«brudn>eife Reifet Comparatio eompeadiaria (cf. 551, 21). 2) Dei praeeeptis
magis parendum est quam hominum ob. humanis ob. quam praeeeptis ho-
minum (ja md)t quam iis hominum!). Corpus dormientis iacet ut mortui.
3) Syracusarum urbis pars una dicebatur Insula; in ea erant aedes sacrae
complures, sed duae longe ceteris antecellebant: Minervae una et altera
Dianae. 4) Gladii equitum Eomanorum longiores erant quam peditum,
ut ex equis contingere hostes possent. 5) Mores Romanorum moribus
Graecorum multis in rebus dissimiles fuisse constat.
Hnm. ?av 3>cmonftrat!D (hic, ille, iste) tritt nur bann £u bem GJenitiu, menn eine nadv
brüdlidje .frtntoeifung auf einen im $orfjergef)enben fd)on befprodjenen ober aübefanuten C^egen-
ftanb ftarrpnbet, 3. 58. Nullam virtus aliam mercedem desiderat praeter kanr laudis
et gloriae „au&er bem eben ermähnten (ob. in 9lebc ftetjenbett) SJofme be« iHutjme«". Cum
omnis arrogantia odiosa est, tum Ula ingenii multo molestissima. Haec non tarn
acrem diligentiam desiderant, quam est Ula poetarum „wie bie aObcfanntc ber lidjter".
251. 1) Ea (tanta) ira mihi minatus est, quae (quanta) etiam placidissimos
exaeerbaret SBenn bei Subftantiocn, tueldje burd) einen nadjfolgenbcn JRelatio* ober Äon^
fttutrofafc erft näfjet beftimmt werben, ber beutfcfje unbefrimmte Slrtifel „ein" ben Sinn oon
„rtn foldjer, ein fo grofeer" &at, fo ift berfelbe im ?ateinifd)en ftet« burd) is, (ille), tantus
ja überfein, ©. Videndum est, ut ea liberalitate utamur, quae noceat nemini. Habe-
ns eum consulem, qui decretis vestris parere non dubitet. Ariovistus iantos sibi Spiri-
tus sumpserat, ut ferendus non videretur „einen Übermut, ber ib,n unerrrfiglid) erfdjeinen
Digitized by Google
252—353.
- 170 -
liefe". Parta tanta victoria est, ut populus omnia consequi posse sibi Tideretur „e
imitbc ein ©feg erfaßten, toclrfjcr baä S3o!f glauben Hefe, . . ". 3m $lural fe$lt fn btqet
ftaflc im Deutfdjen ber «rttfel, §. Caret eb vitiis („er ifl frei Don Skiern"), quibus aii
non facile possnnt obsistere. Hic locus nunquam vacnas fait ab eis, qui vestram caa
sam defenderent ( „tum SRännern, roeid)eM). Rustici in iis elaborant, qnae nihil omni;,
ad se pertinere sciunt („in fingen, weldje"). 2) Persuade tibi patrem (tuumi et
amore te prosequi, qno nihil maius cogitari possit. 3) Facile is impe-
rator exercitum potest continere, qui se ipsnm continei. Id aetatis es
ut, quid rebus tuis conveniat, ipse videre possis. 4) Titus Pomponius
Atticus, cum ea aetate viveret, qua res publica Romana bellis dome-
sticis vexabatur, cavit, ne civilium dissensionum bellorumque partieeps
esset 5) Nemo est, quin eam doctrinam, quae laude virtutis careat
parvi aut nihili haberi facile videat 6) Isocrates, quamquam luce fo-
rensi caruit, tarnen eam gloriam assecutus est, quam mea quidem sen-
tentia nemo orator postea est adeptus. 7) Hannibal, ubi in Galliam
cisalpinam advenit, statim tanta industria, celeritate, fortitudine, con-
silio uti coepit, quanta vix in ullo umquam imperatore fuerant.
252. 1) Homo memoriam habet eamque (ober et eam ob. atque eam ob. et eam
quidem) infinitam. Um bic nähere 93eftimmung eine« Begriffes mit 9?ad}brucf ^eroorju^cben,
roirb baä beutfdje „uno (unb bat, unb nod) baju)" ftatt burd) et quidem, ar
quidem oft and) burdj et is, isqae, atque is, et is quidem, (negatto nee is) auSgebrürft Ct
Unam rem explicabo eamque maximam. Uno atque eo facili proelio caesi ad Antinm
hostes. Epicurns una in domo et ea quidem angnsta qnam magnos tenuit amicorum
greges! Galli legionem neque eam plenissimam propter paucitatem despiciebant Ste
jdeljt fid) bic mit 9?ad)brud f)crt>orget)obene nöfjcrc SJefrimmung auf ba8 rä b i f o t ober ben ganzen
6 a & , fo ftvljt in biefem %aüc baS Neutrum beä Pronomen« is, SB. Te, Marce tili, annum
iam andientem Cratippum idque Athenis abundare oportet praeeeptis philosophiae.
Apolloninm doctum hominem cognovi et studiis optimis deditnm idque a puero.
2) Columbus tribus navibus iisque male instruetis in Americam navigare
ausus est. 3) Quereris idque tuo iure. Parisiis nunc habito idque haud
proeul ab aede Beatae Mariae virginis. 4) Insatiabiüs quaedam cupi-
ditas discendi sciendique nobis insita est, nemo ut dubitare possit, quin
natura humana ad veritatem investigandam trahatur et rapiatur atque
id nullo emolumento provocata. 5) Da mihi quaeso cultrum et eum acu-
tum. 6) Da mihi sis (cf. 310, 1) securim nec eam hebetem. 7) Linguam
momordi idque (ob. ftärfer et momordi, cf. Hnm.) tarn vehementer, ut san-
guis emicet. 8) Ad defendendum Timotheum etiam Iason, tyrannus
Thessalorum, Athenas venit idque cum magno periculo suo. 9) In L.
Torquato oratore multas litteras fuisse nec eas medioeres, sed interiores
et reconditas Cicero auetor est.
SSnm. „Unb ^roar", auf ein S8erb be^üglid), fann mit befonberer Äraft aud) burd) ei mi*
Söicberffolung bed SB e r b ä überfeftt werben, j. Erepti estis ex crndelissimo in-
teritu et erepti sine caede. SÄlmlid): gener mens et Piso gener „mein Sdjttriegerfoön
unb itoar mein Sd)tuiegerfof)n S^ifo". Lex est lata a tribuno ei a Curione tribuno. Cf.
506, 1.
253. 2)a§ Pronomen ipse „felbft, er felbft (unb fein anberer)" tjebt einen ®egem
ftanb im ©egenfatj ju anberen nadjbrücflicb, fyeroor. $)aljer b,at e3 aud) bie
93ebeutungen „oon felbft, gerabe, eben, perfönlid), genau, allein,
an fid), fcfjon, fogar, unmittelbar, rein, wirflieb,, roab,r, eigent =
liel)* u. f. ro. — 1) Triginta dies ipsi <ober aud} quattuor hebdomades
ipsae) sunt, cum avia mea mortua est. Cf. Crassus triennio ipso minor erst
qnam Antonias. Athenis decem ipsos dies tui. Talliola mea praesto fnit natali no
- 171 - 254.
»>*> die. 2) Thraces Alcibiadi ademerunt omnia, quae secum attulerat;
ipsum capere non potuerunt. 3) Thebis in templo Herculis valvae re-
pagulis clausae subito se ipsae apemerunt, 4) Post ipsum proelium ingens
tempestas exorta est. 5) Divitiae ipsae neminem mortalem beatum reddere
possunt. Cf. Aliud est ars ipsa, aliud quod propositum est arti. Ignoratio rerum, e qua
ipsa exsistunt saepe horribiles formidines. 6) In ips oexordio COmmentationis tuae
res qnaedam ineptae inveninntur. Nnnc dicam de accnsatione ipsa.
7) Xunc ipsum (= nunc cnm maxime) apud te esse velim. ©o au$: tum
tpsum „gerabe bamalä" = illo ipso tempore ober tum maxime. 8) Cato Uticae mor-
tem ipse sibi oonscivit. 9) Non amatis nisi vos ipsos (ober aud) vos ipsi).
3?ei bcr llberfcftung be$ beutfdjen fei b f t ift auf bcn St afu$ tum ipse $u adjten, meldjer fid)
nadj bem im @cbanfcn liegenben ©egenfafre ridjtet, j. ©. Cato manus sibi ipse intulit
it*egenfa$: „fein onberer"). Veritas se ipsa defendit, Nosce te ipsum. Non egeo medi-
ana: me ipse consolor. Miles fratrem suum, deinde se ipsum interfecit. Eodem modo
erga amicum afiectns sum, quo in me ipsum. 3cbod) f)äufig finbet fid) ber 9t om. ipse
ipsi mit ©cjug auf baS Subjeft, wo ber C*egenfa& eigentlich einen Casus obliquus verlangte,
befonberS wenn ipse bem ^erfonalpronomcn ttorau$gef)t, j. 93. Non potest exercitura is con-
tinere imperator, qui se ipse non contineat. Nequiquam sapit sapiens, qui ipse sibi
prodesse non potest. 3« V** mer Ver 8e u« f- ro- t^tt 'P8e fl**8 }m Wow., J. 39. Virtos per
*e ipsa placet. Mbcr nad) metnef, robismet, vosmet etc. fteljt ipse bei bcn bcften @d)rift*
fteüern faft ftetS in gleidjem Äafuä; (9lu8nal)men nur bei ftarf marfiertem ©egcnfafc, $}•
Cic. off. 1, 115; de nat. d. 3, 47; Liv. 2, 12, 7; 5, 23, 10). 10) Si nos ipsi lau-
damus, opus non est alios nos laudare. 11) Arcem per nos ipsi defen-
dimus. 12) Discipnli non magistris, verum sibi ipsis (ober aud) sibi ipsi)
discunt. 13) Nero in sacris certaminibus ipse se victorem pronuntiare
solitus est, non praeco. 14) Lentulum omnibus ac mihi ipsi antepono.
15) Neglegis tuum ipse commodum (weniger gut tuum ipsius commodum).
3nwr bdfet „mein eigene« §au3" mea ipsius domus, „nnfere eigenen ©efdilüffe" nostra
iptorum decreta (cf. 71, Wnm. 1); aber wenn bie ^crfon beS Subjeft« mit ber be« Pron.
possess. eine unb btcjelbe ift, t'o iteht ipse roeit häufiger im 9?oni. aI3 im Öcn. Cf. Eam
fraudem veetra ipsi virtute vitaatis. Non solum hostes timebat, sed suosmet ipse cives.
Hannibal suamet ipse fraude captus abiit. Suis ipsa viribus dissolvitur tribunicia po-
testas. Ille imprudens suus ipse accusator fuit. Ex suis ipsi scriptis cognosci possunt.
Ct jeboeb Cic. Mur. 9; Liv. 1, 28, 4; 10, 16, 4 u. öfter. 16) Carolus XIL, rex Sue-
corum, sua ipse (weniger gut ipsius) culpa periit. 17) Vestra ipsorum
causa hoc feci. 18) Athenienses ad bella cum Persis gerenda per se
ipsi plures naves praebuerunt quam cuneti Graeci reliqui. 19) Vel (ob.
eiiatn) doctissimi homines errare possunt „©elbft" — „fogar" Reifet vel ober
eti*M (cf. 199, 8). 20) Sapiens ipse per se beatus est. 21) Robur ipsum
exercituum Graecorum in militibus gravis armaturae fuit. 22) Demo-
sthenes nemini ne Ciceroni quidem cedit. w 3 e 1 b f t n t d» t w = „nldjt einmal"
NU ne - qnidem (cf. 256). 23) Supra ipsum balneum habito. 24) Hannibal
urbi ßomae non semel imminens (ob. vi armisque non semel minitatus
est, sed) nunquam ipsum impetum in eam fecit
&tm. 3Kan büte fitb, baS beutfdje er felbft burch is ipse nrieberjugeben ftatt burch ipse,
h- 8. Accipio, quod dant; mihi enim satis est, ipsis non satis („für fle felbft"). Is
ipse Reifet üielmebr eben biefer, gcro.be er, j. ©. Ea ipsa ars mihi placet. Id
ipsum cupio.
ftatt tarn ift ipsa $u fefren. SBenn bad beutle „fdjotl" fooiel bebeutet wie „fogav
8ind>", fo ift e« burd) ipse ober üor tyronomtnibu« unb Bboerbien bureb, vel ju überfein;
»om bat auöfdjlieplid) temporale 93cbeutung. Cf. Pompeius socios ipso nomine ac ru-
255— 2ö7. — 172 —
more defendit. Saepe clamore ipso militum magnas copias pulsas esse audirimus. Re
ita esse rel („fchon") ex hoc intellegi potest ober vel inde apparet. Non solura adventi
mali, sed etiam metas ipse affert calamitatem.
25:>. Ipse qnoqne (ober et ipse) bezeichnet, bafj einem ^weiten ©ubjefte bas
felbe «Prdbtfot (Attribut) beigelegt wirb, welche« fäon bem erften *i
f oin ni t , j. ©. Frater meua Romae eat; ego ipse quoque (ob. et ip$e) propediem Roma
proficiscar. Darens, cum caedi süos videret, mori voluit et ipse. Scipio obvius fa
Hannibali ipsi quoque ad exploranda loca progresso. Credo ego tos, socii, et ip?
rerncre. (Statt et ipse form and) ba« Äboetbium item gebraucht werbeu. 3U bfnurta* i
bafi Gicero unb Cäfar ftatt et ipse auSfcbliefcHd) (?) ba« einfache ipse (ober ipse qaoqae. n-,
Stetgerung ipse etiam) gebraueben (Cic. ad Att. 8, 7, 1?; inv. 2, 7?; Caec 68?;. -
Idem brüeft au«, bajj bemfelben Subjefte jwei oerf ajiebene ^ßräbi
fttte (Attribute) beigelegt merben, j.«. Terra salutiferas herbas giguit enden
>{ue nocentes. Cono se contnlit ad Pharnabazum, satrapem Ioniae rundem que generui
regia. Qai fortis est, idem est fldens. Viros fortes eosdem bonos esse volumus.
9lnm. Idem wirb, ioenn bie an ^weiter Stelle angegebene ©eftimmung eine ber erfteren äbt
liebe ift, burd) „äugleid), ebenfalls, gleichfalls" überfefrt; (tnb aber bie beiben &
ftimmungen entgegengefefct, fo muß idem burd) „bagegen, bennodj, trofcbem, ba
bei" gegeben werben. Quomodo hunc accusas, cum idem („ba bu boch") laude
illum? Alcibiades laboriosus, sed idem („babei aud)") luxuriosus erat Cf. Cic. Tu»
2, 65; 5, 30; Cat. ra. 4.
256. Etiam tjat fteigernbe, oermetjrenbe, heruorfyebenbe Äraft = *fogar
auch, norf), felbft"; qnoqne ift blofj oerbinbenb unb gleicb,ftetlenb =
„ebenfo OUO% unb ebenfo", h. ». Mihi res familiaris etiam ad necessaria deest
Sunt qnaedam officia etiam adversus eos servanda, a quibus iniuriam aeeeperis. Can
Pompilio videret ur unam dimittere legionem, Catonis quoque filium, qui in eadem legiom
militabat, dimisit. Quod ego facio, tu quoque facias velim. ($)aber fönnen unter llmftänben bäh
tymiftin »er Innben werben.) ^ueb, fann ftet) quoque ntdjt auf ben ganjen So^(
fonbern nur auf ein einzelnes $Bort be$iet)en, meinem e3 nac^ g e ft eilt
wirb. Etiam fann ebenforoocjl oor att nad) bem SBorte fielen, ju roeldjem
e$ a,cl)öl"t, 5. Maiores etiam difficnltates ober etiam maiores difficnltates (cf. 199. 6).
Cic. Off. I, 35. — M5lud) nidjt" ^ei^t ne — quidem forooljl fteigernb (=
„fogar nidn\ felbft nicfjt*) als auef) gleich, ftellenb (= „gleichfalls mW):
Nemo ne minimum quuiem maleficium („auch nid)t ba« fleinftc Verbrechen") sine causa
admittit. Mendaci homini ne vera quidem dicenti credere solemua. Milites, cum regem
fugientem vidissent, ne ipsi quidem substiterunt. Quoniam post mortem nihil est mali,
ne mori quidem est malum. (C^anj oerein&elt itetjt etiam non ober quoque non für ne —
quidem, j. 8. Caes b. c. 3, 37, 2; Cic. nat. d. 1, 113; ähnlich Caes. b. g. 5, 52, 1
neque etiam.)
9tnm. 5)er Unterfdjieb awifeben etiam unb quoque tritt aud) bei bem (»ebrauebe twn non solum
{modo, tantum) — sed etiam unb non solum (modo, tantum) — sed quoque betwr,
inbem sed etiam eine Steigerung enthält, sed quoque obne Steigerung fte&t.
ferner muß bei Slnwcnbung oon sed quoque berjenige ©egriff, auf Welmen fi* qvoque
(„aud)") be^iel)t, nicht hinter, fonbern oor quoque geiefct werben, j. 33. Mortuo non modo
honor, sed miserirordia quoque deerit. Non cetera solum ex agris, sed pecus quo-
que omne in urbem compellebatur. Non caelestes modo caerimonias, sed mda
quooue funebria pontifex edocebat. — Ungenaue Stellungen ber ^arttfel quoque
(J. 5ö. Cic. de Or. 1, 219 u. 2. 85; Fin. 3, 15; Liv. 10, 14, 9) ob. ne — quidem (Caes.
b. g. 3, 6, 2; Cic. off. 1, 159) bcredjligen ju feiner 9<ad)ahmung.
257. 1) Quod vere pulchrum est, idem honestum est Multi homines divit^s
sunt eidemque miseri. Elephanti valentissimi sunt eidemque sagacis^imi
inaximeque dociles. 2) Cum L. Sullae codsuH Asia provincia bellumque
Mithridaticum a senatu decretum esset, C. Marius, qui tum privatas
grandisque natu, sed idem impotenti ambitione erat; utrumque ei eri-
- 173 - 258.
pere conatus est. 3) Etsi tu de re publica melius quam ego meruisti,
tarnen me ipsum quoque (ob. et ipsum) civibus Land mediocriter profuisse
scito. 4) Pyrrhus, priusquam proficisci pergeret, ut milites reficeret,
cum Romanis de pace agere constituit, praesertim cum non dubitaret,
quin Romani ipsi (quoque) tanta clade exhausti pacem cuperent. 5) Fa-
hrns dictator fieri non posse cognovit, ut vir quamvis acer Hannibali
par esset, nisi idein illum consilio atque calliditate adaequaret 6) Nulla
ne minima quidem aura (ober geroöl)nlicf) nulla minima aura (Cf. 199, «nm. 3)
fluetus commovebat. 7) Iustitia etiam adversus infimos servanda est.
8) Equidem vehementer laetor eum esse me, in quem tu nullam con-
tumeliam iacere potueris, quae non eculein ad magnam partem civium
pertineret 9) Imperator, quamvis magna belli scientia, fortitudine, au-
ctoritate sit, tarnen, nisi idem in rebus gerendis a fortuna adiuvabitur,
ne haud raro incommodo vel clade afficiatur, periculum erit 10) Mi-
eipsa moriens imperium Adherbali et Hiempsali filiis detulit; simul et
Iugurtham, quem adoptaverat, Mastanabalis fratris filium, regni socium
constituit. „3ualel* ' Reifet simul (fiet* 3c«n>arrtfel), menn e« auf bic ©Ici^citigfeit jroeier
eingaben anfommt; idem, roenn bie (Sinerleibeit ber $erfon $vti uerfebjebenen Angaben gegen-
über hervorgehoben roerben foö; m bem Orte nadj „jufammen", häufig aud) unetgentlid), um
ein bloßeS 3uf°mmW8c^ören, ein gemeinicf)aftlid)e$ 2bun ober Reiben Don @egenftänben ju be-
leihen. 11) Po8sum hoc loco persequi multa oblectamenta rerum rusti-
carum; sed ea ipsa (of. 254), quae dixi, sentio fuisse longiora. 12) Primo
duces Gallorum non descensuros in aequum Romanos credebant; deinde
ubi degressos repente viderunt, ipsi quoque avidi certaminis in proelium
ruerunt 13) Ut non dicam, quanta celeritate Pompeius bellum servile
confecerit: idem nonne brevi tempore Mithridatem devicit, Syriam in
dicionem Romanorum redegit, Palaestinam tributariam fecit?
4. Pronomen relativnm.
58.1) In vasta planitie haud proeul Augusta Vindelicorum sita, quem
(et 23, 3) Lici campum appellant, Otto I. Hunnos devicit anno p. Chr.
nongentesimo quinquagesimo quinto. — 2) Pittacus fuit in numero Septem
qui dicuntur (vocantur) sapientium ober Septem quos dicunt (vocant)
sapientium. Admodum admirabiles sunt motus stellarum quae non rede
nominantur errantium. 3ur «eaeidjnung be* beutfdjen „fogenannt, obenerwähnt,
öorber genannt, föäter $u ermähnenb, in Webe fteljcnb, öorangefd)id,t" muffen im
SJateinifcber. ftetS ooflftänbige SRelattofäßc gebraucht werben, wobei bad beutfd)e „fo" n t et) t
au*gebrü(ft wirb. demnach beißt „bic fogenannten fccrmenfäulen" Hermae, quos vocant
(tocabant); vestra, quae dicitur, vita mors est „euer fogenante« fieben"; fea), quae supra
dixi ,,ba« fd)on oben ©efagte"; „jener obenerwähnte fleno" ille quem (supra) diximus
Zeno ober ille de quo supra dictum est Zeno; „ber eben befdjricbenc C^araftcr beä
9Ranne3" ei, quos modo descripsi, hominis mores ; „ber »"dum oft ermähnte 93erre$" Verres,
quem saepe dico ober de quo iam saepe dixi; „ber meiter unten £U erwähnenbe (JnntuS"
Ennius, de quo infra die onus. (Sbenfo beißt: qui videtur „ber fdjeinbare", qui putatur
.ber oermeintlidje-, Uber qui inscribitur Phaedo wba« $häbo betitelte »udjM, liber quem
aliqais ad aliquem misit „ba$ jemanbem gemibmete ©ud?". Cf. 440, ?inm. 1. — 3) Quam
tristem exitum habuerunt Pompeius et Caesar! Quam praeclarus
aspectus, quam magnifioum spectaculum! ©enn ba* beutfdje „welcher" ober
259-260. — 174 —
„weld) ein" in einem Hugiufc ober inbireften gragcfa&e $u einem «bjeftioe gehört, todi
e« quantttatiu fteigert, fo batf e« nidjt burd) qui, fonbern nur bureb quam „roie feb,r" üb
fefrt werben. — 4) Multa pollicitus est, quae uon praestitit = multa pol
citus non praestitit. Acerrimus est in nobis sensus oculorum, quib
sapientiam non cernimus. Haud pauci homines multos libros coemtu
quos non legunt. $e$lerf)aft würbe in biefen Sä&en vero ober auiem $u bem Sielatitu
hinzugefügt; benn bie vulgäre beutfdje 91 u, ein ftelatibum nod) burd) bie Äonjunfnor
„aber, jebod), inbeffen, freiließ" k. an ba« $e$ief>ung«wort $u fnüpfen, ift im ^atemüd;
niebt möglid). 9hir mit tarnen unb quidem fann ba« 9ielath> in biefem gaHe oerbunben merbi
NB. @ana anberer Ärt finb Sä&e wie: Appianus scriptor est non ita diligens, sai q
optimos interdum aactores secutus sit „Hppfan ift ein nidjt gerabe forgfältiger Sdjrtftftell
w cid) er aber bisweilen" k.; res parva dictu, sed quae studiis in raagnum certam
excesserit; probus homo, aed qui omnia ueglegenter agat £enn wenn einer burd) <
attributwe« W>j. bereit« angegebenen näheren ©efrimmung eine anbere mittel« eine« »elati
fafre« entgegengefefct wirb, fo ftefyt sed qui (cf. 503, 9). — 5) Non is sum, qui opiu
onem animo (meo) coneeptam le viter omittam. Cf. 23, 5. — 6) Mul
homines, id quod difficilius putatur, adversam fortunam facilius ferm
quam 8ecundam. Cf. 23, 4.
259. SBenn ju einem in «ppofition fteljenben Subftantio nod) ein Sielatiufafc tritt, fo wirb b<
Subftanrw in ben SRclatiöfafe felbft hineingezogen, $. ©. Amanas Syriam & Cilic
dividit, qui mona („ein (iebrrge, weldje«") erat hostium plenas sempiternorum. Firn
et constantes', amici eligendi sunt, rums generis est magna pennria („eine (Gattung do
3Henfd)en, woran großer Langel ifr").
9lnm. Wur feiten wirb biefe «ttraftion unterl äffen, wenn ba« flnuofitionäwort nadjbrüdlu
beroorgeljoben werben fott, befonber« gern bei vir (homo), SB. Summa ope restjt:
Decius, rir, cui ad snmmam auetoritatem nihil praeter sanam civium mentez
derait Dictator dietns Servilius, rir, cuius providentiam experta ciritas erat. C
Weissenborn $u fiio. 9, 29, 9; 1, 44, 4. — ftaH« bie Stypofition ein Attribut bei ftc
bat, tritt fie gcwöfjnlid) nid)t in ben fRelatrofafc j. ©. In Isara, flumine maximo, quo«
in finibus Allobrogum est.
1) Gallia, qtioe terra a Pyrenaeo monte mariqne interno usque ac
Rhenum fretnmque Gallicum pertinet, vino abundat 2) Immortalen
gloriam nacta est Salamis, testis cum fuerit clarissimae illius victoriae
qua Graeci a dominatione Persarum sunt vindicatio quae quidem lata
Themistochs maxime consilio praesentiaeque animi debetur. 3) Croco-
dili, quas behias Aegyptii olim divinis honoribus prosecuti sunt, hodi<:
in ipsa Aegypto non iam inveniuntur. 4) Sunt qui dicant sibi nihil
iuris, nullam societatem communis utilitatis causa esse cum civibus
quae sententia societatem omnem distrahit civitatis. 5) Numa Pompilius
qui secundus rex (ob. rex secundus, qui) Komanorum imperium tenuit.
regno potitus novam urbem vi et armis conditam iure legibusque a<;
moribus de integro condere paravit. 6) lila nocte accidit, ut esset lum.
plena, qui dies maritimos aestus maximos in Oceano efficere consuevit.
260. $ie Slelatiofäfre Imben in ber gewöhnlichen Stellung ü^ren $lafr nad) bem Körnen, $u bec
fie alfi nädeve ^eftimmung ober Erweiterung gehören, ©. Artes, quae a nobis exercentur
nobis gratao sunt. 9tid)t feiten aber wirb ber SRelarwfafc üor ba« 3)emonfrraritnrm geftellt
um ba« rclattoe Saftgcfüge mef>r oor ba« Äuge ju bringen unb mit 9?ad)brucl ^erDorju^cben,
j. ©. Qui palam est adversarius, eum facile cavendo evites. Caesar, quorum per fines
Helvetii ierant, m, ut reducerent, imperat. Male se res habet, com, quod virtnte
effici debet, /'/ tentatur pecunia. Est ridiculum, quae sunt dubia, ea relinquere io-
corta, quae nemini dubia possunt esse, ea iudicare. Sei Stnwenbung biefer (Stellung wirb
ba« ©ubftantio, auf weldje« ftd) ba« StelarlD begebt, gan^ in ben JRelatiofa^ aufgenommen,
j. ». ^woe pars civitatis HeWetiae insignem calamitatem populo Romano intoJerat.
175 -
261—262.
ea princeps poenas persolvit. Qua norte Alexander natus est, tadem Dianae Ephesiae
templum deflagravit. Quae gravissime afflictae erant nares, earum materia Caesar ad
reliquas reficiendaa utebatur. $abei fäUt baS bcm SRelatfoum entipredjenbe £ cmonitratiu oft
ganj weg; c* ficht gewöbnlid) nur, wenn bie 3)euÜid)feit ober ber 9?ad)brud ed erforbert, $. ©.
Quae cupiditates a natura proficiscuntur, facile explentur. Quae prima mihi defensio
est oblata, snscepi. In quem primam egressi saht lorum, Troia vocatur. — Quo
anno Tarquinius Superbus Roma expulsus est, eodem Athenienses
Hippiam civitate pepulerunt. 2) Imploremus deos, ut, quam urbem
pulcherrimam florentissimamque esse voluerunt, hanc Omnibus hostium
copiis terra marique superatis a nefario perditissimorum civium scelere
defendant. 3) Qutbus herbis bestiae non pascuntur, (eis) homines saepe
vescuntur. 4) Non multo post expugnata Hierosolyma imperator Vespa-
8ianus edixerat, ut, quam pecuniam Iudaei ex lege et more patrio singulis
annis in templum Hierosolymitanum contulissent, ea postero tempore ad
sacra Iovis procuranda Romam mitteretur. 5) Quam quisque norit
artem, in hac se exerceat. 6) Quibus diebus praetores ius dicebant, tt
fasti, quibus ius dicere nefas erat, nefasti dicebantur. 7) Quo tempore
tota Europa barbariae sordibus obvoluta iacebat, non minima pars Asiae
itemque Aegyptus iam diu sapientiae luce collustrabatur. 8) Qui rex
officiis suis fungi noluerit, itte cives bonos fore frustra sperat. 9) Atticus
familiäres Antonii, quibus rebus indiguerunt, adiuvit 10) Ad quas res
aptissimi erimus, in iis potissimum elaborabimus. 11) Nihil fuit admira-
büius, quam quo modo Pericles opprobria adversariorum tulit
Knm. 1. @d)on oben (199, 11) ift barauf binaewiefen, bafc man in Säfcen wie: „Cäfar führte
bie juDerläffigften Gruppen, bie er hatte, in Die 2i'o(adit" ber (Superlatio in ben SWelatitM
un;> $u jieb^en ift: Caesar copias, quas habebat firmissimas, in aciem edoxit. 3)a8felbe
gef (hiebt auch bei ben Orbin al jaulen, fotoie bei unus unb solwf $. ©. Urbs, quam
tertiam supra nominavi „bie britte Stabt, weldje idi oben genannt habe". Höstes eraperant
portä, quae una forte non obsidebatur „aus bem einzigen Xbore, welcbeS . . .". Libenter
tibi do, quod unum habeo. Hannibal elephanto, qui unus supererat, vehebatur „auf
bem einzigen Glefanten, weiter . . .".
Slnm. 2. $ierber gehört aud) ber (Spradjgebraucq, nad) welcbem ber Sateiner ben SluSbrud pro
tua prudentia „flemüfj beiner Älugbeit (ob. fiel einer Älugbeit, wie bie beinige/'
burd) einen abfoluten SRelatiöfafe quae tua prudentia est ober qua es prudentia (ober
ut es prüden*) überfefct, 93. Tu pro tua prudentia, quid optimum factu sit, videbis.
Spero, quae tua prudentia et temperantia est, te iam, ut Tolumns, valere.
Qua es prudentia, nihil te fugiet, si meas litteras diligenter legeris. Sine
mea commendatione, quod iuum est iudicium de hominibus, ipsius Lamiae causa
studiose omnia facies. Quaecunque de tua dignitate ab imperatore erunt impetranda,
qua est humanitate Caesar, faul Ii mu tu erit ab eo tibi ipsi impetrare. Si mihi nego-
tium permisisses, qui meus in te amor est, confecissem.
261. »enn $u einem Subftantto $wei burdj „unb" oerbunbene JRelatiof öfce gehören, fo fefct
dicero juiucilet; anftatt bc3 3 weiten SRelattud ba3 $e m 0 n ft r a t i 0 pronotnen is mit que {et,
nee) unb jwar regelmäßig bann, a) wenn auf baä SRelatio et — et, nec — nec, aut — aut u. bgl.
folgt (cf. Cic Br. 258), b) wenn ber $weite @afc negatio ift, weil bie SJerbinbung et qui
non, quique non oermieben wirb (cf. Cic. Tusc. ö, 38. HuSnabme Lael. 87). — 1) Eique
ftebt für et cui. 2) Neque id ftebt für neque quod. 3) Nec eum ftebt für nec quem.
k'62. a) SRelattotoerbtntomg. £>erSateiner fefct fe^r oft im Anfange eines ©afce§
Sur engeren 93erbinbung beSfetben mit bem oorljevgef)enben ba§ SHelatiu ftatt
be3 unbetonten 2)emonftrattu§; ba§ SHelatiu fann in biefem Salle oft
burd) et is, et hic, hic autem, is enim, is igitur aufgelöft werben. Cf. Virtus
est una altissimis defixa radieibus; quae nulla umquam vi labefactari potest. Nulla
res vehementius rem publicam continet quam fides; quae esse nulla potest, nisi erit
neceasaria solutio rerum creditarum. Oculorum est in nobia seusus acerrimus ; quibus
gitized by Google
2H2.
— 17G —
sapientiam non cerniruus. Epicuri non licet oblivisci, m cupiam ; cuius imaginem nosti
familiäres etiam in anulis habent.
9lnm. |. Won falte fid) alfo, wenn qui lebiglich ,uim äroecfe ber ©atwerbinbung frebt, neben bfn
felben ein enim, autem, rero, igitur $u fc^en (cf. 2öH, 4). Sind) quoque neben qai („au<
biefer") oerträgt fich nicht mit ber relattoen Watur be* Pronomen« ftatt is (#7/«, Ate . .
g«« ober qui ipse quoque. — fflelatiooerbinbung finbet befonber* ftatt, wenn auf Dorf»
angegebene Uniftänbe, (Sreigniffc, ©orte fjingewiefen wirb, unb ift in mandjen Übergang*
fornteln ftepenber Spradjgebraud), 33. Quo in genere „in biefer SJejiehung"; quod »i [m
est ober esset, quae si ita turnt ober cssent „in biefem ftalle"; quod um ita «C eo<
e>se/ „anbcrniaflS"; quo fit ober 71*« factum est, ut „baber"; quod cum ita sU ober esst
quae cum ita sint ober cssent „unter biefen llmftänben" (cf. 498); qua re coyntia, quikm
rebus gestis, quae cum illc dixisset u. ä.
b) $elatiwerfd)rättfun0. Senn ber ftelatiofafc noch, einen anbem ihm untet
georbneten (fonjunftionaten ober inbireft fragenben ober relattoen) s3lebenfa
bei ftd) b,at, fo werben beibe baburd) miteinanber oerfdjränft (b. lj. oer
fctymolaen), ba& ba8 föelattoum ber äonftruttion beä untergeorbneie
Webenfai&eS folgt, mag aud) baS SBerbum, meines im $eutfd)en au qui g<
b,ört, einen anbem $afu$ forbern. ftolgenbe Xabelle biene jur !8eranfd)auiidjung
Admiramnr Alexandruin, qni.81 diutius vixisset, tot um orbem terrarum subegissei
Viei ift alles bem Ten tidjen gleid), wiewobl im SateintfdKn qa
si nidtt getrennt, fonbern oerbunben gebadrt torrb.
„ „ cuius si vita longior fasset (ber, wenn fem fieben länge
geiocfen toärc), totum orbem terrarum subegisset.
„ „ <*ai si vita longior contigisset (ber, toenn tt)m ein längere«
Sebcn befdu'eben gewefen Wäre), totum orbem t. subegiase;
„ „ quen 8i vivum fortuna diutius reservasset (ber, wem
i b n bad ©djtdfal länger am ifeben geladen hätte), totum orbem
t. subegisset.
„ „ a quo nisi deus vitam immature abstuliaset (ber, wenn
©ott ibn nidjt fo früb au* bem Sehen gerufen bätte), totnm
orbem t. subegisset.
Cf. Aberat omnis dolor, qui si adeaset, non molliter ferret. In mentem mihi venit
Catonis, quem cum multi odissent, tarnen ad?ersariorum minas non pertimuit. Me-
mini Catonis, a quo cum quaereretur, quid maxime in re familiari expediret, re-
spondit: bene pascere. Multa sunt probabilia, quae quamquam non pereipiuntur.
tarnen eis sapientis vita regitur. In hört os me Flaeci contuli, cui cum omnis metus.
exilium, mors proponeretur, haec omnia perpeti maluit quam custodiam niei capitis
dimittere.
flnm. 2. Cft bat ba« JHelatio gar feine $e&ie(jung $u bem äbergeorbneten 92ebenfa^e, b. b. e4
fann in bemfelben nidrt als $)cmonftratw ergänzt werben : Ea dixisti, quae quomodo ad
hanc causam pertineant, nemo sane intellegit. Tic Überfeftung foldjer 6ü|je oerurfad?!
oft Sdnoierigfeit. Cf. Qualia ista bona sunt, quae qui habeat miserrimus esse possit
„in beren 93efi v< man ber elenbefte ^2enfd) fein tann ?" Ea suasi Pompe 1 o . quibus si ille
paruisset Caesar tantas opes non haberet „iKatfd)Iäge, benen er hatte folgen mfiffcr,
um ben Säfar ntd)t ju foldjer 9Kad)t gelangen $u laffen". Epicurus non satis politus est
eis artibus, quas qui tenent eruditi appellantur „bie man innehaben mufe, um gebilbet
genannt \u werben". Adulescens honestis artibus imbai debet, quas plurimum refert
a quo potissiraura aeeeperit „wobei e* befonberS widjtig ift, oon wem er fte überfommen
pat". Non is sum, quem qui lacessierit diu impunitus sit. Adest Sempronius, quem
si isti ducetn seouti essent, non captivi in hostium potestate essent. Noli adversus
eos me ducere, cum quious ne contra te arma ferrem, Italiam reliqui „mit benen
id) nid)t gegen bid? bie ©äffen führen wollte unb ba^cr Italien oerliefe". Do tibi b'bram.
quem nisi legeris iudicare non poteris „weldje« bu gelefcn b,aben muftt, wenn bu urteil*
fäbjg fein wiüft".
Kant. 3. 9tur feiten finbet fid? im üatcinifdjen bie bem Deutftpen entfprecbenbc ^orm, j. *
Erant tum censores, quibus, si quid commisissent, poenae legibus erant constitatae
Ex hoc genere illud est Gorgiae, qui, cum ex eo quaereretur . . ., respondit. Hoc Clo-
dius dixit, quem, quia iure ei fui inimicus, doleo a te omnibus vitiis esse super»-
tum. Cf. Cic. Verr. 1, 27; 2, 138; Cato m. 13; Phil. 2, 17; Liv. 26, 22, 6.
Digitized by Google
— 177 —
263—264.
?lnm. 4. treffen jioei SRelattoe juiammcn, fo mus allemal baö auf einen Dovl)ergef)enben 9(u3-
bmcf bcjüglidje ooranueiien.
263. 1) Nihil est optabilius animi tranquillitate ; qua (= ea enim) qui caret,
eum ne regales quidem opes quiequam iuvant. 2) Pyrrhi mediens noctu
ad Fabricium venit, se Pyrrhum veneno interempturam pollicens; quem
Fabricius vinetum reduci iussit ad Pyrrhum. 3) Ratio docet deum esse ;
quo (= eo autem) concesso confitendum est eins consilio mundum ad-
ministrari. Cilix quoque ab Agenore missus erat, ut Europam quaere-
ret ; quam cum non invenisset, domum reverti non ausus in Cilicia con-
sedit. 4) Ptolomaeu9 nunquam ederat esuriens; cui (= ei igitur) Aegy-
ptum peragranti cum panis eibarius esset datus, nihil illo pane iueun-
dius est visum. 5) Quis non omnibus rebus abstineat, quibus bonam
valetudinem amitti noverit? 6) Depeile superstitionem ; qua (= ea enim)
qui imbutus est, quietus esse potest nunquam. 7) Plerique laborem dolo-
remque reformidant, quibus (= et eis) ut careant, omnia experiuntur.
8) Patria omnium nostrum mater est; pro qua (= pro ea igitur) quis
bonus dubitet mortem oppetere, si ei sit profuturus? 9) Anxii exspe-
ctabant reditum legatorum, a quibus quid impetratum esset, nuntiatum
nondum erat. 10) Marcellus servare cupivit Archimedem; quem cum
interfectum audivisset, permoleste tulit. 11) Id solum bonum est, quo
qui potitur necesse est beatus sit. 12) Iure dixisti esse permulta, quae
orator nisi a natura haberet, non multum a magistro adiuvaretur. 13) In
Gallia cisalpina tum habitabant Boii Insubresque, quas gentes Gallicas
a Eomani8 constat paucis annis ante subactas esse. 14) Solone vivo
rerum potitus est Pisistratus, qui quamquam multos m iiitos mercede
conduetos babebat, tarnen civitati leniter eum praefuisse constat 15) Quis
non admiretur Leonidam, cuius etsi interitus certissimus erat, tarnen in
statione permansit? 16) Placet mihi ille rex, cui cum quidam regibus
omnia honesta et iusta esse studerent persuadere, respondit: barbarorum
quidem regibus. 17) Thrasybulo pro magnis meritis corona honoris a
populo data est, quam quia amor civium, non vis extorserat, invidiam
non habuit. 18) So erat es nihil mali censet esse in morte, in qua si
sensus resideret, potius immortalitas quam mors ea ducenda esset.
19) Species utilitatis pepulit animum Romuli, cui cum solum quam
cum altero regnare utilius visum esset, fratrem interemit.
264. 3ur engeren SBerbinbung mit bem ißorljergeljenben bient quod (oitet «biattw in
ber »ebtutung „ba^r, bemnaa^, fomit*) namentlich in ben SJerbinbungen quod si
„roenn nun, roenn affo" unb quod nisi „wenn nun nid)t, wenn alfo
nid)t", juroetfen aud)bei quin, etsi, quoniam, cum, ubi, ne, utinam, simulac,
J. Colantar tyranni damtaxat ad tempus; quod tt forte ceciderant, tum intellegi-
tar, quam fuerint inopes amicorum. Quod quia nullo modo sine amicitia firmam iu-
canditatem vitae tenere possnmns, ideirco amicitia cum voluptate conectitur. Cum
scribo ad vos, conficior lacrirais sie, ut ferre non possim: quod utinam vitae minus
cupidi fuissemus! Criminabatur M. Pomponius, quod Titum filium ruri habitare ius-
sisset; quod cum audivisset adulescens filius negotium exhiberi patri, accurrisse Ro-
main dicitur. Quod ubi intellexit id agi, ut filiae suae vis afferretur, servos suos ad
»e vocal. — (Selbft not bem Mclattüpronomen finbet fid) nereimelt nod) quod gefegt
(Cic. Phil. 10, 4, 9).
3» enge, latetn. ilepeti«rii«n. "• Äuflaije. II. 12
265—266. — 178 —
9(nm. Qaod si fcat gewöb>Iid) bte Sebeuiung „roenn nun, toenn baljer", jebod) audj jtä
gcrnb unb aböerfatio „felbft wenn, aber felbft »enn, felbft menn ba&er-, (wenn b«
mdjtigfrit bcS im ©ortjergeljenben behaupteten ober ©ewtefenen felbft einem extremen galit
gegenüber oeTteibigt »Ivb.) barf in biefem ftaü*e für qaod si ja nidrt sin ober sin autea
(cf. 381, Hm), au* nid)t etiamsi eintreten, »oju bad Skutfdje Ieidjt oerfiujrcn Kante.
265. 3n 8e$ie$ung auf bie bemonftraHt»en SBörter taiis, tantus, tot (totidem), toHes, tarn, tamdiu,
tantopere wirb ba« bcutfdje „alt, wie" burd) bie SHelatioe qualis. quantus, quot qutieg.
quam, quam diu, qaantopere überfe&t. Wad) idem folgt ebenfoiooijl ba$ Stelatiouni qii als
bie Äonjunftion ac, atque. Cf. aud) 507. — 1) Non speraverat Haniiibai fore,
Tit. tot in Italia populi ad se deficerent, quot defecerunt post cladem
Cannensem. 2) Multi non tales sunt, quales videri se volont. 3) Cicero
Komam quoque Polyclitos Parrhasiosqne habituram fuisse censet, si K -
mani artibus eundem honorem tribuissent atque (ob. quem) Graeci. 4) Mer-
catores merces non tantidem vendunt, quanti emerunt. 5) Nemo nn-
qnam tarn impudens fuit, qni a dis immortalibus tot et tantas res taei-
tus auderet optare, quot et quantas di immer tales ipsi ad Pompeium
detulervmt. 6) Xerxes Graecos tantis copiis aggressus est, quantas nemo
ante viderat. 7) Servi eisdem moribus esse solent quibus (ob. atque) do-
mini. Hasdrubal eodem quo (ob. atque) Hannibal itinere in Italiam per-
venit. 8) Sapientis est eum (ob. talem) esse, quem (ob. qualern) ab aliia
iudicari se velit 9) Noli desperare, mi amice, te inventurnm esse talem
oratorem, qualern quaeris.
Hnm.1. 3)ie forrelatiücn gönnen entfpredjen fid) nidjt immer genau, $. ®. Subeandj
dimicatio totiens, quot coniurati superessent (Liv. 2, 13, 2). Non tantum — quam
Liv. 7, 16, 10; 26, 1, 3. Cf. au* 9, 38, 4.
Änm. 2. 8on bem forrelatioen ©ergletdjfafce ift ber auf talis, tantas, tot folgenbe Uv*
f e t u ti D e )){ e l a t i ü f a {\ ju fdjeiben (cf. 398, b), bef. in bem Satte, mo im Teutleben ba*
fonfefutioe SJerljältni« nidjt auftgebriidt unb bcatjaib ein £>crgleidjfa& gebraust roirb,
Nalla acies hnmani ingenii tanta est, quac (— ut ea) penetrare in caelum possit.
Taltm te esse oportet, qui primum te ab impiorom civium societate seinngas. Xeno-
crates Iegatis tantum apposuit, quod (=ut id) satis esset.
266. 3)ie beutfdje Umfdjreibung „tft (war) rt, »eld>cr", bie gewö&nlidj jur blofcen ^eroorfjebunä
eine« Begriffe" bient, mtrb toi 8ateinifd)en burd) 8ufoBinten$ie§ung ber (Säfce befettigt unb
baburd) au&gebrüdt, ba| ber betonte Begriff in ben Safcanfang geftellt wirb. — 1) Religio
una hnmanarum rerum studium sapienter coercet. 2) Primarii belli ge-
rendi legem Lycurgus Spartiatis scripsit hanc, ut, quamvis hostes nu-
mero essent snperiores, nnnquam fugerent, sed ant vincereut aut more-
rentur. 3) Chiro Centaurus clarissimos viros antiquitatis Achillem, Ca-
storem Pollucemque, Amphiaranm, alios in Polio edueavit. 4) Quanta
reverentia diseipuli Pythagoram philosophum aint prosecuti, inde ap-
paret, quod diota eius oraculorum numero habebant et, si quis senten-
tiam aliquam eorum in dubitationem voeaverat, unum illud responde-
bant, ipsum dixisse. 5) Siciliam primam Romaiii in provinciae for-
iii am redegerunt. 6) Abs te gravissima aegritudine afi'ectus sum. 7) Anno
p. Chr. n. millesimo octingentesimo deeimo tertio bello exoriente Scharn-
horst ius dictitavit summum ducem exercitui praefioi oportere Bluche-
rum, quippe qui unus non timeret Napoleonem.. 8) Zeno nonne prin-
ceps fuit Stoioorum? 9) Cum Sulla devictis adversariis cum aliis tum
Caesari imperasset, ut coniuges, quippe quae propinquae essent Cinnae,
dimitterent, Caesar tum admodum iuvenis unus adduci non potuit, ut
Corneliam coniugem, Cinnae filiam, repudiaret 10) Themistooles Athe-
— 179
267-268.
nienaibns persuasit, ut in naves se suaque conferrent ; eum enim a deo
significari murum ligneum. 11) Caesar exploravit, quo commodissimo
innere vallem transire posset.
9nm. &u«naljmen oon biefcr Siegel finb im allgem. feiten (Cf. Charilaus fuit, qui ve-
nit. Sapientia est una, qaae maestitiam pellat ex animia. Temperantia est, quae
in rebus ant expetendis aat fagiendis, nt rationem seqnamor, monet. Duae sunt
artes, quae possnnt locare homines in amplissimo gradn dignitatis). Überaus Ijcuukj
fmb jebod) bie nadjbrudSüoHen Umfdjreibunaen eine* einfanden 93cro8 burd) m sum, qui
nernc est, qui . . . ; qui* est, qui... ; nihti est, quod . . . ; quid est, quod . . . ? u. ä., §. ©.
Ego is sam, qui nihil nnqaam mea potias qaam meornm civium causa fecerim.
Non is sum, qui mortis periculo terrear. Quae vetustas est, quae vim devinam con-
ticere possit ? Nemo est, qui non liberos suos beatos esse cupiat. Quis est, qui
non oderit libidinosam adulescentiam ? Solus es, C. Caesar, cuius in victoria ceci-
derit nemo nisi armatua»
267. 3m S>eutfd)en werben SRelatioffi&e Ija'ufig gebraucht, um nid)t etnfad) eine attributwe ©e*
itimmung ober einen objeftwen Webenumftanb anjugeben, fonbern aud) in ber ©eife, bafc fte
a) temporale »ebeutung, b) ben ©tan einer objefttoen ©egrünbung ober entgegen-
\i ellung baben. $n btefem gaUe ift ba8 beutfdje SRelatioum im ßateinrfdjen burd) eine fton-
junftton (refo. ^articioialfonfrruftion) ju überfein, j. S. „3>er ÄonfuI, meld) er ba* Ärieg«;
gefdjrei feiner eilte gehört fjatte, eilte fofort auf ba« ©djladjtfelb" consul, cum clamorem
suorum exaudiviase/ (=clamore exaudito), statim in aciem irruit. „Srte SWenaöler,
loeldje $filfe brausten, fdjidten ©efanbte an <5äfar" Menapii, cum auxilio eis opus esset,
legatos ad Caesarem miserunt. „©eipio, ber fdjmer oertounbet mar, bradj bennod) auf"
Scipio, quamquam gravis vulnere erat, tarnen castra moyit. — 1) Dionysius, cum
in communibus suggestis consistere non änderet, ex alta turri contionari
solebat. 2) Xenophon, cum nec ratione nec oratione par sit Thucydidi,
tarnen non ultimum inter historicos locum tenet. 3) Pericles, cum Athe-
niensium libertatem et potentiam nisi navalibus oopiis sustentari non
po&se intellegeref, vestigiis Themistoolis ingressus est. 4) Hospites, st
quos (cf. 386) in fidem reeeperis, quacunque ratione (cf. 290) tutandi sunt.
5) Si antiqui Graeci et Romani, cum purioris religionis praeeeptis non-
dum essen! imbuti, de pietate deorum ita iudieaverunt, quid t andern
nos facere debebimus, cum utamur religionis divinitus ortae diseiplina?
6) Inimici Alcibiadis, cum noceri ei non posse viderewf, quiescendum in
praesens statuerunt. 7) Phocaeenses, quia fieri non posse sibi persuase-
rant, ut patriam a multitudine Persarum defenderent, Alaliam in ur-
bem Corsicae emigraverunt.
5. Pronomina interrogativa.
268. Qnis (masc. unb fem.) fragt nad) bem tarnen, qui naa) ber 93efä) äffen*
Ijeit einer *ßerfon ober <5aä>. 2ßer bie grage ftellt: quis vir? quis Senator?
will uüffen, rote ber in Webe fte^enbe 2Jtann ober Senator Ijeifjt, roö^renb
berjenige, roeldjer qui vir? qui Senator? fragt, über ben (£b,aratter ober
ba$ 2Bef en be3 in SRebe fte^enben 2)tonne3 ober Senators belehrt werben will.
(Sbenfo Ijeifjt quis casus? quis locus? „nenne mir ben Unfall, je ige mir
ben Ort", wogegen qui casus? qui locus? naefy einer 93ef djaff en^eit fragt.
%nm. 1. SBirb nad) einem oon jroeien gefragt, fo fteljt ntor (Slbj. unb Subft.), beffen
Plural gerabc fo wie ber Plural oon uterque (cf. 285) gebraucht wirb. — SRit qualis
fragt man nad) ber 99efd)affenf)eit, mit qaantiu nad) ber ©röfce, mit qaotus nad)
ber Reihenfolge ber ju beftimmenben Gtegenftänbe. — Über quisnam „wer benn" cf. 533.
fcnm. 1. — (Sine oerftärfte Nebenform $u quis unb qui ift ecquis unb ecqui „wer tootfl?
locldjer wo^l?", j. 33. Ecquis est iudex, cui non persuasum sit . . . ? Ecquam
putatis civitatem pacatam fuisse, qaae locuples sit? Cf. aud) 403, «um. 3.
12*
275. — 182 —
quid ille promisit, id erit fixum. Dixerit quis (cf. 1, e).
9lnm. 5. 92ad^ nisi, ne, num fttntt quis aud) al« fcbj. unb qui al# Subft. gebrcudit
werben. — $a* «Reutrum ^iur. r/etfet öfter ?wa als ftwe,
4) Quidam (Subft unb 2lbj.) „ein geroiffer" beaeidjnet einen bestimmten
©egenftanb, ben ber tfiebenbe nid^t nätyer beaeidmen will ober fann, ober
auf beffen genauere $3eöeid)nung weiter nichts anfommt. Cf. Erat colli* qui-
dam; fuit tempus quoddam; rex quidam tres habebat filios; quidam ex advocatis
amicis dixit. $ftuftg iDtrb e§ gu unberüfjmten ober unbefannten ^erfonen
fefct, um anjubeuten, ba§ nichts als ber 9tame angegeben werben fönne ober
folle, Pytb ins quidam, qui argentariam Syracusis faciebat. Gadibus Argantho-
nius quidam octoginta annos regnasie dicitur. — 35er 93 1 Ural quidam bebeutei
„einige, mandje", j. 39. (?uulam ideirco deum esse non putant, quia non apparet
Xlefe« quidam ift ober nidjt fo»of)l ein fla^Ibegrtf? als t>ielme§r etne inbfoibuefle fr
jeidmuna. ber einzelnen. 3)cr 3ö§l&egriff „einige, manche" ift bolb bureb pauri „chrigr,
wenige" , mm mufli, halb burdj aliquot „ein paar, etliche", complurc* unb nonnulli „jiem-
lid) oielc", muiti, balb^burd) «m/ gm (cf. 398, c, 1) ju überfehen.
Hnm. 6. 9J?an unterfdjeibe : lege librum Ciceronis „He* ba* (genannte ober bcfanntei $hJj
ISiceroö" ; lege librum aiiquem Ciceronis „Hed irgenb ein (= btefeö ober jene*, bai elfte
hefte) 9?uef) CiceroS"; est in libro quodam Ciceronis „e* |ter)t in einem 93udje Giccroö,
baft id) nid)t näfcer bejeidmen fann ober will". — Arn aliqua „irgenb eine ftunft, gleidwrl
welche, aber jebcnfall« eine Äunft"; am quaedam „eine gewifjc ffunft, etroa«, wa« rntc
Jhmft auSfiebt, jebenfallö aber nicht* weiter ift".
2lnm. 7. $m SBerftärfung bc$ ^Begriffe? wirb uor (feiten hinter) quidam öfters nod) ceriv
gefegt, j. 18. Ut saltatori motu« non quivis, sed eertus quidam („eine genriffe feft b<
ftimmte ober befonbete") est datus, sie vita agenda est eerto genere quodam, non
quolibet.
5) Quisquam (Subft.) unb ullus (2Ibj.) „aud) nur irgenb jemanb, über=
fyaupt einer, au et) nur im geringften einer" bekämen einen ®egen>
ftanb in ber abftrafteften 2Hlgemeinl)eit, beffen SJorfmnbenfein felbft nur als
möglid) tungefteUt ttürb, $. Insütia nunquam nocet ruiquam, qui eam habet.
Angor, quidquam tibi sine me esse iueundum. SBeibe 3Börter ftnben ifyre |)aupt=
oerroenbung in negierten (ober bem (Sinne naef) negatioen) Sd^eii,
fr 33. Noli quiequam sequi, qnod assequi non queas. Sine virtute neque amicitiam
neque ullam rem expetendam consequi possumus. @o ttlfo OUCl): a) nad) negarc,
vetare, nescire) ignorare, cavere (fr ©. Nego ante mortem quemquam beatam
esse praedicandum); b) nad) vix, quasi unb ber ^rftpofttion sine (cf. 276'-
33. Vix quisqwim hoc er c dat. Quasi vero quisquam arbitretur = nemo arbitrato ,
sine ulla ape. Hostium vires vix ulla vis sustinere potuit; o) nacr) quam IftntCt
einem Romparatiü, j. SB. Delii Apollinem maiore religione colunt quam q*t">-
quam deorum. Solis candor illustrior est quam ullius ignis; d) in rrjetorifaV"
fragen, befonber« in ©egenfragen mit an (h. ». <>uwguamne istud credet'
Quid est, quod quisquam Pompeio dignum possit afferre? an quisquam ignorat?). -
Seicht feiten flehen fie aber aua; in pofitioen 6ä^en im ©inne oon „über-
haupt irgenb einer, audj nur im geringften einer", j. ®. Enitar,
si ullo modo potero. Quamdiu quisquam erit, qni te defendere audeat, vives-
quisquam fuit unquam remotus ab inani laude, ego profecto is sum. Nefarias faeris,
si quiequam misericordia adduetus feceris. Filio meo, si erit ulla res publica, satis
amplum Patrimonium relinquam in memoria nominis mei.
Html. 8. 3>er Äbl. toon quisquam fjcifjt ullo, fe^r feiten quoquam , ber Plural non qo'1;
quam mu& buro) uJlus evfe^t werben. UOub bat im &tn.t 5)at. unb Xbf. Sinfl- pn
fubftantioifd)e 33ebeutung.
275, Oni ©egenfatj ju nihil b,at aliquid bie prägnante SBebeutung „ c t ro a § oon
Gelang, oiel,bebeute nb", 3. 59. Ego quoqae sum aliquid „aud) id^ bin eine $erfönlifr
— 183 —
276—280.
feit oon JBebeutung* (©egenfafc : ego nihil snm „idj bin eine 9?uH"). Nase dicis aliquid „jefct
t'agft b« etwa«, wa« Sebeutung tjat" ober „roaö fid) f)öwn lä&t". Aliquid assecuti sumus
„mir $aben etwa« Grflediicfjc« gemonnen". Ad patriam liberandam tu quoque aliquid
(„etwa« Stebeutenbe«") contulisti. In aliquo numero estis „ifjr feib ton nid)t geringer
©eltung". Cf. audr. Fac, ut omnia ad me perscribas meqne velis esse aliquem „mrrfe
barauf tjin, ban id) bod) lieber dt wo« bin, au« meinem eolttifdjen SRtdjt« $erau«fomme".
Cf. 274, Ärnn. 4 a. £.
276. 3roar wirb ba8 beutfcfje „aller, jeber" nadj ber ^rapofttion sine burd)
ttllns, nid)t burd) omnw OUSgebrÜcft, ». Sine u/fo periculo „o§ne alle ©cfabjr", sine
«//o incommodo tuo „o^ne allen ftadrtnl [ür bid)\ !©enn ober JU sine nod) eine
Negation tritt, fo bog non sine blog eine rf)etorifd)e Umfa)reibung für cum
ift, fo fagt man nie ullus, fonbem ftetS aliqui; alfo: Hoc non sine aliqua dubi-
tatione confiteor = hoc cum aliqua dnbitatione confiteor. Verres nihil un-
quam fecit sine aliquo qoaestn = Verres omnia cum aliquo qnaesta fecit. Nemo vir
magnas sine aliquo afflata divino unqaam fuit, SDttUim mufj OUtf) in bem DOr*
gelegten (Satje aliqua ftatt alla gefegt roerben.
3lnm. Sine aliquo olme oorljergefjenbe 9?eaation Reifet „ofjne bebeutenbe«, befonber«
gro&eö" (cf. Caes. b. c. 3, 73, S; Cic. N. D. 1, 63). — Sine omni sapientia „olme bie
ganje, gefamte SeiǤeit" (Cic. de Or. 2, 5).
277. Ne quis (ober ne qui) Reifet fd)led)tt)in „bajj niemanb, bamit man nid)t"; ne quisquam
(cf. 274, 5) mürbe bebeuten „baf; nidit aud) nur irgenb einer" = „ba| überhaupt
niemanb, burdjau« niemanb", unb ne aliquis „bog nidit bod) bielleidjt biefer
ober jener-. Cf. Caes. b. g. VII, 40, 4; Sali. lug. 45, 2; Cic. Lael. 48; Off. 1, 134.
278. ©erat quidam hinter einem «bjefttoe ftef|t, fo ocrftSrft e« ben ®egriff bcSfelben, htbem e« bie
Hu#beb,nung unb ben (Srab ber betreff enben Gigenfdjaft al« unbeftimmbar bejeidjnet. ©es
fonber« tft bie« ber %aü bei foldjen 9lbjeftu>en, bie an ftd) einen ungewötmlid) (joljen ©rab
irgenb einer Gigenfdjaft im allgemeinen be&cidmcn, mie: excelsus, ingens, infinitus, ad mir a-
&i7ts, innumerabilis, inrredibilis, singularis, eximius u. ä.; quidam Iäf?t fidi hier burd)
„gonj, gar, roa$r$aft, förmlid), au&erorbentlid)" iiberfefeen. Selten ftct)t quidam
»or b«m Äbj., $. 8. Quaedam incredibilis voluptas (Cic. Mil. 101; Cat. 1, 25).
279. Äüljnere 9Retap$ern milber t ber Satctner in ber {Regel burd) ein bjnjugcfügte« quidam,
quasi ober quasi quidam, tanquam ober tanquam quidam, ut ila dicam u. bergl., j. 3).
In philosophia quasi tabernaculam quoddam vitae oollocavi. Mors est quaedam quasi
migratio commutatioque vitae. Non te fugit artium omnium proereatricem quandam
et quasi parentem philosophiam ab hominibus doctissimis iudicari. Plato tanta di-
cendi nbertate fuit, ut eum philosophorum quasi deum quendam esse putarent. Iso-
cratis domus cunetae Qraeciae quasi luduB quidam patuit atque officina dicendi. Non
sunt isti audiendi, qui virtutem duram et quasi ferream quandam volunt. Parabo
amicos, optimam vitae ut ita dicam supellectilem. Ter vorgelegte Safc ift bemnad) $u
nbeiienen: Napoleo genles subactas ferrea quadam serritute oppressil.
Snm. 3nbem quidam $ur SWilbcrung eine« 8u«brud« bient, entfpridjt e« in SBcrbinbung mit
6ubftantiüen oft bem beutfdjen „gewiffermafcen ein, fo &u fagen ein, eineSlrt oon",
ü. 59. Propugnaculum quoddam „eine ?lrt üon 93olImcrf"; tacitus quidam sermo „eine
Ärt oon fhBem ®efpräd)e"'; timiditate ingenua quadam a dicendo refugisti „aui einer
fo $u fagen eblen Sdjüdjtem^eit" ; poetae suam operam comparant cum raellificio quo-
dam. Pacis est comes et constitutae civitatis alumna quaedam eloqueatia. Homo
sapiens atque alta et divina quadam mente praeditus multa videt. — 911« nfüjere
©efrimmung beö SBcrbumö roirb „geroiffermaften" burd) quodammodo fibcrfe^t.
280. Nemo unb qnisqnam (aud) quispiam^ 9. Cic. de Or. 2, 9) werben bei % e r -
fonalbenennungen oft als Slbjeftioa im Sinne oon nullus unb ullus ge--
braud)t, 93. Nemo hostis — nullus hostis ; nemo civis, nemo deus, fogar nemo homo ,
nee quisquam orator; adhuc neminem cognovi poetam, qui sibi non optimus videretur.
$5tefelben müffen femer bann angeroanbt werben, wenn fte in 93erbinbung mit
einem fubftantioierten Slbjeftio fielen, h. ©. Nemo dives (ja nidjt nullus dives !) ,
nemo Latinns, nemo doctus, nemo patricios aut plebeius, nec quisqn<im honestus.
281—282. — 184 —
99ei 93erbinbung mit Slbjcfttocn mufj aud) baS fragenbe „welker" burd) gui*,
„irgenb einer" burd) aliquis ober quispiam, „etroaS" burd) aliquid obet
quiddam (qukquam) Ubtxfäi werben; alfo: Qttis aegrotus „Wcldjcr Uranrc*?: aliquid
(ober quiddam) caeleste „etwas $immlifd)e&" ; hoc mirura quiddam valet; aliquid prae-
stantius , nec 'jui<Iqua»i honestum.
9lnm. ©an$ berciityelt fteljt quisquam aii 91 b j. hei Sadmamen, JB. Rumor quisqrtam (Cic.
Att. 5, 10, 4). 3>agegen bnt in 91u*brüdcn wie: cuiquam legationi (Cic Farn. 3, 10,6
unb cuiquam ordini (Verr. 2, 17) baS ©ubftantto perfimlidje SBebeutung.
281. Stein; fiatt nxdlus mufj bag fubftanttoifdje nemo fielen. Nullus ifi Hbjefciü;
nur bie Jormen nullius, nutto, nuUa ((dt euer ber £atio ntt#i) haben ful
flantiuif d)C ttvaft (cf. 173, a), 9. 1 11 e iniuste neminem laesit, ruttf/ua aurca viola-
vit, nemmi odio fuit. In nutto unquam flagrantius Stadium vidi. Ego nui/i Testrum
deero.
282. 1) Si qxiis (ober qtii, cf. 274, «nm. 5) convicium tibi fecerit, nolito cu-
rare. 2) Vix qnemquam tÄm hebeti ingenio a natura praeditnm esse,
quin assidua industria aliquid consequi possit, sescenta exempla me-
moriae et antiquae et recentioris documento sunt. 3) $>a in biefem So$e
ba§ Pronomen „irgenb jemanb" ben ooüen Xon unb bie SBebcurung „wirf;
lid) jemanb" ober „überhaupt irgenb einer" Ijat, fo ift ju überfein:
Si aliquis (ober quisquam) fuit doctus, is fuit Aristoteles, ober jufammen^
gebogen Si quisquam, Aristoteles doctus fuit Pro singulari tua prudentia
perspicis, si Antonius aliquid (ob. quidpiam) firmitatis erit nactus, fore
ut eximia tua in rem publieam merita ad nihilum recidant. Si quid-
quam decorum est, nihil est profecto magis quam aequabilitas univer-
sae vitae. Cf. .Si quisquam est timidus in magnia periculosisque rebus, is ego sam.
Si aliquid dandum est voluptati, modicis conviviis senectus delectari potest. Create
consulem Otacilium, non dico si omnia haec, sed si aliquid eorum praestitit. Si ullnm
tempus est iure hominis necandi, certe illud est, cum vi vis defenditur. Unrerfdjeibc :
si qnis „wenn jemanb" (si qai „wenn einer") oon si qoisquam „wenn überhaupt
jemanb" (si alias „wenn überhaupt irgenb einer") unb si aliquis „wenn wirf«
lid) jemanb, wenn wirf lid) biefer ober jener" (si aliqai „wenn wirf lid) einer").
4) Non credo quiequam me omisisse, quod ad rem pertineat. Nemo nti-
quam similior est quam sibimet ipsi. 5) Gens Cassiorum non dico do-
minatum, sed ne potentiam quidem ettiusquam (ob. ullius) perferre po-
tuit. 6) Decorum est pro patria mori. Adulatio res foeda (ob. fbedum
quiddam) est. Quod tibi facile est, idem mihi difficillimum est. „(Staat'
oor einem fubftantioifdjcn ?lbjeftio, welcbe« ^räbifatSnomen ift, bleibt meift unüberf e&t; bfe
weilen wirb eö burd) res (ob. quiddam) auSgebrüdt: Lex est aeternum quiddam (Cic. de
leg. 2, 8). Manu cum hoste confligere immane quiddam est (Cic. off. 1, 81). Cf. 152, 10.
7) Rex iuvenis sine ullo (cf. 276) timore ferocem equum conscendit
8) Est aliquid (cf. 275) cum imperio exercitui praeesse. 9) Legati Corin-
thiorum ab ullo tyranno dona aeeipere lege vetiti erant. Putasne quem-
quam unquam potentiorem Romae fnisse quam Caesarem? Numquid
opinaris Homerum in arte poetica a quoquam (ober ab uüo, cf. 274, ttnm. 8)
superatum esse? 10) Dicat aliquis (ob. dicet quispiam ob. forsitan qnis-
piam dixerit ob. dixerit quis) vix quemquam inveniri, qui pecuniam con-
temnat. 11) Neco nautas qtiosdam Phoenicum exhortatus est, ut Afri*
cam navibus circumveherentur. Senn baS Pronomen quosdam gier fehlte, fo roüibt
nautas bebeuten „bie Sd)iffer". Manlio cognomen erat Torquato, quia Gal-
lnm quendam certamine singulari victum aureo torque exuerat. 12) Til-
— 185 — 283—286.
lins a praefectis quibusdam militum rogatns, ut caedem coerceret, re-
spondit : Etiam militibus praemium aliquod (ob. praemii aliquid) laborum
concedendnm est. 13) Cuculus paulo (= „um ein SBenigeS") maior est
quam colnmba. 14) Palumbes aliquanto maiores sunt quam columbae
domesticae. 15) Si uüius rei, artium certe et litterarum difficilo est
imtium. IG) Virtus summum bonum est; an melius quidquam virtute
esse putas? 17) Conscius mihi sum nihil a me commissum esse, quod
boni cuiusquam offenderet animum. 18) Aliquis vestrum cras domum
meam veniat. 19) Post cladem Cannensem iuvenes quidam salute publica
desperata naves eircumspexerunt, ut relicta Italia ad regem aliquem
tran sfugerent.
283. 1) Pacem pluris stare quam bellum nemo sapiens putat 2) Appio Clau-
dio auetore Cineae responsum est senatum Romanum de pace cum nullo
agere, qui intra Italiae fines externis copiis praeesset. 3) Quis eruditus
ullam artem contemnat propterea, quod quidam ex eis, qui exercent,
in errores sunt delati? 4) Meo iudicio nemo unquam Romanus M. Cur-
tium patriae amore superavit.
284. 1) 3ftr aliquis iß quisquam JU fefcen, weil rix negativen Sinn Ijat. 2) Jür
et nemo muj$ nec quisquam eintreten; benn roie neque für et non gefagt nrirb, fo
wirb für et nemo, et nihil, et nu/lus, et ntisquam, et nunquam gejagt nee quisquam, neque
qaicqaam, nec alias, nec usquara, neqae nnqaBm (cf. 512). 3) Aliquid ift JU tilgen
(et 152, 10). 4) Quo quis (cf. 274, 3) doctior est, eo (ob. hoc) modestior
esse solet 5) gür aliquem ift quemquam jn fefcen (cf. 274, 5, c). 6) Statt
aliquis fdjreibe quisquam. 7) (Statt aliquis fd)reibe quisquam, ba bie frage ne*
gatinen ©inn &at 8) Statt ullam f treibe aliquam, ba ber gaii^e ©ebanfe wegen
ber bereiten Verneinung pofitinen Sinn b>t. 9) Statt alicui ift cuiquam JU fefcen.
10) Statt ubi aliquis est muf3 gefagt roerben quis est (cf. 273).
285. Senn ftd) ba§ beutfdje „befoe" auf einzelne ©egenftänbe besiegt, bie im
Singular flehen, fo mufj ber Singular uterque ftefjen, alio: Miitiades et
Themistocles, qnamquam de patria optime meruerant, tarnen uterque civiuni iniariis
affectiv est. <$>er sptural ftefyt nur: 1) bei Pluralibus tantum: ntraeque litterae,
utraqne caatra; 2) in 93e$ie!)ung auf jn)ei Z eile, roeld)c beibe (ober roenigftenS
einer OOn i^nen) fetbft im *ßtur. fielen, j. 93. Caesar, com Germanis et Britan-
nis bellum intulisset, utrosqtte vicit. Flamma ut ab oppidanis et oppugnatoribns est
visa, ntrisque venit in mentem Signum a classiariis regiis datum esse. Parantibns
utrisque se ad proelium „beibe Teile" (sc Samniter unb 9?ömer).
ftntn. 1. Äbnieidjungenöon biefen Siegeln, bie bei weniger genauen (SdjrififtcUern gar nidjt
feiten finb, bürfen nid)t nadjgealpt werben. Cf. Nep. Tim. 2, 2 Corinthii utrorumque
Dionysiorum opibus saepe adiuti fuerant. 5?ei ÜtoiuS utrique consules. 35odj finbet
fidj ber ^Jlur. utrique jutucilen bann, wenn ^roci einzelne ©egenftänbe im Sinne be« beutfdjen
„alle beibe" als £ufanunenge6,örig betrachtet unb gleidjfam gepaart roerben, $. $3. Duae
nobis filiae sunt, utraeque iam naptae (Liv. 42, 34, 4). Cum Scipione et Tiberio
manum conseruit, utr<wque profligavit (Cic. Verr. 4. 32; 3. 140; Lig. 36; Farn. 12,
13, 4; Caes. b. g. 1, 53, 4.)
«nm. 2. 3Ran büte ftd), bie Säfre: „Sir beibe tjaben gehört", „3&r beibe feib rcidje
feute", „S)iefe beiben finb $um Tobe nerurteilt" gu überleben: Uterque nostrum audi-
rimua; uterque vestrum dieiies estia; hornm uterque capitis damnar/ sunt; üielmclji
muffen biefelben lauten: Uterque nostrum audirt/; nterque vestrum dives est; horum
uterque capitis damnatu« est. Cf. aud) : Uterque nostrum hanc defensionem sibi sus-
cepi/ „roir beibe nafjtnen bie «erteibigung über un$" (Cic. BnlL 13).
1) Qnisqne „jeber einzelne uon nieten, jeber befonberS* (inbinibualifierenb) fejjt
ein Wan^eS t>orau3 unb t>ereinjelt beffen Teile, 3. Qaod ntique obtigit, id qnisqne
287.
— 186 —
teneat. Scipio pollicetnr sibi magnae curae fore, nt omnibus civitatihus. quae cviusqt
fuissent, restituerentur. (äfften ftef)t quisqne fd)lcd)tt)tn im Sinne »on „jeber", befonbe*
in bcn fluSbriiden ruiusque modi unb ruiusque generti.) — rnusquisque „jeber eii
Seine" fjcbt bcn 93cgriff ber Vereinzelung nod) florier h^ttor, 5. 9?. Natura unumquemqü
trahit ad discondum. — 3) I torque „jeber oon bei bell (einzeln für fid)"; bagegett and
„beibe aufammen"). — 4) Oniei „all' unb jeber" (follefjio) ftcllt im ©egenfafc |
quisqne bae* baju gehörige ©ubft. al« ein <?an$e* bor; omnes „alle $ufammengertt»mmen
bcieidjnct eine ©efamtf)eit, 93. Omnes bomines mortales sunt Omne animal or
utitur. Milites pro contione laudati omneji sunt donatique pro merito qttigque. -
5) Qniftqnis (Subft.) „jeber, in er nur" unb qnicunque (9lbj. unb 6ubft.) lieber
meld) er nur" finb 9?elatioa unb erforbem ein Verbum finitum (cf. 290), 93. Quid
quid ortnm est, aliquando intereat necease est. Quoscunque de te queri audivi, qua
ennque potui ratione placavi. — 6) Quirin „jeber ben man will, jeber möglidK'
unb qnilibet „ber erfte befte, jeber beliebige" finb »bj. ober Subft.; (quivis freUt bte ©ob
bem SBiflen unb Oebanfen, quilibet bem gebanfenlofen 93elieben anljeim), $. 93. Quivis hom(
potest quemvis turpem de quolibet rumorem proferre. Quodvis malum perpeti mal«
quam mendacium dicerc. — 7) Utervis unb iterlibet „jeber beliebige Don beiben".
8) Über nemo non unb nullu* tum cf. 288 unb 287, 9lnm. 1.
?lnm. 93on quisquis, quidquid f ft aufjer biefen beiben formen faft nur ber 91 bl. Sing.
33. in ber JHcbeuSart quoquo modo „auf jebe Ärt unb fBeife") gebrfiudjlid). UKerfe aufceT=
bem bic abweidjenbe (*enittoform cuicui tn ber »erbinbung euiem'modi est 93. Cic
Tusc. 3, 83; de orat. 3, 94).
287. Quisque tritt in ber Siegel nicfjt at« felbftänbiger Segriff auf, fonbem wirb
geroö^nltc^ (cf. jebod) Cic. Lael. 55; de fin. 4, 55; Sull. 78; Pis. 98; PhiL 6, 1; Caes.
b. g. 6, 23, 6 u. a.) q1$ ©nflitifa einem betonten SBorte na$gefe$t, unb jroar
ift biefeS ©ort meiften« entroeber: 1) ein föeflertofcronomen, 93. Suum cuiqo«
tribue; suam quisque noscat ingenium; sibi quisque maxime consulit; pro se quisqae
„jeber für feinen Seil"; — ober 2) ein 6uJ)crlatiD (im (Singular, nur beim
Neutrum meift im Plural; cf.209, HrmO, j. 93. Optimus quisque maxime gloria
ducitur („alle Hutten" ober „gerabe bie heften-); maximae cuique fortunae minime ere-
il on dura est; primo quoque tempore „bei ber erften beften ©clegentjeit" ; — ober 3) eine
iCrDltUnQd^flfjl, S- Decimum quemque securi percuti iussit , non aingulis annis hoc
fit, sed tertio quoque anno (cf. 214, 17); — ober 4) ein StffatiD ober InOtreftfS
ä. 93. Quam quisque norit artem, in hac se exerceat; quod cuique ob-
tigit, id quisque teneat; videndum est, non modo quid quisque loquatur, sed etiam
quid quisque sentiat; virtus praeeeptoris est, quo quemque natura ferat, intellegere,
magni interest, quos quisque audiat cotidie; defendat, quod quisque sentiat 3n
biefein legten Jyafle ftet)t quisque regelmäßig im SRebenfafye gleid) nod) bem relatioen
Sorte, fo bog aud) se unb suus ihm nad)ftef)cn, ober auroeilen aud) boppelt in beiben SßjKn>
befonberö wenn ber 2>emonfrratit» unb 9tclattof<u) berfd)iebene Seafu« oon quisque forbern,
}>. 93. Quod cuique telum fors obtulerat, arripiebat „jeber griff nod) ber ©äffe, bte ftm
ber 3ufaD bot". Quanti quisque se ipse facit, tanti fit ab amicis. Quod cuique obtigit.
id quisque teneat, Id est cuiusque proprium, quo quisque fruitur atque utitur. Poto
colendura esse ita quemque maxime, ut quisque maxime his virtutibus erit ornstus.
Qnanta est in quoque fides, tantum cuique committitur. — (Äbroeidjenbe Stellungen feiten,
93. Cic. nat d. 2, 58; Lael. 73; Tusc. 5, 38; Off. 1, 113; Liv. 21, 48, 2.)
9lnm. 1. 3n ©ä&cn wie: „3eber fann inen"; „2>iefe* ftcrjt ieber leid)t ein", roo jeber bte
foüefrioe 93ebeutung „alle, jebermann" ha t unb nidjt alo Snflirifa untergeDrad)t tverben
fann, ift quisyuc fe^lcrb^aft; bafür ift quivis ober nemo non (cf. 288) ober omne* otot
nemo est, quin ober ber fragenbe SluSbrurf quis est, quin $u fe&cn.
?(nm. 2. Primus quisqne b.eifjt „ademal bev erftc ober nädtfte" in fortlaufenber, georbnetn
5Rctr>c, olfo „einer nad) bem anbern, jeber ber SReü)e nadj", j. 99. Fluit voluptas corporis
et prima quaeque avolat „bie finnlidjen 3rreuben berge^cn, unb eine nad) ber anbeut
enteilt". Primum quidque explicemus „mir moDen ber Weibe nad) etned nad) bem
onbern erflSren". Primum quemque versum recitat „er fogt bie 9Serfe genau ber Seife
nad) fjer".
i
— 187 — 288—291.
3mn. 3. Cft (Dcfonber* nad) JRelartoen) bebeutet quisque „jebefltnalig, allemal,
refpeftio", 8. Qui cuique arti praesunt „bie SReiftcr bcr jcbc$maligcn Äunft". Cic
Tusc. 4, 28; Divin. 2, 24. — SSereinjelt ftcljt quisque für uterqne, wenn ber Segriff bei
^weifjrit aud bem 3ufammenfjange lcid)t erfidjtlid) ift: Diversi consnles ad smun quisque
bellum proficiscuntur (Liv. 10, 12, 3; 2, 7, 1).
\ 3n>ar Ijeben fidi ju>ei Negationen innerhalb beSfelben ©atjeS auf unb
bilben eine Affirmation; aber e§ fommt babei oiet auf bie (Stellung bcr
Negation an; benn ti bebeutet:
mandjer; nemo — non jebermann;
nonniillns einiger; nnlins — non jeber, aller;
nonnihil etwa8; nihil — non alle*:
nonnnnqnnm zuweilen; nunqnam — non immer;
nonnnsqnam an managen Orten; nnsqaam — non überall.
Cf. Nemo sapiens mortem non contemnit. Nemo Arpinas non Plancio studnit. Hostis
est non apud Anienera, sed in nrbe, in foro; nonnemo hostis in ipsa curia est. Non-
nemo miier mortem exoptat. Hannibal nonnihil temporis tribuit litteris. Nullt homini
malevolo ad nocendnm satis virium non est. Dicere nunquam est non ineptnm, nisi
com est necessarium. Athenienses Alcibiadem nihil non efficere posse ducebant. Nihil
non postnlandnm pntavi, quod aequnm esse statuerem. Vibins est poeta ineptas, nee
tarnen seit nihil et est non inutilis. Nonnulh a vobis benoficio affecti snmns. Nonntüla
pars militum domnm discessit.
ttnm. 3uroetlcn fjeben ftd) $wei Negationen nid)t auf; bie« ift ber %aVL, menn nad) einer
allgemeinen Verneinung entweber bie fpcciellcrc .ftenwrfjcbnng berfelben burd) ne —
quulem ober bie ßmtcilitng berfelben burd) neque — neque (feiten non — non) ange^
fnüpft wirb. Cf. Nunquam Scipionem ne minima quidem re offendi. Nusquam hoc ne
apud barbaros quidem auditum est. Nemo unquam neque poeta neque orator fnit,
qui quemquam meliorem quam se arbitraretur. Eas nationes nunquam populns
Romanus bello neque lacessivit neque temptavit. Nihil est Attico mihi nec carius
nee iueundins. Nemo non lingua, non manu promptior in civitate habetur.
^tein ; benn nnllus (au§ ne-ullus entftanben) fyeifjt „nid)t einmal einer, fein
einziger", ift alfo ein ftarf betonter ^Begriff, ber nie $u einem Sttbj., fonbern
nur JU einem ©ubft. gehören fann (cf. 470). Cf. Virtas summa petit, via nulla est
invia gnavis. <Da§ unbetonte „feinu, roeld)e$ einfach jur Verneinung bient,
wirb burd) non überfe^t, ». Servum non habeo „id) Ijabe feinen ©flauen", (bagegen
nulluni servam habeo „id) fjabc feinen einzigen Sflaocn"). Alexandriae nives non cadunt
„m Äler. fällt fem Sdmee". Haec non magna res est „bie« ift feine große 8ad)e\ (bagegen
nulla res maior sine eo gerebatur „feine ©adie non Söcbcutung"). Non pueri, sed iuvenes
estis „if)r feib feine tfinber, fonbern 3ünglinge". Haec res dubitationi locum non dat „giebt
bem 3rocifel feinen 9?aum".
290. Qaisquis (Subft.) „jeber, toer nur" unb qniennque (91bj. u. ©ubft.) „jeber, weldjcr
nur" flehen (cf. 286, 5) in bev beften Spradjc al« JRelatioa mit einem Verbum finiium
aufeer in ben ?(u#briirfen quarunrjue (= qualibet) ratione, qwiquo mmlo (= omni modol,
quorunque modo „auf jebe SBeife", 3. 33. Qaae Kanari poterunt, quacunque ratione sanabo.
(«u*nafjmen fmb &ci Gfcero febr feiten, j. ». Tim. 14; Nat. D. 2, 164; ad Att. 3, 21);
ober bei CtoiuS unb Späteren werben biefe beiben Wclatioa fjäufig aud) abfolut für quilibet
gebraudjt
9(nm. IHud) qualiscunque unb quantmeunque werben (aud) non Cicero) oerciiuclt abfolut
oljne S3erbum gebraucht. — ftür quidquid ftubet fid) nur auSnaljmSweife omne, quod,
291. 1) Hannibal altero oculo caecus fuit. 2) Mithridates, Ponti rex, inter-
dum felicitate, semper fortitudine et ingenio maximus, Romanorum
odio alter (cf. 215, 2) Hannibal fuit. Neutrum laudo nec audacem nec
timidum. T. Pomponius Atticus, cum res publica Romana bellis dome-
sticis vexaretur, neutri parti studebat. 3) Maiorem anni partem ruri
ago, alter am (= reliquam) in urbe. 4) Non semper is victor discedit,
qui prior hostem aggressus est. 5) Saepe quaeritur, uter magis admi-
292. — 188 —
raiidus sit, Schillerus an Goethius. 6) Volcanus utroque pede claud
casse fertur. 7) Hic canis uno pede Claudicat. 8) Demosthenes et Cicei
clarissimi oratores fuerunt; uter (eorum) praestantror fuerit, in medi
relinquo. 9) Hercules, cum duas vias videret, alteram (ob. unam) voh
ptatis, alteram virtutis, pendebat animi, xitram ingredi melius esse
10) Romani Camillum alterum urbis conditorem et Mithridatem novui
(ob. alterxim) Hannibalem appellabant. 11) Duas epistulas abs te aeeepf
respondeo igitur priori prius (jo nidjt primae primum!). 12) Dux acier
instruxit duplicem, ut priore acie pulsa altera in locum succedere possei
13) Persona non quaelibet testimonii pondus habet; ad faciendam enic
fidem auetoritas aliqua (ob. aliquid auetoritatis) quaeritur. 14) Soloni
legibus exsilio multabatur, si quis in civili discordia non aÜertitrar
partem secutus esset (ob. alterutrius partis fuisset.) Alteruter „einer M
betben, gleidwiel weldier", „ber eine ober anbere oon beiben", ©. In bellis necesse ea
ulterutrum vincere. (Seltener fte^t in berfelben ^ebeutung alter, nod) feltencr titer, $. Cic
Verr. 3, 35). Alternder befliniert gewöbnlid) nur ben ^weiten Seil be« ©orte«, feltener beib
ÄUfammen; alfo: alteratra, alterutrius, alterutrum etc. häufiger als alterautra
alteriusatrius, alterumutrum etc.
3lnm. 2Herfe alter in ber ftebeurung: a) „Kebenmcnfd), 9ifid)fter": Qui altert exitiun
parat, eam scire oportet sibi paratam pestem. Qui alterius malis gandet, is dignw
est, qui contemnatur. %m Plural bei&en „9?ebenmenfd)en" aZii hornine* ober blofe t*
mint*', — b) ein ^weiter: Alter Marius; alter conditor urbis; me sicut alterum
parentem diligit.
H. ga$ Jlertmm.
1* 3lfiiu tttib ^nffiu. Wcbrattrtj einzelner lUvba unb Verbformen.
292. SWandje SBcrba baben im 91 f t i u fowobl tranflttbf alö tu trän fit i be Scbeutung, einige mit
bem 25eutfd)cn iibercinftimmenb, anbere nfd)t, 99. 1) remitiere „nadjlaffen" ; — 2) appeiert
tronf. „erftreben, $u errcidjen fudjen"; intranf. „tjcranfommen, fid) näbern" (oon ber 3^ m*
beren Kbfdmitten); — 3) mppeditarc tranf. „reid)Iid) barbieten"; intranf. „reidjltd) oorbanbnt
fein" (= suppetere); — 4) perrumperc tranf. „etwa« burd)bred)en" ; intranf. „fid) &ur(^
fd)Iagen"; — 5) faeessere tranf. „bereiten, uerurfadjen" ; intranf. wfltr) fortmadjen" ; — 6) t«-
clinare tranf. „hinneigen, ^uwenben"; intranf. „fid) hinneigen $u"; — 7) differre tranf. „<M;
fdjieben"; tntranf. „ocrfdjieben fein, fid) unterfdjeiben* ; — 8) iuperarc tranf. „überwölben,
iiberfd)reiten"; intranf. „im Überflug oorbanben fein, bie ßberbanb baben"; — 9) morarx fron»,
„aufhalten, uerjögern"; intranf. „fid) aufhalten". — Cf. aud): commodare alicui „fid) jemanbem
gefällig erweifen", aber alicui aliquid „jemanbem etwas leiten" ; — eredere alicui „jemanbm
glauben, trauen", aber eredere aliquid „etwa* glauben" unb alicui aliquid „jemanbem etma*
anoertrauen"; — debtre intranf. „6d)ulbcn baben, jemanbem oeipflldjtct fein", tranf. .jemanbem
etwas fdjulben, p oerbanfen fmben"; — aimulare intranf. „fid) ben Sdjein geben", tranf.
„etwas uorgeben, crljeud)eln" ; — dissimuhu e intranf. „fid) mdjtS merfen lafien", tranf. „etwa*
oerbebjen" ; — abstinere aliquid „abgalten, fernhalten" (j. 83. iniuriam a soeiis), aber mttani
abst. (ab) aliqua re „fid) einer Sad)e enthalten" ; — contendere tranf. „anfpannen", rnrrani.
„fid) anftrengen, fid) bemühen"; — lendere tranf. „fpannen, auSftredcn", intranf. „nad) etwa*
ftreben" (quo tendis „wo nriQft bu b,in?"); — negare intranf. „nein fagen, leugnen*, tranf.
„etwaö leugnen" (rem, facinus, crimen) unb alicui aliquid „einem etwad abfdjlagcn, w
weigern" (opem, civitatem; büufigcr denegare). — Pergere ftetd intranf., aufter in ber?«
binbung iter pergere. Cf. aud): 29, 9lnm. 5; 294, 9(nm.
§lnm. 1. Ilahitare „wobnen" (meift ton einzelnen gefagt) ift in guter $rofa ein intron|i;
tioeS 83erb, weld)e§ fein Objeft im Äcc. bei [ih) baben fann, fonbern nur auf bie grejf
„wo?" mit ben ^prftpofitlonen in, apud, cum ober mit OrWabberbien oerbunben wirb,
5. 99. Habitare in montibus, Athenis, apud aliquem, cum aliquo, alibi, ibi. Inetlef*
— 189 — 293-295.
bagegen (von Söltcro unb Okfamtljciten gcfagt; ^ci|jt fowofjl „wohnen" als „bcmc&uen"
unb roirb in legtet Scbeutung mit bem«cc. ($. S. urbem, terram, arcem) oerbunben, in
trfter ©ebeutung aber nie mit in, fonbern nur ba gebraucht, wo OrtSbeftimmungen mit eis,
Irans, inter, prope ober ftboerbien moglid) finb, fl. $3. incolere urbem. Delum, eis Rhe-
num, trans Mosam. inter mare et Alpes, alibi, proxime. (Sin pcrfönlidjeS ^afjio Wirb
nur oon incolere gebilbet (cf. jebodj Cic. Yerr. 4, 119; LW. 40, 3, 4). — Praedari
„plünbern" flaffifd) nur intranf itip = „Seute madjeu* (pr. ex, de. in bonis alienis
ober hostium agro). SranfitioeS „plünbern" tjeifet diripere, populari, depopulari u. ä. —
Darmre ift bei ben Älaffifern ein tranfitiocS Serbum unb bebeutet „fürten, abhärten",
j. S. milites bellis du rare ; nur bei Späteren unb bei fiioiuS bebeutet eS „fid) oert)firten"
(= obdurescere) ober „bauern, währen" (für esse, manere, ]>ermanere, vigere, tenere, per-
manere ad, prorehi ad, manere usque ad u. a.) — Unterfdjeibe nuntius affertur „bie
Äadjridjt wirb gebrad)t" oon nuntius affert „ber Sote mclbel*1.
Ämn. 2. ©ei mehreren tranfitioen Serben erflärt fid) t^re intranfitioe Wnwenbung aus ber Gr«
g&uung emeS bei Ü)nen gewöhn lidjen Cfajeftc: abfoluter (Sebraudj (cf. 36).
fcnm.3. »ftioe Serba oon intranf itioer Sebcutung fönnen burd) 3ufammenfe&ung
mit einer ben Slcc. regieTcnben ^räpofition tranfitioe Scbeutung erhalten (cf. 31).
Änm. 4. Ginige fonft tranfitio gebraudjte Serba perbinben fid) $u weilen als 3ntranfitioa
mit de, wenn baS Objeft nid)t feinem ganzen Umfange nad) be$cid)net luerbcn fall, $. S.
(o^noscere rem „eine (gan^e) Sadje erfahren, erfennen", aber de re „oon (= etwas poii)
einer Sadje evfabren ob. ÄcnntniS erhalten" (In ltalia Caesar cognoscit de Clodii caede).
Lxplicare rem „eine Sadje entwideln, erflören", aber de re „Grtlärung geben über etwaS".
Eiponer« rem „eine Sadje barlegen", de re „Mitteilung madjen pon". Remittere rem
„eine Sadje nadjlaffen, erlaffcn" (Stipendium, poenam), de re „oon etwaS ober an etwas
nadjlaffen" (de celeritate, de se?eritate>. — Oft mufe de burd) „in betreff" überfefot wer-
ben, ©. Recusare rem „etwa« oerweigern" (laborein), de re „Steigerungen madjen in
betreff" (de stipendio). Impetrare rem „etwaS erlangen", de re „in betreff einer Sadje
baS Gkwünfdjte erlangen", »igniflcare rem „etwas be$etd)nen, anbeuten", de re „9lnbeu=
tungen madjen rüdfid)tlid) einer Sadje". De colloquio postalar© „Sorberungen bejüglid)
einer Unterrebung fteüen". Roraanorum legati de Antiochi voluntate explorabaut
„jogen örfunbigung ein über" u. o.
M.Ttö Slftio beseitet oft nid)t ba3, roaS jememb fclbft tfjut, fonbern burd) einen
anbern t^un lägt, wenn oon felbft ftar ift bafj er nidjt in eigener ^Jerfon
bie§anb(ung ausführt, fonbern nur 0 er anlaßt: Quodquis per alium fecit,
ipse fec'me putandus est (tnufatiör 3 Hftiö). 2)emnact) ift ber oorgelegte <5atj
vi überfein: „Simon ttefc bie Seiten mehrerer Ernten auf feine Soften be*
Italien". Cf. Brutus suos filios securi percussit („lieft binviditen" •. Pompeius framen-
tam exercitui navibus supportavit („liefe ^erbeifdjaffen"). Xerxes pontem in Helles-
ponto fecit Verres multos innocentes virgis cecidit. Cf. 297.
^.$a§ ^kiffio oieter tranfitioen Serben bient oft gur $8e$ei$nung einer re=
flfVitJCn 2^ätigfeit; fo mutari „fidj änbern"; delectari „fid) ergö&cn"; fallt „fidj täufdjen";
moveri „[1$ bewegen4*; augeri pergröBern" ; recreari „fid) erbolcu-; larari wftd) baben";
(jbievrari wfid) pcrbunfeln" ; effundi „fidj ergiefeen"; congregari ,,ftd) oerfammeln4* ; angi ,,fid)
angftigen"; ferri „ftd) ftürjen"; offerrx „fid) barbieten"; inveniri „fid) finben"; abdi „fid)
Perfteden" ; exerceri wfid) üben"; refrigerari „fid) abfüllen"; commendari „fid) empfehlen" ?c.
Oebodj ift es nur bann erlaubt, bay betttfe^e :)icfleriu burd) ba$ lateinifr^e
?affio roiebersugeben, wenn ba§ ©ubjett nid^t ttjätig, fonbern a(§ lei =
benb gebaut wirb. Cf. 295.
tnm. äuweilen, jebod) feiten, bient aud) baS ?(ftiu oon tranfitioen Serben $ur Se^eidjnung
einer reflejioen If^ätigfeit, j. ©. Iam rerterat fortuna „bQtteitd) gewenbet", (pericu-
lam in Romanos verterat, res in contrarium rertit). Terra dies duodequadraginta
movit. Nilus praecipUat ex altissimis montibns. A veritate (a proposito, de via)
deflexisti „Ijaft bid) abgewanbt" ; res bene habet; aniraus inclinat ad pacem facien-
di am, larare „fid) baben" (flaffiid) ftetS lavart); minuente aestu; exercentes ~ ei qni
ezercentar (Cic. or. 2, 287). Res humanae semper in adversa mutant. Nibil odor
mutant „ber ©erud) blieb, wie er war". Fama tenet „baS ©eriidjt erhalt fid)*», (imber
[)lt tot am noctem tenuit , diu maestum silentinm tenuit). Rumor obtinuit. Cf. aud)
1 ^ie ÄuSbntdSroeife libris wie delecto beieid)net ein 4» a n b e 1 n , eine bemühte Jfjätigfeit
296-297.
— 190 —
(Selbfttpätigf eit) bcS Subjeftd im Sinne oon widj i>erfc^affe mir burd) 9Büd>er Gigöffung
cf. Nam igitur horam senectus miserabilis fuit, qni se agri cultione oblectaban
Libris delertor bezeichnet ein blo^ pafffoe« »erhalten beS Subjeft«. Cf. aud) Orator nul
re magis cwnmendatur quam splendore verborum; bagegen: Complares centuriones i
Caesarem veniunt «eque ei eommendant. 3n ätjnlidjer SBcife untertreibet fiep se confirma
„fiep ermannen" üon eonfirmari, se defendere oon defendi, se offerre oon offerri, $e txc
sare oon excmari, milites arrais exercentur oon milites armis se exercent etc. £anc
erHärt ed fiep leidjt, baß bei ben Begriffen ftd) benennten, fid) oerpalten, ftd) beper
fdjen, fiep pingeben u. ä. faft auäfcbliefiUdj bie Slftioform mit bem See. be8 Letten
pronomenö ftetjt. £eprreicp i[t folgenbeö SBeifptel: Quod se ipsum tnoret, quia numquai
deseritur a se, uamqaam ne moteri quidem desinit, quin etiam ceteris, quae tnoren'u
hic fons, hoc prineipium est movendi.
296. 1) Multi avaritia ad turpissima scelera rapiuntur. 2>a* beutfepe „fidfc Ioffm
wirb burch ba» cinfaepe ^affiti überfefet, toenn eine burd) ftiflfthiocigenbc* 3ugeftänbm-3
burd) bloft untfjätige« SJerpalten geftattete (Etntoirfung einer fremben Spätigfeit auf ba# Subje
ju bezeichnen ift, 93. Exorari „fiep erbitten laffen"; fern „fiep tragen laffen"; duri „nt
leiten laffen"; efferri „fiep fortreijjen laffen" (ä- voluptate, dolore); persuaderi „fiep übet
reben laffen"; deterreri „ftd) abfepreefen laffen"; censeri „ftd) fcpäfcen laffen"; ambitione ttner
„ftd) oom SprgeUe beperrfepen laffen" ; in errorem rapi „ftd) $u einem Srrtum oerleiten laffen"
hoc facile intellegitur „bie« läjjt ftd) leicht einfepen"; nolite perturbari „la&t euch, nidjt irr
machen". 2) Adulator et amicus saepe haud facile diiudicantur. 3) Nonnt
lacrimis meis commovebere? 4) Greges boum, ovinm, caprarum in pratt
pascuntur. Pascere wirb oom Birten gefagt, pa&ri oon ber $>erbe. 5) Divitee spieu-
didis curribus vehuntur (ja nidjt vehunt!) 6) Rhodanus nonnullis locus
vado transitur.
£97. „«offen" bleibt im fiateinifepen uuüberfefrt nad) ben in 293 unb 296 gegebenen Depo»
mungen. ©onft wirb ti auSgebiücft: burd) posee c. Inf. Pass. (befonberS bei einer Negation,
bei facile, vix, aegre u. a.), J8. Siue materia naves aedificari non possunt. Res diutias
dissimulari nou potuit. Dubitari non potest. Vix una causa reperiri potest. — ßajjen
— ben SJefepl ju einer §anblung erteilen iubere, imperare, edieere; = (Sorge tragen
für bie ÄuSfüprung einer Saepe curare; — erlauben, bafe sc, ben ©itten unb Sor*
fteßungen jemanbeS nachgeben roncedere, ut ober concedere alicui e. inf.; — jemanbem burd)
eine beftimmte Srflärung ©rlaubniS ober SJollmacpt geben pennittere, ut ober aiic%i
c. inf.\ — gleichgültig jufepen unb ettoaS gefepepen laffen rinere c. acc. c. mf.i
= gebul big unb fügfam, wenn auch mit ©epmerigefüpl gefepeben laffen pati e. arc.
r. inf.; = bewirf en efficere; = in einem Schrift* ober ©ühnenfrücfe barft eilen, ein*
| üp reu ftwere, finyere, mdurere (cf. 349, 3); laft nicpt = hüte bid) cave (ne obet) mit
einem einfachen Äonj.; niept laffen = oerptnbern impedire, prohibere, eetare, obttart.
— 1) Cicero complures Catilinae socios a carnifieibus in Tulliano strangn-
lari iussit 2) Hannibal, cum in verticem Alpium perventnm esset, fessos
milites per biduum se reficere iussit (ober einfad) refecit). 3) Sine vivam
(cf. 344). 4) Cave ira abripiare. Caesar nullis minis impulsus est, ut uxo-
rem, Ciunae filiam. repudiaret. 5) Quantum Mithridatis in Komaiio^
odium fuerit, et ex gravi diuturnoque bello, quod cum illis gessit, et
ex oratione illa cognoscitur (ob. cognosci potest), qua animos militum
inflammare studuit 6) Nero Senecam praeeeptorem interfecit; idem ur-
bem Eomam incendit, ut videret, quomodo Troia olim arsisset 7) Schü-
lerus Mariam Stuartam facit dicentem: Melior ego sum quam fama
mea. 8) Famulum iube libros, quos poposeimus, ex bibliotheca afferre.
9) Tonsusne es? 10) Leges in alterius rem quemquam involare non
sinunt. 11) Conscientia mala nocentes tranquüle dormire prohibet (ol
non sinit). Calor aestivus efilcit, ut fruges maturescant. 12) Marios,
t
— 191 —
298.
cum secaretur, vetait se alligari nec quisquam ante eum solutus dicitur
esse sectus. 13) Augustus carmina Vergilii comburi contra poetae vo-
tatem vetuit (non sivit). 14) Cura vinum et pocula afferenda. 15) Cur
iniuriis te lacessi pateris? 16) Nolite, mei amici, ulla re frangi. 17) Tar-
quinins libros Sibyllinos in Capitolio deposuit. 18) Sine (ob. permitte
ut) paulisper foras exeam: confestim rediero. 19) Tandem desine gar-
rire. 20) Pater Sesostridis omnes pueros, qui eodein ac filius ipsius die
nati erant, cogendos et una educandos curavit. 21) Lysander victoriam
ex Atheniensibus adeptus quattnor milia captivorum securi percussit
nec permisit, nt, corpora eorum sepultura aflficerentur. 22) Augurem
Tiresiam poetae nunquam inducunt deplorantem caecitatem suam.
*nm. 3n m§lreid)en gütlen tritt ftatt einer im 2)eutid)en mit „l offen" gebilbeten Sieben«^
art im fiateinifdjen ein einfache« SJerbum ein, %. ©. Barbam alere „wadjfen laffen";
arces.se re „fommen laffen"; honos alit artes „lägt gebeten"; nebnla dispulsa diem
aperuit „ließ jum Sorfdjcin fommen"; vocem in turbam effundere „erfdjallen laffen";
aliquid in promptu ponere „offen fe^cn laffen"; exensationem aeeipere „gelten laffen".
Audi „lafe bir .fagen (eryüjlen)"; aadite litteras „lafet eud) ben S3nef twrlefen"; videte
maioram diligentiam „lafet eud) £)inwcifen auf"; cognosce itinera nostra „lag bir Don
meinen Weifen erjäfjlen". Lex in senatu deposita est „man liefe ben ©efe$e«antrag fallen";
consilium deponere „ben ^Jlan fallen laffen" u. ä.
98. Unter Mrüfeologifdjen Werben oerfteljt man biejenigen £ilf§oerba, weldje ber
SJeurfdje, überhaupt bic moberne 2)arfteüung gebraust, um über bie SGBeife, in
welker ba$ Subjeft bei ber £auptb,anblung beteiligt ift, ooflftänbigen 2luffd)lufj
ju geben. „Somit finb fic großenteils ein «ßrobuft ber mobernen 9ieflerion,
welche bie Söer^ältniffc ber £anblung bem £örenben möglidrft plan ju machen
unb alle 2)unfelf)eit unb Unbeftimmt^eit ber Sluffaffung ju oerbannen fudjt.
sBa3 fte aber ber ©pradje an 3)eutlid)feit geben, ba3 nehmen fie berfelben an
bünbiger Äürje. 2)a mo ber fiateiner in§ £auptoerbum bloß eine Straft legt,
beren <£rfenntni3 er bem fiefer überlä&t, jieljt ber $entfa)e biefe Hraft gleiä>
[am an5 £age$lid)t unb oerförpert fte in einem eigenen SBerbum." <So über»
fefct ber $eutfa>:
a) attioe ÜJerba mit fönnen, müffen, n>iffen, wollen, follen, bür*
fen, braurfjen, laffen" 2C., $. S). Iussa magistri qui metuet, non nietuet
Terbera „braudjt feine 6d)läge ju fürdjten". Mens improba tandem in perniciem
incidit „mufe enblid) in« Unglüd fommen". Non infitior „id) will nidjt in Slbrebe fteflen".
Hoc unura dico ,,id) will nur baS eine fagen". Non audio „idj will baoon nid)t3
fwren Neminem nomino ,,id) will niemanben nennen". Si verum dioimus „loenn mir
bie ffiafjrljeit fagen wollen". Bem eo adduxit, nt . . . „er w u fe 1 c cd batjin $u bringen,
ba& . . Dignitatem suam bene tuetur „er weiß feine SSürbe ju behaupten". Parvo
contentus est „er Weife fid) mit wenigem ju begnügen". Fateor ,,id) mufe befennen".
lnde facile intellegitur „barau« f a n n man leid)t erfennen". Iure posco ,,id) f a n n mit
Sedjt forbem". Spero ,,id) barf woljl Ijoffen". Nihil te utor „id) will nid)t« mit bir
3U fdjaffen ^aben". Contumaciam tuam non probo „id) fann nid)t billigen". Cf. 293;
428, -Hnm.
b) paffioe 93erba mit „fid) fef)en, fidjj füllen, f i ct> laffen" :c, 3.©.
Cogor „idj fe$e mid) genötigt". Deceptus sum „id) fe§e mld) gctäufdjt". Dictis tuia
laedor „id) fü$le mid) beleibigt". Adducor „id) füfjle mid) bewogen". Erigor con-
scientia recte factorum „id) fü$le mid) burd) mein gute« ©ewiffen gehoben". Offendor
„id) füljle mid) beleibigt"; animo commoveor „id) f ü t> 1 e mid) innerlid)' ergriffen"; ad
Studium litterarum trahor ober feror „id) f ut) l e mid) f)mgejogen". Impedior „id)
fe^e mid) genötigt". Cf. 286.
299. — 192 —
1) Philippus, legatis civitatum Graecarum Corinthum convocatis
et sua liberalitate et callidis contionibus oratorum, quos auro cormperat
animos Graecorum sibi conciliavit ita, ut summus imperator belli cun
Persis gerendi eligeretur. 2) Cioero e provincia decedens spe triumphi
quam conoeperat, propter temporum iniquitatem destitatas est. 3) Het
publica Romana vixdum a clade Cannensi aliqua ex parte respiraverat
cum nova atque ea graviore clade afflicta est. 4) Appius Claudius: Ad
huc, inquit, dolui amissa lumina; nunc vero aegre fero, quod caecus
modo sum ac non idem surdus atque turpia vestra audio consilia et
consulta, quibus gloria huius urbis pervertitur. 5) Omnia vis cogit, so-
lum non cogit amorem. 6) Cum Tyrii se tradere noluissent, Alexander
urbem eorum obsidere est coactus (ober einfad) obsedit). 7) Socraticorum
principes novitate ac suavitate orationis mirum quendam rerum hone-
stissimarum amorem incenderunt atque aluerunt 8) Fridericum Magnum
nostro iure videmur dicere cognomine iilo dignissimum fuisse; nam
non solum perfectus imperator erat manuque fortis, sed etiam nullo
aut casu aut clade perturbatus detrimenta accepta consilio et fortitu-
dine celeriter sarciebat. 9) Demosthenes interdum per duos tresve men-
ses continuos in cubiculum subterraneum inclusisse se dicitur idque
altera capitis parte rasa, ut in publicum prodire verecundaretur. 10) Eex
Eumenes a senatu Romano loqui iussus : Quod miserrimum est, inquit,
in hello, obsidionem passus sum; nam Pergami cum discrimine ultimo
et vitae et regni inclusus sum.
299. Incipio „irtj fange an" wirb in bet beften ^rofa faft nur al$ intranf itioeS Serbum gebrauch!
(cf. aber Caes. b. g. 7, 17, 6) nnb mit bem 3nfinitw uerbunben ($. 93. Rem frumentanaiu
expedire ineipit; triplicem aciem dacere ineipiant); ali ^erfeftum wirb eoepi iunf.afftfd»
ineepi) gebraudjt. 2>iefeS coepisse bilbet aud) bie paffioeu formen coeptas sum. coepi um
w»se etc., j. 3). Ladi coepti sunt, bellam coeptum est, opus coeptam. (S>a$ ^affii? Don
incipio tft nur wenig im (*ebraud), ^. Sali. lag. 21, 2; 74, 2.) Ski einem paffttxn
Snfinitiue mit wirtlid) paffioer $ebeutung wirb coeptas snm gerabeju für coepi getagt,
j. 50. De re publica contuii coepti summ „wir fingen an, befragt |H werben"; res io
seuatu agitari coepta est „man fing an, bie Sadje im Senate $u Mr&anbdn4* ; interea co-
mitia Juiberi coepta sunt; Athenienses undique premi bello erant coepti. 3n biefem %<&t
wirb bad Slftto coepisse wn Cicero unb Gäfar niemals, uon turnte« feiten (5. 8. 24, 19, 6>,
öfter* jebod) öon Sidjtem unb Späteren gcbraudjt. Senn inbefien ber paffioifd)e 3nfin. neu*
trale ober mebiale Skbeuiung b>t, fo nerbinben iljn aud) bie beften Sdjriftftetler mit kr
ftorm coepi, $. Kos publica auger i coepii „fing an $u wad)|"cn"; paupertas pro
probro haberi evepit „fing an für Sdjaube |H gellen". Tarquinius crudelis fieri coepit,
terra tnoreri coepti „fing an, fid) ju bewegen". — Gbenfo gebraucht man desita» sum
bei einem paffioifdjcn 3nftn. ftatt desii, 3. 33. Orationes meae legi destiae sunt. L. P»-
pirius Cra8sus primum Papisiua rocari desitus est. Recte iam pridem contra eos dispu-
tari destiwn est. Cf. jebod) Liv. 6, 6, 5; 5, 3, 2; 32, 7, 6 u. a. — 1) Poma ex arbo-
ribus legi coepta sunt. 2) Postquam terra coli est coepta, homines
immanitatem exuere coeperunt. 3) Tyrus, urbs vetustate nobilissima.
a Macedonibus septimo mense post, quam coepta erat oppugnari, capta
est. 4) Post ipsa bella Persica opes Atheniensium incredibile quantum
augeri coeperunt. 5) Ulixes, cum insidias Circae effugisset, tarnen per
maria iactari et periculis vexari desitus non est. 6) Auetore Las Cas&s
sacerdote Nigritae ex Africa in Americam advehi coepti sunt, qui in
praediis metallisque opus facerent. 7) Bello cum Yeientibus exorto, cum
— 193 —
300—302.
spes maior imperatoribus Romanis in obsidione quam in oppugnatione
esset, hibernacula, res nova militi Romano, aedificari coepta sunt.
8) Eae res publicae non perire non possunt, in quibus temperantia ac
continentia pro fundamento salutis publicae haberi est desita.
#J0. tenatuH „einer, ber au SJcittog gegeffen b>*M (cenavi ,,id) Ijabe gegeffen"); iuratus „einer,
ber gefd)Woren $at" (iuravi ,,id) b>&e gefdnooren"), ebenfo cvniuratus „ein ©erfdjworcner* ;
potus „einer, ber gebebt (jat, ein ©etrunfener" (potavi ,,id) ifabe gejedjt"); pransus „einer,
bei gefrüf)ftüdt hat" (prandi „icb t)dbt gefrürjftüdt")- Cf. audi: Iadici demonstrandum est,
quid inratus sit „worauf er t>ereibigt ift"; lex, in quam iuraii estis; statim milites ce-
natos esse iubet (Sali. lag. 106, 4); bod) fann man aud) paffimfd» fagen cenatum est „eS
ift gefpeift worben". — ©oüftanbig ju «bjettiben fmb geworben: consideratus „bebäd)tig",
consuJtus „erfahren, funbig", profusus „üerfdiwenberifd)", effusus „au«gelaffcn, ubertrieben",
floctus „gelehrt, burd) Unterridjt gebüber", erudüus „tljeoretifd), wiffcnfdjaftlid) gebilbet", disso-
futus „forglo*, $figelIo«", falsus „trügerifdj", circumspeeius „umfidjtig" u. f. m. Cf. 188,
Snm. 2. — ©on intranfitwen Serben fmb $u merfen: adultus „Ijeraugewadjfen", coalüus
„aufammengemad)fen", concretus „geronnen", inveteratus „oeraltet", praeterüus „vergangen",
obsoletu* „abgenufct, unfd)einbar", assuetus, fluxus, quietus, tacittis u. a. — 9lud) perosus
unb exosus Ijaben, obgleid) fie Part. Pert Pass. fmb, bennod) (feit firoiu«) aftwifd)e ©e*
beutung „fjaffenb"; erft bei ganj fpäten ©djriftfteflern fjeifjen fie „öerfja&t" (= invisus» odi-
osas). ©eibe regieren ben Äcc, 5. SB. Plebs regium nomen perosa erat. (9cad)fla[fifd) be*
beutet aud) pertaesus c. acc. ober gen. „fiberbrüffig".)
Unnu Desperates „ocrjweifelt" in bem ©inne Don ,,b>ffnung«lo«, §eiflo«, aufgegeben" fo. ©.
homo, senex, perfugium, aegrota ac paene desperata res publica , unlateinifd) im
Sinne non „gefa&nwfl, touffitjn'' (j. ©. ein wr$meifelte« Unternehmen), wofür periculosus,
temerarius, discriminis plenus u. a. gefogt wirb. — Uber amatus cf. 188, %nm. 2;
perditm 304, 2.
301. $ie Participia Perf. trieler 3)eponentieu unb ©emibeponentien wie: veritus „furdjtenb,
aud ^urc^t" (= verens), arbitratus unb ratus „glaubenb, in ber Meinung" (nie rens!),
usus „gebroudjenb", miseritus „fidj erbarmenb, au* erbarmen", secutus, fisus, confisus,
diffisus, ausus, gavisus, commoraius, consolatus, complexus, solitus, operatus „opfernb"
werben (bei Angabe eine* ©runbe«, einet ©eranlafjung ober eine* obwaltenben ftebenumftanbe«)
oft in ber ©ebeutung eine* Partie. Praes. gebraucht: Caesar Avarici complares dies
commoratus exercitam ex labore atqne inopia refecit. Admiratus quaerit causam.
Viribus eonfisi tranare contenderunt. Divitiacus multis cum lacrimis Caesarem cotn-
plexus obsecrare coepit, ne quid gravius in fratrem statueret. Fateor me quoque in
adulesoentia diffisum ingenio meo quaesisse adiumenta doctrinae. Caesar veritus, ne
noctu ex oppido profugerent, duas legiones in armis exeubare iussit. Multi comminus
congressi, multi fugientes interfecti sunt.
Snm. 1. Übrigen« fjai t)ter ba* Partie. $erf. ntdtf burdjau« bte ©ebeutung ber (Gegenwart
ober Wlcicbjeitigfeit, fonbern bejeidmet einen bereit« früfjer eingetretenen, aber nodj
fortbauernben 3uftanbf j. 33. veritus „in ^nx6)t geraten unb nod) barin feienb", ratus
,,nad) angeftelltet Söeredjnung unb in ber barau* gewonnenen TOeinung" u. f. w.
«nm. 2. Solüus al* Hbj. in ber öebeutung wgemo^nt" ift unflaffifd), aber feit iMuiu« oiei
gebraust (}. 93. solito more, solito magis u. ci.).
302. $ie Participia Perf, einiger 3)eponentien baben bi«weilen neben ir)rer aftioen aud) nod)
pafiibe 93ebeurung, 3. Comitatm ift nld)t nur einer, ber begleitet fjat, fonbern aud) einer
ber begleitet ift; ebenfo testatus (contestatus, teatifieatus) „bejeugt", confessus „eingeftanben",
(Hmensus unb metatus „au*gemeffen", meditatus unb commentaius „überlegt", partitus „ge=
teilt", exjtertus „erprobt", complexus ,,umfafot", populatus, ementitus, pactus, auguratus,
interpretatus, sortitus, detestaius etc. 3Kan bemeife aber hierbei, bag Sicero bei bem paffioen
Öebraudje ber meiften biefer ^Jarticipien nod) ein anbere« ^artieip oon einem aftioen
^erbum iiiniit.mfügett liebt, wie: meditatus et cogitatus, populatus atque vexatus,
notatus ac testatus, dimensus atque descriptus etc., woburd) bie paffwe ©e-
beutung ber S)eponentiaIparttcipien beftimmter ^erporrritt. — 3ur ©Übung eigentlicher
paffioer Tempora (al* Verbum finitum) werben foldje ^artieipten fefjr feiten gebraust,
j. 93. SaU. lug. 25, 2: A regis fautoribus summa ope enisum est „e* würbe
erftrebt"; aud) in ber «onfrruftion be* Abi absol. fommen fie nur öeretnjelt öor, 1 ©. agro
II tngt, Cot. Wetittitortiun 7. Stull. II. 13
303—306.
— 194 —
depopulato (Li*. 9, 36, 13); pariitis copiis (Caes. b. g. 6, 6, 1); adepta libertat
(Sali. Cat 7, 3).
303. rtomlus. fungendus, fraeidas, potinndtti, (rescendus), cf. 109, j. 6. In fungendo munere
oculus conturbatus non est probe affectus ad suum monns fungendum ; per apeciea
alienae fungendae vicis; spes potiundorum castrorum; (cepas vescendas dare). Omnii
bona utenda ei ac possidenda tradidit. Agesilaus maximam habait fidaciam regni
Persaruin potiundi. Tenendus est modus voluptatis fruendae. Agrum fruendum locare
3)od) ift in bcr Serbinbung mit esse bie unperfönlidje HuSbrudSmeife bie foft einzig ge:
ludud)Iid)c; alio: Utcndum est viribus, nicti: utendae sunt vires. (Cf jcbod) Cic. Fin. I, 3.1
?lnm. Gkmj oereinjelt fte^en in bcrfdben SBeife gloriandus ,,rübmlid)'\ medendu», paeni-
tendus „üerroerflid)", inrüiendus, pigenduB, pudendus, regnandus etc. Laetandum magis
quam dolendam puto, casum tuum (Sali. lug. 14, 22). In legatis insidiandis (Uc
Cael. 51). Haec causa non visa est supersedenda (Cornif. ad Her. 2, 26).
304. 1) 93on vendere fyeifjt ba§ Sßa\]\v md)t vendi, fonbern venire ober vennm dari;
nur bic ^articipia vendendus unb venditus werben oon vendere gebilbet.
S)emnad) hri&t: „3)ie ©üter geächteter SBürger mürben auftionSmäfdg üerfauft" bona civium
proscriptorum sub hasta venibant (renierunt). „borgen werben auf bem 2Warfte t^cbe
aller Ärt üerfauft werben" piscium omne genus in foro cras venibii. — 2) 93on per-
dere fjeijjt bo.8 «ßaffb nid)t perdi, fonbern perire. Perditus ift ein 2lbjeftto
in ber ©ebeutung „^eiHoS, grunbfcb,ted)t, oerruety". demnach beifet: ,,3>a« £cer
be* ÄambnfeS wutbc in ber libnfeben SBüfie burd) ©affermangel unb ©türme $u ©ninbe ge=
richtet" Cambysis exercitus in desertis Libyae locis aquae penuria tempestatibusqQe
periit (= deletus est). llnflaffifd) ift pessumdare unb pessumdari. — 3) S?on facere
Ijeijjt ba§ *ßafjiü fleri. So &aben auch, assuefacio, calefacio, commonefacio etc. hn
^Jaffiü ftetS assuefio, calefio, commonefio. %ber bie Äompofita, welche -ficio annehmen, wie
efficio, interficio, conficio etc., bilben im ^affto -ficior unb baben mit fio tn ber gönn
nid)t« gemein. (9iur ganj oereinaelt finben fich in Sßrofa formen wie confieri Caes. b. g. 7,
68, 2; confieret Liv. 5, 50, 7; defiet Liv. 9, 11, 6 u. ä.). — 4) S3on rerbero ^ergt bai
^Saffio in ber gebilbeten Spradje verberor; vapulo ,,id) befomme Prügel" gehört faft mir
ber Sprache bcr ffomiter unb $id)tcr an. — B) Odio (ober in odio) esse (cf. 66, «ran.
5>a« oieien Serben fcblenbc Raffte wirb crfejyt: a) burd) Umfdjreibungen: usui ease ge=
braucht werben; admirationi esse, admirationem habere, admiratione affici bewunbert
werben; misericordiam habere bemitieibet werben; invidiae esse beneibet werben; imitatione
exprimi nachgeahmt werben; oblivione obrni, in oblivionem venire öergeffen werben (in
oblivione iacere oergeffen fein); impetus fit in hostes bie ftetnbe werben angegriffen; —
b) burd) finnoerwonbte SBerba: lacessi, tentari ju adoriri; premi, vexari ju persequi;
pereipi ju frui; agi, agitari ju persequi; discere gu docere (43, «nm. 2), sanari 311
mederi u. IL
305. 1 uro in ,rid) würbe fein" wirb von manchen ©chriftfieflern anftatt essem namentlich, in
©ebingungSfä&en gebraucht; (Jicero menbet e* nur feiten an, firoiuö üielfacb. $äufigcr ift t*i
lnfin. Fut. fore, weldje %ovm in JBerbinbung mit ^articiöien regelmäßig ftatt futurum esse
eintritt, ©. Laudandum fore (nidjt laudandum futurum esse), laudatos fore (nid)t iaa-
datos futuros esse). Carthaginienses debellatum mox fore rebanlur, si adniti paulom
voluissent. Hoc possum dicere, me satis adeptum fore, si ex hoc tanto in omnes
mortales beneficio nulluni in me periculum redundant.
^Inm. 2)a forem feiner »ebeutung nad) oon essem nidjt oerfd)ieben ift, fo ftnbct e« ftd) (.bei.
bei fiiuiuS) aud) ijt Serbinbung mit bem Partie. &uturi, j. Missus est sciscitatum, qaae-
nam finis tantis cladibus futura foret. Incertum erat, quo missuri classem Cartha-
ginienses forent. — Fore nerbtnbet fiioiuS öfter* mit bem ©crunbiüum, um baS 3U:
tänftige ber $anblung auSbrüdlid) ^ervor^ubeben, ^. 33. Meminissent sibi pro aris foci»qne
dimicandum fore. Si quid ad eas leges addi vellet, ab senatu ei postulandum f*re.
306. 1) 25a* befeftine aio bebeutet: a) id) bejabe (®cgenfa& negoj, 5. ». Non curo, quid Ul«
aiat aut neget. Negantia contraria aientibus; b) id) fage. 3n biefer SBebeutung vni
e* bem gemdbnlidjen ®prad)gebraud)e nad) bei ber Oratio obliqua gebraucht unb ftebt bclö
cor ben ©orten, bie jemanb fagt (j. ©. Ait ille idem sibi videri), halb nad) benfelben
(S. Themistocles unus restitit et universos esse pare* aiebat), halb einge*
— 195 -
306.
jdjoben ($. $. Hoc ne statuam quidem pater ait dicturam, si loqui posset) ; ba*
Subjeft überhat e* immet bei fid) unb wirb nid)t oon bcmielben getrennt; baher $. 8.
Non male ait Callimachus lacrimasse Priamum. aber niebt non male Callimachus
Ucrimaase, ait, Priamum. 3uwetlen fteht e« aueb bei bireftet 9tebe, unb jwar regele
mäfjig in ben häufigen «udbrüden ut ait unb ut aiunt, j. ©. Stomacho, ut ait Hö-
rnerne, nihil impudentius est. 0 praeclarum custodem, ut aiunt, lupum!, fonft nur
oereinjelt, meift um mit inquit obauwecbfeln ^. ®- Cic. or. 36. Liv. 1, 26, 10; 1, 24,
4; 21. 54, 1).
2^ SJaS befeftioe inqnam „fage ich" — (in ber hiftorifdjen Crjnblung wirb inquam oud) al«
^erfeft gebraucht) — form nur bei Oratio recia unb ftet« nur eingeschoben gebraucht
toerben. Senn baS ju inquam gehörige Subjeft mit in bie SRcbe etngefdjoben wirb, fo
fteht t4 regelmäßig nad), ©. Optime, inquit Tulliun, philosophiam laudasti. 2)ab«
fo oft inquit Orassus, inquit Plato, inquiunt iUi, inquit Ennim, feiten Catulus in-
quit u. ä. (cf. jebod) Liv. 8, 7, 5; Cic. de or. 1, 149; 2, 31; 3, 190). (Sbenfo auch ut
ait Enn ms ; lu\t (i feiten ut Ennius ait, j. 8. Liv. 30, 26, 9). 3ft baS Subjeft mit einem
^Jarticip oerbunben, fo fte^t e« mit biefem boran unb inquit folgt in ber angeführten
9tebe nad), ©. Tum Crassus subridens: Quid censes, inquit, Cotta? desgleichen ftefct
ba$ Subjeft ooran, wenn nod) ein ©ort wie tum, deinde, hoc loco oorbanben ift: Tum
Brutus: Quid, Crasse, inquit, de hac re censes? (Senn ba« Subjeft $ugleid) in bie
birefte SRebe ein gefd) oben ift, fo wirb e8 juweilen bureb einige ©orte oon inquit getrennt,
$. 93. Vincite, inquit, si ita vultis, Sabinus. Caes. b. g. 5, 30, 1; 7, 20, 12; 5, 18,
5; Liv. 22, 6, 3; Cic. Br. 91; de or. 2, 69 u. 245.) Cf. oud) 551, 7, d.
Snm. 3>ie Don inquit unb ait feljlenben formen werben oon dieere genommen; bod) Wimen
bie formen Oon dicere (respondere, exclamare, clamare u. fi.) bei birefter ftnfüfjrung
frember ©orte nicht wie inquit unb ait awifeben biefelben eingeschoben werben, fonbem
fteben entweber oor ober hinter bem Sluöfprucbe, j. ©. Timotheum dixisse ferunt:
Vestrae quidem cenae iueundae sunt. Cum quidam iocans dixitset'. Huic quidem
certe vitam tuam committis . . . Plato aegrum errare animum dixüse dicitur. Cf.
Cic Tusc. 5, 100; 5, 60; 3, 30; Cat. m. 27.
3) unb 4) Ave, $lur. ivete bezeichnet einen ®ruß namentlich be« ffommenben „fei gegrüßt,
guten 7ag!M, aber aud) be« Scheibenben „lebe wohl, «bieu!" Cr-? fchrint oon Gicero ge*
inieben $u fein ; biefer gebraucht alä üBegrüßungSwort salve, salvete (gried). xaiQne)-
$18 TlbfdjiebSgruß war allgemein v*le, valete (grieeb. i^eoao, t^ma^e); bod) finbet ftd)
aud) salve beim 9lbfd)ieb, namentlid) in ber Serbinbung salve atque vale. $äufig fommen
biefe »erben in SJerbinbung mit iubere oor, wie inbeo te valere, iubeo vos salvere.
Cf. 49, Bmn. 4.
5) Age ift eigentlich ein ^mperatto „mach", ^luv. agile „mad)t"; bod) wirb bie gorm age
ganj als" Adverbium hortativum wie unfer „woblan, auf!M ebenfo mit bem $lur. wie
mit bem Sing, oerbunben: Age experiamur! age considerate! (Sbenfo im ©ried)tfd)en
ayi ftatt ayert. (Gicero fagt ftet* auch bei einer an eine Mehrheit gerichteten «ufforberung
age, nie agite.) rtud) bie oerftärfte ftorm agedum (cf. 467, 9) fteht oor bem $lur.:
agedum mittite; agednm dictatorem creemus! Cf. bogen Liv. 3, 62, 4; 5, 52, 9 u. ö. —
#efonber$ häufig finben fid) age, agedum, age rern, age nunc, age tü (mit 3mperatio
ober Coniunc. hortativus ober bireftem Jragcfa^) al« rhetorifdje ÜbergangSformen,
um bie «ufmerffamfeit auf ba« golgenbe ju ridjten unb einem ermatten ooraubeugen, $. ©.
Age nunc illa videamus, iudices, quae statim consecuta sunt. Agedum conferte
nunc cum illis vitam P. Sullae. Age nunc ceteras quoque facultates consideremus.
Age vero ceteris in rebus qua sit temperantia, considerate. 2)ie Serbinbung age
porro bilbet eine Slufforberung für fid) in bem Sinne „ weiter benn", b. h. laßt un*
weiter gehen m ber Schlußfolgerung. %nä) führt age („nun ja, nun gut, meinetwegen")
3ugeftänbniff e ein, wenn man etwa* einräumt, um eine ©egenfrage ober ©egenbemerfung
an^ufnüpfen, welche bad ^ugcüanbene aufhebt ober entfräftet, j. 93. Age, sit ita factum:
qoae causa, cur Bomam properaret? Age, iam ista video fateorque esse magna:
sed est in collegio vestro inter Marcellum et Appium magna dissensio.
6) Gedo fteht (in familiärer Sprache) im Sinne eine« Smpcratiö« jiemlid) gleidjbebeutcnb mit
da unb die „gieb her, lag hören, fag an!" entweber mit ober ohne einen %cc. Wie:
Cedo aquam manibus „©affer her für meine §änbe"! Cedo tuam mihi dextram!
Cedo ut bibam = da bibere! Cedo quid faciam „fag an, maS id) Ü)un foO". Cedo
307—310.
- 196 —
mihi leges Furtaa! ünum cedo auctorem tui facti, unius profer exemplum. 3n bct
älteren fiatinität finbet fid) aud) ein Plural ba^u cette (au«- cedit« ?), wie cette dextras.
7) Apage, ein befeftioer ^mperatio „fort mit!" ftcfjt entiueber allem im ©ümc oon „oaie
bid)!" ober mit einem Objeft tute Apage te! apage istas a me sorores!
8) Quaeso „id) bitte" (urfprüngltd) =« quaero) ift flaffifd) nur in biefer gönn imb im $lui.
quacsumus gebräuchlich. ®ewöt)nlich wirb e« in bie Siebe $ur SDWberung be« *u«brud*
cingefdwbcn, ». Die quaeso; quis quae«o dubitet? attendite quaeso diligenter; tu
quaeso crebro ad me scribe (cf. 836, Änm. 2). 3ebod) finbet fid) aud) qitaeso a te,
ut . . .; quaeso o vobia, ne . . .; (feiten quaeso c. aer., j. ®. deos quaesumus, Cir.
fam. 11, 3, 4; te magnopere quaeso, Cic. Rose. Am. 11; Liv. 40, 46, 7).
9) lnfit ift ein altertümliche«, bichterifche« SBort, oon bem feine anberen gönnen oorfommen.
<5« gehört ber feierlichen ©pradje an, wirb nur oon $erfonen gebraust unb bebeutet „er
t)ob an" sc. $u reben. Liv. 1, 23, 7.
10) Keri infolge oon ©eredmung (ratio) unb Abwägung aller Umftänbe „ meinen, benfen,
glauben" gehört mit ?lu«nat)me be« Partie, ratu» „im feften (glauben, in ber feiten SRei
nung" met)r ber SjJocfie unb fjB&ercn ^rofa an; aufeer $erf. unb 3nbic. $räf. unb 3uiperi.
finb bie übrigen iempora ungcbräudjlid).
11) Pari (in feierlichem, propt)etifd)em ütone) „reben, fpreeben" ift ein altertümliches
unb faft nur bid)terifd)e« ©ort, wie aud) feine Äompofita, oon benen nur praefari „frirr=
liehe ober entfdjulbigenbe Sorte oor einer $>anblung fpredjen, alfl »orwort oorau«fd)iden*
unentbehrlich unb gebräuchlich ift. $ür bie $rofa ift befonber« bie SRebenöart fando audirt
„burd)« ©erüd)t ocrneljmen, oom $örenfagen wiffen" ju merfen.
12) Assolere „pflegen" fommt nur in ber 3. ^Jerf. ©ing. unb ^3lur. oor unb $war flaffifd) faft
nur in ber unperfönlichen 9ieben«art ut assolet „wie e« ju gefdjehen pflegt, wie gewöbnlid)"
307. Qnire unb neqaire finb bei ben Älaffifern nur in einzelnen formen unb im allgemeinen nur
wenig im ©ebraud). »eibe »erben finben fid) bei Säfar gar nid)t. (£« fdjetnt am geratenften,
ftd) heutzutage beim fateinf abreiben mit posse unb non passe ju begnügen. (Cicero gebraust
quire nid)t nur in negatioen, fonbern aud) in pofitioen ©äfccn, 83. Tusc. 5, 108; Lael. 71,
Cat. m. 32; aber in ber 1. $erf. (Bing, fagt er ftet« non quto, nid)t nequeo.)
308. 1) %\t Verba intensiva (frequentativa), fämtlid) nad) ber 1. Äonj., brüefen eine »erftärfung.
ober häufige SBicberfjolung ber #anblung be« ©tammoevb« au« unb werben oon bem ©npimnn
bleiben abgeleitet, wobei ätum in Hart oerwanbelt wirb; alfo: tractare, iactare, cursare.
pulsare, volutare, gestare, saltare, quassare, cantare; — clamitare, dorraitare, rogitare.
Tolitare. Einige »erben werben oom $räfen«ftamme ober abweid)enb gebilbet, $. ». agit&re,
fluitare, viaitare, — ventitare, haesitare. »on einigen 3ntenfioen Werben nodjmal« onber«
burd) «nt)ängung oon Itare abgeleitet, 3. ». dictare dictitare, cursare cursitare. Steige fini
Deponentia, j. ». tutari, minitari, amplexari, poUioitari; unregelmäßig sectari. — 2) $te
Verba desiderativa, fämtlid) nad) ber 4. Äonj., bezeichnen ein »erlangen nad) bem, roctf im
Stammworte liegt. ®ie werben oom ©upinftamme auf urire gebilbet; alfo: esurio „midj wt
langt ju effen, mich hungert", cenaturire, petiturire, parturire. — 3) %\t Verba iiesas-
tiva, fämtlid) nad) ber 3. ffonj. flettiert, bezeichnen ba* «nfangen einer $anMung
ober eineö Suftanbeö. 6ie enbigen auf bco unb nehmen ba8 ^Jerfeft unb ©upm oon bem Stamm
oerb; alfo obdormisco „ich fonge an zu fd)lafen, ich fd)Iafe ein", erubesco „idj erröte", io-
gemisco, langaesco, calesco, maturesco, inveterasco, revivisco, ezardesco, conTsletco.
— 4) S)ie Verba deminativa haben bie Chtbung Marc unb brfiefen baS Äleinltche, Utibtbe«
tenbe ber ©ache au«, g. 8. cantillare „triaern", conscribillare „sufammentri&eln*. $aneku
pullulare „hertjorfproffen", albicare „in« SBeifee fpielen", fodicare „fted)en, fticheln", pensi-
culare „fleine S)inge abwägen*.
Änm. 9Kan merfe aud) bie Verba meditatira (oon meditari „auf etwa« fumen"), gebilbet
auf esso, isso. ©0 capessere „Wt\$ ergreifen", facessere „eifrig betreiben", incessere
„losgehen", arcessere (oon cieo) „fommen laffen", lacessere, petessere ober petisaere,
ineipissere.
309. Verba deeomposita nennt man bie mit jwei ^räpofitioncn jufammengefe^ten »erben, bertn
ba« fiatein hn »ergleid) mit bem ©riechifchen nur fet)r wenige hat, j. ». subadmoveo, adin-
cresco, circuminspicio, superinsterno, superimpono, pertrauseo, praeinfando etc..
310. 1) Sis. 2) suUü. 3) vtn\ 4) capsü. 5) am'. 6) vidcn\ 7) saUn\ Cf. 403, «nm. 1.
'31 nm. 3Rerfe aud) ba« in ber ßonoerfation«fprad)e häufige $oda „gefälligfi", welche« nad)
Cicero« Angabe au« si au des enrftanben ift, 5. v. Die sodes; tace sodes; vescere sode*.
— 197 — 311—314.
311. Site (fltd)atfnfd)e) 93erbformen fonrmen aud) Bei ben Beften Älafftfern in einzelnen au«
brr 3pracfic her ^Sriefter (in ©cbetS* unb 93ermünfdjungdformeln), bcr 9ted)tßgelcljrten, fcfonomen
x. genommenen gormein üor, ^. 93. Di immortales duitü (= dent) ; di te perduint (= per-
dant); dii faxint (= fecerint) ; erftw = edam; restituisse te dir Ii (=dixiBti); emundus,
rtndundus, in iure dicundo, legibus scribundis; befonber« ^äufig poliundm unb ftetfc (pe-
cuniae) repetundae.
SÄnm. «ufeer foldjen ftereotnp geworbenen gonneln finben fid) bei ben $id)tern nod) folgcnbe
or d)aiftif dje 2empu3formen : 1) Ter Infin. Praes. Pass. aller Konjugationen auf ier
flatt auf i, 95. laudarter, miscerter, dicier, mollirier. — 2) 3)a8 3 mp er f. auf ibam
ftatt iebam in ber 4. Äonjugatton, j. 35. nutriAam, seibam. — 3) $er Ind. Fut. Act.
unb / '(iss, in ber werten Konjugation auf ibo, ibor ftatt iar, 3. 93. audtAo, oppe-
ribor. — 4) 3n altertümlicqer ©pradje Ijabcn bie paffiüifd)en 3mperatfoformen bie Qn-
bung to ftatt tor, alfo hortan/o ftatt hortan/or. — 5) gÜT em unb am gab e& im trä-
fen« eine alte Äonjunftiocnbung im, meldje fid) in re/tro, mal im, nolim, s%m,possim aud)
m flaijtfcber Qth erhalten t)at. Duiw = dem, perduim = perdam, ereduim = credam.
— 6) 3n ber altern Spradje ging ba8 Fut. exacL nidjt auf ero, fonbern auf so, asso, esso
au3; alfo laudatio = laudavero, faxo — fecero, aeeepso = aeeepero, capto = cepero,
rapsit = rapuerit. — 7) 3ngleid)en enbijjte fid) ber Coni. Perf. nidjt auf rim, fonbern auf assim,
esrim, alfo impera&ftro — imperaverim, prohib^ssis — prohibueris. 9(ud) in ber beffern
$rofa ftcf)t faxim, faxis etc. bei feterlidjein SSunfdje, So. Di immortales faxint, ut —
(= fecerint). ©0 aud): ausim, atisis, ausit, ausint „kti k. mödjte wagen" (Coni. poten-
tialis: aus im == auserim = ausus aim). — 8) ©ünfopierte gönnen be« ^erf. unb
^ludqpf. oon Serben ber 3. Äonj., in benen is nad) s ober x au*gefto|en ifi, $. 93. accestis
= acceasistis, erepsemus = erepsissemus, percusti = percussisti, surrexe = surre-
xisse, consumpsc — consumpsisse, exixnxem — extinxissem, vixet = vixisset (bidjterifd) ;
bod) dixti einzeln aud) bei Cicero). flfmlid) aud) admosse = admovisse, admorunt = ad-
moverunt u. ä. — 9) 93on ben beiben Serben arcesso unb lacesso fommen ard)aiftifd)c
gönnen nad) ber 4. Konjugation (j. 93. arcesslre, lacessiri, lacessientes) lim unb wieber
felbft bei Jclaffifern (?toiu« u. 6aDuft) oor. 3n ä^nlidjcr Seife wirb lavo (namentlid) bei
3?id)tem) nad) ber 3. Konjugation fleftiert.
312. (licero fagt: Non reprehenderim scripaere, etsi scripserunt esse verius sentio; sed con-
snetudini aaribus indulgenti libenter obsequor. 35a er bie (Snbung erunt für ridjttgcr
bält, fo gebraud)t er üe aud) faft audfd)lie&iid) (cf. jebod) Pis. 96; 1. agr. 1, 12; de legg. 1,
6), unb ebenfo Gäfar, 9?epo3 unb Cuintilian. dagegen mürbe bie Snbung ere burd) bie
rtter (Saüuft, ^ioiuS u. a.) unb bie 2)id)ter adtfigltd), unb man fjulbigt ilfv ^eutjutage nur £U
\t%x. 3u bemerfen ift aber, bafe man oon ben fnnfopierten gönnen (j. 93. amarant, audierunt,
delerant) biefe gönn auf ere niemale bilben fann. (3)id)tcr gebraudjen baS e in ber @n>
bung erunt aud) futj, j. 93. Verg. Aen. 2, 774; Hör. epist. tt 4, 7 ; Ov. Met. 6, 585.)
313. Sic ero nimmt in ber 2. ^Serf. Sing. 5ßaff. aller Konjugationen faft ftets bie abgeftumpfte
ßnbung re, nidjt ris ; er fagt bemnad) gewö^nlid) laudwe, laudabare, laudarer«, landaber«
(et jebod) Mur. 7; de or. 1, 164; 2, 188; Rose. Am. 54 u. a.); er wäfjlt re fogar ba, wo
ein er$eblid)er SKifeflang entfielt, SB. vererere, mererere, terrere conere. 92ur im 3nb.
$räf. nimmt erx um eine 93ermed)dlung mit bem Inf. Praes. Act. ju oermeiben, faft au3*
na^mdlod bie (Snbung ris unb fagt bemnad) laudari«, nidjt laudare. (9(uöna^men feiten,
SB. delectere Balb. 42; juweilen oon S)eponentten, wo feine 3roclbcutigfeit möglid) ift, ^. 93.
recordare, arbiträre.) 91bcr bie übrigen ®d)riftfteller (au&er Cicero) nehmen mit 93orliebe
bie Gnbung ris.
2. Wtbxand) ber Sempora.
314. 3ett bejeic^net bie aßgemeine gorm be§ ^a^etnanber, unter roetdjer xoix an-
ft^aucit, erfahren, roa^rnc^men unb benfen; i^r ©efamtbegriff f)ei§t ©roiqfeit.
Sic ift an ftd) ein ununterbrochenes ©anje unb wirb burd) ben ftetigen Über*
gang oon brei relatioen SBeftanbteilen, ber bergan genrjeit, ©egenroart
unb 3ufunf*/ gebitbet. Unter ©egenroart oerfteljen roir benjenigen 3^*
abfajnttt, ben unfer gegenwärtiges Kenten umfaßt. Sie ift nach, bem 93erl)ält*
niffe beS ©ebanfenaufamment)ange§ oon ^öd)ft oerfdjiebener 2Iu3be!jnung ; fte
!ann auf einen Slugenblicf befc^ränft fein, j. 93. „<$3 bli^t*, aber auc^ einen
314. - 198 -
grofjen 3e^aum umf äffen, j. 93. „3$ befuge fdjon fünf 3o^re ba§ ©nm=
naftum". 5)er 3eitabfd»titt oor ber ©egenroart ift bie Vergangenheit, bei
3eitabfdf)nitt nacb, ber ©egenroart ift bie 3«fnnft. 2)iefe brei 3eitabfc^nitu
(Bettftufcn)
1. ©cgcnloavt (tempus praesens), §. 99. ©r lieft,
2. Vergangenheit (tempus praeteritum), j. ©. ©r la3,
3. 3ufunft (tempus futurum), j. 95. ©r wirb lefen,
fann man bie f ub je ftioen Tempora nennen, ba fte oon bem jebeSmaliaen
Kenten be§ rebenben ©ubjeftS abhängig ftnb unb burd) baSfelbe befrimmt
roerben.
Slufjerbem aber b,at jebe ganblung (foroie jeber Vorgang ober 3uftanb)/
gleidjoiel in welche ber brei fubjeftioen Qtxttn fte fällt, eine geroiffe 2lu§bef)-
nung ober 2)auer, unb in biefem 93erlaufe ber $anblung fönnen bret fünfte
(3ettftänbe) ober Momente unterfdneben werben, roeldje mir Momente
ber $anblung ober objeftioe 3eitpunfte nennen, nämlicb, ben ber ein
tretenden, ber bnuernöen (ober fid) entroief elnben) unb ber nolicnoeten
£anblung.
SBir unterf^eiben alfo brei objeftioe 3eitpunfte ober in ber £anb=
lung felbft liegenbe Momente:
1) eintretenbe £anblung, j. 93. ©r ift im ©egriff ju lefen, will eben
lef en ;
2) bauernbe £anblung (actio imperfecta), j. ©. ©r lieft, ift im fiefen
begriffen;
3) nollenbete #anblung (actio perfecta), j. 23. ©r f)at gelefen.
2)a nun in jebem ber brei fubieftioen 3eitabf djnttte eine $ant><
lung ober ein 3uftonb in jebem biefer brei objeftioen Momente ba^
geftetlt werben fann, fo mfifjte e$ genau genommen neun 3eiten geben. $a
aber ber Sateiner für bie eintretenbe unb bie bauernbe £anblung in ber
©egenroart unb in ber 3ufunft nur je ein fcenwuS auggebilbet ^at, fo befty
bie lateinifd)e Sprache nur fi eben genau beftimmte ober begrenzte >jei*
ten (tempora definita), beren 93ebeutung burd) folgenbe Tabelle oeranfdjauli*
wirb:
$anblung
Vergangenheit
(praeteritum).
ßkgenmart
(praesens).
3ufunft
(futurum).
etntreteno
C- -
Perfectum historicum
fugi ich floh = i$ «griff
bie flucht
Praesens
fugio ich fliehe = »*
ergreife bie flucht
Futurum I
fugiam id) merbe fliehen
= id) merbe bie ftludit
ergreifen
bauemb
Imperfectum
fugubam icf) floh = «<h
mar auf ber flucht
Praesens
fugio ich fl"hc = i$ bin
auf ber ft!ud)t
Futurum I
fugiam id) merbe fliehen
= id) merbe auf ber frludit
fein
üoDenbct
Plusquamperfeetum
fugeram id) war geflogen
— ich uiar bamald uirfu
mehr ba
Perfectum praesens
fugt ich bin geflohen =
ich bin jefct nicht mehr
ba
Futurum II
fugero id) merbe geflohen
fein = id) werbe bann
nicht mehr ba fein.
— 199 - 315-316.
S>autotttm$oxa fmb: «PrftfenS, präfentifche« <ßerfectum, gu*
turuin I unb II; — Sfc&cntemjjorn ober Ijtftortfdje Xtmpoxa fmb: i)ijtori*
id)e§ ^Serfectum, Jjmperfectum, s$lu3quamperf ectunt.
S)a§ Verbum tritt aber nidjt notwenbig in folgen beftimmten 3eitformen
auf. ©3 giebt aud) QextfottMti, welche ben reinen 2lu§brucf ber f ub jcf =
tioen 3*ittn enthalten, alfo bie #anblung ober ben Vorgang fcrjlec^t^in unb
oljne innere Begrenzung nad) ben Momenten u)re$ Verlaufs in bie ©egen*
roart, Vergangenheit ober 3 " ^ " " f t be8 rebenben ©ubjeftS fefcen. 2)tefe
3eitformen nennt man im ©riecbjfchen Slorifte, b. f). unbegrenzte &ittn
(tempora indeftnita). 2)a§ lateinifd)e unb beutfd)e Verbum ^at jebod) für biefe
3eitbegriffe feine eigentümlichen SluSbrücfe, fonbern bebient ftd) auch bafür ber
obigen bestimmten Tempora. $af)er bient:
1) ba$ £empu§ ber bauernben ©egenwart (<ßräfen§) jugleich für bie un*
begrenzte ©egenwart in allgemeinen SluSbrücfen, j. ». „@ott regiert bie SBeit";
„Xugenb ift beffer nl« ©elb"; „gweimal zwei ift bier"; „35er ©alfifd} fft ein Säugetier".
Cf. 315, 2.
2) 2)a§ $empu§ ber oollenbeten ©egenroart (^erfectum) bient im Satei*
nifc^en zugleid) für bie unbegrenzte Vergangenheit, als r)iftorifd)c^
ober erzählenbeS £empu§; im SJeutfdjen roivb ju biefem 3mecte ba§ 3m-
perfeft, im ©rieajifchen ber 5lorift, im granjöftfchen ba§ Passe defini ge*
nommen, ©. „ftanuibal bebrof)te 9tom mefjr als einmal" (Hannibal urbi Romae non
semel minitatrts est; l4wlßa$ 'Pupp, rfj nolei oix ana$ rpitilrjotv, Annibal mena^a
Rome plus d'une fois). Cf. 317, med.
3) $a§ $empu§ ber bauernben 3ufunft (futurum I) bient auch für bie
unbegrenzte 3ufltnft, h. ». „$u wirft nid)t3 lernen, wenn bu nidjt flei&ig bift";
„Wemanb wirb bem $obe entrinnen",
«trat. 2>ae* ^affiü Ijat biefelben lempora wie ba3 Äftiü, mit berfelben 33cbeutung, nur bafe
in ü)nen feine $anblung, fonbern ein fieiben ober ein $uftanb, roie roir e* j*** nennen
woüen, auägebrürft wirb.
315. $a§ $räfenö bezeichnet roie im $eutfd)en:
1) eine §anblung, welche in ber ©egenroart eintritt ober bauert;
2) folche £anblungen, bie ftch einer ©eroolmheit ober ©itte gemäfj p beftimm*
ten ober zu allen 3«ten roieberholen (aoriftifdjee; sJSrafen3);
3) SluSfprüehe, fiehren, ©igentümlid)feiten früherer ©chriftfteller,
welche an ftch Vergangenheit angehören, aber baburd), bajj fte in noch
oorhanbenen ©djriftwerfen zu Icfcn fmb, ©igentum ber ©egenwart
werben (litteratorifcheS «ßräfenS).
«nm. SBie im $eutfd)en bie ^räfenria „id)§Öre,id)fe§e,id)erfatjre" unb im ®ried)U
fdjen dxovto, Tiw&dvoftat, ytyvaiaitto, /tav9avio oft ftatt ber % 1 1 f e f t ü ft i hat, fo and) im
?atetnifd)en audio unb video, wenn e« ftd) um 2"f)atfad)en ber ©efdn'djte ober Srabition tjan*
belt. Cf. Cic. Tuac. 4, 5; 4, 50; Lael. 39; Off. 1, 19; de Or. 1, 255.
316. lai latetnifdje ^rflffnS entfpridjt ber beutfdjen 3ufammenfe&ung oon fein mit bem Part. Perf.
Pas«., wenn bamit nidjt eine oollenbete .ftanblung, fonbern ein in ber ©egenwart
bauernber 3uf*anb be^eidjnet wirb, befonbcrS bei cingi, claudi, contincri „umgeben, eins
gefd)Ioffen, enthalten fein"; teneri, cogi, impediri „gehalten, gezwungen, gcljtnbert fein",
j. S. Lacertae fragili orasta muniuntur „bie Cibedjfen f i n b mit einer Ieid)t zerbredjlidjen
4>aut bebetfr. Urbs maris cingitur „bie Stabt ift mit HJiauern umidjloffen". Oculi praesi-
diis teguntur „bie 9tugen finb mit Sd)u&web,ren bebedt". Nuntiatum est montem ab hosti-
bus teneri „befetjt fei". Concediter, permitti*«r „e« ift erlaubt, gemattet". — 1) Cogor
te reprehendere. 2) Haec fabnla Prometheus vinetus inscribitur (= „führt
316b— 317. - 200 —
ben Xitel" ; inscriptus est würbe Reifen, „Imt ben $ttel erhalten" ; cf. Cic. de or
2, 61 iL 217; div. 2, 1; Att 8, 5, 2). - 3) Hae urbes unius diei itinere diri-
muntur. 4) Omnibus hodie occasio datur animos litteris excolendi.
5) Coloni Aegyptii caliginem barbariae, qua tum Attica opprime&irur.
dispulisse feruntur. 6) Lacrimis tuis commoveor. Vehementi ira tenen
videmini. 7) Animalia partim coriis, partim spinis, partim squamis, par-
tim pluma teguntur (ob. obductmfur). 8) Omnes cives legibus tenentur.
9) Hac una virtute reliquae omnes continem *ur. 10) Sicilia maxi un-
dique claudiftcr (cingitur). 11) Trunci cortice et libro obductinftir, quo
tutiores sint a frigoribus et caloribus.
316b.a) $a$ Futurum I bejeidjnet eine auffinftige #anblung entroeber als eintre*
tenb ober al§ bauernb, h. Cras pater rediM. Cras apud te ero; audj aU in
unbegrenzter Seife bauernb ober fid) nueberb,olenb, j. Nemo mortem effug/>/.
Omnes homines morieniur.
tLnm. 1. Über ben (Mebraud) bc« Fat. I bei befehlen cf. 336, S(nm. 3.
SCnm. 2. 9?id)t feiten bleut ba« Fut. I ba$u, ©ebaiwtungcn in mtlbererunbbcjcbcibeitcrcr
^orm au«;mfpred)en, inbetn bie Gntjcrjcibung ber ^ufunft ober bem Cnncffcn bc« Veier* (tdpi
X'örer«) überlafjen wirb. So befenber« gern in allgemeinen (?ebanfen unb in £djlufien, j. S*.
egritudo perturbatio est animi, semper igitur ea sapiens racabil. An cetera mun-
dus habtbit omnia, hoc anum non habebit ? Habere nos aniraum omnes fatebuntur.
Cf. jebod) 325, I, «nm.
b) $a§ Futurum II bezeichnet eine £anblung als in ber 3ufunft oollenbet,
j. $3. Ut sementem feceris, ita metes.
Änm. 3. ?U« eigentümlicbfeit ift ju bemerfen, ba\\ ba« f>n tur II öfter* fiatt be« beutidKn
gutur I bei SJerrocifung auf etwa« fpäter ju Unterf udjenbe« ober $u $3efprcd)en =
be» ftebt, befonber« videro (ober riderimus, videri*) meift in Serbinbung mit mox, px'.
alias, alio ioeo, £. 58. Hisce de rebus paulo post ridero (riderimus). De disciplim
Pythagorae aliud tempus fmrit fortasse dicendi. (3ebodj fmbet fid) aud) mox videK
alio loco vi&ebimu» u. ü\, j. 8. Cic. Fin. 5, 60; Fam. 3, 9, 8.) 3n ber 2. unb 3. fa\.
wirb eS gefegt, wenn man etwa« einem anbern $u bebenfen überlä&t, j. 93. Sed de hoc tu
ipse rideris. Sitxie malum dolore necne, Stoici riderint. Harum sententiarum quae
vera sit, deus aliquia viderü. — Si potuero, si voluero, si licuerü, si libuerit, sipla-
cuerit wirb oft gejagt, wo man si potero, si volam, si licebit, si libebit, si placebit
erwartet, weil ba« „können, Sollen, ©rlaubtfein" al« ber §anblung boraufgebenb gr
fafit werben fann, 3. ©. Plato, ri modo interpretari potuero, his fere verbis utitor.
Ego st potuero, faciam vobis satis. Si quis voluerü animi sui complicatam notionem
evolvere, iam se ipse doceat eum virum bonum esse, qui prosit quibus possit, no-
ceat nemini.
Hnm. 4. Oft bient ba« Fut II in #auptfä>en bo$u, eine jufünftige §anbluug (weil fdjon al*
üollenbet aufgefaßt) al« fidjer unb idjnell eintretenb binjuftellcn, befonber* t»cnn
in einem jugebörigen bebingenben ober &eitlid)en 92ebenfa^e QltidifaUS bai Ftd. H
fteb^t, j. ©. Respiraro, si te videro. Cum causam iustam deus ipse dederit, vir sa-
piens Kletus ex hac vita excesserit. Aurelios si honorifice tractaris, tibi gratissimos
adulescentes adiunxeris. Is periculosissimum bellum confecerit, qui Antomum re-
presserit. Tolle hanc opinionem, luctum susiidertn. Immuta paulum: perierit tot«
res. Libenter tibi, ut de eo disseras, equidem eoncetatro. Tu invita mulieres, ego
aeeivero pueros. Oppugnabitis moenia unius urbis, sed in una urbe univeresm
Hispaniam ceperitis. De triumpho tibi assentior, quem quidem totum libenter abie-
cero.
317. 3)a§ ftefftetutt ift urfprüngtieb, ein 2empu§ ber ©egenroart, inbem eö cinf
in ber ©egenroart oollenbete $anblung (3uftanb) bejeic^net mit bem $e
griffe, ba§ ber au§ ber 93otIenbung ber ^anblnng fjeroorgefyenbe 3«PanD in
ber ©egenroart fortbauert: Perf. praesens (ober logicum), in atten @prad)en
ebenfo gebraust unb im 5)eutfd)en regelmäßig burc^ ba§ ^perfeft überfe^-'
Dixi ober haec habui, quae dicerem jagt ber SRebner am 6d)Iuf|e feine« Vortrage« (.id) ttn
jeßt fertig mit Sieben"). Vixi wicb f)abt gelebt", b. b. mit meinem fieben ift e« jefit 5»
201 —
318.
Cnbe. Nunc confugi ad te „Icq bin jefrt al* $lüd)tling bei bfr". Is mos usque ad hnnc
diem ptrmansit. Corpora nobis natura infirma dedit. Ubi est frater? ahiit („er ift
jefrt ntdw" mcfti biet"). Mihi persnasi ,,id) babe bic Überzeugung". Nanc quidem iam aMr/
pestilentia. Constiti — „id) fielje"; ronaedt = „id) fifce"; conjtieri = „id> pflege"; rognovi,
HuiiH = „1$ weifc"; rfeerm, «ta*ui = „id) bcabfid)tige" x.
?lrrm. 1. 9Kit befonberer Äraft ftc&t ba« Perf. jpraes. ftatt be« Fat. II, um einen jutönftigen
Grfolg als unfehlbar gewife ^in^uftellen, in Sä&en wie: Si eodem animo paulum adnixi
eritis, milites, rieimus. Cf. Cic. Verr. 3, 145; fam. 16, 12, 4; 12, 6, 2. Liv. 21, 43,
2; 21, 44, 9; (21, 8, 8).
häufiger jebod) ift ein anbercr ©ebrauef) be§ «ßerfeftS, burd) roeltfjen ba$*
felbe au$ su einem Sempuä ber Vergangenheit wirb. $a§felbe fann näm--
lid), oime eine ©ejielmng auf bie ©egenroart in ftd) $u fdjliegen, als erja^
IenbeS 2empu§ (Perf. historienm) Vorgänge früherer Reiten ofme 9^ürfftc^t
auf ib,re ©ntroicfelung ober Stauer fd)led)tt)m al§ einmal oorgefommen be*
5cttt)nen. $ie beutf d)e ©pradje oenoenbet für biefen 3n>ecf ber @raftf)lung ba3
Ontperfeft, mäb,renb anbere (Sprachen ein befonbereS $empu§ bafür beftyen,
bic griedjifdje ben Slorift, bie franjöfifd)e baS PassS dtßni: Fuit Argan-
thonius quidam Gadibas, qai octoginta annos regnarif, centum ot viginti vixit. Tan-
tum bellum Porapeius extrema hieme apparart/, ineuntc vere snseepit, media aestate
conferi/.
Slnm. 2. 6« ift bor bem 3rrtume $u warnen , al« ob ein mit bem Perf. histor. er^tteS Gr^
eigni« oon furjer Tauci fein unb ba« Ömperfeft ftet« eintreten mfiffe, wo eine längere
3>auer Dorau«jufefcen ift. 2)a« Perf. histor. nimmt auf bie längere ober ffirjere
Dauer burdjau« teine 9tito!fid)t; unb felbft ba, wo ein aboerbialer oitiajj auf eine
gewiffe 5)auer gerabeju bjnweift, mu| ba«felbe fteljeu, wenn nitfjt bie bauembe ßntwidelung
betont, fonbern ber gan$e ßcitraum mit einem SBltrfe überfd)aut unb nur ber %bfd)luft,
nidjt ber 33 er lauf be« Öreignifie« r»or Äugen geftetlt wirb (3. SP. Malta saecula viguit
Pythagoreorum nomen, Cic. Tusc. 1, 38).
»nm. 3. 93i«weüen ftnbet Tief) ba« Perf. histor., wo man ba« Plasqpf. erwartet, j. 33. Bello
perfecto Caesar haec facta ab iis cognovit, qui sermoni interfuerwn* (Caes. 3, 18,
5; 3. 66, 2. Sali. Cat. 17, 2. Liv. 1, 1, 1; 2, 30, 15; 23, 19, 17 u. ö.) 3n biefem fraHe
wirb bie uor einer anbern $anblung ber SBergangen^eit oollenbctc #anblung einfad) Mm
6tanböunft ber ©egenwart au« al« »ergangen bejeidutet.
318, Landatus sinn ,,id) bin gelobt toorben"; landatas fui „tri) bin gelobt ge*
toefett". Amatnm esse „geliebt (morben) fein", amatnm fuisse »geliebt ge=
lUffftl fCltt". (SBeadjte bie SBemerfung SRaböig«: Discrimen formarum amatus sunt et
amattt» fax a yeteribus et bonis scriptoribus constantissime servatur. Cf. freilicb, 91nm. 2.)
3)abei ift jebod) ju bemerfen, ba§ mancfje Participia Perf. Pass. bie 93ebeu*
tung oon lUbjef tioeu angenommen b^aben; fo fann res cognita est entmeber
„bie @ad)e ift erfannt morben" ober „bie ©ac^e ift befanut" bebeuten;
res cognita fuit „bie ©adje mar befannt". Cf. Omnia fere, quae sunt cotv iuna
nunc artibus, dispersa et dissipata quondam ftterunt. Uli in patria funditus delenda
ocritpati et sunt et fuerunt. Grammatica quondam ac mnsica iunetae fuerunt. In
triompho Quinctii dictatoris epulae instrurtae dicuntur fuisse ante omnium domos
„foOen äugerid)tet, fertig öor ben Käufern geftanben ^aben". Ad gloriam a pueritia inflam-
mati fuimus. Oppidum redditum est Sutrinis inviolatnm, quia non vi eapium, sed
traditum per condiciones fuerat. Castra, quae in monte alto posita fuerant, iam in
planum deferuntur. Multitudo, quae per agros sparsa fuerat, reeepit se in castra.
^uod tibi fuerit per8uasumy huic erit persuasum, quod tibi fuerit probatuni, huic erit
probatum. — 1) Marcellus triumphans (richtiger ovans) in urbem intulit
multa nobilia signa, quibus Syracusae ornatae fuerant, 2) Ianus bis post
Numae regnum clausus fuit. 3) Prometheus, quod ignem cum homini-
bus communieaverat, Iovis iussu per longum tempus saxo Caucasi mo li-
tis affizus fuisse dicitur, dum ab Hercule liberatus est 4) Eumolpidae,
319—320.
— 202 —
qui Alcibiadem devoverant, rursus eum resacrare sunt coaoti pilaequ»
illae, in quibus devotio fuerat scripta, in mare praecipitatae. Cf. aud»
Arma, qnac in parietibus fixa fuerani („angeheftet gewefen waren"), hami inventa sunt
larta alea esto. 5) Solimanus L, Turcarum imperator, anno p. Chr. mille
simo quingentesimo sexagesimo sexto omni paene Hungaria armis sub-
actA iugentes copias ad Sigethum, mnnitum oppidum, addnxit, quo at
oppido (cf. 547, 1, b) paucis annis ante magna clade repulsus fuerat
flnm. 1. SBie $ur »e$eidmung eine« bauernben 3uftanbeS bie Serba ttnert. habere
jtossidere oerwanbt werben, ba rüber cf. 319.
Vi um. 2. $et Cicero wirb feiten, bei (läfar nirgenbä, f)äuftgcr bei SaUuft unb befonber* bäufjg
bei viüiuö amatus fui ftatt amatus sunt, amatus fueram ftatt amatus er am u. j. a.
gebraucht. 3n biefem ftafle wirb bie fdjon burd) ba« $art ^Jerf. aI3 öoHenbct bqetitnetc
•V>anblung burd) fui u. f. tu. noeb einmal, b. h. beftimmter be^eiebnet. Cf. Cic. Att, 5, 1, 3;
12, 81, Lj fam. 16, 4. 16; Sali. lag. 62, 3; 109, 3: Liv. 1, 7, 8; 10, 38, 6; 9, 11. 13.
319. 1) Ea cura animos patrnm nunc com maxime intentos habet. Quadra-
ginta fere annos Dionysias maior civitatem Syracusanorum Servitute
oppressam habuit (ob. tenuit). 2) Ad fidem tuam confugio, quam cognitam
et perspectam habeo. Saperstitio animos mnltornm hominnm soUicüatos
habet — superstitione animi mnltornm ho minum soHicitati tenetituT. 3} Ulis
temporibu8 nniversa Europa barbariae caligine sordibusque involuta iace-
bat. Apnd Lacedaemonios, quippe quorum animi bellicae maxime glo-
riae studio incensi arderent, bonae artes neglectae iacebant. 4) Nihil iu-
vant avarum opes, quas coUectas possidet. 5) Hoo praeeeptum tandem
habeo perspectum. Cf. Cultram sab veste alxlitHm habere) venenam praeparatum,
aciem instrurtam, domnm clausa m, naves parat as, senatum in curia inrlusum, csrtos
horaines delectos, commeatnm pmspectum habere. Hoc si feceris, me maximo beneficio
devinetum habetn's. Verres dcorum toraplis et religionibus bellum Semper habuit Mh
dictum. Dumnorix vectigalia Aeduorum parvo pretio redempta habebat „tutfe in ^kdit*.
Epistula tua me conturbatum tenuit. Höstes civitatem raptam et oppressam tenel>an!.
$Hiufig rem oynitam, perspectam, perreptam, rompertam, exploratam habere. 6) Statu-
tum (ob. constitutum) habeo Omnibus viribus in discendam linguam La-
tinam ineumbere. 7) Persuasum Jiabeo exercitum nostrum ex hoc proe-
Ho super toreni esse discessurum. 8) Multi campi frequentibns elnvioni-
bus expositi patent 9j Veritas saepe in profundo abdita tatet 10) In
mentibus hominum opinio infixa haeret animos post mortem esse per-
mansuros. 11) Deus omnes homines pari amore complexus tenet. 12) 0
illos stultos, qui alios ea velint docere, quae ne ipsi quidem cogniti
habeantl
Wnm. $ierf)et gehört aud) boS bef. ber Umgang*fprad)e angebörige ntissnm facere „entlafien,
aufgeben, fabren laffenM in 9rcben£avten toie : missas facere legiones, missum facere amo*
rem, missam facere iram, missos facere honores. — Cf. aud) dare c. Partie. Perf.
Pass. in «u«briirfen wie: hostes victos dare (Sali. lug. 59, 3); legiones Latinorum
stratas dabo (Liv. 8, 6, 6; 4, 19. 3).
320. Da§ 3mpcrfcctum bejeidjnet eine in ber Vergangenheit bauernbe ober
fid) entroicfelnbe (unoollenbcte) £anbfung. (£8 ftefjt:
l)am ^äufigftcn belogen auf ein anbereS gaftum ber Vergangenheit um bic
@leid)3eitigfeit ober Dauer ju bezeichnen: Cenabam forte, cum amico«
renif (b. I). wei" tf ffen banertc nod), alvJ bie Slnfunft beä greunbeö eintrat). Tarquima*
muro lapideo circumdare urbem parabat, cum bellum Sabinum interrent'A Cimon
celeriter ad prineipatum perreni/; habebat enim satis eloquentiae. Darens fugieht:
pauci regem *eqvebantur. @0 tocc^fclt nun in ber ©rääfjlung ba§ 3nu>erffft
— 203 — 321.
mit bem fyftortfdjcn ^crfeft ab, inbem biefeä bie neu ein trete nbcn
gehenkelten Be^etc^net (ternpus narrativum), jene§ bie begleitenben
9tebenumftanbe angiebt, 33ef djreibungen einfügt, 3"ftänbe fäilbert
( tempus descriptivum). $a§ «ße r f e c t u m fleht alSbann pctö auf bie Jrage „ xo a 0
gefchah barauf?", ba$ Qtnperfectum auf bie £rage »«
bamalS?* . Cf. Caesar Alesiam circnmvallare insti/uii; erat autem oppidum in colle
summo, cuius radices duabus ex partibus flumina subluebant; ante'id oppidam pla-
nities circiter milia passuum tria in longitndinem pattbat. — Cares, qui tum
Lemnum incole/xzni, resistere ausi non sunt atque ex insnla demigrarun/. — Datis.
etsi non aequum locam ridebal suis, tarnen fretus copiarum numero suarum con-
fligere cupiebat eoque magis, quod — utile arbitra&a/ur ; itaque in aciem prodttxt/
milites proeliumque commmV. — Caesar armis rem gerere constitwtV; videbat enim
inimicorum in dies maiorem fieri exercitum reputaba/que appropinquare hiemem.
S)a§ ^erfeft führt bie Srjahlung weiter, ba$ Qmperfeft ^ält
fie eine Zeitlang an: Perfedo procedit, imperfecto itisistit oratio.
3)a§ >ßerfeft hat feinen eigentlichen ©itj in ben £auptf äijen, baS Smperfeft
hingegen in ben Sftebenf äfcen.
?lnm. Übrigen« fbnncn aud) 9?ebenumftnnbe, nähere SBeftiinmungen, Grflarangen burd) ba$
fjtflorifdje ^erfeft auSgebriidt werben; aiSbann »erben biefelben oljnc JBeaietjung auf
bie 3*1* $auütfafce8 fdjlecbttoeg alt Jljatf ndicn ber Vergangenheit befleidjnet,
SB. Omni Macedonum gaza, quae fuit maxima, potitus est Panllus. Plebeii via
Nomentana, cui tum Ficulensi nomen fuit, profecti castra in monte sacro locavere.
Milites celeriter, quod habuerunt, consumpserunt (Caes. b. g. 7, 17, 2. Cic. off. 2,
76. Liv. 3, 52, 3).
2) felbßänbig (b. h» ot)ne 93ejiet)ung auf eine anbere $anblung) pr 93c=
jeic^nung einer in ber Vergangenheit öfters roieberholten £anblung,
bauernber 3uftänbe, beftel)enber Sitten, ©eroohnheiten, @in*
ri(t)tungen: Romae bini consnies quotannis creabantur. Post eibum meridiannm
, Äugnstus paulisper conquieBcefoit, Anseres Romae publice alebantur in Capitolio.
Atticus mendacium neque dicebat neqne pati pottrat. Romani melius comminus
pugna&anf quam eminus. — «Selten ftc&t ba8 3m p f. ftatt be* ^>erf., »penn ber JRcbenbc
ftd) in bie 3cit beffen, wo 8 er felbft erlebt (unb behauptet) fjat, aurürfoerfe&t fe. 9?. Caes.
b. c. 3, 53, 1; 1, 62 3).
321. $a$ 3mperfectum bezeichnet juroeilen, jebod) feiten, eine fcf)on angefangene
unb nerfudjte, aber nirf)t ausgeführte unb ohne Erfolg gebliebene £anb=
lung ber Vergangenheit : Imperf. de conatn, ä. Consul animos militum leniebat
„fudjte fle $u besänftigen", e$ gelang aber nidjt. Antiochus filiam ei in matrimonium dahat
„mollte geben". Num dubitas id imperante me facere, quod iam tua sponte faciebas?
(Cic. Cat 1, 13; 2, 14; 3, 3; 3, 16) Galli ex silvis rari propugnabant nostrosque
intra munitiones ingredi prohibe/>a»f. Veniebatis in Africam, sed prohibiti estis in pro-
rincia vestra ponere pedem. Eo cum venissent cohortes, pontem Hominis int or rumpeAan/.
ftmn. 1. De conat» fteljt nid)t nur ber Ind. Imperf. Ad., fonbern aud) Passivi (j. SB. Cic
Lael. 96; Phil. 1, 12; Liv. 21, 31, 6; 23, 20, 2; 7, 17, 12); femer aud) ber Com.
Imperf. (fr SB. Liv. 23, 32, 7; 23, 19, 7); ber Ind. Praes. (fr SB. Liv. 22, 60, 13);
ber Inf. hüttor. (j. 33. Cio. Pia. 69); baS Partie. Praes. (fr SB. Cic. Cat. m. 11; Liv.
10, 19, 1; 4, 19, 6. Hamilcar, in Hispaniam imperator profu-tsrerw Carthagine, lovi
host ias immolavit Digrediente* iam consnies legati tribunique circumsistunt. Brun-
disii profieween* ad te scripseram). — 91ud| ber n f i rt. ^räf. (fr SB. Liv. 4, öl, 6;
5, 20, 1), ba* ©erunbium (fr 8. Liv. 3, 15, 7; 24, 32, 5), fogar $erf. (Cic. Cat. 2,
i) unb bat $Iu8qpf. (Cic. Mil. 90) de conatu finben ftd) öereinaelt.
ftnm. 2. Qa& 3»Ulcn. de conatu tuirb nidjt blo'w burd) „luollen, fud)en, berfudjen",
fonbern aud) burd) ^beginnen, fid) anfd)idcn, ^Kiene madjen" unb im ^affi»
burdj „follen" überfefit: Constitit utrumque agmen et proelio sese exvediebant („fmgen
an, fid) famnfbereit ,\u mad)en"). Utraque acies unius viri casum sensit redebatqxxe inde
Romanua („begann ju rocidjen"). Huius deditionis ipse, qui dedeltafur („ausgeliefert
322—324. — 204 —
»erben foflte"), suasor et auctor ftxit. Cato pro lege, quae %htogabaittr („abgefdwf
werben iofltc"), ita disseruit.
322. 2)aS Praesens historicum fteb,t in lebhafter (Jrjäfylung ftatt be£ Perfecta*
historicum (oorjugSroeifc in #auptfätjen), um £anb hingen bcr 33ergangenb,ei
gleid)fam als gegenwärtig öorjufüfyren unb ben ratrfjen ©ang berfelbett Terror
treten \\\ laffcn, j, 9S. Tota Italla delectus habentur, arma imperanfar, pecuniae
municipiis exiguntur, e fanis toUuntur, omnia divina humanaque iura permisc«nfi*r. -
Repente post tergum equitatus cerni/wr; cohortei aliae appropinquan/ ; hostes terg;
vertun/; fagientibas equites occurrun/; fit magna caedes. Cft iucd)felt ba* Praes histor
mit bem Perf. histor. ab, j. $3. Caes. b. g. 1, 46, 2: Caesar loquendi finem facti sequ<
ad suos receyi/; 2. 13, 1; b. c. 1, 65; 1, 70; Sali. Cat 20, 1 u. ö. — $)er Infini
tivus historicus ftef)t (meift ftatt be$ 3mperfectum$) in affeftooltei
6cf)ilberung, um fdjnett roedjfelnbe, ftd) brängenbe unb bur^treujenbe £anb=
hingen unb ßuftänbe ber Vergangenheit als gegenwärtig Borjufüfjren, 5. 93. Qua«
cum Athenas nuntiata essent, omnes relictis domibus per urbem discurrere pavidi.
alius aliam sciscitari, auctorem nuntii requirere. — Höstes ex omnibus partibus aignc
dato decurrere, lapides gaesaque in vallam conicere; nostri primo integris viribna
fortiter ropugnare neqne ullum frustra telam ex loco snperiore mittlre; ut quaeque
pars castrorum nadata defensoribns premi videbatur, eo occorrere et auxilium ferre;
sed hoc superari, qaod dintnrnitate pngnae hostes defessi proelio excedebant, alii
integris viribus succedebant. Selten ftc$t ein folcber 3nfin. allein, in ber Kegel folgen
mehrere aufcinanbcr unb jmnr nur in $aupt[äfcen (ober nad) cum inveraum: Sali. lag.
98, 2; Liv. 2, 27, Ij 3, 37, 5). 2>te 3nfinitfoe fönncn ebenfowoljl aftiöe al« paff ine fein.
323. £)a$ Plusquainperfectum bejeidmet im fiateinifäen roie im 5)eutfd)en eine in
ber Vergangenheit uollenbete ©anblung; eS ftetyt in 9tebenfä$en wie
in ^jaitptfätjen, Mithridates omnium militum nomina perceperat „blatte ftd) ein=
geprägt = fannte". Pausanias eodem loco sepultus est, ubi vitam posuerat. Cares, etei
praeter opinionem res cen'derat, tarnen resistere ausi non sunt — SJon Denjenigen Serben,
loeldje im ^erfeft «JJrflfenSbebeutung fjaben, f>at ba«^iu8qpf. bie ©ebeutung be« 3mperfeft$:
norerant, cognoreram wid) fannte", consueveram „ich pflegte", constiieram „icb ftanb" k.
9lnm. 1. $a« $lu«qpf. wirb bei ben $lftorifcrn nitfit feiten blofe $um 9lu8brud bcr
Scbnelligfctt für baö erjäblenbe Jcmpuö gefefct, inbem — mit einem Sprunge in bei
(Sr^äljlung — eine §anblung al« fdjon uollenbet angegeben wirb, bereu Eintritt junädit't
nuSgebrücft werben mujjte, Postqaam regii in loca tuta se reeeperunt, rertcrat
Sericulum in Romanos „ba blatte fid) bie Wcfabr auf bie Seite ber {Römer gewanbt".
obiles pueri intra vestibulum regiae se teuere non potuerunt et farentibus similes
totam urbem luctu ac maerore complcrerant.
?lnm. 2. Cft ftefy ein $luöqpf. febeinbar obne alle SBejiefjung auf ein anbereS partum, wo
man ba8 %'erfeft erwartet unb wo auch baö ^krfeft gefegt fein würbe, wenn ntdjt entrwbn
eine SJertaufcbung unb S3erfd)mel^ung jweier Äuöfagen eingetreten wäre ober ber (Srjäblcr
feinen Stanbpunft au ber Griät)lung oerfeboben b,ätte ober burd) eine 9lrt üon Slttrartion $m
^eitbcgjriffe foorbintert worben wären, wo bei ftrengerer ^orm bcr eine bem anbern fuborbiniert
[ein würbe. Cf. Commins venit, qaem supra demonstrauera/n a Caesare praemissum
(= qui a Caesare praemwstis erat, ut supra demonstrari), Caes. b. g. 4, 27, 2; 28.
1. Oft dixeravn (ftatt dixi) = „icb batte Don biefer Sacbe gefproeben, tfy idj auf bie
anbere fam" (Caes. b. g. 2, 1, 1. Cic or. 101 u. 140). Lucceium convenire non po-
tueram, quod abfuerat (Cic. Q. fr. 2, 6, 2). Cf. aueb: Sali. Cat. 18, 6; 53, 6; 50. 4:
lug. 72, 1. Cic. Mil. 43; Brut. 31.
324. Scribam ,,id) roerbe in fpäterer $tit (in einem beliebigen 3eitpunfte
ber 3«funft) fc^reiben" ; scripturtis sum „idj bin im begriff &u fä^reiben, Ijabc
bie 2lbftcf)t (gebente) ju fd^reiben"; volo scribere „irf) bin entfdjtoffen, habe
ben feften SBiüen, ^abc Suft JU färeiben". Cf. Uli nondum venerunt, sed «nnin
sun/. Quando rescribe* ? Tecum colloqui volo. Libertatem servare, non tollere columus.
Attentos faciemus auditores, si demonstrabimus ea, quae diduri aimus, magna, non,
incredibilia esse. Quid iam acturi estis? Iniuriam qui facturus e*t, iam facii Owtor
205 —
eorum, apnd quos aliquid ayct aut erit actum», mentes sensusque degustet oportet
i «oerfjanbeln wirb obcv ju üerljanbeln willens fein wirb").
Jlnm. 1. Unter Coniagatio periphrastica („umfdjreibenber Konjugation" ) oeiftel)t man im
weiteren Sinne bic Berbmbung irgenb eineä ^artidps mit bem $>ülf8öerb esse; banad)
tft laudaUis sunt, laudatus eram, laudatum esse peripbjaftifd) gebilbet. $n ber JRegel
boktiänft man aber jenen tarnen auf bie Berbinbung be« Part. Put. Act. unb be* <ie
runbio* mit ben einzelnen Reiten von esse. Tic Bcbeutung biefer 3ufammenfc^itngen ent
fpric^t gan$ genau ber Bebeutung bed jebcSmaligen ^artieip« mit ber beigelegten Srorm »on
esse, alfo: scripturus sum ,,idj bin fdjreiben wottenb, bin roiflenö $u treiben, bin gerabe
hn Begriff ju fdjreiben", wofür wir zuweilen aud) fagen: ,.icf) habe uor $u [abreiben, id)
will fdireiben". Gbenfo: scriptum* eram „id) war im begriff $u Ärciben, wollte
fdjreiben"; scriptum* ero „t(b werbe im Begriff fein ju fajreiben, werbe fchreiben wollcr.";
scriptum* fui „id) babe fdjreiben wollen"; scripturus fueram; scriplurus fuero (unflafftfd)
unb febr feiten), ßbenfo im ftonjunftin: scriptum* sim (essem, fuerim, fuissem), — 3)ie
Coniugatio periphrastica Passivi bejeidjnct nidjt bie beoorftefjenbe, fonbern bienotwenbige
^anblung (cf. 448), j. B. Epistula scribenda est „ber ©rief mu& getrieben werben";
patria defendenda erat (fuit, fuerat, erit, fuerit). $i beüotftcbcnbe $anblung be*
$Jaffit>3 wirb burd) Umfdjreibung mit futumm esse, ut auSgebrütft, 93. Futurum est,
ut epistula scribatur „man ift im Begriff, ben Brief $u fdjreiben"; futurum erat, ut
epistula scriberetur „man war im Begriff, ben Brief $u fdjrciben" u. f. w. 3)iefe Umfdjreibung
wirb jebod) faft nur angewenbet: a) um ben Inf. Fut. Passiri auSjubrürfen, B. Spero
futurum esse (= fore), ut hostea vincantur = spero hostes victum iri; b) um bie
Coniug. periphrastica Activi $u erfe&en, j. B. Spero futumm esse (= fore), ut pater
Teniat = spero patrem venturum esse. Cf. 432 u. 385.
?lnm. 2. 35a bie peript)raftifd)e Äonjugation im STftir» eine $anbluna bewiebnet, bie entweber
Don bem eigenen entf£b,lu& beö „©üb jeft8 auftgebt ober oon frember Beftimmung abhängig
tft, fo läKt fic oerfdjiebenartigc Überfefeungen $u: „wollen, willen« fein, im Begriff
fein, Dorbaben, gebenfen, bie$lbfid)t baben, bamit umgeben, SRiene madjen";
oft mufj fic oud) überfefct werben burd) „ cntfdjloffcn ob. bereit fein, (burd) Auftrag
ob. ba3 ©efd)id) beftimmt fein, f ollen" (cf. 439, «nm. 4), j. B. Bellum scriptumssum
(„id) beabftd)tige jn febjeiben"), quod populus Romanus cum Iugurtha gessit. Rex,
quia nun interfutums navali certaroini erat („ntCbt beabfidjtigte"), Magnesiam con-
cessit. Quid reeipis mandatum, si aut neglectums aut ad tuum commodum con-
versurus es? Roman i captivos ultimis cruciatibus affecturi fuemnt. Vos cum hostibus
artna consociaturi fueratis. Senatus eo die fuerat futums „blatte ftattfinben follen".
Nihil est factum, quod non futumm fuerit mwa$ nid)t bat gefd)ef)cn follen". Sapiens
non vivet, si sit sine homine victurus „wenn er in bie Sage fommen foQte, ofjne
iRenfcben &u leben". So ftefjt bie peripbraftifdje Konjugation immer, wenn bie Bebingung
einer fcanblung, bie gefdje^en foll, angegeben wirb: Me ipsum ames oportet, non mea,
si veri amici fu4ur% sumus „wenn wir wafcre Jreunbe fein follen". Quid timeam, si aut
non miser post mortem aut beatus etiam futurus sum? Manus sanguine paterno
respersas iudices videant oportet, si tarn immane facinus credituri sunt „glauben
follen". Non me inimicitiae commovent, si quae mihi cum isto futurae sunt. Di nati
numquam sunt, si quidem aeterni sunt futuri,
.$er fiateiner ift in SBeaeidjrtung ber 3citüer^dltniffe genauer aU
ber 3)eutfc^e:
L 1. 3m 3)cutfc^en fe^en mir uon jutünftigen ^anblungen oft ba§ $räfen3
(namentlich in SBerbinbung mit einem ^buerbium ober aboerbialen %x%>
bruefe ber 3^it), j. B. „©ann reifeft bu nad) $>aufe? «Wein Bruber fommt morgen".
3)er Sateiner fefct ^ier regelmäßig ba§ $utur. («bweid)ungen feiten, entweber
nad) bem Borgange ber Bolf3jprad)e ober um ba§ .ßufönfttge ald iidicv unb fofort ein-
tretenb ju bejetdjncn, j. B. Caes. b. c. 3, 94, 6: Tuemini castra; ego portas circum-
eo et castrorum praesidia confirmo; 2, 31, 3. Cic. Mil. 99; Att. 2, 9, 1 ; 13, 40
2; de or. 3, 17: 'imusne sessum? Lir. 21, 13, 6 u. 7). — Cras rus profici-
scemur, octo autem diebus interiectis revertemur atque tum certe
te conveniemttÄ. Verisimile est nos proxima hieme Romae futuros
esse. Spero mox haec &saecuturum me esse (cf. 421, 4).
%nm. Ter Teutfdie fpriebt t)äufig oermutungS weife oon ber 3 "fünft (meiftenö mit bei^
gefügtem „wo^l, Pielleid^t"), o^ne ernftlid) an bie 8"f"nft benfen, j. B. „%lle«
biefe« wirft bu wo$! ffib,on wtffen"; f,3unäd>ft wirb ed angemefien fein, ben Begriff ber
- 206 —
ftreibcit nar^ufteflai"; „Du wirft wobl gebort t>aben, baf; bei Jriebc abgcfdjloffen ift"
„3&r werbet eud) wof)l getounbert b>ben, baft id) nid)t ju eud) getommen bin". lief«'
ÜJcbraudi fennt bie Hafftfc^e Vatinität uic&t (? Cic. Quinct. 39 ff.; Cornit 1, 12), bie
ielbe fefct in biefem Solle ben 3nbic. $räf. unb «jJerf. ftatt be* beutfd>en Sfuhit
unb II (j. ©. Tu non ignoras „bu wirft roobl wif{en", audistis fortaaae „ihr werbe
loobl gebört b>ben"), ober er lodbtt eine Umftbretbung mit rideor, puto, arbitrw
rrtdo u. S. (cf. 488), 3. ©. Primam mihi videtur de genere belli esse dicendai*
„juerft werbe id) oon ber Slrt be* Ärtegeä ju reben baben". Amicus ridetur redisw
„wirb wobl jurüctgefebrt fein". Qaod te audisse certo scio „mal bu fieber geb3ri
fjoben wirft".
II. SDtit bet größten ©enauigfeit berücffid)tigt ber ßateiner, ob bie $anbütng
be« WebenfafceS im SBerhältni« ber be3 regierenben <5afce3 gleia>
jeitig ober oorjeitig ift. 2)emnad) ftefjt:
a) bei ©leidjjeitigfeit unb glcidj langer 2)auer (Äongrufnj) ber
$anblung im tnbiiatioifd&en 9tebenfafce baSfelbe £einmi§ wie im
regierenben ©atje: Dam ego lego, tu scrib#'.s; dam egolegeoam, ta scribekfc;
dam ego leg/, tu scrip.n«// u. f. w.
9tnm. 2>a8felbe ift ber &all bei foinrlbenten ftebrnfäfecu, weld)e badfei be Subjtf:
wie ber regierenbe Safe Ijaben unb beren #anblung jeitlid) unb fadjlid) mit ber be*
regierenben @a$eä jufammen fällt, 9. Bene facis, qaod tu res, bene feeisn,
qaod taeuiati; bene feceras, qaod tacueras. Improbus fuisti, cum pecuniam
aeeepisti. Pergratum mihi fades, si de amicitia disputabü, quid sentias.
Cf. 362, I, 3.
b) bei Söoraeitigfeit (SlnteccDrtia) ber |>anblung fomo^t in inbtfati^
oifdjen als aud) in f onjunf tioif d)en 9Ubenf äfcen ein Tempus
ber oollenbeten £anblung aud) ba, wo ber Steutfdje bie SBorseitigfeit
nidjt auSbrficft. 93ead)te folgenbe gdtte:
2. $er fioteiner gebraucht in inbifatioifdjen 9tebenfäfcen, welche ju emem
§auptfafce im futurum (ob. Omneratio) gehören, regelmäßig ba$ ftutu:
rum, menn eine ebenfalls in bie 3ufunft fallenbe,ber §auptqanblung gleich-
seitige ober oorqergeb.enbe $anblung bejeidmet »erben foü\ $>ie gleidj je i t ig e
$anblung wirb burd) ba3 %nt I, bie oorjeitige burdj ba8 Bat D «*
gebrüeft. Cf. jebod) 382, 2 unb befonber* 367, «nm. 3. - Naturam si sequtW
ducem, nunquam aberrabimus. Si in omnibns rebus innocentes fuerimus,
quid nobis inimicitiae nocebunt? Non faciaro finem rogandi, dumpre-
eibus meis obsemitiis eris. Quem alterius non misereJ, is, cum ipse ca-
lamitate vexabitur, misericordiam mnltorum frustra imploraiif. Simulat-
que cognovero, quid senatus hac in re decreverit, diligenter tibi scri-
bam. Exstant epistulae Ciceronis ad Tironem datae, quas qui legerit,
nihil dici potuisse concedet, quo cura diligentior salutis ac valetudinis
amici signincaretur. Ut sementem feceris, ita metes.
?lnnt. fBenn bie $anblung bed 92cbenfa^ed n i d) t in bie ;>utnn't fällt, fteben anbete Jo«
pora, 5. 3). Nunc si miseri 8umun% non Semper erimus. Nisi me oiunia falli»^. ro
publica peribit. Librum, si in bibliotheca habe«, mihi mittes. Conficiemas, qao<i
st u de /'/ us. Nos faciemus, quae praeeipw (ob. quae modo praece/>i#/i ob. heri prse<^:
peraa). Esse in honore debebit Cicero, qui urbem servar//.
3. Qn inbifatioifd^en 9]ebenfa^en muß aud) bann ein futurum fteljen, wenn
im^auptfa^e futuvifdje u 5 b v ü cf e (b. I). bem futurum in it)rem Sin:*-'
gleid^juad^tenbe) oorf ommen, roie : opus est, oportet^ convenit, licet, p^c^
volo, possum etc., aud) bei $onfefutio», 3ina^s wnb ©erunbioffi|en'
— Ludo et ioco uti licet tum, cum gravibus seriisque rebus satis-
feceris. Necesse est, si quis in conspectum regis venerit, enm veneran.
— 207 —
325
Ubi semel quis peier averü\ ei credi postea, etiamsi per plures deos iu-
ret, non oportet. Ubi satis conanlueris, matnre facto opuß est. Improbis
poena statu en da est, neo vero minus iis, qui secuti erunt alterum, quam
iis, qui ipsi fuerint impietatis duces.
4. ©ei (Ereigniffen, bic fid) nneberfyolen („fooft, jebeSmat wenn"),
wirb bie £anblung be$ 9kbenfa£e§, roeldje bcr be$ £auptfafceS norauggebj,
regelmäßig bura) ben 3n&. $rrf. auSgebrücft, wenn im $)eutfd)en ba§ >ßrä*
fcn§, unb burd) ben 3nD. $Ui$q|>f., wenn im 3>eutfd)en ba3 3mperfec*
tum fielet: Antecedens iterativum. 3>ie§ fommt jur Hnroenbung in 9teben*
fd^en, rodele Sebingung, Stit unb Ort angeben, nad) quotiens, si,
cum (Cf. 362, «mn. 1), ubi, simulatque, ut unb nad) Gelatinen. — Cum
epistulam tuam legere coepi (nid)t inoipio!), a lacrimis vix tempero.
Ubi mane ex somno experredus sum, breves preces facio. Quaeounque
Themistocles widierat et viderat, in memoria eins haerebant. Veteres,
cum de se ipsi praedicateranf, aut in sinum ter spuebant aut „absit
invidia verbo" dioebant. Cum ambo consules mortui erant vel munere
ante tempus se abdieaveran*, interrex oreabatur. Solo, qui adulesoens
nullam discendi ocoasionem praetermiserat, etiam senex, ubi oocasio
data erat, discebat. Cf. aud): Alcibiades, simulac se remiaem/, laxuriosus re-
periebatar. Britanni, ubi ex litore aliquos singulares ex navi egredientes conspe-
xerant, incitatiB eqnis impeditos aggrediebantur. Romani, ubi pericala virtute pro-
pulerant, soeüs atque amicis auxilia portabant. Messanam ut quisque nostruiu
venera/, haec visere solebat Si a persequendo hostes deterrere neqniverant, dis-
iectos a tergo circumveniebant Qaoties quaeque cohors proenrreraf, ab ea parte
magnus hostium numerus cadebat. Si ad luxuriam etiam libidinum intemperantia
Accessit, duplex malum est.
Ännu 1. 8toiu3 unb bte fpäteren $ti»orifer (feiten ßäfar unb Gicero) fefcen im 2Bieberljolung3=
falle fcljr oft ben Äonjunfttu I u * q p f . (aud) 3 m per f.), wenn im Jpauptfa&e ba3 3m«
per f. fiebt, &. $3. Cum („fooft") cohortes exaeie iprocucurrissent, Numidae ettugiebant.
Ubi exercitus instruc/u.« tsset, bastati omnium primi pugnam inibant. Si proelium
committerefur, propinquitas castrorum celerem superatis ex fuga reeeptum dabat.
Si quis a domino prehenderelwr, consensu militum eripiebatur. Montani occur-
wbant, utcunque aut locus opportunitatem daret aut progressi ah quam occasionem
feexssent. Alexander ubi confertissimos hostes acerrime pugnare conspesrüse/, eo se
Semper immergeia/. Cf. 398, g.
Vi um. 2. infolge einer Attractio modi (cf. 398, d) fann ber bte SBteberfjulung auSbrücfenbe
9?ebenfaB im ÄonjunfttD fteljen, $.33. Cotidie sie cena Cimoni coquebatur, ut, quos
in loro invocatos vidisset, omnes devocaref. Qua re fiebat, ut omnium oculos, quo-
tiescunque in publicum prodwsef, ad se convertere/. Hoc facio Semper, ut, qui-
cunque calamus in manus meas veneri/, eo utar.
5. S)er Sateiner fetjt in (inbifatinifdjen unb f onjunttinif djen) Sieben*
fä^en bei einmaligen $anbtungen ba8 $(udquamj)erfeft für ba3 beutfdje
,wup er f., menn bte $anblung be§ 9tebenfat}e§ ber be$ $auptfatje3 norauä »
geljt. — Persae, cum Athenas ^ervenissent, sacerdotes, quos in arce
iTtveneranty interfecerunt. Iphicrates vigilem, quem dormientem vide-
rat, cuspide transfixit. Caesari cum id nuntiat iun esset, Helvetios
per provinciam Komanam iter facere conari, ab urbe proficisci ma-
t u rat. Duo Diagorae filii, cum viotores Olympiae coronati essent, Co-
ronas patri imposuerunt et multitudine acclamante umeris sublatum
tulerunt. Agesilaus, cum tonsor quidam interrogasset, quomodo ton-
deret: Tacitus, respondit. A Sphinge dilacerabatur, qtüsquis aenigma
propositum solvere non potuerat.
326. — 208 -
Slnm. $aS Smpcrfeft ift in bem unter 5 angegebenen a-aüe feilen, finbet fich aber oft b»i
SBÖrtern, mela>e „f vagen" unb „bitten" bedeuten, n>ril grage unb Sitte getDtffermafeei
nod) fortbaucru, bis bie Äntmort unb ©euxibrung erfolgt, $. «. Sociales, cum rogaretw
cuiatem so esse diceret : Mundanum, iuquit,
326. Söährenb ber 2>eutfcbe im »rtffftll bie lempora mit «eaicbung auf bie Seit gebraucht, i;
welker er fcbreibt, wrfefct ftd) ber fiateiner oft (cf. «nm. 3) in biejenige 3eit, wo ber ©mjrfangr
ben «rief lieft, fo ba& er genau biejentgen Tempora mäblt, in melcben berfelbe ben Inhalt fei
neS «riefeS miebergeben mürbe. Ter (Smpfanger mürbe j. 8. folgenben Umgang: . n>ei]
nichts ju fd>reiben; benn einesteils habe ich nichts WeueS gehört, anbernteil
habe ich alle beine »riefe geftern beantmortet. 3d) fjabe inbeffen bleute gehört
baß unfer grcunb bich befucben will" u. f. m. auf folgcnbe SBeife mieoererjählen : mi£
mußte nichts 511 fcbretben; benn einesteils hatte er nichts WeueS gehört, anbern
teils blatte er alle meine «riefe tagS juoor beantmortet. Gr hatte inbeffen ai
bemfclben Xage gehört, baß unfer greunb mid) befugen mollte u. f. m. 3nbem rarj
freilich ber Scbreibenbc oon fich in ber t. $erf. imb ton bem jenigen, an melcben er fdjreibt, k
ber 2. $erf. rebet, Reifet eS: Nihil habefam, quod scriberem; neque enim nori qaicqaan:
audierom et ad tuas omnes epistulas rescri/wera/« pridie. Audieram tarnen eo dii
fore, ut atme us noster te conreniret u. f. m. Cf. Rem te optime gessisse rumor erat]
exspectabantur litterae tuae, de quibus eramus iam cum Pompeio locuti. — Hae>:
scrifcAaw pridie Nonas; novi nihil nunc erat apud nos; quae ad eam diem, cum haee
seribebam, audivera/w, inanis rumor videbatur, dicebant tarnen etc. Start beS beutfefaen
^räfenS merben hier alfo imperfecta ober (.ohne «e$ug auf Dauer) perfecta gebraucht, an
ftatt beS ^erfeftS ftc^t baS ^luSquamperfeft, ftatt beS einfachen ftulurS baS Präteritum
ber peripbraftifd)en Konjugation.
Ylnm. 1. Such, bie aboerbialcn 3eiibefttmmungen Jlnbern fid) cntfprcchenb nad} bem ge-
mählten SempuS. Start beS beutfdjeu „heute" fte^t e» die, ftatt „morgen" postridit,
ftatt „ geftern" pridie etc., $.8. „$eute merbc id) bei ^omponiuS fpeifen" eo die, qu<>
haer acribebam, apud Pomponium eram cenaturue. „Worgen roirb bei dato ein
mabl ftattfinben" poslridie eius diei, qui erat tum futuru», cum haec scribebam, con-
vivium apud Catoncm erat futurum. 9htr adhuc unb nunc, bie ftd) fonft nur mit bem
t'iüi. unb $erf. oerbinben, bleiben in «riefen aud) beim 3mperf. unb SpiuSqpf. j. 9. Bt-
bulus ne cogitabat qaidem etiam nunc in provinciam suam accedere. Unam adhu>
a te epistulam aeeeperam); bod) finb and) hodie, heri, cras u. f. m. in «riefen nicht
feiten (3. «. Exspectabam hodie aut summum cras ab eo tabellarios). — Ungleichen
muffen bie ftonjunftionen, melche fonft mit bem 3nbic. ^Jerf. öerbunben merben {postquam,
simulatque, übt etc.), bei biefer SDarfteUung baS ^luSqpf. befommen, $. 8. üt Athenas
venerum, exspectabam iam quartum diem Pomptinium. Statt dum c. Indic. praes
tritt cum c. Coni. imperf. ein.
ftnm. 2. SS oerftebt fid) nach bem Cbigen oon felbft, baß aÜeS im ^iräfenS unb futurum
bleibt, roaS aud) ber Empfänger beS8riefeS nod) als ^räfcnS unb futurum benfen foll,
£. «. Si vsxles, bene fit] ego val«o. Ego te maximi et feci semper et fa< u>. Trypho-
nom tibi ita commendo, ut homines grati bene moritos de se commendare debmf.
Pet/>, ut eum diligas; erit id mihi gratisaimura.
?(nm. 3. teuere Satiniftcn pflegen \id) in iljren «riefen ber Sempera ganj fo mie im 5Vut;
id)en ^u he Neuen. Sud) Gicero hat bie obigen Siegeln nid)t frreng festgehalten (cf. Tabel-
larium meum hodie exspectamu«, Att. 12, 47, 3; 10, 6, 1; 4, 16, 7), unb »djon in
^liniuS' «riefen finbet fid) bic 9lffommobation ber Sempora an ben 3eirpunft beS «5m
pfängerö fcltener.
9lnm. 4. Sonft ift für ben Iatcinifd)en «riefftil ^u merfen : 5)er 9iame beS «rieffdjreiber^ be=
ginnt ben «rief, mie ber fiefer naturgemä'fi junäd)ft ben Schreiber rennen lernen will. 3"
famtliär gebaltcnen «riefen folgt bem Warnen beS Schreibers ber beS Slbreffatcn unb barauf
»alutem (j. «. Cicero Attico salutem). 3m officieUen unb feierlichen Sone merben in ber
Siegel ben Warnen bie $tänomina unb Gognomina, fomie bie Site! beigefügt unb beibe qt
trennt burd) s. d. (salutem dicit) ober s. p. d. (salutem plurimam dicit), 8. M. Tallios
Cicero proconsul >. d. M. Caelio aedili curuli designato; bod) ftehen oft aud) $rü
nomen unb ^iognomen obne baS ©entilnomen. — 9lm Sd)luffe beS «riefeS folgt auf bai
übliche Vale ober ein ähnliches 9(bfchiebSmort junächft baS 2>atum unb barauf ber Crt,
aber gewöhnlich nidjt auf bie &ragc „mo?", fonbern wrooher?"# j ». Vale. Nonis Mar-
Uis, ex castris Taricheis. Data (sc. epUtula) pridie Id. Sext. Brundisio. Cf. 113, «nm.
209 —
327.
3. Consecntio temporum.
27. $ie Regeln über bie (onsecutio temporum gelten nie für inbifatioifdje
Webenfafce, fonbern nur für fonjunf tioifd) unb innerlid) abhängige
(b. b,. auS bem 6inne be§ SubjeftS im regierenben ©afce gefprodjene) 9teben*
fafce (Cf. 232, 3). $iefe »erben gebilbet:
1) burc^ unterorbnenbe ßonjunfttonen (fonjunf tionate 9tebenfä$e),
2) burcf) relatioe Pronomina unb Slboerbien (relatioe 9tebenfäfce),
3) burrf) fragenbe Pronomina unb Slboerbia ober burcf) Srageoartifeln (in«
birefte gragefäfce).
t) 3fk ba§ SBerbum be§ regierenben (SafceS ein prüfend ober eines ber beiben
Jutura ober ein 3mJ>eratto, fo fte^t im fonjunftioifdjen Webenfafce ba§
Uröfcnö ^ejei^nung ber gletc^eitigen £anblung, baS ^erfcft jur $Be*
jeiajnung ber öorjcltigen #anb(ung, ba3 $räfen$ ber Coniugatio peri-
phrastica jur SBejeidmung ber beoorfte^enben (nacfoeitigen) #anblung,
.V Te interrogo, quid agas, egeris, aeturus sis\ Noli dabitare, quin paier idem
exislimet, existimarerit, existhnaturus sit. Brevi scribemas, ubi sitnus, fuerimus,
futuri sitmts. Canes aluntur, ut signi/fcen/, si fures venerint. Obscurum est, quid
stwterit scriptor. Nemo erit, qui consent a virtute esse recedendum. Non/w, quid
aurfierw. Non dubitari debet, quin fuerint ante Homerum poetae. Senfio, quid sce-
leris adm wer/m. Morati melius erimus, cum didirerirnus, quae natura desideret.
b) 3ft ba§ SBerbum be§ regierenben 6at>e3 ein Srnperf ectum ober ^ludquom»
prrfectum ober bjftortfcQed «Perfertum, fo fteljt im fonjunftioifdjen Sieben»
fatje ba8 Smperfeft jur Sejeiajnung ber gleirfeeitigen £anblung, ba8 $lufr
nuompf rf c f t &ur Seaeiajnung ber oor zeitigen #anblung, bal Smpcrfeft ber
Coniugatio periphrastiea jur 93ejeidmung ber ücDoritrtKnönt (naajjeüigen)
^anbtung, $. Me interrogavit, quid agerem, egissem, arturus essem. Non dubita-
bam (ober dubitaveram), quin pater idem existimaret, existimeuset, existimaturxis
eiset. Canes alebantur in Capitolio, ut significarent. si fures venissent. Miltiades ac-
eusafit« est, quod, cum Parum expugnare posset, a rege corraptus infectis rebus
diicesnisset, Non erat mihi dubium, quin te Tarenti visurus essem. Unum illud
extimesreAam, ne quid tarpiter farerem vel iam eftect'ssem.
Äim. $iefe Consecutio temporum pflegt ber Lateiner aud) in allgemeinen Öebanten
(Sentenjen unb Sabrljetten) feftm&alten, tnbem er nidjt ben gegenwärtigen unb a\l-
gemein gültigen ßuftanb ber Srtnge betrachtet, fonbern [\d) mit feinem ©eifte in bie Ser^
gangen bei t oerfeiu, in ber etroaä gefebaf) , ber ?cumt>e bagegen gebraud)t in biefem ftallc
geioöönlid) baö träfen* ober ^Jerfcft, 3. 33. Frater tuus nesciebat, bis bina quot
essent („fmb"). Posidonius copiose de boc ipso, nihil esse bonum, nisi quod hone-
stum esset („ift" ober „fei"), di&putabat. In Themistocle cognitum est, quanto elo-
quent ia innocentiae antestore/ („überlegen ift"). Haue perfectam philosophiam Sem-
per indieavi, quae de raaximis quaestionibus copiose posset („fann") ornateque di-
cere. Tum subito Lentulus scelere demens, quanta conscientiae vis esset („ift"),
ostendit. Ne antea quidem mihi dubium erat, quin nemo ante mortem beatus
praedicandus esset („ift"). Ante occupatur animus ab iracundia, quam providere
ratio potuit, ne occupare/wr.
c) 3ft ba$ SJerbum be$ regierenben (SafceS ein Perfectum praesens, fo wirb
boifelbe, wenn e5 fid) nify gerabeju mit einem prüfen« oertauf djeu lägt,
ttB ^iftorifüjeS ^erfeft be^anbelt, J. Nuper ipse quoque expertus sum,
quam caduca felicitas fj.se/ („ift"). Hoc propterea de me dixi ut mihi ignotcfrr*
(/rverjei6eftM). Satis multas causas attuli, cur bellum gerendum esset ; nunc de belli
duce dicam. De universa philosophia, quantopere expetenda esset („ift"), satis dic-
tum est in Hortensie Quoniam expo«itt, quae subsidia novitatis habere« et habere
W«age, l«urin. 9?c$Müorium. T. «ultaaf n. H
327
— 210 —
posses, nunc de magnitudine petitionis dicam. Nunc vos adepti estii, ne quem ei-
fern metueretis. 9(ber nidjt feiten (äffen ftd) perfecta gerabe§u mit einen
träfen § nertaufc^en, wie SB. novi (ober peteepi, perspexi, didici) — scw.
Statut (ober cotutitui, decrevi, animum induxi) = in animo habeo; veni
(ober redii, reverti) = adsum; oblitus sunt = nescio etc.; foldje perfecta
werben wie ^räfentia befyanbelt, «. Generi animantium omni a natura tri«
butum est (~= a natura habet „bat beu Srieb"), ut se vitamque twntur. Nondum
satis constitui (= certo scio), molestiaene plus an voluptatis ea res mihi attuterü.
Oblitus es (= „bu toetHt nidjt indji" . quid initio dixtrim. Quemadmodum Syracusae
a Marcello capfae sint, omnes audivistis (= „ihr wifet"). Quibus consulibus Carneades
Rotnam venerit, scriptum est („ftebt geidjrteben") in tuo annali. Etiamne ad subsellia
cum telis venistis („felb tyr bier"), ut iugulf/u- Roscium?
d) $a8 Praesens historienm gilt entroeber feiner 5orm nadj als Vräfens
ober (befonber« wenn ber «Rcbenfa^ üoiau*flcbt), feiner ©ebeutung nad) Ott Ijifto^
rtfdjeS Verfett; ja e$ fommen fogar beibe Äonftmftionen oermifc^t in bem*
felben Satje DOr, 3. Vercingetorix Gallos hortafur, ut communis libertatis causa
arma capiant, obtesta/ur, ut in fide m&neant. Helvetii legatos ad Caesarem ntittunt,
qui dicerent . . . Caesar quam celerrime potest ad exercitum proficisrt/ur, ne gra-
viori bello occurreref. Caesar, ut quam primum iter tsweret, Genabum proficisrt/ur,
oppugnationem differt quaeque ad eam rem usui sint, militibus imperat. Virgis ne
caederefur, moüet, ut c&rcat. Catilina Cethego ramdnt, quibus rebus possrf, opw
factionis confirmet.
9Inm. 1. 35iefclbe bohlte Consecutio finbet bei bem fogen. litteratorifdjen $rSfen^(cf.
315, 3) ftatt, j. S3. Cleanthes doerf, qnanta vis instf caloris in omni corpore.
Aeschines in Demosthenem invehtrur, quod is septimo die post tiliae mortem
hostias linmolar/.w/.
9Inra. 2. ftinalfäfre fte^en bei einem Praes. bist, öfter im Coni. Praes. ali Imperf., atx:
ba* temporale cum „alS" »erlangt in 8lb()ängigfett üon einem btftortfdjen $räfcn* bi<
präterttale 3ei*foIfle : Quem cum supplicem videret in ara sedentem, quaeri/, qaae
causa sit tarn repentini consilii.
e) #ongt ein fonjunfttoifc&er »ftebenf atj uon einem andern füiijtuiftioiittjni
Siebeufatje ab, fo gilt im äbergeorbneten 9tebenfatje ber ftonj. Vräf. al£
Vräfenö, ber ftonj. 3mJ>erf. unb fttnfqtf. als 3m|>erf. unb yiuWl>
ber Äonj. $erf. al8 JiftOrlfdied ^Jerfcft, 5. 93. Nescio, quid causae sit, cur
nullus ad me litteras des (dederis, daturus sis). Nesciebam, quid causae esset, cor
nullas ad me litteras dares (detiisses, daturus esses). Nescio, quid causae fuerif, car
nullas ad me litteras dares (dedüses, daturus esses). Nemo est, quin ÜmuerU, ne
bostes urbem aggrederen/ur. Quaeramus, quae tanta vitia fuerint in unico filio.
quare is patri displicereV. Tu accusas eum, qui se praesidio muniertr, ut vitam
suam posset defendere. Aristides in tanta paupertate decessit, ut, qui eBetretur, fix
reliquerit. Cf. jebod) f), Wnm.
«nm. @te$t ber Coni. Perf. al* potent iali* ber ©egen mar t (cf. 332, 4) ober al*$er
trerung be8 3möcrat*o* («"-f. 337), fo mu& ftet« präfenttfdje Consecntio ftattfinben,
%. ©. Non facile dixerim, quam carus mihi sis semperque fueris. Ne dubitaveris, quin,
quod est honestum, id mihi futurum sit antiquius.
f) £ängt ein fonjunftiDifc^er s^ebenfa^ non einem Snfinitto, <®n|)inum, öerun-
Dinm ober ^otttetpium ab, fo rietet ftd) ba« «erbum be^felben in feinem
SempuS nad) bem 33erbum be$ regierenben ©a^e§; aber ber 3nf. Verf.
gilt in ^ejug auf einen abhängigen @a^ als jjiftorifdjed Vetfeft, §. ®. Con-
stitueram ad te venire, ut te videraw. Cato mirart se aiebat, quod non rideret ba-
ruspex, haruspicem cum vidisset. Diogenes Alexandro roganti, ut dicerei, si quid
opus esset: Nunc quidem paululum, inquit, a sole. Athenienses miserunt Delpho*
consuUuw, quidnam facerent de rebus suis. Satis multa verba videor fecisse, quare
esset hoc bellum necessarium. Ostendam primum causam non /«*##e, cur a praetor«
— 211 —
327
istnd postulam. Reperfum esse, iudices, bei tute neminem, qai illud signum ändert
attingere.
flmru Gin uon einem Inf. Perf. ober Coni. Perf. abhängiger fonjunfthrifefcer 9?ebenfafc fann
nur bann ein ^Jräfcnd ober ^erfeft enthalten, wenn a) ber Inf. (ober Coni.) Perfecti
bie ^ebeutung eines* ^räfend hat, 5. ©. Nunc videris perspexw*e (= scire), quam
turpe sit mentiri. Nemo vestrum est, quin, quemadmodum Marcellus Syracusas
reperit, saepe audteril (= sciat); — b) wenn bie unter g) gegebenen Stegein in Tin-
roeubung tommen, j. SB. Apparet priores reges ita regnarisae, ut omnes deineeps con-
ditores partium urbis numeren/ur. Scitote tantam acerbitatem Verris fünfte, ut
multi aratores mortem sibi ipsi conscirmnf. Id mihi ea de causa institt<t*se Ti-
den tu r, quod diseiplinam in vulgus efferri nolint. Non dubito, quin Brutus non
belle fecerit, qui adventu meo disct^ser/7 ; — c) roenn bie $anblung be3 untergeorbneten
'Mebcnfa&eS mit ber be* Inf. (ober Coni.) Perf. ber 3eit nad) üöllig juf ammenfällt,
,V Fateor me errasse, qui hoc maluerimy fateor insanisse, qui cum illis »enserim.
bolo sapienter fecisee dicitur, cum de parricidio nihil sanxerit, quod antea com-
missum non erat. Id recte fecisse mihi videor, quod statim litteras muerim. Comme-
morabo. quid olim mali C. Iulius fecerit, cum dieculam duxerit. Sentio, quid
sceleris admismm, cum aeeeptam pecuniam frustra dissiparen'm.
g) ftonfefutiofäfte (foroie fonjunfttoifdje Haufab unb ^onjeff iofäfce unb
nieijt finale föelatiofätje) befolgen, obgleich fie nid)t iunevlid) abhängig
fmb, bod) in ber SHeget bie Consecntio tempornm, $. ®. Milites tarn fortiter
pugnaverunt, ut hostes celeriter fugarentur. gebod) ftel)t in ifmen : l)nad) einem
t)iftorifd)en iempus ba§ $räfenö, roenn bie $anblung als eine ber
®egenroart angetjörige ^tngeftetCt roirb; 2) nad) einem ()iftorifct}en
Sempuä baS $crfett, roenn ber föebenbe 00m Stanbpunfte ber ©egen*
wart aus eine #anbfang als für bie ©egenroart abgefcrjlof fen IjinfteHt.
Cf. Verres Siciliam per triennium ita perdidü, ut ea restitui in antiquum statum
nullo modo possit; (beibe ©a>e, unabhängig ausgebrochen, würben lauten: Verres Si-
ciliam perdidit; ea in antiqunm statum nullo modo restitui potest). Ita vixi, ut non
frustra me natum existimem. Ardelmt Hortensias tanta cupiditate dicendi, ut in
nullo unquam flagrantius Studium riderim. Iphicrates tantum consilio valuit, ut
multa in re militari partim nova attulerit, partim meliora fecerit. Servus, cum
tormentis laceraretur, eo fuit habitu oris, ut ridentis etiam speciem praebuerü.
Ulud periculum nos, cum nihil contemnere soleanius, non pertimescebamus. Omnino
plura scribere, cum tuum tantum consilium iudiciumque sit, non ita necesse arbi-
trabar. Cum tantam ausus sit pro mortuo, quid pro vivo non esset ausus? (Cic.
Mil. 90; Arch. 25). Nihil te a me impetrare oportebat, quippe qui ne belli quidem
in me iura »errareri*. Fuit mirifica vigilantia. qui suo toto consulatu somnum non
riderit. Quamvis non fueris snasor profectionis meae, approbator certe fuisti. Hoc
toto proelio, cum („obgleich,") ab hora septima ad vespemm pugnatum sit, aversum
hostem videre nemo potuit. Erant convivia Verris non eo pudore, qui in magistra-
tuum conviviis versah soleat.
Hrnn. 1. S)och ift ber Coni. Imperf. auäfdjliefslid) im ©ebrauebe nach ben ^erfeften (unb
^lu#quamperfeften) ber Serben be3 ©efebeben« unb GrreidjenS (factum est,
accidit, contigit, evenit, hoc assecutus -um, tantum consecutui sunt etc.), roenn bie
golge ber Vergangenheit angebört, 5. ». Qui factum est, ut non adcs*es („anmefenb ge=
wefen bift")? Accidit, ut una nocte Hermae deireren/ur. Thrasybulo contigerat, ut
oppressam patriam e Servitute in libertatem vindicare/.
»um. 2. 9tud) bie inDtreften graßefatyc haben (wenngleich feiten) bie freiere Consecntio
ber Solgefä^e; benn ee* fann in tbnen nad) einem bjtforifchcn IcmpuS bie öräfentifetje
Consecntio ftattfinben, roenn eine oergangene fcanblung oom Stanbpunftc ber ©e gen wart
(alfo al3 temporal felbftänbig) bargeftellt wirb. Cf. Hic, quantum in bello fortuna possit
et quantos afferat casus, cognosci potuit. Id quantae saluti fiter it universae Grae-
ciae, bello cognitum est Persico. Qaam matrem Euripides habuerit, ipsius quoque
saeculo ignotum fuit. Quid causae fuerit, postridie intellexi, quam a vobis discessi.
llle quomodo trans/er//, nemo sciebat. Pagna indicio fuit, quos gesserint animos.
(Liv. 7, 33, 7; 34, 6, 10. Cic. or. 141; fam. 14, 7, 1. Nep. 2, 2, 4.)
Änm. 3. 6* fann in wäfcen ber obenbe$cichncten 91 rt fogar borfommen, baß auf ein träfen 3
ber Äonjunftiü eine« 9Jebentempu3 folgt, wenn nämlid) ba* träfen« infolge einer be*
14*
328— 328b.
— 212 —
fonbem ^rägnana eine $>anblung bejeidjnet, roeldje nidjt auf bie ©egenroart beidjränft ift,
fonbern ftd) aud) auf bie Vergangenheit erftredt, j. ®. Patriae tanta est vis, ut
Ulixes Ithacam illam in asperrimis saxulis tanquam nidulura affixam imraortalitati
anteponerd (= „bie Saterlanbdliebe ift tum je^er fo gewaltig gemefen, bajj . . ."). Pa-
rumne est, Piso, at neglegere« auctoritatem senatus? (= *f)at e9 btr nod) nidjt genügt,
bafe . . .?"). Ceterorum servorum ea causa est (= de ceteris servis constitutum esti,
ut liberti nostri essent. Verisimile non est (= fieri vix potuit), ut ille homo taut
locuples religioni suae pecuniam anteponere/ vCic. Verr. 4, 11; de or. 1, 196;
legg. 1, 68; 3, 14; Acad. 2, 66; Tusc. 5, 19 u. ö.). Überhaupt fann jebe« Konten
burd) ben äufammenbang prätcrttale 3)ebeutung erhalten : Superbiam ipsius reginae,
cum esset trans Tiberim, commemorare sine magno dolore non possum. Est apud
Platonem Socrates, cum eiset in custodia publica, dicens Critom sibi post tertiom
diem esse moriendum. Cic. Att. 15, 15, 2; Phil. 1, 12 u. 30; div. 1, 52; Tusc. 4, 4f.
Unm. 4. 3utt>eilen toirb bie Consecutio bem XempuS eined 3wHd)enfa&c* angeidjlofjen,
F&cies perpetuo, quae fecisti, ut omnes aequitatem tuam laudaren/ (Cic. Q.
fr. 1, 1, 46). Curarit Serrius rex, qaod Semper in re publica tenendum est, ne
plurimum ftiieant plurimi (rep. 2, 39). lllud dubium non est, quin mnlti, cum its
nati esieni, ut quaedam contra naturam depravata haberen*, corrigeren/ur ab
natura (div. 2, 96). Idem a te nunc peto, quod superioribus litteris (sc. petr>
ut me . . . moneres (Att. 11, 16, 3). Cic. nat. d. 2, 118. Cf. 546, 4 o. S.
Slnm. 5. Stuf Sä&e, n>eld)e fd)on an ftd) im Coli. Im perf ., namentlid) dubitativus (cf. 332,
6), fteben, bat baS träfen* be« reaierenben ©a&e« feinen einflufj, 3. ©• Quaero ex te,
cur Cornelium non defenderm „(jätte üerteibigen fönen". Quid tarn incredibile est.
quam ut eques Romanus ex senatus consulto triumphare/ „ l>ai te triumphieren foOen" ?
— Sind] irreale ©ebingungSfäbe bleiben Don ber Consecutio temporum unbeeinflußt,
j. Non duhito, quin ad me venire», si posses. Non dubito, quin temeritatis te
paenitui.s rf. si istud ferisses. 2>a-i Weitere cf. 385.
328. Nemo tarn afflictus est, quem consolari non possimus. Nemo umquam
fuit, qui mille annos vixerit. Octavianns nlios snos populo numquam
commendavit, qnin adiceret: Si merebuntur. Quae civitas est, quae nun-
quam malos cives habuerit? Oppidum munitius erat, quam ut primo
impetu capi passet. Mala tua quereris, tamquam si amici obliti
tui sint. 311 foldjen eine ftolge auöbrüdenben si 0 njunf tionaU ober 9telatit> fdßen.
ioeld)e fid) auf einen negativen ober fragenben Äu&brud beuchen, befolgt ber S)eutfd)e eint
ganj eigentümliche Consecutio temporum; er fefct namltd) mit SBe^ug auf ein träfen* ben
«onj. 3mperf. ober ^luSqpf., unb mit »ejug auf ein ^mperfeft ober $erfett ben
Äonj. $lu*qpf. Ter Sateiner jebod) bleibt bier ber Siegel über bie Consecutio temporum
ftreng getreu; er fe&t alfo nad) oorau*gefjenbem träfen i im abhängigen ©afce ben Coni.
Praes. (gleld)jeltlge $anblung) ober Coni. Perf. (oorjeitig e $>anblung), unb nad) oot
au8gel)enbem bjftorif d)en Xempu* ben Coni. In perf. (gleichzeitige $>anblung) ober Coai.
Pluaqpf. (oorjeitige ftanblung) ober aud) Perf. (in iöejiebung auf bie ©egenmart be*
Siebenben ; cf. 827, 6). 2>a«fclbe gilt 0011 Säften mit : a) quam ut ober quam qui nad) wt=
ausgegangenem Äomparatiü (cf. 339, 2); b) non quo, non quod „nid)t al£ ob" (cf. 371);
c) nedum „gefdjmeige btnn, ba&" icf. 388); d) quasi, tanquam si it. ä. (cf. 392); e) W
Webenfäfeen ber Or. Mi qua.
328b. Non aubito, quin amicus promisso staturus sit Nemo sciebat, cur cras
in urbem xentttrus non esses. Nemini dubium fuit, quin castra ab
hostibus c&perentHr. Dico, si naturam ducem sequarour, numquam nos
aberraiuro« esse (= ftäurum esse^ ut aberrewu«). Xerxes praemium ei
daturum se esse promisit, qui novam voluptatem invenj'sse*. Pytbia
praeeepit Atheniensibus, ut Miltiadem ducem sibi sumerent; id si
fecis8ent, ineepta prospera esse futura. Lacedaemonii, Philippo i>er
littera8 minitante se omnia, quae conarenfur (ob. conafi essent), prohi-
biturutn, quaesiverunt, num se esset etiam mori prohibättn«?. OMe fehlen
ben Stonjunttlne ber gfxtura toerben:
a) umfdjr leben burd) bie Coniugatio periphrastica, toenn im regierenben 3a^e ber p-
funftAbegriff nod) ntd)t auagebrüdt ift; jebod) tritt (Srfab ein (cf. b, 1), »atn ftA
— 213 —
328 b.
bie Coning. periphr. oon bem betreff enben Serbum überhaupt niebt bilben läfet; ber
Äonj. b«$ ftut. II wirb regelmäßig erfefrt Umfchreibung finbet namentlid) fiatt bei non
dubitare, quin unb in inbireften 5ragefäfccn. 93ead)te folgenbc überfielt:
1) Com. fat I aetivi:
Non dubito, quin I , # * »
.r . _ ' *, } hanc retn confeetnras sis.
J\ MCW, qua rufo I
Non dubitavif quin |
Nesciebam, quando
Non dubito. quin I .... ,
Aesrio, fuanrfo | ttfn *»
Non dubitavi, quin 1 .... » 4.
.Voiefa... «JLfe I ■* *" «•■"■S"*
2) Coni. fat. I passivi:
3) Coni. fat II activi unb passivi:
Non dubito, quin I , .
Nescio, quärulo } *««
Aa»c rem confecissei.
haec res a te confecta futnra) sit.
haec res a te confeeta (fntnra) esset.
Non dubitavi, quin
Nesciebam, quando
Non dubito, quin
Nescio, quando
Non dubitavi, quin
Nesciebam, quando
SHe llmfd)reibungen mit futurum sit, ut . . ., futurum esset, ut . . ., futurum
fuerit, ut . . . ftnb o!5 unlatciniftb $u meiben.
rlnnu 1. Ihnfdivcibung finbet autb (feiten) ftatt in foleben obliquen 5RelatiDfäfccn,
bie in birefter Siebe ben 3nb. &ut. jeigen würben, fowte in Äonfelutiüfä&en, 93.
Sapiens Posterit ät ein ipsam, caius Bcnsum habiVun« non sit, ad se pntat pertinere.
Legat os habes eos, qui ipsi per se habi/uri sint rationem dignitatis tuae. Con-
sulatum ita gerere constitui, ut honorem appeti turus non sim.
b) erff%t in ber «Seife, baft für ben Äonj. gut. I ber flonj. $räf. ober 3tntoerf., für ben
Äonj. ftut. II ber «OltJ. %tx\. ober fMudqjJf. eintritt. 3Me* ift ber ftatl:
1) im ganzen $offio unb im 91?ttü bann, wenn fid) bei feblenbem $art. ^uturi bie
Coning. periphr. oon bem betreffenben löerbum überbaunt nidjt bilben leint (of. a);
2) roenn fdjon im regierenben (Safce ein futurum ftebt ober bie 93e$iefmng auf bie
3ufunft r>inlängltcf} flar auögcbrüdt ift;
3) in ginalfä&en, befonber« aud) bei ben «erben bcS (Erwartend unb ftürdjten*
unb bei SBfinfdjen;
4) in ben «u$brüden be8 ÄÖnnenä, 9Rüffen8, Sollend unb Sollend. Cf. Pauci
erunt, qui tantos labores suseipian/ ac sustinomt („ertragen werben"). In Omni-
bus bonis tanta consensio erit, ut omnia maleficia patefacta videati* („feb^n
werbet"). Haec omnia sie Agentur, ut bellum intestinum me uno imperatore
sedrtur („befdjwidjtigt toerben Wirb"). Quid igitur exspectamus? an dum bestiae
\oquantur („reben werben") ? Tibi affirmo, si hoc mihi contigerit, me magnopere
garisurum esse. Ducem novi belli civilis aut nemo sequetar aut ei sequenfur,
qui facile vincantur („werben beftegt werben"). Adnitar, ne frustra vos hanc
spera de me conrerpertfis („gefaxt baben werbet"). Adnitar, ne, si sequamini,
frustra me secuti siiis („gefolgt fein n» erb et"). Cur timebatis, ne patria pertre/
(„untergeben werbe"). Non dubito, quin oppidum facile capi poasrt („wirb —
fönnen"). — Sefonberd Ijäufig Tommt biefer ©pradjgebraucb in ber Or. obliqua in
Hnwenbung, $. JB. Pollicitus est sie se in Asiara profeefurum esse, ut Athenas
attingere* („bftübren werbe ober würbe"). Caesar dicit, etiamsi nemo se se
qua/ur („folgen werbe"), tarnen se cum sola deeima legione iturum esse. Ora-
culum erat datum, si rex interfceto* esset, victrices Athenas fore.
329. — 214 —
ftnm. 2. Ü6tr bie irrealen 93ebingung4fäfie cf. 385.
Sinnt. 3. SluSnaljmen. 3n ginaHäfcen fann nur gan$ au$naf)tn§rc»eife unter 6efonbcra
Serljaltniffen ber Äonj. ftuturi öorfommcn, $. Per veritatem damns operam, r.«
quid aliter quam confirmaverimus fiat aut factum aut futurum sit (Cic. inv. 2
66). Über bie Serba bc« ftürdjten« cf. 354, 9lnm. 1; beft ©riuartcnö 354, «nm. 2. -
Wernal* fte()t ein Äonj. ftut. nadj ben Serben beö ®efd)eb,en8. — dagegen fte&t ut
inbireften gragen, föelatiü-, Äaufal*, £on$effiö = unb ftonf ctutiofäfccn
in bem ftalle nid)t feiten ber Äonj. ftut. trofo be$ ^utummS im übergecrbnetcn £afe,
»oenn biefelben nid)t auf baS Sempuft be$ öbergeorbneten 2atfe$ belogen, fonbcrn tauig! td)
be« Jentpu« al« unabhängig gcbad)t finb, j. Meministi me dicere in senaiu
Manlium fort in armis certo die, qui dies futurum esset a. d VI Kai. Nov. Signi-
ficas te studiose esse facturum, quod facturus sis, Parnmne erunt rnulti.
praesertim cum illi parati ad nutum ttint futuri? Mea sententia ille condemn«-
bitur, praesertim cnm palam omnes testimoninm sint dicturi. Statim redHumtn
ad nos confirmavit, nisi consules praetorum comitia habituri essent. Perfacile
conata perfecturum sc dixit, qnod ipse suae civitatis imperium obtcnfttrus es*f.
3a, ber Äonj. gut. muß gefegt werben, roenn bie im 9?ebcniafcc aufgejagte ^anblunq
ober J t)atiad)c nodj in ber $ufunft liegt, nadjbem ber im regierenben Sane befrimmte
^citüunft bereit* eingetreten ift, j. 93. Cras ad te scribam, quando reditums sim. Tu
quid sis arturus, pergratum erit, si ad me scripseris. Ex quo quid mali sit eren-
turum, demonstra/w. Nemo dubitrt/>/f, quid virtute perferturus sit, qni tantam
auetoritate perfecerit, Te disertum puta&o, si ostenderis, qnomodo eos inter
sicarios sis defensurus. Facile ostende/wr, quae incommoda consecutura sint. £0
befonberöhn@egenfafee: Posthac non scribam ad te, quid facturus sim, sed quid fercrim.
Vnm. 4. 9?ad) non dubitaret quin finbet ftd) ocreuuelt ber einfodjc fionj. mit futurifdjcm
Sinne aud) in bem JaDe, bafe »i-.li uon bem betreftenben Serbum bie Coniug. periphr.
bilben läfjt, 3. SB. Non dubito, quin Ariovistus de omnibas obsidibus gravissimam
supplicium suma* „nehmen roirb" (= surapturus sit). Caes. b. g. 1, 31, 15; 7, 66.
6 u. ö. Cic. Cluent. 45; Rab. Post. 4.
329. 1) Quid est, quod magis ex animo opfern, quam ut salvus in patriae:
redieris atque id, quod voluisti, itinere sis asseeufus? 2) Perbrevi eve-
niet, ut hominis amicissimi benevolentiam et gravissimi viri fidem deei-
dem. 3) Cato senex filium epistula quadam monet, cavea* (ober aud)
c&veret), ne proelium meat (ob. miret), cum miles non sit (ob. esset).
Lentulus oonsul senatui reique publicae se non defuturum pollicetur,
si patres audacter ac fortiter sententias dicere velint (ob. veüent); sin
Caesarem respict'an* (ob. respicerenf) atque eins gratiam sequaniur (ob.
sequerenfur), ut superioribus fecerint (ob. fecissent) temporibus, se sibi
consilium capturum. 4) In Sophocle maxime cognitum est, quid essd
illud, tragoedia effici, ut mores emendarenfur. 5) Multi censent fieri
potuisse, ut post vietoriam Cannensem Hannibal Romam expugnaret
6) Nego ullam fuisse tabulam, quam Verres non conquireref et atiferrti
7) Fratri tuo mandaveram, ut ad te epistulam daret, sed nescio, qni
sit factum, ut tibi non scribereJ. 8) Facile potes cogitare (ob. fingere,
aber ob,rte tibi !), quanta laetitia universa civitas (nid)t urbs, cf. 163) exer-
citum victorem aeeeperit. 9) Fuerunt haud pauci, qui a publicis nego-
tiis se removerent et ad otium perfugerenk 10) Facile intellegitur fuisse,
cur Cicero Catilinarios comprehensos inter/rcerd. 11) Imperator Titus
benevolentior erat, quam ut supplices acerbe appellare/; cuius mores
quam praeclari fuei'int, optime inde apparet, quod amor et deliciae ge-
neris humani appellabatur. 12) Exstant epistulae Ciceronis ad Tironem
datae, quas qui legerit nihil dici potuisse concedet, quo cura diligea-
tior salutis ac valetudinis amici significarefur. 13) Müites ignorabant.
nura postero die proelium committerefur. Non dubito, quin inter p»n-
— 215 - 330.
cos dies omnes illae difficultates sublatae (futurae) rint 14) Nemo est,
qni sapientius meliasqae tibi suader e possit quam tu ipse; neque enim
dubito, quin n um quam lapsurus sis, dum modo te ipsom audias. 15) Ger-
mania recentiore memoria tarn multos et praeclaros poetas tulit , ut hoc
in genere litterarum ceteros omnes populos sn^eraverit. 16) Hoo dico,
neminem unqoam fuisse, qui in administranda re publica voluntatibus
ac studii8 omnium satisfaceref. 17) Cineas a Pyrrho cum ingentibus
donis Romain missus neminem invenit, cuius domus muneribus paterei.
18) Non facile ullus invenietur scriptor, de quo antiqui honorificentius
indicaverint quam de Xenophonte; Cicero quidem eius orationem tarn
dulcem esse dicit, ut Musae ipsae quasi voce eins sint locutae. 19) Quae
fuerit causa, cur Corinthii odium invidiamque Atheniensibus conflarenf,
satis constat. 20) Bello Parthorum Crassus tantam cladem accepit, ut
Romani memoriam eius calamitatis diu retinuennk 21) Priusquam bel-
lum a Romanis cum Iugurtha gestum narrem, pauoa supra repetam ex-
ponamque, qui sit factum, ut ille regno Numidiae j>otiretur. 22) Non
raro accidit, ut, qui scelera et flagitia commiserant, quamvis callide
zgerent, tarnen aliquando maleficiorum conacientiis stimulati ipsi reos
se facerent voluntariique meritas poenas darent.
4. Modi be? WttbumS.
a) §n £bauptfäf}etx.
:;30.$er Snbifotto, bcr 9ttobu§ bcr ©irflidjfeit, ftc^t im fiateinifdjen abroei*
d)enb Dom $eutfd)en in folgenben Jätlen:
I. ocm ben £ülf$uerben bc§ 9Hobu8 „fönnen, mfiffen, f ollen, bürfen"
(wie possum, licet, debeo, oportet, necesse est, deeet, convenit unb @rrunbibfon
ftruftionen). $ie beutfdjen SluSbrücfe „idj fönnte, müßte, follte, bfirfte"
werben im Sateinifcfyen burd) ben 3nbit. $räf., unb bie SluSbrücfe „id)
Ijätte fönnen, Ijätte müffen" :c. burd) ben Qnbif. 3mperf., *perf. ober
'PluSqpf. auSgebrütft.
II. 3n oen unperfönlidjen 9lu$brücfen „t$ märe billig, angemeffen, fdjicfs
lid), nflfclidj, beffer, fdjroer, leicht, ju weitläufig" u. a. (wieaequum,
iustani, par, fas. consentaneim, satis, satius, melius, utilius, Optimum, optabilius,
faeile, difficile, grave, longum, iniinitum, magnum etc. est).
III. S3ei paene unb (unriceronianifd)) prope ^ f a ft ^ beinahe" (mit bem 3nb. s}3erf.
ju oerbinben, rao im $eutfcf)en ber ftonj. sJHu3qof. ftel)t), h. <b. paene dixi
„brinalje f)ätte td) gefügt". ($od) inerte : paene ober prope dicam „bcinafjc mödjte id)
lagen").
IV. 3n HuSbrüden Wie: „id) Dfld|te, irf| foüte metttfU" (arbitror, npinor, rredo, puto) ;
Ijätte t et» ntrfjt geDatflt" (non putarat», nunquam exutimapi); „irti l]iittc ermattet"
(exspectari) ; „aitörrS als \d\ acmnnfrfit fiflttf" [aliter quam opfaram), „tuet müftte
nidjt, mer hatte nirtjt lieferen, mer foüte ittdit gehört Gaben, wem mare es aroeifel-
bafT ('/ut,« ignorat, quis non vidit, glitt non atidivit, quis non aeeepif, cui dubium
est); „e* Hätte ntdjt Ute! aeffW (non midtum afuit), „fo bdtte id) Denn naebaemtefen"
(demonstrari); „fo Ijfttten mir nun genua ßemrodjen Aber" — (satis dixi, satis
dictum est de) u. ä.
V. gerner aud) in 9tebenfät}en, bie eingeleitet ftnb:
a. burd) üerallgemeinernbe Pronomina unb Slbiierbia, meiere burd)
331. - 216 -
SBcrboppelung ober burd) 3lnl)angunQ, oon cunqu* gebilbet ftnb (mie qnuqoi «,
qaotqnot, quicanqae, qatlisconqne, qaantusouBqae, qaantalBsronqne, abiranqat
otcnnqae (feiten utut; cf. aua) 3%, «um.) etc.;
b. burd) sive — sive (seu — seu) „fei e8 bog — ober (fei e§) bafe".
flnm.1. Um cntfäeiben $u fönnen, wie „i$ Ijätte muffen" x. überfein fei, beadjtc
man folgenbe«: ba« ^mperf. beieidjnet ben in ber Vergangenheit bauernben ober m be;
Cntmidelung begriffenen 3uftanb; Mi ^Iu«apf- ftcbJ oon bem, toaS oor einer anbern $cr;
gangcMjeit Hergängen mar; ba§ $erf. öon bem, ma« überhaupt ale ©ergangen auAgefprocbai
merben fofl. Hm b^iufigften ift ber ©ebraud) be* 3mperfe!t«.
Slnm. 2. Über ni*i forte unb ni*i rero mit bem 3nbic. cf. 381, 2.
*?lnm. 3. „€ct c3 baft" = wfei ti tocil" Reifet sire quo<i, sire quin, ,v 33. Rotnnlus
cenia m creavit senatores, sive quia is numerus satis erat, $ive quin soli eenlura
erant, qui creari patres possent. Caes. b. g. 1, 23, 3.
9lnm. 4. GS oerfteM fidj übrigen« von felbft, bafe, fa03 beftimmte ffirünbe unbebingt ben Äenj.
üerlangcn bei Oratio oftliqua ober irrealen ©ebingungdfäjien), in ben oben an
gegebenen fallen ber Äonj. eintritt. 9ludj bic 2. ^Serf. ©ing. im ©inne be3 beutfdKi'
„man" fteb,t im Äonj. (cf. 1, d>, j. 3J. Non id est celare, quidquid reticra*. Cic.
or. 2, 241.
331. 1) Possum ab omnium saeculorum memoria exempla repetere divituin
hominum, qui beati non fuerunt. 2) Longum est omnes memorare ar-
tifices, quos Athenae tulertint. 3) Quidquid a duce inssnm erit, militi-
bus faciendum est. 4) Paene oblitus sunt, quod maxime fuit memoran-
dum. 5) Quisqnis is fuit, qui vulgo nominatur Homerus, hoc videtur
certum esse, omnium poetarum nemini magis quam i Iii contigisse, ut
et prodesset et delectaret. 6) Ad mortem te, Catilina, consulis iassu
duci iam pridem oportet. 7) Tacito cum opus est, clamas; ubi loqni
conveniY, obmutescis. 8) Aequum (iustum, par) sane fuit Socratem ca-
pitis non condemnari. 9) Si homines rationem bono consilio a dis im-
mortalibus datam in fraudem malitiamque convertunt, eam omnino non
dari generi humano melius fuit. 10) Inter feras satius est aetatem de-
gere quam in hac tanta immanitate versari. 11) Lucullus, cum victor
a bello Mithridatico revertisset, triennio tardius, quam debuerat, trium-
phavit 12) Plurimae bestiae habent, quo se tueantur, sive cornibus
pet?mf, sive dentibus morde/iJ, sive alio modo se tntantur. 13) Cum
Philippus, qui quidquid faciebat id agebat, ut fines regni propagaret, Am-
phipolim, quae civitas cum Atheniensibus societatem inierat, oppressis-
set, Athenienses, quid i 11 e contra se moliretur, sentire iam poterant nec
quidquam antiquius existimare debebant, quam ut auxilio statim in illa
loca misso socios tuerentur; tum enim opes Phiiippi superare facile
erat et Athenienses, si parvas copias subsidio misissent, civitatem foe-
deratam conservare poterant; neque tarnen fecerunt, quod oportet
14) Magnum in re publica versari furorem et nova quaedam parari et
concitari mala iam pridem videbam; sed tarn exitiosam coniurationem
factam esse a civibus nunquam putatn. 15) Omnia prius fore arbitraftar,
quam ut promisso non stares. 16) Satis demonstravi fob. demonstrasse
mihi videor) urbem Atheniensium bonas artes non modo proereavisse.
verum etiam aluisse atque cum generis humani salute per orbem ter-
rarum propagavisse. 17) Miseria istius viri, opinor (credo), ea est, qua
nemo non animo commoveatur. 18) Cotidie licet animadvertere pluri-
mos homines aliena vitia lyneeis oculis cernere, in suis conivere; quod
— 217 — 332.
contra esse decet: nam si in suis quisque moribus maxime elaboraret
emendandis, brevi melius se haberent res huruanae. 10) Humanitatis do-
cumenta cum omnia admirationi sunt, a qaocunqne sunt edita, tum ea
maxime admiranda videntur, quae ab iis eduntur hominibus, quorum a
condicione et munere ea abhorrere nobis \idebantur. 20) Bellum Nu-
raantinum per tot annos cum summa Romanorum ignominia ductum ut
tandem conficeretur, senatus populusque Romanus consulatum detulit
Scipioni Aemiliano; nec melior sane belli administrator potuit eligi.
21) Haec fuit sapientia maiorum nostrorum, quod, sive bella gerebant
seu leges sancie&aiaf, nihil sequebantur nisi salutem atque utilitatem rei
publicae.
$mn. 3uw<We« fabet ftd) inbeffen audi bcr flonj. be3 S3cr&8 poiue, tvenn btc $>anblung als
uncntfmiebcn ob« nur bebingt unb n icf» t mirflidj fjingeftent wirb, namentlich in
negatioen Sä^cn unb in fragen mit negatiöcr Jenbcn^, j. Qnae tanta posrit
iniaria omni um imperatorum de Deiotaro decreta tollere? Tamotsi miserum est,
' tarnen ei, qui hunc accuset, poxsim ignoscere. Plurima qnidem proferre possemus,
sed raodns adhibendus est. Urbes sine hominum coetu non potuisaent nec aedificari
nec freqnentari. Qnae res egestati tnae snbvcnire potuisset? Qnid hunc pancornm
annorum accessio iuvare potuixset? Cf. Cic. Rose. Am. 55; Tose. 1, 84 u. 88; 4,
44; 5, 5; LmL 11; fam. 1, 9, 2 u. 14; div. 2, 24; nat d. 2, 142; de or. 2, 367. —
So nmii : Leges a me edentnr non perfectae — nam extet infinit um — , sed ipsae
rem m snmmae atque sententiae. Nonne multo melius f nistet otionam aetatem
sine nllo labore tradneere? — (3m irrealen galle ber r)l)potr>cttfd)cn Säfte bleibt
ber Äonj. regelmäßig unoeiänbert, Si scriba mens adesset, commodins ad te
scribere panxem ob. potuissem, Cf. jebod) 382, 3.)
532. Ter rtoujmiftiü, roclcfjer ben Onfjalt eines ©afceS al§ blofje Slnnafpnc ober
Sorftetlung b,inftellt, erfcfyeint in £au ptfätjen in folgenber 3Beife:
1. als» Coni. optativns jur SBejeidmung eines SBuitftyeS, s*. Hoc di bene ver-
tant „mögen bie ÖJÖtter ihren Segen boju geben!" Quod di immortales omen avert/m/
„(»ort üerhüte ed!" Senatus hoc ne concedar/ Üßemeinung3roort ftef)t bei
einem SBunfr^e ne. Uber bie SBunfdje mit utinam cf. 334.
2. aU Coni. hortativns (ober suasorius) jur ©ejeidmung einer 3(nfforbe-
rung ober (Ermunterung; aU Verneinung ftef)t ne (cf. 337, «nm. 1 u. 2).
Tiefer ftonjunttio fommt fyauptfädjlicf) im träfen § cor, unb $roar teils in
ber 1. ^ßerf. plur., lmitemnr maiores nostros! Amern«« patriam, poste-
ritatis gloriae inserviawu* ! Misericordia ne commoveamur! — |etl$ in ber
3. ^ßerf., 3?. SU sermo lenis minimeque pertinax. Suum quisqne nosco/ in-
genium. Donis impii ne placare mdeant denm; — teil§ in ber 2. ^3erf., jebod)
faft nur im @ing. jur SBejeidmung be§ unbeftimmten Pronomen« „man",
93. Fera«, quod vitare non pot«*. Sic cum inferiore vivo«, quemadmodum tecum
superiorem joles vivere. Istud bonum, dum absit, ne requira«. Cf. 336, Slinn. 4.
Ämn. 1. 3>ic 2. unb 3. ^Jerfon be$ Coni. Imperf. unb feltener Flitxqpf. fteljen oudj als 3m=
oratio ber Vergangenheit, Reaisteres (ober restitwe») „bu hätteft SJBiberftanb
leiften [oUen"; pateretur „er hätte bulben foOen"; mortem pugnans oppetiasea; constan-
tiam patris tui imitatus essen. Si meis incommodis laetabantur, urbis tarnen peri-
culis commoTeren/ttr. A Torquato hoc Vitium silcretur („fjätte ucrfdjroiegen werben
loaen"). Frumentum, quoniam vilius erat, ne etnisses. Cic. Sest. 45 und 54; nat.
d. 3, 71 u. 76; Phil. 2, 86; Sali. 25; Rose. A. 72; Att. 2, 1, 3; Verr. I, 107; 3,
105; 5, 168; off. 3, 88.
flnm. 2. Über ben $on junftio in c t e u e r u n g 3 f 0 r m e l n cf. 335.
3. aU Coni. concessivns jur Q3ejeid)nung eines 3ugeftänbniffes, $u über»
fetjen „wenn aud), gefegt bag, mag immerhin, zugegeben ba§"/
juroeiten mit ut oerbunben (cf. 389, 6); ol§ Verneinung fteb,t ne; j. üb. SU
Digitized by Google
— 218 —
für, sit sacrilegns: at est bonus imperator. Age, »it ita factum : quae causa, cu
Roraam properaret? Fueris doctus, fueris prudens: pius non fuisti. Hoc ut ita ti
(nihil enim pugno): qnid habet ista res laetabile? Ut credaw ita esse: quam es
id cxigaaml Xe aequareri/is Hannibali Philippnm: Pyrrho certe aequabitis. Xe si
sane summum malnm dolor: mal um certe est. Ne »int in senectnte vires: ne postu
lantnr qoidem vires a senectute. (Ut non Ii et fit: „felbft in bem 5aü*e, baß nicht; wen:
auch nicht", \. SP. Ut non officio*, qnod vis, tarnen mors nt malnm non sit, efficies
Exercitus. si pacis nomen audierit, ut non referat pedem, insistet certe. Cic. Tasc
l, 16 u. 23; Phil. 12, 8; Att. 2, 15, 2; 8, 6, 2). - Über bie 3ufügung Don e$to äi
bem Coni. concess. cf. 336, Sinnt. 7.
Xtttn. 3. Ter Coni. Imperf. unb Plusqpf. ftetjt nur bann, wenn ba« $ugeftanbnid juglek
alö unwahr bejeid)net lucrben fofl, Ut rationem Plato nnllam aSerrei, ipsa aac
toritate me frangeret. Cf. Sest. 43; Tusc. 1, 49; div. 1, 62; off. 3, 75; Verr. A
16 u. 58.
4. als (oni. potentialis, um ein Urteil in mi Iber er fjorm als roof)t anne^m
bar, als Möge 9Jt öglicfyfeit ju bejeidmen; als SBerneinunaSroort bient non
3m $eutfd)en nimmt man hier bie $>ülföoerba „mögen, wollen, fönnen, bürfen"
JHücffid)tlicf) ber Tempora in ju merfen, bafe ber Äonj. tyrtlf. ober ^rri. evforberlidj ifl
um eine noch je&t geltenbe 9RÖglid)feit 31t bezeichnen Potentin liö Der öfflenmort), rcö|
renb ber Äonj. 3 m per f. fleht, um eine früher getoefene Sßögltcbfeit, bie ober jefrt nict
mehr iff, anjugeben (^otcntlaliö ber SfrganflfnQelt); wo baber im Teutfdjen ber Äonj
^luftqpf. fleht, tritt im Sateinifchen regelmäßig ber Äonj. 3mperf. ein: Hic quaera
qnispiam „Ijier fönnte jemanb bie &rage aufwerten". Hoc sine alla dabitatione cor
firmem ober confirmarertm. Enm, qui palam est adversarius, facile cavendo vitart
posti». Nil ego contu/erim iuenndo sanus amico. Tn vero Platonem nec nimis valdi
nnfjuam nec nimis saepe laudareri*. Mori nemo sapiens miserum dicat ober rfixerrf
Riserit aliquis fortasse hoc praeeeptum, est antem neecssarium. Deas nos raeliu«
qaam optare anderem//.-* („hätten wagen fönnen"), hello liberavit Haud facile du
cerneres („man t)ärte entfdjetben fönnen"), ntrnm Hannibal imperatori an exercitu
carior esset. — 9Ud Coni. potentialis ift aud) bie jur »ejeitfanung beS unbefthrania
Subjeft« „man" befonber* in 9?ebertfö|ien gebräuchliche 2. $erf. ©mg. Äonj. $u betrachten
,V 5*. Dissimulatio est, cnm alia dicuntnr ac sentit (cf. 1, d).
?lnm. 4. 93efonber« ju merfen fmb bie Potentiale ber Sßergangenh^eit rideres (ferneres
„mau hätte fcfjen fönnen"; crcilerts {jmiares) „man hätte meinen fotlen"; diceres „ma
jjätte behaupten füllen" u. ä. Cf. Uli rairandam in modum (canes venaticos dtWres)
ita odorabantur omnia ac pervestigabant. Catilina ntrnm pecuniae an famae mi-
nus parceret, haud facile discemereft, Milites ininssn signa refernnt maestiqae (rre-
deren victos) redeunt in castra. — ©0 fommt ber Äonj. 3 m per f. auch, für bie 3. $erfon
uor, wenn baS Subjeft burd) einen Wclattofafc mit qui (=si qnis ob. quicunqae) an-
gegeben ift, 3. ©. Qui videret, nrbem captam credere/ „hätte glauben follcn". Mirarefwr,
qui cerneret.
5. als Coni. dnbitativus (ober deUber ativus) sur 93ejeicf)nung einer 3 wei-
fe Inbcn* Srage, roo man im $eutfd)en baS £filf3oerb „f ollen* gc>
brauet; als Negation bient non. 3Bo im $eutfcf)en ber Äonj. I u § q p f.
fteljt, mufj im Sateinift^en ber Äonj. $mperf. eintreten: Quid faewm jh*
l'oD ich thun?" Quid facerew» ,wa« foate id) thun, wa« härte idj thun foDen?" Qao mc
confero;«? Utrum superbiam prius commemorem an crudelitatem ? Quid enamerr»
artinm multitudinem ? Quis unquam credere/ „wer tjätte je geglaubt?" Valerius co-
tidie cantabat; erat enim scaenicus; quid facerci aliud? „Wafl h^ätte er anber* tömt
follen?" Caesar in eam spem venerat, se sine pngna rem conficere posse : cur for-
tnnara periclitare/wr? (35iefer Äonj. fommt auch, in ber 2. <|$erfon uor: Quid hoc homin«
faci«.v? Cic. Sest. 29; Caec. 30; Verr. 1, 42; Quinct. 83).
Kran. 5. 33efonbcr8 hcvuorjul)cben ift quid dieam de, quid commemorem de „mai ft»U q
fagen oon, wo foH id) Sorte ftnben für", weldjeS angieht, bafe eö nid)t leicht fei, titj*
treffenbe Sache gehührenb ju fd)ilbem, bafe alfo ber @prech,enbe bie ber ©aefcc angemefio«
JVorm beä «uöbrud* nicht finben ^u fönnen meint, oft in bem ©hme „wa* foH ict> min gor
erft fagen oon — dagegen ift quid hquar de „wo^u foH ich, reben üon" eine ^vrmcl
>
— 219 — 333.
ber Praeteritio = „e* ift unnötig, barü6er $u fprct^en" (— quid plura dicam ober com-
memorem de ober quid commemorem mit Objeftäacrufatiu). — Gnblld) beflcidjnet quid
rommtmoro, quid oroftro „100311 enoäfme id)", bafc man etioa* benanntes ober iBefpro-
djeneS oerläßt, um fid) £u 28id)tigerem ,ut menben. Cf. Ck-. de or. I, 18; Tusc. 1, 2;
nat. d. 2, 156; Sest. 10 u. 95. (Selten ftefjt quid diram de in bem Sinne ,,id) »ueifc
nidjts ju jagen über": Cic. Tusc. 1, 24.)
2mm. 6. »eadjte folgenbe fragen bee" Umotllenft unb ber Berraunberuilfl, bind) mcldic
eine Sadje als unmbglid) ober unbenfoar bejeidmet werben fo(l: Tibi ego ralionera red-
dam „id) foDte bir 5Red)enfd)aft ablegen?" Archiam ego non diliga/w? Tu omnibus re-
bus ornatu8 et copiosus sis et dubites de possessione detrahere? (Cic. Cat. 2, 18;
Sest 78). Ego te videre nolueriw „id) foflte bid) nidjt fjaben fefyen wollen?" Mihi salus
cuiusquam tanti fraget, ut meara neglegercm? Ego non venire»» contra aliennm
pro familiari? (Demöffnlid) fterjert berartige fonjunftioiicqe fragen of)ne ftragepartifel (cf.
404); bod) bei größerer STOtlbe mit ber ^artifel -ne: Egone didicisse aliquid non gau-
deaw ? Sapienswe, si patria deleatur, non doleat? Cic. Ac. 2, 125 u. 135. Soldjc
mtjjbtHigenbe fragen werben übrigen* aud) burd) ut c. coni. ober burd) ben Acc. c. inf.
mit angehängtem ne auSgcbrücft (cf. 435).
6. als Coni. hypotheticus (ober condiciomlis) in irrealen 93ebingung§»
fäfcen (cf. 376), j. 8. Crede; ■etti, si ipse vidissem. Nunqnara Hercules ad deos
abis*e/, nisi eam sibi viam virtute raunivisset
33. 1) Cuperem vultum videre tuum, cum haec legeres. 2) Maesti Romani,
victos crederes, in castra redierunt. 3) Velim definias, quid sit voluptas.
4) Quo superiores sumus, eo summissius nos geTamus; nihil enim minus
nos decuerit quam rebus secundis süperbe et violenter in alios consu-
lere; an quisquam dubitaverif, quin res secundas perferre non posse
non minus levitatis sit quam rebus adversis succumbere? 5) Qui peri-
cula temere subierit, videa*, quomodo efiugiat 6) Quae aliis vitio ver-
tag, tibi laudi ne duxeris. 7) Sint sane ista bona, quae vulgo putantur,
honores, divitiae, volnptates, tarnen in iis potiundis exsultans gestiens-
que laetitia turpis est 8) Ego tibi irascerer, mi frater? 9) Magistri
ego iudicium, pace tua ( = bona tua venia) dixerim (ob. abst* verbo in-
vidia), longe antepono tuo. 10) Reges regna sibi habeaw*. 11) Confecto
proelio, tum vero cerneres, quanta audacia fuisset in exercitu Catilinae.
12) Sardanapalus incidi iussit in busto: Haec habeo, quae edi. Quid
aliud, inquit Aristoteles, in bovis sepulcro inscribem? 13) Quidquid
acciderit, animis ne deficiamtw neve pericula fortiter subire cunctewttr;
simul a deo precemur, ut nos custodiat 14) Quis in omnibus rebus et
erga omnes obsequium probe*? quis non potius vitia, malitiam, corru-
ptionem summa vi persequenda vel reprehendenda iudiceJ? 15) Quid
responderan? 16) Ut Pelopidas solus Thebas Uberaverit: num ideirco
melius de patria meruit quam Epaminondas? 17) Ita vivam, ut consi-
liorum tuorum ignarus sum (cf. 335). 18) Anno p. Chr. millesimo septin-
gentesimo nonagesimo primo summus rerum Turcicarum curator legato
Britannorum scripsit haec: üt ceteri omnes Christiani vera dicant, ta-
rnen Britannis credi non potest, quibus omnia vendere mos est. 19) De
Homero nihil paene memoriae proditum est praeterquam illud, quurl
nemo crediderit, caecum eum natum esse, nisi vero (cf. 381, 2) caecuin
hominem pntamus tarn multa, tarn varia tarn vere et perspicue potuisse
effingere. 20) In urbe omnia parata sunt : ipsi propius accedere ne cun-
ciemur. 21) Cur vestra ipsi decreta sustulistisV faceretis} quae decreve-
ratis. 22) Diem Chaeronensem multo fataliorem fuisse Graecis quam
334—335.
220 —
Romanis Canneusem iure dic<w. 23) Summa audacia Cato iuvenis i
senatu pericula patriae exposuit: numquid t&ceret?
X)\. 28iinfd)e f Stuten $war fdjon burdi ben blofeen ftonjunftiu au&gebrüdt werben (cf. 332, ;
93. Valeanf cives mei, sittt incolumes, sint beati ! Quod deus bene verta* „möge (*
feinen Segen bap geben!" Di prohibean* a vobis impia» mentes! SBill man aber b
(SJebanfen audj äufeevlid) unb nadjbrfidlid) al« SBunfdj ausprägen, fo fefct man ntinam (w
ftärft utinam quirlet», $. Cic. Caecil. 40; nat. d. 3, 78; fin. 5, 83; Sulla 54; — poetrj
o *t; nrchaiftiid) ut, feiten bei Älaffifern, $. 33. Cic. ad fam. 16, 12,4), — negatto ttium l
biiuu. Ü9cnn bic S3erwirflid)ung bc« SBunfcbe« als moglid) gebad)t wirb, fo fefct man ben Sri
9*8 f. unb *p c r f . ; füll aber ber Sunfd) al« unerfüllbar bezeichnet werben, fo ftefct b
ftoaj. 3 m per f. unb %Uu«apf.
?lmu. I. $n btdjterifdjer Spvadje werben jmweilen aud) ioldic ©um' die al-:- erfüllbc
aufgefaßt unb au«gebrürft, btren Erfüllung in fBtrflicbfcit unmöglich ift: 0 mihi praeteriti
referot si Iuppiter annoa! ütinam revivisca* frater!
Kam. 2. erfüllbare SBünfdje fönnen aud) burdj relim „id) möchte, roünfdjte** (nolim, mdk
f. eoni., unerfüllbare burdj rei/em „ich wollte, möchte" ober „id) fpättc gewollt, g
tuunfd)t" {nollcm, mallem) t. eoni. au«gebrütft werben, 9. Velim mihi ignoscas. Qui»
quid veniet in mentem, scriba« velim. Vellern adesse posBct Panaetiua. Vellern &]
qui ex vobis hanc causam susce/n**e/. Nollem dixüsem. Mallem Cerberum metnen
quam ista tarn inconsiderate dicere*. Cf. 344.
«mit. 3. 9ln einen SBunfchiafe („o bafe bodj; wie fer)r wünfdjtc id)") wirb ber im 3)eutjtben u
„bann" angefnüpfte SRadjfafe mit profeeto ober unmittelbar angefcbloffen : ütinai
colloqui int er uns potuissemus: profeeto aliqnid opis rei publicae tulissemus. Qua
Vellern ad illas pulcherrimas epulas me invitasses: reliquiarum nihil haberema
Cic. fam. 4, 1, 1; 10, 28, 1; 12, 3. 1; AU. 16, 7, 4 n. ö.
9lnm. 4. Statt utinam ne ftnbet fid) feiten baö ftfirfere utinam non, j. 39. Illo die utinsi
suseeptus tum essem! Clitus utinam non coegisset me sibi irasci! — 9ei oertürjti
Safcform fann utinam („wollte (»ott") aud) ohne Serbum gebraud)t werben, j. 39. Qm
virtus excelsior et nomine, utinam re, frequentior est iustitil? Habetis sermonei
bene longnm hominis utinam non impudentis.
1) Dii omnia bona tibi dent (duint)l 2) Aristippus interrogatus, quo
modo Socrates mortuns esset: Utinam ego, inquit, sie moriar? 3) UtinaD
pater meus laetum huno diem xidissetl 4) Utinam omnes, qui gloria
studio ducantur, per iustitiam humanitatemque eam quaeranf nettobli
xiscantur multos reges, qui urbibus expugnandis, regnis evertendis
nationibus subigendis gloriam quaesiverunt, non felicitatem bonorum
que copiam, sed vastitatem atque miseriam hominibus intulisse! 5) Veliv
tibi nobiscum esse placeaf. Rollern hodie te l&xisscs. 6) Utinam in Ti
Graccho Gaioque Carbone talis mens ad rem publicam bene gerendan
fuissetf quäle ingenium ad bene dicendum fuit ! profeeto nemo his virii
gloria praestitisset. 7) Utinam illum diem ne xideam, cum bello civil
patria nostra ardeat! 8) Habetis sententiam hominis utinam perperan
iudicantis! 9) Timotheus, dux Atheniensium, cum collega quidam di
xisset: Nobisne; Timothee, patria gratiam referet? respondit: Utinair
nobis potius contingai, ut iustam ei referamus ! 10) Utinam Icarus prae-
cepta patris ne neglexisseV. in fluctus praeeipitatus non esset
335. $ie oorgelegten So^e, roeldje Steuerungen enthalten, fönnen nermittelfi bfi
Coni. optativus auf boppelte SSetfe überfe^t roerben, nämlicb; entroeber: 1) Pr°
deum hominumque fidem, ne sim salvns, si aliter loquor ac sentio.
2) Moriar, ni (in biefem fallt fie^t fcltener nisi, cf. 379) omnia tecum commnni-
cavi. 3) Dii me puuianf, si galünas tuas veneno interfeci. Ober: 1)
deum hominumque fidem, ita salvus sim, ut non aliter loquor ac NBttO,
b. ^. icf) möge in berfelben 3Beife (ober f o gcröijj) gefunb fein, rote io^
221 —
QnberS rebe, als id) benfe. 2) Ita vivam, ut tecum omnia communicavi.
3) Ita me dii ament, ut gallinas tuas veneno non interfeci. — Cf. Ita rivam,
%t maxi mos snmptus facio „io xoafyx id) lebe, id) madje fefii grojjen ftufwonb!" Ita mihi
relim deos propitios, vt non solum commoveor animo, sed etiam toto corpore perhor-
retco. Sollicitat, Ua riram, me tua valetudo. Moria r, n magis gaaderem, si id mihi
accidisset
«ran. 9hir bei 3>id)tern fmbet fid) in biefem Salle sie ftatt tfa, cf. 484.
tö.SRan unterfdjeibet: 1) ben Imperatives Praesentis ama, amate — amare,
amamini), roelcfyev einen auf unmittelbare ^ernrirflidjung beregneten, an eine
ober mehrere bepimmte *ßerfonen gerid)teten 58efeb,l bejeietynet, Hac vem,
paer. Patent portae : proficiscere. FeW* misero mihi auxilium, indices, sub venire inopi.
Abi in malam rem. Cura, ut valeas. Perg/te, nt facitis, adulescentes, atqae in id
stndium, in quo estis, ineumbifc. Nosc* te ipsum. Sequere nataram; — 2) ben Im-
perativus Fnturi (amato, amatote, amanto — amator, amantor), roeldjer eiu
für bie golge beredmeteS, burdj 3eit unb Umftänbe bebingteS (Sebot bejeic^net.
<£r fjat feine ©teile norsugSroeife in ber ©efefce3fpratf)e, bei Serträgen,
allgemeinen SBorfd&riften unb Siegeln, 3, ©. Erranti viam monströs. Cae-
lestia »emper specta/o, humana contemnifo. Apud indices vera loqui/or. Regio imperio
dno xunto üque consules appellanfor; illis salus pnblica suprema lex etto. — <J)gr Imper.
Praes. tarn nur in ber 2. sßerfon, ber Imp. Fut. in ber 2. unb 3. *ßerfon oor*
tommen, in ber 3. *ßerfon aber nur bei gefetjlid&en 93orf Triften (ef. 9tnm. 4).
Amn. 1. SBenn baS, ma8 man oerlangt ober Dorj treibt, an eine SJebingung ober 3$oraud=
fefcung gefnüpft ift, (wenn alfo ein 9?ebenfafc mit si ober nt*/, cum ober ubi „wann",
quoniam u. ä. oorau8ge6t), fo wirb bei (etnfad)em) ©fferjle ber Imper. Praei., bei (ge
meffenem, nad)brüdlid)em) (Gebote ber Imper. Fat. gefegt, $. Si me diligis,excita ex
somno tuas litteras. Si quid in te peceavi, ignosce. Si a me diligi vis, litteras ad
me mitttto. Ubi valetudini tnae consulueris, tum consultVo navigationi. Cum officium
et fides postulabit, gratiae resistt/o. Cf. Cic. fam. 16, 14, 2; 13, 50, 2; 16, 3, 1;
16, 1, 2; Att 2, 20, 5.
«ntn. 2. 813 SRilberung be3 3mpcr. $räf. ftebt velim c Coni. (cf. 334, *mn. 2), j.
Dicas velim. 3ur üHiloerung (refp. $>ert>orl)ebung) treten ju bem 3mper. qnaeso *id) bitte"
„oefäüigfr, oro te (vos) ,,id) bitte bid)", obsecro te (ob. vot) ,,id) bitte bid) um ^intmeU
toiaen", awaÄo te (— M werbe e« bir 3>anf »oiffen, bir oerbunben fem"), ©. Tu
quaeso crebro ad me scribe. Exspecta, awabo te, dum Atticum conveniam. Librum.
oro te, mihi quam primum mitte. — ;)uv einbringlid)eren <Sd)ärfung bed 3ntpev
¥x&\. ftebt bie Umfdjreibung mit fac c. Coni. ober eara, ut, ,v ®. Fac venias wfomm ja" ,
cura, ut valeas. (Siebter fe^en memento mit 3nfin., j. S3. ütilibus semper praepon^r
honesta memento.) — 9lud) bie ^mjufügung be§ perjönlicben ^ürwrte^ tu unb n>s bient
Wwfig jur (Sr&ö^ung beS Wad)brud3 (cf. 219), befonberS in Serbinbung mit ben ^artifeln
vero unb quidem. Cf. aud) 306, ö; 467, 9. Vtud) modo „nur, bod) nur" bient jur ^e«
jeidmung eine« einbringlicben ober ungebuibigen ©efeblS: vide modo /ffie^ bod) nur".
'.'Inn. 3. Qutotütn fteht ein $efe61 aud) im Ind. Futuri. toenn nämlid) ber 9lebenbe ber ftc*
füüung feine* SBillen« ganj geroife ift: ber «ngerebete toirb ben ^efebl auftfubrm, benn er
tann nid)t anber§, er ift gelungen au* Vicbe ober burd) ©eioait. So ift bai ftmut nad)
bem baraufgelegten Zone unb nad) bem SJerbältmfje ber beiben ^Jcrfonen bie milbefte unb bie
fdjärffte 5orm be* ©cfebld, tuie bei und „bu tvirft bied tbun". (Negation non.) Si quid
acciderit novi, facte*, ut sciam. Festinationi meae ignosces. Tu me dilige* et vale/zi^
(= bene vale et me dilige; fo öfter« in ben Sönnern beö ©rieffdjluffe*). Tu Lucceio
nostro librum dao/.«. Tu non cqbso/hs et ea, quae babes institnta, perpoli». — 2)er
2>eutf(be brürft ben ^mperatio oft mit einer gemiffen 3^erfid)t aud) • burd) ba* JpülfdDerb
„bürfen" au«, 3. 93. ,,3)a« barfft bu glauben" sie fac existimea. So: „5>u barfft
nujig fem" bono animo esto; „3n ben näd)ften $agen barfft bu einen ©rief oon mir
erwarten" propediem epistulam meam exspectato.
Änm. 4. 63 ift oor bem S^lume ju tuarnen, al« ob eS empfehlenswert fei, ftatt bed 3ni-
peratio« bie 2. $erf. Äonj. ^}räf. *u fe^n, weil biefe ?lu*brucfaweife jjbflidjer fei. 5)enn
biefelbe ift nur bann geftattet, wenn Die zweite ^erf. für baä unbeftimmte „man" gebraud)t
©irb, j. Iniurias fortunae, quas ferre neqneas, defagiendo relinqua«. Bona vale-
cf. 310, 1 u. 2) unb sodes (310, 9lnm.)
337—338.
— 222 —
tadine uture, dura atlsit; cum absit.ne requira*. Quidquid agis, prudenter agf* e
respice linem. 6onft nbcr tft bic Wnwenbung bcr 2. 9Mf. »onj. v^tQ|. für bot Smpevatt
bei (iiecro feiten unb wobl nur int 93riefftil, j. 9*. Cautus «w, mi Tiro. Si est spe
nostri reditus, eam confirme* et rem adinve*. Cfter valea* = vale. Slber bie Xid)te
unb SMoiuä tc gebrauten ben Äonj. oft fo, 93. Si sciens fallo, tum me, Iuppiter Opl
Max., pessimo leto affieuz«. Scipio fagt $u SWafiniffa: Amicus popalo R. st# et «na
multos nostn similes in civitate Romana esse. — Tie 3. ^erf. be8 3mperatit>§ fomm
nur in bcr ©efefceflfpradje oor; in allen übrigen fällen tritt ai* (Srfafc bofür bi
3. 9£erf. Com'. Praes. ein, j. 93. Quoniam ille nos diligit. ipse quoque a nobt
dihgaiur (cf. 889, 2).
Htm 5. einen 3mperatto ber Sicrgaugenbcit fann e3 an fid) niajt geben; bodj fann ii
lebenbiger SHebe etwaö al8 io befohlen erfdjeinen, baß e* fogleid) mit bem 93cfeble auSgcfübi
erfahrnen foll, wie in bem befannten Sorte (Säfarft iarta alea etfo „ber 5Bürfel fei geworfen!'
So aud): vo8 admnxiti estote „Hjr foQt hiermit erinnert fein".
9(mn. 6. „QHaube mir, glaubet mir" toirb in ber feineren, gebilbeten Sprache bmdi nih
crede, mihi credite, in ber Spradje be$ gcwöljnlidjen VebenS burdj crede mihi, rre*/i/<
mihi airtgebriidt. 3n (Siceroa Sieben unb pljilofopf)tfd)en Schriften fte&J au3fd)lief{lid) mih
crede (Verr. 4, 133 credite hoc mihi ift bie Stellung burdi ba« eingefügte hoc besingt)
crede mihi nur in ber familiären 53rieffprod)e, bod) aud) titei nidjt häufig.
?tnm. 7. „5Biffe" beifct scito (nid)t sei), „wiffet" seitote (nid)t scite). 9iud) oon hahm
in ben 93erbinbungen sie habere „fidjer glauben" unb secum habere „für fidj, bei ftd) bt
galten" finb bie formen luibeto unb habetote au8fd)lie&lid) im ©ebraud), ,v 93. Sie habet"
mi Tiro, neminem esse, qui me amet, quin idem te amet Secreto hoc audi ; term
habeto, ne Apellae quidera, liberto tuo,.. dixeris. — gerner entipridjt unferm „ti fei,
mag fein, gut" al$ (JinräumungSs unb Übergangöformcl |U etwas 9?euem ber ^mperatn
esto. j. 93. Esto, concedatar haec quoque acerbitas. Esto, fortes et duri Spartiatae:
quid? Cyreuaeum Theodorum nonne miramnr? E*to, causam proferre non potes.
337.9hm; benn beim Imperativus Praesentis fteljt in guter ^rofa toeber m nodj
non als Verneinung, fonbern man nimmt entroeber bie Umfdjreibung mit noli,
nolite c. Inf. Praes. ($. 55. Noli fugen, noiite mentiW), ober man fefct ne (ober
nihil, nulluSj numquam U. ä.) C. Coni. Perf., 3. 93. Ne bxgeris, menti/i ne süü,
ne dubitflrreri>. Nihil ignoreri*-, nihil gratiae causa feceris. Nuilum proelium timuem.
dagegen ftetyt ne beim Imper. Futuri, Ä. 83. impius ne mdeto piacare donis
iram deorum. Borea flaute ne arafo nere semen iacr/o.
91nm. 1. 2>er Imper. Praes. mit ne ift bidjterifd), j. 93. Tu ne cede malis, sed contn
audentior ito. Cum fortuna favet, nimium ne crede favori (j. 93. Verg. Aen. 6, 95;
7, 202; 6, 644; oereinjelt Liv. 3, 2, 9). — Non fann beim Imper. (unb Coni. hortafirw)
nur bann norfommen, toenn ed \\\ einem etnjelnen SBorte bed 6a^ed gehört \. 33. Cic
Cluent. 155), namentlid) wenn ein ©egenfafr ftattfinbet, j. 93. Lictor non saae. seJ
tnae lenitatis apparitor sit.
flnm. 2. 2)ie Sortierung be4 93 er böte 3 gefd)ieb,t, menn ne oerfjergeljt, mit neve, bo4P
feiten mit neque, 93. Hominem mortuum in urbe ne sepelito neve urito. Tu isla
ne aseiveris nere fueris commentieiis rebus assensus. 9Benn fein ne im bergest, rmib
meift nec gefegt, 93. Tu perge quaeso scribere nee meas litteras exspectaris. Cedat
consulari generi praetorium nec contendat cum praetorio nomine eqaester locav
Cic. leg. 3, U; oft*. 1, 92; 1, 134; Plane. 16; Sali. lug. 85, 47; Liv. 22, 10, 5; 23.
3, 3. — Mad) öotaufgefjenbem noli (nolite) c. inf. wirb baS «erbot mit nec ober mt
c. inf. fortgelegt, j. 93. Noli fugere nec (ober aut) mortem timerf. Cf. Caes. b. g.
7, 77, 9.
9lnm. 3. Umfdjreibungcn be« 0 er n einten 3mP*r- ^ra'f. finb außer noli nod): 1) f*>*
r. Coni., 5. 93. Cave credas ober credideris; — 2) fac ne, j. 93. Fac ne quid aliud
eures; fac ne quid omittas; — 3) faft nur bei 2>td)tcrn fnye, mitte, 0 mitte, pt^f,
anfer, absiste c. inf., 3. 93. Quid sit futurum cras, fuge quaerere. Parce pias scel^-
rare raanus. (Liv. 34, 32, 20.)
9lnm. 4. Die 2. $crf. Coni. Praes. mit ne finbet fic^ in »erboten nur, wenn ba4 Subjrf:
ba« allgemeine „man" ift, 5. 93. Isto bono atare, dum adsit; cum absit, ne reqaiw
(Cic. sen. 10; cf. 332, 2 u. 336, ?tnm. 4).
338. 1) Cave posthac unquam istud (verbum) ex te audiam. 2) Librum.
quaeso (ob. oro te), mihi quam primum mitte. 3) Permaneto, mi fili, iß
religione paterna et avita, verum ne quam abam spernito; non simu-
— 330»
lautes pietatem, sed vere pios homines colito et aemulator. 4) Quae
cognita habes, exercitatione tenere et augere studeto; quae non didi-
cisti, addiscito; ne pigeat te ad eos, qui utile aliquid tradituros se
polliceantur, longam viam facere; doctrinam pluris esse cogitato quam
magnum heredium; hoc enim facile deficit, illa numquam. 5) Magistratus
dona ne danto neve capiunto. 6) Cave istum hominem in amicorum
numerum referas. 7) Si me audies, consuetudinem istius iuvenis vitato
(ober avuS) vitabis). 8) Lacrimare desine, nam quidquid tibi accidit, dei
voluntate accidit. 9) Nolite velle, quae effici non possint. 10) Fac
habeas spem bonam. 11) Causam investigato in re nova atque admira-
bili, si poteris ; si nullam reperies, illud tarnen exploratum habeto, nihil
fieri potuisse sine causa. 12) Nolite quicquam facere contra leges. Nihil
gratiae causa feceris, immo resistito gratiae, cum officium et fides postu-
labit. 13) Agedum (cf. 306, 5) cetera nunc crimina considerate. 14) Ubi-
cunque eris, vera dicito. 15) De me nihil timueris = de rebus meis ne
quid timueris. 16) In foedere, quod Roinani cum Antiocho, rege Syriae,
fecerunt, hae leges erant: Rex ne quem exercitum, qui cum populo
Romano bellum gesturus erit, per fines regni sui transire sinito neu
eommeatu neu qua alia ope iuvato. Excedito urbibus castellisque eis
Taurum montem sitis neu qua arma inde efferto; elephantos tradito
omnes neu alios parato. 17) Lex est: si pater familias intestato moritur,
familia pecuniaque eius agnatorum gentiliumque esto. 18) Si fortuna
virtuti vestrae inviderit, cavetote inulti animam amittatis neu capti
potius sicuti pecora trucidemini quam virorum more pugnantes cruentam
atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis.
b) "3?on ben ^Kobiö in '&ebei\fai$en.
a. Coniunetiones conaecotivae unD Anales.
*39. Ut consecutivum „fo bafj*, eine ftolge ober 9Birfung bejeidjnenb, Derneint
ut non (cf. ?tnm. 7), fte^t:
1) nad) allen 9ln§brttcfen, bie ein betontet „fo" enthalten {talis, tantus, sir,
t/a, tarn, tantopere, eiasmodi, adeo, is (hic, iUe) — „fo befdjaffen, foldjer"
etc.), j. 53 Semper ita vivamus, ut rationem reddendam nobis arbitremur. Atticns
sie Oraece loquebatur, ut Athenis natus videretur. Adeo ille pertimuerat, ut mori
mallet quam de bis rebus Sullam doceri. Quis est tarn demens, ut sua voluntate
maereat? Tanta vis probitatis est, ut eam vel in eis diligaraus, qnos nunquam
vidimns. Alcibiades ea erat sagacitate, ut deeipi non posset.
Hunt. 1. Eiasmodi (feltcuer eius gener is) ftefjt nur fteüuertretenb für ba$ STbjcfttD talis ober
m, nie für ba3 9lbt>crbium ita, j. 35. Totae res rnsticae eiusmodi sunt, ut eas non
ratio neque labor, sed res incertissimae, venti tempestatesque, moderentur.
2) in ber SBerbinbung quam ut nad) einem ftomparatio im ©inne oon
„allgn", 'ö. Aristides iusttor erat, quam ut invidiam vulgi effugere posset „Ijätte
entgegen fönnen" (cf. 328). Hoc videtur esse alt»« . quam ut id nos humi strati suspi-
cere possimus. Cf. 344, $lnm. — Über quam qui ftatt quam ut cf. 398, b, ?Inm. 2.
3) nad) ben unjjerfonlic^en HuöDrütfcn (befonberS be§ ©efdjelienS, @in«
treffend, 5otgen§ unb ÜbrigfeinS): est „e$ ift ber Sali, e$ ©erhält
fnf) fo, bafc" {futurum est „e3 wirb ber gad fein, e3 wirb nod) bab,in
339. — 224 —
fommen, bafj"); — in eo est „bie ©arj)e ftc^t auf bem fünfte, bafj* un
prope est „e$ ift nahe baran, bog"; flt (fieri potest „es ift möglid)'
tieri non potest we3 ift unmöglich"), aeeidit (feiten incidit), eentingit, eveiil
usu venit „e3 tommt OOV"; — mos (ober moris) est, eonsaetndo (ober eoi
suetadinis) est, lex est, ins est; — aliquis hoc habet „jemanb l)at bie Cngen
tftnitid)feit an ftdj", aliquid (ita) fert „etroaä bringt e§ fo mit fid), bafj" ; -
sequitur, ellicitar (cf. Slnm. 4), restat, relinquitur, reliqaam est (unflafttfd) *t(
l>ere$t)j proxinnm est, extreaium est, Est, ut plorique philosophi nall.
tradant praeeepta. Quando denique fuit, ut quod licet non liceret „mann wäre e
fo getuefen, baft baö Erlaubte nidjt erlaubt gemefeu wäre?" (Cic. CaaL 48 u. 14; de or
2, 152; div. 1, 128). Dixit futurum esse paucis annis, ut omnes ex Galliae finiba
pellerentur. Fit nescio quomodo, ut magis in aliis cernamus qaam in nobisme
ipsis, si quid delinquitur. Fieri ut recte quis sentiat et id, quen
sentit, polite eloqui non possit. Soli hoc eontinffit sapienti, ut nihil facia
invitus. Amicis quoniam satisfeci, reliquuut est, ut mihi ipsi consulam. Si hae«
euuntiatio vera non est, serjuitur, ut falsa sit. Est mos hominum, ut nolint eundea
pluribus rebus excellere. — 5)et consuetudo est, mos est, im est fteljt aud) ber 3n
finitiu (cf. 450). Cf. aud) 369, a, ß.
4) üljur $e$irf)ung auf einen einzelnen bejrimmten begriff be8 regierenber
<5at>e8, in roeldjem JaHe ut ftetS mit „fo bafj, bafj alfo" $u überfein ift
j. ©. Centurio multis vulneribus erat confectus, ut iam sustinere se non posset
Cuias aures clausae veritati sunt, ut ab amico verum audire nequeat, huius salas
desperanda est. In naturis hominum dissimilitndines sunt, ut alios dulcia, alias
subamara delectent.
Hnm. 2. Werfe aud): potest, ut „e* fann ber $au" fein, ba&" (3. Cic. div. 2, 10M; -
mm id tempus est, ut „e4 ift nidjt bie 3eit baju" (= non est huius temporis r. Inf.);
non est kic locus, ut „e$ ift hier ntdjt ber Crt ba$u" (= non est huius loci c. Inf:.
*lnm. 3. Die bei Vi Diu« unb 9?ad)flaffifern gebräuchlichen 9teben3arten in eo est „bie Sodie
fteht auf bem fünfte" (aud): res in eo est) unb prope est „e$ ift nahe baran, bai
toerben nur unberfönlid) gebraucht, 3. ©. Iam in eo erat, ut milites in muros asceu-
derent. Iam prope erat, ut ne consulum quidem maiestas coerceret iras hominum.
(Cf. Liv. 2, 17, 5; 23, 22, 8; aber 4, 56, 1?; Nep. 1, 7, 3?). — (Sbenfo aud): ■tltuii
(ob. longe, tantam) abest, ut ,,e« fehlt otel (fo Diel) baran, bafr", j. Holtum »berat,
ut hostes fugerent „bie fteinbe waren weit entfernt 3U fliehen", (ffienn jebod) bei abesse
uod) eine ©eftimmung mit ber ^rfipof. ab fteht, fo tft bie perfönlicqe fonftruftion not
toenbig, 3 50. Tantum sibestis a perfectione maximorum operum, ut fundamenta
nondum ieceritis. Cf. Cio. p. Marc. 25; de or. 1, 255; epist. 6, 4, 2; Caes. b. c. 1,
79, 5; Nep. Ages. 5, 2.) Cf. aud) 340.
gm». 4. „$arau* folgt, rrgtfDt ftdj" t>eiüt nid)t inde (hinc, ita, ex eo) sequitur, fwtK'tn
einfach sequitur (feltener conseyuens est) ober ex eo (ex quo, inde, hinc, ita) effiritur
mit ut ober Aec. e. iaf. ober t/a fit, ut. Nascitur fteht in biefer Skbeutung mit ut; «
eo inteilegitur, ex quo perspieuum est mit Are. c. inf. — Qui probari potest „wie ÜB!
fid) bewerfen" balb mit ut, halb mit Acc. c. inf., wcüjrenb ba* Ältio probare ftetf ben
Are. c. inf. bei fid) hnt. Cf. aud) 527 unb 438, 2. — Unterfcheibe: restat ut, reliquuM
est ut ,.e8 ift (nun) nod) übrig" (beim Übergange gum legten Seile einer ÄuSeinanben'epiin;}
oott relinquitur ut (nÜu'l relinquitur nisi ut) „e3 bleibt nid)t? aubere* übrig al* baß, e?
bleibt nur bie Uionoenbigteit übrig".
Kmn, 5. Ita — ut hat oft bie Söebeutung oon „nur iniofern, nur foweit baß; m«^1
ber SJebingung (ÖefdjrÄnfung, SJorauöie^ung), mit ber SJeftimmung, bi\v.
^war — aber", 5. 43. Ita vos irae indulgere oportet, ut potiorem ira salate«)
habeatis. Nostri imperatores ita de Mithridate triumpharunt, ut ille puUus sapera-
tus<jue regnaret. Ita probanda est mansuetudo atque dementia, ut adhibestur
soveritas. Hortensii ego ingenium ita laudo, ut non pertimescain. Ego tibi onus
imponam, ita tarnen (ober sed ita), ut tibi nolim molestus esse. AssumamiM eaw
<iuoquo partem, sed ita (ober ita tarnen), ut sit circumscripta modicis regiombui.
Non ita („mit ber üöeftimmung") generati a natura sumus, ut ad ludum et iocou
facti esse videamur. Ego a patre ita („unter ber SBorauSfetmng") eram deduetas ad
Soaevolam. ut ab senis latere nunquam discederem. — ^Bei ut fleht in biefrin Sali
'Sie
— 225 — 340—341.
zuweilen tarnen: negarw (mit Übergong in finale Kliff äff mg) ut ne ober ne: Haec ita
praetereamus. ut tarnen intuenles et respectantes relinquamus (Cic. Sest. 13). Mi-
nncias sciebat ita se in provincia rem aagere oportere, ut ne qnid de übertäte
perderet. Accusatores maltos esse in civitate utile est, ut metu contineatnr auda-
cia, verumtamen hoc ita est utile, ut ne plane illudamur ab accusatoribos (Cic.
Rose. Am. 55. Liv. 22, 61, 5; 7, 31, 2). 6hte ähnliche §tnüberneigung uon (onfefu =
tiner $u finaler Sluffaffung <b. f>. juv SBejetdmung einer SBerljütung) »igt fiel) audj
ionft 3uroeilen, *. SB. Tantum a vallo Pompei prima acies aberat, ut ne in eam telum
adici poaset (Caes. b. o. 3, 56). Ita me gessi, ne tibi pudori essem „bafc i$ nicht —
fein wollte". Liv. 1, 46, 5; 2, 45, 12; 40. 15, 6. Cic. Fin. 4, 10; Off. 2, 72; Tusc. 5,
39. Cf. 342, Bnm. 2.
$nm. 6. SKerte ita non — nt (weniger gut adeo non — ut) „fo wenig — bafj", j.
Thorias ita non timidas ad mortem erat, ut in acie sit ob rem publicam interfectus.
Haec verba adeo non moverunt quemquam, ut legati prope violati sint. ßicero fagt
auch usque eo non — ut, j. 58. Sest. 110; Rose. Am. 45.
fcnm. 7. 3ft ein ßonfefurtofafc neaatiü, fo fteht ut non (ut nemo, ut nuüus, ut nihil, ut
nutquam, ut nunquam), $9. Multa saecula sie viguit Pythagoreorura nomen, ut
nuUi alii docti viderentur. 3)ie Verneinung wirb in einem jmeiten ©afce fortgeführt
mit neqae, 3. 5). Ita vixi, ut non frustra me natum existimem neque vitae peractae
me paeniteat — 3n welcher S8eife nach einem negatioen $auötfa&e ftott ut n<m aud)
quin flehen fann, Darüber cf. 357.
MOL 2Benn man ben Sajj: „3dj bin foroeit banon entfernt bid) ju tabeln, bajj iä)
bid) oielmefn: lobe" überfetjte : Tantum absum, ut te reprehendam, ut te po-
tius laudem, fo enthielte biefe Überfettung jroei ge^er: ftatt absum ift abest
ju fdjreiben, nnb potius ift ju ftreicfyen. Denn bei tantum abest, ut — ut
ift ju merfen: 1) bafj e3 ftet§ unperfönlid) ftefjt (oerein$tlte Ausnahme Bell.
Alex. 22, l); 2) bafj in bem jroeiten 6atje nid)t potius (roofyl aber contra „im
©egenteil" unb etiam „fogar") Innjugefügt werben barf. — 1) Philosophia,
tantum abest, ut proinde ac de hominum vita est merita laudetur, ut a
plerisque neglegatur, a multis etiam vituperetur. 2) Plurimi ßomani,
qui philosophiae Stoicorum operam dabant, tantum afuit, ut philosophi
essent, ut animorum relaxandorum causa huic studio se darent —
Statt tantum abest, ut — ut finbet (ich bisweilen bie Bollere ftorm tantum abett ab eo,
ut — ut (£.». Cic. Tusc. 1, 76; Liv. 25, 6, 11). — ©tatt be« jweiten Äonfefurtöfa&eS
Tann aud), wie im 3)cutfcben, ein felbftiinbiger Jpauptfafc eintreten: Tantum abest, ut vo-
laptates sectentur: etiam curas et sollicitadines perferunt. Tantum afuit, nt inflam-
mares nostros animos: somnum vix tenebamus. Cic. Fin. 5, 57; Brut. 80; Att. 13,21,
5. — Übrigen« ift oor bem ju häufigen Gebrauche ber Senbung tantum abest, ut — ut $u
warnen; biefelbe ift bei ben Älaffifern oerbältniSmäfjig feiten angemenbet. Gäfar unb ©atluft
haben biefe Orügung gar nicht, £miuS 8mal, Gicero 15 (mit ben SRobififationen 28) mal.
Ml. llmfcbrcibung eines einfachen SJerbumS burch ein Skrbum beS 99emirfenS, ScrfchuU
benS, fid) (SreignenS finbet ftatt, um teil« ein nominales ^räbifat ober Wböerbhtm, teils
ben öegriff beS SbunS, welcher in jebem 93crbum liegt, nachbrürflich herooraubeben, teils
— io namentlich bei Cicero — um ber JHebe gröfjere öeriobiiehe gütle ju geben. Ct. Invitus
feci, ut Flaminium e senatu eicerem (flott invitus — eieci ; cf. 349, 1). Facto libenter,
ut per litteras tecum colloquor. Faciendum mihi putavi, ut tuis litteris brevi respon-
derem. Hoc plerumque fit, ut consilia eventis ponderemw.v. Nou committam, ut causam
aliquam tibi recusandi dem. Tum forte acciderat, ut Allobrogum legati Romam venire»*.
— 1) Lux maiore eeleritate propagatur quam sonus; itaque fit, ut ful-
guratio prius videatur quam tonitrus audiatur. 2) Lacedamoniis erat,
cur Pausaniam odisseut; nam eius arrogantia et perduellione factum
erat, ut pristina auetoritate orbarentur. 3) Priusquam classis ex portu
Piraeo exiit, accidit, ut una nocte omnes Hermae, qui per urbem Athe-
niensium erant, deicerentur. 4) Persaepe evenit, ut utilitas cum hone-
state certet. Caesar sive casu seu consilio divino sibi contigisse narrat,
ut Helvetiorum eos primos devinceret, qui populo Romano quinqua-
Wenge, lotete. Repetitorium. 7. «uftaae. n. 16
by GcöOgle
342. — 226 —
ginta an nis ante magnam cladem intulissent, Tignrinos. 5) Contra vo-
luntatem meam et praeter opinionem accidit, ut mihi in provinciam
proficisci necesse esset. 6) Faciendum mihi putavi, ut ad epistulam tuanj
paucis responderem. 7) Non committam posthac, ut neglegentiam meam
possis accusare. 8) Priscis quondam temporibus accidit, ut Ario, nobi-
lissimus et poeta et citharoedus, mari in externam terram vellet pro-
ficisci. 9) Et insolentia Pausaniae et Aristidis iustitia factum est, ul
Graeci summam imperii a Lacedaemoniis deferrent ad Athenienses.
10) Fit fere, ut, qui bonum aliquid nuntiant; affingant aliquid, quo
laetius faciant id, quod nuntiant. 11) Socrates interroganti alicui, qui
posset fierij ut gloriam sibi pararet, respondit: Si talis semper erk
qualem videri te voles.
342.11t finale „bamit,aufbaß,umau", (uerneint ne), ftef)t nad) bcn Serben
unb Lebensarten, meiere bie 9lbfid)t, ben sJÜ3nnfd), ba§ streben be$ £w
belnbcn auSbrücfcn, bafj etraa§ gefd)el)e, gefeiten fofle, alfo:
L in eigentli^eii (aboerbialen) »bfidjtöfntjcn (beutfd) „bamit, auf
bog, um au", fetten „bafj"), um au^ubrüefen, in melier 9lbfid)t, ju
meinem &xozde ba« im regierenben <5a$e 2lu3gefagte gefdneljt, ». Edimus.
ut vivamuB, non vivimns, ut edamus. Pyladea Orestem se esse dixit, ut pro illo
necaretur. Nolo esse laudator, ne videar adalator. — $>er begriff ber ftbftd)t rotri»
im $muptfafec oft ^cmorgeljobcn burd) bic bemonftratiuen SluSbrürfe idto, ideirco, propierta,
co con$ilio, ca mente, co animo, ca condicione etc., j. 93. Legum ideirco omnes servi
sumus, ut liberi esse posiimas. — hierher gehört eine gro&e 3ab,l unabhängige!
(phrafenhafter) ?lu3brüde, mit welchen ber SRebenbe fein Verhalten ju ber bargefteaten Sa*e
be^eictjnet, wie : ut ita dicam „fo $u fagen", ut lenusime dicam „gelinbe gefagt", ut fr*
vissimo verbo utar „um ben ftärfften ÄuSbrucf $u gebraudjen", ut vere dicam „um bif
SBafjrheit ju fagen", ut planius dicam „um mid) beutlidjer aufyubrüden", ut breriUr di-
cam „um mid) futj ju faffen" ( ut paueu complcctar, ut breri praecidam, ne rim
hngior) u. ä. Cf. aud) 466, «nm.
II. in finalen (£rgänjung$fätjcn, meiere ba3 notroenbige Objeft befHmmter
«erben be§ ©treben« unb SBollenS bilben (beutfd) „bafc" ober^nfin.
mit „ju", niemals „bamit, auf ba&"), h. ®. MiUtes postaiant, ut (ob. *tt in
aciem dedacantnr. Epaminondas collegis permisit , ut omnem causam in se trans-
ferrent.
Ut finale ftefyt bei ben «erben:
a) forgm* curare, consulere, prospicerc, viderc unb procidere „jufeljen, bafc" ; catere
„prforge tragen, oorherbefttmmen, ba&"; — ftvcbnt, ftdj aitftr engen, fldj fo*
UtÜtKIl (tenderc), contendere, niti, eniti, laborare, (studerc% ineumbere), dort
operam (feltener in umgefehrter Stellung operam darc\ moliri, id agere „bamit um
ge^en", (id) spectare „im «uge haben", cogitarc „barauf bebad)t fein", in co tUbo-
rare „barauf hinarbeiten"; curac mihi est, nihil antiguius habere quam „nicht*
Angelegentlichere« $u thun haben alS" (nur Cic. Fam. 11, 6, 1) u. ä.;
b) UlÜJt|rt)Cn: optare (feiten exoptare, unflaffifd) cupere; feiten teilt unb malle, nie
nolle); — tttOQtttU '. exspectare u. opperiri (cf. 365, Änm. 2); — Jjittfn.'
orare, exorare, rogare, precari, implorare, quaeso (cf. 306, 8) ; obtecrart unb ob-
testari „befd)U)ören" ; — forutW, ÜCrlaili^Clt ." petere, postulare, flagitare, effltqi-
tare} feiten exigere, (unflaffifd) poscerc, expoBccre, expetere, requirere); — auf«
tragen, befehlen: imperarc, mandare, praeeipere, praeacribere, edicere; prat-
dicere „einfcljärfen"; denuntiare „mit «eftimmtheit befehlen"; über iubere cf. 42ö.
über diecre cf. 347; - beftimmeit, bef^llefeen: comtitucre, decer-
' 1" •
— 227 - *v" ' 342.
nere, sibi proponere (feiten) : sancire, pacüci, conrenireT (vntitium capere (cf. 450,
2)
c) ratett: suadere, persuadere, auetorem es««, consilium dare; — mnflljllCJt:
nere, admoncre, commonere, commonefacere, hortari, adhortari, cohortari; —
antreiben: impellere, compellere (feltener perpellere), incitare, exciiare, sollici-
tare; — ^toittgCIt I co9er* (<*£ 9lnm. 1), subigere; — üCtWlJCIl : movere, commo-
rere, permoverc, adducere, inducerc;
d) C Vlnilbcn, JUlaffett : concedere, permittere, dare (imHaffifc^ 8 hier e, feiten paii, cf.
438, 8); commütere „c§ baljin fommen laffen, öerfdntlben4' ;
e) machen, tiemirtett: fasere, eff icere, perficere, (conficere, praestare); impetrare
(ab aliquoj unb tenere (bei £imu$ aud) obtinere) „burd)fe$en" ; — tXTtityttl, CT*
langen: as-equi. consequi, adiphei (Cio. Verr. 2, 61; Mil. 34); „fiegreid) burdj
fefren, ftd) erfämpfen" expuynare, (bei JioiuS aud) evincere, pervinetre, feiten rtn-
eere); „beitragen, mitwirfen" adiurare; „mit ®ewalt ergingen" extorquere u.a.
$nra. 1. 9Rand)e oon biefen Serben laffen aud) ben Inf ober Acc. c. inf. ju unb werben
weiter unten an ber betreffenben ©teile befprodjen werben. $ier mag folgenbeS bemerf t fein :
Pernittere fter>t nur oercinaelt mit bem 3 n f. unb $war nur bann, wenn e8 mit einem %a-
tio beä perfönlfdjen Objefte oerbunben ift, 93. Iudicibns coniecturam facere permitto
(Cic. Verr. 5, 22; Nep. Con. 4, 1; Liv. 24, 16, 17; 25, 18, 2). — Concedere ftef)t
regelmäßig mit ut (ne); mit bloßem 3nf. faft nur bann, wenn es einen 3>atio be8 perfön=
lidjen CbjeftS bei fid) bat, unb $war gemö&nlid) (cf. jeboer) Cic. prov. cons. 46) nur bei
unperfönliajen ^Saffiüformen, j. ©. Nobis distrahere voces non conceditar (= licet),
lnimicis concessuin est vagart. Cic. Brut 42 u. 152 ; Tusc. 2, 55 ; 4, 66 ; 5, 31 u. 5.
Conredere in ber Scbeutung „$u gute galten, t>erjeif)en" ftnbet fid) aud) mit bem 3)at. ehte«
"^artieipö, 3. 99. Philoctetae concedendum est gerne»/» „wenn (ob. baß) ei" feufjt"
(Cic. Tusc 2, 19; off. 1, 71). — Sei contendere „fid) bemühen, fict) anftrengen" (un-
flafjifd) tendere bei iMoiuS) ftet>t ebenfowobj ber $nf. (*. S. Caes. b. g. 5, 6, 3) al3 aud)
ut unb ne fj, S 1, 31, 2). — »ei cogitere „beabfidjtigen, barauf bebad)t fein" ift ber
3nf. weit gebräud)lid)er als ut unb ne. — Sei velle fteljt feiten (nod) feltener bei malle,
nie bei nolU) ut (unb ne) ftatt be$ 3nf. ober Acc. c. inf., jebod) metft nur, wenn velle
bie fiärfere Sebeutung „forbem, »erlangen" Ijat. ©onft cf. 426,. — Studiere ganj oereinjelt
mit ut, regelmäßig mit $nf. ober Are. c inf. — Pati in ber SRegel mit Acc. c. inf. (cf.
438, 8); — cogere meift mit 3nf. ; mit ut gemÖf)nlid) nur bann, wenn e3 fein yerfönlidje*
Objeft bei fidi Ijat. — Monere, admonere, h/trtari, impellere. suadere u. ä. regelmäßig
mit ut; ber $nf. ftefjt nur oerein^elt unb meift nur in allgemeinen 6äfcen otjne p erf ön =
iidH'-5 Objeft unb mit fad)Iid)em ©ubjette, j. ©. Ratio ipsa monet amicitias
comparare. Alio properare tempus monet (cf. 438, 4). — 9Zad) poscere (cf. oben) fteljt
flaffifd) (cf. jebod) Liv. 5, 28, 9) fein abhängiger @afc. — Garere nur oulgär c. inf. (Cic.
Att. 3, 17, 3; Sali. lug. 64, 2); — facere „bewürfen" mit Acc. c. inf. nur Cic. Brut.
142 (u. ad Q. fr. 1, 3, 6).
Snm. 2. SMc Serben beS ^Kadjenö unb bewirtend laffen aud) ut consecutivum ju, wenn
ber 9?ebenfafc nid)t etwas Grftrebte* ober Scabf idjtigte«, fonbern einfad) ein (5r-
g c b n i 3 begeid)net, 3. 93. Splendor vester facit, ut peccare non possitis. Crassi vir-
tute factum est, ut fagitivi transire non possent. Consul perfecit, ne quis ober ut
nemo transire posset. 3ebod) b,at ber l'ateiner eine SSorliebe für bie finale Sfuffaffung
biefer Serben. Cf. aud) 339, Slmn. 5.
III. Ne ftel)t:
1) in negatioen ginalfäfcen = „batnit nic^t, auf bajj nia^t, um nia^t
JU", S. Gallinae pennis fovent pullos, ne frigore laedantur. Nolo esse lau-
dator, ne videar adulator. Cicero id Semper egit, ne longius abesset ab oculis
civium. Obsccro te, ne quid gravius in me statuas. MilÜades hortatas est pon-
tis custodes, ne datam a fortuna occasionem liberaudae Graeciae dimitterent.
Vos adepti estis, ne hominibus uefariis ludibrio essetis.
2) nadj ben Serben: üerl)üten, jid) tfittn: carere> friere, procidere); -
unterlagen: **terdicere; — &erf|taoern, abjalten, adretten, miöer-
ftreben, ÖertOeißern: imp&lire, (prohibere, cf. 359, Knm. 3), deterrere, obsistere,
resistere, obstare, off icere, repugnare, (intercedere) , recusare u. ä. = „baft"
16"
343-344.
— 228 —
(cf. 359, 9tnm. 2), j. 93. Regulus in senatu sententiam ne diceret, recusavit Hoc
et potuisti prohibere, ne fieret, et debuisti. Obstitisti videlicet, ne ex Italia trans-
ire in Siciliam possent. Cavendum est, ne assentatoribus patefaciamus aares
3) nad) ben 3lu3brütfen ber gurdjt unb SBeforgniS = „bajj* (cf. 353 u. 354)
9lnm. 3. 3n 91 b f i d) 1 1 fä&en fann nur bann ut nun oorfommcn, wenn non ju einem e i n$ e 1 n « r
Sorte gehört, j. 93. Confer te ad Manlium, Catilina, ut a me non eieetns ad alienos, sed
invitatus ad tuos videare. — 3n ftinalfäfren (jeifet ,. b a f; (bamit) niemanb" ne qoi*
(feiten n« quisquam, cf. 277), „baf? feiner" (Slbj.) ne qui ober ne qais (feiten ne uttu^
„bafe nid)t«" ne quid (feiten ne quiequam), „baß niemals" ne unquani, „baß «1*1
irgenb einmal" ne quando, „bafj nid)t irgenbmo" neeubi, „ba& nicht irgend
wober" neennde. — Werfe: ne forte „bamit nidjt oiellcidjt* (cf 479).
9lmu. 4. „Unb bamit n.id)t" ober „unb nidjt, ober niebt" als ftortfefcung eineä
9lbfid)tSfcu)e8 mit ne ober wf wirb burd) neve ober neu auSgcbrüdt; nicht feiten ftebt bafür
aud) nec ober neque, bei (Sicero aber nur, wenn ut (nid)t ne) oortjergeht tj. 93. Verr. 3.
115; de or. 1, 19), bei Vioiuä unb anberen oft aud) bei oorangefyenbem ne (£. 2, 32,
10; 3f 21, 6; 26, 42, 2; 40, 46, 4). Cf. aud) 337, «nm. 1 u. 5?. — «udj ne — et ne,
ne — et, ne — ar, ut — et ne finben fid) öercin$elt. Cf. aud) 353, Sinnt. 1. — „S)ami!
weber — nod)" beiju gewöhnlid) ne aat — aut. $ 93. Enitar, ne aut indastriam meam
aut diligentiam desideres. 55od) finbet fid) aud) u/ nere — neve, j. 93. Peto a te, wt
id nere in hoc reo nere in aliis reqoiraa (Cic. Farn. 1, 9, 19; Att. 5, 21, 12). Äucfc
ne neque — neque (Caes. b. g. 7, 75, 1 ; Cic. div. Caec. 73), ne nere — neve i Cic.
legg. 2, 67), ut neque — neque ift flaffifd) ($. 93. Cic Lael. 40; Fin. 4, 9; Fam. 1.
9, 17; 9, 2, 3), unb ne et = et finbet fid) oercinjelt (j. 93. Cic. Off. 1, 42), wenn benw
gehoben werben fofl, ba& baS ifafammentreffen oon beiben (5injelt>eiten jugleid) $u oerfjüten fei
343. 3n jinalfafcen fann ftatt ne oerftärft ut ne „bamit (bag) ja niety" flehen.
3)iefc8 nf ne wirb entweber nidjt getrennt (befonberä fjäufig ut ne qui», ut ne quid u. cU
ober fo getrennt, bafj ne unmittelbar oor bem Verbum finitum ftebt, 93. Themistocles
collegis suis praedixit, ut ne prius Lacedaemoniorum legatos dimitterent quam ipse
esset remissus. Te ulcisoar, ut ne impune nos illuseris. Operam dat Clodias, ut iudicia
ne fiant. Quam plurimis de rebus ad me velim scribas, ut prorsus ne quid ignorem.
Legem Sestius tribunus tulit, ut lex Aelia et Fufia ne valeret. Adhibenda est dili-
gentia, ut ne qnid inconsiderate agamus. Iustitiae primum munus est, ut ne cai qais
noceat. g]ie finbet ftd) ut ne nad) ben SSerben be§ £inbern§, 33ertneigern$
unb SürdjtenS. ($at)er ftebt bei cavere „fid) tjüten" nur ne, nie ut ne; aber bei
rarere „ftürforge tragen, bafj nid)t" ebenfowobl ne als ut ne, j. Cic. Lael. 99:
Liv. 34, 17, 8. Cf. aud) 339, «um. ö.
344. 9cacb ben Serben be$ SSollcitö (vclle, nolle, malle, befonberÄ in ben formen teJim, rellem
etc. ,,id) mödjte"), (Erlauben*, ftorDern*, ©ltten$, ßrmabnenä ftebt oftmals, nadj ben
3mperatioen fac, cave (unb unflaffifd) sine) ftebt regelmäßig — befonber« gern in fur^n
©äfreu — ber bloftf ÄOltjunftiÖ o^nc ut (cf. aber 349, 4), $. 3). Nolo mihi irascans
Volo ame.v meam constantiam Vellern fieri po.v.se/, nt facta infecta red de rem Nollem
te ad Epicureos inclinavtsst«. Exercitus lacrimis Alexandram deprecatur, finem tandem
belli facerel. Albinus Massivae persuadet, regnum Nnmidiae ab senatu peta/. Malo te
.sapiens hostis metuaf quam stulti cives lauden/. Deos quaesumus, consilia toa rei
publicae salutaria sint. Amicos Ariobarzanis hortatus sum, regis sui vitam omni cur»
defenderenf. Nuntia publice Patribus, urbem Romam muniani ac praesidiis firmen!.
Moneo te, desinax furere. Rogo tos, auxilio mihi veniatis. Sine te exorem. Fac cogite?
(„bebenfebod)"), in quantacalaraitatesis. Caesar Labieno mandat, Beigas in ofticio contin^"'
9lnm. 3u,ÜCilc'1 folgt auf einen Äomparatio (bef. PoHus. prius, citius „eber — al* bat")
ftatt quam ut (cf. 339, 2) blofj quam c. Com'., j. 99. Zeno perpessus est omnia potius
quam conscios indicaret. Pausanias epulabatur luxuriosius quam qui aderant per-
peti jwssent. Depugna potius quam servias. Morituros se afnrmabant citius quam
in alienos mores verterentor. — 3n Säßen wie: „3)ie Solbaten bulbetcn lieber
(ef)er) alle«, al« bafe fie bie 93urg übergeben fjätten" beadjte folgenbe Siegeln:
e* folgt nad) potius (ober prius, citius) quam: 1) gewöb^nlid) ber bloße kon\., 3.
Milites omnia potius perpetiebantur quam arcem tr&derent; 2) in @d^en, bie ben
Acr. c. inf. oerlangen, fte^t entweber in beiben ©ä&en ber Are. c inf. ober (unflafftfo^ im
g weiten bliebe ber ftonj. ohne (feiten mit) ut, 93. Milites dicebant omnia potiva tt
perpe8niro« esse quam arcem tradtf uros ober quam tut) arcem tr&derent; 8) folgt ein 3nf
al« Objeft (nad) wollen, wünfdjen, befdjlte&en u.f. w.),fofte$tmbdben6ätK«b<rblö§f
- 229 — 345—347.
3nf., A- 33. Milites omnia potius perpeti quam arcem t rädere statuerunt; 4) fte$t fm
ftauptia&e ber %n\>. ftul (ober ba3 (»erunbitium), fo fteljt nad) quam entroeber ber
3nb. gut. (refp. bad ©erunbiuum) ober ber $onj. ^iräf., 93. Milites omnia ciltu*
perpet ientur quam arcem tradent (ober tradan/j. Demigrandum potius aliquo est
quam habiiandum in ea urbe; 5) irreale 33cbingungäfn&e bleiben unücränbert,
tv 33. Milites ctiius omnia perpessi essent quam arcem tradidissent.
S4o. llnterfdbeibe ut non dieam (ut plura non dicam) „um nfd)t ju reben oon, um nkbt $u er«
roabnen" = „um $u übergeben", nt omittam (ftorm ber Praeteritio; cf. 551, 17) unb ne dicam
„um nid)t $u fagen" = »um nid)t einen nod) ftärferen HuSbrucf $u gebrauchen": Crudelis
fuisti, ne dicam sceleratus. — 1) Imprudentem, ne dicam dementem esse
arbitror eum, qui adversarii consilia sequattir. 2) Nonne Africa,ni inno-
centia, ut aha non dicam, maxima laude digna est? 3) De petitione tua
fac bono animo sis; nam ut de mea fide officioque non dicam, studia
omnium, qui rem publicam salvam volunt, tibi parata esse video.
M>. 3roar ftet>t impf rare für geroöbnlid) mit bem $at. ber ^erfon unb folgenbem ui (»erneint ne, 53.
Caes. b. g. 1, 46, 2; b. c. 3, 89, 4), 33. Dax militi&u* imperavit, ut poutem facerent;
Caesar suis imperavit, ne quod omnino telum in hostes reicerent. 2lber bei Are. r. inf.
ift bann tabclloS, wenn ber Onfinttio ein paffibifd)er ift, 53. Dnx imperavit captivos
occidi. Pro Serapionis libro tibi praesenfrw pecunia/w boIv» imperavi. Nonne hunr in
vincnla dnei imperabis? So aud) bei 3)eponentien, 3. 33. Labienas quinque cohortes
magno tumultu profirisci imperat. Caes. b. g. 7, 60, 3; b. c. 3, 42, 2. (Unflafftfd) ftef)t
aud) ber Acc. c. inf. Art., 3. 99. Sali. Cat. 16, 2; lug. 47, 2.) — $n ähnlicher SBeife ftef)t
aud) bei postutore ber Acc. c. inf. Passiri ($. 33. Cic. Verr. 3, 138; inv. 1, 53; Quinct.
56) unb eine* $eponen3 (Cael. 7), jebod) aud) ber Acc. c. inf. Artiri (j. 33. Caes. b. g. 4,
16, 4. Cic. de Or. 1, 101). Analog bei txpetere (Cic. Q. fr. 1, 1, 2; Liv. 40, 10, 5).
?lirm. „SKir roirb befohlen" Reifet regelmäßig wilii imperatur, ut (ober ne), alfo mit un=
perfünlicher Äonftruftion. ®ricd)ifchartig fagt Gicero (Verr. 5, 68) mit perfön lidjcr
Äenftruftion deduci imperan/wr (= iubentur). Cf. aud) Hör. epist. 1. 5, 21.
347. Tt (bejto. ne) ftefyt nad) ben Verbis dicendi (namentlich dicere, scribere,
mmtiare, respondere), wenn md)t angegeben wirb, ba§ jemanb etroa§ tb,ut
ober bafc etroaS gefd)iel)t, fonbem bafj jemanb etroa§ timn f oll ober ba§
etnm§ gefdjeljen foll. — 1) Frater mihi scripsit, ut domum redirem;
patrew subito aegrotare coepisse. Themistocles civibus scripsit, ut ne
prius Lacedaemoniorum legatos dimitterent, quam ipse esset remissus.
2) Solo frustra conatus est Croeso persuadere neminem ante mortem
beatum esse praedicanduw. Themistocles populo persuasit, ut pecunia
publica, quae ex metallis rediret, classis centum navitim aedificaretur.
Unterfcheibe perxuadeo, ut (ne) „ich uberrebe, bafo etmaS (nidjt) gcfdjefjenfoll" uon persua-
iien mit Are. c. inf. „ich überzeuge, bafc ettoa§ ift ober gefebjeht", 3. 33. Mihi persuaderi
nnnquam potnit animos, cnm excessissent ex corporibus, emori. (Ungetubbnlicbe 91b
weidjungen Cic. Phil. 13, 35; Verr. 5, 11 j Nep. Dion 3, 3.) — 3) Quis tibi dixit, ut
hunc librum describeres? (Cf. Cic. Brat. 157, Caec. 24; Att. 11, 7, 2 u. ö.). —
4) Facile concedo scientiaw tuam maiorem esse quam meam. Romani con-
cedere noluerunt, ut Carthaginienses suo arbitrio bella gererent. Sunt
qiii non facile se errosse concedant. Concedere mit bem Acc. r. inf. „einräumen,
angeben", bafe etroaS ber ftatt ift; mit ut „jutaffen, erlauben", ban etroaö gefchche. beachte
aud): Contendere mit bem Are. c. inf. „ich behaupte (im Streite), bafe" — ; mit ut Jd) bc=
müfic midi, bafc", 5. 39. Themistocles apud ephoros contendit falsa eis esse delata. Qni
Stadium currit, contendere debet, ut vincat. Cogito mit Acc. r. inf. „icb benfe baran, baß
tüoai ber Jan ift"; mit ui ,,td) faffe in« Äuge, etroaS ^u thun", 33. Plnrimi horoines
rebus seenndis mala sibi accidere posse non cogitant Legatus, ui exercitum in-
oolumem in castra reduceret, cogitabat. Adducor mit Are r. inf. „id) laffe mid) bem
Ölauben bewegen, bafe"; mit ut ,,td) laffe mid) ba^u beftimmen, etwa« ju tbun", 3. ©. Iam
348—349. — 230 -
addacor hanr quoque, qaae ie procrearit, esse patriam triam, Non possura adduci. m
abs te nnllas litteras datas esse putem. (3n »errin^elten SBeifpicIcn frnbet fid) ftatt b«
oollftänbigen VluSbrurfS addacor, ut aliquid esse credam fur^roeg gefagt, addacor, at »Ii
quid sil; unb analog ftc^t nicfjt nur nad) dedurtus tum ad eam cogitationem, fonbern aud
nad) 3teben*arteti urie in hoc opinione sum, in illa sententia sutn, haer mta est sententu
u. a. bisweilen ein 9löpofiHon«fa& mit at, j. ». Cic. leg. 3, 33; Tusc. 5, 119; Att. 9, 11
A. 1.) — 5) Epaminondas capitis accusatus cives monuit Laeedaemonio:
se duce ad Leuctra esse fugatos. Caesar milites admonuit, ne faman
dignitatemque imperatoris sui minui aut violari paterentur. Moneo t<
homini praeter peccatum et delictum aecidere nihil posse, quod terribile
sit aut extime8cendum. Monere, admonere mit Are. c. inf. „baran erinnern, bafe etipc>:
ift ober mar"; mit ut „ermahnen, aufforbern, ettoaS ju tljun"; mit ne „jemanben »amen
cUoaS ju trmn", j. 3?. Illud te monemas artew sine assiduitate dicendi non multuir
iuvare. Te admoneo, ut cotidie meditere resistendum esce iracundiae. Alexander suos
monuit, ne multitudine hostiura moverentur. — 6) Pythia Atheniensibus re-
spondit, ut moenibu8 ligneis sese defenderent. 7) In lege Valeria
scriptum est, ut bona eorum, qui proscripti sint, veneant. 8) Caesar ad
Lingones litteras misit, ne Helvetios frumento neve alia re iuvarent
Cf. aud): Philosophia nos doruit, ut nosmet ipsos nosceremus. 9) Antonius suamami
Attico scrip8it, ne timeret, sed quam primum ad se veniret.
348. Auetor sum (alicui) „id) rate (jemanbem) baju, mad)C ben $orfd)lag, bin bie Seranlapng,
ba& etwa« gefd)ie&t" ftc^t mit ut; aber in ber ©ebeutung „id) beridjte, behaupte" ftc^t c§ mrl
bem Act. e. inf., ^. Male pugnatum esse in Algido multi auetores sunt, Auetor tibi
fui, ut Romain proficiscerere neve doroi mancres. (rTuffallenbc ?Ibtoeid)ung Cic. Att 9.
10, 5). — 1) Cum Qraeei impetum Troianorum aegre sustinerent, Nestor
fuit auetor, ut opem implorarent Achillis, qiü unus ipsis laborantibus
praesidium ac salutem posset ferre. 2) Catilinam nec sumptui nec operae
pepercisse, ut omnes adulescentes, qui sceleribus, inopia, conscientia exa-
gitarentur, sibi obstringeret, Sallustius auetor est. 3) Thucj'dides osso
Themistoclis clam in Attica ab amicis sepulta esse auetor est. 4) Dio
auetor Dionysio fuit, ut Platonem Atheniensem arcesseret, euius con-
silio atque opera in administranda re publica uteretur.
349. 1) Facere, ut ftefyt (t)&uftg mit jutretenbem libenter, laetus, invitus) in ter
SEBeife einer llmfdjreibung in bem Sinne Mid) laffe midj Ijerbei, id) laff*
mtd) barauf ein, id) oerftefje mtd) baju", befonberS faciendum jndo
„id) fyalte eS für erforberlid), betraute e£ als meine *tßflic^tw (Cf. 341). (Tamm
mufj facere mit quod fonfrruiert roerben, roenn c$ mit einer foldjen aboerbialen BefHiUHiBJ
twrbunben ift, meldje ein Urteil (Sob ober Säbel) enthält, j. SB. Bene facis, quod me adin-
vas; cf. 369, a, ß.) - 2) Facere „ben Sali fefcen, annehmen" ( = fingere),
bef. beliebt in ben formen fac unb faciauius, fiel)t mit bem Acc. c. inf. (Selten regiert
e3 ben Acc. c. inf. in ber 23ebcutung „f»d) (teilen, aI8 ob": Cic. epist. 15, 18, 1.) -
3) Facio mit Partie, praes. act. ober Inf. praes. pass. ($. Cic. nat. d. 3, 41; Brut
142) „id) (äff e (in einem ©cf)rift= ober Süfjnenfiücfe) einen ttwa§ tkun
ober etroaS an einem gefdjefjen, füljre ein, (teile bar" (= fingere,
inducere). (ÄuenaljinSroeife fteljt facere in biefer ©cbeutung mit bem Inf. praes. ort, j- *
Cic. Tusc. 4, 35; 5, 115; mit bem 3nf. v^erf. «ft. Cic. Verr. II, 1, 100.) — 4) Faf
(facito) c. Coni., nic^t feiten (bef. in ©riefen) aud) mit at, ift eine nodjbröali^
Umft^reibung be§ 3mperatio§: Fac (ut) cogite* „bebenfe bodj" (cf. 336, «mn. 2)- -
5) Efficio, nt H\$ beroirfe, bringe e3 baljin, bag". — 6) Hiieert^
— 231 —
350—352.
■t ob. mit Aee. c. inf. „barau§ folgt, bafj" (cf. 839, ftnm. 4). Efficio mit Acc.
r. inf. ober ut „id) beroeife, folgere".
öO. 1) Censere fyat in ber SBebeutung „glauben, ber 2lnfid)t fein" bei 2Iu3*
fage einer ifwtfadje ben Acc. c. inf. nadfj ft<$. — 2) unb 3) Censere bebeutet
meiftenS „ber 2lnftd)t fein, bafe etroa§ gefdjef)en muffe". 2)iefe8 müffen wirb
im Sftio burd) ut * Coni., im *ßaffio burd) ben Acc. e. inf. gernndivi (feiten
burtp ut, i. ». Cic. Cat, 3, 14) bejeidmet. Censere lägt ftdj alSbann oft überfein
bura) „beantragen, bafür ftimmen, raten, oerorbnen".
Sinnt. 3un>eiIen» namentlich bei ironifeper Spredjroeife, fiept ccnnere mit blofeem Äonj. (cf.
344), $3. Quid sis acturus, medit/rr« censeo „bu follteft bid), benfe id), befinnen". —
$et censere „befdjliefeen, für etwa§ ftimmen" b/tt i'ioiu« auep bic fionitruftion mit Acc. c.
inf. praes., $. 59. Bona reddi omnes censuernnt. (Selten fo auep Cicero, j. S3. legg. 2,
26; or. 115.)
161.1) Statuere „ber Meinung fein" unb decernere „erfennen, urteilen,
bafj ehoa§ ber $Jafl ift", ftefjen al$ Verba sentiendi mit bem Acc. c, inf. —
2) unb 3) Statuere, constituere unb decernere flehen in ber Sßebeutung „ b e ■
fdjliefcen" mit bem einfadjen 3nfin.,tt)enn baSfetbe ©ubjeft bleibt; aber
mit nt (ob. ne), wenn ber abhängige 6at} ein neues ©ubjeft I)at. 4) Sie
fönnen in ber 23ebeutung „befdjlte&en" aU Objeft aud) einen Acc. c int.
gernndivi bei ftä^ tjaben, rooburd) ber Segriff be$ ©oHenS ober 9Wflffen3 be*
fonberS ffarf Ijeroorgeljoben wirb.
Snm. 1. 9lud? wenn baSfelbe ©ubjeft bleibt, paben biefe brei Serben zuweilen «/ bei fiep,
33. Athenienses statnerant, nt libertatem Gtaeciae ( lasse defenderotf, (wofür aud)
einfad) defendere fiepen fonnte). Constitueram, ut in Arpinati va&nerem.
Slnm. 2. Slud) bei animum inducere — (fiioiuS Jagt ftetS, (Sicero nur Sull. 83 in animum
inducere) — „fiep ju ctmaS entfcplie&en, ed über fidi rjewinnen" ftet)t ebenfowopl ber ehu
faepe 3nfin. al« (feltener) ut (ober ne). — Wuf (mihi) placet „(id)) befcplicfee" folgt balb
ber einfache 3nf in., balb (öfter) ut (ne) ober ein Acc. c. inf. (namentlich, mit Inf. Patsivi) ;
cbenfo ift e« bei plan tum est.
352. 1) Cum in eo iam esset, ut Poeni totum Minucii exercitum delerent,
Fabins laborantibus auxilio venit; nam tantum aberat, ut ea occasione
Minucii ulciscendi uteretur, enixe operam dedit (= ut enixe operam
daret), ut hostibus victoriam paene partam extorqueret. 2) Thebis lex
erat, ut, qui imperium diutius retinuisset, quam populus constituisset,
supplicio afficeretur. 3) Zopyrus a Dareo petivit, ut sibi liceret pro
transfuga in hostium castra se conferre. 4) Alcibiades, qui divitiis no-
bilitateque generis superbiebat, cum Socrates ei persuasisset nihil in-
terna inter nobilitatem Alcibiadis et humilitatem cuiuslibet baiuli, af-
flictatus rogavit, ut ille viam virtutis sibi monstraret. 5) Troiani, tau-
tum aberat, ut vaticinia Cassandrae respicerent, ut virginem furere pu-
tarent. 6) Qnoniam, quae causae fuerint belli Peloponnesiaci, satis do-
cuißse videor, restat, ut exponam, qui socii viresque et Atheniensibus
et Lacedaemoniis fuerint. 7) Agesilaus noctu de coniuratione facta edo-
ctus legem illam non dubitavit tollere, qua cavebatur, ne quis iudicta
causa supplicio afficeretur. 8) Otho a militibus frustra obsecratus est,
ne Vitellio cederet neve bello desisteret. 9) Caesar milites cohortatus
est, ut pristinae (suae) virtutis memoriam retinerent neve (ob. neque)
animis perturbarentur. 10) Cum Hasdrubale, qui id agebat, ut rem
publicam non bello aut armis, sed persuadendo et dementia augeret,
Romani foedus renovaverunt, ut finis utriusque imperii esset Hiberus
Digitized by Goögle
353—364. — 232 -
neve (ob. neque) Saguntum bello peteretur. 11) Validissimae Germano
mm gentes a Romanis adeo non snbactae sunt, ut ipsae potentissimuu
eorum imperium perpetuis incursionibus vexarent atque domination
eorum finem facerent. 12) Fabius ex provincia collegio augaram scripsit
ne dubitarent, quin a se tabernaculum vitio esset capttim; sequi (ob
ex eo effici), ut constdes vitio creati essent, nec quidquam relinqui nis
ut muniis deponerent
353. Üftad) ben 2tu8brücfen bcr Irurdjt unb ©eforgntö, roie timere, metuere, vereri
timor {metus, cura} perictdum) est, metus mihi incidit, cura mihi incedit
anxius (sollicitus) tum, in metu sum u. ä. etttfpric^t ne bem beutfcfjen „bafe"
ne non Ober Ut bem beutfcfjen „&afe ntdjt", $. ». Timeham, ne erenirent ea, qua«
accideruni. Etiam illud rerendum est, ne brevi tempore fames in urbe sit. Pavor et-
perat milites, ne mortiferum esset vulnus Scipionis. Adnlatores, si quem laudant, re
reri se dicunt, tä illius facta verbis consequi possint. Omnes labores te excipere Vi-
deo; timeo, ut sustineas. Periculum est, ne exercitam firmum habere non possim. Es
epistnla tua cognovi te rereri, ne snperiores litterae mihi redditae non sint. (Unter
fdjeibe: timeo, ne gut* veniat „beiß jemanb fornmt" unb timeo, ne nemo veniat „bafe nie-.
monb fomtnr). — Slber in 0roet Sailen barf man nur ne non (nic^t tä) neb,
men, nämlia): a) wenn ba$ $erbum be8 güra)ten§ oerneint ift, j. ©. Nbnve-
reor, ne tua virtus opinioni hominum non respondeat; < Aufnahmen feiten, SB. Cic.
Phil. 5, 48; cf. aud) Quinct. 78; Somn. 56); b) wenn ba3 nidjt be§ abhängigen
©afceS nur ju einem ©orte, niajt jum ganjen Safce gehört Veremur,ne
non utilitatibus, sed propriae laudi serviisse videamur. — 1) Non metuimus, ne
non (nid)t ut) mox diseipulis superioris classis adscribamar. 2) Noli ti-
mere, ne filius tuus non oonvalescat. 3) Metuo, ne non libenter, seH
coactus pareas. 4) Numquid veremini, ne non publicis, sed privatis
rationibus serviam ? 5) Periculum est, ne hostes tirbem oppnguare per-
severent neve (ob. et cf. 9lnm. 1) cives ad pugnam viribus impares sint.
6) Caesar, quamquam timendum non iam erat, ne Ambiorix plus damni
sibi inferret (cf. 354), tarnen Eburonum agros depopulari (cf. 355) veritus
non est, ne cives suos impune trucidavisse viderentur.
Wnm. 1. „3th fürchte, baß... unb (baß)" her&t feiten vereor (timeo, metuo), ae —
neve ober neu (cf. 342, 9lnm. 4), meift ne — nec ober et ober aut (et ne, auf ne).
9lnm. 2. 9luf bie Sluabrücfe vide (ober quaeso, ridewt), videte, videamus, vidondum est
folgt öfter« ein abhängiger @aö in berfelhen gönn wie nach, ben Verbis timendi, fo bot;
vide ne, ride ut (ober ne non) in bem (Sinne üon vereor ne, rereor ut (ober ne non<
ftebt. Oebod) ift biefe ÄuSbrucfSmeife $u einer fronncl ber Urbanität geworben, welche, mii
ne, ben 6inn oon „üielleid) t, bod) wof)l", mit «/ober ne non ben 8inn „oiellcidif
nicht, bod) tooh,! nid)t" hat; alfo: Vide, ne hoc verum sit „bieä ift bod) nwhl am
Gnbe) wahr" = vereor, ne hoc verum sit; bagegen ritte, ne hoc non sit verum „bie*
ift bod) wohl (am Gnbe) nicht wahr, bürfte fd)werlid) wahr fein" = vereor, ne hoc non
sit verum. Cf. Vide, ne superbi sit aspernari Caesaris liberalitatem. Credere om-
nia vide, ne non sit necesse. Si ita est, rvle, ne facinus facias, cum mori suadeas.
Cf. Cic. Tusc. 1, 83; 2, 43; 3, 13; 4, 50; 5, 45; div. 2, 31; Cluent. 97; ad fam. 14.
14, 1; 4, 9, 4; Att. 7, 14, 4. — 6tatt videre wirb ganj in berfelben Seife bisweilen auch
cogitare gebraucht, £. JB. Cogitandum est, ne ista tua via tutior tum sit.
354. 9lein; benn nadj ben 33erben be§ gürdjtenS fte^t nid)t ber Honj. ^ut., fon
bem bafür ber $0Uj. ^räf. (refp. 3m|>erf.); alfo: Timeo, ne nos non benigne n-
eipiaf „aufnehmen wirb".
«nm. 1. 2)er ©runb biefe« @ehraud)« liegt barin, bafe ber Satemcr bie Verba iiniavü ol*
Verba optandi auffaßt : „3°^ fünfte, ba^ er entflieht" = „ich wönfdje, bafe er nicht enl;
flicht" timeo, ne effugiat; ,,3d) fürchte, ba^ er nic^t entflieht" = „ich wiinfehe, baR er ent-
fliegt" timeo, ut effugiat. JLMc nun im 5?eutfcfaen nac^ bem Skrbum wüufdjen fein Juwi
— 233 —
355—357.
flehen fenn, fo tft biefed aud) im i'ateiniidjen nad) ben Serben türenten nic^t gefiattet.
Cf. 328, b, 8. ^SluSnaljmcn nur feiten unb jroar faft nur bann, wenn entioeber bie $0*
fünft im ©egenfafc ju ber (Megemuart, refp. Vergangenheit fteljt, 18. Non timeo, ne frater
tuus istnd aut dixerit aut dir tum* ober wenn ber Coni. Pracs., reip. Tmperf. nidit
mit t>oQer Älartjeit auf bie 3"funft belogen toerben »üiirbe. Cic. Verr. 5, 163; parad. 18;
fam. 11, 28, 8; 11, 21, 4; Marc. 26: l'ide, ne = vereor, ne tua divina virtns ad-
mirationi8 plus sit habitura quam gloriae. [dagegen ftefyt in beut non einem 93crbum
beä ftiircbtenS abhängigen inbirehen Sragefafic gemöljnlid) nidjt ber cinfadje Äouj.
^raf. unb 3mperf., 33. Timeo, quomodo hoc aeeipia*, fonbern ber Klarheit tuegen
meift ber tfonj. $ut., Cic. Brut. 22; Att. 3, 24, l; 2, 20, 5; Sest. 134 u. ü.j
$nm. 2. fiJic nad) ben Verbis timendi ftebt aud) nad) exspf etare in einem inbir. frragefafre
ber Äonj. $räf. unb 3 m P e r f«. fcltcn b«r Coniug. periphr. (Cic. Verr. 3, 167; 2, 127;
5. 161 ; Flacc. 51 u. ö., cf. 365, 9tnm. 2), ä- 5b. Exspectamus, quid a tribunis militum
praeeipia/ur. Dux exspectabat, quid hostes conailii capcroif. ßbenfo nad) in du-
rrimine sum „gefpannt fein", miror „id) begreife nid)t rcdjt" unb befonberä exsperto, quam
mox (ober quam cito) „id) bin neugierig, id) rcifJ bod) fcfjen, wie lange e3 bauern n>rrb,
bid", 3?. Miror, quo id evada/ „roie ba3 enbigen rot r b ober foll". Exspecto, quam
mox Chacrea bac oratione utatur. Exspectas, quam mox ego Manilium dicam or-
dine esse senatorem. Exspectabant, quam mox consulibus creandis comitia elice-
rentur. Liv. 3, 37, 5; 34, 11, 4; Cic. de inv. 2, 85; Rose. com. 1 u. 44.
&n.2Benrt f»e bie Sebeutung fjaben „fid) freuen, Scbenfen tragen, nid)t
mögen", befonberS vereri {vereewndari), f eltener timere, $.39. Vereor te laudare.
praesentem. Vos Allobrogum testimoniis non credere timetis? Consules plebem ar-
mare timebant. Caesar timebat tantae magnitudinis flumini exercitum obicere. —
Metuere toirb in biefer 33ebeutung nid)t Don Gicero unb Gäfar, aber uon sViiuuo unb Cornif.
4, 25 mit bem 3nf. uerbunben. — (*an$ uereinjclt ftefyt carere „fich f)üten, fid) in ad)t nef)=
raen" mit $nf. (Sali. lug. 64, 2; Cic. Att. 3, 17, 3).
Quo „bamit baburd)" (=«/ eo) ober (uor einem Komparativ) „bamit befto, bamit
um fo" regiert ben Äonf., J. 55. In funeribus Atheniensium sublata erat celebritas vi-
rorum ac mnlierum, quo lamentatio minuerefur. Ager non serael aratur, sed novatnr
et iteratur, quo meliores fetus possit edere. (>uo „bamit befto" ftetjt in ber JHegel
unmittelbar oor bem zugehörigen Äomparatto. — 1) Caro assatur vel coquitur,
quo f&ci\ius concoqua/tir iucundiusqne supiat. 2) Lex oportet brevis sit,
quo faciltus ab omni Im. s i&neatur. 3) Phraates, Parthonim rex, filios ob-
sidum loco Bomam misit, quo tut/o; domi ab insidiis eoruni esset.
4) Gustavus Adolphus eqnitatum, quo expeditior ad omnes motus et
celerior esset, in minores turmas dividebat. 5) Boni parentes nihil anti-
quius habent, quam ut liberornm animos honesti studio imbuant atque
bonis artibns litterisque erudiendos eurent, quo in futurum etiam post
mortem parentum commodis eorum consulaher.
S57. $ie Äonjunftton qain (entftanben auS qui-ne „in ber 9lrt, bog nicf)t") fteljt
nur bann, roenn ber regterenbe oerneint tft ober nernetnenben ©inn
|at, unb jroar:
1) für ben 9]onunatiu qui non, qnod non, ineun ba§ Subjeft besi regieren^
ben @a^e§ uemeint ijt, 3. <B. Nemo est, quin sciat „e* giebt niemanben, ber nid)t
löiiftte" (= „jeber weife"). Nemo fere est, quin acutins vitia in altero quam iu se
ipso videat. Quis est, quin cernat, quanta vis sit in sensibus? Nihil est, quin in-
tereat. Nihil tarn difficile est, quin quaerendo investigari possit.
?lnm. Quin für baS 5«mininum quae non tft feiten, fommt aber vior, ^. 93. Nnlla civitas fuit,
quin partem senatus Cordubam mitteret (Caes. b. c. 2, 19. Cf. bagegen Cic. off. 2.
16: Nulla tarn detestabilis pestis est, quae non homini ab homine nascatur). Vlud)
für bie Casus obliqui bon qui fommt quin nur au3nal)m3roeifc uor unb ift nid)t fo y.i gc-
braumen, vielmehr ift ju fagen cuius non, cui non, quem non etc.: Nulla gens tarn
fera est, cuim mentem non imbuerit deorum opinio. Cum nullo unquam congres-
8us sum, quem non vicerim. Nemo tarn humilis erat, cui non aditus ad Ciroonem
pateret. Nihil tarn sanetum est, qiwd non aliqnando violet audacia.
— 284 —
2) für nt non „bafc nicrjt, o^ne bafj", wenn ba§ ^räbifat be§ #aupt.
fattfS üCrtieiltt ift, j. *». Nunqnam accedo, quin ab* te abeam doctior. Nihil
unqnam vobis praeccpi, rnilites, quin primus me pcricalis obiecerim. Hortensia
nullnm paticbutur ease diera, quin aut in foro diceret aot meditaretur extra forum
Nnmqnam tarn male est Siculis, quin aliquid facete dicant
9fnm. $nft quin hier nicfit = qui non, fonbern =• ut non $u foffen ift, ben>«ifen ftäHe, ir
wcldicn is hinzugefügt ift, 5B. Cum nullo arma contuli, yn in it mihi snccubnerit
rieanthe8 negat ullum cibura esse tarn gravem, quin in die et nocte concoquatur
Nihil est, qnod sensnm habeat, quin id intereat.
3) für ba$ beurfety „bafj* ober beit 3nfinttio mit „su" nad) ben nega=
tiuen tobrüdfcn:
a) non dobito, non est dabiura, qais dabitat? nom qnis dabitat ? u. 5.;
b) non mnltam abest, non procul (ober non lon&e) abest, nihil, paulum abest ji
fehlt nicht oiel (nicht«) Daran, baft";
c) nihil praetermitto, nihil intermitto „ich. unterlnfje nicht*-;
d) temporäre (mihi) non possum, vix me contineo, non (ob. aegre) abstineo, tenerf
me non possam, retineri vix possam;
e) facere non possum, qnin „ich fann n t cf) t nun in", fleri non potest, qnin *c$ r fr
nicht anber* möglich, alfl bafc*. Cf. Non dubitari debet, quin fuerint ante
Homerum poetae. Qnis nnqnam dubitavit, quin in re publica nostra primas
eloquentia tenuerit Semper, secundas iuris scientia? Quid dubitamus (= non
dubitamns), quin dolor sit maximns? Potestis dubitare, quin Romani iam ad
nos trucidandos coneurrant ? (Cf. Cic. Plane. 39 u. 53; Sest. 62; Tusc 1. 92;
Verr. 1, 71; Verr. 2, 109; Phil. 13, 22). Prorsus nihil abest, quin ego sini miser-
rimus. Haud multura afuit, quin Ismenias ab exsulibus interficeretux. Ego nihil
praeterroisi, quin Pompeinm a Caesaris coniunetione avocarera. Remi ne Suessi-
ones quidem deterrere potuerant, quin cum Belgis consentirent. Höstes aegre
abstinent, quin castra oppugnent. Teneri non potni, quin tibi apertius illad idem
bis litteris declararem. Neque sibi Germanos temperaturos existimabat, quin in
Italiam contenderent.
Slnm. 1. SBichtig ift ber llnterfchieb jwtfrfjcn facere non possum. nt „c8 ift unmöglich
bar» id)M unb facere non possam, qain (= ut non) „eS ift notroenbig, bafe
id) fann nidjt anbere, al« bafc". Fieri non jotest, nt „ee ift unmöglich,
fieri non potest, quin (= ui non) „eS ift notmenbig, ba&; cd fann nicht anber*
fommen, al* baft". Cf. Facere non possum, ut. verbis tnis fidem habeam. Fieri
non potest, ut eum in provincia tua non cognoris. Facere non potui, quin tibi sen-
tentiam declararem meam. Fieri nullo modo poterat, quin Cleomeni parceretar.
Slnm. 2. €nnon»m mit facere non postum, quin ift non possam non r. inf., b- ®;
mortem in malis ponit, non potest eam non timere. Ad Caesarem non potui non
litteras dare. Timm consilium nemo potest non maxime laudare. Hoo non potat
mihi non summe esse iueundnm.
9lnm. 3. Dnbitare „SJebenfen tragen, Sfnftanb nehmen" wirb (in negatioen €ä$en ge-
wöhnlich, in öofitioen feiten, cf. jebod) Cic. de nat. d. 1, 113; Sali. Cat. 15, 2i mit bem
nfin. öerbunben (j. Fulvius non dubitavit Marlis raanubias Musis conseewf
uis ho in is dubitet pro patria mortem oppetenr, si ei sit profuturus?); bod) finbet
fid) in biefem ftafle nach non dubitare bi$n»cilen auch quin, befonberö roenn dubitare in
Maffia fteht, unb nach noli dubitare unb dubitandum non est, 33. Vos non dabiUü*.
quin vectigalia vestra vendatis. Nolite dnbitare, quin huic servo credatis omnia.
Domitius sibi dnbitandum non pntavit, quin proelio decertaret (Caes. b. c 3, 37.
2; b. g. 2, 2, 5; Cic. Pomp 49 u. 68; Mil. 63. Cf. bageßen Cic. Ligar. 37; Man. 1?:
leg. agr. 2, 16). — Steht dubitare ob. dubium esse in ber ^ebeutung „jtDeifeln" oW
Negation, fo fann c8 nicht quin nach, fid) f>aben, fonbern entroeber eine tnbirefte $op»elrrßiF
mit utrum — an ober ne — an (j. 33. Alexander dubitabat, utrum perseverare*
an abiret. Dubito, honestumn« factum sit an tarpe) ober eine einfädle inbirefte 5ra8{
mit quis, quid, cur u. ä. ober ber ftvagcpartifel ne (unflaffifd) num ; cf. jeboch Cic. Sali»
68? unb ad fam. 7, 32), 5^. Hercules diu dubitavit, utram viam vivendi ingredi
melius esset Dubito, qutd nobis agendum putes. Dubitamus, quid de re pubbea
sentiamns. Dubitate etiamnunc, a quo sit Roscins occisus. Dubito, verumn« hoc.»'1
Dubito, visurusne me in provincia sis. — Über dubito an „Diell eicht" cf. 411. OW
non dubilo mit Acc. c. inf. cf. 438, 1.
— 335 — 358—360
9lmn. 4. Quin fief)t and) juweilen nad) anbern negatiocn ?(udbrüden, 93. Non impedio
quin, non deterreo quint quis ignoraf qutn, dt'H non potent quin, non me fugit
quin, non recuso quin, non (haud) discrepat quin, non rontradico, non nego, non rario,
nulla tuora est, nullam moram interpono, tum ahest suspicio quin etc. SWan oermeibc
jcbod) lieber bie 9iad)af)mung biefed Q)cbraud)d bis auf non recuso, qnin. ®ut ift and)
deesse mihi twlo, quin ,,id) will cd nid)t an miv fehlen Iaffen".
$ad fragenbe quin (au« qul-ne entftanben = „warum nid)t?") wirb gebraucht, um in
rtorm einer rfjetorifdien ftrage eine lebhafte Huf f orberung aufyubrficfen (cf. 493). Cd ftef)t:
1) meift mit bem 3 n b ! f . : „SSarum werfen wir und nidjt auf bie $ferbe?" = „wir motten
und auf bie ^ferbe werfen"). „So wad)t bodj auf!'' „$>attc bid) bod) an biefe gute ©elegcn;
beit!" — 2) mit ber 1. ^ßerf. *?Jlur. Äonj. ober mit bem ^mperatiö: „3o lafjt und bod)
geb^n!" „öebt nun ad)t, tfjr 9tid)tcr" ?c. — 3) in ber ©ebeutung riogar, t>ielmc&r", teild
allein, teil? mit potius, etiam u. a. oerbunben: ,,3d) fctjrcibc tue! bei Tage, ja fogar bei
9iadjt". Cf. 483, 11
3ö9. Qnoniinus „bafj (eigentlich „bamit befto roeniger" = ut eo minus) ftefjt
nad) ben 93erben »erijinbern, abgalten, roiberfireben, üerroeigern,
abfcfjreden unb folgert, bie äfnüidjen Sinn Ijaben: impedire, impedimento esse,
prohibere (cf. ?!nm. 3), terrere, deterrere, obsi^tere, obstare, resistere, ofiieere, adversari,
interdicere, recnsare u. ä. Cf. Cimon nunqaam in hortis custodem imposuit, ne quis
impediretur, quominus eis rebus, quibns quisqne vellet, frueretur. Kebus humanis
mnlta externa, quominus perficiantur, possunt obsistere. Aetas non impedit, quomxnus
litterarnm studia teneamus nsque ad ultimum tempus senectutis. Non deterret
sapientem mors, quominus in omne tempus rei publicae suisqne consnlat. Qaid obstat,
quominus dens sit beatus? Epaminondas non recusavit, quominus legis poenam subiret.
Me infirmitas valetudinis tenuit, quominus ad ludos venirem. Intercludor dolore, quo-
minus plura ad te scribam.
?tnm. 1. Gd ftef)t aud) nad) non abstineo, non me contineo, lemperare (mihi) non possum,
non reprimor, nulla mora est, nullam moram interpont), in mora alicui sunt
ober alicui moram affero ,,id) ucrurfadje jemanbem 3ögerung", non dedueor ,,id) laffc
midj nidjt babon abbringen", mihi non est religio, non pugno ober non repugno, quo-
minus „id) fmbe nidjtd bawiber, bafc". — SBefonberd &u werten ift per me stat (fit), quo-
minos (feiten ne) „id) bin fdjulb, bafj nid)t", 3. 33. Per Trebonium stetit, quominus
milites oppido potirentur. (Per me non stat, quin Liv. 2, 31, 11).
2lnm. 2. Statt quominus fann faft jebedmal aud) ne ftefjcn. — Sei non recnsare „ftd) nid)t
weigern" = „wollen" fann ftatt ne ober quominus (ober quin, cf. 257, 9lnm. 4) aud) ber
einfache 3nfin. f^cn, 93. Ad omuia pericula prineeps esse non recusabat. Nemo
repertus est, qui mori recusaret. (Caes. b. g. 3, 22, 3; aud) in fragen mit negatioem
«Sinne: Liv. 5, 53, 9.) Siebt aber recnsare ol)nc Negation, fo wiib ed regelmäßig
mit ne oerbunben, 50. Regulus sententiam ne dicerot, recnsavit. (^ereinjelt ftct)t ber
3nfm. aud) In pofitioen Sä&en, 3. Cic. Plane. 91; Pis. 57).
Snm. 3. Prohibere ftcljt gewö&nlid) mit bem 3>nf. °°er Are. e. in f. (im lißaffil) bei per=
fönlidjer Äonftruftion mit Nom. r. inf, cf. 436, c; imflaffifd) mit ut), 93. Timor
longius progredt prohibait. Barbari nostros navibus egredi prohibebant. Monet, ut
ignes fieri in castris prohibeat. Dolore prohibeor, qnae gesta sunt, pronuntwre.
Parentes prohibentar adire ad filios. Cf. jebod) Cic. Verr. 2, 14; Caecil. 33; fam. 12,
ö, 1; Rose. Am. 151 u. ö. — Selten ftcljt ber 3nf. bei impedire (Cic. Off. 2, 8; nat.
d. 1, 87; de or. 1, 163) unb deterrere (Cic. Verr. 1, 14 IL 24).
360. 1) Parmenio Alexandrum prohibere studuit medicamentum a Philippo
mixtum bibere = Parmenio impedire studuit, quominus Alexander . . .
biberetf. 2) Per valetudinem meam stetit (ob. factum est), quominus heri,
cum essem pollicitus, ad vos venirem. Per Romanos non stetit, quo-
minus perpetua amicitia cum Samnitibus esset. 3) Imperator Titus
nullum diem dicitur praetermisisse, quin in aliquem civium beneficium
conferref. 4) Vis imbrium agricolas prohibuit fruges colligere = Vis
imbrinm impedivit, quominus agricolae fruges colligeraif. 5) Caesar
recusavit, ne parere^ senatus consulto, quo exercitu dimisso in urbem
venire esset iussus. 6) Noli dubitare, quin mecum communices, qua de
361. — 236 -
re sollicitere. 7) Non procul afuit, quin Napoleo (a) Moscavia rediens
cum toto exercitu ad Beresinam fluvium caperefrir. 8) Sapientissimns
ille Salomo se continere non potuit, quin exclamaref: 0 vanas res ho-
minnm! 9) Ne Alpium quidem montibus inviis conspectis Hannibal
deterritns est, quominus bellum in Itatfam transferret 10) Aegre milites
prohibiti sunt captivos occidere. 11) Alcibiades in patriam reversus
apnd populum ita est locutus, ut nemo tarn acerbus esset, quin eins
casum defleret. 12) Phocensibus religio non fuit, quominus opes templi
Delphici diripemrt. 13) Facere nullo pacto possum, ut tibi hune librum
commod^m. Tandem etiam Fridericus Magnus sensit fieri non posse,
ut a consuetudine dormiendi recederet 14) Senatus certior factus,
quanta insolentia Philippus, rex Macedonum, in socios quosdam populi
Komani se gessisset, sibi dubitandum non putavit, quin bellum ei in-
diceret. 15) Deesse mihi nolui, quin te admonerem. 16) Per unum
Histiaeum Milesium stetit, quominus pons a Dareo in Istro flumine
factus rescinderefitr. 17) Fieri non potest, quin sanatio vulneris plus
saepe doloris afferal quam vulnus ipsum. 18) Inhumana et scelerata
illa vox ducitur eorum, qui negant se recusare, ne (ob. quominus ob.
quin) ipsis mortuis terrarum omnium deüagratio consequalur.
361. 35a$ beutidje „otjnc \u, ot)nc D(lfe" wirb im fiateiuifdjen nicht burd) sine mit einer Set bat
form (ükrunb. ober Partie.) iibcrfefet (cf. jcbod) Liv. 5, 4, 4; 3, 52, 2; 45, 25. Sk
ionbcni :
a) burd) quin (~ ut non) ober qui non c. Coni. nach ben in 357 gegebenen Siegeln, fr &
Nemo navigavit, qui um (ob. quin, ut non) se ant mortis aat servitntis pericalo
committeret. Quis nnqaam templum illad adspexit, quin avaritiae taae testis esset?
Ne dolere qnidem pussam, ut non ingratus videar.
b) burd) sine mit einem Subftantio, 58. Dimisi eom sine laudatione „ohne itnt ui
loben". Aliena8 calaroitates saepe videmus sine dolore „obnc (schmerj $u empfmben".
Sine querela „ofmc flu flogen"; .via« delectatione „ohne fid) $u ergö&cn"; sine iniurin
„ohne ein llnredjt ju begehen". Cf. aud) 104, Slnm. 1, c.
c) burd) eine negatioe ^Sarticipialfonftiuftion, j. 33. Xon dubitane dico. Höstes
urbem ceperunt nullo resistente. Nihil potest evenire nisi causa anlecedente. Nihil feci
tum diu consideratuui. Misernm est nihil profidentem angi. Natura dedit usnram
vitae nulla jiraestituta die „ohne bafe ein Dermin für bic SHürfgabe fcftgefefct ift".
d) burdj negatioe Slbjeftioa, wie: iynarus (inscius, insciens) „ohne e3 $u toifjen*, »»'•
prüden» „ohne e§ ju mcvfcn", insperans „ohne e$ flu hoffen", immeuutr „ohne fid) hü
erinnern", imparatus „ohne gerüftet 31t fein", ncopinans, inviius, invocatus. So aud):
tai U us „ohne ein ©ort 311 fagen".
e) burch nisi nad) ooraufgegangenem negotioen Softe, 93. Nullum imperium est tutum
nisi benevolentia munitur. Nnlla res maior Romae agebatur nisi aves addixissent.
f) bind) ut non („aud) in bem ftafl, bnfo nidjt"), cum non, cum nihil u. ä. c. Coni., g. R
Mavnlt existimari bonus vir, ut non sit, quam esse, /// non putetur. Abisti, cum
nihil mihi dixisses. Mortem timere nihil aliud est nisi sapientem videri, cum non
sis („ohne e$ ju fein").
g) burd) neque ober et non, mcnn irgcnb ehoad gleichzeitig mit bem Langeln oon etwa« fW»
finbet, 23. Dicunt neque dubitant „ofjne (gugleid) bahei) $u zweifeln". Fieri potest, ut
recte quis sentiat neque id, quod sentit, polite eloquatur (ober et id, quod sentit,
polite eloqui n/m possit). Romae fui neque Capitolium vidi. Suaden tibi, ut hiac
discedas neque mihi verbnm ullum respondeas. Cf. 512, Änm. 1.
h) burd) ita — ut non ober ita — ne tarnen (cf. 339, Hnm. 6), $. Legati ita admissi
sunt, ne tarnen senatus daretur. Decii pro salute populi Ha se devoverunt, ut nihil
de commodis suis cogitarent.
— 237 - 361.
i) bunf) Umformung be$ ©ebanfenS in eine ^eriobe mit conceffiüijd)em SSorberfafce,
} 5). Quamquam eum non rogaveram, (amen mihi obsecutus est „er erfüllte meinen
Sunfd), ofjne bafr id) iljn gebeten Ijätte". —
1) Nunquam ceno nisi esuriens. Cur bellum movistis nuüa iniuria
lacessiti? Romani non rogati ad versus Nabim tyrannum Graecis auxi-
lium obtulerunt. 2) Cicero Demosthenem imitatus nec assecutus est ob.
Cicero Demosthenem, etiamsi imitatus est, tarnen assecutus non est.
3) Sapienter institntnm est a deo, quod aliud animal alio eibo vescitur ;
sie enim plurima animalia diversi generis uno loco vivere possunt ita,
ut nullt eorum desit victus. 4) Galli nullo resistente urbem sunt in-
gressi. Nemo deum amare potest, nisi idem amat homines. 5) In far-
culis Caudinis exercitus Romanus ne tentata quidem pugna hostibus ar-
ma tradidit. 6) Non possunt una in civitate multi rem atque fortunas
amittere, ut non (ob. quin) plures secum in eandem trahant calamitatem.
7) Naturae benignitas plerisque bestiis victum et vestitum praebet non
laborantibus. 8) Sisyphus apud inferos saxum adverso monte volvens
nunquam (ob. volvit nec unquam) in vertice posuit. 9) Plinius maior
nulluni librum legit, ex quo non excerperet. 10) In campis Catalaunicis
Romani Germanique socii Attilam, quamquam vicerunt, tarnen non con-
ciderunt neque castra retro movere prohibuerunt. (NB. Siefer Safe läfot fidj
oud) überfe&en oermittelft ita — ui ober quidem — serf ober neque ober Bnrticipium von-
iuwtum.) Ii) Alexander Magnus cum nullo umquam hoste congressns
est, quem non vinceret, nec ullum oppidum obsedit, quod non expu-
gnaret. 12) Mater puero cultrum dedit nihil malt suspicans. 13) Classis
infecta re domum revertit. Cur me accusas nullo meo in te merito (ob.
nulla a me Uesus iniuria)? 14) Veteres nunquam cenabant nisi mani-
bus lautis. Caesar neque diurno neque nocturno itinere internus so in
Lingones contendit. 15) Ignominiam et iniurias passi sumus impune.
16) Hannibal urbi Romae non semel minitaiu* nunquam impetum
ipsum fecit 17) Multi poetas laudant neque intellegunt. Quod istas res
ge&sisti, gaudeo neque miror; nam curam tuam et consilium cognitum
habeo. 18) Saepe lacrimae nobis nolentibus manant. Deus homines vult
bestiis ita uti, ut non crucient. 19) Athenienses, Lacedaemoniorum
auxilio non exspectato, contra ingentem Persarum exercitum in proe-
lium ierunt. 20) Socratem tanta temperantia fuisse memoriae proditum
est, ut totam fere vitam ageret valetudine salva et inoffensa. 21) Pyrrhus
captivos sine pretio dimisit Duces Romani proelia nunquam inierunt
nisi auspicato. 22) Arabes atroci ad Turonicum proelio devicti in Hi-
spaniam recessernnt neque unquam postea Galliam expugnare conati
sunt. 23) Lima maior videtur quam stellae neque est. 24) Ovidio ver-
sus tarn expediti fuerunt, ut non facile quiequam dicere vel scribere
posset, quin unum vel plures versus admisceret. 25) Sextius Pythago-
reus nullo unquam vespere somno ante se dedit quam interrogasset ani-
mum suum: Quod hodie malum tuum sanasti? qua parte melior es?
26) Romae lex erat, ne quis consul crearetur nisi qui minoribus magi-
stratibus omnibus ante esset perfunetus.
362.
238 —
ß. 1\t ftonjunftion tum uuD Du? Conianctiunes temporale«.
362. Cum „wann, ba" tft uvfprimglid) ^eitpartifel, ba§ 9telatit> $u bem $emon=
ftratiu tum, aber wie ba$ bcittfctje „ba" non ber Qut auf mancherlei anbere
SBejielnmgen übertragen.
I. $en SiiDtfatto regiert cum in brei gällen:
1. Cum vere temporale „mann, bann wenn, su ber 3 t roo, n>ätp
renb ber 3 ett als, jefct roo, bamalS aU\ roeld)e§ bie 3eitmn>d=
djer bie £anblung be§ £auptfafce$ ftattfinbet, mit 95eftimmt^eit nennt unb
in notier Selbftänbigfeit bem £auptfafce gegenüber befdjreibt, regiert ben
JnDif. alter 3eiten^ namentlich in SBerbinbungen wie: eo tempore cum, eo
die cum, nunc (olim, anteay tumf nuper, iam) cum etc., $. Animas. nec
cum ade«/ nec cum discedV/, apparet. Rccordare tempus illud, cum Curio m&erens
mceJiat in lecto. Ligarias eo tempore paruit, cum parere senatui necesse erat. Cum
Placentiam consul v<>nt/, iam ex stativis moverat Hanniba]. Non potui iniuriam
ulci8ci eo die, mm est lata lex de ine. Tum, mm in Asia permulti res magna*
anmerant, Romae solutione impedita fides concidit. Operam dabo, ut te videam.
»•um id satis commode facere potero. 0 praeclarnm diem, cum ex hac turba dis-
cedere mihi licel>tf. Pluribus verbis ad te scribam, cum plns otii nacitis ero. Lon-
gnm j 1 1 ud tempus, mm non ero, magis me moret quam hoc exiguum.
Knaul. Senn mm bic 93ebeutung „fooft, jebe«mal wenn" bat (cum iterativaal.
regiert e$ ben ^nDif , tuobei bie in 325, 4 gegebenen Siegeln \\\ beachten fmb. Cf. Omni.*
sunt incerta, mm a iure di&cessnm est. Poetarum libros delectationis causa, tum
e,s< otium, legere soleo. Verres. cum rosam vide/af („fab"), tum ™r ineipere ar-
bitrabatur.
Unm. 2. Soldje ^citbeftinunungen, burd) weldje nidjt ber 3eitpunft an fid), fonbern eine
*efd) affen^eit beSfelben au«gebrüdt werben fofi\ erforbem bcnÄonJ.: Fuit tempus, cum
{„& gab eine fold)e 3cit» wo") rura coleren/ homines neque urbes haherent. Fuit an-
tea tempus, mm Germanos Galli virtute superaren/. lllucescet aliquando dies, cum
tu amicissimi benevolentiam desideres \cf. 328, 2). Cft tritt bie faufale, fonfefu
tioe ober tonjeffiue SJcbeutung be$ temporalen SafteS fo ftart beroor, bafe ber xons.
oon felbft geboten erfebeint, 3*. Qui dies est, quae nox, cum ego non ex istorum iu-
sidiis divino consilio eripiar atque evolem? Hoc ipso tempore, mm omnia gy-
mnasia philosophi teneant, tarnen eorum auditores discum audire quam philosopbuni
malunt. Si tum, cum res publica severitatem desidera&a/, tarn vehemens fui quam
cogebar, nunc, cum omnes me causae ad misericordiam vorenf, summo studio de-
beo humanitati servire (Cic. Mar. 6;. Neque enim, si tibi tum, mm petera» con-
sulatum, adfui, nunc, cum Murenam ipsum pettu, audiutor esse debeo (Mur. S\. —
2)e3gleicben fteht in allgemeinen 93ef)auptungcn ber Äonj. ber 2. ^eri. Sing, bei mm für
unfer „wenn man" (cf. 1, d), $. 93. Difhcile est tacere, cum dolens. Fit suavis ora-
tio, cum aliquid novum dico#.
flnm. 3. ÜKan fagt ftetS audiri ex eo, cum diceret; audivi te, cum diceres; saepe Weo
audire Roscium, mm dicat; ridi te, mm a tubuläres etc. (cf. 431). dagegen fteljt bei
memini, cum „ich erinnere midi nod) ber Qtit, wo, a!8" regelmäßig ber 3nbtf., nN3n!
eine befttmmte Jhatfacbe auSgefagt wirb, £. 93. Memini, cum mihi desipere ri&ebare,
quod cum istis viveres. Cf. aber Cic. Q. fr. 2, 10, 2.
Stein. 4. „G3 i)t lange ber, bafe (feit)" dia est, cum c. Ind.; we» [mb fdjon einig«
3abre f^cr, baft (feit)" nonnulli anni sunt, cum r. ind., j. ©. Septem menses sunt.
mm hasce aedes nemo intrariV. Vigesimus annus est, cum omnes scelerati me unum
petnn/. Permulti anni iam erant, cum inter patres tribunosque nulla certamina
fuerant. Biennium praeteriit, mm ille eubitum nullum processif. Nondum centam
et decem anni sunt, cum de pecuniis repetundis a Pisone lata lex est. Malti anui
sunt, cum Fannius in aere meo est. Senn bie beutüte ^onjunftion „feit, ietlDrm" \\&
an eine 3cltbeftimmung anfdjlie&t, wirb fic burd) cum c. ind. überfe^t, fonft burdj ex qu>
tempore, ex eo cum (feit fioiuS aud) ex quo) ober postquam (cf. 366, 4), aud) ut c
ind. perf. unb plusqpf. (j. 95. Ut Brundisio profectus es, nullae mihi abs te sunt red-
ditae litterae. l't Athenas veneram, exspectabam ibi iam quartum diem). — Senn
mm interim ober cum interea „wa&renb in^wifdjen, wöljrenb babei", cum etiam tum
„wäbrenb felbft bann noeb", mm nondum „wäbrenb noch nidjt" temporale ©ebeutung
— 239 —
362
baben unb eine I fj a t f a d) e bezeichnen, regieren fie bcn 3 n ö- , J. 83. Caedebatur virgis
in medio foro Messanae ei vis Romanas, cum interea nulla vox alia illius miseri
an die ba t ur nisi haec : civis Romanus sum. Piso ultimas Uadriani maris oras petivit,
cum interim Dyrracbii milites domnm obsidere coeperuni. Multara diei proccsserat,
cum etiam tum eventas in incerto erat. Unas et alter dies intercesserat, cum res
nondum rerta videoafur. §aben aber jene ^uSbrüde abüerfatiuc 51 mit, fo fteben fte
mit bem Jronj., SB. Simulat se eorum praesidio confidere, cum interea („obgleich
er bod) babei") aliud quiddam iam diu machine/ur.
Änm. 5 SWon untcrfcbeibe genau ba8 bebingenbe si uon bem temporalen cum; ed ift
nia>t baSfelbe, ob ber SaB: ,,3d) werbe tommen, menn ich, Tann" iiberfe^t wirb: Veniam,
5i potero ober veniam, cum potero. Cf. Ule si prodierit atque adeo cum prodierit,
— scio enira proditarum esse — uudiet. Si valebis, cum navigari poterit, tum na-
vigabis. Form am mihi rei publicac, si iam es Romae ant cum eris, velim mittas.
— 3n 0 eg r if f 6b eftnit tonen merben mm unb si oft otme Unterfchjeb gebraucht: De-
Srecatio est, cum peccasse reus se conüteiur et tarnen, ut ignoscatur, postukrt.
ppidum Britanni vocant, cum Silvas impeditas vallo atque fossa munierunt
2. Cam additivam (ober inversum), roeldjeS an einen im SBorberfafc gefc^il=
berlen nebenfad)lic|en 3"ftanb ober Vorgang ein unerwartetes, über =
rafctjenbei ©reignte mit ftarfem sJtac&brucf nntuüpft, regiert ben 3nD. $erf.
(ober Praes. histor.); ber SBorberfafc fteb,t alSbcmn regelmäßig im Qmperf.
ober <ßlu«qpf. unb pflegt burd) bie Slboerbicn vix, (feiten tantum quod „faum,
räum ba&, juft"), commodum, iam, nondum u. ä. eingeleitet ju fein ; luv 93er-
ftarfung be§ cum bient fc,äufig repente ober subito, ». Hannibal iam scalis
mbibat Locrorum muros, cum repente in eum patefacta porta eruperunt Romani.
Vixdum epistulam tuam legeraw, cum ad me Curtius renit. Tantum quod ex Ar-
pinati venera;», cum mihi a te litterae redditae sunt. Iam milites prope summa
ceperant, cum oppidani concurrunf. Vix agmen novissimum extra munitiones pro-
cesserat, cum Galli committere proelium non dubitan/. — Selten fteht biefe« cum mit
bem Intl. Imperf. ober Plusqpf., ©. Multnra diei processerat, cum etiamtuiu even-
tus in incerto erat. Vix explicandi ordines spatium Rtruscis datum erat, cum pu-
gna iam ad gladios venera?.
3. Cnm explicativum (ober coincidens, cf. 325, II, a, Kam.) „ i n b e m , u> e n n "
(= „baburd) bafj, baran baß, barüber baß"), roeldjeS ba£ fadjlidje
3ufammenfallen (bie 3bentität) ber sJJebenb,anblung mit ber gauptfyanb*
lung be&eid)net, Ijat benfelben SftobuS unb baSfelbe £empu§ bei ftd)
roie ber ^auptfatj, alf 0 in ber Siegel ben 3nDit., 93. Hoc cum oonfitorti, sce-
lus te admisisse concedis. Epicurus ex animis hominum extraxiY religionem, cum
dis immortalibus opem et gratiam »ustulit. Praeclare fact-v, cum Luculli raemoriam
tenei. Omnia tu Deiotaro tributs/i, cum et ipsi et filio nomen regium conce*«t#/t.
Cum praecip itur, nt nobismet ipsis imperemus, hoc praecipt/ur, nt ratio coerceat
temeritatem. Non fac/e* fidem, cum haec disputa^is. Bis improbus fuisti, cum et
remimtf, quod non oportebat, et accepw/t, quod non licebat. Purgatio e*t, cum
fa< tum concedtiur, culpa remove/wr. Oum Collatino collegae Brutus imperium abro-
gabat, poterat videri facere iniuste. Hoc cum dcderis, illud dederis, ut is absolvatur.
Camillus haud dubie patriam servavi/, cum prohibuit migrari Yeios. — 3" bead)ten
ift jebocb, bafr, wenn ber mit „ i n b e m " angefuüofte DiebenfaB jmei oerfdricbene ftanblungen
ber 93ergangenheit neben einanber ftellt, oon benen bie eine bie anbcre näher crflärt
ober weiter ausführt, cum mit bem ttonj. ^mperf. fteht. ©0 beißt ba8 beutfdbe „ in bem,
wobei er jagte, (mit ben ©orten)" cam diceret, eben 10 cum negaret, adderet,
affirmaret, demonstraret u. 3., 3. 93. Iratns abiit, cum propediem rediturum se esse
diceret. Unterfcbeibe : Caesarem accusavit, oum diceret „inbem er babei fagte" Don Cae-
sarem accusavit, cum dixit „baburd) baß er fagte" (Cic. Rose. Am. 39; Sull. 22 u. 68).
IL 5)en Äonjunltto regiert cum in brei gälten:
1. Cum causale „ba* regiert ben ftunj., j. 53. Cum vita sine amicis insidiarum
•t metus plena nt, ratio ipsa nos monet, ut amicitias comparemus. Ingens nume-
363. - 240 —
ras erat bello Punico captorum, quos Hanoibal, rum a suis non redimcrentur, re-
num dederat. GW Athenaa tanquara ad mercaturam bonarum artium «i> profectng,
inanem redire turpissimnm est. Per cos dies caelo sereno interdin lux obscurata
est, rum lana sub orbem solis subiW. Nemo facile intercedet, mm intercessin
stultitiam inteivessoi is signibcafura »U.
Unm. 6. :'**ct-ci; bem bloBcn mm causale fagt man jumeilen aud) nippe cum, uipote cum
„ba ja", $.33. Cimoni turpe non fuit sororem germanam habere in matrimonio.
<iuippe cum eins cives eodem uterentur institnto. Me inconimoda valetudo. qua iam
emerseram, utpote cum sine febri \aborassem, tenebat Brundisi. — Praesertm « um
ober «ihm praesertim „beionberfc ba, gumal ba" toft aud) ^ttmal obgletdj" in
Sinne non „rvai um fo auffaUenbcr ift, al3"i, j. Caesar prineipes accasavit, qaod
ab iis non sublevaretur, praesertim cum magna ex parte eorum preeibns bellum
suscej>/«»e7. Socii imperatorein a vobis certum deposcere non audent, mm praeser-
tim vos alium tnüeriti*. Caesar non exspectavit vestra decreta, praesertim cum
esset illud aotatis.
2. Com concessivum „obgleich" regiert ben Moni, s.S. Druentia flnmeu, cum
aqnae vim vehaf ingentem, non tarnen navium patiens est. Socratea, cum facile
powet educi e custodia, nolait. Cum primi ordines hostium transfixi pilis conc -
dissent, tarnen acerrime reliqui resistebant.
9lnm. 7. Oft bat cum m du fowoljl fonjeffiüe, ai-5 bietmebr abueriatioe Sebeutintg: rum
adversativ um (c. coni.) „wä'brenb ba gegen, ba bod)", j. 33. Solus homo partieeps
est rationis, cum cetera animalia omnia sint expertia. Nostrorum equitum erat
quinqne milia numerus, cum Höstes non amplius octingentos equites h&berent. —
5>iefe« aboerfatiue cum barf aber bann ntd)t angewanbt werben, wenn ber t&ebante, tocläer.
e* einführt, nid)t nntergeovbnct unb ncbenfädjlid), fonbern mit bem beö anbern ©afce* gl ei «4
inert ig ift: vielmehr wirb eö in biefem fraHc tum bem fiateincr $u einem $>auptfa{ie um
gcftaltet, woburd) bie ©cgeniäfee energifd) hervorgehoben werben, 93. „(£äfar fdjirfte iernat
Legaten gegen bie fteinbe, wäbrenb er iclbft im Säger blieb" Caesar legatum contra
hostes misit, ipse in castris remansit. „3di bejeiebne belannte S)inge mit berannten «ufc
brütfen, wäbrenb jene, um ba$ nämliche \n iagen, nad) neuen 33eaeid)nungen fud)en" epo
res notas notis verbis appello, Uli nomina nova quaerunt, quibus idem dicant.
Fieri potest, ut recte quis aentiat et id quod sentit polite eloqui non possit „mit-
renb er — nid)t fann". Cf. befonber« 528.
3. Cm historicuni „aU" regiert bei (Srsätyung gefd)id)tttd)er Vorgänge, »enn
e$ bie ben ^auptfalj begleitenben 9iebennmftänbe bejeidniet, ben Coni.
Im per f. (bei gleichseitigen (Sreigmffen) unb ben Coni. Plnsqpf. (beioor*
OUSge^enben ©reigntffen), j. 33. Epaminondas, cum ricisset Lacedaemonios
apud Mantineam atque ipse gravi vulnere exanimari se videref, quaesivit, salrusne
esset clipeus; cum salvum esse flentes sui rospondüs < /i\ rogavit, essentne fosi hostes;
r-nmque id <|Uoque ut cupiebat auditu-wf, evelli iussit eam, qua erat transfixus.
baatam. Cf. 325, 5 nebft «nm. I.
v?lnm. 8. Cum c. coni. beacidmet aud) bie 91 rt unb Seife (= „inbem, ba"), $. 8» Hic
paulisper eat pugnatum. cum nostri irrumpere conarentur, hostes castra defen-
derent. Septimo die, cum iter non intermitteret, ad mare pervenit. Portae refrac-
tae sunt, cum iam defenderer nemo. 5)iefeS cum fteht bem cum causale unb «iglet*
bem cum historicum febr nahe.
9lnm. 9. (£ä oerftcfit fid) non felbft, bafj in fallen, roo cum an unb für fieb ben Snbif tr
gieren würbe, ber ttonj. eintreten mufj, wenn oblique ©esiebung ober Attrcwtio modi
(cf. 398, d) ftattfinbet, *8. Num tum ingemuisse Epaminondara putaa, cum una cum
sanguine vitam effluere senliret? Non vereor, ne aueupari tuam gratiam videar,
cum hoc demonstrew. ÖHeidjwobl fte^t bei cum temjwrale oft aud) in Oratio oUipta bei
3nbif. (cf. 457, 7), 5. 33. Credo tum, cm»» Sicilia üorebat opibus et copiis, magna ar-
tificia fuisse in ea insula. Nunc intellegunt non sine causa maiores suos tarn,
cum maxima temperantia hsbetelUMa, servire populo Romano quam imperare aliis
maluisse.
363. 1) Cono extremo bello Peloponnesiaco praetor fuit, cum apud Aegc*
flumen copiae Atheniensium sunt devictae. 2) Cum nemo altero possit
egere, licet dives sit et honoratus, nemo quemqnam süperbe repudiet.
3) Tum profecto aequissimo animo mors oppetitur, cum vita occidens
— 241 —
364
suis laudibus se polest consolari. 4) Tiinoleontem, cum fratrem inter-
(ecisset, mater nunquam aspexit, quin fratricidam nominaret 5) Cum
tibi laboranti adfui, me amicum tnum esse indicavi. 6) Tum res publica
nostra non erat, cum leges in ea nihil valebanU cum iudicia i&eebant
moresque patrii occideran*. 7) Nemo unquam Catoni illi seni, cum multi
invideren*, obiecit, quod ex municipiis orti essent. 8) Unam epistulam
iam obsignaveram, cum subito tabellarius tuas litteras mihi re&didit.
L. Tarquinius urbem (Romam) muro lapideo circumdare iam paraverat,
cum bellum Sabinum ei rei mtervenit. 9) Cum t&ces, iussum meum te
migrasse confiteris. 10) Cum naves ad illam oram naufragium fecerunty
incolae neque opem ferunt afflictis neque miserentur eorum. 11) Fuit
vero, fuit tempus, cum ne doctissimos quidem pudereJ orationem in-
numerabilia verba peregrina inculoantes inquinare. 12) Aloibiades ea
sagacitate fuit, ut decipi non posset, praeseriim cum animum attendissel
ad cavendum. 13) Cum hoc c armen lego} lacrimae oculis meis oboriuntur.
Cum aestas esse coeperat, reges PerBarum Eobatana proficiscebantur.
14) Omnium societatum nulla praestantior est, quam cum viri boni
moribusque similes familiaritate coniuncti sunt. 15) Amplius viginti
anni sunt, cum comes hanc villam exstnmf. 16) Nihil satis paratum
ad bellum habebant Romaiii, non exercitum, non ducem, cum Perses
omnia praeparata atque instructa habere*. 17) Aliae in historia leges
observandae sunt, aliae in poemate, quippe cum in illa ad veritatem
referanfur pleraque, in hoc ad delectationem. 18) Praedones tum, cum
Pompeio bellum maritimum gerendum datum est, toto mari dispersi
vagabantur. 19) Brevissime Aiaci« mores describit Calchas, cum eum
numerai inter corpora immania eademque oonsilii expertia. 20) Vix urbs
ex incendio resurrexerat, cum veteres hostes Romanorum, Aequi Vol-
«»cique, arma capessittfrunf, ut nomen Romanum delerent. 21) Apollo,
cum dicit: nosce te ipsum, dicit: nosce animum tuum. 22) Quae potest
esse delectatio, cum homo imbecillus a valentissima bestia laniafur?
23) Maris tranquillitas intellegitur is Status maris, cum nulla (ne) mi-
nima (quidem) aura fluctus commove*. 24) Manu cum hoste confligere
immane est; sed cum tempus necessitasque postulaf, decertandum ma-
nu est et mors servituti turpitudinique anteponenda.
»4.a)2)a§ seitliche „tottyreiw" (= inbem, als), roeidjeS in ber Gqätyimg
uergangener X^atfadjen bie blofje (infongruente) ©leidjaeitigfeit iromt
Vorgänge beaeidmet, ^eijjt dum c. Indic. praes., 3. ®. Chabrias, dum primus
itvdet portum intrare, ipae sibi perniciei fuit. Archimedes, dum formas geometricas
in pnlvere describtV, patriam expngnatam esse non sensit. Dum haec in Venetis
gerunlur, Titurins in fines Unellorum pervenit
flnm. 1. StotuSunb Spätere ucrbtnben btefeS dum juroeilen mit bem flonj. Smperf., gerabe
rote ba* er^lenbe cum (cf. Liv. 1, 40, 7; 4, 25, 9; 10, 18, 1). — Öaiu. oereinjelt fte$t
Nep. Hann. 2, 4.
b) 3n ber 93ebeutung „folangc al$", xoo neben ber ©tetdjjeitigfeit augleid) eine
gl eid) lange 3) au er bejeidjnet roirb, fielen dam, qnoad, quam diu, unttafiifc^
donec (£to.), oereinjelt quatenus (Cic. Phil. 14, 14; Rab. Post. 12) nid)t QU§fd)lief$-
lid) mit bem Ind. praes., fonbern mit bem 3nbif. be3 bem 3ufammeit*
^ange entfprecfyenben £empu£, j. Dum existimatio est integra, facile conso-
IRenge, tot. »cpetiwrtum. 7. ««&, n. W
365.
— 242 —
latur honesta» egestatem. In freta dum fluvii curren/, Semper bonos nomenque
taum laudesque manebant. Dum civitas erit, iudicia fient ©et gleid)langer 5)auet
in ber SBergangenljeit fte^t gewölmlid) in bcibcn ©dfcen ba§ 3 m ©er f.,
j. 8. Dum illud tractabam, quasi fov«6am dolores meos. Neque, dum eram vobis-
cum, animam meum videtafw. 2)0d) fann in einem bet ©dtje ober in beiben
Sugleid) baS er f. eintreten, wenn bie betreffenben 3uftänbe com ©tanbpunfte
be3 ©predjenben au8 als ooflenbet unb nid)t meljr erjfrierenb bejei^net ober
fcf)led)tfnn at§ Momente in bie <5radl)lung eingefügt werben follen, j. ©. Lsce-
daemoniorum gens fortis fuit, dum Lycurgi leges vigebant. Dum Cartbaginienses
incolumes fuerunt, iure omnia saeva patiebamur. Nostri, dum pari c er tarn ine res
geri potuit, magnum hostium numerum pauci sustinucrvnf. Cato, quoad rixii, vir-
tutum laude cremt. Haec /er», dum liouit; int er in ist, quoad non hcuit.
%nm. 2. 89i«tüeUen hat dum neben ber aritltdjen »ebeutung noch eine faufale ober aboer*
f a t i t> e Mebenbebeutung „iitbem", \. ©. In has clades incidimus, dum metui quam
diligi malu im us (Cic. off. 2, 29; fin. 2, 43; Brut. 282; Att 1, 16, 2; Mar. 55?).
o) 2)aS gegenfät}li$e (einräumenbe) „rottyrenb" = „ o b g l e i dj bocb.
rofi^renb bagegen" fyeifjt cum c. Ctmi. (et 362, n, 2). —
1) Dum ftomani Consultant, iam Saguntuin summa vi oppugnabatur.
2) Dum Ardea oppugnafur, in Tarquiniorum tentorio incidit de uxori-
bus mentio. 3) Dum (ob. quoad, quam diu) Lycurgi leges vigebant, res
publica Lacedaemoniorum laude virtutis et probitatis fioruit 4) Ale-
xander, dum inter primores \mgnat, sagitta ictus est; quam cum Phi-
lippus, medicus eins, extraheret, colorem non mutavit, dum sanguis siste-
batur volnusque obligabatur. 5) Dum agmen Romanorum per apertum
proficisceöafur, ab hostibus non lacessebatur. 6) Dum felix eris, multos
numerabis amioos. 7) Cur saluti rei publicae non consulis, cum et de-
beas et possis? 8) Dum tales viri exercitibus nostris praeerun*4, disci-
plina militaris non remittetur. 9) Höstes, ubi primum nostros equites
conspexerunt, quorum erat quinque milium numerus, cum ipsi non am-
plius octingentos equites habere«*, impetu factu nostros in fugam con-
iecerunt 10) Cicero, dum consul fiUtt aoerrimum libertatis Eomanae
defensorem se praestitit. 11) Aegroto dum anima est, spes esse dicitur.
12) Lacedaemonii, cum a studiis poetarum fere alieni essefit et carmina
poetarum fastidiren/, Tyrtaeum summo honore colebant, quippe cuius
carminibus animos ad fortiter pugnandum vitamque pro patria libenter
profundendam inflammari crederent. 13) Dum Hercules somno recreetfur,
Ca cus quid am partem boum, quibus ille Geryone necato potitus erat,
callide abegit. 14) Dum triginta tyranni summam Athenis potestatem
tene&an*, omnes urbes Graeciae exnlibus Atheniensibus repletae erant.
365. Dum unb quoad (nur oereinjelt dorne) regieren in ber 93ebeutung „bid,
lange bld, bis oafe" ben Qnbit. (bef. be8 ^erf., f eltener be« $rdf. unb
gut. II, nie be8 3mpf. u. <piu$qpf.), wenn fte ein rein temporales 3^
unb ba§ ttjatf äd)lid)c Eintreten einer §anbtung angeben ; bagegen ben Kon j.
$rdf. unb Qmperf., wenn fie eine 2lbfiä)t ober ba§ (Eintreten eine« vom
©ubjeft be§ regierenben ©atje§ gen>ünfd)ten (SreigmffeS ober eine 9Rögs
licfyfeit bejeidmen („bamit unterbeffen, bamit erft*), j. Egoinurb«
opperior, dum ist a cognosco (cf. 9lnm. 2). Quoad arx dedita est, caodes tota urbe pas-
Bim facto« sunt. Milo in seaatu fuit eo die, quoad senatus dimisstw est. Agis rex
missilibus petebatur, dum lancea nudo pectori infixa est. Non faciam finem rogsndj.
— 243 — 366.
qaoad reoontiatam erü te id fecisse. Mihi curae erit, quid agas, dam, quid egeris,
»riero. Nunc Scaevola paulum requiescet, dura („bamtt erft") se calor franga/. Iratis ei
snbtrahendi sunt, in quos impetum conantur facere, dum (= ui interea) deferve-
*cai ira. Horatins Codes impetum hostium sastinuit, quoad ceteri pontem interrum-
perent. Thraces nihil se moverunt, dum Romani armati transiren/. Ea scripta con-
tinebis. quoad ipse te videaw („bie* icb bid) [eben fann, bl« c« mir möglid) ift bid) $u
(eben-).
Änm. 1. SRit bem Sut. I werben biefe Äonjunftionen bei ben Äraffifern nicht oerbunben; flott
bleiben tritt ba« ^ßräf. ein, felbft neben einem gutur ober Smperatio im ■pauotfafce, $. ©.
Rem gestam vobis dum breviter ezpono, diligenter attendite. — SRit bem Äonj.
$erf. unb ^lu«qpf. tommen biefe Äonjunfnoncn riaffifd) nur in Oratio obliqua (ftott
be* 0ut. II ber Oratio recta) uor, j. SB. Caesar, quoad munita hiberna cognovisse/, in
Gallia morari constituit (bireft morabor, quoad cognovero). Äber feit üiüiuS greift ber
(Hebron di be« Äonj. 3m per f. unb $Iu«qpf. immer mebr um [ich, fo bog aud) in ber
einfod>en gryiblung ber Äonj. ftebt, too ble früfiere Spradje ben 3nblt. gebraud)t baben
würbe (Liv. 1, 40, 7; 2, 47, 5; 10, 18, l; 21, 28, 10 u. a.)
Änm. 2. IBenn nad) ben Serben exspeeto, opperior, (maneo) im Sinne bon „fo lange
»arten, bleiben, ui£" bie einfädle Eingabe etned RaftumS folgt, fo ftebl nad) einem $aupt*
tempue dum mit bem %nh. ^Bräf., $erf. ober gut II; häufiger aber haben fie bei ber
Skbeutung „erwarten, abwarten, bid bap" ben SRebenbegriff eines SBunfdjeö ober einer
^Ibficfjt unb oerlangen bann dum c. Coni. Praes. (»ber nad) einem 9Rebentempu8 c. Coni.
Imperf.), j. $8. Ego hoc loco opperior, dam ista cognosco. Domi mansi, dum pater
redüf. Opperiar, dum rediem. Exspectas fortasse, dum dicat . . , Caesar constituit
exspectare, dum sui in unum colligeren/ur. Unterfcbeibe : exspeeto (ob. opperior), dam
dicat w bis er fagt ober fagen wirb", ut dicaf „bafj er fagt ober jagen wirb", quid
dioaf ober dictum* sit (cf. 354, tat. 2). Gbenfo exspectabam, dum diceret „bid er
iagte ober gefagt hätte", ut diceret „bajj er fagte ober fagen würbe", quid dicere* ober
di'-turus esset. (2>er Act. c. inf. fann nad) biefen Serben bödjftenS infolge einer 6inn-
fonftruftion ftehen, $. 8. Liv. 43, 22, 2; Cic. Verr. 3, 151.) Cf. aud) 383.
%nm. 3. „SBie" enblid)" bergt nicht dam t andern, qaoad t andern, fonbem entweber blofj
dum, quoad, (doner) ober blofj t andern (ober postremo), 93. „Stuf beiben Seiten würbe
mit 9Wut gefämpft, bi* enblid) bie geinbe ble Srluchj ergriffen" utrimque acriter pu-
gnatum est, dum (ober (andern, postremo) hostes terga verterunt. Sluenabmen febr
feiten (Liv. 4, 48, 3; cf. aud) 4, 6, 3).
1) Hoc carmen disce, dum (ob. quoad) expedite possis pronunüare.
2) Mctn et timore suspensus fui, dum omnia bene evenisse audtVt.
3) Milites in statione mauere debent, dum (ob. quoad) deducanfur.
4) Moses Israelitas qnadraginta annos per loca deserta duxit, dum
valida et integra iuventus adolescere*. 5) Loco non cedam, quoad ro-
ganti mihi obseeufus eris = non prius loco cedam, quam r. obs. eris.
6) Athenienses Sphacteriam oppugnare non destitenint, quoad eentum
viginti Spartiatas ceperunt. 7) Mus lardum arrosit, quoad (fcltcner donec)
museipula clausa est. 8) Feles in insidiis sunt, dum mures e cavernis
prorep anl. 9) In gen s certamen tribunis et int er ipsos et cum consule
erat, dum (ja nidjt dam t andern) senatus a consule habitus est. 10) Caesar
aliquamdiu exanimus iacebat, dum lecticae impositum tres servi domum
rettiderunt.
• *•■ Tie Xemporalfonjunftionen „na et) bem" postqaam (bei Sicero böufiger posteaquam)
unb „fobalb als, foioie" abi, ut, simulac ober (oor Sofalen unb h ftet«,
vor r, g, q meift) simulat(|U6 (feltener simul, simul ei, rimul ut, simulac primum,
simtd primum), tibi priniuui, ut prininm, cum primum flehen in ber (Sr^ätjlung
gem5l)nlicc} mit bem 3nD. tytx\., roo im S)eutfcf)en ba§ <piu8qpf. (ober ba§
erjabjenbe Qmperf.) fte^t. Sebod) ift ju merfen:
1) Poslquam wirb in unmittelbarem 0n)d)lufj an einen Abi. mensurae, namentlich wenn eine
beftt matte Bwiftbenjeit (nach lagen, Monaten, 3abren x.) im «bl. angegeben ift, mit bem
16*
367. — 244 —
3ttb. Wuöapf. wrbunben. (Selten ftet)t in biefem Salle ba« ^erf., ». Caes. b. g. 1,
28, 1; Cic. Bp. 2, 18.) Übrigen« febretbt man in biefem ftatte nötiger post quam getrennt.
2) SBenn eine beftimmte 3«itangabc int 9lbl. »Orangeat, tann man ftatt postqaam audi
einfach quam fagen (cf. aud) 126, 4); aud) tann man in biefem &alle auf ben 9lbl. einen
Safr mit bem ebenfalls im Äbl. fte$enben SRelatiopronomen folgen laffen (et 126,
«nm. 2).
3) Postquam (wie rimulac, ubi, ut u. f. w.) fimnen bei lebhafter ©djilberung, nrie aud) im
l eutfdjen, ftatt be3 Verfette* mit bem Ind. Praes. hist. öerbunben werben.
4) Postquam in ber Sebeutung „feitbem, (jefrt wo, bamalö wä&renbr wirb in Skjidjung
auf bie ©egenwart mit bem 3nD. tyräf., in ©ejie^ung auf bie SJergangenbeit mit bem
gilb. $mpl oerbunben (cf. 362, 9lnm. 4).
5) Postquam (wie ubi, ut, HmuJar u. f. w.) wirb ntdjt feiten, wenn ein in ber ©er-
gangen^ eit bauernber 3"ftanb bekämet werben foH, mit bem 3nb. gfmperf. wr*
bunben; alfo: „2)ie ©aQier traten, ale* \\d) nodj immer feine Spur ton einem gtinbe
bilden lieft, ben SKarfdj an"; „ÄppmS wartete eine SBctle unb ging, al« noch immer
fetner herantrat, nad) $au«". (Zuweilen finbet fic^ in biefem Salle au&er bem 3 m per f.
aud] nod) ein ^erf. mit jenen Äonjunftionen oerbunben, j. Ubi labore atqne iustitia
res publica erevit et cunota maria terraeque patebani, saevire fortuna ac miscere
omnia coepit. Ut in extrema iuga montia Maaaici rentum est et hostes sub oeoiis
erant, agmen conatitit) häufig ftctjt aud) ein Plusqpf. (logicum), welche* ben 3uftan^
al* «efultat einer fcanbiung bejeidmet unb feinem Sinne nad) ein 3 m per f. nettritt, §. 8.
Verres, posteaquam maliitudinem emblematam collegtrat („gefammelt unb nun bei-
fammen tjattc" = collect am habebat), instituit officinam Syracosis. Albinos, post-
quam decreverat non egredi provincia, milites castris habebat. Quod ubi senseroni
hostes, crevit ex metu alieno audacia. Ut nostrae cohortes ad mare exeubutrant
(„auf ©adje gebogen waren" = „auf ffiacbe lagen"), subito Pompeiani accesserunt. B
iam resederat impetus animorum, silentium subito ortum. — Über ubi, ut, simulae
c Plusqpf. jur »earidjnung be* Antecedens üerativum cf. 325, 4. Über ba* Fut. txari.
cf. 325, 2 u. 3.
Slnin. 1. ©anj üerein^elt finben fid) postquam unb ubi nad) ber rtnalogie non cum mit bem
Coni. Imperf. uitb Plttsqpf. üerbunben, um blo| bie Unterorbnung be« Scebenfafre* unter
ben $auptfa& aufyubrüden (Cic. Man. 9; Cluent. 181; Deiot. 86; Liv. 22, 1, 2; 4, 13,
10; 26, 11, 3; 29, 34, 8 u. a.).
ftnm. 2. ffienn nad) fcbfoluierung eine« Seile* einer Äu*etnanberfe$ung ber Übergana ai
einem neuen teile im 3)eutfd)en mit „nad) bem, nad) bem \o" gebilbet wirb, barf im
fiateinifdjen nid)t postquam ober gar postquam üa gebraucht werben, fonbem quoniam
ober bei engerem wnfd)luffe an baö SÖortjergetjenbe »td quoniam, ei (ober quare, quamobrm)
quoniam, quoniamque, nunc quoniam, quoniam autem, quoniam igitur (ju meibert sc
ober atque quoniam). Cf. Quoniam de genere belli dixi, nunc de magnitudine panca
dicam. Sed quoniam de eo genere beneficiorum dictum est, quae ad singulos
spectant, deineeps de eis, quae ad universos pertinent, disputandum est Cf.
aud) 264.
367. Antequam (febr feiten anteaquam, Ä. üb. Cic. Deiot 30) unb priusquam (aud) getrennt
ante — quam unb prius — quam) fielen:
a) mit bem 3nMt. ober ftonj. $rfif., melfadj olme mefentlidjen Unterfajteb ber
SBebeutUltg: Antequam pro L. Murena dicere inatituo, pro me ipso pauca dicam.
Priusquam de praeeeptis oratoriis dicamtts, videtur dicendum de genere ipsius
artis. Antequam maiora hostium agraina obsaepirml iter, erumpamus. Graeci
tragoedi cotidie, priusquam pronuntienf, vocem eubantea sensim excitaat —
$er Äonj. ift oor^errfr^enb in 6entcn&en unb allgemeinen Äußfttgf»:
Priusquam ineipta«, consulto, ubi consulueris, matare facto opus est. Ia
omnibus negotiis, priusquam aggrediarc, adhibenda est praeparatio dili-
gens. Ante videmus falgurationem, quam sonum audiamiw. 9iege(mä6'9 W
wenn ber 91ebenfat$ potenttale ober finale ^Bebeurung
t)at. (<%\t finale ©ebeutung fann man fidj anfebaulid) mad)en burd) bie Über:
fe^ungen ,in ber «bft«t, Erwartung, baft (nldjt), bamit (nid)t) jitDor, e» foHc (nid)t) juwr";
- 245 — 367.
btc Potentiale ©ebeutung burdj „efje etwa« gcfdiehen fann, e$e anjune$men, $u er*
roartcn, $u ocrmuten ift, bafe etwa« gcfdje&c"). Collem celeriter, priusquam ab ad-
vcrsanis sentiatwr, communite (= bamit eä bie tjjtinbe nidjt Dörfer merfen ob. die
an£irneljmen in, bog e* bemerft toerbe). De Catilinae moribus pauca prius explanaoda
sunt, quam initium enarrandi faciam „madjen fann". (3>a« SSerbum jwwe fte^t ge*
rootmitcp tm xonj.).
b) mit bem 3nM!. $erf. »f* nroljt *u beachten, ba& im $eutfa)en in bcr
Sraäfjlung bei „beoor* oft baS 3mperf. ober $lu8q»f. ftety, roo einfach bie
Angabe einer £I)atfacj)e gegeben werben foQ; Patt beffen fteb,t im
Sateintfc^en ber Qnbif. ^ßerf . (befonber« häufig nad) non ante quam, non prius
quam neben einem Perf. hist. im regierenben ©afce), ;v 33. Mömbris utimur, priusquam
eiidieimus, cuius ea utilitatis causa habeamus. Caesar priusquam est profectus, luna
hora circiter sexta visa est. Non prius sum conatus misericordiam aliis commo-
Tere, quam misericordia tum ipse captus. Epaminondas non prius bellare destitit,
quam urbem Lacedaemoniorum obsidione clausit („eingefd)Iofien $atte"). Höstes non
prius pugna excesserunt, quam hostium ducem concidere viderunt („fallen" ober
„gefe^en hatten"). Ct jebodj c).
c) mit bem ttonj. 3mJ>erf. unb $luSqpf., 1. roenn im ^auptfatje ein hu
ftorifdjeS ^ßerf. (te^t unb ber SHebenfatj potentiale ober finale SBebeutung
hat (cf. a), j. 8. Numidae, priusquam ex castris subvenire/ur (Äbftdjt bed Subiefte" i,
in proximos colles discessernnt. Achaei non ante ausi sunt oapessere bellum, quam
ab Roma reverttaenf legati (Gkbanfe be« (Subjeft«). Ssepe magna indoles virtutis,
priusquam rei publicae prodesse potuisset, extineta est. Antequam homines nefarii
de meo adventu audire potumenf, in Macedoniam perrexi; — 2. in ber (Sr=
anhing au$ bei Angabe non £!>atfacf)en (analog ber Honftruftion be8
cum historicum), roo man (cf. b) ben Qnb. ^ßerf. erroartete: Gaili du-
centis annis antequam Bomam caperent (= ceperunt). in Italiam tranicenderunt.
Epaminondas, cum in circulum venisset, numquam inde prius discedebat, quam
ad finem sermo esset adduetus. Germani equites non prius sunt visi, quam
castris appropinquarent (= appropinquaverunt). Tarquinins paulo antequam sol
occideret, venit ( So bei. bei ben $iftorifern, ober jutocilen aud) bei Cicero).
Ärnn. 1. ©tun trcretnjelt 99. Lir. 7, 34, 1; 23, 30, 3; Cic. p. dorn. 78) ftef)t ber Ind.
Imperf., aber nur in negattoen Sä&en, in roeldjen non antequam ober non priusquam
ben Sinn Don postquam c. Ind. Imperf. Ijaben.
d) mit bem 3nbif. &ut. II, roenn bie #anblung be# 9tebenfafce§ als in ber
3ufunft tl)atfäcf)lia) OOÜenbet gebaut wirb, ^ ».Tibi non prius respondebo^uam
tu resp on der is. De Carthagine vereri non ante des i n am, quam illam excisam cognorero.
?lnm. 2. 35u* gut. I fann bei priusquam unb antequam überhaupt nid)t ftefjen; ftatt be«--
fetten tritt ba8 träfen« ein.
Hnm. 3. Selbftoerftänblid) treten in Or. obliqua unb an oblique Sä&e fid) anfdjlie&enb bie
9lebenfä&« mit antequam unb priusquam in ben #onj. unb folgen ben JRegcIn ber Conse-
cutio temporum mit alten tyren ©efonberfjeiten.
1) Fulgur prius videmus, quam tonitrum audi(a)mus. Livius Androni-
cus primus fabulam dedit anno ipso, antequam natus est Ennius.
2) Antequam Horatii et Curiatii inter se certare coeperunty foedus inter
Romanos Albanosque ictum est hac lege, ut is populus, cuius cives eo
certamine vicissent, alteri imperaret. 3) Alexander Pheraeus in eubiculum
uxoris, priusquam ipse ad eam veniret, praemittere solebat, qui omnes
arculas et vestimenta scrutarentur, ne quod telum occultaretur. 4) Ignis
totam domum corripuerat, priusquam aqua apportari posset. 5) Clodius
Ciceroni insidiari non prius destitit, quam effecit (ob. effecisset), ut ille
patria pelleretur. 6) Höstes disiecti non prius destiterunt fugere, quam
368. — 246 —
ad Rhenum perv eneruni. 7) Vires ingeniumque tunm cognosce, priusquan
aliquid aggred iare. 8) Navis meroatoria non ante ancoras tollet, quao
procella mbsederit. 9) Alexander, quem perisse fama nuntiaverat, a<
Thebarum portas erat, priusquam cives ad vim propuls andam se parar
possmt (ob. potuerunt). 10) Non prius finis iugulandi fuit, quam Sulli
omnes suos divitiis explevif. 11) Pythagoras praecipiebat : Somnum n<
prius oculi videant, quam unumquodque diei exacti factum diligent«
tecum consider averis. 12) Priusquam de ceteris rebus respondeo (ob. re-
spondeaw, aber ni(bt respondefro, cf. Änm. 2), pauca de moribus Catilina«
dicam.
y. Ctniuetionea eauales.
368. Qnia unb quod geben einen ttjat f ad) lidjen ©runb an = „au* bem ©rttnbi
TD eil, beSfyalb n>eil": Edo, quia esurio. Propter frigora, qtuxi Gallia sub septen
trionibas posita est, frumenta in agris matara non erant. — Cum „ b CL " (urfcrüna
Iicf| äettpartifel) bejeic^net ben logifdjen, b. I). nad) bem Urteile beS Sieben
ben ober unter SBerücfftcbJigung ber oorliegenben SBerljftttniffe mafjgebettbet
©ruitbl Oum Tita sine amicis insidiarum plena sit, ratio ipsa monet, nt amiciti*
coroparemus. Dionysias, rutn in communibus snggestis consistere non änderet, conti
onari ex turri alta solebat — Quoniam (entft. au3 quom-iam) fteljt bei 2ln
gäbe eines aufgemachten (eoibenten) ober als befannt oorauSgefetjten ©runbe*
= „raeil ja" (©ried). ineidtj, JJranj. puisque): Vos, Quirites, quoniam noi
est, in vestra tecta discedite. Quoniam semel snscepi, succurram. Quoniam fmim
joeil ja bodf . (2)id)terif4 unb nacbflaffifd) wirb aud) quaienm in ber ©ebeutung non qnonisn
gebraucht.) — Quando „mann* ift eigentltd) nur 3^M>arttfeI unb fteb,t ran
fetten (jebod) aud; bei ©icero) jur Angabe eine« unbeftrittenen ©runbes
= „weil benn ja, ba nun einmal"; häufiger finbet fid) in bemfetber
(Sinne qnandoqoidem (oereingett quandoque) „weil ja nun einmal":
Quando non potest id fieri, qaod vis, id velis, qnod po6sit. Hoc confiteor iare mihi
obtigisse, quandoquidem tarn iners sam. — Über siquidem „wenn an ber-?" ba [O'
cf. 381, 4. — Ojiippe (cf. 634) ftefjt in Sierbinbung mit bem Pronomen qui ober mit am
jur 9e£eid)nung *htee* foldjen ©runbei, bunb beffen 93erüdftd)tigung ba8 eben ©efagte ober ^
bauptete feine narürliaV, fid) öon felbft ergebenbe ©rllärung finbet (= „leicht erflärlid), ba ja";:
Cimoni tarpe non fuit sororem germanam habere in matrimonio, quippe cum eins
cives eodem nterentnr institato. — 2Bfttjrenb cum „ba" ßet8 ben Äonj. regiert,
[tobt bei quia, quod, quoniam, quando unb quandoquidem für geroöt)niid?
ber $nbif.; ben Stonj. erforbern fte nur bei obliquer 33eaiel)ung, b. I)
wenn ber ©runb au8 bem ©inne beS (grammatifcfyen ober logifdjen) ©ubjeft*
beS ^auptfatje« angegeben mirb, h. SB. Panaetias iaudat Africannm, quod fuer't
abstinens. Noctu ambalabat Themistocles, qaod somnum capere non posset. Miltiade«
accusatas est proditionis, quod a Paro infectis rebus discess?jt«ef. ($abei ift oW ehte
©tgcntümlid)fcit bee* fiateinifdjen &u bemerfen, bafc oblique ®e$iebung aud) in SBejug auf bi«
Meinung bti ®pred)enben felbft (alfo ber 1. $erfon) ftattfinben fann: aud) bie 1.
fann eigene ©ebanfen eben als fflebanfen, riidjt alc- Ihatiacticn angeben, j. $- Beet»
fecisse mihi videor, quod ab instituto meo non recessertm. Ego fateor me. qnod
vidmw mihi auxilium non deesse, ideirco Uli pepercisse. Ädmirari soleo tum
M. Cato, sapientiam maximeque, quod numquam tibi senectutem gravem esse senx""'
Cic. Cat. m. 4. Cf. aud) 373). ©onft oergl. 371 U. 400.
9tnm. Quia unb quod fmb rüdftd)tlidj ber Sebeutung nid)t ^u ftbeiben. Cf. Tertia est urbs,
quae, quod in ea parte Fortunae fanum antiquum fuit, Tycha nominata est unb
— 247
369—370.
Quarta autem est urbs, quae. quia postrema aedificata est, Neapolis nominatur.
Concedo, et quod animus aequus est et quia necesse est (3n bcr älteren ?atinltat
überwiegt ber (Bebraud) Don quia, in ber jüngeren ber üon quod.) 3u bemerfen ift aber,
bafe nad) ben Serben ber tlffefte regelmäßig quod ftebt unb bie« aud) nad) propterea,
eo, ideo, idcirco menigften8 Diel häufiger ift.
369. Quod „öafe" ftetjt bei Slusfage einer nrirflid&en Xfyatfadje, unb jroar:
a) erflärcnö, um ben 3nf)alt ober einen einzelnen begriff be$ §auptfat>e8 näfjer
SU bestimmen, unb p>ar:
o) nad) einem Xentonftratitmm {hoc, ittud, id, eo, inde, ex eo, in eo, pro
eo, propterea, ideo, idcirco etc.): Hoc tmum in Alexandro vitupero, quod
iracundus foit Mihi quidem videntur homines hoc re maxime bestiis praestare,
quod loqui possunt. In hoc sumus sapientes, quod naturam, optimam ducem, se-
quimur. Non ea res me deterruit, qnoroinus litteras ad te mitterem, quod tu
nullas ad me miseras. Iuter inanimum et animal hoc maxime interest, quod
inanimum nihil agit, animal agit aliquid.
Hmn. 1. 3utMUcn ftebt quod, ohne baß ein 3)emonftratiDum öorau&geljt, hn Sinne öon
„Der UmftanD tortl ober Dafj": Eumeni multum detraxit inter Macedones viventi,
quod alienae erat civitatis. Vitium est, quod quidam nimis magnum Studium in
res non necessarias conferunt. Magnum beneficium est naturae, quod necesse est
mori. — 3U beachten ift, bau bie 3>emonftratwa illad, hoc, id, wenn fic lebiglid) auf
einen folgenben ober norauSgcfjenben Wcbenfafc & in weifen, auf bie Äonftruftion feinen
(Jinflufe üben; üielmefjr ftefjt in biefem $fttu*e balb bcr Acc. c. inf., halb eine Äonjunf=
tion (ut, ne, quin u. f. n>.)f jenad)bem bcr regierenbe ®a& e« »erlangt: Hoc te moneo,
ui praeeeptores tnos non minus quam ipsa studia ames. Illud te hortor, ne de-
mittas animum. IUud satis constat, ad salatem civiam inventas esse leges. Hoc intel-
legere volo, pergraviter illum esse offeiwura. Cf. aud) 370, ftnm. 1 unb 238, Änm. 2.
Stnm. 2. ScfonbcrS au merfen finb mitto unb pr acte reo, quod „id) übergebe ben Umftanb,
bafe" (neben iliud praetereo unb praetermiito mit foigenbem Acc. c. inf.). — Über
nisi quod unb praeterquam quod cf. 381, 3.
ß- nad) 9lu8brfitfen wie bene (opportune, prudenter, male, imperite, mire,
rede, perincommode, humaniter etc.) facio, fit, accidit, evenit, roenn
bie bereits oorliegenbe $b,atfad)e ben ©runb be§ gtücflidjen ober un*
fllücflic^en (SreigniffeS auSbrÜcft : Fecisti mihi pergratum, quod Serapionis librum
ad me misisti. Bene facis, quod litteras anteponis volaptatibus. Perincommode
accidit, quod eum nusquam vidisti. Bene mihi erenit, quod mittor ad mortem.
Opportune acciderat, quod Allobrogum legati de suis rebus Romam venerant.
(®an$ DeremieJt ftebj in biefem ^allc ber Acc. c. inf.: Cic. Fam. 3, 10, ö.)
b) im Sinne non „nmö Den llmftaiiD betrifft bafe" wenn man eine non an*
berer Seite gemalte Sugerung ober überhaupt ein gaftum oorauSfdjicft,
um barauf JU entgegnen: Quod mihi de nuptiis filiae gratulariB, agnosco huma-
nitatem tuam. Quod scire vis, qua quisque in te fide sit et voluntate, difficile dictu
est de singulis. Quod me Agamemnonem aemulari putas, falleris. 2)icfcS quod wirb
im $eutfd)en in ber SHegel burd) „wenn" überfefrt.
c) nadj ben ©erben, meldte eine (SemütSfttmmuufl ober eine Su^erung ber»
fclben bejeic^nen (= „barüber bafj, barum ba& = weil"): Sane gaudeo,
quod mihi faves. Angit te, quod tamdiu abes a tuis. Cato mirari se aiebat, quod
non riil free haruspex, haruspicem cam vidisset. Gloriabatur Hortensias, quod nun-
quam bello civili interfai«sef. Falso queritur de natura sua genas humanuni, quod
forte potius quam virtute regatur. Cf. jebod) 370.
d) Über est quod „ti ift ©runb oorbanben", habeo quod „id) habe (»runb" u. ä. cf. 400.
— Über non quod „nid)t ol* ob" cf. 371. — Über quid? quod „was foll man baju
fügen, bafe" cf. 410, 6.
370. 9Bäb,renb qnod bei ben 93erben ber ©emütSfiimmung eine roirflicfjc $bat-
fadje al§ ©runb be$ %i fcf t8 angiebt, bejeidmet ber Acc. c. inf. bie Z\)aU
jadje, meiere ben 2lff eft b,eroorruft, als © e g e n ft a n b ber 93 o r ft e 1 1 u n g (wie
371—372. — 248 —
bei ben Verbis sentiendi unb deolarandi). Stauer jtebt bei ben Serben,
roeldje fd)led)troeg eine ©emütSftimmung auSbrücfen, rote: „fid) freuen, be=
trübt fein, jornig, unwillig, erftaunt fein, berounbern" (gaudeo, laetor, doloo,
suscenseo, aegre fgravitert indigne, acerbe} ytoleste] fero, miror, admiror
etc.), balb qnod, balb (häufiger) ber Acc c inf.; bagegen bei benen, roeid>c
ba8 Sutern einer ©emütSftimmung auSbrüdten, roie: ,;loben, tabeln, banfen,
glücfroünfcfyen, tröften, anfingen* (laudo, vitupero, reprehendo, gratias ago,
gratiam habeo, gratulor, consolor, misereor etc.), ftety regelmäßig qnod
(cf. jebod) Hnm. 2).
3tnm. I. 8ud) nad) einem oorauSgefjenben illwt (id, fux) folgt je nad) bem ©ebanfen ki
Sdjretbenben teile- ber Acc. c. inf., teile« quod, 3?. IÜttd me mo vet . in tanta müitum
paucitate abesse tres cohortes. IUud me non movet, quod ii, qui a me dimissi sunt,
discessisse dicuntur. IUud mihi perminim accidit, tantam temeritatem faisse. H<s
graviter fero, meam gratiam inter meos minui. Cf. 369, flnm. 1.
2tnm. 2. 93el gloriari, laetari, arguere, criminari, rrimini dare, ferendum non est unb
insimulare finbet fid) faft nur ber Acc. c. inf., wfitjrcnb . bei aectisarc, gratuiari unb gm-
tia* agere in ber guten Spradje immer qaod fietjt. — Über miror si cf. 438, 6.
371. Non qaod (non eo quod, non ideo ober non ideirco qnod, feiten non quia, j. Cic. Tasc.
1, 1) foroie bat gleid)bebeutenbe non quo „nfdjt als ob, nidjt roie wenn" führen einrn
nur alt möglid) angenommenen (Slrunb ein unb b>ben be«b,alb ben Äonj. bei fid) (cf. 328 ;
cbenfo non qaod non (ober non qao non, non qaio) „nid)t als ob nidjt". Cf. AcU
Caesaris servanda censeo, non quod probew, sed quid rationem pacis habendam arbi-
tror. Xon ideirco eornm nsam dimiseram, quod eis suscenserem, sed quod eorum me
pudeAor. Memoriam nostri nt conserves, rogo; non quo de tua constantia dubikw.
sed quia mos est sie rogandi. 2>er wabjc 33eweggrunb wirb entweber in einem fiaufal
fnfee mit sed quod, sed quia (c. indic.) ober in einem ftinalfafre mit sed ut, ted neobn
in einem felbftänbigen $auptfafce hinzugefügt, j. ». Eisdem de rebns volui ad te sae-
pitis scribere, non quin confiderew diligentiae tuae: sed rei magnitudo me movebat.
Vlnm 9?ur feiten ftef)t nad) non quod (quo) ber 3nbif., wenn öon einer wirtlid) ftatt:
finbenben X ^ a t f a d) e auftgefogt wirb, bafe fie ben ÖJrunb nidjt auSmadrt. Cf. Cic Plane.
78; RP. 1, 30. Liv. 10, 41, 12; 7, 30, 13.
1) Socrates in iudicio ad humiles preces descendere noluit, non quo
(ob. quod) irtdices eludere veüety sed quia nullius culpae sibi conscius
eiat. 2) Athenienses expeditionem Syracusanam suseeperunt, non quo
a Syracusanis iniuria essent affecti, sed ut prineipatum Siciliae adipi-
Hcerentur. 3) Hannibal collem quendam inter utraque castra situm oc-
cupavit, non quo eum a se teneri multum ipsius interne*, sed quo fa-
ciliu8 manu8 cum hostibus conserendi potestatem f&ceret. 4) Linguae
veterum et Graecorum et Äomanorum in scholis traduntur, non quo
gens ulla altera ex iis hodie tanquam patrio (ja nidjt materno!) ntatur
sermone, sed quod multi et egregii libri iis sunt conscripti. 5) Milites
faciunt inviti, ut coronam dent civicam et se ab ullo servatos esse fa-
teantur, non quo turpe sit protectum in acie ex hostium manibus eripit
sed onus benoncii reformidar)^, quoniam permagnum est ho mini alieno
debere idem quod parenti.
372. (Huc, eo, eodem) accedit, quod giebt ein roirtlir^e^, fcr)on oorlicgenbe^ 5üf
tum aU ^injufommenben ©runb an („ber Umftanb, roeil"), roäb,renb ba§ I)üu:
figere ar cedit, ut überhaupt be^icfyiet, baf? eine neue £^atfad)e bem fd)on
SlngefÖ^rten ^Ütjuf Omme ( „ b a ^ " ) : Accedit, quod patrem plus etiam atno, quam
ipse seit. Ad communem omninm trepidationem accessit , ut phalanx Macedouum non
circumagere se posset. (Cic. Deiot 2; Cato m. 16; Tusc. 1, 43.) 9]ad) ben tyxöit'
ritiS accedebat unb accessit ftel)t geroö^nlic^ ut : Ad Appii Claudii aenectatem ac-
— 249 —
373-374.
redebat. ut caecu« esset, ^otmenbig ift ut bann, wenn nicf)t oon einem wir!*
üdjen, fonbevn oon einem blofj angenommenen JaUe bie Siebe ift, alfo
namentlich, in 93 ebingungs feigen: Hac si accederet, ut talis homo dives esset,
samma omni um invidia exoriretur. (Cic. Rose. Am. 86; Fin. 1, 41.)
?lran. SDcon üermeibe burdjau» quo accedit „too^u nod) Tommt"; bafür fagt man einfad) ac-
eedit ober accedit etiam. — 9?ad) bet Sinologie oon accedit fagt man auch, additur,
adiungitur unb adieitur, ut ober quod. y
■73. 9Jad) qnod flehen bie Serben „fdgeit unb meinen" (diecre, negare, puiare, existimare etc.)
getoöhnlid) im Äonj., obgleich niebt bet Umftanb, ba& jemanb choaä fagt ober meint, fonbern
ber 3iu)a!t beS ©efagten ober ©emeinten al* GJrunb unb al« frembe 9lnfid>t ju bezeichnen ift.
So müfcte j. ©. ber 6ab: Multi cives superbiam tuam accusant, quod te percontantibas
non respondere dicant eigentlid) beifeen : quod tu, ut dicunl, percontantibus non respon-
dco*. SMefelbe Äonftrufrion finbet [ich auch beim Sftelatioum: Verres nominat servum,
quem magistrum pecoris esse aHeeret. Litteras, quas me sibi misisse dieeret, recitavit.
Cf. Caes. b. g. 1, 23, 3 u. 39, 5; 5, 6, 3; 7, 38, 5; 7, 55, 2; b. c. 1, 87, 3; 3, 83, 2;
109, 6. Sali. Cat. 49, 4. Cic. Phil. 2, 4, 7; off. 1, 40; Verr. 5, 17; fin. 1, 24.
374. 1) Vitium multorum hominum est, quod luxuriosius quam pro fortuna
sua ac condicione vivunt 2) Prima historiae lex est, ne quid falsi nar-
rare audeat. 3) Quis dubitet, quin donum dei sit, qxiod vivimus? 4) Quis
putaverit deum velle, ut (cf. jebod) 342, 9lnm. 1) Hbidinibus indulgeamus?
5) Quod urbem Romam a Troianis profugis conditam esse a scriptori-
bus quibusdam veteribus memoriae proditum est, ei opinioni multa et.
gravia argumenta repugnare multi bisce temporibus historici docuerunt
6) Socrates apud iudices dixit magna se teneri spe bene sibi accidere,
quod mitteretur ad mortem. 7) Multi homines in eo peccant, quod ali-
orum exempla temere sequuntur. 8) Quanta sit velocitas lucis, inde
potest cognosci, quod multo breviore tempore ad oculos nostros per-
venit quam sonus ad aures. 9) Nullum maius Cicero patriae attulit mu-
nus, quam quod coniurationem Catilinariam patefecit. 10) Miror te ne-
scire, quando et ubi Alexander mortuus sit. 11) Quid arrogantius esse
potuit, quam Hannibali hominem que;jdam Graecum, qui nunquam aut
hostem aut castra vidisset, praeeepta de re militari dare? 12) In libe-
ralitate maxime videndum est, ne cui beneficentia noceat. 13) Non
queror, quod mihi parum prospera sors contigit. Demetrius Phalereus
Periclem vituperavit, quod tantam pecuniam in praeclara illa Propy-
laea aedificanda coniecisset. 14) Legati Gallorum Caesari gratulati sunt,
quod tarn acerbum bellum prospere coniecisset 15) Consulibus iure con-
cessum erat, ut magistratu abdicato cum potestate proconsulari in am-
plissimas et locupletissimas provincias mitterentur, quas senatus nomine
administrarent. 16) Alcibiades, cum Spartam pervenisset, nihil anti-
quius (ob. prius) habuit, quam ut Lacedaemonios exhortaretur, ut Syra-
cusanos strenue adiuvarent. 17) Volsci C. Marcium exulem eo beni-
gnus exceperunt, quod maximum odium civium prae se ferebat. Vic-
toria Romanis eo gloriostor fuit, quod hostium dux eiusque filius vi vi
capti erant 92ad) eo (hoc, tanto) mit einem Äomparatio wirb ba§ beutfehe „oW"
(= „ba") bureb quod, feiten burd) quia überfe|t. 18) Postquam Codrus sangui-
nem pro patria nitro profudit, Athenienses regiam potestatem sustu-
lerunt, quod neminem post illum tanta auetoritate dignum esse puta-
rent (cf. 373). 19) Quod a me quaeris, qua re adduetus ille omnia, quae
375—376. — 250 —
vel dicas vel facias, landet atque admiretur: propterea facit, quod si-
mulationem usui sibi esse persuasum ei est, praesertim cum hebeteu
caecumque te esse putet; aooedit, quod assentatoribus aures libenter t«
patefacere videt (ob. ut — videaf)."
376. Won iiberfefre bicfe WuSbriirfc nid)t burd) quod attinet ad ober quod pertinet ad, jonbm
a) bot ?lu$brucf „ma>3 Ofn UmftanD nnbrtriff t, Dafe" einfad) burd) quod (cf. 369, « u. #
b) bie ?lu4*bnufc „ron<3 nit betrifft r üdfi d)tlid), in ^tnfidi t, i n betreff ' ertrroeöer burd
blofte ©oranfteilung be« .frauptbegrtffS an bie Spi&e be* ©afre«, ober burd) Me ^räpet i«
c. abl., de (meift in 93erbinbung mit einem Verbum sentiendi ober declarandi, cf. 430), ju-
loeilen a unb <u* (cf. 153, 16; 98, Ämn. 5), ober jur SJerbeutlidjung be8 ©egenfafce* burd]
$injufügung ber reftringierenben ^artifcl quidem (et — quidem, ae — quidem), ober auf rr*
genb eine anberc bem jebeSmaligen 3ufammcnljange angemefjene ffieife. — 1) Qu<>d te do-
mum vicino venditurum esse scribis, aegerrime fero. 2) In commovenda
misericordia nemo fuit maior Enripide. 3) Duabus maxime rebus equi-
dem censeo salutem civitatum contineri, legibus et religione. Ao leges
quidem ad incolumitatem civium aecommodatissimae sunt. 4) Viribus
corporis nemo unquam praestitisse videtur Miloni Crotoniatae. In ora-
toribus admirabile est quantum inter omnes unus excellat Demosthenes.
5) Minimum fratrem nuper iam tibi scripsi litteris Berolini studere ober
aud) (cf. 430; de minimo fratre — scripsi, eum — studere. 6) Philippus II.
quibus moribus fuerit, satis inde apparet, quod ei cognomen diabolo
datum est. 7) Anarcharsis Scythes genere fuit. 8) Quod Livius Hanni-
balem summa crudelitate et perfidia fuisse exprobrat, de hoste omnium,
qui unquam Romanis exorti sunt, gravissimo loquitur. Cf. 9lmn. 1. 9) In-
dustriam tuam probo, yitupero arrogantiam. 10) Lacedaemonii praestan-
tissima facile Graeciae gens fuerunt (a) virtute; sed iidem (ab) artibns
litterisque raulto inferiores fuerunt Atheniensibus. 11) Virtutem ad
beate vivendum se ipsa esse contentam Cicero quinto disputationum
Tusculanarum libro comprobare studuit. 12) Ophir utrum in India an
in ora Africae ad ori entern vergenti situm fuerit, ne hodie quidem satis
Consta t. 13) Nulla ars plus quam eloquentia pro d est cum ad vi tarn
publicam excolendam, tum ad amovendum stuporem feritatemque ani-
morum.
9lnm. 1. 9?ad) einem SBorbcrfafcc, ber mit bem ?lu«brude ,,roa« ba9 anbetrifft, bafe" ein*
geführt ift, roirb ber ÜNadjfafo im 3>eurfd)cn oft burd} Lebensarten wie „f o roiffe, fo ^ör et,
o bebenfet, fo fage idj" eingeleitet; biefe SRebendarten lögt ber fiateiner faft ftet« um
berfefct; »iclmefjr fcbUefct er ben tfadjfafr in ber Stege! unmittelbar an ben »orberfafr an.
j. 58. Quod scribis te velle scire, qai sit rei publica« status: summa dissensio est.
Quod mihi discessum obiecisti meum: ego scelus vestrum cedendo malui fraogere
quam resistendo. Cf. Ö51, 3, f.
Hnm. 2. Qaod attinet ad unb quod pertinet ad werben in ber guten $rofa (bei Cicero nur
in ben ©riefen) nur auSnafornöroeife fo gebraudjt, ba& fie rote ba3 beutfdje „roa& — an*
betrifft" ein einzelne« SBort $um 3»«rf« nad)b>riger ©efprednmg hn oorau* $eroorfcben,
5. Qaod ad librum attinet, peto a te, exeat. Quod ad indutias pertinet, sie belli
ratio est divisa. S3ielmebr bat quod attinet ad getuötynlid) ben Sinn „wenn ober foweit
e8 anfommt auf", SB. Caninium perdidi, hominem, quod ad me attinet, non mgra-
tum. Servos ipsos, quod ad me attinet, neque arguo neque purgo. dagegen tjeiB'
quod pertinet ad „roaS roidjtia, (oon »ebeutung, uorteilfaft, angemeffen) ift für, roa* Gin»
ftufe l)at auf, 3. $3. Nunc die« aliquid, quod ad rem pertineat.
3. Coniunctiones condicionales.
376. (£inc bWotyetifdje SJertoDe befielt aus jroci ©liebem: bem 93orberfa$e
($rotofi$), welker bie gefegte SBcbirtgunfl entölt, unb bem SRac^f a^e (Äpö*
— 251 — 376.
ooftS), welker bic barauS ju &teb,enbe ©cfjlufjfolgerung ober baS ftd) ergebenbe
föefultat bejeic^net.
9Ran unterfdjeibet im £atetmfcf)en tote im $eutfdjen brci Slrten ber Inwo*
tfjetif cfjen Sä$e:
1) Si pluit, humus madet „wenn eS regnet, wirb eS nafj*: <protaft$
unb SlpoboftS mit bem ÄuSbrucfe ber SB eflimmttjeit: realer $aü, welker
im 3ttft. alter Tempora erferjeinen fann. Cf. Parvi sunt fori« arma, si deest
consiliom domi Si amitti vita beata potest, beaia esse non potest. Poma, st matnra
et cocta sunt, ex arboribus decidun/. Si probus es. poenam non meruisti. Si senten-
tiam mutaeisti, cur dissimulo«? Tu si Pompeium offendwJi, fae mihi perscribas.
Si existimosft te ntriqne negotio satisfacere posse, vehementer errafft Dens, si
mundnra proerear*/, guberna* etiam. Stomacha6a/ur senex, si quid asperius dixeram.
Si leges tibi displicedant, Ucebat tibi urbem relinqnere. Naturarn si sequemwr du-
cem, nnmqnam aberra&mus. Si quis sibi plus appe/ei, violoAiV ins sooietatis hu-
manae. Si feceris id, qnod ostendis, magnam habeAo gratiam ; si non feceris, igno-
•cam. Cf. 325, 2; 382, 2.
2) Si pluat (pluerü), terra madeat (maduerit) „falls eS regnete (gereg*
net tjaben foltte), mürbe eS nag fein (geworben fein)*: Jall
ber bloßen 2lnnab,me ober 9Höglid)f eit, Jiotenjiater ftall, melier
bureb. ben ftonj. $räf. nnb $erf. auSgebrücft wirb unb bann ftattftnbet,
wenn man ftatt beS einfachen „wenn" fagen fann „falls, angenommen
baß". Cf. Si quis dens mihi largiatur, ut ex hac aetate repaerascam et in ennis
Tagiam, valde recusem. Si desiderio tno moveri me negetn, tnentiar. Thucydidis
orationes imitari neqne po$sim, si velim, nec velim fortasse, si posstm. Si a Corona
relietus sim, non queam dicere.
vi tun. 1. $ierbet geböten befonbere" erbidjtete (fingierte) 33cifptcle, 39. Si insaniens gla-
dium a te postulei, dare peccatnm siU Cf. 397, %nm. 3.
3) Si plueret {pluissei), terra mader et (maduisset) ,weuneSregnete(ge«
regnet l)ätte), mürbe eS nafc fein (geworben fein)"': beibe Säfce
al§ nid)t wirf lief) ober unmöglich, aufgefaßt: irrealer Sali, welker burd)
ben «Onj. 3mJ>erf. unb ^lUdq^f. auSgebrÜcft wirb. Cf. Natura esset parvo con-
tenta, nisi voluptatem tanti aestimaref. Nisi animi immortales essent, non optimi
cninsqne animus maxime ad immortalitatem gloriae nitererur. Nnnquam Hercules
ad deos bisset, nisi eam sibi viam virtute munim*«/. Nisi nave perlatae litterae
turnt, omnino nescirem, quid istic fieret.
Siran. 2. 2)tefe brei ©runbformen ber bupotbetifthen ©ä&c laffcit bureb SRifcbnng unb Übergang
tneinanber mannigfacbe Nebenformen ju, $.8. Tarpis excusatio est, si quis contra
rem pnblicam se amici causa fecisse fateatur. Ämicitiam tueri non possumtu, nisi
aeque amicos et nosmet ipsos diligamu«. Si diutius hic mauere velim, in hac qui-
dem domo non manerem. Dies deficit/, si relim paupertatis causam defendere. Si
qnis antea mirabatur, is ex hoc tempore mire/ur potius. Si meis incommodis lae-
inbamini, nrbis tarnen pericnlo commopermtni. Ipsam tibi epistulam misissem^
nisi tarn subito fratris puer proficisceta/ur. Cf. 382, 3. SBefonberö bäuftg ftetn si c.
roni. neben beut 3 n b 1 1 oed £>auntfa&e* bei ftngabe einer bloßen SR ö g l i d) f c i t = „für
ben fiall bajj", 3. 5B. Senatus magistratibus in foro praesto erat, si quid consu-
lere vellent. Consul gravem e&ixerat poenam, si quis iniussu in hostem pugnasse*.
Eques paratus stabat, si quid hostis movere*. Metellus Centuripinis, nisi statnas
Verns restituissent, graviter minatnr. Cf. aud) 383, 1.
Ämn. 3. Oftmirb bie ©ebingung nid)t buref) einen Webenfafe mit st, fonbem buref) einen $aupt =
faft ausgebrüdt, rooburd) bie 3)arftellung ungleicfj lebbafter, oft fogar leibenfdjaftlid) wirb.
6o ftebt: a) in beiben Säfcen ber 3nbit, 83. Poscit, dandum est; vocat, venien dum
est „er forbert, ba muß man geben; er ruft, ba mu& man fommen". Vim rolumtu ex-
stingui, ins Taleat necesse est Furem aliquem arrxtmris, vitanda tibi semper erit
omnis avaritiae suspicio; — b) in beiben <5ä£en ber Äoni., ®. Rerivitcat M'. Curius,
nonne hunc hominem servum iudice/? Roges me, qualem deorum naturam esse di-
Digitized by Google
377—379. - 252 -
cam: nihil fortasse respondeatM, Cognosreres hominem: aliquid de summo supplici<
remittcre.?; — c) im erften ©afce ein ämpcratio, im feiten ein ftutur. j. 35. Sab
due oibam unara diem athletae: ferre se non posse clama£t/ (et 503, 6).
377. Nisi „aufjer wenn; nur bann nid)t, wenn; eS fei benn, bag* oer
neint ben ganzen ©ebanfen (namentlich, bei negatioem £auntfat>e), inben
e§ bie SBebingung angiebt, unter iucld)ev bie 2lu8fage beä §auntfa£e$ ju Der
neinen ift; si non „in bem Aalle, bafj nid)t" verneint nur ein einzelne,
Sort beg 9lebenfatye$, fei e§ ba$ ^räbifat ober einen anbern SaHteil. (fr
2)eutfd)en fann biefer Unterfd)ieb burd) oerfcfyiebene ^Betonung auSgebrücft roer
ben: nisi = wenn nidjt; si . . . non = roenn nidjt.) 9üfo fyeiftt memoru
nrinuitur, nisi eam exerceas „ba§ ©ebädjtniS nimmt ab, e3 fei benn, baf
(ober außer wenn) man e8 übt"; aber memoria minuitur, si eam non exer-
ceas „ba3 ©eböc^tniä nimmt ab, roenn man e£ ungeübt läßt" (non exerceai
= neglegas). Cf. Iucnnde vivi non polest, nisi cum virtnte vivitur. Actum de te est
nisi provides. Xisi haec cohors sistit impetnm hostium, actum de imperio est Om
nibus apparuit, si Conon non fuisset, Agesilaum Asiam regi fuisse erepturum. Parv
sant foris arnia, nisi est consilium domi. Libertatem si non possumus servare, mori
amur. Aequitas tollitur omnis, «t habere suom cuique non licet. SBeibe 5lu3brud3
roeifen liegen meift nat)e jufammen, olme jeboeb, ganj gleich ju fein; jebod) ifi
si non notroenbig: a) roenn nur einjelne begriffe entgegengefefct »erben, $. »
Si non easdem opes habemus, eandem tarnen patriam habemus. SOIerte si non — at
tarnen, (at certe, at tarnen) „roenn uidjt — fo bod) (roenigftenä)*
SB. Desiderium amicoram si non aequo animo, at fort 1 feramus. Flures tulit haec
una ei vitas si non sapientes, at certe summa laude dignos; — b) roenn eine DOrtjer
fdjon afftrmatio auSgefprocfjene SBebingung nod) einmal unb groar negatio
roieber aufgenommen roirb, SB. Si feceris id, quod ostendis, magnam habebo gra-
tiam, si non feceris, ignoscam. 0 miserum te, si haec intellegis, miseriorem, si non
intellegis!
?(nm. 6<att si non — at ftnbct fid) aud) si minus — at, (at) certe, at tarnen, (at aalten),
8. Cic. Cat 1, 22; Clnent 15; Plane. 29; off. 3, L
378. 1) In litteris non mnltum proficies, nisi Omnibus viribus in eas inen-
bueris. 2) Si qnis spirat, vi vi t ; si non spirat, mortnus est. Tita humaca
ferro similis est: si eam exerceas, conteritur, si non exerceas, robigo
interficit. 3) Maxima soror mea huic circolo interesset, nisi aegrota
esset. 4) Magnnm virnm si conseqni non possnmus, attamen aemoiari
possnmns. 5) Hnmanitatem exuissem omnem, nisi propinquos amarem.
6) Frustra laborabis, nisi deus te adiuvabit 7) Etiam medioeres ingenii
facultates studio et labore ita possunt exeoli, ut felicius natura ingenium
si non adaequent, at prope certe ad illud accedant. 8) Galli pro vic-
timi8 homines immolabant, quod pro vita hominis nisi horninis vita
redderetur, non posse deorum mimen placari arbitrabantur (ob. arbi-
trarentur, cf. 373). 9) Si non omnes, at (ob. tarnen, certe, at tarnen, at
certe) mtütae bestiae hominibus velocitate ac robore corporum praestant,
10) Admirabilis profecto Tacitus exsistit singulari illa arte compositio-
nis, qua quidem si non omnes omnino rerum scriptores, at certe Ro-
manos superat omnes.
379. W ftatt si non (niebt ftatt nisi) ift Haffifd) bei $robungcn, Letten, Beteuerungen
nficv Strt, SBertoünf djungen, namentlid) aud) bei gerieb, tlidjen Serpf Heitlingen,
(bei benen fteilld) ebenfo gut aud) si non ob. nisi ftefjen fann), SQ. Peream, ni ita est.
Sponsionem fecit, ni vir bonus esset. Pignus da, ni omnia memini. Slbet aud)
— 253 —
380—382.
;aclicn Don btcjem ©ebraudjc fommt ni )ta\l si non uu florieren $evuorl)cbung bcr Negation
nidjt feiten t»ov, namentlich bei ben $iftorifern (aufeer (Säfar), bod) aud) bei (iiecro Derein^elt.
(3u meiben ift bad unflaffifd)e ni fallor „wenn id) mid) ntd)t täufd)e" ftatt nisi me fallo
u. 8. et 33, «nm. 2.)
0. 35qä nad) borauSgebenbem affirmahoen SebingungSfa&e für fid) attdn ftebenbe „wenn (aber)
ni$t, »o nid)t" Reifet si minus, sin minus, sin aliter, si contra, feiten si non (j. ».
Cic fam. 7, 3, 5; Rose. Com. 9. Liv. 28, 29, 4), ganj oerefnjelt ober unflafjifd) sin autem,
sin seeus ober blofj sin (=si non), 33. Si id feceris, magnam habebo gratiam; si mi-
nus, ignoacam. — l) Cras, si poteris, me convenito (cf. 336, 2) ; si minus,
paucis mihi scribito, quando venturus sis. 2) Si dux noster hostes vi-
cerit, bellum confectum erit; sin aliter, novae copiae conscribendae nobis
erunt. 3) Cura mea solet in hoc versari, si possim, ut orationibos ha-
bendis boni aliquid efneiam; sin minus, ut certe ne quid mali. 4) Ale-
xandria expugnata Amru, Arabum dux, vulgo narratur ad Omarum
Califum misisse, qui rogarent, quid de celeberrima, quae ibi esset,
bibliotheca fieri vellet, rogantibusque Omarum ferunt respondisse, si
libri illi consentirent cum Corano, inutiles eos videri neque opus esse
eos asservari; sin minus, noxios esse et delendos.
«nrn. Sei si minus (unb sin minus) fonn aud) ba* Serbum be« erften ©Hebe« wicberb>lt
©erben, j. ©. Defendet, si poterit; »in minus poterit, negabit (Cic. inv. 2, 88; Caes.
b. g. 1, 47, 1; 2, 9, 5).
81. 1) Änftott bed einfachen nisi finbet fid) bisweilen baö ber Umgang8iprad)e angeöörenbe nisi si
in ber SJebeutung „aufcer wenn; e§ mü&te benn fein, bafc". — 2) Nisi fort« „wo =
fern ntd?t etwa; ed müfcte benn fein, ba&" unb nisi vero „e« müfete benn am
Snbe gar (ober ©irflid)) fein, bafe" fteben abroeidjenb oom 2)eutfd)en mit bem 3nbtf.,
wenn fie, meift mit ironifdjer ftärbung, einen foldjen gatl ausnehmen, ber in ber $bat nid)t
annehmbar ift, nur nm bemerflid) $u mad)en, bafi niemanb oon ber SRetnung bed töebenben
abweieben fönne, oljne et©a8 Un©a&rfd)einlid)eä ober Slbgefdjmadte« anjunefjmen. (Ku8nal)men
fe$r feiten: Cic. Ac. 2, 140; Rab. Post. 29.) - 3) Nisi qnod „au&er ba&, nur ba&
= ausgenommen ben Umftanb, b a & " unb praeterquam qnod „au&er b a & — a b =
Seiet? en bauen, baß" c. ind. — 4) Siqnidem ift weniger bebtngenb a\i begrün =
benb; eS giebt unter ber gorm ber SJebingung eine unzweifelhaft jugeftanbene 5Batjrt)eit wie
nnfer „»enn anber« (=ba ja), infofern, wenn ©irflid)"; jebod) bat eö aud) ju=
©eilen bie ©ebeutung „wenn ndmlld), allerblng« wenn". — 6) Sin „wenn ober"
{=sed si, si aulem), oerftärft sin aatem (febr feiten sin vero: Cic. Lael. 63), wirb ge=
breuebt, um ben & egenfafc ju einem boraufgegangenen ©ebingungSfa&e ju be.^eidjnen. ßfterS
ift bie borauSgeljenbe Sebingung auö bem 3ufammenljangc (oft au« einem einzelnen ©orte)
ui entnehmen, g. 99. Metellus legatis persuasit, ut Iugurtham maximc (= si maxime
possent) vivnm, »in id parum procederet, necatnm sibi traderent. (Sebod) finbet fid)
sin nidjt feiten aud) an Steden, wo weber ein si borauSgeöt, nod) ein §npotbetifd)er Safe fid)
ungezwungen ergänzen läfet.)
Imn. 3nt S)cutfd)en gebraudjen wir bäufig „wenn aber, wenn nun aber", um burd)
ben ©ebingungSfafc ba« Sorberge^enbe weiter aufyufü&ren, namentlid) in ber SBewei«fübrung
ober in Sd>lüffen weiter $u gel|en. 3n biefem gaQe barf ja nid)t sin ober sin autem ge^
wöblt ©erben, fonbern (si vero ,,©enn DoIIenbS, ©enn nun gar", meift aber) quodsi, inbem
in ber relatioen Scrbinbung burd) qnod nid)t blofe unfer „nun, alfo, ba&er", fonbern
aud) „aber" ent&aiten ift (cf. 264, «nm.).
®. 1) häufig fe^t ber «atemer bei fold)en irrealen «ebingung«fä&en (cf. 376, 3), »eldje fo©obl
in ber ^rotafiS aI8 in ber «pobofi* im 3)eutfd)en ben #onj. ^Iu«qpf. ^aben, in ber $ro =
tafi« (febr feiten in bcr Stpoboft«) ben Äonj. 3mberf.; ba& 3m»erf. bejeid)net in biefem
JvaQe, baß bie in ber ^rotafid angefübrte ^anblung mit ber $>anblung ber Äpobofis gleid)-
jeitig ift. — Kur oereinjelt finben fid) »eifpiele, ©eldje ben Äonj. 3mnerf. bei oer =
gangenen fcanblungen fowobl im ^aupt- al« im Webenfa^e bieten, ©enn nämlid)
ber ©djriftfteüer pd) geiftig ben in ber SJergangenbeit bauernben 3«fionb oergegen*
»firtigt, j. ©. Nnm Opimium, si tum esses. temerarinm eitern aut crndelera pntare* f
383-384.
— 254 —
(Cic. Phil. 8, 14; R. Am. 103). 3tt folgen 5äl<cn fann nur bei ^ujammenhang lehren,
bat"; bov Äonj. 3mperf. auf bie Vergangenheit ju bejiehen ift. Cf. audi 332, Ärrm. 4.
2) Mäuftq fleht in einem bebingenben Sorberfafce ba« Vrftfenö ftatt be« ftutur«, währenb
im Wacbfa&e ba« gutur fleht. 3n biefem ftalle hebt ba« träfen« bie Ziehung auf bie
gegenwärtigen Serhältnifie befonber« ftarf b«oor. — 3n gleicher SBcife finbet f«h and)
fonft ba« $räfen« in 9?ebenfäjjen, welche futurifdjen Sinn tjaben, j. S. Quomodo
potes, ad me fac venia*. Suatenta te. ut potes, honest iasime. Cura, qaod potes, at
valeas. Hic vobia bellum et pacem portamua: utrum placet, suraite.
3) Slelfad) fleht in trrealcn ©ebingung«fä>en (et 876, 3) hn fcauntfafre bet foüe. Imperf.
ober Perf. (feiten Plusqpf.) ftatt bc« Ooni. Plusqpf., unb jwar (cf. 330):
a) oon ben Serben „rönnen, füllen, muffen, fidj grjttmeit";
b) ftetö bei paene unb prope „beinahe" (Indic. Per f., et 330, 3; Dereinjelte «u**
na^me Caelius bei Cio. fam. 8, 4, 1);
c) in flcrunDidtfdjcn «udönicfen;
d) ftet« m ber Coni. periphraatiei act. (Set einleite «u«nahmen Cic. Ligar. 23; dir
2, 21.) 3u beachten ift, bafj in Säfren wie: Uli ipsi, qui remanserant, agros omnes
reiieturi erant, nisi ad eos Metellua litteraa miaiaaet, bie Coni. periphr. nur eine
energifd>e Umfdjreibung be« Coni. plusqpf. ift (reiieturi erant = reliquissenf). Cf. Cic.
Verr. II, 3, 121; div. 1, 26; Att. 12, 32, 2; Seat. 81. Li*. I, 40, 4; t, 7, o; 23,
40, 8; 2, 1, 4; 6, 53, 9; 38, 47, 4 ; 41, 24, 4.
e) %ud) fonft fteht bi«weilcn eine itjaifadie im 3nb. $(u«qj)f. (refp. 3mtorrf., befonberv
wenn man anbeuten miß, ba| bie fBtrfung febon begonnen baue, alfo teilroetfe geidxben
unb in ber ©ntwidelung begriffen war), um bie ftolge au* bem angenommenen, aber nicht
wi rl li dien ftalle al« eine unzweifelhaft gewiffe $u bezeichnen. Vergleiche bie beutfeben
Säfre: „SBenn bie Äugcl einen gotl weiter nach bem $crjcn ju gegangen wäre, fo war
e« um ihn gefchehen"; „Schon war ber ^unicr Sieger, wenn niajt ber anberc Äonful
ben Unfrigen )U $ülfe gefommen wäre".
«nm. $od) fiet)t auch in bem unter a) unb c) angegebenen o-alle ber Äonj. ^luöqüf., roo
bie ?lu«fage fo oon ber Sebingung abhängt, bafe ftc ohne biefclbe nicht benfbar ift, b. h- tvc
bie Irrealität mit ooQer Seftimmtheit au«gebriicft werben mufe ober foO. Cf. Si acriba
meu8 udfaisset. commodias de omnibus reboa ad te acribere potuissem. Etiatnsi
Herculea hoc potuiaaet, tarnen tu non potuisses. Si aba te iatud parens tuua pe-
tisset. graviaaima tarnen apud te voluntaa patria esse debuisset. Si Catilina in urbe
ad haue diem remansisset, dimicandum cum eo fumet. ($>er Coni. Imperf. wirb im
irrealen (JaDe niemal« m ben 3nbtf. oerwanbelt, fonbem bleibt unoeränbert fclbft bei ben
«erben „fönnen" unb „muffen", $. ». Si acriba meua adeaaet, commodius ad te scri-
bere possem.)
383. 1) Si r. Coni. fteht in tnbirerten fragen im Sinne oon „00, ob etioo, ob nidjt", nämlich:
a) nad) ben Serben be« ßrwarten« (exspectare, opperiri) unb JBerfudjen« (conari.
experiri, tentare); b) fo, bafe ber Segriff bc« $ erfunden« oor ber inbireften fyiage w
gönnen ift. — 2) Zuweilen hat si al« £on$ef f i o fonjunftton bie ©ebeutung „wenn 004";
im ^iadiiaf fteht aldbann tarnen (ober certe). ©efonber« fo si maxxme „wenn auch wirflictr
= wwenn auch im äufeerften (fchlimmften) Sallew (3. S. Cic. Verr. 4, 91; CaeciL 29; Ac.
1, 15). Kenn ber ^aufitfa^ cor au« geht, fäat tarnen felbftoerftänblich weg (Cic. Verr. 4,
87; Liv. 7, 10, 2; 5, 51, 1).
Hnm. ©eachte auch **" = „wenn fchon", welche« einer eine Steigerung beaeidmenben fyoto'-
fi« t>orau«geht, j. S. Clemenüae monumenta si in iratia glorioaa aunt, multo magis
commemorabuntur in regibu8.
384. 1) Si aspidem occulte latere ugpiam scias (ob. 8cieri$)% improbe facias
(ob. feceri8), nisi moimera alternm, ne assidaf. 2) Graeci ad Thermo
pylas praeclare tricissent, nisi proditione Graeci cuiusdam hominis a
tergo essent oppressi. 3) Non dubitamus, quin istam condicionem repu-
diaturi sitis, nisi vero divitias bona existimatione potiores esse putafü.
4) Si insaniens gladium a te postulef, dare peccatum sü. 5) Homerns
Troicis iam temporibus non tantom laudis in dicendo ülixi et Nestori
uib u isset, nisi iam tum honor eloquentiae fuisset (ob. esset, cf. 382, 1>
Digitized by Google
255 —
384.
6) Si hoc venenum gaatasses, moriendum tibi erat. 7) Profecto ita beatus
eris, si sorte tua contentus eris. 8) Dies me deficit, si multis hoc loco
velim exponere, quantopere tum iustitia honestasque sit lapsa atque
cnpiditas stupri, luxuriae, ceterorum vitiornm animos homimim occu-
yaverU. Äud) einen an ftd) unroirfüdjen ober unmöglidjen gaß fann ber ©öredjcnbe fid) unter,
genrifien 8er§ältniffen als möglich oorftetlen unb be$f)aI6 ben j weiten TsaU ber ()tiüot{)ettid)en
Säfce hau bcd brüten in Ämoenbung bringen, 5. 9. Si exsista/ hodie ab inferis Lycurgus,
gandeai minis monamentornm tyrannidis. Dies me defic/a/, si omnia exerapla enu-
merare t?e/tm („gefe&t, td) tDoUte"); ober dies me de&cerct, si — re//ew (Jd) Witt nid)t
anfoäijlen"). 9) Socrates mortem poterat effugere, si consilio amicorum po-
tius quam legum auctoritati \)Bxuisset, si vitam pluris fecisset quam fidem.
10) Qui fructus est divitiarum, nisi eis utare? 11) Sapiens mori non
dubitat, si ita melius sit. Si te videro, respirafto (ober aud) respirawro,
cf. 325, Slnm. 3). 12) Si Troia intertfora est, inquit Laocoon, opto, ut mihi
liceat statim mori, ne patriam captam videam. 13) Nunquam, mihi crede,
tuae voluntati et consilio obsistam, non si maxima et certissima com-
moda animo prospiciam. An unquam vera felicitate frui mihi licebit,
si sanctissimum, officium pietatis laesero? SRerfe w non „aud) in bem galle
nidjt, wenn" (= ne si . . . qnidem mit. ©infdjiebung beä betonten ©egriffeö, $.93. ne si
samma qoidem in me merita constarent, cf. 536, 12). 14) Me pudeal, si homines
tarn male de me existimare aud iam. 15) Experiar, si hanc paragraphum
in Britannicum possim convertere. 16) Sim iinpudens, si plus postuleni.
Ego, si hanc viam, quam vobis praescripsi, asperam et arduam et ple-
nam periculorum esse negem, mentiar, praesertim cum ipse sim ex-
pertus. 17) Sine labore maiora non assequemini; nisi forte putafta
omnibus, qui magnas res sunt adepti, conti gisse, ut casu admirabües eva-
derent 18) Gustavus Adolph us militum praefectis rogantibus quondam,
ut vitae suae magis caveret, respondit: Quid mihi gloriosius possit con-
tingere, quam si dei gloriam et patriam nostram vindicans mortem
occumbam? 19) Pyrrhus captivos nullo pretio Romanis, si pacem secum
facere vellent, redditurum se dixit; sin (ob. sin autem) in bello perse-
verarent, suum esse videre, ne eorum exercitus tarn multis fortibusque
viris augeretur. 20) Aiax, si iracundia, confldentia, contumacia positis, ut
indueret moderationem, impetrare a se potuisset, dis hominibusque re-
conciliatus potuit vivere. 21) Ab amicis prodi triste est. Civem patriae
nocere turpe est. Aocusatorea multos esse in ci vi täte utile est, ut metu
contineatur audaoia. Rem publicam salvam esse omnibus bonis expedit.
fcm im 3>eutfdjen mit „wenn" eingeleiteter <Sa& ift im Satemifdjen burd) ben 3nf. ober Acc.
t. inf. ju überfein, wenn er bie ©teile be8 ©ubjeft* bei einem unperfönlidjen «erb ober
Huabrud* üerficljt (cf. 1, f u. 415, Änm. 2). $)afj jebod) st in biefem &afle niebt burdjau«
unlnteinifdj ift, beroeifen ©teilen Wie: Cic. rep. 4, 3, 3; Nep. Äges. 4, 3; Liv. 28, 41, 1;
Caes. b. g. 3, 5, 2. — 22) Cum in bello imperatori summa rei publicae
oommittatur, si ille rem bene gesserit, magna commoda, sin male gesserit,
magna incommoda in cives redundare necesse est. 23) Sub finem alterius
belli Punici pestilentia pari clade incesserat in Romanos Poenosque,
nisi quod Punicum exercitum praeter morbum etiam fames affecit
24) Aniculae saepe inediam biduum aut triduum ferunt; at subduc ci-
bum unum diem athletae : Iovem Olympium implorabit et ferro se non
posee clamabit (cf. 508, 6). 25) Si Borna condi ta est altero anno Olym-
Digitized by Google
385.
— 256 —
Soio
Sriebam
piadis septimae, Romuli aetas cecidit in id saecnlum, com iam plenc
Graecia poetanun et musioonun esset. 26) Si illum ad officium reducen
non poteras, attameu odio perseqni non debebas.
386. gmale ©ebingungöfäfce (cf. 376, 3) bleiben oon ber Consecutio temporutn unbeempuB
(cf. 327, Hnm. 5).
a) 8aüa fie in ben Acc. c. inf. treten, oeränbern fie fid) nur in ber SBeife, bafe in bf
Äpobofie* a) fratt bc3 flonj. 3mperf. ber 2n\. %ut ober eine Umfdjrcibung mit fataruu
esse, ut (mit folgenbem Äonj. 3mperf.), ff) fratt be8 Äonj. ^luSqpf. ber 3nf. au
-urum fuisse ober eine Umfcbreibung mit futurum fuisse ut (mit folgenbem Äonj. 3mj>er|7
eintritt, «lfo:
vom. si possetis, me adiataros esse,
vos, si potuissetis, me adiataros faisse,
si hoc faeeretis, futurum esse, ut vituperaremini,
si hoc fecissetis, fataram faisse, at vituperaremini.
si hör faeeretis, futarum esse, at vos paeniteret,
si hoc feeissetis, futurum faisse, at vos paeaiteret.
Knm. I. 6te§t in ber Wpobofie' Vellern, possem, deberem, fo fefct man bafür hn Acc. c. inf
velle, posse, debere; ftatt voluissetu, potuissem debuisseni tritt entfprcdbenb voluisse, pot*
isse, debuisse ein, ftatt srribendum fuisset (ob. fuit) srribendum fuisse, unb bem enl
iprechenb merben alle «uöbriiefe be« Äönnend, ^Sollend, TOüffcn§ unb Sollend
ohne bie ftorm etneS futuralen Snfinitto* unb ohne eine Umfdjreibung mit futurum esst
(ober futarum faisse) gebilbet. Cf. Scio te, si Mifef, gravissime dicere posse. Piatone
existimo, si genus forense dicendi tractare volutsset, gravissime potuisse dicei
Dico vos, m mentiti esselis, vituperari debuisse (ober vituperafw/o.* fuisse). Appai
Tarentum, nisi amissum foret, non reciptenrfum fuisse. Constabat, etiamsi senat
Carthaginiensium non censuisset, tarnen Hasdrubali in Italiam eurulum fuisse. —
Sonftige ©teilen, in benen ber emfadje Inf. perf. ftatt ber Coniug. periphrast, auf -urum
fuisse gefegt ift, bilben nur fdjeinbare $tu*nabmeu: biefelben finb nad) TOafegabe non 382,
3, e $u erflfiren, j. ©. Vinci improbos a bonis fuisse praeclarum fateor, si finem tum
vincendi vi&issem (Cic. Plane. 88; bireft fuit praeclarum). Nemo mihi persnadebit
mnltos viros tan tu esse conatos, nisi animo cernerenf posteritatem ad se pertinera
(Cic. Cat. m. 82; fam. 13, 10, 3. Liv. 3, 60, 6; 3, 72, 7; 35, 32, 8).
b) ftan« fie in eine inMrefte fcrage $u flehen fommen ober oon einer ben Äonjunftio wr=
Iangenben Äonjunftion (at, ae, quin, u. ö.) abhängig finb, bleiben fie gan$ unoeranbert;
nur für ben Äonj. ^luöqpf. Äcti Di tritt in ber ?fpoboft« gewöhnlich bie perip&raffiidK
Konjugation auf -aras faerim ein, oorauSgefefet, ba>j biefe 3-orm non bem betreff entum
SJerbum o§ne Umfdjreibung überhaupt gebilbet merben tarnt, ttlfo:
quin, si posses, me adiuvares,
quin, si potuisses, me adiataras faeris,
quin, si hoc diceres, vitaperareris,
quin, si hoc dixisses, vitaperatas esses,
quin, si hoe dixisses, te paeaitaisset.
Cf. Nescio, qaid facerew, nisi tu amicus esses. Dubitare nemo debet, quin Caesar,
si ticri posset, ab inforis excitare/ur. Hunc tibi ita commendo, ut, si mens filius
esset, maiore studio commendare non possem. Quid futurum fuerit, si Bibolos tarn
in forum descendtwet, divinare non potui. Hoc ille si repudiosser, dubitatis, quin
ei vis esset allata? Die, quid facturus fueris, si eo tempore censor fuisses. Ostendis.
qualis tu, si ita forte accidtssrf, illo tempore consul futurus fueris. Adeo inopia
est coactus Hannibal, ut, nisi tum fugae speciem abeundo timutasei, Galüam
repetiturus fuerit. (Vereinzelte, nidjt nachahmungSwürbige WuSnafcmen, j. ©. Cornif. 2,
14, 22. Cic. de or. 1, 234. Liy. 2, 33, 9; 10, 45, 3; 28, 24, 2; 23, 39, 2; 38, 46, 6 .
Hnm. 2. S)ie «u«brüo!e be« Äönnen«, 6 ollen 8 unb SRüffene* ftebat in ber fcpobofiä nidjt
im Äonj. $Iu8qpf., fonbem im Äonj. qjerf. ober gmperf., ,v ©. Haud dubium fuit,
quin, nisi ea mora intervenissef, castra eo die capi potuerint. Dionysius ea com-
miserat, ut salvus esse non posset, si sanus esse coepisset. Primo coneursu adeo
aequis viribus gesta res est, ut, si adiut'wsen/ Etrusci, aeeipienda clades fuerit.
(Vereinzelte «bmeidjungen, $. 33. Liv. 31, 42, 7.)
1) Dubium rion est, quin nemo philosophiae, si nihil ea proficeref,
Studiosus esset. 2) Num Pompeium censes tribus suis consulatibus, tribus
Digitized by Google
Abu dubUo,
Non dubitabam,
— 257 —
386—387 .
triumphis laetaturum fuisse, si in solitudine Aegyptiorum trucidatum se
iri scivisset (ob. sciret)'! 3) Si Caroli XII., Suecorum regis, constantia
prüden tiam Semper com item hahuisset ac non saepissime in pervicaciam
deüexisset, nescio an alter Alexander et magnae partis Europae dominus
extitisset (ob. evosurus fuerit). 4) Dubium non est, nisi mores civitatis
Romanae corruptissimi fuissent, quin fieri non potuerit, ut Catilina tarn
multos pravitatis socios circa se congregaret. 5) Plebs irae adeo im-
potens erat, ut, nisi tribuni plebis in tempore interces sissent, impetum
in C. Marcium fadura fuerit. 6) Quam fortunam Carthaginiensium
futuram fuisse putas, si Hannibalem Hannonis auctoritatem secuta Ro-
manis tradidissent? numquid putas futurum fuisse, ut illa urbs a Romanis
non temp taretur nec dinxeretur? 7) Catilina tantis animi corporisque
virtutibus erat, ut, si eis honeste usus esset, civibus permagnae utilitati
eum esse potuisse persuasum nobis sit. 8) Ex quo ab illo magistro in-
stitui coeptus es, quamquam multum in litteris profecisti, tarnen futurum
fuisse credo, ut plus disceres, si consiUa mea secutus esses. 9) Epami-
nondas Spartam tanta vi adortus est, ut Omnibus appareret, nisi Agesi-
laus urbem summa contentione tutatus esset, futurum fuisse, ut a The-
banis capere/wr.
3£6. Si quis (qoi) entfürid)t beut beutfdjen „wer etwa, (berjenige,) weither etwa", $. SB.
Errant, si qui in hello omnes Becundos rerum proventus exspectant. Araneao retia
contexunt. ut, ti quid inhaeserit, conficiant. Videsne, ut, si qua in membris prava sint,
occultent hominea? Wua) nad) Dor&erge^enbem $emonftratitmm, j. Melius existimabis
de ea, si quam nunc habemus, facultate (Cic. Brut. 298; Caecil. 49). — 1) Nuda fere
Alpium cacumina sunt et, si quid est pabuli, obruunt nives. 2) Cave, ne
mimicis, si quos habeas, vita tua ansam irrisionis des. 3) Si quis aegro
nunquam corpore fuit, quanti facienda sit bona valetudo, fere nescit.
4) Catilina parricidas, adulteros, sacrilegos, denique si quos pariter
atque ipsum conscientia stimulari videbat, quacunque ratione alliciebat.
ö) Si quid tibi commissum est, noli enuntiare. 6) Si quis semel a veri-
tate deflexit, is non maiore religione ad periurium quam ad mendacium
perduci consuevit.
„©entt nur, Damit nur", einen SBJunfd), eine (Erwartung ober einen Sroecf beacidfaenb,
öeifet dammodo, modo (feiten modo ut), dam, (Demeint dammodo ne, modo ne, dam ne).
SMefelben »erben ftet« mit bem Ron}. Desjenigen Sempue" oerbunben, meldje* ben ©efefcen ber
< ousecatio temporum cntföridjt; nur in bem ftatle, baft ber SRebenbe bie (Erfüllung bee"
öunfdjc* alv unmöglid) bejeidfaen will, fann nad) einem tm regicrenben ©afce gebrausten
Iwupttemnu« Im ©unfdjfafrc aud) Der Äonj. Smöerf. ober ^luSqüf. ftefcen. Cf. Multi omnia
honesta neglegunt, dummodo potentiam consequanter. Omnia postposui, dummodo prae-
ceptis patris parerem. Manent ingenia aenibua, modo permaneol Studium et industria.
Caligula tragicum illud anbinde iactabat : Oderint, dum metuan/. Virtus vetat spectare
fortunam, dum praestWur fides. Sit summa in iure dicendo severitas, dummodo ea ne
luietur gratia, aed conaerve/ur aequabilis. Mediocritaa placet Peripateticia et recte
placet, modo ne l&udarent iraenndiam et dicerenf utiliter a natura datam. — (3n ber
fcnapb>ra wirb nad) dummodo nur dum gefefct, j. S. Cic. Br. 285.)
«nm. ©e$etdmet „ruenn nur" im (Sinne von „wenn überhaupt, wenn nur Wirfltd),
oorauSgefe&t nur bafe" eine blofje Sebingung (ober eine ©eforgniS, bafe t9 anber« fein
rönnte), fo §et§t e8 si modo {tYnep), roclcbeS regelmäßig mit Dem 3nDlf. fteljt, SB.
Istorum studiis, si modo sunt atudioai, abs te aatisfactum est. Divinatio magnifica
rea et salutans est, si modo est ulla. Deliget populua, si modo salvus esse vutt,
«eige, lotete. Rcp«üortem.T.m«PaBe.n. 17
Digitized by Google
»
388—389. — 258 —
optimnm quemque. St in fei ift noda ut, (tantummodo ut, Inn/um ut) c. coni. ,nm
DorauSgefefrt baft" (j. ». Cic. Verr. 4, 10; Fam. 14, 14, l; 16, 12, 3; 16, 11. Ii
1) Videmusne, ut, qui ingenuis studiis atque artibus delectantur, nec
valetudinis nec rei familiaris rationem habeant omnesque labores atque
pericula subeant, dummodo scientiam augere possint? 2) Omnia pericula
subire parati sumus, dummodo servitutem excutiamus. Honores petere
Omnibus licet, modo ne per fraudem ac vim studeant assequi. 3) Licetne
vitae deliciis fruiV Sane quidem, dum modice fiat. 4) Magistri discipulos
omnes amant, si modo amore digni sunt. 5) Industriam tuam probo,
modo ne laudis cupidior esses. 6) Homines, quamvis in turbidis rebus sint,
tarnen, si modo sunt homines, interdum animos relaxant et iucunditati se
dant. 7) Tanaquü, uxor Lucumonis, oblita ingenitae erga patriam caritatis,
dummodo virum honoratum videret, consilium migrandi a Tarquiniis cepit.
388. Nedam e. coni, (juwcilen feit Siuiu« nedum ut; cf. aud) 328) „grfdmiriflr örmi Dar;
fniipt't flc iü öl) n litt) an einen negatiocn ©ebanfen einen anbern an, ber nod) weniger julöiug
ift; feltener bejetdjnet e* im Bnfdjlufe an einen affirmatioen Safe einen f cl bf röerf tfinblid)en ,
nid)t erft ju bemeifenben ©ebanfen (= multo minus, multo magia, non dicam), j>.
Optimia temporibua clariasimi viri vim tribuniciam sustiner© non potuerunt, nedum
bis temporibua sine iudiciorum remediis salvi esse possimus. Secundae res sapientium
animos fatigant, nedum milites corruptis moribus victoriae temperen/. Xcdum jiett
aud) in t>erfür$tcn ©äfcen oljne SJerbum, $. Aegre ioermis tanta multitudo, nedum
armata sustineri potest. Haec urbs suavitati tuae multo aptior erat quam tot*
Peloponnesus, nedum Patrae. — Übrigen« uermenbet ber Lateiner für „gcfdjroeige benn
ba&" aud) tantum abest, ut — ut (cf. 340) ober ita non — ut (cf. 339, «ran. 6) ober «<*«
modo non — sed ne — quidem (cf. Ö19), wobei jebod) bie beiben &ä$e umgeftellt roerben
muffen, j. ©. „9ttd)t aüe Sieben bc* 2>emofttjene* geniigen mir, gefdjioeige benn, bafe id) meine
eigenen Weben bewunbetn foü"te" tantum abest, ut meas orationes ad mir er (= meas
orationes ita non admiror), ut mihi non satisfaciant oratioDes Demosthenis = m*
modo meas orationes non admiror, sed ne Demosthenis quidem orationes mihi satis-
faciunt. SBenn man ne quidem — non modo antuenbet, barf feine UmfteÜung ber ©<u)e wr*
genommen werben, j. ©. Apollinis oracala ne medioch quidem cuiquam, non modo
prudenti probata sunt (cf. aud) 519, Änm. 3). — l) Bonus homo nihil turpe
cogitat, nedum i&ciat = Bonus homo, tantum abest, ut turpe quidquam
faciat, ut ne cogitet quidem = Bonus homo turpe quidquam ita non
facit, ut ne cogitet quidem = Bonus homo turpe quidquam non modo
non facit, sed ne cogitat quidem — Bonus homo turpe quidquam ne
cogitat quidem, non modo facit. 2) Hoc negotio pecuniam meruimus
nullam, nedum divites simus facti = Tantum abest, ut hoc negotio di-
vites simus facti, ut pecuniam meruerimus nullam. Vix in ipsis tectis
frigus vitatur, nedum in mari sit facile abesse ab iniuria tempore.
3) Querebatur plebs cum alia tum consules bellicosos ambo viros
acresque nimis et feroces creatos, qui vel in pace tranquilla bellum
excitare possent, nedum in bello respirare civitatem essent passuri.
4) Lemures esse nunc vix pueri credunt, nedum prudentes viri = Le-
mures esse non modo prudentes viri, sed vix pueri credunt. 5) Caesar
trucidatus ita iacebat humi, ut ad eius corpus non modo amicorum, sed
ne servorum quidem quispiam accederet. j
e. Conianetiones conceaaivae.
389. 1) Quamquam „obgleid), roicro o^l " bejeicfynet unter ber Jorm einer Sin*
räumung immer eine roirflidje S^atfadje, ©. Ariatidea, quamquam exc«i-
Digitized by Google
— 259 —
389.
\ebai abstinentia, tarnen exilio decem anno r um raultatus est. Quatnquam omnis virtas
nos ad se allict/, tarnen iustitia et liberalitas id tnaxime efficit. Q£g regiert reget :
mäjjig ben rsnöif. 2)er Äonjunftio ftebt — abgefeben oon ber Or. obliqua — nurba,
wo er aud) fonft flehen müßte, fei e« um eine blofce 9Hi5glid)feit $u bezeichnen, ober al3
3irealiS, ober aI8 ^otentialU jum SluSbrud einer gemüberten ©ebauptung, j. Ho-
raines beati quamquam sint in quibosdam malis („mögen fie aud) immerhin in gcroiffen
Übeln fid) befinben"), tarnen hoc nomen beati late patet. Cf. Cic. de or. 8, 37 ; Tusc.
5, 85; 1, 109 (?); Phil. 1, 17; Vat. 33; Mil. 90; fam. 10, 6, 2. — $n ber Albernen
Üatinität (tjikhft feiten bei Wühl«, j. 3«, 34, 6, unb «ReüoS Att. 13, 6) wirb quam-
ffuain aud) bei Zeichnung ber SBirfticbreit mit bem Äonj. oerbunben, wie umgetebrt
quamris mit bem 3nbif. (j. ». Liv. 2, 40, 7; Nep. Milt. 2, 2).
2) Etsi „wenn aud)", etiamsi „aud) wenn, felbft roenn", tametsi
{tamentUi) m roenngleid)" regieren in ber SRegel ben 3nMf., aber bei
einer bloßen Annahme ober 9ftöglid)fett ober Orrealitftt ben ftonj. nach, bem
felben Regeln, roeld)e für bie 23ebingungSf ftfce gelten, j. ». Optimi homi-
nes faciunt, quod honestuni est, etsi nullum emolumentuin consecatarum viden/.
Quod crebro qa;sqne videt, non rairatur, etiamsi cur fiat nesciV. Sunt qui, quod
seutiunt, ein Optimum sit („fein tollte")» tarnen invidiae metu non audeant dicere.
Malta sunt, quae adulescentes, etiamsi ingenii facultates bonae sint („fein fotlten*),
nondum inteliegant. Etsi nihil aliud nisi consulatum abstulisselis, tarnen eo vos
contentos esse oportebat. 9Jad) oorangebenbem tametsi wirb tarnen befi 9<ad)brud8
roegen im fymptfafce oft wieberbolt (j. ». Caes. b. g. 6, 34, 2; Cic. Quinct 13; Caecil.
8 u. 11).
3) Quamvis „nue fefyr audj, wenn aud) nod) fo" bejeidmet eine @in»
rdumung, bereu Einnahme in 11 od) fo fyoljent ©rabe man bem ^Bitten
be§ 3uf)örer$ überlägt ; e8 regiert bei ben ftlafftfern ftetS ben Äonj. (eben*
fogut ber £aupt$eiten als ber bjftorifdjen Tempora, cf. Cic. Deiot. 30; Mil. 21;
Lig. 26; Phil. 2, 44; Sest. 26; Brut 174), ftety feiner Sebeutung entfprecfaenb
faft au3fd)lief}lid) mit bem *ßofitio, nidjt mit bem ©uperlatio (cf. jebodjCic.
de or. 3, 103), Unb fd&liefjt ftd) nur an SBörter an, beren begriff eine
(Steigerung juläfjt, SB. Quamris dives sis „wenn bu aud) nod) fo reid) bift"
= „wenn bu aud) febr reid) bift". lila, quamvut ridicula essent, sicut erant, mihi
tarnen risum non moverunt. Quod turpe est, id, quamvis occultefur, tarnen ho-
nestum fieri nullo modo potest. ©iberfinnig aber Wäre 3. ©. quamvis mortuus sit
(für quamquam m. est). Über quamvis non „fo wenig aud)" cf. 480, 16. (9lur feiten
bat quamvis bei Cicero biefelbe ©ebeutung wie licet „mag aud)", j. 93. Off. 1, 35.)
Slnm. 1. Quamvis bient aud) oft innerbalb eine« Safce* «ur Steigerung eine* Slbjeftioa
ober SlboerbS, ohne (Sinflufe auf ben 9Hobu3 be« Verbi finiti ju baben, $. ©. Gerraani
ad quemvis numerum equitum quamris pauci („wenn aud) nod) fo gering an Jahl")
adire audent. Facile mihi est quamris multos („beliebig oiele") nonunatim proferre.
Divitias quivis quamvis indiynus habere potest. Stultitiam accusare quamvis co-
piose licet. De sapientis excellentia multa dici quamvis fuse lateque possunt —
$>aä in quamvis enthaltene SSerbum velle erfchetnt juroeilen aud) fleftiert, 33. Ex-
spectate facinus quam rultis improbum. Quam rolent illi cedant otio consnlentes,
tarnen a re publica revocabuntur.
4) Licet ift erft fpäter ju einer ooüftänbigen Äonjunftion „mag immerhin,
mag aud)" geworben; bei Cicero behauptet es burdjaus nod) feine oerbale
*Ratur „e3 ift erlaubt, e3 mag". @3 regiert ftet§ ben Stonj., aber nur einer
©auptjeit (^ßräf. unb $erf.), 5. ». Licet omnes in me terrores impendean/,
tarnen succurram. Licet ipsa Vitium sit ambitio, frequenter tarnen causa virtutum
est. Fremon/ omnes licet: dicam, quod sentio. 3uwciien ftnbet fid) aud) quamris licet
c. coni. „mag aud) nod) fo fef>r\ j. Quamris licet insectemur Stoicos, metuo. ne
soli philosophi sint.
17*
Digitized by Google
390—392.
— 260 —
5) ClB „obgleich, Wd&renb bocb" mit Ronj., j. Ö. Draentia Humen, mm aquae Tin
veho/ ingentem, non tarnen narinra patiens ©st. Has tabulas Marcellus, cum omnii
profana feeisset, tarnen non attigit Cf. 362, II, 2.
6) Ut „gefeftt and) bog, jugegeben bafe " mit Äonj., 3. 0. Ut desint vires, tamer
est laudanda voluntas. €>tatt be* etnfadjen nt finbet fid| aud) ul tarn ober tarn id, j. $
Caes. b. g. 3, 9, 6; Liv. 5, 64, 6; 21, 47, 5; 34, 32, 13. Cic. fin. 4, 66 u. ö. Cf. aud
332, 3.
Änm. 2. $o* bcuHdje „A»ar — aber" wirb meift burm quamquam {eist, etiamsi, r%m
— tomen über|efrt; ober audj burdj ut — ita (cf. 394), ita — ut (cf. 339, Änm. 5)
S\idem — sed (cf. 220) ober einfadje* sed (cf. 220, Änm.) au*gcbrürft. Überfefre bonodi brr
oft: „SBir baben *war bie fteinbe in einer blutigen Scblacbt befiegt, ober ibre «acb
tft immer nocb, groß genug". (3n rbetorifcber Söetfe läßt ftd» „jwar — ober" oud) burd
Asyndeton cuimsatirum überleben, j. ©. Ea liberalitate utamur, qnae prosit amicia
noceat nomini. Severitatem in seuectute probo, acerbitatem nullo modo.)
390. 1) Licet invidia atque improbitas studio meo benevolentiaeque ad verspür
tarnen animo non deficiam et libere aperteque omnia crimina diluam
2) Ut ager, quamvis fertilis sit, nisi colitur, fructuosus esse non potest
ita animu8 doctrinae expers fractus non feret. 3) Brutus, quamquau
multis a Caesare beneficiis ornatus erat, tarnen cum aliis multis conin-
ravit de interficiendo eo, quem tyrannum esse putaret. 4) Tyranni, quam
vis magnae sint eorum opes, timidi sunt. Avari indigent, quamvis divitei
sint. 5) Quamvis Themistocles iure Isaidetur citeforque Salamis cjarissim«
testis victoriae, tarnen sapientia Solonis, qui primus constituit Areo-
pagitas, non minus praeolara est habenda. 6) Vir strenuus atque acei
nullis difficultatibus, quamvis magnae vi&eantur esse, deterretur, quo-
minus id, quod velit, exsequatur. 7) Apollonius Alabandeus, rhetor no-
bilissimus, cum mercede doceret, tarnen non concessit, ut ei, quos ora-
tores evadere non posse iudicabat, operam apud se perderent. 8) Achilles
gloriae tarn avidus erat, ut domi manere nollet, quamquam certam
mortem ad Troiam se manere ex matre scie&a*. 9) Etsi in ipso itinere
eram, tarnen tantum temporis sumpiendum putavi, ut litteras ad te
darem, ne ingratum me esse tuique immemorem putares.
391. $äufig bleut qnamqnam (feltener tametsi, feiten etsi, etiamsi unb etsi tarnen) $ur Angabe
einer befdjrdnfenben 8? em er hing unb ©eriebtigung im Anfange Don$auptfäben (unb in ißaren
tbefen), namentlich, um bie oorbergeljenbe Webe alt unnüfc ober übenlüft'ig abzubrechen, j. 9.
in ben ©enbungen Quamquam quid loquor? Quamquam quid opus est plura disputare?
Quamquam quis ignorat? etc. (Uuamquam correctivum ; jebod) fonn bafür aud) serf, nie
aber tarnen eintreten.) — l) Hoo Semper contendito, ne (quid) ira incensus
facias, quod te postea paeniteat; quamquam non ignoro, quam difficile
sit ira non abripi. 2) Nunquam officii te admonere desii; quamquam
omnes monitiones et preces quid profecerunt? 3) Temeritatis poenas
nunc 8olvo; quamquam quid tandem mali oommisi? 4) Hoc semper
agito, ut adversus omnes humaniter te geras; quamquam quid te ad-
hortor, cum te ipsum sciam humanitatem servaturum esse? 5) Audito
praeeepta hominum sapientissimorum et optimorum; sequitor exempla
eorum; vitas et facta imitator. Quamquam quid ago? incito currentem.
C Coniuuctiones comparativae.
392. 2>ie ht)pott)etifd)en 3$erglei$ung«fonjunftionen „gletdj aI8 wenn, als ob'iusi.
quasi vero (ftetft ironifcb), tan quam (si), (aequo) ae si, perinde ac (si) unb perisde
quasi („ganj fo wie, förmlich al« ob"), proinde quasi („ba* «tagt ja gerabe, als ob'), feto
Digitized by Google
— 261 —
393.
ii. (feiten) ut si, »eldje immer einen blofe angenommenen (Mebanfen einführen, regieren ben
Äonj., wobei jebod) bie Conseadio temporum fireng beobachtet werben mufe, 3. JB. Stul-
tisaimnm est in luctu capillam sibi evellere, quasi calvitio macror lev.efur. Parvi
primo orto sie iacent, tanquam omnino sine animo aint. Antonias Plancnm sio con-
temnit, lanquam si illi aqna et igni interdictum ait. Sequani absentis Ariovisti cru-
delitatem, velut si coram adesset, horrebant. Deleta est Ausonum gens, perinde ae ai
interneciro hello certassef. Agesilans eo venit atqne, ut ai bono animo feciaaent, lau-
davit consilium cor um. Cf. aud) 507, Änm. 1.
«nm. 1. Sei ben Serben „Meinen, fldj ft eilen, öorgeben, Oer muten, «erb acht Düben",
nach roelchen im 3>eutfd)en oft wal« ob" im Sinne oon „bafe" ftebt, börfen nicht jene
tfonjunftionen, fonbent nur ber Ate. c, inf. (bei videri ber Nom. c. inf.) gefefet werben.
Hnm. 2. Selten ftebt bei biefen ftonjunftionen nach bem träfen« ober gutur ber .Koni. 3mpci f.
unb ^lu«qpf., wenn etwa« banod) befthnmt wirb, wie e* in einem nicht ftattfinbenben
Aaüc fein ober gewefen fem mürbe förrealif), 3. 23. Arno te non secns ac si mens
esses „wie id) bld? lieben mürbe, wenn bu . . . märeft". Hac de re qnoniam nihil ad
me scribis, perinde habebo, ac si scripsiasea nihil esse. Cf. Cic. Mnr. 10; Süll. 61;
de or. 1, 63; Lael. 14; Att. 3, 13, 1; fam. 2, 14. 1.
tnm. 3. sjuweilen finben M quasi, tanquam, ut, velut, aieut u. ö. in oerfürjten Säfren
audj mit $artinfcten oerbunben (bei Cicero unb Cäfar feiten, häufiger feit Stotu«), 3. 9.
Graecas litt er as sie avide arripuit Cato quasi diuturnam sitim explere cnpiens.
Hannibalem in snspicionem regi adduxerunt tanquam ab ipsis corruptum alia
atqne antea sentire. Sapientis est nihil ita exspectare quasi certo futurum. Anti-
oc hus Ephesi seenrns de hello Romano erat, tanquam non t r ans ituris in Asiam
Romanis „ol* wenn bie SRömer nicht narf) Kften hinübergehen mürben". Albani, velut dis
qnoque simul cnm patria relietis, sacra oblivioni dederant. Cf. Cic. Cat, m. 26 u.
83; in*. 1, 27; Caes. b. g. 5, 43. 3; 3, 18, 8; b. c. 2, 13, 2; Li*. 1, 64, 7; 1, 12,
7; 9, 6, 12; 33, 39, 7. Cf. auch 446, «nm.
1) Lamentaris, quasi amici obliti tui sint. 2) Multi homines ita vivunt,
velut si ad nullam rem nisi ad voluptates nati sint. 3) Auxilium a me
petis ; quasi vero tuas ego res eurem. 4) Maxim am sibi quisque fort unam
sperat, proinde quasi aut plures fortunati sint quam infelices aut certi
quidquam sit in rebus humanis. 5) Lysander oraculum a se consulfum
esse simulavit. 6) In Alcibiade natura videtur experta esse, quid efficere
posset. 7) Lysander luxuria suspicionem movit velle se desciscere a le-
gibus patriis. 8) Nono post Christum natum anno Varus, imperator
Romanus, exercitum ad Visurgim duxit neque German» repugna<t»ri
(esse) vi&ebantur. 9) Socrates capitis damnatus, cum poculum mortiferum
manu iam teneret, ita loquebatur, ut non ad mortem rapi, sed in
caelum ascensurus esse videretur.
393 1) $ie Vortiteln „Wie — fo" ut (ober uti, aicut, aicuti, quemadmodum, feltener tanquam,
quomodo, quasi) — ita (ober sie; sie etiam „fo aueb"; item ober iiidem „cbenfo"; si-
mililiter „(fo) ähnlich"; aimiUime „(fo) gan* ähnlich"), welche gewöhnlich beftimmte gada
ober tbatfäd)ltche (reale) (Srfcbeinungen mitemanber Dergleichen, fteben mit bem 3nDif. (3n
oerf fiepten oergleid)enbcn ©äßen flehen gewöhnlich, ut, aicut, tamquam, feiten quasi.
Quemadmodum unb quomodo erfordern ftete* ein eigenes Verbum finitum.) — Ut Se-
rn entern feceri8, ita metes. Sicuti magistratibus leges, sie populo ma-
gistratus praesunt.
2)üt (stet»/) est, erat, fait ic. mit folgenbem $räbifat*nomen bient jur »ejeiebnung
be* 3uftanbe«, in meinem eine <ßerfon ober ©ache beim Eintritte einer fywbhmg fid)
gerabe befinbet ober befanb, ober auch um eine (Srflarung ober ©egrünbung be* im
fcauptfafce Äu&gefagten beizufügen (= „wie er ift, wie er benn Ift", oft faft in bem
6htne Oon qaod „meil"), 58. Litteras, ut erant obsignatae („öerfiegelt mie fie waren"),
proferri inssimas. Sicut erat catenatus, manam ostendit, Ille, ut semper fuü aper-
tissimua („mie er benn immer — meil er fein Softer offen jur ©<fcau trug"), non se
pnrgavit Homo, ut erat furioaus, atrociter respondit. Sabinns, ut sunt mollea in
Digitized by (Google
394—396. — 262 —
calamitate animi mortalium, lacrimas effudit. Iugurtha, ut erat impigro ingenif,
ad arcem per venerat. Veneti, ut sunt Gallorum subita consilia, Trebiam retinent. —
Papirius, ut erat rei militaris peritus, aciem optime instmxerat Ta,
ut semper es importunus, aimlium a me petis, quasi vero tnas ego
res eurem. Cf. midi 260, ttnm. 2.
%nm. Über ut — ita in Beteuerungen cf. 335. — @an$ bem beutfdjen „wie — fo oudi*
entforedjenb foot @icero ut — #i> ettam, Spätere aud) ut — ita etiam (ober ita et ob«
ita quoque). Cf. Cic. Lael. 19; Cato m. 20 u. 76; Legg. 2, 62, Or. 85; Tuac. 3, 37;
LW. 5, 13, 2. — Ut — sie contra (ober sie e contrario) „wie — f o umgef efjrt". —
Proinde (ober perinde) — ut (ober ac) „in bem SWa&e (ober ©ro.be) — wie, bem
entföredjenb — roie"; non proinde (ober perinde) — ut (ob. ae) „nidjt in htm
SHafoe (ober ©rabe) — wie".
394. Ut — ita (sie) bebeutet oft aboerfatio „atoar — ober, toemtflleifl — fo bodr,
roenn jroei ^räbifate ju einem ©ubjefte gehören unb im ©egenfafc ci«;
anber ftetjen. Cf. 389, 9lnm. 2. — 1) Hannibal, ut Romanos multis et atro-
eibus proeliis devicit, ita rem publicam Romanam evertere non potuit.
2) Ut magnas utilitates adipiseimur conspiratione hominum et consent,
sie nulla tarn detestabilis pestis est, quae non homini ab homine nascatur.
3) Convenerunt ad colloquium duces, ut inter se nondnm satis noti, ita
iam imbutus uterque quadam admiratione alterius. Cf. Consul ut fortasse
▼ere, sie parum utiliter in praesens certamen respondit ;, irar meu*eid)t richtig, a be t
für ben gegenwärtigen Streit nid)t awedmaftig"). Ut errare potuisti (quis enim id effugerit
sie deeipi te non potuisse quis non videt?
395. 3)ie sJtertifet nt fann angeben: 1) einen faftifdjen @runö = „rote e$ ja
nidjt anberS fein fann bei"; alfo: „$iogene3 rebete rücffi$t£loS, roic e$
ja non einem (Snnifer nidj)t anberS erwartet werben fonnte" ober „ba er ja
ein (£rmifer mar": faufaleS ut $n biefem gaUe fönnte für ut aud) utpote
ober quippe fielen; — 2) eine ©efäränfuna, be$ ^räbtfat« = „foroeit e$
möglid) ift für, foroeit man e§ erwarten fann oon, in anbetraft';
alfo: „ftliftyeneS roar ein tüchtiger föebner, foroeit baS in jenen Reiten möglidj
War": reftringierenbeS Ut, cf. 19. c. Cf. aud): Magnus pavor ac tumultus ^
in re improvisa fait „wie e$ bei einem unvermuteten greigniö ju geljen pflegt". Possum
falli ut homo (= cum homo sim)- Pythius nt argentarius apud omnes ordines grati-
osus erat. Omnes ut in pare erant securi („wie e$ im ^rieben naturlid) ift" . Obsides
Carthaginiensinm Setiae custodiebantur; cum iis ut prineipum liberi* magna Tis ser-
vorum erat. Apud me ut bonum iudicem („ba id) ein guter SRictjtcr bin") argumenta plns
quam teates valent. Multae in Fabio ut in homine Romano („für einen SRömer" ) litterae
fuerunt. Condiciones tristes, ut- ab irato victore, ferebantur. Ne frumenti qnidem copu
intus erat, ut in necopinata obsidione. Senatus, ut in trepidis rebus („weil bic vage !»
mifelid) war"), dictatorem dici iussit. Insigni, ut Worum temporum Habitus erat, triumpbo
rediit. Ubiorum civitas ampla atque florens fuit, ut est captus Gerntanorum „foiw't Mt
begriffe ber ©ermonen rctöjen". Pervenit Antium in urbem, ut tum res erant, opnlen-
tissimam. Spurius Maelius ex equestri ordine, ut Ulis temporibus, praedives. Perventuin
indc ad frequentem alium ut inter tnontanos populum „ju einem onbem für £crg=
gegenben üolfieidjen Stamme".
Slnm. Ut fann aud) einen fubjeftioen ©runb be^cietjen, s. 58. Quod non decet. poet»
fugit ut maximum vitium. Vocum coneursionem magna ex parte ut vitiosam fo?'1
Demosthenes. Ipsum ut ambiguae fidei virum suspectum habebat. Höstes carperf
viros Romanas ut non suffecturas ad omnia aggressi sunt. Cf. 19, b u. c.
396. Prout (ob. pro eo ut, pro eo ac) c. Indic. „in bem 93crl)ältni3 wie, bementfpr«*^
— wie, jcnadjbem", — quattiin*, quoad, qnantum c. Indic. „infofern, iiiwie»« it.
fomeit"; — ita — ut „unter ber Seblngung bafe, mit ber »cfdjrfinfung ba&"
(cf. 339, 9lnm. 5); — quod sciam (cf. 398, f) = quantum scio „foöiel id) roci&-; P**
Digitized by Google
- 263 — 397.
meminerim „footel idj mid) erinnere"; — quod (aus) fieri potest „fowett e« mög»
iid) ifl" (cf. 78, *nm. 6). — l) Pauperes adiuvato, prout (ob. utcunque,
cf. «ran.) facultates tnae ferent = pro facultatibus tuis, pro viribus.
2) Dens tuis vitiis ignoscet, prout (ob. quatenus) tu aliorum peccatis
veniam dederis. 3) Qui (cf. Hmn.) hoc melius est quam illud? 4) Consilio,
quantum pote$t me iuva (beffer iuvato). 5) Causas huiua rei investigavi,
quatenus (ob. qtwad; aud) quod eius, cf. 78, «not. 6) fieri potuit. 6) Per-
gratum mihi feceris, si fratrem meum, quod sine molestia tua fiat,
pingere doceas. 7) Isthmia, quod ego sciam (= quantum equidem scio),
tertio quoque anno celebrabantur. 8) Pecuniam ita tibi mutuam dabo,
ut te usuras diligenter soluturum esse promittas. 9) Etiam bestiae, quae
quidem (cf. 398, f) soller tioris generosiorisque indolis sint, inter se aemu-
lantor.
«nm. Quatenus ift nid)t nur 9ielatioum, fonbern aud) $rageroort „ inwiefern? n>ie weil?
in roie weit?", b. I). „bi* ju roeld)er (Drenke?", ftefy ober nur in inbireften ^rage-
fä&en, ,v ©. Videamns, quatenus amor in amicitiis progredi debeat. Qui memoria
vigent, sei uiii, quid ei quatenus et quomodo die tun sint $n bireften fragen tohb
„inwiefern" burd) qui iibevfc^t (cf. 272). — Utcunque bebeutet bei (Sicero nur „jenad)-
bem (in jebem einzelnen ^afle)", j. ©. Studiis avium moderandum est, utcunque res
postulat, bei fioiu« unb anbem „roie aud) nur immer" (= quoquomodo ober quo-
modocanque). 92ad)flafftfcf) ftefjt t& aud) ofjne ©erbum als «boerbium im (Sinne oon „fo
gut roie nur immer möglid)", ©. Pace utcunque composita gaudebant.
&i. 3unt ±\c ifpirl. Exempli causa = ut exemplo utar, ut hoc afferam tonn nur bann in
»ollftfinbigen ©äfren neben ^räbifaten roie afferre, proferre, ponere, nominale, ostendere etc.
freien, roenn ein roirtlidje« ©eifpiel, ein hiftorifdjer gatt u. bergl. angeführt roirb, j. ©. Huius
de perfidia satis est unam rem exempli causa proferre. Exetnpli causa pouatur aliquid,
quod latius pateat. Ut intellegas, quam mutabilis sit fortuna, exempli causa nomino
unum Croesum, qui etc. — Verbi causa (gratia) fteljt bann, roenn jur ©eranfdjaulidjuug
riner allgemeinen ©e^auptung ein roiafurlidj gewählte« einzelne« ©eifpiel gefegt roirb (= „roir
©ollen glefd) einmal jagen"): Multi cives urbis nostrae pauperes sunt, rerbi causa vi-
cinus mens. Sunt astrologorum praeeepta huismodi: si quis verbi causa Oriente Cani-
cula natus est, is in mari non morietur (gried). ate ftro? tlneiv). (©ereinäelt fmbet fid) flott
▼erbi gratia aud) exempli gratia : Cic. off. 3, 50. Cf. jebod) C. Nep. 6, 2, 1). — Qdc~
roöonlid) Reifet „$um ©eifpiel" ut (feltener statt) ober velut, unb jroar cbenjoronhl bei 9ln=
toüpfung einzelner ©egenftänbe (SQamen, SBörter u. bergl.) al« ganzer @äfrc, 93. Omnes
<iT es relut anseres, anates, gallinae, aliae. Multi gloriose mortui sunt, ut Leonidas, ut
Epaminondas, alii. Dei etiam, ut cum Gigantibus, sua propria bella gesserunt. Pelo-
pidas omnibus periculis affuit, sicut cum Spartam oppugnavit. Multi philosophi baec
ultima bonorum iuneta fecerunt, ut Aristoteles virtntis usnm cum vitae perfectae
prosperitate coniunxit (Cic. fin. 2, 19; 4, 29; Brut. 292; LaeL 73; Tusc. 4, 25; off. 1,
140). Multi gloriose mortui sunt, ut (velut) Epaminondas sine gemitu nna cum sangui-
ne fitam effluere sensit — Sott aber £ur Erläuterung ober ©egrünbung eine« allgemeinen
ein fjiftorifdjeä ober praftifd)e3 ©eifpiel angeführt werben, fo üeM entroeber nam (enim),
ober ba* beutfdje „jum ©eifpiel" bleibt unübfrfeftt; alfo: Opifices post mortem nobilitari
▼olunt; Phidias enim („jum ©eifpiel") sui similem speciem inclusit in clipeo Minervae.
Consuetudinis magna vis est; pernoctant venatores in nive, in montibus uri se
patiuntur. Manent ingenia senibus: Sophocles ad summam seneetntem tragoedias
fecit. Non eadem omnibus sunt honesta neque turpia, sed omnia maiorum institutis
iodicantur; neque enim Cimoni fuit turpe sororem germanam habere in matrimonio.
„2)aljer jum ©eifpiel" roirb nur burd) ilaque ober iyitur überfefct : Summam eruditionem
Graeci sit am censebant in nervorum vocumque cantibus ; igitur Epaminondas fidibus
praeclare cecinisse dicitur. — 3ur {Einführung eiuer geroid)tigen Autorität ober cineS
befonberä treffenben ©eifpielä, roorin fid) jebenfaUS ein au3gefprod)ener 6afe beroäfjrt, bient
qaidem, ba8 oft ben Sinn bon „jum © eifpiel" Ijat: Gravissimum civitatum praesidium
in religione pietateque deorum positum esse iara antiquitus sapientibus nonnullis
Digitized by Google
398.
-r 264 -
persaasum fnit ; Plato quidem in libris, qui sunt de legibus, cmtttem tot am
?lnm. 1. TOan büte fitf» bcutfc&e „fojumSeifniel" burd) ita ober sie *u übfrfcf*n
bafflr fte^t ut ober velut. Cf. 484, 8mn.
?lnm. 2. Ptda fte&t feit ber filbernen ßattnität im Ginne bc? bcutfdjen wjum ©eifniel", ebenf
»/ puia „wte jum Seifpiel" unb nt nicht nadijugcbiaudicn, j. 0. Hoc pata non instun
est. Illa constant aat nexu aat acenratione, nt puta funis, frumentum, nsvis. -
Unflafitfd) ftebt eeu in ber Sebeutung „wie aum Seifniel"; biefe4 93 ort fommt überbau!
in guter $rofa nicht oor; bei Siebtem ift e« ffaufig in QHeidjniffen unb ©ifbern = .glcicbiri<
tute roenn es nxirc .
flnm. 3. 3ur Einführung eine« Exemplom fletam (b. h\ wenn jur (Erläuterung unb 93egrünhin
einer aufgehellten S9cb>untung mögltdje ftälle als ^eifniele erbaut unb angefühi
werben) fiefjt nt si (<•. coni. prats. u. /*r/".) — „fo jum ©eifpiei wenn" (cf. 376
Ärnn. 1), SB. Est, nbi promisso non stare liceat; ui si constitueris te cuipiam ad
vocatum in rem praesentem esse venturnm atqne interim grariter aegrotare filin;
coeperit, non sit contra officium non facere, quod dixeris. Cic. fin. 4, SO; off. 3
107; 1. 32 u. 144; nat d. 2, 74 u. 86; Tusc. 2, 12 u. 67. (3)er Coni. imperf. td
plutqpf. nur bann, wenn ba* »eifniel al* unmöglid) gebaut werben fott: Cic. off. 1, 97.
1) Athenienses maltos viros optimos ut (ob. velut) Themistoclem e
Aristidem in exilium pepulerunt. 2) Quid patriae amor possit, demon
strat (ut exemplum afferam) Leonidas trecentiqne Spartiatae. 3) Bestie
hominibus eximiam ntilitatem praebent; eqnis quidem (ob. enim) et bnbnj
aegre careamus. 4) Non eadem omnibus scientia ntilis est; agricolfu
enim (ober nam agricolae) notitia soli, stercorationis, arationis ntilissimi
est, inutüis nautae. 6) Animantes hominnm causa generati sunt, u
(velut) equus vehendi causa, arandi bos, venandi et custodiendi canis
6) Deprecatio virginum Vestalium magni semper ponderis erat ad reoi
vel excusandos vel liberandos; C. quidem Caesarem per virgines Vestala
veniam a Sulla dictatore impetrasse aeeepimus. 7) In feris inesse forti-
tudinem saepe dieimus, nt in eqnis et leonibus; iustitiam, aeqnitatem
bonitatem non dieimus. 8) Ea dumtaxat fortuita divinari possunt, qua*
nulla neo arte nec sapientia provideri possunt; ut si quis Marcel Im:
illum, qui ter oonsul fuit, multis annis ante dixisset naufragio esse peri-
turum, divinasset profecto. 9) Quam incerta sit gratia popularis, per-
multi sunt experti; Phooion quidem (ob. enim) anno a. Chr. trecentesimo
vioesimo altero rei publicae praef uit ; idem quattuor annis post de per-
duellione anquisitus capitis est damnatus. 10) Non semper deposita red-
denda sunt; ut si quis gladium apud te sana mente deponiert^, repeUrt
insaniens, reddere peccatum sit, officium non reddere. 11) Nulla vis
imperii tanta est, quae premente metu possit esse diutuma; Lacedae-
monii enim (ob. quidem) iniuste imperantes post cladem Leuctricam
repente ab omnibus fere soeiis destituti sunt.
398. SRelat infame fielen im Snbit., wenn fte bie objeftioe Singabc eine* Saftums
enthalten, Est profecto deus, qui omnia vidc/ et audi/. (Sie fielen aber im
MonjunftiO:
a) roenn auSbrüctlid) beertet roerben foU, ba§ ftc einen örunb ober eine C*iß»
raummtg enthalten, b. \). wenn in bem SRelatio ba§ f auf ale ober ton*
jeffioe cum liegt, ». Me, ?ui(= cum ego „weil id)") ad multam noctem ri-
gilawem, artior quam solebat somnus complexus est. Peccasse mihi rideor, f*" *
perfusam esse pietate deorum.
»?. SRoou* In «elottöfa^en.
Digitized by Google
— 265 —
398.
te discesterim. Cor tibi invideam. «714» („ba idi boiy ) omnibas rebus abändern? Tum
demum dux, qui („ to eil ober ba et") nihil antea providtase/, trepidare coepit. Quis
est, qui Fabricii non com c an täte aliqua memoriam usurpet, quem („obglcid) er ibit"
nunquam videri/? Ego, qui sero Graecas litteras attigi*sew, tarnen, cum Athenas
veniasem, complores ibi dies sum commoratus.
Ämn. 1. €0 befonbcrfl aucf) nad) einem Aufrufe, 9. Me caecum, qni haec non Tiden';/! /
Calamitosns Deiotarns, qni a suis accusefar/ Constantem hominem et gravem, qui
glorietor a gloria se afuisse! 3ebod) (ann nucfj ber 3 n b t f . fielen, wenn nämlid) nur
ba« Rottum betont ift, 5. 33. 0 Fortunata mors, quae naturae debita pro patria est
potis8imum reddita! 0 incredibilem vim doctrinae, quae tanto sui studiosos incen-
dit amore! — Über quippe qui, ufpoie qui, ut qui c. coni. cf. 401.
Hnm.2. SRcIatiofäfee b>ben ben ÄonJ., w«nn fie einen fon junf tioif djen S3ebingung8*
f a & (cf. 376, 2 u. 3) oertreten, 3. 33. Qui illum concursum in oppido factum videret,
urbem captam diceret (= si quis — videret, . . . dictrtt). Qui pulchritudinem caeli
videat, nonne cogatur confiteri deos esse? (= si quis . .. videat). Qui in re publica
princeps vult esse, ei nulla satis magna pecunia est, cuius fructibus exercitum alere
non possit (= si eins . . . alere non possit). Qui deum esse neyet, eum hominem esse
vix puUm.
b) wenn fte 1) eine Slbjidjt, einen 3toetf ober 2) eine ftolßc bejeidjnen, b. I).
wenn in bem 'Kclatiu ba§ finale ober f onfel uttne ut liegt, 83. Veientes
legatos miserunt, qui pacem peterent. Darens pontem fecit, quo copias traduceref.
Senex serit arbores, quae alteri saeculo pro* int. Multi aliis eripinnt, quod aliis lar-
giantur. Natura homini addidit rationem, qua xegerentur appetitus. Nihil est tarn
incredibile, quod {= ut id) non dicendo fiat probabile. Nihil commisi, quod auetori-
täte mea indignum esset („nid)t$ beraitige$, baf, cd"). Secutae sunt tempestates, quae
hostem a pngna prohiberent (= tantae, nt). Sapientia est nna, quae maestitiam
peWat ex animis (= talis, nt). Difficillimnm est reperire, quod sit ex omni parte
perfectum. — Werfe befonberö: (non) is sum, qui c. coni. „id> bin (nidjt) ber Wann
(= fo geortet), bafe \d) (ober um $u)", 35. £a est Romana gens, quae victa quiescere
nescüi/. Non is sum, qui mortis periculo terrear. Talis (eiasmodi, tantus) sum.
qui e. coni. „id) bin tum ber Vlrt (33ebeutung), ba| id)", g. SB. Innocentia est affectio
talis animi, quae noceat nemini. Nulla acies humani ingenii tanta est, quae (= ut
ea) penetrare in caelum possit. Cf. 266, Brnn. 2.
ftnul. 3n otelen hätten ift für einen Stelattofafe fotooty ber 3nbif. als aud) ber Äonj.
angetneffen, jeuad)bem rein Üljatfädiltdjeö objeftto auSgcfagt ober eine in bem Sßefen beö
(?egenftanbe4 begrünbete S9efd^affcnt)eit bekämet merben foll. Cf. Philosophiae magnam
habeo gratiam, quae me contra fortunae impetus armat („bie, wie id] an mir er=
fahren, mid> waffnet") ober arme« („für bie e« djarafteriftifd) ift, ba& fie n\\d) au »offnen
Dermag"). Non potest exercitum is continere imperator, qui se ipse non continet
ober contineaA Tu is es, qui consilio me saepe adiuvt#/t ober adiuverw. Mihi causa
talis oblata est, in qua oratio deesse nemini potest ober possit.
9lnm. 2. Wadb, bem Äomöaratto in ber 33ebeurung „ ^ 11 , aUjU" ftcljt ftatt bei gen)öljnlid)en
quam ut (cf. 339, 2) „al£ bog" bisweilen aud) quam qui (niemals bei Cicero, fiäufni
bei fchriu«), j. 33. Campani maiora deliquerant, quam qutbus (= quam ut iis) ignosci
posset. Famae ac fidei damna maiora sunt, quam quae aestimari po.s*int. Graeci
et znaiores et magis ramosas arbores caedebant, quam quas ferro cum armis miles
posset.
anm. 3. 92odj ben oier Slbjcftioen difcnus, indignus, idoneus unb aptus toirb ba* beutfe^c
wbafeM ober ber 3nfinitio mit „ju" burdj qni c. coni. auSaeorüdt, Socordia
tua digna est, quae reprehenda/w. Indigoi estis, quibus fiaem habeamu«. Digni
sunt, quorum salutem defendamu«. — ÜRerfe: dignus sunt, qui c. coni, für bod beutfd)c
m\d) uerbiene, ba&" (ober 3 nf in. mit „ j u " ) = mereor, ut, 33. Dignus fuisti,
qui amplissimis honoribus decorarere = meruisti, ut . . . decorarere „bu haft oer=
bient . . . audge&eidmet ju merben". Cic. de or. 1, 232.
Umn. 4. 3>o8 einen beurteilenben 8wifäenio.& einfübrenbe ouod (= ita ut id) „in folc^er ?lrt
unb Seife, ba& eS" oerlangt ben 1 0 n j., fr 33. In enodandis nominibus, quod miseran-
dum sit, laboratis. Pompeio litterae tuae, quod facile intellexerim, periueundae
fuerunt. Aetas nostra, quod interdum pudeat, iuris ignara est. Diodotus caecus,
quod vix credibile esset, geometriae munus tnebatur. ©o aud^: quod perspieuum
sit; quod facile appareat; quod facile sentf'a,«» u. fi.
Digitized by Google
c) roenn ba$ föelati© ftd) 1) auf bie allgemeinen 2fu$brücfe sunt „e$ gieb
fieutc, welche", non des mit . inveniuntur, reperinntnr, existant, exorl
snnt (bei benen ii homines „9Hcnfd)en non ber %xt, bafj fie" ergänzt roei
ben fann), — ober 2) auf bie negativen SluSbrücfe nemo est, nullit
est, nihil est, non est, non habeo, — ober 3) auf bie f ragenben Bus
brüefe quis est, quotusqnisque est (cf. 271, b), quid est besteht, $. ». San
qui censean/ una animam cum corpore occidere. Nihil est, quod tarn miseros U
ciat quam impietas et scelus. Nihil habebam, quod scriberaw. Nemo est orato
qui se Demosthenis limilem esse nolit. Qui se nitro morti oflenzn/, facilius reper
untur. quam qui dolorem patienter fem»/. Nulla est laus ibi esse integrum, ut
nemo est, qui aut posgit aut ronelur corrumpere. Quis erat, qui putaret ad eui
amorem, quem erga te habebam, posse aliquid accedere?
9lnm. 1. SBivb ben bejaljenben Äuöbrüden sunt, reperiuntur etc. ein beflimtnteft S u b
jeft beigefügt, fo Hellt nad) qui foroob,! ber 3nbif. als" ber ftonj. , unb imat her 3nbi
bann, roenn et um* ^aftifdjeft mit ©cftimmtf)eit au&gefagt roirb : bagegen Der Äonj. bani
»penn ein talis bin^ugebaebt »erben fonn, ,v ©. Sunt bestiae quaedam, in quibus ine.
aliijuid simile virtutis. Permulti philosophi fuernnt, qui summum malnm dolorer
dicereni. Fuernnt extra coninrationem complures, qui ad Catilinam profecti sun
Omnibus saeculis pauciores viri reperti sunt, qui suas cupiditates, quam qui hc
stium copias vinceren/. Sunt nonnullae diseiplinae, quae officium omne porvertun
— (Selten ftciit aud) bei ?lbn?efcn^ett eines beftimmten ©ubjett* nach ben po)ttit>en Äui
brütfen sunt qui, inreniuntur qui u. 8. ber 3nbif. $ux 5?e^eid)nung eine« roirtlidjen ^at
tum«, Sunt qni, quod sentiunt, invidiae metu non hu&ent dicere. Sunt qua«
dam, quae honeste non possum dicere. 9?ad) ben negotioen ÄuSbrüden non $u*
qui u. ä. mufo allemal ber Äonj. ftefjen.
Änm. 2. Uber est qu<*l, nihil est quod etc. cf. 400.
d) lucn u fie nirfjt eine 2 Ijatfadjc objeftio auSfagen, fonbern ftd) als roef entließ
(Srgänjungen eng an einen abhängigen, im Qnfin. (ober Acc c in f.) ooe
Äonj. auSgebrücf ten ©ebanfen fliegen, $. ®. Sunt, qui quidvis perpetiantm
dum, quod velint, consequantur. Boni regis est eorum, quibns praesit, ntilitati sei
vire. Quis eum diligat, quem metuat? Mos est Athenis quotannis laudari in cou
tione eos, qui sitU in proelio interfecti. Hortensias tanta memoria erat, nt, qoa
secum commentatus esset, ea sine scripto verbis iisdem redderet, quibns cogiiavisse\
Tluris putare, quod utile \ideatnr quam quod honestum, turpissimum est. Avar
plus sernpor appetnnt nec eorum quisquam adhuc inventus est, cui, quod haberei
esset satis. ©efonber« häufig ftcfjen foldje SRelattofÄfce im Äonj., bie fid) an einen irrealei
$?ebtngung«fafr anfd)liefjen, $. 33. Quid me prohiberet Epicureum esse, si probarem
quae ille dicere/? Et earum rerum, quibus abundaremw«, exportatio et earum
quibns egeremus, invectio nulla esset, nisi his muneribus homines fungerentar
Quis esset tantus fruetus in prosperis rebus, nisi haberes, qui Ulis aeque atqne tt
äderet? Cf. aud) 325, 4, «nm. 2. gflan nennt biefe <£rf Meinung Attractio mo-
di (et t&nporis), b. I). 2lu«gleid)ung be$ 2Hobu$ unb £em|>u§ in
latiofäfcen.
9lnm. 1. ©oldje 3?elatiöfafre, weldje tb,atfäd) liebe Eemerfungen bc« SdjriftfteOer« enthalten
fteben aud) neben einem 3nfin. ober Äonj. im l^nbif. , 39. Caesari nuntiatur, Sal-
monenses, quod oppidum a Corfinio Septem milium intervallo eisest, cupere ea facere
quae vellet, sed a Lucretio et Attio prohiberi, qui id oppidum Septem cohortimn
praesidio tenebant. Pomponius Manlium criminabatur, quod Titum filium, qui postea
Torquatus est appellatuf, ruh habitare iussisset.
9lnm. 2. $ie Attractio nodi (et temporis) ift nid)t auf JRelatuifäfcc befdjtänft, fonbern er=
ftredt fid) auf alle fonjunftioifd)en Sßebenfäfre unb jmar a) faft ftet« auf fold>e, weldK w>n
einem 3rrealU abhängen, j. ®. Exponerem etiam, quemadmodum vixeremus „\#
leben". Vellern scriberes, cur ita putares. Praestans deorum natura hominum pit"
täte coleretur, cum et aeterna esset et beatissima; — b) biötü eilen aud) auf an»
bere, meldjc fid) ergän^enb an einen 3 n f i n. ober Äonj. anfdjlicften, j. Invitas feci,
ut fortissimi viri T. Flaminini fratem e senatu eicerem Septem annis post quam cod-
sul fuisset. Quod me saepe accusas, debes ignoscere, cum ita me afflictum rideas,
Digitized by Google
— 267 - 399.
ut neminem nnqnam videro (=vidisti). Ego idem, qui raultam tribuerim Latinis,
vel ut hortarer alios vel quod amarem meos (= amabam), recordor .... Cum co
postridie venissemns quam apud te fuinvmus, Ut non quietior populus domi esset
qoam militiae fuisset. Cf. aud) 327, "knm. 4.
e) wenn ftc nicfyt als objeftioe 93ef)auptung einer $I)atfad)e, fonbern als ©e*
banfe be§ (grammatifcfjen ober logifd)en) ©ubjeftS be§ $auptfa£e§ angegeben
werben, b. ty. in Oratio obliqua fielen (oblique Br&icfjiing), 33. Zeno ap-
pellat beatam vitam eam solara, quae cum virtute dtgaiur. Omnia pollicitns est,
tjuae tibi essent opus. Lysander eos, qui Atheniensium rebus studuüsent, ex urbe
eiecit. Exsecrari Socrates eam solebat, qui primus utilitatem a iure seiunxissei.
Athenienses, quod honestum non esset, id ne utile qnidem putaverunt.
Srnn. 3nbeficn flehen foldje aRelattofäfoe, bie offenbar in bic ©ebanfen bc« JWebenbcn hinein »
gehören, auroeilen Im 3 n b i f. , wenn bei- ©djriftfteHcr anbeuten roiH, bafc ba« Öefagtc nidjt
bto% eine ^Infidit be$ Stebenben fei, fonbern eine Don biefer unabhängige hjftorifdje ÜJe^
w i }\ b c i t tjabe, j. Ciassem Athenienses Miltiadi dederunt, ut insulas, quae bar-
baros adiureran/, bello persequeretur. Caesar per exploratores certior factus est,
ex ea parte vici, quam Gallis concesseraf, omnes noctu discessisse. Cf. 457, 7.
f) roenn fi* «nc $cfd)rän!unfl enthalten: qui (quidem) = „foraeit er (roc*
nigfienS)", befonberS ^äuftg in SRebenSarten wie quod sciam „foroeit
id) roeifj*, quod intellegam, quod meminerim (ob. audierim, 8entiam)y
quod salva fide possimy quod sine alterius iniuria fiat, quod facilc in-
ielXegi possü etc., roäb,renb quatenus, quoad nnb quantum in biefer Seife
regelmäßig mit bem 3nbif. oerbunben werben (cf. 3%), $. 93. Ex oratoribus
Atticis antiquissimi sunt, quorum quidem scripta consten/ („foroeit iljre ©djriften Dor;
biinbcn furo"), Pericles et Alcibiades. Omnium oratorum, quos quidem ego cogno-
verim, acutissimum iudico Q. Sertorium. Aristides unus post hominum memoriatn,
quod quidem nos audieriwu.?, cognomine iustus appellatus est. Epicurus se unns,
quod sciam, sapientem profiteri ausus est. Cupio tibi aliqua ex parte, quod salva
fide potsim, parcere. — 3n ben Briefen GiceroS ftnbet fid) baS bcfcfjränfenbc quod oft mit
bem 3nbif., bcfonberS bei posse nnb bem mit bem Äonj. oerroanbten ftutur SB. Attic.
1, 5, 7; 10, 2, 2; 11, 12, 4). SRegelmöfetg fteöt ber 3nbtf. in ben Lebensarten quod ad
aliquem attinet „foroeit eS anfommt auf, quod pertinet ad „foroeit baö ^nteteffe jemanbcS
in« ©piel fommt", quod in aliquo est „fooiel an jem. liegt".
g) $te #iftorifer (üroiuS) gebrauchen in ber Gi^Iung nad) Pronominibus unb Adverbiis
relativis oft ben Äonj. IJmoerf. unb ^luSqpf. $ur 93ejeid)nung iu iebcrboltcr
§anblungen, (roo im ©riedjifdjcn bic SRelatroc mit bem Cptatto fielen): iteratibrr Äon«
junftiü, £ 33. Quemcunqae lictor iussu consulis prehendi>«W, tribunus mitti iube-
bat. Elephanti, quaennque incederen/, tutum ab hostibus agmen praebebant. Ca-
millus, quocunque se intultsser, victoriara secum trahebat. Alexander iis litteris,
quas in Asiam scribere/, Darei anulum imprimebat. 3m $auptfap ftet)t alSbann in ber
Siegel ba* 3mperf. Cf. 325, 4, Hnm.
399. 1) Non defaertmt, qui virtute bellica vel prudentia in re publica ge-
renda vel integritate et fide Epaminondain adaequaren£; sed quotus-
quisque fuit, qui virtutum quasi societate quadam et communicatione
inter suos pariter atque ille emineretl 2) Sunt, qui multitudinis potius
imperitae quam sapientissimorum virorum iudicium sibi subeundum exi-
stimerrt. 3) Mnlti Bomani tllios mittebant Athenas, ubi Scholas philo-
sophorum frequentareni dicendique facultates perficere»^. 4) Multi hodie
quoque credunt hariolis, quorum praedicta eventu cotidie refellan^ttr.
5) Sunt quaedam bestiae, quae unum diem aut paucas horas vivunt.
6) Sunt, qui nihil adversi ferre possiiif ; quin etiam inveninntur, quibus
ex omnibus virtutibns hoc unum desit aequnm animnm in rebus ad-
versis servare; et tarnen vix quidquam novi, quod ad veram felicitatem
Digitized by Google
400.
— 268
aeque necessarium sit atque aequabilitas totius vitae. 7) Duae sunt arte:
qnae possun* locare homines in amplissimo gradu dignitatis, una in
peratoris, altera oratoris boni. 8) Estne, ubi licea* mentiri ? Cf. Est , vi
id y&\eat „c£ gicbt Salle, wo ba« gilt" ; est, unde ius ciyile di&catur „e* giebt eine Diel
für Erlernung bec bürgerlichen SRecbt*" ; est, quatenus araicitiae dari venia po&tü „ t > gic
eine @ren$e, bi* ju welker bie Jreunbfdjoft gel)en barf" ; erf.juo omnes convenian* „e*q
ftiert ein angemeiner SBerfammlungSort". 9) Quia Bruto animi celeritatem detuiss
ceuseat, qui Apollinis responsum tarn argute acuteque interpretatus sit
10) Facile est continere eos, quibus praests, si te ipse contineas. 1 1) Aep
ptiimU8icamnoxiamputabant,quae hominum animos effeminare*. 12) Ci«
Tonis orationes, quas quidem legerim, et verbis et rebus illustres srm
13) Pluris putare, quod utile videatur quam quod honestum, turpissi
mum est 14) Avari plus semper appetunt neo eorum quisquam adhn
iuventus est, oui, quod habere*, esset satis. 15) In picturis usu venii
ut imperiti laudent ea, quae laudanda non sint. 16) Eo simus animt
ut nihil in malis ducamus, quod sit vel a diis immortalibus vel a na
tura constitutum. 17) Non habeo, quicum (cf. 272, 3) malim vivere quai
tecum. 18) O malum diseipulum, cuius nihil interof, utrum a magistn
laudetur necne ! Miseram rem publicam, in qua summa auetoritate utc
/ur, cui maximae divitiae sintl 19) Augustus optimo cuique maxim
idoneus videbatur esse, qui rem publicam diu vexatam pacaref. 20) Iral
est ei, a quo laesus videetfur, quam maximum dolorem inferre. 21) Ales
ander Macedo, cum in Sigeo ad Achill is tumulum adstitisset: 0 foi
tunate, inquit, adulescens, qui tuae virtutis Homerum praeoonem ir
veneria! 22) Plurimum studii operaeque Cicero adulescens collocaviti
eloquentia, qua viam ad s um mos honores sibi patere cre&eret (cf. au* 373
23) Nunquam defuerunt, qui Caesarem consiliorum Catilinae non igna
rum fuisse crederenJ. 24) Pythagoras diseipulis praeeipiebat, ut rar
iurarent, sed dignos se praestarent, quibus homines ius iurandum rc
mitter enf\
400. Stodj ben Huftbrucfen est qood „es" ift ©runb borfjanben, bog (totfljalb)", nihil est quod .<
ift fein ®runb üor&anbcn, bafj", quid est quod, quae eaisa est qood, quid est cim»
quod, nibil est causae qood, ober anftatt quod aud) cur ober qaare (feiten quamobrm
j. 93. Cic. Fin. 4, 44; Dereüuelt ut, ©. Liv. 6, 55? 5; Cic de rep. 2, 59), ebenfo not
habeo quod, nihil habeo quod, quid habes qood fie$t regeltnä&ig ber flonj., &. $. Nihi
habeo, quod inensew senectutem. Non est, quod te pndeat sapienti assentiri. Si *ai
mnm vicisti potius qnam animus te, est, quod gaudeas. Quid est, cur virtus ips» p«
se non officio/ beatos? Nihil affert Zeno, quare mundum ratione nti pnkwtu. -
1) Deo propitio non est, qttod (ob. cur) metuarous, ne quid mali nobii
accidat; deo adversante nihil succedet 2) Nihil est (causae), quod (ob
ettr) iis invideamws, quos vulgus magnos et felices appellet. 3) Qnic
fuit causae, cur Romulus fratrem occideref ? 4) Nihil est, quod clemen
tiae vos pudea*. 6) Non habes, quod me unquam tibi defuturum esse
cogites. 6) Virtus nullam aliam mercedem laborum periculorumque des-
derat praeter laudis et gloriae; qua quidem detracta quid est, quod in hoc
tarn exiguo vitae curriculo tantis nos in laboribus exerceamttf? 7)Qo»
quis turpibus voluptatibus inservit, indignus est, qui homo nondneivr.
Dignus non sum, cuius domum intres. 8) Digna profecto socordia W
est, quae gravissime reprehenda/ur ; an nemo idoneus tibi fuit, gwi üIbc
Digitized by Google
— 269 — 401—402.
mitteretur , ut ipse de periculo imminenti cognosceres? 9) Melan-
chthonem quattuordecim annos natum magistri aptum existimaverunt,
qui civibus academicis adscribererwr. 10) Ut Cicero in Catone Maiore,
qui est scriptus de senectute, Catonem induxit senem disputantem,
quia nulla videbatur persona aptior, quae de illa aetate loqneretur: sie
idonea eidem Laelii persona visa est, quae de amicitia dissereret 1 1) Quis
tarn innocens est, qui (= nt is) non alienins vitii possit insimulari?
12) Nemo tarn afilictus est, quem (= nt enm) consolari non possimtts.
13) Nullus est dolor, quem longin qui tas temporis non mitiget. 14) Hoc
peccatom mains est, quam quod (ober ciceroniamfdj quam ut) condonefwr.
15) Tempus pretiosius est, quam quod (ob. quam ut id) ludendo per-
damus. 16) Cave ntare iis verbis, quibus quis possit laedi. 17) 0 me
stultum, qui amicos monentes non audierim! 18) Taren tini, cum sibi
persnasissent Pyrrhum praeter ceteros idoneum esse, qui ipsos a Ro-
manis defenderef, opem eins implorare constituerunt eo(que) magis, quod
bello Corcyraeo navibus oblatis optime de eo meruisse se crederent
{ct. 373). 19) Potestne fieri, ut eum beatum iudicemus, qui Semper tim^af,
ne quid ex bonis suis amittat?
Ol.StaS faufalc 23eri}ältni£ eines 9)e(atiofa^eS !ann nod) beftimmter bcjeidjnet
Derben burdj quippe qni, nt qui, (| eltener utpote qui) „ba berfelbe ja",
(praesertim qni ober qni praesertim „gumett bei berfelbe *), roetdje in
ber beften ©pradje fletS ben Äonj. regieren, (bei ?iohi«, ©auuft u. a. aud) mit bau
3 n b i f . flehen). Cf. Solis candor illustrior est quam ullius ignis, quippe qui in immenso
mundo tarn longo lateque colluceat. Malta de mea sententia questus est Caesar, quippe
;m a Crasso in me esset incensos. Mihi qnidem tribonornm plebis potestas pestifera
ridetur, ut quae in seditione et ad seditionem nata sit Neqne tarnen Antonius proeul
»berat, utpote qui magno exercitu, locis aequioribns expeditus, in fuga seqneretnr. —
1) Centauri, quippe Quorum insita immanitas vi Bacchi mollita esset,
ante enrrum dei ingrediebantur cornibus vel fldibus canentes et ab
Amoribus se regi sinentes. 2) Ut sunt, qui legibus magistratibusque
inviti pareant, ita non desunt, qui magistratuum edictis libenter ob-
temperent, ut qui intelleganl, quam necessariae salutaresque leges civi-
tati s int. 3) Athenienses bello Peloponnesiaco occupaverunt Cythera in-
sulam, quippe quae itasita esset, ut magnum damnum Lacedaemoniis inferri
inde posset. 4) Equidem diseipulus nihil unquam mali loqnar de ma-
gistro, praesertim cui carum me semper faisse sciam. 5) Brasidas, ut
qui fortitudine, probitate, prudentia civibus exoelleref, dignus erat, cui
Lacedaemonii magnopere confiderent.
Vnftang: ftragefäfce.
il tk fragen fmb:
l.Bortf ragen ober 3a fcf ragen. (Sine SB ortfrage ift eine joldje, in melier ber 8fragenbe
übet ein etnjelne* ©ort tm ©afce eine Antwort ju erhalten wünfdjt, j. ». „©er fort
bie« getfjan?" „SBo motten bie alten SMgurer?" (Sine foId>e SEBortfrage wirb gebilbet mit
intenogatioen ^ronommen unb Wboerbten (quis, qui, uter, qualie, quantus, ubi, unde,
quo, cur xl fi.) — 3n einer ©abfrage bagegen erfunbigt fid) ber Öragenbe, ob ber au8=
gefegte ©ebanfe ©elrung $abc ober ntdtf, ob er $u bejahen ober au oerneinen fei, j. 93. „SJift
bu fron!?" „Betbtent fjomöetu* ben ©einamen be« ©rofjen?" 2)ie ©a&fragen werben ein»
Digitized by
403. — 270 —
Slnm. II bei bie rtjetorifdje ftrage cf. 551, 6.
2. $lrrftf ober inDircftr fragen. 3)irefte fragen fmb unabhängig unb fte&en al* $aup
jä&e im 3nbif. ober im Com, potentialü ober dubUatirwt, $. Quid agis? Qu
dubitet? Quid faciam? Quid faceret? — 3nbiicfte fragen bangen üon einem SSoi
beä $>au»tfa$e« (gewöhnlich einem Verbum dioendi ober sentiendi) ab unb fteben a
9tebenfä£e ftet« im Äonj., j. ©. Non intellego, quid velit.
3. öinfadjf ober DöWielf ragen (OldjunftiHe § ragen), welche lefctcre burd) ba3 auSfcbii
fjenbe „ober" (ai) gebilbet werben, £. 83. Honestumne factu est an turpe ?
403. 3ft in einer einfachen bireften grage fein Jrageroort oorljanben, (0 fü<
man im 2ateinifcf)en eine ber brei <ßartifeln ne, nam, nonne ^inju unb 5101
in folgenber SBeife:
a) Ne, bie aUgemeinfte Sragepartifel, roirb gebraust, wenn ber JJragenbe
anbeuten roill ober fann, ob er eine beja^enbe ober eine oerneinenbe
wort erwarte. Ne roirb ftetS bemjenigen Söorte angehängt, auf
ber §auptfrageton liegt unb roela>3 regelmäßig in ben Anfang be$ 6a$t
geftettt roirb; ift fein fconroort ba, fo roirb eS bem SBerbum ange^äng
3.$. Totane urbs arsit? Meniinistine me hoc in senatu dicere? (Wut au§noiun4roe
ift bad burd) ne betonte ©ort nicfjt baö erfte be« @a$c3, 5.^. Caes. b. g. 7, 77, 1
Cic. Tusc. 5, 88 u. 26. Hn einfilbige ^räpofitionen fann ne nicfjt gelängt werben, babe
In nostrane potestate est? ad corpusm refera? Cf. 130, 8).
b) Nam roirb gebraust, roenn ber fragenbe anbeuten roill, baß er eine oei
neinenbe 9Introort erwarte, (im S)eutfdjen etwa, wobl, oielleidit, bo
rooljl ntdjt beim Verbum), j. Num me reprehendere audes ? J&um iniper
torum scientia nihil est? (8u meiben ift num forte ober num fortasse, et 479.»
c) Nonne roirb gebraust, roenn ber gragenbe eine beja^enbe Antwort e
»artet, (im 3)eutfd)en niajt beim 93erbum), h. ©. Nonne poeUe post morte
nobilitari volunt? Canis nonne similis est lnpo? (Selten ftetjt nonne obne $erbu
— „nicht wabr?" Cic. Caec. 37.)
Kmn. 1. 3»" gewöhnlichen fieben würbe ba« e uon ne abgeworfen, wie credon' tibi hoc
tfud» ein oorbergebenbeä s fiel altbann weg, lote atV ftatt aisne, riden\ satin' (cf. 31t
— Üritt ne an Air, haer, Aor, fo entftetjen bic formen hieine, haeclne, hoeine (feit
hiene, haecne, hoene, $3. Cic. Tusc, 1, 62; Rose. Am. 141; Att. 9, 7, 3).
9lmn. 2. $n ber grage videsne? videmasne? videtisne? „fiet)ft bu nicht?" meift
„weifet bu n i 0) t ? " — (wonach ut ftebt, wenn bie Sache Deutlich oeranfcbaulicbt unb lebenb
vergegenwärtigt werben foll, fonft ber Act. c. inf.), — ift ne für nonne gebraucht. Noni
vides etc. hat man bed allju oerncbmbaicn bafttjlifdjen SR$Utt)mu$ wegen oermieben, (freili
nur im @afranfange; benn in ber TOitte ober am Snbe eine« Sa$et unb namentlt
nad) oorautgefebieftem quid'* fagt man nonne vides, nonne videmus, 8. Cic. Tasc.
98). Videmusne, ut apud Homernm Nestor de suis virtutibus praedicet? Tidetn
ut in proverbio sit ovorum inter se similitudo? I 'idemusne, ut pueri ne verberibt
quidem a contemplandis rebus deterreantur ? — Übrigen« ftebt auch fonft, nomcntii
in ber UmgangSfpracrje unb bei rfjetorifcben fragen, ne ftatt nonne 1,3. 93. Cic. Cst. 1,
u. 8; Rose. Am. 34 u. 66 u. 113; Tusc. 5, 62) unb ebenfo auch ftatt be* regelmäßige
num (3= „etwa, woblw), j. ». Cic. Tusc. 1, 32; de or. 1, 226).
Änm. 3. pr num qui, num quis, num quid fann aueb baS mit befonberem ^ad^brud fre
genbe ecqui, eequis. eequid gebraucht werben: Ecqui pudor est, ecqua religio? Ecqoai
terram f idisti cultiorem Italia ? Rogato, eequid in tu um statuam contulerit. Ecqoi
habes, quod dicas? Ecqni me hodie vivit fortunatior? Verbum ecquod unquii
ex huius ore excidit, in quo qnisquam posset offendi?
9lnm. 4. !5)ad oerwunbemb fragenbe, allcinftebenbe „34?" beifet immer egöne? unb ba* h
frembenb fragenbe „©0? Sllfo wirflid)V" beifet immer it^nef itane est'* 3U
tritt oft jur Serftärfung vero ober iandem binju; alfo: *3ft'* henu wirflic^ W
itane vero? itane tandetn? 3>aS einfache „Wicht wahr? Wicht fo?" bei&t non*t
©nblid) wo wir oerwunbemb fragen „3ft baS bein (Srnft? 9Reinft bu ba*?-, fofi
ber Lateiner ain' tu? ainy tandem? atn' tu vero?
9(nm. 5. 3u einfachen inbireften fragen entfpred^en ne unb nam bem beutfehen „c
(etwa)- unb „ob (etwa) nichj", jeboefa mit bem Unterfchiebe, bafe num (befonber* b<
Digitized by Google
404-405.
ben Serben be£ JragenS) meift eine negatiue Antwort erwarten lägt, j. 33. Videamus,
deor uni He Providentia mundus regatar. Xenophon Socratem consnlait, sequeretum«
Cyram. Epaminondas, cum gravi valnere exanimari se videret, quaesivit, salvusnr
esset clipeus. Lacedaemonii quaesiverunt, num Philippas se esset etiam mori prohi-
biturus. Hoc rogo, fundus num qais renalis sit. — Xonne für „ob (etwa) niiiit" itn
bet fid) bi&weilen bei Sicero, aber nur bei bem SJerbum qaaerere (3. 39. Tnsc. 5, 35;
Phil. 12, 15; Fin. 2, 58; or. 214), j. ®. Croesus ex Solone qaaesivit, nonne se bea-
tis8imam pataret. Cf. aurf) 383. — (5rft feit 2Mui wirb in ber ^rofa and) an (ftatt
num ober ne) für „ob" in inbircften ftuagefä&en angemanbt (£. ©. Liv. 31, 48, 6; 8, 24,
11; 35, 4; 35, 42, 4). Cf. 409, 5. »or fiwiu« ift an in inbtreften fragen üblich nur in
ben Serbinbungen haud scio an, nescio an u. ä. (cf. 411).
M.OIjne gragepartifel finben fidj foldje gragen, bie mit befonberem 21 f fette
ber SBermunberung, be3 Zweifels ober be§ Unwillens unb Habels gefprodjen
»erben, fo bafj man auf eine afftrmatio auSgebrücfte fjragc eine oemeinenbe
Antwort unb auf eine negatioe grage eine bejatyenbe Antwort erwartet; bie
grage wirb in biefem galle bureb, ben blofjen grageton bejeidjnet, a. ». Patere
taa consilia non sentis? constrictam teneri tuam coniarationera n»n vi des? „Jyiitjlft bu
tarn ba$ nidjt? Siebfi bu benn ba$ uid)t?" Qaid? si te rogavero aliqaid, non responde-
bis? Clodius insidias fecit Miloni? Pugnantia te loqai non vides? Dabiam est, ad
quem maleficiam pertineat? Sulla potuit, ego non potero? Ad hunc, dii boni, legatos
mitti place t? Tu mihi etiam Atilium Regulum commemoras? Tu in forum prodire,
ta in horum conspeetum venire conaris? 93efonber& häufig fehlt bie ^fragenartifel nad)
f{uid? {et 410). Cf. aud) 332, %nm. 6. I Tcrfi nebt bisweilen nonne, wo man blofj non tf
©ortet, 3. 99. Cic. Tusc. 1, 17; Cat. 1, 27; Rose. Am. 80; fin. 2, 10; 5, 86 u. ö.)
05.2)ie gebräud)lid)ften gormen ber öiöjunftiDcn gragen fmb:
1) im erften ©liebe utram, im aweiten ©liebe ai;
2) ,, » „ ne, „ „ „an;
3) ff t, fem Fragewort, „ „ „an;
4) « #» ff ff „ fi H B6.
%\t beiben erften gormen fmb bie bei weitem gebräucfylidjften ; bie britte unb
feltener bie oierte grageform finben ftd) in gitllen, wo bie gragen furj fmb
unb fdmrf einanber gegenfiberfteb,en. »eachte folgenbe »eifpieie:
ad 1) Utrum hoc tu partim commeministi an mutasti sententiam? Inter praetores
magna fuit contentio, utrum moenibus se defenderent an acie decernerent.
ad 2) Quidquid terra profert, ferarumn« an hominum causa gignit? Quaeritur, virtus
suamne propter dignitatem an propter aliquos fruetus expetatur.
ad 3} Rides an ploras? Sunt haec tua verba an non? Postrema syllaba brevis an
longa sit, ne in versu quidem refert. Nihil interesse putant, valeamus an aegri
simus. Bene praeeipiunt, qui vetant quidquam agere, quod dubites, aequum sit
an iniquum.
ad 4) Datames experiri voluit, verum falsumne esset sibi relatum. Fateraur, valentes
imbecillin« simus, non esse id in nobis. L. Tarquiniua Superbus Prisci Tar-
quinii regis filius neposne fuerit, parum liquet. — (S)id)terifd) unb oereinjelt bei
öafor b. g. 7, 14, 8 pnbet fid) ne — ne; aber ne — necne „ob — ober nid)t" ift
§at eine btejunftioe grage meljr als gm ei ©lieber, fo werben nacb. bem
erften ©liebe alle folgenben mit an eingeleitet, 3. Romamn« venio an hic ma-
neo an Arpinum fogio? Consultabat, utrum Romam proficisceretur an Capuam tene-
ret an iret in Macedoniam. 3n biefem goDe ift utntm — an — an o?el feltener al$ -ne — an —
an. Cf. jebod) Cic. Verr. 1, 105; 2, 115; ad Att. 16, 8, 2.
Sran. 1. 3umeilcn wirb ber Stoppel frage utrum ooraufyefcbidt unb bann bie beiben ©lieber
bn grage burth ne unb an entgegengefteHt, 3. Utrum mavis statimwe nos vela facere
an paululum r emigare?
unm. 2. Nnm — an bilben nie eine biSjunftwe Sragc, fonbern werben nur fo gebraudjt, baf$
auf num eine oemeinenbe, auf an eine bejabenbe «ntwort erwartet wirb ; bie ftrage mit an
ift bier ntd)t eine ©egenfrage, fonbem eine neue, burdjau« felbftänbige &rage, weldje ba|u
Digitized by Google
406-408.
— 272 —
bient, bie borangebenbe mit nura ju üetbefiei-n («» — » »ober oiclmet)rM). Ct Cic. To*
t, 112; Cat. m. 23; Leg. 2, 6, de or. 1, 249.
406. „EDer nldjt" in Jragen fann jroar oljne 9ln$nal)ine burd) an non ober bur.
necne auSgebrücft »erben; booj fte^t an non f eltener in inbireften (Cic. c
inT. 1, 94; 2, 60; Balb. 22), necne I)öcf)fl fetten (Cic. Tusc. S, 41 ; Flacc. 59) i
bi retten fragen.
407. 1) Wein; ba in biefen Säfren ba« „oder- burqau« feine au«ia?llc&enbe (bl«jitnftfoe) «raftfc
fonbern nur baju bient, ben oorfjergeljenbcn ©egriff $u erweitern ober $u oerbeffern ober n5t>
$u befrlmmcn, unb niebt Diel Don „unb" ucrfcfjieben ift, fo tft e« burd) aut (ober rch übe
(etven. Cf. Romaene et donii tuae an Mitylenis aui Rhodi raavis vivere? ©benfo fte^t ai
bei SJerbinbung oon Säfren, j. 9. Quid primum qaerar aut nnde potisaimum, iadic«
ordiar aut a quibus auxiliam petam? Num igitur me fefellit aut nun diutius pota
sui dissimilis esse? — 2) 3m $>eurfd)cn fällt bie frorm bei inbireften burd) ^ronotnh
unb Slbuerbien gebilbeten ftrage mit ber relativen &uf anraten; bat) er ift auf ben Untcrfcbii
beiber ju aalten. SJor ben relativen ©ejeidmungen fann immer ein SJemonftratro ergän
werben, roäfjrenb bie inbireften %xaqtn immer au* bireften fragen entftanben fm°- $ab
Reifet Non dicara, quod sentio ,,id) werbe ba «jenige nidjt fagen, loa« id) benfe" (= i
toerbe bie Änficrjt, roeidje tcb, fjabe, für mid) behalten); aber Non dicam, quid sentiam .i
werbe nidjt fagen, wa« e« fei, ba« id) benfe" (= id) roerbe nid)t fagen, weldje unter
mehreren möglichen 31nfid)tcn bie memige fei). Cf. Non intellego, quid dicas „id) oerftei
uid)t, wa« bu fagft", b. fj. ,,idj frage mid), ma« bu fagft, fann e« aber nidit finben; b
gegen ouod* (ober ouae „ba«jenige toa«") rfiri*, omnes probant. Quaeramus, ubi maleficio
es! „laut unb ba nad)fud)en, wo ba« Serbredjen tuirfiid) ift", bagegen Quaeramus, ubi maleficiai
sit „laut un« erforfa>en, weld)e« ber Ort fei, wo ba« iBerbredjen ift". Senatui, quae sw
gerenda, praescribo. Quae ego mente agit/m, omnes iam antea audivistis. Sei» b
jeidjnenb ift: Ego meum puto esse et quid sentiam oatendere et quod fecer
defendere.
Sinnt. 9?ur feiten erfcbrfnt ein inbifatwifd)er fflelatfttfafc in ber ftorm eine« Inbireften grag
fafye«, weil ba« Subftantiö au« bem #auptfafoe in ben 9ielatwfa& gebogen ift, $. 8. Nih
est admirabilius quam quo modo (== is modus, quo) Q. Maximus mortem filii tul
(Cic. de senect. 12). At quo utuntur ilti argumenta ad probandum, operae pretiai
est considerare (= id argumentum, quo illi utuntur; Cic. fin. 4, 67). @«roö^nlt
fommt aber in biefem r>- alle eine abhängige ^rage in ttntuenbung (cf. 413).
408. An (feiten anne) „ober etwa", oerftdrft an vero, — (NB. nie forte ober fo
tasse babei unb faft au«naljm«lo« c. Indie.f) — jteb,t in einfachen bireften JJrage
bann, wenn ftd) ba8 erfte ®lieb ber Srrage mit utrum ober -ne (eict^t ergänje
lägt. $ie Jrage mit an ftet)t in biefem Jyalk immer in unmittelbarem
fdjluffe an bie uorljergefjenbe SBetjauptung unb bient redjt eigentlich) 311m Hus
bruete be$ fdjlagenben Argument«, womit man bem gefunben SWenfa^enoerflanb
ba§ SBiberftnnige ober Unannehmbare einer Meinung oorljält. SWit an roentx
fid) ber 9{ebner an einen ©egner, beffen möglichen SBiberfprud) gegen fein
eigene 33e^auptung er niebertjält, inbem er burc^ bie Sorm ber 5)i«junftio
(an) beibeS aU einanber au8fc^liejenb beseia^net (orgumentlerenDetf an), j. ». No
ego te dictis offendere volui; an putas me parvi facere benevolentiam tuam? (6tg4nj<
utrum id ita esse credis an . . .). Necesse est cum Arvernis nosmet coniungere; *
dubitamus, quin iam Romani ad nos interficiendos coneurrant? (^rgän^e: utrom i
ita esse credimus an . . .). Sapientes mihi videntur esse beatitsimi; an qmdqnar
deest ad beate vivendum ei, qui confidit suis bonis? Quis neget omnes leves, omne
cupidos, omnes denique improbos ease servos? an ille mihi liber, cui malift
imperat ?
%nm. 1. Tic mit ai eingeleitete Gegenfrage bat negativen ©inn (an — neque enim), cf
274, 6, d. Soll bie ©egenfrage bejatjt roerben, fo fieljt an non (= nam), j. 8. Hoitf-
facile v i uc e imis . an non pares eis suraus ? — ; {u beachten ift bie auRcror&en tli*
SJerbinbung be« argumenrierenben an mit bem Verbum sentiendi (ftet« im 3»<M!): fl'
c*rw«? an tu txistimas ? an tibi videtur? an vero ignoratio ? an vero putatis? ai
Digitized by Google
- 273 —
409—410.
e*t qttükpiam, qui ignoret? an potest quisquam dubitare? an dubitamus, quin? an
rero obliti estis? u. fi.
9mn. 2. 9?ad) ooraufgegangener allgemeiner ftrage beim an fo Diel al« ,,uld)t ronrjr f
öod) ttJoql"; e« Imt in biefem ftatle bejabenben (Sinn unb giebt eine «ntniort in ftorm ber
äJcutmajjung (gried). aXXo n rj), j. ©. Qnidnam beneficio provocati facere debemus?
an i mit an agros fortiles, qui malto plns efferunt quam acceperunt? — Qnando
an fem ista vis ovanuit? an postquam homines minus creduli esse coeperuntV „©arm
aber tft biefe #raft (ber potterfüflten Äu«bünftung $u S>ctp$i) öerfdjrounben ? 3>od) wobl,
fehbem bie 2Renfd>en anfingen, weniger leidjtgläubig |H fein?" — Quid tuis statuis fore
arbitrabare? an rero id, qnod accidit?
Änm. 3. 3Me ©egenfrage mit an itcin faft au«naljm«lo« im 3nbif.; ber Coni. dubitativus unb
potentialis wirb in berfelben gemieben. Buläffig ift nur ber Hon;, ber unwilligen $rage
33. An ego in bac urbe esse posfj'w his pulsis? Cic. Sest. 146; Arcb. 30. An
ego ab eo mandata acciperem?) unb ber Äonj. ber ^öpotljetifdjen ^evioben. £. 93.
Au iste unquam de se bonam spem habuisset, nisi de yobis raalam opinionem
auimo imbibisset?)
1) In hello nihil gravius utiliuave est quam oboedient ia : an quid
vel maximam militiun in proelio virtutem profecturam putatis, nisi
imperatori dicto audientes esse didicerint? 2) Non maior virtus est
quam deo oboedire: an Christum ipsum nescimus professum esse nihil
gloriosius sibi videri, quam ut per totam vitam ad mortem cruentam
patri caelesti oboediret? 3) Quis auctor fuit ordinis Iesuitarum? an Ignatius
Loyola Hispanus? 4) Quis Graecos docuit agriculturam? an Ceres, quae
arationem boumque usum cum vomere, vanno, cetero eiusmodi instrumento
monstrasse fertur? 5) Studium eloquentiae non Graeciae commune, sed
Atheniensium proprium fuisse Cicero suo iure dicit: an vero dubium
est, quin una urbs Atheniensium pluribus sanae eloquentiae operibus
floruerit quam tota Graecia? 6) Quem maxime laudatis? an eum, qui
non solum sibi, sed etiam suis patriaeque consulat? 7) Cur Agamemno
apud Homerum optat, ut decem viros Nestoris similes habeat? An quia
hunc sapientissimum et fidelissimum cognoverat? 8) Sitientis nihil inter-
erit, utrum poculum au reu m sit an vitreum: an Diogenem cava manu
aquam hausisse ignoras?
«9. 1) Selten (Cic. nat d. 1, 88 u. Lael. 36) ftefct ftatt num ba« fiärfere numne, wie fid) audj
feiten utrumne ftatt be« einfachen utrum finbet. — 2) $ie Sfragepartifeln numquid unb (Diel
nadjbrücftidjer) ecquid fielen oft im Sinne oon „benn etwa, benn wol)!" für ba« einfache num,
(ecquid aud) für -ne ober nonne). — 3) Senn mehrere ju bejabenbe jragen auf einanber folgen,
fo ftefjt m ber erften nonne, m ben folgenben gewöfmlht) blofe non (cf. Cic. Pis. 77; Cael.
60: Rose. Am. 98; Sali. 7; Cat 1, 27. dagegen Cic. Deiot. 82; Flacc. 30; nat. d. 3,
13; Caes. b. c. 2, 32, 8). ßbenfo folgt auf nihilne in ber ttnapljora blo& nihil (Cic. Cat.
1, 1). — 4) Statt be* einfachen an finbet fid) in ber ©egenfrage juweilen anne. — 5) ©ei
na&flaffifcben Sd)riftfteffern finbet fid) an in einfachen inbireften fragen für ne ober num „ob".
Cf. 403, «nm. 5. — 6) Cf. 383.
^0. gebe mit bem argumentierenben quid? („wie? ferner wie? ferner, frage id)") ein=
geleitete ftrage min nidjt blofe auf etwa« 9ieueS al« etwa* SBidjtige« Ijinweifeu, fonbern ju-
9leid) ben £efer ober fcorer beftürmen unb ba« Bugeftönbni« bcSfelben erjiolngen. Qu beadjten
tft, bafe auf biefe« eine ftrage einleitenbc quid niemal« ba« jebe«maligc Fragewort unmittel,
bor folgt, fonbern junäcrjft ber $auptbegriff ber $rage, welcher ein einzelne« ©ort ober ein
ganjer Safc mit feinen zugehörigen 2)cpenben$en fein fann, unb bann erft ba« erforberlidje ftrage
roort mit bem übrigen leile ber frrage folgt $. ®. Quid? idem iste Mithridates nonne
legatum in HUpaniam misit? Quid? Xenocratis responsum quak tandem ridetur?
(**rf? ex aede Liberae illud simulacrum pulcherrimum, quod visere solebamus, num
Verret dubitavit tollere? Quid? cetera, quae commemorare coeperam, yitia quanta
««je, («ein. »epetitorium. 7. Wuftage. n. lg
Digitized b/ViOOQle
411.
— 274 —
utque quam multa sunt? Quid? deum, elsi oculis non videmos, nonne mente tarn«
coroplecti possumus? ($a« mit bem fragenbcn -ne oerfchene fBort fann unmittelbar fann
quid? fte&en, B. Quid? parumne multa de toleranda paupertate dicuntur?).
Unter ben Berbinbungen, in welchen quid $u rhetorifeben 3wecfen erfebrint, fmb ju merfe
1) Quid vero? „wie oollenb«? wa« gar? ferner gar; ja noch mehr; unb nun gar
welche« eine mit Steigerung oerbunbene Fortführung bezeichnet (j. B. Nuper. cum ego Serf
contra Antoniam causam defenderem, nonne omnis nostra in iure versata defena
est? Quid vero? clarissima Curi causa quo coneursu hominum defensa est?); •
2) Quid deinde? quid tum? quid poatea? „ma« fobann? wa« weiter? wa« fol|
(ob. folgte) barauf? roa* foll barau« folgen?", welche einen gortfdjrttt ju einem nein
(wichtigeren) Xeile ber Beweisführung ober ben Übergang ju etnem »eiteren gaftum ber ta
fteflung Oermitteln. (Quid (um, feiten quid postea fleht auä> oor gragen oemeinenben Siran
= quid ergo „folgt ehoa barau«, ba&?", B. At multantur bonis exsulea. Quid tum
parumne multa de toleranda paupertate dicuntur?); — 8) Quid ita? „ warum fo
warum bie«? miefo? inwiefern?", welche« in lebhafter ©eije bic ^egriinbung ju ein»
oorauögefchirften Behauptung einleitet (= enim im Äu«fagefafee), j. B. Catenas habebat ho$p<
taus Aristeus. Quid ita? prodiderat classem. Quam molestum est uno digito pln
habere. Quid ila? quia neo ad speciem nec ad uaum alium quinque desidi
rant. Accusatis Roscium. Quid ita? quia de mauibus vestris effugit; — 4» M
ergo? quid igitur? „wie alfo? foll alfo ober follte alfo? folgt etwa barau«, baß
ft et? t barum etwa bie Sache fo, ba&? ift bamit etwa gejagt , baß", roeldje i
fonfiufioer gorm einen ©ebanfen einleiten, ber jwar au« bem Borfiergcbenben leidet gefolgt
werben fann, aber al« ein irrtümlicher (abfurber) bezeichnet werben foll. $ie auf quid ergo
quid igitur? folgenbe $rage oerlangt ftet« eine oerncinenbe Antwort unb fann nidjt m
num ober nonne, fonbem nur mit ne (ober obne Sragenartifcl) eingeführt werben. Cf. Snmn
oratores taoent, quia periculum vitant. Quid ergo? audacissimua ego ex omnibas
mini me („Jolgt etwa barau«, bafe ich, ber mutigfte bin = bin ich etwa barum ber mun'gfte?"
At lactatus s um. Quid ergo? in tanta laetitia cunetae civitatis me unum tristem ess
oportebat? At nemo post reges exaetos de plebe consul fuit Quid igitur? null»»
res nova institui debet?; — ö) Quid enim? „benn wie? benn ift etwa ber &a!
beufbar, baß?", welche« baju bient, eine allgemeine Behauptung burch bie ^tberleguni
einzelner fonfreter ftäVit ober (fetjeinbar entgegenfteljenber) SRöglicbfcitcn ju begrünben. Tic ou
Quid enim? folgenbe ftnige hat ftet« negatlöen Sinn (= neque enim) unb fann nie mi
nonne eingeleitet werben. Cf. üt quisque sibi plurimum confidit, ita in amicitiis maxim«
excellit. Quid enim? Africanus indigens mei? minime „benn ift e« etwa benfbar, bei
Äfrifanu« meiner bebürftig mar = war benn etwa, frage ich,, Äfr. metneT bebürftig?")
Is quoque, qui a vobis sapiens inducitur, multa sequitur probabilia. Quid enim:
conscendens navem sapiens num pereeptum habet se ex sententia navigaturam? —
6) Quid? quod (entftanben au« quid dicam de eo, quod) wwa« foll man baju fagen^,
baß? ja fogar, ja noch, mehr" unb Quid? si „wa« foll man baju f agen, joennj"
bilben ben Übergang ju einem neuen Argumente, ba« bie oorhergebenben an Bebeutung Übertrift;
fie flehen befonber« in Beweifcn, um ba« ftävffte ©lieb einzuführen. Quid? quod ffeflt W
Xb>tfacbe al« objefrio unb faftifch bin» wäbrenb quid? si ba« ÄufeeTorbentlict)e be#
bemorbebt, ber $war faftifcf) ift, für beffen flnerfennung aber erft noch bie Betätigung bd
$>örer« ober Sefer« erwartet wirb, z- B. Divitissimus quisque opibus, potentissimus qais-
que auetoritate atque honoribus est spoliatus: quid? quod facilis est ad ultimum
supplicium ex regno descensus? In nostra potestate non est, quid meininerimas?
quid? si et nun iueunda est memoria praeteritorum malorum?
Hltnt. 3JIerfc aud): Quid quaeris? „e« bebarf feiner weiteren #rage, ou fonnft
bir felbft jagen, genug, furz", welche« ba« au« bem Borhergehenben fich ob> n*>[fre
Erörterung ßrgebenbe einführt (= quid multa? quid plura? ne multa ober ne malus
sc. dicam).
411. 3Me Au«briide haud scio an (feltener nescio an, milber haud sciam an ob. nesciam »ul
dubito an, incertum (ober dubium) est an iio.bcn fct)r oft ben Sinn „nie II eicht, »er
mutlid), bod) wohl, möglich er weife", neigen alfo jur Bejahung hin, obgleich vir nu*
beutfehev Auffaffung ba« ©egenteil benfen möchten; au hat hier bie ©ebeurung oon „ri nW -
an non oon „oh", (an nemo „ob jemanb", an nullus „ob irgenb dner", an numquam J*
Digitized by Google
— 275 —
411.
jemalä" u. f. n.). 7 aha [jctftf haud sriu an hoc melius sit „bieS ift bod) woljl (öietteiäjt,
permutlid)) bcfier" (= id) lucif? nid)t, ob tiefet nidit bcffer ift); /<a/<// seio an non melius
sit „bie« ift bod) wobl nid)t bcffer" (= id) weife nidjt, ob biefe« beffer ift). Cf. JTau// scio an
recte ea virtus frugalitas appellari possit. Aristotelem excepto Piatone haud scio an
recte dixerim principem philosophorum. Ingens eo die res ac nescio an maxima illo
bello gesta sit Si per se virtus sine fortona ponderanda sit, dubUo an Thrasybnlum
prinium omninm ponam „fo mödjte id) uuUil — fefcen". 3M«wetlen fielen biefe 9lu«brüde
oqne SSerbum gleitbwic eine aboerbiefle Cefthnmung = „uiellcirfjt, wof)I", 5. JB. Tanti
tibi honores habiti snnt, qnanti haud scio an nemini. Hoc diiudicari nescio an nun-
qaam, sed hoc sermone certe non potest — 1) Nescio an res publica Athe-
niensium nuUa re magis sit lapsa quam immodica contionum licentia.
Contigit nobis, quod liaud scio an nemini (nicfyt cuiquam !). 2) Moriendum
certe est et id incertum an hoc ipso die. 3) C. Gracchus, si diutius
vixisset, nescio an eloquentia parem habuisset neminem. 4) Inest nescio
gui angor in animo meo. Videmusne, ut (cf. 403, Wnm. 2) quidam nescio
quo pavore deterreantur, quommus id quod sentiant aperiant? In
epistula tua ad Lucceium data nescio quid scriptum videtur fuisse, quo
ille magnopere sit affiietatus. Oratio senis diserti composita ac mitis saepe
nescio quo modo ipsa audientiam sibi facit. Oft fte$t nescio quis, nescio qni
(qiid, qiando, qnomodo, qno parte 1 ai« gefdjloffener Stegriff o^nc 58 erb um unb ebne
irinftufi auf bie Äonftruttton ftatt aiiquis {quidam), aliquid, aliquando, quodammodo, um
bie llnbeftimmtijcit beroor^u^eben, befonber« bann, wenn ber SRebenbe a) bie $erfon, bie ©ad)e,
bot Crt, bie Ärt unb Steife al« unbebeutenb, gleichgültig ober gar oeräd)t(id) bc
jeidjncn will, j. Nuper nescio quis ex me quaesivit. Misit ad Caesarem nescio quem.
Talis fnit Athenis Timon nescio qui „cm mir fonft nid)t weiter befannter Ximon";
— b) wenn ber SRebenbe au«brfiden min, bau er für etwas JÄuf fällige«, 8 ufjerorbent*
lidje«, SRerfwürbige«, 9ifitf elbafte« ben eigentlicben ©runb ober ben bejeidmenben
■Su«brud nid)t finben fönne, $. SB. Valtus tuus nescio quod ingens malum significat. Res
gestae raeae nescio quos Spiritus mihi attulerunt. Nescio quid de illo dubitare videris
„bu fdjeinft einen mir nid)t recht oerftänblicben 3K>dfd ju begen". Stefonber« ju beaebten finb
nescio qaomodo unb nescio qno pacto im Sinne oon „unwillf ürlid), unbegreiflid),
fonberbar genug, leibet", ö. Nescio quo pacto ad praeeipiendi rationem delapsa
est oratio mea. Xescio quomodo inhaeret in mentibus quasi sacculorum quoddam
augurium futurorum. Iam diu in his pericnlis versamur, sed nescio quo pacto omnium
scelerum maturitas in nostri consulatus tempus ernpit. Fit nescio quomodo, ut magis
in aliis cernamus quam in nobismet ipsis, si quid delinquitur. — 9lud) mirum
quantum (quam), mire quam, sane quam, incredibile quantum, nimium quanium, immane
quantum, oppido quam fteben al« aboerbiale ^Begriffe im ©inne oon „ganj aufeerorbent=
lid)" obne Cinriufe auf ben SRobu« be« Sterb«, j. 33. Sales in dicendo mirum quantum
Talent. Id mirum quantum profoJt ad concordiam civitatis. Mire quam illius loci
cogitatio me delectat Sales in dicendo nimium quantum valent. Pleraque oppido
quam parva erant. Voce sane quam suavi versus cecinit — 5) Hanc spem ne
relinquamus. Airi tu? inquit ille. Cf. 403, 2lnm. 4. 6) Nihil gravius fecisti
quam nescio an alii multi ante. 7) Numquid vis? Sane (ober ita est,
certe, sane quidem). 8) Estne frater tuus aegrotus ? Non est (ober minime,
minime vero). 9) Fidemne habes eius promissis? Nihil vero minus.
10) Dubitasne, an fidem praestaturus non sim? Minime vero. 11) Solusne
domi es ? Solus. 12) Haec quid ad me? Immo (cf. 483, 11) ad te attinent.
13) Numquid (ja nicht num fortasse! cf. 479) nescis, quid discriminis sit
inter lucem et lumen? Immo vero. 14) Num dormis? Minime vero. —
%\t Antwort „ja" nach einfachen buchen fragen wirb au«gebrucft:
a burd) ©ieberbolung be« ©orte«, worauf in ber groge ber Wachbrud liegt, $. 93. Vidi-
stiue eum? Vidi. — Dasne hoc nobis, deorum immortalium numine naturam
18»
Digitized by Google
412—413.
- 276 —
omnem regi? Do sane. — Rogavi, veniaaentne legati; reapondit aerTua leos)
venisse „Ja".
b) burch sane, sane quidem, ita, ita est, ita vero est, omnino, certe, j. Viane, aermoni
reliquo demas operam sedentes? Sane quidem.
c) burd) rero „jawohl, allerbing«", welche« fotoobl allein ftel)t (j. ©. Fuiatine, cnm Athe-
nia osses, in scholis philosophorum? Veto ac libenter quidem) al« i'ict) auch an ein
Pronomen ober ba« betonteftc «Bort bei ftrage anf cbHe&t, j. 8. Hocine dixiati? Dur»
rero ober ego vero. Nam venditor iniaate fecit? Hie vero.
d) burd) etiam „ad) ja, ad) r l cf) t i g befonber« wenn jemanb auf eine öon ibm auf:
geworfene ftrage infolge nadjträglicben <5io>S9efinnen« felbft antwortet, j. ©. Quia tan-
dem nuper mihi de hac re narravit? Etiam: frater tuua.
5)ie «ntwort „nein" wirb au«gebrüe!t:
a) burch non mit ffiieberholung be« tn bet grage betonten ©orte« ®. Poaaumusne tati
eaae? Non possumus), feltener burd) ba« btofce non fo. ». Cic. Caecil. 33; Verr. 1.
20; 2, 106; Qainct 71).
b) burd) non ita, minime, minime vero, nihil sane, nihil minus, j. ©. An ta haec non
credia? Minime vero.
c) burd) immo ober immo rero „im ©egentcll, blelmehr* (cf. 483, 11).
Slnm. Sa« beutfehe „entweber ja ober nein" beifct au/ etiam aul non; „mit ja ober nein
antworten" aut etiam aut non reapondere.
412. 1) 2>er fatetner fann jmet (ober metjr) Fragewörter ju einem 3fragefa|je »erbinben,
wo bet $)eutfcbe entroeber amei mit „ u n b * oerbunbene ^xaqtn bilbet ober ein« non ben beiben
Fragewörtern befeitigt: „SBie oft t)atte nicht Wilo bie hefte ©elegenbeit, wenn er* k. „Sr*
wäge, wer betrogen baben fott unb wen". Cf. Legati commeraorabant, ex quantis quo
reccidiasent Carthaginienaium rea „wie weit ber farthagifehe Staat Don ber gröfeten Tlaist
berabgefunfen fei". Quam brevi tempore quot poetae extiternnt „wie furj ift bie 3eit gc^
wefen, unb wie oiele 3>id)ter [int tn berfelben aufgetreten!" Rektum eat, quae piacnla qui-
bus dia quibus hoatiia fieri placeret „welche Sübnopfer unb welchen ©öttern unb mit totU
djen Sieren fie bargebraebt werben fottten". Quaeritnr, uler tdri inaidiaa fecerit „wer non
beiben bem anbern". — 2) $>ie Fragewörter, mit benen nach beftimmten Serbaltniffen gefragt
wirb, f tinnen nebft ihren ^ertinen^en a(« untergeorbnete Sahteile angebracht werben;
im Teututien man bann eine fotebe Umformung oorgenommen werben, bafc bie Frage einen für
fid) bcftefjenben Safe bilbet unb baran fich ba« übrige in Form oon 9Zebenfäöen anfdjlicfet. „Gr
fragte mid), wa« er thun müffe, um fid) SBer^eibung ju erwirf en". „3Beldjen 9ht$en fudjen wir,
wenn wir ba« &u miffen 0 er langen, was" Oerborgen ift?" Cf. Qua re laesus nano tarn im-
placabiliter iraaceria? „woburdj bin bu beleibigt worben, bau beut Sern fo unoerföbnlid) ift?"
Qua iniuria aerepta ad hoc tribunal confagistis? „welche« Unrecht fjabt ibr erlitten, baß
Ü)r ju biefem 9Wcbterftuble geflüchtet feib?" Quiltus rebus gestis contionem . . . advocare
anaua ea „wa« für Üljaten baft bu au«gefübrt, ba& bu . . . wagteft?" Docui, qua re effeeta
aperare veniam possot „wa« gefajefjen fein müfie, ehe er auf SJerjeibung redtjnen fönne*. Cogi-
täte, quantis laboribus fundalum imperinm una nox paene delerit Videmus, quüm
exstinetis oratoribus quam in paucis apea ait „welche Srebner untergegangen finb unb toit
wenige jefct Hoffnung erregen" (Cic. off. 2, 67). ©er Lateiner fernn auä^ naep einem %td%t
Worte ba« finale ut unb ne gebrauten, um nacb ber ttbficbj ber ^anblung ju fragen, j. ®.
Vob cum Galli8 iugulare mavultia? quid ut aasequamini? ,,wa« wollt it)r bamtt erreid)en?"
Concurri8tia in forum: quid ne fieret? „wa« wollt i§r baburet) üerbüten?" Cf. Cic, Verr.
3, 191; Seat. 84; Font. 32; nat. d. 3, 74. Lk. 44, 39, 5; 40, 13, 4; 28, 19, 6; 4, 49.
15. — 3) 3ut0etlcn finbet fid) eine birefte 3rr°8e gebrauch,!, wo auch, eine inbirefte ftefaen
fÖnnte, namentlich nadj oiiaero (interrogo) unb ben Smperatwen die unb vide, hanrit bie
Srage al« folebe befonber« lebhaft unb nacbbrucf«oolI hemortrete: „3* frage euch: mai ^t
ihr tbun wollen?" w@age bitte: erfchrerft bieb ber breiföpfige Serheru«?" „6ieh: wie bat fub
bie Sachlage umgewanbeltl" „3^r erinnert eud) ja: wie DolWtümlid) erfd)ien ba8 ®efe^ über
bie ^riefterämter!" (Cic. Tuac 1, 10; Roac. Am. 125; Verr. 3, 191; 5, 180; de or. 2.
261; Sest. 81; Lig. 24; Att. 8, 13, 2; Lael. 96 u. 5. Cf. auch 407, Änm.).
413. 9tein; benn wenn bei einem Verbum sentiendi unb declarandi ein Objeft
(ober ©ubjett) fteljt, welches burd) einen 9lelatit)fa^ noc^ nä^er beftimmt
Digitized by Google
— 277 — 414.
wirb, fo wirb ba« Objeft (refp. ©ubjeft) regelmäßig bann »on feinem 93erbum
abgelöft unb in ben frageroeiS ju geftaltenben SHeiatiüfa^ gebogen, wenn eine
ioldje Umroanblung aud) im SDeutfdjen möglich ift. Saturn ftnb bie
oorgelegten Sä^e ju überfein: Nosse velim, quam utilitatem tibi ista
postulata allatura sint. Nemo novit, quo tempore moriendum sibi sit.
Cf. Incertum est, quo te loco mors exspectet „ungerot| ift bie Stätte, an n>eldjer" . . .
Non qaaero, quae te causa impulerit „id) frage nidjt nad) ber Urfadje, toeld)e" ... Cf.
jebod) 407, Hmn. — 1) Anacharsis Solonem rogavit, ut explicaret, quas
rationes educandorum pueroram Athenienses sequerentur. 2) Mtdti no-
verunt, qua via ad virtuteni perveniatur, 8ed pauoi ingrediuntur. Quanta
celeritate Pompeius omnia haec bella confecerit, videtis. Equites, quanto
in periculo legatus versaretur, consuli exposuerunt. 3) Alexander ex-
cussa ebrietate sensit, quid sceleris oommisisset. 4) Saepenumero pater,
quanta pericula adulescentibus ex inertia atque desidia nascerentur, me
monuit 5) Hannibalis exercitus quae pericula atque labores subierit in
transeundis Alpibus, quis est, quin aeeeperit? 6) Quam similia inter se
sint ova gallinarum, constat; nihilo minus Deli, ubi quaestus causa mul-
tae gallinae alebantur, non pauoi, cum Ovum inspexerant, quae id gal-
lina peperisset, dicebant. 7) Socrates quo modo philosophiam diseipulis
tradiderit, cum multis veterum scriptorum testimoniis constat, tum ex
Xenophontis maxime Platonisque dialogis apparet. 8) In urbe ipsa non
deerant, qui de societate cum Pyrrho facienda omnino dissuaderent,
quae incommoda inde oritura essent enumerantes. 9) Athenienses, cum
urbem firmioribus moenibus circumdarent, Lacedaemoniis suspecti esse
coeperunt; nam hi reputabant, quantum incrementi Atheniensibus urbs
munita esset allatura.
Slnm. 9hir feiten jieqt ber Lateiner in biefem Salle ba* Subjeft bc3 inbireften ftragefa&ed $u
bem regierenben SJerbum (Prolepsis ober Anticipatio), $. 99. Nosti Marceilum, quam sit
tardua. Perspicitis genus hoc, quam sit facetum. Genus illud tertium explicetur,
qaale sit. Quidam saepe in parva pecunia perspiciuntur, quam sint leves. Con-
stituend» autem sunt, qui sint in amicitia fines. Rem vides, quomodo se babeat.
Cic. Lael. 56 lt. 63; Pomp. 34; Tusc. 1, 56; de off. 1, 29; 2, 52; nat. d. 1, 78; or.
68. Liv. 34, 61, 4. ftutoeilcn toirb causa ju bem regierenben Sierbum gebogen, fo ba& cur,
quare, quamobrem folgt, j. 2?. Perfuga non celavit causam, cur venisset (= qua de
causa venisset).
5. Sit $arttcM>taltets.
a $e* Snflnitt».
414. 2)er Snftattto giebt ben Mögen begriff be8 93erb$ in fubftantioifdjer gorm
(als 2(bfrracrum) of)ne nähere ©ejeidjnung ber <ßerfon, be§ Numerus unb ber
3eit; ba^er Ijat er (im ©egenfafc jum Snbifatiü, Äonjunfti» unb Smperatio,
roelaje jufammen Verbum finitum feigen), aud) feinen tarnen „ber unbe»
flimmte" sc. modus. (Seine brei Tempora: <ßräf en§, $erf ef t unbgutur
bejeiajnen nid)t bie 3eit an unb für ft$, fonbern nur bie ©ntroief elun g§ »
flufen ber #anblung im SBerffftttniS ju bem regierenben Sßerbum. <£$ beaeiajnet
ndmlid):
a) ber Inf. praes. bie gleid^eitige §anblung,
b) ber Inf. perf. bie t>or0eitige (oollenbete) £ctnblung,
c) ber Inf. fut. bie be&orftefjenbc #anblung.
Digitized by Google
415. — 278 —
Cf. Venire possum, potui, potero. Sciebam regem venire, venire, ven/umw tue.
?lnm. Tie Benennungen Infinitivus Praesentis, Ferfecti, Futuri fmb genau genommen un-
rfd^ttg, benn bet 3nfinirio &at feine 3rtt&cbeutung; bie 3*it» in »tiefte eine £>anblung (ober
dn 3uftanb) fällt, giebt oielmcbj ba« §au»tt»cr bum an, ju welchem ber 3nfinitit> geijön,
in pergebara scribere ift ba* ©treiben eine ftanblung ber SJergangenhetl, in pergam
scribere eine $anblung ber 3ufunft, in Hannibal intellexit sc victam iri ift ba$ vinri
ein »ergangene«. Stiditiger foOtcn bie ^nfmitioe faeifcen: Inf. rei infectae (ber UJleidtyeitigfett
ober Stauer), rei perfecta« (ber SJorjettigfeit ober S3oUenbuug), rei instantes (bc« 93ew>r=
flehen«). 3n berfclben 38eifc giebt auch im SDeutfdjen in ben Säften: „ 3cb hmc ihn fingen,
id) tjovte Um gestern fingen, id) »erbe ihn morgen ftngen Innen" ber ^nfmitro „fingen" an,
ba& bie franbtung in ber oom #auörüerbum beffimmten 3*it «ine gleid)$eitige, noch Dauembe
ift.
$ie oerbale 9ktur be8 3nftnitit>8 jeigt ftd) — abgefefjen banon, bafj er brei
Tempora bilbet, — barin, baß er:
a) ftetS ben ÄafuS beä 93erb« regiert;
b) Slboerbten, md)t aber Slbjeftioe als nähere ©eftimmung ju fid) nimmt.
60 fjeifet j. 99. wbad üefen eine« ©ud)e$" librwm legere; „ba& aufmerffame Veten eint*
99ud)c§" librum attente legere; „ber häufige ©ebraud) ber SBaffen" armw frequenfer nti.
amicort«/// meminisse „bie (Erinnerung an bie ftreunbe". Philosophia nihil aliud est nisi
Bapientiae perpetao stndere „ald ein unauSgcfefcteS Streben nad) SSeiSbcit".
Hl um. "Je xiv einzelne Leutra oon ^konominen unb Stbjcftiuen {hör, iliud, i.-tud, ipsum, soium,
totum etc.) werben abjeftioif d) mit bem 3nfin. wie mit einem (Subftantro oerbunben:
Vivere ipsum tnrpe est nobis. Me hoc ipsum nihil agere delectat. Ipsum illwi
aetnulari non est inntile. Quibusdam totum hör displiret philosophari. Totum beate
vivere positnm est in nna virtute. Solum habere velle summa dementia est, 6ebi
leiten wirb ein ^Joffeffiü mit einem 3npn. oerbunben : Scire tuum nihil est. Id primum
videamus, beate vivere restrum quäle sit. Inhibere illwi tuum displicet.
415. 3n feiner gewöhnlichen (inbeHinablen) %oxm ift ber ^nfimtio nur geeignet, in
jroei 8afu§Derb,ältniffen, nämlich, als Nomina tto unb Slccufati», oerroanM
$u rcerben. <£r fann alfo in einem 6afce fte^en:
1) als (Su&jcft, unb jroar:
a) bei est (erat, fuit etc.) mit einem <ßräbitat§nomen (tKbjeftiü ober
©ubftantio), $. 99. Dulce et decorum est pro patria tnori. Imperare sibi msxi-
ranm est imperium. Äpnd Persas summa laus erat fortiter renari, luxuriöse
virere. Recte rem publicam administrare difflcilis ars est. Yictis parcere humanuni
est. Hoc in genere operae pretium est diligentiam maiorum rerordari. Nihil
est aliud bene et beate virere nisi honeste et recte vivere. Civitatibus maxiina
laus est quam latissime circum se vastatis agris solitudines habere,
ß) bei Unperfönltdjen Serben (wie piget, pudet, paenitet, decet, dedeeet, IM,
licet, necesse est, oportet, opm est, placet, displicet, iurat, delertat, refert, conducit,
expedit, interest, nihil attinet, quid attinet, me fugit etc.), 99. Ex malis elvjert
minima oportet. Necesse est mori. Interest omnium recte facere. Licet nemini
contra patriam ducere exercitum. Quid opus est de hac re pluribus disputare?
Hac de re non libet plura scribere.
vlnm. 1. ©ei mandjen biefer 3mpcrfonalten, namentlid) bei decet, licet, nihil attinet, opus
est, oportet, necesse est, tritt, wenn ber bcutfdje 3nfinirto nod) einen 91 cc. beS Objeft*
bei jid) bat, oft bie Sßerwanblung be« beutfdjen aftioifdjen 3nfinitio§ in ben paffi«
Ülfcflftt ein, i. 33. „GS gekernt fid), biefe« 3?ud) allen $u emofe^len* hunc librom
omnibus commendari decet. wGö ift möglich, bcrgleidjen Seifpiele 5U ^unberten an=
jufübren" eiusmodi exempla sescenta licet pro/erri. Hanc virtutem liberalitatem
appellart licet Id in poetis cerni licet. (Söefonbcr« ftebt fo bei licet faft fteW b«
Acc. c. inf. |»ass., wenn eS ftd) um gefe^licbe ©eflimmungen ober ©a&ungen banbelt,
99. Duos patricios crean non licet. Intra decem annos eundem consnlem re-
fici non licet.) „9Wan barf im Äriege nld)t« gering adjten" nihil in bello oportet con-
temnt. wßd ift nicht notwenbig, bie ©rünbe ju erwähnen" causas commemorori ne-
cesse non est. Nihil attinet quemquam nominar«. Rem oportet spectari, non
verba. Nunc libertatem repeti satis est — Licet fann and) aufeerbem, wenn an
feine beftimmte ^erfon gebad)t wirb, mit bem 3nf. ^affioi wrbunben werben,
Digitized by Google
— 279 — 415.
Licet intelleg», cognosct etc. (cf. Cic. rep. 1, 60; or. 15 u. 202; Verr. 1, 26. Caes.
b. c 3, 28, 4. Li*. 3, 11, 8). Cf. 416, 10.
«mn. 2 3[t ein 3nfmitio ©ubjeft, fo fann nod) ein anberer ^nftnitto mit est ba« *J5 rä =
bifat fein, fr 3). Docto homini vWere est cogitare (Cic. Tnsc. 5, 111). Scelos in-
tueri fnit scelns adroittere. — Senn ein im 2>eutfd)en mit „luriui man, Duft man"
eingeleiteter Webenfab; bie ©teile be« ©ubjeft« bei einem unpcrfönlidjen 9lu«brude »er*
ftef)t, tft er im Sateintfdjen burd) ben 3nfin. ju überfein, fr ©. Turpe est alios men-
daciis fall«*« „roenn man — täufdjt". Menti'r» non licet „Safe man lügt".
Cf. 1, f; 384, 21.
«nm.3. „es genügt" Reifet flaffifd) nid)t sufficit mit 3nfin. ober ut, fonbern satis est
r. inf. ober ut, wö« genügt mir" mihi satis est ober satis babeo c. inf. — „ 3 d)
bin aufrieben" Reifet nictjt contenttut »um c inf., fonbern mihi satis est ober satis
habet» c inf
Änm. 4. 91udj bei perfönlidjen Serben fann ein 3nfin. tn ber Stxa\\ eine« abftraften
Subftantio« al« ©ubjeft üc(>cn, 5. ©. Non cadit invidere in sapientem. Cfcrere hoc
significat, egere eo, qnod habere velia ; inest enim ve/le in carendo. Nolle in causa
est, non ^osse praetenditur. Excogitare, ornare, disponere, agere disiecta quon-
dam omnibus videbantur. Cic. de or. 1, 187; Tusc. 1, 88; 3, 21; Brut 140. Caes.
b. c. 1, 11, 3. Sali. lug. 31, 14.
2) als Cb jett, unb jroar :
a) bei benjenigen Serben, roelcfje wie im Deutzen als §ülf§rjerben gebraucht
roerben unb für ftd) allein fein oofiftänbigeS ^räbifat abgeben, wie:
fdntteit: posse, quire, neguire, ($a meiben ralere, cf. 418, 5); — Wüllen, ItJÜlt»
f ff ) Cll, DCVlangru : teile, nolle, walle, cupere, concupisceret (feiten) expetere (cf.
438, 4), gestire, arere, feiten desiderare unb exoptare, ($u meiben optare, peiere,
anlcre: Sali. lug. 39, 5);
foUeit: debere; - fußeit, ftrebeit, fl$ aemflljen: studere, contendere, conan,
niti, feiten non laborare, (unflaffifd) adniti, conüi, eniti; fru meiben certare „wett*
eifern", tentare, qua er er e, petere, experiri, cf. 418, 6 u. 7);
UHl HC Ii: autlere; — flnil&mi, JÖgent: cunetari, morari, cestare; — $f&enfCll
tragen, ftd) f^CUett: dubitare, vereri, timere (cf. 355), horrere (oerein^elt hor-
rescere, unf lafiifcf) perhorrescere), reformidare; — (ftd) f(t)ältlCUI »te pudet,
unflaffifd) erubeteere); — abgeneigt fctlt, SBiDerWiUcn CmJjftaDen: gra-
vari, (me piget, nadjflaffifd) fastidire);
anfangen, firf) anidjirfen : ineipere, coepisse, parare, moliri, adoriri, agyr&li,
ingredi, ordiri, instituere; — fOl'tfllljVClt , ÜfljaiTCll : pergere, perseverare,
(üereinjelt insistere, instare, persistere, perstare); — nilfljörm, inttCVlnffClt :
desinere, detütere (unflaffifd) absistere); intermittere, omUtere, mütere, praeter-
mittere, (unflaffi|d) supersedere; ju meiben vitare, deritarc, praeterire u. ä );
fld) bedien: festinare, maturare, contendere, properare; - HCrfttUmClt: ne-
glegere, (unflaffifd) differre „auftrieben"); — DCrflCff Cti l oblivisci;- Hxm
bCnfeil, beabftdjttgClt, tJOrljaben: cogitare, m&litari, in animo habere, in-
tendere, (feiten meminisse);
statuere, constituerc, decernere, destinare, animum inducere cf. 351,
9lnm. 2, mihi in animo est, (feiten) mihi stat, mihi propnsitum ober constitutum
est; ($u meiben mihi proposui wtd) fjabe mir üorgenommen");
Pflegen: solere, canstierisse, feu meiben amare, cf. 418, 8); — ftrf) gmiÖljUfn:
assuefieri, assuescere, consuescere, (unflaffifd) insuesrere) ; — jeilt. gflUÖl)IIClt :
assuefacere, (unHaffifd) cansuef arere);
le^rm: docere, - knien.* discere, oevlerncn dedisecre; - tlCrftC^Clt: scire,
nescire; — ^njiltgen: cogere, (unflaffifd) snbigere, ju meiben adigere);
t>erfd)mät)en .' nolle, fugen, non curare; (ju meiben enntemnere, spernere, asper-
nari, abnuere, odisse, dedignari, indignari u. ä.); — tmv^icljl'Il : malle, (feiten
praeoptare, $u meiben praeferre) u. a.
Digitized bf Google
416—417. — 280 —
?lnm. 5. ©ei bem »ofitioen curare „ftdj angelegen fein laffen, fiaj bannn fümmern" \u
bei Älaffifern feiten ber 3nfin. (ober ber Acc. r. Inf.), i. SS. Cic. Tusa 5, 87; Fiat
64; fam. 9, 10, 1; öiel häufiger bei non curare, j. 58. de or. 1, 91; Ac&d. 1, 4; fi
3, 62 u. ö. — Meminisse „baran benfen, ettoa* $u tbun" gan$ öerehuelt c. Inf., j.
Memento curare (Cic. Att. 5, 9, 2; 15, 26, 5; Liv. 30, 42, 16).
ß) bei tranfitioen Sterben ftatt eine« abftraften @u6ftantit>3, j.
Hieronymus dolore taeare (= doloris vacationem) suromum bonum dixit. Mori neo
sapiens miserum duxit Errare et deripi turpe dueimus. Beate vivere Epicurus
voluptate ponit. Metrodorus beatum esse describit bis fere verbis (Cic. fin. 2, 9ti
416. $at ber 3nfmitto ber Äopulo «se ober eine« ropulatioen «erbumS (cf. 3) ein ^röbifot
nomen bei fid>, fo ftebj biefe* im «ccufartb, wenn ber 3nftnitfo Subjeft im Safcc ift, j. I
Vimm bonum esse maxima laus est Non esse cupidum pecunia est. Consulem fie
valde utile Mario videbatur. Miserum est nihil proficientem angi. Aliud est iracunda
esse, aliud iratww. Impune quaelibet facere, id est regem esse. Cum Athenas taoqns
ad mercaturam bonarum artium sis profectus, inanm redire turpissimum est. 3
ber 3nfinitio bogegen Dbjeft, fo fteljt ba* ^räbitotSnomen im ftominatit), 3?. Omn.
homines beatt esse cnpiunt. Mulier vult formosa videri. Dionysius a Zenone fort
esse didicerat Comites mihi molest/ esse coeperunt. Caesar constituit prior proeL
non lacessere. Constituunt ipsi locis excedere. — 1) Nonne praestat mutitm ess
quam facundum ad perniciem aliorum? 2) Pauperem esse dedecori no
est; sed sna culpa pauperem fieri turpe est. 3) Magnus quaestus es
memorem gratumque baberi. 4) Rudern esse omnino in poetis inertissima
segnitiae est. 5) Caesar in minimo munieipio primus esse malebat quar
Romae secundu« 6) Bonum esse praestat quam bonum videri. 7) Cat
bonus esse malebat quam bonu* videri. 8) Nescire, quid antea quan
natus sis acciderit, id est Semper esse puerum; quid enim est aeta
hominis, nisi memoria rerum veterum cum superiorum aetate contexitur
9) Beati profecto erimus, si parvo content» esse didicerimus. 10) Ne
mini patricto licebat tribuno plebis fieri. Lentulus postulavit, ut sib
beeret triumphanft in urbem invehi. ®enn bei licet nod) ein $)atio fh^t f«
tritt ba« «ßräbifatfinomen be« 3nfin. gleldtfall* in ben $atib (Dat. e. iaf.), j. S8. Cor hii
esse liberw non licet? Vobi» iam licet esse fortunatissimi*. Mihi neglegen/i esse noi
licet Liceat mihi innocenri vitam in egestate degere. Selten ftebj biefem gaQe ber Ate*
e. inf., $. 83. Is erat annus, quo per leges ei consulem fieri liceret (Caes. b. c. 3, 1.
1; Cic. Balb. 29). 6tebt fein £atio bei licet, fo fommt baS SpräbifatSnomen in ben Sief.,
j. ©. Haec praeeepta servantew (sc. aliquem: „toenn man beobachtet") licet magnific*
vivere. Non sunt ea bona ducenda, quibus abundantem licet esse miserum. MecbV
esse iam non licebit Cf. audj 415, 8lnm. 1. 11) Calanus, cum in morbiun in-
cidisset, voluntariam mortem sibi consciscere statuit; rogavit igitur
Alexandrum, ut sibi liceret in rogo sedenit perire. 12) Sapientis est cum
esse, quem ab aliis haberi se velit 13) Olympiae victorem citari Graecis
amplissimus honor est visus.
417. 1) (Statt be« Inf. Prot», finbet ftcb jutoeüen (befonber« bei dichtem, in ber UmgantjlM*
unb in ber nadjflafftfdjen &t\\) ber Inf. Perf., um bie nod) gegenwärtige £anblung al* f"t«
bereite üollenbete mit befonberem 9?ad)brucf barjufteflen. Xico ift namentlidj b«' <V^:
a) bei teile, nolle, malle, um ba« ^Bedangen jju bejeiebnen, bie <Sad)c möge nW tltli
getreten fein. 6o befonberS in ber ©efc&eSföradje unb bei fitoiu«, j. 95. Ne qoifl «l^d
fugae causa vendidiise neve emisse vellet. Ne quem eorum Aetoli rerepisse velint
(cf. Liv. 22, 59, 10 ; 39, 14, 8; 39, 17, 3; 24, 16, 11 u. 5. Hör. sat. 1, 2, 28; 2. I
187). #ljnlid) aud) bei iendere, expeiere, curare, laborare, timere, rarere u. ä. Cf. <>u*
426 extr. ; — b) bei satis habeo, ronienius sum, postum unb mehreren un^erfon/fai^
Wuabrüdcn, wie aatis est, sufficil, melius est, paenitebU, pudebit, iuvabit u. ä. (cf- Hör-
epist. 2, 3, 98 u. 168 u. 416; 1, 17, 5; carm. 3, 4, 52. Verg. Aen. 6, 78. Liv. 3, 41,
Digitized by Google
— 281
418-419.
3; 48, 3). ©o aber bei älaffifern ht btefem gaHe ber Inf. Ptrf. fiebt, bat et ftet* (cf.
jeboeb, bie 91nm.) feine eigentliche 93ebeutung feftgebalten, j. 93. Melius fnit perisse (= „tot
m fein") qnam haec videre (Cic. Att. 14, 10, 2). Satis est viris fortibus didicisse
(= scire), quam hoc sit pulchrum (Cic. Phil. 2, 117). ©eionberS beachte man, bafe
posse mit bem Inf. Perf. oerbunben werben mufc, wenn bie 9Jiöglid)feit fid) ouf bte SSoß«
rnbung ber $anblung be^ie^t, j. 93. Unde illa, quae alios docebat, ipse didicisse
potuit? Bellum per/ecisae possumus (cf. Cic. div. 2, 51; Liv. 37, 19; Nep. 8, 9, 2).
Änm. Sei ben ^rfitcritiS oon oportet unb finnoerwanbten 91u3brüc!en (decet, conrenif, aequum
e»t) finbet ftd) auch, bei Älaffifcrn nicht feiten ber Inf. Perf. Pass. (meift objte esse) infolge
einer Xempuftaudgleiduing, SS. Hoc iam pridem factum (esse) oportuit. Totam rem
Lucullo integram serratam oportuit. Inierfectum (= interfici) Catilinam iam pridem
oportebat ober convenit (Cic. Cat. 1, 4 u. 5; 2, 3). Tum /fesse (oft.!) deeuit (Li?. 30,
44, 7). Cic. Verr. 4, 37; 1, 142.
2) 3uweilen finbet ftd) habere „fähig fein, fönnen" (wie baS grieefj. httv) mit bem 3nf. oon
dico, scribo unb ähnlichen 93erben (meift Verbis dicendi), 93. Haec dicere habtd de
natura deorum. Nihil habet) ad te scribere, toofür jebod) toeit öfter ftebt nihil habeo,
qaod ad te scribam. Cf. Cic. Rose. Am. 100; nat. d. 1, 63; Balb. 33; Att. 2, 22, 6;
fam. 1, 5, A. 3 iL ö. 911« üereinjelte Lebensarten flehen bibere dare „$u trinfen geben"
unb bibere ministrare „ben 9?edjer f lebenden".
3i 9hrr bei interest inter „e* ift ein Unterfchieb $wifchen" ftebt ber 3nf. oon einer ^Jrä-
pofttion abhängig (Cio. fin. 2, 43). Cf. aud) Seneca benef. 6, 10, 2; Hör. sat. 2, 5,
69. Ov. Her. 19 (18), 16; 7, 164.
18. Ifobter unb gräcifterenbe ^rofaifer fe&en ben gnf. in manchen ftäflen, wo ble gute ^rofa
anbere ßonftruftionen roäfjlt, befonberS: 1) bei ben 93erben ber 93ewegung unb einigen
onberen $ur Seaeichnuug einer 21 b ficht, eines B^eded (ftatt ut mit tfonj.), cf. 455, '.'Inm. 2.
Coniurare mit 3nf. (Sali. Cat. 52, 24; Liv. 27, 3, 4) ober mit ut unb quo (Liv.) ift $u
tneiben; flaffifch fte^t coniurare de re facienda (j. 33. Cic. Mil. 65: Servi de interficiendo
Pompeio coniuraverunt), feiten ber Acc. c. inf. fut (j. 93. Caes. b. g. 3, 8, 3); — 2) bei
ben Serben „machen, bewirfen, antreiben, raten* tc. (ftatt ut mit ftonj.); — 3) bei
ben Serben „geben, nehmen, überlaffen" ic. ftatt bc3 ©erunbio*); — 4) bei
Hbjeftioen unb @ubftantioen (ftatt bei ©en. ®erunb. ober ad c. Gerund.).
3n guter $rofa finben fid) nur bie 91b j. paratus unb assuetns (nachflaffifeb. «uerus,
«mguetus unb insuetus, 93. Liv. 2, 6, 11; 4, 31, 4; 5, 43, 8; 31, 18, 3) mit bem 3nf.
oerbunben. — ö) 93ei 2>id)tern, fiioiuS (38 , 23, 4) unb (Späteren wirb valere in ber 93e=
beunmg „oermögen" mit bem 3nf. oerbunben; aber in ber guten ^Brofa heifct ralere nur
«ftarf genug (imftanbc) fein, etwaö $u thun* unb ftebt mit ad c. Gerund., 93.
Hoc praeeeptum valet ad tollendam amicitiam. Catilina valuit non solum ad negle-
gendas, verum etiam ad evertendas leges. — 6) 9hir dichter unb Spätere oerbinben
quaerere in ber ©ebeutung „fucfjen, oerfueben" mit bem 3nf. nach ?lnalogie be* griech. Zireiv,
bie gute ^Jrofa fagt bafür conari ober studere c. Inf. ober id agere, eniti, operam dare, ut.
$anj unlatemifd) ift e3, petere mit einem 3nf. iu oerbinben. — 7) Tentare unb experiri
.wrfueben" werben in guter *Brofa nie mit bem 3nf. oerbunben; bafür nimmt man conari
c. inf. — 8) 9tor dichter, Safluft (lug. 34, 1 ) unb Spätere oerbinben amare in ber 5öe-
beutung „pflegen" mit einem gnf. 3)ie gute ^Brofa nimmt bafür solere ober ronsttertsse.
— 9) 93ei CioiuS (42, 41, 2) unb fpäteren ©chriftftellern wirb est im «Sinne oon licet „eS
ift möglich" mit bem 3nf. oerbunben; cf. bad gried). laxiv Idelv,
3" oielen ftauen flieht ber fiateiner, um ein Urteil über einen ©a& aussprechen, ba8
Iboerbium unmittelbar $um regierenben 93crbum, wäbrenb ber ^eutfetje um>
idjreibenbe ©enbungen — meift infinitiüifche 91uSbriicfe ober 6äbe mit „bafo man,
wenn man" unb bergt. — in 91nroenbung bringt, ©. Facile vos refatabo ,,e« wirb mir
leicht werben, eueb ju wibcrlegen". Sapienter urbe excessit „er b^at weife baran getban, bic
Stobt ^u oerlafjen". Melius abisses „bu bätteft beffer getban, wenn bu gegangen Wäreft".
HJs salatem taam rectissime committis „bu tbuft OoHfornmen recht baran, wenn bu . . .
anoertrauft". Facilias convalescit puer vel adnlescens quam senior „e§ ift !eid)ter, bah
tm Äinb gefunb wirb". Haec et dicuntur et creduntur stultissime „eS ift böefaft tboridjt,
boß man biefe* fagt unb glaubt". Periculose a paucis emitur, quod multorum est „e8 ift
gewagt, wenigen ba*jenige abjufaufen, wa8 oielen gebört". — 1) Stultissime haec cre-
Digitized by Google
420. — 282 -
didisti. Veniam insipienter speratis. 2) Humanam naturam cum diis iniqui
comparo. 3) Athenienses Socratem iniuste capitis damnaverunt. Alci
biades sapientissime a Syracusis Spartam perfugit. 4) Honestius ignosce
quam suscensebis. 5) Germani famem facilius tolerant quam sitim
6) Melius peribimus quam tan tarn ignominiam patiemur = praesta
nobis perire quam tantam ignominiam pati. 7) Recte dicit Aristotele
amaras doctrinae radices, fructus dulces esse. 8) Periculose navigatu
hieme. 9 Verus et falsus amor saepe non facile diiudicatur.
420. 5ßie ber blofje Qnftnitio als (Subjeft ober afö Objeft gebraust roir
(cf. 415), fo oertritt audj ber Acc. c. inf. in einem Satje entweber bie Stell
be§ Bllf)\ct tö ober be$ £b\C ft0. 3n bem Sa&c : „(£« ift marjrfcheinlicb, bafe ber Sot<
halb ^urücffe^ren wirb" ift ber 6afy mit „bafe" Subjcft, wie menn man fagt: „bie balbic
SRücffebr be3 Sktcr* ift mabrfd>einlid)" ; in bem Safrc: ,,3d) erfahre, bafo bie Sdjladjt mlorc
ift" ift bev ©oft mit „ba&" Cbjcft, mie wenn man fagt: „ich erfahre ben «erlufl
Schlacht".
I. WS <5ub\ctt fte^t ber Acc. c inf.:
1) bei est (erat, fuit etc.) in 93erbinbung mit einem *ß r ä b i f atSnome
(2lbj. ober (Subft.), mie aeqnum, par, ins tum est „e& ift billig, gerecht"; apertun
manifestum, perspieuum e»t „et ift offenbar, augenfebeinlid), Mar" ; credibile, rerwi
rerisimile, consentaneum est „e$ ift glaublich, wahr, maljrfcheinlich, natürlich"; facti
difficile est; honestum, turpe, indignum est; satu est; fas, nefas, facinus, sech
est ,,e« ift redjt, unrecht, ©ftnbe, Serbrechen ** ; fama, opinio, spes est, opus est u. 1
£. SB. Utile est rei publicae nobiles homines esse dignos maioribus suis. Non es
rectum matorem parere niinori. Non est consentanenm, qni motu non frangatn
eum frangi cnpiditate. Facinus est vinciri civem Romanum. Credibile est h<
rainum caosa factum esse mundum. Par est omnes omnia experiri. Magna lau
est unum hominem elaborare in ea scientia, qnae sit multis profutura.
2) bei unperfönHc^en Serben, mie apparet „t* leuchtet ein"; constat „e* ip b
rannt"; conduHt, expedit, prof/est „e* ift uorteilbaft, nüblidb"; convenü, decet, plan
displicet, iuvat, nihil attinet, quid altinet, nie fugit, me fallit, inttllegitur, pertpiritv
u. iL, £. SB. Constat ad salntem civiom inventas esse leges. Omnibus bonis exped
salvam esse rem publicam. Te hilari animo esse valde me iuvat. Non mc fugit veter
exempla pro fictis fabulis iam haberi. Apparet nos ad agendum esse natoi
Decet cariorem esse patriam nobis quam nosmet ipsos.
n. 21(3 £bjett fteb,t ber Acc. c. inf.:
1) bei ben Verbis sentiendi nnb declarandi, b. lj. bei folgen Serben, roeldj
ein ©mpfinben, 2BaI)rnef)men, ©rfafjren, ©rfennen, Starten, deinen
©lauben, SBiffen, — ober ein (Sagen, SBefyiupten, ©rjäljfen, Serfünber
3eigen unb 93eroeifen anSbriicfen, 3. ©. Sentit animus se sna vi, no
aliena moveri. Athenienses Alcibiadem nihil non efficere posse ceniebant. E
inimico cogita posse fieri amicum. Caesar per exploratores cognovit monier
a suis teneri. Quidam nuper disserere coeperunt animos simul cum corporibu
interire. Orpheum poetam docet Aristoteles nunquam tuisse, Nimis me timidon
fnisse confiteor. — Cf. jebodj 347 unb 431.
?lnm. 1. Ter ©atji: Socratem omnium Atheniensium probissimum fuisse existimo löfi
folgenbe beutfdje Überfetjungen ju: a) 3ch glaube, baft (SofrateS ber rechtfdjaffenite wi
allen Ätbenern gemefen ift; b) Sofvate« ift, mie ich glaube, ber reeptfebaffenfte t>. o. ^tttj
gemefen; c) SJon ©ofrateS glaube ich, baft er . . .; d) 3ch glaube, 6ofrate« ift ber redii
fchaffenfte o. a. 9lth. geroefen; e) deiner Anficht nach ift . . . gemefen.
2) bei ben Serben volo. nolo, malo, cnpio, studeo (feilen, cf. 426).
3) bei iubeo unb veto (cf. 42b). — SBet Mtatuo, conslifao unb decemo (jebod) nur bn
Acc. c. inf. gerundivi, cf. 350 u. 351). — 93ei sino unb patior (cf. 425, b).
4) bei ben Verbis affectaam (cf. 370).
Digitized by Google
— 283 —
421—423.
III. (Sdjeinbat ttnabbänojß (alfo al« felbftänbiger ©afc) ftcbt ber Acc. c. Inf.: a) in
«u-j rufen ber SJerrounberung ober Älage; b) mit angehängtem n8 in fragen ber
SSerrounberung ober bc3 Unwillens. Cf. 435.
Hmn. 2. ©oldje affcfroolle WuSrufe (unb fragen) im Acc. c. inf. ftnb auch al« Objeft eine«
unterbrüdlen Skrbä (als „mufe man nid)t ftaunen, ba& . . .? mu& man fid) nief)t nmnbern,
betrüben, bafe . . .'?") anjufeben.
Slnm. 3. 93et ber Hb&ängigfeit eine« Ctaftnittofafre« öon einem anberen frofeen oft amei, Oer*
einjelt jogar brei 3nfimrto* jufammen, 9?. Se quoque id fieri dtbere animathertisse
(Nep. 17, 6, 2; Caes. 5, 36, 2; Cic. acad. 2, 1, 2; Sali. lug. W2, 13; Liv. 4, 41, 5; ,
22, 14, 14). Xergleidjen ift inbeffen nad) HWoglichfeit $u meiben. Cf. 539, Slnm. 4.
21.9lein; ftc jinb &u überfein: 1) Hoc meo iure affirmare me posse puto ober
hoc meo iure affirmare posse (mihi) videor. SBenn ein abhängiger Sludfagefafr
ba*felbe Subjeft bot roie ber #auptfa&, fo gebraudjt ber 3)eutfd)c t)äufig (befonbcrS bei bat
«erben be* ©laubenS, Sebaupten«, ^offen«, SJerfnredjenS) ben blofcen 3nfin.
mit „au"; im Sateinifdjen aber mu& ber Acc. c. inf. fielen, alfo ber ©ubjcftSaccuf. au&
gebrüdt roerben, $. 53. „3&r behauptet, bie Soweit gefagt ju baben" verum ros dixisse affir-
matia. 9hir (sibi) videri „(bon fi<&) glauben" mu& ftet« mit bem einfachen 3npn. (Nom.
c. inf.) nerbunben werben (cf. 436, 9lnm. 3). 2) Caesar urbem funditus deleturum
se esse minatns est. 3) Regulas se Carthaginem veversurum esse polli-
citus est. 4) Milites se potius morituros iuraverunt quam arma tr&dituros.
Sei ben Serben hoffen, HerfDrcdjen, ßflö&en, fdjmdrfti, Drohen" fleht, toenn bie «u?=
fübrung ber £hat nod) in ber £u fünft liegt, ber Acc. c. inf. tut. Cf. 422 ; 438, 10.
Slnm. $*efonber3 $u beachten ift, bafe nidjt ber einfadje 3nfin., fonbern ber Acc c. inf. not»
roenbig ift nad) simalare „fid) i teilen, als ob", dissimilare „fidj [teilen, als ob nid)t"
(cf. 392, Slnm. 1) unb conscium sibi esse, J. ©. Veram me dixisse (ob. numquara me
vitae nimi8 cupiduw fuisae) conscius mihi sum
^.SBenn ba§, roa§ jemanb ^ of f t ober fd)roört, nid)t in ber 3 u fünft liegt,
fonbern etroa§ bereits ©egenroärtigeS ober Vergangenes ift, oertangen
jie ben Acc. c inf. praes. ober perf. — 1) Latrones se nunquam in üla
regione ftiisse iuraverunt. 2) Spero te non diutius sollicitan meis rebus
(cf. Cic. Lig, 35; Phil. 11, 39; Att. 6, 9, 1; fam. 4, 6, 3; Caes. b. c. 3, 8, 3 u. ö.).
3) Spero salvum te domum perven&se. Non spero exercitum nostrum
clade affeefum esse. Cf. Cic. Tusc. 2, 67; Arch. 32; Vat. 28: fam. 7, 32, 1; Att.
2, 21, 2. Liv. 4, 15, 6 u. ö. 4) Spero mox pecuniam, quam poscis, tibi
mittere me posse. Sic ^nfmitioe posse, velle, nolle, malle, debere werben auch al« Inf.
(ut. gebraudjt. Cf. Tantum quisque laudat, quantum se consequi posse eperat. Caesar
in eam spem venerat, se sine pngna rem conficere posse. Iniecta mihi spes est refle
mecum Sulpicium colloqui. ((Sbenfo fd)lic&t aud) esse mit bem ©erunbio fdjon QrUtur-
bebeuhmg in fid), 93. Themistocles sensit, si eo pervenisset, sibi esse pereuntium. Fore
mit bem ©erunbio ift unflafftfd).) SBcrein^clt finbet fid) fore, ut possim Cic. Cat. 2, 4;
Att. 8, 11, D. § 1.
Inm. Über bie Äonfrruftion ber Serben be3 ßrwartenS cf. 365, ?lnm. 2; 354, ?lnm. 2.
23. 91etn; man überfe^e: Brennum a Camillo victum esse satis constat. 5)enn
roenn bei einem Acc. c. inf. nod) ein 2Icc. beS ObjeftS fter^t unb eS für ben
Sefer ober £örer jroetfel^aft fein fann, roeldjer 21cc. ©ubjeft, roeId)er Ob*
jeft fei, fo rodelt man bie paff in e $onftruftion, 3. 3?. Ne fando quidem andi-
tam est crocodilum aut ibim aut feiern ab Aegyptio violatum esse. Brutum visum
a me iri puto. Philippum, Macedonum regt-m, rebus gestis et gloria video superatura
a filio. Xerxes se a Themistocle non snperatum, sed conservatum iudieavit. 3)ageaen
ob^ne alles Sebenfen: Senectus plerisque senibus sie odios a est, ut onus se Aetna gravias
dicant sustinere. Sic habeto, nullam me episiulam aeeepisse tuam. Dixit mihi sese ad
te filium suum misisse. Labienus in rat se eum non esse deaerturum unb Iurant oraiies
*t face* non esse deserturos (Caes. b. c. 3, 13, 3 u. 1, 76, 2). ©ei Älaffifem finben fid)
idjmerlid) SteUen, in benen baS »erftänbnie nicht fofort beroortritt (cf. Cic. Verr. 5, 21 ; Att.
Digitized by Google
424—425.
— 284 —
3, 14, 1; 6, 3, 9; Liv. 1, 59, 1; 9, 15, 6 u. ö.). — «bfidjtlicf» ift ber 3*ppclfmn in fc
Crafelfprudje: Aio te, Aeacida, Romano.« vincere posse.
?(nm. 3n Säßen mic: „Xie fteinbc oerfprarfien, bafc fic fid) i§m ergeben würben" fagt n
geioöfynlid) nid)t se se, fonbern einfad) sc, alfo: Höstes polliciti sunt st ei deditu:
(esse). (Sbenfo roittemns legatos, qai dicant nos (= nos nos nostraque omnia
fidem popali Romani esse permissnros. Cf. aurfi 438, 11.
424. Seim Aco. c. inf. ift e$ fe!)(erl)aft, in einem bamit oerbunbenen ©erglddiunt
fnfcc, ber fein eigene« 93erbum fat, baS Subjeft beSfefben nad) beutfe^er 3
im 91 om. folgen 31t taffen, ba e$ bod) im Hcc. fielen mujj in SBejieljung c
bcit 3lcc, ber beim -^nfin. ftef)t, 99. Platonem dicunt sensisse idem de imm
talitate animorum quod Pythagoram. Cumanos eiasdem iuris esse placait ctüus Ca
pano». Antonias aiebat se tantidem frumentum aestimasse quanti Sacerdotem. Ar
vistns provinciam saam hanc esse Gallium ait sieut Ulam nostram. Infestins locnti
esse argaebant Hannonera qaam legatum Romanum. (9luÄnaf)men gan$ nereinjelt, ;
Nep. 4, 5, 6; Liv. 42, 37, 8; Cic. Att. 9, 11, A, 3.) — 1) ©rjjreibe quibus I
ipsum. 2) ©d)reibe sicut Ciceronem. 3) ©treibe atque te. — 1) Omniu
qui Troia deleta in patriam reverterunt, Graecorum neminem suis diuti
caruisse constat quam Untrem. 2) Macedones illa aetate eandem faim
habuisse, quam postea Romanos, Cornelius Nepos iure dicit. 3) Ci«
non dubitat dicere Pompeium regni non minus avidum fuisse qui
Caesarem. 4) Me non eadem de re publica sentire quae te tuoaque, lac
425. a) 93ei oftioem inbere unb vetare ftef)t ber Acc. c. i»f., 5. ». inbeo te
rere „idj befehle bir ju geborgen", b. I). „id) befehle, ba& bu ge^ordtft". Caesar mili
castra munire iussit Dax captim« vincin' vetuit. <J)o<f) finbet ftd) ilibere Ol
mit ut (bei eiütu* and) mit blofjem Äonjunftio, cf. 344) fonftruiert, flafftfü) jeb>
nur, wenn etroaS non ber Regierung (Obrigfeit) angeorbnet wirb, u
namentlich im Sinne oon „bef d)Ue&en" bei 93olf§befd)lüff en, j. 9M
populus Romanus inssit, ut Sullao volnntas populo Romano esset pro lege. Sena
decrevit populusque iussit, ut, quae statuae C. Verris essent, eas quaestores 1
moliendas locarent (Cf. Cic. Verr. 2, 161; 4, 28; Pia. 72.) Starker ift ut fte^enb
ber frormel velitis iubeatis, (Juirites, ut . . . (Cic. de dorn. 44). ©0 finbet fia) a
reiare juwellen (jebod) untlaffifct» mit ne, quominus, blojjcm Äonjunftio (ober, rw
e$ negiert ift, mit quin) nerbunben. [@anj wreinaelt fteljt iubere, ne bei Hirtins b. Gt
8, 52, 5 ftatt vetare mit Acc. c. inf. ; — unfidjer ift iubere alicui' aliquid facere, $.
Cic. ad Att. 9, 18, 2? Liv. 27, 16, 8? — fpätlatctntftf) iubere alicu», (ut) aliquid
etat, 5. 93. Tac. ann. 13, 40; 13, 15 ]
3ft bie ^ßerfon, ber etroa§ befohlen (»erboten) wirb, md)t genannt,
ftef)t bei iubere unb vetare ber Acc. c. inf. passivi, j. S$. Caesar cast
muniri iussit (vetuit) „befahl (oerbot) — aufjufcfylagen".
3m ^affio werben beibe ©erben perfönlid) fonftruiert (cf. 436).
Hnm. Xie pafftotfebe llmumnblung unterbleibt unb ber blofee 3nf. «rttbl fte$t bei »m&
unb retare nur bann, roenn bie ^erfon, an lucldje ber 5Befct)l ober ba* Verbot erge
felbftoerftänblid) (bcfonbcrS in ber militärtfdjen Sprache) ober bei allgemeinen ¥1
fdjriften ba« unbeftimmte „man" ift: Lex recte facere iubet, vetat delinqoere (1
homines „man"). Iastitia praeeipit suum cuique reddere. Caesar castra maoi
iubet (sc. milites). Dux reeeptui canere iussit (sc. tubicines). Duces tota sc
pronuntiare iusserunt (sc. eos quorum erat pronuntiare, n&mlid) bie Tribunen ui
lienturionen). Haruspices iusserunt simulacrum Iovis facere maius et in exceli
collocare. Desperatis etiara Hippocrates vetat adhibere medicinam (sc. medicos
Vetat Pjthagoras iniussu imperatoris, id est dei, de praesidio et statione W
decedere. Virtus vetat spectare fortunam, dum praestetur fides. — 5>enfclben w
concedo.
Digitized by Google
— 285 —
426—427.
b) Siliere unb pati werben mit Acc. c. inf. fonftruiert unb jmar, gerabe wie
iubere, mit paffioem 3nf., wenn feine *ßerfon genannt ift, welche man
etioaS tlmn lä&t, h. ». Nervii vi im m ad se inferri non patiebantar. Uber bie per-
f online ÄonfrrufHon Don sinere im affin cf. 436 nebfi 9(nm. 1. — 8lud) bei non
ftro wtd) ertrage e3 nidjt", ferre non possum, quis ferre polest, quo modo ferendum est
ftebt bin unb mieber ber Acc. c. inf. Sereinjelt aud) bd zitiere (Cic. Verr. 1, 10),
unflafitfä bei tolerare (Sali. Cat. 20, 11).
6. Sei volo, nolo, malo, cupio unb studeo fteb,t, wenn im 9tebenfafce fein neue§
eubjeft eintritt, gewöhnlich, ber einfache 3nf., ©. Cato esse quam videri bonu«
malebat. Volo is esse, quem tu me esse voluisti. Alexander ab Apelle potissimum
piogt et a Lysippo fingt volebat. Volo et esse et haben gratus. Clodius tribuntts fieri
cnpit Opifices post mortem nobilitar» volunt. Taa prudentia doctior fieri studeo.
Senn aber ber SHebenfat} ein anbereS Subjeft ^at als ber £auptfat), fo fteb,t
regelmäßig ber Acc. C. inf., 99. Lycurgus corpora iuvenum firmar» labore voluit.
Nolo falsa fama tt suspectuw esse. Themistocles potios patriae opes quam regis
togeri maluit. Tibi favemus; nimirum te tua frut* virtute cupimus. Rem ad arma
deduc.- studetis. ^eboo) ffety bei gl eifern ©ubjeft be§ MebenfafceS b^ufig
N stutiere feiten, j. 8. Cic. off. 2, 70; Sali. 1, 1) ber Acc. C inf., unb awat:
t) regelmäßig bei gegenfä$licf)en ©egenüberftellungen, ». Se obsideri quam
hanc urbem maluit. Mavult me sapientem a vobis quam ac modestum ezistimari. Me
quam socios taa frui virtute malebam. Nihil malo quam et me mei similem esse et
Ülos sui. Te et me ipsum levari volo. Com metueret ipso, metui se volebat. Te valde
amamus no#que a te amari volumus. (Ungemöijnlidje fcbmeidjung Sali. Cat 8, 5 ; 37, 10) ; —
b) oft um baS ©ubjeft tyeroorjuljeben unb bie objeftioe (Stellung ber *ßerfon
gegenüber bem fte betreffenben Salle anjubeuten, befonber« n*nn ba« «erbum bes
abbfingigen <Safre8 ein paffioer 3nfin. ober me mit einem <ßräbirat*nomen ift, j. ». Vinci
M malim quam vincere. Adscribi te in eam civitatem voluit. Vir nemo bonos ab
improbo se donari valt. Ego me Phidiam esse mallem quam vel Optimum fabram
Ügnarium, Cupio in tantis rei publioae periculis me non dissolufom videW. Iis aemu-
lamur, qai ea habent, qnae nos habere cupimus. Sapiens prineipem se esse mavult
quam videri. Timoleon maluit .se dilig» quam metut. ttnalog ftc^t ber Acc. c. inf. oer^
«njclt aud» bei desiderare (Cic. or. 23) unb properare (Sali. Cat. 7, 6). — <8ei velle,
nolle, malle, cupere fteljt öfters mit befonberem 9tad)brucf ftatt be§ 3nf.
$räf. <ßaff. ber Qnf. $erf. <ßaff. (meift mit weggelaffenem esse), um ben
©egenftanb be3 SöunfajeS als fdwn oollenbet ju beseidjnen; ber 35eutfd)e
fe# in biefem galle ju bem 93erb „wollen* ba$ 93erb „wiffen* ober
„feb,en" mit bem «ßartic ?ßerf. $aff. llnterfcbeibe banad) Hoc fleri volo ,,id)
oünfdje, bafs bie« getljan mirb" von hoc factum (esse) volo „tri; ivünidie bieS g et Ii an ju
ftben (ober gu wfffen)". Cf. Corinthum patres vestri, totius Graeciae tarnen, extinetum
[esst) volnerunt. Saluti civis calamitosi eonsultum {esse) volumus. Domestica cura te
Itvatum volo. Patres ordinem publicanorum in tali tempore offensum nolebant. lllud
tarnen te (esse) admonitum volo. Siculi ab omnibus desertos se potius quam abs te
kfenso* (esse) malunt. Patriam extinetam cnpit.
itnn. Optare ftebt unflaffifd) mit 3nf. (j. ©. Hirt ms b. g. 8, 9), öerein^elt mit Are. e. inf.
ii. ©. Cic de or. 1, 87; Phil. 5, 51; fam. 10, 20, 3),. regelmäßig mit ut ober ne (cf.
542 unb 438, 4). — Uber volo, ut cf. 342, Hmn. 1. Über volo mit Äonjunftio o^tte
%t cf. 344.
H.9ei opus est ftet)t faft ftetS ber einfa^e Qnfin. ober Acc. c inf. (cf. 98, »),
traflaffifc^ ut ober ber Möge Ronjunftio; — bei uecesse est unb oportet
fte^t ebenfowo^t ber Qnfin. ober Acc. c. inf., al$ ber Möge ^onjunftio
ob.ne ut; jeboc^ mu(3 bei i^nen auSfc^Iieglic^ ber Acc. c. inf. in bem Salle ge*
nommen werben, wenn fte felbft im 3nfin. fte^en. ©ei necesae estfety aua)
Digitized by Google
I
428. — 28G —
ber Dat. c. inf., wenn auf ber Sßerfon ber $on liegt ober bie innere 93et
ligung berfelben an bem, mag gefd)eb,en mu(j, ftärfer tyeroorgefwben werben f
(j. 5». Cic. de fat. 17; Cato m. 30; Sali. 48; Caes. b. g. 7, 38, 7; Liv. 21, 11, 1). I
Nunc opus est te auimo valere. Hoc fieri opus est. A deo mundum regi necesse q
Darnnatum poenani sequi oportebat, ut igni cremaretur. Beneficium aeeeptum colam
oportet, ne ingrati videamar. Dico necesse esse hanc legem valere. Animus tuus opon
te iudicet divitem, non hominum sermo. Qui bona imperat, bene paruerit aliquan
necesse est. Virtus necesse est res sibi contrarias aspernetnr atque oderit. Horn
necesse est mori. Nihil necesse est mihi de me ipso dicere.
«nm. Selten ftetjt necesse est, ui (5. 5?. Cic. inv. 2, 172; de or. 2, 129; Brot. 289.
SMöroeilen finbet ftdi (aud) bei (ikero tmb Gäfar) necesse habere »für nötig galten, n3
baben" c. Inf., ^ ©. Necesse habeo ad ultimum supplicium progredi. — Statt 1
c68se est fann aud) neeessarium est gefagt werben, wcldjeS jebodi nur mit bem Inf. ol
Are. r. inf. oerbunben wirb, 33. Senatori necessarium est rem publicam nosse. (j
Cic. legg. 3, 41; Brut. 112; Caes. b. c. 3, 11. L »ereinjelt ftebt u4i Cic. pa
or. 31).
428. Necesse est (avdyxtj ketiy. gorberung ber unabweisbaren, unabanberltcfyen,
ber 9ktur ber ©adje begrünbeten 9lotroenbigfeit = we8 ift nidjt anberS mü
lid), unbebtngt (logifd)) notwenbig", $. *. Si iudicia nuila sunt, vis doxninetur i
cesse est. Qui ex divisione tripartita duas partes absolverit, huic necesse est
stare tertiam. Homini necesse est mori. Corpus mortale aliquo tempore inter
necesse est
Oportet (det): gorberung ber Hnftänbigfeit, SBiüigfeit, ®ered)tigfett unb 33i
nunft = Me§ ift in ber Orbnung, bog", „e3 lä^t ftd? niefy anberS benft
als bog . . *, „bte Vernunft fagt, ba($ e§ notwenbig ift". Nihil in bello od»
tet contemni. Hoc fieri non solum oportet, sed etiam necesse est (Cic. Verr. 4, 6
Hostem fallatis oportet, immo necesse est. Cft läjjt ftdj jebodj jwifdjen oportet x
necesse est fnunt ein Untcrfdjicb ftatuicren.
Opns est ixQi)): gorberung be$ 93ebürfniffe3 ober ber 3wecfmäptgfeir = ,
ift erforberlid), bienlicf), aweefmäpig, man braucht, fpt nötig", 5. Si quid ei
quod te scire opas est, scribam. Opus est hoc vulnus aqua lavari. Opus non .
pluribus de hac re me dicere. Ego vero, si loquor de re publica, quod opor
insanus, si, quod opus est, servus existimor. Ernas, non quod opus est, sed qn
neresse est.
Debere (oyeileiv): gorberung ber ©djulbigfeit ober moralifäen 93erpflid)hu
j. 33. Cives pro patria pngnare debent. Eum patris loco colere debes. Non defc
„irf) barf nidjt" au« moralifd)en ober tnteUertuetlen, für mid) oerbuiblicqen ©riinben.
Meum, tnnm, . . . imperatoris est „e8 liegt in meiner, beiner, . . . eines gel
b^errn etgentümlidjer <Steflung", 5. m. Est adulescentis maiores natu vereri.
Decet: gorberung be8 SlnftanbeS, ber ©dncflidtfeit : Oratorem irasci non decei
Cogi, iuberi: gorbenmg einer öufjeren ©ewalt, eine« fremben Sillens.
Facere non possum, quin; fleri non potest, quin: gorbenmg ber inner
Nötigung ober ber äuperen Umftänbe = „id) fann nit^t umtnn, eS ift u
oermeiblid)" (Cf. 357, 3, e).
$a§ WcnmDiount brüeft bie ju einem $lmn ober Seiben oorliegenbe "tNorroenbi
feit fd)te<$tljin als auS ben Umftänben ftd) non felbft ergebenb au§ fo jroc
bafe für jebe ber bieder genannten Überfettungen aud) bie Coniugatio periphrastica 1
(SerunbwS eintreten barf, j. 33. Omnibus moriendum est. Suo caique iudicio uU
dum est.
«nm, «18 Dbjaffolontfdifö Skr&um (cf. 298) wirb „müffen" oft gar nidjt übene
wenn nämlid) bte 9totwenbigfeit bed im $erbum 9(udgebrüdten aud ben $erbälrnifjen u
mittelbar fid) ergiebt unb bie SBm mcüuju; ber ftreiroidigfeit Don felbft au#gefd)lofjen ift, 5.
„3d) mufe bebauern" doleo; idj muß gefteben" fateor; poenas da „id) mufe bü^en"; r«i
wid) mu& erleben"; potior fftd) mufe gebulbtg mit anfe^en"; ridso, lacrimo, careo; „tdi m
Digitized by Google
287
420—432.
micf) iDunbcrn" n/iror; „man mufe fid) wunbern" mirum est ober est, quod vnremur.
Höstes pedem rettuterunt „mußten fid) jMrüd$iebenM. Tantalus apud inferos graves
poenas ptrsotvü „mufetc büfeeu".
fc Bei meuiiui werben Xbatfadjen bei «ergangenljeit, bei benen man felbft aI3 3euge gegenwärtig
mar, burd) ben Inf. Praes. auSgebrüdt, tnbem man infolge lebhafter Sergegenwärtigung Set*
gangened gleidjfam aU (gegenwärtiges barfteüt. 25erfelbe ®ebraud) finbet aud) im 5>eutfd)en
ftatt, wenn wir fagen: ,,id) erinnere mid), wie...", „id) weife nod) reebt wob!, wie...", j. ©.
„3d) erinnere mid) nod), wie bie ftranjofen unfer ganje« $orf oerbrannten = id) erinnere
mid) nod), bafe bie Sranjofen ...uerbrnnnt haben." Sirb bagegen ein partum angefübrt,
b«i welchem man nid)t zugegen gewefen ift, ober foll eine 2barjad)e ai8 üollenbet, eine
fcanblung al* oergangen (für bie ©egenwart abgef djloff en, cf. Cic. Cat. 3, 19; Li*.
36, 34, 3) audbrüdlid) be$eidjnet werben, io ftetjr ber Inf. Perf.
unm. 3n analoger SBeije finbet fid) ber 3nf. $räf. ftatt be3 ^ierf. jum #mede einer leben=
bigen SSergcgenroärtigung »crem^elt bei memoria teneo unb recordor (Cic. Phil. 8. 31 ;
or. 23), bei audivi (Cic. Verr. 4, 70), bin unb wleber aud) bei anberen Serben, fogar
bann, n>enn nid)t erinnerung an Sclbfterlebte« ftattfinbet. Cf. Cic. Off. 1, 108: Q. Maxi-
mum aeeepimus facile celare, tacere, dissimulare, insidiari.
0. Hefe Hu«brud8weife ift nur bann jutöffig, wenn de bebeutet „waö anbetrifft, in ©ejug
auf- unb ba* bamit uerbunbene SSort im ©egenfafr $u einem anbem mit Wadjbrud hervor*
gehoben werben fall (cf. 875). 9Ufo: w2Ba« ben «ntoniu« anbetrifft, fo habe id) bir fdjon
'ruber üon ibm mitgeteilt, bafe id) ifm nidjt befudjt habe" xc
IL Sic Serben ber finnlidjen 2Ba^rnei)mung: fefc,en, bemetlcn, tflvtn vi-
dere, cernere, animadvertere, (conspicere, conspicari, inUteri), audire u. ä.
werben fonftruiert: a) mit bem Partie, praes., wenn ber 3uflanb bejeidjnet wirb,
in meinem fidj ber ©egenftanb bei ber SBaljrnefymung befinbet, 95. Gracchus Pi-
touem in contione ttantem vidit „iah, wie er baftanb". Timoleontem oculis amissis
nemo unquam querentem audi vi t „bat gehört, w l e er fid) beflagte". Die, hospes, Spartae
nos te hic vidisse iacentts. Cernis me hic pro patria deprecantem. Milites proeul Am-
biorigem suos cohortantem conspexerunt. ©tatt ber ^artfcipialfonftruftion wirb
(bei 2fyitfacb.cn ber93ergangent)eit) nidjt feiten jur nac^brücf liefen ©ernor*
Hebung be$ betreffenben ßuftanbeS cum c. coni. gebraust, §. s. Audivi Metro-
dorum, cum de his ipsis disputare*. Saepe ex eo audivi, cum so scribere neque con-
suesse neque posse diceret (cf. 362, «nm. 3) ; — b) mit bem "sil fintttD bei einfacher
Sejeidmung einer £l)a t fad) e, 3. ©. Amicum in accusatorum subselliis sedere video.
Coosulem res divinas facere vidistis. Saepe ego nunc Archiam magnum numerum
Tersuum dicere ex tempore vidi. Faciam, quod te saepe animadverti facere, Legatuni
litteras recitare audivistis.
tbim. 3n Sa>en wie: „Wirgenb« babe id) ben Spfuvgo* nennen hören", „©eftern b>be id) einen
©ifhnifcher ljinridjten feben" mufe felbfröerftänblid) ber Inf. praes. pass. fteb,en: Nusquam
Lycurgum nominan audivi. Heri veneficum quendam securi percut» vidi. Vidi nunc
ipsum Hortensium paene interfici servorum manu, cum mihi adesset. — SBenn
feb^en im Sinne be3 geiftigen (£rfenncn8 (= einfe^en), audire oom £Ören einer 9Jad)^
ridjt fter>t (= bie SKelbung erhalten, bie Äunbe befommen), b^aben fte ftet* ben Acc. c. inf.
bei fieb, 23. Omnium virtutum praestantissimam esse iustitiam omnes vident. Höstes
castra tnon'sse consul ex perfugis audivit Capitoncm tres nobilissimos fundos possi-
dere audio.
1) Lusciniam c&nentem audivi. Sororem tnam ambulanfem vidi.
2) Lusciniam audivi, cum c&neret Sororem tuam vidi, cum ambulare*.
3) Lusciniam canere audivi. Sororem tuam ambulare vidi
Motoenbig ift bie Umfd^reibung mit fore, ut (fettener fntnrum esse, nt) mit
folgenbem #onj. ^rdf. unb 3 mp er f. bei ben «erben, roeld)e, ba fte o^ne
Supinum ftnb, feine Sonn für bie ^nftnitiue be§ Futuri activi unb passivi
btlben fönnen, S. Spero fore, ut huius facti te paeniteaf. Sciebam futurum esse,
W hoc Carmen discer«. Dixit fore, ut perbrevi convalescerei. Puto fore, ut me prae-
Digitized by
433. - 288 -
»entern non kusMmoi. - Slbet aud) wo e$ nidjt notroenbtg \% wirb biefe Ui
fc^reibung f)ällftg angeroatlbt, j, Spero /br«, ut ad me venias. Arbitror fort, i
nationes exterae legatos ad popnlnra Romanum mittant; unb JU nterfen ift, bdfj b
Inf. fut. pass. weniger gebraust wirb atS jene Umfcfyreibung ; alfo fann jro
gefagt werben Romani putabant Gallo« a Caesare viduro tri, aber gebraut
lieber bafür ift Romani putabant /bre, Galli a Caesare vincerentu
Cf. In libris scriptum Veientes habobant fort, ut Roma a Gallis caperetar. Ptolomae
Othoni persnaserat fore, ut in Imperium ascisceretur. Est mnltis philosophis persa
snm fore aliqnando, ut omnis hic mnndns ardore deflagret. Illnd tibi affirmo, si re
ex sententia gesseris, fore, ut ab omnibus collaudere. Non eram nescius fore, ut h
noster labor in varias reprehensiones ineurreret.
Änm. 1. «I« Umfdjrei&ung be« 3nf. ftut II btent fore, ut (futurum eise, ut) mit folg«
bem ßoni. $trf. ober fynöqpf., ,v Sperabam fore, ut omne odinm depotuisses,
hanc epistnlam legisses. Spero, cum haa litteras aeeeperis, fore, ut ea, qnae s
perioribns litteris a te petivimns, impetrata sint. Über futurum fuisse, ut cf. 38
KlUR. 2. Fore mit bem Part. perf. pass. entfüridjt bem Inf. fut exaeti eine« ^afittrt ol
3)eponen3, Aristoteles ait se videre brevi tempore philosophiam plane absei
tarn fore. Hoc dico, me satis adeptum fore, si ex hoc tanto in omnes mortal
beneficio nnllnm in me periculum redundant. < l'arthaginienses debella tum mox foi
si adniti panlnlnm voluissent. rebantnr.
433. 1) In Gallia cisalpina sedes tum habebant Boii Insnbresque, qnas gei
tes Gallornm paucis annis ante in dioionem a Romanis esse redacti
constat 2) Pyrrhus, simulatque urbem Taren tinorum intravit, oivibi
acerbo edicto ad arma convocatis iuventutem laboris et belli insnetaj
exercere paravit 3) C. Licinius Stolo L. Sextius, tribnni plebis, agnu
publicum plebi quoque assignatum voluerunt 4) Est apud nos, inqti
Cicero, indicium veritatis omnes idem sentire; quamobrem deum est
et providentiam divinam ex eo colligimus, quod opinio dei omnibr
insita vel potius ingenerata est. 5) Iam imperator ignem in oppidun
quod circumsessum tenebat, conicere parabat, cum urbani, armati inei
mes, pueri senes, undique in moenia contenderunt atque manibus poi
rectis supplices misericordiam victoris imploraverunt. 6) In dies magi
video salinem publicam Caesari posteriorem esse quam dominationem
quid quaeris? regem se et esse et appellari vult. 7) Cum legati Bo
manorum apud senatores dicendi finem fecissent, Hanno patres per deo
obsecravit, ne quid committerent, cuius fore ut eos brevi tempore pae
niteret ipse quidem confideret 8) Onesimus, nobilis quidam Macedc
cum pacem servatam vellet, regi Persae suasit, ut Philippi patris exem
plum secutns bis in die pactionem cum Romanis factam perlegen '
9) Agricola conspecto flore oleae sperat fore, ut bacam videat, non sin«
ratione ille quidem, attamen interdum fallitur. 10) Polyphemus ocnl<
orbatus Telemum quendam, nobüissimum vatem, illam calamitatem sib
praedicere meminerat 11) Indignum est eos plurimum apud cives au
ctoritate valere, qui quaestus causa vel turpissima committere non eru
bescant. 12) Ulixes, cum Thersitam Agamemnoni maledicentem audi
visset, hominem impudentem linguae moderari iussit et, si iterum ducen
Graecorum violare esset ausus, se graviter in illum consulturum ndj
natus est 13) Socratem Xanthippa aiebat eodem semper vultu vidisse
se domo exeuntem et revertentem. Iracundus non semper iratns est
sed lacesse: iam videbis furentem. 14) Datames omnes suos confestim
Digitized by Google
289 -
434—435.
sequi se iussit; quod si animo strenuo fecissent, futurum esse, ut ad-
verearii non possent resistere. 15) Critias supplicio afficiendum esse
censuit Theramenem, quippe a quo auctoritatem summi magistratus
subverti satis constaret. 16) Ovidius fore, ut dies illucesceret, quo Eo-
mam redire sibi liceret, frustra speraverat. 17) Quis neget futurum
faisse, ut Epaminondas, si dona accipere voluisset, omnium Thebanorum
divitissimus evaderet? 18) Praestat vera dicentem vinci quam men-
tientem vincere.
J4. 2er Lateiner oermeibet c$, oon einem einteilten ©uüftantitt, fclbft wenn eS ben «egriff eine«
Yerbi sentiendi ober declarandi entölt, einen Acc. c inf. (ober eine inbirefie § rage ober
einen 6afc mit ut ob. ne) abhängen $u lajfen. Gr fügt minbeftenö $u bem ©ubft. ein 3)emon-
itratiopronomen (jin^u, melcbeS auf ben folgenben SluSfagefafc f)inmeift, j. 33. IUa opinio,
deam hominam salati prospicere, calamitosis solacio est (Cic. de or. 2, 7; fam. 7, 1,
3, Yerr. 2, 101; Liv. 30, 35, 4). ©emö&nlid) ober »ermittelt er bie «erbinbung beö ©ubft.
mit bem Acc. c. inf. burd) ein Verbum sentiendi ober declarandi, ober er umfebreibt baS
regierenbe ©ubft. felbft buro^ einen üollen Webenfafc. So Reifet: „©puren, bafe Wadjfteüuugen
ftottgefunben baben" vestigia, quihus apparet factas esse insidias; „Sero ei 3, bafj jene
£tnge erbitbtet finb" argumentum, quo illa ficta esse demonstraiur; „(5$ giebt einen ©brud)
Solon«, er münfd)e nid)t, bafc fein Xob be8 ©d)tnerae8 feiner ftrcunbe entbehre" Solonis est
elogium, quo se negat velle suam mortem dolore amicorum vacare; „9Jon ollen wirb
ber«u3fprud) §efiob$ gelobt, man muffe mit bemfelben 2Ra&e mefien, wie man empfangen
iabe" laudatur ab omnibns illud Hesiodium, quod eadem mensura reddere iubet, qua
aeeeperis; „(£8 mürben ©timmen gehört, man müffe fid) für ben Übermut ber ^atricier
radjen" auditae sunt voces monentium patrum superbiam esse ulciscendam. Hanc habet
vim praereptum Apollinis, quo monet, ut se quisque noscat. Passim exaudiebantur voces
posiulantium, ut castra ex Volsco agro moverentur. (ÄuSnobmen bei Gicero nidjt häufig,
de Or. 2, 339; Sest. 89; fam. 7, 28, 3; Tusc. 3, 34; 4, 26; Sali. lug, 100, 4. ©ie
ein Acc. c. inf., fo fdjliefet fid) aud) eine inbirefte %xaQt ober ein 6afe mit ut feiten unmittel=
bar an ein Subft., $. ©. Cognitio, quae cuiusque rei causa sit ; causa, cur quidque
fiat u. ä„ j. ». Cic. Tusc. 4, 57; fin. 4, 13; Liv. 28, 19, 5). — 1) Suspicio sena-
torum M. Manlium regnum affectare opinantium falsa videtur fuisse.
2) Nuntio allato hostium exercitum fusum fugatumque esse, summa
omnes cives laetitia afiecti sunt. 3) Probasne praeeeptum Epicureorum,
gut omnia ad voluptatem referenda esse volunt? 4) Brevi apparuit spem
multorum Atheniensium, qui bellum Persarum post pugnam Marathoniam
confectum esse opinabantur, inanem fuisse. 5) Afflictus sustentor prae-
clarä conscientiä, cum cogito me de re publica bene meruisse. 6) Ho-
nestum est illud Solonis, quod ait versiculo quodam senescere se in dies
multa addiscentem. 7) Verres studiosissimus erat eius existimationis,
ut artium intellegens esse putaretur. 8) Alexander ante proelium ad
Gaugamela commissum respuit consilium legatorum, qui Persas noctu
opprimendos censebant.
flnm. fBenn ©ubftantioa in SSerbinbung mit SBerben % trafen bilben, weldje gerabeju bie
Stelle oon Verbis sentiendi ober declarandi oertreten, fo folgt nad) ifmen oljue alle SJer*
nüttelung ber Acc. c. inf. ©o nad) suspicio est, in suspicionem renire, vientio est facta,
fcslis est (= testatur), auetor est (= narrat) u. f. m., j 83. Fama est Oallos peremptos
'esse. Erat magna suspicio Parthos iter esse facturos. Nullam mihi abs te relatam
esse gratiam tu es optimus testis. Triste responsum non redimi captivos redditum
est. Admiratio orta est non siraul regressum Hannibalem. Ad collegium misit lit-
teras se recordatum esse.
% a) ©äfre, meldje einen Hudruf ber Serwunberung ober Älage enthalten, fielen im Acc.
e. inf., £. ©. 0 spectaculum miserum atque acerbum! ludibrio esse urbis glormm, po-
puli Romani nomen/ Satis peccatum a vobis est in P. Africano: Literni domicilium
Wenge, tat. «epetiurtum 7. «tu*, n. 19
Digitized by Google
436.
— 290 —
et sedem fuisse domitoris Africae! Literni sepulcrt»»/ ostendt* Conderanon tot h<
mine» uno tempore, nullo crimine! — b) Säfre, welche eine ftrttfle berSerwunberun
ober bca U n w i 1 1 e n 3 enthalten, werben entweber bind) at e. coni. (m i t ober ohne angeftön*
teö ne) — iudit feiten auch burd) bot bloßen ftonj., cf. 332, Knm. 6 — ober burd) b<
Ace. c inf. mit angehängtem ne gegeben $. $}. Ten« hoc tficere tali pradentia praeditai
„ift ti glaublich, bafe bu . . . ?" Totiesne wie litteras Romam dedisse, cum ad te nulla
darem? (^uemyttawne fuüse tarn furiosum, qui hoc crederet? Egone ut scriba» no
rogatus „ift e$ $u oerlangen, bafe ich unaufgeforbert febreibe? = \d) foüte . . . febreiben?" V«
tamne ut quisquam victrici patriae praeferre/? Hocine ut ego nomine appellem evei
sores hu ms imperii? „fann man mir zumuten, bafe td) ...'?" Pater ui in iudicio capit
obesse filio debeat? Tu ut illa sica diutius carere po&sis? Cf. Cic CaL 1, 22 u. 2-i
Verr. 3, 26; Plane. 31; Tusc. 2, 42; Seat. 17. Liv. 4, 2, 12; 5, 24, 10. Cf. aud) 33;
«nm. 6. — 1) Te nunc, mi fili, sie vexari, sie i&cere in lacrimis et sordi
bus! idque fieri mea oulpa! 2) Priorem tuum amorem humanitatetnqu
in tantum odium tantamque inhumanitatem esse conversam. 3) Men
demisso animo ab ineepto desistere? 4) O te stultum! hoc non viHm
verba nequissimi hominis temere (te) sequi! 5) Adeowe esse hominet
infelicem quemquam, ut ego sum? ober adeo ut sit quisquam infelix, u
ego sum? 6) O te ferrewro, qui preeibus meis non moveare! 7) 0 foi
tunam indignam! tene patria cedm?, quam liberavisti, tene ex urbe at
legari, quam servasti?
436. lötete Werbet, welche im 9tftio ben Acc, c. inf. bei fid) faben, werben im $offi
perfönlid) fonftrutert (Nominativus c. inf.), inbem baä Subjeft be§ atyän
gigen (SafceS $um <5ubjeft be$ §auptfa&e$ gemalt nrirb; «ßrabif at£nomin
treten ebenfalls in ben SRominatio.
'2 er Nominativ us c. inf. [teilt:
a) ftet§ bei inbeor, vetor, 8inor, j. <8. Deceraviri libros Sibyllinos inspicere n«
sunt „ben 3ebnmönnern würbe befohlen, . . .". Nolani muros adire retiti erant. Ha
litteras legere vos non sineuiini „man wirb eud) . . . nicht lefen laffen". Milo eam ac
cusare per senatus auetoritatem non est situs (Cic. Seat. 95).
Vitt in. 1. Iubere unb vttart muffen im Maffia fogar bann perfönltd) fonfrruiert werben, men:
ber SBefebl ober ba8 «erbot aar nid)t an ba« ©ubjeft gerichtet ift, k. «. Decitu in castri
duet* iussrn est ,e* würbe befohlen, ben XetiuS in ba* fiager ju führen". Jusst« « re
nuntiari consu/. Romulu* dicitur exponi itutsus esse. Triginta naves mittt sun
iussae.
b) ftetS bei videor „id) f Cheine, e§ fdjeint, baj? id)" (ober „aB ob id)"), j ^
Videmini non satis, quid dicam, intelleici».«e. Omnibus recte ferisse risi sumus. quoc
amici causam defendimus. Hosten non ridentur rirturi esse.
2tnm. 2. ©efonber« wiebtig ift sibi videri (ober blo& videri) mit Nom. c. inf. für unfer mr>oi
fid) glauben, fid) jutrauen, f i et) fd)meid)eln, wobl bürfen*, 3. Satis di
xisse videor „id) glaube, binlänglid) gefagt \u haben" ; amens mihi fuisse videor; bot
scire mihi videor „baö glaube id) ju wiffen" ; rem bene gessisse sibi videtur „er fdunei
cbelt fiel), eä gut gemacht ^u haben"; Uli omnia posse sibi videntur „fie trauen fieb Ol
aßeö ju föuncn"; iure sumere videmur „wir bürfen wob,l mit 9?ed)t annehmen". §äuiu
ftet)t in biefen SBebeutungen aud) ba* eingefd)obene ut (mihi) rideor, weld)e* gleichfalls per
fönlid) fonftrutert werben mufj, j. ». Obiurgavi senatum, ut mihi mus sum, summ;
cum anetoritate. Oraece, ut rideor % luculenter scio. Epistulae mihi uno die tre;
sunt redditae et quidem, ut videbantur, eodem abs te datae tempore. Ea verba
non, ut videntur, easdem res significant Servus tuus omnia fidelissimo animo.
mihi quidem risua est, narravit. (Cf. jebod) Cic. Fin. 1, 66; Marc. 3, 10.) — 3n *cr'
binbung mit bem 3"f. 5ut- videri oft ble Söcbeutung „brohen, SRiene machen,
üerfpredjen, oerljeijjen", j. 99. Res publica videtur peritura este „ber Staat brott
unterzugehen". Uli rei publicae statum conrulsuri videntur wmadjen «DJiene". Declüie-
mus ea, quae nobis nocitura videantur. Tempestas hodie Serena fore videtur „wt=
fßricht".
Digitized by Google
— 291 —
436b.
cj bei folgenben sßoffioi§ oon Verbis sentiendi unb declarandi:
a)in allen $erfonen: dicor, pator, existimor, iudicor, argaor, prohi-
beop (cf. 359, fcnm. 3), oft aud) nuntior^ negor, memoror, perhibeor, scri-
bor, invenior, reperior, credor, (narror), cognoscor, audior, %ndicor1
perspicior, intelleg&r, demonstror u. ä. ;
ß)nva in ber 3. *ßerfon: traditar, traduntar, fertur, ferantur. cf.
Lycurgi temporibus Horner».- fuisse tradifur. Xanthippo, Socratis uxor, morosa
admodum fuisse fertur et iurgiosa. Pausanicw Hilotas quoque spe libertatis aolli-
citare existimoÄatar. Disciplina Druidarum in Britannia reperta atque inde in
Galliam translata esse existima/ur (dicitur, putatur, indicatnr. narratnr etc.).
Quinctiu* absms esse defensiv negatur. Sulpiciu* tribnnatnm petituru« ^uiabcUw.
Omnes in Africam navigatun putantur. Regnante Tarqninio Saperbo in Italiam
Pythagoros venisse reperi/ur. Occidme pat rein Sextus Roscius arguftur. Bibului
nondum &udiebatur esse in Syria. Silenns hoc mnneria Midae dedisse scribifur.
Ex hoc dei beati esse intellegunrur. Palma per eos dies in t er coagmenta lapidnm
ex pavimento sxtitüse ostendeAa/ur. Nnm negaAtiur deformem pacem Appiu*
Claudius dir einige ? Pons in Hibero prope effecti« esse nuntio6a<ur. — 3)er ^no»
logte oon pntari folgt bte SRebenSart in suspieionem venire, %. ©. III* fratr« in
suspicionem venerant suis civibna fanum expilosae Apollinis (Verr. 4, 30). — 9ted)
Ätiologie »on dicitur totrb defenditur (== defendendi causa dicitnr) fonftntiert, §. ©.
Vi qoadam rews id, qnod fecerit, ttcisse defendäur. Cf. aud) folgenbe füljnere
brudSroetfen : Reu» contra e dictum fecisse d&mnabitur (Cic. Verr. 3, 26). Milo libe-
tatur non eo consilio profectu« esse (Cic. Mit. 47). Si minime pecuniae cupidu*
fuisse docear (Cic. inv. 2, 36). Excuao/wr Areopagite* esse (Cic. Phil. 5, 13).
tmn. 3. Son ben unter c) genannten SBerben werben bie mit esse (unb posse) aufammen»
gefegten formen be3 $affiod (dictum est, traditum erat, existimandum est, negari
non polest etc.) geroöljnUd) mit beut Aec. c. inf. öerbunben, alfo unperfönlid) fon*
ftruiert, $. ©. Traditum est Homert*?// caecum fuisse. Nuntiat um est adease hostes.
Ubi tyrannus est, ibi dicendum est plane nullam esse rem publicaw. Socratem
doctum et sapientew virwm fuisse traditum est. Neminem tale m fuisse credendum
est. Philonem existimandum est disertum fuisse. Fides et tibios eorum causa fac-
ta« dicendum est, qui Ulis uti possunt. Negari non potest classem tripartito distri-
butam fuisse. 3ebod) bie Serben be§ ÖlaubenS (feltener be$ SagenS) fönnen oud)
bie periönlidje Äonftruftion baben, ©. Plertque invitt hoc fecisse putandt sunt. So-
cratew iuventutem corrupisse non est existimandus. Non bene emisse iudicati sumus.
Pompeiuv perspectiv est a me toto animo de te cogitare. Regnum occupare vo-
luisse dirtf sumus (Cic. rep. 2, 27). P. Africano vim attulisse existima/Ms est. —
Sei memoriae traditur (prodüur) ftebt ftetS bet Acc. c. inf. 3m übrigen cf. 437.
fcmn. 4. ffierni nadj einem öerfönlid) fonftruierten Safre (mit videtur, dicitur etc.) bie
infinitiöifcne Äonftruftion in mebreren folgenben abhängigen ©äfcen fortgefefet wirb, fo gebt
in biefen bie ^onftruftion ftetd in ben Aec. t. inf. über. Cf. Ad Themistoclem quidam
»loctus hämo arcessisse dicitur eique artem memoriae pollici/u.v esse se traditurum;
cum ille quaesisset, quidnam illa ars efficere posset, dixisse iUum doctorem, ut
omnia meminisset; et ei Themistoclem respondisse etc. Cf. aud) Cic. Tusc. 1, 113;
5, 22; Cato M. 63. Liv. 4, 37, 2; 5, 41, 9.
136b. 1) Imperator Claudius oonvivae cuidam, qui aureum scyphum pridie
surripuisse credebatur, postero die fictilem calicem apponi iussit 2) Non
in tarn magno timore sum, quam tibi fortasse videor. Me aspicitis id-
que, ut \idemini, irati 3) Quidquid fortuna afferet, potius patiamur,
quam pacti condiciones non servasse videamur. 4) Frons (ob. fron dem)
lauri de caelo tangi negatur. P. Sulla in petendo consulatu cupidior
quam ceteri fuisse iudicabatur. 5) Fabulae Terentii propter sermonis
elegantiam a Laelio scribi credebantur ob. fabulas. 6) Orpheus poeta
(ob. Orpheum poetam) fuisse negatur. 7) Milites Pindari domum diri-
pere ab Alexandro vetiti erant 8) Theseus incolis dispersorum per
19»
Digitized by Google
437-438.
— 292 —
Atticam vicorum in nimm coactis communem Atheniensium civitaiea
effecisse narratur. 9) Omnium civitatnm Graecarum maxime Attica for
tnnam fantricem nacta ease tradi solet. 10) Rose ms patrem inte rem iss
arguebatur. 11) Apnd Venetos oarinas multo planiores fnisse quac
apud Romanos traditnm est. 12) Quadraginta tres annos natns si qrj
consnl erat f actus, is suo anno factus esse dicebatur ; quanquam (cf. 391
complures ob singularem virtutem cousnlatum ante consularem aetaten
sunt adepti. 13) Mihi die, qui sit factum, ut calamitosi homines equum Sei
anum habere dicerentur. 14) Hunc librum legere nos siti non sumus nec ti
legere sineris. 15) Calanus, cum morbo tentatus voluutariam morter
sibi consciscere statuisset, rogavit Alexandrum, ut in rogo sedens perir
sineretur. Qui a civibus male audiebant, de praemiis certare non sine
bantur. 16) Ciceronem (cf. 437) philosophiae, quae diu Romae peregrinar
visa est, tanquam civitatem dedisse vere dicitur. 17) Dubium non est, qui
Carthaginienses, nisi Hiberum traicere a Romanis vetiti essent, Hamilcar
iam duce tota Hispania potituri fuerint. 18) Labienus, qui in Caesaris exer
citu magna auetoritate floruerat, eum reliquit multique idem facturi pu
tantur. 19) Satis doeuisse videor, hominis natura quanto cetera omnia ani
malia anteiret. 20) Epimenidem Cretensem, a quo Atheniensium urbs ann
a. Chr. quingentesimo nonagesimo sexto expiata esse dicitur, singulari e
prüden tia et gratia fuisse existimandum est. 21) Cum Agesilaus classer
Ephesum appulisset, Tissapherni, quia ad bellum ineundum non satis paratu
erat, cum Lacedaemoniis indutias trium mensium facere (cf. 437) visum est
437. Dicitur (traditur etc.) fte§t bann mit bem Acc. c. inf., n*nn nicht ein ®erüd)t bejeiebm
wirb, fonbern wenn e* ben 6inn bat wcS wirb bet) äugtet, auSgefagt, uon einem 6d)rifi
fteOer b e r i d) t c t j. SB. Non sine causa dicitur ad officia referri omnes nostras cogita
tiones. Caesar committendum non putabat, ut dici posset eos ab se circumventos ess<
De hoc Verri dicitur habere eum porbona toreumata. ©o finbet [ich. namentlich, hoc dic\
tur, iüud dicitur, vere (recte, falso, perverse, non sine causa u. ä.) dicitur immer mit bet
Acc. c. inf. [Tctmtad) tonnte alfo aud) im 9. Safce ber oorigen &rage ber Ate. c. inf. ebn
Jabel fieben.) — Videtar c. dat. beißt oft „cS beliebt, e« frtjeint arocdbienlid), richtig" = place
(cf. Soxel ftoi); in biefem ftatle mirb c$ unperfönlich, fonftruiert, unb jmar entroeber mi
bem einfachen 3nfin. ober mit bem Are. c. inf. (feiten mit vi: Cic. ad fam. 8, 5, 2), j. $
Visum est senatui mittere legatos ober mitti legatos (feiten ut mitterentur legati). Noi
mihi videtur ad beate vivendum satis posse virtutem (Cic. Tusc. 5, 12. Salt lag. Bö
2. Cic. or. 67). — $a* ^affio nuntiari „e« läuft bie 9?ad)rid)t, SRelbung ein" ftefy meift mi
Acc. c. inf., SB. Nuntiatur naves pirataruin esse in portu. Nuntiabatur Parthos trans
isse Euphratem. 3)od) ift aud) bie perfönlidje Äonftruftion nicht feiten, ©. Aquatorei
premi nuntiantur (Caes. b. c. 1, 73; Cic. Mü. 66; Liv. 4, 21, 5). 9?ach nuniiatur mi
einem $atio folgt regelmäßig ber Acc. c. inf., j. 53. Conantibus Gallis in oppida conveniri
adesse Romanos nantiatur. 93ei affertur (sc. nuntius) „bie SRelbung läuft ein" ftebt ftdi
ber Acc. c. inf., 5. SB. Liv. 4, 55, l.
438. 1) 92ad) non dubito (non dubius sum) „idj hin überzeugt, id) glaube gern* fteljt bei fimiu*
ftepo« unb ben Späteren bäufig (aber nidjt bei Sicero unb ßäfar) ftatt quin ber Acc. c inf
— 2) (53 ftnbet fict) ocrfcbjcbentlich ut gebraucht nad) u n ö c r f 9 n l i cb, e n Lebensarten, noment
Iid) folgen, roeldje mit est unb bem Neutrum eineö SHbjefttoS gehilbet finb, wenn bieje tu*
brüde bezeichnen, bafc etvoaS gefdjic^t ober gefchefjen foll. SKan überfefce bie r»orgeIe#ni
SJeifpiele: „$>cn SHÖmcrn gereicht bie £ljatfad)e jum SRubme, bafj"; „e* ift roirfliche Jt^atfacbc,
baß"; „2)ioni)fiud Ijatte ntd»t freie .fcanb Darüber, ju betüirfen, baf$"; „e« gefdne&t in umwertet
Seife, bajj" k. ^Demnach bebeutet praeclarum (magnificum, Optimum) est, ui „e$ trifft fid)
ausgezeichnet, baß"; incredibiie est, ut „eä ift ein unbenfbarer tJaD, ba&"; usiiatum (tritumt
rarum, novum, mirum) est, ut „ti ift ein gewöbnlidjer (feltenet) gjatl, ba&"; mihi integrum
Digitized by Google
439.
est, ut „e* fte^t mit frei, ift In meine freie ©etoalt gegeben", »efonber« häufig xft reri simile
est, ut im Sinne Don non videtur re vera factum esse, at, $. 93. Veri simile non est,
ut civis Romanas cum gladio in forum descenderit ante lucem. Veri simile non est,
ut ille homo tarn honestus religioni suae anteposuerit pecuniam. — 3) Selten ftef)t und)
ben Segriffen ber fturdft, toenn fic in ber SBcbcutung „mit »eforgni« wa^rnetjmen, mit
girrest er »arten, mit Ängft baran benfen" fielen, ber Aec.c. inf. (j. ©. Cic. de or. 2,
334; Liv. 2, 7, 9; 3, 22, 2 u. ö.). — 4) Statt ut ift in biefen ©eifpiclen nad) moneo, ad-
monco, suadeo, postulo, expeto unb opto (cf. 426, Änm.) in ungeroöfmlidjer SBeife ber einfadje
3nftn. ober Acc. c. inf. gefegt. Cf. 342, «nm. 1 u. 346. — 6) Wad) ben »erben „loben,
tabeln, anflogen, oerurteilen, beglüd wünf d)en, banfen" finbet fid) ftatt quod
^uroeilen cum c. Ind. im Sinne oon „inbem, bei bem Umftanbe, bajj". — 6) Wad)
mirari unb mirum esse ftef)t st, wenn man ben ©egenftanb ber »ertounberung al« nod) in
ftragt ftcljcnb bcjeidjnen toiU, oft jebod) aud) $um gemilberten ftuöbrud ber SBirflidjfeit (ganj
bem beutfd)en „wenn" entfpredjenb; fo aud) im ©riedj. davpaZt», el). Cf. Cic. de or. 2,
55; Lael. 54; Quinct. 18; Verr. 2, 29; Nep. Cim. 4, 4. Selten fommen anbere »erben be«
Uffcft* mit si oor, j. SB. gaudere (Cic. Verr. 4, 37), dolere (Quinct. 1), indignari, satis
habere. Cf. aud) ignosce, si cessit (Cic. Deiot. 12; orat. 2, 55). — 7) 9?ad) contingit ftn«
bet fid) ftatt ut ocrcin^elt (Cic. Arch. 4) ber einfache 3nfin. — 8) SBenn patior negiert ift,
folgt barauf juioeilen ut ftatt be« Acc. c. inf. — 9) Sefjr feiten ftef)t nad) dignus unb in-
dignus ftatt qui c. coni. bic Äonjunftion ut (Liv. 23, 42, 13; 24, 16, 19; 22, 59, 17). —
10) 93et ben »erben bed »erfpredjen« finbet fid) au«nafjm«ioeife ber Acc. c. inf. praes ober
ber einf ad) e Inf. praes. ftatt be« Acc. c. inf. fut, wenn ber Serfpredjenbe anbeuten toiU,
bafc er fein »crfpredjen fofort realifieren motle (cf. Caes. b. g. 4, 21, 5; 6, 9, 7; 2, 32, 3.
Cic. Quinct. 29. Liv. 43, 6, 4). Sogar nad) sperare ftefjt oereinjelt ber 3nf. 9$räf. ftatt
be« gutur«, roenn ber SRcbenbe ehoa«, roa« bie näd)fte 3ufunft bringen fotl, gleid)fam al« je&t
fd>on ftattfinbenb barfteHen toiU (cf. Cic. Tusc. 1, 97). llnflaffifd) ift- ba« feit vmui« SB. 34,
27, 3) nid)t feltene sperare, ut. — 11) 3n ber Äonftruftion be« Acc. c. inf. merben bic $cr*
fonalpronomina me, te, se, nos, vos im ganzen feiten (f)äufiger bei ben $>iftorifern, bod)
aud) bei Sicero), wenn fein 3rrtum möglid) ift, aber gciuö^nlid) nur in fürjeren Säfoen (bei
SSiüen*= unb 9Jteinung«erflärungen, in ber Sprad)e be« geroöfjnlidjen Öeben«, im ©efd)äft«ftil
*.) to eggeloffen. Scfonber« l)äufig laffen bie ©efdjidjtfdjreiber ben Subjeft*accufatio se au«,
nid)t nur too berfelbe fd)on beim oorfjergeljenben 3nfinitio ober im Webcnfafce fteljt, fonbern aud)
fonft in lebhafter 3>aiftellung ober be« $Bof)flaut3 unb ber Äür^c roegen, oorjugSioeife beim 3nf.
%ut. 91 ct. (meift jugleid) mit 9lu«laffung oon esse), SB. Res male gesta erat n*c gesturos
melius sperare poterant (cf. aud) 423, 9lnm.). {Regelmäßig fäQt ba« Pronomen toeg,
roenn e« fd)on einmal bei einem übergeorbneten 3>nf. fteljt, SB. Non me pudet fa-
teri nescire (nidjt nie nescire), quod nesciam. Dicturnm te esse audio quaestorem illius
faisse (nid)t te fuisse). Non existimo te desperare ista posse perdiscere (nidjt te posse).
Ct aud) 423, SÄnm. — 12) 3n ungeioöfjnlidjcr, nidjt nadföuafjmenber SBcife finb creditur, vi-
detur unb dicitur in biefen Sä&en mit bem Acc. c. inf. ftatt perfönlid) mit bem Nom.
c. inf. fonftruiert. Cf. Com. Nep. 4, 5, 3; Cic. Tusc. 5, 12 (? cf. 437); Liv. 40, 29, 8;
36, 13, 9. So aud): Eam gentem traditur Alpes transisse (Liv. 5, 33, 2).
b. $afl tymtffptum.
139. 1.2)a§ tynrticij) ift feiner Jorm nad) ein Slbjeftio breier (Enbungen;
e$ fann ebenf omenig roie ba$ Slbjeftio fetbftänbig auftreten, fonbern richtet
fi(^ nad) feinem 33ejiet)ungSn)orte im ®enu$, 9tumeru§ unb ÄafuS.
($a§ ^ßartieip bejeid)net einen entmeber tätigen ober teibenben 3«s
ftanb, ba§ ^Ibjeftio hingegen eine (Sigenf c^af t.)
2. SnbrerfeitS aber unterf Reibet ftc^ ba§ ^artieip oon bem 9lbjef tioe ba*
buref), ba§ e§ (roie ber ^nfinitio) folgenbe (Sigentümlidjfeiten be^ Serb§ bei»
behält :
a)ba§ ^ßartieip ^at unterfajiebene formen jur «eaeic^nung ber unter«
fäiebenen 93ef c^af f en^eit ber ^atigfeit, inbem biefelbe entroeber at«
Digitized by Google
439. - 294 —
unoollenbet, nod) in ber (^troidelung begriffen, ober als oollenbet
ober als beoorfteljenb bargeftettt wirb;
b)ba$ *ßarticip fyat aftioe unb paffioe formen;
o)baS ^articip beS SlftioS unb beS Deponens behält bie ffleftioi
feine« 93erb$ bei, b. !). regiert ben StafuS feines 93erbS, ». Homo epista
law Bcribexu. Homo ration« utens. Homo pauperi&u« succurrens. Cf. jebocb 85.
3. S)aS *ßarticip brücft (wie ber Qnfmitio, cf. 414) nid)t bie 3C^ «n u«b fü
ftd) aus, fonbern nur bie ©ntroicf elungSftufen ber £anblung im 3kt
fyäitniS p bem regierenben SJerbum. (SS bejeidjnet nämlirf):
a) baS Part, praes. bie glridHcitigc £anbtung,
b) baS Part. perf. bie borftfitige (oollenbete) £anblung,
c) ba$ Part. fut. bie bcöorftcljfnbc #anblung.
Cf. Ridetu dico, dicebam, dixi, dixeram, dicam, dixero. Dax fagieru occiditar, occidetui
occisus est. Locutus taceo, tacui, tacebo. (Audifurtw venio, veni, veniam. Cf. ?lnm. 4
S)te Iateinifd)e Sprache Ijat folgenbe ^3 ar ti eipien:
a) für baS Slctioum:
1. baS Partiäpium praesentis jur SBeaeid)nung einer gl eid)j eilige
#anblung, j. 93. scribens, amans.
2. baS Participium futuri jur SBejeicfntung einer beoorfteI)enben£anc
hing, welche baS Subjeft auszuführen willens ober im begriff if
j. 93. scripturus, amaturus (cf. Hnm. 4).
b) für baS ^affiount:
baS Partiäpium perfecti gur 93eaeid)nung eines oollenbeten (t>oi
jeitigen) SeibenS, 3. 93. scriptus, amatus.
Wnm. 35a8 Gcrumiirtm (oft fälfdjlid) Partie, fut. pass. genannt), welche« balb bie Sebcutin
eine« Partie, praes. pass., balb biejenige einer »afftöen 9?otwenbigf ett (Porti
neressitatis) hat, wirb am ridjtigftcn aar nid)t ju ben ^artieipien geregnet, fonbern ii
3ufammen$ang mit bem ©erunbium befjanbelt. Cf. 448 ff.
c) S)aS Deponens f)at brei ^artieipien: 1) baS Part, praes., 0. 93. borten
„ertna^nenb*; 2) baS Part, perf., j. 93. hortatus „einer, ber ermahnt ^ot"
3) baS Part. fut. act} 3. 93. hortahirus „einer, ber ermahnen will*
(ba$u ba« Gerundimtn, 83. hortandas).
9lnm. 1. Tas febjenbe Partie, perf. aetivi wirb erfefct:
a) burd) SBerwanblung be« &ctioS in ein $affio, 33. Urbs ab hostibus capta „1
Sfabt, wclaje bie fteinbe genommen Ratten". Persis victis Graeci redierunt „nadjbftn B
©riedjen bie Werfer befiegt Ratten, feljrten fie ^unid". Höstes urbe capta discess<
runt.
b) burdj SJertaufrfjung be* aftioen SJerbS mit einem gleidjbebcutenben Deponens, 5. *
verüus ju timere, adhortatus $u admonere, locutus $u dicere, conspieahu m consp:
cere, rererxus $u redire, pollicitus $u promittere, potitxis ju expngnare u. f. 10.
c) burd) Slmocnbung beö SHelatiöS ober einer Äonjunftion mit bem Verbnm finitun
33. Höstes, qui (ober postquam) urbem ceperunt. ©0 namentlid) bei intranfitioe
Serben: sol, qui occidit „bie untergegangene Sonne"; hostes, qui ceciderunt wbi« 9
fadenen geinbe"; miles, qui rediit „ber äurürfaefefjrte ßrieger" u. f. ro.
d) SBei forgfältigen ©a^riftftcllcrn wirb ba$ Partie. IJräf. niemals für ba« Partie. crf. $
brauet; in Stellen wie Cic. div. 1, 56; Sali. lug. 10, 2; 106, 1; Liv. 24, 7, 11; 41
56, 3; 8, 10, 4 u. ä. §at bad Partie, «ßräf. bie Sebcutung eine* 3mpctfeft«. «nb<t
freüid) ift e« mit SteUen »oie Liv. 27, 43, 3 (implicantes), 45, 10, 6 {nega-nte*), 28, #
4 (venientibus), Sali. lug. 113, 1 (volvens) u. d\, an benen offenbar ^erfeftbebeurun
Vorliegt.
e) Uber Diejenigen ^arttetpia Perf. Pass., toeldje aftioe ©ebeuhuig ^aben, cf. 300.
Bnm. 2. ®a« fefjlenbe Partie, praes. passivi wirb etfefct:
a)burd) Wnwenbung be« 9ielatioö ober etner Äonjunftion mit bem Verbum finitw
S?. Urbs, quae (cum) capitur ober capiebatur ab hostibus.
Digitized by Google
295
440.
b) burd) SÄnrocnbung be* ©erunbib«, jebodj nur in ben obliquen Äafu«, $. SB. Super-
stitione tollenda religio non tollitur. Cf. 448.
c) feiten burd) baS Partie, perf. pa&s., wenn bie ooHenbete $anblung fid) äugleid) aud) nod)
aI3 gegenwärtig fortbeftef)enb auffaffen läfjt, $. SB. Non a qnolibet hotnine landari me
volo, sed a laudatio viro „oon einem ÜDtonne, ber gelobt worben tft unb formt aud) nod)
als ein gelobter fortbeücht". Melior est certa pax quam sperata victoria. Laetor cum
praesenti tum etiam sperata tun dignitate. Liv. 30, 30, 19 ; 2, 36, 1; Cic. fam. 2, 9,
1; fin. 1, 41. 3*t beadjten ift, ba?j im 4M. afooJ. nidjt feiten ba8 Part. perf. pass. ftcfjt,
wo eigentlidj, weil eine (SHeidjjeitigfeit mit ber §anblung be8 regicrenben ©afce« ht-
jeidjnet wirb, baä <ßarr. $räf. Sßaff. fielen f o Ute, j. SB. Caesar die postero eontione
habita rem gestam proponit. Consal triamphans in nrbem rediit duce hostiam ante
currum dueio („roobei — geführt mürbe"). 3)iefer <Sörad)gebraud) finbet fid) oorjugSweife
bei $>iftorifern, roo oon »ergangenen fingen bie SRcbe ift, roelcbe ber SdjriftfteHer nidjt
auf baS Verbam finitum bcjict)tf fonbern oon feinem "Stanbpunfte au« betrachtet (Caes.
b. g. 5, 52, 5; 5, 11, 6; Liv. 1, 34, 2; 4, 10, 7; 21, 4 10), aber juroeilen aud) bei
Sieero an Stellen, roo oon gegenwärtigen fingen bie fHebe ift, SB. Amare nihil est
alind nisi eam ipsnm diligere, quem ames, nulla utilitate qttatsita „ohne bafj man
Sgorteil fud)t" (Cic. Lael. 100; nat. d. 1, 116). Cf. aud) 188, «nm. 2.
9lnm. 3. Ta ba§ Partie %xb\. VI ct., weil e« ftetö etwas mit ber §anblung be8 §aupt*
oerbs ©leidjjcitigeS bezeichnet, im ?ateinifd)en fid) an alle Sempera anfdjlicfeen fann,
fo miiffen fold)e beutfdje Sonjunftionalfttye, weldje eine ß)leid)^eitigfeit mit bem SSerbum
be$ regierenben SafceS bezeichnen, ftetS burd) baö lateintfdje Partie. Praes. auSgebrudt
werben, mag aud) im bcutfdjen Äonjunftionalfafee ein futurum ober SßluSqpf. ober Sßerf.
ftelren ; alfo : „ fcippiaS war in ber @d)lad)t bei URaratbon gefallen, inbem er bie SBaffen gegen
fein Sßaterlanb getragen hatte" Hippias in pugna Marathonia ceciderat arma contra
patriam ferens. „Sie ßäfar ba$ ganje jenfeitige ©aOicn unterworfen bat, werbe td) jefct
in Äiirje eryiblen, inbem idi Dabei feiner eigenen $enffd)rift über ben gaüifcfjcn £rieg
folgen werbe" Caesar qaomodo omnem Galliam nlteriorem domnerit, paucis nunc
narrabo ipsins de bello Gallico commentarios sequens. „$>ättc Sljar, üemünftiget $u
fein gelernt, fo fjätte er fid) bei bem Urteile ber 9ltriben beruhigt, inbem er ein gef eben hätte,
bafc Jornfucbt °'c ®ötter unb 2Wenfd)cn ju geinben habe" Aiax, si sapere didicisset, in
radicio Atridarnm acquieviBset mtcllegem iraenndiam et dis et hominibus odio esse.
flrtm. 4. 3>a* Partie. Fat. auf urus fommt in ber beften Soradje nur in SSerbtnbung mit esse
al* Coniugatio periphrastim oor (cf. 324, SÄnm. 1); als Gonjunctum ftet>t eö, $mar
nidjt bei Gäfar unb bei Gicero nur Verr. 1, öG, ad Att. 2, 8, 9 (ad Brut. 1, 17, 2),
aber befto häufiger oon Sioiud an, nidjt nur $ur S8ejeid)nung ber Slbfidjt ober be§
begrifffeind (fl. SB. Galli ad Clusium venerunt castra Romanorum oppugnalur».
• Alexander ad Iovem Ammonem pergit de origine sua Consultants. Perseus rediit
belli casum de integro tempta/ura#), fonbern be^eidjnet aud): 1) benjenigen, ber etwad
ju tbun entfd)loffen ober bereit ift, unb 2) benjenigen, ber etwad $u tb.un beftimmt
ift, ber fomit irgenb einem @d)idfale oerfallen ober geweiht ift, $. SB. Dictator ad
hostem dacit nullo loco fort.nnae so commi.s.oo-u.v „entfehl offen, fid) ntrgenbS in bie
(Gewalt be« 3ufQ^ ^ begeben". Dax in hostes se iniecit mortf^rus „entfdjtoffen
ju fterben". Romani castris egrediuntur vallum invasuri, nisi copia pugnae fieret.
Darens pervenit ad vicum Arbela nobilem sua clade facturus „weld)ed er burd) feine
9?ieberlage berühmt madjen follte". Horath» Codes rem ausus est plus famae hab/-
turam ad posteros quam fidei „bie — fjaben follte". Cf. 324, 2Inm. 2. — 3)a8
^artieip futurus (Derein$elt renturus: Cic. Tusc. 3, 28) cntfpridjt ganj unfenn Sflbjeftio
„jufünftig".
^.3)ie ^artietpien werben |um £ei( ganj rote attributine Stbjeftioa gebraust,
$. ^ Avaritia ardens, via patens apertaque, oratio composita, erectus animus;
jie tonnen autt^ fubftantinifa) gebraust roerben, 3. SB. Medici leviter aegrotantes
leniter curant (cf. 180). Slber unglcid) ^duftger roerben fte jur 2lbfürjung non
"Jlebenfä^en üerroanbt, roo roir im 2)eutf(^en geroö^nlic^ entroeber SRelatio*
Pronomina ober ^on juntttonen fe^en.
$ie 2lnroenbung be§ sßarticip§ ^tatt eines 9^ebenfa^e§ nennt man
^ürticU)ialfonftrurtion. @§ roerben jroei 5lrten ber ^articipialfonftruftion
unterfa)ieben:
T. bie appofitioe &onftruttion ober ba§ Participinm coninnetnm;
II. bie aboerbiale ^onftniftion ober ber Ablativns absolntns.
Digitized by Google
440.
— 296 —
I. DaS Participinm coninnctum wirb gebraucht, roenn ba§ ©ubjeft be§ 91eSe
fatjeS in bem $auptfa^e entrocbcr al$ ©ubjeft ober in einem Casus obliqu
oorfommt, fo bafj e« mögtirf) ift, ben 9lebenfa$ in einem abgefür§ten i*c
ticinialauSbrucfe jn einem ©ubfiantioe be3 #auptfafcc§ jieljen. ©o lä
ftd) baS Partie, coniunetum anroenben:
1 ) ftatt eineS fflelatiDfaftfö, j. Peloponnesus est paeninsula angustia Isth:
faueibns coniinenii adbaererw „weldje . . . $ufatntnenf)ängt''. Nulluni Vitium taetri
est quam avaritia praesertim in prineipibus rem publicum gnbernantibtis. Lysa
der magnam sui reliquit famam magis felicitate quam rirtute partom.
Änm. 1. ©enn ftatt bc« bcutfdjen „Derjenige, rorlaVr" c. Verbo finito im fiüträtiid]
ein ^Sarticipium gefegt wirb, fo wirb ba8 SJemonftratirmm is in je bem ÄafuS rw
gel äffen, weil e& fd)on im ^artieipium enthalten ift, 93. Verum dü-entibus faci
credara (=■ e«, 7«! verum dicent). Male parte (=* ea, quae male parta sdi
male dilabuntur. Odiosum sane genus est hominum officia exprobran/iü
(= eorum hominum, qui exprobrant). — Wufeerbem beodjte man, baß bai beut?»
„berjenia,e, weldjer", wenn e« für ftd) allein, alfo obne ©ubftantio ftehj, <
roö^nlid) nid)t burd) ba$ ^artieipium auAgebrüdt wirb, fonbem burd) is qai, beionbi
bann, wenn ba* alleinftebenbe ^artieipium bie ©teile bed SubjeftS einnehmen roürl
Unflafftfd) »oären alfo bie Säfcc: „derjenige, weldjer 93öfe« tbut, wirb beftraft"; „$:
anbeTe liebt, wirb mm ifmen wieber geliebt" überfefct: Male facifiu punitur; Ali
anwtw amatur (cf. 180, 9lnm. 1. HuSnabmen feiten, 5. 93. Cic. Cato m. 74: MorU
Urnen» qui poterit animo consistere? Cic. off. 1, 5? Liv. 8, 13, 16). — fteot
wirb ein töflatibfaft, nidjt leicht ein ^artieip gebraucht: a) nad) Sörtern, bie ein
3abl< unb £eil begriff bejeidnien, wie unu*, alter, aliquot, omnes, nemo 11. ä.; al
t)cif?1 „alle«, wad 511m fieben gehört** nur omnia, quae ad victum cultumque p«
tinent, nidit omnia pertinentia; — b) in folgen (Säfoen, bie einen all gern eint
©ebanfen ober ein unterfcfjetbenbeS Werfmal auSbrüden, ober roo ti auf ei
nadjbrurfSoolle unb oeranf djaulittjenbe Starftellung anfommt. Cf. aud) 24
Slnm. ; — c) ftctS in ben 9lu$brürfen „fogenannt, obenerwähnt, norljer 0
nannt, in fflebe ftebenb, betitelt" u. ä.; cf. 258, 2; — d) ftatt foldier beutfeb
©ubftantfoa, welche einzelne oorü berge Ijcnbe $anblungen ober 3uftänbe oon ^Jetfom
bejcidjnen, 3. 93. (ei) qui audiunt (audiebant, audient) etc. „fluljörer", (ei) y
leyunt „ i' e f e r qui adsunt (aderant, aderunt etc.) „ W n ro e f c n b e (is) qui an
dixit „ber 8$ orrebne r", (is) qui tibi surcessit „bein S?acbf olger". (ea) nuaedi
„ba« ©efagte" u. 8. Cf. 166 u. 167.
2) ftatt eines tonjuntttonalcn Bebenfafceö :
a) temporat (als, ba, inbem, roätyrenb, nac^bem): Curio adfocam*
denti magnum auri pondut Samnites attulerunt. Dionysius tyrannus Syracusi
expulsus Corinthi pueros docebat. Qui erant cum Aristotele, Peripatetici die
sunt, quia disputabant inambulantes in Lyceo;
b) „faufa( (weit, ba, baburä) b a f J ) : Interdiu Stellas non conspicirua
luce obscuratas. Dionysius cultros metuens tonsorios candenti carbone sibi ada
rebat capillum. Amicitia et secundas res splendidiores facit et adversas partitn
commtmicansrjue leviores;
c) fonjeffio (obgleich, obroo^l, roiero o^t , aud) wenn :c.): Mendac
homini ne verum quidem dicenti credere solemus. Ut oculus, sie animus se noi
cidens alia cernit;
d) t onbitionat (menn, fall§): Ne mente quidem recte uti possumus mult(
eibo et potione completi. Quis potest mortem metuens esse non miser?
e) mobal (inbem): Leonidas pro patria fortissime puynans occiditur. Solo se-
nescere se aiebat multa in dies adducentem. Romani yratulantes Horatium acce-
perunt.
Änm. 2. Cioiuö (f)6d)\t feiten Gicero, s. 93. Or. part. 114) aebraudjt ba« »eutruntW
Partie. $erf. ^aff. für fid} allein (alfo ofme dornen) als ein SBerbalfubftanttr.
wo wir ©cnbungen wie „ber Umftanb ba&, baS Grcigniö ba&, ber 3uf.a"
ba&* u. ä. gebrauchen, i,. 93. Pronuntia/ww repente, ne quis violaretur, maltitu-
dinem exuit armis „ber pliJ^lid) erlaffene 93efeb;iM (4, 59, 7). Temptatew domi per
Digitized by Google
297
440.
dictatorem, ut ambo patricii consules crearentar, rem ad interregnum perdaxit
„ber llmftanb, bafe oom 2)iftator wrfudjt würbe" (7, 22, 1). Cf. 1, 53, 1; 4, 16, 4; 4,
49, 6; 7, 8, 5; 28, 26, 7; 29, 10, 4 u. ä.; fcfjr fityn 28, 12, 6.
Stujjerbem fann ein Participium coniurutum fielen :
3) ftatt eines beutfa>n 6ubftanttoö, befonber§ eine£ Prä4)0flttottafou8bni<fS:
Sol oriens diem conficit „ber Hufgang ber Sonne (ober bie Sonne burd) ibjen Aufgang)".
Omne mal um nascens („im ßntfteoen") facile opprimitnr. Centam annis post Romain
cotvlitam „narf) ber ©rünbung 9Jom8". Ante Christnm natum. Ianns clausus est post
bellum Punicum primum ronfectutn. Expertm scio „au8 Srfafyrung". Caesar sperans
„in ber Hoffnung", veritus „auS fturdjt", ratus (arbitratus, putans) „in ber SWeinung",
ahsens „in feiner gbwtienfjrii", tnortuus „nadj feinem Hobt" k. Cf. 453;
4) ftatt eines im fceutfdjen beifleortmeten <©afccö, (inbem man bie beutfdjen fton*
junftionen unb,unbbat)er,unbbann,aber2C. buref) Unterovbnung befeitigt):
Caesar hostes aggressus divicit „G. griff ben freinb nn unb befiegte ifjn". Torquatos
Gallum caesum torque exuit „tötete unb beraubte bann". Tolmides Peloponnesum
cirrumveJienx Lacedaemoniorum agros vastavit. Miltiades capitis absolutus pecunia
mnltatus est „jwar — aber";
5) als (frßänaung eincö ©er&albegrtffS, nämlid): a) bei ben Serben beS
Seiend unb £örend, wenn fte oon einer unmittelbaren fmnlidjen 3Ba^r*
ne^mung gebraust werben (cf. 431); — b) bei ben Serben facere, fingere,
inducere „laffen" (b. f). in einem ©djrift* ober 93ülmenftücfe barfteHen,
einführen, cf. 349, 3), j. ©. Poeta ülixem cum Tiresia apud inferos colloquew/«/«
inducit, Scipionem de re publica disputantow fingit; — c) bei ber nad)bru<f§*
uollen SBerbinbung be§ Partie, perf. pass. mit ben Serben habere, teuere
u. a. (cf. 319).
Xnm. 3. 3un>cHen fte^t ein Partie, praes. alä ^Jräbif atönomen bei esse jur nad)brücf=
lidicn ^eroorljebung ber $auer (gäfjigfeit, (Geneigtheit), aber in ber 9tegel nur
nad) einem fdjon üorfjergeb, enben Slbjeftiö, j. 93. Animalium alia rationis ex-
pertia sunt, alia ratione utentia. Senectus non modo languida non est, verum etiam
operosa et Semper aliquid agen* (Cic. Cat. m. 26; or. 2, 364; Ac. 1, 24. Caes. b. g.
3, 19, 6). Gest us erat in Antonio non verba exprimens, sed cum sententiis con-
gruens. Mundi partes sentienfe* .sunt (Cic. nat. d. 2, 22 ; Brut 141. Liv. 28, 44, 17).
Si quis est timidus in periculosis rebus semperque magis adversos rerum exitus
meinen* quam sperans secundos, is ego sum. Alcibiades fuit affabilis, blandus,
ternporibus callidissime inserviens. Iugurtha iussis vestris oboedienn erit (8all. lug.
31, 19. Cf. Cic. fin. 2, 21; 3, 16). So befonber«, wenn est al* Verbum subst. bie ©e*
beurung hat „finbet fidj, tritt auf, wirb bargeftellt", ©. E*t apud Homerum
Polyp hem us cum ariete colloquen*. Cf. Cic. Div. 1, 52; or. 41.
II. 2er Ablativus absolntns tritt ftatt eines beutfd)en ftonjunftionalncbenfatjeS
bann ein, wenn ba§ (Subjeft be§ sJtebenfatje3 im regierenben Satje roeber at§
Subjeft n od) in einem Casus obliqnus oorfoinmt, fo bafj eS nidjt möglid) ift,
bie ßonftruftion beS Partie, coniunetum in Slnroenbung ju bringen. 5)ie $on*
ftruftion beS Abi. absol. befielt in folgenbem: 1) bie ftonjunftion bleibt
unüberfetjt; 2) baS (Subjeft unb jeber 91ominatio tritt in ben Hbi; 3) baS
präbifat wirb in ba§ entfpredjenbe participium im 5lbl. gefegt.
2»ie abfolute ^articipialf onftruftion wirb angeroenbet:
l) ftatt eines fonjunftionalen 92ebenfa^ed:
a) temporat: Pythagoras Tarquinio Sitperbo regnavte in Italiam venit. Xerxes
inlerfectis sacerdotibus Athenas incendio delevit ;
b) faufal: Homines omnis timoris expertes esse debent den res humanas moderante;
c) f Olljeff io: Fabricius ad Pyrrhum non transiit quarta parte regni promiasi.;
d) (onbitionat: Pieiate adversus deum sublatä fides etiam et societas generis
humani tollitnr;
Digitized by Google
441. - 298 —
e) mobat: Camillas noYtim exercitum scripsit nullo militiam detrectante.
Hujjerbem fann bcr Ablativus absoluta* flehen:
2) flau eine» beutf^en ^räpÜUtiOtl nlnilODni tf ö : Sole Oriente „bei Sonnenaufgang"
solo orto „nad) Sonnenaufgang"; regibns exaetis „nad) SBerrrcibung bcr Äönige"; ami
eis orantibns „auf Gilten bcr ftreunbc" ; vobis absentibus „in eurer Slbroefenfycit" ; nobi
adiuvantibus „mit unfercr Unterftüfcung" ; eo nunlio allato „auf bie Äadjridjt fernen"
brevi tempore interiecto „nad) fur$cr Stit" ä-J
3) ftatt eines im $eutfd)en bdfleortmeten <2afteS: Xerxes ponu in Helie«pont.
facto copia8 in Earopam traiecit „fd)lug eine SSriicfe unb fefete (bann) . . .". Cive»
I radiin rege viro gratiam victoris inier unt „lieferten auö unb gewannen baburdj...'
9lnm. 4. Senn im £eutfd)en ber >>aupt unb 5Webenfafc badfelbc Subjeft baben, io mu
man, um ben Abi. absol. antoenben $u fönnen, ben aftiüifdjcn 9?ebenfafc öaffitoifd) twnben
j. 5*. „9?ad)bem bie (*ricd)eu Jroja erobert batten, febrten ftc in bie $>eimat j&urücf" = „nad)
bem Xroja erobert war, feierten bie ©riedien in bic §eimat juriiel" 7r<n& captä, Gnk
domum rediernnt. Umgcfeljrt ift ein pafjioifdjer Abi. absol. bäufig aftiotfd) $u überfefeen
Qnibus rebus cognitis Caesar castra movit „nadjbem (Säfar bieS erfahren batte, brad
er mit bem $eere auf. (3>a bic ^Deponentia ein Partie. $erf. mit af tioiidjer $(
beutung bilben, bebient man fid) bei ihren bcS Partie, coniunetnm ftatt be4 Abi. absol.
„9?ad)bem (Xäfar bic Solbatcn evmabnt r)atte, gab er bai Beieben jur Sd)lad)r Caesar mi
lit<*> cohortatus signum pngnae dedit.) Cf. aud) 228 u. 642, fcnm. 1.
2ln ©teile bcS >ß a r t i c i p t u m « fönnen in ber ftonftruftion be3 Abi aisoi
uuef) gebraucht werben:
a) Subfrnntiün, roeldje entroeber eine Ijanbelnbe ^erfon (diu, adiatoi
comes, auetor, testis etc.) ober eine $erfon nad) ifyrem Hilter, il)rt
3Bürbe, ifyrem Hmte bejeic^nen (puer, iuvenis, senex, conml, r«c, im
perator etc.): Natur* duce errari nnllo pacto potest „unter 5"^nln9 &ct Statur*
Me duce „unter meiner güJjrung44, nobis dueibus. Hannibal, quo duce „unter beflen fvitf
rung". Quod deo teste promiseris, id tenendam est. Cicerone consule „unter bem Äon
fulate bed 6.". Natus est Augustus Cicerone et Antonio ronsulibus. Sapientü prat
ceptrice in tranquillitate vivi potest. Cf. aud) 162, b.
b) ÄDjeftiOO (wie vivus} svperstes, invitus, propitius, inscius, ignarus, sal
VUS, incolutnis U. ä\): Hannibale rivo = vivente .bei fiebjetten bcS §."; dto pre
pitio „mit ©otteS ©nabe"; caelo sereno „bei Weiterem Gimmel"; patre ignaro „of)ne Sifte
bc8 93aterd"; nobis invitit „luiber unfern Sitten"; rebus secundis „im ©lud"; salro oft
n'o „offne bie ^flid)t ju ocrlc^en". Summa erat vasto atque aperto wart, magnis aesiibm
raris ac prope nullit portilms difficultas navigandi. Haeo integris vectigalibut gest
sunt.
Rltnt. 5. 3n ber guten ^rofa wirb bie Äonftruftion bc$ Abi. absol. bei bem Partie, fui
actiri oermieben (of. jebod) Liv. 4, 18, 6; 28, 15, 13; 31, 36, 5; 41, 19, 10); ouc
ift bicfclbe bei bem Pari. ptrf. tum tranfitioen fccöonentlen, roelcfjc cm Objett b<
fid) bflben, unflaffifd); man fagt 3. 58. roobl Haec locutus abiit, haec lorutum omne
clamore et plansu prosecuti sunt; aber nid)t gut Re*/e haec locuto omnes obmutne
runt <Cf. icbod) Sali. lug. 103, 7; Liv. 1, 29, 6; 23, 26, 2; 36, 2, 6; 4, 53, 1
30, 26, 5; 37, 12, 8). dagegen finb abfolutc «blarioe mit Partie. $erf. Don intranji
tioen ^eponentien (ober oon fold)en tranfitioen 2)enoncnticn, weldje fein ßbjeft bei »c
l)abcn), gan$ geroö^nlid), ©. orta luce, paucis elapsis, Marcello mortuo, ista potestat
nata, virtutibus ad cruciatum profectis; (hostibus insecutis, comitibus non conse
cutis, causis antegressis).
9lnm. 6. Um bie 3"ttffl9c ober überhaupt bic Srolge nad) ber ^arttcipialfonfrruftion nadjbrüd
Iidjcr jju beacidjncn, folgen jumeilcn auf bie ^artiäpialfonftmfrion bie ju bem ^rfibifate (jf
b,örigcn ^boerbien prottnu», deinde, tum, tum rero, tum denigue, tum rfewsw, ita, j. ?
Castris positis, populatnr inde agrum Romanum. Confecto proelio, tum vero cer
neres, quanta audacia fnisset in exercitu Catilinae. Dtraque re satis experta, tu»
demum consules castra moverunt. His Omnibus rebus consideratis, tum denique . .
soleo cogitare.
441. 1) Alexander anulum digito detractum Perdiccae dedit. Ex ventre equ
a Troianis in urbem tracti nootn prosiluenint Graeci. 2) In divitü
Digitized by Google
— 299 — 442-443
iniuria partis nihil emolumenti est. 3) Terra comite luna circum solem
fertur. 4) Sole Oriente nebula dispellitur. 5) Nebula solis orientis radiis
dispellitur. 6) Hieme redeunte plurimae aves avolant. Ciconiae rede-
untes nidos priores repetunt. 7) Hannibalis mores tarn simplices erant,
ut mnlti saepe eum inter vigiiias cnstodesque humi iacentem viderint.
8) Quid hominem iuvant octoginta anni per desidiam exacti? 9) Caelo
sicco horti saepe irrigandi sunt. 10) Romani Hannibale vivo (super-
stite) mm quam se sine insidiis futuros arbitrabantur. 11) Agesilans
exercitnm magna praeda onus tum Ephesum rcduxit hiematum. 12) Ro-
mains et Remus Accae Larentiae traditi sunt educandi. 13) Haec
omnia facta sunt me invito et imprndente. 14) Caelum stellis fulgens
consideranti dubium mihi non amplius est, quin moderator sapientissi-
mus infinita potestate hoc Universum gubernet. 15) Tempestates fer-
yido maxime caelo coguntur. 16) Medici aegris morituros eos esse nun-
quam dicunt mortem providentes. 17) Alcibiades laesae religionis accu-
satus Spartam confugit 18) Disserendi praecepta tradam Optimum se-
quens auctorem Aristotelem (cf. 439, 9Tnm. 3). 19) Aequissimo animo So-
crates dixit se mori ; neque enim domo egredienti neque in suggestum
escendenti signum sibi ullum a deo mali ullius impendentis datum.
20) Chersonesus quae dicitur Thracia mari Thracio Hellespontoque in-
teriacet. Mausoleum quod vocabatur Artemisia ad memoriam Mausoli
mariti exstruxerat. 21) Ampla domus dedecori saepe domino fit, si est
in ea solitudo et maxime, si aliquando alio domino solita est frequen-
tari. 22) Artes innumerabiles inventae sunt natura docente (ober prae-
ceptrice), quam ratio secuta et imitata omnes res ad vivendum neces-
sarias consecuta est. 23) Brutus collegam sibi elegit P. Valerium, quo
adiutore reges urbe eiecerat. 24) Höstes signis nostris conspectis (ober
signa nostra conspicati) raptim, quasi nova et inusitata species esset
obiecta, in munitiones se receperunt.
12. ftad) sratiilari beißt „baß" gemöfmlia) qood (cf. 370; bocf) fteht 00$ ber Arr. r. inf., j. 99.
Cic. PhiL 2, 28); wenn fidj ber ©lücfwunfd) auf etwa« bereit« eingetretenes be$ief)t,
l'o fann fratt quod aud) ber 91 c c. mit einem Part. perf. pass. fteben. $lfo : Qratulor tibi,
quod patriam servasti = patriam servatam. Cf. Brutus Ciceroni recuperatam liber-
tärem est gratulatus. Slud) fonft finbet ftd) bte Äonfiruftion gratulari alirui aliquid ftatt
de (ober in) re, 99. gratulari alicui victoriam, adventum, illius diei celebritatem. SKoil
beadjte übrigen«, boB gratulari ftdj immer auf ein bereit« eingetretene« ©rcigni« begebt, nic=
mal« aber oon ber tfufunft gefagt werben fann (ftatt orania bona ober fausta alicui precari,
ominibns optimis prosequi aliquem u. ii. .
43. 9?tm; benn ein Abi. absol. ift bann unjuläffig, wenn er in gar feinem jeitlidjen ober Inner«
Hajen SSerbältniffe JU feinem regierenben @abe ftebt. Livio auetore Saguntnm captnm est
würbe bebeuten: „Sagunt würbe eingenommen, al« (weil, inbem) Mühl« ba$u riet". SBcadjte
bic fRegel : „Ter Abi. absol. begebt ftd) auf ba« Don bem ©ubjeft be« regierenben Safcc«
Hu«gefagtc, nidjt aber auf abhängige Xcik beö regierenben Safce«". 3)abcr barf ber 6cu):
„Sie Werfer würben bei SNarat&on Don ben Sitbenern unter Slnfübrung bc« SWütiabe« befiegt"
niO)t überfefct Werben: Persae apud Maratbona ab Atheniensibus Mxltiade duce devicti
sunt, fonbem ab Atheniensibus, quibus Miltiades praeerat. — $ie oorgelegten 6ö'be muffen
branad) lauten: 1) Saguntnm octavo mense — captum esse Livius auetor est ober Sa-
guntura. ut Livius auetor est, octavo mense — captum est. 2) Omnes docti consen-
tiant Graecos ceteras omnes nationes — superasse. — $e«gleichen fage man nidjt : Epi-
curo auetore (teste) felicitas in voluptate posita est ftatt Epicuri sententiä ober Epicurus
cenaet (pntat, statuit, vnlt) ober in einem 8wifd)enfa&e ut Epicuro placet ob. videtur.
Digitized by Google
444—447
— 300
9lnm. Täte ober aurtore aliquo tn bem 6ftme „nodj jemanbe* 3eu8ni* 0DtT 3Jcitteilun|
fommt nur neben einem SScrbum be$ Sagend unb (irjä^Ienft oor, wenn bet bem @ u I
jeft be« regicrenben Safrc« jur Seite fielen bezeuge ober @ewäb>*mann angegeben um
93. Antoniam sammam oratorem faisse Cicerone teste dico. Decem milia militu
regem in Oraeciara secnm traiecisse Polybio aurtore scripsimus. Tarquinius Pris
filiua neposve fuerit, parnm liquet; pluribus tarnen auetoribus filium ediderim.
444. Atidito, cognito, intelleeto, comperto, nuntiato, edicto, permüso, auspicato, exposito, d
bellalo, pacto, explorato. %tbodj ftnb biefe abfoluten Abi. absol. faft nur ben §ifrorifern ctg
(cf. inbeö Cic. off. 2, 42; fin. 2, 85; inv. 2, 34). Cf. Alexander audito Dareum mov:s
ab Ecbatanis fngientem inseqai pergit strenae. Cognito ex agresiibas hostiam nar<
ad Aethaliam st uro consilium habitura est. Consul edicto, ut qaicnnqne ad vallo
tenderet pro hoste haberetur, fugientiboa obatitit. In amnis transgressu multum et
taio („nadjbcm lange gefämpft mar") pervicit Bardanes. — 9lud) ein einjelneÄ Äbjefti
bilbet zuweilen einen Abi. absol., &. 93. bei Angabe bed SBetterfi »creno (sc. caelo) „bei U
terem Gimmel", iranquiJlo (sc. man „bei ruhiger See". Malti adnantes naviboa tacen
prae tenebris, qnid peterent aut vitarent, foede interiernnt. Haud dubio „ba e4 nid
äweifelfjaft war".
%nm. Werfdjieben Don biefem ©ebraudjc ift bie (Srfdjetnung, baf» juroeilen in einem AbL abso
ba§ Sttbjeft eis ober eo weggelaffen wirb, roenn nod) ein fid) auf eis ober eo begrab'
SRelatiofaft folgt, j. 50. Hannibal Hibernm copiaa traduxit praemiaais, qui Alpiai
transitus specularentur. Mardonina incensis, qnae aedificare coeperant Atheniense
445. Seil man fo!d)e ^avtuipialfonftrufrioncn »ermeibet, in roeldien nod) ein ^weiteS^artici
als Attribut mit bem Subftantto uerbunbeu fein würbe: überlabene ^articipialfor
firuftion. (Äuönaljmen üereinjelt, j. ©. Liv. 1, 14, 4 iuventute armata immiasa; 1, 44
1 agro capto viritim diviao; 3, 33, 10; 8, 12, 9; 22, 29, 1 u. a. Caes. b. g. 8, 20, i
28, 4.)
Änm. 3u^ff*fl finb bagegen foldje ^Sarticipialfonfrruftioncn, bei benen baS ^artieipium bun
ein Sßräbif ai$nomen ergänzt wirb, $.93. Dolabella hostis indicatns patria expulso
est. Dolabellam hostem iudicatum civea patria expulerunt. ßbenfo im Abi absol,
Dolabella hoste decreto; tribnnis sontibus indicatis; Lici n io magistro equitum dicto
Hasdrubale imptratore suffecto; Catone praetore designato. Obsidibus aeeeptis pn
Temperandum acre ingenium eius moderato viro adiuneto collega censebant C
Cic. Tusc. 3, 70; Phil. 13, 39; Sull. 11; Caea. b. g. 2, 13, 1; b. c. 3, 1, 1.
446. CSicero unb Gäfar Üben biefen ©ebraud) an oerfdjwinbenb wenigen Stellen (Cic. Fin. 5, 6£
Att. 9, 6, 4. Caes. b. c. 1, 67, 6); fic würben etjer gefagt haben: Romani victi tarne
animis non ceciderunt. Cf. Ingratus est iniustusque civis, qai armorum periculo libt
ratm tarnen animum retinet armatnm. Camolngenua prope confectus aetate tarnen a
cum honorem evocatus est. Milites non exaudito sono tubarum tarnen a legatis retine
bantur (cf. 524, 6). SaUuft (j. ö. lug. 43, 1), ?iütu8 ($. 58. 4, 53, 1) unb Spätere fegfl
jebod) $u einem ^artieipium nid)t feiten nod) eine fonjeffioc Äonjunftion, j. 33. Quies pro
vinciae, quamquam remoto consulari, manait. Agia, rex Lacedaemoniorum, et$i a mnl
titudine victus, gloria tarnen omnes vicit. Arma quamquam vobis invisa tarnen sn
menda sunt. Cf. aud) 392, VI um. 3.
«nm. «nberer 9(rt ift ber rürffidtflid) ber Äonjunfrion quamris in 389, Hnm. befprodjem <?<
Luaudi. Cf. aud] 392, Vlnm. 3.
447. 3n biefen Säfren mü&te eigentlich ftatt be« AbL absol. ba« Participium coniunetum flehen
Nemo erit, qai credat tibi inrito provinciam esse decretam; Cato vivi quoqae Scipi
onw magnitudinem allatrare solitus erat; Vercingetorix convocatös suo* dienten facil«
incendit, 9Han aljme übrigen« biefen ©ebraud) nur mit S3orfid)t nad), nämlid) nur banu, roem
ber Abi. abBol. logifd) einen befonberen Safe bilbet, b. b. ein gaftum felbftänbig für fi* &
QJegenfafc ju ben übrigen gafti* binfteDt, ober wenn berfelb« nidjt ba« Verb, finitum, fonbem
einen abhängigen Sa^teil (namentlid) 3nftn. ober Partie.) nä^cr beftimmt, 5. ©. Caesar Gal-
liam Italiamque se absente tentari nolebat Cato afürmat sc viro illum triamphatarn^
Cf. Caes. b. g. 1, 16, 6; 3, 14, 4; 4, 12, 1; 5, 4, 3; 5, 44, 6; 6, 4, 4. Cic. Deiot. Ii;
Rose. Am. 6.
ipti;
Digitized by Google
c. £aö ©erunbium unb derunblbum.
48.2)a§ öerunDium oertritt bic Casus obliqui bc§ Infin. praes. adivi; e$ ift
Demnach ein Substantivum verbale mit af tiner §3ebeutung, welches eine £anb*
hing ober einen 3uftanb be^cid&net unb ben RafuS erforbert, reellen ba§ 93er-
bum auch fonft regiert, j. 93. spatium arma capiendi „3eit, bie Söaffen ju
ergreifen" . ©s f ann nie burd) ein 91 b j e f t i o , f onbern nur burch 21 b o e r b i e n
näher befrimmt werben; im 21 cc. fommt es nur in 2lb^ängigfeit oon *(kano*
fttionen nor. $llfo:
JVom. Inf. beate vivere ba8 glücffelige fieben,
Gen. Ger. beate vivendi be$ gliidjeltgen £eben§,
Do/. Üer. beate vivendo Dem glüdfeligen fieben,
Act. Inf. beate vivere ba3 glücffclige ?cbcn,
Aee, Ger. ad beate viveadnm $um glücffeligen fieben,
Abi. Ger. beate vivendo burd) ba« glücffeltge fieben.
$as $erunöiöiim bagegen ift ein Adiectivum verbale breier ©nbungen (j.
regendua, a um), roeldjes urfprüngltch nicht, wie meiftenS behauptet wirb, ben
Segriff bes Hüffens, ber SRotroenbigf eit auSbrücfte, f onbern bie öebeu*
tung eines Part praes. pass. hatte. Demnach ^ieg über legendus urfprüng*
lieb, „ein gelefen roerbenbe§ $uch", b. h- ein SBuct), roetche§ gelefen wirb
(ob. rourbe); in biefer 93ebeutung wirb ba§ ©erunbio in ben abhängigen
R a f u 5 auc^ nrirHid) gebraucht, j. 93. In amicis eligendis oura adhiberi de-
bet „in ber 2Bat)l ber Jreunbe*, b. h- wenn bie greunbe gemä^It werben.
*od) flarer jeigt bal ©erunbinum bie einfache ©«beutung be3 Part, praes. pass. in ©ä&cn
nrie: Part is honoribns eosdem gessi in foro Labores, qaos petendis. Qaae placebunt,
exponendis rationibus comprobabis. Qnis est, qui nullis officii praeeeptis tradendis
philosophum se audeat dicere? Superstitione tollenda non tollitur religio. Trebonius
inseclandis patribaa tribunatum gessit. Contio plausum meo nomine recitando dedit,
Cf. Cic div. 2, 148; Att. 4, 1, 6; Mar. 17; leg. 2, 11; off. 1, 5; 1, 2; 1, 47; fin. 1, 3G.
Liv. 5, 43, 7; 21, 2, 1; 25, 30, 6; 8, 4, 3; 30, 24, 4; 3, 65, 4. 3n bereinigen ©äfren be*
jeidinct baS ©erunbio einfand bie ® leidj^eitigf eit, ba« ©efdjeben einer X&ätigfeit. —
Oeboch fteb,t e8 in ber 53ebeutung be§ SMffens, oerneint aud) beS ®ür*
fenS (Participium necessitatis) :
1) attributiv, $. 93. leges observawrfoe „bie ju beobachtenben ©efefce".
Ter 3)eutf$e gebraust Ijier meift Slbjeftioa auf «wert, *n>firbig, * I i cf) (cf. 195) ober
einen Stein tiof afc, j. 93. Facinns landandnm „eine lobenswerte (löblidje) Xfm!"; virtus
admiranda „benmnberung8n>QrbigeM ; res visenda „fcfjenSnnirbig* ; res non contemnenda
„eine Sad)e, bie nidjt üeradjtet werben barf"; arrogantia non ferenda „unerrräglidj ;
haudqaaqnam sperneridas anetor;
2) präbifatio, unb jroar:
a) mit esse, mobei bie hanbetnbe *ßerfon in ben Statin tritt (Cf. 63): Scri-
bendum est „man mufj fchreiben". Epiatula mihi 8cribenda est „ber
©rief ift non mir ju fchreiben" = „ich *>en Stoef fdjreibcn". Dili-
gentia omnibus aemper est adhibetida. Suo cuique iudicio utendum
est. (3ntrnnfitine ©erba f6nnen in biefem ftallc nur unperfönlit^ gebraust
merben, Victw p&rcendum est, nidjt vict» parc«ndi sunt ! ; levitatw tibi est
paeniUnz/wm, voluptat&u* moderate est hnendum. Cf. jebori) 303);
b) bei ben Serben „bef orgen, übergeben, überlaf f en, übernehmen"
(cf. 451, 7), SB. Paeris sententias ediscen^os damas.
*nm. %a* (öecunbiuum fjat urfprüngltd) auSfdjlieBlid) att ine «ebeutung, — (e4 regiert ja
Digitized by Google
440.
— 302 —
bcn »aiuö SJcibtj — . ftlle Stellen, an benen t& paffiüen Sinn hat, haben biejc luueael
mäfoigfeit nur infolge einer Ungenauigf eit ber Spraye, inbem ba« ^onbelnbc iml
leibenbc Subjeft nicht genau gcfdjtcbcn werben. 5)enn ebenfo wie bie beutfeben Serbai
iubftanttoa auf „^ung" (©rjiebung, Sdjä'fcung ic.) aud) einen paffioen ©um ju
laffen 93. „(£r mürbe ber (Sraietmng falber nad) «tfjen gefdjidt", b. b. bamit er erjogei
würbe), fo finbet fid) aud) ba* &erunbium ^weiten in einer foidbat ©ebeutung gebraud)t
$. ©. Athen as erudiendi yrcUia missus est. Magister paeros ante urbem lusus exer
cenriique > auxa producit, b. b. ut ludant et ezerceantar. Haec frequentia totiui
Italiae convenit comitiorum, ludorum censendique causa, b. b. „ jur Sd)ä&ung = un
?iefd)fifet hu werben". Ober wie wir im 2>eutfd)en leichthin fagen: „'Dean che 2icre fml
ür ben SRenfcben jum (Sffeu geeignet", fo fagt auch Gicero: Multae peeudes ad rt
»cendum idoneae sunt. Haec res duplicem habet docemii viam = qua doceatar. Ab
tur Vitium vivitque tegendo. Amata inter eaniendum a pontifice maximo appellatur
Memoria excolendo aügetur. Spes restituendi „wiebereingefefct $u werben". Sali log
62, 8; Liv. 4, 2, 9; 6, 41, 11; 29, 2, 2. Cic. Verr. Act. 1, 54; Cat 4, 6; fam. 9, 25
2; fin. 3, 34 («ud) eine mebiale »ebeutung hat juweilen baS (Derunbium tranftttw
«erben, \. 2*. locus augendi, Cic. Att. 14, 17 A, 5; turpitudo coniungendi cum ty
ranno, Att. 7, 20, 2; prineipinm movendi, Tusc. 1, 63.)
tfam. 2. Überfefct wirb ba8 ©crunbium nid)t nur burd) ben fubftanthrierten 3nfinttii
ober burd) ben 3nfinirw mit ,,ju" ©. Difficultas scribendi „bie Sdjwieriatcit b6
«Schreiben«" ober „$u fdjreiben"), baö ©erunbioum nidjt nur burd) ein Serbalabjef tü
SB. Leges observandae „bie $u beobadjtenben ©efefce"), fonbem beibe aud) aufen
orbentlid) oft: a) burd) entfprecbenbe SBerbalfubftantioa (befonber« auf „ung"): Ar
administrandi rem publicam „bie Äunft ber Verwaltung beS Staate*"; in detendend;
patria „bei ber SJerteibigung beö SßaterlanbeS" ; et 4o3; — b) burd) Sompofita
Studium pugnandi „Äampfluft"; pugnandi cupidus „fampfluftig".
449. SBenn ba§ ©erunbium eine« tranfttioen 33erbum§ fein Objeft im Bccujati
neben fid) bat, fo wirb baSfelbe
1) bei *ßrä>ofitionen unb im $)atio ftetö in ba§ ©erunbtoum nerroanbel
(b. b. bad Objeft wirb in ben Äafu« beö ©crunbhimS gefefrt unb ba$ ©erunbtoum al
9lbj. mit bcmfelben in Übereinftimmung gebradjt): In persequendis hostibus (auö in persi
quendo Höstes); ad liberandam patriant (aud ad liberandwn patriam); gloriae pi
randae causa (au« gloriam parandi causa); impar sum bis oueribus ferendis (au
haec onera ferendo);
2) in anbem ?\älkn grluoljnlirf) in baß ©erunbioum oerroanbeft: Consiiim
capiendae urbis (fcltener capiendi urbem), delector scribend* epistula (.feltener scr
bendo epistulam).
S8on bem eben angegebenen ©prad)gebraud)e weisen bie beflen ©djriftfteHe
nur bann ab unb nerroanbeln atfo ba« ©erunbium ni<$t in bog ©erunbuutm
roenn:
1) ber $Icc. beim ©erunbium ba§ Neutrum eines ^ronomend ober »Djefti
dum» ift roetd)e« im ®env ®at. unb 2t bl. nid&t in feinem ©enus ji
erteunen n)&re/ £. SB. Dialectica est ars vera ac falsa diiudicandt (nid)t faUcrw
ac veron*/« diiudicandorum) ; Studium aliquiVi agendi , facultas plora dicendi
cupiditas omnia cognoscendt; interiora tuendo minorem in dies urbem Saguntir
faciunt; parva non contemnendu maiores nostri maximam hanc rem fecerunt
2) wenn bas ©enmbium im einfachen (b. ^. oon feiner ^räpofition ah
gängigen) ©enitio ober Ablatio ftefy, jebod; nur, um 1) entweber bi
Häufung me^ rerer @ eit itiöe (3. 5B. initium mirand* Graecarum artium opera
ober bie fc^ro erfälligen ©enitioformen auf onm, arum ju oermetbet]
j. 93. EtTeror studio liberos vestros vidend» ftatt liberorww vestrontm videndam«
(bod) fmben fid) hierfür aud) ©eifpiele Oom ©egenteil, j. 58. corrampendanw* tabularn«
publicarum fingendoru/;tque senatus consultarum potestas (Cic. leg. agr. 2, 37
Cat. 1, 7), — ober 2) wenn ber Sßerbalbegriff, nidjt ber Dbjeftsaccu
fatio als bas ^auptfäc^ti^fte ^eroorge^oben werben foH, roie eö am beut
lidjften ift in ©egenf&ljen, j. «. Inraria« ferendo maiorem laudem mereberi
Digitized by Google
— 303 —
450-451.
quam ulriscendti. Ego conteinucm/o potius quam appetew/o gloriam raodam cx-
cesserim. Dividew/o copias porierunt duces nostri. Crescebat urbs alia atque alia
loca appetendo („burd) ^ituuaiehung'').
Slmn. Tie wenigen SJeifpiele, in benen ber Abi. bcö ©erunbiumS mit einer ^räpofition
unb einem 91 cc. tteljt, finben faft äße (eid)t in bei SBefchaffenheit ber SÖorroerbinbung (£nt*
fcbulbigung, $3. Verbum invidiae dnetnm est a nimis intuendo fortonam alterius.
Cic Tusc. 3, 20; 1, 102; leg. 1, 19. $art Liv. 30, 13, 9: in alloque/w/o Victore///.
B. Afr. 82.
2)arcw§ ergiebt [ich in SJejug auf bic uorgelegten StuSbrucfe folgenbeS:
1) Ars rem publicam administrandi, cupiditas opes comparandt ift jroar
richtig, aber nid)t fo gebräuchlich tote ars rei publica^ administrandae, cupi-
ditas opwm comparandarum. 2) (Schreibe aviditas multa legendi, Studium
aliquti agendi. 3) ©abreibe tempus demetendis frugibus aecommodatum,
impar oneri ferendo. 4) (Schreibe ad inolestios levandas, valetudinw fir-
mandae causa, in administranda re publica. 5) 3®ar nid)t fehlerhaft, aber
weniger gebräuchlich als libris inutüi&us legendi, medicina adhibenda. Cf.
452, 3.
SU Senn bie Subftanrtoa tempus, consiliam, mos, consaetado, ins, oecasio, ratio etc., bie
ionft ben ©en. ©erunb. verlangen (cf. 451, 1), mit esse (feltener 'fieri, videri u. ä.) Der*
bunben finb, fo fleht bei ihnen ber 3nfin. als* Subjeft auf bie grage „ma8?", bagegen bei-
den. Wer unb. auf bie grage „maä für ein?". 3>anad) erflären fid) bie vorgelegten Säfce
folgcnbermüfcen: 1) Tempus iam est de hac re dicere Med ift jefct an ber $t\t (= eä ift
jc$t $eitgemäft, roünfdjensroert, nötig) über biefe 2 actio $u reben": dicere ift Subjeft auf bie
?rrage „loa 8?", tempus est Sßräbifat = tempestivum est, necessarium est. Tempus
est aheundi „bie 3eit $um SBeggeben ift ba"; non est mihi tempus ad haec respondenrf/"
„bic 3*it $um Antworten fehlt mir". — 2) Lysander consilium cepit Lacedaemoniorum
reges tollere „Snfanber befdjlofj, bie Könige beteiligen". Turpe est consilium tuum fu-
pendi „bem (£ntfd)lufj $ur 5lud)t ift unehrenhaft". S3ei consiliam est fleht, menn e« einfad)
ben Sinn öon „beabfidtfigen" hat, ber einfache ^nflnitio (feiten ut); nur menn bei consilium
noch ein Kbjcttit) fleht, ift ber ©en. ©etunb. auf bie frrage „ma8 für ein?" notroenbig.
Senn eonsilium capero (ober inire) ohne irgenb ein Attribut einfad) für „befdjlic&en "
nebt, fo hat e* bor fid) regelmäßig ben ©en. ©erunb., hinter fid) meift ben $nf. (feiten ut),
alfo: Regni occapamft consilium cepit = consilium cepit regnum occupare. Consilium
cepit hominis propinqui fortunas evertere. Galli bellt renovoneft consilium ceperunt.
Consilium cepi, ut exirem. Senn aber consilium nod) ein Attribut bei fid) hat ober
consilium capere (inire) in bei paff inen Äonflruftion fleht, ift ber ©en. ©erunb. (bejro.
ut) notroenbig, 53. Clandestinum consilium ceperunt Capuae opprimerufae. Dux teme-
rarium consilium iniit, ut noctu proficisceretur. Inita sunt consilia urbw de\eiulae.
(Cf. aud) Liv. 21, 30, 1: Hannibali sentenlia stetit Italiam petere.) — 3) Mihi mos est
plura aud irc quam loqui „e8 ift meine Sitte, mehr $u hören als ju fpredjcn": audire unb
loqui finb Womtnatroe auf bie grage ,,wa«?" Eins mos est adversari „SBiberfprcdjen (Nom.)
ift feine Oieroo&nheit". Mos adversand* turpis est „bie ©emohnheit be« S8iberfprecben8 (Gen.
auf bie t£rage „roa8 für ein?4') ift Uinlirii". Nulla est ratio amittere eiusmodi occa-
»ionem „eine folebe Gelegenheit ju oerlieren (Nom.) ift nicht oernünftig" (Cic. p. Caec. 15;
Verr. 1, 9, 24). Nunc vobis potestas tit virtutem vestram ostendere „nmb eud) möglich"
Liv. 34, 13, 5; Sali. Cat 29, 3) u. f. w. (Ungetpöhnüd) Liv. 25, 11, 10. Curt. 4, 8, 3.)
BL1) $er (Srnitin be* ©crunbiumä unb ©emnbioumS fteht bei Subftantiocn, auf meld)e im
Jeutfchen ein ergänaenber ^nfinitio mit ^u ober ein näher beftimmenber ^räpofitionaU
auSbiud folgt, auf bie 5rage (/toa§ für ein?" ober „wo^u?, j. S. Ars scribendi „bie
ftimft gu fdjieibcn"; oecasio discendi; difficultas navigandi; pueris ludendi licentiam
damus; ludendi est quidam modus retinendus; omnes incensi sumus bene vivendi
cupiditate; oecasio itineris faciendi; nullum locum praetermitto tui laudandi; ratio
Teri inveniendi; timor labefactandi imperii; consensio libertatis vindicandae; ad-
bortatio capessendi belli. Ct aud) 226. Auch Don $erfonennamen, iueld)c eine Iitatui
feit audbrüefen, fann ein folcher ©en. abhängen, j. 93. Magister diceudi, oratores pacia
Digitized by Google
- 304 -
petendae, artifex comparandae voluptatis, natura est optima dux bene vivendi, in
tcllegens dicendi existimator, befonbcr« oon auctor unb prinreps „Urheber, Seranlafief
,V 83. Auetores Cadraeae occupandae ; Pausa prineeps fuit proelii faciendi. Über verbat
eundi „baS Serbum geb,cn" u. ä. cf. 9. Ambiorix Nervios adhortatus est, n
occasionem sui in perpetuum liberandi Romanosque ulciscendi dimittereni
Parsünonia ars est supervacaneos sumptus vitandi vel ars rei familiari
moderate utendae. Ingenti desiderio teneor patriae, qua diu cani
videndae. — 2) $er (Senltit) be* Öterunbium« ober Öerunbioum« ftefct bei fcbjeftiw
ioeld)e aud) fonft ben ©en. regieren (Ijäufig bei cupidiis u. ttudiosus, feiten er bei fien
ignaritt, periius, itnperitus, consciut, partieeps, insuetut; unfloffifd) bei memor, immemor, reu
„oeranttoortlidr*', avidus, potent, impotent, nesriut u. a.) unb bei ben öränofitionalen ltl<
tioen causa unb gratia „wegen": Magna pars Babyloniorum constiterat i
muris studiosa novi regis cognoscendi. Quam studiosus Cicero fiieri
bibliothecae comparandae atque exornandae, ex multis eius epistulis a<
Atticum datis apparet. Müites adeo erant fessi itineris laboribus, vix ü
armorum tenendorum potentes essent. Cf. Equum non crebris verberibus e?
terret domandi peritus magister. Dumnorix Aeduus, insuetus navigandi, mare timeba
Libri inutiles sunt ignaro legendi. Ignarus poliendae oratiouis. Sui protegendi co
poris memor. Immemor reconciliandi animos plebis. Impotens regendi equi. Non eg
belli conflandi partieeps fai. Yir regendae rei publicae scientissimus. Conscios delend:
tyrannidis indicare. — 3) $ev Dati* beS <*erunbium$ fte&t bei SlbjeMuen, toela* b<
Stotio oerlangen, auf bic fragen „für toen?" ober „too^u?", befonberö bei benen, roelcbe b
beuten „paffenb, gcfdjitft, bereit, geneigt", Wie uti/it, inutilis, aptus, idoneus, aecommodatu
opportunut, maturut, immaturus, promptus, natm u. ä.r tt>eld)e aber nod) 0 i e l f) a u 1 1 g i
(cf. 59, 9lnm. 1) ad c. Acc. ju ftd) nefnnen ; par in ber ©ebeurung „getoad)ien" unb impe
„n\d)t getoadtfen" fSnnen nur ben $5at. ©erunb. bei ftc^ fcaben fj. 8. par [impar] onei
ferendo): Arbores hieme interdum tanta nivis copia obtectae sunt, vi
ut eius oneri sustinendo pares sint. Qui pituita laborant, rebus sut
tiliter diiudicandis et examinandis haud satis apti sunt. Natura animui
ornavit sensibus ad res pereipiendas idoneis. Veteres Persae iure cuivi
negotio maiori gerendo imparem arbitrabantur eum, cui tacere grave esse
Cf. Lignum aridum materia est idonea eliciendis ignibus. Sunt nonnulli acoend
puerorum ingeniis non inutiles lusus. Hispania bello reparaudo aptior en
quam ulla pars terrarum. Gens instaurandis reparandisque bellis nata. Locc
coramuniendo praesidio opportunus. Aetas bello gerendo matura. Tempus rebti
gerendis immaturum. Gens veniae dandae prompta. Mona pecori alendo bonos. -
4) 35er $otlH be« ÖcrunbtoS ftc^t bei einzelnen Serben unb $f>rafen, um eine beut
fid)tigte $anblung ju bejeidmen, befonberö bei studere, intenium esse, operam dare (navart
laborem impertire, praeficere, praeetse, diem d'mere, temput statuere, hrum dt
tigere (capere, invenire, dare), satis esse, tufßcere, adetse, deeste, tempus intumert u. I
ferner bei etse „fflbjg fein $u etroa«, imftanbe fein" fo. ». Divites, qui oneri f<
rendo erant Liv. 2, 9, 6; 4, 35, 9; 30, 6, 3; 31, 13, 5), befonbeT* in ber 9teben*art so
rendo esse „jaljlungSfäfjig fein"; fi^nlic^ aud) censui eensendo etse „cenfuSfä'ljig fein" (Ci<
Flacc. 80) unb srribendo adesse „einen Senat&befdjiufo (abfafien unb) unterieidHien" (Pra<
scriptio!): Brutus, cum studere revocandis in urbem regibus filios suo
comperisset, securi eos percussit. Germanicus paueos dies insumpsi
classi renciendae. Caesar emendandis fastis Romanis operam dedit Pos
Troiae interitum Aeneas in Italiam venit atque locum urbi condenda
quaesivit. Cf. aud): Milites machinamenta quatiendis muris portabant. Materia cra
tibus faciendis caesa est. Hos in insula reliquit velut materiam novandis rebus
Supplicatio prodigiis expiandis facta est. Philo iuri dicundo urbana sors evenit. Ho
arcendis sceleribus exemplum nobile erit. (Seit SiotuS oertritt ber $at. ©erunb. bti
»eilen gerabeju einen $inalfafr, j. ©. Caecinam diitrahendo hosti ad flumen Amisiai
Digitized by Google
— 305 —
451.
misit. Eas orationes Seneca vulgavit testificando, quam honesta praeciperet „um $u
booeiicn".) Cf. auch 456, 9. — 5) 3>er «crufutlb beä ©erunbio« wirb nur in 9&erbinbung
mit ^räpofittonen gebraucht unb $war fcr>r häufig mit ad, um eine Seftimmung ober Slb=
ftdjt $u bezeichnen, auweilen mit in (bei ben Serben conferre, transferre unb convertere)
unb (unHafftftbj mit inier „währenb" (cf. 136, 4), feiten bei ob (meift nur in ftormcln ober
lUadjb Übungen ber ($efe$e4fpracbe, 93. Flagitiosum est ob rem iudicamlam, ob tu.* di-
etndum pecuniam aeeipere). Cf. jeboch 417, 3: Cicero quidquid habuit virium,
id in civium libertatem defendendam contulit. Unde novit formica
aestatem tempus esse ad eibum colligendum aptum? Doüius primiis
ferreas manus instituit, quibus inter pugnandnm triginta naves appre-
hendit et tredeeim mersit. Caesar ea, quae erant usui ad armandas naves,
ex Hispania apportari iussit. Dentes castorum ad abrodendos cortice«
et dentes sciurorum ad frangendas nuces comparati sunt. — 6 Tei Viüla
tlD beä ÖJerunb. fleht entwebet ohne 9$ränofition alt Abi. instrumenti, ober mit ben ^rä-
pofitionen in, ab, ex, de, feiten pro („für, ju gunften", 93. Cic. off. 3, 26; Brat 311,
ober „anftatt", j. 93. Liv. 23, 28, 11), bei «laffifern nie sine: Multi in equis paran-
dis adhibent curam, in amicis eligendis neglegentes sunt. Aegyptii
annum intercalando complebant. Numa Pompilius in legibus scribendis
consilio Egeriae nymphae se uti simulavit. Dicendi elegantia augetur
legendis oratoribus et poetis. Multi, cum antea tarn inopes fuissent, ut
solvendo non essent, in praetura administranda ingentes divitias con-
fecerunt. Non pudendo, sed ea quae dedeceant non faciendo nomen
impudentiae effugere debemus. Cf. auch: Summa voluptas ex discemfo capitnr.
Prudentia ex providendo est appellata. Virtutes cernuntnr in ayendo. Epirurus nihil
dt dividendo ac partiendo docet. Aristotelem non determit a scriltendo amplitudo
Piatonis. Tamultns pro recuperanda libertate. — 7) $ei ben Serben „faeforgrn, übtv>
gefreit, übrrlafff n, ftorrtirtimcit" (namentlich ruro, <fo, trado, mundo, mitto, permitto, con-
eedo, relinquo, impono, propono, offero, sumo, aeeipiu, susripio, hco „id) öerpadjte",
conduro „idj pachte" unb ähnlichen) ftcf)t ba§ ©erunbioum jur 93e$eichnung einer fmnblung,
rodehe mit einem ©egenftonbe (bem ©ubjeft ober bem Objeft) oorgenommen werben foH, 93.
Demos nos philosophiae excolendos. Pneris sententias edi&cendas damns. Qloriam P.
Africani tuendam conservan/Zarnque suseepi. Alexander Achillem sibi imitandum pro-
posuerat. Antigonus Eamenem mortuum propinqnis sepelicru/uw tradidit. Clodins
nberrimas provincias vexandas diripieruZa.?que consnlibus permisit. Censores portienm
tktdificandmm locant „geben in Reibung". Redemptor colnmnam Iovis condnxerat fa-
cxendani. (Cf. aud): Aedem Castoris habuit tuendam, Cic. Verr. 2, 1, 50. Saucios milites
curantlos dividü patribns, Liv. 2, 47, 12.) 6elten roirb in biefem fraQe ad c. gerundio
ebiaiirtu (,y 93. Quam multas nobis imagines non solum ad intuendum, verum etiam
ad imitandum acriptores reliqoerunt! Mihi illos proposni ad imitandutn n)um SWufter
ober jum 93orbilb". Qnibus hae partes ad defendendum obvenerant. Partem oppidi
somit ad obsidendum. Dux oppidum militibus ad diripiendum concessit), namentlich, in
ber paffioen tfonftruftion be§ ^crfeftumS, 93. Cicero vobis ad imitandum maxime pro-
positus sit. 5>od) ift ad c. gerundio felbftocrftanblich bann not wen big, wenn bie 99e»
imnmung eines ©egenftanbe« nicht papiM, fonbern aftiuifd) angegeben wirb, j. 93. Oratori
plerique duo genera ad dicendum dederunt. Spatiutn sumamus ad rogitandum. Dant
parvi se ad ludendum: Matronae Lacaenae filios, cum vulneribus aversis
mortui erant reportati, secreto et sine ullo funeris honore sepeliendos
curabant. Caesar ab hibernis in Italiam discedens legatis imperavit, ut
quam plurimas possent hieme naves aedificandas veteresque reficiendas
curarent. Lacedaemonii prineipes Aeginetarum, qui obsidum loco tra-
dendi fuerant, Atheniensibus custodiendos mandaverunt. Tarn immanis
crudelitas Astyagis fürt, ut Harpago filios epulandos apponeret. Aegei
K e ■ 9 e , UUein. WepttUortum. 7. »uPaflc n. 20
Digitized by GöOgle
452-453.
— SOG
temporibusr Athenienses quotannis septenos iuvenes totidemque virgin«
in Cretam mittebant Minotauro obiciendos.
Sinnt. 1. 3n jo^ltcidjcn $$crbinbungen (6cf. mit esse, habere, dare, dees*e, sumert u. 3.
wirb bei Subftantiocn, bie fonft ben objcft. ©cn. bei fid) fcaben, aud) bie %x&po\. ad gefe^i
um bie 3*eftimmtmg, ben 3,0C<I u- heruor$ul)eben. Sold)e Abrufen ftnb: facultas ob
locus est, causa ob. ratio est, facultatem (ob. occasionem, copiam, locum „(^elegenijeir
habere ob. dare, signum dare, Studium deest, rires detunt, princeps ob. auctor $un
alicui, spatium .«umere u. iL, j. ÜB. Occasio tibi ad occupandam Asiam oblata est
Non est locus ad tergiversandum. Vires militibus deerant ad resistendum. Oppidaa
magnam ad ducendum bellum dabat facultatem. Alicui facultatem dare ad di
cendum. Hic tibi gravissimus auctor ad rem instituendam fuit. Archias Ciceron
princeps extitit a ' ingrediendam optimarum artium rationem. — Set se dare „ftd
Eingeben, fid) mibmen" ftcfjt ftatt bcö $atio& aud) ad (ober in c acc.), j. S?. Ab ineunfc
adulescentia me ad defendendos homines dedi (Cic. div. Caec. 4; nat. d. 1, 9; legg
1, 12; Tusc. 1, 7).
Änm. 2. 3)ie felbft bei Cicero nidjt fcltcneu Ü3eifpicle, in bcneu oon beut ©cit. eine* ©e
runblumS ba3 Cbjeft im (»eu., ftatt im ?lec. abfängt, erflären ftd) baburd), bafj bai
regierenbe Subft. mit beut $cn. bcü ©cruubiumS alö ein ntfammengef)övtger Subftontin
begriff gefafct nrirb, j. Reiciendi triam iudicnm potestas „bas SScrtocrfungSred)
breier 9<id)terM; exemplomm eligendi potestas „bie SBablfrcifjeit ber ©eifpiele"; studion
illorum facinorum imitandi „^Tadjafnnungöeifer in foldjen Ilmtcn" u. ä. Cf. Cic. Yen
4, 104: earum rerum intitiandi ratio; 2, 77. Phil. 5,6: facultas agrorum suis latro
nibus condonandi; tiu. 6, 19; inv. 2, 5; Ac. 2, 128 u. ö. Tan fid) biefe fionftrunio!
faft nur beim (Skn. $lttr. finbet (cf. jcbod) Tusc. 5, 70), ift gewife aiti bem Streben nai
Sffioljllaut hervorgegangen.
«nm. 3. »ei Älaffifent feiten Cic. part. orat. 50), häufig feit ber auguftctfdn
Verlobe bient ber 91 bl. ©erunb. ftatt be« ^ui. $räf. jur SBcaeidjnung ber «rt ua
Seife ober beglciteuber 9Jcbcnumftänbe, &. 26. Cousules populando (= populantei
usque ad moenia pervenerunt (Sali. Cat, 61, 2; lug. 103, 2; Liv. 8, 17, 1 ; 5, 43
7; 30, 28, 4: senex rincendit factus; 25, 19, 14; 30, 24, 4: reliquom anni eircwn
eututis Jtaliae urbibus consumpsit; 3, 65, 4; 2, 32, 4; 22, 14, 7; 39, 34, 13. tk
locituS ioed)felt bicfcr ÄbL mit bem $art. %v&\., 3. ©. Ann. 2, 81.)
Knm. 4. Hufcer bem oben unter 7) befprod)cnen &aflc fann ber Slcc. be« (»erunbio« nidj
gebraucht toerbcn, um bad Objcft eine« tranf itioen SBeibumö au oertreten, fteblerfjaft alji
„bie SBafcl bed .UmtfulS fihbern" cousulcm creandum adiuvare, ober „eilte SSeränbcruni
ber 3uftänbc crftreben" mutandas res appetere, ober „bie ftcrftövung ber ©rüde Ijinbcm'
pontem delendum impedire. 3rcf)Ierljaft bemnad) aud) im ^affiü „ber Sau biefe« Raufet
ift aufgegeben" exstruenda haec domus omissa est (ftatt aedificatio huius domus).
452. 1) 3)er ÖJen. OJcrunb. toirb (— jebod) im ganzen feiten — ) in 33erbinbung mit e*.* ge
braucht, um ut be^cidjucn, ioo$u ettoaS gehört, paftt, geeignet ift, gereicht (Qsn. quali
laiü); „$)a& $U>nigtum Ijattc anfänglid) jur tSr^alümg ber greifet unb ntr Sergro&erung
Staate« gebient"; w^ic Belagerer uub belagerten polten uon bem Selbe, roa« ba^u biente
eine lange »elagcrung ju ertragen". Cf. Cic. Verr. 2, 132; leg. 2, 69; Sali. Cat 6, 7; 46
2; lug. 88, 4; Liv. 3, 24, 1; 5, 3, 6; 3, 31, 7; 27, 9, 12 u. d\ [Sei £ucitu* ift biefn
(oon einem 3)erbum abhängige) Nuiitiu aud) ohne esse ungemein luuifig, 5. 9. Germanica«
Aegyptum proficiscitur roynoscetulae antiquitatis „um bie Altertümer lernten $u lernen".
Conriliandae viiseriroriiae haec refero. Multa populus paravit tuendae libertatis}. «ud|
oon einem einzelnen Subftantto ^ängt bidtoeileu ein foleber (bie Sefttmmung ober ^
fäbigung be^eid)ncnber) C^enitio ab, ». Aemilius exercitum opprimendae libertatis habet
„ein $ur llnterbrüdung ber ftreibeit geeignetes §ctx'4. Naves disiciendi operis „jur 3er»
ftörung bed S3aucS geeignete Sd)iffe". Societas comparaiuli Hbi. — 2) Cf. 456, 9. — 3) Gin
Hrdjaiamu* ift eö, ber fid) oereiiyelt aud) bei Giccro (Cat. m. 6; Scaur. 13) finbet, wenn
oon tranfitioen Serben ein Neutrum bed ^crunbioö mit est gebilbet ift, toeldp* ben
Cbjeftdaccufatio bei fid) hat. $er oorgelcgte 9lu«bvud mtifitc regelmäßig lauten: Via, quaf
nobis quoque ingredienda est Cf. aud) Verg. Aen. 11, 230. — 4) Ct 303. — 5) Cf. 63.
— 6) 3n ber Spradje bcS «olfc« tourbe nid)t feiten ber 91 bl. ÖJerunb. ftatt beö 3nf. geje?t,
befonber* bei ben Serben desistere, absistere u. ä. liefet ®cbraud) finbet ftd) oereiryelt oud)
bei l'itmtS (4, 55, 5; 9, 34, 2; 29, 33, 8), einmal aud) bei ©icero (Att. 4, 6, 3).
453. 3>a§ ÖJerunbioum bejeiebnet oermöge feiner ©ebeutung eine ^anblung, bie nod) unuoll'
enbet ift. darauf fjat man bei ber Überfelutng ber beutfdjen «erbalfubftantioa auf =ung be*
Digitized by Google
— 307 -
454.
fonber« $u ad)ten, inbem biefe audj bic oollcnbcte (ober uoraufgegangene) £>anblung
bejridjnen fönnen. ©o ift 5.8. ber <5afc: „Die (Srmorbung Säfar« fd)ien oielen bie
fd^Önfte X$at" ju überfein : Occim» Caesar maltis pulcherrimum facinus videbatur, bemt
in biefem @afee ift auf bie örmorbung Säfar8 als auf eine ooüenbete Xtjatfadje ©ejiefyung ge-
nommen; bagegen ift ber Safc: „SBrutuS unb Gtaffiu8 jdjrcdtcn ntdjt oor ber ©rmorbuug
ßfifar* iurüd" überfe&en: Brutus et Cassius ab oeeuiendo Caesare non abhorruerunt,
toeil bier bie Srraorbung nod) beoorftcb,t. Cf. Pro recuperan&i libertate pugnare, aber pro
recuper«/a libertate diis grates agere. Angebant Hannibalem Sicilia Sardiniaque ami.s-
me „ber Serluft ©iciliend unb SovMnieuv". Interim ad Mazaeum super«/» regis fama
pereenerat. Labeo male administro/ae provinciae arguebatur. Ab incen#o Capitolio
hic est vigesimus annus. A Neapoli oppugnanaVi Poenum absterruerunt consper/a
moenia. Brutus in libernrnd« patria est interfectus. Primus Tusculanarum quaestionum
liber est de contemnenda morte. Cf. 451, 9(nm. 5. — 1) Mutafis terris noil mo-
res mutanttir. Inter Romulum et Remum certamen de nova urbe appel-
landa et possidenia coortum est 2) L. Cornelius Soipio, quia regem
Antiochum in Asia vicerat, appellatus est Asiaticus exemplo fratris,
qui propter domitam Africam nominatus est Africanns. 3) Sapiens nnllo
periculo deterretur a contempland*s rebus. Sabinis creatus Romae dic-
tator ingentem metum iniecit. 4) Urbs Atheniensium eloquentia et in-
venia et aurfa extitit magistra gentium. 5) Quanta voluptas ex litteris
discendw pereipitur ! 6) Pulvere pyrio invento omnis belli administratio
immutata est 7) Guttenberg omnem 'curam oogitationemque fixit in
invenienia arte typographica. 8) Comitia creandis consulibus (cf. 456 , 9)
sub finem Iulii mensis in campo Martio habebantur. 9) Immortalem
sui memoriam Christophorus Columbus Genuensis reliquit ignota ante
orbis terrarnm parte reperta. 10) Iure is alter conditor urbis appellandus
est, qui condilam et amplificaiaw ab interitu vindieavit 11) Septem
annos Vergilius insumpsit in conüciendos quattuor illos libros, qui
sunt de re rustica. 12) Laus Thebarnm liberatarwm a (cf. 63) nobis
omnibus Pelopidae uni tribuenda est; ceterae landes cum Epaminonda
communes ei sunt
451 $09 GkrunbtDum be$eid)net nidjt etwas, wai getfjan werben fann, fonbern etwa?, tua« getf)an
werben mujj ober (in negativen unb bebingenben ©äfcen) letwaä, n>a§ ftattfinben barf (fid)
geziemt, ted)t ift). Homo non ferendus Reifet bemnad) ein SRenfd), ben man nid)t ertragen
barf; res non contemnenda eine Sadje, bie man nid)t uerad)ten barf. Illa, quae natura,
non litteris Romain asseouti sunt, neque cum Graecia neque nlla cum gente sunt
conferenda. Quo maior tua dignitas est, eo, quae tibi acciderunt, minus ferenda. Si
hoc verbo utendum est „wenn man fo fagen barf. Vix optandum videtur. Haec quidem
n potentia est appellanda, appelletur ita sane. 2)cu)er finb bie vorgelegten 2ii{w ju überfein :
1) Hic morbus sanari non potest. 2) Incendium restingui non potuit
ober fieri non potuit, ut incendium restingueretur. Cf. audj: Quod appetis,
impetrari non potest „wo« bu berlangft, ift nid)t ju erreidjen". Hoc mutari iam non
potest „bie$ ift jefet nidjt meljr $u änbem". (SfcfonberS büte man fid), unfer ,,e« ift leid)t ein-
jufefjen, fdjtoer $u begreifen" u. bgl. burd) facile intellegendum est auSjubrüden.)
.'inni. 1. 3n SBerbinbung mit einer Negation ober mit vix fjat ba§ Öerunbit» zuweilen aud)
in guter $rofa bie SBebeutung ber 9RÖglid)!eit, $.93. Vix erat credendum. Hostis vix
tolerandus. Dolor non ferendus. Aspernm et vix ferendum. Cf. Caes. b. g. 5, 28,
1. Nep. 25, 18, 6. Cic. fin. 4, 53; Plane. 24.
fcnm. 2. $em lateinifdien ©erunbiu entfpredjen oft im $eutfd)en bie umftänblidjeren SBeu^
bungen „eö gilt, e« ift geraten, eö braudjt, eS oerbient, menn e8 fid) barum
banbelt" u. a. j. 83. Nunc constituendi suut, qui sint in aniicitia tines deligendi
„eS gilt jefct, ober e3 fjanbelt fid) barum, bie @reiuen" u. f. m. Nestori verendum non
erat („braud)te nid)t ju fürd)ten"), ne aut insolens aut loquax videretur. Caesar mul-
20*
Digitized by Google
455. - 808 —
tis de causis Rhennm esse trauBeundum putavit „bjclt ti für geboten". AdiavanJi
nobis estis „ifcr oerbient (ober fmbt rlnfpru* auf) unfere llnterftüfrung". In amicis eli-
gendis („wenn e§ barauf anfomint, ftreunbc $u wählen") homineB neglegentiores esse
Bolent quam in ovibus parandis („roenn e$ fid) barum banbelt, ©djafe anjuidjaffen" i.
d. Int Supinum.
455.1) Ta* 3 iip in um auf um, roeld)e$ afS ein Slcc. anaufetjen ift unb aft:v.
33ebeutung fjat, wirb bei Serben ber SJeroegung (namentlich bei mitiere,
venire unb ire) gebraucht, um bie 91bfid)t ober ben 3wecf ju bejeidmen,
,V S. Cubitum ire, speculatum mittere, salutatum venire, venire auxilinm postu-
latum, pabulatum profleisei, pecora pastum propellere, exulatum abire, leg&tos mit-
tere oraculum consultum; Agesilans Ephesum hiematum exercitnm reduxit; Vei-
entes pacem petitum oratorea Romain mittunt; Coriolanus in Yolscos exulatum
abiit; Themist o< K s Argos habitatum concessit; aud) filiam alicui nuptum dort ober
roUocare (unflafjifd) tradere) „jur ßbc geben" unb aliquem sessum reeipert „jemanbem
einen ®ty einräumen". — 3m aDgemeinen ift ber Qfcbraud) biefe« ©upimim« bei guten ©djrif':
fteaera befdjränft; nicmal« barf baSfelbc eine Negation bei ftd) baben, unb niajt gerate
häufig ift eö mit einem Cbjefte ober ^räpof i t i o n a l au£brurfe oerbunben. SRan fügt
anftatt Legati inissi sunt Consultant Apollinem lieber: ut (qui) consulerrn* Apollinem
ober ad consnUndn/N Apollin«/« ober ApollinAs consulewit causa ober (nad) Ctolu*.
cf. 439, Slnm. 4) Apollinem consnltart.
9lnm. 1. Sei renire ftebt and) baö ^Jart. ^räf.: Legati venerunt pacem petotte*.
?lnm. 2. Siebter fcfcen bei «erben ber Seiocgung ftatt be* ©upinS aud) ben 3nfinitit>:
Proteus pecus egit altos risere montes (ct. 418, 1).
«nm. 3. Sei ben Serben nt ilfn" (festinare, properare, contendere, t/uiturare) ftebt flaffifdj
nie ba8 1. @upinum, fonbent ber 3nf. ^räf., j. S. Höstes urbem oppugnare festina-
verunt. Caesar in Galliam revertt contendit (Sei ütoiud toirb aud) orrupare „;uoor^
fommen, juerft tbun" mit 3nf. fonflruicrt, S. 1, 14, 4; 21, 39, 10; 2, 48, 2) — Statt
be« einfadjen perdere unb ulcisci finbet fid) W ""b nrieber bie encrgifdje Umfd)retbun?j
perditum ire, ultuiu ire.
2) $a£ 6ui>imim auf a bat gleidifallsi aftine öebeutung unb ftebt als %hl
auf bie Jrage „in ioeld)er iRflcf f icfjt? " a) bei ben s)lbjef ttüen bes
fmnlidjen unb moralifdjen ©efüfylS, wie: gut, fd)led)t, angenehm, un*
angenehm, leicht, fdjroer, fdjön, fyäfjlid) u. L; b) bei ben ©ub^
ftanttnen fas unb nefas, unflaffifd) bei »pu* est (cf. 98, Ämn. 1). — $ct ©ebraudj
biefed SuüinumS ift in ber guten ^jkofa befdjränft; nientalt barf ein Objeft ober ein Ib«
o e r b mit bemfelben oerbunben fein. $ie gebräud)lid)frcn ©upina fmb : dictu. factu, aspectu,
aiiditu, cognütt, risu, memoraiu, inlellectu, inveniu, aditu, transitu, ©. Quid est
tarn iueundum cognitu atque anditu qnam sapientibus sententiis gravibuaque ver-
las ornata oratio ? Quod Optimum factu videbitnr, facies. Pleraque faciliora saut
dictu quam factu. Libertatis restitutae dulce anditu nomen mutavit SyracuBanoram
animoa. Humanns animus cum alio nnllo nisi cnm ipso deo, si hoc fas est dicta.
comparari potest. Nefas est dictu miseram fnisse Fabii Maximi senectutem. Mira-
bile dictu. 0 rem cum anditu crudelem tum visu nefariam! — SWerfe: incredibitt
(ober diffieiie, mirabUe) e*t dirtu „efi Hingt unglaublid)" ; „für baö «uge (Ol)r) angenetjm,
bäfriid)" > <su ober a/lspeclu {anditu) iueuntius, lurpis; „für ba4 Serftänbniö idpierig"
intelieclu (coffnilu) dif'firili*. — Sei liiccro fommeit bie beiben ©ubft. fas unb nefa» mit
feinem anbern ©uuinum aufter mit dictu oor. — Dujnus unb indü/nu.« fte^en erft feit
Öioiu* (§. S. 4, 3», 4; 9, 43, ß; 10, 27, 6; 25, 1, 5 u. ö.) mit beut Suptnum auf u.
?(nm. 4. Sei facti i», diffiriiia unb iueundus ift ad c. Gernnd. geiDÖfjnIid)er ald bad 2. Suf.
,V S. Res facilis ad intellegendum, verba ad audiendum iueunda; eo eibo utendnin
est, qui sit facillimus ad concoquendum (cf. 195, 17). 2 od) heim c* regelmäßig diffi-
zile dictu est, diffirile factu est (c. Inf.)
Sinnt. 5. $er 6a^: w5Diefe ©adje ift leid)t ju er!ennen" läfct ftd) auf folgenbe SB«i<
überfein: 1) Haec res facilis est ad cogooscendum. 2) Haec res facilis est cognitu.
3) Facile est. hanc rem cognoscere. 4) Haec res facile cognoscitur (cf. 419). 5) Haius
rei cognitio facilis est.
Digitized by Google
— 309 —
456—457
456. 1) Höstes urbem oppugnare maturaverunt (cf. 455, Slnm. 3j. 2) Ex Omni-
bus Graeciae partibus quinto quoque anno innumerabiles Graeci Olyin-
piam confluebant ludos spectatum (ob. ut ludos spectarent, ludorum
spectandorum causa, ad ludos spectandos, ludos spectaturi). 3) Dareus
ad civitates Graecas legatos misit, qui terram et aqnam postularent.
4) Non omni8 aqua utilis est linteis purgandis. 5) Philosophia digna
profecto est, cui studeamus. 6) Da mihi securim, qua hanc arborem
succidam. 7) Beneficia, qua« parentibus debemus, maiora sunt, quam
ut ea (ober aud) quam quae) ullo modo possimus referre. 8) Pericles
innocentior fuit, quam ut (ober aud) qui) ab adversariis in suspicionem
civium adduceretur. 9) Duoviri creati sunt templis dedicandis. $er Dat.
Gerundü üct)t bei SBürben unb Ämtern jur &e£eid)nung tyrer 93cftimmung ouf bie &rage
rooju?, rote comitia ronsidi rreando (creandi* dtcemeirüt, »oo jebod) audj jutoeilen ber
<?en. gefegt wirb, 8. Liv. 6, 39, 5; 39, 45, 8), tresriri roloniis dedwendu, decemviri
rti publica* constituendae, arbiter finilms regend ix, decemtiri legitm* trribundüi, duoviri
atdiims dedicandis, tresriri agris a*signandis, curator muri» reficiendis. 10) Iam inde
a Constantini aetate inter Christianos in morem venerat, ut sepulcrum
Iesu visuri pieque ibi deum precaturi Hierosolyma proficiscerentur.
II) Taceo, ne (ober ut ne) aegritudinem tuam augeam. 12) Posterum
diem uterque exercitus insumpsit in corpora occisorum sepelienda.
13) Ovibus sal datur lingendus. 14) Astyages Cyrum infantem Har-
pago tradidit exponendum. 15) Frater mens salvus ex bello reversns
paulo post typho mortuus est. Statt! ba« beittfdje „um $u" eine ftolgc bejeidwet,
bie nid)t al« com Subjeft, fonbern al« nom (Sdjictfal ober überhaupt einer tjötjci n SWadtf beab-
ftdjtigt gebaut wirb, fo ift cd burd) ^criobenbilbung $u befeitigett (cf. jebod) 439, Vi um. 4).
16) Pompeius, cum pugna ad Pharsalum commissa in Aegyptum pro-
fugisset, occisus est. 17) Hoc praedium delegi, ubi (= ut ibi) vi tarn
agerem. 18) Qui miles* ignavia et fuga vi tarn servare quam cum hone-
state pro patria mori maluerit, ut lenissime dicam, omnium contem-
ptione dignus est. Cf. 342, II.
6. Oratio obliqua.
157. Unter Oratio obliqua (©egenf. Or. recta) oerfteljt man Diejenige ersäf)(cubc
$arfteHung, in roeldjer bie ©ebanfen auf bie $orfteflung be$ föebenben belogen
unb non einem Verbum sentiendi ober declarandi ober einem biefen ißerbiS
gleidjbebeutenben SluSbrucfe abhängig gemadjt werben. ftür bie Oratio obliqua
gelten fotgenbe #auptregeln:
I. fcauMäfte:
1) Me £aitptfäfce ber bireften Siebe, bie eine 2lu§fage, ©r^ä^ung, ©eljaup«
tung enthalten (EuSfageffifce), ftefjen in ber Or. obliqua im Acc. c.
inf., j. S. Solo dixit neminem ante mortem beatum esse praedicandnm. Loctt-
tns est Divitiacus Aednus Galliae totins factiones esse duas; harum alterins
principatum tenere Aednos, alterins Arvernos. (Vereinzelte auffallcnbc Wbiueidmngcn,
}, 33. Caes. b. c 3, 73 a. ö., Nep. 2, 7 a. (*., Cic Att. 14, 22, 1 ?, finb al* 9lna=
folurqie, reip. Attractio modi f,u crflnrcn.)
2) diejenigen ^auptfä^e ber bireften ftebe, roetdie Seferjl, 9ht, Söunfd),
SBitte, Verbot bejeidmen (93eger)rung8fä&e), fte^en in Or. obliqua
im Äonj. unb aroar ofme ut, oerneint mit ne (neve), h. <ö. Redditur respon-
Digitized by Google
— 310 —
sam: Nondam tempus pugnae esse; castris se tenerent seqne ex labore reficerent.
Caesar milites hortatas est: Ne ea, quae accidissent, graviter ferrent tun bis
rebus terrerentnr.
flnm. 1. (Sin 93 etat in bfr bircftcn Siebe fann nur mit nerönbertem Äafu« in bic Or. obl.
eingeflößten werben, j. „Crroäget, Guiriten" — „bie Duiriten foflten erwägen"; .Gurt
Serlufle, 6olbaten, werben burß reiße ©eute erfefot werben" = „bic Serlufte ber Bei
baten (ob. blofr : „berfelbcn") würben . . . erfefct toerben". Oft la'fct fiß ber SBofatro gai
nißt ctnfleßten; olöbann fällt er ganj weg, j. 93. „C €olbatcn, noßbein bie geinbc ob
gebogen finb, ift nunmebr alle Wcfahr befetttgt".
3. silMrütrf)e fragen (auf bic eine Antwort erwartet roirb) fteljen im Moni- .
rftetorif^c großen treten wie bie 2fu3farjefä&e in ben Acc c. inf. $a»
I)er treten:
a) bieienigen Sragen, bie in birefter SRebe in ber 2. er f. Qnbif. fterjen
unb faft immer mitfliege fragen fmb, faft ftetS in ben Äonj.;
b) biejenigen fragen, bie in birefter fttebe in ber L ober 3. s$erf. 3nbif.
ftefyen unb faft immer rt)etorifcb,e fragen fmb, treten faft ftetS in ben
Acc. c. inf.;
c) biejenigen fragen, bie fd&on in birefter SRcbc im ÄonJ. (dubitativiu
ober potentialis) fielen, begatten ben JJloitJ- bei, j. c aesar milites allo-
cutus est: Quid tandem vererentur aut cur de sua virtute desperarent? Ario-
vistus Caesari respondit: Quid sibi vellet? cur in suas possessiones venire! :•
Legati dixerunt : Quo se repulsos a Romanis ituros esse? quomodo sine cla*si
bus Siciliam obtineri posse? Plebs fremit: Quid se vivere, quid in parte ci-
vium censeri? Tribuni militum dixerunt: Quid esse levius aut turpius qaain
anetore hoste, de summis rebus capere consilium ? Quis sibi hoc perBuaderet
(bireft quis mihi hoc persuadeat ?). Caesar dixit: Cur etiam seenndo proelic
aliquos ex suis amittere/? cur vulnerari p&teretur optime de se meritos mi-
lites? cur denique fortunam periclitare/ur ? (bireft cur amit/am? cur patwr'i
cur pericliter?). — (ShtSnaljmen Don biefen Siegeln ftnb feiten unb im ben ftetft be
fonbere ^eranlaffungcn, 3. Liv. 5, 2, 9; 7, 15, 2; 4, 43, 10; Caes. b. c. 1
32, 3).
II. Siföenföfec (relatiüifrfje unb fonjunftionale) fteb,en in Or. obliqua im 8onj.
h- 5?. Dixit miles se omnia fecisse, quae sibi imperata essent. Ennins negat lagen
dam esse mortem, quam immortalitas consequatur. Respondit dux militem poenair
dedisse, quoniam imperio non paruisset.
Slnm. 3. Solßc (fßeinbare) SRelatiofä&c, bie eine ftortfefeung ber Gablung ober eine ^
bauntung entbaltcn unb in benen ba« 9?clatio qui für et hic, et m, m autem, nam « ftcijt
erforbern ben Acc. c. inf., 9?. Ad ea Herennius respondit: Multos aonos iam intei
Romanum Nolanumque populum amicitiam esse, cuius (= et eius) neutros ad eure
diem paenitere. Unuraquemque nostrura, censent philosophi, mundJ esse partem,
ex quo (—et ex eo) illud natura consequi, nt communem utilitatem nostrae ante-
ponamus. Puellis ut saltem parcerent, orare institit, a qua (=nam ab ea) aetat«
etiam hostes iratoa abstinere. (Gfifor fefet in Derartigen 9?clatwfäfcen bisweilen ben toni-,
um fic enger mit bem Sorbergehenben $u nerbfnben, ©. b. g. 1, 20, 3; 2, 31, 5: 7,
14, 10; 7, 20, 5. Cf. jeboß 1, 26, 6; 1, 31, 7; 2, 4, 3).
91nm. 4. Selten Derbinben Vioiu«, 2acitu* u. a. auß ctsi unb quarnquam (= sed tarnen ,
cum interim (= interim autem), quia (= nam), quemadmodum etc. mit bem Acc. c.
inf., j. 9?. Tribuni plebis dicebant fngere senatum festes tabulas publicas censas
caiusque, rum interim obaeratam plebem obiectari aliis temere hostibus. (Cf. Liv
4, 51, 4; 6, 27, 6; 26, 27, 12; 4, 3, 3; 2, 13, 8.) 3n einem »ergieiße mit tU-sii
fe&t fogar (iicero bei ut au$na$m$meife ben Acc. c. inf. (Cluent. 138. Cf. Liv. 33, 4o,
7; 27, 34, 15; 23, 12, 4).
?lnm. 5. 6olßc ^icbcnfäfce, weiße ber SßriftftcIIer alö feine eigene (Jrflärung (Skmcrfung) ota
als Angabe beftimmter Xbatfaßcn ober allgemeiner SBabrljeiten beifügt (objeftiue
?Iu«fagen), ober weiße blofj ^ur Itmfßreibung einzelner fubftanttoifßer begriffe bienen,
fteben im dttoit., Apud Hypanim Huvium, qui ab Europae parte in Pontnm üv
fluit (93emerfung be3 Sßriitftellerd), Aristoteles ait bestiolas quasdam nasci, quae anam
diem vivant {ZtU ber »ebauttung be§ «riftotcle?). Themistocles Xerxem certiorem
Digitized by Google
— 311 —
458.
fecit id agi. at pons, quem in Hellesponto feccra/, dissolveretur. Quis poirst esse
tarn mente captus, qoi neget haec omnia, quae videmu* (= blefe flanke ftc^tbare 3ScIt),
deornm immortaliam potestate administrari ? Caesari nuntiatur Sulmonenses, quod
praesidio tenebant. Cf. 398, e, 9lnm. (Buioeilen ftcfjt ber 3nbtf. in lebhafter ^arfteöung,
m n>cld)er bie abhängige Siebe ben Gfyarafter ber b i r c f 1 c n gorm annimmt, 93. Caes. b.
e. 1, 40, 5; Sali. lug. 38, 9 u. 81, 1; Liv. 2, 32, 9; 2, 15, 3. »ei Simu« fteht bet
Jnbif. oftmal« nur infolfle bcr 9tod)abmung ber ©riedjeu, bei benen befanntlid) ber 3"W-
in ben 9?ebenf<tyen ber Or. obliqua ganj getoöbnlid) ift.)
HL 2)a3 Xcm^UÖ bcr fonjunftioifcfyen 9tebenfäfce rietet ftd) nad) ben SRegeln
bcr Consecutio temporum (cf. 327—329).
Ämn. 6. 3ft alfo ba3 bie Or. obliqua einleitenbe 93erbum ein Präteritum, fo fielen bie
'Kebenfä&e ber Siegel nad) im sion\. 3mperf. ober ^luSqpf. 2)od) finbet fid) in bleiern
gaüe. nid)t feiten, befonber« tu längeren Sieben, auch ber Äonj. ^räf. ober ^Jerf. 3n fol-
gern Salle oerfefct fid) ber Grübler lebhaft in bie 3eit, too bie SRebe gehalten tourbe, alö loävc
fie gegenwärtig: cd fchwebt ihm ein Praesens historicum als regieienbeö SJerbum oor,
,V 93. Legati a Germanis ad Caesarem venerunt, quorum haec fuit oratio : Germanos
non recusare, si lacessan/j/r, quin armis contendon/, quod Germanorura consuetudo
haec sit a maioribus tradita, quicunque bellum inferanf, resistere neqne deprecari.
IV. 3)ie $rottoittittn, roeldje ftdr) auf ba§ ©ubjeft be3 reqierenben 6at}e§ be=
jieljen, b. f). roeldje in bcr Or. recta bie 1. ^erf. bejetdjnen, roerben in ber
Or. obliqua burdj ba3 9tef Jcyio (swt, silri, sey smu), juroeUen (unb jroar
im 9lominotio immer) bnrd) ba§ ftärfer b,eroorb,ebenbe gegenfätjlidje ipse
(cf. 235) auSgebrficft. 3)ie 2. s$erf. ber Or. recta (<u, vos) roirb in bcr Or.
obliqua geroölmUcf) burd) üle auSgebrücft, befonbevS roenn fte betont ift ober
aud) burd) U, tt)enn ftC Unbetont ift, 33. Ariovistus respondit: Si ipse Caesari
non praescriberet, quemadmodum suo iure uteretur, non oportere sese a Caesare
in mo iure impediri. Si quid illc sc velit, illum ad sc venire oportere. Cf. jebod)
232, 3.
Slnm. 7. Safer gebraudjt in ber Or. obliqua ba§ Pronomen bcr ©egemuart hic unb tai
Äboerbium ber (begenroart nmic aud) nad) einem Präteritum gerabe fo wie in ber Or. recta.
(£eroöhnlidj aber tritt für hic in ber Or. obliqua is (ftärfer üle), für nunc tum ein ; cbenfo
ün\ intle, eo, ad id (ob. iUud) tempus, eo (ob. ilhyiic für hic, hinc, huc, adhuc, hodie ;
(entipredjenb aud) postcro die flatt cras, unb prvlic ftatt heri; cf. 320, 9tnm. 1). 9iot=
wenbig ift jebod) hic in ber ^ebeutung „ber folge nbc" ober „biefer, ber Untere"
(im ©egenfafc $u ille), 93. Provinciam suam hitnc esse Galliam sicut Warn nostram
(Caes. b. g. 1, 44, 8; 31, 11; 7, 14, 10); unb nunc mnf; flehen, tuenn e3 einem anbem
auf bie Vergangenheit ober Hufunit bimoeifeuben tum entgcgcnqefefot luirb, g. 93. Numidiae
partem quam nunc peteret, tum ultro adventuram (Sali. lug. 111, 1; Liv. 3, 40,
10; 8, 31, 4). Cf. 467.
Umn. 8. £>äufig geben bie ©djriftftcQer Don ber Or. obliqua jur Or. recta, mei)t mit $u=
jiebung oon inquit, über, nidjt ehva jur 93crmcibung bcr Ginförmigfeit, fonbern um ben
midjtigeren $unft beroor^ubeben unb ba« öJanic bamit ab^ufd)lieBen. <&o läfjt 2io. 2, 2 ben
Srutu« in bcr SJolfSueriammlung unb in (iJegemoart ieinc« Äollegcn V. ianiuiniuö (iolla;
tinud ^uerft inbireft fagen non credere populum solidam libertatem reeiperatam esse ;
regium genus, regium nomen non solnm in civitate, sed etiam in imperio esse; id
officere, id obstare libertati, unb bann ftd) an biefen fcfbft menben: hunc tu, inquit,
tua voluntate, L. Tarquini, remove motum. SSergl. ib. 7; 1, 47 u. f. w. ferner lafjcn
bie Sdjriftftener auf bie oblique Siebe beS einen eine befonberö auSbrurfSooßc (Srtoiberung
be« anberen in birefter SHebe folgen, lote Liv. 44, 36 am (Snbe unb fo fonft oft ; ebenio aber
aud) umgefebrt auf bie birefte bie tnbirette, Liv. 21, 18 extr.
- 3n i'okben Xciupora Ifa t^cit, roeldje an unb für fid) ben 3nbü. erforbem, mirb, tuenn fte in
b"ct Or. obliqua in ben Äonj. treten mi'tjfen, genjöljnlid) bie Consecutio temporum genau
beobachtet, fo baß, jcnad)bem baS Verbum regens eine $aunt; ober eine IKebengeit ift, für ben
3nbif. ^räf. ber Or. recta ber Äonj. tyrÄf. ober 3m|Jcrf. unb für ben 3nbif. *perf. ber
Äonj. ^erf. ober $(u$q|>f. eintritt. 3)odj ift $u beadjten, bah bei Vn Iton junftUmeii postquam,
ut, ut primum, cum primum u. a., fotoie bei antcquam unb priusquam, ferner aud)
bri dum unb quoad fchr oft bcr Äonj. $erf. fteht, iuo man ben Äonj. ^Jlu^qpf. enoavtet,
Digitized by Google
459-460. — 312 -
j. 93. Fatetur hanc in exercitu fuisse et, ut Pompeius in Hispaniam renerit, numqu&i
a Memmio discessisse. Orator dixit nihil esse actum cum dignitate, postquam arm
disceptari roeptum rit $er Qkunb biefeS ©ebrautfje« tft barin 8u (ucfan, bafc bcr fiotein
ftd) ßtuij baran geiuötjnt fcottc, bicfc Äonjunftionen mit bem ^Jcrfeft $u öerbinben. Hudj |
alä eine CEtgerttumlidyreit (namentlicf) bei ftiftoiifer) $u bewerfen, bar, 2einporaIfä$e mit ben ko
junftienen dum, poMquam etc. an et) in Or. obliqaa biöioeilen in geroöljnlidfcr Seife mit be
3 n b i r. fte^cn, Piso orarit, ut traditii armis maneret in castello, dum Caess
consulitur (cf. 362, 9lnm. 9).
459. 1) Romulus indignantes virgines Sabinas circumiit doeuitque: Patrcn
id superbia esse factum, qui conubium finitimis negassent. Blas tarne
in matrimonio, in societate fortunarum omnium civitatisque et, qu
nihil carins generi humano esset, liberornm fore. Molliren t modo irs
et, qnibns fors oorpora dedisset, darent aniraos. Saepe ex iniuria poste
gratiam esse ortam eoqne melioribus eas usuras viris, quod adnisum
pro se quisque esset, nt parentum patriaeqne expleret desiderinm. 2) U
gatus Helvetiornm ita cum Caesare egit: Si pacem populus Romane
cum ipsis vellet facere, in eam partem se ituros atque ibi futuros, nl
Caesar ipsos constituisset ; sin hello persequi perseveraret, reminisceretrj
et veteris incommodi populi Romani et pristinae virtntis Helvetiornn
Qnod improviso alteram partem adortus esset, cnm ii, qui flumen trän;
issent, suis auxilium ferre non possent, ne ob eam rem aut suae magm
pere virtuti tribueret aut ipsos despiceret. Se ita a patribus maioribn»
que suis didicisse, ut magis virtute quam dolo contenderent aut in?:
diis niterentur. Quare ne committeret, ut is locus, uhi constitissent, e
clade exercitus Romani nomen caperet aut memoriam proderet.
460. Regibus Roma expulsis Aequi et Volsci agrum Latinum ferro igniqa
populati ad urbis portas accesserunt. Unde postquam inulti praedar
prue sc agentes domum proncisci coeperunt, T. Quinctius consul popul
ad contionem convocato ita locutus est: Ktsi nullius criminis sibi cod
scius esset, tarnen cum summo pudore in contionem se prodisse. Nax
timere se, ne posteris (memoriae) traderetur Aequos et Voldcos quai
tum se consule ad moenia urbis armatos venisse. Eam se ignomüuao
si ei potissimum anno imminere seivisset, vel morte vel exilio vitatu
rum fuisse. Ignorare sese, utrum hostes se consulem an populum con
tempsissent. Si culpa in ipso esset, auferrent sibi imperium ; sin in illu
(sc. culpa esset), neminem illorum peccata punire posse: illos tantun
eorum paeniteret Neque vero hostes illorum ignaviam contempsis»
nec sua virtute connsos esse. Nisi discordia intestina venenum iUitu
urbis esset, futurum non fuisse, ut agri vastarentur. An quemquan
dubitare, quin ipse hostes fugaturus fuerit, si plebs delectum fieri passf
esset? Itaque cur inter se odisse perseverarent? Quem tandem finem
discordiarum fore? Ne taederet in posterum aut plebem patriciornn
magistratuum aut tribuniciae potestatis patres. Quod si fecissent, et
concordiam publicam reconoiliatum iri et omnium rerum prosperiUtem
fore .
Digitized by Google
— 313 —
461-464.
51. 1) $a$ eigentliche Slboerbium oon certus ift certo „mit ©eroigheit, ftc^er"
fa. 9?. Sa p lentis est nihil iU exspectare quasi certo fnturnm. 2)iefcö certo forum! iibrigend
in bei beffern $rofa faft nur in ber ©erbinbung mit sdrc oor); certe fjeifjt entroeber bc*
hrdftigcnb „ftcherlich, jebenfaü§" (h. <B. Si deus seit, qaid casu fatarnm sit, certe
eveniet; sin certe eveniet, nulla fortuna est) ober mit 23efd)ränfung beftätigenb
,bod) fldjerlich, bod) rnenicjftenS" (j. 53. Quamvis non fueris suasor, approbator certe
fnisti. Ani damnnm aut certe non mapunm lacram feeimns. Homines mortem vel
optare ineipiant vel certe timere desistant). SDaljer Cjeißt certo SCtO „id) Xüt\$ C£J
gewif*, mit 33eftimmtr)eit", b. h- roa$ id) behaupte, ift roat)r, roeil id) e3 mit
v3eftimmti)eit roeifj; certe feto „roirflid), tef) roeifj e§, id) roeifj in ber $lwt",
b. g. oerlafj bid) barauf, id) roeifj e§. — 2) Postremtim „&um letztenmal",
1 Hodie postremwm me vides; postremo „sulefct, fdjliefjlich" bqeidjnet entroeber
ba§ <£nbe einer <5ad)e fc^Iedyt^in als fold)e$ (= ad postremum) ober roitb jtir
(finffihrung be£ legten ©liebet einer längeren Slufeählung gebraucht (= denique,
cf. 218 unb 48i). _ 3) Vere „wahrheitsgemäß, richtig" ift baS eigentliche 9lboerb
Don vems, 33. De hac re vere iudicasti; vere dicere. Vero aber t)ei§t entroeber
als Äonjunftion „aber, oollenbS* (cf. 524, 3) ober als SSerftdjerungSpartifcl
„in 2Bal)rl)eit, roacjrlich, roahr^af tig", 33. Nullum vero id qnidem argu-
mentum est. Magnifica vero vox et magno viro digna. Ego vero cupio te ad me ve-
nire, ober beftätigenb „ja roof)l, allerbingS" foaoty in Antworten (cf. 411, 14,
c) als aud) fonft, foiuofjl au*einftct)enb alö aueb in «erbinbung mit ^ronominen (ego vero, me
vero, nos vero volumus), 3mperatioen (audite vero; perge vero, Crasse), ?lbocrbicn (tum
vero, ibi vero; cf. 524, ?lnm. 3) unb ^Jartifeln (quasi vero, an vero u. o\) — 4) Primum
unb primo bebeuten ohne roefentlid)en itnterfdjieb „jum erftenmol" (cf. 214, 22> *
daneben primum „erftlid)" in 2fofeäf)lungen (primum — deinde — tum
— denique , cf. 218 unb 481), primo „anfänglich" (= imtio). Cf. 21, «nm. 2.
— 5) Continuo «unmittelbar barauf, fofort, fogleid)"; continenter „in einem
fort, ununterbrochen*. — 6) Consulte „auf wohlüberlegte Seife, mit 93ebadjt" ;
consutto „abftdulid)". — 7) Dextra (sc. parte) „jur rechten £anb"; dextre
„auf geroanbte, gefchiefte Seife"; recta (sc. via) „gerabeäroegS*; recte „in
richtiger, gehöriger Seife". — 8) Commode „in gehöriger, paffenber Seife",
1 59. Breviter et eomnwOe dicere , bagegen commodum „&u gelegener 3^it/ gerabe,
Eben", h' ®* Commodum discesseras heri, cum Trebatius venit.
;2 $ie abnerbiale ßnbung itus bqefdjnet ein ftuägefjen uon etwa«, mie: radicitus „Don bet
Surfet au«"; funditus „oon Ghunb ani"; antiquitus „uon alterö ber"; dttinkus „oon ©Ott
«Kr, bunb göttltdje 6d)itfung"; humanitus „nad) menfdjlicbcr Seiie"; penitus „oon innen ha,
bi* in* 3nnerfte*; (unflaffifch caelitus, medullitus, primitus, feiten stirpitus).
W. 3>ie oboerbialc Snbung im bejeiefmet bie 91 rt unb Seife: furtim „oerftot)tcn"; certafim
.um bie 28ette"; currim „im Saufe"; pedetettfim „(Schritt oor ©djritt"; stalim „ftebenbcu
^ufee*"; catertcUitn „b,Qufenmeife"; yrajatim „berbenioeife" ; raptint „in baftiger 6ilC; rar-
ftim „ftütfroeife" ; nominatim „namentlid)" (b. t). mit auöbrücflidjer Nennung be« Ramend) ;
riemim „locdjfelroeife" (cf. 237); turmatim, curia! im, gradatim, paulatim, riritim, caetim,
priratim, tentim etc.
Olim ift «boerbium oon olus, einer alten Nebenform oon ille, unb t)elfet eigentlich „ju jener
3«t", b. t). in einer oon ber ©egenmart fernlicgenben 3ett; bab^cr foroot)! „in frübwer geit, oor
Digitized by Google
465-467.
- 314 -
langen 3atjren, ehemals" als „in fernet 3uf""ft bercinft", $. ©. Alium esse censes na
nie atque olim ? Non si male nunc, et o/im sie erit. — Qnondam bezieht fid) in ber gut
$rofa blofe auf eine vergangene Seit, auf beren genauere iöefrtmmung nidjt* anfommt = „öi
malS, ehebem, norbem einmal" unb bilbet ben @egenfap ju nunc, 9. Popului Romam
cjni quondam lenissimns existimabatur, nunc domestica crudelitate laborat — A
quando ift unfev auf ber legten Silbe betontes „ einmal", (mäbrcnb temel ein beftiram
3nf)lwort unb „nur einmal" ober „einmal für allemal" bebeutet; cf. jebod) Änm. 2);
bezeichnet im ©inne t>on„irgenbetnmül, irgenbmann" einen jwar unbefrtmmten, ol
mi i 1 I idi oorbanbenen ;{ei timnf t ( „ in i r f I i d) einmal") unb fteht frtuolil non ber Sergangenfi
(„früher einmal") als t>on ber ©egenmart („bann unb mann einmal") unb ßurunft (»über ft
ober lang einmal, bereinft einmal* = quandoque) im ©egen[afrc $u einem rwrfdjwebenb
Kam. 1. ITnaaiM niemals, je" bal einen negatloen (Sinn, fiet)t aber nidjt bloft in n
gatioen ©äfcen, fonbern auch in Drages unb foldjeu ©äfcen, welchen ein liueif el ober tot
eine negative $ebeutung $u ©runbe liegt, j. $?. Nemo unquam sapientior fuit, ^u<
nomen utiquam clarius fuit? Demosthenes praestare videtur omnibus, qui umpt»
orationes attigerunt. 9Ran unterfdjeibe bemnadj si quando „wenn jemals" Don si unqua»
ne quando oon ne unquam u. f. w. (CimuS oerbinbet beibe ©ortet: si quando ujf/iwi
». 8, 6, 14; 10, 14, 11.)
Änm. 2. Seinel entflicht als abgefcbmäditeS Numerale ganj bem beutfeben „einmal" bei 91
gäbe Don $anblungen ober Gegebenheiten, roeldje einer nacbfolgcnben üorherget}en unb ni
metjr &u änbern finb, 93. Hoc evenire solet motis semel animis. Multi philosop
semel egressi nunquam in patriam reverterunt. Qui semel verecundiae fines trau
ierit, eum naviter oportet esse impudentem. (Sbenfo fagt man quoniam semel, quarut
quidem semel, ut semel Jobalb einmal" u. ä., Ariovistas, ut semel Gallorum c
pias fioit, süperbe imperabat.
465. Ultro „aus freien ©tüden", ohne non einem anbern burd) Güten, Drohungen, Sbätlidjfeit
gezwungen $u fein, ohne bafo eine äußere SJeranlaffung uorliegt. Spoite (et 174, 4) „au* cic
nem ffiillcn, aus eigener Sraft, mit eigenen Mitteln, nad) eigenem (£rwägcn", o$ne bafe frem
ßinflüffe ober frembe fcülfe efngewirft Sötten; alfo: Bellum ultro a Romanis nobis illata
est „cS fehlte ben Mio mein \\i bem Äriege mit unS ein Slnlaß"; aber Sita sponte Roma
bellum intulerunt „bie 9tömer tieften ftd) nidjt burd) anbere Sölfcr $u bem Äriege beftimme
fonbern unternahmen ihn aus felbfteigencr Gntfchlie|ung". Cf. Respondit Ariovistus transi»
Rhenum sese non sua sponte, sed rogatum et arcessitum a Gallis. Quae facio, m<
iudicio et mea sponte facio. Nihil mihi in mentem venit optare, quod non tdiro mil
Caesar detulerit, Ultro morti se obtulit. Werfe aud): voluntate „aus freiem Stilen
j. ©. Populi alii voluntate, alii metu iugnm aeeeperunt; voluntate et iudicio „wrfSfto
abftdjtlidj" (= constdto, de intlustria, rfetlita ojtera),
466. 1) Tum betfjt: a) „bamalS" (bei SBcrwcifung auf einen beftimmten 3«töunft ber Skrgangei
heit); b) „barauf, fobann" (um bic flufeinanbeTfolge $meier Greignfffe fjerwrju^eben
c) „bann" (b. b. ju ber %t\\ wo, in bem ftalle baß ein befrhnmtcS Ereignis etnfri
ober eintreten wirb). Tunc (aus tum-ce entftanben) ftefjt faft immer in beftimmtem ©egenfat
^u nunc unb weift auf einen oer Gergangenfjcit ober 3ufunft mit befonberem ?{a<t
brurf ^n; eS bei&t beSfjalb niebt „barauf, fobann", fonbern nur „bamalS" ober „bann", fr 5
Erat tunc excusatio oppressis, nunc nulla est. Nunc aiunt, quod tunc negabsnt. Tun
est commoTendum theatrum, cum ventum est ad ipsum illud plaudite (bodf Tonnte t
biefen 3öpcu aud) tum ftef^en). Gei 9luf jäb lungen fann tutu- nie gebraudjt werben; folft
wäre alfo: Primum Graecomm, tunc Romanorum res gestas enarrabo; aud) lagt ma
regelmfifeig tum cero, tum primum, tum denique, tum demum. (3n ben 3uiammcniepungei
mit etiam unb maxime: etiamlum ober etiamtunr, tum maxime ober tunc moxin* trit
fein Unterfdjicb bcS ©inneS ^mifdjen tum unb tunc beroor.) — 2) Cf. 257, 10.
Brün. $ead)te bie Übcrfefeung beS beutieben „bann" burd) baS finale ut in SBcnbungnt trie
Iustitia restat, ut de omni virtute sit dictum „bie ©ereebtigfeit ift nod) übrig; iavt
pertractata. Sortes restant, ut ad rates veniamus „bann wollen wir auf bie fh*
Preten fommen".
467. Nunc bejie^t firJ^ auf bic röirflidje ©cgertroart beS ©predjenbert (= hoc tem-
pore), ©teejt aber basi beutfcfje „jc^t* »ort ber 33 ergangen!) eit int Sinne
nunqaam.
Digitized by Google
_ 315 — 468—469.
Don „bamal*, bann, btttttttf", fo Reifet c§ tnm (ober tunc, et 466, 1\ jW
feiten »m»r in lebhafter 6d)ilberung. wenn ber Nebenbe fm) baS «ergangene ucvgegenranitiflt,
l S. Cic. Verr. 3, 47; Caes. b. g. 7, 62, 6 unb 6, 40, 6; Li*. 8, 19 8; cf. aueft «7,
Xnm. 7 unb 326, «mn. l. übet adhuc „Ott W cf. 477. JJJI ba§ „jefct, nun" leb*
«afte JortfefcungSpartifel im ©inne oon .nunmehr" ober besetztet es
in ber ©^lung ba$ bef djleunigte eintreten einer £anblung, fo tft e8
bur$ iam ju überfein. (Sabet ift jeboeb, *u &<merfcn, ba& fhD ,am re™ aI?
3ang*parttfel nur bei ginfüljrung ber Unterteile eine* «auptteil« fmbet, mäfjrenb beim
Übergänge ju einem fcaupttetle baö rein jeitlirfje nunc fte^t.) - 1) Quoniam, qui-
bus de causis bellum Peloponnesiacum ortum sit, breviter exposuimus,
nunc ad bellum ipsum describendum nos convertamus. 2) Pugna Cannensis
fundamenta rei publicae Romanae adeo coneussit, ut Haniiibai hostes
odiosos tum prostravisse videretur. 3) Quam doleo, quod nunc ipsum
(ober nunc cum maxime) morbo laboras! 4) Tum demum (ober tum deni-
que) Croesus, cum in eo erat, ut in rogo combureretur, quam vere Solo
dixisset, intellexit. 5) Etiamnunc (ober hodie etiam) sunt, qui deum esse
uegent. 6) Hoc tertium (cf. tovto tqLtov) atque postremum tibi dico su-
pinum verbi bibendi non esse bibitum, sed potum. 7) Hannibal üe
clade atque; morte Hasdrubalis certior factus iam se agnoscere tor-
tunam Carthaginis fertur dixisse; et profecto ex iUo tempore tor-
tuna Poenos adiuvare desüt. 8) Si dives essem, ad aquas proficiscerer ;
nunc (ober nunc ver'o, nunc autem = sed) pauper BUm;J&i« ^SSL^mI
aber-, meiere« nad, einem blofe fingierten (irrealen) Safte bte fattifdje <ffitrflid)fett Ott
^grafaft einführt, Reifet nunr, nunc vero, nunc autem, h. 93. Si tuura oonsilium secuius
enem, omne pericnlam effugissem; nunc (ober nunc autem, nunc vero) pwitratüiwwo.
Si rttilitas amicitias conglntinaret, eadem commutata dissolveret; nunc autem (_ sed)
terae amicitiae sempiternae sunt, ütinam virorum fortium magnam copiam haberetis:
nunc vero uuus est Pompeius. 9) Agedum (cf. 306, 5) me ducem sequimini.
Tu* enflitifdie dum tritt an mandje 3mperattoe unb 3ntcrjenionen jur »«ftarfung, 3. 3.
agedum, tacedum, iteradum, cedodum, ehodum. 10) Omnibus monendum est, sive
divites sunt sive pauperes. 11) In praesens quiescemus.
IK. Nemo inqiiam, nemo «quam; iullus nnqnam, nullas usquani; nihil nnquam nihil
tsqoan. Cf. Verres nihil unquam fecit sine aliquo quaestu. Nullae unquam in uraecia
exercitatiores copiae fueruut. Nemo unquam vir maguus sine aliquo
Iste, cui nuüus esset usquam consistendi locus, Romam se rettuht 3ebod> fmben W
oudj bie encrgildjeren 9lu*brüde nunquam quisquam, nunquam qutcquam (j. -ö. uc. iusc.
2, 29; Fin. 1, 50) etc. — 1) Achilles cum Ulixe questus est mumm unquam
honorem sibi ab Agamemnone habitum esse, nullam gratiam relatam.
2) Hoc dico, neminem unquam ftiisse, qui in administranda re publica
voluntatibus ac studiis omnium aequabüiter satisfaceret. 3) Artes nxiMo
usquam tempore magis floruisse constat quam Athenis aetate Penclis.
469. $ie geroöfjnlid&e Negation ift non, roeldjeö objeftio oemeint unb ebenforool)! ju
einem antuen ©ebanfen a(* ju einem einjetnen «egriffe gehören rann, ®QS
feltenere band («dplfHfd) hau) oemeint fubjeftio (alfo in mitberer, urbanerer
») unb smar nid)t ben ganaen Safc, fonbern nur einzelne begriffe be*
fonberg «bjettwe unb Slbocrbien, um biefetben in ba§ ©egenteil »u oerroanbeln
(Litotes, cf. 550, 7), 4. ». Hand facile = difficillime, haud medioeris = egregius,
haud obscurus, haud verisimilis, haud procol, haud dubius (parvus, magnus, multi
u. L) haud sane, haud quisquam (ullus, unquam, usquam) u. a. «on »erben uci«
Digitized by Google
470—471. — 316 —
binbet eö fid) borwiegenb nur mit tcio (haud scio an), öereiiuflt mit dubito, assenti
ignoro u. S. Statt bti Iiüianifdjen haad ita fogt Giccro ftctö non ita, S3or ben mit
privativum aufammengefefiten «tbjeftiucn unb »boerbien baben bic ftlaffifer bcn ©«braud?
haud gemlcben («uöna^mcn bei filoiu« ttit^t feiten).
Änm. 9Rand)€ negatine Sludbrüde ber beutfdjen Sprache »erben im 2ateiniid)en burd)
einfad)e$ SJerbum wiebergegeben, 3. SB. Mortem contemnere „nid)t fürdjten"; divit
spernere „nid)t begehrenswert erad)ten"; ambitio animos hominum exercet „läfct f»
Nu&c"; dubito „id) werfe nid)t reerjt"; heri mirabar, quid accidiaset „tdj tonnte 11
begreifen"; haeaitare in re „nidjt fortfommen fönnen"; me paenitet „ich, bin nid)t
trieben"; militiam detrectare „Dorn ffrieg«bicnfte nidjtö wiffen wollen"; occasioni dee
„nid)t benuöcn" u. ä.
470. Stä rf er e Negationen al* non unb haud finb: nullus „nid)t einer" (auf ein 6ubit.
jogen, cf. 289); nihil „gar nidjt, in feiner $infid)t" (cf. 46); nullo modo, nullo pari»
feiner SBei|*e"; minitue, nequaquam, neutiquam, hautlquaquatu „feineSweg*, burdjauS M
gan$ unb gar nidjt". Hlft ein abgefd)Wäd)te* non bient öfter* minus „nidjt red)t, n
gan$" B. Nonnumquam ea, quae praedicta sunt, mint« eveniunt. Hoc mA
intellexi; cf. aud) 877, 9lnm. tibnlid) aud) purum „ntdjt fonberlid)"). — l)Precesme
nihil te moverunt. 2) Iamne hortulanus flores aqua perfudit? Mini
vero. 3) Pisces auditu haudquaquam carent. 4) Plumbum neiUiqw
levius est quam ferrum, immo multo gravius est. 5) A recentiorifc
historicis probatum est Aegyptiorum navigationem illis temporibi
quibus Cecrops in Graeciam pervenisse fertur, nullam fuisse. ©enn I
beutfdje „nidjt, gar nidjt" in bem ftarfen Sinne uon „in feiner Seife" fi* o«f
oubft. be$ief)t, wirb t9 oft burd) nullus überfefrt Cf. Misericordia permotus, quae 1
nulla debetur. Eloquentiam in Tuberone nullam video fuisse. Sulla igitur haec
amicitia, cum ad utilitatem omnia revocantur. Haec bona in tabulas publicas nu
redierunt. De mortuis loquor, qui nullt sunt, Philotimua non modo nullius venit, !
ne per litteras quidem me certiorem fecit (fo im oerttaulidjen ©riejjtile, wie aud) 1
mit berfeiben fjumoriftifdjen Färbung fagen „fein ^bjiotimuä fommt" = er fommt m
Sextus ab armis nullus discedit. Cic. ad Att. 11, 24, 4; 15, 22; fin. 1, 56; Verr.
43; Rose. Am. 128; off. 3, 59; Tusc. 1, 87; Phil. 2, 15). — 6) Pisces in Asphalt]
lacu inveniuntur nulli. 7) Anna in domibus coniuratorum reperta su
nulla. 8) Aes alienum contraxi nullum. 9) Usus vini antiquissin
temporibus apud Romanos non ita (ob. liaud ita) frequens erat. B*Mi
eben, utrfit geroDf, (nid)t fonberlidjr wirb au$gebrüdt: bei «bjeftwen unb fcbwrbien toi
non Ha ober haud ita (cf. 469), bei Serben burd) non magnoperc ober non ita valk, I
Serben, Slbjeftwen unb «boerbien burd) mn nimis, non admodum ober non sant,
471. $a§ beutfdje „idj fage, ba& nidjt" Reifet ne^o; „\d) befehle, bafc nidji
veto; „idj null, bafj nidjt" nolo. — 1) Stoici negaverunt qumqua
posse bonum hominem esse nisi sapientem. 2) Elpinica negavit se passi
ram Miltiadis progeniem in vineulis publicis interire. 3) Milites veti
erant ignes in castris accendere. 4) Caesar suos vetuit pontem rescinder
Noßem imperatorem nostnun indutias cum hostibus fecisse. 5)
PhiJodaraus moris esse Graecorum, ut in convivio virorum accumberei
mulieres. 6) Nego esse quidqtiam a testibus dictum, quod aut vestnu
cuiquam sit obscurum aut cuiusquam oratoris eloquentiam quaeral
Cf. Democritus negat sine furore quemquam poetam magnum esse posse („behaupte
ba& niemanb"). Xego in Sicilia tota ullum argenteum vas fuisse, quin Verres abstulerii
Vetaf quemiuam privat ac rei quuquam agere (wbefief)lt, baR niemanb"). — «u^nabmei
öon tiefer SRegel nur oerein^eit Liv. 21, 9, 3; 30, 12, 6. Cic. Süll. 43; Tusc 3.
de or. 1, 76; 219 u. ö.). ©e^ört jebod) bie Negation *u einem einzelnen ©orte be# ob^i|'
Sa^e* (j. 50. Dico patriam non prodendam, sed defendendam esse), ober feiltet fet -(
griff nidjt fagen einen ©egenfa^ &u fagen, fo fic^t regelmäB'Q non diecre, nidjt negan
Digitized by Google
317
472-475.
fj. t*. .Von diso beatum esse posse staltum, sed misemm); ebeitfo and), wenn ein Ob-
jeft hn 3>at iü babei fteljt fr Patri non dixi me litteras aceepisse).
<i t\t Überfetntng ift nidjt gerabe fehlerhaft, bod) tritt bie Negation non nur h&hft feiten in
i*egen?ä&en an ba« Safrenbe (Cic. Br. 255; Att. 14, 12, 2). 2Heiftcn« wirb in biefem ftalle
nod) item $u non gefugt ober ba« $erbum wieberholt; alfo: Tibi hic liber placet,
mihi non item (ober mihi non placet — displicet). Quaeritar, qaid faciendum sit aut
non faciendum (ober quid faciendum non faciendumre sit). Cf. Hoc Herculi potuit for-
ttsse contingere, nobis non Hein. Haec armis restitui posaunt, auctoritate non pauunt.
Xonnunquam mortem sibi ipse consciscere alias debet, alias in eadem causa
mm debet. Arborum altitado nos delectat, radices stirpesque non item. (Cf. Cic.
Tose. 1, 116; 2, 39; 4, 31; Att. 2, 21, 4; 14, 14, 6; fam. 11, 27, 2; Phil. 9, 14; 10, 20;
Off. l, 118). — 1) Probo ut adulescentem, in quo senile aliquid, sie senem,
in quo est aliquid adulescentis ; quod qui sequetur, corpore senex esse
poterit, animo non erit. 2) Hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex
propinquitate benevolentia tolli potest, ex amicitia non potest (ob. non
item). 3) Noli committere, ut aliena vitia ceraere dicaris, tua neglegere.
4) Si saperes, divitias non pluris quam virtutem duceres cogitans di-
vitiis facile privari te posse, virtute non item.
3. $a# beutid>e r ntdif wirb in einem mit einem Fragewort gebilbeten $u«rufe, wenn e*
lebigltd) jur Crhöhung be« 9?ad)brurf« bient unb feine oerneinenbe traft gaben foll, am*
Arloff rn. — 1) Quanta est benignitas dei ! 2) Quantum est in rebus humanis
inane! Quam multi mortui sunt fruetu maximorum laborum non per-
cepto! 3) Nero mortuus est exclamans: Qualis artifex pereo! 4) Quam
grata requies est opere peracto! 5) 0 beatum hominem, qui bona vale-
tudine utatur!
*mn @anj onbrer 91rt finb wtrflid) negatioe Äu«rufc wie: Qnam id te non decebat
.wie wenig liemte jid) bie« für bidj!" unb ftraqefäfce wie: „Scldie ©djanbthat f>at jener
cdjurfe nidjt oerübt? «Jen foöte betn @t>ott nidjt oerle^t haben?" $>ter liegt auf ber
Negation ber Xon, unb fic Tonnte in feinem JaOe fehlen, weil erft burd) fie ba« betreffeube
Fragewort einen bejafjenben ©inn erhält. Cf. Qaid non adeptas es, qaod homini fas
esset optare? Quis tarn non ingemait? qais non dolait rei pablicae casum?
< 1) Fi ustra „uergebltd)" wirb gefogt mit 9iurffid)t auf ba« ©ubjett, ba« in feinen (Erwartungen
jetanfdjt wirb ober etwas „jwedlo«, grunblo«" Unit ; neqniqnam „nuölo«, erfolglo«" mit Wirf*
nd)t auf bie ©ad)e, au« toeldjer nidjt« geworben ift. 3>emnadj hei&t Athenienses arcem defen-
dere frusira conati sunt „bie Hujener Faf>en ftd) in ihrem 93erfud), bie »urg $u oerteibigen,
getäufdjt"; aber Athenienses arcem nequiquam defenderunt „bie fttfjener fonnten bie
Serteibigung ber Surg nidjt buutjfü&ren". Gratis ober gratuito „umfonft", b. fj. unentgeltlidj,
otjne ßofjn ju geben ober au empfangen. — 2) Perperam (Gfcgenf. recte) „unridjtig, ber
Sadje unangemeffen, oerfe^vt" (— minus recte, vitiose, perverse) brudt ben abuerbialeu Ste
griff „falfdj* objeftio au«, infofern bie Sadje nidjt fo bchanbelt wirb, wie pe fönte; falsa
©egenf. vere) „fälfdjlidj, irrtümlich" fubjeftio, infofem bie ^erfon (bewu&t ober unbewu&t)
nnen 3rrtum begeht. M\o : Illud falso memoriae proditam est. Falso qaeritur de natura
raa genas humanuni. Recte an perperam fecerint, ipsi rationem reddent. Haec verba
ixrperam pronontiavisti. Fallaeiter (©egenf. probe) bezeichnet eine obfichtlidje SBertälfdjung
unb helfet „in betrügerifd>er föeife, in ber «bftdjt $u täufdjen", j. ». Ratio hoc postulat,
ae qaid iasidiose aut fallaeiter agamus.
1) Audire bene (male) ab aliquo „in gutem (fd)led)tem) JHufe ftefjctt bei jemanbem", ti>
{taxtüi) axovnv vno rsvoe, 3. Magna laus est bene audire a bonis viris. (Dagegen
.gut (fd)led)t) fjören = ein gute« (fdjledjteB) ®e^ör f^aben" aaditu valere (non Talere); acri
snditu esse etc. — 2) Bene virere Reifet „red)tfd)affen, tugenbf)aft. efjrenfjaft leben", male
ritere „lafterfjaft, unehrenhaft leben". Dagegen fjeifet „wofjl, fjmlidj, luftig leben" laute,
iocunde, magniBce vifere; „färglid), äiTnlict), elenb leben" parce, tenuiter, sordide, misere
Titere. — 3) Latine urire; Oraece dicere; Oermanire loqui, bene, optime ober perlene
iekyanier) Latine loqui. — 4) Verba alicaias in bonam (malam) partem acripere (feiten
Digitized by Google
47G-477. — 318 —
bene, male accipere). — 5) Bene (male) scire aliquid „fidj gilt (fd)led)t) auf ehoa«
fteben". &ür ba« beutfcbe wid) weife wofjl, bafe" fagt man nid)t gut bene »cio, for
lieber probe, plane, satis, maxime »cio ober nod) gewöhnlicher non ignoro, non
ü/narus (nesciu*).
476. 1) 35a nereri (— baä ^ierfert beifet meritut sum unb. nod) gewöhnlicher merui — )
gutem unb fcbledjtem SSetbienfte um etroad gebraudjt wirb, fo mufe nod) ein Slböerbtun
bemfelben gefügt werben, aber nid)t bie quantitatioen wilde, magis, maxime, samme, mi
minime u. ä., fonbern qualitatioe, näinlid) entweber bene, melius, optime, praec
eyreyie, mirifice, dirinitus ober male, peius, pessime. — 2) 3>a* beutfdje Mf4i%rn'
Sinne üon „tjodjfdjfiften" t)eifet nid)t einfad) aestimare, fonbern magni aestimare
wenn non ^erfonen, weid)e man fdjä&t, bie ffiebc ift, häufiger colere ae diligtre (cf.
Vlnm. 1).
477. Wod). a) ;J,ritlidi: adhuc „btötjer, bi* jefrt" (= ad hoc tempus) ficht nur in öejug
bie wirflidje Gegenwart be* Siebenben ($. 'S. Canoram illad in voce adhuc non am
adhuc „nod) bid auf ben heutigen lag"; adhuc nihil (nemo, ntdlus, nunquam)
\il (nemo, nullus, nunquam) adhuc, adhuc semper u. 1 3n ©ejieljung auf bie i
gangent)cit tjeifet bao jeitüdjc „nod)" etiam (cf. Vi um. 1), fam, etiam tum ober
etiam, usque ad id (ober i//*d) fempit*, ante illum diem, bleibt aber geu>öt)nlid) gan$
au#gebriidt bei nemo, n»Äi7, n«#uj*, nun//uaw. — b) $erDort)ebenb: etiam „nod)"
bann, wenn bie* ©ort befonbem Äadjbrud t?at (=» „fogar nod), aud) nod), immer no
i. eftaw nunc (ober etiamnwn) = nunc e/iam „aud) jefrt nod) (immer)*4; etiam
(ober efii m tum i = (wm etiam „aud) bamald nod) (immer)"; cf. aud) 199, 6. $ag
bleibt baS unbetonte „norfi" im fiateinifdjen unau*gebrürft (cf. 497), j. 8. „9?odj t)eu
Wie (neben forte etiam „aud) t)eute nod)"); „nod) obenbrein" tneuper (neben M*
etiam „aud) nod) obenbrein"); atft „nod) anbere" (neben etiam aii* „aud) nod) anbere"
;/rtietereo a/i* „aufeerbem nod) anbere") u. a. Werfe: „nod) einmal" Herum, denuo
integro (cf. 492); „nod) einmal foüiel" alterum tantum (cf. 98, «nm. 8); „nod) l
mal fo groft" altero tanto maior (cf. 214, 27); „wie lange nod)" quousque (tanr.
cf. 482, 1); „nod) aufeerbem" praeterea, etiam) „nod) weiter, nod) metjr" awj>
(cf. 207). — i) Pacem compositam esse adhuc non audivi. 2) Turpis \
(etiam) peior est quam mors. 3) Etiam hodie in Alpibus montes
i lum sunt, quos nemo adhuc homo ascendit. 4) Pisistratus vivo etiam t
Solone imperium Atheniensium occupavit. 5) Pyrrhus primos elephan
in Italiam adduxit, quas beluas nemo (antea) Komanus v iderat 6)
teriores Airicae partes adhuc non (ober ne nunc quidem) satis cogni
sunt. 7) Quousque (tandem) ob. Quem ad finem ludibrio me habeb
8) Hanc rem Herum mihi explica quaeso. 9) Preces meas repudia
atque importunitatem insuper mihi exprobravit. 10) Bellum (per
ipsum malum est et alia etiam mala habet. 11) Germania altero ta\
maior est quam Italia. 12) Nemo (adJiuc ob. unquam, cf. $nm. 2) sapit
fortunae Stabilität! confisus est. 13) Imperator Fridericus Aenobart
etiamnunc (ob. hodie etiam) in Kiffhauser monte dormire fertur. 14) H
ipso vespere eius litteras tibi recitabo. 15) Quemadmodum ponia, cru
(cf. 497) si sunt, ex arboribus vix avelluntur, si matura et cocta, de
dunt: sie vitam adulesoentibus vis aufert, senibus maturitas.
Wnm. 1. Äud) efiaw ftefjt nid)t feiten in ^ e 1 1 1 1 d) e m (ginne (t»on ber ©egenwart, SerganS
beit unb Surunf*), bod) ftet« mit befonberer fceroorljebung ber geitbauer ober bt* «nunt
brodjenen 3uftanbc3, h- ®« Cum iste etiam cnbaret, hic in cnbicnlum introduetns e
Quamdin etiam foror iste tnns nos eludet? Incidit in enm incautum etia>» a^
iiuparatum. So aud) non etiam „immer nod) n\d)t" 53. Xan dico fortas«
qnod sentio), nondum etiam „aud) je(it nod) nid)t", rixdum etiam „aud) je^t fau<n
Weife bejonber« etiam atque etiam „wieber unb wieber, immer wieber". — tf™
ftebt adhuc mit Skjug auf bie Vergangen fielt bei $id)tem unb $>iitorifern, twWx 0
Digitized by Google
— 319
478—479.
Sergangene gern lebhaft bergegeniuärtigen, $. SB. Scipio, qaamqnam gravis adhuc vul-
nere erat, tarnen profectus est Liv. 6, 33, 2; 21, 48, 4; 24, 22, 8; 9, 6,
12 u. ö.
:'lnm. 2. öei mancqen Negationen ipirb „nod" burd ba§ enflitifdc dam überfcfct, fo:
n/yndum (feitener hauddum) „nod) nid)t", melde* foniob,l oon bcr Öegenroart alö aud uon
ber Vergangenheit gebraud)t muh; nerdum, nequedutn „unb nod) ntd)t" ; rixdum „faurn
nod". So aud) nullusdum „noch, feiner" unb nihiidum „nod) nidjtä", jebod nur bei (£r=
$äl)lung vergangener (Sreigniffe. rlber unflaffifd in nemodum, wofür entroeber blofe nemo
(feiten nondnm qaisquam) ober nemo adhnc, nemo nnqnam, nemo ante ftefyt.
BL 2onft Alias „fonft" = „$u anberer3*it (= alio tempore, aliis temporibus), ein anber;
mal. bei einer anbern ©elcgcntjcit", fei eS efjebem ober rünftig (©egenf. nunc): cum saepe
alias, tum Pyrrhi bello; feci et alias saepe et nuper in Tusculano; numquam alias;
semper alias; raro alias u. Q. — „ Bonn" =s „Dörfer, e 1} e m a l S N antea, quöndam, olim ;
= »an einem anbern Orte" alibi, alio loco ober aliis locis ; =„au6erbem4' praelerea ;
= „ übrigen*, im übrigen, in anbern 33 eji et) ungen " ceterum (feiten), cetcroqui
.feiten, alioqui unflaffifd), (in) celeris rebus, (in) aliis rebus ober entfpredjcnbe Äafu*formen
öon etteri ober reterae res, alii ober alias res; = „fonft femanb" aliquis, alius qttis ;
= „roibrigenfall*" aul (cf. 522, sÄnm. 1), feitener aliler (unflaffifd alioqui). üciufig
mtritt „fonft" a) bie (Stelle einer oerneinenben SBebingung unb toirb aldbann enttueber
jux di sin minus, sin aliler (cf. 380) ober bind) bie SBenbungcn quod nisi iia est, quod ni
iia esset, quod nisi ita fuisset, quae nisi ita se haberent, quod nisi factutn esset u. ä.
iiberfefct, toofür nidjt feiten aud aliter gefagt wirb, cf. Caes. b. g. 5, 29, 2; 4, 17,
2. Cic. LaeL 74; ofT. 1, 139; 2, 42; 3, 93); — b) bie 3 teile eine* verneinten ftinalfa&e*
unb nitro bann burd ne überlebt, £. 33. „Set getyorfam, fonft wirft bu beftraft werben" dicto
aodiens esto, ne puniaris. — 1) Paradiseae in Australia nec nsquam alibi
(ob. nec ullo alio loco) nascuntur. 2) Equites olim a vestigio ad verticem
ferro induti erant. 3) De valetudinariis bene ins ti tuend is alias (= alio
loco) dicam; nunc (ob. iam) quid de enrandis gravitex vulneratis sentiam,
explicabo. 4) Redde mihi pecuniam, aut in ins te yocabo (ob. ne in
ius te vocem). 5) Cum deus morbo ant aliquo malo te affecerit, pa-
tienter perferto. 6) Hie senex, qui ceteris in rebus parcissimus esse solet,
ingentes pecunias in tabulas coemendas insumit. 7) Hospes noster lo-
qnacior, ceteroqui (häufiger ceteris in rebus) iueundus atque amabilis erat.
8) Milites in arce inclusi postremo carne equina vescebantur, cum nulluni
praeter ea eibum haberent. 9) Aut omnia me fallunt aut Caesar vincet.
10) De Pompei felicitate utar moderatione dicendi, ne invisa dis im-
mortalibus oratio mea videatur. 11) Cum saepe alias, tum nuper vos
monui, quam recte Tacitus apud veteres Germanos bonos mores plus
valuisse quam alibi bonas leges dicat. 12) Amicos veros esse oportet,
aliter (ob. aut) amicitiae stabiles esse non possunt. 13) Plus ego in hac
causa laboris et operae consumpsi quam ceteri defensores solent 14) Hic
unus imperator ab hostibus metuitur, praeterea nemo, idque saepe alias
dixi. 15) Cum ceterorum consuetudinibus non utare nisi honestorum,
cur istum in amicitiam reeepisti? Fac ab eo te disiungas, aut brevi
temeritatis te paenitebit (ob. ne — paeniteat).
& K«rtatM föödft feiten unb fdwerltd flafi'ifd fortassis) c Indic. „oietleidt unb fogar wabjr
fdemlid, wnnutlid, fept wo^l möglid". - Forsitan (fe$r feiten forsan, j. ». Liv. 3, 47, 6)
c. Coni. „allcnfall*, möglidertoeife" bejeidnet ein »ieOeidt, für weide* man fid feiner (Uriinbe
bewu&t ift, melde* ntan oft gar nidjt glaubt, fonbern ba* man nur al* ftnnabjne, %orfteüung
tjinftellt. (Sei Ctoiu* unb Späteren fteljt forsitan aud mit bem $nbtf. ober al* Hbuerb über^
tjaupt otme <£tnflu& auf ben SRobu*, $. ©. Liv. 9, 11, 13; 2, 45, 2; 1, 63, 9). — Uaud «cio
an, BMeio an (cf. 411) enthält ben «uöbrurf ber fubjeftioen Ungeruifefjeit unb »efdeibenb,eit.
— (P«rte Ijat nur in ber ftefcenben SBerbinbung mit ben Äonjunftionen si, sin, nisi unb «e
Digitized by Google
480-481. — 320 —
bie fcebeutung „uieUeldjt" ; fonft bebeutet e3 tlafftfc^ ftct« „oon ungefähr, iuffltlig" = fortuit
£u meiben ftub bie Serbinbungen num forte unb an forte ; benn nocfj num unb an nu
„uieUeidjt" gor nidtf iiberfe&t).
Sllfo: fortasne verum est „e$ ift cfjer waljr alft falfd)";
forrilan verum sit „e* ift üietlcictjt aud) falfd)";
haud scio an verum sit „ee* fann motjt fein, aber icf) behaupte e£ nid)t".
Sinnt. Si forte fte^t aufteilen (Cic. Bttl. 104; Att. 14, 13, 8; Q. fr. 1, 2. 7; de or. 3, 4'
off. 2, ?0) eflintifd) (= si forte contingat, si fors ita tulerit, ti tfjp*) »günftigenfaU
mÖglid)crwcife, eüentueU", SB. In patria moriar aut, si forte, pro patria.
480. Parun tjei&t niemals „wenig", fonbern ftet« „^u wenig, gar wenig, nt rti t genug* (>
non satis). — 1) Graeci minas Xerxis non magnopere (ob. non muliun
timuerunt. 2) Solonis leges a Lycurgi muUum (aliquantum) differeban
3) Non multum aut nihil didicisti. 4) Lintearii Silesiaci tarn parvm
pecuniam merent, vix nt babeant, unde vivant. 5) Minimus mens filit
leviter aegrotat. Exspecta paulum (paululum, pauUsper). 9Rerfe bie Subita
tina paulum (= non multum) „ein wenig, nur ein wenige**, paululum „nur ein Hein lwnt.
(,V paulnm frumenti, paulalum morae), beibe and) al* Hbnerbien (j. ». Epistulae tm
me paulum recreant; paululum respirare); fobann parumper „auf eine gar flehte Sti
auf einen tur&en ttugenblid" ; paidisper „eine PI eine "Beile fang" ; ad tempus „uorübergeJjeni
ad exiyuum tempus „auf furje Stu", aliquamdiu „eine $ieinlid)e SBeile lang". 6) Tu
demnm Minucins quam non boneste fecisset cognovit, quod Fabio d
ctatori male dixisset atqne obtrectavisset, et quam non salutare popu
Romano fnerit futurum, si ille sibi totam exercitum ducendnm trad
disset. SRerfe quam non. quam nullns „wie wenig", quam nihil {quam non multui
„Wie wenige*", \. SB. Vides, quam non cupidus sim rixandi. Incredibile est, quam t\
iata non eurem. Vide, quam non flebiliter respondeat. Quam nihil praetermittis
consilio dando! quam nihil tarnen explicas! Attende, quam nuüa vis sit in iadici
7) Mucius cruciatus ita non (adeo non) extimnit, nt dextram ipse ign
bus iniceret Cf. 339, «nm. 6. 8) Quam nihil novisti pericnla divitiarun
9) Iratus qni accedet ad poenam, nunqnam medioeritatem illam ten
bit, qnae est inter niminm et partim. 10) Aura popularis non man
(cf. 521) certa est quam fluetns maris. 11) Quam ntiiil occasionis aniniu
Htteris excolendi in oppidnlo nostro babeo, in qno (= ubi) pauci (pe
pauci) homines litterati sunt 12) Rbodii, cum in fide Romanorum paru
constantes non semel defectionem essent moliti, übertäte diu conce*
sunt privati postremoque insula Vespasiano imperatore in provincü
formam est redacta. 13) Clades Cannensis rem publicam Romana
adeo (ita) non pervertit, ut initium esset imperii proferendi et muniend
ober Tantum afuit, ut clades Cannensis rem publicam Romanam perve
teret, ut initium etc. Cf. 340. 14) Parum multi milites. ©0 aud) parum sael
„ju feiten", parum diu „ju fur$e $eit", parum magn%u „ju gering", parum firmus „,
fd)wad)" ?c. 15) Quotusquisque (cf. 271, b) est, qui sapientiam divitiis pra<
ferat? 16) Tua, tua, inquam, haec culpa est, quamvis non fatear
Omnibus locis insidias timet, quamvis nuttae sint Socrates, quamvis in
pietatis adversus deos coargui non posset, ab iniustis iudieibus capit;
est damnatus. -Kerfe: <iuamris fn SSerbinbur.g mit ben Negationen non, nulius, mm
nihü, nunquam alS Sluäbrud für baä beutfdje „ fowenig aud)". Cf. Qwimris non hier,
suasor profectionis meae, approbator certe fuisti. Quamvis non reformidem, tarne
verbis tuis moveor.
481. Über postremo cf. 461, 2. — Tandem be^icfM fidj auf etwa« längft ©rwarteted, ©eiPÜniAte
ober (Skiihd)tete«, 5. !ö. Diu multumque fatigati tandtm in castellum perveniunt. -
Digitized by Google
— 321 —
482—483
Denique (cf. 218) Ijri&t „enblid), fd)lieBlich" bei Hufenfjlimfl mehrerer ®egenftonbe ober Hu«;
iagen (= pottremo ober ad extremum): Primum — deinde — jtost — tum — denique (ober
postremo, ad extremum), $. 93. Quaero, vester deus primum ubi habitet ; deinde quae
causa eum loco moveat, si modo movetur aliquando; tum quid appetat; postremo (=
den^ue) qoomodo beatus sit. — Demum l> e i f i t „ c r [t " ; e« jeigt an, bafi etwa« jpätcv ge=
[chiebt, al« e* fofftc ober tonnte, unb fcblie&t ftd) enflitifd) an ba« betonte ©ort an, unb jwar
in guter $rofa DorjugSweife in ben SSerbinbungen nunc demum „erft jefct"; tum demum; ibi
demum; is demum „ ber erft", b. b. Derjenige, bei bem man nad) oorangegangener Prüfung
unb 6d>eibung fdjlie&lidj flehen bleibt, Idem velle atque idem nolle, ea demum firma
amicitia est i Ticielbc SJebeutung wie demum tiat auch denique.) — JBerftärft wirb tandem
oft burd) aliquando: tandem aliquando „enblich einmal". — Denique flebt oft, wenn man
bie Hufjäblung abbricht, für unfer „furj, überhaupt, mit einem SBorte" unb jwar
in ber 9?egel hinter bem Segriffe, mit bem e« üerbunben ift, j. ©. Iuvenem probissimum,
gravißsimura, eruditissimum, omni denique laude dignissimum. Dens caelum, terram,
maria, omnes denique res effecit. 92id)t feiten gebt denique in biefem Salle in bie Öebeu-
tungen „ja fogar" ober „aud) nur" über. — Über ba« jur (Einführung be« lefcten Seile«
einer Tractatio btenenbe „enblich, fchlie<ch" cf. «Inbang 8.
$mn. 3)a« beutfdje Slbperb „erft" bleibt unüberfefct, wenn ein einzelner begriff ober ein gan-
zer Hu«brucf an unb für ftd) febon ben ©inn ber SBerfpätuna ha t, j. 23. „Gato lernte e r ft
als @rci« ba« ®ried)ifche", „3br feib erft nad) «efiegung Der geinbe un« $u $>ülfe cp
rammen", „(rrft nad) feiner Verurteilung legte ber Verbrecher ein ©eftfinbni« ab". Cf. 497.
& 1) Quid /aw/em tibi vis? Tandem fteht fer)c oft bei fragen ber »erwunberung im
Sinne t>on „benn eigentlid), benn nur, in aller 28elt" (beim 3mperatto = „bod) nur, bod)
in aßet SBelt", 33. Cic. Cat 1, 8), 5. 33. Quorsum tandem aut cur ista quaeris ? Haec
atrum tandem lex est an legum omnium dissolutio ? Quousque tandem abutere, Cati-
lina, patientia nostra ? — 2) Quousque tandem hoc patiemur ? — 3) Virgines carmina
deineeps cantaverunt, tum (deinde) saltare coeperunt. Mos erat apud maiores, ut dein-
eeps, qui aceubabant, canerent ad tibias. Cf. Quattuor deineeps exercitus devicti sunt.
Reliquis deineeps diebus Caesar Silvas caedere instituit. De iustitia satia dictum est,
deineeps de beneficentia dicatur. Deineeps „nadjetnanber, ber Steide nad), in einem fort"
ift nicht mit deinde „barauf" $u üerwechfeln. Sei Wufeäblungen ober beim Übergänge Don etnem
teile einer «u«etnanberfefrung ju einem anbern bebeutet deineeps „im unmittelbaren Hnfcbluffe
!>cran, nächjibem", wenn ba« betreffenbe ©lieb mit bem üorhergehenben eng Derbunben ift
(= „ber gemadjten Reihenfolge gemäfj"). häufig finb 9Benbungen wie: Deineeps, (ut erat
propositum), dicatur, dicendum est, videndum est. — 4) Quoniam de eloquentia Cice-
ronis breviter disputavi, iam porro de eins philosophia paucis dicam. Porro „weiter ,
ferner" besamet junächft ein ftortfebretten bei räumlicher »ewegung (5.©. porro ire,
pergere porro, armentum porro agere), fleht aber befonber« in Wufforberungen, fragen unb
Sufjablungen, um einen ruhigen 5ortfd)ritt m ber begonnenen ©ebanfenentwtcflung burd)
fchtjufügung eine« gleichartigen ©liebe« ober eine« folcfjen 9Romente« $u bezeichnen, weicht*
mit bem norau«gehenben m innerlid)er 33erbinbung fte^t. (£« pa^t alfo nid)t, wenn rein
ämjerlid) aufgellt ober fortgeführt wirb. 9lm häuftgften finbet e« fid) in gormein wie: Videte
iam porro cetera; sequitur porro; sed perge porro; age porro „wohlan, lajjt un« weiter
gehen". Cf. aud): Mors ipsa quid sit, primum est videndum; quid sit porro animus ipse,
magna dissensio est. Neque ego me abdidi neque deserui neque porro adulatus aut
admiratus sum fortunam alterius. Quid est emm memoria rerum, quid porro inven-
tio? (?lu«nahmäweife hat porro al« abüerfatiöpartifel bie «ebeutung „anbrerfeit«, um ^um
Gegenteil weiter $u gehen").
Ä l) Hnctenns fteht flaffifd) in ber öebeutung „bi« ju biefem fünfte, bi« hierher" (5. ». Hac-
tenns de amicitia quid sentirem, mihi videor potuisse dicere), befonber« beim 9lb=
brechen ber 9tebe in ben Wormeln sed (haec) haetenus, atque haee hactenus, sed (de Orae-
-i>) hactenus; hactenus de soloecitmü u.a., aber nicht $eitltd) für adhuc (cf. 477).
;8ereinaelte «uänahme bei Jiu. 7, 26, 6). 3u beadjten ift, ba&, wenn ba« Objeft, mit mel*
ehern abgebrochen wirb, burd) bie «Jkäpof. de angegeben wirb, niemal« haee ju hactenus
gefügt werben barf; fehlerhaft n>äre alfo: Sed haec de litteris hactenus. — Söenn ein
oap mit quoad, quod, ut, ne, si folgt, hat e« aud) bie $ebeuhmg „in ber $infid)t, nur \o
weit, nur Infofern", 5. 93. Sophistae hactenus de Oraecis optime meruenmt, quod ser-
Digitized by Google
— 322 —
inunem Graecum inultis partihus auxerunt et expoliverunt. Eoram oraüoncs ha
terms exprimara, ut eae non abhorreant a more nostro.
2) L bique „wo c$ aud) nur fei, jebe«mal an einer Stelle" ift ba$ lotalt ttboerbiutn ju qui
que; e$ fcbliefjt fidj faft ftetd an relative luftbrüde allgemeiner &rt (omnes qai, qai
qaid, quotquot etc.) ober 3 • v a geWörter, ©. Omnes, qui ubique sunt, consentiai
^ttid utt'/uc habeat frumenti ostendit, onerarias naves, quas ubique poasant, d
prehendunt. 2)ie SBebeutung „überall" bat ubique erft feit i'rotu«; Gieero unb Gaj
gebraudjen bafür Omnibus bris, (omnibus in rebus), mquequaque, nutquam non. %
9lu*brfi(fen ber Entfernung, be« flui- unb ©eggeben* k. ift „überan- burd) undique wö
allen Orten unb Seiten ber" ju überfefren, 5). Insula undique exitus maritimos bab<
Acre undique circumfondimnr. Oppidum altissimis montibus undique continebatc
Aut undique religionem tolle aut usquequaque consenra. Undique otium fait B
manis.
3) Utiqüe „jebenfana" bilbet ben ©egenfafr ju „möglichenfalls, biellcidjt", j. ». Quo die *
nies, utique cum tuis apud me esto. Legibus Liciniis Sextiis sanetum erat, nt co
sulum utique alter ex plebe crearetur.
4) Quid©« ift ftetö enflittfd) unb bient bauptfächUd) ba$u, ba3 oorbergefienbe ©ort fcc
oorjubeben, tnbem e* ben Jon barauf legt unb baburd) bie «ufmerffamfeit norjug*iw
barauf lenft („roentgften*, ftdjerltd), jebenfall«, gewi&"), j. $3. Cum omn
fagiebant, tu quidem fortiter resistebas. Optare hoc quidem est, non docere. E
illud quidem vel maximum, animo ipso animum videre. Absurdum id quidem. 5>i
beroorbebenbc Äraft jeigt quidem aud) a) in SSerbinbung mit einem SRclatioum, j. 8
mortuus est Themistocles, qui quidem („er, weldjer") Persas ad Salaminem d
vicit. Catonera quis nostrorum oratorum, qui quidem nunc sunt, legit? — b)
SJerbmbung mit ® erfid)erung*partif ein unb mit Äonjunf tionen: certe quüei
profecto quidem , si quidem, quoniam quidem, ut quidem, quamquam quidem u. i
— c) im ©egenfa&e $u einem oorbergebenben ©Hebe, wo e« gegenfä&lidjc (a
oerfattoe) »ebeutung bat (wftd)erlid)" = „ aber, freilid), wiewobl"), j. 83. Id nos fo
tasse non perfeeimus, conati quidem („fidjerlid)*) saepissime sumus. Flacco atina
aliquando referre gratiam possimus, habebimus quidem. Ille quid in dicendo poss<
numquam satis attendi ; in clamando quidem video cum esse bene robustum. F
bulae delectationis habeant, quantum voles: fidem quidem nullam debemus cot
raentieiis rebus adiungere ; — d) in ber fflebeutung „aum ©eifpiel" (cf. 397, Änm. 1
— <5ebr bäuftg forrefponbiert quidem mit einem folgenben sed ober setl tarnen „htoay
aber*, wobei bie in 220 gegebenen Siegeln 311 beachten fmb. — Et quidem, ae quide
„unb * mar" (cf. 252 u. 506, 1 nebft «tarn. 2). Über equidem cf. 223. (Buglridj tjewo
bebenb unb befdjränfenb ift quidem rerte „gewife ba* wenigften«", welcficS meift ju eine
einzelnen ©egriffe gehört, ©. Cic. Verr. 2, 148; Off. 1, 138.)
5) Praesertim „jumal" ftebt au§fd)lie&lid) in faufalen unb fonbitionalen 6ä&en, Mrjügli
in SBerbinbung mit ben Äonjunfttonen cum, si unb bem Stelatto qui (cf. 401 u. 36!
9lmn. 6); alfo: Alcibiades ea sagacitate erat, ut deeipi non posset, praesertim ,w
animum attendisset ad cavendum. Sera gratulatio reprehendi non solet, praeitrtii
$i nullä negligentia praetermissa est. Equidem miles nihil unquam dicam '
imperatore meo, rui praesertim gratias sciam ab senatu actas. Cft ift ber ßrun
ober bie ©ebingung burd) einen abge furzten <5a[\ au^gebrüdt, 5. 9. Deforme est de s
ipsum praedicare, falsa praesertim („jumal loenn c? erlogene 2)inge fmb"). Qü0'
munus rei publicae afferre maius meliusve possumus, quam si erudimus iatentaten:
his praesertim moribus atque temporibus {— praesertim cum hi mores atque tem
pora sint)? Tain exiguam manum praesertim fugientem facile vincemns. — S«
praesertim ju unterfdjeiben ift (cf. 199, Änm. 2): imprimis (= in primis „anttt M
erften") „in erfter f inie, roie wenige" (ftetS in bonam partem), melcbeS ein bebeutenb wr
ftärfte« „feljr" ift unb für meltbeS jutoetlen aud) cum primis (ardjaifHfdj prime, appno«
cumprime) fte^t, ©. horao domi suae <ntm primis locuples et honestus ; pr»««PB<
„oor allen anbern, ooraugön>eife" bcjeidjnet eine 9lu83eicbnung, bie man oor ben anbem W
fonberd (fpecieü) geniest, ift alfo mcbrfagenb a!8 imprimis; potissimum (eigentl.
liebften" oon ber SSa^l) „gerabe, namentlid)" (mit Äu*fdqlu^ anberer) fdjlicftt fid) ^ctJ
liebe enllitifdj an Pronomina unb beseidjnet, ba& bei einet $)abl ober Überlegwg «w
Digitized by Google
323 —
483.
tyiion ober Sache Dur anbeut gleichartigen ber 2Jor$ug gegeben loirb ; maxitne „im bödtften
Wiabe, am meiften"; summe „äu&erft, abfolur"; eximie, egregie „ungemein, in au*=
gewidmeter Seife". (Nominatim bient nie *ur $eroorhebung eine« ©orte«, fonbern Reifet
„mit Nennung be$ Ramend", j. 93. Dax niilites nominatim cohortatus est, ut pristinae
virtutis memores essent. Cf. 463.)
*>) Pibliee gefdjiebt emaö „oon fetten be« (Staats, ber ©tobt ober ber ©emeinbe, im Tanten
ober im Auftrage ter Staatsgewalt, offiziell", im ©egenfafc $u privatim, j. ©. Nemini
mens adventns sumptui neque publice neque privatim fait. Filiae Anstidis publice
f„auf SJcfebl unb Soften ttf ©taate*") alebantur. dagegen betfet in publica „auf einem
öffentlichen $la£e, in ber Öffentltcbreit" (j. JB. statuam in publico collocare); palam
„oor aller SBelt, mer'e nur boren ober feben will" (©egenf. clara); propakm baSfelbe, mit
bem Äebenfmne üon „fo redjt offen"; aperte „offen, offen faerauä unb ohne SRüdbalt ober
»erfteUung" (®«genf. occulte, tecte).
T) Mex bejict)t fid) flaffifd) nur auf bic tommenbe 3«t, auf bie 3ufunft, jebod» ebensowohl
in ber Oratio recta al9 obliqua, j. 23. Mox venia in; mox ad te scribam; de numero
mox Bcribam, nunc de sono; iuasit mihi nuntiari mox se venturum. 3ft „balb" fo
oiel rote „in furjer QtH", fo heifct eö brevi, brevi tempore, j. ©. Vere Socrates Critiae,
cui venenum praebiberat, mortem est eam augnratus, quae breri consecuta est.
„*3alb barauf" paulo po,st, (feltencr) breri post. Unlateinifcb ift mox-mox „balb — balb"
für modo-modo ober nunc- nunc (cf. 516, ö).
&) Paene „faft" tft oon prope „beinahe" (unb propemodum „in gewiffer Beziehung beinahe,
gewiffermafjen") wenig unterfd)ieben; ed $eigt an, ba& nur wenig an ber SöoUftänbtgfeit
eine« 3uf taubem ober einer <5ad)e fefjlt, 93. Flamen paene totum oppidam cingit;
Metrodorus paene alter Epicurus ; Atheniensium naves paene inanes relictae erant ;
prope iam desperata salos est; sapientia praeditus prope singulari. Oft cntfpredjen
biefe Hbüerbtcn bem beutfehen (übertraejenen) ÄuSbrucfe „grenjenb an", 93. Casus in-
credibilis ac paene di vinns „and Übernatürliche greitjenb" ; impotens ac paene regia
ira „etn mafjlofer unb an Xorannei gren^enber ftom". 93ei ungefähren 3Q^6<f,immun8cn
fann paene nid)t gebraust »erben (cf. 160, 3).
Srnn. I. SWerfe and) tantum non „faft, beinahe" (= ftovov oi. 6oov oi), welche« erft nach
(Sicero gewöhnlich mürbe, 93. Campani nuntiaverunt duos consules ad Beneventam
esse diei iter a Capua: tantum non ad portas et maros bellum esse. Nuntii äff er e-
bant tantum non iam captam Lacedaemonem esse. Wod) feiten« ift modo non,j.
Is senem per epistulas pellexit modo non („beinahe") montes auri pollicens. $htiltd)
aud) tantum quod non „nur bafj nidjt, eS febjt nur nod), bau", ). Sö. tantum quod ho-
minem non nominat, b. 6. er bezeichnet ibn beutlid), nur bafe er üjn rtiebt mit Tanten
nennt — er nennt ibn beinahe mit Warnen (Cic. Verr. 1, llö).
<•) Fere (ober ferme bei Sioiu« häufig, bei Cicero feiten) „fo aiemlid», etwa" giebt bei
8eit= unb ©iajjbci'timmungeu eine ungefähre <Sd)ä&ung an, bie über ba$ betreffenbe 9Hafc
hinaufgehen ober babinter $urücfbleiben tanu, j. 93. Centum fere pedites; sexto fere
anno, eadem fere hora, qua veni; in hanc fere sententiam locutas est „er fprad)
ungefäbr folgenberma&en". ftebt gewöbnlid) bin ter bem ©egriffc, ^u welcbem ti gehört,
namentlich binter Negationen unb 3ablwörtern («u«nabmeu feiten, j. ©. Cic. de or. 1,
116; Cluent 46. Caes. b. g. 1, 1, 4). 3n SJerbmbung mit nemo, nuüus, nihil, omni*,
totut, temper tjat ed im ganzen biefelbe ^ebeurung wie paene unb prope, 3. 93. nemo fere
„fo gut wie ntemany', nemo paene „faft niemanb", prope nemo „beinabe niemanb". —
Sebr oft b>t t$ bie Sebeurung eine3 gemäBiQten Semper = „meiftcnS, in ber 9tegel,
gcwöbnlich", j. 93. Fit fere „eS gefduebt gewöl)nlid)" ; itinera nocte fere faciebat;
probabile est, qnod fere fieri solet; libenter fere hoinines id quod volunt credunt ;
muri omnes Gallici hac fere forma sunt. Non fere, haud fere „in ber Siegel nid)t,
nid)t leidjt, nur au«nab,m<Jweifc". öefonberö bäufig ift omnes fere „fo jiemlid) alle". 9}on
fere unterfdjeibet fidj valgo „allgemein, inSgemein, gemeiniglid)" (= bei ober oor beu
Stuten, adentbalben im iJSublifum) baburd), bafj e« einem gemilberten omnes, ab omnibns,
apud omnes gleicbfommt unb eine $ielf)eit tbfitiger ober beobad)tenber ©ubjelte ooraudfe^t,
^ S Vulgo milites a siguis discedebant: vulgo totis castris testamenta obsigna-
bantur; rulgo boraines impnj interficiebantnr. Qnaeritur, utrum rulgo evenire
soleat an raro.
»•
Digitized by Google
484. - 324 -
10) Aegw „nur mit Diütjc, mit genauer $ot" l>at nffmnatioen Sinn, wityraib vix Jexa
= „beinahe nicht" negahoeit (ibarafter bat. Vixdum „faurn erft, faum nur- = „beina
nod) nid)t", j. ©. Vixdum epistulam tuam legeram, cum ad me Curtius venit (
477, «tun. 2.
i «tum. 2. Vix teilt aud) binfidjtlid) ber SSortftellung bie etgentümlidjfeit bei Negation; a
V nicht vix dici potest, fonbern rfirt rix potest u. ä. Statt ut vix „fo baft fainn" ftebt t»
häufiger na? ; ebenfo Ut vix qui beffer al* qui vix (cf. 536; «mn. Ift.S
11) Immo Ift nicht unfer &ufagenbe$ unb Beifall gebenbe* „ja", fonbern oerneinenb (b
rid)tigenb) „nein oiclmebr, nein im (Gegenteil, ja bod)", unb giebt an, bafc baS oorf
(Sefagte al* nicht jutreffenb ober ber in ber Jrage liegenbe 3toeifel al« unbegrünbet oe
toorfen roerben muffe, j. 8. übi fuit Sulla? num Romae? immo long© afuit. Ea s:
depulsua non tarnen belli conailia omisit . immo iam incohavit bellum. (9hrr feit
ftebt ei im Sinne fteigenber SBej ab ung.) 8 ein' oft totrb immo burd) rero oerjtfirft, } I
Si pat riam prodere conabitur pater, silebitne ti 1 ins ? immo vero obaecrabit patrei
ne id faciat Verberandus, immo vero necandus est miles fugitivus. Vivuntne. qu
nos extinetos esse arbitramur? immo rero vivunt. 3)a« bejobenb fteigernbe „ja oie
mebr, ja fogar" Reifet quin, qirin etiam, quin contra, quin potius (cf. 358, 3), atq-
etiam, atque adeo, j. C Credibile non est, quantum scribam die, qttin et iam noctibt
Urbs capta atque etiam combusta est. Verres tota Sicilia recusante cum maxin
detrimento atque adeo exitio vectigalium totam Hieronicam legem sustulit. T
annis atque adeo saeculis inventus est vix unus. His miraculis nunquam elusa fid
est, quin potius aueta arte quadam. 3« beadjten ift, bafj atque etiam $roei Segri
einfad) fteigernb oerbinbet („unb fogar, ja fogar"), toäbrenb atque adeo feiten eine ei
fache Steigerung, in ber Kegel aud) eine ©ertebtigung (»ober oielmebr, ober eigen
Ii d)") bezeichnet, j. Si qui pudor in te atque adeo si qui metus fuisset Cf. Ci
Cat. 1, 5 u. 9; 2, 27; Quinct. 93; Rose. Am. 29 u. 113; Pis. 41; Verr. 3, 11 B. I
u. 102 u. 142 u. ö.
12) Nuper „neulid), oor Furjcm" begebt fieb auf eine oon ber ©egemoart fdjon gefdjiebene, bo!)
oft felbft auf eine $iemlicb ferne SBergangcnbcit. So fagt Cicero oon geroiffen mebijmifdM
99eobacbruugen, fic feien nuper, id est paucis ante saeculis, reperta. inbem er t
ganje 3eit menfeblicher »eobachtung oor ftch bat. dagegen bejiebt fid) nodo „jüngfi, foebe
eben nod)" auf eine nod) ganj nafce liegenbe Vergangenheit; proxime „in leßtoergangen
3eit, in ben legten lagen"; noritsime (feiten) „ganj neuerbing«, ganj oor turjem".
«nm. 3. 2dion Iflngft. Iam diu „fdjon lange Qeit binburdj, fd)on feit langet 3eit" m
iam pridem „febon oor langer 3eir" (feltener „febon feit langer 3eit") baben objettü
SBebeutung, toäbrenb tarn dudum „fäon eine aiemlicbe 2Beile'r (b. b. nidjt erft in biefe;
«ugenblicfe) fubjeftio fht^t, b. t). auftbrüdt, ba& bem Siebenben eine 3eit lang bünf
3Wan oermeibe bemnad) iam dudum in ber ©ebeutung „fdjon längft", wenn e4 fid) ui
eine wirtlid) lange 3cit tjanbclt.
13) Pedetentim MSd)ritt Oor Stritt, bcbädjtig fortfd)reitenb" (oon pedem tenere, b. i. b«
gufe im 3anme ^alteub) bc^eidjnct ba« oorfid)tige 93onoärt«fdjreiten ju einem 3ifIc 1
ba4 ©egenteil oon propere ober festinanter. dagegen Reifet sensim „unmetflid)" (Ök9fr
fafc repente), paulatim „aUmS^lid)" (®egenia|i protinus), gradatim „fdjritt^ ober fiufer
weife".
484. „So" qualitatio = „auf biefe SBetfe" Reifst ita ober sie, »eldje beiben 3lb
Derbien ftd) oer^oltcn rate is unb hic ; beibe fte^en geroöfjnlid) nur bei Serben
Sic (= hoc modo, hac ratione) ift DorjugSroeife ba§ mit (Energie unb biref
^tnroeifenbe (beifttfe^e) „fo", j. Sic vita houiinum est; sie se res habet; w exl
stimo; nV mihi videtur. Jta (= eo modo, ea ratione) bebeutet junSc^ft „w
bie beseitete SBeife", j. «. Quod cum ita sit; ita sunt res nostrae, ^at ober cud
nu^er beftimmenbe ober auc^ befdjränfenbe Äraft = „bergeftatt, unter ber ^
bingung, (nur) in bem JaHe" (i- ©. ita te defendito, ut neminem laedas); e$ über*
nimmt ferner gar fyftuftg bie Sebeutung oon sie, nia^t fo sie bie befa^ränfenbe
oon ita (et 335, «mm). — Tain „fo fe^r" er^t ben @rab, fte^t ober wir
bei ^bjeftioen unb Slboerbien, bei Serben nur in ber ftorrefoonfton mit quam»
Digitized by Google
— 325 — 485—486.
v«. Decipi tam dedecet quam delirare; bei Sterben tritt jum tHuSbrucfe einer be*
jnmmten Steigerung tantopere ober adeo „in fo fyofjem ©rabe" bafür ein.
"Änrn. 1. 3>a8 Im 3>eutfd)en hn (Safcanfangc ftcbenbe „fo" , welches ben Sinn oon „(fo) $um
Seiiöiel" bat, wirb nicht burd) ita, fonbern burch ut ober velut uberfe^t. Cf. 397,
9Innt. 2.
%nm. 2. »ei Slbjefttoen unb «bberbien h>t Ha oft faft gan$ biefelbe ©ebeutung wie baö grob»
bejeichnenbe tam, j. 93. Ita multi, ita perapieuua, ita raro, ita vehementer, ita penitua
u. ä. — Sie ftcl>t bei Äbjefttoen (Äboerbien) nur, wenn auf ben augenblidlidjen tfuftanb
einer Sache bingeroiefen wirb (wie etwa« in bem oorltegenben Salle gerabe ift ober war =
„fo ohne weitere«, fo fcbjecbtweg, fo gaiu"), 93. Sic nudos in flumen proicere ; sie solus
in eubiculo sodebat.
& 3n flrengen ^rofa werben faft nur Slboerbia ber Cuantität ober be$ ©rabe 3, wie
tam, ralde, maxime, minus, mininie, parum, admodum, mediorriter, oiel feltener Wwcrbta
ber Gualität mit Wbjeftwen unb anbern Wbuerbien oerbunben; bene, male, egregie, eximie,
mirt, mirifice, insignite, vehementer, lerUer, gradier, pariter nehmen in »erbinbung mit ?lbj.
bie Gkltung üon GuantitätSaboerbien an (cf. 199, Sfam. 2), 99. bene robuatus „recht ftarf",
bene multi, male sanus, egregie fortia, vehementer gratus, insignite impudens, leviter
saucioa, graviter aeger. Slber 9lu*brücfe wie turpiter atrae nubes, aplendide mendax
paer, atolide ferox iuvenis. distinete concisa brevita8, callide improbus civia, acerbe
seyerua iudex, inimice infeati adveraarii etc. fmb entweber biebterifd) ober finben fid) in
Urofa nur auSnabmSwetfe (bcfonberS bei gehobener ober öifanler 3>arftellung8weife), j. JB. Cic.
Mar. 26; off. 3, 112; Tuac. 5, 6; legg. 2, 16; 3, 26; or. 3, 184 u. 202. Liv. 7, 6, 6;
7, 10, 5; 3, 29, 3. 2>ie oorgelegten 2fu3brürfe finb (metft mit 9(nwenbung eine« Hendiadyoin,
cf. 551, 14 u. 489, 14) ju überfein : more8 impü ingratique ober morum ingratorum
impietaa; vultua super bus et contumax; apea puerili8 atque inepta. <3o and): „Seine
$läne waren fnabenbaft thöricht" conailia eiu8 ut pueri plena atultitiae erant; „feinbfelig
erbittert gegen jemonben" alicui inimicua atque infeatns ; „boHfoinmen unparteUftf)" in-
corruptua atque integer; „üoHfommen gleid)" aequu8 et par, aequali8 et par; „abfolut
twüTommen" perfectua et abaolutus; „unerbittlich ftreng" 8everus et inexorabilis ; „woh>
öerbienter Xrtumph," meritua debituaque triamphna. — - 1) Divitiarum et formae
gloria fluxa atque fragilis est. 2) Legatio vana atque irrita fuit 3) Cala-
mitas insperata et necopinata. 4) Turbidi animorum concitatique motus.
5) Spes falsa et inanis. 6) Beneficium omnibus gratum aeeeptumque.
7) Proditor morti debitus destinatusque. 8) Turba militum inordinata
et incomposita. 9) Poena iusta et debita. 10) Inquieta et exercita vita.
unm. 3ur Steigerung eine« SlbjcftwS fann auch bie Litotes (550, 7) bienen, j. 93. Non igno-
bilia philoaophus „ein gar fehr berühmter ißbtlofopb". Haud ambigua fidea „eine entfebieben
juoerläffige 5reue".
Solche beutfd)e Äboerbia, welche nicht ein einzelnes 3 ort bee" Sa&eS näher beftimmen,
ionbem ben ganzen ©ebanfen affigieren unb $ugleich ein Urteil be$ ©ubjeftö enthalten, wer»
ben burch ein enrfpredjcnbeS Verbam regens auSgcbrücft, 5. 93. ronstat für „ an er rannt er -
mafeen"; apparet, perspieuum est für „augenfeh. ein lieb"; nemo neseif, quis est qui
wriat, quis ignorat, ronstat für „bef anntlidt), bef anntermafeen"; probabile ober
terisimile est für „wabrf ebeinlieb,"; non est dubium, quin für „un$weifel(jaf t" ;
/ieri polest ut für „möglich, erw eife"; opportune acridit ut für „glüdlicberweif c";
necesse est, oportet für „notwenbigerwetfe"; vereor ut, non verendum est ne für
»I cf) wer Ii cf) ■ u. ä. — l) Periclem filium fuisse constat (ob. nemo est, qui
nesciat) nobilissimorum parentum. 2) Tresviri in vitam atque bona ci-
vium invadentes nihil aliud spectare se simulabant, nisi ut rem publi-
cam constituerent et necem Caesaris persequerentur. 3) Hilotas nomen
aeeepisse ab oppido Helo verisimile {probabile) est. 4) In proelio ad Li-
niacum commisso, quo Borussi clade affecti sunt, Bluchero accidit, ut
equus, quo vehebatur, globo transfossus collaberetur et onere suo ipsum
obrueret. 5) Ancus Martius nepos Numae fuisse videtur. Suspicor te,
Digitized by Google
487—488. — 326 — \
mi amice, iisdem rebus quibus me ipsum oommoveri. 6) Navis perissc
nisi (opportune) aecidisset, ut tempestas subsideret. 7) Quae polliciti
es, te praestare oportet 8) Vereor, ut desiderio tuo possim obtemperar
9) Fieri non potuit, ut flumen imbribus anotum ab exercitu traiceretc
10) Non dubito, quin quo anno Horatius natus et mortuus sit sei«
11) Non dubito, quin tibi molestae sint eius epistulae. 12) Paulum afw
quin me interficeret. 13) Apparet vos esse commotos. 14) Lacaena qua
dam, cum filium in proelio cecidisse audiisset: Idcirco, inquit, genuerai
ut pro patr^a mori non dubitaret 15) Gustavum Adolphum, Suecoru
regem, et rei militaris peritia omnibus ilüus aetatis dueibus et fort
tudine omnibus exercitus sui militibus praestitisse nemo est, qui negt
16) Quoniam de rebus gestis Alexandri satis diximus, restat (ob. re
quum esO» quibus moribus ille fuerit, paucis describamus.
487. Sctjr f#uftg fte§t im ?ateinifd)en eiu entfpredjenbeS «rröum mit folgenbem Snfin. ftatt ett
beutfdjen 91 b Derb &, nämlid): soleo, eonsueri — „of t, gcioöljinlidj''; propero, waim
rontendo = „ e i 1 i g ft , fdjlcunigft"; ptrsevero — „ beljarrlid) non. dubito = „ u
beben f lld)"; non intcrmilto, non dtsisto = „fort unb fort, ununterbrochen, u
auffjörtid)"; dtsino, ätsisfo — „nidjt meljr, nid)t weiter"; non runcior = „u
üeriiigli^"; volo, non nolo, ges/io, aveo = „gütigft, gern, millig"; coepi — .al
mä^Hd), oon nun an"; rideor = „fdjeinbar — 1) Athletae, priusquam
certamen descenderent, corpora unguento et oleo perungere solebant (coi
sueverant). 2) Persuadendo plus effici solet quam vi. Quales in re p
blica principe8 sunt, talea ceteri solent esse cives. 3) Diocletianus, qua
quam Christianos persequi non destitit (desiif), tarnen quominus noi
doctrina latius diffunderetur, prohibere non potuit. 4) Cato Roirani
ut Carthaginem delerent, suadere non destitit 5) Caesar Helvetica :
Galliam irrnmpere conari certior t actus ab urbe proßeisei maturavü (pr
peravit, rontendit). 6) Homines si nullo suo labore doctrinam asseq
possent, dubium non esset, quin satis multi invenirentur, qui doctriw
laude superbirent; sed quoniam doctrinam nemo omnino potest asseq'
nisi sua meditatione et suo labore, plerique in litteras ineumbere magm
pere gravantur. 7) Rogo te, ut mihi poculum aquae afferre velis. 8) Poi
cenam • (prandium) conquiescere consuevi. 9) Post Alexandri expeditiom
Graecorum et lingua et artes per omnes orientis partes diffundi co
perunt (ob. coeptae sunt, cf. 29fl). 10) Cato bellica laude ad Thermopyl*
parta contentus id iam maxime agere coepit, ut morum in urbe com
ptelam ingruentem censura et exemplo coeroeret. 11) Quia homines p<
dibus eundo defatigari nolunt, currus inventi sunt, quibus coinmode
loco in locum pervenirent.
488. Senn bie ftboerbien „motu, gewlfe" (meift in g ragen unb in Scrbinbung mit ben $erb
„mögen, follen, müffen") eine Unfidjerfyeit ber 9lnfid)t über etwas ober bie öal)'
fdjeinlidjreit einer Vermutung bcjeidjnen, finb fic burd) putare. existimare. ered*fl
opinari, censere. videri, non dnbitare etc. aufyubrücfen, 93. „28aä rotrb mo$l bei Äöni
mit ben (Befangenen anfangen" quid regem captivis facturam esse putat (ober putamui
putativ)? „$8a3 würbe motjl ^onwejud gettwn f)aben, n>enn er geftegt b/ätte" quid emsv»*
Pompeium facturum misse, si vicisset? w3ßr mögt eud) motjl barüber gewunbert fjflben
rredo ego vos miratos esse. 3>a« «erbum bc« OMaubcnS fte§t in biefem gafle ftet« rat Snbil
— 1) Decem milia illa Graecorum, cum laboribus itineris perfnnetie:
summo quodam monte mare conspexissent, qnanto gaudio eos perfoso
Digitized by Google
— 827 — 489.
esse putas [putamus, putatis) ? 2) Quod Apollo Pythius oraculum edidit
Spar tarn nulla re alia nisi avaritia esse per i turam , id videtur non solum Lace-
daemoniis, sed omnibus opulentioribus popalis praedixisse. 3) Xanthippa
maritum non sine causa saepe videtur (putanda est) increpuisse; nam
Socrates haud ita diligens fuisse pater famllias videtur, 4) Qnanto gau-
dio animnm Columbi perfusum esse putatis, cum nauta quid am terram
apparere nun t lasset? 5) Quanam re putamus animos hominum sollioi-
tatos magis sedari quam precatione ardenti? 6) Quid censemus maiorem
illum Dionysium qno cruciatu timoris angi solitum esse? 7) Etsi haec
omnia scripta esse a tuis arbitror, tarnen ea scribam breviter, qnae te
puto potissimnm ex meis litteris velle cognoscere. 8) Ad veram humani-
tatem in hominum animis excitandam atque confirmandam cnm multae
doctrinae sint idoneae, tum nuilam aptiorem esse quam quae dicuntur
studia humanitatis meo iure afnrmare posse (mihi) videor. 9) Quid etiam
summam militum in pugna audaciam profecturam putamus, nisi impe-
ratori dicto au dient es fuerint?
89. 1) Te tutorem semper pie coloisse eiusque praeceptis Ubentissime (= liben-
tissimo animo) obsecutum esse non ignoro (cf. 476, 5). fceutfdje aboer6ialc
^räpofitionolauSbrüde werben im £ateinifd)en gern burdj einfad)e flDDcrbien überfefct,
j. 3*. considerate „mit Überlegung", atrociter „in rrofrigcr Haltung", ferociter et prae-
propere „mit SSerrocgenfjeit unb Übereilung". llmgcfetyrt mufjcn manche bcutfdjc Stboerbien
hn ?atemifcben burd) ^räpof it ionalaudbrüd e ober burd) ben 9161. eine* <S ubft. au-?-
gebrüeft roerben, $9. Una voce (uno ore) dicere „einstimmig", populos vi (ob. per vim)
»obigere „gemaltfam"; lege agere „gefefclid)"; iure in alqm. animadvertere „red)tmä&ig" ;
ratione ac via procedere „planmäßig" ; sine cansa timere „grunblo«"; suo arbitrio (ob.
ad suum arbitrium) agere „nrillfürlid), eigenmächtig fwnbeln"; ex composito „oerabrebeter:
mo&en" u. ä. 2) Hannibalem non fefeüit (fugit) consulem Eomanum cali-
dius quam cautius rem gestnrnm esse. 3) Pericli rem publicam Athe-
niensium abstinentissime se administrasse vere de se praedicare licnit.
4) Fortissime pugnare; attentissime legere ; benignüsime vitnperare; celer-
rime progredi ; graviter ornateque dicere. 5) Litteris (ob. per litteras) cer-
tiorem aliquem facere. 6) Pillenm mihi per occasionem (= si occasio
fuerit) mitte. 7) Litern contra leges decernere. 8) Per vim et insidias
expilare. 9) Süperbe respondere; asper e aliquem compellare. 10) Laute
{magnifice) vi vere; familiariter uti aliquo. 11) Soüerter indagare et feli-
citer invenire. 12) Poeni süperbe avareque a Romanis sibi imperitatum
esse credebant. 13) Pueriliter blandiri; mtdiebriter lacrimare; amice mo-
nere; sensa apte eloqui. 14) Modice ac sapienter agere; constanter et se-
date dolorem ferre ; morbum toleranter et humane pati ; moderate et tran-
quiUe vituperare; fuse lafeque exponere; incorrupte atque integre iudicare;
pugnam incaute atque inconsulte inire. Cf. 561, 14 u. 485. 15) Memoriter
(b. \). mit gutem, treuem ©ebädjtmS) dicere ober pronuntiare (@cgenf. de
scripto); memoriter tenere, memoriter complecti (nidjt memoriter scire). 9Tber
„au§roenbtg lernen" fjeijjt ediscere ober memoriae raandare. 16) De Romanorum re-
bus gestis contemptim (cf. 463) loqui. 17) Aliquem mordicus (2lb. = morsu;
cf. oda£) interficere; fo aud) mordiem alicui auricalam aoferre „baö Cfjrläppdjen ab-
bei&en". 18) Pernoscere, perquirere, coneursare. Cft ift ein beutfdjeS 9lboerbium
m ber Äroft beS lateinifdjen SJerbumS unb ber Äompofita beSfclben enthalten, 93. Per-
Testigare „griinblid) erf orf djen" ; perpendere „genau ermägen"; perdoraare „oonftfinbig unter*
Digitized rjy Google
489 b— 490.
— 328 —
werfen", cf. audj permanire, percoqaere, percurare, pervelle „gern wollen"; perneg«
„ljartnätfig leugnen"; perpolire „gehörig ausarbeiten"; perscribere ,,au*füljrlid) befäreiba
perspicere „beutlid) fe$cn"; persalutare „ber JReu)e naa} begrü&en"; pervulgare „aQgem
befannt ma<$en"; commeare „ein* unb ausgeben"; militiam subterfugere „fu$ bem Sri*
bienfte unter ber §anb entfliegen"; edicere „öffentlidj befannt matfen"; efflagitare „bringe
oerlangen"; ezaudire „oon wettern Ijören"; communire „ftarf befefrigen"; decertare, dej
gnare „auf fieben unb %ob Wimpfen"; subsequi „unmittelbar folgen"; surripere „Getmlid) jr
nehmen"; se subducere ,,fid) Ijeimlid) entfernen"; suspirare „tief atmen" etc. 19) Lac
daemonii et Athenienses, prineipes veteris Graeciae populi, ingen
moribusque mirum quantwn (cf. 411, 4) inter se discrepaerunt. 20) £
nigixe (feiten bene) facere edieui = beneficia conferre in aliquem ob. ben
fieiis afficere aliquem (nicht alieni bona facere); male dlicui facere — alic
iniuriam inferre. ©eadjte au&erbem folgenbe 5Reben*arten, in benen ein HDörrb, rti
ba« Objeft eine« fubftantioierten Neutrum« fte&t: bene (male) dicere alicui „«ute* tßäfk
te«) oon jem. reben" (cf. 49, 91nm. 3); bene (male) existimare de aliquo; bene, reck *;
rare (de aliquo) „@ute* fwffen (Don jem.)"; bene (male) precari alicui (cf. 43, c); be
(benigne, Meraliter, large, prolixe u. Ä.) promittere ob. polHceri „grofje (glönjcnbc) &
föredjungen madjen". (Largiter passe: Caes. b. g. 1, 18, 6.) Cf. aud) 475, 3.
91nm. ©enn bie beutfdjen «uftbrüde „im ttngfmdneit" unb „tat befonDcrr rr ju ein
(Subft gehören, fo werben fic burdj bie Stbjeftioe untrer sus (ob. omnis) unb prapri
i'tberfefot (cf. 22, 6). Sonft finb fic burd) bie Slboeibien unicertc — proprie, generatim
singiUalim, ronimuniter — separatint aufyubrfltfen. (Sei SioiuS fmbet ftd> in unkersu
— nominatim , unlatcinifa^ ift in genere — in specic.)
489b. 1) In servitntera aWucere. 2) Ad opus aggredi. Rem in discriim
adducere. Ad genua alienius advolvi (ob. provolvi). 3) Omnes ad arn
coneurrerunt. Omnes conclamaverunt, Omnes consurrexerunt. 4) A
aras deorum confugiamus. 5) Ex equo descendere. De saxo in ma:
desilire. Coloniam in Asiam deducere. Rem eo tfeducere, ut 6) Pra
sidia efoponere. Milites in oontionem convocati postremo in tentor
rfweesserunt. 7) In terram egredl Exercitnm ex castris educere. Patr
«rpellere. 8) Se in hostes immittere. In urbem t/igredi. 9) Anna huma
proicere. In pnblicnm prodvre. Ad tantam snperbiam progredi (ob. pr
eedere). 10) In sententia ^ermanere. Minis ^erterrere. Dornum pe
venire. 11) Pollices alioui praecidere. 12) Memoria retinere. Ratione)
ab aliqno reposcere. Nuntius (responsum) rettulit. 13) Naves in aridw
suMncere. Ad moenia sttfeedere.
?lnm. Selten »erlangt ber lateinifdje ©pradjgebraud) ein einfand? SJcrbum ftatt &e* beu
fdjen jufammengefc&ten. aKerfe: „ablegen'' ponere (vestem, arma, vitia; eben
inimicitia8, invidiam); — „eö entgeht mir" tue fugit (nid)t effugit'); — j IIa civiti
(nrbs, aetasj magno* viros tulit „bnt ljeroorgebrad)t" (nid)t ^rotulit); ager frag»
fert „bringt Ijeroor"; — „Sebingungen anbieten" condiciones ferre; — „eine flotte, r
®d)iff auSruften" classem, navem ornare (nid)t exornare); — „abhängen ton
pendere ex; — jemanbem erlaubteren" plausum dare, plaudere aiirui; — „(Ökfanbt
entfenben, abfa)idcn" mittere (</»'mittere nur im ©tnne oon „nad) oerfdbiebenen 6<it<
b,in fenben"). Cf. aud) 492, Xnm.
490. 8eb,r oft überfe&t man ein bei einem 9?erbum fte^enbe« ^eroor^cbenbeö «boerbium bun
jwei iufammengeftellte fijnontjme Serba: Hendiadyoin. Cf. 551, 14. — 1) Pylades *
Orestem se applieaverat et adiunxerat. 2) Aerarium exhaustum con
8umptumque erat. 3) Priamus Achillem oravit atque obsecravit, n
Hectoris corpus sibi traderet. 4) Sophistae Socrati odiosi et invisi erant
5) Aedui Caesarem imploraverunt atque oraverunt, ut sibi auxiliun
ferret. 6) Latrones me spoliaverunt atque denudaverunt. 7) Omnes a<
Digitized by Google
329
491-492.
cognitionis oupiditatem ducimur et trahimur. 8) Carthaginienses contu-
meliosas pacis condiciones, quas Romani tolerant, repudiaverunt atque
respuerunt. 9) Nostrnm est omnes cupiditates coercere atque reprimere.
10) Dolendum est, quod sunt, qui bestiis cruciandis et enecandis
oblectentur. 11) Aliquid neglegere atque omittere; laedere ac violare;
consentire et concordare cum aliquo; amplecti et colere; divellere ac
distrahere; laborem profundere et perdere. 12) Socrates errorem fastum-
que sophistarum detexit atque coarguit. Cf. a\\<f): mendaciam refeilere et red-
arguere „gjünblid) mibe vielen", illiquid cupere et optare ,,!; erriet) nad) ctwaS bedangen",
sapplicia metaere atqae horrere „gewaltig fürcrjten", nomen delere ac tollere „bis auf
bie lefctc Spur austilgen", distarbare et dissipare „gewaltfam auScinanbcrfürengen", alicui
rei proTidere ac consulere „angelegentlich für etwas Jorgen", parere et oboedire „unbeblngt
gehorchen", subvenire et opitulari „bfilfreich unterftüfeen", polluere ac violare „grenzenlos
enttDeihen".
BL sefjt oft ftcijen im ßateinifdjen luie auch im 2)eutfd)en pronominale Vlbürr bin (ubi, undct
quo, eo, hue, eode/n, mde, cum etc.) ftatt eines $ronomenS mit ber ißräpofition, > 5*.
Bex Themistocli Lampsacum donavit, unde vinum sumeret, Mvuntem, ex qua
optonium haberet. — l) Quae urbs fuit, unde (= ex qua) Lucullus cerasum
in Ttaliam attulit? 2) Aquilae nidos (in) iis fere locis ponunt, quo (= ad
quae) nisi cum vitae periculo perveniri non potest. 3) Germani aciem
(suam) raedis et carris circumdederunt mulieresque co {= in eos) impo-
suerunt. 4) Praetor classi occurrit septemque incle (= ex ea) naves cepit.
5) Multi homine8 nobiles plebem nusquam alio (= ad nullam aliam rem)
natam esse putant nisi ad serviendum. Cf. Liv. 7, 18, 7; 4, 54, 7. Cic. fin.
2, 27. 6) Consul, cum primum hostes conspecti sunt, exclamavit: IUuc
(= in illos) irruamus! 7) Nusquam inveniebatur fons, unde (= ex quo)
aqua hauriretur, nusquam vicus, ubi (= in quo) eibus emeretur.
8) TJtinam illum diem videam, cum (= quo) libertas nobis restituatur!
Cf. 123, «nm. 1.
Änm. Seltener fielen foldje «boerbien tn Se^iet)ung auf ^Jerfonen, z- SB. Adsunt Athe-
aienses, unde human itas et leges ortae putantur (cf. Cic. FRicc. 62; Verr. 3, 35; de
or. 1, 199). Apud Qraecos indeque perlapsus ad nos Hercules habetur deus. Eum
neeavit, unde ipae natus erat (cf. Cic. Rose. Am. 71). Diodorus apud omnes, quo
se contulit, propter virtutem gratiosus fuit. Audistine de Carneade? rapior iiluc
„mi.1i jiehJ'S nadi biefer JRidjtuna r)in". Tibi vita erepta est, unde minume deeuit (Sali,
lug. 14, 22). Ille ipae, unde didici „mein 5Berid)tcrftattcr" ; is, unde petitur „ber S8er-
nagte''. 60 aud): hue = ad hos, j. SB. Cic. Phil. 13, 3; Caes. b. c. 3, 4, 6; ubi
= apud quem, in quibus, j. 8. Cic. Verr. 4, 29; Quinct. 34; Sali. Cat 20, 8; Liv.
30, 35, 9; ibi = in eo, j. S. Liv. 4, 13, 12.
08. Iteram bezeichnet immer nur bie erfte SBieberljolung = „3 um j weitenmal " im ©egenfafee
ni semel, primum, tertium etc., 3. 93. Marius Herum consnl. Denn« (auS de-novo ent-
ftanben) „Don neuem" bezeichnet, bafj bie #anblung baS erfte Wal ihre SBirfung Derfeblt
bat unb alfo als nid)t gejeheben betrachtet toirb. De integro (feiten ab integro, unflaffifch ex
integro) „oon frifebem", b. b. mit ungefebwächter töraft. Kursus ob. rnrsuni (aus re-versus,
re-versum entftanben) allgemein „mieber" bleichtet fowotyl bie erfte als auch, bie zweite unb
jebe folgenbe SBieberbolung; aufeerbem bat eS aber auch bie gäbigfeit, im 6inne oon „ba;
gegen, umgefefcrt, anbrerfeitS" einen «egenfah unb eine SBecbfelbeziebung entroeber im
Subjeft, Cbieft, Ort, Seit, «rt unb Seife ober im ^räbifat, Attribut ober in beiben Se=
Ziehungen zugleich ju bezeichnen, demnach fann in£iu)en: „38aS er beute lobt, tabelt unb Der*
wirft er morgen mieber"; „Diele jleifchfreffenbc Jierc bienen toieber anbern zur Nahrung";
„bie belagerten backten halb an Übergabe ber (Stobt, balb wollten fic wie ber lieber fterben
alS Heb, ergeben" — nur rursu* zur flnwenbuug fommen. Dabei ift jeboch zw bemerten, bafj, wenn
baS beutfcfje „roieber" of)ne jebeu 9iachbrucf bei einfacher Bezugnahme auf ben DorauS*
Digitized by Google
493—495.
— 330 —
gegangenen ^m'tanb freqt, e« unauSgebrüdt bleibt, $. SB. „9?ad)bcm ble flotte einen 5ag t
.\>afeu flelegcn hatte, fegelte fie mieber ab"; „er hatte ba« 2lmt nod) fein 3aqr betreibet, a
et wieber abgefegt würbe"; r,nad) fdjwercr Äranfljeit bin id) jefct enblid) Wieb er g
funb geworben" u. fi. Cf. and) 237. — „SBleber unb wieber, immer wieber" id*
tidetn, etiam atque etiam, Herum et (ac) saepius, (poetifd) iterum iterumque). Sem
atque iterum „ein paarmal", non semel ,,mehr al« einmal"'.
SÄnm. „SSiebetfefcen" nldjt revidere, fonbern videre ob. remere; — „wieberf ommen
redire ob. rewr/t (rerenire feiten, bei Cicero nur in SBerbinbung mit domnm); „wirbt
genefen" nidjt reconvalescere, fonbern convaiescere (ex morbo).
403. Cur „warum?" fragt nad) bem aureidjenben (beweif enben unb redjtfertigenben) (*runbe cht*
$anblung; quire „we«f)alb?" fragt überhaupt nad) bem ©runbe, weldjer jur QrfWruri
einer #anblung bient, gleichviel ob berfelbe jureid)enb ift ober ntdjt; quid „wa«, woju;
(cf. 269, Änm.) fragt mit Überrafdmng unb SBerwunberung unb infolge berfelbcn ben St
gerebeten um «uSfanft glcidjfam beftünnenb ; quamobrem u. quamobeausam (unflafftfd) qui
propter) fragen nad) ber befrimmten Urfad)e, bie al« Söeweggrunb bient. ÄUe biefe fcboerbie
fönnen ebenfowofjl in bireften al« in inbireften ftragefäften gebraucht werben. — SfBäljrenb tt
non „warum nid)t?" fdjledjtwcg eine wirflidje (blrefte ober inbirelte) Srage be$cid)net, fityu
quidni unb quin nur rfjctorifdjc (unb jioar nur birefte) fragen ein, auf roeidje ma
feine Antwort erwartet. Quidni (fiel« c. coni.) bat ben Ginn einer befräftigenben au*fag
= „gewiii, bod) wof)I, naturlid)" fo. Laudas hone? quidni laadem? Quvh
doleam ,,id) mufi ja bod) mofjl trauern, wie foQte id) nid)t trauern?" Quidni eins rei wem.
nerim „wie follte id) mid) nidjt baran erinnern?"). Quin (meift c. indic., cf. jebod) 358) h
jeidjnet eine lebhafte Slufforberung (4. 5?. Quin conscendimus equos? = Jo laßt un
bod) ju Werbe ficigen").
494. ,,©te" in fragen = „auf weld)e Seife" quoniotlo ob. quemadmo<ium, audj ^w» ic
272); — .wie fefjr" quantopere (feiten r/tiam ra/de) bei Serben, quam gcroi^nlid) nur In
Slbjeftioen ober SÄboerbien, (in Ausrufungen aud) bei Serben).
Anm. 1. Ut „wie" fommt al« cigentlidje« ftragemort flafftfd) (cf. jebod) Liv. 10, 18, 11) nu
in inbireften fragen oor ($. SB. Non potes ostendere, ut illos convenire potuerit
befonber« in Wbqängigfeit oon ridere (cf. 403, SÄnm. 2) unb anbern Verbis sentiend
unb declarandi, 1. SB. Credo te andiase, ut omnes rae circumsteterint (Cic. Att. 1
16, 4; Cluent, 67 u. 78 u. 36; Caea. b. g. 1, 43, 7; 46, 4; b. c 2, 5, 3; 2, 32, 1]
häufiger ftefct c« inÄu«rufcn, unb iwar balb qualitativ — „auf meldje 9lrt unoSetfe'
balb quantitatiü = „wie fefjr", j. 58. Qaod cum facis, ut ego tuum amorem desi
dero! Ut illi efferuntnr laetitia, cum vicernnt! (Cic. Att 3, 11, 2; 2, 21, 8; Mi!
64; fin. 5. 61). — S)a« „wie" bei <Sinfd)altung üon 3wif chenfüfcen (ut aiunt, ut dist
ut ante dictum est, ut opinor, ut eredo, ut solet etc.) unb bei SBe$eid)nung ber Arft in
Sinne non „fobalb al«" (cf. 366) fjcfjjt ftet« ut. — Über quam non, quam nihil „rot
wenig" cf. 480, 6.
9(nm. 2. SBejcidmet ba« beutjdje „wie" weber ben ®rab nod) bie «rt unb Seife eine
§anblung, fonbern fd)led)tweg bie ^anblung als fold)e (bei ben Yerbis sentiend
unb declarandi), fo mufe e« burd) ben Acc. c. inf. (refp. Are. c. partie.) auGgebrüd
toerbeit. Cf. bie ©ä&e: „3)ie ballier fatjen, wie ibre ^'idcr oerwüftet unb ifjre «noe^oricio
in bie (Sflaoercl flefd)Ieppt würben"; „Cioiuö er^lt, wie Xitu« Xatiu« be9 larpfia»
Xodjter burd) @olb beflod)en ifabt, bewaffnete in bie »urg auf^unebmen". — Cf
aud) 273.
4t»5. 1) Modo „nur" bcfdjränft bie «uSfage fd)lcd)t^in auf bie ©renken bcö in JRebe ftebenben 8«
griff«; e« be^idjnct. bafe ber SRcbeubc bie Sirflid)feit be« ^räbifat« ober «trribut« unb nidj
metjr für feinen 3WC(I öorauSfelw ober forbere; cd ftc^t ^auptfäcr)li(t) bei Aufforbcrungcn vnt
©ünfd)cn, bei si, dum unb fonft, wo SJorau^fctmngcn gemad)t werben, j. ©. Audi nodo
vide modo; veniat modo; demus modo operam. Quis hoc ignorat, qui modo anqaain
medioeriter istas res scire curaverit? — Solun „lebiglid)" (ju meiben «olummodoi
hebt einen »egriff ober ©egenftanb au« ber Wenge ber benfbaren begriffe ober ©egenpä«-'
im ©egenfaß gegen bie anbem f)eröor, SB. üna de re solum est dissensio. Quasi Tero
atra bili solum mens ac non saepe vel iracundia vel timore vel dolore moveatar. —
Tantum (oerftärft tantummodd) „blofe, feiner al«, nid)t« al«" fc^t ben geringeren Zeü M<
felben ©an^en bem größeren ober überhaupt ba« Geringere bem »ebeutenberen entgegen; «j
befonberer «orliebe ftef)t e« bei Baqlen unb ©rö&enangaben, j. ®. Nomen tantum virtatis
usurpas: quid ipsa valeat, ignoras. Romanis fere par numerus fnit, equitum cop"s
Digitized by Google
331
496—497.
tantum superabant. Dixit tantum, nihil ostendit. — Damtaxat (eig. Wenn man bie Sadie
genau abfcWfrt, genau nimmt) ftef)t in ber SJebeutung „fjöd) fl c n 8 nur, freilief) nur" nid)t
in $ejug auf gan$e Säfce, fonbern nur bei einzelnen Gegriffen, ooraugSroeifc bei 9Wafc nnb
Saljlbefrimmungen, j. SB. Potestatem habere dumtaxat annuam. Nos animo dumtaxat
Tigemus, re familiari comminuti sumns. Peditatu dumtaxat procul ad speciem ntitur.
Valde me Athenae delectarunt, arbs dumtaxat et urbis ornamentum. — 2) Saltem
, ,jum wenigften, mtnbeften*, jebenfalld bodi" bejeidmet ein herabsteigen öon einem
$>öb,eren $um (Geringeren unb giebt baS geringfte unb eben belegen um fo gewiffere 3J?aft
an, ,v 9?. Eripe mihi hone dolorem aut minae saltem. Si alia membra vino madeant,
cor sit saltem sobrium. Antehac sperare saltem licebat, nunc etiam id ereptura est.
91 nm. S3ei Baljiroürten Ijeifu" „mtnbeften«, *um wenigften" nidjt saltem, fonbern mini-
mum (nid)t ad minimum !), uue „Ij öd)ften8" summum (ntd)t ad summum!), $, 9?.
Duo aut summum tres dies; excepto uno aut summum altero; constat ex tribus
minimum partibus. Cf. 46.
4D6.2)ie Stellung non non nisi »nur" ift nod) Mafftfc^em ©ebraudje (— 9lua=
nabmen gan$ uereinjelt, j. ». Cic. Verr. 1, 98 — ) bie, bafj non jum 95crbum geigen
unb nisi, non non getrennt, mit bem Sorte nerbunben wirb, rooju 'ba§
beiltf^e „nur" gehört, $. Amicitia nisi inter bonos esse non potest. Aon licuit
de capite civis nisi comitiis iudicari. Hoc non contingit nisi eis, qui etiam contemnen-
dos sc arbitrantur. Orator nisi multitudine audiente eloquens esse non potest. La-
bienns iuravit so nisi victorem in castra non reversurum. — (Statt beä einfachen non
fönnen aud) ftärferc Negationen (nemo, nihil, nunquam, nusquam u. a.) gebraucht werben,
j. 33. Dicere bene nemo potest, nisi qui prudenter intellegit. Apollo Pythius oraculum
edidit Spartam nulla re nisi avaritia perituram. Id nunquam usu venerat nisi
Olympiae victoribus.
Änm. Senn „nur, lebiglidj" jum 3? erb um gehört, wie in bem Satyc „SJiele SJfenfdjen
fdjlafen unb effen nur", fo mufo man, um nisi anioenben ju fönnen, bie SiebenSart nihil
'aliud faeere (ober a^ere) su hülfe nehmen: nifo: „Siele 9Renfa)en tfmn nid)tö anbereö,
als (bafv) fic fd)lafen unb effen" multi homines nihil aliud faciunt nisi dormiunt et
ednnt Cf. Nihil aliud feristi nisi rem detulisti. Videtis nihil aliud actum nisi
possessionem repetitam esse. Nundatum est nihil aliud tota urbe agi nisi bellum
apparari. Gabimus nihil alind egit nisi ut urbes depopnlare/ur (Cic. in Pis. c. 17 ; fam. 9,
24; Att 9, 5, 3). fitoiuS unb Spätere laffen jeboa) in biefem grafle baöSSerbum faeere (ober
agere) meift weg unb gebrauten meift quam ftatt nisi, 3. ©. Xihü aliud quam legem
abrogandam consent. Per biduura nihil aliutl quam steterunt parati ad pugnandum.
Tissaphernes nihil aliud quam bellum comparavit, (Liv. 2, 29, 4; 4, 3, 3; 22, 60,
7; 31, 13, 4.) ©ei Cicero finbet fid) bieä elliptifdje nihil aliud nisi nur oereinjelt (j. 58.
Arch. 8; Best. 14); benn Stellen rote: Nihil aliud nisi de hoste cogitat (Pomp. 64) finb,
ba ein unmittelbarer Ritfammenfjang 1Hlt ^em foigenbcn SBcrbum ftattpnbet, burd) Ännafjmc
be« öedtfel« ber ftonfhurtion 31t erflären (cf. Cat. 1, 17; Sull. 65; Phil. 4, 4; 10, 8).
1) Oppidum Alesia in summo colle erat, ut nisi obsidione expugnari
non posse videretur. 2) Proxenus ut honores facultatesque appetebat,
ita possidere nolebat nisi honeste parta. 3) Caesar legatis civitatum, quae
nihil nisi communi consilio acturas se esse inter se coniuraverant, de-
ditionis nullam esse condicionem respondit nisi armis traditis. 4) Si quis
forte Cleonem putet nullius rei nisi honoris cupidum fuisse, erret; nam
et Thucydides et Plutarchus eum rem publicam quaestui habuisse
auetores sunt. 5) Hannibal, cum post proelium Cannense ingentem vim
anulorum aureorum Carthaginem mitteret, epistula ad senatum data
adiecit verbis neminem nisi equites Romanos atque eorum ipsorum
primores id gerere insigne. 6) T. Pomponius honoribus fungi nolebat,
quos moribus civitatis corruptis non aliter nisi largiendo legibusque
neglegendis gerere se posse crederet (cf. 373).
$tefe Äboerbien bleiben in ben oorgelcgten Saften unftb erf efrt, ba fieb, ü)r Segriff au«
ber ©ebeutung be« zugehörigen SBortcS ober aus bem 3u[ammenb>nge ber JRebe ober au« ber
Digitized by Google
— 332 —
SortfteHung r»on felbft crgiebt. ftamentlid) Ijüte man fid), ba8 „nur" bei 3<rijlwörtern unb foldi
?tbjeftiuen, bie einen Xabel ober eine $efd)rfinfuug enthalten, burd) modo, solum ober tanta
iit überfefcen. SNerfc: unus „nur einer", semel „nur einmal", pauci „nur wenige", medial
„nur mfi|ig*tj>au//ffm „nur wenig", raro „nur feiten", aegre „nur mit 3JfTu)e", breviter „n
rurj'\ exiguus „nur gering", parrus „nur unbebeutenb", leve proelium „ein nur unbeb«
tcnbeG Ürcffen", angusti fines „ein nur flautet ©ebiet", inritus „nur ungern". Cf. aud) 2
u. 339, 9inm. 5. Oft liegt bafi „nur" lebiglid) im @egenfa|jc, j. 99. Gemebant Syracusai
sed tarnen patiebantor „fie fcufjten nur, Heften e« aber gebulbig gefa^ben". 3)iefem „ n u i
ftebt „r rft" fcfcr na&e bei 3eitbeftimmungen ober ©egenfäfcen, wie paueü ante dUbus „erft D
wenigen Sagen", nuper „erft neulieb", hodic „erft Ijeute"; purgavit ae, qaod ül tempor
venisset „erft in biefer $cit"; incohata vestra gloria est, nondum perfecta „ift e r ff i
Cntftcben" (cf. 481, 9lnm.). — tyvnex fönt ba* unbetonte ,,nod)" (befonber* bei 3c't0eltii
mungen) weg (cf. 477): hodie „nod) bleute", nunquam „nod) niemal§", nunc „nod) jfp!
forum „nod) einmal", de ceteris saepe dicemus „nod) oft", insuptr „nod) obenbrein", an
lucem „nod) oor 2age3anbrud)", eodem anno „nod) in bemfelbcn 3*«?**", dm „nodj Ian^e
puer „nod) ein Änabe", anttquam ober priusquam „beoor nod)", vivere „nod) am £eb>
icin", resfa* „c# bleibt nod) übrig", relinqutbalur una via „e3 blieb (nur) nod) ebi ©
übrig", andere, adiungere „nod) fjinaufügen" u. f. w. — 1) Hanniba] cum pauc
equitibns caedem apnd Zamam effugit. 2) Raro fit, ut omnis lact
Brigantinus glacie obducatur. 3) Cicero egregius orator idemque m
dioeris poeta fuit. 4) Hoc ex parte mihi videtur verum esse. 5) Ii
quae supra dixi, unum addam. 6) Est, ut dicis. Adventu hostium Hai
nibali nihil exoptatius erat ; nam pridem omnia ita ins ti t tierat . ut, q >
accidit, omnia conspirarent ad exercitum Rom an um delendum. Drns
usque ad AI bim progresso mulier quaedam fatidica augurata esse fei
tur mortem, quae brevi consecuta est. $a* beutfd)e „mlrNid)" bleibt unüberfef
wenn eö lebiglicb jur ftärteren Betonung einer SÖirflidjfeit bient. 2>ie3 ift befonber« ber &a!
a) wenn ber GJegenfafe jwifdjen bem S8unfd)e, ber (Srwartung, bem Skrfudje unb bem $t
jäd)lid)en Eintritte einer ©ad)e nebeneinanber geftcOt roirb, 93. Athenis exspectabam episti
lam tuam, quae brevi reddita mihi est; b) nad) ut unb sicut bei ©eftfitigung einer Iba
fad)e, SB. Incumbite in causam, Quiritea, ut facitis. Tu istam imbecillitatcm valeti
dinia austent«, sicut facis. Suavis, sictd fuit („roie er wirflfd) mar"), videri mala
quam gravis. Km bäufigften gefdjiebt bie* na* fonjeffioen unb bebingenben Säfren, } I
Quamvis ille doctus sit, ut est. Sit ea res magna, ut. est. Si virtus digna est glorii
tione, sicut est. ferner finb im 2>eutfd)en fet>r oft „aud), bemt aud), Denn aud) rotrflifl)
blofee 5 1 i d io ö r t e r , wenn nämlid) auSgefagt mirb, bafj eine gewünfdjte ober in ?lu§fid)t iteljent
6adje wirflid) in Erfüllung geljt. S3ergl. bie @a>e: „34 rief ben §unb, unb er fam ben
aueb (mirflid))", ,,3d) erinnerte ibn an fein 93erfored)en, worauf er mir benn autf (wirf
lidj) balf", „?)ic jeinbe baten um ^rieben, wela>er tljnen benn auü) gewährt würbe". -
7) Si mentiris, facis, cogitato te ipsum dignitatem tuam dedecorare
Etsi dives sum, sicut sum, tarnen vita mea voluptatis expers est. 8) Be
stiolae quaedam unum diem vivere dicuntur et eas esse, auetoritate phj
sicorum confirmatnr. 9) Cato, cum senex esset, linguam Graecam di
scere coepit. Sunt, qui potiores velint videri quam sunt et maiora sem
per appetant. 10) Quamvis multis locis Epicurus de dolore fortiter to-
lerando satis graviter dicat, sicut dicit, tarnen quidquid disputat a re-
liqua eins ratione praeeeptisque abhorret 11) Ii Helvetiorum, qui tln-
men transierant, suis, cum in altera ripa essent, auxilium ferre non po-
tuerunt. 12) Atticum Cornelius Nepos beneficiorum, quae tribuisset, tm
diu memorem fuisse refert, quoad üle, qui aeeeperat, gratus esset. 13) A
Xerxe fauces illas, per quas iugum Athonis cum continenti cohaeret?
perfossas esse homines docti nostrae memoriae confirmavernnt. 14) Leoo-
Digitized by Google
498.
Latus Euinenom intorficere conatus est et f wisset, nisi illo uiaxii nociu
effugisset. 15) Pater meus iam pridem mortuus est; si viveret, verba
ei us audiretis. 16) Antiochus, si tarn in gerendo cum Romanis bello
parere voluisset Hannibalis consiliis, quam in susoipiendo vonstituerat,
propius Tiberim quam Thermopylas de summa imperii dimicasset.
17) Senectus ita honesta est, si suam ipsa dignitatem defendit. Cf. 339,
?lnm. 5.
Siran. 1. Site wenigen Setfptele^ in betten bei &lafiifern ;u unus ober pauci ein modo (ob.
tantum, solum) gefügt ift (j. S. Cic. or. 28 u. 180; legg. 1, 53; Ac. 2, 101 ; Phil. 1,
14; Caes. b. g. 5, 41, 7; b. c. 3, 19, 1; Liv. 6, 16, 5; 21, 50, 6; 34, 9, 5), ober
Säfce tute : Si modo dii sunt, at profecto sunt; at iam omnes insipientes sint miseri,
quod profetto sunt; sit Ennius sane, ut est certe, perfectior, berechtigen nid)t oljne
wettere* ju einer Stodjofjmung. — 3m allgemeinen hüte man ftd) oor bem ©ebraudje uon
re, rerera, re ipsa (unb reapse familiär — re ipsa), bie ntdjt einfad) für baÄ beutfaje
..roirflid)" jur ftärferen $eroorljebung bcS ^aftif^en bienen, fonbern nur bann fielen, wenn
fie im ®egenfafo jtu „ben SBorten, bem 2?orgeblid)cn, betn £djcine" bie SBebcutung „in
SSaljrbeit, in SBirflidjf eit" fjabett, SB. Specie urbs libera est, revera omnia ad
nutum Romanorum fiunt. Verbo socii sumus, rerera subiecti imperio. Sapientia
non modo re est antiqua, verum etiam nomine. Specie illud quidem blandum est,
sed re ipsa multis locis repudiandum. Cf. aud) 506, 3. — $at ba8 c i 1 1 i et) c ,,iä\on"
(cf. 254) bie DoQe SBebeutung Don „bereits", fo (jeifjt eS iam; aber feljr oft Ijat e& ge=
ringe %^tonung unb tonnte aud) im 2)eutfd)en ofjne ©djaben wegfallen; fo a) saepe „ldjott
oft", diu „fdjon lange", multi „fdjon oiele", ante „fdjon früher", ante (ob. supra) dixi-
mus „wir Ijaben föjon oben gefagt" (cf. 224), mature „fdjon fritfoeittg", semper „fd)on
immer, fdjon oon je$er" u. a.; bod) fagt man ftetä tarn inde a (feiten iam a) „fdjon oon
... an, fdjon feit"; b) im ©egenfaß, 99. Qui mortui sunt et ei, quibus moriendutn
est „bie fdjon geftorben ftnb unb bie nod) fterben müffen"; et praeteritorum recordatio
est acerba et aoerbior expectatio reliquorum „bie Grinnerung an bie Vergangenheit ift
fdjon bitter unb nodj bitterer bie Grwartung ber 5>fnge, bie nod) tommen foUen"; hoc
multis locis et dixi et die am ; c) bei brofyenber ober tr5ftenber $>inweifung auf bie
3«tunf t in ÄuSbrütfen wie: „3)ie ©adje loirb ftd) fd)on änbern", „Sie werben iljre Strafe
fd)on ftnben", „$u wirft beine ©djulb fd)on büfcen"; d) in ben Serbinbungen „wie fd)on
— fo nod) (mef)r, größer ?c.)" ut — ita (mayis, maior etc.); „fd)on — öollenbd
aber", „wenn fdjon — fo nod) mefjr" u. ä.
Änm. 2. Äudj bad beutfdje Äbuerb „Ict&er" bleibt unüberfefot, wo e5 oljne befonbern 9tod)=
brud fte§t unb ber ©ebanfe an unb für ftd) ben SluSbrud be« SkbauernS einfd)ltefjt, j. 23.
Pater eius mature decessit „ftarb leib er frütj" ; rem pablicam penitus amisimus „bie
Serfaffung §aben wir leib er gfinjlidj oerloren". 3>ie ÄuSbrüde dolendum est, eonqueren-
dum est, quod indignissimum est, quod mihi molestissimum est, quod paeniteat, cum
marjno meo (ober omnium) dolore, noliem, nescio quo pacto (cf. 411 4) u. ä. ftnb für
gcwöljnlid) *u ftarf unb würben bie 9?ebe meift iiberlaften. 3)le aflcinfteljenbe Sntericftiott
pro enrfürtajt unferm mit Slffeft geforodjenen „ad) leib er!" (Liv. 22, 14, 6).
98, 1) Haec (ob. quae) dum geruntur (aguntur, fiunt), cum haec gereren-
tur. 2) Quo facto, his rebus gestis, his rebus confectis, quibus rebus
peractis, haec ubi facta sunt, quo audito, quae cum ille dixisset, his
rebus cognitis, quibus rebus constitutis etc. 3) Quae cum ita sint bejto.
essent, fuerint etc. ober (befonberS in pl)ilofopf)ifcf)er 3)emonftration) quod
cum ita sit. 4) Itestat, reliquum est, ut. 5) Quod nisi ita est (esset),
quod nisi ita se haberet, quod nisi ita factum erit (cf. 478). 6) Unde
efficitur, ut; ex quo fit, ut. Cf. 339, 9lnm. 4; 527. 7) Quo fit, ut; unde fa-
ctum est, ut; quae si ita sunt 8) Quid quod; accedit, quod ober ut
(cf. 510, 9Tnm.).
Digitized by Google
499-500.
— 834 -
K. §0n|unkti0nen.
499. Et, bie allgemeinfte ftopulatiofonjunftion, oerbinbet rein ft u Herlief) foldje ^
griffe unb ©ebanfeu, bie an unb fflr fid) oljne nähere 33e$iel)unQ ju einant
ftefyen unb nur für ben $md ber 3)arflellung mit einanber in ^erbinbung (
bvad)t roerben, 3. $3. Leo et asinus ve natura ierunt. Valetudo eftieit, ut dolore car<
raus et muneribus corporis fungamur. Castici pater regnum in Sequanis multos ann
obtinuerat et a senatu araicus appellatus erat. — Atque, auS adque entftanben (—
fte^t nur oor Honfonanten, jebod) feiten oor c, g unb q, nie cor h — ), brü
eine innige unb roef entließe, md)t blofj äu&erlicfje unb zufällige 3fcrbinbui
oon Gegriffen unb (Gebauten auS unb i teilt l)auptfäd)lid) : a) jur naajbruct
oollen 3lnfnüpfung be§ ©eroidjtigeren = „unb fogar, unb aud), ur
uod) baj U , 3. $$, Bern difficilem atque omnium difficillimam , pauci atque admode
pauci; res tanta ar tarn atrox; castra Carthaginiensium in Italia ar prope in cc
spectu urbis erant; Romani in agris nostris considere ae nobis aeternam mmr:
servitutem voiunt; b) jur SBerbinbung fqnonnmer ober entgegengefefcti
^Begriffe (bef. aud) allitterierenber Söörter), h. Orare atque obsecrar
pestis atque exitium, pestis a>- permeies ; appetere atque deposcere ; detestor ar <3
precor; perfectus atque absolutus; huc atque illuc; honesta atque in honesta. — Q|
giebt qu, bafj bie oerbunbenen begriffe ober ©ebanfen ein jufammengetyörig
©attje bilben, j. SB. Senatus populus^uc Koraanus, dies noctes<?ue, terra marine, p
aris focisgw dimicare, longe late?ue, res divinae humanaeguc, unb ftTDQX meift j
bog ber groeile als eine C£rgdn$ung ober (Erweiterung ober (Srf (drung bes erfb
ftefjt, 3. ». Parentes üb eri^ue „bie Gltent mit ihren Äinbem"; cives se su&que tradid
runt „ubergaben fid) mit ibrer fyabt". Mutina praesidium^ue in periculo erat. Org
torix Duranorigi, ut idem conaretur, persuadet eigne filiam in matrimoniura dat („u:
bc^alb"). Staberbat que abfd)Ue&enbe (fomptetiercnbe) SBebeutung (et 510, Änm. a. (r
Änm. 1. Übrigen« leudjtet oon fclbft ein, baft e$, abgelesen oon einzelnen feftftcbenben ?lu
brüden, oftmals oon ber fubjeftioen Anficht be$ JRebenben ober oom Stfohlflange abbcwi
meldte Don tiefen brei Äonjunfttonen bie paffenbfte fei. @enau beobachtet ift ber Unter"*!
berfelben j. SB. Caes. b. g. 7, 66, 2 : Infamia atque indignitas rei et oppositos mot
Cerenna riarumouc difficultas impediebat Wber ed giebt aud) Diele Serr^bungen, b
benen in wtntürltdtfter ©eife ein Sedtfel biefer $artifeln ftattfinbet. So jagt $. 35. <Hf<
iter difficile et angustum, iter difficile atque angustum, iter difficile angustumjw
unb Giccro socius atque araicus, socius amicusque, amicus et socius.
s?lnm. 2. 3 *° c * toorbintertc Verba finita treten gern mit qne öerbunben nebeneinanber, n>er
oon bem ^weiten berfelben nod) ein 6 a [\ abhängt, 1. Ö. Aristides in contionem Ten
dixxtque perutile esse consilium. Ordinem servandum putamus cavemutque, ne qui
indecore faciamus. Principes civitatum ad Caesarem reverternnt petieruntque, c
sibi secreto cum eo agere liceret. — 9(n ben Inf. praes. aet. tohrb que fofi nie 91
hängt; (oeretmelte «u^nabmen Cic. oflf. 1, 83 II. 124); häufiger tritt e« an hm Inf. pro*-
pass. d. ». Caes. b. c. 1, 19, 2; Cic. Verr. 1. 21; 131; 167; 4, 107 u. öfter).
500. 3n riapchev *Jkofa bient nec non (ob. neque 11011 • niemal* für ba« einfädle et jirr »erbir
bung zweier einzelnen ©egriffe, fonbent nur bei SJerbinbung oon Sä^en im ©time wn „un
gemil (aud)), unb jebenfattö, unb in ber £t)af" jur tmdjbiiidlidien ^leroochebung, toem ei
neues S3erb folgt. Stegelmä&ig ift in biefem x$aüt baS nee oon non getrennt, j. S.
tibi diligenter exposui, neque tu haec non intellexiati. (Ausnahmen nur, roo neqae -
neque ft$ entfpreeben, j. ©. Cic. Fin. 2, 15; Farn. 3, 12, 2.) — »efonber* häufig fiflM*
SJerbinbungen neque enim non „benn mirftid), benn jebenfaH*", nee rero non „unb mirn^
unb getoife", ner tarnen non „bennod) aber", ,v S9. Nee enim is. qni in te adhuc iniustioi
fuit, non magna signa dedit animi erga te mitigati. Nemo Attico minus fnit aedifica
tor, neque tarnen tum imprimis bene habitavit. Sidera ipsa sua sponte moventur.
Digitized by Google
— 335 —
501-503.
rcro Aristoteles non laudandus est in eo, quod omnia, quac inoventur, aut natura
moveri censuit aut vi aut voluntate.
)l.3n «uf^aingen ftetyn brei ober meljr ©lieber (einsehe Begriffe ober gange
Safce) enhoeber alle mit einanber burd) et oerbunben ($olt)fonoct<m) ober alle
unoerbunben neben einanber (Ufonbeton), ober nur ba§ tetjte wirb mit que an«
gefügte j. Arnicitiam summa fide, constantia. iustitia servavit ober summa et fide
et constantia et iustitia. Phryges et Pisidae et Cilices et Arabum natio avium signi-
Scationibus plurimum obtemperant. At sunt raorosi et anxii et iracundi et difficiles
senes. Qualis apud Qraecos Pherecydcs, Hellanicus, Acusilas fuit, talis noster Cato
et Pictor et Piso. Haec res vobis pacem, tranquillitatem, otium concordiamau« afferat.
Sapienter, honesta iustegu« vivere. (Betten toirb bei oorauSge^enbem &funbeton
baS lefcte ©lieb burd) ac, atque, nod) fettener burd) et angefnüpft (cf. Km».).
«mn. L SBenn am ©djlufje einer afnnbettfdjen Hufaäfjlung aufammenfaffenbe 91u8brüde ttrie
aHi, ceteri, reliqui, alti plures, ceteri omnes, alia multa etc. ftefyen, fo werben biefe
entroeber ebenfalls afünbetifd) ober mit que, feiten mit et angefügt, l 33. Honores, divitiae,
voluptates, cetera eiusdem generis. Constantia, gravitas, fortitudo reliquaeque vir-
tutes. Multa bella gesta cum regibus Philippo, Antiocho, Aristonico, Mithridate et
ceteri».
8mn. 2. ©enn Cicero naa) öorauBgefjenber aftmbetifd)cr Hufeäbjung $um lefcten ©liebe ei
fe|t, fo erfjalt bie« meift baburdj etne fpeaiefle ©ebeutung (j. ®. ftolge, ffiefultat) unb tft alfo
oon nidjt g(eid)er (Geltung, J. ©. Poetae audiuntur. legnntur, ediscuntur et inhaerescunt
in mentibus (Tusc. 3, 3). — SBenn a»tfd)en ben beiben legten SBörtern ber Äufaäljlung
eine nähere Segtifföoerroanbtfdjaft beftc^t, fo baft fie nur einen begriff bitten, fo »erben
fie burd) ac, atque oerbunben: Honor, gloria, divitiae, cultus atque vestitus corporis
multos delectant. Verres Siciliam vastavit, vexavit ac perdidit.
D2. 3m allgemeinen fte$t et bei ben beften ©ctjriftfteüern feiten, bei 2»iu3 unb ©pätern häufig für
Hiam, namentlid) in einzelnen SluSbrürfen (»ie et ille, et hic, et nunc, simul et, quin et,
nam et, at et, ergo et, itaque et, et iste, et ipse, sie et, et alii multi) unb »irb am beften
ganj öermieben. — Sei Cicero fteJ&t et für etiam gern bei unmittelbarer SJerbinbung mit einer
«boerfatiopartifel (sed et, verum et, at et), aud) mit nam unb simul. $>äufig aber ift et in
ber SRitte be8 ©afccS fogen. Particula pendens, b. fj. e« finbet em Slnafolutfj ftatt, inbem
fpäter fein forrefponbierenbeS et meljr folgt (cf. 546, 4 g. G.).
$mn. fcnalog fleljt nec im ©inne oon „aud) nidjt" ober eine« fdjroädjeren ne—quidem
oieEetd)t fogar ato etnigen dceroniantfdjcn Stellen (Cic. Top. 4, 23; fam. 1, 8, 3; Att. 2,
1, 5; Acad. 1, 7); jebenfaß« bei 2»iu8 (j. ©. 5, 33, 11; 30, 15, 7; 31, 22, 7; 23,
18, 4) unb Spateren. Cf. aud) 512, ftnm. 4.
tö. 1) fBenn $wei ju einem ©ubfiantto gehörige Slbjefttoa einanber bcigeorDnet ftnb (b. Ij. in
einer oöHig gleiten »ejie^ung $u bem ©ubftant» fte^en unb burd) „unb* mit einanber
oerbunben »erben fönnen), fo muffen fie im fiatemtfdjen burd) et (ac, que) uerbunben
fein, roä&renb fie im 3)eurfd)en oft afünbetifd) ftefjen: alfo: Quercus vetus et sacra.
Bellum diuturnum atque perniciosum. Domus ampla et magnifica.
2) Senn aber ba5 ^»eite %bjeft» cingeorDnct ift (b. t). mit bem ©ubftantio einen @efamt=
begriff bittet, ju »eldjem ba8 erfte Slbjeftio al* Attribut gehört), fo barf fein et fteben; alfo:
Vehementes dissensiones civiles. Excellens vinum rubrum („SHotroein").
Multae liberae civitates „mele Sreiftöbte", multi clari viri „©tele SRänner
oon 9lbetM. Recentes fici S^Tiaci („Seigen au§ ©nrien"). Nonnuilae naves
longae „einige JWeglfdjiffe*; proelium equestre adversum „ein unglüdlidje« 9ieitcrgefed)t" ;
columna aurea solida „eine maffioe ©olbfäule"; festi dies anniversarii „jä^rlidje &eft^
tage"; maximae finitimae gentes „bie größten 92ad)baroölfer" ; magna itinera nocturna
„forcierte 92ad)tmärfd)e"; privata navis oneraria raaxima. $e&üglid) ber öortftellung ift
3U beadjten, bafe ba« bem ©ubft. cingeorbnete 9lbj. biefem am n&d)ften (oorange&enb ober
nadjfolgenb) fte^t; bie anberen ge^en ber fo gebilbeten Serbinbung ooran ober folgen i^r
nad). Ct 537, 1.
3) 3)ie Kamen zweier Äonfuln ober Slmtägenoffcn fte^en ge»ö§nlid) afünbetifd), »enn
oon jebem ade brei ober bod) 5» ei Kamen angegeben ftnb, »erben aber mit et ober que
oerbunben, wenn nur ber Samllienname angeführt tft; alfo: Cn. Pompeio M. Crasso
Digitized by
— 33G -
coiisulibus. Pompeio et Crasso consulibus. er. aud): Praeture* facti Q. Mim
cius Kufus L. Furius l'urpurio. Sluaualjmcu nid)t pufig, 33. Cacs. b. g. 1, 2, 1. Ci
Br. 72. Sali. Cat. 17, 1; 38, 1. Liv. 31, 4, 5 u. 7.
4) SSenn chte ftufeätjlung au* paarweifen ©egenfäfcen befteljt, fo werben biefe unnerbunb
paarweife .mfammengcftellt (poorwctffö «fnnDrtoii) Democritus luminibus ami
sis alba et atra discernere non poterat, at vero bona mala, aequa in
qua, honesta turpia, magna parva poterat. Sensus indicant dulce am
rum, lene asperum, rotundtim quadratum. Omnes te, Autoni, oderun
dii homines, summi infimi, senes pueri, cives peregrini, viri midiere
liberi servi. Omnibus moriendum est, divitibus pauperibus, summis ü
/imis. (Seltene 9lu3naf)tncn, 93. in publicis privatis^u«, forenaibua donieatici*v<
rebus, Cic. leg. agr. 2, 64. Vacuos ab odio araicitia, ira atque misericordia, Sai
Cat. 61, 1. Liv. 9, 14, 11. Sali. Cat. 6, 1. Cic. Lael. 84.) — Werfe aud) folgenbe $e
blnbungen üon unmitttelbaren ©egenfätien: maxima minima „baö ©röfete wie &
Äletofie"; prima postrema wba3 (*rfte wie ba3 fiepte"; publica privata; bonus ignoru
rustica urbana; honesta turpia; spes metus: mini* blandimentis non corraptns; foq
profana; dextra sinistra „$ur 9ied)ten wie $ur fitnfen"; viri mulieres; com minus eminu
paiam secreto; velim nolim; ire redire; dare aeeipere; rendere emere; uUro ri/i
„hinüber unb fjeriiber-; sursum deoraum; bona mala tolerare cum aliquo „GMüd ifl
Unglücf mit jem. teilen". (Selten werben bei berartigen ©egeniäfren aud) bie biSjun
tioen Äonjunfnoncn meggelaffen, 93. Velit nolit, scire difficile est. Cic. Q. fr. 3,
4; Ac. 2, 92.)
Kttat. 1. Sonft ftnben fid) itoel begriffe aiunbetifd) nur: a) in folennen gormein in
fpridjwflrtlidjen JRebenSartcn, in weisen $wei begriffe cin^eitlid) $ufammengcfa&t werbi
follcn, a. 33. Iuppiter Optimus Maximus, rolens propifius „gnäbig unb fjolb14, aeq\
boni aliquid facere (cf. 88, Knut. 2), agere rapere „rauben, plünDern", usus frwi*
„9hi&nie&ung\ velitis iubeatis, Quirites (im Änfange eine« ®efe$antrage«), omnibt
opibus rirtbus, equis viris „mit aller 9Rad)t", forte fernere, in patriam properai
ventis remis „mit Dollen Segeln" (= velis remisque); — b) in leofjaft bewegtet SReb
um entweber ben rafd)en Serlauf, bie Gile ober energifd)e Sljatfraft gleidjfam )
malen, Tum capi, occidi Samnis. Iam coepit festinare, deposcere pretiun
Imperatores, ut fluetuantia viderunt signa, hortantur, orant railites. Iuvenes corpor
oleo perunxerunt, ad iugum accesseruni; — c) um an$ubeutcn, baft man auftcr be
»od ©egriffen nod) a n b c r e anfuhren fönnte, j. 83. Poema, orationem aut scribo an
lego. Homini gratissimo, iueundissimo libenter benigne feeimua. Yotiva legatio prop
omni um fanorum, lucorum (woju alfo nod) anbere Ijeilige Stätten angeführt werben fonn
ten); — d) in ber Steigerung be* ÄuSbrudf«, inbem $wei fmnüerwanbte begriffe neben
einanber gefteOt werben, $. 33. Poen a«, igno m in ias omnes nos patimur. Ret, perirult
magis quam oratio hortantur. Jnimicus, hostis esset. Aderant amiei, propinqw
Avaritia aemper infinita, insaiiabilis est. üDlit bejonberer Kraft Wirft bie 3wi9lMrtijfcj
ber SBerba am ©nbe ober Stnfang beS Sa&e«: A populo Rom. contemnimwr, demei
mur. Tu indicio lecto quievisti, tacui$ti. Adsunt, querunfur universi Siculi. Fasfi
diunt, oderunl rhetorum commentarioa. Cf. 551. 1.
5) Sßcnn auf bie bcutfdjcn Äbjcftioa „ oicle, (fo üiele), wenige, manage" nod) ein anbere
Äbjeftin unmittelbar folgt, fo ift ju unterfudjen, ob beibe 9lbjeftioa beigeorbnet fml
(cf. 603, 1), ober ob ba« «erljdltni« ber (Sinorbnung ftattfinbet (603,2); im erften SoHj
finb bie Hbjeftioa burd) et (ob. que) 3U oerbinben. Cf. Versantur in animo meo malu»
et magnae cogitationea; plurima et flagitioaiaaima facinora fecerunt; multi et gray«
dolorea; bagegen multae liberae civitatea „üiele ^reiftöbte", multi docti homines „Pieti
©ele^rte"; multi honeatiaaimi viri „biele SWänner nom qikfjften Stoel"; multa seennda
proelia „oielc Siege"; multi forte8 viri „üiele gelben". — In commentatione tua
multa et gravia menda insunt (benn e8 ift ebenfo rote^tig, ba| bic 3el)lft
in großer 3a\ji ftä) ftnben, a(§ ba^ ftc fdjlimm ftnb). In bellis Persicis
Graeci multis splendidisgwe victoriis nobilitati sunt. In hac classe
multi pigri diseipuli sunt („oielc Jauüenjet"). Caesar multis et magn*
rebus in Italiam revocatus est. Caesar multis et gravibus \-ulneriyus
Digitized by Google
— 337 —
503.
percussus concidit. Puer in frigore psucis et tenuibus vestimentis in-
dutus erat Per hunc montem unus et difficilis callis fert. <So aud); tot
tnntique casus „fo üiele große Unfälle", tot ei tarn potentes populi, quot et quantae
calainitatea „Wie Diele große Unfälle".
SInm. 2. Et fann hinter multi ausfallen, wenn multi t)on betn »weiten Äbjeflioe burd) ba8
jwifdjengefiellte Subftantiü getrennt wirb, Malta bella gravia; multa signa
puleberrima; multa supplicia iusta.
6) o" Säfcen rote: „Sie* bie* ©ud), unb bu wirft finben", in weisen ein imöeratiöifdjcr
©afc bie Stette eine« ljiwotbetifcben SJorberfafre* oertritt = „roenn bu bie* ©ud) lieft, wirft
bu finben" fd)iebt man flafftfd) ff in et ein, fonbern fagt: Lege hunc librum: intelleges.
Sequere praeeepta medici: brevi convalesces = si praeeepta m. se-
queris, br. convalesces. In hostes fortiter invadite: victoria nostra
erit. Promissi eum admone : statim tibi obsequetur. Cf. Eecordare de cete-
rit: intelleges iudioium meum et hör um par atque uuum fuisse. Tolle hanc opini-
onem: luctum sustuleris. Subduc eibum «mim diem athletae: ferre se non posse
clamabit. 3»" S3erfd)ärfung be* jweiten @afce8 tritt zuweilen ein tarn, feltener tum ein,
%. 93. Recognosce mecum noctem illam superiorem : tarn („unb fofort") intelleges multo
me Tigilare acrius ad salutem quam te ad perniciem rei publicae. (Statt be*
Smperatio* ftebt bi*roeilen ber Äonj., 3. «• Cic. Tusc. 1, 51; fam. 10, 10, 2.)
Bnm. 3. öanj anbrer Hrt fmb (Säfce wie: „Sieb $u unb jweifle (bann nod)), wenn bu
fannft", „tyrüfe beine fBorte unb wage (bann nod)) ui leugnen"; bier ift „unb bann,
unb bann nod)" burd) ei ju überfefcen: Vide ei dubita, si potes; Recognosce verba
tua ei aude negare.
7) Iuppiter Optimus Maximus. Cf. «nm. 1 unb 540.
8) Nulla bestia fidelior aut magis docilis est cane. Animalibus rationis
participibns nulla cognitio honestior aut magis necessaria est quam
cognitio dei. gn negatioen Sä&en fefrt aut (ober ve ober, fall* eine beftimmte 9te
gation wie non, nemo, nullus u. ä. öortjergebt, aud) neque) bie Verneinung fort, wo wir
im 3)eutfd)en „unb" gebrauchen. Cf. aud): Minime leges nostras mores ve novit. Nihil
est maius aut difficilius quam severitatem cum misericordia coniungere. Romani
non man venturum aut ea parte belli dimicaturum bostem credebant, Se natura
loci ac vallo, non virtute aut armis tatabantur. Nemo tribunos aut plebem timebat.
Nusquam trepide neque („unb") effuse cesserunt. (Sbenfo fletjt aui aud) in rf)etorifd)en
unb inbirefteu fragen mit negartoem Sinne, $. S. Quis ignorat, quid Aeschylus aut
(„unb'') quid Plato de ea re senserit? Quid potest esse tarn pestiferum aut detesta-
bile ? Ratio iniri vix poterat, quo primum curreretur aut oui rei ferretur auxilium.
»ergl. aud) 342, 9Jnnt. 4. 3ebod) finbet ftd) nad) einer Negation aud) et (ac, que), wenn
namlid) jwei begriffe flu einem ©anaen oerbunben ober ber jmeite ©egriff nur al* (Srgänaung
ju bem erflen hinzugefügt wirb, $. SB. Nihil minas opprobria^ue tua timeo. Non tantum
maerorem ac luctum senatui mors Clodii attulit, nt nova quaestio inatitueretur.
Nonquam exercitus neque minor numero neque clarior fama et admiratione ho-
minum per urbem incesait. Nolite stultitia ac temeritate vestra omnem Galliam
prosternere et perpetuae servituti subicere. Cf. aud) 620.
9) 23enn ya. einer burd) ein attributioe* Bbjeftio angegebeneit (Sigenfd)aft eine jwette
mittel ft eine* Stelatibfafce« fommt, fo wirb, wenn beibe öigenfehaften nebeneinanber
ju benfen finb, mit et qui fortgefahren (unb &mar in ber SRegel mit bem Äonj., ba e* fid)
gewöbnlid) um eine blcibenbe, In bem Gbarafter ber $erfon ober Sadje begrünbete ©gen»
idwft banbelt). C. Marius ortus parentibus obscuris et qui victum mani-
bus quaererenf, adulescentiam egit in vico quodam agri Arpinatis.
Herodotus auetor est fide dignus et qui nunquam sane sciens falsa
prodere voluerit. Scientia rerum occultarum et quae ab intellegentia
sensuque imperitorum disiunetae essent, ad paueos Semper pertinuit.
Cf. L. Pinarius erat vir acer et qui plus in eo, ne posset deeipi, quam in fide
Siculorum reponere/. Oratorem perfectum et cui nihil admodum de«/, Demosthenem
«f n ue, lat. WepetUortum. 7. ÄujL II. 22
Digitized by Google
604— ftOO.
— 338 —
facile dixeris. Siel feltcner fte§t ber 3nbif., wenn bie Sigcnfdjaft fdjletbttjln al« t$atfäcfcli* «
licgcub gelten [oll, $. Egnatiam tibi commendo, hominem non indoctam et qui
praeter ceteros coli/.
504. SÖJeil in bem erfien Skifpeilc bic beiben ftelatibfftfcc einanber belgrorDnet finb, b.
itjrem ©eftimmungdmorte Oppins in bemfelben S3eri)ältniffe ftcf)en unb in glcidjer SBetie
neued Attribut beibringe, dagegen fielen in bem ^weiten ©eifpielc bie beiben SRelatitM'äfw
einem gatty ungleldjen SBerlifiltnifie ju ifcrcm $*eftimmung*worte Oermani; benn btr e
Melattofafr qni trans Rhena m incolant bilbet mit bem ©ubftantiu Oermani einen Ckia
begriff, inbem er eingeordnet ift, unb fcätte aud) burd) ein einfadje« ^artieipium ausgebt
werben «tonen; ber jweite 92c(attufa^ aber fugt bas eigentliche Attribut (jm^u. Cf. Iumem
qui bas maxime Galli utnntnr quaeaue impenso parant pretio, Germani non ntunt
Carthaginienses iidem Bant, qni ad Aogates pugnavernnt et quos ab Eryce emisisl
Copioso agricnltnra a Xenophonte landainr in eo libro, qni est de tnenda re familia
qui 0econoraicu8 inscribitur. Hoc apparet ex ea" caritate, quae est inter natos
parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest. Errare malo cum Platoi
quem tu qnanti facias scio et quem ex tno ore admiror. Tertia est urbs, quae Tyc
nominata est, in qua gymnasinm amplissimum est.
505.3nbcm man bic ftonjunftion „unb" wegläßt unb bie gigur ber HnaJJljü
(cf. 551, 7 a) anroenbet. — 1) Quam fragüia, quam caduca sunt omnia h
mana! 2) Quid praeclarius est, quid maius innocentia? 3) Nullus unqua
philosophus tarn humanus, Ulm modestus, tarn ab omni fastidio alien
fuit quam Socrates. 4) Tantus pavor, tanta trepidatio fuit, quasi hosi
iam ad portas urbis esset. 5) Ad fortunarum possessionem eas leg
institutaque referri apparet, quibtts agriculturae, quibus mercatura
quibui commereiis, quibus opifieiis et artibus, quibtts denique negoti
vitae tarn privatae quam publicae prospicitur. 6) Narrationem conven
tres habere res, ut brevis, ut aperta, ut probabilis sit. 7) Quo longii
in litterarum via processeris, eo expeditior illa, ea iueundior fit.
506. 1) Et (feltener atqne unb qoe) fteljen crflärcnb unb nfiljcr beftimmenb (ftärfer !>en>orf>ebai
im Sinne uon „unD jrnnr" (= et quidemy et is, üque, aique in, idque,c(. 252): „$u trrti
bidj unb jmar bebeutenb"; „Sd)reibe rcdjt oft unb $war befonber«, wa3 ifjr nad) bein
dWefmmg ü)un mü&f; „$u wirft »weiter leben unb jwar fo, wie bu jefct lebft"; „ffeewi
fofl au« %i)pten unb 3 mar au« Sai« gemefen fein". $u beadjten ift bie bei ei in btefe
$afle beliebte rtjctorifdje SBicbert)olung bc«felben Sorte«, Regnat et crndeliter regna
errabas et vehementer errabas; dicam et ita dicam, ut . . .; gener mens et Pis
gener; lex erat lata et ea lex u. ä. 3>od) fann l)ier überall aud) ei quidem ongetwin!
werben, Veniet tempus et celeriter quidem. Occurrunt alii philosophi et ii quidet
magni. Mecum erat senatus et quidem veste mntata. ($ermef)renb ober jufefrtn
bebeuten ei unb aique nud) „unb aud), unb nod) aufterbem, unb ba$u", 3. 33. 1
11, 4; 26, 21, 9; 5, 52, 8; Cic. Sest. 11 u. ö.) — 2) Et, atqae unb qne öcrbinben oi
einen poftttöen ©at> mit einem uegattoen im Sinne einfadjer fBeiterfütjrung, loäljrenb it
2>eutfd)en „fonoern" gebrnudjt wirb: „$ic fteiube fonnten ben Angriff unfercr forte nid)
aushalten, fonbern ergriffen bic ftlud)t" ?c. — 3) Et (feltener atqne) führen im Sinne wi
„unb mirtiid), unD aUerDlna«, unD tn Der Xtjat" (= ei vero, ei proferto, ei hercJe
einen Safe ein, burd) meldjen ba«, wa« im 3$ovl)crgel)enben alö beabfid)tigt ober erwartet
jeidjnet ift, beftätigt wirb. Sicgelmäftig f abliefet fid) in biefem $alle ba* SSerbum unmittelte
an et (ober atqne) an: „^apiriuS Gurfor ^at fid), wie Madnidjten üon Sdjriftiteflem b«f°3€n»
jur »btjaltung eine« Xriump^e« nad) JRom begeben, unb er war wirflid) ein Wann, &«
wegen feiner ludjtiflfeit jebe militärifd)e «u^eidjnung uerbienle" ?c. (et 524, 9lmn. -
4) Et bejeidjnct oft im Sinne oon NunD Dort), nnö tro^bem, unD Dabei" einen Äontraii
jum ?ßort)crget)enben (= et tarnen): „öftren So^Iflang ^at meine Stimme nid)t ocrlorcn, «nt
«jr fetjt bod) mein t)ofcc3 %[\nM ?c. »efonberö gern eröffnet et eine affefWoOe Sragf b«*
Unwillen«, ». Ei mirabimur wunb bod) fönten wir un« wunbern- = „firnnen w ™*
ba nod) wunbem?" (— bic miramnr?); et quisquam dubitabit, quin (=« hic quüqawn
Digitized by Google
— 339 — 507.
dnbitat) „unb ba tuiU nod) jemanb £tuetfeln?M; et vos acta Caesaris defenditis, qui leges
eiua evertitis? (Liv. 2, 88, 5; 3, 19, 10. Cic. leg. Man. 42 u. 45; Tusc. 1, 92; 3,
35 u. ö.). — 5) Que, feltener et, flcfjt oft baS SJorljcrgeljenbe aufammenfaffenb im Sinne oon
„unD überhaupt": „^ferbe, $>unbe unb überhaupt alle £iere" ic. Senn man folgernb
etn>a3 fur^ abfd)liefjt, §at ee" bie »ebeutung „unb fomit, unb fo benn, unb folglich/
(cf. 510, &mn.).
Xnm. 1. -Tic Birten be3 ©ebraudjeS oon et teilt, foroeit cd möglich ift, aud) neque, inbem e8
ftetjt für „unb roirflid) nid)t, unb $roar nidjt, unb aud) nirtit, aber nid)t".
«nm. 2. Oft wirb bie SRebe fortgefefct (ober ein ©ebanfe näljcr ausgeführt) mit bem erften
©liebe eine3©egenfafce8. $en ©egenfafc leitet ber 2)eutfd)e ein burd) ©oranfteflung
beä "SorteS, in roeldjem berfelbe rul)t, bie $ortleitung mit „nun"; biefeS „nun" ift et ober
atque, ber ©egenfafc roirb eingeleitet mit quidem unb ba« im 2>eutfd)en oorangeftellte SBort
in et — qaidem ober atque — qnidem (gried). *«* — piv) cingcfdjloffen. 3. ©• #»3d) begann
bie Gilten $u lefen. %\t Lateiner nun besagten mir toeniger; aber oon ben ©rieben mar id)
begriftert": Scriptores veteres legere coepi. Et Latin i.s quidem delectabar minus;
Graecorum autem incensus studio ferebar (Liv. 2, 2, 9; 9, 11, 13; 27, 18, 4; 27,
34, 2; 9, 41, 7). 2Bie im 3)eutfd)en baö „nun14 fehlen fann, fo wirb im fiateinifdjen oft
bad quidem ober ba* et (ac) auSgelaffcn (Liv. 26, 40, 18; 25, 8, 5; 6, 13, 4; 26, 27,
8; 2, 19, 8 u. 9; 3, 2, 10 u. 3.).
OT. «ad) ben Sörtern ber ©leid)6eit unb Ungleichheit, ftbnlidjfeit unb UnSl)nlid)»
feit, roie:
idem, par, dupar, dirersus, aliusf
aequus, simUis, dissimilis, contrarius)
perinde, aeque, iuxta, pariter,
proinde, contra, secus, aliter
beifet „«Ii, wie" ac (atque), feiten et ober que (cf. 509), nid)t quam ober ut (cf. jebod)
393, VI n in. i. Cf. Ea res tibi aeque nota est ac mihi. Amicos aeque ac semet ipsos dili-
gere oportet. Vides omnia fere contra ac dixisti evenisse. Abeuntium bona inxta
atque interemptorum divisa sunt. Hamilcar, ut Carthaginem venit, longe aliter ac
sperabat rem publicam se habere cognovit. (Lux longe alia est solis et lychnorum.)
Ulum similiter atque ipse eram commotum esse vidi. Vercingetorix docet longe alia
ratione esse bellum gerendum atque antea gestum sit. Höstes inter se iactabant si-
milem Romae pavorem fore ac bello Gallico fuisset. Litavicus hortatur Aeduos, ut
simili ratione atque ipse fecerit snas iniurias persequantur. Te haud secus amo ac
fratrera. Parem hic sapientiam habet ac formam. Ostendant milites se iuxta hieme
atque aestate bella gerere posse. (llntcrfdjeibe proinde ac „in ©emäfjfjeit beffen, wie" unb
periwl* ac „ebenfo roie".)
Slnm. 1. 9?ad) idem fann ftet* qui gebraudjt roerben; ac, atque barf nur bann fteljen, toenn
au beiben 9?ergleid)3gliebern badfei be 8 erb gebört; fjaben aber beibe ©lieber befonbere
Serben, fo mufe qui in Slnroenbung fommen; alfo: Plato idem sensit quod ober atque
Pythagoras; aber nur Plato idem sensit, quod Pythagoras docuerat. (SBereiiuelt fuu
bet fid) qui ftatt atque als ßorrelatto $u par, Caes. b. g. 5, 8, 2). — 9Jad) Negationen
Reifet „aU" nisi; nad) talis, tantus, tot, totiens, tarn, tamdiu, tantopere wirb „alS"
burd) bie Äorrelatiue qualis, qaantas, qnot, quotiens, quam, quamdia, qnantopere aud'
gebriidt (cf. 265). Totidem forrefponbiert in ber Kegel mit quot; feiten folgt atque barauf.
— ftolgt nad) ben ©egriffen ber @leid)f)rit unb $tmlid)reit ein SierglcidmngSfafe mit ,,al«
wenn, als ob, roie roenn", fo fte^t entroeber ac si (cf. 392) ober ut si (quasi, tam-
qaam si) c. Conü, $3. Tu, qui id quaeris, similiter facis ac si me roges. cur
Qui aliis nocent, ut in alios liberales sint, in eadem sunt iniustitia, ut si in suam
rem aliena convertant.
Hnm. 2. Ac fteljt aud) in ber StebenSart pro eo ac (=pro eo ut, proinde ut), j. SB. pro
eo ac debeo „nad) bem, aI3 ich fdmlbig bin, nad) meiner Scbulbigfeit" ; pro eo ac me-
reor. Cf. 396.
1) Cicero Romain quoque Polyclitos Parrhasiosque habituram fuisse
censet, si Romani artibus eundem honorem tribuissent atque (ob. quem)
Graeci. 2) Quem fruetum rerum secundarum Achilli futurum fuisse
putamus, nisi Patroclum nactus esset eum, qui perinde eis gauderet at-
que ipse? 3) Plurimae res nobis assecutis non pariter videntur esse iu-
cundae atque coneupiscentibus. 4) Fratris mei negotia ut tueare, aeque
22*
/
Digitized by GoOQle
508-510.
— 340 —
a te peto ac si mea sint. 5) De nullo templo tot senatus consulta erai
quot de Ciceronis domo. Cf. 265.
508. 1) Non alias atqne (ober et) „cbcnberfelbe tote" bezeichnet bie CMeid)fjeit zweier Sadji
ober $anblungcn: „3ch, °'n icfct nad) cbcnberfelbe, ber td) früher war". 2) Non alias qua
„nicht geringer «IS, nidjt befier als* $cbt ben in alias Iiegcnben fomparatinifchen Skgr
hercor: „Cüfanber troditetc nach nicht« Geringerem, als bafj er alle Staaten in feiner ®erw
hätte". 3) Non alius nisi „nur, blo&" (cf. 496) bödmet eine SluSfd) liefcung, unb bi»
ift ber gen)i5r)nlicr>ftc ftaU: „Gincn Ärieg möge mon in ber SBeife anfangen, bafe lebiglub, b
triebe erftrebt $u fein fd)eint".
?lnm. 3n berfelben Seife, wie nad) alias ein quam fteljt, folgt aud) nad) stcus, contra (ui
aeque feit SiüiuS, 5, 3, 4; 26, 45, 2), wenn ein fomparatioer SJcgriff bartn lieg
quam, $. 33. Cave, ne quid fiat secas quam volamas. Dalcis non malto seci
(= »in nicht geringerem tfkabe") ea patria, qua« genuit, quam qua« excepit, Qaid d
vestro iure contra quam proposaeram disputabo? Clamare contra quam decea
Nihil aeqne eos terroit quam robur imperatoris. (luxia quam: Liv. 10, 6, 9.) -
Tai; nad) malle, praestare, supra, ultra, multiplex (Liv. 7, 8, 1), dimidium (Li*. 31
1, 2; 45, 18, 7) unb ähnlichen fomparatiui{d)en SluSbrüden ein quam folgt, hat nichts foi
berlid) SUiffaÜenbeS. itkfvemblicher ift aber, ba& oereituelt rette (im Sinne Don malle) m
quam oerbunben wirb (Liv. 3, 68, 11; 25, 29, 6 , Cic de inv. 2, 5).— Ciuiuö fett noi
nemo alius, non alius, nihil aliud, quid aliud meift quam, wo Cicero nisi gebraud
haben mürbe. Cf. aud) 4%, BltüL
509. 1) Multi homines aliud loquuntur, aliud sentiant. Cf. Aliud est maledicere, aliud aen
Bare. Intellego te, frater, alias in historia leges observandas putare, a!i>/,- in poemati
Aliter leges, aliter philosophi tollnnt astutiaa. (Unflaffifd) aud) aerjue — aeque: Virtc
aetjue pauperibas prodest, aeque locapletibas.) — 2) Malti homines aliwl loquunto
et sentiant. Cf. Alia causa est eius, qui calamitate premitur, et eins, qui res melior«
quaerit. Non est aeque miser, qui patriae conanlit, et is, qui illam extinetam capi
Non ideai interitas est animoram et corporam. Similem sibi videri ait vitam hominm
et mercatam. Omnia pnria fuerunt in Themistocle et Coriolano. — 3) Malti homioe
aliud loquuntur sentiuntr/tt«. Cf. Ad Lnceriam iuxta obsidentes obsessosgu« inopi
vexavit. 3>iefe lefete «rt beS «luSbrudS ift bie feltenfte.
510. TOit ac (atqne) geht man *ur eigentlichen 9luSeinanberfe&ung über unb jroar, wennbi
WuSeinanberfe&ung mehrere Teile umfaßt, jutn erften Teile gewöhnlich mit ber SBettbung a
primum ober ac primum quidem (cf. Stnljang 6 ff.) — ^Desgleichen bient a? beim Übergang
$u einem neuen Teile in Serbinbungen wie: atque ut reniam (ober venia »ms: ad...; ä
que hactenus de . . .: rideamus nunc . . .; ac de . . . satis dictum est: sequitur, ut dican
. . . etc. — Qnmitten ber 9liiScinanberfefcung bient ac: 1) jur ftortfüljrung ober jur einfübruni
einer neuen Webanfenrciljc im Sinne beS beutfdjen „unb aud), weiter, ferner" (Aiy*
etiam hoc animadvertendnm est „eS fommt ferner in S?etrad)t"; ac ne illad quidem neg
legendum (ober silentio pratereundnm) est; atque hoc loco illud non queo praeterire
atque hoc quidem perspieuum est...; atque ne illud quidem alienum est dicere)
2) in bem Sinne „übrigens, aber", wenn eine für bie Sache wichtige Webenbemerfunj
gegeben, inSbefonbere wenn ber abweiebenben ?lnftd)t, bem Jabel ober ©efremben jemanbeS be
gegnet (Praemunitio, cf. 651, 20) unb augleid) bie Sache näher begrünbet werben foH (At
ne ignores; atque ut intellegas; ac ne quis putet; ac ne quis temere hoc a nobis dici
existimet ; ac ne quis forte miretur ; ac ne hoc forte magnum et admirabile videatar
juweilen auch fo, bafe im S)eutfd)en afonbetifd) fortgefahren wirb (Ac iam illa omitto, qua«
etc. „ich, übergehe").
9lnm. SRan hüte fuh, baS beutfdje „ferner, fo&ann", wenn cS in ?luScinanberfe&ungen unb
©emeifen ben Übergang $u einem neuen Teile ober Argumente ober ©eifpiele bilbet, bimt
deitule ober tum $u ubcrfc&en, ba biefe Slboerbien entweber nur temporale »ebeuhing
haben ober einer ftufjfiblung angehören (cf. 218). Sflan gebrauche uielmehr air&er bem
ebenbefprodjenen ac (atque): 1) autem, meldje« in rubjger SBeife fortführt (cf. 524, l',
unb porro, welche* etwas (Gleichartiges unb mit bem S&ortjergebenbcn eng ^ufammcnhfingenbf?
hinzufügt (cf. 482, 4); — 2) rero, welches eine Steigerung bezeichnet = „ferner gar, fobann
aber erft" (cf. 524, 3); — 3) at, welches einen mit Smpljafe auSgefprochenen (^egenfaf m
führt = „aber nun ootlenbS, unb nun oollenbS"; — 4) tarn „nunmehr" unb iam rtro
„nunmehr uolIenbS", melcrje aber nur einen neuen Unterteil ober ein neues gleichartig
«eifpiel einführen; — 5) praeter ext, etiam (an ^weiter Stelle, aber atque etiam cm ber
Digitized by Google
— 341 —
511—512.
Spifre be$ 6afce3), adde (mit $cc. eine« Subft., feltener mit quod), arcedit (mit 9?om. eine«
Subft. ober mit quod ober ut) „atiBerbem, ferner nod)"; — 6) bie rtjetorifeben Über*
gangäformen age, age nunc, age rero, age sis „ferner nun" (cf. 306, 5); quid? quid
rero? quid quod? quid si ? „roie fleht e8 ferner mit . . .?« (cf. 410); quid dicam de . . .?
quid eommtmarem de . . .? „ioa8 fofl id) »weiter gar fagen v>on . . . ?" (cf. 332, 2tnm. 5).
— 7) 9lud) qut bient ba$u, ben Übergang $i einem neuen Seile ber 9(uöeinanberfe&ung ju
bitben, aber ber mit que eingeführte leil abfoluiert unb fd) ließt eine ganjc jufammen-
gehörige 3teit)e ab, inbem entmeber mit einem allgemeinen Urteile ba§ einzelne $ufammen*
ciefafet („unb fo, unb fomit, unb überhaupt") ober burdi ein einzelnes ©lieb eine gefd)lo)fcnc
iHeifje oon Argumenten üerooaftänbist wirb. So finbet fid) befonber« oft cumque, quoniam-
qut, imprimtstjue, omninoque, maximeque, itemque. Cf. 506, 5 unb Klttymg 7—10.
11. Atque in SÖenbungcn wie: Atque de morte quidem contemnenda satis dictum est; atque
haec quidem hactenus; atque haec quidem de Graecis; atque bis quidem ita expo-
sitis etc.
12. 'JBaljrenb nec (ober ba§ in 90113 gleicher SBeife gebrauste neqne) erforberlid)
ijt, roenn ber ganje angefuüpfte Sa*} oerneint werben foH, mufj, roenn bie
Verneinung nur ein einziges 2Bort be§ 6atje§ trifft, bie ©atjoerbinbung burd)
et non, ac non gebitbet roerben unb jroar fo, bau non vor bem betreffenben
3Borte [tefyt, SB. Druides a hello abesse consuerunt neque tributa pendent. Impedit
consilium voluptas nec habet ullum cum virtute commercium. Ab hostibus constanter
et non timide pngnatura est (non timide = fortiter). Vetus ei non ignobilis dicendi
magister. Longum est et non necessarium commemorare. — ferner ift et non tu
forberlid), menn ber gan$e 9Jad)brucf auf ber Negation liegt, 5. 83. Habebit igitur Unguam
deus et non loquetur. Has leges migrare et non servare iustura videtur. — $a8
torrigierenbc (befonber« bei fragen unb in 93ebingung8fäbeu oorfommenbe) „unb nidjt oiel-
me&r" fjei&t regelmäßig ac non (aud) et non), feltener ac non potiust j. 93. Pluribus
verbis ad te scriberem, si res verba desideraret ac non pro se ipsa loqueretur. Quis
te aspexit ut perditum civem ac non (potius) ut importunissimum hostem ? Nulla res
recte potest administrari, si unusquisque velit verba spectare et non ad voluntatem
eins, qui ea verba habuerit, accedere.
flnra. 1. häufig fügen mir im 3)eutfd)en $u einem bejatjenben 6abe eine negattoe 93efd)ränfung
ober einen ß)egenfaft mit „jebod) nid)t, ofjne babei, aber nidjt"; aläbann nimmt
man im flateinifdjen neqne, a. 99. „Sie fdjlugen bie Seinbe in bie frlud)t, tonnten fie jebod)
nid)t üerfolgen": Höstes in fugam dederunt neque persequi potuerunt. Id utile vide-
batur netfue erat „bieS fdjien nü&lid), mar c$ jebod) nidjt". Leotychides de honore
regui cum Agesilao contendit neque id quod petebat consecutus est. Includit nos
terminis nec eos observat. Haec ex oppido videbantur neque tanto spatio, certi quid
esset, explorari poterat. Cf. 361, g.
Stnm. 2. 93i8roeilcn mirb neqne gefebt, wo et — non ftcfjen müfrte, 93. Consules in Her-
nicos exercitum duxerunt neque inventis in agris hostibus Ferentinum urbem cepe-
runt as 'cf, hostibus in agris non inventis, urbem ceperunt. Haud cunetanter
Hiberum transgrediuntur nec allo viso hoste Saguntum pergunt ire (ftatt et, nullo
viso hoste, S. p. ire.) 3)ergleid)en ift jebod) nicht nachzuahmen. Xod) finbet fid) audi bei
ben heften Sdjriftftetlera nec ftatt et non tn bem ftaUe, menn ber ^Begriff, ju welchem bie
Negation gehört, unmittelbar auf ner folgt, j. 93. Consules ipsi tergiversantur nec
dubie miserias nostras ludibrio habent. Rationem explicabo neque incilus. Homines
ingeniosi ner satis dooti. Cf. Cic. Plane. 95; de cl. or. 92 u. 246; Deiot. 33.
flnm. 3. On ütjnlidjer 98eife wie et non finbet fid) aud), menn baö negative SBort ftavf tjervot»
gehoben werben foH, et nallus (für bad gewobjtlidje nec alias), et nemo (für neque quis-
quam), et nihil (für nec quiequam) etc.: Domus temere et nullo consilio admini-
stratur. Nihil hominem nisi quod honestum decorumque sit aut admirari aut
optare oportet ntdlique neqne homini neque fortunae succumbere. Haec sentimns
natura duce, nulla ratione nullaque doctrina. Eo simus animo, ut moriendi diem
nobis faustum putemus nihilque in malis ducamus, quod sit a diis constitutum.
9nm. 4. „Unb ttidjt einmal" fjeifjt bei guten Scbriftftellem ac (et) ne — quidem. nicht nec
— quidem, *v Reliquos in fugam coniciant ac ne in superioribus quidem locis con-
sistere patiuntur. Cf. Cic. Tose, ö, 62; Lael. 30; de or. 1, 13; Caes. b. g. 3, 6, 2;
7, 8, 3. 3cbod) ftehj aud) ba3 einfache ne — quidem oft für ba« beutfd)e „unb nicht ein»
mal", !Ö. Sapiens turpia non suseipiet rei publicae causa, ne res publica quidem
Digitized by Google
513-514.
— 342 —
pro se suicipi volet „unb ber Staat toirb e« aud) nic^t einmal toünfdjcn". Cf. Ci
Off. 1, 84 u. 159; or. 151; Deiot, 36. Vci ftuiu* unb ftadtflaffifern fjnt mich ner l
©ebeutung oou „unb nidjt einmal". Cf. 602, 9lnm. — SBo ner — quidem uebt, bebeul
ner „aud) nid)t" unb quidem gehört einem einzelnen Sorte an, n>cld)e« nadjbrücfli
beroorgeboben »erben fott" fo. SB. Cic. Cat. m. 27; Divin. 1. 16), ober quidem fre^t eine
folgenben Safte mit sed entgegen fe. 99. Farn. 6, 6, 2).
513.3m allgemeinen ftety bic SRegel fe|t, bafj im Anfange eines ©a£e§ rfabe
nidjt" burd) neque vero, „bennoef) ntdjt" burd) neque tarnen, „ben
nid)t" burd) neque enim ju geben ftnb. A7o« vero unb non /amen fir
feiten; non enim (ob. naro non) i(t häufiger, ftefjt aber geroöljnlid) nur bani
wenn bie Negation eng ju einem ein$elnen SBorte gehört ober mit befonberi
9fod}brud ^eroorge^oben metben fott (cf. 636, 12), Cf. Nihil inconsiderate aut ne(
legenter faciamus; neque enim a natura ita generali sumus, ut ad ladam et iocai
facti videamur. Rutilius hnic hnmilitati vel mortem anteponendam esse dicebai
neque vero hoc solam dixit, sed ipse et sensit et fecit. Alcibiades magnam amicitiar
sibi cum qoibusdam regibus Thraciae pepererat; neque tarnen a caritate patria
potuit recedere.
91nm. Statt neqne vero finbet fid) gan$ üercin^elt aud) neque autem, aber nur nad} Dorbei
gegangenem neque (j. S. Cic. Farn. 5, 12, 6). — Sie et nemo in neque quisqu^n
et nulla res in neque uüa res u. f. 10. ocrwanbelt mirb, ebenfo fann e« gefdje^en, roen
vero, enim, tarnen baju tritt; alfo ju Anfang be8 Safte«: neque enim quisquam „ben
niemanb" (aber aud) nemo enim); neque vero unquam „in ber £f>at nicmal«"; ne^u
tarnen u/ia re „burd) nidjt« jebodj" u. f. w.
514. „2ouuil)l nlö aud)" f)eifct in guter *ßrofa faft nur et — et; bie SBerbin
bungen et — que, que — ety que — que, et — atque, atqtie — atque, qu
— ac finben ftd) in flafftfdjer *ßrofa entroeber gar niajt ober als foldje Selten
Reiten, bajj fie nic^t gur 91ad)ab,mung berechtigen. (Cf. Cic. Brot. 302; Fin. 5, 6
u. öl ; cf. aud) 546, 4 g. e.) 2)ie S)id)ter (unb einzelne ^rofaifer, j. 93. 2iv\m
machen non biefen föonjunftionSpaaren einen ftarfen ©ebraua), s. Sauuft: se
que et oppidum tradit; ibique et in omni Africa; m&que regnum7ue meum; £ioraj: peti
mus7«e damns^Me; risus</«e iocos^we; SBergil : tectunu/ue larem7»*e Amyclaenm^ue canen
Cressamgue pharetram. Sei ?h)iu« finbet fid) jur SBcrbtnbung einzelner SBörter öfter« qut
— et, £. vu. Legati^ue et tribnni; aud) ift ;,u bemerfen, bafe in boppelten iRelattüfäften bc
it)tn öfter« que — 7«« ftebt, 5. SB. Omnes quique Romae 7uirtte in exercitu erant. —
Wut ift et — et tarnen „etnerfeit« — anbrerfeit« jeboth", menn ba« eine jwar ftattftnbct,
aber bod) ba« anbere nid)t feljlt (Cic. inv. 1, 31; Liv. 21, 8, 3; 42, 48, 2). — Sei mehreren
©liebem mit et fann ftatt be« leftten et aud) postremo fteben (Cic. Lael. 86).
?lnm. 1. ffienn ein negattoet Saft mit einem affirmatmen ober ein afftrmatioer mit einem
negativen oerbunben werben foü, fo gefdnebt bie« burd) neque — et (feltener neque — 7ue)
„einerfeit* nid)t — anbrerfeit«" ober burd) et — neqne „cinerfriiS — anbrerfeite nidjt",
5. 33. Aogustas araicitias neque facile admisit et constantissime retinuit. lntelle-
gitis Pompeio el animum praesto fuisse ner consilium defuisse. Neque tu multuru
interfuisti rebus gerendis et ego Semper id egi, ne interessem. Aufidiua et in se-
natu sententiam dicebat ner amicis deliberantibns deerat. Sed ner illa extineta
sunt alnntur7ue potius et angentur cogitatione.
Wnm. 2. SJö^renb ber 3)eutfdie einzelne Segriffe unb Saftgüeber einfad) burd) „unb, unb
aud), aud) nidjt, ober" oerbinbet, ftellt ber Lateiner eine gegenfeitige Se^ung unb
angemeffene ©lieberung ber Segriffe unb Säfte baburdj 6er, ba& er bie f omiponMr rr nDr n
^artifeln et — er, nec — nee, rum — tum, aut — aut, rel — vel etc. üenoenbet.
Tieö gefdjtebt regelmäfiig, wenn jebeS ber ©lieber in gleicher ©cltung mit bem
anbern beroorgejoben, nidjt bloß einfad) eine« mit bem anbern öerbunben »erben fofl.
Cf. „%\t ftrcunb|cqaft mlftt unb erfreut" amicitia et prodest et delectat wTOir gefallt
bie Sad)e unb aud) ber SD?ann" ei causam et hominem probo. „©er bebauert nidjt ben
Untergang eine« fold)cn Sürger« unb 9Ranne«?" quis non dolet interitum Ulis et civis
et viri? w2JMr fdjeint biefer Ärieg nidjt notwenbia nod) roidjtig ju fein* mihi hoc bellum
ner necessariam ner magnum videtur. „G« bleibt eud) nur übrig, ^u [\e$tn ober
fterben" nihil vobis relinquitur nisi ut aut vincatis aut moriamini. So befonber« bei
Digitized by Google
— 343 —
515-516
©egenfäfeen 8. Et monere et reprehendere proprium est verae araicitiae), ferner
uxnn bcibe @ä$e bafifelbe SJerbum in uerfcbiebcnen formen babcn 93. De
ceteris studiis alio loco et dicemus, si usus faerit, et saepe diximus); enblid) nlö
ftonnel (4. ©. £Ü esse et haberi, et haberi et vocari. Hortensias princeps et erat et
Kabcbatur. Uli Septem, qui sapientes a nostris et habebantur et notrrinabantur.
Smn. 3. Statt beä geroiibnlidjen tum et — et, qui et — et, (jwmI et — et, cum vd — rel,
quia aul — aut, ut ner — nee, qui partim — partim u. ä. finbet fid) juroeilen aud) cum
et — et cum, qui et — et qui, quod et — et quod, cum vel — vel cum, quia aut — aut
quia, ut nec — nec ut, qui partim — partim qui u. ä.
15. (am — tum bebeutet „f oroob,I — al§ (aud)) befonber«; wenn fc^on —
bann befonberS" unb ift uon et — et baburd) untergeben, bafj e§ ein grogeS
Übergeroidjt auf ba§ 310 ehe ©lieb legt, 4. ». Ex victoria cum multa mala tum
♦jrannis existit. Fortuna cum in reliquis rebus, tum in hello plurimum potest. Luxuria
cum omni aetati turpis, tum senectuti foedissima est. Pausanias Colonas se contulerat;
ibi consilia cum patriae tum sibi inimica capiebat. Cum multis in rebus neglegentia
plectimur, tum in amicis et deligendis et colendis. SD(i§ tum int ^weiten ©Hebe
roirb oft rerftärft burd) praeeipae, maximef imprimis, vero, tnuUo magis,
certe, etiam etc., (nid)t aber burd) potissimum), ©. Volvendi sunt libri cum
aliorum tum imprimis Ciceronis. Cum omnium sociorum provinciarumque rationem
diligenter habere debetis, tum praeeipue Siciliae. Plena exemplorum est nostra res
publica cum saepe htm maxime hello Punico seenndo. Cum antea distinebar maximis
occupationibus, tum hoc tempore multo distineor vehementius. ©inb mefyr ttlS ^TOCt
Safcglieber oorb,anben, bann fann foroolu* mm al§ aud) tum anapljorifd) roie*
b erholt werben, 3.©. Me cum amicitiae vetustas, cum dignitas hominis, cum ratio
human i tat is ad Rabirium defendendum est adhortata, tum rero .... Eum pater mo-
riens cum tutoribns et propinquis, tum legibus, tum aeqnitati magistratnum, tum iu-
dieüs vestris commendatum putavit. — SBenn cum mit einem befonbern 33erbum
oerbunben ift, fmt e§ geroöfynlid) ben 3nbif. bei ftd) ; fettener ftefjt berßon*
junftio unb jroar bann, trenn äroifdjen ben beiben Sätjen ein fonjeffioer
ober faufaler 3ufantmenb,ang ftattftnbet: „meint gleid) — bann aber; menn«
gleich einerfeitS — fo bod) anbrerfeit§; §mar — befonber§ aber", 93. Sisennae
historia cum facile omnes vinc// superiores, tum iudicat tarnen, quantum absit a sum-
mo. Cum multae res in philosopbia nequaquam satis adhuc explicatae sin/, tum per-
difficilis quaestio est de natura deorum. Cum plurimas et raaximas commoditates
amicitia contineaf, tum illa nimirura praestat omnibus, quod bona spe praelucet in
posterum. Consilium tuum cum semper probavi.s/<e///, tum multo magis probavi lectis
ttüs proximis litteris. Cic. Deiot. 1 u. 12; Lael. 23; Rose. Am. 16.
$nm. SöefonberS Ijäufig werben bie beutfeften Senbungen „unter Dielen anberen aud)...,
abgefe^en Don allen übrigen aud) ..." burd) cum — tum überfefct, wobei ali u#
neben multu$ geroöbnlid) auSgelaffen roirb (cf. jebod) Cic. Tusc. 1 , 27 ; Flacc. 94 ; div.
1, 16; nat. d. 1, 15; Rab. perd. 29). Xemnad) ift ber £afc: „fltticu* r)at aufeer oielen
anbern Seroeifen feinet SSoblrooHenS befonber* aud) bein Sntereffc mir erworben" *u über;
feften : Atticus cum multa benevolentiasime fecit, tum te mihi conciliavit. ^^Ätltiabeö
befafe abgelesen von anberen guten (Sigenfdjaften aud) eine auffaQenbe Jreunblidjfeit unb
fieutfeligfeit" In Miltiade cum aliae virtutes tum mira humanitas atque communitas
erat. Multum cum in omnibus rebus tum in re militari potest fortuna „auf allen
©ebieten, befonbcrS aber". — hieben cum multa — tum befielt aud) bie ?luSbrud$roeife
et alia et hoc imprimis.
Jtö. I) Qua — qua „in gleicher Seife — roie" ift flaffifd) feiten unb bient nur jur Serbin*
bung einzelner SSörter (faft nur im familiären ©rieffnl), Omnia conrestivit hedera
qua basira villae qua intercolumnia ambulationis. Omnes eum oderunt qua viri
qua molieres. Qua plebis qua patrum eximia virtus fuit.
2) Siraal — limil (umm fdv — upa 8i) „ebenf ofebr — ali" ift bei «laffifem febr feiten
(Caes. b. g. 4, 13, 5), häufiger bei 2 intern unb ^acbflaffifern, 25. Simui suis virtutibus
»imul vitus aliorum praeeeps agebatur. Increpat timul temeritatem timui ignaviam.
Digitized by Google
517-518.
— 344 —
(S* ftnbet fid) aud) simul — et (que, atque), j. 39. EximiuB simul honoribus aij
¥irtutibus. CogiUre optima simul et deterrima. Ct. 509.
3) Tum — tum „ balb — balb* oerbinbet SluSfagen, bie jioar wirfli^ fto
finben, aber nid)t $U gleitet 3«»t h- ©• Inflectit sol curaum ad aeptentrioi
/«ro ad meridiem. Diaaeruit in utramqne partem tum Graece tum Laiine. Sei
ine iam diu, quod rikoe Graeci dicunt, id dicere tum extremum htm ultimum k
summum.
4) Tarn — quam „ebenfofefyr (ebenfogut) — al$" i(t oon et — et babu*
nerfdjieben, ba& e$ jugleid) einen gleich tjoljen @rab für beibe SBerljältni
bejei rf)HCt, j 53. Tarn omnibus ignoacere crudelitas est quam nulli. Secerni blaoc
amicus a vero tarn poteat quam omnia fucata a aincero.
9lnm. Noi Um — quan „ u i ct> t fomobj — al* öielmetu" (ja nidjt quam potiui
$. 39. Demoathenes in dicendo non tarn dicax foit quam facetus. Tcin'clbcn einn
aud) non magis — quam (cf. 521) unb ba* feit euere non potius — quam, j. 39. In o
tione non vis potius quam delectatio postulatur (Cic. de or. 2, 317 u. 126; Caei
5) ; bei Cioiu* oereinjelt non adeo — quam (4, 2, 1 ; 30, 44, 6).
5) Nunc — nunc „balb — balb" tp jn>ar nidjt ciceronianifa), finbet j
aber feit £iotu3 namentlich bei #iftorifern in Säuberungen forooljl »
gangener als gegenwärtiger 2)inge (neben bem nadjflaffifdjen tarn — mm
©eroöfmlid) r>ei|t „balb - balb" modo — modo ober tum — tum, fei
ner alias — alias, nereinjelt interdum — interdum, (niemals mox — mox!
483, 7). SWandjerlei Variationen, 39. modo — modo — tum, Cic. nat d. 1, 36; tt
— alias — tum, Tuac. 4, 36; interdum — alias, de or. 3, 206; alias — plerumqi
de sen. 51 u. fi.
517. To« beutfcr>e „teil* — teilt" trat Doppelte 89ebeutung, iunnlid): 1) „teil weife — tei
» e l f c wenn e* fieb, um eine wirflicbe Seilung eine« ©an^en fcanbelt, \o ba& oon jebem X<
etwa* anberc* aufgejagt wirb über mehrere Subjefte fid) in baifelbe $räbifat teilen, j. 99. «3
Siere fin& teil« 9Rfinndjen teil« 3Beibcb,en", b. bei eine Xeii umfafjt SRfiitncften, bet anbi
9Beibd)en: partim — partim; — 2) „fowobl — al* aud]", wenn oon bem ungeteilt
©anjen zweierlei au*gefagt wirb, j. 39. „S)ie %\txbt ftnb teil* $um 3\t$m oon 358ogen teil« p
fragen oon Sttenfdjen unb Saften tauglid)- : et — et (wenn beibe Hudfagen gleldjerrodfe gelt
Ionen) ober vel — vel (wenn awlfctjcn beiben «u«fagen bie 3Ba$l gelaffen wirb). — $emw
wäre e* unmöglid?, ben Sa$: „£ie Elefanten finb teil* fe^r flug teil* fefjr ftarf" $u überleg
Elephanti partim prudentissimi partim valentissimi sunt.
618. 3n ox*i ftäflen fagt man non modo — sed (ungleich fcltener non solum — sedt non tantu
— §ed, non tantummodo — sed), nämlid): 1) um ju bqeidmen, bafe ba* erfte ©lieb Di
enthalte unb man bei bem ^weiten geringem ftef)en bleib«: = „itb, will nid)t fageti •
fonbern (aud)) nur", j. 39. Quae civitas est in Asia, quae non modo imperatoris a
legati, sed unius tribuni militum am mos ac Spiritus capere possit ? Iecissem me ip
potius in profundum, ut ceteros conservarem, quam illos mei tarn cupidos non mo>
ad certam mortem, sed in magnum vitae discrimen adducerem. Quid est minus tu
modo oratoris, sed hominis? (Statt be* einfachen sed fteöt jumeilen oerftärft sed rix: Li
3, 6, 8; Cic. Cael. 40; fam. 4, 1, 2) unb noc$ häufiger sed etiam: non modo — ted etia
„id) will nidjt fagen — fonbern aud) nur" — „nicb,t nur nicb,t — fonbern fogar-, j. 39. Cic Dcio
15; Phil. 3, 33; Mil. 5; R. Am. 111. Statt biefe* non modo — sed finbet 0
aud) non dicam — sed, non dieo — sed, 39. Num exploratnm cuiquam potest ess
quomodo seae habiturum ait corpus non dico ad annum, sed ad vesperum? Qnisno
indigniaaimum facinua putavit illum non dicam loqui, sed vivere ac spirare ? Si quk
quam in vobis non dico civilis, sed humani esset ; — 2) wenn ba* zweite QHteb a\i Im
fonber* wichtig t)ingcfteQt werben toll, fo bag ba* erfte ©lieb gegenüber bem gmetten al* tarn
in 3?etracf|t fommcnb erfd)eint: = „nid)t nur — nein fogar (ober nein üielmefjrl'
3. 39. Tu haue legem datam eaae non modo sciriati, sed ipae dediBti. Hia negotiii i"
non interfuit solum, sed praefuit Populi Romani haec eat conauetudo, ut aoeioa atqo«
amicoa non modo sui nihil deperdere, sed gratia, dignitate, honore auetiorea velit esssr
(3n biefem galle finbet fuQ nid)t feiten ftatt non modo — sed ba* einfache, aber befonta
Digitized by Google
— 345 —
519—520.
fiarfe tum — sed, j. 39. Uli non singulorum civium bona publicaverunt, sed universas pro-
vincias uno calamitatis iure comprehenderunt. Cf. Cic. Off. 2, 27 ; Tose. 5, 15 ; Arch.
11; Li*. 10, 6, 4); — 3) wenn her jmeite ©ebanfe ober Begriff ben erften umfa&t ober
mit in fid) begreif t, 99. Mnlti non modo ea, quae timenda sunt, timent, sed omnino
omnia. Steuer gewöfmlid) non modo — »od omnea (cunetus, totus, universus, omnino). Cf.
Snm consecutaa, non modo nt domus tna tota, sed ut enneta civitas rae tibi ami-
cissimum esse cognosceret (in caneta civitas i)t domus tna tota mit begriffen). Non
consali modo, sed omnibas civibas cavebo. Non modo in Italia, sed toto orbe terrarnm.
Non sotum cives, sed quivis Uber debet esse.
Enm. 2>ie 3fa«briicfe non modo, non solum, non tantum — sed (ober verum) etiam finb
unteremanber gerabe fo untertrieben, wie bie beutfeben „ntd?t nur, nid) t allein, n i d) t
bloß — fonbern audj". 9lm wenigften gebräud)lid> ift non tantum — sed etiam, (oer=
einölt bei ?wiu3 37, 53, 9 non dumtaxat — sed etiam). — Über sed quoque ftatt sed
etiam cf. 256, «nnt
5l9l Non Bodo non — sed etiam „nidjt nur nid)t — fonbern fogar", 93. Dolor mens
non modo non minuitur, sed etiam aagetur. Hos ego festes non modo nullo (ob. sine
uilo) timore, sed etiam cum aliqna spe delectationis exspecto. Cf. jebod) 518, 1. — Non
modo non — sed ne — quidem „nidjt nur n i et) t — fonbern nid)t einmal", ,v 33. Ego
non modo tibi non irascor, sed ne reprehendo quidem factum tuum. Non modo divitiis
tois non invideo, sed ne gloriae quidem. Senn aber bie beiben ©lieber ein gemeinfdjaft=
I icr)e 4 ^räbtfat f)abcn unb biefe* im ^weiten ©liebe ftef)t, fo wirb „niebt nur nid)t
— fonbern nidjt einmal" bind) non modo — sed ne — qnidem überfefet, inbem bie
im ^weiten ©liebe ftefcenbe Negation aud) für ba$ erfte ©lieb gültig gebad)t wirb, 39.
Assentatio non modo amico, sed ne libero quidem digna est. Non modo proditori, sed
ne perfugae quidem locus in meis castris cuiquam fuit. Dolorem non modo summum,
sed ne malum quidem esse philosophi affirmant. (SluSnatjmen gon$ uerein$elt, bod) burd)-
roeg öon ber ftritif angefochten, 99. Cic. Mur. 8 u. Cat. 4, 19 üergl. mit Rose. Am. 65.)
fcttm. 1. ©ine beiben ©liebem gemcinfdiaftlidje, an bie Spifce beä ©ebanfen4 tretenbe 93er*
neinung mit nemo, nihü% nullus begreift naturlieb, zugleich non fd)on in fid), x. 93. Nemo
non modo agrestis, sed ne doctus quidem homo id concedet Nihil eis Verres non
modo de fruetu, sed ne de bonis quidem suis reliqui fecit
Vnm. 2. Statt non modo non nebt mit befonberer jfraft baä einfädle non, \. 99. Homo non
nequam, sed etiam tuo iudicio probatus. Tibi ampUssimae dignitatis praemia data
sunt non postulanti imperia, verum etiam recusanti. — Statt sed ne — quidem finbet
fid) aud) ba« fdjmächere sed nix, 99. Obscenitas non modo non foro digna, sed rix
convivio liherorum.
Änm. 3. Non modo (refp. non solum) fann aud) im ^weiten ©liebe fterjen ; alftbann fagt
man: a) (etiam) — non modo ftatt non modo — sed (etiam); b) ne — quidem — non
modo non ftatt non modo non — sed ne — quidem ober ne — quidem — non modo
ftatt non modo — sed ne — quidem ; c) vix — non modo ftatt non modo — sed yix.
Cf. Seonndas etiam res nostras, non modo adversas pertimescebam. Apollinis ora-
cula ne medioeri quidem cuiquam, non modo prudenti probata sunt. Mihi id, quod
rogas, ne licet quxdem, non modo non lubet. Est quaedam opinione species deorum
in ocnlis, non modo (ober non solum) in mentibus. Fessus ego sum iam vivendo,
non solum rebus gerendis. Cf. aud) 388.
MO- Alt — aut fann ftatt neque — neque bann fielen, wenn in bem Sa&e fdjon eine allgemeine
Negation Dorauögefjt, 5. 99. Nemo hoc factum aut admirabitur nut imitabitur. Nulio la-
bore aut corpus Hannibalis fatigari aut animus vinci poterat. Nunquam apud iudices
aut dolorem aut misericordiam aut invidiam aut odium excitare dicendo volui. Nemo
unquam aut poeta aut orator fuit, qui quemquam meliorem se arbitraretur. Cf. 503,
8. (Statt aut — aut fte&t in biefem gafle feltener aud) rel — vel).
nmn. $a8 beutfdje „unD »eotr — ttodj" Reifet (namentlid) bei ftortfefeung einer wxa\u
gegangenen Negation) neqne aut — ■ ant (feltener neque vel — vel), j. 33. Constantis est
nullo casu perturbari neque aut spe aut metu de suseepta sententia deterreri. Cfjnc
Dtnrl)erge^enbe Negation beißt „unb weber — nod)" oft aud) neque — neque, feltener
et neque — neque\ ;y 99. Avaritia insatiabüis est neque copia neque inopia minuitur.
operae pretium est audire, qui omnia prae divitiis humaua spernunt neque honori
magnum locum neque virtuti putant esse. Moderati et nee difficiles nec inhumani
senes tolerabilem senectutem agunt Regulus Carthaginem rediit nec Caritas patriae
Digitized by
521—522.
— 346 —
ner suorum eam retinuit. Prudentia constat ex scieniia reruni bonarum et malarun
et ner bonarum nec malaram.
521. 3wor bei&en non magis — qua« unb non minus — quam beibe „ebenfo febr — als
(= aeque — ac), aber babri ift $u bemerfen, ba&: 1) bei non magia — quam bet nrid)nget
C*ebanfe in bem (£at*gliebe mit quam ficht, toäbrcnb bei mm minus — quam ber ttndjtiget
©ebanfe in bem ©abliebe mit non minus auSgefproctoen wirb. 2)emnad) muffen wir it
Xeutfdjcn bie ©lieber umfebren, roenn im Satcinifdjen non magis — quam ongemenbet if
3. ©. Alexander non ducis magi» quam militis munia exsequebatur „Sllej. Iciftcte ebeni
febr bie Dienfte eined gemeinen 6oIbaten ali bie eine« gdMjrnn'* — Alexander non mm
militis quam ducis munia exsequebatur. Cf. Militnm animi non minus laudibus quan
praemio gaudent. Fatria hominibus non minus cara esse debet quam liberi. Ea domo
erat non domino magi» ornamento qtutm civitati. Meae me miseriae non magis ex
cruciant quam tnae. Cimo in matrimonio habebat sororem, non magi» amore quat,
more duetus; — 2) bo& non magi* — quam bie »ebeutungen „ebenfo tuen ig — al*
unb „niebt forooQl — al« üielme&r" (cf. 616, 4, Änm.) bat, weld)e 9ebeurungen noi
minus — quam niemals hat, j. $3. Tu non magis aegrotus es quam ego „bu Luit ebenfo toeni
franf als id)*. Legati Flaminium non magis movernnt quam litterae moverant a senati
raissae. Non nascitur ex malo bonum, non tuagis quam ficus ex olea. los apud vetere
Romanos non legibus magi» quam natura valebat „ba$ 9ied)t würbe bei ben alten JKömcr
nict)t foroobl burd) ben »uchftaben bc* GkfefreS a!4 burd) ba« natürlid)e ©efiibl bod)gebalten
(=» non tarn legibus quam natura ober minus legibus quam natura).
3lnm. (statt non magis — quam finbet fid) feiten aud) non plus — quam.
522. 1) Aut b,at auSfcfjliefjenbe ftraft unb bejeidjnet, bafj von ben aufgeführte]
fingen nur e i n e 8 ftattpnben tann, ober bafj boeJ) bie begriffe al§ entgegen
gefegt ober fcfyarf getrennt betrachtet werben f ollen : Hic vincendum aut morien
dum est. Semel aut non saepe. Ceteri metu aut pretio pacati sunt. Audendum es
aliqnid uniTersis aut omnia singulis patienda. ©el)r oft wirb e§ be3 sJtad)bnitf!
rocgen oerboppett (ant — aut „entweber — ober"): Animus aut est aut noi
est Omne enuntiatum aut verum aut falsum est. Aul vivam aut moriar GS fan;
aud) ntebr aU jwcimal fteben: Multi aut natura corporis aut consuetudine dolend
aut metu mortis vim tormentorum pertulerunt. Omne corpus aut aqua aut aer nu
ignis aut terra est aut id, quod est concretum ex his aut ex aliqua parte eorum
tUtm. 1. 3" Anfang eines ganzen ©afccö bebeutete aut oft „fonft, mibrigenf a IIS", $
Oratori omnia bene sunt dicenda, auf eloquentiae nomen relinquendum est. £ft i
aud) auf — aut, 99. Aut haec ars est auf nulla omnino „bie$ ift eine ©iffenidjafl
fonft giebt'8 übcrljaupt feine". Aut omnia me fallunt aut Caesar vincet „Gäfar wiri
fiegen, fonft muRtc mtd) alle« täufchnt". Cf. 478. — 3n negatioen 6ä>n fomic I
fragen unb SBcrgleidjen, in benen ein negatiuer Sinn liegt, bat aut (ober aut — auf
lebiglid) hinauf ügenbe ffraft. Cf. 503, 8 u. 520.
?ltun. 2. ?8eun ant mit einem ftärferen ober weiteren Ergriffe einen fdjmädjeren ober enger«
oerbinbet, bat e« bie ©ebeutung „ober bod), ober wenigftcnö" aut certe, au
»altem), fl. 93. Nisi Marius evadere oppido properavisset, profecto cuneti aut magni
pars Siccensium fidem mutavissent. Legati civitates ad societatem perlicere au.
avertere a Poenis studebant. Umgefebrt bei $in$ufügung cined ftärferen ober »eiteret
begriffe* $u einem fd)roäd)eren ober engeren bebeutet aut „ober gar, ober oielme^r"
). 5B. Non multum aut nihil mihi concessisti. — „Cber oielme^r" fjeiftt flaiftfdj mn
oercinjelt aut potius (^. ©. Cic. Tusc. 1, 23; Cato m. 35; Verr. 3, 113), regelmöBK
rel potius ober »ive potius ober bloß aut (cf. 661, 19).
2) Vcl (abgeleitet oom 33erbum velle: „rotHft bu fo ober wiüft bu fo?M)
^etG^net einen btog fubjeftioen, b. f). ber jebeömaligen SBa^l überladenen
Unterfr^teb, h. ®. Cbii orabant, ut Caesar sibi auxilium ferret vel exercitum modo
Rhenum transportaret. Fortitudo est scientia rerum perferendarum vel affectio animi
in patienclo ac perferendo summae legi parens sine timore. Est fragilis ea fortuna
populi, quae posita est in unius voluntate vel moribus. 5lnt ^ällftgften fle^t ve^
einfach beridjtigenb, um ben jutreffenberen 21u8brucf an bie ©teile eine*
minber guten 511 fe^en; alöbann tritt oft ein potius ober dicam (cf. 551, W
Digitized by Google
— 347 —
523-524.
hin mi: h omo minime malus vel poiius optimus. Stupor hominis rd dicant pecudis
A plerisque vd, ut rerius dicatn, ab omnibus. SBerboppelt tiennt vel — vel 3)iugc,
»oeltbe ein drittes nicf)t nottoenbig auSfdjliefjen nnb jjtoifdjen benen bie 2Bat)l ooUflänbig frei-
gcfteOt ift („fei e& — ober fei eä"), 8- Miltiades dixit ponte rescisso regem vd
hostinm ferro rd inopia pancis diebus interitarum. Sic erat in omni vd officio
cd sermone sollers. L. Catilinam ex nrbe vd eieeimus vd emisimos „fofl td) fagen
IjinauSgctrieben ober fjinauSgelaffen". Gatilina bei ©alluft fagt jut feinen @enoffen: rd
imperatore rd milite me utimini unb ücrfter)t babei: „e$ ift mir gleid), wo^u itn; mid)
gebraucht, nur gebraust mich". Cf. aud) 517 unb 620.
3) Ve (angehängt) ift ba8 abgefchnmehte vel unb oerbinbet Segriffe, bte aroar
bem 2lu§brucfe nach unterfdjieben finb, bereu s2Baf)l aber für bte ©adje ganj
gleichgültig ift: Auditores in hilaritatem risumre convertere. Nullum mem-
brum rei publicae invenies, quod non fractum debilitatumve sii.
4) Sive (seu) ift oon vel roentg unterf Rieben ; e3 bezeichnet, bafj bem Sprechen-
ben bie 2Bat)l be8 einen ober anbern Seilet gan$ gleichgültig fei: Hoc Piato
sive quis alius dixit. (SBereinjelt finbet ftd) ftatt biefe« sive audj an, $. 3?. Cic. fin. 2,
104; Brut. 89; Fam. 7, 9, 3; Att 1, 3, 2.) 2llU Hebften fte^t sive mit potitiS
berid)tigenb : Nihil perturbatio h oc ab urbe discessu sire potius turpissima fuga.
SJerboppelt ftctjt sive — sive in ber 93ebeutung „fei e8 — ober" (cf. 330), $.33.
Sire casu sire consilio deorum immortalium illi poenas persolverunt. Cretum leges,
quas siee Iuppiter sire Minos sanxit, laboribus erudiunt iuventutem. Sire anima
sive ignis est animus, eum iurarem esse divinum,
unm. 3. „Ober" bei foldjen ^Begriffen, bie nur bem 20 ort laute nad) oerfdjieben finb, tjeiftt
sive, seu, j. 29. Mars sei* Mavors, Bacchns sire Liber, figurae seit translationes. —
Statt sive — sive ftet)t flaffifd) feiten ä — sive ober si — st (Caes. b. g. 4, 17, 10; Cic.
Divin. 2, 149).
& $ei 3°-&lcn Reißen ve, mit, vel W6U" unb bienen jur Bezeichnung beS geringen Unterfdnc*
be*; alfo: Ter qnaterve (ob. aut quater) eum vidi „id) tjabe iliu brei ober oier Wale ge-
fefjen". dagegen fjeiftt Ter quater'/ue ober ter et quater te punivi „id) Ijabe bidj fdjon
brehnal ober oiermal [trafen muffen" (= ter vel etiam quater). Homo bis ter?«« stultus
„ein Doppelter unb breifad)cr 9torc". Haec iudicatio tibi unum alterumre diem auferet.
A te bis terre summum et eas quidem perbreves litteras aeeepi. Unum aut alterum
vd cum plurimos tres aut quattuor admittere solebat. Biduum aut triduum (Cic. Tusc.
2, 40), biduo triduore (Att. 7, 23, 2), triduo vel quadriduo (Phil. 14, 15). Is unum iam
d alterum diem desideratur.
24. l)Scd „aber, inbeffen" bezeichnet, inbem e§ ba§ feinem SBefen nach (Getrennte
oon etnanber abfonbert, einen ba3 33orhergef)enbe ganz ober teilroeife auf*
hebenben, befchränfenben ober berid)tigenben ©egenfafc: Alcibiades ingenio-
sus homo, sed in omni vita inconstans fuit. Saepe ab amico tuo dissensi, sed sine
ulla ira. Vera tu dixisse videbare, sed nequiquam. Video te testimoniis satis in-
struetum, sed apud me argumenta plus quam testes valent. Ipsum quidem regem
assecutus non est, sed magnam partem agminis oppressit. — Qu Ubergängen
ber SHebe ftetjt e§, wenn man abbricht, um zu etwa« anberem überzugehen
{Revocatio) : Sed haec (quidem) hactenus, restat ut . . . . Sed hoc nihil sane ad
rem, illa videamus .... Sed satis dictum est de constantia, venio nunc ad alterum
illud, ut doceam .... Sed haec missa facio ; illud quaero .... Sed in rebus aper-
tissimis nimium longi sumus, perspieuum est enim .... Sed iam sentio me longius
esse provectum. Sed quid ego longinqua commemoro? Sed quid externa? dorne-
stica quanto illustriora sunt! Sed quid vetera colligo ? audite, quid perfecerint Ger-
mani. Sed quid ego de hoc plura disputem ? Sed quid opus est plura ? Sed nescio
quo pacto a re instituta defluxit oratio. Sed, si placet, ad reliqua pergamus. Sed
quid attinet de rebus tarn apertis plura requirere? Sed de hoc alias, nunc quod
instat. Sed haec parva sunt, veniamus ad maiora. Sed haec leviora, illa vero gra-
via atque magna; ober wenn man nach einer Slbfchroeifung (Degressio) roieber
Digitizedl>y Google
— 348 —
aur ©adje aurücffefyrt (Reditus ad propositum) : Sed redeo (redeamus, rever-
tamur) ad rem. Sed redeat, unde aberravit, oratio. Sed ad institatam disputationem
revertamur. Sed eo, unde degressa est, referat se oratio. Sed ut ad propositum
redeat oratio. Sed ut ad id, quod institui, revertar. Sed adhibeat oratio modum
et redeat illac, ande deflexit Sed haec alia quaestio : nos ad inst it ut a (ober ad pro-
positum) redeamus etc. Cf. Slnfjang 11.
Sinnt. 1. Sed enim „aber frcilfdj, tnbeffen, natürlid}" briicft ©egenfafc unb »egrünbung jugidd)
auf.
2) Verum ift in feiner Stnroenbung oon sed faum \w untertreiben; e§ enthält
eine parte ©eträfttgung ober Söerftc&erung im 6inne oon „ober ba§ mu§
id) bem 3Jorb,ergeljenben gegenüber fagen unb jur $erücfftd)tigung anfuhren,
bafj" : Operae pretium est visere templa deorum, quae nostri maiorea, religiosissi-
mi men tales, fecerunt; rerum illi delubra deorum pietate, domos suas gloria orua-
banL Si certum est facere, facias, rc™in ne post culpam conferas in me. Pacem
posthac sine dubio habebimus, verum cruentam. ber Revocatio XD\t im fie-
ditua ad propositum fleljt verum gerabe wie sed, menn aud) etwas feUencr.
Stint. 2. ?lud) bie SJebeutung „lonbern" ift ben beiben ^Jartifeln .«er/ unb rerum oljne Unter*
fd)ieb gemeinfam, Sö. Est non scripta, $ed nata lex, quam non didieimus, rerun ex
natura ipsa arripuimus, ad quam non docti, sed instituti sumus.
3) Vero (cf. 461, 3) Ijat alt ^artifel (nadjgeftefit !) entroeber bie nadjbrücflid)
fteigernbe 93ebeutung „erft gar, ooUenb§* ober b^bt boef), roenn biefer
Slffeft nid)t fo tjeroortritt, in ber Sfcbeutung „aber, ferner aber" ben
neuen ©ebanfen als einen gewichtigeren Ijeroor: Musica Romanis moribus
abest a prineipis persona, saltare vero etiam in vitio ponitur. Opimum illud di-
cendi genus Bhodii nunquam probaverunt, Athenienses vero funditus repudiaverunt.
Odistis hominum novorum industriam, despicitis eorum frugalitatem, pudorem ton-
temnitis, ingeninm vero et virtntem depressam extinetamque cupitis. Haec sunt
leviora, illa rero gravia atque magna. — ©cfonber« $u merfen ift si vero „wenn
nollenb«, wenn nun gor"; iam vero (bei Übergängen) »ferner oollcnb*, feiner nun-,
cf. 610, «nm.; nunc vero (cf. 467, 8); immo vero (cf. 483, 11); ne« vero non wunb
jebenfall«, unb fitfjerlidj" (cf. 500)
Hmn. 3. 3n ^iftorifdjer (Erdung fängt tum vero „ba aber, jefrt ober* einen Safr an,
um eine Äataftropl)e, b. f). einen JBenbepunft ber fcanblung einzuführen, j. 15. Hannibal
Iovem precatus est : tum vero omnes proelium una voce poscunt — ©eim libergange
iu einem neuen Xeile ber Siebe fteljen tarn rero, age vero (ct. Hnm.). — 3m Safronfanae
bebeutet et vero gewöfmlid) „unb roirfltd), unb in ber X&at" (= et profecto, et
hercle, cf. 506, 3), nidjt feiten aber aud) im Sinne bloßer SBeiterfityrung „unb aud)"
ober „unb $war\ (ebenfo negue rero „unb aud) nid)t, unb $war nid)t~). S?ead)te aud)
neque — neque rero „roeber — nod) aud)".
4) Autem (nadjgefteHt) ift bie fd)roäd)fte Slboerfatiopartifel ; fte will nidjt bas
©efagte aufbeben ober ben ©egenfatj fdjarf betonen, fonbern nur (mie ba$
gried). de) baS 5]eue al§ etwas oom 33or^ergeb,enben 93erfd)iebene§ anführen
ober in ber (Srjätjlung fortfahren; fte oerbinbet nur 6ä$e unb ^at oft ben
fdjroadjen 6inn „weiter, ferner, be8gleid)en, unb" (cf. 510, «mn.i
„Autem beaeidjnet ben inbifferenten ©egenfatj eines bleuen gegen ba£ grüfcre
jur Fortführung ber föebe" (9iäget§bad)), ». Versutos eos appello, quorum
celeriter mens versatur, callidos autem, quorum animus usu concalluit. Duplex est
considerandi via, quarum altera est longior, brevior altera; est autetn longioris
prima illa quaestio, sitne omnino ulla numerosa oratio. Croesus host mm vir» »esc
perversurum putavit, pervertit autem snam. Quam brevi tempore quot et qoanti
poetae, qui autem oratores extiterunt! — Über autem in ber Propositio minor riittf
edjlufieä cf. 527.
Ulnrn. 4. VorentWfn, weldje im ^eutfdjen oft olme ade Serbinbung mit ber übrigen Sieb«
ftcfjen, werben im ?ateini|d)en oerbältni^ntäfeig feiten Qiynbetifd) eingeftbaltct ober angefügt,
Digitized by Google
S49 —
524.
,y ©. Aliquid praeterea — (timide dico. sed tarnen dicendum) — ipsi omnes satis
novistis. Quamobrem — (redeo nunc ad querelam) — ego te suffragium tulisse
non credo. SSielme&r werben biefelben faft ftetö, jenadjbcm fte begrünbenben ober erflärem
ben ^n&alt $aben, burd) nam, namque, enim, etenim ober autem eingeführt. Cf. Tribuni
militum foedera ac leges — (erant autem eae daodecim tabalae et quaedam regiae
leges) — conquiri iusserunt. Archias primum Antiochiae — (nam ibi natus erat loco
nobili) — celeriter antecellere omnibus iugenii gloria coepit. Aduleacens materno
genere impar — (nam pater eins ex coneubioa ortns erat) — tarnen regi carus ac-
ceptusque erat. Si in rei publicae partibns djssenaio intercesserit — (loquor enim
iam de communibas amicitiis) — , cavendum erit, ne . . . . Autem fic&t befonberä gern
in folgen parentljetifdjen 3"fä&«t» ourd) meldjc ju ber üorange&enben relatioen ober bebingen*
ben ©efrimmung eine abfolute ober objeftioe gefügt wirb, 5. SB. Quotienscunque filinm
tanm video — (video autem fere cotidie) — , de te ipso recordor. Si qaae prae-
terea sententiae sunt — (credo auiem esse mnltas) — , a philoaophis ipsis quaeri-
tote. 92id)t feiten laffen fid) beutfdje ^arentbefen nud) burd) Umformung in einen ftaufal«
la$ mit bem übrigen ©ebanfen aufs engfte uneinigen.
5) At (bie altertümlidje Srorm ast werbe oermieben) ift bic flävffte ^Ibuerfatiupartifel ;
fie wirb gebraucht, um einem ©ebanfert, ber als an firfj gültig anerfannt
wirb, einen anbern, ber gleichfalls gültig ift, mit frijarfem, pafyetifdjem Waty
bruef entgegenjuftellen, rooburd) ber erfte befdjränft ober jurüefgemiefen wirb
(„bagegen, bogegen aber, aber bodj"): Magna« divitiae, vis corporis,
cetera omnia huiusmodi brevi dilabnntnr, at ingenii egregia facinora immortalia
sunt Brevis a natura vita nobis data est, at memoria bene redditae vitae sempi-
terna. Croesus, Darens, Alexander divitiis, fama, opibus Horner unt: at quam diu
Uli imperinm tenuerunt, quam diu bic fruetum cepit maiestatis! 3ur SBefräftigung
be$ (ScgenfaficS bienen bie SJcrbhtbungen at vero „aber fürwahr" unb at eert« »aber
iidierlid)", $ur ftärferen ^eroorbebung at contra „ober im «egenteil" unb at tarnen
.ober bennodj", jur Steigerung at etiam „aber fogar". — SBefonberS fmb brei
©ebraud)§n>eifen oon at $u merfen: a) es füljrt einen (Sintourf, ber bem
föebenben gemalt wirb ober ben er fid) felbft mad)t, ober eine fdjlagenbe
SBiberlegung eine« ©inrourfg ein („aber, wirb man fagen; aber,
fönnte man eintoenben; aber, b,öre id; fagen; aber barauf ift ju
errotbem*): Non potest esse mi8er quisquam sensu perempto; at id ipsum
odiosum est, sine sensu esse. Multi ita sunt imbecilli senes, ut nulluni vitae munus
exsequi possint ; at id quidem non proprium senectutis Vitium est, sed commune
valetudinis. Canes aluntur in Capitolio, ut significent, si fures veneria! ; at fures
internoscere non possunt. (NB. 9Wan (jüte fid), in biefem Salle ju bem at ein inquies
ober (licet, quispiam ob. bergl. ju fefren! cf. 561, 20); — b) el füf)rt nad) einer üor*
auggetyenben 93ebingung eine 93efd)ränfung im Sinne oon „fo bodj
menigftenS* ein (cf. 377 a. (5.): Quintus Naevium obsecravit, ut aliquam si non
propinquitatis, at aetatis suae, si non hominis, at humanitatis rationem haberet.
Si tos urbis nutta cura tangit, at veremini deos vestros. — c) eS btent in einem
eingefdjobenen ober für ftcb, befte^enben 91 u§ rufe jur <£infüb,rung beffen,
nm$ 93erounberung ober Unwillen erregt (beutfeb, oft „ad?" ober „unb*):
Si istuc venissem, habuissem non hospitem, sed contubernalem : at quem rirum\
Horum omnium Studium una mater oppugnat: at quae materl Sulla regem Bocchum
commovit, at quanta difficultatel ut Iugurtham vinetum sibi t räderet. Plagis con-
fectus est cWi» Romanus: at quam ob causam] „unb medbalb!"
6) Tarnen fjat feinen <ßlatj nad) eigentlichen Äonjefftofäfcen, mögen biefe mit
einer Äonjefpopartifel (quamquam, quamvis etc.) ooUftänbig auSgebrficft
ober in anberer oerfürjter gorm (j. 93. in einem ^articipialfafce, cf. 44ß)
gegeben ober au8 bem 33orr^erge^enben ju ergänzen fein; in ben beiben erften
JäUen tyeifjt e$ „bodj, bennod)*, im legten *jebod), trofcbem". 3m
3ladjfafce eines ShmaefftofafceS fielet e$ ooran; nur wenn ein 3Bort mit 9taa>
Digitized by Google
585—527.
— 350 —
brud l)erDorgel)oben werben fotl, hinter biefem. — Et Urnen „unb bennoay
at tauen „aber bcnnoaV sed tarnen, vemmtanen „inbeffen, inbeffen bod)*
vJlnm. 5. Statt tarnen ficht aud) nihilo tttinu* ober nihilo setius „nid)t*beftoweniget'
i. $3. Etsi nihil profeci, nihilo minus maximo sam anirao. ^uiucilcn tritt nod) tat»r<
SJinju, j. ©. Cic. fam. 4, 13, 2; Cluent 76. Caes. b. c. 3, 17, 4.
7) Ceteram „übrigen*" wirb non einigen Sd)riftfteflern (S?ioiu* unb anberen §lftorifem
aud) für sed unb verum gebraucht: Non consulibus, ceterum dictatori legiones tradi
tae sunt. Simnlabat se negotii gratia properare, ceterum proditionem timebat
525. Atqui fou Anfang be* Sa&e*) „gleid)Wobl aber; ja, aber bodj" räumt ba* Sor&er
gebenbe ein, fügt aber eine entgcgcngcfe&tc Sebauntung mit oerfidjernber «Taft hjiun, um bai
(Srftcre umauftofjen ober &u entfräften: Magnum narras, vix credibile; atqui sie habet
0 rein, inquia, difficilem et inexplicabilem ; atqui explicanda est. Mei compos not
sunt, atqui opus est nunc cum maxime, ut sim. Beeilen überwiegt bie (Sntgegeufcfcung
fo ba& bie Ginräumung jurudtrttt („bagegen, im ©eg enteil"), zuweilen gilt nur bie ©n
räumung („allcrbing*, freflid)"); cf. Cic. Tusc. 6, 28; Brut. 278; Seat 79. - 23«.
fonber* widjtig f ft ber Gtebraud) non atqui im Unter fa^c non Schlußreden (et 527)
52P>. Da* beutfd)e „aber, woljl aber" toirb gar nid)t fiberietyt unb „nidjt aber, aber nid)
(unb nid)t)" blo& burth non au*gebrüdt in fdjroffen (bireften ober gcraben) @eg«n
fäfccn, jumal fitracren, wenn ber (»egenfafr fid) al* foldjer non felbft anfünbigt unb burd
ba* Wtybttuutreten ber ^artifel nachbrürflidjer bemorgehoben wirb; babei ifi aber oft not
menbtg, baß ba* 93erbum im jroeiten ©Hebe wiche rfjolt ober burd) ein paffenbe* S«no
nutnum erfefct werbe (cf. 472): Asyndeton adversativnm (cf. 551, 1), &. 99. Mihi omni!
oratio est cum virtute, non cum desidia, cum diguitate, non cum voluptate. Obside«
dare, non aeeipere asauevimus. Insignia victoriae, non victoriam reportaverunl Ubertas
orationis tibi non defuit, rationes defuerunt „wohl aber bie Ökünbe". Horam ego cogita-
tionem non vereor, impetum pertimesco. Clodius dictitabat consulatum Miloni eripi
non posse, vitam pos?e. Cf. jebod) 512, %nm. 1.
9(nm. 1. $ikhft feiten ficht bei JUaffifern non autem im negatioen ©egenfafee für ba* ein3
fadje non, j. 39. Cic. Fin. 3, 49; nat. d. 3, 34; ebenfo feiten nec ober neque, j. *
Sali. Cat. 24, 3; lug. 88, 4; Liv. 6, 12, 6; 3, &5, 1. — 9»d)t häufig fällt hei wan*
gehenber Negation sed im Sinne non „fonbern" weg, ,v ®. Non multi eibi bospitem
aeeipies, multi ioci. Nulla vi, nulla contumelia, auetoritate et exhortatioue rem
perfeci. Non egeo medicina, me ipse consolor.
$lnm. 2. 3)a* Asynd. adrersat. ift aud) amifdjen Sä&en unb ganzen $ er i oben niebt feiten,
j. 99. Est ridiculum ad ea quae habemus nihil dicere, requirere quae habere non
pos8umu8. Vereor, ne hos tenere potuerimus, tribunos plebis amiserimus. Galli,
nisi perfregerint munitiones, de omnium salute desperant, Romani, si rem obti-
nuerint, finem laborum exspectant. So befonber* im @ntl)t)mem (cf. 528), j.
Timor saepe aegritudinem potuit repellere: ratio ac sapientia non poterit?
1) Opifices in artifieiis suis saepe adhibent vocabula nobis incognita,
usitata sibi (man ad)te auf ben (£f)ia3mu§ !). 2) Quid est, cur a magistro
tuum peccatum non reprehendatur, repreliendatur meum? 3) Lycurgus
Spartam fortitudine civium, non moenibus muniri voluit. 4) Aliena vitia
facile cernimus, nostra neglegimus (ob. nostra non item, cf. 472). 5) Mahar-
bal: Non eidem profecto, inquit, dii omuia dederunt; vinoere scis, Hanm-
bal, victoria uti nescis. 6) Tantum eibi potionisque adliibendum est, ut
vires reficiantur, non opprimantur. 7) Ut otio concesso fruor, ita soli-
tudinem, quam necessitas, non voluntas mihi afiert, non patior languere
et in philosophia scribendique opera omne Studium diligentiamque
eolloco. 8) Abiectissimi isti sunt homines, qui praesentibus blandiantur,
rodant absentes. 9) Ut hirundo aestate advolat, instante hieme avolat:
sie infidus amicus rebus laetis praesto est, commutata fortuna deserit
amicum .
627. 35er logifchc ober biolcitifchc ©djluft ( 2till0fli*mn*) befteht in feiner ftvengen &orm au* l>«i
Seilen: bem Oberfa&e (propositio ober proporitio maior), weither eine allgemein anerfautte
Digitized by Google
— 3Ö1 — Ö28.
Siegel ober Söafjrfjeit enthält; bem Hnterfafoe (assumptio ober propositio minor), weldjer
bte (Subfumption bco 3?efonbern unter ba§ Mgemcine enthält ; unb bem ©djlujjfatye (con-
ditio ober complexio), roeldjer ba3 au3 ben bciben oorhergehcnben ©äfcen abgeleitete Urteil ent«
hält. Cber= unb Unterfafr werben $ufammen aud) <ßrämlffen (sumptiones) genannt. (Greifen
mehrere ©d)lüfie fi^aogiflifc^ ineinanber, io entfielt ein Äettenfd)lufe (SortteS).
$er llntcrfafl wirb im 3>eutfd)en mit „nun (aber)", im fiateinifdjen mit atqui ober
autem, (eltencr mit bem lebhaften at ober mit et, ac, porro, iam ober iam rero eingeführt;
ber Sdjlufefiiu, im 3>eutfd)en mit „folglich bemnad), alfo", im ßatcinifdjen mit ergo
(cf. 630, 1) ober igitur (cf. 530, 3), juroeüen mit ita ober quod ri est, häufiger mit ben
Senbungen üa fit uty ex quo fit ul, ex quo efficitur mit Acc. c. inf. ober ut, ex quo in-
teüegitur (iniellegendum est, perspicuum est, conetuditur, consequens est) mit Acc. c. inf.,
ober sequitur tä (ober mit Acc. c. inf.). Cf. Quod raiione utitnr, id melius est quam id,
quod ratione non utitur; nihil autem mundo melius: ratione igüur mundus utitur. —
Fort is vir aegritudine numquam afficitur; atqui omnea sapientes fortes sunt: non
cadit ergo in sapientem aegritudo. — Sapiens numquam perturbatus est ; .at aegritudo
perturbatio animi est: Semper igüur ea sapiens vacabit. — Qui in morbo sunt, sani
non sunt; et omnium insipientium animi in morbo sunt: ex quo intellegitur omnes
insipientes inaanire. — Yidetis nihil esse morti tarn simile quam somnum; iam rero
dormientium animi declarant divinitatem suam: ex quo efficitur, quales futuri sint,
cum se plane corporis vinculis relaxaverint. — Nec in misera vita quicquam praedica-
bile aut gloriandum nec in ea, quae nec misera sit nec beata; et est in aliqua vita
praedicabile aliquid et gloriandum: quod n est, beata vita glorianda et praedicanda
est. — &ettenfd)luf} : Animus ipse se movet; quod autem se ipsum movet, principium
est movendi; ergo animus est principium movendi; atqui principii nulla est origo:
ergo animi nulla est origo; quod autem numquam oritur, ne occidit qtüdem umqnam:
ergo animus non occidit. — Qui fortis est, idem est magni animi; qui magni animi
est, res humanas despicit; despicere autem nemo potest eas res, propter quas aegri-
tudine affici potest: ex quo efficitur fortem virum aegritudine nunquam affici; omnes
autem sapientes fortes: non cadit igüur in sapientem aegritudo.
1) Omnes homines mortales sunt; atqui Gaius (ob. Gaius autem)
homo est: ergo Gaius (ob. Gaius igüur) mortalis est. 2) Omnes rapaces
bestiae quadrupedes carne vescuntur; atqui nulla (ob. nulla autem) bestia
ru miliaris carne vescitur: ergo nulla (ob. nulla igitur) bestia mm in ans
rapax est. 3) Omnes homines beati esse cupiunt; iam vero sapientia
homines beatos reddit: ex quo efficitur omnes sapientiae studiosos esse
debere.
$J. ^m allgemeinen fönnen ber ftatur ber @ad)e nad) in ber Sprache ber SRebner unb ©efd)id)t=
fctjreiber nur feiten oodftänbig unb rein aufgeführte ©uÜogiSmen oorfommen. 3)ie ©teile ber=
felben oertreten oielmehr bfe Gnttinmcmc (^»vfir^a = beherzigenswerter ©ebanfe), b. h- ber =
fürjte ober unoollftänbige logifrfje 6 d) Iii ff«/ in benen weber alle ©lieber eine« 6»ao=
gtemu« üoüftanbig enthalten — (e* fehlt halb bie Propositio maior, balb bfe Pr. minor, balb
bie Conclusio) — , nod) bie ^Reihenfolge berfelben beobad)tet, nod) enblttf) bie bünbige %oxm
be« 3)ialefttfer8 angemenbet ju fein braucht. 35emnad) finb enthmneme folgenbe ©djlüfje: „Gaius
ift ein SRenfd), alfo ift er fterbüd)"; — „HUe 3Wenfd)en fmb fterblid), alfo ift c* aud) Gaius";
— „©ott ift aHmiffenb, folglich ift ihm nid)t3 oerborgen'1; — „S)cr SWörber oerbient ben Xob,
unb bu t>aft gemorbet"; — „3ft etwa ba* @elb ein ©ut, ba* bod) jeber fdjledjt anroenben
fann?" — 3m befonbern oerfteht man aber unter Gnthmnem bie Folgerung au« ©nt*
gegengefefctem (Argumentum ex contraria), b(e namentlid) in $mei aufjerorbentlid) be-
liebten formen erfd)dnt, nämlid): 1) In ber an eine Behauptung gefügten ©egenfrage mit
an (cf. bie ©eifpiele in 408) unb 2) in ber bireften SJerbtnbung zweier gegenübergeft eilten
Sä$e. 3>a8 Sefen biefer ledern ©djlujjart, weldje oor$ug8weife (En thumem genant wirb,
befteht barin, bafe oon ben beiben miteinanber $ufammengefteUten €>ä&en ber erfte eine allgemein
jugeftanbene Z§at\a6)t enthalten mu&, au* beren Analogie bie ©ultigfeit be$ Stödten, |U be=
roeifenben ©afre« . fid) bem gdunben SRenfdjenucrftanbe non felbft ergiebt. SBir 3>eutfd)en ge--
bvaud)en in biefem ftalle meiftenS ba« einfadje „unb" ober aud) „währenb" im Sinne oon
Digitized by Google
529—530. — 352 —
„ba bod)" (cf. 362, Änm. 7). ftax Setonfcbaulidjimg ber berfdjiebenen Soroten, in toeltben
ba« QMtftmem oortommt, möge ba« ©eifplel Waten: „S)ie* follteit TOfinncrnidjtrön»
nen, wä&renb Knaben e» gefonnt Gaben?"
a ^Prämtffe / Qaod pneri potnerant, viri non poterant?
bem @d)lufifa$e I Com paeri hoc poiaerint, viri non poterant?
[uborbiniert: ' Si paeri hoc potnerant, qaanto raagis viri poterant?
b. $rämi|'ie | Paeri hoc potuerunt : viri non poterant ?
bem Sd)lu&fatje J An paeri hoc potuernnt: viri non poternnt?
foorbintert: ( Ergo paeri hoc potaernnt: viri non poterant?
VI um. Um bem Sntyumem mein 9?ad)brud ju geben, nrirb bcmfelben oft ba« fragenbe quid?
oorau«gefd)id't (cf. 410). — 3m Sd)lujjfafre fommt oft bie tn 488 befprodjene «u*brurf*meiir
1) Cum liberi parentibus gratiam referre magnopere studeant, cives
patriae, communi omnium parenti, fortunas suas condonare dubitabunt?
2) Quid? bestiae brutae bominum prudentia ad quandam rationis simili-
tudinem virtutisque imaginem informari possunt: bomines ipsi ratione
praediti naturam non poternnt vinoere? 3) Ergo venandi Studium ac
voluptas bomines per nives ac pruinas in montes silvasque rapit: nos
belli necessitatibus eam patientiam non adbibebimus, quam vel lusus
et voluptas elicere solet? 4) Legati quod erant appellati superbius, pa-
tres vestri Corintbum, totius Graeciae lumen, extinetum esse voluerunt:
vos Mitbridatem inultum esse patiemini, qui legatum populi Romani
exeraciatum neeavit? 5) Quid? cum pueros Lacedaemone, adulescentes
Olympiae videris excipientes gravissimas piagas et ferentes silentio:
si te forte dolor aliqui pervellerit, tu exclamabis ut mulier? 6) Si
maiore8 nostri, nulla ipsi iniuria lacessiti, propter socios cum Antiocho
bella gesserunt: quanto maiore vos studio convenit iniuriis provocatoa
80ciorum salutem una cum imperii vestri dignitate defendere?
529. 1) At enim {dXXd ydp) „aber — ja bod), aber — fretlid)" fte§t oft für ba« einfache ai
(cf. oben 524, 5, a) in foldjcn 6 in würfen, mit welchen man einem oon anberer Seit*
eitoartenben Sintoanbe ^uoorfommt unb ftd) felbft ihn mad)t, um ibn glcid) roiberlegen
(Occupatio, cf. 651, 20); enim ift bicr nid)t »egrünbung«*, fonbern SSerfidjerunga«
pavttfel (cf. 533, «nm. 1), ebenfo nrfe yde in bev Serbinbung dXXd yde. Cf. Cic Pomp,
51 ; Tusc. 6, 47. — Qux JBerftärfung bc« Sinnmrf« bient aud) ai vero ober at enim rero,
toeld)e« jebod) gewöbnlid) nur bei einem jweiten, gefteigerten Hinwürfe ftebt, nadjbetn bei
erfte bereit« roiberlegt ift.
Wnm. 8iel feltener ai« ba« etnfadje at bient at enim $ur SBiberlegung, (alfo nid)t in bei
Occupatio), i. ®. Cic. Off. 1. 144; de or. 3, 47 u. 188.
2) Kaim vero tjat feinen aboerfatioen Sinn, fonbern ift eine ftarfe CerftdjerungÄpartifel mit bei
Sebeutung „ja roabrbaftig, bei meiner $reu": Enimvero ferendum hoc non est.
Enimvero mirari satis non qneo.
3) Verumenimvero bejeidmet (fchon burd) feine TOaffenbaftigfeit) eine mit Wachbrucf auSgefprc*
djene, gleidjfam ade« überbietenbe gegenfä&lidje 93erfid)erung = „aberwirflid) unb in
bei Xfjat, aber wabrbaftig": Vociferantnr malti a doctrinae studio orta esse
mala; verumenimvero illos in tristissimo errore versari quis est, qai neget?
530. 1) Krgo „folg lieb" ift ba« eigentliche ©ort füv unfer „alfo" in einem lo gif eben (auf
SJernunftgrünben berubenben) 6<hluffe au« Dorbargefchuften einzelnen Säfren (cf. 527); fobann
bejeidjnet e« überhaupt bie l o g i f d) e % o I g e , $.8. Caret senectus epulis exstruetiaque
raensis et freqnentibas pocalis; caret ergo etiam vinolentia et ernditate et inso-
raniis. <5« wirb entweber einem anbern ftarfbetonten ©orte nachgefe&t ober (mciftentell«) felbft
al« bebeutfame« ©ort an bie Spifce be« Sa&e« gefteHt.
2) ltaque „infolgebeffen, baber" bezeichnet eine au« oorlfegenben Umftänben folgenbf
2hatfad)e unb ift nicht weit oerfdjieben oon bem rclatiotfd)en quare, quamobretn, f*"-
eirca, quapropter unb oon ber «erbalumfchreibung ita fit, ut (ober eo factum ett, «9,
Digitized by Google
— 353 —
531.
5- S. In Phocione tantum fuit odium multitudinis, ut nemo aasas sit eam liber se-
pelire; itaque („unb fo Farn t&, bafj" :■ a servil sepultus est. — Intellegebant Lace-
daemonii sibi cum Atheniensibns de principatn cer tarnen fore; itaque eos qnam in-
firmissimos volebant esse.
Änm. Itaque bebeutet eigentlich „unb fo", in tueldicr »ebeutung baö ©ort aud) oft öor=
fommt, j. S3. Peto abs te, ut eum in meis intimis scias esse itaque tractes, nt in-
tellegat meam sibi commendationem magno adiamento faisse. Te reditnrnm dixe-
ras itaque fecisti.
3) I »i t ur „ f o m i t , mithin, a l f o , nun* giebt eine Srolge ober Folgerung an, bie fid) unter
ben obwaltenben S3erl)ältniffen al& felbfioerftänblidje« 9tefu(tat ergiebt; igitur oereinigt bcm=
nadj bie l o g i f d) e Äraft ber <ßartifel ergo mit ber realen »ebeutung oon itaque : Bestiolae
qnaedam unum diem vivunt; ex his igitur hora octava qnae mortna est, provecta
aetate mortna est. Laco quidam, cum hostis in colloquio dixisset: solem prae ia-
cnlomm multitndine non videbitis, in nmbra igitur, inquit, pagnabimus. 3m
Sdjlu&fafce (cf. 527) fjat e8 biefelbe traft toic ergo. 9Md)t feiten ftetjt e3 aud) in ber
»ebeutung oon atqae (of. 510) beim tibergange $um erften £etle einet Äu&etnanberfe&ung,
»enn eine «nfunbigung ber Xetle be« Xljema« oorauSgegangen ift.
tmn. 9Ke§rere oorangegangene »egriffe ober ©ebanfen »erben $ule&t burd) igitur ju einem
Wanden jufammengefa&t, $. ». Pro imperio, pro exercitu, pro provincia, pro
trinmpho ceterisqne landis insignibus, quae sunt a me repudiata, pro his igUur
omnibus rebus nihil aliud postulo nisi . . . . Cf. Cic. Cat 4, 23; Tusc. 1, 70; de
Or. 2, 105.
4) Proilde (üerfürjt proin) „bemnad)" be^eidinet eine an ba« »orijetgeljenbe fid) eng an*
fdjltc&enbe Äufforberung ober Ermahnung unb ftetjt beSljalb burdjroeg nur mit bem
3mpct atiü ober Äonjunftiö: Frustra meae vitae subvenire conamini ; proinde abite,
dum est facultas. Quae resecanda sunt, non patiar ad perniciem civitatis manere;
proinde aut exeant aut quiescant («bmeidjenbe Äonftruftion bei ¥tohtft, j. 83. 3, 48, 3;
2, 15, 4; 3, 67, 5.)
5) SBätyrenb fid) bie ebengenannten folgernben fionjunftionen notwenbtg auf ba« »orljer*
gebenbe beziehen muffen, ftnben bie bemonftrarinen $artifeln ideo, ideirco, propterea
meifien* in einem abhängigen 6afee mit quod, quoniam, ut, nt etc. ibre ßrflärung (= „aus
bem Okunbc, au§ ber Urfacbe"), ». Omnium fortissimi sunt Belgae propterea, quod
a cultu atque humanitate provinciae longissime absunt. Ideo ad te veni, ui te
consolarer. Illa sortitio ideirco comparata est, ne nimium multi poenam capitis
subirent, 3nbeÄ fönnen biefelben aud) auf ba8 »orfjergeljenbe Ijrmoeifen (= „au«
bie fem ©runbe, aus biefer Urfadje"), j. 93. Höstes copias suas ex castris producunt
neque ideirco Caesar opus intermisit Unter fid) finb biefe brei ^arttfeln faum oonein*
anbei ju unterfcbeiben.
«trat. 1. »et fiioiuS ift bie Häufung itaque ergo „ba^er alfo" ju finben (j. ». 1, 25, 2).
Inm. 2. $>er Sibi. eo fteljt jumeilen im Sinne oon ideo „beSljalb, ju bem ^medc": Homines
saorum mortem eo lugent, quod eos orbatos vitae commodis arbitrantur. Fer-
tilissimus ager eoque ab und ans omni copia rerum est regio. Germani mercatoribus
aditum dant magis eo, ut, quae hello ceperint, quibus vendant, habeant, quam quo
ullam rem ad se iroportari desiderent. Cf. 108, «nm. 3.
«nm. 3. Hine unb inde werben beffer nidjt aI8 Sbnjunftionen betradjtet, ba [it it)rc eigent*
liebe »ebeutung „oon hier, hieraus" nicbt ablegen,
ftl. Itaque fie$t bei Gtcero ftetS (Or. partit 23?) ju Anfang ber ©afce, igitur bagegen nad)
einem, btötoeilen aud) nad) mehreren engoerbunbenen SQßörtern, ,v ©. Haie homini parcetis
igitur, iudices. ?tn erfter ©teile ftnbet fid) igitur bei Cicero nur feiten, jebod) nicbt nur im
Sdjlufefofre oon 6uHogi«men (j. ». Tusc. 3, 14; 4, 42; cf. 527), fonbern aud) in getoÖljn=
Hd>er 3?ebeoerbinbung, j. 33. Lael. 39; Tusc. 1, 4. »ei fitöiu«, ©afluft unb ©Otitern fte^t
itaque oft nad), igitur bagegen ju Anfang.
nnm. 1. Igitur, foraie aud) mint, autem, quidem, vero, etiatn, quoque treten in ber 9?egel
jroifcgen »or= unb ßunamen einer $crfon: Gnaeus igitur Pompeius. M. enim Mar-
cellus. P. autem Sulpicius. — Senn quoque mit enim unb igitur ftufammentrifft, fo üef)t
ed Ooran,*). ». Haec quoque igitur crimina (Cic. Caecil. 32).
Änra. 2. Igitur, enim unb autem haben in ber SRegel bie brltte ©teile:
a) toenu ber Safe mit bem ^räbifate unb einer ^orm oon sum anfängt: Moriendum
est enim omnibus. Venus est igitur illud. Victi sumus igitur. Perspicuum est
* t a | e , tatet*, «epet it ortum . 7. Huftage. IL 23
Digitized by Google
632—533.
mim. (3cbod) finbet fu$ aud): Imbecilla mim est natura ad contemnendan
potentiam.)
b) roenn ber <3afc mit non est, nequt est, nihil est, nemo est, quis est, hic est etc. b«
ginnt: Non est igitnr natura deorum praepotens. Nihil est autem praeclariu
mundi administratione. Haec est mim Socratica ratio. Quid est mim flet
muliebri viro turpius? Cbenfo aud), wenn est an ber ^weiten ©teile unb ein Xonrooi
im Safyanfange ftebt: Temperantia est enim, quae ut rationem sequamur monel
c) wenn ber 6a& mit einer Äonjimftion, einer wegation, einem Kdathwm ober 3ntn
rogaiiiuim beginnt unb ba« barauf folgenbe SBort Ijervorgeboben werben foü": Cum diei
igitur. Non vidit autem. Num vis tgitur audire? Quid curabo autem?
9lnm. 3. Senn est al« betonte« SBort an ber Söitye be« ©a&e« fte$t, fo folgen igitur, eniD
unb autem bemfelben unmittelbar nad): Est xgxtttr difficilis cura rerum alienarum.
532. „Unb öntjer, unb Deshalb, unb a(foM Reifet nidjt et itaque, et (atque) igitur ober igitur
que; aud) et idcirco, et ergo, ideoque, et proinde [mb feiten. Wan fage einfad) ilaqut
igitur, ergo etc., ober ob eamqne rem, et ob eam causam, eaque de causa etc. ober mal
nxifjle mit 8u«laffung be« „unb" bie velattuifdjen Äonjunftionen quare, quapropter, quocirea
quamobrem, unde, ober, wo« ba« gewitynlidjfte ift, man befeitige „unb bafjer" burd
$eriobenbilbung (cf. 542, 1), inbem man entweber ben erften Sa& ju einem bt
grünbenben ober ben jweiten ©a& ju einem Fonfefuttoen umformt, j. 8. „Stai
Sater ift fctjr reid) unb braudjt ba$er feine Äoften ju fdjeuen" pater mens, cum diri
tissimus sit, sumptui parcere non debet ober pater mens divitissimus est, ut sumptu
parcerc non debeat. — 1) Quia tempestas mala est, in publicum prodire noi
possumus ob. tempestas (tarn) mala est, ut in publicum prodire noi
po8simus. 2) Aedui, cum se suaque ab hostibus defendere non possent
legatos ad Caesarem miserunt auxilium rogatum. 3) Antiquitas abundaba
concisis quibusdam sententiis, quae cum multum sapientiae haberent, a<
deum aliquem auctorem referebantur, ut illud: Nosce te ipsum. 4) He
roes apud veteres vocabautur ii homines, qui praediti divina quadam vir
tute deorum filii haberentur. 5) Decii consulis corpus, quia obrutun
superstratis Gallorum cumulis erat, primo die inveniri non potuit
6) Sic iam obduruistis, ut admomti nihil omnino commoveammi.
533. Nam (regelmäßig im Anfange bei Safre«) fte&t bei Hnffujrung eines objeftiuen Seweifd
einer Jljatfacrje, weldje al« ®runb angeführt wirb; enim bagegen tjat fubjcltioe Äraft, in
beut e« eine (Srflärung anführt, für beren Slnerfennung e* an ba* Urteil be* 3u$örcr« obe
fieferö appelliert Übrigen« ift ber reale Unterfdjieb beiber ffortifeln ein unwefentlidjier, fo baj
fie £. SB.- in ^Jarcntljefen, weldje eine Srflärung ober einen ®runb anfügen (cf. 524, Warn. 4]
fowie bei erläuternben Sktfpielen promi«cue fomof)I in ber Sebeutung „benn" (begrünbenb) ali
aud) in ber 3?ebeuhmg „nfimlidj" (erflärenb) gebraud)t werben. — Namqne unb eteain
(x«i :,nV) fmb in §lnftd)t t&rer ©ebeutung nidit wefentlid) non nam unb enim oerfdneben
benn que unb et bienen bei Ü)nen nur jur engern »erbtnbung mtt bem 93or$erge$enben
33eibc ftefjen in muftergftltiger $rofa an ber Spi&e be« ©afee« unb jwar namqne mit be
fonberer »odiebe (aber nid)t auSfdjlieftfid)) oor »ofalen. Enim fjat gewö^nlid) bie jmeiti
Stelle be« Safce« innc (cf. jebod) 531).
9nm. 1. Tie urfprunglid) üerf idjernbe ©ebeutung non nam unb enim „in ber Zftat
fürwahr" tritt aud) in guter <jkofa nod) jumeilen ju Xage ($. ©. in ber SScrbinbung nam
mehercule „ja loa^aftig", Cic. Verr. 1, 133; 2, 72; de or. 2, 142; aber aud) fbnft
*. ©. Verr. 3, 196; de or. 1, 101. Cf. aud) 529), aud) bei naraque unb etenim „unl
in ber £§at". — Nam (nie enim) wirb oft jur Serftörfung ber ftrage einem Srage^
Worte angehängt, $. ©. quisnam, ubinam, cuiusnam modi.
Slnm. 2. Über nam non unb non enim cf. 513. — Über nam unb enim in ber Öebeutung
„jum ©eifpiel" cf. 397. — Über ben ©egfall be« beutfd)en wndmlid), benn" hn
Cpip Tonern cf. 551, 5, «nm. u. 561, t
9lnm. 3. Nam unb enim werben befonber« in ©efprädjen bei Grwiberungen fo oebrauit,
baö ber ®ebanfe, worauf fte ftd) belieben, nid)t au«brüdlid) hinzugefügt ift, fonbem ort
bem 3ufQwmen^angc ergänjt werben mu&, ba^er [it hn SJeutfdjen oft burd) „allerbtng*,
wa^rlid), freilid), ja" übcrfe|t werben fönnen: Cum Critias respondisset in »gr«
ambulanti ramulum adduetum, ut remissus esset, in oculum suum reccidisee,
Digitized by Google
— 355
534—535
tarn Socrates : Non enim paruisti mihi revocanti („ba« tft nicht au üerwunbern, beim").
Ct auch Hör. carm. 3, 11, 1.
%irm. 4. Qefonber« wichtig finb nod) folgenbe zwei ©ebraudjöweifen bon nam:
a) m ber fog. PraeterlÜo (et 551, 17 i, wenn eine für ben behanbelten ©cgenftanb be=
beutung«oofle ©ache ganz flüchtig unb gletd)fam im Vorbeigehen ermähnt wirb, inbem
man fagt, man rodle biefelbe übergeben ober brauche fte nicht zu erwähnen, ba fte ja be
tonnt ober fdbftoerftänblicr) ober überflüfftg fei, j. ®. Quid Achille Homerico foedias,
qnid Agamemnone in iargio? nam Aiacem quidem ira ad furorein mortemqne
perduxit Fortis Tir in sua re publica cognitus multa de iuvenum amore scribit
Alcaeus; nam Anacreontis quidem tota poesis est amatoria („um be« Slnafreon
aar nidjt ju gebenfen, beffen ganze ^oefte au« fiiebe«gcbicoten befte^t").
b) m ber fog. Occupatio (et 551, 20), wenn etwa« bem Sorbergeljenben Gntgegenftcljcnbeo.
nachträglich wiberlegt unb jurüefgewiefen werben foH unb zwar fo, bafi biefe« (Gegenteil
felbft al« etwa« blofc Setläufige« erfd)eint, ba« nur einer gelegentlichen ober nachträglichen
Serücfftdjtigung bebaef (beutfd) „übrigen«, bagegen"; genau: „hiergegen wirb nicht«
einjuroenben fein, berat wenn man etwa elnwenbet, bafj . . •, fo ift ba« irrig, ba . .
ober „fo entgegne tetj barauf, bafj . . ."): Nam illud quidem absurdum est, quod
quidam dicunt. Nam illos quidem dimitto (missos facio, nihil moror), qui
cenaent Nam illa sententia minime probanda est. Nam illud quidem funditus
eiciendum est, quod a multitudine imperita dici solet. Nam illud qaidem adduci
non possum ut credam, quod a quibusdam affirmari solet Nam quid attiuet de
eis dicere, qui . . .? Nam quid ego de eorum opinione dicam, qui ex ist. im an t . . .?
" Nam quod scYibis. Nam quod ahmt. Nam si quis hoc forte dicet. Nam si quia
putat,
& Seilieet, videlicet, nimirum, quippe unb nempe bienen gwar nicht immer, aber bod) fet)r
oft zur Bezeichnung einer fronte („naturlich, fein SBunber, ganz begreiflich") : Homo vide-
licet timidus et permodestus (oon Satilina). Movet me quippe lumen curiae! Än unb
für fid> bebeuten seilieet unb videlicet „begreiflicherweife, offenbar" unb bezeichnen etwa« al«
leicht erfennbar unb ber ©egrünbung nicht bebürftig ; nimirum (eig. ne — mirum ,,e« ift nicht
*u öerwunbern") „natürlich, felbfröerftänblich" ; quippe (entft. au« bem Äbl. qui unb bem bernon^
frratwen ©ufftr. pe) „leichterflärlfdj, freilich" (et 368) ; nempe (entft. au« nam — pe) „bod>
wohl, bod) ftcherlich, aHerbing«" (welche« ba« 3u9ef^nbni« be« anbem beftimmt erwartet, meift
um eine Antwort ober eine golge al« felbfröerftänblich $u bezeichnen). Ct Me quidem species
quaedam commovit, inanis »cilicet, sed commovit tarnen. Brutus terram osculo con-
tigit, seilieet quod ea communis mater omnium mortalium esset Dareus in fnga, cum
aquarn turbidam bibisset, negavit unquam se bibisse iueundius; nun quam videlicet
sitiena biberat. Quid metuebant? vim videlicet. Non parva res, sed nimirum maxima.
Si diligenter, quid Mithridat.es potuerit, consideraveris, omnibus regibus hunc regem
nimirum antepones. Sol Democrito magnus videtur, quippe homini erudito. lata ipsa
a te apte sunt dicta; quippe habet enim a rhetoribus. Apud quem igitur hoc dico?
nempe apud virum bonum et prudentem. Quid volunt leges ? nempe ut iis obtempere-
mus. — ©ei «nffihrung oon ©rünben ^ei^t nimirum enim, nam nimirum ,benn natürlich",
nimirum quia „weil natürlich".
L filjr* wn btx P0rtpfllun0, wm tyttitbmban, wn btn
©topfit nnb $ iprcn.
•35. 1) $ie SÖortfteÜung (Ordo verborum) ift in ber lateimfdjen Sprache, in rocl*
d)er fid) bie grammatifcfje 93e$iet)ung ber Wörter au§ beren ^-leri ou-;-
enbungen leicht erfennen lägt, weit beweglicher unb freier als in ben
neueren (Spraken, 9iid)t3beftotneniger laffen ftd) aud) im fiateinifdjen geroiffe
©runbfä^e für bie Orbnung ber SBorte nadjröeifen, roiciuo^l biefelben nie
eine au$na1)m3lofe ©eltung Ijaben. $ie greiljeit ber lateiniföen SBortfotge
ift (eine regellofe SBillfür, fo bafj bie SBorte beliebig burdfjeinanber geworfen
»erben fönnten. ©tetö ift als ©auptreget jubea^ten: Summa oratwnü
virtus est perspieuitas.
Digitized by Google
9(nm. i. SSMe befc&räntt bic beutfdje Sortflcuung im Sergletdi mtt ber lateinifdjen in,
erbeUt barau«, baß felbft bie ancrgemö^nlidiften lateinif d^en ©ortfteuunaen im $tuu
fdjen mein möglid) fm°> £ ©. Acerrimo vir ingenio ; huius aneioritatetn loci ; omne*
omnium temporum imperatores; raea fuit Semper haec in hac re voluntas ; atrox
Romanorum ad Cannas cladcs ; res in usu posita militari u. f. w.
2) £ie Stellung bcr Sorte im ©afce ift junädjft bie Qrammatifdje (ober bie
ftonftruftionSorbnung). S)a8 ©runbgefefc bcrfelben ift: $a§ Subjeft
eröffnet ben Safc, ba$ ^räbifat fd>lie&t tyn, bie ObjeftS* unb Slebenbefrim*
mungen werben 8tt>ifa)en biefe beiben £au»tfa$teile eingef Stoffen unb jroar
in ber SBeife, bog fte um fo näljer bei bem ©ubjefte ober *ßräbtfate fieljen,
je enger fie bem ©ebanten nad) ju bemfelben gehören, ©in foldjer lebiglia)
mit föücfftdjt auf bie ©rammatif georbneter ©afc ift j. Canis magnus
agricolae, bestia saevissima, heri in foro filio regia vulnus intulisse
dicitur.
3) 93on ber grommatif d)en Orbnung wirb fyaufig unb uielfad) abgetöteten,
fei e$ um einzelne ©abteile befonberS tyeroorptieben, ober im 3ntereffe ber
$>eutlicl)feit, ber ©oneimtität, be§ 2Bof)lflang§ unb ber 3Ibroecf)3lung. 60
tritt neben bie grammatifcfye Sßortfteßung bie rt)rtorifdjC (ober inoettierte),
b. I). bie burd) beftimmte &xotdt be3 3)arfteUenben bebingte. ®ie befolgt
fotgenben boppelten ©runbfatj : a) bie für ben ©ebanfen bebeutfamften ©lieber
müffen aud) bic auSgejcidjnetften Stellen im ©afce b,aben, b. i). ber roieb,tigfte
unb betontefte begriff bie erfte, ber jroeirnudjtigfte begriff bie tefcte ©teile,
®. Varia sunt hominum iudicia. Serpit per omnium vitas amicitia. Quae potest
esse iueunditas vitae snblatis amicitiis ? Movit me oratio tna. Litterarum conatat
Catonem perstadiosum fuisse in senectate. Aliud iter habemns nullum. Eripiet,
extorquebit tibi ist a popnlus Romanas. Doctrinä Oraecia nos et omni litterarum
genere superabat. Errare mehercale malo cum Piatone quam cum istis vera sen-
tire. Magnum animo cepi dolorem; — b) bie SBorte müffen fo gefteflt werben,
bafj if)re 93erbinbung mo^lflingt unb ein b,armonifd) geglieberte« ©anae ent*
ftefy (rb,p,tl)mifdje SBortftelhmg).
Hnm. 2. 3ft bie erfte Stelle im 6afrc fd>on burd) ein befonber« betonte« ober bie £ar=
fteüung lucitcrfüljrenbeä ©ort in Wnfprudj genommen, fo toieb bad ©ubjeft baburdi
fjerOorgef)obcn, baft eä bie I c tu c 2 teile erhält: Dicebat melius quam scripsit Bor-
tensius. Malum mihi videtur esse mors. Aegritudine igitur sublata soblatus
est metus.
4) 2Bie fdwn angegeben, ift bie auSge&eidtjnetfte ©teile im (Safce bie erfte, bie
näcrjftauSgeaeidEmete bie lefcte, mäfyrenb bie mittlere immer bie unbebeu*
tenbere ift. $abci tonnen jebod) flcinc, tonlofc SBörter (Äonjunftioncn, ^rapofitionen u. f. ».)
bem eigentlidjen lonioorte uorange&cn unb an bcr 6pU« be« Safre8 fte^en ; fte getjen bann
bem Xomuorte glcidjfam als eine ftnafrufiS ooran, j. SB. Per se ins est expetendum.
Nam concordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur. Poeta peccat,
cum probam orationem affingit improbo.
Mnm. 3. Gfl ift nufrloS, über bie lateinifdje SBorrfteUuna in breiter BuSfü&rlicfcfeit fidj J«
ergeben, ba oljnctyin bie s])cannigfaltia,fcit r^etorifd^cr Jßenbungen nid^t crfd)öpfcnb bcbfl»:
belt werben fann. 9Bie bie SSortc emc« größeren 6a^e« ^u orbnen feien, Darüber famt
Iebiglict) eine genaue Grmägung be« auäpfprcdjcnben (SebanfenS unb ein für lateinii'dx
Sprad)c gebilbete« Cfjr cntfd)ciben ; be«()alb mirb im folgenben nur auf einige ber mfc
tigften Regeln 9?ücffic^t genommen werben.
536. 1) 3)ie ftoputa esse fte^t enttoeber am ©übe, inbem fte ftcb, entlitifcb, an bai
^ßräbifat fe^liegt, h- ®- Anser avis est; Romani fortes erant; ober fie fte^t Oer-
biltbenb amife^en Subjeft unb «ßrdbif at, Ä. ». Patres fuerunt auetores; facta
sunt exaequanda. §at aber esse als Verbum substartivum bie öebeutung
Digltized by Google
-. 867 - (TJI ,cK*-*\ 536.
„ba fein, oorfjanben fein* ober eine ftärtere SSetdrmnß^im 2)entfrf)cn öfters
wirf lief)), fo tritt e§ meift an bie ©pitje be$ ©atjeS, $. 93. Est caeleste
numen. Est, est profecto i 1 In vis. Est, ut dicis. Fuit qnaedam ab infinito tempore
aeternitas. Erant hae difficultates belli gerendi „bie enoäfmten ©djroierigfeiten roaren
wirf lieb oorljanben". Est enira difficilis cara rerum alienarum. (Cf. aud) 531, 9lnm.
2 unb 3).
2) 2fttributu>e fc&jetttoc (unb *ßarticipien) fteb,en für geroötjnlic^ hinter ihrem
©ubftantioe, j. ©. Poma matura, iter campestre, bellum grave atque periculosum,
befonber§ wenn fte uon einem Eigennamen abgeleitet fmb, ©. Lysander i
Lacedaemonius, popnlus Romanus, Thersites Homericus, ober TOCUn fie Dtelfilbig ■
ftnb unb iljr ©ubftantiü menigfUbtg, 3. ©. Di immortales, rex potentissimus, vir \
egregius, res atrocissima, bellum exitiosissimnm, ober wenn fie Itocf) burd) 3u=
fäfce eine ®tgdnjung erfahren tjaben, 33. Consul ex gravi vulnere aeger, vox
populi Rom. maiestate indigna, rationes ab ineuate aetate suseeptae. ©ie treten
aber ooran, wenn fie gröjjern ^adjbrucf b.aben (bef. im ©egenfat}), 93.
0mne8 socii ; snmmo ingenio iuvenis. Vsitalae res facile e memoria elabuntnr, in-
signes et norat manent dintius. Prwlens homo prudenter agit. Vrbanas res (Caes.
b. g. 7, 6, 1). Cura de publica ro et de prirata (Cic. Lael. 15). Prope cotidiana di-
cendi exercitatio. Caesar non solura publica*, sed etiam privatas iniurias ultus est
Punica fides „ed)t puntfd)e Ireue", Romanus homo „ein echter Nomer"; genjöfjnlicf)
auef), wenn fte mit ib,rem ©ubft. einen ©ef am t begriff bilben, $.93. Com-
munis utilitas „@ememwof)lw, naturalis lex „9toturgefe|>", nocturnum iter „'.Kaditmarid)"
(aber iter nocturnum „SWarfch bei 9?ad)t"), humanus animos „"äMenfdjengcift". Cf. aud)
194. — SEßenn in 5lu§brücfen rote „alle pfiffe unb 3Jlecre* ein attributioeS
^Ibjerrio mehreren (Subftantinen gemeinfc^aftlia) angehört, fo ftnb folgenbe
Stellungen be§felben erlaubt: 1) Omnes fluvii et maria; 2) Fluvii omnes
et maria; 3) Fluvii et maria omnia. Unerlaubt ift aber bie Stellung
Fluvii et omnia maria, benn biefeS ronrbe fjeifjen: „2)ie Slüffe unb alle
SJleere*. Cf. 11 u. 503, 2.
3) Pronomina possessiva flehen f oft ftet§ n a cf) , SB. Pater meus, nur bei ftar*
fer Betonung uoran, j. Meum consilium aecommodabo ad tuum. Spero no-
stram amicitiam non egere teatibus. Haec mca mann scripsi. Haec nostro iure
poseimus. Nostra ipsorum domus. Cf. 230, 2.
4) Pronomina demonstrativa ftetjen roegen itjre§ ftärferen sJlacf)bruct:$ meiftenS
oor bem ÜJlomen, a. 93. Hic mons, illo tempore, ea civitas. SBenn aber ille fooiel
bebeutet rote „jener befannte" (cf. 238, 9inm. 3), fo fteb,t e$ nad), j. 93.
Medea illa. $at ba§ ©ubftantio ein 9lbjeftio bei fuf), fo ftetjen bie Neroon*
ftrationronomina geroöfmlitt) in ber ÜDlitte, j. 93. Magnus nie Alexander; bonuo
hic diseipulus; idem ille populus; antiquis illis temporibus. 25od) fagt man gewöhn^
lieh hi omnes, Uli omnes.
Sinnt. 1. 3n 93erbinbung mit ^offefiiupronomincn werben bie 2)cmonftratiüa jenen uoram
gefteüt, Haec mea domus, isla restra arrogantia.
Knm. 2. $3c$teht fid) ein $emonftrattoum auf ben oorbergchenbenSafc ober einen
X e i 1 beSfelben, fo wirb ed mögltdjft weit an ben Stnfang, am liebften, roenn cü an-
gebt. an bie ©pitye beS ©afccS geftellt, währenb e3 im $5cutfcben oft tief in ben <5a&
tunabgerüdt ift, j. 93. Eo cum Caesar venisset, timentes confirmat. hl ut audivit,
Corcyram demigravit. Germani arcessiti sunt : Horum primo circiter milia quin-
deeim Rhenum transierunt „juterft übcrfd)rittcn 15000 uon biefen ben SRhehT. Hel-
vetii omnia ad profectionem parare constituerunt; ad eas res conficiendas bien-
nium sibi satis esse duxerunt „fie glaubten, juoei .\alnc genügten itjnen, um biefe
^a&rcgein au:, untren". Miltiades quinquaginta talentis multatus est; hanc pe-
cuniam quod solvere non poterat, in vincla coniectus est „er lourbc inö @efäng=
nii geujorfen, weil er biefe Summe nid)t ^aljlen formte".
s
Digitized by Google
— 358 -
5) Pronomina indefinit», nrie qnidam, aliqnis, qoispiam etc., flehen in be
Siegel nad), j. 53. Homo qnidam, ober aroifdjen 90)j. unb ©ubft., j. 99. Ii
credibiiis quaedam ceierita«. <Jhir bei ftarfer Betonung fteljen fte oo tan
,V 53. Non sine aliqao quaestu.
6) Attribut ine ©enitiüe (fubjeftioe toie objeftioe) flehen geroötinüci) (nie bi
attributioen Slbjeftioe) hinter bem regierenben dornen, c. Amor parentoo
h ;ii us rei publicae, od i um Hannibalis. 3te fielen aber roran bei ftörferer 93(
tonung, 51 Atbeniensium urbs omnium artiam fait inventrix, ober toenn fi
mit ü)rem ©ubft. einen ©efa int begriff büben, j. ». Terra« motu» „Cd
beben", belli fortnna „Äricg&glüd"', corporis voluptates w€hmenlufr, anaernm ot
„Otönfecier", veritatis amicus, iuris peritus etc. ©ef)ört ein ®enitio jmei 9lo
minen gemeinfdjaftlid) an, fo ftef)t er entroeber oor bem erften ober fynte
bem jroeiten ober aud) hinter bem erften, *. ». Caesaris fortitndo et prndenti
ober fortitndo et prndentia Caesaris ober aud) fortitndo Caesaris et prndentia (cl
aud) 536, 2). — Über bie fogen. gfftfjlofff nen «uoDrürfr cf. 12 u. 13, Hmn. 3.
7) 91|i|iofitionen unb Xitel fielen faft immer hinter bem SBorte, ju befje
(Jrflftrung fie bienen, bef onberS wenn fte mit einem Attribut oerbunben ftnt
v 5*. Homerus poeta, Dionysius tyrannus; Alexander, rex Macedonnm; Corinthai
lumen Graeciae; Lncullns, summns vir „ber große $elb fiurufl". Ariobarzanes, socio
popnii Romani. 3utoeilen fteb,en fte oor an, aber nur au« rljetorifdjen ®rün
ben, 5. 33. An Srythes Anacharsis potuit pro nihil o peenniam dacere : nostrate
pnilosophi non poternnt ? Sapientüsimtis rex Philippus Aristotelem Alexandro fib<
doctorem aeeivit. Ipse augur Tib. Gracchus auspiciornm auetoritatem confession
errati sni comprobavit. Cinna coUegae sui, Cn. Octavii, caput praecidi inssit Ci
Cic. Cael. 1, 1: ad pontificem Scaevolam; nat. d. 3, 80: cur. . . pontifex maxim*
Q. Scaevola est trncidatus. (©eadjtc aud) bie Äöüofition mit Sperrung: Propinqu*
meus ad te Q. Tubero detulit, Cic. Lig. 1. Oravienmut auetor in Originibus dixi
Cato, Cic. Tusc. 4, 3.)
Änm. 3. 25er Sprachgebrauch fjat jebod) a\i Siegel f cftgeftellt : Lud* Floralia, lud* Me
galensia etc. (cf. 9, ftnm.). Tragoedia Thyestes. Tabula Oedipus. Rex Philippas
rex Deiotarns u. fi. ; bod) fteht rex aud) hinter bem dornen, 3. ©. Antiochus rex (Cic
Verr. 4, 70; Pomp. 55 u. ö.). HReift fteht aud) imperator als £itel ber «aifer w
bem Wanten (imperator Clandius), nxifjrenb Augusta „taifertn, faiferlidje ^rtiu/fitn'
naebgeftedt toirb (Livia Augusta, Clandia Augusta). 93oranaefteflt »erben Dielfadj aud
bie einfachen geograßbif che n flöpellattDa urbs, oppvium, insula, prorincia
tnons, flumen u. fi., ©. urbs Neapolis (neben NeapoUs urbs, ober ftet* wbi
Roma), oppidum Cirta (neben Cirta oppidnm), provincia Sicilia, insula Rhodos,
mons Iura, mons Cerenna, finmen Rhenus (neben Garumna Humen ; regelmäRic
fteht terra üoran: terra Gallia, terra Italia; Appia via ift uiel häufiger all via
Appia (Cic. M il. 91). SDagegen werben littera, syllaba, praepositio unb ägnltdjc graou
matifdje ©c$eid)nungen nachgeftellt, 4. ©. A littera (nid)t littera A). Ex praepositio.
8) Cf. 27.
9) Cf. 129 unb 130. Wf
10) Cf. 287. k ^ V-
11) Cf. 631. tffr iS x ^
12) $)ie Negation non (haud) fte^t regelmäßig unmittelbar 0 0 r Demjenigen
Sorte, roeldjeS oerneint »erben foll, unb jroar genauer aU im 2)eutfd)en,
5. 99. Ca ms me non momordit, sed lambit; canis non me momordit, sed fratrem
meum ; non canis me momordit, sed anguis. $)ie Unterf triebe OOn ber beutfeben
Stellung ftnb befonber«: a) 3m 2)eutfa>n fte|t Mnic|tM in ^auptfä^n
nac^ bem SBerb, im fiateinifc^en oor bemfelben, ^. ©. ,,3d) ladje nid)t" **
rideo; ,,id) fann nid)t fommen" venire non possum; ira in sapientem non cadä.-
b) ©efte^t ba§ 93erbum au§ einem Qnfinitio mit einem §ülf«nerb be§
Digitized by Google
359
536.
97lobu§, fo fetjen mir in ^ebenfä^en bie Negation cor ben ganzen 2lu8«
brucf, ber fiateinet ober unmittelbar not ba$ £fllf8oerb beS 3Jlo«
bu3, $. 33. Nihil est, quod deus efficere non possü „ma8 ©ort ntd)t bewirfen fann".
Metuo, ne hostes ex castris prodire non audeant „nid)t fjerüoriufommen wagen".
SBenn aber roirftta) ber infinit in negiert werben foll, fo nimmt er aud)
bie Negation nor ftd), 3. 93. Hanc epistulam cur non seindi velis, causa nulla
est 8i dolor deponi potest, etiam non sutcipi potest 3)af)er facere non postum
wid) fann nid)t tljun", aber non facere possum Mid) fann unterlaffen" ; fieri non potest
mti ift unmögltd), bafc c« gefdjieljr, aber non fieri potest we8 ift möglid), ba& e* nidjt ge*
fdjie^r. — c) SBei ^articipialformen, bie mit esse jufammengefefct ftnb,
tritt bie Negation OOr ba$ #Ülf3oerb, 33. Divitiae sapienti expetendae non
**nt; bagegen bei @egenfä$en nor ba§ ^artictotum, $• «• CaiUcrates
hac religione non modo ab ineepto non deterritu», sed ad maturandum concitatus
est — d) <5oH bie Verneinung ftd) über ben ganzen ©afc erfrreefen ober mit
befonberem 9tad)brucf hervorgehoben werben, fo fte^t non gern an ber ©nitje
be$ ©afceS unb öroar weit häufiger als im fceutfdjen, Non ego secun-
dis rebus nostris gloriabor. Non, si Opimium defendisti, ideirco te isti bonum ri-
fun putabunt Non, si tibi ea res grata fuisset, esset etiam probata. Non ego iam
Epaminondae, non Leonidae mortem huius raorti antepono. S3efonber8 beliebt ftnb bie
Serbinbungen: a) non enim (cf. 613), non igitur, non ergo, j. ». Non enim audiendi
sunt Epicurei. Non ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi ; b) non hercle,
non mehercie, (non sane neben mne non; non profeeto neben profecto non). c) SBenn
ftd) ein SRelartofafc an bie negativen SluSbrürfc nemo est, nihil est u. S. (cf. 398, c) an:
fd)liefet, fo nimmt non in ber Siegel feine ©teile gletd) fjinter bem SRelattoum (ober ber Äon*
junftion ut), nidjt öor bem Serbum ein, ©. Nihil est tarn incredibile, quod non (ober
ut non) dicendo fiat probabile. Nemo reliquus est, quem non superare possimus.
3umeilen tritt ein Pronomen bajmifdjen, ©. Quis est, qui id non maximis efferat lau-
dibus? Nulla domus in Sicilia locuples fuit, «5t iste non textrinam instituerit —
Cf. tutdj 636, ttmn. 3 u. 472.
Änm. 4. Stellung öon le — qnidem: 3n ber Siegel fteljt nur ein Xonwort awifdjen
ne — quidem, S3. Ne tu quidem, ne cupio quidem; bod) »erben ^räpofittonen
von iljrem dornen nidjt getrennt, 5. 6. Ne in templis quidem, ne sine adversario
quidem. 3>a3 Pronomen tritt baib mit feinem dornen jufammen, balb allein jroifdjen
ne — quidem, j. 93. Ne Lucius Valerius quidem, ne Publias quidem Clodras.
Cngjufammengcb,örige, einen ©egriff bübenbe SBörter bleiben ungetrennt, $. 58. Ne tarn
diu quidem; non modo quod non possumus, sed ne quantum possuraus quidem
cogimur. ©eljort ne — quidem ju einem ganzen SRelatiu* ober Äonjunftlonalfafce, fo
wirb aufjer bem JReiatto ober ber Äonjunftton nod) ba$ betonte SBort eingcfa>ben, $. 53.
Ne si iudex quidem ero de ipso amico, contra ins iurandum faciam. Ne cum
solebat quidem id facere (Cic. Mit 88). Iratus alieno malo gaudet; quod quo-
niam non cadit in sapientem, ne ut irascatur quidem cadit (Cic. Tusc. 3, 19).
— Ru bemerfen ift, ba&, wo wir lagen „nidjt einmal bann, wenn . . b. 9.
„in bem galle, wenn . . man latetnifd) nid)t ne tum quidem, si . . ., fonbern nur
»© si — quidem fagt mit SBeglaffung oon tum, wofür bagegen bie betonten begriffe be$
Äonjunftion*fa&e« ftwifdjen ne unb quidem treten, $ 93. ,SW einmal bann, wenn ihre
JBerbtenftc um mid) nod) fo grofj wären" ne si summa quidem eorum in me merita
constarent; „nidjt einmal bann, wenn id) abweidjenber Meinung bin" ne si dissensero
quidem. (Ne tum quidem, cum . . . bebeutet „nidjt einmal bamal«, al*\) Cf. 384, 13.
13) Cf. 496. >Xvl
14) Cf. 306, 1 unb 2.
Änm. 6. Ut „fo bafe" wirb gern (aud) felbft oljne befonbern 9?ad)bruoT) ben SBörtern vix,
paene, prope,prorsus, fowie ben Negationen non, nemo, nihil, nullus, nusquam u. a.
nadjgefe&t, i. 8. Vix ut arma retinere possent; — nihil ut de commodis suis co-
gitarent Insula sie direpta est, non ut ab hoste aliquo, sed ut a barbaris prae-
A donibus vexata ease rideatur. Atque eo facto sie doluit, nihil ut tulerit gravi us
in rita. ©0 aud): Iter erat per Sequanos angustum et difficile, vix qua (= fix
ut ea) singuli carri ducerentur. Cf. 483, 10, «mn. 2.
Digitized by Google
537-538.
- 360 —
Hnm. 6. ifa inerten ift $ler aud) bie Xmr ftö\ b. g. bie ^wldmetbung ober Äuflöfung eine«
flufammengefeftten $Borte3 in feine Seile, ;y S3. Iamqae adeo super unus eram, b. i
anas supereram. 3n oer Suten Itofa ift bie Xtneft* überhaupt feljr feiten; fte fomm
faft nur bor: 1) bei bcn mit cunque unb libtt gebilbeten RompofittS, j. fb. Quäle ic
cunque est. Quod erit c*ngu« visum, ages. Catilina euius rei /t'6ec Simulator aui
dissimulator ; 2) bei ben mit ber Söorfa$fiU* per gebilbeten &bjefttoen, IB. Alter;
pars per mihi breris fore videtur. Per mihi, per, inqnam, gratton feceris. Mih
Phanias dixit per fore acconttnodatum. Per enim magni aestimo.
?(nm. 7. $*i ben römifdjen ^erfonennomen gilt ol» Siegel, bafj ber ®efdjledjt«nam«
(nomen gentilicium) bem Beinamen (cognomen) oorangeqt, $. $3. M. Tnllitu
Cicero, P. Cornelias Scipio. Tod) fpäter, al* ber ®efd)led)t*name mehr unb meljr tt
ben #intergrunb trat, ber ©einome hingegen boS Übergeioidjt erhielt, murb« ber Stanam«
häufig (befonberd in ber Umgang$fprad)e) bem ($ef$led)tdnamcn oorgefefct unb ber 8er
name (praenomen) gotu megflelofjen, S3. Pollio Asinius, Crispns Sallustius, Balbas
Cornelius. 93ei ßicero ftnbet fid) biefe Stellung foft nur in ben »riefen, fonft nur w
ehielt in 9?ad)aijmung ber Umgang*fprad)e ; Gfifar bat Tic einigemale im b. cit.
Spätere häufiger.
537. 1) $)a« cinorbnenbe 2lbjeftio (cf. 503, 1 u. 2) fteljt entroeber mit bem eingeorb*
neten Slbjeftio nad) ober mit bemfe(ben uoran, ober, roenn beibe Slbjeftbc
^ Ijeroorgeljoben roerben foüen, wirb ba$ 6ubftantio oon ilmen eingefcfyloffen. —
2) Cf. TO^Tinm. — 3) Ceteri, reliqtä, alii in SBerbinbung mit omnes gebet
biefem in ber Siegel cor an; omnes pflegt rjiev nur bann ooranjuftetjen, roent
ber ganje 9tad)brucf barauf liegt (cf. Cic. Fin. 6, 67; Tusc. 5, 88; de or. 2, 72).
538. 1) Unter .vuipcrbntoii (ober Traiectio) oerftefy man bie ^uSeinanber
ftellung (Sperrung) jufammengefyörenber SB ort er, rocldje entroeber bei
groeef ^at, bie auSeinanbergefteHten begriffe met)r ^eroorj uneben ober ben
I Satje einen gröjjern rfjutfymifdjen SBofyllaut ju geben. So treten ,v $
unbetonte Pronomina, 2tboerbien ober ^rftpofitionataudbrüde gern ^roiniut
,Mif amineugeljörige SBörter : Hie me dolor angit; mea me voluntas prohibuit; omna
in me terrores impendent; si quid est in me ingenii; magna nuper laetUia affeettu
sum; tuis incredibiliter sludüs delector; breris a natura nobis vita data est; (moi
beortitc aud) bie Trennung bed Cor* unb ^iinamm? : Marcus ad me Brutus venerat
Ahala ille Servilius; Gaius noster Lamia\ cf. 531, «nm. 1); — ober ba£ regic
renbe Sort tritt jroifäen bie regierten: Omnium inventor artium; A«i«5aucto
ritas loci; magno vir ingenio; de totius arte vitae ; — ober Ablativi absolut
werben burd) ba« eingefefjobene ©ubjeft getrennt: Recepto Caesar Orico Apollo
ii uim protirisr.it u r , hao re s tat im imperaior per speculatores cognita exercitun
castris continuit; — ober Accusativi c. inf. werben burd) baS regierend
33erbum ober burd) ben ganzen regierenben @a^ getrennt, j. ». iP sum Scipi
onem aeetpimus infantem fuisse; Calchantem augarem scribit Homerus long«
optimum fuisse. 3n äljnlidjei 5Beife merben 9?ebenfö^e oft burd) ben in ib^re SRitte ein
gefdjalteten regierenben Sq^ geteilt, 9. In oratoribus Graecis admirabile est quantatr
inter omnes unus excellat. Orator metuo ne languescat senectute. Sunt vitia, qaa(
nemo est quin effugere cupiat; — ober jwei ©a^glieber, benen ein ©ajjteil
gemeinfam ift, roerben burd) C£infd)iebung be§ ©emeinfamen getrennt, $. 9.
lustus vir ac bonus, effrenata libido et indomita, cognitionis amor et icientiae,
virtns neque datur dono neque aeeipitur; — namentlich) roerben bie Slboerbien
quam, tarn, nimis, satis, minxis, multo, eo, quo, paido u. ä. gern oon
bem |tt itjnen gehörigen 3Borte getrennt: vides, quam sit magna dissensio; in-
genium meum sentio satis Semper fuisse exiguum , multo eins oratio esset pressior ;
quo quis prudentior est. ^äuftg bient bie «Sperrung baju, bie miteinanber eng
oerbunbenen begriffe als eine ©in^eit barjufteUen : Marcelli ad Noiam proe-
lium; Divitiaci in populum Romanum Studium; regiae in Macedonia possessiones i
Digitized by Google
361
538,
omni» quae me angebat de re publica cura. 2Bte weit bic Sperrung geb>n tonn unb
toelc^e SBirfung fie fürt, jetgen SSeiföiele Wie: Tantam ingenuit animantibus conser-
vandi sni natura custodiam. Stoicorum non ignoras quam sit subtile Tel spinosum
potiu8 disserendi genus. Eam optimam illi esse censent sepulturam. Iis se adule-
scens improvida aetate irretierat errati*. Quantum mihi vel fraua inimicorum vel
causae amicorum vel res publica tribuet otii, ad scribendum potissiraum conferam.
2) Unter Chiasmus „$^^6116^^9" Gpaopog, von %iatw „bie ©eftalt
eines X machen") oerpe^t man biejenige SBortfteUung, in melier (namentlid)
bei fürjeren ©egenfätjen) bie SBörter bag sroeite 3M in umgefegrter
Orbnung als beim erften 9Me fte^en unb jroor fo, ba& bie am ftärfften
entgegengefe^ten unmittelbar aufammentreffen, ». „25er fromme Hebt jeben,
niemanben ber S6i5fe". Fragile corpus animus sempiternus movet. Cimbri in proeliis
exsultant, lamentantur in morbo. Vir specie quidem puerili, senili vero prudentia.
Cornibus tauri, apri dentibus, morsu leones se tutantur. Si gladium quis apud te
sana mente deposuerit, repetat insanus, reddere peccatum sit, officium non reddere.
Cum spe vincendi simul abiecisti certandi cupiditatem. Ratio nostra consentit,
repugnat oratio. Clariorem inter Romanos deditio Postumium quam Pontium in-
cruenta victoria inter Samnites fecit. Expilatae provinciae, vexati socii ; dii immor-
tales spoliati, cives Romani cruciati et necati. Laudant cos, qui aequo animo
moriantur; qui alterius mortem aequo animo ferant, eos putant vituperandos. —
Zuweilen burdjbrlngt ber 6&Ja8mu3 eine gan^c Verlobe, fo bafe alle Xcilc berfelben burd)
bie fireuäftellung gegliebert [inb, $. 83. Quis est, qui velit, ut neque diligai quem-
quam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium
rerum abundantia vivere ? (t)icr finb bie 58erba beibemale bie äußeren, beren Tepenbenjen
bie inneren ©lieber be* 6§ia«muS).
flnm. 1. 9?id)t jeber Safe ift bem Sinne nach d)iaftifd)er Stellung fiUjig, benn immer müfien
fo befonber« au*einanber unb gegenetnanber geftellte 29orte fyrer ©ebeutung nad) biefe
Stellung uerbienen.
8nm. 2. 35qö ©egenteil be§ (SbjaSmuS ift ber VarallfU<Jimii8, b. bic Sieberfe^r berfelbcn
SBortftetlung : Superavi dignitate Catilinam, gratia Galbam. Ausi sunt transire
latissimum flumen, ascendere altissimas ripas, subire iniquissimum locum. Saepe
aut voluptates omittuntur maiorum voluptatum adipiscendarum causa aut do-
lores suseipiuntur maiorum dolorum effugiendorum gratia. — 3n bem Safte: Lu-
get 8enatus, maeret equester ordo, tota civitas confecta senio est ift (£t)ia3muö
unb <ßaralleli8mufl gemlfdjt. Cf. oudi . Exagitabantur omnes eins fraudes atque falla-
ciae; tota vita in eiusmodi ratione versata aperiebatur; egestas domestica, quae-
stus forensis in medium proferebatur; nummarius interpres pacis et concordiae
non probabatur (bie beibeu elften ©lieber geigen ben <SI}ia8mu3, bie beiben lefcten ben
^aralleltemu*).
3) SBenngleidj bie 9tt)etorit oorfcfyreibt, nid)t mehrere SBörter non gleicher SBc*
tonung ober ätmlidjem Stange aufeinander folgen $u laffen, fo merben bod)
oft abfidjtlid) ä^ntict) flingenbe SBörter jur #ebung be§ SluSbrucfS mitein*
anber oerbunben. Sftan unterf djeibet:
») ttaitteratton, wenn oerfefciebene SBörter mit gleiten HnfangSfonfonanten
(oft formelhaft, oft malenb) nebeneinanber gefteüt werben, Ä. ». Sanctum
atque sincerum; amisimus sueum atque sanguinem; profundere atque perdere;
maria montesque polliceri; multa mala magnusque metus; patent portae: pro-
ficiscere; fortis fidelisque; laterem lavare; mendacem memorem esse oportet; vi
Ticta vis est; vestrae religiones viguerunt, vestra vis valuit; dare donare dicare ;
spoliatus fama fortunisque; vivunt et vigent; quod polles potesque; homo et sa-
piens et sanetus et Severus; obsecro atque obtestor; omnes omnium ordinum ho-
mines; sensim sine sensu aetas senescit. „Schimpf unb ©djanbc; über Stocf unb
Steht; Sinb unb SBetter; 9Hann unb SRaud; Selb unb geben; $euer unb flammen;
9to& unb Weiter; in Samt unb Selbe; SBo$l unb ©elje; §au8 unb J£>of ; 3ittern unb
gagen; hoffen unb Marren" u.a. — „3>er «übe ftc^t am «effel, fdjaut m bie ©lut
hinein; ba* wogt unb wallt unb wirbelt unb wiU entfeffelt fein; unb jifdft ifjm in bie
Digitized by Google
538.
Obren, unb judt ihm burd) ben Sinn, unb flieht an adelt Ringern ttjn und) bcm fcabn
bin". Cf. bei Bürger bie funfmofle «Üitteration : „ffionne weht oon Xbal unb $üge
totfit non $lur unb ©iefenölan, me$t üom glatten ©afferfpiegel ; Sonne webt mit toeiaVi
ftlügel befl Piloten ©ange an",
b) ^nronomajic (Annominatio), ©leicfyflang, roo bi3 auf eine geringe 2lb
roeidmng baSfelbe SBort, aber mit einem meljr ober minber entgegen
gefegten ©inne wieberfel)rt, j. ». Et ratio et oratio; neque res neque spes
sententiae graves et suaves; ex aratore orator f actus est; eum non facile no
modo extra tectum, sed ne extra lectum quidem quisquam vidit; parro anim
et pravo; non actorem esse alienae personae, sed aactorem saae; facie magi
qaara facetiis ridicnlus. Lenones vitato tanqaam leones. Nolo esse laudatoi
ne videar esse adalator. Haec mihi ernnt non solum rata, sed etiam grati
Amare honestatem nnnquam est amarum. Tn et adversns et aversos impudicni
Cf. aus 6d)i0er« SSallenftein: „3>er »tbeinftrom fft morben $u einem $einfrrom, bi
«löffer finb aufgenommene Hefter, bie ©tStümer finb nerwanbelt m ©üfrtümer, bie «fc
teien unb Stifter finb nun JRaubtcien unb 25iebe4flüfter, unb alle bie gefegncten beutle
Cftnber finb oerfehrt »orben in Glenber". „(Eile mit fBeile".
Änm. 3. SJefonberö häufig finbet fid) bie ^aronomafte bei Äompofiten beleihen 6tatmue
(cf. ad Heren ii. 4, 29 : Deligere oportet, quem yelis diligere). Sicnlorum esa
sam reeepi, popnli Romani snscepi (Cic. Caecil. 26 ; Verr . 2, 1 , de or. 2, 101
©o subripi u. eripi (Verr. 1, 10), cognoscere u. recognoscere (Verr. 1, 15), de
portare u. asportare (Caecil. 28) u. d.
o) £>omöotfleuton, roentt in parallelen ©afcgliebern bie forrefponbierettbe:
2Borte gleite ©nbfilben fyaben, j. 13. Studium Semper adsit, cunetatioab
sit; audaoter territas, hamiliter placas; hominem laudas egentem Tirtutis, abuc
dantem felicitatia; diligere form am, neglegere famam. Haec omnia vidi inflam
mari, Priamo vi vitam evitari, Iovis aram sanguine turpari. Ad hanc legem no
institati, sed imbuti snmus. Pompeio se tradidit Milo praeaertim omnia andient
magna metnenti, mnlta suspicanti, nonnulla credenti. To* $omoottleuton gleidje
«afu* nennt man Homöoploton.
4) Unter ttnfoMonie nerfte^t man jeben 93erflofj gegen ben SBoljaaut. S)a^
gehört :
) oa» ^jufammentrefyen non ittsortern mit jajroer naetjetnanoer ausjuipreajtn
ben Äonfonanten Unb totalen, 3. 93. Ingens est Stridor; stirps splendids
bacae aenae amoenissimae ; rex Xerxes.
b) ba$ 3ufammentreffen äfmlid) Iautenber ©örter ober ©Üben, j. ». Con
com eo saepe una fuissem; quidquid fit, id pater non concedit; hör am dnoras
virorum fortissimorum; nallis satis certis mandatis; vulgares res; res mihi in
visae visae sunt; pleniore ore. »eadtfe aud) bie Comphsio syUabarum in «eifpieio
roic: mente /«neto (Verg. Aen. 3, 388), omne nemus (5, 149), tofa fomen (5, 186J
cerfe rfeo (6, 467) u. L
9lnm. 4. 9Hand)e3 mar inbeffen bem feinen römifdjen Obre nicht anftöfeig, roa* unfern
€bre nidjt angenehm erfdjeint, j. 93. bie unmittelbare JBerbinbung mehrerer mit ?t
anfangenben ffielattoa: qui, qttae sit; qui quoniam, quid diceret, intellegi nolait
virtns, quam qui habet; ober bad ^^ujanmicntn^fcn mehrerer 3nfinittt>e (J. $
Non me pndet fateri nesrire, adalescentes dietre doctre coepit, cf. 420, Änm. 3j
ober oon «blaHoen unb Patinen im Plural (^. 93. obsidibus Aednis redditis; omni
bas eqnis Oallis equitibns detractis); ober ^ufammenftellungen mie: Tom sacer
dos dixisse dieüur fo. 83. Cic. Verr. 4, 73); dixisst diamt (Cic Quinct 35
fam. 9, 16, 5); eum indicem falsnm iudirassc iudieavit; vtdere iam videor ob
rideor ridert ob. videri rideo (j. ©. Cic. Cat 4, 11; de or. 2, 33; 3, 20; Tnse
3, 3; 3, 77); Homerua hoinsmodi quiddam vidisse riddur. Fecit pugnandi po-
testatem, potestate facta Afranins oopias ednxit.
c) eine lange 9Reif)e einfitbiger ober oielfilbiger SÖörter oon bem*
felben Tonfälle, j. 93. Haec de te spes nos fefellit. Cur tu in hac re non debere
cedere crederes ? Saepe bonus homo laude captua peccat Africanus Nomantinos
Digitized by Google
— 363 —
539—541.
gloriose resistentes superavit, Generosissimi homines fortissimornm popalorum
omnibas temporibas maximam admirationem habuerunt. — 83ead)te bie 33orfd)rift
üuintilianS : Etiam monosyllaba, si plura sunt, non contina abun tur , quia necesse
est, compositio multis clausulis concisa subsultet; ideoque etiam breviam ver-
borum ac nominam vitanda continaatio et ex diverso quo quo longorum; afferunt
enim quandam dicendi tarditatem.
Ht Sold* SBSrter, mel^e oerroanbte ober entgegengefcfcte ©egriffc ober als oerfdjicbene
gönnen beöfelben Sorte« (cf. 236, c) benf elben ©egriff bejeidjnen (befonber« aud) bie $ro = ^ V
nomina unb ^ronommalabjefttoa berfelben ober oerfdjiebener $erfonen), werben regelmäßig >\
bii)t nebeneinanber geftettt (Parataxe) ; benn : Oppoiita iuxta po$iia magis elucetcunt. \
Cf. oudi: hos ego, quos ego, qnae ille, qai se, qaid sibi ist i, qnis sibi hos, quam ille
mihi, hoc idem huic, id ego vobis u, 8.
Ämn. Senn jebodj bie betreffenbrn ©Srter in ber jjorm ganj unb gar überetnftimmen, fo
inüffen fie, fad* fic bemfelben ©afegliebe angehören, üon cinanber getrennt »erben; alfo nid)t
Cjvcs civee adiuvant, fonbern Cives adiuvant cives.
40. 3n oielcn üöerbinbun gen beobachtet ber <©prad)gebraud) eine fefie (ftereotnpe)
Söortftettung, bie nie o^ne einen stoingenben ©runb oerlajfen wirb (ufueUe -
SÖOttfteUungX ?>■ 93. Senat us popalusqae Romanas (cf. jebod) Sali lag. 41, 2; Liv. 7,
31, 10; 24, 37, 7). Pontifex maximas. Magister eqnitam. Praetor urbanas. Iappiter
Optimas Maximas. Tribnnus plebis, tribunus militum. Praefectas fabrum. Magna
Graecia „Unteritalien", Gallia cisalpina „Dberitalien". Senatns consnltam, senatas aueto-
rita8, plebis scitnm. Res familiaris. Ins civile. Aes alienam (cf. jebod] Sali, Cat. 14,
2). ßona dea = Ceres. Dii immortales. Lex agraria. Divus Caesar. Genus humanuni.
Mensa seconda „ber zweite lifd)*, aber secunda mensa „ber Wai)t\\ibM. Bonae res „gute,
eble 3>inge", aber res bonae „Saasen oon SBert, gute llmftänbe". Vir bonos meifi „redb>
[^offener 9Rann, ^bjenmamt", bonos vir meifi „Patriot". Res urbanae „ftäbtifc&e angelegen*
heilen" , urbanae res „%rtige£, ©i^igeS". Bono animo esse „gute« SRutee" fein", aber animo
bono „in guter Äbfidjt". Ferro igniqne (feiten igni ferroqae ober ferro atqae igni). Domi
belliqne, domi militiaeque. Pro virili parte (cf. jebod) Liv. 3, 71, 8 u. 8.) Ratione et
ria „auf metfiobifdjem SBege". Sorsum deorsum; nunc denique, tum demum, quod ad
rem attinet etc. — 2Rand)e 9tu«brüde laffen bagegen eine f)öd)ft üerfdjiebcne SJerbinbung ju,
j. 93. Dies noctesque, dies et noctes, dies atque noctes, noctes diesque, nootes et dies,
noctes atqae dies, die noctuque, nocte et interdiu. — Über omnes fere civitates „faft
alle ©emeinben" cf. 483, 9.
41.1) Unter einer $eriobe oerftefyn mir ein tunftmäfjig gebautes ©afcgeftige oon
größerem Umfange, beffen Seite ftd) wie ©lieber eines Iebenbigen OrganiS*
muS gegenfeittg f orbern unb bebingen unb ein fo in ftd) gefdjIoffeneS, ab*
gerunbeteS ©anje bilben, bafj man fein ©lieb IjerauSreifjen fönnte, ofjne ben
3ufammen^ang ber übrigen aufsu^eben unb bie gefäloffene ©in^eit be$
©anjen ju jerftören.
Änm. 1. Um bie ©Iieberung einer $eriobe bem Huge anfdjaulidi borjufityren, beaeidjnet man
bie feibftänbigcn #auötfä$e mit A, B, C k., bie biefen unmittelbar fuborbinierten 9?ebett=
fä^c (erften OJrabc«) mit a, b, c ?c, bie b,rmoieberum biefen fuborbinierten Webenfäfre
(5 weiten ©rabeS) mit a, ß, y k., cnblidj weitere <5uborbinationen be$ britten, oierten unb
noch böficrer (grabe mit ben entfpredjenben 3*ffern 3> 4 tt S>a8 ,^ ei dien : bebeutet $oran*
fieuung = a: A; ba« 3eid)en ( ) bebeutet etnfdjaltung — A (a) A; ba« 3eidjen / bc*
beutet «nfüaung = A / a. — Um femer eine Verlobe ju analnflercn, bebient man fia)
folgenber Äbfürjungen:
1) 5>«r $auptfafc (H) befielt au8 ^auörfubjeft (HS) unb fcmmtoerbum (HV); Im «nfange
oft bie oerbinbenbe ^artifel (HP).
2) ©ei Webenfä&en unterfa>eibet man:
caus. =» Äaufalfa|(, comp. = Äomparatiofafo, conc. = Äon^efftofa^, consec. =
Äonfefutiofa&, fin. = ginalfafr, hyp. -= »eblngung^fa^ temp. — lenrnoralfafc, rel.
= Selatiofa^, ind. = mbirefter §ragefa&.
3) «1« begleitenbe 6a^tdle fSnnen jum fcauötfafrc wie ^um SWebenfa^e b.mjutreten: ba«
Participium coniunetum = pc, ,ber Ablativus absolutus = absol., ber Accusa-
tivuB cum infinitivo = acc mf.
Digitized by Google
Sinnt. 2. Sßet Seibinbung eine« .ftauptfo&e« mit einem 9iebenfafee finb folgenbe ^crmei
möglich:
a : A, 8. Com Hannibal Saguntum delevisset, Romani Carthaginiensibus bellun
mdixerunt. WnalüftS: temp. : H.
A (a) A, j. S3. Hannibal, cum Saguntom delerisset. Romanis bellum intulit HS -
(temp.) — HV.
A / a, ,v 58. Hannibal Alpes superavit, ut Romanis bellum inferret. H / fin.
a (A) a, 9. Haec res, meino, ne nobis perniciei sit. fin. / (H).
A a A a, j. Qais meum consulatum inventus est qui vituperaret? HS — rel. — (HP;
a A a A, j. 9. Huiua Tictoriae, non alienum videtur, qnale praemium Miltiadi si
tributum, docere.
9lmn. 3. 9?et Sßerbinbung eine* ^auptfafce« mit $wci foorbiniettcn unncrbunbenen Sltbm
fäften finb foigcnbe gönnen möglid):
a : A / b, j. Qnia divitissimus snm, nihil impedit, quominus illam domnn
emam. caos. : H / consec.
a ■ A Ii A, v SB. Dnm Romani tempns terunt, Hannibal, qnia fessum militem ha
bebst, qnietem pancornm diernm dedit. temp. : [HS — (caos.) — HVJ
a : (b : A), SB. Qnid sentiant, cum taceant, satis dicunt ind. : [conc : H].
A (a) A / b, $. SB. Nihil mihi, quamquam aegro corpore snm, maiori curae est
quam ut primo quoque tempore ad te veniam. HS — (conc.) -
HV / fin.
A (a) A (b) A, j. SB. Höstes, ut locus procul muro satis aequus agendis vineis fuit
ita baudquaquam prospere, postqnam ad effectum operis ventum est
coeptis successiL HS — [(comp.) — (temp.) [(temp.)j — HV
u. f. tu. — Über bie SBerbinbung cincö ^ouptfQjic« mit a»ei 9?ebcnfä&en uerf djtebcnc
t»rabe cf. 542, 3.
2)ie römifdjen SHfjetoren oerftanben unter er tobe (ambittu, circuitut
(omprehensio, complexio, circumscriptio, feit Cuintilian aud) periodic
ein foldje« ©afcgefüge, in welchem ber Webenfafc non bem £auptfafce ein
gefdjtoffen unb jufammengefafU wirb. So ift j. SB. ber 6m): Socrates
cum occasio ex vinculis fugiendi data ei esset, mori maluit [6<bema A (a) A
flnolnfiä HS — (conc.) — HP] nad) bem begriffe ber ?llten eine Verlobe, ^nt roeitcret
Sinuc nannte man aber aud) foldje ©atjgefüge eine *ßeriobe, in melden bei
9iebeufat) mit feinen teilen al§ 93orberfatj bem §auptfa£e al§ 9tod)fat
OOr au geft eilt ift, 93. Quamqnam excellebat Aristides abstinentia, tamei
exilio decem annornm multatns est (<Sd)cma a : A; SlnahifiS conc. : H). 9ftä)t leid]
aber nannten bie Sllten ein foldjeS ©atjgefüge ^Jeriobe, in meinem bei
£auptfatj ooranftefyt unb ber 9tebenfat> nadjfolgt (im $eutf$eu „ftnfenbi
pertoben"), SB. Thucydides libros suos tum scripsisse dicitur, cum in exilinc
pnlsns esset (€d)ema A / a; Slnaluft« H / temp.). <J)amtt ift jebod) nirf)t gefagt,
bog fintenbe <ßerioben allemal unfcfjön feien, ©o mtrb man ©. folgend»
crmeiterten ©u&gefiige, weldjc« mit bem fcauntfa&e beginnt, ba« l'ob ber ©djonbeit nidjt m-
fogen fönnen: Credo ego vos, iudices, mirari, quid sit, quod, cum tot summi ors-
tores hominesque nobilissimi sedeant, ego potissimum surrexerim, qui neqne^aetat«
neqne ingenio neque auetoritate sim cum iis, qui sedeant, comparandus. Scftfnia:
A / [a / « (3) a I 3' (4) 3']; «nalnfi* : H / [ind. / caus. — (conc.) — / rel. / (reL)]. -
*8eftel)t eine ^ertobe blofc au8 einem 9lebenfatje unb einem £auptfa$e, fo
Reifet fie einfa^; wenn aber biefe @ät>e roieber burd) anbere erweitert unb
befonberS, wenn biefe neuen in jene eingeflößten ftnb, fo nennt man bie
^eriobe eine äUfammengefetjte. Gine folcfjc ift $. SB.: Ut saepe homines aegri
morbo gravi, cum aestu febrique iactantur, si aqnam gelidam biberunt, pnmo
relevari videntur, deinde multo gravius vehementiusque afflictantur: sie bic morbos,
qui est in re publica, relevatus Catilinae poena, vebementius, reliqnis vivis, m-
gravescet. (Schema : a (3 : «) a : A (b) A; Änalnfi«'. leomp. — (temp. : byp.)] : Hb
— (rel. / pc. / absol.) — HV.
Digitized by Google
— 365 —
541.
2) ijcbc nod) fo umfangreiche *ßeriobe mufj zweiteilig fein, unb jroar müffen
bie beiben £eile fo bef Raffen unb fo georbnet fein, bafj fte einanber not*
roenbig^fmb ober fid), roie ©atj unb ©egenfatj, 3ra8e uno Slntroort,
gefpannte Ccrroartung unb SBefriebigung, gegenfeitig forbem unb er*
gangen, um ein ©ebanfen* unb föebegangeS ^er^ufteDen. Unb biefe 9totn>enbig*
feit muß aurf) in ber SRebe babura) auSgebrücft fein, bafj fdtjon ber erfte
Xtil burtf) feine gorm unb (Stellung auf ben groeiten als feine roefentlidje
©rgdngung ^inbeutet unb ein befriebigenbeS 93erftänbni§ erft mit bem ©djluffe
be§ ©angen möglid) mirb. SJergl. folgcnbe fdjüne $eriobe: Hac nuntiat* clade cum
per dies maltos in tanto pavore faisset civitas, ut tabernis clausis, velut nocturna
solitndine per nrbem acta, senatus aedilibns negotium daret, nt nrbem circum-
irent apeririqae tabernas et maestitiae pablicae speciem urbi demi inberent
(SJorberfafc in fein' erweiterter 3rorm): tum Ti. Sempronius senatum habuit consolatus-
que patres est et adhortatus, ne, qui Cannensi ruinae non suceubuissent, ad
minores calamitates animos summitterent (9Jad)fatj auB mehreren ^auptfetyen unb ein«
geflochtenen 9?ebenf8fcen gebilbet). ©diema : a / « / 3 : A / b (ß) b ; «nalofi«: [absol. :
temp. / consec. (absol.) / fin.] : H. fin. (rel.).
3) ftotroenbige ©igenf haften einer guten «ßeriobe fmb:
a) (?inf>eit: bie periobe mufj ftd) als ein in allen it)ren einzelnen teilen
eng oerbunbeneS ©ange barftellen, ba$ non einem gemeinfamen ©ebanfen
gufammengefjalten wirb, in roeldjem bie Sftebenfftfce in ber engften 93e=
jie^ung gum £auptfafce fielen, unb in meinem bie gefpannte (Srroartung
erft mit bem ©djluffe befriebigt wirb. (93ergl. bie f$öne (Srflärung, meiere
SlriftoteleS oon ber *ßeriobe giebt : legis h°^aa aQxyv xai rilsvtrjv aintj
xad-' avtrjv xal nkyed-oq evövvojnov).
Änm. 4. 2)urd) nidjtä toirb für bie Einheit ber $triobe beffer geforgt alö baburd), bafe man
ben 6ubjef t«werf)fel möglidjfi oermeibet; benn ber 3>eutjd)e lägt in ber Verlobe ba* X
©ubjeft oljne SJebenfen medjfeln unb in einem neuen Safce oljnc amingenben ©runb /
ein neue« Subjefi eintreten, ma8 ber Sateiner, menn e« irgenb möglid) ift, oermeibet:
(Hnt)rtt bed 2ubjcftt5. ftux löeranfdjaulidmna, biefer aufjerorbentlid) widrigen ÄarbinaU
regel bienen folgenbe ©eifpiele: Vercingetortx adversarios suos, a quibas paulo
ante erat eiectut, expelbV ex civitate „oerbannte feine (Skgner, bie iljn oertrieben
Ijatten". Caesar eodem die ab exploratoribus certior facti/* hostes prope
consedisse, statim castra munivü „al« bie Jhmbfdjafter ben Säfar — benadjridjtigt
Ratten, fdjlug er . . ." Caesar, etsi hac oratione Dumnorigem designari sent ie&a t,
tarnen quod plnribus praesentibus eas res iactari nolebal, consilium ilimi>/'
„obgleid) bem ßäfar Nor mar, bafj . . ., entlief; er bod) bie Serfammlung, meil c$
nidjt fein Sunfd) mar, bau . . .". Caesar primum suo, deinde omnium ex con-
spectu remotis equis, ut aequato omnium periculo spem fugae toller et, cohor-
tatus suos proeliam commisit „Gäfar liefe alle ^ferbe, fein eigene« juerft, roeg»
fuhren; bie ©efa&r fönte für alle gleid) fein unb Feiner an $lud)t benfen fönnen.
(Sine fur^e Wnfpradjc, unb bie Sd)lad)t begann".
b) 2Ranntgfaltigteit ber gur Seftimmung ober 93erootlftänbigung be§
^>auptgebanfen§ bienenben 9tebengebanfen.
c) Überfielt ttd}fett ber ganzen oerbunbenen ©ebanfenmaffe, Verteilung
berfelben in furje, Ülu^epunfte für ©predjen unb 2luffaffung geroa^renbe
3lbfc^nitte mit S3ermeibung langatmiger ©d^e. SSergl. bie SBorfdjrift Sicero§:
Omnia et prima et media verba spectare debent ad ultimum.
d) ©oncinnitftt unb Proportion (©gmmetrie, ©benmag) jroifa^en ben
einzelnen -Teilen, mobei namentlich barauf ,ut feiert ift, ba| ber ^auptfa^
nic^t gu turj gegen ben 93orberfatj fei, unb ba§ bie einanber entfprecfyenben
ober gegenübergefe^ten ©abteile gleichartigen ©au unb fo.mmetrifchen Um«
Digitized by Google
541.
— 866
fang fabelt (cf. 541, 5, «nm.). *l* »eifpiel einer »oblgeglteberten oratortfd)en *eriol
Dergleidje man:
Si, quantum in agro locisque desertis andacia potest,
taniam in foro atqae in iudiciis impndenÜa valeret :
non minus nunc in causa cederet A. Caecina Sex. Aebntii impndentiae, qnam tni
in vi facienda ceaait andaciae. — Cf. aud) : Et si vereor, iudices, ne tarpe sit, pi
fortiasimo viro dicere incipientem timere, minimeqne deceat, cum T. Annins ips
magis de rei public ae salnte quam de sua pertnrbetnr, me ad eins causam parei
an im i magnitudinem afferre non poaae : tarnen haec nori indicii nora forma terr«
oculoa, qui qnocunque incidernnt, conanetudinem fori et pristinnm morem iudicü
nun reqnirnnt.
e)SRf)qtt)mu3 unb Numerus, b. b,. SBo^Haut unb Xonfall, reeller jefc
ftafopb,onie (cf. 638, 4) oermeibet unb gn>ar in feinen netSartigen ©an
oerfällt (benn: Versus in oratione si efßcüur coniunctione verbmm
Vitium est), aber bod) eine roobjgefällige 9(bn>ed)3tung jroifc^en langt
unb furjen Silben, jnrifdjen einftlbigen unb metyrftlbigen SBörtern, jrmid;e
Hebungen unb Senfungen fudjt unb namentlich bie ^ßeriobe mit einet
ft&ftigen ©cfjlufjfall enbigt. Gleen» fagt: IU atructa verba eint, nt numern
non qnaesitns, sed ipse secutus esse videatur unb Multum interest, ntrnm nanu
rosa sit an plane e nnmeria conatet oratio; alternm ai fit, intolerabile vir:..:
eat, alternm niai fit, dUaipata et inculta et flnena eat oratio. Ter 92 unter u
wirb betonter« Don bem SR ebner gepflegt, mdbrenb er non bem Weid)icbtfdjreiber, berfebi
<£ä[\c nid)t für ben $örer, fonbein für ben Vefer fdjreibt, roeniger beachtet toirb.
%nm. 6. 3>a ba« 9? fj ö tb m i f d) e am meiften gegen ba«ld n b e ber $erioben unb hu Ä u *J
gange ber Säfte bcrDortrttt, fo beftimmten bic 9Uten bie 8er«fufec, weldje be
■Sdjlun am wobJgcfiMigftcn bilben. 3>er SdjluBfall i clausula i ift aber rooblgebilbe
wenn er mit vollem Xone enbigt, nidjt mit einzelnen Silben. ifcaijer roählt (Sierra ger
ben Greticu«, ben Ditrodjäu«, Den Paeon primae mit bem ©ponbeu« ober Xnxfyiu«
unb in benfelben Dorjüglid) ben langen A-xaut m ber Dorlefeten Silbe, j. 8. rideatw
ampliticavit, comprobavit, temeritates u. bergl., toie Dagegen terroit, habaeri
nidjt fo doO unb fräftig fdjliefjen. (Sin jerftürfeiter ttfjmtynu« fällt am iS übe melir al
irgenbmo auf ; batjer fteben etnfilbige SBörter nur bann an biefer ©teile wobl, man fi
mit bem Dorau«gebenben Sorte au einer gebunbenen trintjeit Derfehmel$en (wie est, t
uuidjem bei DorauSgefjenbcm Sofale überbte« eine Ärafi« entfielt: bonamat, malest
ober um einen Wacbbrud $u beroirfen : per einamodi rationem atqae vim. — öfcr
Iii fit man, um einen ö oU tönen ben Sdjlufe ju erlangen, jroei funonnme Serba oM
Subftantina neben einanber treten, ,v 8. Specalabnntnr atqae eusto dient, ge
nait et confirmavit. magni ingenii magnaeque conatantiae, ober bebt baft lefit
3Bort bur et» SoranfteÜung be§ SJerb«, j. Intellegam me suseepisse. non debe
cognoaci. — 92id)t feiten fjot ber <5d)lu& eine« Safte« ober einer $ertobe aud rbntfl
mifdjen (Krünben einen (Sirtf dynitt (Caetura), tnbem Saftglieber burefi 3roitöCT
fteUung be« ©emetnfamen getrennt »erben, ,v B. Mores et institnta vitae resqo
domeaticaa et familiäres nos profecto et melius tnemur | et laut ins : rem Ter
public am nostri maiores certe melioribus temperaverunt | et institutia et legi
buB. — Quam ai ipse exaequi nequeas, poaaia tarnen Scipioni praeeipere e
Laelio. — Qua in re nihil alind asaequeria, niai ut ab omnibua mortaliba
andacia tua cognoscatur et impudentia.
Wnm. 6. S>e8 §u fiarl in« Cor fauenben baftniifdjen JRfjijtljmu« roegen bat man ju m ei
ben: crede mihi (cf. 336, Änm. 6), nonne ridemus u. 1 (cf. 403, «nm. 2) unb an
(£nbe etned Safte« esse ridetur, esse potest (et jeboeb Cic. off. 1, 62 u. 148; Rose
Am. 30), dicere possum, narrare solebat u. 8. Übrigen« ift ber fcuegang be* £era
meter« aud) Don Gicero nidjt immer Dermteben, ja, trofr aller rldjtfamfeit ift e« ben
beften $rofaifern unb fogar bem Cicero begegnet, Dotlftänbige ober teilmeife >:ero-
meter ut bilben. Cf. Cic. Att. 2, 18 displiceo mihi nec eine summo scribo do-
lore; Arch. 1 in qua me non infitior medioeriter esse yeraatum. Cm gatyr*
25iftidjon de or. 3, 20 complexi plua multo etiam vidiaae Tidentur, quam qnan-
tum nostroram ingeniorum acie8. Tac. ann. 1, 1 urbem Romam a phneipio
reges habuere — geroiß unabfidjtlid), mie auch bei JiDiu« ber hc£ametrifd|ie «nfang
ber Praefatio unb anberSmo (22, 60, 10; 21, 9, 3; 4, 57, 7; 23, 18, 2) W
Digitized by Google
— 387 —
541.
4) $er $ er i obenbau gilt mit 9ted)t für bic Ijödtfte SJottenbung, baS le^te
3icl für bcn Sateinfdjreiber. 3c meljr iljn jemanb oerftel)t, um fo Ijötyer fteljt
er al§ Stilift. (Sine oollenbete ^eriobe fefct eben aud) burd&gebtlbeteS lateini«
fdje§ SUenfen uorauS, biefe notroenbigfte Sorberung a^e^ SateinfcfjreibenS.
2Bie nun bie £eiftung§fäf)igfeit ©ingelner barin oerfd)ieben ift, fo aue§ ganjer
Zeitalter. $)ie ftlberne fiattnität unterfcfyeibet ftdt) roie in oielen grammatt»
fdjen Sßerbinbungen, fo aud) bann oon ber Haffifcfjen, bafj fte auf 93ilbung
oon längeren Venoben nid)t auSgeljt. — SBeiter ift Aar, ba{$ eine rutnge
©eroeiSfüljrung am meiften pr *ßeriobenbilbung hinneigt, bafj, je heftiger
jemanb aufgeregt ift, er befto mefjr in turnen Seiten fprid)t, rote er befto
geroaltfamer bie 2Bortfteflung betjanbeln roirb, um feinen ©efüfjlen silusbrucf
ju geben; bafj aber aud) jebroebe S)arftettung, bie fortroätjrenb in langen
Venoben ftdj enttoicfelt, etroaS (SrmübenbeS unb (SdjroerfälligeS l)at. <&$ mufj
ju regier Qt\t roieber mit fürjeren ©ätjen abgewedelt werben, cf. bie Bor*
l'cbrif t Gicerod : Non Semper utendam est perpetaitate et quasi conversione verborum,
sed saepe carpenda membris minutioribus oratio est ©er fd)9ne Venoben bilben unb
fd)öne «bwtdjölung in biefelben bringen lernen »in, lefe wieber unb wieber — Gicero.
5) SWan unterf Reibet bie b,iftorifd)e «ßeriobe (<£äfar u. bef. ßtoiuS) unb bie
oratortfdje ^eriobe. $ie ^iftorifc^e «ßeriobe, welche eine burd) einen ober
mehrere Umftänbe nä^er beftimmte Gegebenheit barftetlen roill, folgt bem
©efefce ber Überfta)tlid)feit unb 3>eutlid)feit; fte orbnet bie ©ftfce ftreng mit
SRücfftdjt auf seitliche Ser^ältniffe, fehltet bie Webenfäfce oorljerrfdjenb in
ben #auptfat} ein unb forbert inSbefonbere 2lbroecf)§tung in ben Seitbeftim*
mungSfätjen burd) Ablativi absoluti, Participia coniunota unb ©ätje mit v
ben £emnoralfonjunftionen com, nbi, postquam etc. <5o fann 8ioiu8, oljne
bafj baburd) bie 3)eutlid)teü gefä^rbet roirb, in eine ^ertobe oereinigen, roaS '
mir im ®eutfd)en burdj brei unb me^r ©ätje auSbrütfen müffen, j. ». Sit», l,
6: Numitor, inter primum tumultum host es invasisse urbem atque adortos regiam
diciitans, cum pubem Albanam in arcem praesidio armisque obtinendam apocastet,
postquam iuvenes, perpctraia catde, pergere ad se gratulantes vidit: extemplo ad-
voeato eonsilxo scelera in se fratris, originem nepotum, ut geniti, ut educati, ut co-
gniti e9sent, caedem deinceps tyranni seque eins auctorem ORtendit. (Sine fo(d)e $ertobe
mirb fid) t>iedeid)t in allen Sdjriften <5icert>* nidjt ftnben, aber fie ift iehr geeignet, alle Weben*
umftänbe in trjrcr Unterorbnung unb ihrem $eitlid)en Serlaufe au^ubruden. Cf. aud): Ser-
vilius consul legibus proelii* cnm Gallis commissi et uno oppido ignobili cxpu-
gnato, pottquam de collegae exercitusque caede audivit, etsi ipse aegro corpore erat,
iam patriae moenibus metum», ne abesset in discrimine extremo, ad urbem iter
intendit. — ®ic oratorif $z ^ßeriobe, welche burc^ mehrere ju einem ©an»
gen oereinigte <3ä^c einen ©ebanfen auSbrücten roiü, erftrebt auger Über-
ftajtlic^eit unb 3)eutlic^fett befonber§ (Sbenmag unb r^nt^mifa>en %oÄ unb
©cfjmuct jeber Hrt; fte ift in ber Siegel in ÜBorber* unb Sftadjfafc gegliebert
unb fte^t auf eine genaue Äorrefponfton ber einanber gegenfiberftefjenben Sä^e
unb ©afcglieber.
Vnm. 1. 3n n>eld)em (Skabe bie oratorifd)e $eriobe baS hocolon, b. ij. ben gleid)mä&igen Sau
ber forrefponbierenbcn (91 leb er liebt, mögen folgenbe Seifpiele geigen:
a) Si quid est in me ingenii. iud ic.es, || quod sentio quam sit exiguum,
aut si qua exercitatio dicendi, || in qua me non infitior medioeriter esse versatum,
aut si huiusce rei ratio aliqua ab optimarnm artium studiis ac diseiplina
perfecta, || a qua ego nullum confiteor aetatis meae tempus abhorruisse:
earum rerum omnium vel imprimis hie A. Licinius fruetum a me repetere prope
suo iure debet.
Digitized by Google
542.
— 368 —
b) Nunc, com et auctoritatis in me tantam sit, !| qnantnm vos honoribus mandai
dis voluistis,
et ad agendnm facultatis tantam, || qnantnm homini vigilanti ex forensi ni
prope cotidiana dicendi exercitatio potnit afferre :
certe, et si qnid anctoritatis in me est, | apnd eos ntar, qni eam mihi dederon
et ei qnid in dicendo conseqni possum, || iis Ostend am potissimum, qi
ei qnoqne rei frnctnm suo studio tribnendnm esse duxerunt.
c) 3un*M™ fttatmt fogar bie 3abl ber Sorte, 58. Est igitur haec non scripta, [ ae
nata lex, || quam non didicimns, accepimns, legimns, \ verum ex ipsa nator
arripuimua, hansimns, expressimns, || ad quam non docti, sed facti, U no
instituti, sed imbuti sumus.
9lnm. 2. ßutn Qwtdt größtmöglicher Äon-efponHon (ß onclnnitfit) gehaltet man audj unlei
georbnete Saftgliebcr überetnfrimmenb, j. 8. Non minus nobis incundi sunt ii dies, quibu
conservamnr, quam illi, quibus nascimur (nicht quam dies natales). Facile intellex
Quirites, et quid de me iudicaretis et quid aliis praescriberetis (nicht vest ra de m
indicia). Causa quae sit, videtis; nnnc quid agendnm sit, considerate (nid)t causam
Tantum bellum Pompeius extrema hieme apparavit, inennte vere stwcepit, medi
aestate content (nicht paravit). DeSbalb giebt man, u>enn ba3 eine Saftglieb einer nähere
$eftimmung bebarf, eine folche aud) bcm forreföonbierenben ©abliebe, rofibrenb badfeit
au&erhalb bcr ÄorrefponHon ohne nähere SBeftimmung bleiben würbe, j. 8. üt nihil mil
ad exuttimationem turpiut, nihil ad dolorem acerbius accidere posset ( tu du blofi acei
bius); natura non tarn propensun ad mixericordiam, quam implaeatus ad se verdate
videbatur (nicht blofj implaeatus); mundi partes nec ad tisuni ;«</wrw nec ad tperit1
pulchriores potuerunt esse (nicht blojj pulchriores); Mithridates omne reliqunm tem
pus non ad oblivionem veleris belli, sed ad comparcUionem nori contulit (nicht blo
ad novum).
Änm. 3. 3)cit bem 3fofolon ift bie gigur ber Disinnetio oerwanbt, wonach in folgen feöpa
in benen fid) ber Ten t [che mit einem JBerbum begnügt, ber Sateiner ju jebem ©ubjeft ob<
Objeft ein befonbere« ^ erb um fcftt (cf. ad Heren. 4, 37: Disinnctio est, cum eonin
de quibus dieimus, unnmquidqne certo conclnditur verbo, sio: ,tpopulus Rom. X*
mantiam delevit, Karthag inem susttdit, Cnrinlhum disieeit, Fregellas evertit"). $em
nach, werben bie beutjehen (Säfte: „Stu« ben SBijfenfcfiaften erwirbt man Schäfte, bie webe
burd) ©iebfiabl, noch burd) ftcuer, noch burd) UnglücfSfäfle überhaupt entriffen werben tonnen"
„Die Siebe biefe* ©djriftfteller« fltefet halb wie ein ®ie&bad>, halb wie ein ruhiger Strom
überfeftt: Ex litteris parantur opes, quae nec furto eripi nec incendio deleri nec cas\
aliquo adimi possint; Oratio huius scriptoris tum torrentis instar fertur, tum tran
quiUi fiuminis instar labitur. Gbenfo: „Tie $büofopbie beilt bie Seelen, tnbem fie bi
eitlen ©orgen, ©egierben unb ©efürd)tungen befeitigt" philosophia medetur animis, con
inanos souieitudine$ detrahit, cupid%iatü)us liberat, tünores pellii (cf. Cic. Tusc. 2, 11'
— Cf. bie folgenben aud Cicero genommenen Säfte : Luget senatus, maeret equester ordc
tota civitaa confecta senio est, squalent mnnieipia, afflictantur coloniae. — Tot an
nos ita vivo, iudices, ut a nullius unquam me tempore aut commodo ant otiun
meum abstraxerit, ant volnptas avocarit, aut denique somnns retard arit (Arch. 12;
— Pompei semper voluntatibus non modo cives assenserunt, socii obtemperaverunt
hostes oboediverunt, sed etiam venti tempestatesque obsecundaverunt (Pomp. 48'
Yerr. 3, 217; Arch; 26 u. 12; Tusc. 5, 16.
542. 1) Tic lateinifdje (Sprache ift intqlcid) mein' aU bie bcutfdje ju periobifeffer @e
ftaltung bcr SRebe geneigt; fte bilbet in ber Sieget ba ^erioben, »o bei
$5eutfd)e mehrere ©fttje in foorbinierenber 5°™* enrroeber unoerbunber
nebeneinanber ftettt ober mit „unb, unb fo, unb nun, unb batyer" x
oerfnfipft (cf. 532). 3U ftatten f ommt itjr babei einerfeitS bie ungemeine %ot<
liebe für ^articipialfonftruftionen unb Äonjunftionatfä^e, anbrerfettl bie
©eftattung einer ^öc^ft freien ©a^fteüung. 3)er Lateiner befolgt ben ®runb*
fa^ : 33 on mehreren ®ebanfen, bie ftcb, unter einen gemeinfamen ©efidjtSpunft
faffen taffen, roirb ber roidjtigfte (b. b,. berjentge, roetc^er ba8 größte togifdje
©eroidjt ^at unb in ber ©ebanfenentroicfelung baS entfdjeibenbe SWoment
enthält) jum ^auptfa^ gemalt; bie weniger mistigen, roeteje nur norberei*
tenbe ober begteitenbe 91ebenumftanbe angeben, werben ate Slebenfa^e ober
a\$ Sßarticipien untergebracht, unb groar fo, baj i^re ©ejie^ung jum ßaupt=
Digitized by Google
— 36Ö — &42.
gebauten leicht erfaunt roerben t'ann. 3)abei ift aber mit ber genauften ©org»
falt barauf ju achten, bafj man jeben *ftebenfat> an ber paffenben ©teile
einfdjaltet, bafj roeber eine fogifd) ober grammatifd) unrichtige Sßerbinbung
ber S^ebengebanfen mit bem £auptgebanfen, nodj ©intönigfeit ober UnÜber*
fich,tlid)feit entfielt, bajj foorbinierte ©ät>e möglidjft gleichartig, fuborbinierte
ungleichartig gebilbet werben, bafj jnrifdjen Söorberfafc unb 91ad)fatj ein an-
qemeffene§ Verhältnis ^ergeftellt roirb. — Iones, cum a Neleo Andro-
cloque in Asiam essent deducti, Ioniam ab ipsis nominatam incolen-
tes, compluribus civitatibus conditis, brevi et rercm opumque copia
effloruerunt et in humanitate atque artibns omnium exspectatione
celerius profeoerunt. Hasdmbal, prinsquam certus cladis aeeeptae
nuntins aUatus est, Hiberum transgressus, postquam castra amissa
aeeepit, iter ad mare convertit. Thermopylas angustias, hinc man ^
altius stagnante, hinc Oetae ingis excurrentibus, ut sexaginta vix
passnum latitudine transitus relinqueretnr, ipsa natura muniverat.
Plutarchus, auetor locupletiasimus, Epimenidem narrat in insula Creta
natum, cum Athenas discordia civium exorta arcessitus esset, non-
nullis praeeeptis suis Solonis legibus viam aperuisse. Cf. Consul multis
hominibos iumentisque foede amissis, cum tandem de paladibus emersisset, abi
primnm in sicco potait, castra locat. — Hannibal, dam ibi castra habet, revocato
Maherbale atque equitibus, com instare certamen cerneret, nihil unquam satis
dictum praemonitumque ad cohortandos militea ratus, vocatis ad contionem certa
praemia pronuntiat, in quorum spem pugnarent fflei ber Überfefrung foldjer Verloben
muß ber 2>eutfdje ein ober mehrere ftebenfäöe, refp. ^arttctpldfonftrutrionen in $auptfäfrc
verwanbeln.
Smn.1. Selten ftnben fieb jwei ober mehr gleichartige ^tortküpialfonftruftionen unmittelbar
nebencinanber, wenn fie nicut sugleich einanber beigeorbnet, b. b. burd) et, que, atque,
rero verbunben ober (bei gröberer Hnaabl, cf. 501) afimbetifch. aneinanber gereift finb. Cf.
Prima luce produetis omnibu» copiis, duplici acte instituta, auxiiiis in mediam acient
ronieefis, quid hostes consilii caperent, exspectabat. Caesar intermissa profectione
atque omnibus rebus postpositis magnam partem equitatus ad hostes insequendos
misit. Cf. aud) Caes. b. c. 2, 22, 1; bagegen b. g. 1, 24, 5; 2, 11, 5; 2, 35, 1; 3, 1,
4; b. c. 1, 46, 1. — 9Ran meibe bemnaeb ebenfowobl, eine ^articiplalfonftruttion einer an=
bern gleichartigen unter jitorbnen, ald aud) bei ber ßoorblnation gleiche
a r t ig e r ober ber <B u b o r b i n.a t i o n u n g l e i et) a r t i g e r ^articipialfonftruftionen baS rechte
«taft 5U überftf)reiten, wie eSTMviu« nicht feiten tbut (3. ». 3, 26, 9; 24, 4, 6). Cf. auch
tbttn. 4.
«nnu 2. 35er Seutfcbe fteUt folebe ftebenfäfie, beren 3nbalt bem be« Jpauptfafccä Aeitlid) ober
begrifflieb vorhergeht, ohne alle« ©ebenfen hinter ben $>auptfafc. Gr jagt 93. „SRemuS
mürbe von feinem ©ruber erfcblagcn, weil er über bie SDlauern ber neuen ©tobt geiprungen
war" ; „$ie 9i3mcr erflärten ben Karthagern ben ftrteg, naebbem Sagunt von $>annibal $er=
ftört war" ; „2>u wirft SJerjeihung von ihm erlangen, wenn bu ihm ben aanjen Hergang er=
3äfalff ; „2>er gelbhcrr fe&te ben 9Warfd) fort, obgleich er an einer JBunbe fchwer ju leiben
hatte". 2)er fiateiner befolgt bagegen bei ber ©a&ftetlung ba8 ©runbgefefo: „(£in ,
^ebenfafc, beffen Inhalt seitlich ober begrifflich bemjenigen be« §auptfa$ed ober eine* anbern „
Safee« vorhergeht, wirb aud) in ber Verlobe oorangefteUt (ober eingefd)altet)". demnach flehen
bie fonbitionalen, temporalen, faufalen, f omparatioen, totueff ioett, $um
Seil auch btc finalen Sttebenfäfie gcmöbnlid) vor bem $auptfafte, wäbrenb bie relativen
unb fonfefutiven 92ebent'ä$e, fowie bie inbireften $ragcfä$e regelmäßig nachgeftellt
loerbeu. Abweichungen oon biefer Siegel haben bei guten (Bcbriftfiedero ftetd einen beftimmteu
t^runb, inbem 9?ebenfäße ben $auptfä£en 3. 9. bann nachgefe^t werben, wenn fte etwa* nur
beiläufiges nachträglich angeben, ober wenn ibre ©ebeutfamfeit bem $>auptgebaufen gegenüber
hervorgehoben werben foll, ober wenn fie ben Übergang &u bem 92ad)folgenben bilben, ober
wenn it)re ißejiebung beutlicher bervortreten füll u. ä. Cf. audj 260. — ©efonberd ju beadjtcn
ift, bafe bei @egenüberfteü*ung forrelativer ©ä^e regelmäßig ba8 relative ©a^glieb
vorangeftellt wirb, weil nur fo ber Q)egenfa$ ber (^lieber gan^ jum 9luöbruc! fommt, •
j. ©. Bellum, ut exposui, ita gestum est wber Ärieg würbe fo geführt, wie id) berichtet
W t a 1 e , lotrtn Kcpetilortttm. 7. Kuftage. U. 24
Digitized b/Coogle
— 370 —
babe" Qwinlo tob alleutius agetis, taitio adversariia animus infirmior erit. Vi hos
**• obaiate dolori. Antonius Caeaare interfecto, qnalem in nos enm esse volu
talu ipse in ceteros oxtitit.
2) ©ar nid^t feiten bilbet ber $eutfd)e foldje Safcgeffige, bei roetdjen ber §aur-
gebante in einem SHelatiofatje fteljt, roäbjenb ber §auptfatj nur einen unte
georbneten ©ebanfen enthält. $er fiateiner täfjt ein folä>3 $BerI)ältni3 b
6ä£e nidjt $u, fonbem fteüt ba§, ma$ feinem logifrfjen Momente nadj $auf
gebanfe ift, als £auptfatj auf. — Alexander exercitu Persarum ad Gn
nicum devicto totem Asiam sub potestatem suam redegit ober AL
xander exercitum — devicit adeo, ut Asiam s. p. s. redigeret G
millus, cum Gallis devictis rem publicam Komanam servasset, summ
apud cives auctoritate fuit atque alter Romulus est appellatus. Cynt
cum bellum Scythis intulisset, devictns atque occisus est. Xerx<
Graecos id agere, ut ponte, quem in Hellesponto fecisset, dissolut
reditu in Asiam se intercluderent, a Themistocle certior factus, pei
territus est adeo, ut fuga praecipiti in Asiam reverteretur. Cf. aud
Diu recasans nihil profeci Jd) weigerte mtd) lange, oljne ettoaS auszurichten". Senn
precibus regis dia secum volutatis tandem promisit „überlegte lange, bi& er cnbli
wrförad)". Fama erat Samnites defectionem Campanorum exspectantea castra i
nrbem admoturos „warteten nur auf ben Abfall ber Ganipaner, um gegen SHom tiorj
rüden" (cf. 456, 15 u. 16). Qua re laesus nunc tarn implacabiliter iraaceris „locbnr
bift bu benn 6eleibigt, baß bein 3orn m un»erfÖt)nlict) ift?" (cf. 412, 2).
3) Oft oerbinben wir im $eutfd)eit s^ei 9hbenfätje burtt) „unb", bie, roen
man itjv logifdjeS SRoment genau erroägt, burdjauS niajt auf gleicher 3tu
fteljen, fonbem einen ganj oer feinebenen SBert für ben $auptgebanfen ijabei
fo bajj ber eine bem anbern untergeorbnet fein müßte, ginbet biefc
ißerfyaltniS ftatt, fo märe e$ im Sateinifdjen burdjauS fet)lert)aft, ein et $u
3tnroenbung ju bringen, ba et nur foldje (ScUje oerbinbet, bie tyrcm Scr!
nad) uoUftänbig gleid) ftnb. SStelmeljr fteUt ber fiateiner aud) in biefem gafl
baS genaue logifdje 33er^äUni^ Ijer, inbem er entroeber ben einen fllebenja
bem anbern unterorbnet ober beiben Webenfäfcen oerfdjiebene, bem ^ufammer
fyange genau entfpredjenbe ftonjunftionen giebt. $abei fann aber bie SatuMun
t)Öct)ft t>erfd)ieben fein, nämlicb:
1. (« : a) : A, Ubi redieria, ai postulabis Hb mm. dabo tibi lubens;
2. « : A / a, Ubi redieris, librum tibi dabo, ai postulabis ;
3. « :A (a) A, Ubi redieris, librum, ai postulabis, tibi dabo;
4. A («) A/a, Dabo tibi, ubi redieris, librum, ai postulabis;
5. A («) A (a) A, Tibi, ubi redieris, librum, si postulabis, dabo. $a$u fimnten not
folgenbe (feltenere) Kombinationen fommen:
G. (a/n): A, Si postulabis librum, ubi redieris, tibi dabo;
7. a (<z) a A, Si postulabis, ubi redieris, librum, tibi dabo;
8. A/a/n, Librum tibi dabo, si postulabis, ubi redieria;
9. A / a (*) a, Librum tibi dabo, si, ubi redieris, postulabia u. f. w.
Stultus quidam homo, dum natare vult, mm non multum afuisset
quin submergeretur, non prius aquam se attacturum iuravit, quam
natare didicisset. Cum Hannibal Saguntum delevisset, ubi Romani Car-
thaginiensibus bellum indixerunt, Galli nuper domiti erecti sunt ad
spem fore, ut libertatem recuperarent.
Sinnt. 3. ©ar nid)t feiten öaben b e t b e SJorberfä&e, mäljrenb fie in bem angegebenen
niffe ftefjen, biefelbe Äonjunftion, wobei bann aber ntdjt ein et alt au^gelaffen betraft
wevoen barf ; ba* ttigentümlid)e biefev ©truftur ift ütdme^r, baB ein et gar ni$t eing*f*altct
Digitized by Google
- 371 - 543.
werben Tonnte, &. 3). Cum Caio percussus esset ab eo, qui arcam ferebat, cum ille
diceret „Cave", rogavit, numquid aliud ferret praeter arcam. — Si is tu ais, qui
multam utilitatem rei publicae afferrc possis, si quid ob eam causam alteri de-
traxeris, non sit reprehendendam. Cic. off. 3, 60; Pomp. 59; Verr. 3, 40; Sest. 45;
Or. 2, 131 u. 879; Cluent. 140. — @e$r feiten finben fid) begreiflidjerweife brei non*
etnanber unabhängige SJorberfäfcc bem §auptfafoe uorangeftellt (Cic. Verr. 1, 17).
Kam. 4. ?lud) ^artlclpialfonfrrufnonen »»erben nur bann burd) „uttö" (et, que, atque) \y
oerbunben, wenn fie gleichwertig ftnb; onbernfaHS fteben fte a f i) n b c t i f dt) , 3. ©. Massi-
lieuses bis navali proelio superati et crebris eruptionibus fusi sese dedere consti- '
tuunt. Galba secundis aliquot proeliis faetx$ castellitque compluribus eorum expu-
tjnati* castra movit. His rebus gestis omni Odilia paeata ingens eins belli opinio
ad barbaros perlata est. Ceteri exaudito clamore perturbatis ordinibus in fuga sibi
praesidium poBuerunt. — %cA Partie, coniunetum unb ber Abi. absol. werben in
guter Spradje n i d) t burd} el (que, atque) üerbunben, j. ©. Ibi barbarorum eopiis y'
disiettis tota regione, quam petierat, potitus multitudinem in agris collocavit „nad> y
bem er fjier bie $ nippen ber Barbaren jerftreut unb fi^) otx ganzen ©egenb bemächtigt
battc".
543. Tie (Sinfd)iebung be§ 9iebenfat}e3 in ben §auptfat} ift ungleich häufiger al5 im
3)eutfd)en unb leichter ausführbar, roett ber SRebenfatj gleid} hinter bem erften
©orte be$ §auptfafce3 eingef galtet roerben fann. Sin ben Anfang ber ^ßeriobe
oor ben Stebenfatj tritt regelmäßig baSjenige SBort, roeldjeS beiben (Säfcen ge*
meinfdwftlid) ift, unb jroar in folgenber SBeife:
1) ba§ ©ubjeft bes £auptfatje3 ift augleid) (Subjeft be§ 91ebenfatje8. 3n biefem
Tyalle tritt bas Subjcft geroölmlidj an bie Spitze be8 (Satje§ r»or bie Slow-- \
junftion be3 sJJebenfat>es ; eine 8nbeutung be§ (SubjeftS im #auptfatje wirb
baburd) unnötig: Cicero, nbi spem libertatis amissam vidit, Italiam re-
linquere constituit. Agesilaus, cum ex Aegypto reverteretnr, in mor-
bum implicitus decessit. Stultitia, etsi adepta est quod coneupivit,
numquam se tarnen satis consecutam putat
Warn. 1. Senn ber Menfaft be« relatuufd)en Wnfdjluffe* wegen Dorangefteüt werben raufe, \
fo tritt bad beiben ©äfcen gemeinfd)aftlid)e (Subjeft $wtfd>cn öaupt* unb 9?ebenfa&,
j. 33. Quod cum audivisset Antiochus fractus est animo. — übrigens erflärt efl fid)
aud ber häufigen SSoranfteflung beö ©ubjeftS, baft gar nidjt feiten aud) In bem Salle, wenn
ber $auptfa& ein anbereS Subjeft tjat, bennod) baS ©ubjeft beä öorangefteHten ftebenfafce«
vor bie ftonjunftton tritt, ,y SB. Caesar cum ab hoste non amplius passuum duodeeim
milibus abesset, ut erat constitutum, ad eam legati revertuntur.
2) ba§ Objeft be$ #auptfa$e8 ift augteidj Objeft be$ 9tebenfafce§. Qn biefem
Satte tritt ba$ Objeft nor bie Äonjunftion be§ 9tebenfat>e3 ; eine 3lnbeutung
be§ ObjeftS im $auptfatje wirb baburdj fiberflüffig. Öemosthenem, quan-
quam omnes sunt admirati, tarnen nemo assecutus est. Urbem Tyrum,
cum cives fortissime defenderent, Alexander septimo mense, postquam
obsidere coeperat, expugnavit.
3) ba§ (Subjeft be§ §auptfa^eS gehört pgleic^ als Objeft jum ^Rebenfa^e. Qn
biefem Satte tritt ba§ (Subjeft beS $auptfa^e3 nor ben S^ebenfa^ ; ba8 Ob*
jeft im 9lebenfatje roirb bura^ ein Pronomen angebeutet. Socrates, cum
amici ex vineulis eum deducere vellent, mori mahnt. Rex Prusias,
cum Hannibali apud eum exulanti depugnare placeret, negabat se
andere, quod exta prohiberent.
4) ba8 ©ubjeft beg SttebenfafceS erfdjeint atg Objeft im $auptfat>e. Qn biefem
Satte tritt ba§ Objeft uoran, unb ba8 (Subjeft wirb im Dlebenfafce aug bem
33orfyerget)enben ergänjt. L. Manlio, cum dictator fuisset, M. Pomponius,
tribunus plebis, diem dixit, quod is paueos sibi dies ad dictaturam
Digitized by Google
544—446. — 372 —
gerendam addidisset. Pompeius Cretensibus, cum ad eura usque t
Pamphyliam legatos deprecatoresque misissent, spem deditionis no:
ademit.
V Ämn. 2. fcud) Cbjcfte, ©enitioc, temporale, lofalc unb aboeibiale söefrimutungen, tätigt bei
$aupt* unb 9?ebenfafce gleidnnäöig angehören, treten uor ben 9?cbenfafc j. ©. Caesar alter
die, com ad oppidum Senonnm venisset, oppagnare instituit „als Cniar am jtoritf
Jage — gefotnmen war, begann er . . .". FratrU tui res, ut sempor tutatus sum, v.
tueri non desinam. Nobis, quamdia virtus manebit, manebit spes victoriae.
Änm. 8. 3m ßatcfntftben fann abwcid)cnb t»om 5>eut|d)en ber regierenbe Safe gan^ von bei
abhängigen Safte eingcfd)lo|fen werben, 8. In oratoribus Graecis admirabile est quan
tarn inter omnea excellat Demostheae8. Orator metuo, ne languescat senectute. öun
vitia, qua« nemo est, quin effugere cupiat. — %txnex fönnen bie (Bliebet bee" regieienbt
8afcefl mctjri'ndi geteilt &n>ifd)en bie ©lieber be* abbängigen Safte« treten unb mit ben
fclbcn berflochten werben, $. $3. Hae virtutes breviter qualea sint in Poinpeio conside
remus. Hoc certa de causa nondum addueor, ut faciam. A pbiloaophia ego nullan
eonßeor aetatis meae tempua abhorruisse. Quis meum conaulatum praeter tt qu
Tituperaret inventus est? Cf. 538, 1, med.
544.3m 1. ©afce l)fttte ftatt cum enim audj »am cum unb im 2. ftatt giw»
?uam vero aud) $ed gwMffuam gebraust fein fönnen ; benn wenn eine ^eriob
mit bem oorljergefyeuben ©afce burd) eine beiorbnenbe ftonjunftion (j. iö. #bab,er
bemnadj, atfo, benn, nämlid), aber" :c.) oevbunben ift, fo tritt biefe batb ai
bie ©pitje be$ <5atje8 unmittelbar oor bie ftonjunftion be3 Sftebenfafeed, obe
hinter biefelbe; bab,er fyeifct ba$ beutfdje „als bafyer" balb itaque cun
balb cum igitur; »wenn bafjer" ifagu« si unb si igiiur; „als aber*
sed cum unb cum aulem ober cum rero; „bamit nfimlid)" nam ut obei
u* emm; „nadjbem nämlid)" nam postquam unb postquam enim; ebenji
fiam quoi nam unb guoniam emm, »am u£ unb ut enim, sed quia unb quia
autem U. f. TD.
545. Qcinfdjadjtelung finbet bann ftatt, wenn man s){ebenfätje fo ineinanber ein
f galtet, bajj bie ju ben einzelnen ©äjjen geljörenben iBerben auf einen ^vmt
jufammentreffen. ßinfcbachtelung xft j. SJ. in bem beutfdjen Saftgefügc: „(Sin $aupt
erforberni* eine* gültigen Äontrafte« ift, ba& ben Kontrahenten feine gefeftlicben Sorfduijten
weldje fte in ber ©efugniS, flontratte ju fehlleiten, einfdjräufen, entgegenliefen",
— unb in bem latetnifdjen Saftgefiigc: Milites sub colle constiterunt, nuntios in castra
remiasos, qui quid sibi, quaudo praeter spem liostis oerurrisset, faciend%im esset, ron*u-
lerent, quieti opperientes. Ta* ^f)tid)e einer foldjen €a^bilbung fällt fogleid) auf, obropöl
biefelbe, grammatifd) betradjtet, feblerloS Üi. «ergl. jebodi auet) bei Cicero: Cur tamdin lo-
quimur de ©0 hoste, quem, quia, quod Semper rolui, murus interest, non timeo? [Cut.
2, 17). Atque haec non ut vos. qui mihi studio paene praeeurritis, excüarem, locvfu*
sum (Cat. 4, 19). Cf. aud): de or. I, 100; 1, 135; 3, 147; nat. d. 3, 36; Verr. 2, 50;
Sali. 31.
546. $ie erfte 2lnforberuug, bie man an jeben fpradjlidjen 2lu$bruct ftetlt, ip bie,
bog er forreft (fpraajridjtig) fei, b. ^. ben ©efefcen bev ©rammatif unb be$
©praa^gebraud^§ iti allen icilen entfpredje (pura et incorrupta oratio, pure
et emendate loqui, ©egenf. impura et inqiiinata oratio, vitiosa et corrupta
consuetudo). Cf. Cic. de or. 3, 40: Ut Latine loquamnr, videndum est, ut et verba
efferamus ea, quae nemo iure reprehendat, et ea sie et casibns et temporibus et
genere et numero conservemus, ut ne quid perturbatum ac discrepans aut prae-
posterum sit — geiler gegen bie Äorreft^eit ftnb:
1) Solöc tönten*), b. I). entfdjiebene Segler gegen bie Regeln ber ©rammotif,
1 ©0 genannt oon ber «Stabt Soli {lölot) in Cicilien, beren (Jinwobner ibre gried/ifA*
äRutterfpraaje unter bem SJerfdjr mit ber barbariidjen Umgebung admäljlid) oerbarben.
Digitized by Google
— 373 — 546.
namentlich ber Sljmay. <5in SolbaSmuS ift j. 93. im 3>eutfd)en: „Seiner Scftwefier
ihr Älcib ift fcbmu&ig" (ftatt „baS Älcib briner Scbwefier ift fdnnu&ig"), ober: „3cb «innere
mir jenen 2ag noch fthr gut". $a* orbinäre SJtöncbSIatctn befi SBittelaltcrS wimmelt wn
Solöctemen; ba wirb 33. nad) ben Yerbis scntiendi unb declarandi ftatt be$ Acc. c. in f.
faft regelmäßig quod gefegt; ba finben ndj unerhörte ÄonjugatwnSformen, entfefcliebe Äompara»
tionen (3. 9. pessimissimns, proximior), überhaupt nur feiten eine Ahnung oon guter
2otinitfit.
2) Hrctjatömen, b. ^. ueraltete SBörter, ©ortformen unb Stonftruftionen, bic
bei ben mufiergütttgen Sdjriftftellern bcr flafftfajen 3ett außer ©ebrautt) ge*
fommen unb burd) anbere erfefct ftnb. 3*1. aäfar riet: Tanquam scopulum,
sie fuge mau di tum atque insolens v erb um, Qu in tili an fagt: Abolita et abrogata
retin erc insolent iae cuiusdam est et frivol ae in parvis iactantiae ; fuerit paene ridi-
calnm malle sermonem, quo heuii sinl homines quam quo loquantur; ftatfer
Sluguftu* rügt ben „©eftanf Derlegener 93brter" (reconditorum verborum foetores);
Cicero mahnt: Non erit utendum verbis eis, quibus iam consuetudo nostra non
utitur. Sllfo finb ju oermeiben bie öcralteten formen aurai, laudarier, audibo, restibam,
atrc*tis (cf. 311) etc.: obfolete SBörter wie dutllum ftatt bellum, absque ftatt sine,
tascus ftatt priscus, Olli ftatt illi. it clamor caelo ftatt ad caelum, adulare ftatt adulari,
neeegsitudo „ftotwenbigfeit" ftatt necessitas u. f. w. 3)amtt Dergleidje Archaismen in ber
beutfd)en Spradje, wie: „anjetjo, fintemal unb allbicweil, &ween, jwo, bfnfüro, geloffen, e*
gefchidjt, wir feinb, Studiein, ©elabrtbcit" :c. — fcu» bcr anbern 3eite hüte man [ich auch,
an fid) guten unb burd) ben ©ebraud) flajftfd)cr SdjriftfteHer gefiederten SBörtcrn eine frembe
unb neue 93ebeutung unterzulegen. SKan gebrauche j. nid)t torum in bcr «ebeutung
„Sablftimmc, abjwgebenbe Meinung;' (ftatt suffragium, sententia); nicht traditio in bcr
Sicbeutung „Xrabition, gefd)id)tlid)c Überlieferung" (ftatt memoria ober fama); nicht stüus
für „Stil, Schreibart" (ftatt ratio scribendi ober dicendi genus); nidjt rtgula für
„Siegel, 83orfd)rift" (ftatt praeeeptum); nid)t linea für „3*ile" (fatt versus); nidjt com-
muniter für „gemeiniglid)M (ftatt valgo, plerumque, fere); nicht capacitas für „Äapajltät,
JaffungSfraft" ftatt vis pereipiendi, ingenii vis) u. f. w.
9tnm. einzelne Sdjriftftellei aud) bcr beften Seit, 59. Satluft, Seneca, Üaeitu*, @cfliu3 iL f. w.,
haben eine Vorliebe für Mltertümlidjed unb bcdbalb üiele Archaismen jugelaffen; man barf
ihnen barin nidjt nachahmen. Auch bat es $u allen feilen ©clefjrtc gegeben, welche burd)
ocraltcte SBörtcr ihr Satein ju würben unb $u oerfchönern unb fid) baburd) aud) wohl ben
6d)ein tiefer ©elebrfamfeit \u geben meinten. 9lnbrerfeit$ ift ^ugeftch^cn, bajj bie 33«
wenbung eines \>lvcbai3mu3 an richtiger Stelle Ijöchft wirffam fein tann, j. 83. um ben Seier
ober £>örer an eine ältere 3«tP*nobe, bie man oorführt, $u erinnern, ober um ber SRebe
einen würbeooden Wadjbruef burd) eine befonbere Färbung &u oerleiben. Wit JRedjt fagt be4*
halb Giccro (de or. 3, 153): Prisca ac vetusta . . . sunt poetarum licentiae liberiora
quam nostrae; sed tarnen raro habet etiam in oratione poeticum aliquod verbum
dignitatem. $n biefer Sejiehung fann SioiuS als SRufter empfohlen werben, ber, wenn
er bie Otiten iclbft rebenb einführt, feiner StarfteUung ein maftoott antifed Kolorit jju geben
ocrficljt, inbem er SfrdjaiSmcn aud ben älteren Slnnaliftcn, beren ©erfe er benufete, in feine
JHebe hcrübcrfpiclcn läßt. Cf. aud) SIL
3) Sriridmen unb ©ermoniömen nennt man foldje unlatetntfdjc Äonftruf^
Honen unb Serbinbungen, bie nac^ Analogie be§ ©riedjifa^en unb 2)euift^en
gebtlbet ftnb. ßin ©räciömu« ift e« j. 93., wenn ^orey nad) bem gried). ßaotktitm
rtvöe fagt regnare popaloru///, ober wenn Saüuft amare nad) bem gried). 7 '/*«»- mit
bem 3nf. oerbinbet; ein Q)ermanidmuö wäre eS, wenn man ben Safy: „Tu haft beine
Gltern in ifjrcr ßnuartuug gctäufdjt" überfeine: Parentes in spe fefellisti ftatt spem
parentum fefellisti, ober „$er Sieger war bie TOäfeigung felbft" victor fuit moderatio
ipsa ftatt viotore nihil fuit moderatins. (Über ben (9ebraud) gricch. 33örter im Vateinijdicn
cf. 171 unb 172.) Ta fich nidjt« leichter in bie 97ebe ein{d)(eicht al§ bie Gigenbeiten ber
l'iuttcripvadic eines jeben Sdjreibcnben, weil jeber in ihr &u benfen unb nad) biefer
Xenfweife ju reben unb ju fchreiben gewohnt ift, fo ift für alle* Siateinfdjreiben al« eine
2funbamcntQloorfd)ri|t Mn^uftellen: „3)enfe baä $u Sd)rcibenbe Iateinifd)!- <ü?an
lernt aber Iateinifd) benfen nur burd? totclcfl Cefen unb genaue, lang fortgelegte 93er-
glcidjung feiner Wuttcrfprache mit ber lateinifdicn.
Digitized by Google
547.
374
4) ttnaToIutt) (wax6kov9ovf avaxolovfrta) ijt biejenige %oxm ber SRebe, ii
meiner baS (Snbe beS Safce§ ber im Anfange gewählten Slonftruftion nid)
entfpridjt, bct alfo nid)t fo ju (£nbe geführt wirb, roie bev 3lnfaiij
erwarten lägt. $a$ Slnafolutb, ift oft ein aus Wacfyläfftgfeit unb Unaajtfam
fett entftanbener Je^ler, j. SB. Cum haec ita fierent, rex Iuba, cognitis Caesari
difficultatibus copiarumqne paucitate, non e*t risum dari spatiam convalescendi
(Cf. Cic Tusc. 3, 16; 5, 54; Fin. 3, 11; Verr. 5, 66.) Oft aber famt bie 2Iim
folutljie eine <5cf)önl)eit roerben, roenn fte ftd) natürlich unb roie oon fclbf
madjt, fo bafi ber §örer unb fiefer unroitlfürlid) ib,r folgt: rtjetorifd)c<
31 n af olutl). ®o finben ft<h Änafolutbien oorjugSmeife nach. Unterbrechungen burd
längere Webenfäfce ober bind) parenthetifd) eingefcbaltete SPemcrfungen, m
man eben burd) bie Unterbrechung Icid)t bie tyorm ber anfänglichen jfonfrruftion au* b«i
©inne oerliert; oft wirb alfbann ber abgeriffene ^aben ber 9tebc wieber aufgenommci
burch bie ^artifcln verum, verutntamen, sed, sed tarnen, igitur, autcni, ergo, voo m
gewöhnlich »alfo" ober „fage ich" gebrauchen, 5. 9?. Tum, cum ex urbe Catilinan
eiciebam (non enim iam vereor huius verbi invidiam, cum illa magis sit timenda
quod vivus exierit); sed tum, cum illum exterminari volebam, reliquam coniura
torum manum simul exituram putabam. Scripsi etiam — (nam etiam ab orationibu
disiungo me fere referoque ad mansuetiores Musas, quae me maxime iam a prira
adulescentia delectarunt) — scripsi igitur Aristotelio more tres libros de ora
tore. — Ego hoc quaero: Qui potuernnt ista ipsa lege, quae de proscriptione esi
sivo Valeria est sive Cornelia (non enim novi, nec scio), vertun ista ipsa lege bon;
Sex. Roscii venire qui potuernnt? — Cum essem in Tusculano, — erit hoc tibi pn
illo tuo „Cum essem in Ceramico" — verumtamen cum ibi essem, Roma puer 1
sorore tua raissus epistulam mihi abs te allatam dedit — M. Cato sententian
dixit, huius nostri Catonis pater; (ut enim ceteri ex patribus, sie hic, qui illa«
lumen progenuit, ex filio est nominandus), is igitur iudex pronuntiavit emptor
damnum praestari oportere. — Nostra est enim (Bi modo nos oratores sumus
si in civium diseeptationibns , si in periculis, si in deliberationibns pnblici
adhibendi auetores et prineipes sumus) nostra est, inquam , omnis ista pro
dentiae doctrinaeque possessio. — Omne pronuntiatum (sie enim mihi in prae
sentia occurrit ut appellarem ä£i'atpa; utar post alio, si invenero melius); id ery
est pronuntiatum, quod est verum aut falsum (ftatt omne pronuntiatum — es
verum aut falsum). — 3uwetlen finbet [ich auch ein längerer Sorbcrfafc, obne baj
ein 9?ad)fa& folgt (fog. Anapodoion ober Anantapodoton, 53. Cic. Tusc. 3, 36 ff.; Att
5, 10, 4); — ober e* ftet)t ein primum, ohne bafc ein entfpreebenbeä deinde folgt, j. f
Cic. Tusc 1, 30 u. 57; off. 1, 44 u. 47 u. 100; — ober bei Einteilungen unb Wegen
jäfren entfpricht entern et (ober neque ober aut ober vel :c.) fein folgenbe« et (ober neqM
ober aut ober vel *.), eine Art Don «nafolutbic, welche man a!8 Partirula pendens ju bc
geidmen pflegt, j. 99. Et Epaminondas . . . fidibus praeclare cecinisse dicitor
Themistocles^ue (ftatt et Themistocles), cum recusaret lyram, est habitus indortioi
(Cic. Tusc. 1, 4; 3, 5 u. 63; 4, 69; Lael. 73; Fin. 1, 48; 6, 64; Cat. 2, 28; off. 2
33; 1, 9 u. 155; cf. auch 502); — ober eS finbet fid) auch biefe 9lrt non Knafolutfaic,
ba& nach ßinfcbjcbung eine« 3wifchenfafre3 ber nachfolgenbe $eil be« $auptfafc<« ftd) hi feinn
Äonftruftion bem 3n>M<hcnfa^e anfchHefct, $. Sed quoniam, ut placet Stoicis, qaae
in terra gignantur, ad usum hominum omnia creari. Profecto est ita, ut mihi per-
suasi, me esse tibi curae. De quo homine hoc auditum est unquam, qnod tibi
accidit, ut eins in provincia statua« deicerentur (Cic. Verr. 2, 158)? Si, ut Graeri
dicunt, oranes aut Graios esse aut barbaros, vereor, ne Romulus barbarorum rex
fuerit (ftatt Si, ut Graeci dicunt, omne6 aut Graii sunt aut barbari, vereor, ne etc.)
Cic. off. 1, 22 u. 33; rep. 1, 58; de or. 3, 3; leg. 1, 55; fam. 11, 4, 1. Mcbt feiten
wirb aud) bad IcmpuS burd) ben SroWhenfafc befütnmt (cf. 327, SCnnt. 4).
547. (Sine anbere Jyorberung, bie man an jeben fprad)licrjen 9lu3brucf fteßt, ift &k
ber ^ürje unb 33ünbigfeit (^rädfion), b. b,. gebraute nic^t me^r 3Boric,
aU jum Haren SluSbrutf be§ ©ebanfen« nottoenbig ftnb. 93ermeibe be^^iß):
Digitized by Google
375 —
547.
1) ben $(eonadmud, b. b,. einen folgen 3ufftfc gu einem begriffe, welker
fein neue« SJterfmal angiebt, fonbern fdjon in bem begriffe felbfi liegt.
$leona*men ftnb 93.: <5in alter ©rei*, ein wei&cr @d)immel, ein fcbwar$er Noppe, ein
oerworrencä Ghao$, ber SJätcr fonft'gen SHuhm, im gewöhnlichen Alltagsleben, er pflegt
gewöhnlich fi üb aufaufteljen, sie ore locuta est, fraem dedit ore loqnendi, com parvulis
filiolis, hoc plerumque iis accidere consuevit, initia incohare, prineipium anni in-
eipit mense Ianuario, ante providere, obviam obicere, ante praeoccupare, rnrsns
restituere proeliura, propins appropinqnare, saepins dictitare, falsa ementiri, porro
ire pergere, retro redire; primo rem differre coeperunt; initio cogitare coepit;
sacerdotes Alcibiadem rursus resacrare sunt coacti; perfacile facta est conata per-
ficere.
rlnm. 1. 3u mannen Säßen bat bie Iateinifdje Spraye ben $leonaömu8 in faft flehen*
ber 29cife, nämltd):
a) wenn ber 33egriff be$ $auproerb$ im 9?ebenfafc* erweitert wirb, namentlich bei 9(n*
fubjung ber 9tebe eineä anbern, 5. 33. A Pausania audivi, cum dicerei te secum esse
quaestam. Saepe ex Salpicio audiebam, cum se scribere neqae consnesse neqne
posse diceret. Ita locutus est, ut auetoritatem vestram vitae suae se dicerei ante-
ferre. — (Sin ähnlicher SJJIeonaömuS finbet fid) in bem abhängigen Safte nach, ben 21u8=
briiefen bei 3)enfen$ unb äRcinenö, 33. Me qaidem dia cogitantem ratio ipsa
in hanc sententiam ducit, nt sapientiam sine eloqaentia param prodesse civi-
tatibns existimem. Maiores nostri sie senserunt, nt causam mortis censuerint, non
genus esse quaerendum. Facillime statueiis, quid apud ceteras nationes fieri
txistimeiis. Theodori dicto admoneor, ut aliquid etiam de humatione et sepultura
dicendum existimem. Nihil non postnlandum putari, quod aequum esse statuerem.
Sic interpretantur, ut — dicant; sie praeeipit, ut — putet ; ita perswuum erat
civitati, ut — arbilrarentur. Tencamus, ut nihil censeamus esse malum (HceTO fagt
fegar (off. 3, 20) lü enttarn dat, nt — liceat unb (off. 1, 8): ita definiunt, ut
— definiant, (bagegen off. 3, 96: sie definiunt, ut — vclint); — ferner nad) ben
Wörtern licet, venia datur, permittitur unb conceditur, j. $3. Totam Italiam suis
coloniis ut complere liceat, permittitur. Concedite pudori meo, ut aliquam partem
de ist ins impudentia reticere possim. Quaeso a vobis, ut mihi detis hanc veniam,
ut me paliamini uti novo genere dicendi (Cic. Arch. 2, 3). SBeachte aud) bie nicht
icltene Scrbinbung noli — velk, nolite — velle, ©. Nolite igitur id velle, quod
fieri non potest (Cic. Ph. 7, 25; Cael. 79; Balb. 64).
b) luenn beim Pronomen relßtieum bad borberaegangene Subftanttü wieberholt wirb(
meift um grö&cre SSeftimmfheit ober grö&crn $ad)bvucf $u erzielen, oft aber auch ofme
befonbern ©runb lebiglich infolge ber ÜJewohnljeit. SMefe Sieberbolung ift namentlich bei
dies ganjt gewöhnlich, fommt aber aueb bei res, causa, tempus, lex, pars, genus u. a.
uor, 5. 33. Diem dicant, 91*0 die ad ripam Khodani omnes conveniant. Diem scito
esse nulluni, quo die non dicam pro reo. Dixi in senatu fore in armis certo
die, qui dies futurus esset a. d. VI. Kai. Nov. Erant omnino itinera duo, quibus
Uineribus domo exire possent. Ego tibi illam Aciliam legem restituo, qua lege
multi condemnati sunt (ber 3)eutfd)e fagt hier nadjbrudSuoll mit einer ?lppofition „ein
(*efe£, nnd) weldjem" cf. 259). Habetis causam inimicitiarum, qua causa in-
fiammatus Decianus ad Iiaelium detulit hanc accusationero. — 9?otwcnbtg ift biefe
SBieberbolung, wenn $wci Segriffe norhcrgefjcn unb e* zweifelhaft fein würbe, auf
welchen oon biefen fttt} ba« föelatto begeben joü", $. 3?. Duo genera seraper in hac
civitate fuerunt eorum, qui versari in re publica atqne in ea se excellentius
gerere studnerunt, quibus ex generibus alten se populäres, alteri optimates et
haberi et esse volaerunt. — Tanti maleficii crimen, cui maleficio tarn insigne
supplicium est constitutum. — Nnllo modo animus audientis aut inciiari aut
leniri potest, qui modus a me non tentatus sit. (33ead)te aud) «tue freiere Jorm ber
S8tebert)olung: illius temporis, quo die; ex civitate, quae gens; is reus, in quo ho-
mine lt. 0.).
KlttR. 2. 3Han fagt ganj gewöbnlid) pridie eins diei unb postridie eius diei, aueb, post diem
terlium (quartum etc.) eius diei. — SSübrcnb ber 5)cutjcbe fcblccbtweg fagt : „<f twa« ent=*
ftebt", fagt ber Sateiner oft: „$er Anfang ober bie Urfacbe »on etwas entftebt",
k. 33. Iuitium suspicionis ort um est ab ea re, quod Initia incohata sunt a Phi-
lippe. Initia amicitiae profecta sunt ab ntilitatum spe.
Slnm. 3. Potius unb magis fteben niebt feiten pleonaftifd) bei malle unb praestare, ft. 33.
Sicali ab omnibus se desertos potius quam abs te defensos esse malunt. Populus
consulatum daturns est ei, qui magis vere vincerc quam diu imperare marult.
Digitized by Google
548.
Romano ita erat libertas inaita, ut emori poiius quam servire praestaret. Cic. Caec
21; Balb. 19; Pia. 15; Quinct. 9; fam. 15, 5, 2.
Wnrn. 4. CSicero liebt c« ungemein, bai einfache Ißerbum burd) rideri $u umjchreiben, um :
?luöfage bie ftarbc bcfcbcibcner 3"röcfbaltung $u geben, oft auch roobl nur in ber Äbftc
bem eafec einen fchönen, oolltönenben Sd)lu& ju oerleiben, g. ©. Restat, ut de imperato
ad id bellum deligendo dicendum esse videatur. Reliquum est, ut de Catoli ati
toritate ot sententia dicendum esse rxdtatur. Suerare videor „ich. fdnneidjle mit mtt I
Hoffnung". — Oft bient auch roepi mit 3nftn. lebtglich jur Umfchreibung bei 3mJ*Tf- p!
i*erfefl«, ,\. Cam Athenienses victi essent. tum Demosthenes censere coepit.
abirent Sicilia. Coepi relle ea Trebatium exspectare a te, quae sperasset a me.
Änm. 5. 9?id)t $um $leona«mu«, fonbcrn jut ftigur be« Hendiadyoin gehören 3ufttm,n<
fteflungcn roie: casa et fortuito, prndens sciens, vivns vidensque, rundere et faga
etc. (sbenfotoenig gehört jum *i)Meona$mu6 bie Uerbinbung multi saepe ober saepe nm
„üiele ju oerfdjiebenen 3e'tfn; ocr cmc hu Mefrt, ber onbere ju jener 3eit" (a-®-
saepe exercitus clari et magni fuerunt Cicero pro maltis saepe dixit = pro al
alio tempore); ebcnfon>enig ba« fog. Epitheton ornans Mbod fchmürfenbe Beiwort", b.
ein foldje« Slbjeftio, welche« nun SBerftänbni« ber Sache nid: t notmenbig ift, fonbem (im
Subfianti» nur ju bem Qmat hinzugefügt wirb, um bem ©cgenftanbe gröfeere Slnfcbauli
reit unb Sinnlicbfeit ju oerfchaffcn. $a« Epitheton ornans fpielt in ber ^oefie ber Uta
unb Wriccbcn, wie in ber ^Jofie aller SBÖlfer unb >citcis eine auBerorbentltch, bebeutenbe 5Rü
nnb »oirb nun Schmucf ber @ebid)te in einem auffoKenben Umfange oermanbt. ^er
ermähnt j. 2J. faum irgenbmo bie ©lumen, ohne ilmcn ein Epitheton ornans ju geben, i|
flores laeti, varii, picti, nitidi, odori; er fpridjt nicht fdjlccbhüeg Don einer Jpütte, fonbe
ihmi einer uiebern v>iitte, unb nicht t»on einem Tafln- biefer niebern $>üttc, fonbern bon eini
bemooften $nchc, unb nicht UDit einem £anbmannc in bcrfelbcn, fonbcni Don einem juifricbcn
üanbmannc. Cf. Atra mors, vigiles curae, dirae Parcae, fragrans rosa, pallidas 0
cu8, mollis luxus, tristis hiems, ros aetherens, nivales boreae, Telocia fluraioa, val
opaca, pigrnm gelu, dives autumnns etc.
2) bic lautologtc, b. \). bic Scjeir^nung eiltet 93cgriff8 burd) jroei baSfelbe I
fagenbe ©orte, $. ©. „Die Sonne ift bereit« fdjon aufgegangen"; „9hir wenigen <
lingt c«, fich bic allgemeine fiebe aller 9Henfd)en $u erwerben". Kursus dena
statim continuo; repente e vestigio; praeter opinionem iraproviso; tum deine
deinde postea ; clam furtim ; novus rureus de integro labor ; mortem ipse mea rc
nu inveniam.
91nm. 6. Der Dcutfrfie bezeichnet bie äRBoUdjfeit ober %>twcnbigfeit einer Sache taulologiirt
hoppelt, aufter bem SJeib noch bureb cm ?tbuerb; aber im Sfatcinifdjen fällt ein« oon bei*
weg. Cf. Magnam partem militum tot proeliis interire necesse fait „muRtc nctioe
bigermeife untergeben". Fieri non potest, ut te adiuvem „iit fann bir unmi^glid) Reifer
548. Sin £roJmd (translatio) ift bic Stnrocnbung einc§ uiieigcnllidjcn 2lu§bruc
ftatt be§ eigentlichen ober bie oöQige 33ertaufcf)ung Atoeter ähnlichen ^orfteüu
gen, fo bafc bie eine an bie grammatifcb,e Stelle ber anbem tritt. (Tropus e
verbi vel sermonis a proprio, significatione in aliam cum virtute t. e. a
nandae orationis gratia mutatio. Ouintilian.) SBenn man j. 53. in bem Sajv
^er SBein erfreut be8 SWenfc^en ^erj" ftatt be« <5ubjeft§ „2Bein" ba§ 8u!
jeft ,,iöaccf)u§" fe^t, fo ^at man einen 2roou3. — SÖä^renb e§ ftd) alfo b
einem XropuS immer um bie 3Jertaufd)ung jroeier einzelnen ^Begriffe ^anbcl
fommt e§ bei ben giguren auf bie ©eftaltung ber ganzen 9luSbrucf^roeifc a:
SBenn man 3. 33. bem einfachen 93eb,auptung§fa^e: „9ciemanb glaubt biefe?'
um eine größere ftvaft ju erreidjen, bie gorm ber groge: „3öer fönnte biej«
raoljl glauben?* ober bie gorm be§ SluSrufS: „3)iefe§ glaube ein anberer!
giebt, fo ^at man eine gigur.
Hnm. G« ift bei jebem fpracfclfcfjcn erjeugniffc ba« bauptfädjlicbfte Clrforbcrni*, ©ebanffii j
entmideln ; aber e« ift ein lluter)d)ieb, ob man biefe ©ebanfen blofi oerftanbefmäBig
ober bei ibrer üJeftaltung aud) bie ^bantafie t^ätig fein läßt. 9Ber blofc ben Serftano iwjjf;
läßt, gebraucht nur einfache („eigentliche") ?lu«brürfe unb hübet fdjlichte Äuifagfwp
mtt Snnebaltung ber gemö^nlid)en Sort= unb Safy'teHung unb ber logifdjen SapwtbinMinsi
unb e« läßt ftd) nidjt leugnen, ba& manche Sch,riftfteller burch biefe fchmudlofe Slrt ber T<x\
ftetlung ben Cefer ober -tvörer gewaltig ergreifen, r>orau*gcfe&t baft ein Gkbanfe fich an va
Digitized by Google
— 377 —
549
onbcrn brängt uub biefe @cbanfen neu unb iiberrafd)enb fmb. (»läiyeube Speifpicle bafür finb
bie Sieben bc§ ^erifle« bei 2f)uci)bibed unb bie gan^e $arftellungSart bc* Jfjutnbibc« felbft.
Wber neben bem Sierftanbe (bcm SBennÖgen ber ^Begriffe) unb ber Vernunft (beut Vermögen
bec Sbeen) ift aud) bic ^ib>ntafie unb ba8 ©efüijl t^ätia, unb biefe Seelcnfväfte »erlangen
al« ü)r 9ted)t, bafc ber 3)arfteflenbe feine Spradje fdjmucft unb bie gewöfmlidjc ?lu8brud«*
weife burd) eine fdjönerc erfefrt.
"49. $)ie SJJetaMcr (uttacpoQa, translatio) ober Übertragung ift bie 93ejeicf)nung
einer SSorftetfung burd) ein 33 i Ib. <§ie i|t ber fdjönfte unb f)ftuftgfte Tropus;
i^r ©ebiet ift ebenfo unbegrenzt wie ba8 beS 53ilbe§. (Translatio permovendis
animis plerumqxie et signandis rebus ac sub oexdos subiciendis reperta est.
Guintilian.) $)ie 9)Mapl)er beruht auf einer 93ergleid)ung, aber ber meta*
ofjorifdje (bilblidje) SluSbrucf wirb nidjt metyr burd) ein oergleidjcnbeS 2Bort
eingeleitet fonbern gerabeju ftatt beS eigentlichen 2lu§brucf3 gefegt.
Xnnt. L „Sc b>t gefönten wie ein SÖwc" ift eine 93ergleid)ung. „Gr war ein fiöroc in
ber Sdjladtf" ift 3Rc tapfer.
Cf. Fabius scutum Romanorum fuit, Marcellus gladius. Hirundines nuntiae veris sunt.
Ardens stadiam. Ira incensus. Ardet bello orbis terrarum. Devorare libros. Gurges
libidinum. Laetae segetes. Incurrere in suspicionem. Homo asper. Bellum extinguere.
Ex haust ao facultates. Nanfragium rei familiaris. Discordia ordinum est venennm huius
urbis. Virus acerbitatis evomere apud aliquem. Duo illi oculi orae maritima«, Car-
thago et Corinthas. Fluit voluptas corporis et prima quaeque avolat. Flos iuventutis.
Committere se civilibus fluetibus. Consilium alieuius frangere. Yoluptates frenare,
Kpistnla frigida. Araicitia fueosa. Rem publicam fuleire. Contemnere fulmina fortu-
nac. Segetes sitiunt. Silent leges. Caecus timor. Urbs sotnno vinoque sepulta etc. etc.
$n 93e§ug auf ben ©ebraud) ber SHetaphern giebt 9Hebut)r in feinem
„^Briefe an einen jungen s$tnlologen" bie furje, aber infjaltreidje 2er)re: „®an(s
befonberS fiel) ben 3J?eta»t)ern genau ju: roa§ barin nid)t gan$ tabellos ift
ift unauSftetjlid)". @§ bebarf baljer genauer 9td)tfamteit auf bie in ben
muftergüttigen ©Triften oovfommenben 3Jietapl)ern, beren 9tid)tbead)tung eben
ba$ fogenannte Slüdjenlatein erzeugt. $eber SRenfd) nad) feiner SBilbung unb
Umgebung gebraucht anbere 9Wetapf)ern, ebenfo jcbeS Söotf. 2)emnad) berufen
$war fe^r. niete 9ttetapt)ern im ?atcinifd)en unb $)eutfd)en auf gleicher 3ln;
fdjauung, $. Ad gubernacula rei publicae sedere „am StaatSrubcr fyen"; primas
partes in re publica agere „bie erfte SRoQe fpielen" ; fontes philosophiae aperire ; segetes
sitiunt; compressis manibus sedere „bie .§änbe in ben Sd)0& legen"; iura obterere „baö
5Red)t mit Jüfcen treten"; ne digitum quidem alieuias rei causa porrigere „feinen Ringer
rubren"; aures veritati claudere; assentatoribus patefacere aures suas; in pbilosopbiae
portum confagere; belli flactibus circumiri; in bis omnibas inest qnidam sine fueo
▼eritatis color; ardorem cupiditatum restinguere; — aber ©tele 9Jletapf)em beruhet!
im fiateinifdjen unb $eutfd)en auf oerfdjtebener ^Infdjauung, j. ^. Vulnera
innrere rei publicae „bem Staate SBunben fd) lagen"; eumulo angere aliquid „einer
©ad)e bie Ärone auffegen"; segetes laetae „üppige"; vitam pro patria profundere „opfern,
(Eingeben)"; arcem facere e cloaca „aud ber 2l?iirfe einen (Siefanten madjen"; ferrum e
terrae cavernis elieimus „wir gewinnen"; frigent omnia consilia „guter 9iat ift teuer";
litteris imbutus „in bie ©iffenfdjaften eingeweiht"; — unb fet)r oft bebient ftd) bk
lateinifdje (Snradje eines bitblicrjen 2lu§brucf§, roo bie beutfdje ben eigentlichen
fetjt, ober umge!et)rt, j. 33. Ab Aristippo Cyrenaica philosophia manavit „ift ausge-
gangen"; magna utilitas efflorescit ex amicitia „entfte^t"; libido consedit „ber ©türm
ber Seibenfdjaft Ijat fidj gelegt"; ad rem publicam accedere, a re publica recedere „bie
politifd)e ^iitinc betreten, öcrlaffen"; bellum in Africara transferre „ben Ärtegöfdjauplat*
oerlegen"; res ad voluntatem nostram fluuni „gefjen nad) SBunfd)"; calamitatem haurire
„ben £eiben*fe(dj leeren"; amicitiam iungere „baö ©anb ber 5rfunbfdjaft fnüpfen"; caritatem
dirimere „ba3 23anb ber ?iebe jerreifeen"; rem pnblicara labefactare „ba« Staategebtiube
Digitized by Google
550.
378
cifdjüttcm" ; mos est „fjerrfdu" ; bellum inflammare „bie Äriegftfadel entjünben"; Tetusta
monumenta exederat „ber 3a$n ber 3«* faN* M* SBerfe jernagt" ; temporibus servil
„ben SKantel nad) bcm SSinbc Rängen"; conatus alicuins reprimere „ben Unternehmung«
iemanbe« einen Xamm cntgcgcnfefien" K.
Amn. 2. 3)er <DMcu)f)er nabc ficlit ber Xropuö ber 91 nf pielun g„ober AUtuio, burd) toeld
in einer oerfür^ten ©crgleidmng auf eine biftoi ifcfje ^Jerfon ober Crtlidtfeit ober ©egeben&f
ober Sitte u. bergl. b,ingemiefen wirb, j. ©. „ 3 e ^ t bin über ben SHubifon gegangen", b. I
jefct f)abe id) einen entfdjeibenben Sdnitt jetljan, wie Gäfar, ba er über ben SHubiton gbii
Vtnfpiclungen finb e* ferner, wenn eine $erfon ein Spartaner, ein Snbarit, ein Spifurer
ein (5t)nifcr, ein Attila, ein ©anbale, ein Salonton, ein SDJentor, wenn eine böfe grau rii
A'antb^ippe, wenn ein fd)öne« Xf>al ein Jcmpe, ein reijenber Crt ein ßlnfium, wenn tir
fur^c Antwort lafonifd), ein fdjwelgcrifcrje« Utafjl lufuüifct) genannt wirb, ober enblid), wen
man twn Argu«augen, §errulifd)en Arbeiten, neronifeber ©raufamfeit u. f. w. fpridjt
550. 1) $ie StjnefDodjc (owsxdoxt?, comprehensio) beruht im roef entließen auf bc
Teilung (SBereinjelung) unb ber ^ufammenfaffung (Bereinigung), ift alfo be
SropuS ber 2)ioifion unb ftompreljenf ion. ©ie befielt barin, bafc ba
(Sinjelne für ba« ©efamte (Pars pro toto) ober ba§ ©efamte für bas |
ifym gehörige (Sinjelne (Genus pro specie) gefegt wirb, ©o ftefjt bie Gin^aü
für bie 3Ref)rga()I, ©. Lucanus a nobis defecit (cf. 155); ober bie 3KeIjr$af)l fü
bie vi- i 11 \ n !) ! , ©. Miratur clipeum, dona parentis; nos für ego (cf. 224); ob<
ber Xeil ftatt be« ©an^en, ©. Tectum ober limen für domus, rota ober axi
für currus, puppis ober carina für navis; ober ba« ®anje ftatt be«Xeil«, ©. Ele
phantus für ebur; quercus „Gtdjeulaub" ; mare „SMeerwafier" ; fontem ferebant „fi
brachten Söaffer au« beut Cucfl"; ober bie beftimmte fytijH für bie unbeftimmte, $. $
Sescenti für permulti; o terque quaterque beati! — Cf. aud) 155, 91 nm. 1.
2) $)ie SWftontjmic (jterwvftia, denominatio) fetjt an bie «Stelle be§ eigent
liefjen ©ubftantioS ein anbereS, lueld^e^ einen mit bem eigentlichen 3lu3
bruefe oon fefbft in unmittelbarer 93erbinbung ftefjenben ^Begriff enthält. $a<
5öerf)ältni§ ber miteinanber oertaufcfjten Segriffe ift berart, bafj, roenn beib
jugleicb gefegt mürben, ba3 metonnmifdje ©ubft. in ben ©enitio treten, obe
burd) ein 3lbjeftio miebergegeben, ober als ©eftimmungSroort mit bem eigent
liefen ©ubftantiu tamponiert merben müßte. $)ie SJcetonrjnüe ift alfo be
£ropu§ bcö 2lttribut§.
tWctontjmiid) fönnen nun folgenbe ©egriffc miteinanber t>ertaufd)t werben:
a) ba« ©ewirfenbc unb ba« ©ewirfte, 5. ©. Lego Homerum (= Homeri carmina>
Mars für bellum, Ceres für frumentum, Liber für vinum, flamma für „$>U)<". 1"
für „Xag", pericula für „gefaljrbringenbe 3>inge", arma für pugna. „Ctym febenfte -
ber Sieber fü&cn $htnb Apoll". „Gr ifet fein 93rob mit Stb.räncn" (~ mit Sorge, Hrfodji
ber X^räncn). „Xiefe Xb^at fdjeut bie Sonne" ba« @onnenlid)t). ,,Xe« Sanbrnann«
ftleifc jerrritt ber JRoffe ^"f". „Sctjcnft mir Wut unb geuer ein".
b) ber 5toff unb ba« barau« Verfertigte, 3. 33. Ferrum für gladius; aanun im
vasa aurea, frous für „ilaubfrani", pinus für „©du'ff", fraxinus für w2anjc*', arundc
für „^feil". „5)er JReidje fleibete fid) in Seibc unb föftlidje f einwanb". wXcr Ärfcr trag)
niüjrenbe« ©rot". „f£in alte« Pergament giebt ßunbe Don biefem ©reigniffe". *£ur«
Ib,aten Serbienft melbct ber rübjenbe Stein". raubte« (SrÄ foüft bu bie QHiebei
fdjnüren, mit Stab,! beberfen beine jarte ©ruft".
c) ba« 9t bftr actum unb ba« Goncrctum, 3. ©. Vicinitas für vicini; iuvenras füt
iuvenes (cf. 164), amores für „bie ©eliebte". w3ugcnb b^at feine Xugenb". wGt ^
ein ©erteibiger ber llnfdjulb, ein ©cfdjüher ber Armut". „3>a jerret an ber ©lode Strängen
ber Aufruhr, ba& flc b;eulenb fdjatlt".
d) ba« #errfd)enbe ober ©efiftenbc unb ba« Untergebene ober ©efeffene; Crt
ober un& ^erfon, 5.©. Caesar pontem in Rheno fecit (cf. 293). Samnites
devastare (cf. 162). Iam proximus ardet Ucalegon (= domus Ucalegontis). »Wein
9iadjbar ift abgebrannt". „SBenn Uri ruft, wenn Unterwalben $ilft: ber Sdjnniier wirb
bie alten ©ünbc eb,ren". w3lttcntb b,ört e« ganj Äartb;ago". „3>cr 18. Cftober be-
Digitized by Google
— 379 — 550.
freit« atutfdjtanb''. „3>er Salb befmgt be* 6d)öpfer# 2ob" (b. f>. bie Sögel im Salbe),
„^aörpunoerte gairten Dergeoens auf Rettung .
e) baö finnlid)e 3eid)cn unb bct (Megen)tanb unb ba« Sefen, bie Sürbe, ber
3uftanb. $ ®. Lauras ober tropaeum für victoria; toga für pax; taedae für nu-
ptiae; cot Humus für tragoedia; pulvis für „ftäubenbe Stennbafm", latrans für canis,
saetiger für aper, sanguis für caedes. „$a« Äreuj fonf oor bem Jfralbmonbe in ben
otuuo . „vcapoieon oeriot leine xrone . „unter oem xrumm|taoe in gut womten .
3) 2>ie Hntonontofie (ärrovofiaoia) fet>t ftatt eines fubftantioifchen ^Begriffs
(befonberS ftatt eine? (StgennamenS ober auef) ftatt ei nee <ßerfonalpronomenS)
einen anbem fubftantioifchen begriff, welcher bem eigentlichen ©ubftan*
tioum als Slppofttion ober oermittelft beS SSerbumS „fein" al§ tßr&bitat
beigelegt werben fann. 3)ie 3tntonomafte ift alfo ber £ropu3 ber Hppo^
fition ober be§ fubftantioifchen <ßräbifat3; fie bient, abgefeben wn
ber burd) eine foldje Scrtaufdntng bewirften (Erweiterung be« C^ebonfcnfreifed. bauptfädjlid)
bajit, bie ßintönigfeit ber Sieberbolung beSfelbcn ÄuSbrud« unb bie Unanfdjaulidjfeit bd $ro*
nomen« ju »ermeiben. So ftct>t Pelides für Achilles; senex Pylius für Nestor; filius
Anchisae für Aeneas; fratres Helenae für Castor et Pollux; Iapeti genus für Pro-
metheus; Troici belli scriptor für Homerus etc.
4) $ie £>t#erbel (vxcQßoli;, superlatio) ift ber £ropu$ ber Übertreibung,
©ie roirb gebraucht, toenn ber ©egenftanb etioaä 2lufjerorbentlicf)e8 ha*/ roel-
cf)es bas natürliche 9Jla§ Überfrf) reitet : Quodsi me lyricis vatibus inse res. subli-
mi feriam sidera vertice. Nive candidior; luce clarius. „(fr wollte bie Seit au« ifjven
Hngeln fjeben". „$>a« Softer fefjlt, wo iftre SRoffe trinfen". „frür bie Gf)re ftirbt au« edjtem
Stamme felbft ba« neugebome ffinb". „9?id)t eine Seit in Soffen fürdjtct fie". üubwig XIV.
fagte bnperbolifdj, um feine 9Had)t ju bejeiefmen, ba& oljne feine Grlaubni« fid) niemanb im
mitteüänbifd)cn SDtcer« bie #änbe nafd)en bürfe. — ?lud) jur 35arfteHung bc« 2äd)erUd)en
unb Unbcbcutenben fann bie $rwerbcl treffenb oerwanbt werben, 5. ©. „Sin Sanbgnt
nennt ba« SJarro; aber man fann e« au« einer Srfjleuber werfen, wenn e« ntdjt etwa oorber
burd) ba« i»od) (ber Scbleuber) fferauSgefaUcu ift".
5) 3)ie 3rotlic (figuiveta, dissimulatio, illusio) ift ber Xropug be« ©egen*
teils. 2)er 9tebenbe gebraucht ftatt be$ eigentlichen 2lu§brucf« ben entgegen»
gefegten, beffen wahre 53ebeutung aber burch ben 3ufö>«"«nhang flar wirb.
Magnum imperatorem, fortem exerettum, quorura tot manus unam muliercnlam
avexehnt! — Cicero fagt gu (Satilina: Ad sodalem tuum, rirum optimum, M. Mar-
ceilum, demigrasti. — Novum crimen, C. Caesar, et ante hunc diem inanditum pro-
pinquus mens ad te Q. Tubero detulit, Q. Ligarium in Africa fuisse.
rtnm. 1. Über bie «nbeutung ber 3ronie burd) scilicet, nemj>e etc. cf. 534. — Übcv nüi
forte unb nisi vero cf. 381, 2. — Über quasi, quasi cero, proirule quasi cf. 392. —
9lud) ba« eingefdjobcne credo bat fefjr oft ironifdjen ©inn.
Änm. 2. $en bittern, fdjneibenben Spott nennt man Sarfaömu«. Sarfaftifd) war ^ ba*
Sort ^attoö : w^brt ifjr, wie bie HRäufe pfeifen?- - „9Rit ber b,ab' id) ifnn '« ^ab
gefegnet".
flnm. 3. 3n gewifier Seife gef)ört $ur Tronic aud) ber Öupfjemiömu« (a'rqutoftos), b. f>.
bie Seieidjnung einer anftößigen, unangenehmen ober wibrigen Sadje burd) milbere unb ge=
linbere Sorte. ©0 ftefjt SB. ftatt mori eupr)emiftifd) vita decedere, de vita migrare,
diem sopremum obire, extingui, morbo naturae debitum reddere etc. Sin Ii uptinm-:-
mu« ift e«, wenn t*on ben C*ried)en bie Grinnncn „ßumeniben ' (b. f). bic Ö)näbigen), uon
ben Catefnern bie Xobe#g3ttinnen Parcae (b. f). bie Sdjonenben) unb oon ben 5)eutfd)en ber
Jeufel „ber ©ottfeibeiunö" genannt wirb.
6) 2)ie ^er^rafe (circum8criptio) ift ber XropuS ber Umfchreibung eine«
beftimmten 93egriff8 burch c^n ^erburn ober burch einen ganjen ©a§. ©ie
gehört gur phantaflcüoücn 2)arfteÖung unb erfcheint in ben oerfchiebenften
formen. Sftan fann jeben 93egriff umfehreiben, j. ©. „Sie traten, wa« fie tbun
mußten" = if)re ^flidjt; „al* ber $afm frSf)tew = am borgen; „folange bie *erge ftef)eu
ouf ifjrem OJrunbe" = immer; „ein Ort, wof)in weber Wonb nod) Sonne jdieint" = finftcv;
Digitized by Google
551.
— 380
„ber allgemeine Gläubiger ber 9)icn)'d)b,eit" = ber Job; „ber fcbenb bc« ¥ebent"~i
Alter; „fennft bu baö Üanb, n>o bie Gitronen blühen" (= Italien)? Cicero fagt flott
fd)lid)tcn parentes intorfecit mit rrjetorifdjer llmfdjreibung : Propter quos hanc suavi!
mam lacem aspexit, eos indignissime luce privavit. — Q\\x ^eviptirafc red)
man ferner biejenige Umfdjreibung ber @ubftantba, in meldjer eine ©igi
fctyaft be§ ©egenftanbeg jum ©ubftantio erhoben unb biefem ba3 ©ubftan
be$ ©egenftanbeS als poffeffioer ©enitio betgefügt ift, $. vis Herculis =
gewaltige $>erfulc5; obmutuit Ciceronis eloqaentia = ber berebte Cicero; innocentia A
stidis = ber red)t}d)affenc 9lriftibcö. Tanta ris hominis magis lenienda quam exa
tanda videbatur (Sali. Cat. 48, 5). Sarrexit Apronius* nora dujnitas publirani C
Verr. 3, 31). Quibrts in locis nunc est Caesenni auctort'Uu? (Phil. 12, 23). Pare
di/jnitati Lentidi, ignoscite Celhegi adulescentiae (Sali. Cat. 52, 32—34). „3u fcad
— fafc tfönig Kubolffl belüge 9Wad)t". Statt be* attributiuen @cnitto* fann aud) ein ?
jeftto fteljen, 33. 17« Herculea perrupit Acherontem (= ber ftarfe ßerfulc*). Cf. a
164, b.
7) $ie ßitotefi (Aitoi^s = (5cf)lict)t|)eit, 93erfleinerung) ift ber SropuS be§ oe
neinten ©egenteiU; fte bejeidjnet ftyinbar milber einen geringeren @r
einer (Sigenfdjaft nnb brfteft boef) fräftiger einen fefjr b^tjen ©rab au§ i
485, 9lnm.), fl. 93. Xon raro = saepissime; non parvua = maximus; non invittts
„red)t gern"; hattd contemnendae copiae — „febr bcträdjtlidje" ; nonrudis iraperator
„fetjr erfahren"; Polybins haudqwiquam spernendtis aactor (= egregias); non tu
„gern wollen"; non nesrire, non ignorare „rcdjt gut wifien"; non defuerunt, qui ,
gab Diele, weld)e"; non sine = cum; non pamtn = satis (j. res non parum dl
erat). „Qo baö Unglüd wäblt, wablt* nidrt ben fd)led)teften Wann". — Über ben ölebra
non huud bei ber fiitoteft cf. 4fi9.
Slnm. 28cnn ber Xon nidjt auf ber Negation, fonbern auf beut folgenben SBorte ru&t,
loirb ein mittlerer ^uflanb be^eidmet, j. Militia aliis grata erat, plerisqae n
molcsta (b. 6,. „wenn aud) nidjt angenehm, fo bod) aud) nidtt läftig"). (Jiu ©uperlal
mit pofitiuer ©ebeutung, toeldjem non oorgefetu ift, Ijat eine iümlid)e ©ebeutung = wn:
gerabe ietiv, nid)t eben", i*. Epicurns, homo non apdssitnus ad iocandum. $at a
ber Suoerlatio negatiue 93ebcutung, fo finbet bie mirflidje Vitote« ftatt, j. S*. Meae pre<
apud Caesarem non minimum (= plnrimum) auetoritatis habebunt
8) 5)ie dnqjtjafld ift ber $ropu§ ber ^rägnanj, b. ^. ber in^attüoQen Ära
8ic hebt ein sBort von allgemeiner ^ebeutung mit sJlact)brucf fyervor u
erwartet bag man bie tiefere SBebeutung erfaffe, ^. ©. w2afet uns unfer lingi
als Männer ertragen" (= alö tapfere, fefte üeutc). Midier esse noli „fei fein Seit
„(Sö giebt 5Hid)ter in Berlin". Demosthenes et Homerns summi sunt, sed howh
tarnen (b. t). unooflfommene, bem ^rrtumc unterworfene ©efen). — Über ben prflgnan
(.«ebraud) mandjer Serben cf. 35.
551. l)$a§ »fonbetott (aovvdeiov, dissolutio) ift bie STuSlaffung ber SBerbinbung
partifein amifc^en ©abteilen nnb ganzen Satjen; e5 bient entroeber jur enerc
fc^etl Hufsft^lung (Asynd. enamerativnm), 3. ö. Villa abundat porco, hae^
agno, gallina, lacte, caseo, melle. Littcrae adulescentiam alnnt, seneetntem o
lectant, seenndas res ornant, adversis perfagium et solacium praebent, delecta
domi, non impedinnt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rasticantur. Vei
vidi, vici. Catilinae profectione omni a patefacta, illnstrata, oppressa, vindicata es
videbitis. „Ter Äönig fpradj'd, ber $age lief, ber Änabc fam, ber «önig rief: Sofet n
herein ben «Itcn !" w6r rief mit ledjjenber 3unge : Wid) bürftet! 9htft'«, tranf, bürftete, beb
warb bleicher, blutete, rutjte". Ct. 501 ; 503, 3 u. 4. 2>iefcS «frmbeton ftnbet T«4 ^ au
in 6d)ilberungen unb Gr^lungcn bei ganzen ©ä^en, j. ^. Cic. Rose. Am. 60: Pen
ravit aliquando, assedit; surrexi ego; respirare visus est, quod non alias potic
diceret; coepi dicere; mirari visus est; intellexi, quid enm pnpngisset etc., -
ober jur Angabe be« 9RefultateS einer rj orfjerge^enben Sufjäf)
Jung (A*ynd. 8Bmmativam), weldje« teil* am ®d)lufc einer W\ty von Gegriffen (*. %
Digitized by Google
— 381 —
551.
Aequitas, temperantia, fortitudo, prudentia, virtutea omnes „tuvj alle Xugenben"),
teil* am Sdjlufc einer ©ebanfcnreifye fid) finbet (5.©. De sua salnte desperantes
aut suam mortem miserabantur aut parentes suos commendabant, si quos ex eo
pericalo fortuna servare potaisset: plena erant omnia timoris et luctas „f u 1 -\, alle*
war". Aderant unguenta, coronae; incendebantar odores; mensae conquisitissimis
epalis exstraebantar: fortunatus sibi Damocles v idebat ur „fo festen benn"; —
ober gut 93eaeid)nung einer felbftoerftänblidjen got ge (Asynd. consecativam),
j. ©. Nox est: iam in tecta vestra discedite („be«b>l&"). Erat Collis, quem opere
circnmplecti non potaerunt nostri: necessario paene iniquo loco castra fecernnt
(„beS&alb"). Obsidemar ab hostibus, dnx noster fngae consilinm cepit: ipsi nostrae
salutis rationem habere debemns. Cf. befonbcrS 503, G; — ober JUr 99ejeid)nung
eineS energifd)en ©egenfatjeä (Asynd. adversativ um cf. 526); — ober jur
Angabe einer (Srflarung ober 33egrünbnng (Asynd. explicativam ob. cau-
sale), 3.$ Maiores nostri supplicium in parricidas singulare exeogitaverunt : insui
volnernnt in cnllenm vivos („nämlid)"). Grata erga tantam virtutem civitas fnit:
statua in comitio posita est („benn"). Haec maleficia aliis nefariis enraulant: crimen
incredibile connngunt. So ftetS beim GpipQonem (cf. 551, 5, ttntn.), $. 58. Alexander,
com interemisset Clitnm familiärem, vix a se manus abstinuit: tanla vis fuii pae-
nitendi. Dionysius tyrannus Corinthi pueros docebat: mque eo imperio rarere non
poterat. Cic. Tusc. 3, 27; or. 1, 224; 2, 317; Deiot. 21; Att. 9, 19, 1.
2) S)a$ ^olljfön&eton (jtokvavvdeTov) i(t bie mehrmalige Söieber^olung ber-
felben SBerbinbungSpartifel; e$ bient baju, bie Oft enge ber oerfd&iebenen
©egenftänbe ober (Srfdfjeinungen su malen, h ». Asia tam fertiüs est, ut et über-
täte agrorum et varietate fruetuum et magnitudine pastionis et multitudine earuui
rerum, quae exportantur, facile omnibus terris antecellat. — Socrates primus philo-
8ophiam devoeavit a caelo et in urbibus collocavit et in domus etiam introduxit
et coegit de vita ei moribus rebusque bonis et malis qnaerere. — Ego et miles
ei tribunns et legatus et consul veraatus sum in vario genere bellorum. — Cum
haesitaret, cum teneretur, quaesivi, quid dubitaret eo proficisci, quo iam pridem
pararet, cum arma, cum secures, cum fasces, cum tubas, cum signa militaria, nun
aquilam illam argenteam sciret esse praetnissam. „ 11 n b ed wallet unb fiebet unb
braufet unb jifdjt". „aWeine Södjter führen ben näd)tltd)en SReifin unb wiegen unb lanjen
unb Tingcn bi$ ein". „$a pfeift e8 unb jirpt c« unb Hinget unb flirrt, ba ringelt'« unb
fc^leift ei unb raufdjet unb wirrt, bo piSpert'« ur.b fnifterf* unb fliftert « unb fdnoirrt".
3) 2)ie GUtyfe (eXXsupig, omissio) ift bie SlnSlaffung eines ober mehrerer
SBörter (unter benen aisbann immer aud) ba§ SB erb), oljne bafj eine Ger*
gän^ung au3 bem 3"faromenf)ange ftattfinben fann. 2lm gewöhnlichen ift
bieS ber JaU in fur$en, befyauptenben ©ätjen (©entenjen), ju benen ftd) ba«
3eb,lenbe teils oon felbfi, teils aud) au$ ber ftenntniS ber (Sprache be§ ge-
roölmlidjen Sebent ergänzt. Sie ^äufigftcn Gilipfen finb:
a) bie Stuölafjung non est unb tunt, cf. 4;
b) bie Äu*laffung ber Verba dicendi (be« Sagen«, <5rwä§nen8, Äntworien« x.),
fowoljl in ttitaten, al« in Dialogen unb bialogifd) gehaltenen Partien, al« in einet grofjen
3a6J r$etorifd>et Übergänge unb Wormeln, j. ©. Capias olim: Non omnibus donnio.
Philosophia quid est aliud nisi, ut Plato, donum, ut ego, inventum deorum ? Seite
Chrysippus, ut gladii causa vaginam, sie praeter mundum cetera omnia aliorum
causa esse generata. Cicero Attico salutem (sc. dico ob. dicit, oft cid Überidjrift von
SÖriefen). Apud Stoicos de isto fato mnlta dicuntur, de quo alias (sc die am;. Nimis
multa videor de me (sc. dicere). Pergit in me maledicta (sc. dicere); perge reliqua,
perge cetera (sc. dicere). Longum est ad omnia (sc. respondere). Itaqae exspecto,
quid ad ista (sc. sis responsurus). Non mehercle soleo temere contra Stoicos
(sc. dispntare). ©ei Mitteilung eine* ©efprädjed finb m ber Angabe be* ^erfonen^
roedbJelS folgenbe eniprifc^e ?tu«brü(fe ^äuftg: Haec (ob. ita) ille .10 weit jener"; tum
ego: at ille; cui ego; et ego; tum Brutus etc. Sobann: sed quid vetera (sc.
Digitized by Google
commemoro)? sed quid poetaa? sed nimis mulia; quid multa? quid plura (
dicam)? sed hacc hactcnus u. f. ro.
c) gönnen Don fnctxt, fieri, iudicare, statutrt u. o. werben in furjen ®ä|Kn oft
autfgclafjcn, nenn über eine Dörfer angeführte fcanblung ober 93cfc)auprung ein all
meinet Urteil auSgefprodjen werben foll, jebod) muß aldbann ba8 (Subjeft genau
fetn unb sugletd) ein ju bem aufgeladenen ©erb gehörige« Iobenbe« ober tabelnl
«buerb fielen, j. Athenienses, quod honestum non esset, id ne utile quid
putaverunt: melius hi (sc. iudieaveruni) quam nos. Ita tit, ut non modo 1
ini nos a diis, sed ipsi dii inter se ab aliis alii neglegantur: quanto Stc
melius (sc. censent), qui a vobis reprehenduntur. Tum demum Titurius tre
dare et coneursare cohortesque disponere: haec tarnen ipsa timide (sc.
ciebat). Qui in virtute summnm bonum ponunt, praeclare illi quidem (
faciunt).
d) ©cfonbert f)äuftg werben Serba in ber Spradje bc$ gewöhnlichen Cebenl,
S v v i cfowörtern, in Übergängen auftgelaffen, j. 99. Sed haec et multa alia con
(sc. tractabimus). Quae cum dixisset, Ii nein ille (sc. fecit). Si omnia fato (
fiunt), quid mihi divmatio prodest ? üt solet, ut assolet (sc. fieri). Negas si
deo posse quidquam (sc. fieri). Ille ex me (sc. quaesivit), nihilne novi au
issem. Sed non necesse est nunc omnia (sc commemorare). Itaque exspec
quid ad ista (sc. dicturus sis). Quorsus haec (sc. pertinent)? Di meliora (
dent ober duint). Hoc nihil ad me (sc. attinet). Sed hoc nihil sane ad rem.
die Arpinum cogitabam (sc. proficisci, cf. 118,2). Per deos immortales (
iuro ober testor). Quid mihi cum bac re (sc. negotii est) „Wae* habe id) bai
$u thun V ' Quo mihi bibliothecam (sc. parabo) wwa8 foll ich mit einer SMbliot
machen?" Ne quid nimis (sc. fiat; ftrjdh' ayav), Bene te (sc. valere iubeo). Fi
tuna forte* (sc. adiuvat). Manus manum (sc. lavat). Manum de tabula (sc. toll
e) Sehr gewöhnlich ift bie GUipfe be« ©erb« in furzen, oft wieberfebrenben $rageforme
wie: Quid enim? quid ergo? quid igitur? quid tandem? wobei ais. cens«
censemus etc. fid) leicht ergänzt. Quid tum? quid postea? (sc sequitur, facto
est u. ü\); quid ita „warum ba*?" Quid? quod (i. e. quid dicam de eo, qn<
„wa8 iott ich barüber fagen, baft" = „ja fogar, femer", cf. 410).
f) Wad) ©orberfäfcen mit u/, ne, «, quod unb quoniam fällt im Wacbfat* gewöhnlich I
diro, rtspondeo, »cito ober sritnte, audi ober auditt u. ä. au9, j. ©. Quod („waS fr
anbetrifft, baft") scribis te velle scire, qui sit rei publicae status: („fo »tff<
snmma dissensio est. Si verum ex me vis audire: („fo fage ich bir") ne ei
quidem hanc rem int eile xi. L'l a familiari nostro exordiar: hunc ego Sulpicia
primum audivi. quis a nobis hoc ita dici miretur: („fo wiffet, baB") ne n
quidem huio uni studio penitus umquam dediti fuimus. Si sapientiam mea
admirari solet is: in hoc sapiens sum („fo bebentet, baf; ich"). Quoniam mihi di
cessum obiecisti meum: („fo entgegne id) barauf") scelus vestrum cedenc
malui frangere quam reaistendo. (Aufnahmen öerein^clt, j. S9. Cic. Verr. 3, 62:
220; Cat. 2, 23; leg. Man. 20; häufiger im »ricffrile, j. S3. ad Att. 1, 11, 2; 2,
2; 12, 21, 5). Cf. 375, «nm. 1.
g) Über ble (StUpfe oon fiiius, filia, uxor, aedis etc. cf. 73. Über nihü aliud qua
cf. 496, «nm.
h) jfcftcr* »erben ©ubftantioa bei einem Äbjeftio auSgelaffen, 59. tertia (sc. par
„ein drittel", decuma „ber 3ebnte"; prima* ober stcundas (sc. partes) agert „9
erfte ober zweite Nolle fpielcn"; ealida unb frigida (sc. aqua); ferina, bubula, ritt
lina (sc. caro); atstira, stativa, hiberna (sc. caatra); Laiinae (sc. feriae); n»
censes, Sacculares, funebres (sc. ludi); dextra unb laera (sc. manus); Forminnu»
Tuscu/anum (sc praedium) ; Catcubum, Falernum (sc vinum) ; tertiana^ qwrtan
(sc. febris) ; patria (sc. terra, urbs), natalis (sc dies), recla (sc via) tre, repetnn
darum (sc pecuniarum), triremis (sc. navis), praetexta (sc. toga), dialediea i«
ars) etc. .
i) (Slliprifd) finb auch bie ©eteucrungöformeln mehereules, hercules, mekerw
mehercle, hercule, hercle, welche notlftänbtg lauten würben: ita me Hercnles »™
ober auch mit bem ©ofatw ita me, Hercule iuves. $n ähnlicher ©eife ^m '
Digitized by Google
— 383 —
551.
bie Slusbrude meetuhßr (etastor), medita fidius (= mc Dia» fidius), edepol (= mo
deus Pollax, sc. iuvet), pol (= Pollax).
3)$ie HfcOfiOpefe (arroo-tw/r^dis, reticentia): ber SRebenbe bvid)t ab, weil
er nidjt fortfahren will ober fann, 93. Si perficitis, quod agitis, me ad vos
venire oportet; si autem . . . sed nihil opus est reliqua scribere. De nostrum
omninm — non audeo tottun dicere (oerichwiegen finb bic SSorte libertate ao vita
actnm erat). — „Xich fcbüfct bein ©Oppenrod, fonft folltcft bu — — 3)ie bcfannte Der«
gilifd)« Äpofiopefe (I, 135): Quos ego . . .! sed motos praestat coraponere flactas. —
„SRefjr ald bo« Sebcn liebe id) meine Freiheit, unb wer mid) hier öerwunbet — boch warum
mit eudj mid) frrtiten aber meine Siechte?" — „Ginfam auf beö Serge« $>öfjcn ftarf unb immer
grün ju flehen — Xanne, fönnt' id) mit bir taufdjen!"
5) 3)er SluSruf (exclamatio, (xtpuhyoig): ber SRebenbe fpriajt etwas SBic^tigeS
ober eine parte (Smofinbung mit erster (Stimme au«, j. 59. 0 tempora, o
mores! senatus haec intellegit, consal videt: hic tarnen vivit! — 0 qaara dura
premit miseros condicio vitae! — 0 di immortales! quemnam ostenditis exitam
nobis! — 0 miserum et infelicem illam diem, quo consul omnibas centuriis
P. Sulla renuntiatu8 est! falsam spem! o volucrem fortunam! o cupiditatem! —
»Gr fefrt ihn an, er tranf i&n aus: O Iranf ooH füfeer Üabe! O wot)l bem bodjbcglücften
£au3, wo bai ift fleine GJabe!"
Ämn. 2>ie fttgur bti ausrufe«" fpielt eine widjtige 9toUe unter ben berfdjiebenen formen bc3
t*pipc)onfm$, b. b. eine« foldien allgemeinen Urteil«, burd) meldje« eine WuSeinanbci-
fe&ung (nantentlid) eine längere Skifpiel«eriät)lung) in fräftiger 2Betfe abgcfdjlof f en wirb.
Irin foldjer abfd)ltefcenbcr Mu^ru? ber SJcwunberung ober ber ftlage fann entroeber In einem
oollftänbigen ©a&c audgebrüdt fein, rote SJ. Tusc. 5, 63, wo (Sicero bie (STjählung
00m iurannen $iom)fiu3, welcher ber brittc im 93unbe ber beiben «ßnthagoreer $u fein be-
gehrte, mit bem Gpipljonem fd)liefjt: Quam huic erat miserum carere consuetudine
amicorum, societate victus, sermone omnino familiari! — ober berfelbe fann burd)
ben au*rufenben Slcc. (cf. 45) ober SRom. gegeben werben, j. JB. Scipionem earn, qui
primas Africanas appellatai sit, dicere solitum scripsit Cato, nunquam se minus
otiosura esse, quam cum otiosus, nec minus solum, qaam com solas esset: magni-
fira rero rox et magno riro ac sapienti digna! — SBer baS 99eifpiel be$ 9lrd)imebe$
anführen woDtc, ber in ber SBefdjäftigung mit feinen matljeinatifd)en giguren nid)tö uon ber
Croberung feiner SJaterftabt merfte, fönnte mit bem Gpipf)onem f (blieben: 0 singuiarem
rim doetrinae, qaae tanto soi studiosos ardore incendat, ut ne maximis quidem
terroribus atque adeo cladibus ab ea divelli possint! — Cf. aud) folgenbe Gpipboneme:
Praeclaram responsum et docto homine dignum! — 0 praeclarum raunus aetatis,
si quidem aufert volaptates, quae . . . ! — 0 miserum senem, qui non viderit . . . !
— 0 fortnnata mors, quae naturae debita pro patria potissimum est reddita! —
(Übrigen« fann baö Qrpiptjonem aud) burd) einen bemonft ratio begrünbenben Sab;
mit tantwt, usi/ue eo, sie, ita, adeo ober burd) eine rf>etorifd)e &rage auSgebrüdt
werben, j. 58. Dionysius Syracusis expalsus Corinthi pneros docebat: usnue eo im-
perio carere non poterat. — Adeo ex parris saepe magnarum momenta rerum
pendent. — Sic distrahuntar in contrarias partes impotentium capiditates. —
Po terato e tantns animus non efficere iueandam senectatem? — Satisne videtur
declarasse Dionysias nihil esse ei beatum, cui Semper aliqui terror impendeat ?). —
Werfe: 3n einem epiphonem wirb ba« beutfebe „mtmlitfj, Denn" nie burd) nam ober
mim auSgebrücft, fonbern bleibt unflberfr%t («ii)n beton: 661, 1).
6) 2)ie ^rrage (interrogatio, iQtotijfta, ^bie rebnerifd)e 5rageÄ) pnbet ftatt,
wenn ein au^fagenber <Sat} ber grö^em Äraft wegen als fragenber au§ge^
brüdt wirb, unb ^roar o^ne bag man eine Slntroort barauf erwartet („rf)e*
torifc^e 3rage- im engern Sinne), $.8. Qais hoc crediderit? (= nemo hoc
credit). Quid est praestantias bonitate et beneficentia? Quid tarn dissimile quam
ego in dicendo et Antonius ? Virtuti Pompei quae potest oratio par inveniri ? Sa-
tisne videtar declarasse Dionysias nihil esse ei beatam, cui Semper aliqai terror
impendeat ? „©M id) benn nicht ba* Sefte metned »olfe«?" — „©er weife, wie nahe mir
mein ©nbe?" — „l'abt fid) bie Hebe Sonne nicht, ber TOonb fid) nid)t im SKeer? Äehrt wellen
atmenb tbr Q)eftdjt nidjt hoppelt fdjöncr her? rodt bid) ber tiefe Gimmel nidjt, bad feudjt
oerfiarte »lau? 2odt bich bein eigen ttngeficbt n\d)\ her in ew'gen lau?" Oft bleut bie
Digitized by Google
— 384 —
3nttnogatio juv SJeacidmung von Ungebulbf3$enounberung,Untt)illen,i.SJ. IIa
cgo non diligara ? Te ut ulla res frangat ? Vituperare quisquam audet sapientiai
Oft enthält fie eine 3noef tit»c, j. Quousque tandein abutere, Catilina, patieni
nostra? - Skrfdneben von bicfer rtjetorifdjen grage ift bie gigur ber Yt
contatio (nvofta), b. i bie grage, lueldje eine 31 n t ro ort oerlangt unb bal;
eine (Sypofttion ber fraglichen ©ad)e nadj ftd) Ijat. 2)tefe gorm ift bem roh
liefen ©efpräaje nadjgebilbet, nur mit bem Unterfdjiebe, bafj ber Sieben
t)ier beibe ^erfonen, bie be$ gragenben unb Slntroortcnben, in fic^ nereini
2>ie ftrage wirb teile- (bcf. in Sieben) an ben Wegncv gerietet, ben fie «überlegen Biß, te
ftellt fic ber (Spredjcnbe an fid) reib ft ober benft fie von anberen an ft$ gerietet unb gi*
l'elbft fofort ©efdjeib barauf, $. w«5a« foU ein SRcnfd) tljun, ber Don einem SWuber o
gefallen wirb? jebenfatt* foH er fid) Dertelbigen unb fein fieben ju retten fudjen". Cf. i
Yerrem qui» detulit? nemo. — Ea maltitudo quae erat? opinor eorum, qui inb
nis erant occupati. — Qnid? Pompei teriius consulatus in quibus actis constiti
nempe in legibus. — Quid ergo mei consilii est? Facere, quod majores nostri fec
rnnt — Quid igitur ait Hortensias? Si uni omnia tribuenda sint, dignissimum es
Pompeium. — Sed quorsus hoc pertinet ? priinum ad ea, de quibus acturi iam s
mus. — Quortu» igitur haec tarn multa de Maximo? Quia profecto videtis nef
esse dictu raiseram faisse talem senectutem. — Cur igitur Clodius yictus est
Milone? Quia non semper viator a latrone, nonnumquam et iam latro a viatore o«
ditur. — ©efonber* ju merfen finb bie ellipttfdjen gönnen ber Percontatio: 1) ?m
deinde? quid tutn? quid pottea?, welche ben ftortfdjrirt ju einem neuen Seile ber G
banfenreibe in ber Äufeäblung ober ©etoeiSftibrung bilben ; 2) quid enim ? quid igitw
quid ergo?, Don beren toiberlegenber 9fatur in 410 bie 9?ebc geroefen; 3) quid t<a?, iw
d)eö in lebhafter Seife auf bie SJegrünbung ber oorau*gebenben 33ebauptung fpannt. Cf. 41
Vmn. (Eine befonberd funftoolle Wrt ber Percontatio ift bie Subiectio (vnotpopä), bie i^r
tarnen Don subicere „unmittelbar anfügen" (sc. ber grage bie Antwort, bem Ginroanbe :
iWtberlcguna) bat. Sie bcf: eh t junäcbft au8 einer allgemeinen ©ehauptung meift negativ*
3nbalt8 unb in ber 3form ber Interrogatio; baran fd)lie&t ftd) eine blSjunftioe Percontati
b. b. $oppelfrage mit unmittelbar angefügter Äntwort, meiflen« pel* ober breigliebrig. $
Spredjenbe fü&rt bie möglichen Ginmänbe nacheinanber Dor, um jeben fofort als untrifrig ß
juweifen. Cf. Quid tandem te impedit? mosne maiorum? at persaepe etiam pnta
in hac re publica perniciosos cives raorte multaverunt; an leges, quae de civiu
Romanorum supplicio rogatae sunt ? at nunquam in hac urbe, qui a re publi<
defecerunt, civium iura tenuerunt (Cic. Cat. 1, 28). — Quid quaerendnm est
factumne sit ? at constat; a quo? at paret. — Quod nomen huic coetui dabo
militesne appellem? qui filium imperatoris vestri vallo et armis circumsedistii
an cives ? quibus tarn proiecta senatus auetoritas. — Audaciae, iudices, quis ignt
rat maximara illecebram esse peccandi impunitatis spem? In utro igitur haec fuit
In Milone, qui etiam nunc reus est facti aut praeclari aut certe necessarii, an i
Clodio, qui iudicia poenamque omnino contempserat ? (Cic. Mil. 43.)
7) S)ie Iteiatio {xahkXoyia) ip bie 2Bieberb,olung beSfelben Sorte« obt
beSfelben 5lu3brucf8. 6ie erfcfjeint in fotgenben nerfdnebenen gormen:
a) al§ Anaphora, roenn mehrere <5äfce Ijintereinanber mit bemfelben SBori
ober berfelben SBenbung beginnen, h. ». Xihü te nocturnum praesidian
nihil urbis vigiliae, nihil consensus bonorum omnium, nihil hic manitissimc
habendi senatus locus, nihil horum ora vultusque moveruut? — Sie. cunctaltalü
tue omnes ordines. me universa civitas priorem consulem declaravit —
Carthaginem delevit, Scipio Numantiam sustulit, Scipio pacem peperit, .*v-»>«
civitatem servavit — Tu a civitatibus pecunias classis nomine coegisti, tu pretr
remiges dimisisti, tu archipiratam ab oculis omnium remoyisti. — Sie ocalos
sie ille manus, sir ora ferebat. — ,, Tapfer ift ber Söioenfieger, tapfer ift ber Seit
bejtoinger, tapfrer, wer fid) felbft bedang". — „Unb immer b&ber fdjtuon bie 0Iut< un!
immer lauter fdjnob ber SBinb, unb immer tiefer fanf ber 9Kut." Cf. 505.
b) al§ Epiphora, menn mehrere ©ä^e l)intereinanber mit bemfelben 2Bort<
} fliegen, Poenos populus Romanus iustitia ricit, armis ricH, liberah-
Digitized by Google
— 385 —
551.
täte viril. — Doletis tres exercitns populi Romani interfectos : interfecit An-
tonius; desideratis clarissimos cives: eos quoque eripuit Antonius; auctoritas
huius ordinis afflicta est: afflixit Antonius (Cic. Phil. 2, 55; 1, 24). — „8a| mid)
weinen, an beinern .freien Reifte frönen weinen!" „3(b fa$ auf bid) unb weinte nidjt;
ber ©djmerg feblug meine Sdbne fnirfd)enb aneinanbet: id) weinte nid)t; mein foniglicbe«
Slut flofe fdwnblid) unter unbarmber$'gen Streiken: id) fab auf bid) unb weinte nidjt."
c) als Symploke, wenn Slnapljora unb (Spipljora oerbunben finb,
93. Quem senat us damnarit, quem popalus Romanus datnnarit, quem omnium
existimatio damnarit, eum vos sententiis vestris absolvetis? — Qui sunt, qui
foedera saepe ruperunt? Carthaginienses. Qui sunt, qui crudele bellum in Italia
gesserunt? Carthaginiente$. Qui sunt, qui Italiam deformaverunt? Carlhaginien-
$C$. Qui sunt, qui sibi postulant, ut ignoscatur? Carthaginienses. — „fie&t tooty,
ibr Serge, i&r geliebten Triften, üjr traulid) fHOen Sbffler, lebet wo6H"
d) al3 Geminatio (inavalyipis , ext^ev^ig, avadijtXajötg), wenn ba§felbe
SEBort mit 9tadf)brucf boppett gefegt wirb, 3. 93. Excitate, exeitate eum,
si potestis, ab inferis. Fuit, fuit ista quondam in hac re publica virtns. „CS
bridtf ftrf) bie Seile mit 9Kad)t, mit SRacbt." fommen, e« fommen bie SBaffet all."
„heilig, beilig, heilig bift bu, ©Ott ber ©rufte!" ©o wirb baS SBerbum im ©iime
be3 ber 2lu$fage oorau§gefd)icften beutföen „ja, fürwahr" jroeimal
gefegt, öfters aud) mit ben SBerftd&erungSpartifeln certe, sane, profecto,
roetdje aber nid)t toie im 3)eutf$en boppelt gefegt werben tönnen, fonbem
ftets nur ju bem nrieberfwlten 93erbum treten: Eroni, erant iiiae contiones
turbulentae. Eni, erit illud profecto tempus. Est, est profecto illa vis. Non est
ita, iudices, non est profecto. Oft wirb aud) ein ©ort mit ptretenbem inquam, plane
dico, dico aperte „jage id), id) fage audbrürflid)" wiebeitjolt, wenn ber <5pre=
chenbe auf ben ©ebraud) gerabe biefc« SBortcä befonber3 aufmerffam madjen wiU: Virtus,
rirtus inquam conciliat amicitias. Nos, not dico aperte consules desumus. Omnium
restrum bona praeda sunt illius victoriae, restrum plane dico.
Snm. SSen'djicben üon ber Epanalepsis ift bie Tradnctio. b. b. bie Sieberholung be«|elben
SSorteS gewöhnlich, mit oerdnberter ^otm ober berfchiebener gflejion (noXvnrtarov) ober t>er=
l'd)iebenem Sinn, 99. Dt tum ad senem senex de senectute, sie hoc libro ad amicum
amicissimus scripsi de amicitia. — Eum tu hominem appellas, qui si faisset Konto,
uumqaam tarn crudeliter vitam hominis petisset. — Insidias facta» esse constat,
et id est, qnod senatus contra rem publicam factum iudieavit; ab utro facta? sint,
incertum est — Qni sibi amicus est, scito hunc amicum omnibus esse. Webt feiten
bient bie Traductio $u einem SBortfbiele (cf. ba« lefcte ©eifpiel).
8) Sie Dubitatio {anogio), bie gigur be§ 3roeifel3, ein abfttylidje* Eebenf.
liajtlwn, roaS man bei ber Spenge ober ©d)reciltd)feit ber 2)inge juerft fagen
foDe, wie man e$ nennen foHe, wie man einen fo reichhaltigen ©toff bewftl*
tigen unb richtig »erteilen folle u. f. m., meiflenS in gorm einer JJrage,
&. 93. Quid primum querar aut unde potissimum, iudices, ordiar? aut quod aut a
quibus auxilium petam? deornmne immortalium? populine Romani? vestramne,
qui summam potestatem habetis, hoc tempore fidem implorem? „9So fange id) an,
Wo p3re id) auf, mein «uge ju weihen?" — ©efonber? häufig unb wirffam ift bie gigur
im Anfange uon SHeben unb «bbanblungen, wenn man Don ber Ginleitung $ur Hu&fübrung
übergebt, in ben Wormeln: Unde igitnr (potissimum) ordiar? Unde igitur potius in-
eipiam quam ab . . .? Unde igitur ordiri rectius possumua quam a . . .? Cf. An-
fang 6, a.
9) $ie Permissio (ImtQOTttj) ift bie Jigur ber 2lnt)eimgabe; fte §eigt ftd) in
2Benbungen wie: „$a3 ju beurteilen will id) jebem rcc^tfct>affcnen Spanne
überlaffen". „Ob ein foldjeS Verfahren ju billigen fei, ba3 möge bir bein
eigene^ ®en>iffen fagen".
10) 2)ie Apostrophe (Allocutio): abroefenbe vPerfonen ober leblofe ©ac^en wer»
''««je, tat. W«p«itort«m 7. «ufU IL 25
Digitized by Google
551.
— 386 —
ben als gegenwärtig ober lebenb angerebet unb gleidjjam >u ^uljövcvi
gemalt, |, ». Vos iam, Albaui tumuli atque luci, vos. inqaam, imploro atqu«
testor, vosqne, Albanorum obrutae arae. — Tu, patria, ferrum, quo pro te armatui
hanc arcem hostiam um. quoniam parens extorquet, recipe. — $oraj rebct bi<
länblid)e ftlur an (Sat. 2, 6, 60), tticero bie $6Uofop$ie (Tusc. 5, 5). — „(Silenbe Sölten
Segler ber Viifte! Ber mit eud) wanberte, mit eud) fdnffte! ©ruftet mir freunbiltb mein
3ugenblanb! 3d) bin gefangen, irfi bin in ©anben: ad), id) b>b' feinen anbern ©«faHbten1
&rci in ben fiüften ift eure 8a$n, tt)r feib ntdtf biefer Äönigin Untertan!" — „Sebt rcoöl,
it)r söerge, ibj geliebten Triften ! i&r traulld) ftiUen fcbäler, lebet wo§l" u. f. m.
9(nm. §icr mag au et) bie fogen. Beprauentatio ermähnt werben, b. b\ bie Äufforberung, ber
#Örer ober Öefcr möge fid) eine Xljatfadje, ein vrveigni»3 ob. bergl. Oergcgenroärtigen ober j^u-
fammen mit bem SHebenben betrachten: Pointe vobis ante oculos; proponite ante oculos
vestros (ob. apud animos); recordamini (vobiscum, cum animis vestria); memoria
repetite; age, contemplamini, aeeipite nunc, audite, considerate (cum vestria animis);
lustrate oculis (ob. animo, mente animoque); circumapicite pauliaper mentibus
vestris; percurrite mente ac cogitatione u. ä.
3>ie Sermocinatio (rj&onoUa) ftnbet ftott, wenn man eine brttie ^erfon
rebenb einführt unb na* tfjrem Gljarafter fprecfcen Idgt. 2)ieS gefcfyefy
befonberg bann, wenn ber SRebenbe felbft burd) bie augjufprec^enben Sorte
ben 3u^örer nertefcen roürbe. $emoftf)ene$ roenbet, wenn er bie Sltyener
tabeln roiH, Ijaufig biefe gigur an.
$ie Person ificatio {xQoownonoda) ftnbet ftatt, wenn leblofe SBefen
ober abßrafte begriffe als lebenbe unb ^anbetnbe SBefen eingeführt
roerben (cf. 166, «nm. 2); oergl. Quinct 6, 1, 26: Quin deduoere deos in orationi-
bus et inferos excitare concessum est; urbes etiam populique vocem aeeipiunt So
bei Gicero bie tjerrlidje ^roSopopöte, in melebcr bad SJaterlanb ben Satilina (1, 18) folgenber-
mafeen anrebenb eingeführt mirb: Nallum aliquot iam annis facinua extitit nisi per te.
nullum flagitium sine te; .. . quaraobrem discede atque hunc mihi timorem eripe,
ai est verus, ne opprimar, sin falsus, ut t andern aliquando timere deainam. Cf.
aud) Cic. Cat 1, 27; Caecil. 19. Unb bei SdjilleT: „®d)ön ift ber griebe! <Sin lleblidjer
Änobe liegt er gelagert am ruhigen ©ad), unb bie büpfenben Jämmer grafen luftig um iljn
auf bem fonnigen 9?afen. 6ü&e8 Jönen entlodt er ber fjiöte, unb baö (Sdw be« fBalbcS
mirb mad), ober im ©dummer ber SlbenbrÖtc miegt tt)rt in €>d)Iummet ber murmelnbe
©ad)." — $ie mt)tt>logifd)e ^erfonififation wirb nid)t blofc oon $)id}tern, fonbern aud) t>on
^rofaifern gebraust, fo Furiae, Poenae, Suada: Cic. Verr. 1, 7; 5, 113; Boac. Am. 67;
Cluent. 171; Brut. 59.
Knm. SBie bie SJerfonifttotion im Sßerbum enthalten fein famt (cf. 165, Atom. 2), fo mirb fit
aud) häufig burd) ba» ©ubft. unb 91 bj. au*gcbrädt, j. S9. Ratio est domina omnium
et regina, Voluptates blandissimae dominae. Dolor est acerrimus virtuti adversarius.
Clamor favoris index. Festinatio improvida est et caeca u. n. (cf. 187, 9lnm. 1).
11) S)ie fcnttttjefe {awiteots, oppositio, contrarium) ift bie gigur be3 ©egen*
fatje§, j. 93. BfVfil a natura nobis Tita data est, at memoria bene redditae vitae
sempiterna. — Est igitnr haec non scripta, sed nata lex, quam non didieimus, ac-
cepimus, legimus, verum ex natura ipsa arripuimus, hausimus, expressimus. ad
quam non docti, sed facti, non instituti, sed imbuti sumus. — Qui in sermonibus
et conventu amicorum verum dixerit nunquam, eum sibi in contionibus credis a
mendacio temperaturum? — Domus tibi deerat? at habebas; pecunia snperabat?
at egebas. — Sed quam nrbs ipsa opportuna oppugnantibus erat, tarn inexpugna-
biles hostium animi. — In pace ad vexandos cives acerrimus in bello ad expu-
gnandos hostes inertissimus. — ^auptfteüe: Cic. Cat 2, 25. — „©ans S5eutfd)la:rt
feufjte unter £riege«faft, bod) ftxxtbc war'« im wattenfteinfdjen Sager*. „5)er SSab,n if^ furj,
bie ÜReu ift lang". w@eftern nodj auf ftoljen Koffcn, ^eute burd) bie Sruft gefdjoffen*. „Sit
fleine ©abritte gefaxt ein fo gro&er ?orb"! will ber freinb, eS barf ber greunb nidjf
fd)onen". ff(S« bilbet ein latent fid) in ber ©tille, fid) ein Goarafter in bem Strom ber
23clt\ — $cad)te aud) bie Paarung ber ©cgenfcl&e, wie: Vicit pudorem libido, ti*
Digitized by Google
- 387
551.
roorem audacia, rationem ameniia. Numquam Catilinam ant pudor a turpitudine
ant metus a periculo aut ratio a furore revocavit
(Seltener erfdjeint bie Conunutatio (awi^etaßoXrj), meiere ben ©egenfa^
blird) bie UmfleUung ber 2Bortc bewirft, $. 89. Esse oportet nt vivas, non
vivere ut edas. In otio tumultuaris, in tumultu es etiosns. Qaia stultus es, ea re
taces ; non qnia taces, ea re stultus es. Si poema loqnens pictura est, pictara
tacitnm poema dehet esse. Syriam Varus panper diritem ingressns dives paaperem
reliquit. Quocirca cum iudieaveris, diligere oportet, non cum dilexeris, iudicare.
„$iefcr TOenfd) ift groß in Äletnem unb fleht in ©rofeem". „6* ift Biel ©Ute» unb «Reue«
m biefem ©udje; nur |d)abe, baft baS ©ute nidjt neu unb ba8 ??enc nid)t gut ift". „63
giebt ©egenben, bie mir lieben, weil ftc fd)ön finb, unb ©egenben, bie nur fd)5n finb, weil
wir fie lieben".
12) $a§ rrtimorou (o^vfiWQov) ift bie enge Serbinbung roiberfpred)enber
Segriffe einer (Sinljeit („fcfjarffmniger Unftnn*), $. ». Snmmam ins summa
iniuria. P. Scipio dicere solebat nunquam se minus otiosum esse, quam cum otiosus
esset, nec minus solam, quam cum solus esset. Insanientis dum sapientiae con-
sultu8 erro. Magnas inter opes inops. Concordia discors. Mentes dementes. Muta
solitudo indicat, caeca nox ostendit. Cum tacent, clamant. Tacendo loqui. Ab-
sentes adsunt. „(Sin fü&e* fieib". „(Sin jammeroofle* ©Kirf". „(Sin golbene« (Slenb". „(Sin
Bffentlidje« ©ebeimniS". „Gite mit ©eile". „3)ie Strafe ift baö 9lcd)t be* Unrecbtt".
„Betrogene 8?etrüger". „(Sht berebte* 6d)weigen". „IBar e« immer wie jefct? 3d) fann bas"
(Mefdjledjt nidjt begreifen: nur ba8 Sllter ift jung, od)! unb bie $ugenb ift alt!" „$en
Äaifer will man $um $errn, um feinen £erm ju b>ben".
13) 3)a§ ^oraDoron (xaQadol-ov, b. l>. unerwartet) füljrt in unvermittelter
SBeife ben görer gu einem fiberrafdjenben ©ebanfen, h. ». „SRan mufc oiel wiffen,
um einzufetten, wie wenig man weife", „©er mit fid) felbft jufrteben ift, b>t alle Urfadje,
mit fid) felbft unjufrieben $u fein". „Sto 3Rutige — weid)t einen ©abritt yxTÜd". „S8er
^rieben will, mufe fid) jum Äriege rüften". „3>er @ei$ fammelt fid) arm, bie Siebe giebt fid)
reid)". „3>er wa$re »ettlcr ift bod) einzig unb allein ber wabje Ä3nig". „3Me Hälfte ift
meljr al« ba9 ©anje".
14) $0$ Hendiadyoin (iv did dvolv) ift bie JJigur, nadj ber ein äufammen*
gefegter ^Begriff in feine ömei %t'\\t auSeinanber gelegt wirb. <£$ werben
baburd) bie beiben begriffe als gtetd)wid)tig für bie Starftefung erflärt, ba
fonft ber eine nur eine Seftimmung unb ein 9fterfmal be$ anbern ift. 2)iefe
3orm ift möglid) bei aüen 93egripmörtern, alfo beim dornen, Söerbum,
sJIboerbtum, j. 93. Natura pudorque „natürlidje ©$ud)tenu)eit" ; ardor et impetus
„$ifce beS Angriffs". Tc Semper amavi atque dilexi „innigft geliebt". Aperte atque
ingenue „gonj unöerb;ob;ien". 2)a§ weitere cf. m 190; 490 ; 486 a. (5.; 187, «nra.
1T>) Unter DistributioT(^a/()6fft?, ^tQiaßog) uerfteljt man bie 3erlegung eine«
£auptbegriff§ in einzelne ju bemfelben gehörige ^eitc ©enn 3. 8. Ooib fagen
Witt: ,,3d) fjabe ein SBerf noUcnbet, weldie« fein fteinb oemid)ten fann", fo ^erlegt er
ben ©egriff „fein ftdnb" in einzelne Seile unb fagt: Opus exegi, quod nec Iovis ira,
nec ignes, nec potent ferrum, nec edax abolere vetustas. (Sicero fagt: Omnem de
re publica curam, cogitationem de dicenda in senatu sententia, commendationem
cauaarum abieci = wid) b;abe mid) uon allen öffentlid)en ©efdjäften jurüdgejogen". Pro
his tantis rebus, Quirites, nullum ego a vobis praemium virtutis, nullum insigne
honoris, nullum monumentum laudis postulo (= „feine 9lu$£eid)mmg"). ©eifpiele bieten
Hd) bei jebem p^antafteooIIeTi ©djriftftellec oon felbft bar; benn bie Diftribution, burd) anbete
Figuren unb Tropen bereid)ert, ift bie Hauptfigur für bie SJcrebfamfett. —
3Jerfd)ieben baoon ift bie Congeries {awa&Qoionos), b. f). bie gäu»
fung S^nlit^eS bebeutenber SBörter, j. ©. Hanc legem non didieimus, aeeepi*
mus, legimuB, verum ex natura ipsa arripuimus, hausimus, expressimus. — Id can-
delabrum se dare, donare, dicare, consecrare Iovi („er wibme ben 2eud)ter auf ba*
26*
Digitized by Google
551.
— 388 —
förmlid)fie unb felcrlidjfie*). — Falli, errare, labi, decipi turpe iudicamus. — Mea
ratio haec in dicendo esse solet , ut, boni qaod habeat causa, id amplectar, exornera.
exaggerem, ibi commorer, ibi habitem, ibi haeream. — Omnia norat, omnium aditas
tenebai; appellare, tentare, sollicitare poterat; nihil erat, qnod non ipse obiret,
occnrreret, vigilaret, laboraret; frigns, sitim, famem ferre poterat.
16) SDic Klimax (xtf//a£ „Xreppe, Seiter *, gradatio) iß bie Jtgur ber Steige*
rung, bei rocldjev baS 311 er ft ©efetjte ftet§ buvrfj ba$ gotgenbe überboten
roirb, j. SB. Si stas, ingredere; si ingrederis, corre; si curris, advola. — Facioos
est vincire ci vom Romanum, scelas verberare, prope parricidium necare. — In orbe
hixunos creatur; ex luxuria exsistat avaritia necesse est; ex avaritia erumpit audacia;
inde omnia scelera ac maleficia gignuntur. — Abiit, excessit, evasit, erupit. — „ Denn
toa* er fimu, ift Sdjrecfen, unb toa* er blieft, ift fBut, unb was er fprtdjt, ift <&ei&el, unb
loa* er fdjreibt, ift Wut*. — „Ztyänen, glücbe, «eraweiflung fhtb bie entfefrlicbe WteSfafl,
Koran biefe gepriefenen QHüdMidjen itbroelgen".
17) 3)ie Praeteritio (nagaletiptg), bie Jigur ber Übergebung, ftnbet ftatt,
roenn ber SRebcnbe fagt, er motte etmaS ((Geringeres! unb limine!) tigere-?
übergeben, unb e3 beftjjaft nur furj anführt. Qn ber SReget foQ bie 9Jer
fetyroeigung bei einen auf bie 2Bid)tigfeit bei anbem, baS folgt, norbereiten
unb auf 111 er ff am machen. 3)ic Praeteritio erfdjeint in ber Oform balb eine« ÄuSiogc
fa^e»r balb eine« finalen 8totfd) enf afce«, balb eine« ftragefafre«, $. ». Ab» «um
praedicaturus (ober allaturus), Quirites, quantas ille res domi militiaeque, terra
marique, quantaque felicitate gössen t , nt eins Semper voluntatibus non modo cives
assenserint, socii obtemperarint, host es oboedierint, sed etiam venti tempestates-
que obsecun darint : hoc hrevissime dicam etc. Nihil necesse est mihi (de me ipso)
dicere. Atque, ut ista divina studia omittamus, possum nominare ex agro Sabino
rusticos. Quid de mathematicis plura dicam? brevi praecidam. — S)ie eütfadic
Praeteritio wirb gebilbet buvd) omitto, (»ilcntio) praetereo, praetermitto, rtlinqw,
mitto, müssutn facio, non dico ober nihü dico; — ut non dicam (et 345), ut plura
non dicam, ut omittam, ut (süentio) praetcream; — quid commemorem, quid dicam
(cf. 332, Wnm. 6). Praetermitto ruinas fortunarum tuarum, quas omnes impendere
tibi proximis Idibus senties: ad illa venio, quae ad summam rem publicam per-
tinent. Mitto eam legem, quae omnia iura religionum et potestatum delerit.
Mitto quaerere, qua de causa -hoc feceris: hoc hrevissime dicam .... Nihil attinet
dicere; non necessarium est commemorare .... Non est huius loci accuratius
disputare de . . ober non est hic locus, ut accuratius disputem de Longara
est et non necessarium commemorare .... Nolo commemorare, ne longus sim
Nolo multus (ober nimius) esse in hac re. Verum haec missa facio: illud quaero ....
Possum multa dicere de . . ., sed ad illa venio, quae .... Dies me deficiat, si.
quae dici in eam sententiam possunt, coner expromere: tantum dico .... Sinite
hoc loco, iudicea, praeterire me nostram calamitatem .... Atque ut omittam
Graeciam, quae Semper eloquentiae prineeps esse voluit : in hac ipaa civitate elo-
quentiae studia vehementissime viguerunt.
Änm. SWoncbe ber angeführten Safte gehören augleid) $u ber ftigur ber Praecisio, wenn ber
9f ebner fagt, baß er nid) t alle Betfptele anführen fönne, bafi er fid) bei ber Sülle Den
58eifpielen auf eine« ober wenige bcfdjränfen, über&aupt fid) fur$ f äffen »erbe. Cf.
?(nf)ang 21 a. (S.
18) Sie Diminutio (taxeiviooig) ift bie Jigur ber 9lbfdjmäd)ung; fie »er*
minbert bie Sid)tigfeit einer ©acfje burd) bie £eid)tigfeit ber fie bejeidmenben
SBorte, 3. 99. Scelas tu illud vocas, Tubero? Cur? isto enim nomine illa adhuc
causa caruit. Alii errorem appellant ; qui durius, spem, cupiditatem, odium, pertina-
ciam; qui gravissime, temeritatem; scelus praeter te adhuc nemo.
19) $ie Correctio (inavoQ&ioaig), bie gigur ber Berichtigung, nimmt ben
eben gebrausten 9lusbrucf als einen unangemeffenen aurücf unb fe&t einen
richtigeren an beffen ©teile, $. ©. Stuporem hominis, re/ dicam peeudis, attendite.
Digitized by Google
389 —
551.
— Senatus hacc intellegit, consul videt, Catilina tarnen vi vif Vivit? immo vero
etiam in senatum venit, fit pnblici consilii particeps, notat et designat ocnlis ad
caedem unnmqnomque nostrum. — 0 clementiam populi Romani sive potius patien-
tiam miram ac singularem! — Qnae fuit nnqnam in nllo homine tanta constantia?
constantiam dico? nescio an melius patientiam possim dicere. — Cuius nomen est
occultatum? occultatum dico? cuius non statim divolgatum? — Logos, si leges no-
min an da e sunt ac non (cf. 512) faccs urbis. — Oicbilbet mirb bie Correctio in bei
{Regel burd) vel, sive, aut; vel dicam, vel potius, sive (seu) potius, (feiten aut potius,
cf. 522, «nm. 2), atque adeo (cf. 483, 11), ober in r^etorifdjer SBeife burd) fragenbe
SMeberb>Iung be3 9(u3brud3 mit folgenbem immo ober immo vero.
20) S)ie Occupatio ober Praemnnitio ift biejenige gigur, nermütelft welket ber
föebenbe feine Stteinung gegen bie oorau§aufeljenbe Meinung beS ©egnerS
b, dlt unb fte im oorauS mit ben nötigen ©rünben gegen Einwürfe fieser
fiel It. ©o nimmt ßicero ht ber Siebe pro Caelio ben Sormurf, al« molle er bie 3ugenb*
fünben entfdjulbigen, oormeg mit ben SBorten: Dicet aliqnis: „Haec igitnr est tna disci-
plina? sie tu instituis adnlescentes ? ob hanc causam tibi hone puernm parens
commendavit et tradidit, nt in amore et voluptatibus adulescentiam suam collo
caret et hanc tu vitam atque haec studia defenderes?" Ego etc., worauf bie SBtber*
legung blefe« SSormurf« folgt. — 3Me Occupatio mirb eingeführt (cf. «n^ang 19) entmeber
burd) bad einfadje at, atenim (cf. 524, 5, a; 529, 1); ober burd) HuSbrüde mie: dices,
inquies (in bie bhrefte SRebe eingefd)oben!), fortassc dices, dicet aliquis, dicet (fortasse)
quispiam, dixerit quis, forsitan quispiam dixerit, requiretur fortasse nunc, forsüan
quaeratis, hic quaerat quispiam, hic tu miraris, occurrit illud „aber e« tritt mir ber
Einwurf entgegen", moju ja fein at ober sed treten barf, $. ©. Dices: Quid postea,
si Romae assiduus fui? respondebo: At ego omnino non fui. Requiretur fortasse
nunc, quemadmodum reliquum possit magnum esse bellum. — Uber bie mit ac, atque
gebilbete Praemnnitio cf. 510, 2; über nam cf. 533, SInm. 4. — §ierljeT gehören aud)
Beübungen mie: „3d) fage ba§ nidjt, um 2ob ju ernten"; „©erotfe wirb mir niemanb ben
Vorwurf ber ?eid)tgläubigfeit madjen" u. f. m.
?lnm. Der Occupatio fefjr nab> fielen: 1) bie Concessio, meldte eine SBefiauntung bc$ ©egnere*
aDerbtng« jugtebt, biefelbe fobann aber at« bebeutung&lo« bejeidjnct, ©. Quod ut ita
sit (nihil enim pugno): quid habet ista res aut laetabile aut gloriosum? Age, Bit
ita factum: quam est id exiguum! — 2) bie Pictio, meldje einen fratt al« möglich fefet,
ben ber ©egner als mirflidj einroenben fönnte, um barau* eine unberechtigte Solgerung ju
jieljen. S)ie Fictio »irb eingeleitet mit fac, faciamtts, finge, finqamus, fingite (mit Acc.
c. inf. ober Cbjeftßacc), bie (Entgegnung geroöfmlid) mit num \dcirco, num ergo, num
igitur, j. 58. Fac multos divites beate vivere: num ideirco eorum felicitas in divitiis
posita est? Faciamus animum sie interire ut corpus: num igitur sensus est in
corpore?
21) Unter Svatfmlogic oerfte^t man bie 3 11 1 ammen jiel)ung ober 23er für?
jung ber ©ät>e. $)ie geroö^nlic^fte gorm berfelben ift bie Syllepsis („3u*
fammenfaffung")/ wenn ba3 gemeinfame *ßräbifat jrocicr <2äfce nur ein*
mal gefegt roirb unb be§b,alb in bem einen ©afce ergänzt roerben mug,
j. 33. Beate vivere alii in alio (sc. ponunt), vos in voluptate ponitie. Tu adeptus es
quod non multi homines (sc. adepti sunt). Haec si ego dixero, incredibilia videbun-
tur; si vos (sc. dixeritis), facile fidem invenerint. Haeo omnia obstinatione qaadam
sententiae repudiavi; quam sapienter (sc. repndiaverim), non disputo, constanter
quidem et fortiter certe (sc. repudiavi). Fingebat haec Homerus et human. i ad deos
transferebai; divina mallem ad nos (sc. transtulisBet). In hac pernicie rei publicae
ne illam quidem consequuntur gratiam, quam putant (sc. se conseouturos esse).
Rogat, nt inritet, quos ei commodum sit (sc. invitare). — ©eljr fydufig ift aui einem
negatioen SluSbrude ein affirmatiber $u entlegnen (au8 nego ein dico, auö veto ein
iubeo, au3 nolo ein voto, aue* nescio ein scio, au$ nemo ein quivis, felbft au3 ne ein ut,
j. ©. Stoici negant bonum quiequam esse nisi honestum, virtutem autem ad beate
vivendum se ipsa esse content am (sc. dicunt). Nostri Graece fere nesciunt nec
Graeci Latine (sc. sciunt). Nolo existimes me adiutorem huic venisse, sed audi-
Digitized by Google
551.
— 390 —
torem (sc. tolo existimee). Qai fit, Maecena*, ut nemo, quam sibi lortem seu ratio
dederit seu fors obiecerit, illa contentus vivat, landet (sc. quivis aui nemo) divers*
sequentes? Denuntiatum est Antonio, ne Brut um obsideret, (sc ut a Mntina dis-
cederet. (Cic. Phil. 12, 11. LiT. 6, 36, 5; 32, 86, 6). — 9Md)t feiten rnnfc oucb, bei einem
^weiten SBerbum ober in einem neuen Saue baft Pronomen is au* einem oorljergefjenbcr.
6ubft. entnommen werben, ,v ©. Dtrnm artium rndes estis an didicistis (sc. eas) ?
Metellas Hutüium legatum ad flumen misit, uti (sc. is) locnm castris antecaperet.
— Über bie Comparatio compendiarui cf. 250.
22) Hysteron proteron (vatsQot xQoreqov) ift bie Stellung ber begriffe gegen
bienatürtid)eOrbnung, inbem baS, mag in ber £eit norauSgety, naa>
gepellt Wirb. $a« Hysteron proteron ift an unb für fid) ein $e$ler, ber fu* nidjt mit
bem Warnen etner JRebefigur befdjöntgen läfet; aber wo&l Tann etwa* tn Gkbanfen friu)er er=
fafn fein, wa* ber $tii nad) bei ber 8u«fiU)rung fpäter fommt, ,v $3. Moriamnr et in me-
dia arma raamos „um wollen fierben unb bab>r $u ben Soffen frühen". Dicebant Pbi-
lippnm refagientem incendere ac diripere arbes. Qai se ipse norit, intelleget, qaanta
instrumenta habeat ad obtinendam adipiscendanque sapientiam. Redibo ad penafes
et in patriam. Noctet et (ober ac) dies. Incommoda et commoda commonia esse vo-
luerunt. fyt 91u*brüden wie: afflictae et eversae domus, afnicti et profligati cives
bilbet ber jmeite Segriff, weither jeitlid) bem erften oorauögcfjt, eine nadjträglidjt Grgfinjung
ju bemfelben.
?lnm. «udj in $rofa fte&t nidjt feilen (befonber* bei Serben ber Bewegung) ber Terminus ad
quem 0 o r bem Terminus a quo, \. 58. Ephesum ab Sardibns proficisci ; in senatum
a villa arcessere; ad occasum ab ortu solis omnia populo Romano parebani Cf.
Quintil. 9, 4, 23: Est naturalis ordo, ut riros ac feminas, diem ac noctem, ortuw
et occasum dicas potius quam retrersum.
23) 3eugmo ift bie ©ejic^ung aroeier ober mehrerer ©ubftoittfoa auf ein
93erb, roetdjeS bem ©inne nad) nur )u einem non ilmen genau paßt, j. *».
„3d) wtd üDiildi unb Blumen auf fein ©rab ft reuen". Oculos dextramqne precantem
protendit. Alii naufragio, alii a servis interfectum Magonem scriptum reliqaerunt.
In Ingnrtba tantus dolus erat, ut pacem an bellum gerens perniciosior esset, in
incerto baberetnr. Germanicus qnod arduum, sibi, cetera legatis permisit (wo au*
permisit $u sibi etwa sumpsit $u ergänzen ift.
9(nm. 3n Söeiug auf ben G)ebraud) ber Iropen unb Figuren enthalten folgenbe jiu&e
rungen berühmter SRänner golbene Siegeln. Guintilian fagt: Ego lamina oratioms
velut oculos qnosdam esse eloqnentiae credo. Sed neque oculos esse toto cor-
pore velim, ne cetera membra suum officium perdant; et si necease sit, veterem
illnm horrorem dicendi malim quam istam novam licentiam. Unb @. 3. Soff tu $
spersos, et noctu videmus caelo sereno non quidem Stellas Universum aetherei mundi
spatium occupare, sed certis constitutat» locis id pulcherrime distingnere.. Eodem
igitur modo in oratione collocanda sunt illa verborum sententiarnmque lumina.
fagt: Natura ipsa p:
Digitized by Google
21 n (? a n g.
Einige flegeln für Die «bfaffung (ateinif^er »uffofee.*)
L Oebe 2lbb,anblung (dissertatio), ©fyrie (c&r/a) ober föebe (ora/io) befielt in ber
Siegel auS brei $auptteüen (fonftanten teilen):
a) Einleitung (Exordium, Prooemium, Iniroitus);
b) 2Iu8ffif)rung ober Slblmnblung (Tradatio), §u »eitler bie SBetoeiS*
füfjrung (Argumentatio) gehört;
c) 8 d) l u ü {Conclusio).
2. $>ie Einleitung {Exordium), roeld)c auf ben ©egenftanb ber Slbfjanblung oor=
bereiten unb ju ifnn bjnfflljren foÖ, rniig furj unb präjife fein, ba§ 3ntereffe
be§ fiefer§ ober £örer§ für ben ju beb,anbelnben ©egenftanb enoeefen unb am
Sdjluffe ba§ $t)ema felbft in berjenigen Sorm anfünbigen, in toeldjer e8 als
©runblage ber 9lbf)anblung bienen foU (Propositio, b. b,. Seftftetlung be§ ©egen»
ftanbeS).
2lnm. 1. Sange Einleitungen finb ftet« $u permeiben, ba biefelben bic Wufmcrffamfeit nicht
fpannen, fonbern lahmen unb ablenfen ; man foU mögUdjft raje^ jur 6ad)e felbft (in medias
res) fommen.
fcnm. 2. a>em ©toffe nach foU bic Einleitung nicht« enthalten, loa* in bie Ausführung felbft
gehört; jebe« Vorgreifen fcbroädjt ba« 3ntereffe für bie ©acfje. 9luf ber anbern ©cite foflen
aber mteber bie ©ebanfen ber Einleitung in möglichft enger Söejieljung junt ©cgenftanbe fielen,
fonft entfielt ein Exordium separatam. ©tnb bie einleitenbcn ©cbanfen fo allgemeiner
9?atur, ba& fie nid)t blofc ju bem fpeciellen ©egenftanbe, fonbem ju allen mit ihm uerroanbten
©egenftänben paffen, fo entfielt ein Exordium commune. 3)ic Ginleitungen foOcn prin-
eipia cau8arum propria fein.
Hnm. 3. S)le JMaffifer oermenben beim Exordium häufig ben Daticus partieipii in fflen*
bungen tuie: Saepissime mihi de (amicitia) cogitanti maxime illud considerandum
videri solet, utrum — an. — Quaerenti mihi multumque et diu cogitanti, qua re
possem prodesse quam plurimis, nulla maior occurrebat, quam si . . . — Cogitanti
mihi saepenumero et memoria vetera repetenti mirum videri solet ... — Mihi sae-
penumero in summos homines intuenti quaerendnm esse visum est, quid esset, cur
... — Legenti mihi nuper Piatonis Phaedonem exstitit quaedam quaestio subdiffi-
cilis, num ... — Multa mihi legenti, multa audienti, qnae populns Rom. domi
militiaeque praeclara facinora fecisset, forte lubuit attendere, quae maxime res
tanta negotia sustinuisset. derartige Senbungcn haben aber Ieidjt ctroa« ©lei&nerifdjc«
unb ©elbftgefätlige« an fich.
Inm. 4. Oft, aber burdjau« nicht immer, ift bie Propositio mit einer Partitio (cf. 218) öer=
bunben, b. t). einer furjen unb beftimmten Sfnfünbigung ber §auptteile ber Ausführung ober
ber ©efiä)t«öunftc, nad) benen abgehanbclt werben foU. beachte folgenbe SJfufter ber Par-
titio: Primum de genere belli, deinde de magnitudine, tum de imperatore deligendo
explicabo. — Primum igitur origo, deinde causa, post natura, tum ad extremam
usus ipse explicetur orationis aptae atque numerosae. — Etenim cum complector animo,
*) SDtit befonberer ^lenu^ung Don ©ettffert« Scholae Latinae, (Sapelle« unb #empel« 31 r -
tthng yitn latemifd)en Auffafe, ©albula« ?atctnifd)e Sluffäfce, $offmann« JHhetotif für ©nmnafien.
Digitized b/Google
- 392 —
cor senectus misera videatur, quattuor reperio causa« : unam quod . - alteram
quod . . ., tertiam qaod . . quariatn quod . . .; earam si placet causam n
quanta quamque sit iusta unaquaeque, videamas. — Caias qaidem rei cum causam
quaererem, quidnam esset, cur . . has causas inveniebam du as : unam quod . . . ;
altera est haec, quod . . . — Ac primum quanta innocentia debeut esse imperatores i
quanta deinde in omnibns rebus temperantia, quanta fide, quanta facilitate, quanta
ingenio? Quae breviter qualia sint in Pompeio, consideremus. — Tres sunt res,
quae obstent hoc tempore Sex. Roscio: crimen adversariorum et audacia et po-
tentia. — 9tld Serba uu Glnfütjrung bei Partitio gebraust man explitabo, explicemus,
dicetnus, exponam, consideremus, rideamus, dicendum est, disterendum est, mihi ri-
deittr esse dicendum u. fi.
flnm. 5. ©ei ber «nfünbigung befi 2hema8 (Propositio) fann man folgenbe ffienbungen gc-
branden: pancis hoc loco exponere iuvat („eö ergoßt") ober iuvat et magnas affert
utilitates ober nescio an utile sit atque iueundnm ober mirum quantum animum de-
lectat ober operae pretium videtur esse; — age nunc, si placet, paulo accuratias
perquiramus; — paulo diligentius considerare (ober paulo uberius docere ober bre-
viter considerare) non alienum videtur ober haud alienum a studiis nostris videtnr ;
— res digna videtur, in quam diligentius inquiramus; — paulo altius repetere
mihi liceat; — breviter (ober paulo diligentius) exponere liceat; — mihi in animo
est explicare. $a$ Seitere cf. unten 17.
3. 2)te 9udfüt)rmtQ (Tractatio) l)at ben &md, über ben ju befyanbelnben ©egem
ftanb in planmäßiger SBeife ju belehren, fein SBcfen 0u unterfudjen unb ju
erörtern, mit ©rünben bie 2Baljrf)eit einer ©adje ju beroeifen. (Sie fann in
einen pofitioen unb negatioen 2eil jerfaflen (Confirmatio unb Reftäatio);
jener füfjrt ben bi retten SBeroeiS, biefer ben inbireften unb roiberlegt ge*
machte ober benfbare ©inroürfe.
4. 2)er «rfjluft (Conclusio), melier im 93erf)äUni3 jur 2lu$füb,rung nur fürs fein
barf, mu& fid) eng an bie 9lu8füf)rung anfd&liefjen. (£r fa&t in ber SRegel bie
roef entließen ©rgebniffe ber Tractatio furj unb nadjbrücflid) jufammen (Colleäio
ober Complexio = Sief um 6), barf roeber einen fpeciellen ©ebanfen ber
9(u§ffil)rung roeiter entnricfeln iiorf? einen neuen ©eftd)t§punft für bie 93etraa>
tung be« ©egenftanbe« enthalten, fann aber noeb, eine fogen. Peroratio Jnn$u*
fügen, b. I). eine 9lbmab,nung ober ©rmaf)nung unb ©mpfeljlung, meiere auf
ba8 ©efü^l roirfen fotl.
5. <S* oerfte^t ftd) wie für eine beutfcf)e, fo audj für eine Iateintfctje Wbbanblung oon fclbfi, bafe in
berfelben ber nach reiflicher SRebitation $ufammengcbrachtc ©toff richtig bteponiert unb m oer«
ftänblicber, paffenber gorm bargefteUt tuerbe. Sic aber i'chon für jeben beutfeben ftuffafc eine
auptforberung ift, bie einzelnen %tHt beSfelben, namentlich bie $aupl teile, bureb paffenbe
bergfinge $u oerbinben, fo bah QÜc« roobl jufammenbängt unb eine« aus bem anbern folgt,
fo ftellt man blefe ^orberung in nod) böfjcrcm Qkabe an einen Iateinifdjen Äuffa^. Äflo
eigne fid) alfo bie tunfl an, jene Serbinbungämittel, an benen bie alten Sprachen fo reich
ftnb, überall an^uroenben unb nidjt Ieictjt einen Safe ober einen neuen Seil ju beginnen obne
oerhinbenbe ^artifeln ober foldje SBenbungen, bie ihre ©teile oertreten, — eine Äunft, obne
bie alle* angebliche fiatein eine harter für ben ?efcv ift. Staburdj roirb man auch am heften
ben geljler ber Scrtoorrenheit unb 3ufammenbanglofigfcit, ben fd)limmften, ber r«h bcnlen täfrt,
nermeiben.
6. 5Bon ber Einleitung (Exordium) jur 2lu0für)rung (Tractatio) ift ein
bopnelter Übergang möglich,:
a) SBenn nur eine einfache Propositio, feine Partitio angegeben ift unb baS
2$ema einen fo rei^altigen ©toff bietet, ba§ bie 53eroältigung unb ria)tige
Verteilung be§felben ©cfjroierigfeit mac^t, fo fann 1) eine Dubitatio (cf. bbi,
8) »orauSgefdu'cft Werben m formen, toie: Unde igitur (potissimum) ordiar? Unde
igitur potius ineipiam quam a . . .? Unde igitur ordiri rectius possumos qn*03
a . . .? — ober ei fann 2) eine gorm berSlufforberung gerollt werben,
wie : Atque hinc capiamus exordium. Ordiamur igitur, si placet, ab eo, quod . . •
Digitized by Google
— 393 -
Qaamobrem id primum videamus, si placet . . .; — ober ber ©predjettbe legt
3) feine 5lbftd)t in einem 3roifd)enfat}e nttt ut bar, wie: Atque ut inde
oratio mea proficiscatur. Atque ut ordiar (ober proficiscar) a . . . Atque ut facilius
intellegere possitis. Dt autem a facillimis ordiamur.
b) Senn aber in ber (Einleitung fd)on eine Partitio gegeben ift, fo gebraust
man befonberS: 1) bie fop ut at ioen ^ßartifcln ac, atque ober ac primum
ober ac primum quidem (cf. 510. 3u mdben ift et primum), — ober 2) ba8
fonftufioe igitur ober primum igitur (cf. 530, 3. 3u raeiben finb et primum,
itaqut unb eryo). 2U§ 33 erb a gebraust man videamus, comideremus,
exponam, explicemus, explicabo, dicendum est, videtur esse dicendum,
videndum est.
7. 2)ie gormen, mit benen ber Übergang ju einem neuen £auptteile ber
Siebe gebilbet wirb, fmb folgenbe:
a) Yenio ad; veniamus ad; atque ut veniamus ad; bie ^artifel, bie ^inju*
treten fann, ift nunc, balb cor, balb nacrjgeftettt (et 467), ». Venio nunc,
veniamus nunc; nunc dicamus de; videamus nunc mit mbireftem Safte; nunc expo-
namus. ^olgt ein befonberd roidjtiger Seil, fo fteljt videamus nunc, id quod caput est ;
ut vero iam ad illa summa veniamus; ut aliquando ad illa maiora veniamus.
b) Deinceps dicatur; deineeps dicendum (videndum) est; deineeps, ut erat
propositum, dicatur de (cf. 482, 3).
c) Sequitur (entroeber mit bem Storni na tio be§ SBorteS, roeld)e§ ben Qnfjalt
be§ neuen Xei(e5 anhiebt, j. ©. Sequitur iüud, quod a Milonis inimicis saepissi-
me dicitur, ober mit ut, um bie Slufgabe be8 neuen SeileS ju bejetdjnen,
33. Sequitur, ut de una reliqua parte honest atis dicendum sit); — proximum
est, ut doceam; tertium est propositum, ut; proximus est locus (= „teil
einer SHaterte", wofür pars niept fie^t!) mit einem erflärenben ©enitio.
Änm. S?ot ben rein acitlidjcn ^artifcln deitule ober gar tum b>t man fid) beim Übergänge
ju einem neuen §auptteüe ju ^üten (cf. 610, Ünm.).
3. Xtx letzte #auptt eil ber Tractatio wirb nicfjt mit denique ober postremo,
aueb, nid)t mit superest ober relinquitur, ut (o. 339, 2tnm. 4) eingeführt, fonbern
entroeber mit restat ober reliquum est, roelef)e entroeber mit einem 9lomina*
tio ober mit ut fonftruiert werben (3 £>. Quarta restat causa, quae maxime aeta-
tem nostram angere videtur. Reliquum est, ut de felicitate pauca dicamus), ober mit
SluSbrücfen, rote: ut ad extremum iUud veniamus; ac ne illud quidem negle-
gendum est, quod mihi ego extremum proposueram.
9. 2>er Übergang ju einem neuen ©liebe (Unterteile) innerhalb eines unb
beSfelben $eil8 roirb ©ermittelt :
a) entroeber in einfacher SEBeife bei weniger f djarfer ©onberung : 1) burd) bie
(opulatioen ^jSartifeln ac unb atque (cf. 610), que (cf. 510, Stnm.), ba§ lofe
anfnüufenbe et (namentlid) in ber SJerbinbung et quoniam), atque etiam „unb be§»
gleiten, unb ferner" ; — 2) burd) bie aboerfatioen ^artifeln sed, autem,
vero, at (cf. 524); — 3) burdj iam, iam vero „nunmehr, ferner" (cf. 467),
namentlid; in Wormeln, roie: iam illud videmus; iam ülud quidem per-
spieuum est; iam illa non longam desiderant orationem, quamobrem
exifltimem . . .; iam vero illa etiam notiora; — 4) burd) praeterea (an
erper ober jroeiter ©teile, aber ja fein et babei!), eodem pertinet quod,
accedit (cf. 372), adde ober huc adde mit einem einfachen Objeft§fafu8, etiam,
porro (cf. 482, 4); —
Digitized by
— 394 —
b) ober in rfjetorif eher SBeife burd): 1) age, agedum, age vero (c£ 306, 5
— 2) bureb, bic mit quid eingeleitete grage (cf. 410) ; — 3) burd) quid d
cam de . . .? quid commemorem de . . .; (cf. 332, Stnm. 5); — burd) ecc
roeldje* bie 2lufmertfamfeit auf etwa« namentlich Überrafehenbe« unb Une
roartete« lenft, gemöhnlict) in SBerbinbung mit autem, feltenereed; e« tat
ebenforoohl ber 9tominatin (cf. 45, Wnm. 2) al$ ein ganjer <5afc barai
folgen, j. S9. Ecoe aatem aliqui se Thucydideos esse profitentar, novum quodda
imperitorum genus. Sed ecce in manibus est vir praestantissimo ingenio, C. Ora
chus. ÄI* Übergang«form ift nidjt feiten ecre a/ttid, ©. Ecce autem aliud mini
dubium.
10. 2(ufjerorbentlich gebräuchlich ift ber Übergang oon einem Seile 0um anbet
burd) bie fogen. Transitio, beren (Jigentümlictjfeit barin befielt, bafj bie Prc
positio be« neuen Seile« mit einer Collecüo („SRefamtulation*) be$ IcfjtDor^e:
gehenben Seile« oerbunben ift. 23on ihren mannigfaltigen Jormen ftnb folgen)
bie roirfjtigften :
a) einfache ^ßarticipialf onftruf Honen, oft mit igitur ober sed, w\c. Qu
bus expositis (ober cognitis) deineeps dicendum (explicandum, demonstrandum) e
de . . . ; — Exposila igitur (ober cognita igitur) causa deineeps dicendum est de . .
— Sed expositis virtutibns Hannibaiis nunc accedam ad . . .; — His satis cogniti
quae iam explicata sunt, nunc pauca dicemus de . . .
b) ohne ^ßartifel in ftorm eine« aboerfatioen Hfnnbeton«, mit: dl
de . . ., nunc dicam de . . .; — Exposui . . ., nunc breviter exponam; — Cognovist
(ob« audistis, videtis, habetis) . . . , convertite nunc animos ad ... — Causa qoi
sit, videtis; nunc quid agendum sit, considerate. — Habetis de inveniendis rebt
disponendisque quid sentiam; adiungam otiam de memoria. — De constantia sat
dictum est; deineeps dicatur de iustitia. — Satis raulta de Graecis; sequitur, t
de Romanis pauca ad dam.
c) ba3 abfchliegenbe atque (feiten et) in formen, wie: Atqae haec quidem hactem
(ober atque haec quidem de...), videamus nunc...; — Ac de prima quidei
parte satis dictum est, sequitur, ut doceam . . . ; — Ac mihi videor satis ostendisse . .
proximum est, ut . . .; — Atque haec quidem hoc modo, nihil autem melius e;
tremo; — Atque haec parva sunt, nunc reliqua videamus (cf. 510).
d) ba§ motioierenbe quoniam „nacfjbem, naehbem f 0", wofür postquam ober pos
quam ita toure ©ermaniömen finb (cf. 306, 9lnm. 2), $. ©. Quoniam initia veteris el<
quentiae satis demonstrasse videor, persequar nunc exercitationes antiquorum. -
Quoniam igitur causam quoque ostendimus, naturam nunc, id enim erat tertiun
si placet explicemus.
e) ba8 abbrerhenbe satis in ttudbrihfen, tute : Satis mihi multa verba feciase videor .
restat, ut . . .; — Satis dictum esse arbitror de . . .; deineeps, ut erat propositun
dicatur de . . .; — Satis hoc loco dictum est de . . ., nunc explicabo . . .; — Sati
multa de natura; sequitur usus, de quo accuratius est disputandum.
f) oergleichenbe Vortiteln (ftorrefponfion): atque ut — ita (ob. sie)
nec vero modo (solum) — sed etiam; et — et; cum — tum; nec — nec
A. 33. Atque ut in malis attingit animi naturam corporis similitudo (ber abfolüiert
Seil), sie in bonis. — Ner rero corpori soli subveniendum est, sed menti atque ani
mo multo magis. — Sed cum haec sunt gravia, iudices, tum illud acerbissiman
est, quod ... — Xec vero minus fortitudo Romanorum quam constantia landauf
est.
g) rhetorifch unb zugleich mit Steigerung, wie: Loquor de . . ., quid?..
nonne . . .?; — Sed quid commemoro (ober profero) . . .? — Sed quid duces et prüv
eipes nomino, cum legiones scribat Cato in eum locum profectas, unde reditarai
se non arbitrarentur? — De sacris loquimur ac templis; quid tandem? de sacer
Digitized by Google
- 395 -
dotibns nonne in mentem Tenit quantum pericali committatar? — Viros comme-
raoro, qaalis tan dem Lacaena?
b) ein furjcS rüdfdjauenbeS Urteil, roeldjem bann bic Propositio be§
bleuen entgegengefetjt rairb, j. Sed haec leviora, illa vero graria atque magna.
— Sed haec et veter a et a Graecis; Cato auteru sie abiit e Tita, nt causam mu-
ri endi n actum se esse ganderet. — Sed lue ea mente, qna natus est; quid? vos
qno tandem animo eriti»?
I. Sitt man naa) einer &bfd)roeifung oom $rjema (Degressio) ju bem ©er*
laffenen 2lu3gangSpun?te jurüeffe^ren (Reditus ad propositum) ober nad) einer
längeren SluSeinanberfetjung abbrechen, um ju etwas? anberem überzugeben
[Revocatio), fo gebraust man baju bie ^artifeln sed ober verum (nie autem)
in gormein, roie fie 524, 1 u. 2 angegeben ftnb. Cf. aud) quamquam 391.
3nm. gutarilen f cfjlt aud) sed ober verum. Cf. Longiaa qnam institneram sum profe-
etns, ad reliqaa pergamus. Vereor, ne nimias in hoc genere videar. Non obtnndam
dintina, etenim iam dndum vereor, ne . . . — 93e*eid)nungcn ber Degressio ftnb : (a
proporito) aberrare, defUdere, degredi, declinare, (defluere, deferri).
I NJhd)t feiten gebraust man bie rljetorifdje gigur ber Praeteritio, um burd) ba3
$erfcb.roeigen be§ einen auf bie SBidjtigfeit be3 anbern, ba3 folgt, oorjubereiten
unb aufmerffam JU machen, «ergleidjc über biejdbc 551, 17.
I Sa§ bie JBeroeiSfü^rung (Argumentatio) anbetrifft fo ift biefelbe entroeber
eine birefte ober inbirefte. $er inbirefte 93eroei§ (Argumentum ex contra-
riis) giebt bie 9hd)roeifung, ba& ba§ ©egenteil einer un§ roa^rfdjeinlidjen ©acb.e
niajt möglich fei. ©r ift alfo eine deduetio ad absurdum (j? eig tb adivectov
ajtayüiyrj) unb tyeifjt aud) apagogifd&er 93eroei§. — $er birette 93eroei§
giebt bagegen pofitioe ©rünbe für unfer Urteil an unb ift entroenber:
bebuftorifd), b. 1). er fd)liefjt oom Allgemeinen auf ba§ SBefonbere. ©eine
eigentliche gorm ift ber oolle ©nllogi§mu§ ober logifdje ©d)lu{$, oon
beffen ©eftalt unb 2Befen in 527 gerebet ift. ©eine oerfür jte gorm, ba$
fogen. ©nt Römern, ift in 528 bef proben; — ober
inbuftorifd), b. I). er fdjliefjt oom ©injelnen unb SBefonberen auf ba$ 2(11*
gemeine ober auf ein anbereS S3efonbere§, fei e$ ex maiore ad minus ober
ex minore ad maius ober ex pari ad par ober au$ 99eifpielen ber ©e>
fdu'djte, ber Statur, be3 geroofjnlid&en fieben§ :c auf eine allgemeine 9Baf)rf)eit
ober au$ einem djarafteriftifdjen 3Rertma(e (indicium) auf bie ©aaje.
i ffieldje grojjje Äraft ba§ Argumentum ex contrariis (ober ex repugnanübus)
tjat, wenn e$ burd) bie rtjetorifetje grage mit an ober burd) einfache ©egen*
überftellung jroeier ©a$e auSgebrücft wirb, barüber cf. 408 unb 528. —
3Bie nisi forte unb nisi vero eine ironiferje Deduetio ad absurdum bejeiay
nen, teljrt 381, 2.
&■ Sine genaue Kenntnis aüe$ beffen, roa§ gum rljetorifajen föüftjeug gehört, be=
fonberS bie Äunft, oon einem Seile einer SHebe ober 2lbb.anblung $u einem
onbern überjugeljen, gewinnt man am beften auS berjenigen gorm ber 2)ar^
ftetlung, bie ben tarnen ©fjrie füt)trt unb bie, roie fie ba§ §auptftücf fcr)on
ber alten ©dmltedmit bilbete, fo aud) nod) jetjt mit Vorliebe gepflegt roirb,
weil fie a) ber jugenblidjen Äraft einen nidjt $u ferneren unb boeb, unioerfellen
Stoff jur (gjplisierung unb ©eftaltung eine§ ©ebanfenin^alte« giebt; b) bureb,
it)r fefiftetjenbeS ©djema bie Scroetefüiirung gu einem geregelten ©ange groingt
unb oor SOerroorren^eit unb unftater SReflejion bewahrt; c) burd) bie SWenge
Digitized by Google
-r 396 —
unb SHannigfaltigfeit ber Seile ©elegenljeit ftu funftooHerer SSerbinbung be
felben unb gut Äbtoedtfelung in bcn ÜbergangSformen bietet, worin ©efdjmc
unb Urteil be$ SJarftellenben ftd) ganj befonberS $u betätigen Ijat ; d) nie
nur ben 93erftanb in Slnfprud) nimmt unb ju fdjarfem 2)enfen sroingt, fonbei
and) (namentlich bei 33el)anbtung ber Wleidjniffe, ber ©eifpiele unb be£ ©a^luffe
bie «pijantafte unb ba3 ©efflfjl befdjäftigt unb ben 2)arfteHer baju nötigt, fi
ju einem gewiffen (Scfjrounge ju ergeben unb mit et»a§ lebenbigeren ftarbi
,mi malen.
16. $ie einjelnen Seile ber ©Ijrie — (biefelben fmb mit HuSnaljme ber Conclusi
entfalten in bem alten SJerfe: Quis, quid, cur, contra, simile et pari
digmata, testes) — ftnb folgenbe:
1 ) Exordium ((Einleitung) cum laude auctoris (b. ber »ejeidmung be* 6<bn
ftellcr«, fpecieü be« SBerfc«, beut ba& Xljema entnommen, ober ber fjiftorifcben $erfo
welcher bet ÄuSfprud) in ben 3Runb gelegt ift („IBcrbaldjrie"!, ober oon ber bie §anblui
au«gefjt [„SReald)rie"]) et cum propositione (b. b. ber Slufftettung be« £tjema$),
2) Expositio (Umfd&reibung ober ©rflärung be§ SljemaS),
3) Confirmatio (birefter logifc^er SeineiS),
4) Contrarium ober Refutatio (inbirefter Iogifdt)er 93enm§),
5) Simile ober Comparatio (®teicf)ni$),
6) Exemplum (öeifpiel),
7) Testimonium (3eugni3),
8) Conclusio (9lbfd)lu|$ be* ©anjen) cum coüedione (b. einer hrrjen «efap
tulation) et adhortatione (b. §. einer (£mpfef)Iung unb ©rma$nung ober ein
Söamung).
17. Übergan gSfor mein oon bem Exordium jur Expositio fmb:
ajroenn baS 2$ema eine ©entenj ober ein 2lu§fprud) i(t („^erba^ne*4
Quod qnale (ober cuiusmodi) sit, paucis, si placet, videamus. Qaod quam Terara s
(ober quod verum esse, recte dictum esse) nunc explicare conabor. Quod quo ia
dictum sit, breviter libet disserere. — Qaod quid tibi velit, facile est ad intell
gendura (manifestum est, in promptu est, quis prudens non intellegit?). — Cor
sententiae (dicti, vocis, responsi) vis (ober quae sit vis), ut error tollatur, breti a
definiri potest. — Qua sententia quid (sibi) voluerit (ober quid signifieaverit) poe
(philosophus, scriptor u. f. ro.), ut planius intellegatur (ober ut planius aperiam;
facilius perspiciatis), quod ille brevius angustiusque (ober minus explanate, pan
obscurins) dixit (ober pronuntiavit), nobis uberius aliquanto fusiusque exponere (ob
demonstrare) liceat; — ober für^er: Quod ille pressius angustiusque, nobis uberii
paulo ac fusius explicare liceat. — Quae sententia quid declaret (ober quorsu
spectet; quo referenda sit; quid iubeat; quid praeeipiat), facilius intellegetu
si ober clarius evidentiusque apparebit, si . . .; — ober Quae sententia p*
se tarn perspicua tamque facilis est ad intellegendum, ut opus non sit illam cop
osius explicari; quis enim tarn hebes est, quin primo aspectu intellegat . . .? -
Qaod dictum cum explicare nobis propositum sit, primum quid sibi velint il
verba, (age sis) considereraus. — Quo reaponso quid dixerit ille, ai quaerimus, nc
errare nobis videmur, cum censemus (ober facile addueor, ut putem)
b) roenn eine bemerkenswerte £anblung ©egenftanb ber $arfteHung i
(„£R c a 1 rfjric" ): Quod quäle sit Cuias facti quae ratio Bit Q°
in re quid aecutus esse videatur Quod quibus de causia fecisse videatur
Quod quomodo factum esse videatur (ober quomodo evenerit) (all« M<i
Wormeln mit einem 9tod)fa& wie: haud difficile, ut opinor, est ad intellegendom cbe
primum est videndum ober ab initio, res quemadmodum gesta sit, exponemns obe
altius paulo repetam necesse est u. f. w. Cf. oben 2, «nnu 4.
Digitized by Google
- 397 —
18. ÜbergangSformeln oon ber Eocpositio jur Argumentatio*) fmb:
a) bei fürjerer SBetjanblung be§ ©egenftanbeS fann man einfach fagen:
Et recte (quidem). Et iure (quidem). Et vero (ober sane, certe, profecto) sapien-
tissime (ober prudenter). Et merito ober et optime. Nec (ober neque id) imraerito
(ober iniuria, temere, levibus de causis). (53 folgt alSbann bie Segrünbung mit nam — ;
ober man tunfjlt einen ttuSruf (cf. 551, 5, ?lnm.), toie: Regalis sane et digna tanto
viro sententia. Praeclarum reaponsum et docto nomine dignum. Magnifica vero
vox et magno viro digna. 0 dictum sapientiae plenum, o vocem vel Christiano
homine dignam! 0 praeolaram et admirandam hominis sapientiasimi vocem! —
ober eine rf)etorifd)c Srage, wie: Quid hac sententia dici potest praeclarius (ober
divinius)? Quam sententiam quis est, quin assensu suo plane comprobet?
b) bei ausführlicherer SBehtmblung:
Causa quae sit, videtis; nunc, qua ratione quibusque argumentis ea confirmetnr
(ober probari possit, nitatur), consideremus. — Habetis ipsius dicti (ober facti) sen-
tentiam (= quoniam sententiam dicti (ober facti) exposuimus), nunc (ober age) qui-
bus rationibus ea nitatur, videamns. — Quod quam vere (ober recte, quo iure) dic-
tum sit, paucis, si placet (ober videtur), explicemus. — Atque id ita se habere (ober
verum esse, recte factum esse) cur existimemus, causa non in obscuro est (ober
non latet, aperta est) ober non ita longa demonstratione videtur opus esse.
9. 2)a§ Contrarium (b. fj. bie äurfidfroeifung ber ©egengrünbe ober bie 2Biber«
legung entgegenfteljenber 3lnftd)ten) wirb eingeführt (of. 551, 20) entroeber:
a) in birefter SBeife mit:
At, at enim (feltener at vero, at credo), cf. 524, 5 imb 529, 1. — Dices; fortasse di-
ces; quaeres; inquies; — dicet aliquis, quaeret aliquii; dicet qnispiam, quaeret
quispiam, dicet fortasse quispiam, dixerit quis, forsitan quispiam dixerit; — for-
sitan quaeratis; forsitan occurrat illud; — hic quaerat quispiam; hic mihi afferent
(ober commemorant); hic quosdam mihi audire videor quaerentes (ober contra di-
centes); — ober
b) in inbiretter SBeife mit:
Sunt autem, qui dicant (negent); — contra dicuntur a multis haec; — non sum
nescius quibusdam et iis non indoctis (ober non levissimae auetoritatis) hominibus
contra videri (mit folgenbem Acc. c. inf.). — Nec vero audiendi sunt, qui putant . . .
Nihil igitur afferent, qui dicunt . . . Neo vero probanda est eorum sententia, qui . . .
Itaquo in iis perniciosus est error, qui existimant . . . Falluntur ergo atque errant
vehementer, qui . . . Nam illud quidem funditus eiciendum est, quod a multitudine
imperita dici solet. — Nam illud quidem adduci non possum, ut credam . . . Nam
quod (quidam) aiunt . . . Nam si quis putat (forte dicit) . . ., ille capitali qnodam
errore ducitur (cf. 533, 9lnm. 4). — Ober man nimmt bie ftrage mit an (cf. 408) in
Wormeln, toie: An tn censes (ober existimas, putas)? An vero putas? An te movent
voces eorum, qui . . . ? An malumus eorum sententiam sequi (ober eos imitari),
qui . . .? — ober baS ironifdje nisi forte (ober nisi rero) putas (et 381, 2); — ober
bie mit ac, atque eingeführte PraemunUio in ÄuSbrücfen toie: Ac ne putes . . . Ac ne
quis forte putet . . . Ac ne cui forte hoc mirabile esse videatur . . . Ac ne quis te-
mere hoc a nobis dici existimet . . . Ac ne quis a nobis hoc ita dici miretur . . .
(man tjütc fta) fjin$u$ufe&cn scito ober scitote, cf. 551, 3, f).
3ur 93erbinbung be§ Simile (b. h- eines ©leichniffeS au§ bem gewöhnlichen
&ben ober non Vorgängen ber 9htur) mit bem SJorcjergehenben bienen:
a)m einfacher SBcife:
Vidtme, ut . . .? Videmusne, ut . . .? Atque ut — Ua ober sieut enim — ita . . . Über
ut si cf. 397, 9lnm. 3.
*) 5Ran untertreibe: rat«« „faftifdjer Orunb, reale Urfacbe, 8en>eggrunb" ; argumentum ber
!.^atiadjen hergenommene „$3eroei«grunb" ; ratio ber auf logifd)em Kenten berm)enbe „Ster^
"Sninb* unb ber auf SSernunftgrünben beruljenbc „©erneU"; aoeumentum ber $ur Cebre unb
Digitized by Google
- 398 -
b) in »ollerer ©eife:
Quod quäle sit (ober quo iure dictum sit), exemplo a rerum natura petito dem
strare (ober probare) non alienum (ober absurdum, ineptum) fuerit; — Quod quid
quäle sit, etiam in bestiis (ober in natura rerum) animadverti potest , — Quam sii
litudinem („etwa* bem ^fmlidy*") videmus (ober cernere possumua) in bestiis;
Quod idem in (picturist usu venit (ober accidit, fieri videmus); — Quod qui facio
similes sunt, ut si qui ... — Quod qui putant, similiter faciunt, ut si qui . . .
Sed quid ego argumentor? quid plura dispute? ipsius naturae, optima« illius n
gistrae, ratio, quanta sit qnamque late pateat (oboedientiae via), declarat. eine goi
bie ftd) qu| uielfadje ©eife variieren läftt.
21. 3ll§ Übergang jum Exemplum (b. f). su bem au8 ber ©efdjidjte ober ber 97i
ttyologie ober ber äfoniföen Säbel genommenen ©eifpiele) bienen*):
a) in einfacher Seife (auger ut. vclut, ricut, nam, cf. 397):
Exempli causa profero (ober nomino, commemoro) . . . Teatis est . . . Guiua rei 1
illustri8simum exemplum est . . . Quod quidem cum multi, tum luculentissii
exemplo comprobavit (ober testimonio confirmavit) . . . Ac vera ease, qua© dicinv
cum ex multorum exemplis, tum ex . . . intellegitur. — Talis fuit (talem faii
constat); — Huiustuodi, hoc animo, ex hoc gener*e fuit ... Ex hoo numero ei
contendo Catonem, qui . . . Quälern fuisse Athenis Timonem neecio quem aeeepimi
qui . . . Quod praeclare olim intellexiase videtur . . . Non ignoravit hoc, non faj
hoc . . . Quis non audivit (ober legit) . . . ? Cui non est auditum ober cui non
meutern venit . . . ? Cui non ante oculos versatur . . .? Hoc loco quis est, cui noo <
currat . . . ? Ponite ante oculos vobis . . . Quod ai cui forte dubium est, prodeat
medium . . . Videsne, videmuane, videtisne, ut . . . ? cf. 403, %mn. 2.
b) in ausführlicherer SBetfe:
Quod ut verum esse exemplis probemus, non est, cur longe abeamua (longius rep
tamus). — Quod quam verum ait, fictae veterum fabulae satia declarant — Qoi
verum ease omnibua aetatibua multi probe videntur intellexiase (ober multi et i
tellexerunt et re „burd) bie Iba!" probaverunt). — Nec minus historia quam rem
natura verum esse illud quod proposuimus comprobat. — Atque ut eo planius i
tellegere possitis (ober verum esse intellegatis) quod disputo, rem ipaam exemp
quibuadam illustrioribus demonstrabo. — Sed ne rem argumentis solum perseqo«
alio me convertam et exemplis, quid velim, demonstrare conabor. — Ac ne ha«
*) „Ctne (emaelne) Sage, ein TOütbuS" fabula; „SRntbologie" fabulae; „mntbt
logifdj" fabulosus, ut est in fabulis. „gfabel" fabula, apologus. (Mefdjidjtlicbe greigntfi
biftorifche Xbatfadjen" res gtstae; „®efd)io!)te" al« Starftellung beö ©efdjebenen historia, o
Überlieferung jeglicher 9lrt, Srabitton memoria, al« icbriftltcfce Überlieferung litterae; „fchriftlid
Tcnfmälcv" Ittterae ae monumenta; „mün Midie Überlieferung" fama, strmo. — ~ ß I
SJeiföiel anführen" öeifit im augem. exemplo uti ober exemplum afferre. „(Stma* al* ©e
fplel anführen" aliauid (ober aliquem) exempli causa ponere, commemorare, nominare, pr
ferre. w93eifptele für etmaö anführen" rem exemplis probare, comprobare, confirmore ob
exemplis ostendere (demonstrare) mit abhängigem Satye (,v 99. quanta sit vis virtutis).
Sctfpiele werben entlebnt" petuntur, repetuntur ab historicis, a memoria, a retustat
rapiuntur, promuntur, sumuntur ex annalibus. ex monumentis; „au« ber ©efdjidjte"
rerum gestarum ober annalium memoria, ex rerum gestarum monumentis; »auf» ber lln
öerfalgefdjtdjte" ab omni memoria, ab omni memoria aetatum, temporum, eiritatum, c
omnium rerum, gentium, temporum, saeculorum memoria; „aud ber romifdjen, grifdji
fdjen ©efdjidjte" a rerum Homanarum, Graecarum memoria; „au$ ber neuen unb neu«
ften ©efdjidjte" a recentioris (ober huius) aetalis, Horum temporum, nostra memoria. „3l
rüdgefcen auf ba« graue Altertum" repetere ab ultima, exirema, prisea antiauitate, rtt*
State, ab heroicis temporibu». n%\t ©efcbtdjte (baö $udj ber ©efchidjte) befragen* «
plicare memoriam temporum (ober annalium), evolrere litterarum monumenta. „öeifjnfl
bäufen* exempla ropiose colligere, multa exernpla in unurn colligere. „Villi einer große"
9)? enge ein«, einige anführen" ex infinit a copia unum aUerumve, pauca sumere, decerpert
carpere ac delibare. — Attribute für ba* Exemplum ftnb: clarum, praeclarum, lueulentum
illustre, magnum, grande (nicht bonum). — Über „jum SBeifptel" cf. 387; über „wir »ifffn'
et 1, «nm. 2, üher „roiffen mir nicht?" cf. 408, «nm. 2.
Digitized by Google
— 399 —
quae disputavimus, ex meo polios sensu quam ex veritaic cxpressa videantur,
exempla nonnulla in medium proferam, quae rem vobis, de qua agitur, paene snb
oculos subiciant. — Et verum esse, quod diximus, omnium aetatum bistoriae satis
(ober satis superque) declarant. — Quae res ut exemplis comprobetur (ober demon-
stretur, apertior sit, evidentior sit), ponite vobis ante oculos (ober liceat mihi vos
admonere ober age afferamus ... Cf. aud) 551, 10, Slnm.
©inb ber Söcifptctc, bic $u ©ebote fielen, fefjr oiete, fo läßt jidj folgenbe
gorm anroenben:
Plena exemplorum est veterum (ober omnium aetatum) memoria. — Plenae exem-
plorum sunt historiae, pleni litterarum annales, sed brevitatis causa exemplo con-
tenti erimus uno. — Talibns exemplis bistoriae refertae sunt et quidem maxime
nostrae. — In veterum scriptorum libris non desunt exempla eorum, qui . . .
3ur SBerfnfiofung ber SBeif piele untereinanber, inSbefonbere wenn man
non benjenigen SBeifpielen, roeldje bie alte ©efdjtdjte ober frembe 93ölfer bieten,
ju folgen übergeben will, roeläje ber oaterUnbifdjen ©efd)id)te ober ber
9ieujeit entlehnt ftnb, bienen folgenbe Transitiones:
Externa commemoro : quid ? nostra patria nonne plena est exemplorum ? — Vetera
profero (colligo, conquiro), cum mihi liceat uti praesentibus exemplis (atque vivis).
— Obsoleta haec et ex prisca antiquitate petita: quid? nostra aetas quae vidit,
nonne multo il Instnora sunt? — Loquor de Graecis: quid? Komam nonne omnia
pro patria profuderunt? — Satis multa de Graecis: sequitur, ut de Romanis dicen-
dum esse videatur. — ExpositiB igitur Graecorum factis illustribus, quae valnerint
ad patriam servandam, nunc demonstrabimus, quid Romani pro patria fecerint, —
Magna haec et admirabilia, sed illud maius, quod ... — Sed quid externa? do-
mestica quanto illustriora sunt! — Sed quid ego longinqua ex veterum annalibus?
convertamns nos ad nostrae aetatis memoriam. — Sed quid vetera et externa
exempla conquirimus, cum recentium et domesticorum copia suppetat ? — Sed quid
in veteribus exemplis commoror, cum .' . . ? — Sed quid foris exempla petimus,
qaorum infinit a copia, domesticis cum non minus abundemus?
Slufjerbem fann bie Praeteritio (et 551, 17) angeroenbet werben, roeldje au§=
fpridjt, ba§ fie etroaS, roaS angeführt werben fönnte, übergeben nritt, um auf
bie SÖifyigfeit be$ folgenben oorjubereiten unb aufmerffam ju machen, gönnen
berfelben ftnb:
Mitto (omitto, praetermitto, missum facio, praetereo) . . . Atque ut omittam (prae-
teream) . . . Qnid loquar de ... ? Quid commemorem . . . ? Non est huius loci (ober
non est propositi mei ober nihil attinet) accuratius disputare de . . .
$terf>er gehört aud) ber gau", wenn man ber Äürjc falber nur anbeutet, bafe man Diele
Beispiele anführen tönnte, ober baß e« 311 weitläufig fein würbe, wenn man alle anfiiluen
wollte, unb iief) auf ein-? ober einige befebranft {Praerisio, cf. 551, 17, 3mn.):
Dies (me) deficiat, si velim enumerare . . . (ober si omnia eiusmodi exempla coner
afferre ober si plura id genus persequi velim). — Possum hoc loco cum ex veterum
tum ex recentiorum temporum memoria infinita fere eorum exempla proferre, qui
ritam pro patria proraderunt. — Infinitum est omnia in hanc rem exempla afferre.
— Possum ab omnium saeculorum memoria atque a nationibus plurimis huius rei
exempla repetere, sed unnm illud insignius est, quam ut praeteriri liceat. — Lon-
gum (ober infinitum) est de singulis dicere . . . Possum ex hac nostra memoria
plurima commemorare, sed nolo esse Iongus in re tot exemplis contestata et certa.
— Nolo commemorare, ne longum faciara (ober ne longum fiat), exempla eorum,
qui . . .
22. Übergange jum Testimonium, b. I). jum 53eroeife au§ ber Suftorität (burd)
bie Berufung auf 2Iusfprüd)e bebeutenber Scanner ober auf Sprichwörter, @e-
fetye unb Urfunben) ftnb:
Expositis igitur tot tamque illustribus exemplis deineeps dicendnm (ober demon-
strandum) est, quid veteres de ea re senserint, oter sequitur (reitat), ut antiquorum in
4
Digitized by Google
- 400 -
eam rem testimonia afferam. — Habetis exeinpla: cognoscite iam antiquorum test
monia; — ober Kerum gestaram memoria quid doceat, cognostis (ober videtis): nui
age convertite am mos ad antiquorum testimonia; — ober Dixi de exemplis: sed
testimonia quoque veterum requiritis, audite, quid dicat ... — Atque haec quidei
exempla illustrium virorum: venio nunc ad testimonia; — cber Ac de exemplis qa
dem hactenus: videamug nunc de testimoniig. — Nunc, quoniam exemplis quo
volumus demonstratum est, pergamus si placet ad veterum testimonia. — Sat
mihi multa attulisse exempla ex omnium temporum memoria videor, quibus venu
esse quod proposuimus planius intellegeretur: restat, ut gravissimorum testiom i
eam rem sententias ac iudicia proferam. — Sed de factis clarorum virorum sat
dictum est : nunc, quid scriptis veteres litterisque ipsi professi sint, videamus. -
Sed dies me deficiat, si omnia colligere velim, quae exempli causa ex vetera:
monumentis afferri possunt : ad testimonia festinat oratio auetorum certisaimoron
Nec vero exempla solum et illustrium hominum facta, sed etiam gravissimoroi
scriptorum sententia et auetoritas commovere nos debet. ut verum id esse, quo
probare volumus, existimemus. —
3lucfy folgenbe SBenbungen roirb man, namentlich wenn man mebjet
Testimonia anführt, paffenb anroenben fönnen:
Hoc illud est, quod dixit (ober respondit) Solo. — Nimirum hanc habet vim, quo
dixit Plato. — Hoc idem significat Graecus ille in eam sententiam versus. — Hai
sent ent iam signiticare videtur Laconis illa vox . . . Huc spectat (huc pertinet, hi
referendum est) illud Ciceronis. — Vidit hoc (intellexit hoc, sensit idem) Dem*
sthenes, cum dixit. . . Ac ne illud quidem neglegendum est, quod dicit Horatius.
Audite porro praeclaram vocem Socratis. qui . . . Nec minus eit sapiens illa
Ovidii . . . Simile quiddam est in eo libro, quem Xenophon scripsit de tuenda i
familiari. — Quod idem melioribus etiam verbis Metrodorus. — Haec Piaton
fere; apud Xenophontem autem . . . Atque etiam hoc commemorandum est, qoe
dicit Tacitua. — Accedit huc, quod Cicero dixit. — Cui porro non auditum e
illud Horatianura? — Iam vero illa etiam notiora, quae dixit Croesus. — Sed i
omittamua vetera et externa, possum nominare ex Germania locupletissimos teste
— Sed ne externa magig ac vetera quam nostra et recentia aroplecti videaruu
audite quaeso, quomodo eam sententiam versibus persecutus sit Schillerus. — S«
(juid poetas prolero? vulgi sermone tritum est illud. — Iam vero Piatonis ai
ctoritatem quanti aestimandam putatis, qui quidem praeclare dixit . . . Neque vet
quiequam potest sapientius esse Solonis lege, qua cautum est . . . *)
*) Unterfdjeibe: Dictum „ein fernbafter 9lu*fprud), eine furje, geiftreiebe, tüi&ige $ugerung ein
bjitorHdjen $erfon". Vox „ein Äu&ruf, eine münbltdje ^uBerung iti ©cfühle' unb ber fieibenfdjaft
Verbum „Spruch, fprichmörtlich geworbene Sentenz", faft =» prorerbium „Sprichwort". Sententt
„(Sinnfprucb, ©entenj*, (aber ht btefer SBebcutung nid)t mit bem ©enitto einet $erfon ju oerbtnbrn !
cf. 238, «nm. 3. Cfine längere ©teile in ^rofa helfet oratio, eine längere Weibe oon Sei
fen carmen. Vetus est (meift obne verbum) „e3 ift ein alter ©prueb". — „Ginen ©chriftftell«
eitleren, anführen" auetorem laudaret proferre, adhibere, auetore uti. „Gin 3*u8n** ßr
führen* testimonium afferre ober proferre. (9Kan gebrauche mit SJorficbt citare wcirieren" ut
adducere „anführen", welche beibe nur ein perfönliche« Cbjcft bei fieb haben tonnen; nur feiten ftebt
fie in SJevbinbung mit perfonificierten ©achnamen, bef. £rtlid)feiten, 33. Cic. Off. 1, 75.) — 3«
Stöifobilligen ober Serwerfen eine« geagniffcl bienen vnprobare, reprehendere, vituperare, wo
audire, dimittere, missum facere, reicere, refutare. — 3) er auetor ober testis Wirb bureb folgen!
Attribute auSgeacidmet: optimus, idoneus, locuple*, certus, gravi* (©egenf. medioeris, levis
incorruptus, integer t ober burd) eine Slppofition wie: nobilis imprimü jphiiosophtw; ingeniös*
poeta; auetor, quo nuüum melioretn quaerimus; vir maximo ingenii acumine; Cicero, n
lange omnium in dicendo gravissimus; Varro, Homo perfecte planeque eruditus; vir fari<
doctiisimus omnium Romanorum: Cato, exemplar antiquae religionis; Euripide», sapientü*
rnus poeta; Horatiu», Romanae fidicen lyrae; Thucydides, awtor fide dignissimus ober prv
dentiae vi ac sententiarum gravitate insignis; Sophoclts, prineeps tragioorum; Arutotele*
homo omni in genere litierarum versatistimus ober rir sutnmo ingenio, scientia, copio; •*»/
lustius, rerum Romanarum floreniisximus awtor ; singulari vir ingenio ac paene divmo
HuraliuM, cuius ego singulos versus singula testimonia puto.
Digitized by Google
— 401 —
23. $er Gcf)Iuf$ (Conclusio) roirb geroölmlicb, angeknüpft mit:
Qaae cum ita sint, satis demonstrasse (mihi) videor . . . Quibus rebus expositis
satis docuisse videor ... Ex bis, qaae dixi, satis apparet (ober intellegitur) ... Ex
his, quae breviter exposuimus, satis intellectum (ober intellegi posse ober apparere)
puto . . . Oft fagt man audj oljne jebe 93erbinbung : Cognostis (audistis, videtis), quan-
t am valeat amor. — Satis id, quod erat proposi t um, demonstrasse videor. — Habes
(ober habetis) meam de hac re iudicinin. — Haec habai de hac re qaae dicerem.
G* folgt bonn ir. ber SRcgel ein Quodsi, quoniam igitur, quoniamque ober Qnod re-
liquum est, quod restat. — 3wro«llen fann ber Übergang aud) in ber gönn ber Revo-
ratio üermtttelt werben, j. 3}. Sed quid ego his argumentis (ober his testibus) utor,
quasi res dubia aut obscura sit? satis apparere puto . . .
3ft bic Conclusio, rote ba§ bei ber (Sfjrie Siegel ift, mit einer Adfwrtatio
(„Ghrmalmung") netbunben, fo roirb biefelbe geroöl)nlid) mit igitur ', quare ober
quamobrem (juroeilen auch, mit einem $inroei§ auf ben ©ajlufj bureb, quod re-
liquum est ober quod restat) eingeführt unb burd) trafen folgenber Slrt ein«
geleitet: Omnem operam tribuamus (c. dat); — omni cogitatione curaque (ober tota
mente) incumbamus ober incumbere debemus (ad ober in c. acc); — omnes curas
cogitationesque conferamus (ad) ; — totos et animis et corporibus nos conferamus
(in c. acc.) j — omnem operam, curam, cogitationem in eo locemus, ut ; — operam
studiose (ober maxime, enixe) demus, ut; — omne Studium industriamque pona-
raus ober collocemus (in c. abl.); — omnes curas defigamus (in c. abl.); — pro
viribus eniti et elaborare debemus, ut; — quantum possumus, contendere et la-
borare nos decet, ut; — omni studio providendum et elaborandum nobis est, ut;
— nihil nobis maiori curae esse debet, quam ut; — nihil antiquius habere debe-
mus, quam ut; nihil nobis prius faciendum putemus, quam ut; — nihil prius aut
antiquius ducamus, quam ut; — hoc teneamus ober hoc persuasum nobis sit; pe-
nitu8 hoc animis nostris mentibusque mandemus ; — illud perpetuo animis nostris
infixum habeamus (ober haereat) , — hoc in memoria nostra penitus insideat; —
insculpamus hoc mentibus nostris; — simus ea mente, ut putemus.
53ei einer 5luf f orberung jur 9tad)ab,mung fann man folgenbe 2Ben*
bungen gebrauchen : Ne degeneremus (ober ne desciscamus) a virtute maiorum ; — in-
tueamur et imitemur exempla praeclarissimorum virorum, qui; — ad imitandum
nobis proponamns eos, qui; — nos conformemus ad exemplum eorum, qui; —
agamus (ober vivamus) ad exemplum eorum, qui ; — ingrediamur (ober insistamus)
vestigiis eorum, qui; — sernpiternam raemoriam pie servabimus eins, qui; — nulla
unquam oblivio delebit meraoriam eorum, qui . . .
Xie 9lrt ber $ufterung wirb bejeidmct mit bene, optime, praeclare, commode („treffenb"),
*nte („fein"), facete, Urbane festive, argute, acute, sabe, non male, divine, dirinitus („geiftuott"),
jrariter, non absurde, non inscite.
äRengc, latetn. Sicpctitorium, 7. Auflage II. 26
Digitized by Google
Index.
(Tic Rahlen ^ iflen Die fragen unÖ «nttoortru an.)
A.
A, ab, abs ftorm 134, «nm. unterfd). oon per
106. ftebt bei Saddamen 106, «nm. 1. un*
terfd). oon ex, de 134. ftebt ober fe^lt beim
«bl. ber Trennung 94. bei ©täbtenamen
117, 1. beim ©erunbio ftatt be« $atio« 63.
bei «bj. ftott be« Abi. limitationis 98, «nm. 6;
153, 16. feblt bei ^erfonennamen 106, «nm. 1;
103, 2. natura u. a natura 106, «nm. 1.
a fronte, a tergo u. fi. 113. bei ben Serben
bc« «nfongen«, beginnen«, fangen«, $än=
gen« 113, «tun. a „feit" 125, 3. a paero, a
pueris 162; 125, 3. für bo« beutfd)c „nach"
(secundus ab aliquo u. ä.) 150, 9. bei ben
Serben be« kennen« 150, 11. beim ©erunb.
451, 6. bei SKafebeftimmungen ftatt be« «bl.
(£. ©. a milibus passuum duobus castra po-
suit) 121, «nm. bei ben »erben „oerteibigen,
fdjü&en" 141, «nm. 3. esse alicui ab epi-
stulis, a bibliotheca, a rationibus u. ä. 163,
10. a Iovis (sc. templo) 73; 551, 3, g. perire,
interire ab aliquo 106, «nm. 2.
abalienare fonftr. 94, «nm. 1.
abdere u. abditus fonftr. 112, «nm. 2; 114
nebft «nm. abdi ,,fid) üerfteden" 294.
abdicare (se) fonftr. 94, «nm. 4.
abducere fonftr. 94, «nm. 2.
ober sed, vero etc. 524, aber nid)t neqne
vero 513. aber fällt in ©egenfäfcen weg 526.
fäQt beim SRelatio meg 258, 4. aber, fönnte
man einioenben, tun c idj fagen 524, 5, a.
aberrare a 94, «nm. 2.
abesse fonftr. mit a ob. «bl. 94, «nm. 1. mit
«cc. ob. «bi. ber dntfernung 121. non mul-
tum (nihil) abest, quin 357, 3. non abest suspi-
cio, quin 357, 3, 8 um. 4. tantum abest, ut —
ut 340. multum (ob. longe) abest, ut 339,
«nm. 3.
«bbängigfeit ber fcempora ooneinanber 327—
329; 385.
abhinc $eb. u. Äonftr. 126, 3.
abhorrere fonftr. 94, «nm. 1. longe ob. multo
abhorrere 98, «nm. 9.
abicere a 94. «nm. 2.
abire fonftr. 94, «nm. 2. mit ©upinum auf
um 455.
abiudicare fonftr. 94, «nm. 2.
ablatio, 93eb. im aOgem. pag. 19. ©yntar 94—
110. «rten be« WA. 94, »orbemerf. Abi qua-
litatis 74 u. 75. ftet« mit einem paffenben
«bj. oerbunben 75. ftatt eine« beutfeben «b
74, «nm. 3. Abi. pretii 107; 88, «mn. i
«bl. flur S3e$cid)nung ber ©träfe, ju weldw
jemanb oerurteilt rotro 89, «mn. 5. AbL in
8trumenti 106. bei ^erfonennamen 106, «nm. 1
103, 2. wo ber ©eutfdje eine OrtSbcjeidjmm
bat 114 u. 115. bei Siernamcn 106, «nm. 1
Abi. loci 111 ff. auf bie $rage „toober"? 94
«nm. 5; 111, «nm. 3. bei ©täbtenamen 116 f
bei ^üchcrfteDen mit u. ohne in 111, d. Ab
temporis mit ober ohne in 123 ff. entfprid
bem bcutfdjen „nacb" 126, «nm. 2. bei $au<
ber -\ch ftatt per c. acc. 124, 3. Abi. separa
tivus mit ober oljne bie $räpof. a, de, ex 94
Abi. causae 108. in Serbinbung mit $arti
ciplen 108, «nm. 2. Abi. limitationis 98, c
Abi. modi mit ober obne cum 103 u. 104
unterfd). Oon per 104, «nm. 2. Abi. mensura
98, d; 126, 1. AbL comparativus 100-102
Abi. copiae u. inopiae 96. «bl bei opus es
98, a. bei ben »erben be« Steffen«, »cur
teilen«, Scbä&en« 98, b. auf bie ftrage wroi
lange oorber ob. nadj^er" 126, 1 u. 2. be
mllitärifdjen «u«bri'«dcn mit ober oljne cum
a 103, 2; 106, «nm. 1. jur «ngabe ber &tt
fernung bei abesse u. distare 121. oon be
feftioen ©ubft. auf u 108, «nm. 3. BN. b*
©erunbium« 451, 6. ftatt be« Partie. $iä|
451, «nm. 3.
Ablativus absolutus 440, II. mit fionjunftionei
446. mit $räbifat«nomen 445, «nm. toem
ba« ©ubjeft beSfelben im $auptfafre oorfomm
447. eine« ^artidp« allein 444. burd) „ob*
*u" überf. 361. feblerbaft, rnenn er tn gai
ifeinem j$eitlid)en Scrljälrni« jum regierenbei
©afce fte&t 443.
ablegare a 94, «nm. 2.
abnuere c. inf. 415, 2.
abripere fonftr. 94, «nm. 2.
abscedere fonftr. 94, «nm. 2.
abscondere fonftr. 112, «nm. 2.
absens, «bj. ftatt be« beutfeben «bo. 21, 2.
«bficbt«fä&e 342 ff.
absistere fonftr. 94, «nm. 2. m. Abi. gerond.
452, 6. mit 3nf. 416, 2. absiste mit 3nf.
al« bid)terifd)e Umfcbreibung be« 3mperorit*
337, «nm. 3.
abBolvere fonftr. 89; 94, «nm. 3.
«bfoluter ©ebraueb ber Serba 36. «bfolute
latiofäfre 260, «nm. 2.
absque »cb. u. ©ebr. 145; 546, 2.
Digitized by Google
— 403 —
ibsterrere fonftr. 94, 9tnm. L
ibstinere fonftr. 94, $lnm. 4. tranf. u. intranf.
mit Gkn. 94^ 9(nnu 5. mit quominus
359. non abstineo, quin 357, 3. quominus
359, »ran. L
ib&trahere a 94, 9lmn. 2.
Ibftrafte SubftTfür fonfrete 164; 560, 2, c.
mit fonfreten uevtnufcfjt 102. u. 163. im ^lu»
ral 158. ftatt bet Concreto 164: 16_L &nm.
für bcutfdjc 9lbj. IIS. umfd)rieben HL auf
-io u. -us liiS u. Ifi9.
ibstxudere fonftr. 112, Slnm. 2,
ibandare fonftr. 9JL abundans c. gen. M, d.
abuude c. gen. 78_, e.
ibuti, Seb. u. ©ebr. 109. ncbft Siran. 2,
ic, atque Ainm 499. Seb. u. ©ebr. 499 ff. in
5er Propositio minor 527. für baö beutfcbc
a l -3 , roie" und) ben SCbj. u. 9tbo. ber C*ileid)=
u. ähnlid)feit 507—509. für sed 506, 2.
.unb roirflid)" 506, iL bilbct ben Über;
$ang jur Slu$einanberfe|iung 510. „unb fo>
mit" bient jum S£bfd)Iuffc einer Ärgumcn*
tation 511. «unb &toar" 506, L atque is
„unb &n>arN 252. ao quidem 252; 483, 4j
506, 1 u. ?lnm. iL ac. non u. neque 512.
ac ne — quidem 512, 9nm. 4. nad) non
alias, nihil aliud 508. atque adeo, atque
etiam 483, IL ac si c. com. 392; 507, Hnm. L
iccedere fonftr. 52, Vlnnt. L ut nihil possit ac-
cedere 199, IBTaccedit, ut u. quod 372;
«'■fS. iL in Übergängen 510, Wnm.
iccidere fonftr. 52, Änm. 1 ; 60, 3 nebft Hnm. L
■ecidit, ut u. quod 331L 3: 369^ a, ß. bient aur
nad)bruo!öooUen llmjdjreibung be$ einfachen
Serbd S4L
•ceingere fonftr. 52.
< ipere mit boppeltem $kc. ob. 9Zom. 3; 37, c.
mit Stat be* Qrotdi 6fi u. fiL mit ~bem ©e-
runbio 451, 2» mit Abi. instrnm. ftatt ber
^rdpof. in 114 nebft Siran, in bonam (ma-
lam) partem 475, 1.
witu 108, Siran. 3.
■•xlamare c. dat. 52.
. co lere mit Slcc. 3L
.'iumodare fonftr. 52, 2(nm. iL
iccommodatus fonftr. mit 3)at. ob. ad 5:i, Slnm.
lj 45_L 3.
•ccuratus u. diligens 188, Sinnt. 2.
urrere ad 52.
M:cu«are fonftr. 89; 153, 12. mit cum 438, 5*
mit quod ob. Acc. c. inf. :_»7U.
<casatio, Seb. 168. Siran. L iL
konattD, Seb. pag. IS. ©unter. 29—48. bei
3ntranjtth>en, nam. fold)en, bie eine unanges
Line (impfinbung be&eid)nen 29, a. bei ju=
iammengef. Serben 3_L bei paffroifdjen (me=
Malen) Serben 46, Siran, bei Serben mit
Cbjeft beSfelben ©tammed (inneres Objeft)
29, b. Acc g r accus 4fi ; 29, c. boppelter Slcc.
37—44. Slcc. ber ftuftbe&nung 120 u. 121;
124. Slcc beim Sluärufe 45. Slcc. ohne in auf
fcc ^rage roob in? 111. Slnm. 4. in aboer*
bialer Sebeutung 29, c; 4L bei ©täbtenamen
US ff. bei itönbemamen ohne $räpof. IIS.
für ba« beutfdje „feit" 125, 3. bei abhinc
126, 3. bei natus 125, 1 u. 2. Slcc. be* <ßrä;
bifatSnomenS bei einem als ©ubjeft ftebenben
3ufin. 416. 9lcc. in einem mit einem Acc. c.
inf. uerbunbenen SergleicbungSfa&e 424. Slcc.
bei Partie, auf ans u. ens S5 nebft Siran.
Slcc. be3 ©erunb. 451, h u. L
Accusativns c. inf., ©imtoy 420—438. bei un»
perfönl. 5Reben3arten u. Serben 420, L bei
ben Verbis sentiendi u. declarandi 420. IL
ftatt be3 beutfdjen „toie" 494, «nm. 2» bei
ben Serben ber ©emfitSftimmung 370. mit
Söeglaffung bt$ ©ubjeftdaccufatiü* 438, 11 ;
423, 9tnm. ftatt beutfdjcr 9lboerbien „boffent^
lid), loabrfdjeinlid)* u. ä. 486. im Ausrufe
u. bei unioiHigen fragen 435. bei dicitur,
traditar, videtur etc. 4M u. 437 ; 438, 12.
$ur Umfcbrcibung beutfdjer 6ubft. 177, b.
bei ben Serben bed ^ürdjten* 438^ 3. fehler--
tiaft oon einem einzelnen ©ubft. abhängig
434. bei Verbis voluntatis, uuterfd). oom ein:
fatben 3nfin. 42u\ in Or. obl. 457, 1; 436^
9lnm. 2. in rljetorifeben fragen ber Or. öbl
457, 3. in 9?ebenfä^en ber Or. obl. 457, II.
Acc. c. inf. Pass. ftatt bc3 beutfdjen %n\m.
9LU. bei unperfönl. Serben 415, ?lnm. L ftatt
bed beutfd)en oon mit folgenbem baf; 4Ü0.
bei non dubito 438, L ftatt ber bcutfdjen
SBenbungen wioenn mau, ba& man* 1, f; 415,
^um. 2. Acc. c. inf. ftatt bed beutfd)en „loeun
man" 1^ f; 415, tat. 2; 384, 2L
accusator mens u. mei 71^ ?tnm. 2.
acerbus mit €upinum 455, 2.
ac ne — quidem 512, 9lnm. 4.
ac non 512.
acquieacere fonftr. 108^ 9lnm. 5,
acquirere ad 52, 91nm. L
?lctioum f. 9lftio.
ad unterfd). oon apud 135. bei Stäbtenamen
117, 2. beim Hcc. ©erunb. 451^ 5 u. I bei
•^eitbeftinunungen 126, 8. ad unterfd). oon
cum 10JL bei Äbj. ftatt beä Abi. limitationis
98^ ?lnm. 5j 153^ lfi. bei ben ?lbj. vnfi>
lid), fdjöblid), jiäflotb, nottoeubig" u. ä. 59,
%ma. lj 455, Rnm. 4, „im Scrgleid) ^uM
150, fi. „nad)" 150, 12. bie mit ad aufam=
meugef. Serben regieren ben 3?atio 52. res
gieren ben ttec. 3L ad al4 Slbo. gebraud)t
„ungefähr" 128; 150, & bei interest u. refert
92^ mm, dTTtätt bed S!at. bcö $mdt$ 66^
5fitm. ad Spei (sc. teinplum) 23. ad — versus
129, 9lnm. ad bellum proficisci 152, L ad
verbura u. verbo tenus 146, Slnm.
adacqnare fonftr. 33, a.
addere: ut nihil supra possit addi 199, 1U.
adde in Übergängen 510, %nm. additur, ut ob.
quod 372, 9lntn. addere mit Doppeltem $(cc.
37. mit 2>at. ob. ad 52^ 9lnm. 4l
addicere c. dat. älL
addubitare 33; c.
adducere, ut, ne 342, L c. addueor mit ut ob.
Acc. c. inf. 317, i,
adeo, Scb. 484. atque adeo 483, 11. adeo non
— ut 339, 2lnm. 4L non adeo — quam 516,
4, Sttim.
adequitare fonftr. 52, ncbft %nm. 4^
26*
zed by Google
— 404 —
ad esse fonflr. 52, flnm. 2. mit in c. acc. 118, {L
mit 3>at. ©erunb. 451, 4» acribendo adesso
451, 4,
adhaerere, adhaereacere fonftr. 52 nebft flnm. 2.
adhibere fonftr. 52. öerfd)ieben oon nti 150, 5,
adhortari, ©eb. u. tfonftr. 87, flnm 2. mit nt,
ne 342, L b.
adhuc, $eb7 477. im *riefftile 326, flnm. L
fe^Ier^aft oor bem Jfomparat. 477; 199, &
adhac loooram 78, 91 nm. 8.
adiacere fonftr. ■•'J.
adicitur nt ob. qnod 372, flnm. adicere c. dat.
ob. ad 52. flnm. 4.
flbjeftioe, §t)ntar 178—198. ftatt beutfa>er Hb«
oerbien 21 u. 22. bei Nominibus propriis 17!.'.
beutfdje flbj. im fiat. burd) ben ©en. eine«
Subft. aufcgcbr. 18L lot. 9fbj. ftatt eine« beut«
fdjen ®tn. ob. ^räpofitionalauSbrud« 193;
194; 136. L beutfdje flbj. werben im SatTta
ein Subft. oerwanbelt 178. werben im fiat.
burd) fubft. $>enbiabij« au«gebr. 190. burd)
Qen. ob. Abi. analit überf. 74f *nm. 3.
beutfdV flbj. im fiat. nid)t bcfonber« au«gebr.
1S9. flbj. mit oft. u. paff. »eb. 196. fuk
ftant. ®ebr. ber flb. 180—186. flbj. etngcorb;
net u. betgeorbnet 503, 1, 2, IL f at. Subft.
al« 9lb|. gebr. Iii Äbj. fongruieren mit
ibrem Subft. 6, b, im Neutrum bei Subft.
onberer ©enera 6, flnm. 2, Neutrum ber flbj.
ati flbo. gebr. 29, b, fluni. 4* Subftantwierte
fädjl. flbj. mit ^räpof. oerb. l&L mit Gen.
partit. oerb. 1Ö4. ttbj., meldje nid)t für leb
lofe ©egcnftänbe paffen 182. 9tömifd)e Gkn«
tilnamen al« flbj. gebr. 10, flnm. 2, Stellung
ber flbj. 536, 2j 537; ISO, 2. »ebeutung ber
flbj. auf ilis u. bilia 19a, retatioe flbj. 196.
flnm. ein flbj. $u mehreren Subft. gehörig 11 ;
536, 2; 160, L flbj. ber (Mcidftett u. fl>nlia>
feit mit ac fonftr. 507—509.
adigere fonftr. 52, Änm. iL
adipisci mit nt, ne 342, 1 d.
adire fonftr. 31, flnmTz.
adindicare c. dat. 52.
adiungere fonftr. 52, Änm. -L adiungitur, nt ob.
qnod 372, flnm. mit boppeltem 91cc. 37, c
adiuvare fonftr. 33, a.
admirari fonftr. 29, a. mit qnod ob. Acc. c.
inf. 370.
admirationi esse 6*^ flnm.
ad nii score fonftr. 106, flnm. 4, d.
admodnm Jöeb. u. ©ebr. 150, 3j 199, fluni. 2,
non admodnm 470, 9. admodnm puer 12, c.
admonere 9eb. u. fonftr. 82. mit nt, ne 342,
L b. mit blofeem Äonj. 344. mit nt ob. Acc. c.
inf. 347, 5. mit 3nf 842, flnm. lj 438, 4.
admovere fonftr. 52. flnm. 4»
adnare mit flec. 3L mit Tat. 52.
adnnere c. dat. 52,
adoriri mit 3nf. 415, 2.
adscendere fonftr. 3L flnm. 2,
adacribere fonftr. 52.
adsistere fonftr. 52, flnm. iL
adspeetn alt Abi. temp. 123, L nie Supin.
455, 2,
adspergere fonftr. 54.
adspicere mit $art. ober Acc. c. inf. 43J
adspeetn 455, 2.
adspirare fonftr. 52, flnm. 4.
adstringere fonftr. 52j 113. Änm.
adnlari fonfrr. 33, a nebft flnm.
aduleacena, Commune 6, c „in ber 3ugenb
1Ü2. ftatt be« beutfdjen wber 3üngere" 9f
fluni. L ad ul t ns ML
adnle8centia für adulescentes ll>4.
advenire fonftr. 112, b.
adventu ©eb. 123, L *>•
flboerbien auf itus 462. auf im 463. flbuo
bien mit (»en. 78, f. beim Subft. 12. bei fubft
Partie. $erf. ^aff. 12, a. beim Snftn. 414. 3
fallen im fiat. weg 497. mit prägnanter Äur;
gebr. 4UL ftatt eine« beutfdjen ^räpoftrional
audbrudd 489. ftatt eine« Pronomen? mi
ber ^rfipof. 491. bei esse 5. 9lnm. L burc
«erben erfeöt 486; 490; 487. burd) Verb.
compo?ita uberf. 489. abocrbialer flec. 29^, c
46 u. 42. beutfa>e Xboerbien roerben im %a\
m «bj. 21 u. 22j ULL werben burd) Sc >•
övolv überf. 485 u. 490. burd) ba« 9?cutntr
eine« Äbj. ,.au*gcbr. 29, b, flnm. 4, beutid}
Abu. bei Übergängen umfd)rieben 498. %\ä
pofitionen al« flbo. 12iL flboerbien ber Cua
IftÄt nid)t mit flbj. ob. flbo. üerbunben 48ö
flbo. unmittelbar jum regierenben Serbun
gebogen 413,
adversari fonftr. 4JL Knm. 3. mit qnominn
ob. ne 359j ^2, III, 2.
adversarins c. gen. ob. dat. 60, 5.
flboerfatioe «onjunttionen 524 JT; 362. «nm. 7
adversus, flbj. ftatt beö beutfdjen flbo. 22, ^
adverso flumine 150. 4. adversus aI6 flbo
12S. al« $räpof. l.X>. ex adverso 150, 1
bei flbj. 59, flnm. L
advertere animum fonftr. 52, %nm. 5.
advolare fonftr. 31, flnm. 2.
aedis „Tempel" au«gelaffen 73j 551, 3_, g.
aeger animi 84, flnm. L aeger ab aliquo IM
flnm. 3.
aegre 483, 10. aegre ferro fonftr. mit qnod ob
Acc. c. inf. 37JL
aemnlari fonftr. a nebft flnm.
aeqnalis fonftr. 60, 5.
aequare fonfrr. 33, a nebft flnm. L
aeqne ac 507. aeqne ac si 292. aeqae —
aeque ober aeqne — et 509. aeqne qaaix
508, flnm.
aequiperare fonftr. 33, a.
aequus fonfrr. 507; 59^ flnm. L aeqoi boniqa<
facere 88, flnm. iL aequo maior, minor u. ä
IUP, flnm. 2, aequo animo 104, flnm. 1
158, flnm. IL aequom est, aequina erat, §nb.
ftatt £onj- 330 u. 331. aequum est mit 3nf,
ob. Acc. c. inf. 415j I u. 420, L
aes alienum, Singulare 155. flnm. 2 ; 192, S, b
aestiraare hci\]t nid)t „boctiidid^en" ^8, flnm. 1
476, 2. mit Gen. ob. Abi. pretii 88j 1ÜL mit
Abi ob. ex 98, b.
aetas : id aetatis 4L annus aetatis, tempos
aotatia 192, 2. aetate alicniua 123, flnm. L
a prima (ob. inennte) aetate 125, i aetas
sua unb aetas illa 231.
zed by Google
— 405 —
ifatim c gen. 78, e.
iffertur g£» nuntius mit Acc c. inf. 437. affer re
mit Xat. ob. ^räpof. <&± Slnm. 5.
afficere fonftr. 106, Slnm. L
affigere fonftr. 52.
ifSngere c. dat. 52.
affinis mit ®en. ob. $at. 60, &
afflare c. dat. 52.
affinere mit Slbl. 96.
aifalgere c. dat. 52.
age, agite 306, L öerftörft burd) dum 467, 2.
age, age vero u. ö. beim Übergänge 510,
Slnm.; 306, 5 ; 524, Slnm. 3L age porro
482, 4.
agere auögel. bei nihil aliad quam 496, "Jl um.
Über agit de fehlerhaft 165. 2. agitnr res
u. de re, agitnr mecam 152, IL id agere,
at, ne 342, I, a. lege agere fonftr. 80.
aggredi ron)tr. 31, Slnm. 2, mit 3nf. 415^ 2,
aggregare fonftr. 52.
ipmine, Abi. modi 104. Slnm. L
aio, ©ehr. u. Stell. 306, 1 it. 2, auägclaffcn
551, 3, b. ut aiunt u. ö. 165. Slnm. 3_; "L
Slnm. 2. ain für aisne 403, Slnm. 1 ; 310, 5l
ain tn, ain tandem 403, Slnm. 4.
Äftro oon bem, roaö man burd) anbere tinin
läfjt 293. be^eidjnet eine reflertoe Jtjätigfeit
XA± u. 225. beutfd)e« Slftio in« <Paff. uer*
roanbelt 165j 423.
aleam lndere 29^ b, Slnm. 2.
-:;is .fonft" 4787 alias— alias 616, 5.
ilienare fonftr. 94, Slnm. L
allen us fonftr. 59, Slnm. 2. dealienolargiri 153,3.
ilioqoi 478.
iljquamdia 480, 5*
iliqnando, S3eb. 464. tandem aliqnando 481.
aliquantnm mit Gen. partit. 78, d. für ali-
qaanto 98, Slnm. Iii aliqnanto als Abi.
differ. 98, Slnm. 8. aliqnanto u. panlo 282,
13 u. LL post aliqnanto 126, Slnm. L
iliqui u. aliqnis 224. „überhaupt jemanb" 282,
£ aliqnis sapiens 280. „fonft einer" 478.
für ba« beutfebe „man" L •• ^eiftt bei gablen
„etroa" 274, Slnm. 2. wirb mit ber 2.$erfon
be« 3™?««*!»^ Derb. 6, Slnm. 2. unns aliqnis
274, 21 nm. 3. ne aliqnis 277. si aliqnis
282, & aliqnid mit Gen. partit. 78, d; 8Q. a!3
Ärb. 8ce. 29, c; 46, mit einem fächlichen
8bj. 80. hat bie $ebeutung „viel, bebeutenb"
275. sine aliqno u. sine nllo 226 nebft Slnm.
im 2at. fehlerhaft mitüberfeßt 152, lOj 282, fi.
aliquot 274, 4.
»liter est 5, Slnm. L aliter ac 507. sin aliter
380.
alius aliam ob. alii alios 236. epistnlae aliae
aliis inenndiores 100, Slnm. 3. alius ac ob.
et 507—509. alii omnes, Stellung 537, 3.
alias fällt neben mnlins au-:- 515, Slnm. alius
super alinm 151, 5. non alius ac, quam, nisi
508. alius post alinm 151, 5, nihil aliud 80,
.'.nm. L nihil aliud facere (agere) quam 4^6,
Ämn. alii „bie anbern" 204, 3. aliud est
oratio 6, Slnm. iL
alle nemo non, nnllus non 288; 287, Slnm. L
burd) quisque überf. 2fiß u7287j 209 u. 210.
burd) ulluB überf. 27JL ofjne alle 9lu8*
nannte 151, ü alle 3abre, alle aroei
3 obre u. cü 21A 12.
allgemein: im allgemeinen 489, Slnm.; 22, fL
allidere fonftr. 52.
alligare fonftr. 52: 113, Slnm.
SlUittcration 5387~3, a.
allmäbjtd) burd) coepisse überf. 487.
Allocutio, $igur 551, 10.
Allusio, Üropu* 549, Slnm. 2,
a!8 bei ber Slppofition, u»ic ju überf. 12 a. 21L
fällt beim Äomparatit» toeg 100—102. fällt
bei plus, amplius, minus, longins toeg 101.
burd) ac, atque überf. 507—509. all in Äor*
relation $u talis, tantus, tot etc. 265 ; 507,
Slnm. L ald ob, a(3 wenn 392, nicht
ald ob 3IL ai* bafe nad) Äomöararto 339,
2j 398, b, Slnm. 2.
alfo uBerf. 527—531.
altaria, Plurale 156, 2*
alter ©ehr. 291. alter u. secundus 215^ 2j 214,
& alter — alter „ber erftere — ber leidere"
240, Slnm. 2. alter alterum 236. mit $rfU
bifat im ^lur. 7, d. „Mebenmenfd)" 291, Sinnt,
alterum tantnm, altero tanto 98, Slnm. 8j
214, 2L uuus aut alter 214. 3'J. nnns et
(aut) alter mit Sing, bt« ^robif. 7, Mnm. L
alterni 33cb 237, Slnm. 2. alternis annis,
alternis diebus 214^ 12 u. 18j 237^ Slnm. 2.
Altertum: im Slltcrtum 128, Slnm. "L
Slltertümlicbe Äonjugattonöformen unb SS3Srtcr
311; 546, 2.
alteruter 291^ 14,
altitndo: in altitudinem 153, 15.
alnmnus, alumna bilbl. 6, c.
amare c. inf. 418, 8. amabo te beim 3mpera«
tio 336, Slnm. L amans c. gen. 85 u. 86.
amatus feb^Ier^nft al« Slbj. gebr. 27, Slnm. ;
188, Slnm. 2.
ambire ^eb. u. Äonftr. 31^ Slnm. 3,
ambo »eb. u. ®ebr. 215, L
ambulatio $eb. 168, Slnm. 1, L
amicus, amicissimns fonftr. 60, 5.
a movere a 94, Slnm. 2. amotus a 94, Slnm. 4,
amplius 9?eb. 2ÜI u. 208. ftebt mit ob. ofjne
quam 101. non amplius 208, 10.
an „ober" in 3)opp«lfragen 405 ff. an non 4()ti;
408, Slnm. L an „bodj wobl" 408, SlnrnTSI
an, an vero In einfachen bireften fragen 4D8»
anne für an 409, 4, num — an 405, Slnm. 2,
an für ne ob. num in inbireften fragen 409,
5j 403, Slnm. 5. bei non dabito, nescio it. ä.
411: 479. an ftatt sive 522, an forte 479;
EST an fehlerhaft ftatt aut ob. vel 40^ L
Anadiplosis, fjigur 551, 2, d.
Slnafoluth 546, 1
Anaphora, gigur 551, 7^ a; 505.
Anapodoton, Anantapodoton 546, 4.
Anastrophe praepositionis 130, 2,
anbetreffen: „roaä anbetrifft" 375j 398, L
ancilla al« Slbj. gebr. HL auSgelaffen 23.
angere se animi 84, Slnm. L angi „fid) äng«
ftigen" 29jL fonftr. 29, a, Slnm. 3; 108,
Slnm. L
angustiae 156, 2,
zed by Google
— 406 —
angustus mit oft. u. paff. ©eb. 1%, iL
«ntjänger umfdjrieben 166, «nm. IL
anhelare tranftti» 29, h, «nm. 3.
animadvertere foiijtr. 33, c; 52, «nm. 5. mit
^art. ob. Acc. c. inf. 431.
animus gur llmfcbreibung ftatt be* bloßen ^cr
fonennamenft 229. animi, üofatto 116, «nm. lj
84. «nm. _L anirnnm advertere fonftr. 62,
«nm. Ll anirnnm attendere fonftr. 52, «nm. 5.
cum animo suo cogitare u. ä. 136, 8j 103 ,
229, L bono. laeto, tristi etc. animo esse
74. 3; 158. «nm. 2, aequo animo u. ä. 104,
-Muni. L (in) anirnnm inducere fonftr. 351,
« um. 2; 416. 2* in animo habere c. inf.
415, 2. mihi in animo est mit $nf. 415. 2.
eo animo, ut 342, II. animus unb animi
158, «nm. 3.
anne ftatt an 409, 4,
annectere fonftr. 52.
Annominaiio 538, 3, b.
annon 406; 408, «nm. 1.
annumerare fonftr. 62, «nm. L
«nfpielung, Iropu* 549, «nm. 2.
ante %täp.t ©ebr. 141j 142, «nm. al* «bo. 128,
mit «cc. unb «bl. 126, lj 98, «nm. 8, ante
paulo 126, «nm. L ante hos decem annos
126. 3. bie mit ante jmfammengef. Serben
gieren ben S)at. 52, regieren ben «cc. 3JL
anteaquam 3fiL
antecedere fonftr. 31, 9lnm. 2 u. 4 mit Abi.
differ. 98, «nm. iL
antecellere fonftr. 31, 9lnm. 4.
anteterre mit Star. 52,
antegredi fonftr. 31, «nm. 2.
anteire fonftr. 3_L «nm. 2 u. 1
anteponere mit Tat. 52,
antequam fonftr. 3fiL
antevenire fonftr. 31, «nm. 2.
Anticipatio 413. «nm.
avrtfinaßolr,, ftigur 561, LL
antignitas für antiqui 164. in antiguitate feh>
lerbdt 123, «nm. L
antiquitus 462.
antiquius nihil habeo quam ut ob. ne 342, ^ a.
«ntithefe, ftigur 661, IL
«ntonomafie, 2xopu8 550, 3.
« n t w o r t bei fragen auögebr. 411, 14.
an voro 408.
anxius mit oft. U. paff. ©eb. 196. 6. anxins
animi 84, «nm. 4. mit «bl. 108, «nm. L
anxius snm, ne, ne non, ut 353.
apage 306, L
Apenninns, Singulare 156. 5.
aperire alicui caput 57, «nm. L
aperte 483, *L apertum est mit Acc. c. inf.
420, L
«pöbö]i8 32fi.
Apollinaribus, Abi. temp. 123, L
'iTtopia, ftigur 551, 8,
«po|topefe, frigur 551, 4.
Apostrophe, &igur 551, 10.
apparatus, Singulare 155, «um. 2.
apparere 3)eb. 3, «nm. 'L c. dat. 49, «nm. 3,
apparet mit Acc. c. inf. 420; 4867 mit 2lbl.
ob. ex, de 108, «nm. 6. "
appellare mit boppeltem «cc. ober 9com. 3; 32
„an jemanben appellieren" 33, c.
appellere fonftr. 52, «nm. 4j 112, «nm. 2, ab
folut gebr. 36, L
appetens c. gen. 85 u. iÜL
appetere tranfitio u. intranf. 292. 2.
applaudere 57, «nm. lj 489 b, «nm.
appheare fonftr. 52, «nm. 3; 112, «nm. 2.
apportare fonftr. 52.
«ppofition, «rten berfelben 14, Srmtojr 14—20
bei ©täbtenamen 116. b. ju einem ganzen 6a{M
gehörig 14, «nm. in ben 9telatn>fa& gejoger
252. ^räbifat richtet fid) noch ber «ppof. 15
pavtittoe ober biftributtoe «ppofition 82, b
beutfebe «ppofition im fiat. burch, ben epne=
getifchen ©enitio überf. 9j ßiL ©enitro al*
«ppofition beim Pron. possess. 71, «mn» lj
«ppofition beim SSofarfo 28. «ppofition ftati
eine« beutfehen «bjeft. bei Eigennamen Hü
„nÄmlich" bei ber «ppof. 12 u. 18, „oU*
bei ber «ppof. 19 u. 20j 92* «nm. 2, mit
ober ot)ne ut, tamquam, quasi 19, b. u. c
Stellung ber «ppof. 536, L bie ^räpof. ffiUi
bei ber «ppof. meg 132, a.
«ppofittoer GJenttfo 69.
apprime 483, 5.
appropinquare fonftr. 52, «nm. 3.
aptus fonftr. mit $at. ob. ad 59, «nm. 1; 451,
3. mit ex 113. «nm. mit qui c. coni. 3U8,
h, «nm. iL
apud u. ad 135. apud exercitnm u. in exer-
citu esse 153, L verba facere apud sena-
tum u. in senat u etc. 141, «nm. 2, apad
Homerum, apud Sallnstium u. iL 136, L
aqua au&gelaffen 551, 3, h.
aratio »eb. 168, «nm. L 4.
arbitrari mit bopp. ?lcc. 37, b. arbitratus t)flt
^rfifenSbeb. 3QL mit Gen. poss. 76, «nm. L
arbitratus non sum „ich hätte nierjt geglaubt"
330, IV.
arbitrii sui facere 76, «nm. L
arbitratu 108, «nm. IL
arbori, fiofatiu 116. «nm. L
Ärd)oi«mu« 546, 2. «rebafftifche Verbformen
SIL
arcere fonftr. 94 nebft «nm. 2.
arcessere mit Qen. 89, nad) ber 4, fionjug.
311, 9, auxilio arcessere 66, «nm.
ardere c. acc. 29, a, «nm. L mit 3nf. 415, 1
AreopaguB u. Äreus pagus 172.
argnere mit Gen. criminis 8JL mit Acc c.
inf. 370, «um. 2. arguor mit Nom. c inf.
436.
Argumentum ex contrario 528. argumento
esse 66, u. 67, 16.
arrenerefonftr. o2, «nm. L
arridere fonftr. 49 ; 52.
ascendere fonftr. 31 ; «nm. 2.
ascisecre mit boppeltem «cc. 37, c.
Asia minor 200. «nm. 2.
aspectu alö Abi. tem. 123, L al« 6vpinum
455, 2.
aspergere fonftr. 54,
aspernari fehlerbaft mit 3nf. 415, 2.
aspicere fonftr. 431. aspectu 455, 2,
zed by Google
— 40T —
pirare fonftr. 52, Anm. L
issentiri c. dat. 02.
assequi mit ut, ne 342, I, d.
«sservare in locum 118, IL
usidere fonftr. 31, Anm. 2,
— aasim, asso, ard)aifriidie SJerbalenbung 311,
Airni.
usis non facere u. ä. 88, Anm. 2.
.•• sistere fonftr. 52, Änm. 2.
andere Qfcbr. HOfi, 12.
*ssuefacere fonftr. 106, Anm. 4, mit 3nf.
415, 2.
-ssuescere, assuetus fonftr. 106, Anm. 4, mit
SW. 415, 2; 418. 4,
issumptio 527.
-ärgere c. dat. 57, Anm. L
ist 524, 5.
«tringere fonftr. 52j 113, Anm.
Stimbeton, gtgur 551, lj 601; 503; 526. bei
brri ober me$r Segriffen 501; 503, f bei
paanoeifen ©cgenfö^en 503, 4. bei tarnen
obrigfeitlicber $erfonen 503, 3, nicht bei jmei
betgeorbneten Abj. 503, L bei Sä&en 503, 6j
526 ; 334, Anm. 8L bei färoffen ©egenfäfcen
526. bei jmei gegriffen 503, Anm L
it, Seb. u. ©ebr. 524, 5j 510, Ämn. in ber
Proposito minor 527. fehlerhaft in ber Oc-
cupatio bei dices, dicet aliqnis u. &. 551,
20. si non — at, at certe, at tarnen 377.
atenim 529, L at tarnen 524, 6. at vero,
at certe, at contra 524, 5. at et 502.
atenim 529, L
itqne f. ac.
itqui 525; 527.
ittendere, animnm attendere fonftr. 62, Anm. 5,
ittexere fonftr. 52,
attinet mit 3nf. 415. L qnod atiinet ad 375 ;
398, l
Jttraftion be« 9Robu« in Webenffi&cn 39_a d nebft
Anm. 2j 325, 4, Anm. 2. AttraftiorTbe« tfafuä
bei licet 416, 10. bei est mihi nomen 55,
Anm. 4, be« SRelartopronomenS, 23^ 1 u.~~2,
Attribut, Srmtaf ä ff.
4ttributtt>e Abjeftioe beigeorbnet ob. eingeorbnet
503, L 2, 5. Stellung berfelben 536, 2j IL
attribiitiDer ®en. gefteflt 636, ß. $en>orf)ebung
eine« Attribut« burd) is 252.
u d) et) am, quoqne, et 266; 502. et ipso,
ipse qnoqne, idem 255. auch nicht ne —
quidem 199, 8j 253, 22. aud) pdtoort
497, &
aoetor sura fonftr. 348j 342, I, b ; 451, 1 IL
Kran. L auetore aliqno fehlerhaft 443.
aactrix barbarifd) 6, c.
andere mit $nf. 415. 2. ausim 311, 91 mn.
aadire mit <jkrrt. $rflf. ob. Acc c. inf. 43L
aadire a, ex 161, 11. andire c. acc. 152,
L audivi eum, cum diceret 362; 431; 647,
Anrn. L a. andior mit 92om. c. inf. ob. Acc.
c inf. 436 u. 43Z. bene (male) andire, 33eb.
475, L dicto andientem esse fonftr. 60,
?lnm. L audito alf Abi. abs. 444. mihi
anditum est 64, quis non audivit „roer hätte
ntdbt gebort ?* 330, VI. auditu 466, 2.
auf überf. 152j 126, 5.
aufer c. inf. 337, Anm. 3.
AufforberungSfäfre im Äonjunftio 332, 2. tn ber
< ) r . obl. 457, 2. burd) ba0 L Jut. au9gebr.
336, Anm. 3.
Aufjählungen 218; 481 ; 501 ; Anbang 2, Anm.
3. bie $räpo[. bei Aufzählungen rtidjt roieber
holt 132, b. Afonbeton unb $oln{rmbeton bei
Aufzählungen 601; 503, L
augenfdjeinlidj burrh Vcrbum regens überf.
486.
augeri „fid) öergröf;ernM 294.
auguratn8 hat paff. 93cb. 302.
au« burd) Partie, $erf. $aff. übcrfc&t 108. Anm.
2j 154.
auscultare 152, 4*
Auöeinanberfteüung jufammengebörenber SBorte
538, L
ausim 311. Anm.
Auölaffung non Wörtern 551, 3.
Ausnahme: obne afle Ausnahme 151, iL
auspicato als Abi. absol. 444.
auspicio, auspieiis, Abi. modi. 104, Anm. 1 ;
152. 14.
Aufruf, ftigur 561, 5. Au«rufe im Acc. 45 im
SSof. 45, Anm. 4. im 9?om. 45, Anm. 4. im
Acc. c. inf. 436. ohne non 473.
Xudfprud): Anfang 22, burd) illnd überf.
176; 238, Anm. 3.
aufer 152^ 8.
au ner er bleibt unüberfefrt 189, 2.
aujjerorbentlid) überf. burd) singularis ob.
unicus 213. burd) qnidam 278. burd) mtrnm
quantnm, incredibile qnantum u. ä. 411.
AuSfagefäfee in Or. obl. 457, L
auSmenbig 489, HL
fid) auszeichnen oor 31, Anm. L „fidj au£:
jeldjnen aI8" 19^ Hnm. L
aut Beb 522, L in negativen ©äfcen für ba«
beutfebe „unb" 622, Anm. 503, 8j 620. in
fragen 407. „ober vielmehr" 522, Anm. 2,
bei gablen 623. wfonft, toibrigenfan«"
522, Anm. lj 478. aut potius 622, Anm. 2.
ant — ant 522, L ftatt nec — nec 620. neque
aut — aut 520, Anm. ne aut — ant 342,
Anm. 4, Subjcftc, luelcbe burd) aut auSetn«
nnber gehalten werben, haben baö ^räbifat im
Sing, ober $Iur. bei fich 6, h.
autem 8eb. 524, 4, Stell 531, Anm. 1 big 3.
hinter einer $rdpof. 130, o. m ber Präpoaitio
minor 527. qui auttem fehlerhaft 258, 4j
262, Anm. L neque autem 513, Anm. autem
für bad beutfdje „ferner, fobann" 610, Anm.
nunc autem 467. 8, sin autem 380; 381, 5,
auxilio für bad beutfebe „burd)" 154, 12, auxilio
vocare 66, Anm.
avarua c. gen. 84, a.
ave, avete 306, "37u. 4,
avere mit 3nf. 415, 2, für ba« beutfd)e „gütig ft,
gern" 487.
adversua, Abj. ftatt be« beutfd)en Abo. 22, 8,
mit a 94, Anm. L
avertere a 94, Anm. 2. avertere iter 35,
avidua c. gen. 8JL a. mit ©eu. ©erunb. 451,
2, al« Aboerb IL L
avocare a 94, Anm. 2,
zed by Google
— 408 —
B.
Bacchanalia vivere '2^, h. 91 um. 2.
balb 483, L balb — balb 616.
barbaria folleft. fiait harbari 164, 8.
SJebingungäfäfce f. Jpqpotfjet. S<tye.
»efebl bin dl ba* L &ut. au«gcbr. 836, Hnm. 3.
burd) ben 3mneratto 33t» — 338. burd) ben
Äonj. $räf. 336, *nm. 4; 332, 2. in Or. obl.
457, 2,
Begleiter, umfd)rieben 166, Hnm. &
Begleitung burd) ben blo&en WA. auSgebr. 103
bis iüi
in ©egriff fein, etwa* ju tyun 324, Hnm.
1 u. 2j 439, Knm. 4,
be 1) n iv I i dj burd) Verbum regens überf. 487.
»ebauptungsfafee in Or. obl. 457, L
bei, $räpof. 135 u. 136.
beibe überf. 215; 286. fallt im Satein. weg
212, Hnm. &
beigeorbnetc Äbjeftme 503, 1 «. 5.
beinahe 483, 8j 330, III.
»eifpiel: $um ©eifpiel 392.
Beiwort, fdjmücfenbeft 547, Änm. &
befanntlid) burd) Verbum regens überf. 486.
bellare c. dat. 65, 2.
belli „im Jfriege" 116, Slnm. iL bello u. in
bello 123, 2, c. ad bellum profioisci 152, L
bene est 5, ffnm. L bene ald Ouantitatdaboerb
485. bene vivere ©cb. 475, 2* bene audire
475, L bene emere 107, Xnm. L bene
dicere alicui 49, Änm. 3; 489, 20. bene ac-
cipere 475, ! bene icire aliquid 475, 5.
bene tibi volo ob. cupio 5_L bene facere ali-
cui 489, 20. bene c. acc. ob. abl. 46, Xnm. 2.
benedicere 49, Änm. iL .
beneficio füroaS beutfdje „brndi" 154. 12,
benevolus fonftr. 59, Vlnm. L
benignus fonftr. 59, Änm. L
bereit, etwa« |U tl)un 324, «nm. 2j 439^
ftnm. 4.
berühmt fein ol« 19, Knm. L
befi&en überf. bä u. 5iL
befonberer: im befonbern 489, 9!nm.; 22, ß.
hefteten au3 76, %nm. L
beftimmt fein, etwa« $u tfjun 324, Slnm. 2j
439, änm. L
^Beteuerungen 335.
betitelt 258, 2.
(in) Betreff 375j 398, L
beoor 3iLL
Hid)) bewetfen aU 42,
Jöcwobucr f. ßinwoljner.
bibere dare u. min ist rare 417, 2,
biduum 214, 21.
«ilblidje Slutbrüde 549. fübnere, wie gemilbert
279.
— bilis, Slbjeftiuenbung li>5.
bini ftott duo 214, 15.
bi8, $rupof. 146, 3. bei 3af)len 623. «onjunf*
tion Sfiö. bt« enbltd) 365, «nm. 3,
bis in die (anno etc.) 123, 2,
boni consulere 88; VI um. iL boni viri u viri
boni 540. bono animo esse 74, 3j 168,
VI um. iL bono animo u. animobono 540.
bona mala 503, 4, bono esse, cui bono est
67. LL aequi boni facere 88, Vlum. iL
»rachulogie 551, 21
brauchen pljrafeologifd) 22S.
brevi, brevi tempore, brevi post u. ä. 483, L
»rtefftil 326j 113, «nm.
93rüd>e InTÜat. au*gebr. 214, 23 u. 24,
SBüdjerftcllen mit ober objte in 111, d.
cadere in 153, IL
caecus mit alt. u. paff- ®eb. 196, iL
caelitus 462.
calamitati esse 67, 3.
calida, sc aqua 551, 3, h.
canere c. abl. be« 3n^n,mente* 106/ *nm. L
reeeptui canere 67, 6, bellicum canere 29,
b, 9(nm. 2,
capacitas Beb 546, 2.
capax c. gen. 84, d.
capere mit boppcltem 91ec. 37, c ; 41L
capita mit $rab. im TOaSful. 7, c. capitis u.
capite damnare 89, Vlnm. 5.
capsis 310, L
care emere 107, Vlum. L
carere fonftr. 96, 2.
caro auSgclaffen 551, 3, b.
carptim 463.
cascua arebaiftifd) 546, iL
castra au4ge!offen 651, 3, L
Casus recti u. obliqui pag. 1£L
catenae, Plurale 156, ±
catervatim 463.
causa „wegen" ,©ebr. 132. Stellung 129. exem-
pli causa 392. mit ©en. ©crunb. 4M, 2 u
vium. L nihil est causae, quid est causse.
quod c. coni. 400. cum causa 230, 21mn. ex
causa 151, 12, alieuius causa cupere, velle 51
cantus fonftr. 141, Vlnm. 3,
cavere fonftr. 61^ 141, Mmn. 3. cave c. coni
al« Umfdjreib. be* 3mperat. 33L »nm. 3
cavere, ut u. ne 342, L a u. III, 2; 343
cave „la& nidjt" 2&L mit 3nf. 3äiL
cavillari fonftr. 33, o.
— ce, ©uffir. 23JL
cedere fonftr. 94, mit Vice. 29, a. Vlmn. 5,
cödo, 3nU)eratiD 306, 6, oerftärft burd) dun
467, 9.
celare fonftr. 43, a.
cenare mit Qkn. ob. Vlbl. pretü 107, Snm. 1
cenatns 300.
censere fonftr. 350 ; 3j 32. für ba« beutiefy
„wof)l, gewife* 488. censeri mit Äcc. 29, b
Vlnm. IL
cernere mit ^Jort. ob. Acc. c. inf. 431. cernerei
„man $ätte fe^en fönnen" 332^ $nm. 4, cer-
nere c. &hL 108, Vlnm. 6,
certamen u. certatio 168.
certatim 463. certare mit 3)Qtio 65, 2, cer-
tato qI4 Abl. absol. 444.
certe u. certo 461, L certe m Slntworten Jß
411, 14, certe in ber ©eminotio 651, 7, d.
at certe 524, 5 : 322. quidem certe jSt±
certus animi 84, 3lnm. L certus quidam 274,
zed by Google
— 409 —
ftmn. 7. certnm u. pro certo affirmare 191
flnvx. 2. certiorem facero fonftr. 87, 38,
Slnm. L
(Services, ^lurolc 158, Slnm. 3j 156, 2,
essare c. inf. 415, 2.
uteri omnes, ©teil. 537, 3. ceteri u. reliqai
204, 3 ncbft Slnm. cetera „in ben übrigen
«eäte&ungen" 46,
ceteroqui 478.
ceteram für sed, verum 524, L
■ eteras, ftorm 204, Slnm.
ceu, Gtebr. 397, Slnm. 2,
e$ia*mu« 538, 2.
cingi wfid) gürten" 46.
arca, »bo. 128, öon cirenm üerfd). 143. bei QtiU
befrhnmitngen 126, ß. = ungefähr 150, 3.
circenaibua, Abi. temp. 123, L
circiter mit bem Slcc. 128, Slnm. L „ungcfäbr"
150, a.
cirenm lt. circa 143; 136, Ii cirenm urbes
mittere 136, 6. Diele mit cirenm ^ufammen=
gef. ^ntranftttoa regieren ben Slcc. 31.
circumdare fonftr. 54.
cirenmeqnitare c. acc. 3L circnmdncere
fonftr. 81, ?lnm. L
circumflaere fonftr. 96.
nrcumf andere fonftr. 54, Sinnt. 2.
eirenmiacere c. dat. 52, SJnm. 6.
circumire fonftr. 3_L
Circnmacriptio, £ropu8 550, 6,
rircumaedere, cirenmsistere, cirenmstare u.
i fonftr. 31.
drenmspicere mit Slcc. 33, c; 57, Slnm. 3, cir-
cnmspectus Bat oft 33eb. 300.
eircumvehi fonftr. 31, Slmn. 2.
cirenm venire c. acc. 3L
eis, citra 93eb. 144, citra als Slbü. 128,
citare „eitleren" 4Jin&ang 22. mit Gen. crimi-
nia 89.
citina qnam (nt) 344, Slnm. quam cito 354,
Mnm. 'L
civitaa für ba« beutfdje SBort „©labt" 165- mit
$lur. bed Serbd 7, a, al8 Slppofition gu einem
^ölfcrnamen 15.
lam ©ebr. 128, Slnm. L
clamore, Abi. modi 104, STnm. L
clandere fonftr. 112, Slnm. 2»
ciauatra, Plnrale 156, 2.
CUmax 551, lfi,
coargnere fonfrr. 89 nebft Slnm. 3
coepi n. coeptns sum 299. für ba$ beutfdjc
„atlmäblicq" 487. pleonaftifd) 547, Slnm. 4,
mit 3nf. 415, 2.
ogere fonftr. 342, II, c nebft Stom. lj 112, b.
cogi »muffen" 428. cogor „idj bin ge^imm*
gen" 316. „id) fetje mid) gelungen" 296.
cogitare mit 3nf. 416, 2. mit ut, ne 342,
«mn. Ij 347, 4; 353, Slnm. 2. mit Slcc. 29,
a, Slnm. 5, 33, c.
cogitatio u. cogitatum 168 u. 169, 24.
cognatna mit ®en. u. Tat. 60, 5.
cognomen mihi est, datnr fonftr. 55, Slnm. 4,
Cognomen oor ba<3 nomen gentilicinm gefteüt
536, Slnm. 5.
cognoscere mit Qkn. u. Abi. qnalit 74, Slnm. L
mit Doppeltem Slcc. ob. 9tom. 3j 37. mit 8161.
ob. ex, de 108, Slnm. 6j 151, IL fatranf.
mit de 292, gnm. 4, cognosci mit Nom. c.
inf. 436 u. 437. oognito al* Abi. absol.
444. cognitu 455, 2.
cohaerere fonftr. 52, Slnm. 4.
cohortari ©eb. unb Äouftr. 87, Slnm. 2; 342,
^ b.
coire c. acc. 31 nebft Slnm. 2. mit in acc.
112, b. comitiis 115, 8.
coleng c. gen. 85 u. 86.
Collectio, Slnbang ID.
Collectiva mit %[wx. be« Serba 7, a. ftatt ber
^erfonen im $lur. 164. coüectioifcber 3in=
gular 155 u. 156j 550, L
coflocare fonftr. 107 ; 112. in matrimoninm
collocare 112 Slnm. L nuptum collocare 455.
comes alienina u. alieni 60, 2,
comis fonfrr. 59, Slnm. L
comitari fonftr? 49, Slnm. 4, mit Slbl. 106^
Slnm. L comitatna tjat paff. Söeb. 302.
comitatn 104, Slnm. L
comitia consnlibua creandis 456, 9. comitiis
ald Abi. temp. 123, L als AhL instrnm.
115, 8a
commeminisse fonfrr. 87.
cornraemorare: qnid commemero unb qnid
commemorem? 332, Slnm. 5j 510, Slnm.
commendari „fttb, empfehlen" 294 u. 295.
com mental us hat paff. ©eb. 302,
comminus eminns 503, 4,
commiscere fonfrr. 106, Slnm. 4, d.
commiserari 91, Slnm. 4.
committere fonftr. 342, L e. bient gm nad)*
brucfsoollen Umfdjretb. 341.
commodare tranf. u. intranf. 292.
commodns fonftr. 59, Slnm. L commodo esse
66, Slnm. commodo u. commodnm 461, 8,
commodo, Abi. modi 1U4, Vlnm. L
commonere SBeb. u. Äonftr. 82. mit nt, ne
342, ^ b. mit blo&em flonj. 344.
commonefacere 82. mit nt, ne 342, I, b.
common fonftr. 52.
commovere mit nt, ne 342, L, c.
Communia 6, c.
commnnicare fonftr. 52, Slnm. 4. abfolut gebr.
36, L
communis fonftr. 59, Slnm. 8,
commnniter 546, 2.
commatare fonftr. 107. Slnm. 2.
Com mu tat in, ftigur 551, LL
comparare fonftr. 52, Slnm. 4,
Comparatio compendiaria 250.
domparatio f. Äomparatto.
compedes, Plnrale 156, 2.
compellere, nt, ne 342, L c.
compensare fonftr. 106, Slnm. 4, d.
compertu8 fonftr. 89, Slnm. L comperto al5
Abi. absol. 444.
complere fonftr. 96.
complexns bat paff. Scb. 302. bat $räfen«=
beb. 3QL
Complosio syllaburum 538, 4, b.
complnres $Beb. 204, 1± 2747 4. oomplnres
nostri milites 82, a.
26**
zed by Google
— 410 —
componere fonftr. 52, Slnm. 4.
com pos fonftr. 8 A , c.
Comprehensio, 2ropu$ 550, L
conari mit 3nf. 415. 2. mit si 383.
concedere fonftr. mit Wcnmbiu 451, 7. mit ut,
ne 342, I, d. als tranfttiüeS «erb 29^ a,
Slnm. a. mit 3nf. ober 2)at. $ortic.~342,
Slnm. L mit Acc. c. inf. 347, 4.
Concessio, gigur 551, 20, Slnm.
conceffio f. fonjcfjio.
concincre cum 52, Slnm. 4.
Gondnnität 541, 3, d, 541, 5, Slnm. 2.
conclamare 25, Slnm. 2,
concludere fonftr. 112, Slnm. 2.
Conclusio in Sd)lüffen 527 u. 528. in Äuf=
fä&en: Slnbang L 23.
concordare cum 52, Slnm. 4.
Concreto f. Äonfreta.
concapiscere c. inf. 415, 2.
conenrrere fonftr. 112, b.
condemnare fonftr. 8JL mit cum 438, 5*
condere fonftr. 112, Slnm. 2.
Gonbiclonalfähc f. wpotyetifdje Säfce.
condicione, Abi. modi 104, Slnm. L sub con-
dicione 162. 13.
condolescere fonftr. 29, a, Slnm. 4. (
conducere mit Gen. ob. Abi. pretii 107. con-
ducit mit Inf. ob. Acc. c. inf. 415, 1 u. 420,
conectere fonftr. 62, Slnm. 4,
conferre fonftr. mit in c. QJerunb. 451, 5. mit
Tat. ob. cum 52, Slnm. 4, mit in ob. ad
112, Slnm. 2.
confessus mit paff. ©eb. :>l>2.
conficere mit boppcltem Slcc. 3JL
confidere fonftr. 108, Slnm. L
conti nie fonftr. 60, 5.
confirmari u. se confirmare 295.
confiaus fonftr. 108, Slnm. 4. bat ^räfenabeb.
301.
confluere fonftr. 112, b.
confagere ad 33^ a, Slnm. L
confnndere cum 52^ Slnm. 4.
Congeries, &igur ~5T5, lä.
conglobare fonftr. 112, b.
congredi fonftr. 112, b.
congregare fonftr. 112, b. congregari Mftd)
oerfammeln" 224.
ßongruen*, ©tmtaj berfelben 1—24. Cf. aud)
325. 2.
congruere fonftr. 52, Slnm. L
Coniugatio periphrastica 324; 382, Slnm.; 38JL
coninges et liberi 192, 3, d.
ISonjunrtionen f. ftonjunftionen.
EonjunfriDuS f. tfonjunftin.
coniungere fonftr. 52, Slnm. 4. coniungere
bellum, castra 35. L coniunetua mit Slbl.
103. a.
coniurare fonftr. 418, L
coniuratio ftatt coniurati 164.
coniuratus 300.
conqueri fonftr. 29, a.
consalutare mit bopp. Stcc. 3L
couscendere fonftr. 31, Slnm. 2. c. nnvora
fonftr. 113, Slnm. abfolut gebr. 36, 2.
conscius mit Qkn. 84, b. mit Tat. ob. de, in
84, Slnm. 2. mit ©en. ©erunb. 451, 2. mit
magis, maxime, nid)t mit melius, optime
fornnoriert 199, Ul mit Acc. c. inf. 421. Slnm.
Consecutio temporum 321 — 329. in ftolgcfäpcn
327, Ü u. 328, L in bnpotbet. ©äfren Ml
in Or. obl. 457, Slnm. 6 : 458.
consensu, Abi. modi 104, Slnm. L
conaentaneum est mit Acc c. inf. 420, L
3nbif. ftatt bed Äonj. 330 unb 33L
consent ire fonftr. mit Slcc. 29, b, Slnm. 2« mit
Tat. ober cum 52j Slnm. L
consequena est Äonftr. u. ©ebr. 339. Slnm. 4j
527.
conaequi, ut, ne 342, I, iL
consenratio u. salus lfi8.
consideratus bat aft. SBeb. 300.
considere fonftr. 112.
consilium capio, habeo, est mit 3nf. ob. @en.
Oknmb. 450. hoc consilio 104, Slnm. con-
silio für ba$ beutfebe „bureb" 154, 12. con-
silium dare, ut, ne 342, L b. eo consilio,
ut 342, II.
consimilis fonftr. 59, Slnm. 5.
consistere fonftr. 108, Slnm. 5j 112.
consociare cum 52, Slnm. -L
oonsolari mit quöa ob. Acc. c. inf. 320. con-
solatas mit ^JräfcnSbeb. 3QL
congorg mit Wen. 84, C
conspicere mit Partie, ob. Acc. c inf. 43L
conspirare cum 52, Slnm. L
constare „befteben auS" 76, Slnm. 4j 108.
Slnm. 5_ „foften" mit Gen. u. Abi. pretii
102 nebft Slnm. L constat mit Acc c. inf.
420, L 2.
constituere mit boppeltem Slcc. 37, a; 40. mit
in c ahl 112. mit ut, ne, Inf. u. Acc c,
inf. 351 ; 415, 2j 342, I, c. constitutum
mihi est 64.
Constructiones ad sensum L
consnescere fonftr. 106. Slnm. 4. mit 3nf. 415,
2. consuevisse für baÄ baö beutfebe #rgeroö^n=
lid)" 487. consuetus mit 3nf. 418, 1
consuetudo ob. consuetudinis est 76, Slnm. 2.
fonftr. mit ut 339, 3. mit 3nf. ob. ©en.
©erunb. 450. consuetudine, AbL modi 101.
Slnm. L
consuetus mit ^nf. 418, L
consul ftatt in consnlatu 162 u. 163. primum
(iterum, tertium etc) consul 12, bl
consulere fonftr. 51j 43, e. mit ut, ne 342,
L a. boni consulere 88, Slnm. 2. consul-
tum mihi est 64.
consul te u. consulto 461, 6.
consultus fonftr. M, b. bat aft. Seb. 'ML
consumere fonftr. 112, Slnm. 2.
contemnere fehlerbaft mit 3"f- 415, 2.
contemptui esse 67, L
contendere tranf. u. fattranf. 292. mit 3nf.
415, 2; 342, Slnm. lj 455, Slnm. 3. mit nt,
ne 342, II, a nebft Slnm. L mit Acc. c inf.
ob. ut 347, 4. für baS beutfä>e „eilig, Wtü'
nigM 487. mit Stat. 65, 2. aliquid ab aliqoo
43, d.
contentus sum 8eb. 9Jj Slnm. ä. fonftr. 108,
zed by Google
— 411 —
Sinnt. 5, unflaffifcb. mit 3nf. 415. Änrn. mft
bem 3nf. $erf. 417^ 1, b. al« relattoe« Hbj.
196, «nm.
contestatus hat paff. SBeb. 302.
continenter ©cb. u. ®ebr. 461, 5j 124.
contineri ©eb. u. @ebr. 108, 9lnm. 5. vix me
contineo, quominus ob. quin 252 u. 359,
Knm. 1. continere se moenibus u. n. 114
nebft 9lnm.
contingit, ut 339, 3. mit quod 369^ a, ß\ 33^
2- mit 3nf. 4 38, L contigit, ut mit Coni. lm-
perf. 327, (j^llnm. L bient jur Umfthr. 34L
continno ©eb. 461, iL
continuus beim Stcc. ber 3*i*ÖQU*r 124.
contra aU %bt>. 12 s. contra esse 5, 9(nm. L
contra flnmen fehlerhaft 150, 4. contra ac
£07. contra quam 508, VI um. at contra
524, 5_. qui contra 483, 11. contra al3
$ro>of. 150.
contradicere ©ebr. 49, 9lnm. IL non contra-
dico, quin 357, ?tnm. 4.
contrahere mit in c. acc. 112, b. contraho
mihi morbnm feblerbaft 222.
Contrarium, ftigur 551, IL Argumentum ex
contrario 528.
contrarius mit ©en. ob. Tat. 60, iL mit ac 507.
convalescere ex 151, 10.
convenire Äonftr. u. ©ebr. 31^ Änm. 2j 112, b
nebft 9lnm. 2. comitiis conv. 115, 8. mit ut,
ne 342, L c. mit 3nf. u. Acc. c. inf. 415,
1 u. 420, L 2. convenit, 3nbif. ftatt be« bcutl
fdjen ÄonjT 380, I u. 321 ; 382^ 3.
convertere mit in c. ©erunb. 451. L
conviciari mit Tat. 49, Slnm. 8.
convincere mit Gen. r.rimmia m>. mit in 89,
?tntn. 2, testibus convictus 106, Änm. tT
cooptare ©eb. 40.
copiae u. mililes unterfcb. 165. ?(nm. L copiae
magnae, parvae u. ö. 192, 3, a. copiam aare
mit ad ob. ©en. ©enmb. 451, Änm. L
■vula f. Kopula,
opulare fonftr. 52, Ulmn. L
coram al« ?lbo. 128. ©eb. u. ©ebr. 141 nebft
Vi nin. 2,
cordi esse 66^ Änm.
corona: subcorona vendere 153, L
corpus jur Umfdjreibung ftatt be$ blofecn ^Ser*
foncrmamcn« 229.
Correctio, §igur 551, 19.
rorrecttoeä qnamquam u. etsi 391.
crassus nidjt mit 3tcc. ber Wuöbcbnung 12ü
creare ©eb. 22 u. 40. mit boppeltem Slcc. ob.
»om. 3j 3JL
creber c. abl. 96, JCnm. 5L
credere mit Doppeltem ftec. ober 9?om. 3j 3L
tranfttif u. intranf. gebr. 292. credor mit
Nora. c. inf. ob. Acc. c. inf. 436 u. 437 ;
438, 12. er e das, crederes „man fofltc glau-
ben" 882, L credunt „man glaubt" h b.
mihi crede u. crede mihi 336. ftnm. 6.
credo „id) follte meinen", 330. credere pico*
nafrifd) gebr. 647, Sinnt. 1 , a. für ba$ beutfdje
„wohl neioii?" 468.
credibile est mit Acc. c. inf. 420, L
crepare mit Äcc. 25, 9lnm. 2j 29. 9nm. 5.
criminari mit ©en. 82. mit Acc. c. inf. 370,
9lnm. 2.
crimini dare ßß u. 62. crimine bei gert(b>
lieben »erben 89, Hnm. L
crudelis fonftr. mit 6upinum 455, 2. mit erga,
in, adversus 59^ ?lnm. L
eubitum ire 455.
euieuimodi 286, Hnm,
culpae esse, dare 66 u. 6_L
cum $räpof., ©tcU. 129, ©eb. 103—105. fehlt
ob. ftebt beim Abi. modi 103 u. 104. fällt
bei militärifd)en SluSbrüdcn weg 103, 2. fteht
bei SIngabe Don ÄleibungSftücfcn 103- fe^It bei
©c^eidmung uon Körperteilen 103. L bient *ur
SBe^cicbnung eine« bie $anblung begieitenben
9?ebenumftänbe« 103. Numerus beS ^iräbi*
fatd, rnenn cum £toei 6ubjefte nerbinbet 7, e.
cum al i quo facere 57^ 9(nm. 2 ; 152, o. cum
animo suo cogitare 136, 8; 103; 229, L
ut cum Cicerone loquar fc^Icr^aft 150, iL
cum primis 483, 5. cum causa 2.iO. Slnm.
secum habere 336, Slnm. L cum bient jur
llmfdjreibung beutfdjer Äbj., meldje ein 93er*
fefjenfetn mit ehua§ bejeidjnen 13, e. bie mit
cum ftufammenqef. Serben regieren ben 2>ath>
52. ben See. 2L cum flumine feblerb. 150. 4.
cum Äonjunftton, fonftr. 3Ü2 u. ,'363. uon dum
oerfdjieben 364. oon si unterfd}. 362, 9lnm. 5.
t>on quia, quod, quoniam oerfd). 362. oon
qnamquam oerfd). 389, 5. quod cum 264. cum
praesertim 362, Slnm. 6j 483, 5. ftcljt nacb
gratulor, vitupero u. fi. 438, 5. cum enim,
cum igitur ftatt natu cnm, itaqae cum 544.
cum ftatt be£ beu'tfcben »telatioö 262. ftatt
quo, quibus in 39c$ug auf einen 3«^c9r^ff
491. ftatt ber beutfdjen Slöpofttion 19, b u. 20.
cum „fett" 362, Slmn. 4. „fooft, jcbe«mal
wenn" 362, 5lnm. 1; 325, 4, cum Interim
mit Acc. c. inf. 457, 2lnm. 4. cum interea,
cum nondum fonftr. 362, 2lnm. 4, cum pri-
mum 366 ; 458, 5Hnm. cumque 510, 2lnm.
cumprime 483, 5.
cum — tum 515.
cumulare fonftr. 9JL
cunetari mit 3nf. 415, 2»
cunetus mit ob. ob^ne in 111, 9tnm. 2.
cupere fonftr. aL mit 3nf. 415, 2j 426. mit
Acc. c inf. 42^. nidjt mit ut 342, I, c. cupio,
cupiam, cuperem 334, tUnm. 2. bene tibi
capio 5.1. cupienti mihi est 6a. $fnm. cupere
mit boppeltcm :'lcc. 37; ÜHnm. i.
cupidus c. gen. 84, a. mit Gen. Gerund. 451, 2.
al« 21boerb 2171
cur, 5?eb. 493. cur non u. quidni 493. non
est cur, nihil habeo cur c. coni. 4QQ.
curae esse 66 u. 67. curae mihi est, ut, ne
342, II, a. curam impertire mit Dat. Gerund.
451, L cura est, ne, ne non, ut 253.
curare, ©eb. u. Äonftr. 33, c. mit ut, ne 342,
II, a. (non) curare mit 3nf. 415, 2 ncEft
Vlnm. 4. curare mit @erunbto 451, 7, „laffcn"
232. cura, ut al« Umfdjreib. beö 3mperat.
336, 5lnm. 2.
curatio w^>eilmetb;obc" 168, 2lnm. 1^ 3.
curiosus c. gen. 84^ a.
s
zed by Google
— 41
2 —
currere cursum, Stadium 29, b.
custodire a 141, »nm. 3.
P.
Daburd) umfdjriebcn 498, L „baburd) bog"
cum 362, L 3.
ba&cr 530 ff.; 527. umfcbrteben 498, 3, „unb
ba&er" 532.
bamit Ü2, bamit nur 387.
diunnare fonftr. >1L damnatus voti 89, 21nm.
L damnare, cum 438, 6.
bann 466. burd) SBiebertyolung be« oorl)ergei)en=
ben «erb« au«gebr. 242. burd) ut überf.
466, «nm. Umtrieben 498, 2, fällt nadj
einem ©efebj«* ober SJunfdjfafee toeg 503, 6j
334, «nm. 2,
baiauf f. bann.
dare mit boppeltem »cc. ob. 9Jom. 3j 32. mit
boppeltem Datio 66 u. 62, mit ©erunbio 451,
2. de suo dare 153, iL bibere dare 417, £
duim ftatt dem 3LL dare accipere 503, L
nuptum dare 455. dare mit ut, ne 342, L e.
nomen dare fonftr. 55, »nm. 4, himtes victos
dare u. ä. 319, »nm.
barum f. b a t) c i ;
bafj man burd) ben 3nfin. überf. L f; 415,
»nm. 2, burd) ^ufammcn^ic^nng bei Säpc
befcitigt Md.
Datio, Suntajr 49—67. Dat. commodi u. in-
commodi 6JL für ba« beutfdje „i\\z" 19, e;
66. Dat. ethicuB 6_L Dat. bei esse „l)aben"
55, bei jufamengef. Serben 52 u. 53. bei
dono, circumdo u. IL n>ed)felnb mit einer
onbern Äonftruftton 54. mihi nomen est,
datur etc. mit Dat. 55, Slnm. 4. Dat. ftatt
be« ©en. 60, »nm. 2T~Dat. be« ©tanbpunfte«
5L »nm. "2. Dat. abbängig oon Subft. 60,
»nm. 2. abbängig oon »bj. 5JL Tat. u. ©cn.
roed)felnb in geroiffen 9*eben«arten 60. Dat.
be« 3roecfee 66 u. 6L ©ried). Dat. bei ^ßaffi*
Den £ur Scjcicfmung ber tätigen $erfon 64,
Tat btd)terifd) auf bie ftrage „roobjn?" 65.
biditerifd) bei ben Serben be« Äämpfen« 65,
2. Dat. beim ©erunbio ftatt a 63. Dat. be«
©erunb. 461, 3 u. 4j 456, 9. Dat. c. inf.
bei licet u. necesse est 416, 10.
bauern überf. 292, »nm.
de nutend). Don ab u. ex 134, fteljt ob. [efjlt
beim »61. ber Trennung 94. „roa« anbetrifft"
375- 430. bei fonft tranfitio gebrausten
Serben 292, »nm. 4, ftatt be« Gen. partit.
Iii. - ,,nod) wäljrenb" bei 3eitbeftimmungen
126. 9. de suo dare 153, 3. de fer>tcrf>aft,
wenn ein Acc. c. inf. folgt 430. damnare,
accusare de 89. »nm. 2. de mit ©erunb.
451. 6.
debellare tranfitio 19, a, »nm. 5.
debellato al« Abi. absol. 444.
debere Seb. 428; 292. mit 3nf. 415, 2, Cm*
bif. ftatt be«~bei!tfd)en tfonj. 330, 1; 382, 3.
debebam, debui, debueram unterfd). 330,
»nm. L
decedere fonftr. 94j 57, »nm. L
decemviri mit Dat. ©erunb. 456, iL
decernere fonftr. 351; 415, 2j 342, L c.
decertare c. dat. 65, 2.
decet u. dedecet ©ebr. u. Äonftr. 33, b nebft
»nm. 2j 428. 3nbif. ftatt be« beutfmen Äonj.
330, 1; 382, 3, mit 3nfm. 416, 1, ß. mit
Acc. c. iof. 420, V, 2, mit Acc. c. inf. pass.
ftatt be« beutfdjen aftioen 3nfin. 415, »nm. 1
mit 3nfin. $erf. 411.
declarare mit boppeltem »ct. ob. 9?om. 3; 37; ML
Decompofita 309.
decori esse 66 u. 62.
decurrere fonftr. 94, »nm. 2,
dedecet f. decet.
dedecori esse 66 u. 62.
dedocere 43, »nm. 3.
deducere fonftr. 94, »nm. 2.
deesse fonftr. 52, »nm. 2. non desunt, qai
c. coni. 398, c. deesse mihi nolo, quin 868.
»nm. 4j 360, 15, mit Dat. ©erunb. 461TT
defendere fonftr. 9_4, »nm. 4: 141. »nm. 3^
prägnant gebr. 35, 2. im ^Jaffto mit Nom.
c. inf. 43iL
deferre fonftr. 52, »nm. 3,
deficere fonftr. ^3, a nebft »nm.; 94, »nm. L
defigere fonftr. 112,
definire fonftr. 98, b.
Definitiver ©enttio 62.
deflectere intranfitra gebr. 294, »nm.
dotiere fonftr. 29, a.
defluere fonftr. 94, »nm. 2.
defugere fonftr. 33, a, »nm. L
defungi Seb. u. Äonftr. 109. nebft »nm. 2, de-
functuB für mortuus 109, »nm. 2.
degenerare a 94, »nm. 2,
(iegredi fonftr. 94.
Degressio 524, 1 U. 2j »nbang IL
deicere fonftr. 94.
deineeps 482, 3,
deinde »cb. 482, 3; 510, »nm. in Sufjäb*
lungen 218. fehlcvlmft bei Übergängen 510,
»nm. quid deinde ? 410, 2, deinde nad) einer
^orticipialfonftruftion 440, »nm. 5.
delabi fonftr. 94, »nm. 2,
delectari „fid) ergöfren" fonftr. 108, »nm. L
delectat mit 3nf. 415, L
deliberatum mihi est 64,
deligare ad 113, »nm.
deligere mit boppeltem »cc. ob. 9»m. 3j 37;
39, 2j 40.
demergere fonftr. 112, »nm. 2.
demigrare fonftr. 94, »nm. 2.
Deminutio, §igur &51, 1S*
Deminutiofubftantioa, ©ebr. 120. beminutioe
Serben 308, L
demittere fonftr. 94, »nm. 2j 67^ »nm. L
bemnad) f. baljer.
demonstrari mit Nom. c. inf. ob. Acc. c. inf
436 u 437.
Demonftratiopronomina, ©ljntay 238—244. ftt*
b,en oo r ber $räpof. 130, L ritbten fid> nadj
bem $räbifat«nomen 23, burd) tarn oerftärft
242. ftatt be« SHelath« im jmeiten @a(K ^
beim 3nftn. 414, 3, »nm. ftatt beutfdjer
176. mit atträ1tion«artigcr Sürje 22, S"Q-
zed by Google
— 418 —
536, 4. pleonafnfd) bei quidem 220, in Or.
obL 457, fi u. Siran. 4.
iemori c. acc. 29, a, Siran. L
iemorere fonftr. 94.
iemnm «eb. 481.
ienique $eb. u. (*ebr. 481; 218.
>enfen: „idj badjte, ftftte gebacbT, 3nbif. ftott
Sconj. 330, 6.
^enn 533. benn nidit 513. benn ourii, glio%
»ort 497.
knnod) 524, 6. bennod) ntdjt 513.
Denominatio, Xropu« 550, 2.
ienno 492.
densus c. abl. 96, Slnm. 2,
depellere fonftr. 94.
deperire c. acc. 29, a. Siran. L
deplorare fonftr. ^ a.
Zcponeniicn Ijaben im Partie. $erf. gutpeilen
paff. 93eb. 302. $aben im Partie. $erf. praf.
8eb. 3ÜL
deponere fonftr. 94, Slnm. 2. fehlerhaft ftatt
ponere 489 b, Slnm.
deprecari S3eb. u. ffonftr. 43, Siran. 4.
bec jenige, meld) er bind) is qai ob. $arti=
riphim überf. 440, Slnm. L blofe burd) qui
überf. 242.
deridere mit 8(cc. 52, Slnm. 3.
iesciscere fonftr. 94, Slnm. L
describere mit Slbl. ober ex 98j b.
desecare fonftr. 60, 8.
deseri a mente u. ä. 106, Siran. L
: -> t? a I b f. baher.
Xeftberath>e Serben 308, 2.
desiderare fonftr. 33, c. mit 3nf. 415, iL mit
Acc. c. inf. 426,
designare ©eb. 40.
designare mit boppeltem Acc. ob. Nom. 3j 37.
desilire fonftr. 94, Siran. 2,
desinere mit 3nf. 415, 2, desii u. desitns sum
229. für bog beutfdie „nicht mehr, nidit wei-
tet" 48/. mit ©en. 94, Siran. 5,
iesiatere mit Slbl. 94, Siran. 2. mit 3nf. 415^ 2.
mit Abi. gernnd. 452, 6, für ba8 bcutidie
„ntebt länger" 487. non desistere für bai
beutfdje „unauff)5rlid)" 487.
desperate fonftr. 29, a, Slnm. 3. desperatna
300, «ran.
destinare mit 3nf. 415, 2,
destitutus a spe 106, Slnm. L
desuefactus a 84, 21 um. 2.
deterior iL peior 199. 14.
leterminatropronomen 245—257.
deterrere fonftr. 94, Siran. L mit qnominas
ob. ne 359: 342, III, 2. mit quin 357, Slnm.
4. mit Wl. 8o9, Slnm. 3.
deteatatus bat paff. ®eb. 302.
detrahere fonftr. 94, Slnm. 2.
-! urbare fonftr. 94.
deTeraari fonftr. 112. Slnm. 2.
wertere, deverti fonftr. 112, Slnm. 2.
dextra smis tra 503, 4. dextxä u. dextre 461, 2.
dextri ohne in 111, Slnm. 3. a dextra 113.
itatpeots, §igur 551, 15.
dicere mit Doppeltem Siom. ob. Slcc. 3j 32.
betatorem dicere 40. dicont „man jagt"
1, b. dicas ..man fönnte fagen", dicere*
„man hatte fagen formen" 1, d; 332. 4*
qaod dicere* 373. dicor mit Nom. c. inf.
42£. mit Acc. c. inf. 436. Slnm. ; 437j 438.
12. dicere, nt 347. 3. dico ,idj meine n&m*
lid)" fonftr. 17, a. nt ita dicam milbert
für)ne i^etaphem 229. sie dietns, sapra
dietns u. &. febjerljaft 258, 2. dico, plane
dico in ber @emtnatio 551, 7, d. formen
oou dicere audgelaffen 551, 3_. b, c. L pleo*
naftifd) 547, Slnm. L a. qaid dicam de 332.
Slnm. 5j 510, Slnm. ne dicam u. ut non
dicam 345. die i non potest, quin 357, Slnm. 4.
dietn 455, 2. dixiase dicitnr 538, 4, Slnm.
at dicea, at dicet qnispiam u. fi. fehlerhaft
524, 5, a. non dico ob. non dicam — &e£
518. non dicere u. negare 471. dicta di-
cere 29, b, Slnm. L nt dixi u. nt diximus
224, Siran.
dicionis suae facere 76, Slnm. L
dictatorem dicere 40.
dicta 455, 2.
dictum SBeb. Slnljang 22. mit Slbo. 12, a.
dicto citius, maius U. ei. 100, Slnm. 2. dicta
dicere ±K b, Slnm. L dicto andient ein esse
fonftr. 60, Slnm. L
dies beim Stefano mieber^olt 547, Slnm. 1, b.
fäüt weg bei ben Kamen ber ftefte 214, 31L
dies noctesqne etc. 540. in dies „non Sage
ftu Sage" 151. Slnm. L diem dicere mit Dat.
Gernnd. 451, 4. mit Gen. criminis 89. diem
ex die exspectare 151, 5.
differre tranfitio u. intranf. 292, L fonftr. 94,
Slnm. L mit 3nf. 415, 2.
difficilis fonftr. mit @upin ob. anber* 455, 2.
difficile est, erat, fnit, 3nb. ftatt ffonj. 3311
u 33L difficile est mit 3nf. ob. Acc. c inf.
415^ 1 u. 420, L
diffidere fonftrTlü8, Slnm. 4. diffisus $at $rch
fenSbeb. 301.
difnnere c. abl. 114, Slnm.
dignari SBeb. u. Äonftr. 108, Slnm. h±
dignus mit Slbl. 108, Slnm. 5. mit qni c. coni.
398, b, Slnm. 3. mit nt 488, 9. mit 6upin
öufu 455, 2. alö relatioeTllbj. 196^ Slnm.
digredi fonftr. 94, Slnm. L
dilabi fonftr. 94, Slnm. L
dilectus fet>ler^aft als Slbj. gebr. 2L Slnm.;
188, Slnm. 2.
diligens c. gen. 85 u. 86. unterfd). Oon acca-
ratns 188, Slnm. 2.
diraensus hat paff. S3eb. 302.
dimidins, di midi am li>4, Slnm.; 214, L mit
qnam 508, Slnm.
35iminutiofubftanrioa, @ebr. 120. 2)iminutit)c
»erben 308^ L
dimittere fonftr. 94, Slnm. L fefjler^oft ftatt
mittere 489 b, Slnm.
35lrefte JRebe mit ber obliquen »edjfelnb 457,
Slnm. 5.
dirigere c. abl. ob. ad 98, Slnm. 2.
discere ftatt doceri 43, Stniit. 2. mit 3nf. 415. 2.
Graece discere47.r)> 3. discere ex ob. alöl, 11.
discerncre fonftr. 94, Slnm. L
discessn ald Slbl. ber 3eit 123, L
zed by (Google
— 414 —
discordare fonftr. 94, Slnm. L
discrepare fonftr. 94, Slnm. L nun discrepat,
quin 357^ Slnm. L
discribere mit Slbl. ob. ex 98, b.
Disinnctjo, &igur 541, ^ Slnm. L
disiungere fonftr. 94, Slnm. L disiunctus a
94, Slnm. 4.
£i«junftiüe fragen 405 ff.
dispar c. gen. ob. dat. 69, Slnm. 5. mit ac 507.
dispellere fonftr. 94, Hnm. L
displicet mit 3nf. 415, L mit Acc. c. inf
420. I. 2.
dissentire fonftr. 94, 9nm. L mnlto ob. longe
dissentire 98, Slnm. iL
dissidere fonftr. 94, Slnm. L
dissimilis c. gen. ob. dat. 09, Slnm. 5_. mit
ac 507.
dissimilare mit Acc. c. inf. 421, Slnm. 392.
Slnm. L mit tranf. u. intranf. 2?eb. 292.
Dissimulatio, Xropu* 550, 5,
dissaadere fonftr. 49, Snm. 4.
distare a 94, Slnm. L mit Slcc. ob. Äbl. ber
Entfernung 121.
distinguere a 94, Slnm. L
distrahi a u. cum 94^ Slnm. L
distribaere mit Dat. ob. inter 152, 12.
Distributio, ftigur 651, 15.
Diftributioe Slppofitlon 82, b.
$iftrtbutio$af)len 214, 11 ff.; 217, Slnm. bei
Plur. tantum 214, Kl nid)t mit Gen. partit.
SU oerbinben 82, Slnm. L
diu est, cum 362, Slnm. L iara diu 483, tfnm. 3.
diTPrsqg ac 507. mit a 94, «nm. 4. Slbj. ftatt
be* beutfdjen Slbo. 2_i, 3.
dives nicht mit ©en. 84, Slnm. 3. dixiifiB pau-
peres 503, 4,
dividere fonftr. 94, Slnm. lj 152, 12. prägnant
gebr. 35, 4.
divinam rem facere fonftr. 106, Slnm. 4.
divinitus 462.
docere fonftr. 43, b. mit $nf. 415, 2, $at im
^affto geroöljnlid) discere 43, Slnm. 2.
documento esse 6_6_ u. 67, 15,
dolere fonftr. 29, a neBft Slnm. 3 u. 4. mit
Acc. c. inf. ob. quod 370. mit si 438, fi.
dolendus 29, a, Slnm. 2.
dolo malo cRcere 104, Slnm. L per dolnm
104, Slnm. 2,
dolori esse f>7, 8.
dominari fonftr. 49, Slnm. 4.
domus fonftr. wie ©täbtenamen 116, Slnm. 2
U. rL
donare fonftr. 54.
donec fonftr. 364 u. 3fiä.
dono dare, aeeipere 66 u. GL
Doppelfragcn 405 ff.
broben mit Acc. c. inf. fut.421, 4j 436,
Slnm. 3. Cf. aud) 33, c.
Dubitatio, ^igur 551, 8. sine dubitatione
151, 2 nebft Slnm. 2.
Dubitativus 332, ö.
dnbito, an „oieOeidjt" 411. dubitare mit de
ob. Slcc. 33; c. non dubito, quin 35JL du-
bito, num. ne 357, 3, Slnm. 3. dubitare
„fflebenfen tragen^fonltr. 415, 2j 357, 3,
Slnm. 3» non dubito mit Acc. c. Inf. 43J
L |ür ba« beutfdje „wo$l, genrifc" 487; 4ß
dubius mit affiner u. paff. 93eb. 196. 12. nt
Wen. 84, Slnm. 4. dubium als ©ubft. „b
Bweifel" 161, Slnm. 2. sine dubio 15_L
nebft Slnm. 2± dubium non est, quin 3fi
mit Acc. c. inf. 438, L dubium est, an 41
haud dubio al4 Abi. absol. 444.
ducere mit boppeltem Slcc. ob. 9fom. 3j 3J
mit Gen. possess. 76, Slnm. L mit 3>at. bt
^roede« 66 u. 6L abfolut gebr. 36, 3. m
Gen. pretii 88. mit pro, loco, inter Ii
Slnm. 2,
dactu, Abi. modi 104, Slnm. 1J
dudum : iam dudum 483, Slnm. 3.
duellnm ardjaiftifd) 546, 2.
duim ftatt dem 311.
dulcis mit Supin. auf n 455, 2,
dum, ©uffij an ijmperat. u. 3nterjeftioncn 461
9.
dum „toäfjrenb" 3J*L „bis, bt« ba&" 365. „wen
nur" 381. dum ne 382. in Or. obl. 4o£
dum „nodj" bei Negationen enf(itifd) 471
Slnm. 2. dum tandem, dum postremo un
geroöljnlid) 365. Slnm, 3.
dummodo, duramodo ne 387.
dumtaxat 495, U 518, Slnm.
duo, ©eb. u. ©eor. 215j 214, 32. mu& im ?ai
roegfanen 2Ü
duoviri u. duuraviri 214, 35. mit Dat. Ge
rund 456, iL
durare ©eb. 292, Slnm. L
bind) flberf. 151, 4j 106. umfdyriebcn burd
fubftan«uifd)e_STbI. IM* 12. burd} ein $arri<
$erf. $afi. 108, Slnm. 2.
bürfen al« pb,rafeolog. »erb 298. burd) 3m
peratio überf. 336, Slnm. 3.
daumviri u. duoviri 214, 35. mit Dat. Ge
rund. 456, iL
dux, Commune 6, c.
E.
e, ex ^räpof., gorm 134^ Slnm. untertrieben
non ab u. de 134. bei gigni. nasci, oriri
u. ä. 95. ftetit ob. fehlt beim Slbl. ber Irm=
nung 94. bei ber. Serben beä 6d)äfrcn4 u. Sk*
urteilen* 98, b. ftatt be* Gen. partit. Zö ff.
ex ftefjt ba, wo ber beutfdje „wo?" fragt 113-
bei ben Serben be* fangen* u. §ängen8 113,
Slnm. bei ben SSerbcn be* Nennend 150, 11.
ex meo iudicio, ex mea sententia 98, Slnm
6. fieri ex 3, Slnm. 2. facere, fingere, for-
mare, fabricari ex 106, Slnm. 4, d. ex „feit"
125, 3, — wnad)" 150, 12, ex ^unmittelbar
nad)" 150, lpj 153, 11. diem ex die «•
spectare 1517^6. ex quo, ex eo quo „feit"
HTi2, Slnm. 4, e regione „gegenüber" 150^ L
ex „jum Nujjen, im ^ntereffe" 153, fi. ex
i t in or e sc n b er e 149. ex mit ©erunb. 45L
oiele mit ex jufammengef. SJerben regieren l^n
Äcc. 3L ex morbo convalescere u. i 1"»
10. bei audire, scire u. &. 15^11. b»ctf
causa 151, 12.
eben: nicht eben 470, 9.
zed by Google
418 —
benfallft burd) idcm, et ipse, item überf.
Jinjofebr aU 521; 516.
benfotoenig al& 621.
eaator 551, iL i.
cce fonftr. 45, 9(nm. 2 ; 9Inbang 9, b, 4, ecce
tibi 61^ «nm. L
cqui, ecquis 403. «nm. 3j 268. «nm. L ec-
qaid für nam 409, 2.
■ pol 551, 3, L
dicere Jafien" 292. fonftr. 342, I, c. edicto
a!* Abi. absol. HL
Litui mit 9lbl. 95.
iocere fonftr. 43, b.
tdacere fonftr. 94, «nm. 2.
ffferre fonftr. 94, «nm. 2.
{Beere „mad)en", ©eb. u. fionftr. 38j 3, «nm.
L mit ut, ne 342, 1, d. mit Acc. c. inf. 319.
6. effici „werben" 3 nebft «nm. „lofien" 292.
ex eo (inde) efficitur „barau« folgt" 339,
Änrn. 4j 527; 498, 6- efficiens c. gen. HA
iL 86.
Engere fonftr. 33, a, «nm. L feblerbaft ftatt
fugere 489 b, «nm.
tfandi wftd) ergiefeen" 294.
re fonftr. 96, egens c gen. 84, d.
tgo mirb nos 221. egomet 2227~egone Oers
vunbernb fvagcnb 403, «nm. 4.
igredi fonftr. 94; 3l7«nm. 2.
Jgregie 483, 6j 199, «nm. 2, al« Cuantität«-
aboerb 485.
ihea mit «cc. 4ö.
thodum 467, 9.
l$xt: „ju Cbren jemanbeö" burd) dat. com-
modi überf. 57, «nm. L
ucere fonftr. 94, «nm. 2.
igen überf. 230, 2j 55] 232, 2.
Romainen im $lur. 160, 2—4. mit 8lbj. oer=
bunben 119.
tigentlid) burd) ipse überf. 25JL benn eigent*
lieb 482, L
eilen 455, «nm. 3.
eilig , e i I i g ft burd) properare, matarare u. ä.
überf. 487.
(inanber 236 u. 23JL
ün er burd) is ob. tantas überf. 251, burd)
idem 214, 24. burd) homo 180, 3. burd) ille
238. «nm. 3. fällt im Sät. weg 212j 214, 6.
einer ben anbern 23ü u. 231.
wnfieit be« ©ubjeft« 541, 3, «nm. 4. ber $e*
riobe ML 3, a.
'.inige 274, 4.
nnmal 497; 481; 464. unb nid)t einmal
512, «nm. L
catorbmina ber «bj. 503, 2 u. 5; 537.
:infd)ad)tclung, getjlcr 545.
itn ft überf. 464.
«nroobner fteben ftatt be* Jftnbernamen« 162.
Sänbemamen ftatt ber (Sinroobner 163.
Kntourf 624, 6, a; 529, 1; 551, 20.
ftnjelner 214^ 33j 213.
uasmodi ®cbr. 339, 9tnm. L
»?awjo/»( föigur 561, b.
(Ubi fonftr. 94, «nm. 2.
thborare in eo, nt, ne 342, L a.
ftlatuw« 199, 2.
elicere fonftr. 94, «nm. 2.
eligere mit bopp. «cc. ob. 9?om. 3; 87; 39, 2.
(SQipfe, gigur 551, 3.
ementitus !)at paff. ©eb. 302.
einer e fonftr. 107.
emigrare fonftr. 94, «nm. 2.
emittere fonftr. 94, «nm. 2.
emolumento esse 66 u. 67,
(Smpbafiö, SropuS 650 «L
en „ftefje" fonftr. 45, «nm. 2.
"£v Stä Svolv f. Hendiadys.
enblid) 481. bis enblid) 365, «nm. 3.
enim n, nam 533. 3 teil. 531, Slam. ; 130, &.
non enim u. neque enim 613; 536, 12, enim
„äum SBeifpiel" 3_9_L eed enim 524, «nm. L
at enim 529, L quid enim ? 410, 5, cum
enim u. nam cum 544. neque enim non 500.
qui enim wann feljlciljaft 262, 91 mn. L
enimvero 529, 2.
eniti mit ut, ne 342, II, a. mit 3nf. 415, 2.
Gntfernung au&gebr. burd) «cc. ob. «bl. 121»
Gntbömem 528.
entfdjloffen, etwa« $u tbun 324, «nm. 2j
439, «nm. 4.
eo c. gen. 78, f. „be*balb" 530, 6, «nm. 2.
quo — eo „je — befto" 210. usque eo non
— ut 339, «nm. 6.
Epanalepsis, gigur 661, 7^ d.
Epanorthosis, t^igur 551, 19,
Gpejregefe m Änm. 2j 369^ «mit. L
(SpefegeHfd)er@enitiO 69j 9.
@ptpt)onem 551, 1 u. 5, «nm.; 14, «nm.
Epiphora, ^igur 551, 7, b.
Epitheton ornans 547, «nm. 5,
hl IT Q OTT t], %\ttÜX 551, 9.
Epizeuxis, 5'8ur 551, 7, d.
egueg foücftiüiid) 155, 2.
equi^em 223_; 22IL
er, fie, e* überf. 219, «nm.
—er, «nbängefilbe b. Inf. Eraea. Easa. 311, «nm.
— ere, für — erunt im $erf. «ct. 3127"^
erga bei «bj. 59. «nm. L 8onfitger ©ebraud)
150.
ergo, $räpof. mit ©en. 137, «nm. 129,
ergo, Äonjunfrion, ©ebr. 530, l_i 627. itaque
ergo 530, 5, «nm. L quid ergo? 410. 4,
et ergo 5327 ergo bient $ur Sicbcvnufnabme
beä untcrbrod)enen (sa^anfanged 646, L non
ergo 636, 12.
erinnern, fid) erinnern 87 ; 227, «nm. 2,
eripere fonftr. 94, «nm. 2.
(£rfa& ber Äonjunftioe ber ftutura 328b.
erft 481 nebft «nm.; 497.
erfterer — lefcterer 240.
huoxrua, gigur 551, 6.
erubescere c. acc. 29, a, «nm. 1 u. 3. mit
3nf. 415, 2.
erudire"fonftr. 43, «nm. 2j HL
ertoöbnen: ber oben ertoäfmte u. B. 258, 2.
e« überf. L Änm. 3.
escendere fonftr. 3^ «nm. 2_,
esse als Verbum substant. 5. formen Don esse
au*gelaffen 4j 55L 3, a; 438, IL Stellung
536, L mit bem tfom. ob. «cc. bes $r9bifatd«
zed by Google
— 416 —
nomenft 3j AHL für ba« beutfdje „leben, fjerr--
[djen" 6 nebft S(nm. mit Äbo. 5, Slnm. L mit
Partie. $rä{. 440, Slnm. iL mit Dat be*
^ii'ecfe« tili u. tü mit Gen. ob. Dat. possess.
55; lö u. TL est mihi aliquid cum aliqno
557 Slnm. 2. esse mit Gen. ob. Abi. qnalit.
74, Slnm. L est alieuius „e8 ift ^fiidit, Sad)c,
Slufgabe" k. 2fi u. 77j 162, d; 42S. esse mit
(»cn. „befiehl ou«" 76, Slnm. L mit Gen.
u. Abi. pretii 88j 107. prägnant mit in c.
acc. 118, 3. sunt qni c. Coni. 398, c. est
ubi, est nnde, est qnatenua u. n. c Coni.
39K, c; 399, iL est quod ob. cur mit Jtonj.
400. est, ut 330, 3. in eo est, ut 389, 3
u. Slnm. 8. est mit 3nf. 418, 9, mlFjfat
$rflf. ald ^räbifattnomen 440, 5, Slnm. 3.
esse mit Gen. ob. Dat. Gerund. 452; 461, L
laudatuB sum u. laudatus fui unterfd). 318.
esto, 33«b. u. c^ebr. 336. Slnm. L quod in
aliquo est 398, L est „man lieft" .1 , Slnm. 2.
esse ab aliquo 152, 6.; 166, Slnm. 2. esse ex
usu, e re mea u. Ö. 153, iL ease alicui ab
epistulis, a bibliotheca, a rationibus u. ä.
153. 10.
— esse, — ßsflö altertümliche ßnbung 311,
Slnm.
esto „e* fei, nun gut" 33Ji, 91 um. t
et, ©eb. u. ©ebr. 499 ff. für etiam 502. et
ipse ,,aud)" 225—257. et is „unb $mar" 252.
et „unb jwar" 606, 1: 17, c; 252, Slnm.
oboerfatio „fonbern" 5Ö6, 2. „unb wirflid),
unb in ber S&at" 506, 3. „unb bod)" 506, 4.
bei 8<u)len *bl*" 523. „unb überhaupt"
506, 5. et burd) Slnciphova befettigt 505. et
uerbmbet $wei beigeordnete Slbj. 503, L bei
brei ob. mehr Gegriffen meggelaffen ob. gefegt
501. bei multi, pauci, unus 503, 5. fällt nad)
einem tmpottict. ymperatfofa&e weg 503, 6, et
qui, wo im 2>cutfd)en 0I0& meld) et ftctjt
503, 9_. et — et, et — que 514. oerfchieben uon
partim — partim 517. et neque — neque 520,
Slnm. et — neque, neque — et 514, Slnm. L
ne et — et 342, Slnm. 4L et — et — et für
bat beutfdje Werften«, aweiten*, brttten«" 21iL
et non u. nec 512. et nullus, et nemo, et
nihil u. ä. 612, 2Jnm. 3. et ne — quidem 512,
Slnm. 1 et tarnen 524, 6. et igitur, et id-
circo, et ergo fehlerhaft 532. et vero 524,
Slnm. 3. et quidem 252 ; 483, 4 ; 506, 1
nebft Slnm. 2. et in ber FroposiUo minor
527. et fehlerhaft hei Stallungen 213.
et fehlerhaft bei Berbinbung $weier 9?eben=
fä&e ob. ^artiripialfonftruftionen 642, 3: 504.
et ftatt ac hei SluSbrfiden ber ©leichbett u.
Slhnlirhfeit 509. et hei unwilliger ftrage 606, 4.
etenim 533.
etiam u. quoque 256. „noch" 477. heim $tom*
parat. 199, 6. heim @upcrl. .199, 8j 253,
1& „ja" 411, 14. etiam nunc, etiam tum,
etiamnum 477 ; 467, 5j 466. sed etiam Wirb
sed 518. atque etiam 483, IL at etiam
524, ö. cum etiam tum fonftr. 362, Slnm. 4.
etiam atqne etiam 477, Slnm. 1; 492. quin
etiam 483, IL ut — sie etiam 393, Slnm.
Tj&onotia, gigur 551, 10.
etiamsi 93eb. 389, 2; SSL '
etsi Beb. u. (gebr.~389, 2. ju einem ^arr
gefegt 446. correctivum 39L *ur Slnga
einer hcfdjränfenben ©emerfung 391. qu<
etsi 264. mit Acc. c. inf. 457, Sinnt. L
etwa: „wer etwa, welcher etwa" 386.
etmnologifd)e fttgur 29, b.
(Supbemiämuö 550, 5, Slnm. 3.
evadere fonftr. 3L Änm. 2. »werben", S3eb. t
Öebr. 3 nebft ~2fnm.
evehere fonftr. 94, Slnm. 2.
evenit, ut 339, 3. quod 369. a, £. bient 5t
nad)bruddDoIIen Umidjreib. 341.
evigilare librum 35.
evocare fonftr. 04, Slnm. 2.
exadversus, exadversum 150, L
exaequare fonftr. 33, a nebft Slnm.
examinare c. abl. 98, Slnm. 2.
excedere fonftr. 31.~Slnm. 2.
excellentia, (Singulare 156, Slnm. 2.
excellere fonftr. 31, Slnm. 4| 19^ Knm. L
exceptio: sine ulla exceptione 151, iL
exceptus 152, 8.
excerpere fonftr. 94, Slnm. 2.
excidere fonftr. 60, Slnm. L
excipere, Beb. u. Jfonftr. 33^ c ; 1LL excepta
„aufeer" 162, fi.
excitare mit ut, ne 342, h c
Exclamatio, fyigur 551, 5.
excludere fonftr. 94.
excurrere fonftr. 94, Slnm. 2>
excusare prägnant gebr. 36^ 2. excusari u. a
ex cusare 295.
exempli causa (gratia) 397. exemplo esse u. I
üü u. 67, 15. exemplum edere, statuer
roaftr. 112, Slnm. 2, h.
Exemplum fictum 397, Slnm. 3.
exequias ire 29, b, Slnm. 2.
exercere, ©eb. u. ftonftr. 152, 3j 112, Slnm. i
Iii. exerceri „fich, üben" 224 u. 295,
exheres c. gen. 84^ c.
exigere nid)t mit ut, ne fonftr. 342, I, b. ali
quid ab aliquo 43, 0.
eximie 483, 6j 199, Slnm. 2j 485.
eximere fonftr. 94, Slnm. 3.
exire fonftr. 94, Slnm. 2j 112, Slnm. 2.
existere fonftr. 94, Slnm. 2. „werben", »ei
u. @ebr. 3 nebft Slnm. existunt, qui c coni
398, c.
existimare mit boppeltem Slcc. ob. 9lom. 3j 31
mit Gen. pretii KiL mit Gen. poss. 76, Slnm. 1
mit Gen. u. Abi. qualitatis 74, Slnm. L mi
Slbl. ob. ex 98, b. pleonaftifd) 54T l^Slnm. L *
für ba* beütfdje „wohl, gewiß" 488. existi
mari mit Nom. c. inf. ob. Acc c. inf. 434
nebft Slnm.; 437.
exitu ald Abi. temporis 123, 1^ b.
exonerare fonftr. 94, Slnm. 3^
exoptare mit 3ttf. 415. 2.
exorare, ut, ne 342, ^ b.
exordiri a 113, Slnm.
exoriri fonftr. K ex ort i sunt, qui c. coni. 3Ä\ c
exornare fehlerhaft 489 b, Slnm.
exosus, ®eb. u. fonftr. 800.
expedire fonftr. 94, Slnm. 2.
zed by Google
— 417 —
»xpedit mit 3nf. ober Acc. c. inf. 415, 1 u.
420, I, 2.
expellere fonftr. 94.
-xpendere c. abl. 98, 2tnm. 2.
experiri, si 383. feblerbaft mit 3nf. Derb. 415,
§1 418, 7. experiens alö $5bj. 188, exper-
tus bat paff. 93eb. 302.
Pipers c. gen. 84, c.
expetere mit 3"f- 438. 4. mit Aoc. C. inf.
346. nidjt mit ut, ne 342, I, b.
explere fonftr. 96.
Ssplifatroer ©enitit» 69.
explorato alS Abi. absol. 444.
exponere fonftr. 112, 21nm. L tntranfitto mit
de 292, 2lnm. 4. exposjto al-3 Abi. absol.
444.
expromere fonftr. 112. 2lnm. 2,
exseqaiaa ire 29, b, Slnm. 2,
exsistere f. existere.
exsoWere fonftr. 94, Sirrin. 3.
exsors c. gen. 84, c.
exspectare dum 365, 2lnm. 2. ai 383; 365,
Slnm. 2. nt, ne 342, II, b. quam mox 354,
?lnm. 2. ex8pectavi „id) fjfitte erwartet" 330,
IV. ungeroöfmltd) mit Aoc. c inf. 422, JKnm.
fcfj Icrtjaft mit Si onj . ftut. im abhängigen Gebens
fa$e 354, 2lnm. 2. exspectato maior, ce-
lerior u. fi. 100, 2Inm. 2.
ex spectatione maior, celerior U. fi. 100, 2lnm. 2.
exsudare prägnant gebr. 35.
exsultare fonftr. 29^ a, 2lnm. 3.
exterminare fonftr. 94.
externus fefjlerbaft 189, 2.
extorquere fonftr. 94, Slnm. 2; 60, fi.
extorria fonftr. 94^ 2lnm. 4.
extra ol* 2lbü. TZ8. alft $rapof. 144, «nm.;
152, 8.
extremus, 2lbj. ftatt beä beutfdjcn 3Ibü. 21, 3j
134. extremum c. gen. 78, 2lnm. 5j 184.
ad extremum 218.
ext urbare fonftr. 94.
exnere fonftr. 54 ne&ft Änm. 1} 222. exuor
„idj gte&e mir auö" 46, 21 nm.
F.
fabrica, Singulare 155, Slnm. 2L
fabricari ex 106, 3lnm. 4, d.
fabricator mundi 39, L
tabula, Stellung 536, 7, 2Inm.
facere u. reddere „madjcn" 38. facere fjat im
^aff. fieri 304. 3. facere aliquid ex re 106,
9lnm. 4, d. quid buic ob. (de) hoc faciamo7,
Änm. 31 facere mit Gen. posscss 76, 2tnm.L
mit Gen. pretii 88. mit boppeltem äcc. 3L
aequi boni facere 88, 9lnm. 2. quod eine
facere possam 78, Tnm. 6.. nihil aliud fa-
cere nisi ob. quam 496, 21nm. facere „opfern"
= sacrum facere, rem divinam facere fonftr.
106, Änm. 4» facere klaffen" 29L mit Partie.
itÄf. ttft. ob. mit 3nf. v£räf. $aff. 349, 3;
440, L c. fac mit ftonj. 344j 336, 2lnm. 2;
mit Acc. c. inf. ob. ut, ne 349 , 342. I, d.
mit quod 369, a, ß. fac ne 337, «um. 3,
Vi enge, tat. 3Rep«ttorvum. 7. KufL IL
fac, faciamus mit Acc. c. inf. 349, 2. ^formen
Don facere roeggelaffen 651, 3, c; 496, 2lnm.:
419. facio, ut bient jur nadjbriicflidjen Um»
fdjreibung 34L facere non possum, ut ob.
quin 357, 3, e; 428. facere cum aliquo 57,
Slnm. 3 ; 152, 5. nihil reliqui sibi facere
ad 78, Slnm. 6. certiorem facere fonftr. 82.
facinus facere 29, b. facta 455, 2.
facessere intranfitiü gebr. 292, 5.
facilis mit Supinum ob. ad c. Gerund. 465, 2a
mit 3nf . ob. Acc. c inf. 415, 1 iL 420. L
facile „unftreirig, entfdjfeben" 199, 8. facile
est, 3nbif. ftatt Äonj. 330 u. 331.
facinus facere 29, b.
facta 466. 2.
factum mit Äbj. ob. Äbo. 12, a.
facultatem dare mit ad ob. ©en. GJenmb. 451,
Slnm. L
faenerari c. acc. 29, a, 2lnm. ö. faenori dare
67, 13.
faftittoer $atto 66 u. 62.
fallaciter 474 2
falli „fti tfiufd)en" 294, fallit me 33, b. nisi
me fallit 33, «nm. 2j 319.
falsus mit afiTu. paff. ©eb. 196, 12; 300. fal-
sum est, ut 438, 2. falso 474, 2* falsum
iurare 29, b, Slnm. 4. falsum sentire U. fi.
180, 4, a,
fama, Singulare 155, Slnm. 2. fama est mit
Acc. c. inf. 420, L
fames : in fame 123, 2j c.
familiaris mit &tn. ob. Stat. 60, 5.
fari, ©eb. u. ©ebr. 306, IL
fas mit Supinum auf u 455, 2. fas est „c$
wäre redit", 3nbif. ftatt «onj. 330 u. 33L mit
3nf. u. Acc. c. inf. 415, 1 u. 420, L
faft 483, 8; 330, III.
fastidire fönfrr. 29, a. mit 3nf. 416, 2. fasti-
diosus c. gen. 84. a.
faaces, durale 158, «nm. 3; 166, 2.
favere fonftr. 4£
fax im ftatt fecerim 311.
febris audgeloffen 551, 3, h.
fecundus nid)t mit ©en. 84, 2lnm. 3.
feinblid) überf. 192, L
ftelbfrüdjte im Sing. 155* L
femina ftatt ea 245, 2lnm. 2.
fenori dare 67, 13.
ferax c. genHfa, d.
fere u. paene 483, 9i 150, 3.
feriae auSgelaffen 56T, E h.
ferire foedus 35, 8.
ferme 483, 9j 160, 3.
ferner 610; 4987^j 4ia
ferre aegre, moleste, graviter mit Acc. c. inf.
ob. quod 370. non fero, ferre non possum
u. fi. mit Acc. c. inf. 425, b. aliquid (ita)
fert, ut 339; 3: 152, El ferunt „man fagt*
1, b. feror mit Nom. c. inf. 4M u. 43L
ferri „fid) ftürjen" 224. secum ferre, natura
(ita) fert u. fi. 152, Ih, ferre „Ijeröorbrtngen"
ftatt proferre 489 b, ?lnm.
fertilis fonftr. 84, d; 96, 9lnm. 2.
tVssus ab 106, Vlnm. 3.
3-eftnamcn mit 2lbl. ofjne in 123j L
27»
zed by Google
416
fetitinare mit 3nf. 455, «nm. 3j 4J5, 2. mit
«cc. 29, a, «nm. 5.
Fictio, ftigur 551, 20, «nm. Exemplnm fictum
397, «nm. 3,
fidere fonftr. 108, «nm. 4. fisus t)at ^räfenSbcb.
3ÜL
fides „bie firier" 156, 2.
tiiißs: pro deum hominnmqae fidem 45, «nm. 2.
bona fide, mala tide 104, «nm. L per fidem
104, «nm. 2.
fidius 551, 3, L
fidacia mei u. mea 7 L
fieri unterfd). Don evadere, existere 3, «nm. L
al« $afftö su faoere 304, 3_; HS, «nm. 2,
mit Gen. poase&s. 76, «nm. L quid mihi
ob. (de) me fiet 57, «nm. iL mit Gen.'pretii
88. mit bcm 9iom. be« $rabitot«nomen« 2.
mit Tat. be« S»oede« 66, a. fieri ex ob. de
3, «nm. 2, fit, ut ob. quod m 3; 369, a, ß.
fit, ut bient jur nadjbrucföooUen Umfdjreibuna,
341 ; 530, 2. factum est, ut mit bem Äonj.
Smocrf. 327, 6, «nm. L iU fit, ex quo fit,
ut in ©djlutjen 527, 339, «nm. 4. fieri non
otest, ut ob. quin 357, 3, e; 428. per me
t , quominus 359, «nm. L quod eins fieri
potest 7s, «nm. fi.
figere fonftr. 112.
ftiguren, ©egriff u. «rten 548 ff. Figura ety-
mologica 29^ b.
filius, fiUa au«gel. 73j 551, 3, g.' iftott bc« beut*
fdjen „ber jüngere" 98, «nm. L
fttnalfäfre 342 ff.
fingere ex 106, «nm. 4, d. sibi fingere febjer*
baft 22L_^üffen" 29L mit Partie, $räf. ob.
3nf. $räf. $aff. 440, L c; 349, iL finge, fin-
gamus c. acc. c. inf. 551, 20, «nm. fingor
mit Nom. c. inf. ob. Acc. c. inf. 436.
finire c. abl. ober ex 98, b.
liiiis : finem facere c. gen. ob. dat. 60, L fini
ober fine wbi« an" 146, 2.
finitimus c. gen. ob. dat. 60, 5,
firmare stationea 35, 2.
firmus a 98, «nm. 5j 113.
fisus fonftr7"108, «nm. 4. bot ^rfifenftbeb. HILL
tiagitare fonftrTlg, c. mit ut, ne 342, I, b. mit
bloßem Äonj. 244.
flagrare c. acc. 29, a, «nm. L
iiectere obfolut gebr. 36, 11. viam, promun-
turium flectere 33^ c.
flere tonftr. 29^ a. '
flocci non esse, facere u. fi. 88, «nm. 2.
Hörer e praeter cot eres 31, «nm. 4 : 204. «nm.
„öle* etwa« berfi&mt fein" 19_, «nm. L flo-
rere c. abl. 96, L
flumen Stell. 536, 7, «nm. flumine ftott in
flumine 114. adverso u. secundo Hümme
150, L
ftlufmamen im Abl. instrum. 114. fluxus HUP.
foedus ferire, icere 358, 8»
ftolge ber 3eiten 327—329.
folgen: barau« folgt, bafe 339, «nm. 4,
folglid) 530; 627. umfcbrieBen 498, 6.
fore u. forem ©eb. u. @ebr. 305. fore, ut 4H2j
38a. fore mit Partie, perf. pass. 432, «nmTlC
305, «ran.
formare ex 106, «nm. 4, d.
forsitan 479.
fortasse, fortassis 479. num fortasse fe^lcr^aft
40H, b.
forte, ©eb. 479. nisi forte M, 2. ne forte
342. «nm. 2, num forte fcblcrbaft 40^ b;
479. an forte fc^ler^aft 408, 479.
forti animo esse 158, «nm. i
fortunä u. a fortuna 106. «nm. L
(Jrage, ftigur 551, 6. $n>ei Avalen in einem
<2ku)e oereinigt 412. §ragen ber 83enounbe=
rung im Acc. c. inf. ober mit ut 435; 432,
«nm. fi.
Srageparttfeln 403 ff. auSgefaffen 404.
gragefä&e 402—413; 268—273. in Or. obl.
467, L 3} gragefäfce mit quid eingeleitet
410. ögne ^ragepartifeln 404 Stoopelfragen
ober bi«junftioe fragen 405 ff. brrette ftragt
ftatt einer inbireften 412, iL unroiQtge fragen
airegebr. 506, 4j 43ä. inbirefter gragc(a$ jur
Umfdjreib. eine« beutfdjen SubfL 177, d. ftatt
etne« beutfdjen JRelatiofafcc« 413. jroei jra
gen in einem @a$e oereinigt 412. inbirefte
fragen unb fltelattüfä&e unterfeb. 407, 2.
ftragenbe Pronomina 268—273.
fraudare fonftr. LiiL
fraudatiou.fraus. H>S. per fraudem 104,«nm.2.
ftrembroörter im 2at. Iii u. 122.
fremere mit «cc. 29, a, «nm. 5.
frequens; «bj. ftatt be« beutfdjen «bo. 21, 3
u. 22. mit bem «bl. 96, «nm. 2,
frequentatio u. frequentia 16S.
ftrequentattoe Serben 308, L
fretus fonftr. 108, «nm. 4,
frigida sc. aqua 551, 3, h.
frons: a fronte 113.
frui, ©eb. u. Äonftr. 109 nebft «nm. 2. fruen-
das 303,
frustra, ©eb. 474, L frustra est 5^ «nm. L
fuga: in fuga u. ex fuga praedari 149.
fugere fonftr. 33, a nebft «nm. me fugit 33, b
nebft «nm. 2. non me fugit, quin 357, flnm. L
mit Acc. c inf. 42a I, 2. mit 5nf: 415, 2.
fuge c. inf. 337, «nm. 3, fugiens c. gen.
85 u. 86.
fui mit Norrie $erf. $aff. 318. fuit tempus
(dies), cum mit Äonj. 362, «nm. 2.
füllen iid], bl)rafeologifd)e« ©erbum 208.
fundamenta iacere 166, 2.
funditus 462.
fungi, ©eb. u. Äonftr. 100. fungendus 'ML
für überf. 129. u. 140. burd) Dat commodi 57.
für unb miber 133, 4.
furtim 463.
Futurum, ©eb. im aQgem. 314j 316 b ; 324. be=
Seicb.net einen ©efebj 33(L «nm. 3, wo im
3>eutfd)en ba« ^räien« ftebt 325, 1—3. für
bo* bcutfdje wrooUen" 324. ©enauigfeit bc4
fiateiner« beim (Debvaud) bei gut. 325, 1—3.
Futurum II ftatt be« Fut, I 316 b, «nm. 2
u. 3. £exL ftatt be« Fut II 317, «nm. I.
Imperativus futuri 336— 3387~Äonjunftip
ber $utura en'cw ober umfd)rieben 228 b.
Äonjunftiü gut foljlcvbaft nad) ben Serben
be« ftürdjten« 351
zed by Google
— 419 —
futurum est, ut 339, 3j 324, Stnm. L futurum
esse, ot 432 ; 385. futurum fuisse, ut 385;
432, HnmTL
futurus „fünfttg" 489, Änm. 4.
&
Gallia cisalpina 200, s?(nm. ±
. :\ \ totrb im fiat. nidjt befonberd au&gebrücft
189, «nm. burd) quidam ftberf. 228.
gaudere fonftr. 29, a, Stnrn. 1 u. 1 mit Acc.
c. inf. ob. quod 370. mit cum 438, 5. mit
si 438, 6, gavisus b>t $räfen3bcb. 301.
9efff$l nidjt burd) sensus überf. 161, ?lnm.
gegen überf. 150. = „ungefähr" 150, 2L
Gegenfrage mit an 408.
(^egenfäfce paarroetfe fielen afttnbetifd) 503, 4.
gegenfeitig 236 u. 2ÜL
gegenüber überf. 150.
^egenmart, Segriff B14, Cf. $rdfen3.
:ehorcn üben'. 55 u. 66j IL u TL
©elb (Diel, toenig u. ä.) 192, 3, b.
geliebt 27, 5flnm.; 188, Hnm. 2,
gemafe überf. 150, 12j 260^ «nm. 2»
gemere fonfir. 2iL a.
Geminatio, ^igur 561, 7, d.
gemütlicher Totti; üL
genannte: ber fdjon oben genannte, ber fo*
genannte u. ä. 258, 2,
ßfcnauigfeit ber lat. ©pradje bei ©ejeidmung
ber 3citüer&QlmHic 325_ im ©ebraud) be*
Numerus 158.
geueratus mit Slbi. 95.
genic&en, nicht immer bind) frui ju überf.
1Q9. «nm. 2.
- c n 1 1 i v, 93eb. im aOgem. pag. ÜL Stmtar 68 —
9JL Gen. epexegeticus ob. explicativus 69: 9,
iubjetrioer ob. objeftioer ©en. pag. 61; 68;~S1 ff-
Gen. qualitatia 24. u. Z5. ftetS mit einem
paffenben Slbj. oerbunben Ixl Gen. partitivus
18 ff. wann fef)ler$aft 79; 81 u. 02. ab=
gängig oon einem fubftantnuerten jädil. 9tbj.
184; 78, Änm. 2» Gen. popsessivus unterfd).
Dom T)at. possess. 55; 7JL ©en. u. Tai.
roedjfelnb in mandjen Lebensarten 60. ©en.
bei ben ÄuSbrürfen „eo ift Sadje, $flid)t,
Aufgabe" u. ä. 2fi. ^offeffiopronomen ftatt
be£ Gen. obiectivus IL ©en. eines Subft.
ftatt beS beutfdjen «bj. 191] 74, «nm. 3.
Iateinifd)e »bj. fiatt eine« beutfdjen ©en. 193.
Gen. qaantitatia ober generis 18 ff. ©en. ab=
gängig oom 2tbj. 84. ©en. bei $artic. auf
ans tu ens 85, Gen. pretii 88j 107. Gen.
criminis bei geridjtlidjen Serben 89, ©en.
ftatt ber beutfdjen \Mppofttton 69. jtoei ©e=
nitine oon einem Subft. abhängig 70, fcnm.
@en. beö ©erunb. 451 u. 452. Ättributioer
<9en.. Stell. 536, 6j 130, 3. ©en. bei Stäbte*
namen 116 ff.
genitas fonftr. üä.
Gtentilnamen al8 2tt>j. gebr. 10, 2(nm. 2,
gentium bei unde, nbi, eo u. ä. 78, f.
Genas pro specie, !£ropu8 550, L
genns humanuni, Stell. 510. homines omnis
generia u. omne genus hominum 74, flnm. 4.
id. genus, omne genus aboerbial 47, ex eo
genere, quae c. plur. 72.
gerabe ipse 253. quisque 287, 2. „gerabe jeht"
263, L „nidjt gerabe 470797
gerere se mit 9lbo. ob. pro 42.
©ermaniSmu« 546, 3L
©erunbium unb ©erunbioum, 8t)ntar 448 —
4M. Sebeutung im aUgem. 448j 42& ©e=
runbtum mit paffmer Sebeutung 448. ?lnm.
$enoanb!ung be& ©erunbium« ind ©erunbio
449. ©enitio ©erunb. bei «bj. 451, 2, bei
esse 452, L bei Subft. 4M, L~ ®at. ©er.
bei Äbj. 451, £L bei einzelnen 33erbcn u. ^tjras
fen 451, 4* bei SBürben u. Ämtern jur S&t*
jeid)nung ibver Seftimmung 456, 9. ftatt a
c. abL 63. ©en. ©er. ob. 3nf. bei tempus
est, mos est, consilium capio u. iL 45Ü 3nf.
ftatt be« ©erunb. bei 3)id)tern 418, 3«. 1
«cc. ©erunb. mit $räpof. 451, aTbei »erben
(do, trado, curo u. 8.) 461, L Slbl. ©erunb=
mit u. ofme $rfipof. 451. B. ©erunbip auf
ndi aud) bei feminin, ob. Plural ber $ers
fonalpronomina 226^ ©erunbio bezeichnet nie
ein äömten 45JL bient jur Umfcbreib. beut«
fdjer Scrbatiubft. 453. Vol. be« ©erunb. ftatt
be« Partie. ^Jräf. 451, 9tnm. 3. »cc. be« ©e-
runbiod fehlerhaft at$ Cbjeft gebr. 451, ftnm. 4.
gefdjweige benn, baft 388.
gefefrt ba§ 332, 3j 389, ß.
gestire mit 3nf. 415, 2. für bad beutfd)e „gü*
tigft, gern" 487.
gestus, Singulare 155, ?lnm. 2.
gemife überf. 488 ; 461, L
gewiff ermafjen 279.
cjetuö^nlid) burd) solere, consuevisse überf.
487.
gigni fonftr. 9JL
glauben: Jd) follte glauben, baft hätte id)
nidjt geglaubt-, 3nb. ftatt Äonj. 330, VI.
glaube mir 336, %nm. iL
gleidjfall« 25l>==257.
gleidj nad) 150, Uk 253, 4.
gloriari fonftr. 108, Änm. 5. mit Acc. c. inf.
370. anm. 2. gloriandus 303, ttnm.
gloriosum est, ut 438, 2*
gnarus mit ©en. 84, b.
©räridmud 646, 3.
©rab, nidjt burd) gradus überf. 203.
Gradatio, ^igur 551, 13m
gradatim 483, 13.
gradus, 53eb. u. ©ebr. 203.
©rammatifdje SortfteOung 535, 2,
grandis natu 98, Siran. L
gratia „meaen" ©ebr. 137; 122. gratias agere
mit quod ob. Acc. c inf. 370. mit cum
438, 5. gratiam inire ab 113. exempli
gratia, verbi gratia 39L gratia für ba$
beutfdje „burd)" 154, 12. mit ©en. ©erunb.
451. 2.
gratis, gratuito 474, 1. gratis constare 107,
9lnm. L
gratulari fonftr. 442. mit cum 438, 6. mit
quod ob. Acc. c. inf. 310. mit ^artie. ^3erf.
«ßaff. 442,
gratulatio c. gen. 70, 8,
zed by Google
— 420 —
gratus in aliquem 60, «nm. 8. pro re 139,
ö. (gratissiraum) alicai faccre 180, 4, a;
199. &.
gravari mit 3nf. 415, 2,
gravis mit oft. u. paff. ©eb. 1%. L mit @u*
pfnum auf a. 456. 2. grave est, erat u. f. tt>.,
3nb. ftatt Äonj- 330 u. 33 L graviter ferre
mit qnod ob. Acc. c. int 370. gravi t er alft
CualitätSabö. 485. graviter aestimare 88,
«nm. a.
Wricrtiiirtic SBörier u. Eigennamen im Vat. 121
u. 122. @ried). «cc. 46: 29t c. @ried). $atio
bei $aff. 64.
gnbernacalam im $Iur. 156, 2.
gast&re abfol. gebt. 36^ 10.
E
haben überf. 55 u. 56.
habere mit Doppeltem Äcc. ob. 92om. 3; 32 nebft
«nm. 2. habere pro ob. loco 19, 9lnm. 2.
haberi mit boppeltem 9tom. 8j 37, «nm. 2.
sibi habere aliqnid 57, Knm. 3. habeo lt.
mihi est 55, 91 nm. L mit $»at. be« 3n>ccfe8
iili u. ßZ mit Gen. possess. 76, «nm. L
mit Gen. pretii 88. mit Gen. u. Abi. qnalit.
74. «nm. L habere in cnstodiam, in po-
testatem u. iL 118. iL nomen habere fonftr.
55, «nm. 4. habere mit Partie. Perf. Paks,
&UT llmictiretb. 319. habeto, sie habeto 336,
«nm. 2. habet hoc aliquis, ut 33t», 3j 152,
ITj. non habeo, qnid habes, qnod ob. cur
c. coni. 400; 398, c in animo habere c.
ini. 415, 2. haec habeo dicere, scribere it. ä.
417, 2. res bene habet 294, «nm.
habitare, öeb. 292, 91 um. L mit Gen. u. Äbl.
pretii 107, «nm. L inter falcarios habitare
153, 13;
hactenus 483, L
haerere mit $at. 52, 91 nm. 2. in terga hac-
rere 118, &
halb, ^aTfte überf. 214, 1± 194, «nm.
hangen, hangen fonftr. 113, «nm.
hasta: snb hasta vendere 153, 2*
hand, ®eb. u. (Siebt. 469. handdnm 477, «nm.
2, hand fere 483. iL hand ita 470, 2. hand
scio an 411; 479: 469. Stell. Don band 536, 12.
handqnaqnam 470.
$auptau$fagefäfye unb ftauptaufforberungSfäfcc
in Or. obl. 457, 1 u. 2.
hei c. dat. 45, «nm. 2.
helnari c. abL 96, L
hem mit «cc 45l
Hendiadys 661. 14; 190; 187, «nm. 2, a; 490;
547, «nm. 5; 485.
hercules, hercle 551, 3, L
hcres ex assc, ex scraissc 153, iL
errfdjen esse 5, «nm. 2.
en mit «rc 45.
hic, Pronomen, 5Beb. u. ©ebr. 238: 219, «nm.
Stellung 586, 4; 130, 2 u. L~hlc — ille „ber
lefctcrc — ber erftere" 240. hic ille öerbun*
ben 238, «nm. 3. hic mit tarn, tantns, talis
242. Ec qni u. is gui 2ÜL hic dolor
„ber 6d)men hierüber" u. 5. 72. hic locus
„unfere Stelle" 231. his decem annis, hoc
biduo u. a. 126, 3 nebft «nm. 2. hinc in
Or. obl. 457, «nm. 2. in biftorifeber Srjahlung
244. hic richtet fttt) nach bem ^räbifatSnomcn
23. hoc c. gen. 78, d. hoc aboerbieQcr
«cc. 29, c. hoc öl* AbL differ. 98, «um. g,
hoc oertritt ein beutfebe* ©ubft. 12fi. hoc
primum 214, 22. hoc bereitet auf einen \oU
aenben ©ebanfen bor 238. «nm. 2j 100,
«nm. 5j 369, «nm. 1 ; 370, «nm. L hoc dico,
hoc constat oerfd). Don tan tum dico, tan tarn
constat 241. hoc beim ^niin. 414, 3, «nrr.
quo — hoc mit Äomparatio 21XL hiene u.
hicine 403, «nm. L
hic „hier" mit Wen. 78, L hic mihi 61
«nm. L
hicine 403, «nm. 1: 45, «nm. L
hice, haece, hoce 239.
hinc „beftbalb" 530, «nm. 3. hinc sequitur
fehlerhaft 339, «nm. L
hinburef) oon ber Jeit 124,
biftorifeber 3nfimrto 322. ^iftorifebe« träfen«
322 ; 327, 5. ^iftorifebe« $erfeft SIL &>
ftorifdje ^Jertobe 541, 5.
hoc f. hic.
bodiftentf bei Rahlen 495, «nm.
hoffcntlid) bnrd) Verbum regens überfein
486.
homo Romanus, homo Graecus U. 5. 180, &
homo ftatt is 245, «nm. 2.
Homöoptoton 538, 3, c.
Homöoteleuton 538, 3, c
honesta* „GJefübl für «nftonb" 161* «nm.
honestns mit oft. u. paff. öeb. 196, L mit
Snptn. auf u 455, 2, honestum mit 3nf. u.
Acc. c. inf. 415. 1 u. 420. L
honor „€>inn für (Ehre" 140, 14. honori esse.
tribuere u. fi. fifi u. 67.
hören: „aber, höre ich fagen" 524, öj a. bie
Serben be* hörend fonftr. 43L „fo fcorer
bleibt unüberfefrt 551, 3j f; 375t «nm. L
„auf jem. bören" 152, 4,
horrere fonftr. 29, a. mit 3nf. 415, 2, a.
horrcscere fonftr. 29, a, «nm. L
hortari, öeb. unb fionftr. 87, «nm. 2. mit
3nf. 438, 4 ; 342, «nm. L mit ut, ne 342,
1, b. mit bloßem Äonj. 344.
hortatu 1(8, «nm. 3.
hostilis U. hosticus 192, L in hostico 183, HL
hostis, foQeft. (Singular 155, 2. hostiam für
baft beutfdje «bj. „feinblicb" 192, L
huc mit Wen. 78, l u. «nm. 2.
hnmanita« .ttef&ty für TOenfcblicbfeit- 140, 14.
humanitus 462.
hnmi 116^ «nm. 1 u. 3.
Hypallage adiectivi 197.
tpperbaton 538, L
tjperbel, £ropu« 550, 4; 100, «nm. 3, a.
fcbpotbetifdje Sä&c 376—388. Consecuüo tem-
pornm berfelben 385. .^hpothetifdje 93eralet=
tbunaSfonjunftionen 392. |>nöotljetifd)er w
junftto 332, 6.
Ilysteron proteron 551, 22.
zed by Google
— 421 —
L 1
u lofttle« i bei ©täbtenamen K. lA6, Änrn. L
[a auf eine grage auögebr. 411. 14. ja fogar,
ia nielmefjr" 483, IL
lacere mit Partie, ^crf. $aff. jjur nad)brud«s
Dollen Umfdbjcibung 319.
actare (se) fonftr. 33, c
3a$r überf. 192, 2»
um fe!)Iert)nft für ipse 254. iam „nunmehr"
ben rtortfdjritt beaeidmenb 467; 510, «nm. in
ber Propos itio minor 527. iam porro 482,
4. iam vero 510, Hnm.; 627 ; 524, »nm.
2. non iam, nihil iam „nicfjt niefjr, nicht«
mebr" 208, 10. fällt im Vat. weg 437 nebft
Umn. L iam — iam 516, 5. iam nach
einem fjnponjet. 3m»erattöfa&e 503, 6. iam
inde a 497, Änm. L iam din, iam pridem,
iam dudum 483, i?!nin. 3. iam inde a 125,
3 : 497, «um. L ut iam, iam nt 389, fi.
— ibam ftatt — iebam in ber L Äonj. 311, 9(run.
-ibo, guturenbung ftatt — iam 311, Bnm.
3$: mein 3d), bein anbere« 3d) w. fi. 219,
Xnnu 2.
ere foedas 35, 8.
id f. is.
ideirco 530, ■L et ideirco feiten 532. non id-
circo qnod 37_L ideirco nt 342, II. ideirco
qaod 309.
idem c. gen. 78^ d. für etiam u. tarnen 25ä
biS 257. al« abnerbialcr Hcc. 29, c. idem,
Unna idemqae „einerlei, ein unb berfelbe"
214. 34. mit ac ob. qui 607, «nm. lj 265.
mit bem Tat. ftatt mit ac 65, 3. mit et
509. idem, qni fe$lerb>ft ftatt is qui 247,
flnm. 2,
identidem 492.
ideo 530, 5» et ideo, ideoqae feiten 532. non
ideo qaod 371. ideo nt 342, II. ideo
qaod 360.
idonens mit Tat. ob. ad 59, Änm. L mit Tot.
©erunb. ob. ad 451/ IL mit qni c. coni.
398, b, «nra. 3.
id quod 23, 4.
je — befto überf. 21D.
jeber 286 ff. burd) Eiftributtojablcn au überf.
214 11.
:cbod) f. aber.
icmanb 224 ff.; 411, 4. „niemals jemanb,
nirgenbä jemanb" 468.
.nadjbcm 396.
-ier, arc^aiftifcfje gnfmittoenbung 311, Sinnt,
ieftt überf. 467.
igitar, 5Bcb. 530, 'L Stellung 531. et igitnr,
igiturqne 532. igitnr im €>d)Iujjfafee 527;
530, 2. quid igitar? 410/ L qni igitar
wann febjerfjaft 262, «nm. L igitar btent
wr SBieberaufnaljme be« unterbrochenen Safc-
anfangs 546 , 4. cum igitar, postqaam
igitnr weniger gebräud)(id) 644. igitar gu«
fammenfaffenb 530, 8j «nm. non igitar
536, 12.
ignaraa ronftr. 84, b. mit ©eh. ©erunb. 4M
. 2, ®eb. 196,12.
ignorantia u. ignoratio 168,
ignorare : non ignoro 475, 5. mit quin fonftr.
367. »nm. 4.
ignoscere fonftr. 49, ?Inm. L mit ai 438, iL
— ilis, Gnbung non Slbjeftioen 196.
illabi fonftr. 31, Hnm. 2.
illacrimari mit 3)at. 52.
ille, »eb. 238 : 219, «nm. meift auf dne be«
fannte Sädje bin 238, Hrnn. 3. Stellung
536/ 4, nie ille öerbunben 238, 2lnm. 3.
ille bei Eigennamen 179 ille richtet fidj
nad) bem $räbifatdnomen 23. für ba« beutfd)c
„einer" 238, 2lnra. 3j 25L bic — ille „ber
Ie&tere — ber erfiere" 240. ille mit tarn,
tantus »erb. 242. in Or. obl. 457, IV. u.
9lnm. L illa fama „ba« «erücht hiervon"
22. illud al« aböerblaler Slcc. 29, c. oer=
tritt ein beutfdje« Subft. 176. bereitet auf
einen folgenben Webaufen öor 369, ?lnm. 1 ;
370. «um. U 238, «nm. 2. illud Home-
ricam ob. illud Homeri 238, Änm. 3. illud
poatremum 214. 22. illud beim 3nfin. 414.
3, %nm.
illinere fonftr. 54* Änm. SL
illudere fonftr. 52, SInm. 3.
lllnsio, Jropu« 650, 6.
— im, (£nbung üon 9lbocrbien 463. alte &on=
junftiuenbung 311, $nm.
imbuere fonftr. 114.
imitari c. acc. 33, a.
immane qnantum 411, 4.
immemor c. gen. 84, b. mit ®cn. QJerunb. 451,2.
Immergere fonftr. 112, Stnm. 2.
immerito 104, 9lnm. L
immigrare fonftr. 31, 2lnm. 2*
imminere fonftr. 52, &nm. 3. 5Beb. 33, c.
immiscere mit Xat. 52.
immittere fonftr. 52.
immo, «cb. 483, Hj 411, LL
immolare fonftr. 106, Änm. 4,
immunis fonftr. 84, d nebft ?lnm. 3.
impar fonftr. 59, ?lnm. 5. mit Tnt. ®erunb.
451. a.
imparatus ab 98, 9(nm. 6.
impatiens C gen. 85 U. 86.
iinpedimento esse 67, LL mit qnominus ob.
ne 359; 342, IIIf"2l
impedire fonftr. 359; 342, III, 2. non impe-
dio, quin 357, 3, Änm. 4» mit 3nf. 359,
Änm. 3. of^neSlcc. eine« ^SerfonaloronomenS
227. «nra. 3. imnedire „nidjt laffenM 2ÜL
impellere nt, ne 342, I, o. mit ^nf. 342.
Kam. l: 438. 4. "
impendere fonftr. 52, Stnm. 3,
impendSre fonftr. 52j 91nm. 3. operam impen-
dere mit $>at. ©erunb. 451, 4.
impendia, ^lurale 166. 2^.
imperare fonftr. 3Jil nebft ^nm.; 49, 91nm. 4.
„Iaffen" 29L mit ut, ne 342, I, c; 346.
Smperath)/ «rten unb ©ontar 336—338. oer*
tritt bie Stelle eine« fnipotijet. Sa^eö 503, 6.
burd) ^mau" überf. L Änm. 2.
Imperator Stell. 536, 7, 0nm.
3möerfectum, J8eb. u. ©ebr. 32Q ff. ^erf.'ftalt
be« 3möerf. 320, Hnm. beutfd)e« 3mperf.
Wirb im Sat. ^lu«qpf. 325, 4 u. 5. Imperf.
zed by Google
— 422 —
de conatu 32L int »riefftil 326. bei muffen,
fotlen, fömten :c. 830, Slnm. L in 9^unfdj=
fäfcen 231. bei atoeifelnben fragen 332, 5.
in fjttpot&et 6äfrat 32fi ff. (befonber« 382);
332, 6, im Coni potentialis 332, 4.
imperii sui facere 76, 9Inm. L imperio, Abi.
modi 104, Slnm. L
imperitus fonftr. 84, b.
impertire fonftr. 54. impertire curam mit Dat.
Gerund. 451, L so impertire 37, d.
impetrare mit ut, ne 342, ^ d. mit de 292,
Slnm. i,
impingere c. dat. 52.
implere fonftr. 9JL
implicare mit Abi. instrnm.' 111 u. 115.
implorare fonftr. 43, d. mit ut, ne 342, I, b.
imponere fonftr. 51; 112, Slnm. L mit öerun=
bin 461. L
importare fonftr. 52, Slnm. 5_
impotens c. gen. M, c.
imprimere fonftr. o2j 1 12.
imprimis 483, 5. et alia et hoc imprimis 515,
warn.
improvidoa mit ©en. 84, b.
imprudens mit Gen. 84, b. Slbj. ftott be« beute
fd)en Wbo. 21, 2.
impugnare c. acc. 81.
impnne esse 5, 9lnm. L
imat fiott beutfdjer Hboerbicn 124.
in mit 9lcc. u. MH. HL bei 3citbcftlmmungen
123 ff.; 126, 5. bei ©tfibtenamen U7, «nm.
in = „tnnertjalb* 123, Slnm. 2. ftatt be* Gen.
partit 7JL bei Slbj. 59, Sinnt. L «= „trofr"
136, 9_, = „gegen" 150. fe^lt ob. fte^t bei
föaumbeftimmungen 111 ff. fefclt bei üänber*
namen 118. fcljlt bei ©ejeidmung oon ©ü=
djerftellen 111. d. in Sallustio u. apud Sal-
lustium 136, L obmcidicnb Hain 3)eutfdjen mit
bem «cc.~~ ob. WA. fonftr. 112. erfefrt bureb,
ben Abi. instrnm. 114 u. 115. esse, habere
in potest at em u. ä. 118, iL bis in anno,
ter in die 123, 2, a. in exercita u. apnd
exercitam esse T53, L in senatn u. apnd
senatum verba facere 141, Wnm. 2. in itinere
u. ex itinere 149. in eo est, nt 339, 3. u.
Sinnt. 3. in dies, in annos u. ö. 151, Slnm. L
in qnibns, m eis, in his „unter iljnen" 24ö,
Slnm. L in mit 9161. Gferunb. 451, 6. mit
Slcc. ®erunb. 451. 5. »tele mit in Rammen*
gefegte Serben regieren ben Vice. 3L regieren
ben Statin r>2.
inanis fonftr. 84, d; 96, Sinnt. 2.
inauditnm est, ut 438, 2.
incantus c. gen. 84, Sinnt. 2.
incedere fonftr. 52THnm. L
incendere mit ÄBl. instrnm. 114 nebft Sinnt,
mit ex, ab 113, Slmn.
inoertus mit ©en. 84, Sinnt. 4. incerto ali Abi.
absol. 444. inoertnm est, an „üiefleid)tM 41 1,
3nd)oatiuo 308^ 3.
incidere fonftr. 52, Slnm. lj 60, Slnm. L
incidere fonftr. 112.
ineipere, ©ebr. 2iliL mit a 113, Slnm. mit 3nf.
415. 2.
incitare mit Slbl. HL mit ut, ne 342, I, c.
inclinare Intranfittö gebr. 294, Slmn . ; 292, i
inoludere fonftr. 112, Slnm. 2.
incolere u. habitare 292. Slnm. L
incolumis, Slbj. ftatt Slbo. 21, 2.
incommodare c. dat. 4'J.
incommodo esse 66, Slnm.
incredibilis mit Supin auf u 455, 2. incred
bile quantum 411, 4. incredibile est, i
438, 2,
ineubare c. dat. 52.
ineumbere fonftr. 52, Slnm. L mit ut, ne 342
h »•
ineuriosus c. gen. 84, a.
ineurrere fonftr. 3l7Wnm. 2] 60^ Slnm. L
ineursare fonftr. 31, Slnm. 2.
ineusare fonftr. SIL
inde „beS&alb" 530, 5, Slnm. 3. inde sequita
fcbleitjaft 339, Slnm. L iam inde a 49;
Slnm. 1 ; 125, 3.
3nbefinite Pronomina, ©üntar 274—291. 6te!
(ung 536, iL
indicari mit Nom. c. inf. ob. Acc. c inf. 43i
3nbicattöu* ftatt be« beutfdjen Äonj. 200 u. 33J
in 3-olgerong«f%n bei 3. tjnüctbet. %alU
382, L in ftebenfä&en bet Or. obl. 467, 2
362, Slnm. 8. bei nisi forte, nisi vero 381, 2
indicio est 243, Slnm. 2>
indigere fonftr. 9JL indigens c. gen. 84j d.
indignari fonftr. 29, a. mit quod ob. Acc. c. inl
370. mit ai 438, (L fe&letjaft mit 3nf. 451^ 2
indignus fonftr. 108, Slnm. 5. mit qui c. coni
398, b, Slnm. 3. mit ut 438, SL mit Su
pinum auf u 455, 2» indignum est mit 3nf
u. Acc. c. inf. 415, 1 U. 420. L indigne fern
mit quod ober Acc. c. inf. 320. indignus ali
relattoe« Slbj. 196, Sfom.
3nbifatio f. 3nbicatiou8.
3nbirefte fragen 4Q2 ff. unterfeb. öon 9?elarir>
fäfren 407, 2. ftatt eine« beutfeben SR«Iarh>
fafcc« 413. jur llmfdjreibung eine« beurfdur
Subft. 177, d.
3nbirefte 9tebe 457—460; 398, e.
indoles, Singulare 155, Slnm. 2j 156, 3,
inducere vlafjen" 291. fonftr. 342, L c. (in]
animum inducere 351, Slnm. 2; 4 15, iL in-
ducere mit Acc. Partie. Praes. 44U, c;
349, 3.
induere fonftr. 54 nebft Slnm. 1 ; 22L indnor
„id) jie&e mir an" 46, SCnm.
in eo est, ut 339 3 u. Änm. i
in esse fonftr. 52. mm. L
inferi „Untenoelt" 162, «nm.
inferior— superior ftatt hic— ille 240, Slmn. 2.
inferior aliquo 100^ Slnm. 3^ L
inferre fonftr. 52, Sinnt. 5.
infestus fonftr. 59, Änm. L mit aft u. öaffiwr
S3eb. 196, 3.
infidas fonftr. 59, Slnm. L
infigere fonftr. 52.
Intimus ftatt eincv beutfeben ttboerbft 194.
Snftnitio, ©nntar 414—438. al« (Subj. u. £b[.
115. ftatt be« beutfeben „wenn man, ta§
man" 1, f ; 415, «nm. 2 : 384, 2L mit bem
^räbifatSnomen im «cc. ob. 9com. 41fi. 3«f-
beim «uörufc 13L mit «bo. 41^ 3, jut
zed by Google
423 —
"mfärett. beutfdjer ©ubft. 177, b. bei $iaV
trra in gräcifierenber SBeife 418; 455, Slnm. 2,
:bt)ängig oon Äbj. 418, 4. Bei Serben ber
6etoegung jur ^e^eidjnung beS 3rof 418, 1 ;
455, Slnm. 2. 3nf. $erf. ftatt $rfif. 417, L
3nf. ftut. nad) „fjoffen, föroören* u. fi. 421,
i u. 422. Infinitivus historicus 322. 3nf.
cxii bei memini 422. bei interest inter 417,3.
bei Verbia timendi 415, 2j 255. bei Verbis
Toluntatis 42IL Nom. c. int 436 ff.
finitnm est, 3nb. ftatt Äonj. 33Q u. 33L
fit 306, 2.
fitias ire 29, b. Slnm. 2.
ifUmmare fonftr. 114. mit ex, ab 113, Slnm.
vH-re fonftr. 31, Slnm. 2.
ira, «bt». 128. ^rdpof. 144, «nrn.; 146, 4j
152. 14. mit Ahl. differ. 98, Slnm. fi.
ändere fonftt. 52.
tgenii old ergänjenber @en. 84, Slnm. 4.
igignere, ingenerare c. dat. 52.
igredi fonftt. 31, Slnm. 2. mit 3nf. 415, 2,
ibaerere fonftr. 52 nebft Slnm. 2.
ncere fonftr. 52, Slnm. 2,
ümicitiae, ^Murale 156. 2.
amicua mit ©en. ob. 3)at. 60, 5.
uqnns fonftr. 59, Slnm. L "
-:e fonftr. 31 nebft Slnm. 2. inire gratiam
ab U3. ab inennte aetate 125, 3.
ütiare fonftr. 114.
ütio, Abi. temp. 123, L initinm saniere a
IIB, Slnm. initinm oritur u. a. 547, Slnm. 2.
üoogere fonftr. 52, Änm. 5_,
lioria tu» u. tui „Unrecht gegen biet)" TL
inioriä, Abi. modi 104, Slnm. L per in-
inriam 104, Slnm. 2. imnriarnm al$ Gen.
criminia 89.
uuaau 10a Slnm. 3.
nnerefWeibt unüberfefrt 189, 2.
mereS Obieft 29, b.
•.nervale bei 3cit Stimmungen 123, Slnm. 2.
merlk^ abhängige ÜRebenfäfce 232, 3.
miti fonftr. 108, Slnm. 5,
mocentia ftatt innocentes 164.
tnoxias mit ©en. 89, Sfam. lj 84, Slnm. 4.
mit oft u. paff. »eb. 196, 12,
iop8 mit ©en. 84, d. mit a 98, Sfnm. 5: 113.
iqaam, «eb. u. 6teü\ 306, 2. ftefct bei ber
•eminotb 651, 7, d. fällt au 5 551, 3, b.
inqnit jagt man" 1, Slnm. t, inqnam fehler-
s.rt $u at gefügt 524, 5, a.
iquirere fonftr. 52, Slnm. 5,
iscias mit ©en. 84, b. mit ©en. ©erunb. 451, 2.
Sbi. ftatt be« beutfcfjen Slbo. 21, 2.
iscribere fonftr. 37, Sfam. lj 52, Slnm. öj 112.
statu as inacribere 35^ IT. Über, qni inscri-
bitnr 258, 2,
uculpere fonftr. 112.
•nfeln fonfrr. mie ©täbtenamen Ufi ff.
uerere fonfrr. 52, Slnm. 5.
widere fonftr. 31, «nm. 2.
asidiandos 303. Slnm.
nsignite 199J«nm. 2; 485.
asimulare fonftr. mif©en. 89. mit Acc. c. inf.
370, Slnm. 2.
aainuare fonftr. 52, Slnm. 2,
insiatere fonftr. 31, Ämn. 2. mit 3«f- 415, 2.
insitus fonftr. 52, Slnm. 5.
infofern, inamroeit 396.
inaolitus u. insolens fonftr. 84, b nebft Slnm.
ins ons mit ©en. 84, c; 89, Slnm. L
inapicere fonftr. 52, Slnm. 5.
instar, ©eb. u. ©ebr. 174, 1 u. 175.
instare mit 3>at. 52. mit 3nN 415, 2.
inatitnere fonfrr. 43, Sinnt. 2; 114 nebft Slnm.
mit 3nf. 415, 2,
institutio U. i ns t i tu tu m 168. ins tit u t o , Abi. modi
104, Slnm. L
^nfframentalid pag. 19. 3nfrrumentaler Ab-
latio 10JL
instrumentnm, Singulare 155, Slnm. 2.
insuescere fonftr. ILki, Slnm. 4. mit 3nf. 415. 2.
insnetns fonftr. mit Cöen. 84, b. mit (Ben. (?e=
runb. 451^ 2, mit Qnf. 418, 4.
insnltare fonftr. 52, 5Jnm. 2.
insumere fonftr. 112, Slnm. 2.
insuper 477.
integer mit ©en. 84, Slnm. 4. integrum est, ut
438, 2. de integro 492. integrum aibi re-
aervare 180, 4, a.
intellegere mit Doppeltem Her. ob. 9?om. 37,
«nm. L mit Slbl. ob. ex, de 108, ftitm. Ü.
abfolut gebr. 36, 12. im $affio mtt Nom. o.
inf. ob. Acc. c. inf. 436 u. 437j 420, I, 2.
ex quo intellegitnr in Sa^Iufjen 527; 329,
2lnm. 4. intellectnm mihi est 64. qnod in-
tellegam 398. L intellecto al* Abi, abaol.
444. intellegens mit ©en. 85 u. 86. intel-
lectn 455, 2,
intendere mit 3nf. 415, 2. animum intendere
fonftr. 52, ?lnm. ST~
3ntenftoe »erben 308, L
intentare fonftr. 52, Sinnt. 5.
intentnm esse fonftr. 451, 44 52^ Knm. 5.
inter ftatt Oen. partit 79. bei interesse mie-
ber^olt 132, Sinnt, inter qnos „unter u)nen"
245, 2tnm. L „moUrcnb" 123, gnnu 2; 136, 4.
inter omnes excellere, praestare 31, Slnm. 4,
mit ©erunb. 451, 5_i 136, 4. inter sicarios
accusare 153, 12; 89, gnnu 2. inter paueos
^befonberd" 153, 5. inter nos, inter vos, inter
se „euianber" 236 u. 282. inter mit 3nfin.
bei interest 417, 3. oiele mit inter gufam*
mengef. Serben regieren ben 8lcc. SJL re*
gieren ben 5)at 52,
intercedere fonfrr. 52, Sinnt. 2. intercedit mihi
aliquid cum aliquo 55, Sinnt. 2,
intercludere fonftr. 54, ^nm. 2»
interdicere fonftr. 54 Slnm. 2. mit quominua
ob. ne 359; 342, "HL 2.
inter du in — inter dum 516, 5.
interea: cum inter a fonftr. 362, Slnm. 4. in-
terea loci 78^ Slnm. 8.
interesse „jugegen fein" fonftr. 52, Slnm. 2,
interest U. refert, Söeb. U. .Honftr. 'XL mit M\ .
415, 1, ß. mterest inter landare et blandiri
417 , 3.
interiacere fonftr. 52 nebft Slnm. 2.
intericere fonftr. 52 nebft Slnm. 2.
interim: cum int er im fonftr. 362, Slnm. 4, in
Or. obL mit Acc 0. int 457, Slnm. L
zed by Google
424
interior ftatt eine* beutfchen ^räpofitionalau**
bnirfö IM.
interire ab aliqno 106, «nm. 2.
intermittere c. inf. 415, 2. nihil intermitto,
quin 367, 3. non intermittere für bai bcutfcfjc
„unaufbörlidV 487.
internoscere fonftr. mit a 94, «nm. L
interpoliere fonftr. 52 nebft «nm. 2,
interpretari mit boppeltem See. 37, ?(nni. L
interpretatus bat pafftüe ©eb. 302.
interrogare fonftr. 43, e.
Interrogatio, ftigur 551, 6.
intimns ftatt eine* beutfcf)cn ^räpofittonalauSi
burrf« 194.
3ntcrrogattopronomlna 268—273. tiebten fieb
na et) bem $räbifat8nomen 23, $met fragenbe
Pronomina oerbunben 412.
intervallum im 91 bl. auf blc <vraqe tote weit?
12L
intervenire mit Stot 52 nebft 9tnm. 2.
intexere fonftr. 52.
intxa, «bö. 128. ^rfipof. 123, «nm. 126,
10; 144, «nm.
3ntranrtHoa als Ironfitioa gebr. 23. mit Objeft
betreiben Stamme« 29, b. tranfitioe Serben
intranriHo gebr. 292j 294, 9lnm. biiben ein
«Partie. $erf. $aff. 3Q0.
intrare fonftr. 29, a, 91 um. 5.
introire fonftr. 31, «nm. 2.
intuen fonftr. 52, 9lnm. 5. mit fßart. ob. Acc.
e. inf. 431.
innrere mit Tat. 52. Cf. aud) 54, «nm. 2.
innsitatnm est, nt 438, 2.
inntilia fonftr. mit Dat. ob. ad 69, 91 nm. L,
45it a,
invadere fonftr. 8L 91 nm. 2*
invehere fonftr. 52, «nm. 5.
in venire mit boppeltem «ec. ob. 9?om. 3j 32.
inveniuntur, qni e. coni. 898, c. inveniri
mit Nora. c. inf. ob. Acc c. inf. 436. u. 437.
inventio u. inventum 1£8 u. 169. inventum
mit «bo. 12, a.
Snoerrierte fBortfteBung 635, 2L
invicera 237.
invietns „unbefieglid)" 195.
invidere fonftr. 49 nebft 91 nm. 1 u. 2. invi-
dendus 303, 9(nm.
invidus c. gen. ob. dai 60, 5*
invitare fonftr. 114.
invitus, 9lbj. ftatt bc« beutf(f)en 9lbo. 21, in-
vito mihi est 65, «nm.
involare fonftr. 31, «nm. 2,
inwiefern 8967«nm.; 222.
injroifdjen umfehrieben 498, L
— io, Scrbalfubft. auf io, 8eb. u. ©ehr. 168
u. 169.
iocari prägnant gebr. 35, 13.
iocus: per iocum 104, 9lnm. 2.
ipse, ©eb. u. ©ehr. 252 ff.; 219, «nm. mens
ipjtu« pater 7L &nm. U 253, 15. me ipsnm
u. me ipse 253, 9. ipse bei ©täbtenamen
116. c. ipse inOr. obl. 457, 6j 235. inter
ipsos 236. nunc ipsnm, tum ipsnm 253, 7j
467, 3. ipse „jebon" 254. et ipse, ipse qnoqne
„audj, gleid)faad" 255j 252. ipse fehlerhaft
beim «uperl. 199, B: 253, 19. ipsnm hei
3nf. 414, 3, «nm.
iratns, W). ftatt be« beutfdjen «hb. 2L
ire mit L Suptnum 455. viam ire 29, b, «m
ire redire 503, 4. perditnm ire, nltum fa
465, 9t nm. 3.
3ronie, Sropu« 550, 5. bejeidmet burd) scilice
videlicet, nimirnm 634. burd) nisi forte, ni
vero 381, 2. burd) quasi, quasi vero u.
392.
irrealer ftafl her höpot^. 6Äfee 376, 3.
irrepere fonftr. 31, «nm. 2.
irriaere mit «ct. 52, 9lnm. 3.
irrnere fonftr. 31, «nm. 2.
irrnmpere fonftr. 31, 91nm. 2.
is, ea, id, »eb. u. ®ebr. 245 ff.; 219, «nm
244. auSgelaffen oor bem SRelaho 241. 6tel
130, 2. is nid)t aefefct, wo im 2>eutf(ben „bei
c. gen. ftebt 250. is „biefer Wann, btefi
Surft* u. ä. 213. is fSUt roeg bei bem jtoetM
SBerbum ob. dornen 248. beim Abi. abso
444, 9(nm. bei einem ^artieip 228 : 441
9t nm. L für bad beutfdbe „einer'' 25L i
oertritt ein 6ubft. bei her testen Don i»
$räpof. 133. is qui „berfelbe, toeld)er" 24!
9lnm. 2. is qni u. lue qni 246. isque, et i
atqne is „unb ätoar" 252. is est ob. is qi
est „nämlid)" 17, a. ja numerus, qni fta
eornm numerus, qni 22. qnod eins faoei
possnm ob. fieri potest 78, 9!nm. fi. is i
Or. obl. 467, IV. id c gen. 78, d. idten
poris, id aetatis 47, id nerrritt ein beutfebe
Subft. 126. alia id genug 42. id bereit
auf einen folgenben ©ebanfen oor 238, 9ln::
2j 100, 9Inm. 6j 369, «nm. L id quo
»»a«" 23, 4. in eo est, nt 339, 3 u. «ran. l
id aß aboerhialer «ec. 29, c. eo ald Ab
differentiae 98, 9lnm. 8. eins modi, ©<bt
339, «nm. L quo — eo Je — befto" 21 (
eo = ideo 630, 5, 2(nm. 2. is sum qni <
coni. 398, b nebft 9lnm. als nad)brutf*ooD
Umfdjreihung 266, «nm.
Isocolon 641, 5, «nm. 1 — 3.
tft eö, toeId)er fällt weg 266.
iste, Söcb. u. ©ebr. 238 nebft «mit. L
ita u. sie 484. ita, ita est aI8 «nhoort „ja'
411, IL non ita „nein- 411, 14. non ita
haud ita „nld)t eben" 470, 9. itane, itan>
est befrembenb fragenb 403, «nm, 4 Ha in
Schlu&fafre 527. nt — ita 393 u. 394 qni«
ita? 410, 8. iU — nt 396j 339, «nm. c
361, ETlta non — nt 339,_9Inm. £ iU — n
bei Beteuerungen 335. ita — nt qni c. snperl
199 10. ita fit, nt 630, 2 : 627. non iti
välde 470, 9, ita nad) "einer ^artieipial
fonftr. 440, «nm. 6. iU auf einen oorber
gebrauchten «udbruef ^urüdmeifenb 3, «rnn. i
itaque, «eb. 630, 2. Stett. 631. itaqne erge
580, 5, «nm. L et itaqne 532.
item 255j 393. non item 472. itemqne 510,
«nm.
iter u. profectio 168. iter ire 29, b. itinere
ftatt in itinere 114. in itinere u. ex itinere
149.
Iteratio, t$\QUl 561, L
zed by Google
— 425 -
iterora 492 ; 214, 22. Herum consul 12, b.
Herum iterumque 492.
— itus, Slboerbialcnbung 462.
mbere fonftr. 425. im <|iaffto fonftr. 436 nebft
Snm. für ba« beutfdje „laffen" 29JL „muffen"
42a
laeundus fonftr. mit Supin. ob. anbei* 455, 2.
mdicare mit Hcc. 29, a, «nm. 5, mit boppeltem
*rc. ob. «Rom. 3j 31 mit Qkn. 80. mit
Nora. c. inf. ob. Acc. c. inf. 4HJL mit ttbl.
ob. ex 9^ b. formen oon iudicare au«ge-
toffen 551, 3, c.
iadicium : meo iudicio ob. ex meo iudicio 98^
8mn. 6. iudicio bei geridjtlidjen Serben 89,
Snra. 4. sui iudicii esse 74, 4L
lungere, iunctus c. abl. 103,3.
iuniores 98, Unm. 1*
Jappiter Optimus Maximus 540; 503, 3lnnt. L
iurare fonftr. mit Acc. c. inf. 421, 4 u. 422.
ios iu ran dum iurare 29, b. inratns 300.
falsum iurare 29, b, ftani 4.
tos est fonftr. 450j; 339, iL iuris u. iure
consultus (peritus) 84, 2(nm. 2. sui iuris
esse 7^ L iure, Abi. modi 104, Hnm. L
meo, tuo etc. iure 230, 3, summo iure
230, 3.
inssurn mit Äbj. u. Wbü. 12, a.
iossu 108, Slnm. 3,
iastitisTjIfcfityl für Geredjttgfeit" 161, *nm.
instum est, erat u. f. »., 3nbif. ftatt be« tfonj.
33Q u. 33L mit 3nf. ob. Acc. c. inf. 415,
1 u. 420, L iusto raaior, minor u. ä. 100,
*nm.~2T
mvare fonftr. 33, a. iuvat me „e$ freut mid)N
33, b. mit 3nf. ob. Acc. c. inf. 415, 1 u.
420, L 2. mit 3nf. $erf. 412.
uvenis al« ?lbj. gebr. 10. „im 3iingling«atter"
162.
mventas 112.
iurentus rbnefrfoifd) mit $iur. 7, a. ftatt iu-
venes 164.
mxta «bo. 12JL $r<ipo}\ 136, 5. iuxta ac 507.
iuxta — quo 509.
K.
Äafopfjonie 538, L
Äapitel im WA. oljne in 111^ 91nm. 5.
«afu«, Öeb. im aUgem. pag. 18. u. 1SL 8l)n*
tay 24—110.
harn ovvtotv 2.
faum 483, IQ,
Saufalfäfee unb Äaufalfonjunftionen 368—375.
ftatt eine* beutfdjeu 9telatiofatye« 2üL ftatt
einer beutfdjen »ppofttion 19, b. ftatt be«
beutfdjen „unb baljer" 532 u. 542, L burd)
$artfctp au«gebr. 440, I, b. faufale Stelatfo;
fä^c im «onj. 323 u. 392.
fein burd) non ob. nullus überf. 28<) burd)
nemo ob. nullus 281 u. 280.
Jtettcnfd)luB 527.
Äinb hn bilblidjen Sinne 6, c. „Äinber" 192,
3, d.
itlagenbe 9lu«rufe im Acc. c. inf. 435.
Älimar 551, UL
Äoindbenj 325j 362^ 3,
Jcuflefttoe f. Goaectiöa.
flollcfttoifdjer Singular 155 u. 156j 550, h
KoXotptovtov Ofr\ua 60, ftntn. 2.
Äomparatto, Suntaj 199—210. non ^artietpien
206. boppclt gefeji 199, 4. burd) „uj, nli^u,
»iemlld)" u. ä. überf. 199, L ftatt be« beut*
fdjen $ofitto« ob. Super!., »enn oon jwei
Seilen bie Siebe ift 200j 29L mit Negation
ftatt be« beutfdjen Süperl. 102. mit ALL
comparat. 1QQ nebft 3lnm. 3, d u. 102. mit
Abi. mensurae 98^ d; 199, EL oerftörft burd)
etiam, multo 98/ 21nm. 9; 199, & u. 2. mit
Gen. partit. 787b.
Äoinparattofö&e unb Äomparattofonjunftionen
392—397.
fompenbiarifdjer Sergleid) 250.
Äonjunftionen, Suntaj 339—397; 499 ff. ftatt
beutfd)er Gelatine 262.
Äonjunftionalfä&e ftatt beutfdjer Slppofttionen
19, b. ftatt eine« beutfdjen 9lelattofa&e« 261.
xur Umfdjreibung beutfdjer Subft. 177, e. in
Or. obl. 457, 4. burd) ^artietpien au«gebr,
440, I b.
Äonjunttm, ©efen u. ftrten 332, C. optativus
332; 334. C. hortativns ob. suasorius 332, 2.
concessivus 332,3. potentialis 332, 4. dubita-
Uvus 332, öThypotheticus 352~6; 316 ff. ;
3S5. m SRelattDfä&ert 39Ü ff. in inbireften
fragen 402 ff. in Or. obl. 457; 398, e. ofme
ut 344. beurjdjer Äonj. wirb im ÖätTber %n\>.
330—331. Konj. nad) quod mit einem $er*
bum be« Sagen« ob. Steinen« 373. Coni.
Praes. ftatt be« GntpirarioS 336, Änm. 4j 337,
3lnm. 1 u. 4. Äonjunftio infolge einer At-
tractio modi 398, d. Äonj. 3mperf. u. ^luöq.
&ur Se^eid)nuug uicberljolter ^anblungen
325, 4, «nm.; 398, g. Äonj. bei jjutura
unud)rieben ob. erfeöt 328 b. Äonj. für ba«
beutfd)e „man" L d.
Äonfreta für tflbitrafta jur ©e^eidjnung be«
fieben«alter« x. 162. mit abftraften Subft.
oertaufd)t 164j 550, 2, c. im $lur. 158.
fönnen al« pbjafeolog. S3erb. 298. fte^t im
Jnbtf. 330 it.331. nidjt burd) ba« ®erunbto ju
überf. 454.
ftonfcfuttofäfce HJ^ ff.; 327, (L jur ^eriobeiu
bilbung 532 u. 542, L
Äonftruftion«orbnunp 535, 2.
Äonjefftoifdjer Äoniunftio 332 , 3, Äonieffiu=
fonjunftionen 389—391; 362. II, 2. Stow-
W'n\>\(\\\ ftatt be« beutfdjen Welattufafte« 26L
Kopula 3. 9lu«Iaffung 4, 551, 3, a. Kopula?
artige Serben 3, Stellung ber Kopula 536, L
^opulatioe fonjunftionen 499 ff. Kopulative
Serben 3.
Körperteile im ^lural 158, 21nm. 3.
Äorreft^eit be« «udbrurf« 546.
fforrelatioe ©örter 265j 507, 51nm. L
foften 1DL
furj denique 481. quid multa u. u. 551, 3, d;
410, 31 nm.
tfürje be« ^u«brud« 547; 419.
27"
zed by Google
— 426 —
L
labef&ctare fonftr. 3 L L
laborare fonftr. 108, \Mniu. L mit ut, ne 342,
II, a. feiten mit 3nf. 416, 2. mit a 153, 16.
laceasere neu!) ber 4. Moni. 311, «nm. mit
Abi. instrum. ob. ad 114.
laetari fonftr. 29, a, «nm. 3. mit «cc. 2JL c.
mit qaod ober Acc. c. inf. 320. laetandus
303, $inm.
laetus mit oft. u. paff. 93eb. 196, 8. «bj. ftatt
beö bcutfdjen «bo. 2L mit ©cn. 84, «nm. L
mit «bl. 108, «nm. L
laevn o$ne in 111, «nm. 3. I laeva 113.
lamentari fonftr. 29, a.
l'änbername ofyie Iftfipof. US. im $lur. 168,
Mnm. L ftatt ber »etoo&ncr ULI $cmolmer
ftatt be* Sanbe* 162, c.
lange: fd)on lange 483, «nm. 3.
länaft 483, «nm. x
lapidibus pluit 106, «nm. 4, c.
largiri de suo, de alieno 158, 3.
1 äffen überf. 292. burd)8 «ftio öberf. 2Ü&
pbjafeolog. SJerbum 298* wfid) laffen" burd)«
^affio überf. 296.
latere fonftr. 33, «nm. 2. bient $ur Umf$reib.
bed einfadjen Sierb* 319, 2.
Latinae, sc. feriae 551, 3, h; 123, L Laiina
seire, optima Laline. scire 475, 3*
latitado: in latitndinem 163, Kl
latrocininm ftatt latrones 164.
landare mit Doppeltem «cc. 32.
laudatio c. gen. 70, 8.
landi, $at. bee" 3rocrfc* ßfi u. 67, laus est mit
3nf. ob. Acc. c. inf. 415, 1 u. 420, L
laudare mit Acc. c. inf. ob. qaod 370. mit
cum 438, o.
lavare u. lavari 294 nebft «nm. nad) ber 3.
Äonjug. 311, «nm.
laxare mtranfitto 36.
leben vivere u. esse 5, «nm. 2,
ve bensalter burd) Sabst. concreta auf gebr.
162. auf bie ftragc mann? mit ob. obne
in 123. 2, b.
legatio ftatt legati 164.
legatus c. gen. ob. dat. 60, 4.
legere senatores Iii scriptum legimus „man
Heft" L «nm. 2.
leiber überf. 497, «mn. Z: 411, 4,
lefen: man lieft 1, «nm.lL
levare fonftr. 94, «nm. 3 u. L mit ®en. 94,
«nm. 5.
levitcr ale* DuantitätSabocrb 485.
lex est, ut 339, 3. lege, hac lege, Abi. modi
104, «nm. L lege bei geridjtllcbcn Serben
89, «nm. 4,
libens ftatt be« beutfdjen Slbü. IL
Uber fonftr. 94, «nm. 3.
liberalis fonftr. 84, d; 59, «nm. L
liberare fonftr. 89; 94, «nm. 3. mit ®en. 94,
«nm. JL
liberi u. pueri 192, 3, d.
übet mit $nf. 415, L
libram, aboerb. Äcc. 47^ «nm. d.
liceri c. acc. 33. c.
licet mit 3nf. 415, L mit Dat. c. inf. 416*
HL mit 3nf. $aff. ftatt be* beutfdjen 3m
«ft. 415, «nm. L si licuerit 316 b, «nm. 3,
licet pleonaftifd) 547, «nm. 1^ a. licet per
aliquem 137. «irm. 3. licet, Äonjunftion
389. 4. Heere „feilfteben" 1QL
Vimttattoer «M. 98, c.
linea, »eb. 546,"2I
litare fonftr. 106, «nm. 4.
fiitote*, iropu« 550, 7j 485, «nm. mit haud 460.
littera, Stell. 536, 7, «nm. litterae „©riefe"
159, a. per litteras „fdjriftlid)" 104, «nm. 2.
locare fonftr. 107j 112. mit Gkninbio 45_L 2.
loco mit ob. ohne in 111, b. loco, in loco „an
redjtcr ©teile" 111, b; 230, «nm. loco für
bat beutfdje „aI8, für" 19, «nm. 2» locum
dare mit ad ob. Gen. Gerund. 451, «nm. L
locum eligere, capere mit Tat. ©crunt>.
451. 4. loci, locorum al* partit. @en. 78, L
loci u. loca 159, b. non est hic locus, at
339. «nm. 2,
locupletare c. abl. 9JL
fiogifd)c* ^erfeft 312.
^oratio pag. 19; 116, «nm. L
longe c. acc. 121. «nm. beim €upevl. unb
Äompar. 98, «nm. 9j 199, 2. longe a 94,
«nm. 4j 117, «nm. bei ben «u*brürfen bei
(Sntfernnng u. 93erfd)iebenljeit 98, «nm 9.
longius mit ob. of)ne quam 101. non longe
abest, quin 357, 3,
longus mit «ccTber «uäbefjnung 120, longum
est 199, «nm. lj 331L
longitüdo :in longitudinem 153, 11L
loqui bella, classes u. ä. 29, a, «nm. 5. Latine
loqui 475, LL quid loquar de 332, «nm. •'•
ut loquar cum Cicerone fehlerhaft 150, iL
luci 116, «nm. 3.
lucri facere aliquid 76, «nm. L
luctari c. dat. 65, 2.
ludere mit «cc. 29, a, «nm. 5j 29, b, «nm. 2.
mit «M. 106, «nm. 4, d.
ludi auSgelaffen 551, 3, h. (Stell. 9, «nm.; 536,
«nm. L ludis «61. b. 3eit 123, L
lu'librio esse, habere 6_L 12.
ludificari c. acc. 29, a, «nm. ä.
lugere fonftv. 29, a u. c.
luxuriari c. abT 96, L
M.
mactare fonftr. 54.
macte, 5Peb. u. ®cbr. 28, «nm.
maerere fonftr. 29, a nebft «nm. 3; 106^ «nm. 1
maestus, «bj. ftatt bc8 beutfeben «bo. 2L m\i
«bl. 108, «nm. L
magis unterfd). non plus u amplius 207 u. 2ffiL
feblerbaft ftatt pluris 88. magis mulier u.
maior mulier 12, c. magis pleonaftifd) bei
malle u. praestare 547, «nm. 3. magis in
dies 208, HL non magis— quam 521. mag»s
—quam bei Jßergletdjung 3tt>eier ßigenf^M
199, 4.
msgütficum est, ut 438, 2.
magnopere 199, s2lnm. 2. non magnopere 470^-
magnua nidjtmit «cc. ber «uSbcfmung Drrt'•
zed by Google
— 427 —
120. magnam partem abucvbial iL magni
u. magno $ur SBejeichnung be« greife« 88;
l'jT. magnam est, ^jnbif. ftntt Äonj. ÜÜU
u. 3ÜL magnam dicere 180, 4. a.
maiestatis ale Gen. criminis 89,
maior natus fonftr. 125, 2. maior natu 98,
ännt. 7. maioris fet>lcr^aft ftatt plaris Üh.
Majorität 20J, 2.
male mihi est 5. ?lnm. L male au dir e 475, L
male emere 107, Slam. L male viverc 475, 2,
male aeeipere 475, 4» male scire aliquid
475, 6. male ol* CuantitätSoboerb 485.
maledicere fonftr. 49 nebft 51 um. &
maleTolus fonftr. 59, Hnm. L
malle mit 3nf. °°> Acc. c- ^26; 415, 2*
mit ut, ne 342, L c nebft Änm. L mtt ein*
fad)em Äonj. 3141 mit boppeltem Äcc. 37,
Änm. 4. alicui aliquid malle 51. mit Abi.
differentiae 98, 2lnm. 8. mit quam 508, 9lnm.
malle nlo 3nf7 $ut. 422, 4, malo, malim,
mallem 334, «um. 2.
malum „$um genfer" 45, Slnm. 2.
man überf. 1 u. 2j 332, 2j 337, «nm. 4j 330,
«nm. 4t. CL aud) 57, Hnm. 2.
manare fonftr. 106, VI tun. 4, c.
mand)c 274. 4.
mandare ut, ne 842, L c. mit einfachem Monj.
344. mit ekrunW 4ol, L
mane, ©eb. u. ©ebr. 174^ 2.
inanere mit 9ßom. be$ ^räbifatSnomen* iL mit
Gen. poss. 76, x'lnm. L mit $at. ob. Hcc. 33,
&nm. L mit dum 365, Vlnm. 2a
manifestus c. gen. 89, ?lnm. L manifest n m est
mit Are. c. inf. 420, I ; 486. manifesto „auf
frifd)cr Xbat" 152, 6.
2R a n n im 2at nid)t mitüberf. 243. „ein SRann
»oie $orai" u. ä. 238, Wnm. 3j 160, iL
manas auSgel. 551, 3, L toQeftiuifd) mit %lux.
7, a. manu „burd) 3tunfi" 165, Änm. 2. manu
mittere 94, SInm. 2. in manibas esse 153, 20.
per manas tradere 153,21. manum u. manas
conserere, inferre u. ä. 158, Änm. L
man „ju SEBoffer" 111, c; 114.
Patrimonium : in matrimonium collocare 112,
Änm. L
raaturare mit 3nf. 455, Änm. 3j 416. 2. für
ba4 ocutfdje „fdjleunig, eilig" 487. mit Äcc.
29, a, »nm. 5.
maturua fonftr. 451, 3.
maxime 483, 5^ tum maxime u. tone maxime
466. si maxime- tarnen 383, iL
maximus natu 98, «tun. 2. maxima minima
503, L. maximam partem abuerbial 4L max i mi ,
maximo jur $3e$etd)nung bed ^reifes 88j 107.
mecastor 551, 3,L
mederi fonftr. 497 nebft Änm. L me de in las 303,
Änm.
medicare 49, Änm. L
medioeris „nur mäfolg" 497.
meditari mit 3nf. 415, 2.
medius „mitten, bie SWitte" 194 nebft Änm.;
21. 3. medium mit @en. 78, Änm. 5. medius
mit ©en. ob. inter 84, Änm. 5. mit ob. oljuc
in 111, Änm. 2.
medius fidius 551, 3, i.
medallitus 462.
UNIVERSITY
non mehercle
mehercules, mehercle 551, 3, L
536, 12.
mei a(d objeftioer @enitto TL
mein fällt in bec Änrebc weg 27, Änm.
meinen: id) meine nämlid) 17, a.
melius est, erat, 3nb. ftatt Tfönj. 33Q u. 331.
mit 3nf. $erf. 417, L
melle dulcior 100, Änm. 3, a.
meminisse, ^eb. u. Äonftr. 82. mit Acc. c. inf.
praes. 429. mit 3nf. 415, Änm. 4, mit
cum 362, Änm. 3. quod meminerim 398, f.
memento c. inf. $ur Umfdjreib. be« ^mpt-
ratto« 336, Änm. 2.
memor c. gen. 84, b. mit ©en. ©erunb. 4M, 2.
memorari mit Nom. c. inf. ob. Acc. c. inf. 436
u. 487. memoratu 455, 2.
memoria nostri u. nostra „Änbenfen an im*"
71. memoria teneo fonftr. 429. sibi in me-
moriam revocare fefjlerbaft 227. Änm. 2j 87,
Änm. L
memoriter 489, 16.
mens: in mentem venit, 2^eb. u. ßonffr. 82.
hac mente 104, Änm. L ea mente, ut 342, II.
mentionem facere fonftr. 82.
mereri c. Äbö. 476, L bene mereri de 476, lj
152, iL pedibus, equo merere 115, 8. mereri,
ut 398^ *nm. 3.
mergere fonftr. 112, Änm. 2.
ftegtoftoe, ^igur 551, 15.
merito, Abi. modi 104, «um. L meritum in
ob. erga 152, 9.
— met al« Sufftr 222_i 253^ 9.
9Ketap^er 549. Äü^nere- 9»et^em gemilbert
229
metatus f)a\ paff. Seb. 302.
metiri c. abl. ob. ex 98^ b.
Wetonnmie 550, 2.
metuere fonftr. 5L mit ne, ne non, ut 353.
mit Acc. c. inf. 438, 3. mit 3nf. 355. metuens
c. gen. 85 u. 8iL
metns est mit Acc. c. inf. 438, 3* mit ne, ne
non, ut 353.
meum est 76j 428. mens feölt ob. fte^t beim
S3of. 27, Slnm. hic liber me«« est 65; ÜL
accusator mens, laudator mens u. ä. 71,
Slnm. 2. mea interest, refert 92^ a.
migrare c. acc. 29, a, VI um. 5.
mihi fällt mea 222. et&ifrfjcr Tat. (iL mihi
crede 336, l'lttm. iL
miles folleftioifcb 155, 2. milites u. copiae 165,
21 nm. 4,
militia, Singulare 155. 2lnm. 2. militiae „im
Kriege" 116, Slnm. 3.
aWilitärifcbe Äu8brude obne cum ob. a 103, 2j
106, »nm. L
mille mit ©en. 2!6_i 214, L mit ^räbifat im
6ing. 21fi. ^tjpevbolifdi gebr. 214, 2. milia
mit qjräbifat im 9Ra«ful. 7^ b.
millies wfe^r oft" 214, L
minari, minitari fonftr. 33, c. mit Acc. c. inf.
fut. 421, 4.
min bebten 8 bei Bahlen 495, 9(nm.
minime, minime vero „nein" 411^ 14. oerftärfte«
non 470.
zed by Goo^I
— 428 —
minimura „wenigften«" bei .latUen 495, Slnm.;
46. non minimnm 4fL mit Gen. partit. 78,
d. minirai u. rainimo bei ^Jrci*beacid)nungcn
88; 102. minima« natu 98, Slnm. L
mmistrare bibere 417, 2.
minor naina fonftr. 125, 2. minor natu 08,
VI mit. L minoris alt Gen. pretii 88j 107.
minuere intranfitto 294, Slnm.
minas mit ob. ofme quam 101. non minns —
qnam 521. minns mit Gen. partit. 78, d.
ei minns, sin minns 380. nihil minns „nein"
411, LL nihilo minns 524, Slnm. £l minns
abgefd)Wäd)te$ non 470.
mirabilis mit Suninum auf n 455, 2,
mirari fonftr. 29, a. mit Acc. c. inf. ob. qnod
370. mit si 438, 6. prägnant gebr. 35, 10.
mit inbireftem ^ragefa{ie 364. Slnm. 2.
mire qnam, mirum qnantnm 411, 4. mirnm
est, nt 438, iL mirnm est, si 438, LL
mirifice beT»bj. 485.
miscere Fonftr. 106; Slnm. 4, d.
miseret fonftr. 91.
unseren U. miserari 9_L Slnm. L mit qnod
ob. Acc o. inf. 370. miseretnr unperfönl.
9JL miseritns mit ^röfettebeb. :un.
misericordia tni u. tna „Witleib mit bir" LL
missnm facere 31 9, VI nm
in i j; b v a u et) e n 10'.*, VI mit. ±
mit überf. 103—106. „mit fic^ bringen" 152, üL
*Wittel*|>erfon buref) per bejeidjnct lOiL
mittere mit ©upinum 455. mit ©erunbio 4M,
L mit qni c. coni. 398, b. mit $at. bcö
3we(feö ßij iL t>L mann mittere 94, Slnm. 2»
mitto, qnod 3M, Slnm. 2. mit 5hf. 416, 2.
mitte c. inf., Umfcfjreibung be« 3mperatio«
337. 0nm. 3. missnm facere 319, Slnm.
mittere „abfd)icfen, entfenben" u. dimittere
489 b, Slnm.
Mobilia snbstantiva 6, c.
moderari fonftr. 5JL mit übt. 98, Sinnt. 2.
Modi verbi 330 ff. Attractio modi tn 9leben-
föfecn 398, d.
modo u. in modum 104, Sinnt. 3. qnoqno mo-
do, qnooumqne modo 290. modo für ba$
beutfdje „alt" 19, e. nnllo modo 470. nescio
quo modo 411,4. eins modi, (Bebt. 339, Slnm. L
modo, Äonjunftion c. coni. 387. Oerftärft ben
3m»eratto 336. Slnm. 2a modo ne 387. si
modo 387, Slnm. modo „jüngft" 483, 12.
modo „nur" 495, L fällt toeg 497. modo
non beinahe" 483, Slnm. L modo — modo
516, ll non modo — sed etiam 518, VI mit.
non modo — sed 518. ne — quidem — non
modo 388; 519, Slnm. Li non modo im
jweiten iy liebe 519, Slnm. 3. non modo —
sed ne — qnidem 519. non ftatt modo non
519, Slnm. non ftatt non modo 518. modo
ut 387, Slnm.
möglidjft 199, 9.
molestns: nisi molestnm est 227, Slnm. 3.
moleste ferre fonftr. 370.
moliri fonftr. mit 3nf. 415, 2. mit nt, ne 342,
I, a.
monere mit Slcc. eine« fädjl. $ron. ob. Vlbj
29, c. mit nt, ne 342, I, b. mit einfachem
I Jtonj. 344. mit Acc. c inf. ob. nt 347, 5.
mit 3nf. 342, Slnm. 1; 438. A.
monitn 108, Slnm. 3.
mons, Stellung 536, 7_, Slnm.
mora nnlla est, qnominus ob. ne 359. Slnm. 1
u. 2. mit quin 357, Slnm. 4*
morari tranfitfo u. TnTranfUto gebr. 292. 2. mit
3nfin. 415, 2,
mordiens 489, 18.
mortui es für ho min es lflfi.
morte ob. mortis damnare 89, Slnm. Li. mor-
tem ob. morte mori 29, b.
mos ob. moris est 76^ Slnm. 2. fonftr. 339. 3;
4;"?Q. more, Abi. modi 104, SUmu L für ba4
beutfdje „oi«" 19, e; 20, 9,
motio u. rootns 168, Slnm. 2.
movere fonftr. 91. „fidj bewegen" 294. Slnm.
nbfolut gebr. 36, Li moveri „fidj bewegen"
294 u. 29_5_ mit ut, ne 342, ^ c.
mox, 93cb. u. ©ebr. 483, L quam mox 354,
Slnm. 2. mox — mox fcblcibaft 516, 6j
483, L
mulieres ac poeri 192, 3, d. mulier ftatt ea
245, Hnm. 2.
mnlti bat et bei fid) 503, 5. mnlti saepe 547.
Slnm. Ll quid mnlta. ne mnlta „furj" 410,
Slnm. multns bei $id)tcrn mit Sing. 157.
VI um. raultnm u. mnlta oerfd). 182, L mul-
tnm als aboerb. Slcc. 46. mnlta aboerb. Skr.
29, c. raaltum mit Gen. partit Ts, d. mnlti
amici mei „oiele oon meinen ftreunben" 82,
a. multo oor Äompar. u. 6uperl. 199, I;
98. Slnm. 8 u. 9. mnltnm ftatt multo 98,
Vlnm. 10. mnlto fehlerhaft ftatt magni u.
magno 88j 107.
multiplex quam 508, Slnm.
multitudo mit $räbifat im Plural 7, a.
mundus, S3eb. n. @ebr. 192, 3, e. "
munire castra, rnpem u. ct. 35. mnnire a
141, «nm. 3.
munus est alieuius 76, Slnm. 2.
miificn überf. 428; 488. als ptjinjeoloi}. $ci
bum nidjt initnberf. 298j 428^ Slnm. „bu
müfcteft, Ijätteft gemufet* u. fi.f Qnbif. ftatt
Äoni. 330 u. 33L
mutare fonftr. 107, Vlnm. 2. mutare u. matsri
„fid> finbern" 2Ü4 nebft Slnm.
Butter im bilblidjen 6inne 6, c.
mutuus u. mutuo 237.
N.
nad), lüränof. 150, 9—12; 260, «nm. 2. un*
mittelbar nad) 150, 10. ba* jeitlid)« nadi
burd) ben Slbl. überf. 126, Slnm. 'L nadi bei
ben Serben „beurteilen, fdjäfren" 98, b. bei
ben Serben „benennen" 150, IL
nad)bem 366. burd) qnoniam überf.
Slnm. 2.
v;ud)f olgei umfdnieben 166^ Slnm. Li
nae f. ne.
nam u. enim 533. an Fragewörter ge$fin$t
533, Slnm. L nam non 513. nam $ci;
fpiel" 3ÜL nam in ber Praeteritio u. Occu-
patio 533, Slnm. L nam et 502.
zed by Google
- 420 —
Same be* Softe« für baft Sani ob. be* SanbeS
für baS »oft 162, 163, 165.
Same (bei nomen est, datar u. fi.) im Nom.
ob. $arrü 55, Sinnt. L
■ .nlicfj 533. bei ber Slppofition II u. IS.
brjeitigt burd) ben Gen. epexeget 69; 17, d.
f&flt im £at. roeg 551, 1 u. 5, Siran,
aunque 633.
oincisci mit boppeltem 2lcc. 32.
irrari mit Nom. c. inf. 486 lt. 437. narrant
.man erjftlt" L b.
aares u. nasus 158, Slnm. 3.
nuci fonftr. äa. nascitur, nt 339, Siran. 4,
nasci c. Nom. 3,
uta 98, Äran. L fäQt toeg bei maior, maxi-
mal etc. 9^ Slnm. L
aatas fonftr. mit $>at. GJerunb. 451, 3. mit
$ut. ob. ad 59, Slnm. L ■UTW. ob. ex
95. natu* „alt" tonftT. 125, 1 u.2.
Qitarä u. a natura 10B, Slnm. L
itürltdj, ironifd) 534.
naaci non esse, facere u. 8. 88, Slnm. 2.
wäre operam fonftr. 451. 4.
navigare tranftrro 29, a, Slnm. 5_,
ae (oae) „fürttmbj" 22L
m „ba& nidjt" 342 ff. bei ben »erben beö
Srrfnnbern«, SBiberflicben« u. ä. 342, III. bei
ben »erben ber gurdjt 353—355. ne non
bei ben »erben ber &urd)t 353. ne u. ut non
339, «ran. 7j 342, Sflnm. 3 u. 4. ut ne 343;
SB, Slnm. 57 ne qnis u. ne qnisqnam 212 ;
342, Siran. 3. dummodo ne, dam ne 387.
ne beim Coni. optativus, bortativas, con-
< essivus 332 ; 334. beim 3inperatio 337. ne
mit Coni. perf. 332. ne dicam u. nt non
dicam 345. ne ant — ant 842, Siran. 4.
ne burd) „fonft" überf. 478. quod ne $ur
Safcoerbinbung 2JLL
ne-, "vtagepartifci 403 ff. wirft ba« e ab 403,
Ämn. L ftatt nonne 403, Siran. 2. in ber 2>op-
pelfrage 405 ff. bei inbireften fragen „ob"
403, Siran. 5. nid)t an $räpof. gelängt 403*
Wnrn. 1; 130, 8. bei unwilligen fragen mit
Acc. c. inf. 43a. necne lt. an non 41ML
atben, fiberf. 136. 5; 142.
^«benmenfd^ 291, Siran.
^«benfä^e in Or. obl. 457, 4—7 ; 398, e. in
raten ftauptfafo &u mnxmbeln 542, 2, 8tel=
luitg 541 ff. mann feblerbaft burd) et Oer«
l'unben 542, 3. innerlid) abljnngige Ncbenfäue
232, 3.
D*c, neqae u. et non 512. für neve 342, Slnm. 4;
337, Slnm. 2. = „auch, niqt" 602, Siran.; 512,
♦Inm. 4j 506, Slnm. L nec gnisguam, nec
»nrjaam tt. fi. 284, 2. nec für ba« beutfd)e
.unb" 503, 8. nec ant — ant 520, Slnm.
nec — nec, nec — et, et — neqne 514,
9mn. L nt neqne — neqne 342, Slnm. 4. nec
»ol)ne au" 361, g. nec Jebod) nid)t, aber
nid)t" 612, Slnm. L nec non „unb" 500.
et neqae — neqne 520, Slnm. nec — qaidem
512, Slnm. 4. nec voro, nec tarnen, nec
«nim 513 ; 524, Slnm. 1 nec vero non 500, 524,
t neqne auf cm 513, Slnm. neqne is 252. ant
— ant für neqne — neqne 520. necne 40«j.
neednm, neqnedam 477, Slnm. 2.
necessarins mit Gen. u. Dat. 60, 5. mit ad 59,
Slnm. L necessario maior, minor u. ä. 100,
Slnm. 2. necessarinm est fonftr. 427, Slnm.
necesse est, ©eb. 428, fonftr. 42i mit Acc. c.
inf. pass. ftatt be« beutfd)en 3nf. Slft. 415,
Slnm. L necesse habere 427. Slnm. 3nbtf.
ftatt be* beutftben Sonj. 330, L
necessitndo u. necessitas 546, 2.
necne 4ÜAL
nec non „nnb" 500.
neenbi 342, Slnm. 3.
neennde 342, Slnm. 3.
nedum 388.
nßfas mit Supin auf u 455, 2, nefas est mit
3nf. ob. Acc. c. inf. 415. 1 u. 420. L
negare tranf. u. intranf. 292. „fagen, baft nidjt"
471. negari c. Nom. c. inf. ob. Acc. c. inf.
436. it. 437. non nego, qnin 357, Slnm. 4.
Negationen 468 — 471. juoei Negationen bilben
eine »cja&ung 288. jroei Negationen heben
lief) nid)t auf 288, Slnm. ©teil, ber Negat.
536, 12. Negationen beim Äonj. u. 3mpcrat.
332; 334 ; 337 nebft Slnm.
neglegens c. gen. 85 u. 86. neglegere mit
5nf. 415, 2,
negotium est alieuias 76, Slnm. 2. nullo ne-
go tio 104. Slnm. L
nein auf eine ftrage 411, 14. nein Diel«
mein 483, II.
nemo befliniert 173. a nemo u. nullus 28L
nemo al« Slbj. 280. nemo anqaam, nemo
usquam 468. nemo nnas 213, Slnm. nemo
non u. non nemo 288. et nemo ftatt nec
qnisqnam 512, Slnm. 3. nemodnm fehlerhaft
477, Slnm. 2. at nemo u. ne qnis 339,
Slrim. 7 ; 342, III, Slnm. 3. nemo est, qai
c. com. 398, c. bleut jur Umftfreib. 26G,
Slnm. nemo mit ©uperl. 199, Slnm. 3.
nempe 534.
nequaquam 470.
neqne f. nec.
ne — qnidem 253, 22; 199, 8j 25JL ©teUung
536, 12, Slnm. 2. ne — guidem — non modo
388. ac ne — qnidem 512, Slnm. L non
modo non — sed ne — qnidem 519.
nequiquam 474, L
neqnire, (gebrauch 307. mit 3nf. 415, 2.
nescio an „niclleicht" 411 ; 479. nescio qnis,
quid, qnomodo u. ä. 411, L nescire mit
3nf. 415, 2.
nescius mit t&tn. 84, b. Slbj. ftatt bed beut)d)en
Slbü. 21, 2.
neu f. neve.
nenter mit $räbifat im $(ura( 7, d.
nentiquam 470.
Neutrum oon Slbf. al« ©ubft. gebr. 180 ff.; 6,
Slnm. 2. al* Slbo. gebr. 29, b, Slnm. L mit
$rä>of. oerbunben 183. Neutrum be« 9Jrä*
bifatd bei anberm Wei'djlcrfjtc bc£ @ubjeftd 6,
Slnm. 2.
neve, neu 342, Slnm. 4j 337, Slnm. 2. ut
neve — neve 342, Slnm. 4.
ni u. nisi 379.
nicht fönt in StuSruien meg 473. mirb am
zed by Google
— 430 —
Chtbe be# <Safce* nich t bmdj bo# elnfadie non
iiberf. 472. unb nidjt 512. nidjt eben,
nulit gerabc 470, iL unb nid)t, aber
nitbt bloft burd) non übetf. 526. ober
nidjt in $oppelfragen 406 ntd)t a I d ob
371
nihil befl. 173, b. nihil oerftärfte« non 470; 46.
mit Gen. partit. 78, d ; 80. nihil novum ob.
novi, nihil memorabiTe etc. 8J1 nihil non
n. non nihil 288, et nihil u. nec qnidqnam
512, «um. 3j 284, 2. nihil al« Gen. pretii
88j 173, b, L nihilo als Abi. pretii 10JL
pro nihilo put are u. ä. 88, Slnm. L nihilo
als Abi. differentiae 98, Sitm. 8. nihil alind
80, Sinnt. L nihil aliud nisi, quam, ac 508.
nihil alind (facere, agere) nisi ob. quam 496,
Slnm. nihil unquam, nihil usquam 468. ni-
hildum 477, v»l tun. 2. nihil reliqui sibi fa-
cere ad 78, Slnm. iL nihil est, quod c. coni.
:5t is. c; 400. bient .vir llmfdjreibung 266,
VI mit. nihil abest, quin 357, LL nihilo minus,
nihilo setins 524, Vlttm. 5. nihil minus, nihil
sane „nein" 411, LL quam nihil „wie wenig"
480, iL nihil habeo, quod ob. cur c. coni.
40t). ut nihil u. ne quid 330, Vittut. 2; 342,
III, Sinnt. 3. nihil ftatt nemo 1^4, Slnm. L
nihilum 173, h, 'L
nil ftatt nihil 173, b.
nimirum 534 ; 17, b.
nirais u. nimium 199, L mit Gen. partit. 7s,
d it. e. nimium quantnm 411, L non nimis
470, IL nimio ftatt multo ~9lC Slnm. 8.
nisi u. si non 377. nisi si 381, L nisi forte
n. nisi vero 381, 2. nisi quod 381, 3. quod
nisi 2&L non nisi „um" 496. nisi „alö" nad)
Negationen 507, Sinnt. L für baö beutfdjc
„o^ne bafo" 361, e. nisi nad) non alias 508;
4%. nihil aliud facere nisi 4!M>, Vlttm.
niti fonftr. 108, Slnm. 5, mit 3nf. 415, 2. mit
ut, ne 342, I, a.
niye candidior 100, Slnm. 3, a.
nobilitas ftatt nobiles 164. mit bem ^räblfat
im $lura( 7, a.
nocens fteta abfohlt gebr. 59, Slnm. L
n od), überf. 477. oor einem flomparatto 199,
iL fällt wea 497.
nolle mit 3nf. ob. Acc. c. inf. 426; 415, 2. mit
Äonj. 344. nid)t mit ut 3127 L c nebft
Vlttm. L noli, nolito jur llmfdjretbung be«
weriicintcn "wupevat. 33JL noli velle 547,
Slnm. L b. non nolle für ba* bcutfdjc „gern,
wtüig'* 487. nolo, nolim, nollem 334, Slnm. 2,
nolle ald Onf. $ut. 422, L alieni nolle ÜL
hoc factum (esse) nolo 42fL nolo „idj will,
ba& nidjt" 471.
nomen amoris u. ä. 9, nomen mihi est, nomen
dare u. ö. fonftr. 55, Slnm. 4, nomen acci-
pere, dare etc. ab ob. ex aliquo 150, 11.
nomine, Abi. modi 104, Slnm. 1 ; 152, Iii.
nomine bei gerid)ttid)en Serben 89, Slnm. 4,
Nomen gentilicium, Stellung 536, Slnm. 5.
nominare mit boppeltem Slcc. ob. Vi ein. 3j 3L
ab ob. ex aliquo 150, IL
nominatim, SBeb. 483, öj 463.
Wominatio, S3eb. im allgem. pag. liL Sttntar 3j
25 u. 26. 9?om. im SluSrufe 45, Slnm. 4
9iom. ftatt be* »ofaiiö« 28. 9?om. fefjlerljaj
ftatt eine* obliquen £afuft 25, Slnm. 2. 9?om
be$ $räbifat#nomen8 bei einem al* Cbjef
fteljenben Qnf. 4in. 9lom. fehlerhaft in einen
abgefürjten ©ngleidjungMafre, ber ju einen
Acc. c. inf. gehört 424. 9?om. ber $erfonal<
Pronomina fällt toeg ober wirb auSgebr. 219
Xominativus c. inf. 436 ff.
non u. haud 469. et non, ac non u. nec 512,
non ita 469 u. 470, iL non nnus, non seine!
208, & non u. ne beim ftonj. u. 3mpei il
!5H2"; 334j 337^ Slnm. 2. ut non u. ne 339,
Slnm. Zj 342, Slnm. 3. u. 4. nec non „üluV
500. Stellung non non 536, 12. non, non
ita „nein" 411, 14. quam non „ttrie wenig"
480, ß, nonläHt im »u*rufe n>eg 473. non
(item) am (rnbe be* 6afceö 472. non nisi
„nur" 496. si non u. nisi 377. non nemo
u. nemo non, non numquam u. numquan
non etc. 288. non für bad bcutfdjc „fein"
289. non si 384, 13. non ftatt nonne 409^
iL non est, qui c. coni. 398, c. non enim,
non vero, non tarnen 513. non ftatt non modo
non 519, Slnm. non — sed 518.
nondum 477, Slnm. 2. cum nondnm fonftr,
362, Slnm. 4.
non magh) quam u. non minus quam 521.
non modo — sed etiam (quoque) 518, Slnm.
non modo — sed 518. non modo — sed et
502. non modo — sed ne — qnidem 519,
non modo im jmeiten (bliebe 519, Slnm. 1
nonne 403 ff. non ftatt nonne 409, iL ne ftatt
nonne 403, Slnm. 2. nonne „ob nid)t" in
einfachen inbireften fragen 403, Slnm. 5,
nonne *nid)t roatyr?" 403. 51 nm. L nonne
vides, nonne videmus 403, Slnm. 2.
nonnemo 288.
nonnihil 288j 46,
non nisi „nur" 496.
nonnullus 288. nonnnlli 274, 4.
nonnunquam 288,
non qno, non quod, non quin 371.
non si 384, 13.
non solum — sed etiam 518. Slnm. non solum
— sed quoque 256. Slnm. non solum im
aweiten bliebe 519, Slnm. 3.
non tarn — qnam 516, 4 . Slnm.
non tantum — sed etiam 518, Slnm. non tan-
tum — sed quoque 256, Slnm.
norma, 93cb. 155, Slnm. 2.
nos ftatt ego 224. nos u. nobis fef)lerb>ft mit;
überfefct 22Z» nostri al* objefttoer ©en. 71.
noster ftatt mens 224. n oster locus, Plato noeter
u. fi. 23JL nostri u. nostrnm 225, nottrum
est 76, 428»
novissime 483, 12.
novum est, ut 438, 2*
noxius mit Gen. criminis 89^ Slnm. L nic^t
mit Statio 59, Slnm. L
nubere, 33eb. u. Äonftv. 49. nuptum dare, col-
locare 455.
nndare fonftr. 9iL
nudus fonftr. 96, Slnm. 2.
nullus fef)lerb,aft für nemo 281 u. 28Ö. nullua
zed by Google
— 431 -
aaas 213, ftnm. [seht nidjt immer für baS
bmtfdjr^feiner" 289. nullus alS berftärfteS
non 289; 470. nullus mens Über „feine?
tun meinen $ud)ern" 82, a. nullus non u.
nonnnllus 988. nullius u. nullo ftatt neminis
u, nemine 173, a. nulla res ftatt nihil 173,
b. nullo c. abl. für baS beutfdje „ofyne" 104,
»mn. 1; 151^ & et nullus 512, ttnm. 3.
nullus est, qui c. coni. 398, c. ut nullus
u. ne qui 339, 9lnm. 7; 342, III, 0nm. 3.
nnllusdum 4<7, 2lmu. 2* nullus mit Superl.
199, «nm. 3.
aam, Fragewort 403 ff. „ob" in inbireften
fragen 403, &nm. 5. numne 409. L num
forte 479; 403, b. num — an 405, Nnm. 2.
Sumeralia, Snntar. 211 — 218.
aamerare mit boppeitem Slcc. 3X mit in c.
abl. 112 nebft Hmn. L
?himeruö beS ^rfibifatd ß ff. 9cumcruS ber
$eriobe 641, 3, e.
numerus mit bem $räbifat im Sjjluial 7, a.
numero für baS baS beutfdje „oft, für" 19, £nm. iL
il numerus, qui C. plnr . Z2. in aliquo nu-
mero esse iLLL in numero reponere (re-
ferre) 112, 3nm. L numerus „SWafie, Wenge"
78, x»lmn. L
numne 409. L
namquid für num 409, 2.
nun überf. 467; 5067 91nm. 2. nun aber
beim ©DflogiSmuS 527. bei $ert»orljebung
ber ffiirflidjfeit 467, 8*
aanc, 93eb. 467. im «riefftile 326^ 2Inm. L in
Or. obl. 457, $(nm. L nunc ipsum 467, 3j
253, L nunc demum (ob. denique) 481 ; 467,
L nunc in Übergängen 462 ; 218, x'lnm. nunc
vero. nunc antem 467, 8. nunc — nunc
516, 5.
nunquam non u. nonnunquam 288. ut nun-
quam u. ne unquam 389, 2lnm. I ; 342, III,
'.'Inm. 3, et nunquam u. nec unquam 284,
2j 512, Hnm. 3. nunquam quisquam u.
nemo unquam 468.
nontiare mit in c. acc. 112, b. nuntiari mit
Nom. c. inf. ob. Acc. c. inf. 436 it. 437.
nuntiato ah? Abl. absol. 444.
aaper, «eb. 483, 12.
apta fonftr. 49, Änm. L
nur fällt weg 497. überf. 495 u. 496. „nidjt
nur nidjt — fonbern nidjt einmal" 619.
wenn nur 387.
nusquam mit (Seit. 78, £, nusquam non u.
nonnusquam 288L nec usquam u. et nus-
quam 284, 2j 512, 2lmn. 2L nusquam quis-
quam 468. ut nusquam u. ne usquam 339.
«nm. 7j 342, III, «nm. 3.
0.
o beim SJof. 2L beim Hcc. 45 nebft 91nm. L
o si bei SBünfdjen 334.
ob, ^räpofition, ©eb. u. ©cbr. 187j 14L mit
$erunb. 451, 5. biele mit ob jufammengef.
Serben regieren ben Äcc. 3L regieren ben
Dario 52,
cb m emfadjen inbireften fragen ne ob. num
403. tttmt. 5. si 38iL ob nidjt nonne 403.
9nm. 5. an 411. ob — ober in ^3)oppeI=
fragen 405. ff. als ob 392. nidjt als ob
371.
obdacere c. dat. 52, ftnm. 6»
obenertuä&nt 258, 2,
obequitare c. dat. 52, 9lnm. iL
Oberitalien 200, Hnm. 2.
obesse c. dat. 52.
obgleid) 389 ff.
obiacere c. dat. 52, 2lnm. Q.
obicere mit Xatiu 52.
obire fonftr. 3L
Objeft auSgelaffen 3JL inneres Objeft 29, b.
Objeft bei Verbis seutiendi u. declar. tritt
in ben inbireften gragefaft 413.
Objefttoer ©enttio 70 ff. Subft. mit obj. u.
fubjeftlwr 93eb. lfiL
obiurgare fonftr. 33, c.
Oblique flafuS pag. 11L Oblique SHebc 457—460.
Übergang aus ber Or. obl. in bie Or. recta
457, 5tnm. 8.
oblivisci fonftr. 8L mit 3nf. 416, 2.
obloqui c. dat. VX Äum. 3.
< obnuntiare c. dat 52, 2tnm. iL
obrepere tonflr. 52, Äum. iL
obrnere c. abl. 9JL
obscurari „fidj berbunfeln" 224.
obsecro mit ut, ne 342, 1^ b. beim Smpevath*
336, «nm. L
obsecundare c. dat. 52, Hnm. iL
obsequi c. dat. 33, a
ohsistere mit Tat. 52. mit quominus ob. ne
359; 342. III, 2.
obstare mit 2>at. 52. mit quominus ob. ne 359. ;
342, III, 2.
obtemperatio c. dat. 60, 21 um. 2.
obtestari , ut, ne 342, L b.
obtinere mit ut, ne 342,"I, d. Scb. 55, Kuh. L
obtrectare fonftr. 42 nebft 3lnm. 3.
obversari fonftr. 52, Vlnm. iL
occasio est mit 3nf. ob. ©en. ©emnb. 450.
per occasionem 104, Mnm. 2j 230. Änm.
occasn alS Abl. temp. 123, L
occidens, ©ebr. 166, flnm. L
occidione occidere 29, b.
occulere fonftr. 112, Snm. 2.
occultare fonftr. 112, 2lnm. 2; 114, nebft Mttm.
occumbere fonftr. 31, Änm. 2.
ooenpare mit 3fnf. 465, &nnt. 3.
occupatus fonftr. 106, JHnm. 4, d; 114, 9lmn.
Occupatio, gigur 551, 20j 533, «nm. 4.
occurrere mit Tatio 52, %nm. 6.
ober 522. in $oppelfragen 405. ff. „ober bieU
mebr" 522, Slnm. 2 „ober wenigftenS" 522,
kj:nm. 2
odiosus mit aft. u. paff. $eb. 196, 12.
odium „uciliaiitc ^evionlidjfett" 164, odio esse
66, ?lnm.; 67, 2. odium mei u. meum IL
Odysseus 1227"^
offenbar burdj Verbum regens überf. 486.
offerri wfid) barbicten" 294 u. 225. mit ©erunbio
451, L
officere c. dat. 52, xUmu. iL quominus ob. ne
352 342, HI,~2.
zed by Google
— 432 —
oIBiimn „^jlu1)tflc|ul)l" lül, Vlnin. officium
est alicuius 76, Hnm. 2.
offundere fonflr. 52, rlnm. iL
oft bind) solere, consnevisse üben' 487.
i'liiir, 'jjräpofition, überf. 151. <L umfdmeben
154, IE u. 23. burd) nullug überf. 104,
Vi um. L 151, & o§ne alle, nimt ofjne
einige $~öTfnung 27JL o&ne ba&, ofjne
ni überf. 36L ob,ne fltueifel lol, 2 nebft
Slrnn. 2.
olere fonftr. 29, a.
olim, ©eb. 464.
Olympia vincere 29, b, rtnm. 2. lndi Olym-
pia 9^ rinnt.
omitte c. inf. utr llmfd)retbimg be« Demeinten
^mperatio« 337, *nm. 3. omittere mit $nf.
415, 2.
omnino „ja" 411, Ii.
omnii u. quisque 286, 4. omnes fere 483, SL
omnes mit ©upert. 199. Knut. 3. omniam
nostram, vestruni omniam 225. Stellung
oon omnes 537, 3j 536, 4, rlnm. ad unum
omnes 151, iL unus omniam oerftärtt ben
Supetl. ~2Ö2. omaiam jum Superl. gefügt
199, IL omnes improbi u. improbissimas
qaisqae 209 u. 21£L omnia aboerbial 29, c.
omne genas 4L omnis oljne in 111, rlnm. 2.
onerare mit Ahl. 96.
oneri esse 67, 14.
onnsios c. abl. n>>. rlnm. 2,
operi für ba* beutfetje „bind)" 154. 12. operam
dare ( navare) mit at, ne 342, L a. mit 3)at.
(»Jminb. 461. 4. mit 9lbi>erbicn oerbunben
21, rlnm. ä. sibi operam dare fehjerfjaft
227, «mn. L
operari c. dat. 49, rlnm. 4*
opinari für ba«- beutfdje „tuobl, genrife" 488.
opinor „id) foQte meinen" 330, IV.
opioio est mit Acc. c. inf. 420. L opinione
maior, celerior 100, rlnm. 2.
oportet, ©eb. ^"mTt 3nf. 415^. mit Acc.
e. inf. ob. bem blofjen Kon). 421. mit Acc.
c. inf. Pass. ftatt be« beutfdien 3nf. «ct.
415. Hnm. L mit 3nf. $erf. 417, rinnt.
3nbif. ftatt be* beutfdjen Äonj. 33ÖTL
opperior, dam 365, Sinnt. 2. at, ae 342, II, b.
oppido „gar fear" 199, Sinnt. 2. oppido qnam
411. 4.
oppidum a\i ?lppof. bei Stäbtenamen 116, b;
IL
opplere fonftr. 96.
opportanus fonfrr. 59^ rlnm. lj 451, 3.
Oppositio, &fgur 551, IL
opprimere abfolut gebr. 36.
opprobrio esse, dacere fifi u. fiL
optare. ut, ne 342, L c ; 426, rlnm. mit 3"f-
438, 4j 342, Hnm. L
optimas mit Supin. auf a 455, 2. optimam
est, erat etc., 3nb. ftatt ffonj. 3_3_0_ u. 331.
optimam est, at 438, 2.
opulentus fonftr. 96, rlnm. 2.
opas est, ©eb. 42iL fonftr. 98, a, mit $nf. ob.
Acc. c. inf. 427j 98, a; 420, L mit Supt*
num auf n 987a. mit «bl. be« Partie, ^erf.
$aff. 98, *nm. L
I orare fonftr. 43, d. mit at, nc 342, I, b. oro
te beim Jmperatio 336, rinnt. L
Oratio obliqua 457— 4BD; 398, e.
oratu 108, «nm. 3.
orbare fonftr. 96.
orbis : in or bem stare 118, 3. in orbem con-
sistere 112, «nm. L orbi, Sofort» 116,
rlnm. L
orbas fonftr. 96, rlnm. 2.
Orcas bid)terifd) 162, Änm.
Orbinal^abjen ftatt ber Äarbinal$ablen 123, 31m::.
L in ben Relatiofafc gebogen 260/ rlnm. L
ordine, Abi. modi 104. rl nm. L
Ordo Terborum 535, L
ordiri a 113, «nm. mit 3nf. 415, 2.
oriens, @ebr. 165. rlnm. L
oriri fonftr. 95. oriondns a 95.
ornamentum U. pixornat.io 16s.
OHSbefnmmungen Hl ff. beutfdp Orttbeftu*
mungen roerben im £at. burd) ben Abi. in-
stram. überfefct 114,
ort u al* Abi. temporis 123, L
08 ; in ore esse alicai u. alicaias 60, L
ostendere se 42.
ostendare c. acc. 83, c.
Oxymoron, ftigur 651, 12,
P.
pacisci mit ut, ne 342, II, b.
paetnm : nallo pacto 470. pacto al* Abi. sbsol.
444. nescio qao pacto 411, 4. pactos bat
paffioe ©eb. 3D2.
paene u. fere 483, 8 u. 9j 15IL 3. mit 3"b
<j*erf. 330, III; 382, 3. paene at, Stell. 536,
LL paene milea 12, c
paenitet fonfrr. 3L "mit 3nf. 415, 1, ß. mit
3nf. $erf. 412» paenitendus 303, rlnm.
palam, ©eb. 488, 6. mit bem «bl. 128, rlnm. L
Salam esse 5, rlnm. L
lere c. acc. 29,_a, rlnm. L
na IdXoyia, 551/ 7.
par mit @en. ob. 2>at. 59, Hnm. 5. mit T."
Qkrunb. 45_L 3. mit ac, atqne 507. mit
qui 507, Sinnt. L par est „e* mdre billig,
3nbif. ftatt Äonj. 33Q u. 33L mit 3nf. ob
Acc. c. iuf. 415, 1 u. 420. L
Paradoxon, Srfgür 551, Li
ftapdXiiyts, ^igur 651, 1 7.
$aratlelidmu8 538, 2, 5lnm. 2.
parare mit 3nf. 415, 2. mit xHcc. ,M rüfteH
ju" 33, c.
Parataxe 236, 539.
paratus aTÖ» mit 3nf. 41s, 4. paratas ad
59, Hnm. L
parcere fonftr. 49, parce c. inf. 337, Wnm. 3.
hat im ^Jerf . ^5aff. temperatam est 49, Änm. L
parens „fcater, Wutter" tm bilblid)en Sinne 6, c.
^Jarentb^efen 624, rlnm. 4* mit nam, enim 5:3.1
pariter ac 607; 509. pariter at* Ouantitatdabp.
485.
^aronomafie 538, 3, b.
parricidii nlv Qen. criminis 8iL
pars foUcftioifd) mit $lur. L ™& flU^f''
iaffen 561, 3, k. parte, partibus o^ne io
zed by Google
- m —
Hl, 9(nni. iL magnam u. maximam partem
L~L pro mea parte u. iL 139, 4. a partibus
alicuius stare 152, 5.
Pars pro toto, Xropu§ 550, L
Lirticeps fonftr. 84, c.
«crtictpla, Si)ntQj 439— 447. Partie. Pracs.
auf ans u. ens alö ^SbifatSnomina mit esse
oerbunben 440, 5, Änm. L mit (.Wen. 85 u.
36. $articipien fubftanttoiid) gebraust 1 s*j .
440 ; 12, a. ftatt be« beutfdjen „berjenige,
wichet" 440, Änm. L Partie. Praes. Act.
oon tranfitioen ©erben bürfen nictit abfolut
al& Äbj. gebraust »erben 1BJL Partie. Perf.
Pass. oli Äbj. gebraust 188, Änm. 2j 3IXL
$artiripia fompariert 206. iebie; t.aft ftatt eine«
»elartofafceS 440, Änm. L ?at. $articipien
bienett jur llmfdjrcibung beutfetjer Subji. 177,
a; 103, v Umfdjreibung be$ beutfcfycn
„bann, barauf, unb bann" 2Aü Partie. Perf.
Fasa. '.laben oft. ©eb. 300. Oermten im
Ahl. absol. ba« fe^lenbe Partie, ißräf. 439,
Änm. 2, c. Partie. Perf. oon 2)cponentten
gaben $rä)"en«beb. 30JL liabcn pafftoe ©eb.
'-2 Partie. Perf. Pass. mit Serben toie
habeo, teneo, poasideo bienen $ur nadjbrud«*
oollen Umfd)reibung 'AHL Partie. Praes. de
ronata 321, sJlmn. L Partie. Praes. bei
ben Serben beS $ören« u. SBabrnefjmcn« 43JL
Partie, mit einer Äonjunftion oerbunben 44t;.
Partie. Fat. Act. ben ftroed bejeidmenb 324,
Inn. 2j 439, Änm. 4. ftefclenbe Partie. er=
fc^t 4H9, Änm. 1 u. 2, ©enauigteit be« Cat.
hn ©ebraueöe be« $art. $räf. 439, Änm. 3.
Satio be« Partie $ur ©ejeidjnung be« Stanb*
punfte« 57, Änm. 2, ^artieipien beim Abi.
r ansäe 108, Änm. 2; 154. ^Sartielpialfon«
ftrutrionen bei ber ^Jeriobenbilbunq 542. mefj*
rere nebeneinanber 542, Änm. 1 u. 4.
articula pendens 546, 4 q. 6.
partim — partim ©ebr. 47, Änm. c; 7, Änm. L
oon et — et unterfdj. 517. mit ©en. 78, e;
47. Änm. c.
Partitio : Änljang 2, Änm. IL
Uartitioe Äppofitton 82, b. ^artitioer ©enitio
18 ff., 184.
: artitus bat paff. ©eb. 3u2.
partim, ©eb. 480. mit ©en. 78, e. parnm
vir 12, c. parnm abgefd)Wäd)te« non 470.
non parnm 550, £
parnmper 480, 5.
parvi u. parvo bei 9kei«be$eicbnungen 88j 107.
a parris, a parvulia 161, iL
paeco u. pascor, ©eb. u. Äonfrr. 296. 4j 109,
Änm. 2.
oaffenb wirb ntdjt fiberf. 230, Ol mit.
Mb, ©ebr. 292 ff. ftatt W beutfeben Äftio«
423. ba« feblenbe $aflto erfe&t 304, L bei leb
lofen @ubjeften 165. für ba« beuifdje „man"
U2. ftatt bed gried). SRebium« 46, Änm.
bejeidjnet eine reflertoe Xtjätigfcit 294 u. 295.
mufe burd) „fidj laffen" überf. »erben 29JL
pater im bilbltdjen Sinne 6, c. ftatt bed ben!
fdjen „bei ältere" 98, «um. L
patere bient jur Umfdjreibung 319. 8.
pati „(offen, julaffen" 22L fonftr. mit Acc. c.
Uir na« . (st- Ittpetüortum. 7. ttafL II.
inf. 425, b; 342, Änm. I; 480, II, 3* mit
nt 438. 8 ; 34*2. L e. patiens c. gen. u. acc.
85 u. 86. fortia pati 35.
patrocinari c. dat. 49, Änm. 4.
paaci .nur wenige" 497. bat et trintei fidj
503, 5. pauci amii i nostri „wenige oon im
fern greunben" 82, a. paucis te yolo 43,
\Kuw\. 5. pauca ald aboerb. Vcc. 29, e. inter
paacos woefonberS" 153, 5,
parüatim 483, 13.
paalisper 480, 5_.
panlnm 480. mit Oen. partit. 78, d. panlo.
Abi. differentiae 98, Slnm. H ; 282, 13. panlo
post 483, 7j 126.L pantnm abest, qnin
357. 3.
pantniam 480, sl
panper nid)t mit ©en. 84, 9nm. LL divitos
panperes 503, L
pavere mit Kcc. 29, a, &mn. L
pax: (in) pace 123, 2, c.
peccati a\$ Gen. crimmis 8iL
pecnlatns al3 Gen. criminis 89.
peennia, «eb. u. ©ebr. 192, 3, b.
pedes tolleft. Singular 155, iL
pedetentim 483, 13j 463.
peior u. deterior 199, 14.
poliere fOnftr. 94.
pcllis: sab pellibns hiemare 153, 8.
pendere ex, a, de 113, Änm. pendere animi
84, «nm. 4,
pendSre mit Gen. pretii 88. mit Äbl. ob. ex
98, b; 113, Hnm.
peuea, SBeb7l36t 8.
penitus 462.
pensi nihil habere 78, Hnm. G.
per, ^ßröpof. unterfcbT~oon a 106. oon lr&na
153, 2. bei&t bei ©djtoüren wbci" 1^6, 2. *ur
Se^eicbnung ber $(rt unb Seife 104, Änm. 2,
be^eniinet bir 9Ritteldperfon HML „toegen" 137,
Änm. 3. per bei ^eitbauer med)fclnb mit beut
einfachen ÄCC. ob. Äbl. 124. be^cidjnet bie
Verbreitung über einen 9taum 152, 2. „über"
bei ©eaeidmung eine« SJegeS 151, 4. per me
ipso u. ä. 263, iL per, Stell, bei €d)»üren
130, L ©eb. Oon per in Verbis compo-
sitis 489. per me etat (ob. fit), qnominns
359, Änm. L Oielc mit per jufammengd. 3n=
tranfitioa werben tranfitio 3_L
peragrare fonftr. 81_, Änm. L
percontari fonftr. 43, e.
Percontatio, ^igur 551, §*
perenrrere c. acc. 31 nebft Änm. 2.
per dere l)a t im $affio perire 304, 2. perditns
3Ö4. 2. perdnim 31L perditum ire 455,
Änm. 3.
perdnellionis alö Gen. criminis iLL
pereqnitare fonftr. 31, Änm. 2»
t*erfeftum, ©eb. u. ©ebr. 314j 311 ff. für ba*
beutfdje träfen« 325, JTftatt bed Fat. II
317. Änm. L ftatt be* ^lu«qpf. 31L Änm. 8,
3nf. ^erf . ftatt be« 3nf. $räf. 417, L ^erf.
unterfdj. Dom 3mperf. 32U. im ©riefftile
326. Perfectam historienm u. logienm fob.
praesens) 317; 327, 3 u. 4. beutfdpd $er>
feft wirb im Üateiniicben ba« träfen« 31iL
28«
zed^y Google
— 434 —
Umtrieben burd) ba* $artk. $erf. $aff. mit
habeo, Uneo u. a. 319. lau. latus sam u.
laadatus fui unterid). 318. Partie, ^Serf.
^aff. ftatt be« feblenben Partie. $räf. %a)\.
439, fllnm. 2, c jur Umfdrreibung beutfd)er
Subft. 4Ü Äonj. $erf. ftatt be« Derneinten
^mperattoä 331.
perficere mit ut, ne 342, V, <L
perfrai 109.
perfungi, Beb. u. Äonftr. lflSL
pergere mit $nf. 415. 2. mit iter 29, a, rtnm.
5_, 232. mit CSQtpfe Don dicere 551, <L b.
perhibeor mit Nom. c. inf. 4-W.
perhorrescere c acc. 29, a.
periculam est, ne, at, ne non 353.
perinde ac 607. perinde ac si mit Moni. 3Ü2.
tyeriobe u. ^eriobenbübung 541 ff. biftorifdje
u. oratorrfdje s|? fr tobe 541, ü
$eripbjafe, Xropu* 560, fi.
Uertpbjafrifcbe ffonjugation 324, «nm.; 882t
«ran. 2; 385.
perire ift ^3affio ju perdere 304, 2. perire ab
aliqno 106, «ttrn. 2. mit acc. 29, a. i'lttm. L
perit us fonftr. mit ®en. 84, b. mit in 84, Änm. 2.
iuris u. iure 84, Knm. 2, mit ©cn. iMenmb.
451. 2. ol* relatioe« «bj. 196. 9lnm.
permiscere fonftr. 106, rlnm. 4^ d.
Permissio, föigur 551, OL
permittere mit at, ne 342, JL e. mit bloßem
«onj. 344. mit 3nf. 342, «hm. L klaffen-
297. mit GJcntnb. 461, L permisso alft
Abi. absol. 444. permittere pleonaftifd) 547,
Änm. \_, a.
permovere, at, ne 342, ^ c.
permutare fonftr. 107, ylnm. 2.
pernicüli esse 67, 3.
perostfs. ©eb. u. Äonftr. 300.
perpendere mit 2lbl. ob. ad 9S, Vlttm. iL
perperam 474, 2.
perpetrare mit at, ne 342, V, d.
perqaam, ©eb. u. ©ebr. 199, 9lnm. 2.
perrumpere tranfhio u. intvanfitto 292, 4.
Perses u. Perseas 122.
perseverare c. inf. 416, 2. für ba$ beutfd)c
„beharrlich" 487.
peraistere mit 3nf. 416, 2.
$$erfonaIpronomen fällt tocg ober loirb au*ge<
brüdt 219; 222. fällt beim Acc. c. inf. roeg
438, U ; 423, Wnm. ©erunbio auf — ndi aud)
beim feminin u. Plural ber ^Jerfonalprono*
mina 22iL mihi, tibi als etbifdje $atioe OL
^erfonalpron. burd) ein bejeidmenbereS Subft.
erfefct 229. $crfonalpronomen feblerbaft ftatt
be3 reeiprofen Pronomens 236, rlnm. 2,
^erfonennamen im $lur, 160t 2—4. als blo&c
©erzeuge bebanbelt obne a u. cum 106,
«nm. 1 ; 103t 2. ftatt be* ©achnamenfl OS.
b. Stellung 536, rlnm. fL
Personificatio, ^igur 551, 10; 165, 91nm. 2.
perspici mit Nom. c. inf. obT~Acc. c. inf. 436
u. 437; 420, ^ 2. mihi perspectum est (iL
perspectam habeo 319.
perspicaam est in ®d)lüffen 527. mit Acc c.
inf. 420, I; 339t «nm. 4.
perstare mit 5nfT415, 2.
persnadere fonftr. 42 nebft »mn. 5; 342. 1T b;
343; 347, 2.
pertaesus fonftr. 3C0.
pertinere, ©ebr. 153. IS u. 19; 375 . 393, £
quod attinet ad 375, Knm. 2.
pervadere mit Slcc. 31 nebft 91nm. 2.
pervagari c. acc. 31 nebft SI ttm. 2.
pervenire fonftr. 112, b.
pestis, ©eb. u. ®eb~r7 192t 3, c.
petere fonftr. 43t c. mit nt, ne 342t II, b. febkt;
baft mit 3nf. 416. 2; 4UL fi.
philosophicas unlatttntfd) 191, fi.
^brafeoloaifd>c ©erben 298; 428, !?!mn.
piget fonftr. 9_L mit %nj. 415. L ß- pigendus
303. rinnt,
pignori ponere 67, 13.
pili non esse, facere u. ä. 88. Änra. 2.
pisce sanior, tacitarnior 100, Sinnt. 3, a.
placet mit 3nf. 4J6t l: 351t «nm. 2. mit Acc
c. inf. 420_t L 2. mit ut, ne 351t «nm. 2,
si placet 227, ÄnnL 3. si placuerit 316 b,
rlnm. 2.
plane vir 12, c. planam facere 38, 9mn. L
plaudere mit Äcc. 29, b, «nm. 3, ftatt applsa-
dere 57t • 1 lun ■ 1 1 489 b» Knm-
plebs folK-ft mit Plural 7. a.
plenus fonftr. 84, d. bient jur Umfdjrfibung
beutfdjer ?lbj. 187t «nm. 2_t b.
^Iconadmud 647, L
plerique, ©eb. 204. 2. mit Gen. partit, 82t c.
bat im (Den. plurimorum 204, 2.
plorare c. acc. 29, a, t(nm. L
pluere fonftr. 106. rlnm. 4^ c.
plurna, (Singulare 155, Snm. 2.
plunbem, tranf. u. intranf. 292. rlnm. L
Plural be« "ißräbifatS bei mebreren eubjehen
6. d ff. Gigentümlidjfeiten tm ©ebraudje M
iMural» 165 ff. bei Äollcftioen 7, s; l&A
Änm. 2. non (Sigennamen 160. 2—4. wn
Sänbernamen 158, Wnm. 4. non rlbfrraften
u. 58ettererfd)cinungen 15S. Plnralis maiesta-
tis 224. $lur. ftatt be« Sing. 550, L 9e>
nauigfeit be# fiateinifchen im Gkbraud) be&
^ilur. laÖ. ^Jlur. non 91bj. fnbftanttDtfdi
gebr. lfiO ff.
Pluralia tantum 156, 2.
plurimus bei ?)ia)tern mit Sing. 157, ?lnm.
plurimi u. plerique 204, 2. plurimam ntu
üen. partit. 78, d. plurimo u. plurimi bei
^reiebejeiebnungen 88j 1SXL
plus, ©eb- u. ©ebr. 2ül u. 208. mit Gen. psr-
tit. 78j d. mit ober ob,ne quam 1ÜL non
plus quam für non magis quam 521, rTnOT-
pluri8 al$ Gen. pretii 88_i 1ÖL plares u.
complures 204, L ploxfit „bie meiften, bi<
Hiaioritat" 204, 2.
^ludquamperfeft 323. für ba8 beut(a>e Srnperf.
325, JL im ©riefftile 32JL ftatt be« $m<f«*
bei 5^etd)nung ber ScbneOigfeit 323, Slnm.
«ßerf. ftatt bc« $lu8qpf. 317, rlnm. 3,
poenitet f. paenitet.
pol 551, 3, L
polliceri fonftr. mit Acc. c. inf. fut. 421^ i mit
3nf. ^räf. 438t 10. bene, benigne etc. pol-
liceri 489, 1>Ö.
zed by Google
— 435 -
'fcolrjptoton 551, 7, 9lnm.
i*olttftmbeton 551, 2; 501.
ponderare fonftr. 98, b.
pondo, Sieb, u. ©ebr. 174, 3.
pone, flbo. u. $rapof. T^8j 146, L
ponere fonftr. 112, a. ponere u. deponere
489 b, Hmn.
pontem facere in flumine 151, iL
popalatas Ijat paff. 93eb. 3021
porro, SBeb. 482, 4. in bcr Propositio minor
527. age porro 306, ö,
portä, portis ftatt per portam, per portas 114«
portio: pro portione 139. 4.
poscere fonftr. 43, c. nidjt mit nt, ne 342, I, h
nebft Änm. L
^ofitin im Catetnifdjen ftatt be3 beutfdjen „gu,
aHju* 199, Hnm. L bei quamvis 389j 3.
bei qno ob. qoanto 210, Slnm.
possessio, SBeb. 168, 21nm. 1, 4«
^offefftopronomina 23Ü ff. fallen OUl 230, L
ftatt beä Gen. obiect. IL fteljen bei esse ftatt
beö Oen. bcr ^crfonalpronomina 55j 26.
bezeichnen bad ©ünftige, ^affenbe 230, 3.
fielen beim 3nfuu 414, 3j Slnm. (Stellung
536, &
possidere, ©eb. 55, Änm. L bient $ur Um«
fdjreibung bed einfachen $8erb3 'M'.K
possnm, poteram etc., 3nbif. ftatt Äonj. 330,
I; 382, 3. im Äonj. 330, 9lnm. 4j J3jt
9lnm. mit 3nfin. 415, 2- mit 3nfin. $er7
417, L non possum non mit 3nfin. 357,
3, v?lnm. 2, quam brevissime possnm, qnam
maximis itineribus potnit u. ä. 199, ü. posse
burd) „laffen" überf. 29L potest, nt 339,
Slnm. 2, posse als 3nf. 3"*- 422, 4, facere
non possnm, fieri non potest, nt ob. qnin
357, 3, e ; 428« qnod facere possim 398, L
potuero ftatt potero 31fi b, »nm. iL
post als 9lbD. 128. in Wufeäblungen 218.
mit «cc. u. fcbl. 126, 1] 98, Hnm. 8.
fehlerhaft ftatt a 150, iL "feftlcvhaft ftatt se-
enndam 150, iL bor qnam auSgel. 366, 2.
oicle mit post aufammengef. Heroen regieren
ben $atto 52.
postea : qnid postea? 410, 2. postea loci 78,
«nm. 8.
posteaquam fonftr. 33JL
posterior — prior ftatt hic — ille 240, flnm. 2.
posterior c. abl. 100, 9(nm. 3, T~
postbabere mit 3tatiö 52.
postponere mit Statin 52.
postqnam fonftr. 36JL mit ^ßlu&ipf. im ©rief*
ftil 326, «nm. L in Or. obl. 458. fet)lcr=
lu-sft ftatt qnoniam 366, &nm. 2,
postremo u. postremnm 461 ,2 ; 214, 22; 218;
481. hoc postremnm 214, 22. postremnm
consnl 12, b, dam postremo ungeroöbnlid)
365, »nm. 3,
postremns, 9lbj. ftatt beö bcutfdjen v*lbt>. 21, 8j
194
postridie fonftr. 126, 4. im »riefftile 326,
flnm. L postridie eins diei 547, 21nm. i
postridie qnam mit ^Jcvf. ober ^JluSqpf.
126, 4.
postolare fonftr. 43. c. mit de 292, Hnm. L
mit Gen. criminis 89. mtt de 89, Änm. 2,
mit nt, ne 342, I, b. mit einfTÄonj. 344.
mit 3nf. 43874; 342, «nm. L mit Acc. c.
inf. 346,
postnlatio u. postnlatnm 168.
potens fonftr. 84, c.
fotentiali* (332, 4. potenzier ftafl bcr bnpo--
tbet. ®äfte 576, 2,
potest litis suae facere 76, 3fnm. L in potesta-
tem esse, habere 11873«
potiri fonftr. 109 nebft Sfnm. potiundna 303;
311.
potissimnm, SBeb. 483, iL
potins nerfd). Don plas, magis, amplins 2117
u. 208. pleonaftifd) bei malle u. praestare
547, Sinnt. 3. quin potins 483, IL vel
pötius, sive potins 522^ potins fehlerhaft
gebr. 516, 4, SXnm. ant potins 522, ttnm. 2.
potins qnam fonftr. 344, Slnm. non potins
qnam 516, 4, 9lnm.
potns, SBeb. 30Ü.
prae, Sßräpof., SBeb. u. ©ebr. 137] 141j 142;
150. fi. al« 9lbn. gebr. 12&~~bTele mit prae
gufammengef. Serben regieren ben 9lcc. 3L
regieren ben Statin 52.
praebere se fortem u. n. 42.
praecedere fonftr. i'lnm. 2 u. 4.
praecidere fonftr. 60^ 8. abfolut gebr. 36.
praeeipere, nt, ne 342, I, c. mit einf. 3nf.
425, «nm.
praeeipitare „ftdj ftür$en" 294, ?lnm.
praeeipne, SBeb. 483, 5.
Praeeisio, ftigur 551, 17, Änm.
♦präcifion be« Slu*bni(f* 547.
praeclaram est, nt 438, 2. praeclare facis,
com 438, &.
praeenrrere fonftr. 31_, 9tnm. &
praedari intranf. 292, 9tnm. L
praedicere, nt, ne 342, L c.
<|kabifat*nomen im 5?öm. ob. 9Icc. 3j 37j 416.
bei $articipialfonftruftion 445, Qnm.
praeditns fonftr. 84, Slnm. 3 "j 96, Änm. 2.
praedinm au^geloffen 551 , 37 h.
praeesse mit 2>at. 52, mit 2)at. ©erunb. 451, 4.
praefari, SBeb. 306, IL
praefectus fonftr. 60, 2.
praeferre mit $atit> 52. f cfjlcvfjnf t mit 3nf.
415, 2.
praeficere mit Statb 52. mit Tat. ©erunb.
451. 4.
praefigere fonftr. 54, 3lnm. 2,
^rägnan^ 550, 8. $rägnanj ber Serben 3A
ber ^ränofitionen 153. 22. prägnante ?lu«:
brüde mit in c. acc. 118, 2 u. 3.
praegredi mit Slcc. 31, Wnm. 2.
praeire fonftr. 31, '.'[um. 2.
praelncere c. acc. 29, b, Snm. 2.
^rämiffe 527 u. 528.
Praemunitio, ftigur 551, 20.
praemnnire fonftr. 54, ülmn. 2.
praeoptare mit 3nf. 415, 2.
praeponere mit Statiü 52.
^räpofttion, ©ebr. u. Suntar 128—154. al«
?lbn. gebr. 128. fteljen unb fehlen bei ©tabte*
namen lifi ff. Stellung 129-131. faden bei
zed by Google
— 436 —
ber «ppof. n>eg 132, a. fallen bei «ufeäfj.
lunqcn u. Einteilungen weg 132, b. cor oem
SRelatio nity toteberbolt 132,~qT Ätoct ^räpof.
mi einem einigen Subft. gehörig 123. jroei
^iräpof. biirfen nidjt unmittelbar jufammens
fielen i:u. ^Jräpof. bei mehreren bcigeorbn.
Subft. toieberbolt ober nid)t toieberljolt 132.
buvd) einen bejeitfmenberen «uSbrud umfcbrie*
ben UlL oon einem (Subftantto abhängig
^räüofitionalau&brurf ftatt be« Gen. ob-
iect. TO, Im; 13, b. Eeutfdjer $räpofi--
tionalausbrud burdi «boerbien überfefct 489.
Aum Cbjeft eint» Serb* gemalt 3JL bind)
«bj. über]. 193j 194; 136, L burd) Gen.
obiect überf. 10. Serben, bie mit $ioet $rfU
pof. $ufammengef. finb 309. $ra>of. ftatt be«
Gen. partit. 7JL prägnant gebr. 163^ 22.
praescius mit ©en. 84, b.
praescribere, ut, ne~~342, 1^ c.
träfen* 314: 31ü ff.- beutfdje* $rfifenft wirb
im fiateinifdjen baö frutur 325, L roirb im
fatetnifdjen baö ^erfeft 325. 4. Praes. hi-
storicum 322; 327, 5. Cateinifäe« träfen«
für baS beutfd)e Reifert 'AHL träfen« ftatt
bc* Juturfl in ftebcnfäfcen 382, 2. Impera-
tivna Praesentis 336—338. Äonj. $räf. ftatt
be« ^mperatio* 336, «nm. L
praesens, «bj. ftatt be« beutfdjen «bb. 21, 2.
in praesens 126, 5. in praesenti u. in
praesentia 123, 2, c.
praesertim, S3eb. 483, a. praesertim cum u.
cum praesertim 362, «nm. 6, praesertim
qui 4ÜL
praesidere mit Tatiu 52, VI um. iL
praesidio relinqaere u. ä. ßü u. 62. praesi-
dio für ba« beutfa> „burd)" 164, 12»
praestantia, Singulare 156, «nm. 8.
praestare, ©ebr. u. Äonftr. 31, «nm. 2 u. 4j
42. mit Abi. differ. 98, «nm. 8, mit quam
508, «nm.
praestolari c. dat. 49, «nm. iL
praetendere c dat. 52, «nm. fi.
praeter, «bo. 128. $räöof. 136. 7j 142; 150,
7: 152, 8. Diele mit praeter gufammengef.
Sntranfittoa werben tranfitto 3L
praeterea in Übergängen 510, «nm. = „fonft"
478.
praeterfluere mit «cc. 3L
praetergredi c. acc. :>1 .
praeterire c. acc. 31 nebft VI um. 2. praetereo.
quod 361), «nm. 2. praeterit me 33, b.
Praeteritio, ftigur 551, 17j 533, «nm. 4j
91nb,ang 12.
praeteritus 300.
praetermittere nihil, quin 357, 3. mit 3nf.
415, 2.
praeterquam 128; 152, 8. praeterquam quod
381, 3.
praetervehi mit «cc. 3_L
praetervolare c. acc. 3L
praetexere mit 3>at. 52, Cf. aud) 54, «nm. 2*
praevenire fonftr. 31^ «nm. 2.
pransus 300.
precari fonftr. 43, c. mit ut, ne 342, L b.
preces precari 29, b.
preces, Plurale 156, 2,
pretium „äu&ereflSert" 189, 2.
pridem 483, VI um. 3.
pridie fonftr. 126, 4* im ©riefftile 326, 2lnm. J
pridie eins diei 547, «nm. 2j 78, $lnm. £
pridie quam 126, 4*
primitus 462.
primo u. primum 461, 4; 214, 22L primär
in «ufeäb,lungen* 218; 481. hoc primum 21^
22. primum consul 12, b. cum prima in
ubi primum fonftr. 3657
primus, primo, primum 21, VI um. 2j 461, 4
prima postrema 503, L primae, sc. parte:
651, 3, h. primus quisque, primo quoqn«
tempore 287, «nm. 2. primus ftatt etnei
beutfdjen «boerb« ober ^räpofitionalauSbrucfs
IM.
prineeps mit (*en. ©erunb. 451. L prineeps
snm fonftr. 451, «nm. L «bj. ftatt be« beut-
feben «bo. 2J, 3.
I prineipio ali Wbl ber 3eit 123, L 6ei 9tuf;
i $äf)lungen „juoörberft" 218.
prior ftatt be* beutfdjen «bo. 21, 3. ftatt pri-
mus 200. prior — posterior ftatt ille —
hic 240, «nm. 2. prius quam = 'prius
quam ut 344, 91 nm.
priusquam fonftr. 367.
privare fonftr. 9Ü.
privatim, Seb. 483, iL
pro, proh ^nterjeftion , fonftr. 45^ 9nm. 2±
497, «nm. 2.
pro, ^rfioof., ®eb. u. ©ebr. 139 u. I40j 150,
12. oor in lofaler *cb. HL „»orn aüp
141, «nm. L gemäfj 150, 12j 139, 4: 260.
Sfiim.2. „im »erbältni* $u" 139, L
quam pro nad) Äomparat. 199, 6. pro für
baß beutfdje „aW" 19^ «nm. 2. pro eo ac
507, «nm. 2. pro eo ut 396. pro mit bem
©erunb. 451, &1 pro nihilo putare u. o.
88, «nmn;
pröbare, 3?cb. u. Sfonftr. 64, «nm. 2. qui pro-
bari potest, ut 438, 2j 339, »nm. 4.
probro esse, habere 66 u. 6<, ä.
froren t au*gebr. 214^ 28.
proereare ^ftbaffen* 39, L proereatus c. abi. 95.
procul fonftr. 94, «nm. 4j 128, «nm. L non
proeul abeat, quin 357, 3.
prodere interregem 4XL proditum est mh
Acc. c. inf. 436, «nm.
prodest mit 3nf. ob. Acc. c. inf. 415, 1 u. 42^
I, 2. prodesse mit X*atio 52.
proelio u. in proelio 123, 2^ c.
profectio u. iter 168.
profecto in ber ©eminatio 551, 7, d. fd|Iief>t
ben 9?ad)fafc an einen ©unfdj 33£, »nm. 2.
fällt toeg 497 nebft «nm. L non profecto
u. profecto non 536, 12.
proficisci ad bellum, in pugnam 152, L iter
proficisci 29, b. mit ©uoinum auf am 455.
profiteri fonftr. 37, «nm. L
profluere ex 95.
profugus fonftr. 94, Vlnm. 4«
profundus fiefjt ni(t)t mit «ce. ber «u^n^S
120.
profnsus c. gen. 84^ dL t>at aftioe 53ebeutunj) 300.
zed by Google
- 437 —
:ognatns fonftr. 95.
hibere fonftr. 94, «nm. 4. mit 3nf. ob.
(luominus 359, «nm. 3. of)ne «ec. eine«
^cc^onalpTonomeni* 227, «nm. 3. prohibeor
mit Nom. c. inf. 436. prohibere „ntd)t
laffcn" 2SL
proin 530, 4.
proin de, SBebeutung 530, 4. et proin de feiten
532. proinde ac 607. proinde quasi c.
coni. 392.
Prolepsis adiectivi 19£L beS SubjeftS eine«
mbiteften grragefa^eft 413, «nm.
rroles, Singulare 155, «nm. 2.
promissio u. promiesum lfiü.
promittere fonftr. mit Acc. c. inf. fut. 421,
4* mit inf. praes. 438. 10. bene, benigne
etc. promittere 489, 20,
promptus ad 69, «nm. L
! promunturium au$gel. LLL
Pronomina, ©öntor 219—291. in Or. obl.
457, IV. Stellung 536, 3—5. rid)ten fid)
nad) bem ^Sräbifat3nomen 23, Neutrum ber
Pronomina ficht aböerbial 29, c. Pronomina
buref) ein bejcldjnenbereS Subftantio umfd)tic
bcii 229.
i onns ad 59^ «nm. L
propalam, Seb. 483, 6.
prope o!8 «bö. 128j 483, öu.9. al8 $räpof.
fonftr. 59, «nm. 4. mit 3nbif. $erf. 330,
3; 882, 3. prope est, nt 339, 3 u. »nm. 3.
prope nt, 'Stell. 536, Ii..
prope modum 483, 8.
properare mit 3nf. 455, «nm. 3j 415, 2. mit
Acc. c. inf. 426.. für ba* beut) die „eiligft,
fdjleunig" 487. mit «cc. 29, a, «nm. 5.
I propinqnus mit ©en. ob. $>at. 60, o.
propior, propins fonftr. 59, «nm. 4,
proponere c. gernnd. 451 , L mit nt 342, II.
mihi proposui c. inf. fetjlerfjaft 416, 2.
Proportion ber ^eriobe 541, 3, d u. 6, «nm. 2.
Propositio, «nfjang 2. Propositio maior u.
minor 627 u. 528.
proprius, Sebeutung 230, 2. fonftr. 59, «nm. 3.
für ba* beut »die „im befonbern" 489, «nm.;
22, 6. proprium est alicuius ftatt est ali-
emus 76, «nm. 2.
propter,~«br>. 128. ^räpofttion 136, 5j LH.
ftatt beS Abi. causae 108, «nm. 2,
propterea 530, propterea nt 342, II. prop-
terea qnod 369.
prorsus 199, «nm. 2*
n^oiomoTcotla, %\%ux 551, liL
prospicere fonftr. 5JL mit nt, ne 342. I. a.
ftrotafi* 326.
pront, pro eo ut 396 ; 507, «nm. 2.
provectior (aetate) 206, «nm.
pToyidere fonftr. 5L mit nt, ne 342, l_. a.
mihi provisnm est 64.
providns fonftr. 84, c.
provincia, €>teu\~556, 7^ «nm. in provinciam
redigere 38, «nm. L
provocare fonftr. 114 nebft «nm.; 33, c.
proxime 483; 12. fonftr. 59^ VI um. L proxi«
mns fonftr. 59; «nm. 4. proximum est, ut
339, 3. proximus a 150, 9_
^rojent aufigebrüdt 214, 28,
prudens fonftr. 84, b nebft ?lnm. prudens U.
prndenter 21, 2 nebft «nm. L
— pte ol« ©uffir 222.
publica privat* 503, L in publico 483, 6,
publice 483, 6* de publico sumere 153, -_L
pnlcher mit Suptnum ouf n 456, 2.
pudet fonftr. 9L mit 3nf. 445, L & mit 3nf.
Sßcrf. 412. pudendus 303, «nm.
pudor „Scr)nnu]cfiif)l 161, «nm.
pner „in ber .Hmbheit", a puero, a pueris
162 ; 125. 3. pueri u. liberi 192^ 3, d.
(in) pueritia 123, 2, b. a pueritia 125, 3.
pugnare c. dat. 6a, 2. pugnam ober pugnä
pugnare 29, b. non pugno, quominns 359,
«nm. L
pulinones 158, «nm. 3.
purgare fonftr. 33, c; «nm. 4j 80. mit ©cn.
94, «nm. 5,
durus mit Wen. 84, «nm. L mit «bl. ob. a
96, «nm. 2.
pnta „nämlio), jum ©eifpiel" 397^ «nm. 2.
putare mit Doppeltem «cc. ober 9?om. 3j 32.
putare pro, loco, in 19, «nm. 2. mit Acc.
c. inf. 420, II. putor mit Nom. c. inf. ob.
Acc. c. inf. 436 nebft «nm. ; 437. putant
„man glaubt" 1, b. putes, pntares „man
follte glauben" 332, 4. non pntabam, pu-
tavi, putaveram „idi bätte niebt geglaubt"
330. putare für ba£ beutfdje „tooi)I, ge=
roifi" 488. mit Gen. possess. 76; «nm. lj
162, d. mit Gon. pretii 88. mit Abi.
pretii 88; «nm. 3j 102. pleonaftifd) 547,
«nm. 1; a.
Pyrenaeus u. Pyrenaei 156, 6.
Ilvofta, ^igur 551, 6.
Ü.
qua — qua 516, L
quacunque ratione 2!K).
quadriduum 214, 21.
quaerere fonft. 43, e. feljlerljaft mit 3nf. 415,
2j 418, 6. quid qnaeris 410, «nm. qnaero,
si 3837
quaeso, quaesumus 306, 8. beim ^mperatio
336, «nm. 2. mit üTTne 342, \ b.
qnaestio u. gnaestns 168, «nm. 27
quaestui habere 67j 2.
qualis — talia 265; 507, «nm. L qualis alö
gragewort 268, «nm.
qualiscunqae mit 3nbif. 23Q u. 331. burd)
Smefid geteilt 536, «nm. L abfolut cfnte
SJerbum 290, «nm.
quam au$gelaffen nacb bem £omparat. 1DQ h\%
102. quam sum, quam eram für baB ein
fad)e beutfebe „ald" 100, «nm. L flcbt ober
fehlt nad) plus, amplius, longius, minus 101^
quam ut u. quam qui nad) St omparat. 339,
2j 398. b, «nm. 2. quam pro nad) Köm*
parat. 199, h, quam f)at nad) jfomparat.
negatioen Sinn 274, ö» quam c. coni. ftatt
quam ut 344 nebft «nm. quam „nne"
unterfd). uon nt 494. für baft beutfrbe
„roeldjev, meld) einer" 258, 3. quam non,
zed by Google
— 438 —
quam nihil „wie wenig" 480, 6. quam mox
364, 9lmn. 2. quam ftatt postquam 366,
2. qnam c. superl. 199, LL quam nad) non
alias, nihil aliud 608; 496, Slnm. qnam
qnisque — tarn c. superl. 210, %nm. tarn
— qnam 265 ; 507, 9lnm. L tarn — quam
qni c. snperl. 199, 10. raire qnam, sane
quam 411, 4^ qnam nad) alias, secns, contra,
supra, malle u. L 508, Slnm.
qnamdin 364, b; 2ßJL
'tuamobcansam 493.
quamobrem 493; 530, 2j 532. mit Jfrmj. ML
qnamqnam, 5Beb. u. ©ebr. 3ü9_ ff. correctivnm
3iLL jn einem Partie, gefeBt 416. in Or.
obl. mit Acc. c. inf. 457, Sinnt. L qnam-
qnam vero u. sed qnamqnam 544.
qnamvis, $eb. u. (*ebr. \m ff. mit 3nbif.
380, L einem einzelnen Slbj. gehörig
389, Slnm. L $u einem Partie, gefegt 416.
qnamvis licet 389, 4. qaamvis non „fowenig
aud)" 480, 15
qnando „weil" 368. si qnando u. si nnqnam
464, Slnm. nescio qnando 411, 4. ne qnando
342, Slnm. 3, qnando „wann?" fragt ftet«
nad) ber 3eit 223.
qnandoqne „well" 368j 464.
quandöqnidem „weil" 368.
qnantopere 494; 265.
qnantnm mit Gen. partit. 78, d. ftatt qaanto
98, Slnm. 10. qnantnm ftragewort 494.
qnantnm „inwieweit" 398, f. 31)6. qnantnm
in se est 232, Slnm. 3. mirnm qnantnm,
incredibile qnantnm 411, 4. qnanto alö
Abi. differ. 98, Slnm. ä. qnanti ald Gen.
pretii 88: 107. qnanto — tanto bei Äonu
parat. 2T0. quantns — tantns, Äorrelatwe
2ti5; 507, Änm. L tantns — qnantns mit
©uperl. 199. 10. qnantns ale* gragewort
268, Slnm. L
qaantnscnnqne mit 3nbif. 330 u. 33L abfohlt
obne SJerbum 290, Slnm.
qnapropter 493; 530, 2. «= „unb baber" 532.
quare c. coni. 400 = „unb baljer" 532. Sücb.
493; 530, 2.
goMa bei ber Slppof. 19, c. = „ungeffi&r"
150. 8. bei SKetaprjern 27JL $u einem
%4?arrtcip gefe&t 392, Slnm. 3. mit bem Äonj.
öerbunben M2. proinde quasi 392. quasi
— ita 393.
quatenus 39fi nebft Slnm.; 368j 364, b; 398,
L est quatenus c. coni 399, 8.
que, et, ac 499 ff. que „unb jwar" 506, L
isqne „unb jwar" 252. que für sed 506, 2.
„unb überhaupt" 505, 5_ an ^iräpof. ge*
tjänqt 130. 8. wirb nid)t an Snfin. gelängt
499,; Slnm. 2. bei 3ab,len „bi3" 523. fdjliefet
eine SluScinanberfeiuinq ab 510, Slnm. „unb
fomit, unb folglich," 606, 6j 610, «nm.
ftebt beim Jefctcni ©liebe einer SReiäe non
^Begriffen w501. que — que 514. neque —
que 514, Slnm. L que — et 514. aue
für ac bei HuSbrücfcn ber ©leidjfjeit unb Silin-
lid)Mt 609.
qnemadmodnm — ita 393. in Or. obl. mit
Acc. c. inf. 457, Slnm. L fragenb 494.
qneri fonftr. 29, a nebft Slmn. 3. mit Acc. «
inf. ob. qnod 3ZQ.
qni, qnae, qnod, Relativpronomen, <St)nta
263—267; 328 ff.; 241. qni fe&Jer&ctft fra;
quam 258, 3. qui antem, qni vero, qn
enim u. fi. feblerbaft 258, 4j 262, 91 mn. j
qni vero, qui antem fefjlerfjaft 258, 4. i*
qnod „ma$" 23, 4j 258. 6* qui wirb mit bet
untergeorbneten Slebenfafee »erfdjränft 26S
b u. 263. qni ftatt be£ $emonfrratiD« Men
jur 6a&t>erbtnbung 262, a u. 263. qui c
coni. 398 ff. qui vocatur, quem dicunt etc
„fogenannt" 258. 2. ridjtet fid) naef) berr
{ßräbifatänomen 23j 258, L qnae admiratic
„tie Serwunberuno, über weld>e ©adje" Z2
idem — qni 507, Slnm. 1; 265. quo, qua,
qaibus aß Abi. comparat. 10Ü, Slnm. 3, d .
102- qnae tna est prudentia ob. qua es
prudentia „beiner Jtlugljeit gemfifj" 260.
Viani. 2± si qui „Weldjcr etwa" 386. qnam
qui nad) ffomparattoen 398. b, Slmn. 2. nt
qui, quippe qni, ntpote qui 401. praesertim
qui 401j 483, 5* sed qni 503, 9j 258, 4.
qui quidem 483, 4. nescio qni 411, 4. et
qni, roo im 2)eutfd)en blofc „roeldjer" ftcljt
503, 2, qui fteb^t öor ber ^räpofition 130,
L ftc^t ftatt be« 2>emonftratiu* mit emer
^onjunftion 262 u. 263. quocum u. cum
quo, quibnscum U. cum quibns 129. qui-
cum 272, 3. quo, qua, qnibus ftatt post-
quam 366, 2. ne qni, ne nllns, nt nullas
342, Hmn. 3j 277j 399, «nm. L inter qnos,
in qnibus „unter ifjnen" 245, 9lnm. 1. Cf.
aud) 5Helatiofä$e.
qni, grageioort 268j 270. = quo „wie?" 272,
494; 396, «nm.
qni ald mtbeftimmtcS Pronomen 274. 3.
qnia, S3eb. 368. iu Or. obl. mit Acc. c. inf.
457, i'laat. 4. qnod qnia 2JLL
qnicum 272, 3.
qnicunque, tfeb. 28A 6. mit 3nbif. 33Q u. 33X
burd) SEmcfi# geteilt 536, Slnm. i. qna-
cnnqne ratione, qnocnnqne modo 290 .
qnodcnnqne c. gen. 78, d.
quid u. qnod unterfd). Ä. quid bei Solu-
tionen 23, L mit ©enirio 78, d; 80. burd)
„wo" überfe^t 213. al« aböerbielleT »cc.
wwoju, warum" fragenb 29, c; 493; 26i»,
%nm. quid est qnod bient £ur llmid)reibung
266, $lnm. nescio qoid 411, 4. quid est
qnod, quid causae est qnod c. coni. 400 ;
398, c. ne quis u. ut nemo 342, flnm. 3,
339. Änm. L ne quid u. ne quidquam 22L
quid „wie?" leitet rbetorifdje fragen ein
410; 551, 6j 510, Wnm. quid deinde? quid
tum ? quid postea ? 410, 2. quid vero ? 41Ü
L quid ita? 410, ~37 quid ergo? quid
igitur? 410, 4. quid enim? 410, 5. quid
qnod 410, 6j 498, 8. q^nid si 410, ß. qaid
quaeris? 410. Slnm. quid multa, quid plnr»
„fun" 410, ?lmn.
qnidam, ®cb. 274^ 4, 282, 11 u. 12. bei
tapb^em 229. certus qnidam 274, Sinnt 7.
„ganj aufeerorbentlid)" 218. „eine Slrt von,
gewifjermafeen ein" 279, Änm.
zed by Google
— 439 —
aidem, ®eb. u. Wein. 483, L „jutn ©eifpiet"
£97, (Stellung 531, «nm.; 130, 5. aiquidem
:i&l9 4. quidem — sed7©ebr. 220. ne
— quidem — non modo 38H. e quidem 220;
22^. ne — quidem f. oben bei ne. et
quidem, ac quidem 252; [483, 4j 506, 1
nebft 2lnm. 2.
luidni 493.
luidquid mit Wen. 78, d.
*uid q.uod 410, 6; ,498, 8.
quid si 410, iL
quietus 300.
qunibet, ©eb. 286, 6,
quin „um nun nid)t", @ebr. 358 ; 493. quin,
quin etiam, quin potius „ja fogar" 483, 11 ;
358, SL „ofjne ju* 361, a. quin, Äonjunftion
mit 51 du j , , ©cbr. 352. non quin „nidjt al£
wenn nid)t" 31L
quintum u. quinto 214, 22.
quippe, ©eb. 534 ; 368; 17, b. quippe cum
362, «nm. fiTquippe qui 401; 19, b.
bei Eingabe eine« faftifdjen ©runbeS 395, L
quire, ©ebr. 30JL mit 3nf. 416, 2.
; ais, ^Jron. inbefin., unterfd). Don aliquis 274,
3. für baä beutfdje „man* L «• ne quis u.
ne qui8qnam 277; 342, «nm. 3. ne quis
u. nt nemo 339, «nm. 7j 342^ «nm. 3. si
quis 3££L nescio quis 411, 4,
quis, tyxon. tnterrogot., unterfd). Don qui unb
quid 268—270. gei&t in gragen „too" 223,
quis est, qui c. coni. 398, c. bient jut
Umfdjreibung 266, «nm. quis sapiens? quis
aegrotus u. ä. 280.
quisnam 533, «nm. L
quispiam, ®ebr. 274. 2. für baS beutfd)e „man"
L e. abjeftfoifd) gebr. 280,
quisquam, ©ebr. 274, 5. al8 «bj. gebr. 2811
nad) Jtomparattoen 274, 5, c. ne quisquam
ftatt ne quis 277; 342, «nm. 3. ne quis-
quam ftatt et nemo~~284, 2j 512, «nm. 3,
si quisquam u. si quis 282, 3. quidquam
mit Qen. partit. 78, d; SIL als aboeroialer
«cc. 29, c.
quisque, ©eb. 286, L Stellung 28L für baS
beutfdje „man" 1, e. mit bem ©uperl. im
<3ing. ob. $lur. 209, «nm. nid)t mit Gen.
partit. $u oerbinben 82, «nm. L ut quisque
c. superl. — ita c. superl. 210 nebft «nm.
quisque feljlerljaft für bad beutfdje „jeber"
287. «nm. L oinnes. improbi u. improbissi-
mas quisque 209 u. 210. quisque bei Orbs
nungfyabjen 28L 3; 214, 12 u. 18. primus
quisque 287, «nm. 2.
qaisqais, ©eb. a. gorm 286, 5 nebft «nm. mit
3nb. ftatt bee" beutfdjen Äonj. 330 u. 33L
quo quo modo 290.
qairie ©eb. 286, fi.
quo — eo mit ßomparatio 210. quo c. gen.
78, f. quo al« Abi. differ. 98, «nm. 8,
quo relatipifd) = ad quem, au quos 49L
quo c. coni. = ut eo 35JL non quo — sed,
non quo non — sed 371.
quoad, ©eb. u. ©ebr. 3üi u. 365. „infofern,
inwieioeif 898, f; 39JL quoad eius fieri
potest 78, Smn. (L
quocirca 530, 2. = „unb ba^er" 532.
quocunque mit 3nb. 330, L
quod u. quid unterfd). 26iL id quod „toa4M
23. 4: 258. 6. quod sciam, meminerim u. ö.
398, L quod bient £ur Safcoerbinbung 26.4.
quod c. gen. 78, d. v
quod, Äonjunftion, ©tmtar. 369 ff. „toeil* 3ßiL
quod „bajj" 369/ nad) ben Serben ber ©e^
mütsftimmuna 369^ o u. 310. „toa8 ben
Umftanb anbertifftTba^ 369, b; 375, non
quod „nidjt al* ob" 37_L quid quod 410,
6» quod mit bem Äonj. ber Serben beä
®agen$ unb SKcinenS 373, est quod, nihil
est quod, quid est quod u. ö. c. coni. 400.
ii i si quod, praeterquam quod 381, 3. quod
mit „wenn" überfe&t 369^ b. quod für ba«
beutfdje „al*, ba" nad) eo mit bem Stonu
paratto 374, 17. tan tum quod non 483.
21 nm. L
quodammodo 279, «nm.
quodsi 264, «nm; 381, «nm.
quominus, ©ebr. 359. Dafür ne 359, «nm. ±
quomodo 494; 223» feljlerljaft in allgemeinen
fragen 223. nescio quomodo 411, 4. quo-
modo — ita 393.
quondam, ©eb. 464.
quoniam, ©eb. 368 für bad beutid)e „nad)«
bem" 366, «nm. 2. quod quoniam 264.
quoque, ©teil. 531, «nm.:'256. «nm. quoque
U. etiam 25JL qui quoque [cblerfjaft 262.
«nm. L ipse quoque 255. sed quoque
ftatt sed etiam 256, «nm.
quoquo modo 290.
quot, ©eb. 271^ a. quot — tot 265] 507,
«nm. L quot et quanti 503, 5,
quotquot 330 u. 331.
quotus 268, «nm. L
quotusquisque, ©eb. 271, b. quotusquisque
est, qui c. coni. 398, c.
quousque 477.
quum f. cum.
R.
radicitus 462.
raptim 463.
rarus, «bj. ftatt be* beutfd)en «bo. 21_, 3. ^nui
feiten" 497. rarum est, nt 438, 2T
ratio nostri u. nostra ,/Juidftd): auf unö" 2L
ratio est mit ad ob. ©en. ®erunb. 451,
«nm. Im mit 3nf. 450, 2, quacunque ra-
tione 290. ratione ac via, Abi, modi 104,
«nm. L ratio bient ald ßrfafr für beutfdje
«bj. 190, «nm.
ratus qat $räfen$beb. 301. pro rata (parte)
139, 4.
SRaumbeftimmungcu Iii ff.
— re ftatt — ris in ber 2. $erf. ©ing. ^aff. 313.
realer &aa ber 9i)po:vet. ©ä&e 37A L
reapse 497, «nm. L
recedere fonftr. 94, «nm. L
recens a, ex 94, «nm. L.
reeeptui canere 67, &
reeipere fonftr. Mj 114. aessum reeipere 455.
Steciprofeö Pronomen 23ß u. 231.
zed by Google
— 440 —
reconciliare fonftr. 49, rimtt. i.
recondere fonftr. 1 12, rlnm. 2.
reconvalescere 492, rinnt,
recordari, SBeb. u. fonftr. BL mit Are, c. inf.
praea. 429.
recreari „fidj cvliolen" 294. sc recreare ex
151, KL
recti sc. via 551, 3, h. recta u. recte 461, 2.
recusare, quominns ob. ne 369 ; 342, III, 2,
non rcruso, quin 357, Sinnt. 4. mit einf.
3nf. 359, «nm. 2. mtT de 292, Sinnt. 4.
reddere „madjen" 32 u. 38.
rcben mit 150, Ö.
redigere mit boppeltem Äcc. HZ. in provinciara
redigere 38, rlnm. L
redimere fonftr. 107.
redire ex itinere 151, 10.
R cd it.ua ad propoaitnm 524, 1 u. 2j %n=
hang 1_L
redolere fonftr. 29, a.
redundare fonftr. %.
referoire fonftr. 96.
referre in numero 112, 9fnm. L
refert, 8eb. u. Äonftr. 92.
refertus fonftr. 84, d.
reficere „miebemKiljlen" 40.
SteflcriPpronomen, Stmtor 232 ff. in Or. obl.
457, ß. fällt beim Sßarticip meg m mit
qnisqae 287, L
Meflertoität ~b~ür<$ ba« $aff. bcjeicbnet 294 u.
295 ; 46, «nm. bind) ba« rlfriu 294 u. 295.
nidjt befonber« auSgebriirft 222 u. 22jL
reformidare fonftr. 29, a. mit 3nf. 415, 2.
refrigerari „fiel) abfüllen" 294.
refagere fonftr. 33, 91 um. L
regere u. regnare 49, rlnm. 4,
regio: e regione „gegenüber" 150, L
regnare u. regere 49, rlnm. 4. c. gen. 546, 3.
regula, »eb. 546, 2j 155, rlnm. 2»
reinigen oon 96, &nm. £
9*elatipe «bjeftipe 196, «nm.
9ielatippronomen, Gittas 258—267 ; 398—401.
Sie&e qni, qnae, qnod.
SHelatiofäfre, Smttar. 398—401. fteb.cn im ffon*
junftio 398 u. 399j 603, 9j 323. fie&en in
Or. obl. im Äonj. ob. Acc. c. inf. 457, II
nebft rinnt. 3. $ur Umfdjretbung beutfdjer
Subft. 177, c. ftatt be3 beutfdjen „fogenannt"
u. o. 258, 2. unterfd). pon inbireften Sragc*
in&en 407, 2. fteljen Por bem 3>emonftrattps
fafce 260. in einen inbireften ftragefafe ju
perwanbeln 413. in einen Äonjunfttonalfafc
\n Perwanbeln 262. burd) ^artictp überfejjt
•110, I, a. in einen $>auptfa& flu perwanbeln
542, 2, ftott einer beutfdjen Äppoption 14,
rlnm.; 19, b; 92, Unm. 2. jroei aufetnonbers
folgenbe 9felatipfäfce werben burdj „unb"
oerbunben ober fte§en afonbetifd) 501. 91&
latiuiojj bind) et an ein porauSgefjenbe«
Attribut gefnüpft 503, 9. burd) sed »er»
bunben 258, 4, 503, 9. Subft. in ben 8te*
latipfafc gebogen 260; 259. im JRelatiofafre
mufc Sie ©e$ie§ung auf bie L ob. 2. ^Serf.
ff)"iqet)Qlten werben 23, 5j 258, fj, obfolute
tteiattofäfce 260, Änm. 2. Superlattp in ben I
»ielatipfafr ftejogen 199, Uj 260, «nm. .A.
ber ^meite iKelattpfafo geljt in bie bemonftrex *
tioifdje Äonftruftton über 2fiL 9telattpfca &
ftatt eine* $>emonftratiüfafee3 uir SafcocKT—
bfnbung 262, a u. 263. »erfebränftntg be«3
SielatiPfafce* 262, b u. 263. 9telartofa$ nicti t
auf einen Superlarto unmittelbar bejo^cii
199, IL
SMatiPPerftbränfung 262, b u. 263.
relaxare fonftr. 94, rlnm. 3.
religare ad 113, «nm.
religio mihi non est, quominns 359, rlnm. 1 -
religtoni habere 67, 5,
relinqaere c. dat. beö 3wecfe§ 6ü u. ÜL mit:
©erunbip 451, L relinquitur, nt 339. a
nebft 9Jnm. L
reliqni u. ceteri 204, 3 nebft rlnm. reliqui
omnes, Stellung 537, 3. reliqnnm est, ut
339, 3 nebft rlnm. 4, 498, L alicni nihil
reliqni facere 78, 3tnm. fi.
reminisci, ©eb. u. Äon[tr. 87.
remittere tranfttip u. intranftttP 292, 1 nebft
rlnm. 4.
removere fonftr. 94, 2Inm. L remotus a
9Inm. L
remnnerari fonftr. 33, c.
renes, $lurale 158, »nm. 3,
renontiare mit boppeltem 92om. ob. Kcc. 3 ; 32 ;
iSL mit Tatiu 49, ?lnnt. L
reperiuntur, qni c. coni. 398, c. reperiri mit
Nom. c. inf. ob. Acc. c. inf. 4M u. 437. re-
perire mit boppeltem 9fom. ob. rlcc. 3j 37.
repetnndarnm alft Qen. criminis 89.
replere fonftr. !>t>.
reponere fonftr. 112, 2lnm. L
reportare victoriara, ®ebr. u. Äonftr. 151, L
reposcere fonftr. 43, c.
Repraesentatio, Js-igur 551, 10, rlnm.
reprehendere fonftr. mit cum 438, 6. mit
qnod ob. Acc c. inf. 370.
repugnare mit quominns ober ne 359 ; 342.
III, 2,
reqnieecere a ober ex 151. 10.
requirere nia^t mit at, ne 342, L, b. mit flec.
33, c.
reri, ©ebrautb 306, 10. ratus t)at ^röi'en^^
bebeutung 301-
res für bad beutfdje „t$" 1, 9lnm. 3. für ba4
beutfd^e „etwa«" 282, ö. jur Umfcbreibung
fad)!. Subft. 6, «nm. 2; 152, 10; 181 ; 185. qnae
res — id qnod 2H, 4. qnod res est 23,
Sinnt. L e re mea, tua est 153, fi, re
©irflichfeir 497, Sinnt. L (in) seenndis re-
bus, (in) adversis rebus 123, rlnm. 3.
res gestae mit clbp. u. gbj. 12, rlnm,
resecare ad vivum 163, 14.
resipere fonftr. 29, a.
resistere mit quominns ober ne 359 ; 342.
III, 2.
respice re c. acc. 29^ a, rlnm. 5j 33, c.
respirare a 151, IÜ7
respondere, nt 347. iL ins respondere 29, b,
rlnm. 2. respondere c. dat. ob. ad 152, Z.
responsnm mit rlbj. U. rlbp. 12, a. mit Tatif
60, flnm. 2.
I
Digitized by Google
— 441 —
rest&t, ut 339, a ncbft Sfam. 4j 498, 4- 466,
Stntn.
Ketieentia, ftfgur 551, 1.
retineri non possum fonftr. 357, Ii
reus fonftr. 89 ncbft Slnm. 1. ream facere 38,
Slnm. 1,
revenire 492, Slnm.
revera 497, Slnm. L
reverti ex itinere 151, KL
revidere 492, Slnm.
revocare memoriam 87, Slnm. L
Revocatio 524, 1 u. 2J»nf)ang 11.
rex u. regioa aUi Subst. mobilia 6, c. @teU.
636, 7, Shim.
5tt>ctorifd)e ftrage, gigur 551, ß. in Or. obl.
457, 3L mit quid eingeleitet 4I&
^itjetorii'dje SBortfteQung 535, 3 u. L
ttrjDtfjmu* ber Verlobe 641, 3, e. 9tfmtfjmifd)c
•äBortftettung 535, 3.
r i d) t i g wirb nidjt überfefet 230, Sfam.
ridere fonftr. 29, a. risam ridere 21», b.
rita, Abi, moaTKM, Slnm. L
rogare fonftr. 43,~d~u. e. mit ut, ne 342^ I, b.
mit einfachem Äonj. 34JL
rogata 108, Slnm. 3,
Roma: nrbs Roma, Stell. 536, 7, Slnm.
— pos, ßnbung gried). ©gennamen in er oer-=
loonbelt 172,
radis fonftr. 84^ b. rudis ad 98, Slnm. L
ruere tranfitio 29, a, Slnm. 5.
ruraus, rursum 492.
rua fonftr. wie 6tübtenamen 116, Slnm. 3.
S.
sacer c. gen. ober dat 59, Slnm. 2* sacra
profana 503, 4, sacram facere fonftr. 106,
21 nm. 4.
sacrificare fonftr. UH3, Slnm. L.
saepe multi 547, Yfimt. 5.
saeptus c abl. ber $erfon 106, Slnm. L
fogen: „fo foge id)" bleibt ünSberf. 551, 3, d;
375, Slnm. L „fage id)" in ber ©eminatio
55X L d. „fage id)" beim Slnarolutf) 546, 3.
„aber, fröre id) fogen* 524, 5, a. „irfj fage,
baft nid)t" 471.
sal u. sales 156, 2,
saltem 495, 2,
saluber mit oft. u. paff. 8eb. 196, 9.
s.ilus u. co nscr vatio 168. saluti esse fiß ; 67, L.
salutare mit bopp. Slcc. ob. 92om. 3; 3JL
salataris fonftr. 59, Sfam. L
saluti esso 66 u. (»7.
salvere ab aliqao 106, Slnm. 2, salve, sal-
▼ete 306, IL
aalvos, ~Wj. ftott be« beutfdjen Slbo. 21, 2.
quod salva fide possim 398, L
sancire mit ut, ne 342, I, c. capite, snpplicio
u. ä. sancire 89, Slnm. 5.
sane, sane qnidem „ja" 411, LL in ber ©es
minatio 651, 7, d. nihil sane „nein" 411,
14. hand sane, non sane 469; 470, 9. non
sane u. sane non 536, LL sane quam
411, L
sanguine pluit 106, Slnm. 4, c. mnlto san-
guine constare 107, Slnm. L
sapere fonftr. 29, a.
SarfaSmu* 550, 5, Slnm. 2.
sat apere 78, e.
satiare c. abl. 9JL
aatin ftatt satisne 403, Slnm. 1; 310, 1
satis c. Gen. part.it. 78, e. satis magna pe-
cunia ». iL 78, Slnm. L satis est, erat,
satius fuit u. n , 3nbif. ftatt Moni. 330 u.
331. satis est, satis haben mit 3nf. 415,
Slnm. 3. mit 3nf. $erf. 417, L mit 3>at.
ökrunb. 451, 4. satis superque suarum
rerum alicui est 78, e.
satus mit Slbl. 85,
Sa&bau u. ©a&ftcHung 541 ff.
©abfragen 402, L
saucius ab aliquo 106, Slnm. 3.
scalae, ^Murale 156, 2.
scatere fonftr. 96.
.fd)affen 39, L
fd)ätyen f. aestimare.
ay]un KoXof ( irmr 60, Slnm. 2.
f et) c i u b a v qui videtur 258, 2*
fcrjleunig burd) Verbum regens äberf. 487.
fdjlie&lid) 481; Slnbang 8. umfdjriebcn 498, L
Sdjlufi bei $eriobe 541, 3, e.
6d)lu&reii)en, ©djlüffc 527 u. 528.
i di oii fällt weg 497 nebft Slnm. L burd) ipse
ßberfe&t 254, fdjon längft 483, Slnm. 3.
6d)üler um jd) neben 166. Slnm. IL
acülufl est mit 3nf. u. Acc. c. inf. 415, 1 u.
420, L sceleris als Gen. criminis 89. sce-
lere bei gerid)tlid)en Serben 89, Slnm. 4.
sciens fonftr. 84, b; 451, 2. sciens u. scienter
21, 2 nebft Slnm. L
scientia, Söeb. u. OJcbv. 156, 4j 155, Slnm. 2.
sei licet 534; 17, b.
scire: haud scio an 4M; 479; 469. Latine
scire 475, IL quod sciam 398, L bene
scire aliquid 475, 5. scitu 455, 2; 98^ a.
scire mit 3nf. 415, 2, mit a ob. ex lr>it
11. scito, scitote ftatt sei, scite 336, Slnm. L
fäflt im fiatetnifdjen weä~298; 375. Slnm. L
im Sateinifd)en fer)lerr)aft L Slnm. \L
soiscitari fonftr. VA, e.
scitus mit Qkn. 84^ b.
scribi mit Nom. c. inf. ob. Acc. c. inf. 43ü u.
437. Bcriboiulo adeiäe. 451, 4. scriptum vi-
demus (legimus) „man lieft" 1^ Slnm. 2,
secedere fonftr. 94, Slnm. L
secernere fonftr. 94, Slnm. L secretas a 94,
Slnm. 4.
sectari fonftr. 33, a.
secundum, ^Jräpof. 150, 9—12; 136, ü u. 7j
153, 4.
secundus u. alter 215, 2; 214, IL secundus a
150, 9. seenndo tlnmine 150, 4. secunda
mensa 194, Slnm. L
aecurus de ob. a 141, Slnm. 3. mit Wen. 84,
a nebft Slnm. L
secus „fiicfd)led)tM, ©ebr. 47, Slnm.
secus ac 507. secus quam 508, Slnm. sin
secus 38Ü* nihilo setius 524, Slnm. L se-
cus est bj Slnm. L
28**
zed by Google
— 442 —
sed, 93eb. 524, L sed tarnen 624, 540, 4,
sed enim 624, Slnm. L sed et o02. sed
auSgeloffen 626. non — sed 518. non
modo — sed 518. sed qui 258, 4j 503, iL
qaidem — sed 220. and bient jur SBicbcr=
aufnähme beS unterbrodjenen SoftanfangeS
646, 4.
segregare fonftr. 94, Slnm. L
n'iicit: hoc factum volo „id) null bicS getb,an
fe&en" 42jL „fidj fe$«t" als pljrafeologifdieS
93erbum 29iL bic «erben beS Seyens fonftr.
fett als Äonjunftion, überfc&t 862, Slnm. U
366. 4. als ^räpof. überf. 125751
seimigere fonftr. 94, Slnm. L
felbft ipse 263 ff. Dor einem Supcrl. etiam
ob. vel &, felbft nid) t ne — qaidem
ilül 8; 253 22
semel! »cb. 2U, 3T; 464 nebft Slnm. 2. non
semel „metjr als einmal" 208, 3, semel ,nur
einmal" 497. [
semis „bdb, fcälfte", ©ebr. 214. L
senatas populusque Romanas Stell. 540. mit
bem Sing. beS 93erbS 6, Slnm. 5. senatu
alS Abi. temp. 123, L
senectua fofleft. ftatt senes l'!4. in senectute
123, 2. h,
senex ,Jm ©reifenalter" 162, als Slbj. gebr. lfi.
sensim 483, 13.
sensas, mann feljlcrljaft 161, Slnm.
sententiam rogare, interrogare 43, e. saae
sententiae esse 74, 4. meä sententiä u. ex
mea sententiä 95~Änm. fi.
scni iro: quod sentiam 398, L mit boppeltem
Slcc. 37, Kirnt. L
seorsas, seorsam a 94, Slnm. _L
separare fonftr. 94, Slnm. L
septentriones, ©ebr. 165. Slnm. l\ 1 f><i, 2.
sequi c. acc. 33, a. seentns Imt ^JräfenSbeb.
3QL seqnitar, ut 339, 3j 527. hinc, ex eo,
inde seqnitar, ut 339, Slnm. 4.
sereno a(S Ahl, absol. 4M.
senur u. serius 205.
Sermocinatio, g-igur 551, 10.
sero u. serns 205.
serva unflaffifd) 6, c.
servire Servituten) 29, b.
servitium ftatt servi 104.
servus auSgelaffen HL als S?lb;. gebr. 10.
aeaamii „willige" 214, 2 u. 8j 650, L
sessum reeipere 455.
sctius : nihilo setins 524, MUun. ü
seu f. sivt'.
ai in b»potljetifd)en Sii&en fonftr. 326 ff. tter-
fcqieben non cum 362? Slnm. ö, nad) mirari
438, fi. si non u. nisi 377. si non — at
377. si minus 380. nisi si 381, L ai qai-
dem 381, 4, ai „ob" für num 383. ai quis,
ai qui „mer ettua" 386. ai aliquis, ai quis-
quam 282, 3 ff. ai „tuenn aud)" 383, 2.
U „toenn fdjon" 383, Slnm. non si „aud)
in bem ^aVit nid)t, wenn" 384, 13. ac si,
taraquam si u. ä. 392 ; 507, Slnm. L li
modo 387, JMnm. quödsi 264; 381, Slnm.
ut si 39"77Enm. 3. o si in söJiinfdjen 334.
in Beteuerungen 335. si vero 524, 3j 38 1 ,
Slnm. si — si ftatt sive — sive 522, Slnm. 3.
si unquam u. si quando 464, Slnm. quid
ai 410, fi. quodsi 264, Slnm.; 381, Slnm.
ai forte 479 nebft Slnm.
sie u. ita 484. sie feiten in Beteuerungen 335.
Slnm. sie — ut qui c. superl. 199, HL ut
— sie 393. sie auf einen uortjergeljcnbcri
SluSbrud jurürfiueifenb 3, Slnm. 4.
Bicarius : inter sicarios accusare 153, 12; Hi>,
Slnm. 2.
sicut in »ergleidjen 393. „sunt »diplel* 397
bei ^ßarridpien 392, Slnm. 3. sicut sum
„mie idj wirflid) Bin* 497, fi ff. sicut — ita
393. sicut est, erat, fuit mit '■ßrä'bifatSnomcn
:m, 2.
Sieg baoontragen 151. L
significare mit boppeltem Slcc. 37, b u. Slnm. 1.
mit de 292, Slnm. 4.
signum dare mit ad ob. Gen. Gerund. 4.r>l ,
Slnm. L
fignififonte Serben 313.
silentio, Abi. modi 104, Slnm. L silentio prae-
terire 31, Slnm. 2.
silere fonftr. 29, a, Slnm. 5.
similis mit ©en. ob. Tat. 59, Slnm. 5. si-
milis ac 507. similis et 509. verisimile
est, ut 43R 2.
ai modo 387, Slnm.
simul, 93eb. 257, lü. c. Abi. 128, Slnm. L
simul — simul, simul — et (qne, atque)
516, 2j 509. simul = siraulac 366.
Bimulac, simulatque fonftr. 366. in Or. obl.
468. im 93riefftil 326, Slnm. L
si miliare fonftr. mit Acc. c. inf. 421, Sinnt.;
392, Slnm. L mit tranf. u. intranf. 93eb.
292.
sin, sin autem, sin vero 381, 5j 380; 264,
Slnm. sin aliter, sin minus u. fi. 3ÄL
finb es, meldje fäat meg 266.
sine fcbjerfjaft für baS bcutfdjc „ofjnc" 151. fi.
bient Äiir Umfdjrcib. beutfdjer Slbj., meldje
einen Langel be$eid)ncn 13, e. sine ullo u.
sine aliquo 276. sine ulla exceptione 151,
9. sine dubio u. sine dubitatione 151. L
sine für baS beutfdje „o^ne bafe" 361, b.
sine mein mit ©cmnb. 451. fi.
sinere wlaffenM 297. mit einfachem &on\. 344
mit Acc. c. inf. 420, II, 3j 425, b. nidjt
mit ut, ne 342, I, e. sinor mit Nom. c. inf.
436 nebft SfirmT
Singular bei mehreren Subieften 6, d ff. bei
quisque 209, Slnm. follcftiuifm gebr. 155
u. 156; 550, L bcutfdjer Sing, roirb im
fiateinifdjen ber ^lur. 168; 224, Sing, ixm
Slbj. fubftantiuifd) gebr. 180 ff. nerfdjieben
Dom $lur. 181.
Singularia tantum 155, Slnm. 2j 156.
singularis, Beb. u. ©ebr. 213. singulare est,
ut 438^ 2.
singulus, Singuli 214, 33. nid)t mit Gen. par*
tit. oerbinbcn~H2", Slnm. L
sinisträ oljne in 111, Slnm. 3. a sin ist ra 1Ü
Sinn für nid)t bind) sensas über j Iii L, Slns>.
Sinnfonftruftionen 2»
zed by Google
— 443 —
&iquidem 381, 4.
sis [tat t Bi vis 310, L
sistere mit boppcltem Slcc. 3JL
- et vre mit Slcc. 29, a,
sive, seu 93ebeutung 522, 4* sive potius
522. 4 u. Slnm. 2. sive quod, sive qaia
ÜHU, ?Tnm. & sive — sive 522, 4, mit 3nbtf.
aao u. mi
(o sie, i t n, tarn u. f. tp. 484. burdj ben Superl.
nuSgebriidt 2üL burcq ille aufyubrüden 238,
?lnm. 3. fällt weg in bem Sludbrurfe „foge=
nannt" 258, 2. unb fo 510 u. 511. wie
— fo 323. „fo (jum Seifplel)" ut, velut
397, 9(nm. L
iobaitn 510.
sodes 310, Slnm.
iogenannt 258, 2.
3ot)n fällt im ?ateinifd}en auö 23. im bilbl.
(Sinne alamnas 6j c.
solere mit 3nf. 415, 2. für ba$ beutfdje „ge=
toöbnlid)" 487. solitns b,at ^räfenSbeb. 301
nebft 9lnm. 2. solito maior, minor u. d.
100. «nm. 2.
»ollen bind) Coni. periphrastica ob. Partie.
ftut. auSgebr. 324. Slnm. 2j 439, Slnm. 4.
soilicjtare mit ut, ne 342, I, c. sollicitns sum,
ne, ne non, ut 353.
Soliktemu« 546, L
solnra „nur", ©ebr. 495, L beim 3nfin. 414,
3, Slnm. non solnm — sed etiam 518,
Slnm. non solnm im jroeiten ©liebe 519,
Slnm. 3.
solns: mea solu» ira etc. 71, Slnm. L ?lbj.
flott be« bcutfdjen Slbu. 2173* in ben 9te
lattofafe gejogen 260, Slnm. L
6olvere fonftr. 1LL Slnm. 3. obfolut gebr. 36,
4 u. 5_. solvendo esse 451, L solvere mit
©en. 94, Slnm. a.
iomit: unb fomit 510 u. 511.
somninra somniare 29, b.
sonare raucnm, snbrusticnm u. ci. 29, b, Slnm. i,
ionbetn 524, Slnm. 2; 527, 2; 526, Slnm.
fonft uberf. 478; 522, Slnm. L umfcfjrieben
498, 5.
sordes, Plnrale 156, 2.
Sorite« 527.
sortiri c. acc. 29, a, VI um. 5, sortitus Ijnt paff.
Sebeutung HM,
fotpol)! — al« aiid) 5U; 517. nidjt f oroo&l
— qU nielmefjr 521. foroofjl — alö
befonber« 515.
fpfit, fpäter 205j 125.
ipätcr $u erroäfjncnb 258, 2.
spatium im Slbl. auf bic <yragc „wie weit?"
121.
specie, per speciem 104. Slnm. 1 IL 2j 152, 13.
speeimen, (Singulare 155, Slnm. 2.
»pectare, ut, ne 342, I, a. mit ex 98, Slnm. 2.
sperare fonftr. mit Acc. c. inf. 421. 4 u. 422.
mit ut 438, lö, mit 3nf. $räf. 438, 1Ü,
bene sperare 489, 20,
sperncre fetyerfjaft mit 3nf. 415, 2.
Sperrung aufammcngcf)Örenber Sorte 538, L
»pes est mit Acc. c. inf. 420. L spe maior,
celerior u. ä. 100, Slnm. 2.
Spiele: bie Warnen ber Spiele im Slbl. ot)ne
in 123, L
spirare mit Slcc. 29, b, Slnm. 3.
spoliare fonftr. äfi.
sponte, S3eb. u. ©ebr. 174^ 4; 465.
Sprfcfpoort: wie man im Spridjtuort fagt 1,
Slnm. 2_i 165, Slnm. 2.
spumare c acc. 29, b, Slnm. 3.
stadium enrrere 29, b, Slnm. 2.
Stäbtenamen fonftr. llfi ff. ftef)cn ftatt ber
SBerootmer 162, 163, lßö.
6tanbpuntt : 2)atio bc8 Stanbpunfte« 57, Slnm. 2.
stare mit Gen. u. Abi. pretii 107. stare ab
aliquo 113; 152, 5. stat per me, qnominus
359, Slnm. L in orbem, in aciem stare
1 1,s, 3. stare c. abl. 108, Slnm. 5.
st at im a ob. ex 150, Iii
statuere fonftr. mit in c. abl. 112 exemplnm
statuere fonftr. 112, Slnm. 2, h, mit $nf.,
Acc. c. inf. ob. ut 351; 415, 2j 342, I, c.
formen oon statuere autfgelaffcn 551, 3, c.
statutum habeo 319. tempus statnero mit
3)at. ©erunb. 451, 4. apud animum auum
statuere 136, 8.
status: statu ohne in 111, Slnm. 3.
Stellung ber Störtet u. Säfcc 535 ff. bc3 SBo^
fathtf 2i
sterilis nict)t mit <$en. 84, Slnm. 3.
stillare mit Slcc. 29, b, Slnm. 3.
stilus, SBcb. 546, iL
stipatus c. abl. 106, Slnm. L
stirpitus 462.
stomachari fonftr. 29, a, Slnm. 3,
Strafe im ©en. ob. Slbl. 89, Slnm. ö.
©trage ftef)t im Abl. instrum. ftatt mit in
ob. per 114 u. 115.
stadere fonftr. 4iL mit 3)at. ©erunb. 451, 4.
mit 3nf. ob. Acc. c. inf. 426; 415, 2. mit
ut, ne 342, I, a nebft SlninTX
Studiosus fonftr. 84, a. mit Gen. Gernnd.
451, 2. old Slbt» 21, L
stulti est, stultum est, stnltitiae est 76, Slnm. 3.
stupere mit Slcc. 29, a, Slnm. L
suadere fonftr. 49, Slnm. 4. mit ut, ne 342j
L b. mit 3nf. 342, Slnm. 1; 438, L ml I
Dlofeem Äonj. 344.
suavis mit Supin 455, 2*
sub fonftr. 14L S3eb. 126, 6j 144, Slnm.; 150,
IQ, sub corona vendere 153, L sub lege,
sub condicione 104, Slnm. lj 152, 13. sub
pellibus hiemare lö3, <L viele mit sub »u
fammcngefc&te Serben regieren ben Slcc. 3_L
regieren ben Tat. 52.
subesse mit 3)atio 52.
subicere, S9eb. u. Äonftr. 52, Slnm. 4.
Subiectio, ^igur 551, 6, Slnm.
Sub jef tiner Öcnitio 68 ff. Subft. mit fubj.
u. objeftioer 93eb. 161 .
Subjeft«rocdjfcl meiben 541, 3, Slnm. 4.
subigere. Scb. u. Äonftr. 52, Slnm. 4. mit ut,
ne 342, L c. mit 3nf. 415, 2.
subire fonftr. 31_, Slnm. 2.
sublimis, Slbj. ftatt be« beutfrfjen Slbo. 22, 13.
suboles, Singulare 155. Slnm. 2.
subsidere, fonftr. 112, a.
zed by Google
— 444 —
Subftontiüa, Suntar. 155 ff. Sateinifcne« Subft.
ol« «bj. gebr. IQ. i.'atelnifd)c« Subft. ftatt
eine« beutfdjen «bj. 10; 178; 19_L 9lbfnrartc
Subft. ftatt ber fonfreten 1 64. fonfrete Sub-
ftantioe ftatt ber abftraften lü2 iL 163. Sub=
ftantioe mit objeftioer unb fubjeftioer $ebeu*
tttitß 161. Snbst. verbalia auf io u. us, S3cb.
u. (Mebr. IM u. 169. Sabst. mobilia auf
ior, trix 6, c; 166 ; 10. Sahst, entnimm ia
6, c. Subst diminutiva 170. aufammens
gefegte beutfebe Subft. au«gebnteft 170 b.
bcutidje Subft. fallen ttu Sateinifcben au« 176;
243. werben im Catcinifdjen umfdjrieben 177 :
453. ©en. eine« Subft. ftatt eine« bcutfrfien
«bj. 19_L fubftantiuifttjc« Hendiadys 190;
187. Vinn. 2. Subft. beim fflelatio roiebxri
t)olt 547, «nm. 1, b. in ben SRelattofafc ttt»
jogen 260. $e*etdinenbere« Subft. ftatt ber
btoften ^erfon 2&L Subft. bei ber feiten
^väpof. iuiebtrr>o!t LH
Subftantiuierung ber «bj. u. ^artklplen 180
bi« 186j 6, i nm. 2.
subter fonftr. 147.
subterfugere fonftr. 33^ a, «nm. L
subvenire c. dat. 52
snecedere fonftr. 52.
fuccumbere mit Tntio 52.
snecurrere mit 3>atio 5.2.
sudare mit «cc. 21», b, «nm. 3, mit «bl. 106.
«nm. 4, c.
suetus c. inf. 418. 4.
sufficere „mäbleu" 40. „genügen" mit $at.
Werunb. 451.4, unflaffifd) mit 3nf. 415, «nm. 3.
suffigere fonftr. 52, «nm. L
suffragari mit £atto 52.
saggerere mit Tatiu 52.
sui, sibi , se, suus JRefleriopronomina, ©ebr.
232 ff. in Or. obl. 457, IV. sui feminin
ob. *JMur. oerbunben mit ©erunbio auf ndi
22g. sni al« objeftioer ©enitio 7_L amor
sui, conservatio sui u. ä. iL «nm. 2. se
fällt im Acc. c. inf. n>eg 438, 11; 423. «nm.
sultis ftatt si vultis 310, 2.
sumere mit boüpeltein SRom. ob. «cc. 3j 32.
mit ®erunbio 451 , L sumere pro concesso
19, «um. 2. sumere de publico 153, 3.
summe 483, 5; 199, «nm. 2.
sammus, «bfTftatt be« beutfdjen «bo. 21, 3j
194. 8ummi infimi 503, 4. summum „r^iieb*
ften«" bei Hahlen 495, «nm.; 41L sammum
mit ßlcn. 78, «nm. 5; summo iure
230 3, ~~
supellex, Singulare 155, «nm. 2.
super fonftr. 147. = de 148. alius snper alium
151, 5. super u. supra oerfd). 144, «nm.
super al« «bo. 1 'JH. oiclc mit super s\\
fammengefetjite SJerben regieren ben «cc. 3L
regieren ben $atio 52.
superare intranfitio 292, S. mit Abi, differ.
98, «nm. 8.
snperbus mit «bl. 108, «nm. L
saperest, ut 339, iL superesse mit $atiü 62,
«nm. 6,
superior fonftr. 100, «nm. 3, f. superior —
inferior ftatt ilbT— hic 240, «um. 2.
Superlatio, Iropu« 550, L
Superlatio, Stmtar 199—210. richtet fieb im
(j)cfcbled)te nidit na et) bem Qen. partit. *'»,
«nm. 3. öerftärft burd) onus ob. onus om-
nium 202. febjcrljaft bei qaamvis 389, iL
mit longe ob. multo 98, «nm. 9^ 199. X.
oerft. burd) Tel ober etiam 199, iL burd) quam
(possum) 199, 10. Superlatio mit quisque
Hfl H. 210; 287, 2. ftatt bc« beutfdjen m\o"
2QL oon ^artieipien 206. bcutfdjer <SiU>er=
latio burd} ben lateinifdjen äomparatto übe. -
fe&t 200, 10(1 «nm. 3, d u. 102j 2iLL Su=
perlatio mit (Jen. partit 78, b. fiobenoc
unb tabelnbe Hbj. ftdjcn im Superlativ 179 ;
199. 2. SRelatiofafo nid)t auf einen (Supcit.
unmittelbar belogen 199, IL Superlativ in
ben Helahofafe ijmeingcjogcn 199^ ll_j 200,
2inm. L
supersedere fonftr. 94, «nm. 3. mit 3nf. 415,
2. supersedendus 303, «nm.
superstes fonftr. 69, «nm. 2.
supervadere c. acc. 3_L
supervenire mit Tat. 52.
Supina, ©nntar, 455.
snppeditare tranfttio und intranfitio 292. 2.
suppetias ire, venire 29, b, «nm. 2.
supplex mit ©en. ob. Tat. 60, 5.
supplicare mit Tat. 43.
snpplicatio mit «cc. ber Tauer 74, «nm. 2L
supponere mit Tat 52.
supra ^iröpof., oerfd). oon super 144, 3fnm.;
146. 5. al« «bo. 128. mit bem Abi. diflV
rentiae 98, «nm. £L mit quam 508, Vlnin.
ut nihil supra possit, ut supra possit ni-
hil addi 199, IO
suscensere fonftr. mit quod ober Acc. c. inf.
370.
suseipere c. Gerundivo 451, L
suspectus mit Gen. criminis 89j «nm. L.
suspendere ex, de, a 113, «nm.
Buspicari mit Acc. c. inf. 392, «nm. L
suspicere fonftr. 3L «nm. 2.
suspicio non abest, quin 357. «nm. 4* sus-
picio est mit Acc. c. inf. 434, «nm.; 392,
«nm. L in suspicionem venire mit Nom.
c. inf. 436.
suspiciosus mit oft. u. paff. 9eb. 196, HL
suspirare c. acc. 29, a, «nm. L
sustinere, S?eb. u. "Ronftr. 33, c. abfolut gebr.
36^ 9. mit Acc. o. inf. 425, b.
suu8, sui, sibi, se al« Weflertopron., Qbtbx. 232
ff. in Or. obl. 457, IV. suo anno, suo iure,
suo loco u. S. 230, 3. de suo dare 153,
&. sui „bic Seinigen, 3b,rigen" 232^ 2. "
Syllepsis, Sriatir 561, 2_L
Si)Ilogi«mu« 527. u. 528.
Symmetrie ber ^eriobe 541, 3 u. 5.
Symploke, gigur 651, 7, c.
ai'va&potafioe, ^igur 651, !_5_.
Synekdoche, 2ropu« 650, L
Synosis: Construct iotips ad synesin 2.
Stjnfopierte SSerbformcn 311, «nm.
Syntaxis congruentiae a. < onvenientiae 1 bi*
24. Syntaxis casuum 24—110. SynUxis
verbi 2Ü2 ff.
zed by Google
— 445 —
T.
acere fonftr. 29, a, »nm. L
acitus, $lbj. ftatt bcutfdjcn »b. 21, ±
aedet fonfir. 9_L mit 3nftn. 415. 1, g.
Lalis fehlerhaft ftatt bic 238, »nm. 5. talis —
qaalia 265; 507, »nm. L talis sum, qui
c. coni. 398, b; 265, »nm. 2.
'am, 93eb. u. (Sehr. 484. üerftärft ein $cmon=
ftratto 242. febjerfjaft ftatt be« Superl. 2QL
tarn — quam 265; 516, 4j 507, »nm. L
non tarn — quam 516, 4, 9lnm. tarn —
— quam qui c. superl. 199, Iii
tamdiu — quamdin 2k\h.
tarnen, 93eb. u. (Mir. 524, & tarnen beim
ftelati» 258, L tarnen fteb,t hinter bei $rfU
pofttion 130, iL non tarnen u. nec tarnen
513. tarnen nad) Dorauägeljenbcm ^articip
446. tamenetsi 389, 2. nec tarnen non
500. ita — nt tarnen 339, »nm. 5.
taraetsi, tarnen etsi 389^ 2j 29 L
t andern. 89eb. 481. bei fragen ber 23eriounbes
runp, 482, L tandem aliqnando 481. dorn
t andern fehlerhaft 365, S nm. 3. itane tan-
dem 403, »nm. L
tanqnam bei ber »ppof. 19, c. tanqaam — ita
232. su einem Partie, gefegt 392, »nm. 3.
mit bem k onj. nerbunben 392.
taut i dem ab; Gen. pretii 88; 102.
tantopere 484. tantopere — qnantopere 265 ;
507, »nm. L
tantnmmodo 495, L tantnmmodo ot 387, »nm.
tanto8 für ba$ beutfd)e „ein" 25L tantns —
qnantns 265 ; 507, »nm. L tantns sum,
qni o. com. 398, b; 265, »nm. 2, mit Su=
öerlaiio 199, liL tanti al« Gen. pretii 88_;
107. tanti (mihi) est 88, »nm. £ qnanto
— tanto „je — befto" 210. tanto alö Abi.
differ. 98, »nm. 8, taut um ftatt tanto 9s,
»mit. IDT alternm tantnm, altero tanto
maior u. ä. 98, »nm. 8j 214^ 2Z tantnm
mit Gen. partit. TS, d; so. mann fehlerhaft
78, »nm. iL ter tantnm „breimal fopiel"
214, 2L tantnm abest, nt — ut 340. tan-
tnm non „beinahe" 483, »nm. L tantnm
„nur" 495, L non tantnm — sed etiam
518, »nm. non tantnm — sed 518. tantnm
dico, tantnm constat 241. tantnm qnod
362, 2, tantnm qnod non 483, »nm. JL
tantnm „nur" faßt roeg 497 nebft »nm.
TanetKuotc, ftigur 551, IS.
Tartaros, bidjterifd) »nm.
lautologie 547, 2.
te Suffe (tnte) 222,
tegere a 141, »nm. 3,
teil« - teile* 517.
temperare fonftr. 5L temperatnm est ftatt
parsam est 49, »nm. L temperare mihi
non possnm, qnominns u. quin 35J u. 359,
tnm L
templnm auSgelaffen 73: 561, 3, g.
Stmpora ber IateinifthetTSpradje, ©ebr. 311 btd
326. im »riefftil 326.
Hemporaironiunttionen 362—367.
tempai est mit 3nf. °°* ®cn- ©«ntnb. 450;
415, L non id tempns est, nt 339, »nm. 2.
tempore u. in tempore 123, 2, c; 230, »nm.
ad tempns 126, 8: 480, 5» id temporis 4L
tnm temporis 7s, "»um. S. eo tempore, cnm
362, L temporibns (nid)t tempore) alienias
123, »nm. L meo tempore „$u rcdjter,
gunftiger 3eir 230, 2, tempns beim Sfclatto
mteberholt 547, »nm. L b. tempns statnere
mit 2)at. ©erunb. 45L 4.
tendere tranf. u. inträn], gebr. 292; 36, £L mit
ut, ne 342, I, a.
tenere se castris u. ö. 1LL tenere mit Part.
Perf. Pass. jur Umfdjreibung 3JJL fama
tenet 294. »nm. tenere mit Gen. criminis
89, »nm. L tenere me non possnm, quin
357,3.
tentare si 383. fehjerfjaft mit 3nftn. öerbunben
415. 2; 418. 2.
tenuiter aestimare 88, »nm. 2,
tenus, Stell, u. geb.~i29; 146, 2.
ter in anno u. ä. 123, 2, a.
tergnm: a tergo 1 13.
Terminns a quo u. ad qnem 551, 22, »nm.
terni, trini 214, 15«
terra „ju 2anbe" 111, c. terrarnm als* Gen.
partit 78, L Stell, non terra 536, 7. »nm.
ternncii non esse, facere u. ä. 88^ »nm. 2.
testatus pafftoifd) 302,
testimonio esse fifi u. 67, 15j 243, »nm. 2,
testibns convictus 100, »nm. L teste aliqno
fehlerhaft 442« testis sum mit Acc. c. inf.
434, »nm. eins rei testis est 243, »nm. 2.
Ifjore im Abi. instrnm. ftatt per 114 u. Hä.
Xiernamen al« Sadjen ob. ^erfonen berjanbelt
106, «nm. L
timere fonftr. ÖL prägnant gebr. 35, 5. mit
ne, ne non, nt 353 ff. mit 3nf. 415, 2j
355. mit Acc. c. inf. 438, 2«
timidns c. gen. 84, »nm. 4. »bj. ftatt beö
beutfdjen »bü. 2L
tiro ab? »bj. gebr. KL
Ittel, Stellung 536, L
Imeft« 536, »nm. fi.
tolerare mit Acc. c. inf. 425, b.
tonare c. acc. 29, a, »nm. 5.
Xonfteüen im Safce 535, 3 u. 4,
— tor, trix, (Snbung bieler TOobilien unb ©e-
braud) berfelben 166, lOj 6, c.
tot — qnot 265; 507. »nm. L tot et tanti
503, 5, tot bat ^luratbebcutung 271, a.
toties — qnoties 2£5_; 507, »nm. L
totidem — qnot ob. ac 507, »nm. L
totus, »bj. ftatt beS beutfdjen »bo. 21, 3. mit
u. oljne in 111, a. totnm hoc beim 3nfm-
414, 3, »nm.
tradere mit ©erunbiu 451. L tradnnt „man
fagt" 1, b. trador mit Nom. o. inf. 4M u.
431. traditur , traditnm est mit Acc. c. inf.
437; 436, »nm. 1; 438, 12.
traditio71?eb. 546, 2.
traducere fonftr. 31, »nm. L
Tradnctio, J^igur 651, 7, »nm.
tragoedia, Stell. 536, 7^ »nm.
Traiectio 538, L
traicere fonftr. 31, »nm. L
zed by Google
— 446 —
tranare c. acc. 3_L
tranquillo alö Abi. absol. 444.
trans unterfd). öon ultra 144, öon per 153,
iL bic mit trans jufammengef. 3ntranfitii>a
werben tianfitio äL
transducere, transicere, transmittere, transiro
fonftr. 3L «nm. L
transferre mit|in*c. Gerund. 451, (L
transiro c. acc. 3JL
Trantitio: Slnfrang 10.
Jranfittoe Serben $abcn intranfittoe 5?cb. 36j
294, «nm ; 2Ü2*
iransitu 455. iL
Translatio, EropuS 548 u. 549.
transmittere fonftr. 31, Änm. L
transnare c. acc. 3_L
transportare fonftr. Slj, Änm. L
transvolare c. acc. äL
tremere mit 2lcc. 29, a, Ämn. L
trepidus, Äbj. ftatt bcö beutfdjen «bu. 2L
1 1 osvni u. t ri tun vir 214, ÜIl mit Dat Gerond.
456, iL
tribuere mit boppeltem fcec. ob. 9Jom. 3j 3JL
mit Statio be* 3we<fe» ßfi iL OL
tridaum 214, 2L
trini iL ierni 214, Id.
tristis mit oft. u. paff. ®eb. 196, 11. mit Ml.
108, «nm. L
triamphare de ober ex 151, 2*
triumphum clamare 25, ?lmn. 2. triamphatn
triamphare 29, b. per triampham loi,?lnm. 2.
triumvir, tresviri 214, 35.
Xropen, »egriff 64b. Slrten 549 u. 550.
tro^ überfefct 135^ 2,
Truppen copiac u. milites 166. 9lmn. 4.
Diele, toenige Truppen 192, 8, a.
tu, nerftärft tute 222.
tueri h 141, Änm.'ä.
tui all objeftioer ©enitto IL
tum, Seb. 466, L 467 ; 510, 9lnm. tum ip8um
253, L tum in Hufeäbfangen 218j Slnljang 2,
Imn. 3_. tum temporis 78, 9tnm. 8. * etiam
tum 477. tum demum, tum deniqne 481.
tum vero fülivt eine tfataftrop&e ein 524,
Slnm. 3» tum in Or. obl. ftatt nunc 457, Sinnt. 7_
quid tum? 410, 2. cum etiam tum fonftr.
362, Vi uiii. L com — tum 515. tum maxime
466. tum (tum vero u. fi.) nad) einer i;ar
ticipialfonftr. 440, Sinnt, ü. tum — tum
516, Ü u. 5, tum feljlertiaft in Übergängen
510, Hunt, tum nad) einem l)Upou)etifd)cn
Smperattofafre 503, 6.
tunc, S3eb. u, (9ebr. 466, 1 ; 467. tone maxime
466.
turba mit $erbum im $(ural 7^ a.
torbare bellom 35.
turbulentus, $cb. 196, L
turpis mit ©upinum 455, 2. torpe est mit
3nf. ob. Acc. c. inf. 415, 1 tt^ap. L
turpitudini, 3)atio be4 3nN^c' 67, 5.
— tus, »erbalio auf tus, ©ebraud) 163, Htm. lL
tute, tutemet 222. ,
tutus a 14L Hmn. 3.
tuum est 76j 428. tua interest, refert 92, a.
hic über tuus est 55j 7JL
ü.
über, überfefct 151 ,'148; 146. ä u. 6.
überall 483, 2. — —
übertreffen 31^ 9lnm. 4.
überzeugt fefn 40, Änm. 5.
ubi fragt ftetd nad) bem Orte 223. mit ©en.
78, L ubi =in quo, in quibus 491. fcbjti*
$aft al* temporale« SRclarto gebraucht 123,
fbm. L fe&Jci&aft in angemeinen fragen
273, est ubi c. coni. 399, 8. ubi „fobalb
„al4" fonftr. in Or. obl 458. im »r/cf-
ftil 326, Sinnt. L quod ubi 264.
ubicunque mit ©en. 18 L mit SXnbif. HHO u.
33L
nbiqoe @ebr. 483, 2.
olc isci fonftr. 33, c. nltum ire 455, 91 inn. iL
ullus u. quisqaam 274. 5 nad) Äomparotiocn
274, 5, c. ii ullus 282. & bei sine 276.
nec ullus u. et nullus 2*4, 2j 512. Slnm. ß.
ne ullus. ut nullas, ne qoi 277 ; 339, Ärnn.
7j 342, Änm. 3.
ultimum c." gen. 78,' gnm. 5j 1 ^4 ultimus
«bj. ftatt bc« beutidjen «bu. 2L 3j lfii.
ultra ald^Jräpof. 144 ; 14<>, >i. ultra mulierom
mollis 146, ß. i al^lbo. LÜL mit bem Abi.
differ. 98, i9nm. 8. mit quam 508, Slnm.
ultro, S?eb. 465. ; nitro citro 503, 4.
um, ißräpof. 143j 152, 10. um ju überf.
456 ; £1Ü ff. ^
llmfdjreibung beutfdjer ©ubft. 177j 453. bcuU
frfier 9lbj. mit plenus 187, Slnm. 2, b. ber
Pronomina burd) ein be^eidmenbeä Gubft.
229. ber $räpofttionen 154, ber Serba
burd) habere, tenere, iacere u. ä. 319. burd)
videri u. coepisse 547, Slnm. L burd) is
8um qui, nemo est qui u. n. 266, 91 um. burd)
fit ut ; accidit ut, committere ut u. 2* ML
mit futurum esse, fore, futurum fuisse, nt
385 ; 432. Umfcbreibung ber £onjunfrroe ber
^yutura 32üb. oon xnbDerbien 486—488; 177.
«nm. 2; 498. 6. aud) ^Jeripf)rafe.
una u. simul 257, 10.
unaufl)5rtid) burd) Verbum regens überf.
487.
unbebenflidj burd) Verbum regens überf.
487.
unb 499 ff. unb balicv, unb bed^alb,
unb fo 542, 1; 532. unb fomit 510 u.
511, 506, (l unb $ugleid) 255—257. unb
Atnar 252; 506, L burd) nec non überfeftt
500. unb bann, unb barauf burd) Par-
tie. Perf. Haas, überf. 2ÜL unb roeber —
nod) 520, VI um. unb fällt bei ftuf&ai)Iungen
meg 501; 503. unb fällt nad) einem fynpp;
tbrtifd)en ^mpciativifnUe weg 503, 6. füQt
im (Snt^t)mem tueg 528. bet einem Hu^rufe
burd) at überf. 524, c. unb fcfjlct fafl
bei 93erbinbung uon 97ebenfä{^en u. ^artici*
pialfonftruftionen 542, 3j 504. unb einem
Welatiofatye hinzugefügt 503, 9« unb bunt
9lnapt)ora erfc^t 505. unb burd) aut, vel,
ve überf. 503, 8, unb nid)t nec, et non,
ac non 512. unb nidjt einmal 512,
Kirnt. L unb nid) t blofe burd) non überf-
zed by Google
— 447 —
526. nnb atoifdjen jroei beigeorbneten flbj.
eingefmoben 503, 1 u. ö, unb bamit nid]!
undare mit 8fe& 29* b, 2lnm. 3.
unde c. gen. 78, f. — a quo, a quibus 491.
eal unde c. coni 399, 8_. = „unb baljei"
532.
andecanque mit 3>ibif. 330, IV.
andiqae, ®eb. 483, 2.
unerflärlid) burd) nescio qais, mirum quan-
tum w. ä. iibcrf. 411, 4.
unicus, SBcb. u. @e&r7213.
univcrsus, 2lbj. ftatt be8 beutidjen Abu. 21* 3:
22. 6* 489, Sinnt, mit ober ohne in UT.
Hnm. 2.
unmittelbar burdj ipse uberfe^t 2ü un*
mittelbar nad) 150, 10j 253* 4,
unmöglid) 357* 3/lUrat. 1; 486.
unqaam 464, fluni, nemo nnqnam, nihil nn-
qnam 468. nec nnqnam ftatt et nunquam
284, 2j 512, Änm. iL ne nnqnam u. nt
numquam 342, gmn. 8j 339, Vnm. L
unfere ©teile hic locus u. ö. 23L
unter, überf. 152* 12—14; 245* 2lnm. L
burd) cum überf. 103, „unter cinanber" 236
iL 232.
unterbeffen umfrfirieben 498, L
Unteritalien 200, Vnm. 2,
unterrichten 43, Slnm. 2j 1LL
Unterwelt 162, «nm.
unübertrefflich 199, HL
ununterbrochen burd) Verbum regens übeT*
fefct 487.
nnns im Plural 211, bei Plur. tantnm 211,
a; 114, Li bat et bei fid) 503, 6. nnns „nur
einer" 497 nebft 2lnm. L nnns mit Gen.
partit. ob. ex, de 79. b ; 212, Slnm. L SIbj.
ftatt be« beutfd)en ^oo. 21. 3. nnns ober
nnns omnium öerftärft ben Superlatio 202.
nnns im Slatetnifchen feblerbaft 212j 214* 5.
nnns in ben SRelatiofafe gebogen 260, 2lnm. L
nnns et alter mit Sing. oe$ ^räbifatS 'Tj.
fluni. L nnns ant alter 214, 32. nemo
nnns, nullus nnns 213, 2lnm. nnns = nnns
aliquis 274, 3lnm. 3. nnns idemqne 214,
34. non unns „mebr al* einer" 20S, Sl ad
nnnm omnes 151, 9^ nnnm ald aboerbialer
Bcc. 29* c. mea unm* opera u. ä. 71* 9lnm. L
uni — alteri — tertii 211, c.
unusqtüsque 286, 2.
unioillf ürlid) 411, 4,
unjäljlige burd) sescenti ob. mille überlebt
214, 1 u. 8.
unTufrieben fein mit 91* Storn. fi,
arbanae res u. res urbanae 540.
urbs, Stell. 536, 1 au&gclaffen 23. al* »p*
pofition bei Stäbtenatnen 116* b; 15. fehler*
hait ftatt civitas 16JL
nrere abfolut gebr. 36* 8.
— us, Serbalia auf us, ©«brauch 168, Sinnt. 2.
nsitatum est, nt 438, 2.
usquam, 33eb. 464, SInm. nemo nsqnam, nihil
asqnam 468. nec nsqnam ftatt et n nsqnam
284, 2. nt nusquam u. ne usquam 339,
«mit. 7; 342, ?lnm. 3.
nsque, 8eb. u. ©ehr. 146* 3j 128* «rnn. L
usqno eo non — ut 339, $nm. 6.
UfueQe SBortftellung 540.
nsnrpare mit boppeltem ftec. 2L
usus est ftatt opus est 98, a. nsni esse 66*
Änm. usu venit 66* 9finu. nsn venit, nt
339, 3. ex usu esse 153, 6,
usus t»at $rafen«beb. 3ÜL
nt „wie" unterfd). oon quam 494, Slnm. bei
ber Äppofition 19* b u. c; 2LL giebt einen
faftifd)en ©runb ober eine Söefchränfung an
395; 19, b. ut „jutn ©eifpiel" 397j 19* e.
ut si c. coni. 392j 397* 8lnm. 3j 507,
flnm. L füfyrt ein exemplum fictum ein
397, 2lnm. ü ut est, nt erat, nt fnit mit
$räbifat«nonien 260, «nm. 2; 393* 2, nt
„gefe&t ba&" 389, Gj 332* 3, ita — ut 3%j
339, 9liim. L. ita — ut qui c. snperl. 199,
ID. nt — ita 393 u. 394. in Seteuerungen
335. nt quisque c. snperl. — ita c. snperl.
210 nebft fluni, nt „fobalb al«" 366. nt
primnm, simnl nt 366. nt es pradens =
quae tna prudentia est „gemöfc beiner ßlug«
beit" 260* 8lnm. 2. nt qui fonftr. 40L ut
mit Acc. c. inf. 457, ?lnm. 2. videsne ut,
videmnsne nt 403, 2(mn. 2.
nt conseent. u. finale 899 ff. Stellung 536, 14*
ftatt bc« beut[d)en „unb baber" 532. ftatt
beö beutfdjen „bann" 466, Ämn. ut non u.
ne 339* 91nm. 7j 342* lUnm. 3 u. L nt non
dicam u. ne dicam 345. nt ita dicam
milbert SKetapbern 219, nt ne 343. nt wirb
tucggclaffen 344. fSDt bei quam n>eg 344,
Vlnm. nad) ben Serben beö t^urd)tend 353.
nt nemo u. ne qnis etc. 339, ftnm. 7 ; 342,
III, «nm. & ftefjt bei Verbis dicendi 342.
qnam ut nad) äomparat. 339, 2, tantnm
abest, nt — ut 341L nt nad) unperfönlidjen
9tebendarten ftatt be* Acc. c inf. 438. 2. nt
in fragen bei Unwillen« 435. = utinam 334.
ita — ut (tarnen) 339, Änm. 5. ita non —
nt, adeo non — nt 339, flnm. 6«
ntcunque, »eb. 396* Stnm. mit Snbif. 330 u,
331.
nter, ©ebr. 268* »nm. L
uterlibet 28(5* L
nterqne, Sebeutung u. »onftr. 215* 1_^ 286* 3.
im Plural 285j 82, d. mit Gen. partit
82* d. mit~Ä Ifräbifat im ^lural 7* d.
uterqae alternm 236. utrnmqne doleo
u. ä. 29* c
ntervis 286*^ L
nti — ita, sie etc. 393. ut — sie etiam 393,
Slnm.
nti c. abl. 109. „baben, beftfren" 55* ?lnm. L
„genießen" 109, ttnm. 5« usus hat j$räfend=
bebeutung 3QL. für bad beutfdje „bind)" 154.
ntendns 303.
ntilis mit 3)atio ob. ad 59* Änm. L utile u.
utilia „ba* ^ü&lid)e" 181. mit 3>at. ©erunb.
ob. ad 451; :i m relatmed tlbj. 196, fluni.
utile est, ntilins erat etc., 3nbtf. ftatt Äonj.
330 u. 331.
utinam, utinam ne 334. utinam non 334,
Slnm. 4. qnod utinam 264.
zed by Google
— 448 —
utique 488, 3.
ut ne ftatt ne 343; 339, Sittin. 5.
atpote cum 362, Slnm. iL utpote qai 4QL
atpote jur Slngabe eine* [aftifdjen (Brunbe*
395. 1; 19. b.
utrum — an 1L>5_ ff. utrumne 409, L ut r um
— ne — an 406, Slnm. 2,
ut si 392j 607, »um. L fübrl ein exemplam
ßctum ein 397, »um. 3.
utut mit 3nbif. 330, 4,
uxor aufcgelaffen 73j 651, 3, g.
V.
vacare fonftr. 51 ; 94, Slnm. 3j 96, 2.
vacuus fonftr. 84, Slnm. 3; 96, i'inm. 2. mit
®en. 94, Slnm. ü
vae mit 3>at. 46, Slnm. 2.
valde 199, Slnm. 2. non ita valde 470, 9.
quam valde 494.
valere ab aliquo 106, Slnm. 2, mit Slbl. 114.
mit 3nf. u. ad c. gerond. 418. 5» vale,
valete 306, 4, vale dicere 49, Slnm. 4.
vapalare 304, 4.
vasa conclamare 25, Slnm. 'L
vastatio u. vastitas 168j HJ'.i. 13 u. 1&
Äoter im bilblid)eu Sinne 6, c.
ve, »eb. 622, 3. bei 3ahlen „bi«" 623. ftatt
be« beutfdjen „unb* 503, 8, Stell 130, 8,
vehementer alt Cuantitätäaboerb 486; 1 '.+'■),
Slnm. 2.
vehere n. vehi 296, 5. mit Abi. inst.rnm. 114.
vel „ober" 622, 2. „fogar* mit Superl. 199, 8;
253, 19. „fcbon" 254. „ober" in fragen 4UL
vel potius, vel dicam 622, 2j 651, liL vel
— vel 622, 2j 617. ftatt neque — neque
520. neqne vel — vel 520, Slnm.
velle mit $nf. ob. Acc. c. inf. 426 ; 416, 2.
mit ut 342, Slnm. L mit einfachem Äonj.
344; 336, Slnm. 2. mit 3nf. Verf. ftatt $räf.
417, 1. hoc factum volo 426. velle al8
gnfT 8ut. 422, 4» für ba« beutfdje „gütigft,
gern" 487. im Sinne Don malle mit quam
Derb. 508, Slnm. volnero ftatt volam 316b,
Slnm. ä. velle c. dat. 5JL quid me vis,
pancis te volo 43, Slnm. 5. quid tibi vis,
quid sJbi vult ßj , Slnm. 2* volenti mihi
est 65, Slnm. volo, velim, vel lfm 334, Slnm. 2.
vebm nolim 503, 4. scriptnrns snm, scri-
bam lt. volo scribere unterfd). 324. velle
mit boppeltem Slcc. 37, Slnm. 4.
velnt „jum Söeifpiel* 392, beim ^avtic. 392,
Slnm. 3, velut si 392,
venatio, »<b. 168, Slnm. L 4.
vendere tjat im $aff. venire 304, L mit Gen.
u. AbL pretii 107. sub Corona, sab hasta
vendere 153, 7,
veneo, $aff. ju vendo 304, 1; 102. venire
ab aliquo 106, Slnm. 2^
venire mit $ötn) be« 3roede8 66 u. 02. mit
Suptnum 465. mit $arttc. $rfif. 455, Slnm. L
venit mihi in mentem, SBeb. u. Monftt. 8L
venturns „fünfria" 439, Slnm. 4.
Serba, Snntar 292 ff. abfolut gebraust 31L
prägnant gebr. 3JL mit tranfittoer u. intran«
ftttuer ©eb. 292. pb>feologlfd)e «erben 298 ;
428, Hnm. Verbum tubstantivum 5. Verba
intensiva, frequentativa, incohativa 3Q8.
Verba decomposita 3ÜLL Äongrucn^ be-3
$erbö mit bem Subjefte 6 ff. Tempora verb i
314 ff. Modi verbi 330 ff. Consecntio
temporum 327—329. baS cinfadje gjetbum
im Sateinifcben umfd)rieben 341, SSrrbum
für beutfehe Slbo. 486. Serbum im ^meften
(«liebe toieberbolt 626; 472. Serben fallen
tm Jatclnifdjen au* 551, 3. Derbaleö Hen-
diadys 490. Verba composita ftatt ber beut-
fdjen simplicia 489 b.
Verbalia auf tor u. trix 10; 166; 6, c. auf
io, tio, sio liiB. u. lßiL auf tus u. jus 168.
Slnm. 2. SJerbalfubftantioe mit bem Xatio 60,
Slnm. 2.
verbero u. verberor 304, 4.
verbum, SBeb. : Slnhang 22. verbum currendi
u. ä. 9. verbi causa fgratia) 322. verbo
terms 146, Slnm. verbis alieuius 152, 13.
ne verbum quidem facere 214, 5.
vere u. vere 461, 3. vere puer, vere Roma-
nus 12, c
verecundari mit 3nf- ääa.
vereri fonftr. Mj 353. mit 3nf. 415, 2j 355.
mit Acc. c. inf. 438, 3. me veretur ali-
euius 9L veritus bat $rafenöbeb. 3QL.
Vergangenheit, »egriff 314.
üergeblid) 474.
S3ergleidmng*fäfoe 392—397. Comparatio com-
pendiaria 250.
verisimilis 59, Slnm. 5, verisimile est mit
Acc. c. inf. 420, L mit ut 438, 2.
veritas, ©eb. OUT^i 161, Slnm.
oermutlid) bind) Verbum regens überf. 486;
41L
vero „aber, twdenb«" »eb. 524, 3j 510, Slnm.
Stellung 581, Slnm.; 130. 5. cum vero,
quamquam vero 544. qui vero fei) lern äff
268, 4j 262, Slnm. L vero „ja" 4U, 14.
iam vero, age vero in Übergängen 610,
Slnm. ; 524, Slnm. 3. quid vero ? 410, L
nisi vero 381, 2. quasi vero WJ. non vero
u. nec vero 513 ; 524, Slnm. LL vero u. vere
461, 3. nec vero non 500; 524, 3, an vero
•tos, enim vero 529, 2. si vero 524, 3 ,
381, Slnm. at vero 524, £L nunc vero 467,
8. immo vero 483, 11. sin vero 381, 5,
et vero 297^ Slnm. 3.
Serfammlungen im Slbl. obne in 123, L
»erfdjränfung be4 SRelatiud 262, b u. 26JL
«erfe in ber $rofa 641, 3, e nebft Slnm. &
fteben im Slbl. ohne m 111, Slnm. 5.
versus, Sßräpofttion, Stellung u. Webt . 129 nebft
Slnm.
vertere tntranfitto 294, Slnm. mit Tatiu bei
Swtdti 66 u. 62.
verum u. vera uerfd). 181. t>on veritas oeijd).
182. 2. verum est mit Acc. c. inf. 420, L
mit ut 438 2.
verum „aber, fonbern" 624, 2. bient jur SSicber:
aufnabme be8 unterbrod)enen Sa^anfang^ 546,
•L verum et 502.
verumenimvero 529, ±
zed by Google
verumtameu 524, S. bleut $ur 2Bieberaufnaf)ine
bee unterbrodjenen Safcanfang« 546, 4.
vesci, ©eb. u. (yebr. liiii nebft Änm. 2. ve-
sceudus 303.
vesperi 116, Änm. JL
vestis foflefttotfäer Sing. 155, Änm. 2) 156, L
Testern ponere 489 b, Änm.
vestri u. vestruin 225; 71. vestri berbunben
mit ^crunbro auf ndi 226, vestrum est 76j 428.
vetare „befehlen, ba& nidjt" 471. fonftr. mit
Acc c. inf. ob. anberS 425. mit Nom. o.
inf. 426. mit ne ob. quominus 441. vetare
„ntd)t laffen" 222.
vetus est ISO, 4, a.
vi u. per vim 104, Ämn. 1 u. 2.
via „bct red)te SBcg" 230, Änm. via, ab!.
ohne in ILL
vicem, vice 47, Änm.
vicinitas ftatt vicini 1Ü4.
vicinas mit Wen. ob« Tat. 60, ß.
vicissim 237; 463.
victor, victrix 6, c. als Äbj. gebr. ILL
victoriam reportare fonftr. 151, L victoriam
clamare 25, Änm. 'L
videlicet 534; 17, b.
viden ftatt videsne 403, Änm. 1; 310t 6.
videre mit Partie, ffcäf. ob. Acc c. inf. 43.L
vidi enm, cum ambularet 362, änm. 3:
431. Tidero ftatt videbo 3_Lfi b, Änm. £
visu 455, 2L xidfixes „man hätte feljen tön«
neu" 332. Änm. 1. videre, at, ne 342, I, a.
vide ne, videte ut 353, Änm. 2, videsne,
videmusne, ©eb. u. ffonftr. 403, Änm. 2*
videre videor, vidisse videtur 538, 4. Vi um.
sibi videre aliquid 57, V'lnut. iL
videri mit 9fom. be3 $räbifat8nomen3 3. mit
Nom. c. inf. 436; 392. Änm. L mit Acc.
c. inf. ob. ut 437; 436, Änm.; 438, 12. mihi
videor mit elnf. 3nf. 421, lj 43«J, Änm. 3.
ut mihi videor 436, Änm. ET videri pro Ii»,
Änm. 2. videri für ba8 beutfdje „moljl, ge*
wifj" 488. bient ,\ur Umfd)rcib. bee" einfachen
SerbS 547, Änm. 4. mit Gen. u. Abi. qualit.
74. Änm. L mit Gen. poss. 76, Änm. lj
102, d. si videtur u. si tibi videtur 227,
Änm. iL qni videtur „fchdnbar" 258, 2, vi-
dere videor u. ä. 538, 4, Änm.
oielletd)t 479; 411; 353jÄnm.; 325, 1. Änm.
tnelme&r fällt im äatefttifdjen weg 340; 516,
4, Änm. „ober öielmehr" 522, Änm. 2. „unb
nidit öielmebr" 512. „nein luelmeljv, ja Diel*
me&r" 483, IL
vigere 5, Änm. 2.
vin ftatt visne 310, iL
vincere Olympia, mdicium 29, b, Änm. 2. ab;
folut gebr. BL mit Abi. dlffer. 98, Änm. 8.
vindicare fonftr. 33, c.
vinum auSgelaffen 551, 3, h.
vir fe^ler^aft im ßateinlfdjcn mitüberfefct 243.
viri mn Ii eres 503, 4, duoviri, tresviri 214,
35. vir ftatt is 245, Änm. 2.
virgo al8 Äbj. gebr. 10,
virilis: pro virili parte 139, 4; 540.
vis mit bem SBerbum im ^lur. "7/ a- per vim
u. vi 104, Änm. 1 u. 2.
Uf enge, (q t f in. ^epcittorimn, 7. Auflage II.
vitarn vivere 29, b. in vita 123, 2, c.
vitare mit 3nf. 415, 2.
vitio dare üü u. GL vitio, Abi. modi 1U4,
Änm. L Vitium est, ut 438. 2.
vituperare mit Acc c. inf. ob. qnod 370. mit
cum 438, 5.
vivere u. esse 5, Änm. 2. bene, male vivere
475, 2. vitam vivere 29, b. „nod) am
fieben fein" 497.
vivus: ad vivum resecare 153, 14.
vix, Seb. 483, 10. hat negatioen Sinn 483,
10; 284, 1; 274, 4, b. vix ut 536, 14;
483, 10. vix me contineo, quin 357; 37>9",
Änm. L vix beim ©erunbio 454, Änm. L
vixdum 477, Änm. 2.
vocare mit Doppeltem 9?om. ob. Äcc. 3j 32. in
ins vocare mit Gen. criminis 82. auxilio
vocare 66, Änm. qui vocatnr „fogenannt"
258, 2.
©olätTü, SBcb. u. ©ehr. 22 u. 28j 45, Änm. 4,
Stell. 22, ftimmt mit ber ftorm beft 9iom.
überein 28, bei ber Äppofition 28.
volenti mihi est 65, Änm.
®olt für ba* Jänb 162, 163, 16A 83lfer*
namen abj. gebr. ILL
Oollenb« 524, iL
voluntarins, Äbj. ftatt be3 beutfdjen Äbü. 21.
voluutate 465; 104, Änm. L
volaptati esse 67, 2,
Don 134.
oor 141 u. 142.
vovere mit Acc. c. inf. fut 421, 4«
votum, $eb. 546, 2. voti daranatus 89, Änm. L
vox, $3eb.: Änhang 22. v. volaptatis u. ä. 2.
vulgus foUeft. mit $lur. 7, a. vulgo 483, 2.
in vulgus notus, gratus 60, Änm. iL
vnlnerare tonftr. 112, Änm. "2, L
W.
SBäfjlen, wie ,yt überf. 39, 2; 41L
wäbrenb überf. 364j 362, Änm. L fäOt im
ßntbnmem roeg 528.
©abrbeit überf. 182, 2. fäflt weg 17JL
mabrf cheinlitberiocife 486; ilL
mann burd) quis Überf. 27JL
roarum, toarum nid)t 493.
ma-5 id qaod 23, 4; 258, tL
webet — nod) 312, Änm. 4. unb Weber
— nod) 520, Änm.
wegen 1117 u. 138,
Söegfaß bcutfaier 6ubft. ITA beutfeher Äbj. 1B1L
beutfdjer Äbo. 497. ber Pronomina 227j 228j
230. ber Kopula L
Seib unb Hinb 192^ 3, d.
weit burd) multo ob. longe überf. 98. Änm. 9j
38elt überf. 192, 3, e.
wenig 480. eTTnfo wenig — als 521. wie
wenig 480. fo wenig, ba& 339, Änm. 6:
340.-
wenn aber 264, Änm.; 381, Änm.
wenn man burd) 3«f • überf e^t 1, f ; 415,
Änm. 2; 384, 2L burd) 3ufammenaief)ung
ber 6ä^c Befeitigt iliL
29»
zed b/Google
— 460 -
toe*$alb, fragenb 493.
SBcttererfdjeinungen iut Plural 158.
roie in fragen 494; 410 burd) Acc. c. in f.
ftu überf. 494, 8nm. 2. „rote wenn" 392j
371. roie — fo 393.
roie ber überf. 492.
Söieberfjolung beSfelben SBorteS 551, 7. be« 6ubft.
beim SHelatro 647, Änm. 1, bet ^jiräpof.
132. beö 3JcrbS im jroeiten ©liebe 526; 472.
be« Subft. bei ber $roeitcn $rä>of. 188; 2ML
roieroobj 1189 ff.
roirflid) fänt im i'atcinifdjen roeg 497, 6 ff.
„unb roirflid)" öOO; 506, 3. burd) ipse über«
fefrt 253.
roiffen ai« pfjrafcoiogifdjcd Sßcrb „fo roiffe,
fo roifiet" fäOt roeg 551, 3, f; 375, Hnm. L
roiffen burd) videre überf. 403, Wnm. 2. hoc
factum volo „idi roid gettjtm roiffen" 426.
ido^I roiffen 476, 5. roir roiffen L ?(nm. 2.
roo burd) quis. quid überf. 273.
wo&l überf. 488; 325, 1, 2lnm. rooljl roiffen
476, 5. roo 1)1 ober im Satcinifdjcn nid)t über*
fefct 526. bod) roo 1)1 an 408, Hnm. 2.
roofjnen 292, 9lnm. L
ro ollen burd) ba3 Jmperf. de conatu überfc&t
32L burd) volle ober ba$ ftut. ober Coni.
periphrast. überf. 324; 439, «nm. 4. ,,id)
will, bog nid)t" nolo 471. roollcn ol8 pljrafe-
ologifrfje« »erb 298.
©ort bleibt unüberjefet 17JL burd) illnd überf.
888. »nm. 3.
SSörtJragen 402, L
roörtlid) 146, 8nm.
SSortfteÜung im 5oteinlfd)en 636 ff. llfueOe
Söortfieüung 540.
Bunfd)fä^ 332^ 1;334; 382. in Or. obl. 457, 2.
Z.
3al)laböerbicn bei SlmtSnamen 12, b.
3abjroörter, ©tjntar. 211—218; 123, 9tnin. L
mit Gen. partit 78, c
fid) jetgen als 42.
3eit, Zeitalter: feine 3«'*/ ^r Qäicdter übers
fcfrt 23L
3eitbefrimmungen 123—127. im Sriefftil 820,
9Jnm. L
3eiten im Sot. 314—326. im »riefftil Ü2fi.
Zeagma 551, 23.
ju burd) cum überf. 10JL
juerft überf. 21^ flnrn. 2.
jufrieben fein mit 9L 9lnm. 5j 415. Stnui.
3j 196, «nm.
juqegeben, bafe 332, 3j 389, ß.
Augleid) 255—257 ; 257* IQ.
3uTunft f. frutur.
iumai 483, 6; 4DL
jufammengcfefcte SSerba ftart ber beutfdjen ein*
fad)en 489 b.
jroar — aber überf. 483, 4j 389, ?lnm. 2]
394; 220; 339, §lnm. 5_. unb ^war 262; 506, L
3 ro c rf uBcrf. 177, 29. fäflt roeg H5T~^
jroei übejf. 215j 214, 32. ffitlt im i*at. roeg. 212.
3roeifcl 151, 2 nebft Hnm. 2.
jroeifclnbc 5rQ9c" 332, 5.
^weiter, alter u. secundoa 215, 2.
£<tftur'f4t 3>ru<fer»l, ©olffnbtlttet.
zed by Google
UNIVERSITY OF CALIFORNIA LIBRARY
BERKELEY
Return to desk from which borrowed.
This book is DUE on the last date stamped below.
9 ^ ^
26Jul'60RT
RÜG 18 «60
JÜL l^1
glSC M*
LD 21-100m-7.'62<A2528sl6)476
YD 001 13 *
llllllllllllll
BDG3D17373
Digitized by Google