Skip to main content

Full text of "Repetitorium der lateinischen syntax und stilistik; lernbuch fur studierende und vorgeschrittene schules zugleich ein praktisches repertorium fur lehrer"

See other formats


Repetitorium 
der 

lateinischen 
syntax  und 
Stilistik; ... 


Hermann  Menge 


Digitized  by  Google 


Ufjictitoriunt 


leite tnifd)cn  @t)titai  unb  SttlijHt, 

rii  ftrmbnilp  für  StnbirrenDe  unb  oorgrfdjritirnf  Sdjiilfr, 

augleid) 

ein  f  t aftifebe*  Hcpcrtertiutt  für  tclucv, 

bearbeitet 
öon 

$rof.  Dr.  i*rmmm  p*ng*, 

Xireftor  bcS  ftönifll.  ©omnaftumS  ju  IBittftoif. 


Durfte  Donatum,  pueri,  puerilibua  annla, 
Ne  apretus  iurenea  T08  notet  atque  aenea. 
Joannes  Ulandorpiua. 


zweite  öälftc  (flntfeortett). 


SSoIUnbüHfl. 

SJerlag  uon  3u(iu3  3roi&leY« 

1900. 


Digitized  by  Google 


Digitized  by  Google 


©ottaott  5ur  erjten  Stuflflje- 

IITan  fönte  ermarteu,  ba§,  roenn  bie  Sanier  nnferer  (Byrnnaften  („ber  (a teint  f cb e n  Schulen") 
bas  fatetnifche  ? — 8  3aljre  lang  in  wöchentlich,  h— \o  Stunden  getrieben  traben  uno  3»ar  fo, 
ba§  bte  grammatifdje  Seite  beim  Unterricht  bie  oo^ugsroeife  betonte  i%  bie  nach,  prima  »er» 
festen  Sefnnbaner  tljre  (Srammatif,  fei  es  <§umpt  ober  Berger  ober  Schult}  ober  (Ellenot- 
Seyffert,  roie  ein  Paterunfer  am  Sdjniirdjcn  rotten,  unb  ba§  in  prima  für  bie  cSrammatif 
mdjts  öebeutenbes  metjr  3a  gefcheben  brauchte.  Da§  bie  Sache  aber  nidjt  fo  gänftig  ftetjt,  ba§ 
im  öegentet!  bas  grammarifdfe  IDiffen  ber  angehenben  primaner  faft  bnrdjgdngig  ein  wenig 
befriebigenbes  ift  nnb  bnrdjans  nidjt  ber  ungeheuren  Kraft  unb  Jlnftrengung  entfpridft,  bte 
rem  iebrern  nnb  Sei; iiiern  auf  tiefen  (Segenftanb  eine  lange  Heib,e  ron  fahren  »erroanbt  roirb, 
mujj  jeber  unbefangene  ierjrer,  ber  über  biefen  punft  aus  eigener  praris  ein  Urteil  tjat,  fo< 
fort  jnaeftehen.  ©ber  märe  ich  im  3rrtumr  menn  ich  behaupte,  bog  bei  roeitem  bie  meiften 
Primaner  in  ber  Formenlehre  eine  bebauerlidje  Unficberrjeit  manifejxieren,  unb  bag  felbft  viele 
nriebtige  Hegeln  ber  Syntax,  entroeber  terra  incognita  finb  ober  roie  einji  Delos  als  unflfierte 
€ilanbe  im  IITeere  umrjerfdjroimmen?  ©ber  märe  es  nicht  roarjr,  bog  faft  auf  jeber  Direftoren« 
fonferenj  bas  Ctjema  oentiliert  roirb:  „IPie  ifl  ber  lateinifdje  Unterricht  auf  unferen  öymnafien 
einmachten,  um  gunjtigere  Hefultate  als  bisher  3U  ersielen?" 

IPenn  nun  bie  Saa>e  fo  liegt,  fo  tritt  an  jeben  feiger,  bem  bie  Korrektur  ber  lateinifdjen 
2Iafffl^e  unb  (Erercitien  in  prima  anvertraut  ift,  bie  unerläßliche  ^orberung  heran,  bie 
(Srammatif  fortroäb,renb  mit  feinen  Schülern  3U  betfanbeln,  um  Dergeffenes  roieber  3urürf 311. 
rufen  unb  llnbefanntes  irrnen  3U3ufärjren ;  benn  folange  bie  (Srammatif  nid?!  unbebingt  feftftfct 
nnb  in  allen  ihren  Seilen  beim  Schüler  in  ^Icifcfj  unb  Blut  übergegangen  ift,  roerben 
-u*  in  ben  fdyriftltdjen  teifhtngen  bie  fdjlhnmen  tflecfe  ber  menda  grammaticalia  nicht  »er« 
fdjwhtben,  bie,  roie  jeber  primaner  felbji  am  bejien  meig,  auch  bas  ftilijtifa?  tabellofefre  Scriptum 
cr.tfteUen.  — 

2Us  bem  Derfaffer  biefes  Buddes  oor  etroa  fedjs  3ab,ren  ber  grammatifdje  unb  ftiliftifcr/e 
Ceti  bes  (ateinifd^en  Unterrichts  in  prima  übertragen  mürbe,  fam  er  febr  balb  3U  ber  (Er* 
fenntnis  ber  eigentümlichen  Schmierigfeiten  biefer  Disciplin.  (Er  follte  es  batn'n  bringen,  bag 
bie  primaner  bei  ihren  Arbeiten  fiets  Hücfftcfc,t  auf  bie  feineren  (ßefefce  ber  StüifHf  nähmen, 
nnb  fanb  bodj  überall,  bag  irrnen  ein  bebeutenber  (Ceti  ber  groben  (Elementargrammatif  abging. 
&  Daren  ihm  wöchentlich  nur  brei  Ceftionen  angeroiefen;  eine  berfelben  fodte  auf  bie  Durch- 
nahme ber  3U  §aufe  angefertigten  djercitien,  eine  auf  ein  an3ufertigcnbes  (Ejtemporale  unb 
eine  auf  bie  Befpredmng  ber  Huffctfce  oermanbt  »erben.  Die  §eit,  bie  babei  für  Hepetition 
ber  (Srammatif  nbrtg  blieb,  mar  offenbar  ferjr  befet/ränft,  311m al  ba  ja  and>  bie  8e* 
banblung  ber  Stiliftif  ihr  Hecht  forberte.  $mar  liegen  ftch  an  bie  Durchnähme  ber  Erercitien 
nnb  2luffatje  uberall  Hegeln  fnfipfen;  aber  ber  Übeljtanb,  ber  babei  blieb,  mar,  bag,  menn  eine 
Hegel  genau  burdjgenommen  unb  auch  ron  ben  Schülern  aufgefaßt  mar,  biefelbe  doch,  ba  fte  nur 
münMiaj  mitgeteilt  nnb  nicht  fdjriftlich  3ur  Hepetition  aufgezeichnet  mar,  nadj  furzer  Seit 


84380 


Digitized  by  Google 


JY  t>  o  r  w  o  r  t. 

* 

wieber  pergejfen  würbe.  2ludj  war  es  unmöglidj,  auf  biefe  lDeife  ein  feftes  Syftem  in  bie 
Sadje  yx  bringen  unb  einen  größern  Ceti  ber  (Srammatif  im  Sufammenbange  3a  betjanbeln. 
Um  biefes  3U  erreidjen,  mußte  bie  (Srammatif  felbft  $üt  §anb  genommen  unb  abfdjnttru>eife 
burdjgenommcn  werben.  Der  Derfaffer  fanb  bie  (Srammatif  von  gumpt  por  unb  behielt  bie* 
felbe  bei,  obgleidj  er  bie  pon  Sdjulfc  für  porsugtidjer  tjielt.  2Iber  wie  mar  es  nun  möglich,  nadj 
berfelben  3U  repetieren?  Per  Derfaffer  erflärt  pon  pornherein,  baß  es  ihm  nidjt  möglid?  ge* 
me{en  ift,  irgenbweldjes  Hefultat  bamit  3U  erreidjen,  obgleich,  er  bie  Sadje  mit  (Energie  angriff 
•      unb  feine  Huibe  [Acute.    (Er  erinnert  jtdj  nodj,  um  ein  Beifpicl  a^ufüljrcn,  an  folgenbes  :  <£s 
waren  §§  523  bis  530  3ur  Hepetition  aufgegeben;  in  ber  beftimmten  Stunbe  feilte  einer  ber 
befferen  Sdjüler  ben  3nrjalt  biefer  Paragraphen  angeben;  berfelbe  blatte  bas  penfum  offenbar 
repetiert,  fo  fauer  ihm  biefe  Aufgabe  aueb,  geworben  fein  modjtc,  mar  aber  nidjt  imftanbe, 
meiner  2lufforberung  nacbjufommen,  unb  es  fanb  ftdj  überhaupt  feiner,  ber  es  permodjt  rjätte. 
2IUe  erflärten,  fie  hätten  fidj  burdj  bie  Paragraphen  nidjt  burdjfinben  fönnen  unb  feien  je£r 
erft  reetjt  rerroirrt  geworben.  Unb  ib,r  £eb,rer  foutttc  ihnen  nidjt  abfallen;  benn  er  mußte  gc* 
ftefjen,  baß  es  ihm  felbft  fauer  geworben  war,  bie  betreffenben  Paragraphen  311  repetieren  unl> 
fidj  ihren  3nhalt  poüftänbig  fla^uraadjeu.  —  ZTodj  fdjwicrigcr  aber  würbe  bas  Kepettercn 
nadj  gumpt,  wenn  in  bie  Formenlehre  3urücfgegriffen  werben  mußte,  3.  23.  auf  bie  Kompara« 
tion  ber  2lbjeftioe;  bas  Hefnftat  war  gleidj  Huü,  nnb  fdjon  nadj  wenigen  ZPodjen  war  es  Flar 
geworben,  baß  eine  (Srammatif,  wie  bie  ron  $umpt  ift,  in  ber  Ijanb  ron  Sdjnlerrt  3um  Repe  = 
ticren  burdjaus  unbrauchbar  fei. 

Bei  weiterer  Überlegung  fanb  idj,  baß  auch,  bie  überftdjtlidjcrc  unb  flarere  (Srammatif 
ron  Sdjultj  unb  bie  fompenbiöfe  (Srammatif  ron  Berger  bem  in  Hebe  fteljenbcn  &xvedt 
nur  mangelhaft  entfpredjen  würben;  pielmeljr  mußte  nadj  meiner  2Jnfidjt  ein  Sud?  fpecicü  für 
biefe  Beftimmung  gefdjaffen  werben.  >1>  fdjlug  beshalb  ben  allerbings  mühfcligeu  H?eg  ein, 
für  meine  Sdjüler  bie  lateittifche  (Srammatif  —  unb  3uglcidj  audj  bie  Stilijtif  unb  Synony tm  F  — 
felbft  3U  bearbeiten,  bamtt  bie  primaner  banadj  repetieren  fönnten.  Biefes  Unternehmen  fdjlug 
burdj;  bie  Sache  ging  gut,  ber  (Erfolg  war  ein  augenfdjeinlidjcr.  Anfangs  war  idj  mir  über 
ben  ein3ufd?lagenben  tPeg  nodj  nidjt  flar  gemefen;  allmählich,  flärte  fidj  bie  ffletljobe,  unb  als 
nadj  3wet  3abjcn  ber  Kurfus  rollenbct  war,  founte  idj  mir  mit  ^reuben  fagen,  baß  idj  etwas 
crreidjt  hatte,  was  idj  ohne  biefen  ZPeg  fdjwcrlidj  errcidjt  hätte. 

Die  (Srunbfätje,  bie  idj  befolgte,  waren  in  fur3em  folgenbe: 

0  Die  äußere  ^orm,  in  ber  bie  Kegeln  gegeben  würben,  beftanb  in  fnr3eu,  beftimmten 
fragen,  wie  fie  ber  £efjrer  bem  Sdjüler  porlegt.  Dicfelben  würben,  mit  Labien  be3eidjnet,  für  fidj 
apart  in  ein  befonbercs  £}eft  gefdjricbcn;  in  einem  anbern  fjefte  fianben  bie  entfpredjenben  2Int« 
Worten.  3C0C  Frage  bildete  ein  für  fidj  befterjenbes  fleiues  <Satt3e. 

2)  Der  grammatifdje  Stoff  follte  in  ber  größten  Dollfiänbigfeit  gegeben  werben;  es  burftc 
nidjts  fehlen,  was  irgenbwie  widjtig  war.  Unpraftifdj  wäre  es  aber  gewefen,  a)  foldje  Sadjen 
auf3unehmeu,  bie  bei  jebem  Sdjüler  ber  Sefunba  porausgefefct  werben  muffen,  unb  b)  foldje 
Ausnahmen  unb  Befonberljeiten  ber  Klafftfer  3U  berürffidjtigen,  bie  fein  Sdjüler  3U  miffen 
braudjt,  weil  er  fte  bodj  nidjt  praftifdj  oerwerten  fann. 

3)  afagfrid?  mußte  aber  audj  ber  Stilifiif  unb  Synonymif  ihr  Hedjt  gegeben  werben.  3^J 
wollte  erreidjen,  baß  bie  Primaner  nur  bies  eine  Budj  für  ihren  (Sebraudj  beburften;  benn 
nidjts  fann  ftörenber  unb  mißlidjer  fein,  als  für  eine  Disciplin  mehrerer  IDerfc  3U  bebürfen. 
(Es  ift  fdjwer  genug,  ben  Sdjüler  mit  einem  Budje  hi'tlänglidj  oertraut  3U  machen.  3"N*rhalb 
weldjer  (5ren3en  ftdj  bie  Stiliftif  unb  Synonymif  3U  halten  hatte,  barüber  mußte  lebiglidj  bas 
praftifdje  Bebürfnis  entfdjeibcn. 

<0  (Eine  befonberc  2lufmcrffamfeit  mußte  auf  bie  U?aljl  ber  Beifpiele  rerwanbt  werben. 
3dj  wußte  ja,  baß  ben  meifiett  Sdjülem  ihre  (Srammatif  beshalb  fo  wenig  liebfam  war,  weil 
bie  aus  ben  Klaffifern  genommenen,  311m  großen  (Teile  aus  bem  ^ufammenhange  geriffenen 
Sä^c  nidjts  2ltt3iehenbes  für  fte  hatten.  (Es  war  mein  Beftreben,  überall  gefdjmacf rolle,  lehr- 
reidje,  intereffante  Sä^e  3n  bilben  unb  foldje  mit  abftraftem  Inhalte  möglidjfi  3U  permetben. 


Digitized  by  Google 


V  o  r  n>  o  r  t. 


V 


5)  Wo  es  anging,  veranlagte  ich.  tmrd?  bie  2Jrt  ber  ^ragefteflnng  bte  Sdjnler,  ans  ge» 
•ebenen  Setfpielen  bie  betreffenbe  Hegel  felbft  bureb.  eigene  Kraft  3U  ftnben.  2luaj  mußten  Säfte 
mit  cerfterften  ^ebjern  gegeben  werben,  bamit  ber  Sdjfiler  auf  biefem  in  nnfern  (Srammatiren 
gänjlidj  perfäumten  lt>ege  lernte,  per/  cor  fehlem  3U  hüten, 

6)  tPenn  idf  aud?  bie  lPab.rb.ett  bes  von  Hägelsbadj  ausgefprodjenen  Saftes :  „€in  bliuber 
cliceronianismus  ijt  Unnatur"  pollftänbig  anerfannte,  fo  fonnte  irfj  boa>  uiebt  umhin,  ftets  auf 
Cicero  jurütf^ngeben  unb  biefen  als  Dorbilb  aufjufieBen,  ohne  bamit  bem  tPerte  ber  anberen 
Klafftfer  Abbruch  ttmn  ju  rooOen.  — 

Von  bem  na*  biefen  (Srunbfäften  bearbeiteten  IDerfe  erfdjeint  hiermit  bie  erfte  tjälfte, 
ber  bie  sroeite,  fo  (Sott  mill.  balb  nachfolgen  foll.  c£s  ift  mein  he^Udjfter  JPunftb,  bafi  bie  (Babe, 
roeldje  idj  ben  öymnafien  unb  ber  ftubierenben  3ugenb  biete,  an  uielen  Stellen  Segen  febaffen 
nnb  5um  Einbringen  in  bas  IPefen  ber  lateinifdjen  Sprache  beitragen  möge.  gugleid?  bitte  ich 
aber  aDe  faebfunbigen  IHänner,  benen  bas  Bna>  por  bie  Bugen  fommt,  um  fdjonenbe  Beur= 
teilung  unb  um  eine  milbe  Kritif,  roenn  nidu*  jebem  alles  gefällt  ober  wenn  mandjes  nicht 
n>obl  gelungen  511  fein  fdjeint. 

€s  bleibt  nodj  übrig,  über  }wci  puufte  ein  Weit  311  fagen.  ITlandjem  Forinte  es  pielleidjt 
ungerechtfertigt  erfdjeinen,  ba$  unter  ben  .fragen  gar  nidjt  wenige  finb,  bie  für  einen  Primaner 
3u  erbärmlich,  für  fein  unfraglidj  porhanbenes  ZPiffen  gerabe3u  beleibigenb  fdjeinen.  3a,  es 
mag  fein,  baß  foldje  fragen  für  piele  primaner  äberflüfftg  ftnb;  bapon  bin  ia>  aber  feft  über« 
jeugt,  bafc  in  bem  Suche  nidjt  eine  ein3ige  tfrage  ftdj  finbet,  auf  roeldje  alle  Sdjüler  einer 
prima  fofort  genügenbe  Jlntroort  geben  rönnen,  unb  jebenfalls  fajabet  es  nid/t,  roenn  audj 
leid>tere  Saasen,  bie  nad?  (Quinta  3U  gehören  fdjeinen,  nodj  einmal  aufgefrifdft  werben. 

IPas  fobanu  bie  Senuftung  bereits  crfdjiencner  latein.  Cerjrbüdjer  betrifft,  fo  habe  idj  001t 
c-en  Arbeiten  oon  Sdjulft,  §umpt,  Ifiaboig,  <Ellenbt«S  ey f fett,  Serger,  ,fromm, 
Kruger,  Krebs,  (ßojjrau,  Jjaarfe,  ITTeiring,  (Englmann,  fjoffmann,  £attmann, 
fiöcbel  sc.  in  ber  tPcife  (Sebraucb,  gemalt,  baß  id?,  roo  es  irgenb  anging,  bie  eigenen  Worte 
tarfelben  otme  2Ibänbernng  aufgenommen  rjabe.  3a>  habe  bies  Perfahren  für  bas  roürbigftc 
«ballen,  droftbem  glaube  ia>  hoffen  3U  bürfen,  baß  mir  niemanb  ben  Porrourf  mad/eu  werbe, 
mein  J3udj  habe  lebiglidj  fompilatorifdjen  IPert. 

3nbem  tet»  nun  bas  Sucb  bem  geneigten  tPohlwollen  unb  ber  fdfonenben  Beurteilung  aller 
rcfrulmänner  empfehle,  erlaube  idj  mir,  allen  Kotlegen  bie  bringenbe  Sitte  ans  t}cr}  311  legen, 
mieb,  auf  jeben  üTangel,  jebes  Perfehen,  jebe  Unflarheit  gütigjt  aufmerffam  3U  maäjen  unb 
midj  mit  paffenben  Seiträgen  unterftüften  3U  »ollen,  bamit  bas  Sudj,  allmählich  in  allen 
leilen  perbeffert  unb  aller  «Einfeitigfeit  enthoben,  ben  Sdjülern  ber  oberen  (Symnaftalflaffen 
namentlich,  *>«  i1?""  priratjtubien  311  roarjrem  frommen  unb  Segen  gereiche. 

^ol  3min  ben,  ben  ^.  Pec.  ^872. 


©artaart  511t  stueiten  Sluffuge. 

Der  erfien  21uflage  bes  Hepetitorinms,  bas  id?  mit  bangem  f}er3en  in  bie  IPclt  gefdjirft 
boHe,  ift  eine  meine  fütjnfien  €rroarrungen  roeit  überfteigenbe  günjiige  Aufnahme  3U  teil  ge» 
»orben.  cfingeljenbe  Hecenfionen  fadjfunbiger  IlTänner,  bie  in  ber  Berliner  (Symnafial=§eitung, 
^  $ledeifens  3ahrbüd?em  unb  in  ber  3enaer  £itterarur»§eitung  fid?  über  bas  Sud?  aus« 
9'frrodten,  haben  anerfannt,  ba§  bie  oon  mir  befolgte  IHcttfobe  ihre  nicht  311  unterfchörjenbeu 
Dotjüge  habe.  Das  Sud?  hat  gleich  naa>  feinem  €rfcheinen  in  3ahlrcidjen  (Symnaften  Deutfdj» 
•«lös  unb  bes  2Juslanbes  Jlufuahme  gefunben.  So  ift  es  gefommen,  ba§  bie  erfte  ftarfe  21uf» 
ta9«  bereits  nad?  Per  lauf  ron  faum  anberthalb  3a^«n  pergriffen  ift. 


Digitized  by  Google 


VI 


V  o  r  w  o  r  t. 


Die  neue  Huflage  hat  in  allen  (Teilen  eine  bura)gerjenbe  Heoifton  unb,  wie  id?  behaupten 
ju  bürfen  glaube,  eine  wefentlidje  Derbefferung  erfahren.  ZTidjt  nur  finb  3aljlreidje  X>erfeffen 
berichtigt  unb  in  ber  erftcu  Bearbeitung  nodj  febjenbe  Materien  nadjgetragen,  fonbern  es  finb 
audj  ciele  Hegeln  befHmmter  gefaxt  ober  burdj  lebrreidy  Sätje  illufrriert.  Dort  ben  3at}frei<ben 
Beiträgen  unb  Derbefferungsoorfdjlägen,  welche  mir  von  Kollegen  aus  ben  rerfdjiebenften 
(ßegenben  sngegangen  finb.  habe  id?  alles  berörfftdjttgt,  fomett  es  mir  eine  reifliebe  Übcrlcgnmi 
3ur  pfttdjt  machte,  gu  gan3  befonberem  DanFe  bin  ich  aber  ben  r)erren  (ßymnafiaflefjrern 
Dr.  IDar flauer  3U  Breslau  unb  Dr.  Bleute  1  3U  Berlin  oerpflia)tet,  welche  bas  23ud?  mit 
unermüblidjer  21ufmerffamfeit  burdjgefeljen  unb  mir  mit  ber  größten  <5öte  ib,re  tnb(alrreicbien 
BemerFungen  übermittelt  bähen.  Heu  bj^ugefornmen  ift  ein  Hnbang,  in  meinem  eine  2ln 
Icitung  3ur  Jlbfaffung  latetnifcher  iluffäfce  gegeben  wirb,  unb  eine  für  bie  Bebörfmffe  ber 
Scr/ule  berechnete  Syttonymif  ift  feparat  ba3u  erfebienen. 

So  möge  benn  bas  Budj  in  ferner  neuen  tform  3um  3weitenmal  feinen  IPeg  in  bie  Welt 
antreten,  möge  ben  alten  ^reunben  in  ber  oeränberten  (Seftalt  nidjt  unlieb  fein  nnb  fid?  unter 
£ebjern  unb  Sdjulem  neue  ^reunbe  erwerben.  Sollte  basfelbe  ben  gleiten  Betfall  wie  bisher 
finbtn,  fo  mürbe  ich.  mtd?  für  meine  Arbeit  überreich,  belohnt  fübjen. 

r)  013min  ben,  ben  l.  3ult  1874. 

Iffens*. 


©ortaort  sur  fünften  Auflage. 

Dag  es  ein  preFäres  Unterfangen  fei,  ein  Buch,,  oon  meinem  nach,  menigen  3ab,ren  bie 
fünfte  Auflage  erforbcrlidj  ift  unb  meines,  meines  IDiffens,  oon  ber  KritiF  eine  burdjweg  gün« 
ftige  Beurteilung  erfahren  bat,  einer  tief  eingreifenben  Umarbeitung  3U  untc^ictien,  bjabe  idj 
mir  oon  Anfang  an  Feinesroegs  oerb.eb.lcn  Fönnen.  Unb  bodj  bin  ich,  lebiglidj  burdj  ben  IPunfch, 
ber  mir  in  unerwartetem  IHage  3U  teil  geworbenen  21nerFennung  bie  gebübjenbe  Häcffidjt  3a 
tragen,  3U  bem  (Entfdfluffe  gebracht,  mid?  ber  anftrengenben  Illüb.e  einer  Zleubearbeitung  3U  unter* 
jicrjen,  um  bas  Buch,  311  berjenigen  21usgefialtung  311  bringen,  bie  mir  oon  Anfang  an  als  Siel 
oorfdjwebte,  3U  beren  (Erreichung  mir  aber  früher  bie  erforberlidje  Erfahrung  abging. 

Übrigens  be3eicb.net  bie  nunmebj  oorlicgenbe  Heugeflaltung  imrdjaus  nidjt  ein  Aufgeben 
bes  urfprüngüdjcn  Programms;  oieimeb^r  ftnb  bie  oon  jeijer  für  mich,  majjgebenb  gewefenen 
(Srunbfäfce  in  allen  wcfentlidjen  PunFten  feftgetjalten,  ja  in  met}r  als  einer  8e3ietmng  nod? 
Fonfequenter  burdjgefüljrt.  Durch,  eigene  Beobachtung  unb  burdj  bie  ITTitteilungen  gefdjätjter 
Kollegen  war  es  mir  von  ^aijr  311  3at}r  Flarer  geworben,  bafj  bas  Buch,  febon  oon  ber  erfien 
Auflage  an  eine  für  ben  größten  (teil  unferer  Schüler  3U  bebeutenbe  tffille  grammatifeben  unb 
in  noch,  höherem  (Srabe  ftiliftifdjen  Materials  enthalte  unb  feinen  nidft  in  Jlbrebe  3U  fiellenben 
(Erfolg  weniger  ber  Bcnutjung  oon  feiten  bes  (5ros  unferer  primaner  unb  SeFunbaner  oer* 
banFe  als  vielmehr  bem  Umftanbe,  bafj  es  Stubicrenben  unb  oorgefdjrittenen,  an  itjrer  ^ort* 
bilbung  mit  wirFltdjer  Eingebung  arbeitenben  5  dm  km  ein  burdj  bie  511  (Sruttoe  gelegte  ilTc 
ttjobe  3ufagenbes  £ernbud?,  oor  allem  aber  für  einen  großen  (Teil  ber  £et]rerwelt  ein  praFtifdjcs 
Hepertorium  ber  (SramtnatiF  unb  StilifriF  abgegeben  blatte.  Demnach,  ftellte  ich,  mir,  als  eine 
neue  Huflage  bes  Buddes  erforberlicb  geworben  war,  bie  boppelte  Aufgabe,  einmal  ein  fpecieü 
für  bie  Bcbürfniffe  ber  überwiegenben  gatjl  oon  Schülern  ber  oberen  Klaffen  beregnetes,  ge* 
wifferma]gen  elementares  Kepetitorium  ber  lateinifdjeu  (SrammatiF  im  genauen  21nfd>luf$ 
an  bas  Setjrbuch,  ron  <£llcnbt»SeYffert  nen  3U  fehaffen*;  fobann  aber  bas  frühere  Buch,  fo  aus- 

*  Diefes  neue  Buch,  ift  foeben  unter  bem  (Eitel:  JUatcrialien  3UV  Kcpctiticn  ber 
Iatcintfdjcn  <J5rammatiF  im  Derlage  oon  Julius  gwigler  erfebienen  unb  wirb  ber  ge» 
neigten  Berürfftdjtigung  aller  Kollegen  beftens  empfohlen. 


Digitized  by  Google  , 

1 


Dormo  rt.  VII 

jnarbetten,  ba§  es  ben  Ijörjetgeljenoen  IDünfdjen  felbfttbättgcr  Sdjüler  als  ein  unllfommenes 
ferniod»,  baneben  ben  prafttfd?en  gmeefen  ber  £ebrcr  als  ein  3uoerläffiges  Hepertorium  in 
ttoa>  befferer  IDeife  als  früher  bienen  fönnte. 

Das  Urteil  über  ben  Wttt  bes  Budjes  in  feiner  jefcigen  (Seftatt  itberlaffe  iaj  getroft  bem 
Urteile  fadffunbtger  5 djulmänner.  Zille  biejenigen,  welche  meiner  Arbeit  oorbem  ü}ren  Beifall 
gefdjenft  haben,  roerben  —  absit  invidia  verbo  —  ber  neuen  Auflage  minbcftens  bie  gleiche 
liebe  entgegenbringen;  manage  oon  Denen,  roeldje  trüber  an  bem  Bnd}e  3U  tabeln  fanben,  roer 
ben  ciclleidjt  jefct  bemfelben  einige  Berücfftdftigung  (djenfeu;  biejenigen  aber,  meldte  nadf  wie 
oor  ben  ron  mir  eingefd^lagenen  IDeg  für  rerfeljlt  erflären,  mögen  mir  roenigftens  gefiatten, 
in  einer  Seit,  in  roeldjer  ober  bie  §tele  unb  bie  ItTetbobe  bes  lateinifdjen  (SYmnafialunterridjts 
eine  beangfHgenbe  Unflarpeit  b,errfd}t,  ben  tt?eg  3U  oerfolgen,  toeldfen  ia>  in  öemeinftfraft  mit 
Dielen  praftifdjen  Sdmlmannern  fär  einen  guten  unb  nötigen  gehalten  habe  unb  nodj  jefct  balte. 

Sangerhaufen,  ben  \.  tfebruar  (885. 


©ortaort  $ux  fecljften  Auflage. 

IDenngleid?  bas  Sud?  in  ber  neuen  Auflage  be3Üglia>  ber  Zlnorbnung  bes  5toffes  feine 
Ünberangeu  erfahren  hat,  fo  iß  es  bodj  in  aUen  feinen  (teilen  in  folgern  Umfange  ergäbt 
nnb  beridjttat,  bafj  es  an  mehr  als  einer  Stelle  eine  oöllig  neue  Arbeit  311  fein  feb, eint,  3$  tröffe 
burdj  bie  mühe,  irelcbe  td?  feit  bem  frfd^einen  ber  oorigen  Auflage  unausgefefct  auf  bas  IDerf 
oenpanbt  habe,  mir  ben  Beifall  fadffunbiger  Kollegen  erroorben  unb  ben  IPert  besfelben  roefent» 
lid?  erhöbt  3a  haben;  ja  ich,  glaube,  orjnc  ben  üorrourf  ber  Selbftüb ertjebu na  befürchten  311  muffen, 
3»  ber  Behauptung  berechtigt  3U  fein,  bafj  es  in  unferer  litteratur  fein  3U>eites  £eb,rbua>  giebt, 
welches  bem  praftifajen  Sdmlmanne  eine  gleidj  oielfeitige  unb  3Ut>erläffige  Musfunft  über  ben 
Sprachgebrauch  ber  flafftfdfen  £atinität  bietet.  Dabei  bin  id;  freilich,  weit  baoon  entfernt,  bie 
Ziagen  gegen  bie  Übeqeugung  3U  oerfdfliejjen,  bafj  meine  Arbeit  bie  wirflidfe  Doüfommenrjeit 
nod?  längft  nicht  erreicht  hat ;  haben  mir  bod}  meine  auch,  wätjrenb  bes  Drucfes  ber  oorüegenben 
21nflage  fortgefefcten  Stubien  im  laufe  ber  legten  Monate  fdjon  wieber  einen  reichen  Stoff  3m 
Berichtigung  ober  <Ergan3ung  oieler  in  biefer  neuen  Bearbeitung  enthaltenen  Angaben  geliefert. 
3*  baffe,  trenn  and?  erft  nadj  längeren  3ahren  auf  bas  (Eitelblatt  einer  neuen  Auflage  ber 
Wahrheit  gemfi§  bie  21ngabe  fefcen  3U  fdnnen,  baß  bas  Bna)  wieberum  oielfaw,  oerbeffert  fei. 

Don  einer  fpeäeileu  Jlnfübrung  ber  3arjlreidjen  oon  mir  für  bie  "oorliegenbe  Bearbeitung 
benutjten  wiflcnfdjaftlidjcn  Jjnlfsmittel  glaube  id?  hier  abfegen  3U  bürfeu;  bem  fadjfunbigen 
Sdjnlmanne  ftna  ja  bie  betreffenden  Arbeiten  ebne  weiteres  ron  fclbft  befannt.  2huij  habe  id) 
mein  feit  ber  erften  Auflage  befolgtes  Verfahren  ftreng  feftgeb, alten,  alles  €ntletmte  bem  ItVrt 
laute  nad}  ohne  ZlbSnberung  aufzunehmen,  falls  mir  nicht  ausnahmsweife  eine  teilweife  Snbe« 
rang  qtboten  ju  fein  fdfien.  <Es  wirb  bemnad)  jeber,  beffen  Arbeiten  id?  benufet  habe,  bas» 
jenige,  was  ia>  oon  ibm  entlehnt  b,a»e,  unuerf<i}Ieiert  unb  unoerpHHt  bei  mir  fo  oorfinben,  wie 
er  es  felbfi  ber  21u§enroelt  geboten  tjat.'  3fl  bemnaa>  aua>  mein  Budj  in  oielen,  ja  3ab,llofeit 
Cnjelhetten  an  fremben  lifdjen  3U  (Safle  gegangen,  fo  ift  es  bennodj,  als  ein  <8an3es  be= 
rra^tet,  mein  getfrigts  Eigentum  unb  eine  felbftänbtge  Arbeit,  tuet  che  ich  ber  rooblroollenbeu 
BmO^tiqnnq  aöer  Kottegen  freunblithft  3U  empfehlen  mir  erlaube. 

San^erlyanfen,  ben  u>.  3uni  (890. 


Digitized  by  Google 


VIII 


t>  o  r  w  o  r  t 


©oriuort  311t  fiefienten  Sluflflgc. 

Die  mitteilung  ber  Derlagsbuchbaublung,  bafj  von  bem  oorliegenben  Suche  eine  neue  2luf« 
läge  etforberlicb,  fei  unb  ber  Drucf  besfelben  fofort  beginnen  muffe,  oerurfadjte  mir  3u>ar  im  2ln« 
fang  biefes  ^ahre*  eine  freubige  Überrafchung,  oerfefcte  mid>  aber  3ugleicb,  aud)  in  uiebt  geringe 
Derlegenljeit,  ba  ich  für  bie  Perbefferung  bes  Buddes  feit  längeren  fahren  fo  gut  a>ic  nicht* 
getljan  hatte.  Denn  feit  ber  (Einführung  ber  neuen  £ chrpldne  (i.  3-  1892),  bareb,  bereu  iV 
ftimmungen  betn  Unterrichte  in  ber  lateinifchen  (Brammatif  bie  ftärfjten  Wutitln  abgefdmitten 
unb  bem  Unterrichte  in  ber  lateinifchen  Stiliflif  bie  Berechtigung  aberfannt  roorben  ift,  hatte 
ich  ber  feften  Übe^eugung  gelebt,  ba§  mein  Öua>  feine  neue  Auflage  mehr  erleben  würbe 
unb  feine  Dafeinsbereajtigung  verloren  habe,  ^nfolgebejfen  hatte  ich  basfelbe  ganj  aus  ben 
2lugen  verloren  unb  jroar  um  fo  mehr,  als  meine  Derfefeung  nach  tDittftocf  es  mit  fiep,  brachte, 
ba§  ich  ben  lateinifchen  Unterricht  in  prima  oerlor  unb  bafür  ben  griechifchen  in  berfelben 
Klaffe  3u  übernehmen  hatte.  Die  neue  Ausgabe  unterfcheibet  fictj  bemnadj  oon  ber  vorigen  nur 
tut  rüg;  bodj  ftnb  bie  Berichtigungen  unb  (Ergänzungen  immerhin  fo  3ablreid?  unb  bebeutenb,  baß 
fle  mich  oalu  berechtigen,  bie  lluflage  auf  bem  (Titelblatt  als  oerbeffert  3U  bezeichnen,  unb  mir 
bie  <5etoi§h«t  geben,  ba§  bas  öudj  oerooüfommnet  in  bie  tüelt  hinausgeht,  um  bem  Streben 
unb  ben  öebärfniffen  einer  fich  leiber  täglich  oerringernben  Schar  foldjer  Kollegen  30  bienen, 
bie  fleh  entoeber  aus  innerem  Drange  ober  infolge  äußerer  ITotigung  einem  tiefergehenben 
Stubium  ber  lateinifchen  (Srammatif  unb  Stiliftif  mibmen.  ^bnen  empfehle  ich  mein  Such  als 
ein  oon  feiten  ber  Kritif  längft  anerfanntes  Hilfsmittel  unb  mich  felbfl  als  einen  für  bie 
flafftfchen  Schriftfxeüer  ber  H3mer  begeiferten  Philologen  aus  ber  Schule  bes  unoergefjlidfen 
^ermann  Sauppe. 

W  i  1 1  ft  0  & ,  {.  ©ftober  ^99. 


Digitized  by  Google 


A.  Syntaxis  convenientiae. 


1.  Z\xb\ttt  unb  qttäbitat 

1.  sBie  wirb  im  fiateinifchen  ba§  unbeftimmte  (Subjeft  „man"  fiberfefct? 

2.  Überlebe:  1)  (Spifur,  oon  welchem  mir  wiffen,  bag  er  petfönlieh  ber  ©innenluft 
nicht  gefröfjnt  h<",  behauptete,  man  fönne  nicfjt  angenehm  leben,  wenn  man  nicht 
tugenbb,aft  lebe.  2)  9Han  barf  ba§jenige  feine  fiaft  nennen,  wa3  man  mit  greuben 
unb  Vergnügen  trägt.  3)  2Jcan  fd)Iäft  ganje  dächte  ^inburef),  unb  e§  giebt  bei- 
nahe feine  einjige,  in  melier  man  nicht  träumt.  4)  (£$  ift  etwa§  6d)impflirf)e§, 
roenn  man  feinen  Angehörigen  nid)t  helfen  will,  unb  etwas  trauriges,  wenn 
man  ihnen  |)ilfe  ju  feiften  tiidtjt  imftanbe  ift.  5)  3e  fdjlauer  man  ift,  um  fo 
oerhajjter  unb  oerbäd)tiger  ift  man,  roenn  man  ben  9?uf  ber  9Rechtfd)affenheit 
eingebüßt  ^at.  6)  Vielleicht  roirb  man  hier  fagen :  9Ba§  fann  e§  für  ein  größeres 
Verbrechen  geben,  af§  roenn  man  nicht  blofj  einen  SJcenfdjen,  fonbern  fogar  feinen 
oertrauten  ftreunb  tötet?  7)  Sftan  jroeifle  ja  nicht  baran,  bog  man  burd)  fiüge 
unb  Heuchelei  ebenfo  roenig  erreichen  roirb  al§  burdj  Unthätigfeit  unb  fieicht- 
fertigfeit.  8)  9ftan  fann  fich  leicht  benfen,  bafj  ben  iarentinern,  welche  fich  ge* 
fchmeichelt  hatten,  ben  (Sieg  für  ©elb  erfaufen  su  fönnen,  bie  Slnorbmmgen  beS 
ityrlmS  nicht  gefielen.  9)  @3  ift  eine  größere  ©d)anbe,  roenn  man  ba§  Srwor* 
bene  roieber  oerliert,  al§  roenn  man  e§  überhaupt  nicht  erroorben  hat.  10)  9Jkn 
lieft  bei  (£icero  folgenbeS:  Unter  redjtfchaffenen  Scannern  gewährt  bie  Jreunb* 
fchaft  fo  grofje  Vorteile,  roie  man  faum  auSfpredjen  fann;  benn  bie  anbern 
^inge,  bie  man  gewöhnlich  begehrt,  finb  meift  nur  ju  einjelnen  3n>ecfen  bienlich : 
ber  Reichtum,  bamit  man  ihn  gebrauche,  bie  2flacht,  bamit  man  geehrt  roerbe, 
bie  ©hrenftellen,  um  JRulnn  51t  ernten,  bie  Vergnügungen,  um  fid)  ftu  freuen,  bie 
©efunbheit,  bamit  man  oon  (Schmers  frei  fei  unb  bie  förperlid)en  Verrichtungen 
oerfehen  fönne.  3)ie  Jreunbfchaft  oereinigt  aber  fet)r  oieleS  in  fich:  roohin  man 
fich  nur  roenben  mag,  ift  fie  jugegen,  nie  ift  fie  ungelegen,  nie  befcfjroertich. 
$arum  braucht  man  nicht  SBaffer,  nicht  geuer,  roie  man  im  (Sprichwort  fagt, 
häufiger  al§  bie  Jreunbfchaft,  unb  roenn  man  einen  roahren  ftreunb  anfehaut, 
fo  fdjaut  man  geroiff ermaßen  fein  jroeite§  an.  11)  <£§  rourbe  uerfucht,  ob 
man  bie  Stabt  überrumpeln  fönnte.  ^roeifelt  "ict)t  baran,  bafj  roir  e3  mit 
einem  feljr  entfchloffenen  %t\nbt  ju  thun  haben  roerben.  12)  3ll§  bie  ^hebaner 
einen  be$  Kriegen  Unfunbigen  jum  $elbherrn  gewählt  Ratten  unb  burd}  beffen 
Unaefchicf  e§  foroeit  gefommen  war,  ba§  bie  (Solbaten  bereits  für  ihre  Kettling 
fürchteten,  ba  begann  man  be£  (SpamiuonbaS  Umficht  unb  Sorgfalt  gu  oer* 
miffen. 

3.  Seld)e§  fmb  bie  fopulatioen  Verba  ber  lateinifdjen  (Sprache? 

4.  3n  n>eld)en  %ä\\>:\<  luirb  bie  Mopula  est  unb  sunt  audgelaffen? 

5.  Sann  nennt  man  ba*  $erlnuu  esse  ein  I 'erbum  substantivum? 
iKrnae,  latetn.  iHepetitorium.  7.  Wnfl.  I. 


Digitized  by 


6-8.  —    2  — 

6.  ©icb  bie  für  baS  «ßräbtfat  beS  SatjeS  gclteuben  ©efe£e  ber  Syntaxi*  con- 
venientiae  an. 

7.  früf)«  M«  ivicfyiQften  KrtCN  bev  fogen.  Constructionet  ad  »ensum  nu  imb  flieb  an,  ob  bic* 
felbcn  beim  Sntcinfdjrcibcn  nadjjHnfjmeu  fittb  ober  nietjt. 

8.  Überfetje:  1)  ©taube  mir,  bev  Staat  roirb  nicht  beftehen,  wenn  nicht  Jeigtjeit, 
^abfudjt  unb  Ungered)tigfcit  aus  bemfelben  loeggefdjafft  werben.  2)  3)er  ©ffang 
beS  Orp^euö  war  fo  wonnig,  baß  burd)  benfelben  nietet  mir  SRenfdjen  unb  $iere, 
fonbern  fogar  Reifen  unb  93aume  angelocft  fein  füllen.  3)  $aß  fomot)t  2Mtiabe3 
als  aud)  fein  Solm  Simon  burd)  friegerifche  £ücf)tigfeit  ausgezeichnet  gewefen 
ftnb,  beweifen  bie  Sd)lad)ten  bei  Marathon  unb  am  Gcurumebon.  4)  6s  ift  ntd)t 
511  befürchten,  baß  bie  <2olbaten  über  bie  Strenge  ihres  ^elbljerrn  flogen,  wenn 
berfelben  nur  @ered)tigfeit,  £apfcrfeit  unb  Umficfyt  beigefellt  fmb.  5)  $)er  römif  d)e 
Senat  unb  baS  SBolf  trugen  fein  33ebenfcu,  ben  fc^impflic^cn  ^rieben,  welchen 
SJlancinuS  mit  ben  ühimantinern  abgemacht  hatte,  ju  oerwerfen.  6)  SEBie  tjod) 
nac^  bem  ©tauben  ber  alten  ^tjitofopfyen  bie  ^reunbfehaft  P  fthäfcen  ifc  öetjt 
feijon  barauS  tyrvox,  baß  fie  ausgebrochen  haben,  wahre  ftreunbe  müßten  für 
ben  beften  unb  fdjonfteu  $>auSrat  gehalten  werben.  7)  SBeber  $emoftb,eneS  nori) 
^gperibeS  ift  eines  natürlichen  SobcS  geftorben;  ber  erftere  uergiftete  fidt),  bel- 
iebtere mürbe  hingerichtet.  8)  $aS  fannft  weber  bu  noch  ir9c^  c»n  anberer  tu 
Abrebe  ftellen,  baß  Althen  im  ^Bettftreit  ber  fünfte  ftetS  ftegreid)  geioefen  ift. 
9)  $ie  SHofe  ift  anerfanntermaßen  bie  fd)önfte  unter  allen  SBlumen.  10)  Qd) 
empfehle  bir  nichts  bringenber,  als  beiu  ©ebäd)tniS  nach  Gräften  ju  üben,  bamit 
bu  an  bemfelben  einen  treuen  Gewahrer  alte«  ©elernten  haft.  H)  dine  große 
#al)l  ber  gefdjlagenen  geinbe  jerftreute  fich  über  bie  gelber;  eine  anbei*e  Ab- 
teilung fuchte  bie  benachbarten  Stübte  ju  erreichen;  über  breitaufenb  ©efangene 
mürben  niebergemadjt.  12)  Sei  überzeugt,  bie  $urd)t  ift  feine  juoerlafftge  unb 
auSbauernbe  fiehrerin  ber  $fft$t  13)  Sage  mir,  roie  ift  eS  gefommen,  baß  man 
ben  Abler  ben  SBaffenträger  beS  $euS  genannt  hat?  14)  sJ}od)  heutzutage  giebt 
eS  üeute,  bie  ba  meinen,  baß  bie  Kometen  (stella  crinita)  Hrieg,  ^ßeft  unb  anbere 
Srübfal  oorheroerfünbigen.  15)  ©ine  große  Spenge  SGöegetagerer  unb  ©eftnbcl 
mar  in  ber  Stabt  &ufammengefommeu;  ein  $eil  oon  ihnen  legte  Jeuer  an  bie 
mit  Stroh  gebeerten  §ftufer,  ein  $eil  befehle  bie  2§oxe,  um  ben  (Einwohnern 
bie  Stoch*  abjufdjneibeu.  16)  3)en  fiebern  lourben,  roeil  fie  ftch  empört  hatten, 
oon  (£nruS  SBaffen  unb  v#fcrbe  weggenommen.  17)  gaft  fein  $ag  geht  tyn,  an 
welchem  nicht  meine  3Jfutter,  fobalb  fie  mid)  in  irgenb  einer  ^Beziehung  unorbent* 
lieh  fteht,  mir  oorprebigt:  "JJie  Orbnung  ift  bie  (Srhatterin  beS  Sebent  unb  bie 
Butter  ber  $8equemlid)feit.  18)  3Beld)er  ©ruub  liegt  oor,  baß  bu  unb  bein  Srubcr, 
bie  bisher  baS  größte  Vertrauen  ju  meiner  Sreue  gehabt  haben,  jetjt  511  fürchten 
beginnet,  baß  id)  unb  meine  ^reunbe  eure  Angelegenheiten  nicht  aufmerffam 
genug  beforgen  werben?  19)  3Beld)en  beffern  ©efährten  fönnte  ein  ÜJienfd)  haben 
als  ein  gutes  ©eroiffen?  20)  Obgleich  bu  unb  beine  Angehörigen  fd)reibeu,  baß 
bei  euch  alles  gut  unb  fdjon  ftehc,  fo  werbe  ich  boct)  nicht  511  eudj  fommen,  weit 
id)  roeiß,  baß  ich  ™i§  9?°m  nic^t  fictjev  befinben  mürbe.  21)  2)aSfelbe,  raaS 
^oraj  oon  bem  ©etbe  fagt,  eS  fei  bie  roeltbeherrfd)enbe  Stacht  (rex),  gilt  aud) 
noch  fü«  unf^e  3eit.  22)  Kann  jemanb  smeifeln,  baß  bie  ©efetje  bie  ftärfften 
$efd)ü$er  eines  ©taateS  fmb?  23)  fmnnibal  gelangte  auf  feinem  3uge  nad)  ben 
Alpen  an  bie  $ruentia,  einen  Alpenftrom,  roeldjer  oon  allen  galligen  ^lüffen 


Digitized  by  Google 


-    8    —  9— 16. 

am  fdnoerften  ju  paffieren  ift;  benn  obgleich  er  eine  geroaltige  Saffermaffe  mit 
ftd)  füfyrt,  ift  er  bod)  nid)t  fdjnffbar.  24)  Sie  idj  gern  jugebe,  bag  ntdjt  jeber 
Irrtum  eine  £f)orl)eit  nennen  ift,  fo  behaupte  id)  aud&,  bafj  e8  X^or^eit 
oevrät,  in  einem  Irrtum  beharren.  25)  SDlandp  ftoljieren  oor  euren  Slugen 
einher,  inbem  fte  tfjre  ^riefterämter,  ftonfulate  unb  Sriumplje  jur  ©djau  tragen, 
gerabe  als  ob  it)nen  btefelben  §ur  ©Ijre  gegeben  unb  nidjt  oietmeljr  oon  tynen 
geraubt  mären. 

2  Attribut  unb  Stypofttion. 

9.  Überfefce:  1)  2)a§  SBerbum  poscere  Ijat  fein  ©upinum.  2)  (S§  fte^t  feft,  bafj 
ba§  SBort  lapus  mit  bem  grieemfäen  Mxog  oerroanbt  ift.  3)  $a§  SBort  $ietät 
fdjeint  mir  ju  fcfyroacfy  für  beine  93erbienfte  gegen  mid)  $u  fei».  4)  $er  glufi 
©up^rat  entfpringt  in  Slrmenien.  5)  2)ie  Stabt  6arbe#  log  am  ©ebirge  SmoluS. 
G)  Die  gantüte  ©eipio  f)at  niete  fef)r  tüchtige  Scanner  tjeroorgebradjt.  7)  @nt* 
beeren  in  ein  trauriges  s4Bort  (=  ba$  SBort  entbehren  ift  traurig),  weit  tym 
bie  $ebeutung  untergelegt  mirb:  (etroaS)  nid)t  twben,  roa§  man  ju  Ijaben  roünfdjt. 

8)  5lu§ertjafb  ©riedjenlanbä  ljerrfrf)te  ein  IjoljeS  ^ntereffe  für  bie  ÜBerebfamfeit, 
unb  ber  grojje  SRulmt,  roeldjen  man  ber  Südjtigfeit  auf  biefem  ©ebiete  sollte, 
madjtc  ben  Flamen  „SRebner"  ju  einem  efjrenootlen.  9)  SBie  oerbient  Cicero  ftd) 
um  ben  römifdjen  Staat  burd)  bie  (Sntbecfung  ber  fatilinarifcfyen  2Jerfd)toörung 
geinad)t  tjat,  gel)t  fdjon  barauS  Ijeroor,  ba§  feine  9ttitbürger  il)it  balb  barauf 
mit  bem  Sitel  „Sater  be§  93aterlanbe£"  ehrten. 

10.  ißektjc  Siegel  ergiebt  fid)  an-:-  ?lu«briicfen  luic  exercitas  tiro,  litterae  victrires? 

1 1 .  SBBdf^c  iHegeln  für  baä  attributive  31  b  j e f  t i o  finb  bei  Überfettung  f olgenber 
Säfce  ju  beachten?  1)  3l0e  fiänber  unb  SJleere  ftanben  ben  Stömern  offen. 
2)  35er  Sieg  fofiete  bie  <ßunier  oiel  93lut  unb  SBunben.  3)  ißolufenuS  ift  ein 

9)  iann  oon  groger  Umftdjt  unb  Xapferfeit. 

12.  3f*  e^  erlaubt,  bie  grted)ifd)en  9Iu§brücfe  ol  vvv  avfrQiaxoi  „bie  jetzigen  2Jcen* 
fdjen",  xarra  ta  neyiS  i'O-vtj  „alle  umroolmenben  93ölferfd)aften",  övo  ä.i/a 
noltimi  „jmei  gleichseitige  Kriege",  xolXu  kqiv  xaxa  „oiele  frühere  Seiben", 
oi  dt ula  t$iofhev  fiorj&eta  „feine  auswärtige  $ilfc"  int  £ateinifd)en  gu  über* 
fetjen  burd)  nunc  homines,  omnes  circa  gentes,  dao  simid  bella,  multa  ante 
mala,  nnllum  extrinsecus  auxilium'r' 

18.  Sinb  bie  SluSbrücfe:  „(Sin  §au§  in  ber  Stabt,  ©efanbte  oon  5lleyanber,  eine 
Öilbfäule  au§  SWarmor,  §ng  gegen  $einbe,  eine  ©c^rift  über  bie  greunbfdjaft, 
bie  ©ajlac^t  bei  (£annd"  in  f olgenber  3öeife  richtig  überfe^t?  Dornas  in  urbe, 
legati  ab  Alexandro,  statua  ex  marmore,  odium  in  hostes,  liber  de  amicitta, 
pugna  ad  Cannas. 

14.  Sfikldje  atoet  Ehrten  oon  2(ppofitionen  finb  ju  unter) Reiben? 

15.  5öeld)e  sJtegel  ^inftdjtlic^  ber  ^omt  bc§  Verbum  finilum  ergiebt  ftc^  nu§  ber 
$>ergleid)ung  f olgenber  Sa^e?  Pompeius,  nostri  amores,  ipse  se  afflia*^.  Tnlli- 
ola,  deliciae  nostrae,  mnnnsculum  tnnm  flagita^.  Corinthus,  totius  Graeciae 
lamen,  senatus  iussu  extinetwm  est.  Athenae,  civitas  Achaiae,  Mithridati 
tradita  est.  Volsinii,  Tnscoram  oppidnm,  fulraine  concrematuw  est.  Flumeu 
Du  bis  nt  circino  circumductimi  est.  Möns  Aetna  nocturnis  incendiis 
mirjfs  est. 

1* 


Digitized  by  Google 


16-20.  —    4  — 

10.  Überfctje:  1)  ^nrafuS,  bic  bevü^mtcftc  <5tabt  <5icilien«,  mürbe  nad)  tyrem  9tb> 
falle  oon  SRom  burd)  SRarcetluS,  melier  befanntlid)  fc^on  oon  feinen  3eitgenoffeu 
imS  (Schwert  SRomS  genannt  würbe,  nad)  einer  langen  ^Belagerung  erobert.  2)  <£s 
ift  jioeifelfyaft,  ob  SJJarciuS  ben  Beinamen  (SoriolanuS  beS^atb  erhalten  tmt, 
weil  ßorioli,  eine  fefte  6tabt  ber  Polster,  befonberS  bura^  feine  £apjerfeit  ge= 
nommen  morben  mar.  3)  SBiffet,  ba§  fd)on  oft  ber  ©ljarafter  oieler  3)länner 
burd)  ben  93eifall  beS  33olfeS,  einen  unbefonnenen  fiobrebner  ber  Regler,  oer* 
bovbcn  ift.  4)  (£S  fann  nid)t  anberS  fommen,  als  ba&  bie  greunbfdjaft  oon 
©runb  aus  oerni$tet  wirb,  wenn  man  aus  berfelben  bic  Sdjam,  bie  93cl)errfd)erin 
ber  fieibenfdjaften,  f)inwegnimmt.  5)  $u  beut  Kriege,  meldjen  bic  Werfer  mit 
ben  Qonieru  führten,  ereignete  eS  fid)  unglücfltd)crweife,  bafj  ©arbeS,  bic  £aupt^ 
ftabt  ber  Subier,  in  glommen  aufging.  6)  9lad)bem  bic  mädjtigftcn  Könige  unb 
Stationen  oon  ben  ^Hörnern  unterjocht  maren  unb  alle  Sänber  um  baS  3)littcl= 
meer  iljnen  gef)ord)ten,  trat  eine  ungeheure  3Banbelung  aller  $>inge  ein;  beim 
für  baSfelbe  3$olf,  welches  Slnftrengungen,  ©efaljren  unb  $)rangfale  oljne  üttülje 
ertragen  Ijatte,  mar  Sftujje  unb  9ieid)tum,  (meiere)  für  anbere  wünfdjenswert 
(ftnb),  oerberblid).  7)  <§iet)e  ba,  bie  ©tördje,  bie  UJerfünbiger  beS  ftrüfjlingS, 
fefyren  jurüct!  8)  2)urdj  ben  3orn,  oen  fcfyled&teften  Ratgeber,  geleitet,  truci 
9)iarciu3  fein  93ebenfcn,  gegen  fein  Stoterlaub  Krieg  ju  führen. 

17.  3Bie  ift  bie  beutfdje  ^artifel  „nftmlid)"  bei  ber  Slppof ition  im  Sateinif  djen 
auSaubrücfen? 

18.  Überfetje:  1)  (Xicero  roibmete  fid)  nid)t  nur  bem  einen  3ad)e,  in  welchem  er  ftdjer 
alle  Börner  übertroffen  tyat,  nftmlid)  ber  93erebfamfett,  fonbem  blieb  feiner  oon 
allen  ben  fünften  unb  Siffenfdjaftcn  fern,  rodele  ju  einer  allgemeinen  Silbung 
gehörten.  2)  Selbft  ber  redjtfapaffcnftc  aller  gried)ifd)en  <ßl)itofop^en,  nämlid) 
SofrateS,  mußte  ben  ©iftbedjer  trinfen.  3)  @S  ift  mir  nidjt  unpaffenb  erfdjienen, 
furj  über  SBrutuS  $u  fpredjen,  nftmlid)  benjenigen,  melier  9lom  oon  ber  ©c= 
maltb,errfd)aft  ber  £arquinier  befreite.  4)  $n  einigen  93ejiet)ungen  fte^e  id),  wie 
id)  gern  jugefte^e,  f)inter  eud)  prücf,  nftmlid)  an  ißornelmtljeit  unb  9iu^m.  5)  0 
bu  £l)or,  ber  bu  beinern  eigenen  Shuber,  nftmlid)  einem  burd)auS  juoerläfftgen 
unb  alles  Vertrauens  roürbigen  Spanne,  mifjtrauft!  6)  9lgeftlauS  forberte  ben 
Xenopfjon  auS  3ltl)en,  ben  er  fyodjfcfyätjte  unb  bei  fid)  t)atte,  auf,  feine  Sötjnc 
in  Sacebftmon  ju  er&iel)en,  bamit  fte  bic  fdjönfte  aller  2Biffenfd)aften  lernten, 
nftmlid)  ju  gehorchen  unb  gtl  befehlen.  7)  fiiuiuS  fagt  im  Anfange  beS  21.  SudjeS, 
er  wolle  ben  benfwürbigften  aller  Kriege,  bic  jemals  geführt  feien,  befd&reiben, 
nämlid)  benjenigen,  melden  bie  Kartljager  mit  SRom  geführt  Ijaben.  8)  2£a3 
giebt  eS  2lngencl)mereS  als  bic  SBiffenfdjaften,  id)  meine  nftmlid)  biejcnigcii, 
burd)  weldje  mir  bie  Unenblidjfeit  be§  Weltalls  unb  ber  9iatur,  unb  in  biefev 
SGBelt  felbft  ^immel,  ©rbc  unb  3fteere  erfennen?  9)  ©ofrateS  fagte  nidjt  balb 
biefeS  balb  jenes,  fonbem  immer  baSfelbe,  nämlid)  bafc  bic  Seelen  ber  SWenfdjcn 
göttlid)  feien. 

19.  2Bie  ift  bie  betttfdje  s^artifel  „ als"  bei  ber  Ülppof ition  im  fiateinifdjen  auS* 
jubrüefen? 

20.  Überfe^e:  1)  ^otljagoraS  empfaljl  allen  bie  ü^äßigfeit  als  bie  SHutter  ber  Jugcn^ 
ben;  bnrd)  ben  geroidjtigcn  feiner  SRebe  erreichte  er  fooiel,  ba§  bie  (Sbe(= 
flauen  alle  ßierben  il)rcS  ^o^en  6tanbeS  als  (oerberblin»  Scrfäeugc  ber  Üppige 
feit  ablegten.  2)  2BaS  SBunber,  baß  bic  ©ftnfe  als  bie  «Retterinnen  beS  ^apitolS 


Digitized  by  Google 


—    5    "  V  Oa  /  21-22. 

oon  ben  Römerin  b,od)  geehrt  mürben?  3)  WS  Dßftrd-^rfjtctt  mirb  bcn  ftinbern 
oon  bcn  Tätern  ber  JHufym  iljrer  Saaten  Ijintcrlaffcn,  unb  biefem  Sdjanbe  ju 
machen,  mufj  als  Sünbe  unb  greoel  angefeljen  werben.  4)  3triftopt)ane§  Ijatte 
Don  $fato  in  einem  (Epigramme  gefaßt,  bafj  bie  ©rajien  felbft  in  feiner  (Seele 
als  in  einem  Xempel  it)re  (Stätte  aufgefrfjlagen  f)ätten.  5)  3)ie  9ktur  b,at  bem 
SJienfdjen  bie  £)änbe  als  Wienerinnen  in  riefen  fünften  gegeben.  0)  .J)aft  bu 
oeraeffen,  bog  (Sicero  als  Ouäftor  Sicilien  oenoaltet,  at^  ilbil  bcn  Ferres  ange* 
flogt,  als  s}5rätor  bie  manilifdje  SBiU  empfohlen  unb  aß  Äonfut  bie  fatilinarifdje 
«erfajroörung  entbeeft  Ijat?  7)  2BaS  man  als  tfinb  51t  tljun  fid)  geioöljnt  Imt, 
baS  wirb  man  als  ©reis  511  tfjun  nid)t  untcrlaffen.  8)  9ÜS  bie  Seeräuber  oon 
Gäfar,  melden  fte  auf  fetner  3at)rt  nad)  9tl)obuS  gefangen  Ijatten,  aroanjig 
Talente  für  feine  fioSlaffung  forberten,  oerlad)te  er  fte  als  £eute,  bie  nid)t 
müßten,  roen  fte  gefangen  Ratten,  unb  oerfprad)  itjncn  fünfzig  5U  geben.  9)  Unter 
Subroig  XIV.  fjaben  bie  granjofen  in  ben  9tfjcingegcnben  nid)t  als  Eroberer, 
fonbern  aß  Räuber  gekauft.  10)  ^tljafa  mar  als  gebirgige  3*1*1  5ut  s^Sfcrbc= 
uidjt  ntdjt  tauglid).  9lrd)t)taS  genofj  als  s^ntj)agoreer  feine  'öofjnen.  11)  gopnruS 
bat  ben  35ariuS  um  bie  ©rlaubniS,  als  Überläufer  in  baS  babnlonifdje  Säger 
t)inuber$ugerjen.  12)  Qd)  neunte  beine  Slufunft  als  guteS  ^or$eid)en  auf.  9Jtan 
betrachtete  bie  Sadje  als  ein  SBunber.  13)  $aS  behaupte  id)  als  gemifj,  bajj 
Gäfar  als  gelbfyerr  unb  Staatsmann  ade  übrigen  9tönter  rocit  übertroffen  l)at; 
aber  biefer  grofje  Staun  l)at  ftd)  aud)  mit  ben  SBiffenfdjaften  oielfad)  bcjdjäf* 
tigt  unb  als  ©djriftfteöer  roie  als  9iebner  auSgeacidjneteS  Sob  bnoongetragen. 
14)  2US  freunblidjer,  freigebiger  9ftann  galt  $)umnortr  bei  ben  Scquanern  fetjr 
oiel  unb  ftanb  aud)  als  Sdnoiegerfofyn  beS  Orgetoriy  mit  ben  Jpeloeticrn  auf 
treunbtdjaftlidjent  ftufje.  15)  deiner  fjat  ftd)  als  SHebner  jemals  meljr  auSgc» 
jeidjnet  als  3)emoftl)eneS.  16)  ©ermanicuS,  ben  id)  als  (Snfel  bcS  3luguftuS 
fd)on  oben  ermähnt  ljabe,  jeicfynete  ftd)  als  Selbljerr  im  ftriege  gegen  bie  2)eut* 
fd)en  auS  unb  mar  als  ein  3ftann  oon  bem  ebelften  fersen  unb  ber  feltcnften 
^ilbung  bei  allen  Römern  beliebt.  17)  93icleS,  roa§  bir  jetjt  als  einem  ßinbe 
nod)  bunfcl  erfdjeint,  toirb  biet)  einft  bie  ©rfafyrung  lefyren,  bie  befte  £ef)r- 
meifterin  beS  SebenS. 

21.  Sarum  roirb  ber  Safc:  „8ofrateS  tranf  baS  ©ift  fetter  unb  fveubig"  nidjt 
Socrates  venenum  \&ete  et  libe»^r  hansib,  fonbern  Socrates  venenum 
laetit«  et  üben*  hausit  überfe^t? 

22.  Überfe^e:  1)  35aS  kommen  beS  XobeS  nimmt  nur  berjenige  in  gefaxter  ober  gar 
fveubiger  Stimmung  auf,  ber  ftd)  lange  barauf  oorbereitet  t)at.  2)  Ül\ä)t  ungern 
tjatte  id)  mid)  ba^u  uerftanben,  über  biefe  Sadje  bem  Senate,  melier  ftd)  tu 
Doller  3a^l  oerfammelt  t)atte,  Vortrag  ju  galten.  ;3)  3n  bem  eljernen  Stiere  bcS 
iqrannen  $t)alariS  rourbe  juerft  ber  $erfertiger  felbft,  sßerilluS,  gebraten.  4)  Sief* 
betrübt  fdjlug  id)  bie  9lugen  nieber,  benn  mir  tf)at  baS  2Beib  leib,  beren  So^n 
unid)ulbig  ju  ©runbe  gegangen  mar.  5)  2US  bie  9leiterfd)roabronen  in  bidjten 
ftolonnen  rjeranfprengten,  ergriffen  bie  Solbnerfdjaren  bcS  3einbc§  ängftlid)  bie 
5lud)t.  6)  ßuerft  rooUen  mir  oon  ber  ^t)ilofopl)ie  im  allgemeinen  reben,  bann 
oon  ber  ^t)ilofop^ie  beS  ^lato  im  befonbern.  7)  Sei  oerfidjevt,  bag  id)  bic^ 
feineSroegS  roiffentlid)  ^abe  beleibigcn  wollen,  fonbern  ba(3  bie  SSJorte,  bie  bid) 
gefränft  r)aben,  mir  unabftcr)tltc^  entfallen  ftnb.  8)  35en  ©egner  oon  oorn  an* 
«jgrcijcn,   ift   Japferfeit;   ^euc^elmörber   galten   cS  für  fein  unmftrbigcS 


Digitized  by  Google 


23-24. 


6  — 


©efdjäft,  tfyre  Opfer  mm  hinten  unb  unerroartet  mit  bem  $old)e  meberpftoßeit. 
9)  3)aS  böfe  ©eraiffen  treibt  bie  ©dmlbtgcn  unruhig  f)in  unb  her.  10)  s2Iu» 
bem  ©djluffe  beineS  Briefes  fjabe  id)  erfahren,  bafi  bu  rooljlbeljalten  &u  .£>aufc 
angefonnnen  ,bift  unb  bid)  ganj  ber  ©r£iet)ung  belltet  £öd)tcr  mibmen  roillft. 

11)  Sftitten  burd)  bie  Siefen,  bie  gaity  mit  Blumen  überfäet  roaren,  flofj  ein 
53act)  flar  unb  rut)ig  bat)in;  nid)t  roeit  banon  entfernt  mar  ein  £ain,  in  tuet« 
d)em  bie  £anb(eute  häufig  pfammenfamen.  12)  ffiäljrenb  bie  übrigen  Legionen 
ängftlid)  non  einer  Sd)tad)t  nidjtS  roiffen  wollten,  erflärten  bie  ©olbaten  ber 
jeljnten  Segion  uncrfdjrocfen,  fte  mürben  freubigen  2JlutS  baf)in  sieben,  rooljin 
Gäfar  fie  führen  mürbe.  13)  ©annmebeS  rourbe  uon  bem  Slbler  in  bie  -£>ol)c 
getragen.    14)  2Betd)eS  Sanb  ift  oon  beu  Römern  aulefct  jur  ^rootnj  gemacht? 

3.  Übcreinftiininung  bc$  ^rouoincn*. 

23.  Seld)c  Regeln  rücfftdjtlid)  ber  Pronomina  ergeben  ftd)  bei  Überfettung  fn(= 
genber  ©ätje?  1)  3)ieS  ift  meine  Sflcinung.  3$  hatte  bieS  für  Unbefonnen» 
tjeit.  Sag  bu  als  SBeisfjett  bejeia^neft,  baS  (idem)  I;altc  id)  für  Safynfutn. 
SaS  ift  bie  Urfaa>  beiner  $raurigfeit?  5BaS  ift  (yrcunbfdjaft?  2)  ßäfar  gc= 
langte  an  ben  «Sdjelbeflufj  (flnmen),  melier  fttf)  in  bie  9ttaaS  ergiefjt.  3)  (SS 
ift  Seidjtftnn,  gerechten  9tuhm  ju  oerfchntähen,  roeldjer  ber  chrenoollfte  2ol)it 
für  majore  $ugenb  ift.  4)  $lud)  beiu  93ruber  fjat  mid)  im  6tid)  gelaffen,  roaS 
mir  fefjr  fchmerjlid)  ift.  5)  $d)  bin  nidjt  ber  27tonn,  ber  ftd)  burd)  £obeSgefal)r 
fdjrecfen  liege. 

24.  Überfeine:  1)  SBcnn  id)  unb  meine  ©Item  aud)  nur  etmaS  bei  bir  gelten,  fo  roirft 
bu  mid),  ber  ftetS  nur  beinern  Qntereffe  gebient  hat,  nicht  ber  SBut  aller  <5d)Ied)* 
ten  preisgeben.  2)  25kS  ift  SeiSheit?  bod)  moljl  bie  Kenntnis  ber  göttlidjcn  unb 
menfdjlidjen  2)inge  unb  ber  Urfadjen,  auf  meldjen  biefelben  berufen.  3)  Sa3 
ift  baS  für  eine  greunbfd)aft,  menn  man  alleS  auf  ben  Pütjen  bezieht?  4)  $n, 
ber  allen  uerjie^en  h«t,  mirft  aud)  mir  unb  meinem  93atcr,  bie  im  53eroufjtfein 
iljrev  Sdjulb  reuig  p  bir  geflohen  fmb,  Serjeifjung  angebeiljen  laffen.  5)  Mjii 
unbeftänbig,  fagte  einer  uon  ben  SBolSfern,  ift  ber  Unfrigen  ©inn,  roaS  ftd) 
au«  ben  bisher  erlittenen  SNieberlagen  leicht  erfennen  lägt.  6)  ©amilluS  fagte 
ju  feinen  Seilten:  SBaS  ift  ber  geinb  anbereS  als  eine  beftänbige  ißeranlaffung 
Sur  2apf erfeit  unb  jtim  9htlnne?  7)  511S  ©äfar  im  bieSfeitigcn  ©allicn  ftanb, 
brangen  häufige  ®erüd)te  ju  feinen  Ohren,  bog  alle  Belgier,  meiere,  roie  fdjon 
gefagt,  ein  drittel  oon  (Pallien  ausmachten,  gegen  baS  römifdje  üKeid)  fou= 
fpirierten  unb  ficf)  gegenfeitig  ©eifeln  fteflten.  8)  3)ic  ©truSfer  ijatten  mit  ber 
uon  ben  ©aUiern  Überfallenen  6tabt  9tom  fo  menig  SKitleib,  bag  fte  nidjt  nur 
Einfälle  in  baS  römifa^e  (Sebiet  roäljrenb  biefer  ßeit  machten,  fonbern  auc^  93eji, 
mcldjeS  bie  letzte  Hoffnung  beS  römifc^en  Samens  mar,  |U  beftürmen  gebauten. 

9)  SJIit  diedtjt  mirft  (Sicero  bie  5*age  auf,  menn  in  bem  SWenfdjengefdjlecrjte 
33erftanb,  üßernunft  unb  Sittlic^feit  uodmnben  feien,  moljer  biefe  (Kräfte)  auf 
bie  ©rbe  ^aben  gelangen  fönnen,  eS  fei  benn  »on  ben  ^immlifdjen  ©Ottern. 

10)  ©inige  merben  bicS  r»iedeicr)t  für  ©tarrftnn,  anberc  für  männliches  33c» 
nehmen  galten.  11)  3)aS  barf  man  feine  3*eunbfd)aft  nennen,  menn  ber  eine 
(sc.  greunb)  bie  SBarjrheit  nidjt  ^ören  mag,  ber  anberc  ju  lügen  bereit  ift. 

12)  3)ie  meuterifcheu  ©otbaten  ftreeften,  fooft  iljncn  einer  uon  ben  ^reiinben 
beS  ©ermanicuS  begegnete,  bie  Jauft  gegen  ir)n  auS,  roaS  eine  2>eranlaffung 


Digitized  by  Google 


—    7  — 


25-30. 


jum  Streite  unb  ber  Anfang  bcv  SBaffengeioalt  roar.  13)  2tu  bcm  ^tuffe  sMc* 
tauru«,  ber  auf  ben  3(pcnninen  cntfpringt  unb  in«  abriatifdje  SJlcer  münbet, 
ift  £a«brubal  im  Qafyxc  207  o.  &ln\  beftecjt  roorben.  14)  $)em  (Enrus,  welken 
bie  Werfer  befanntlid)  al«  bie  fieudjte  unb  ben  Stolj  il)re«  S3olfc§  pricfen, 
folgte  auf  bem  Jerone  ftambnfe«  nad),  ber  oon  ber  Stüdjtigfett  feinet  Sater« 
gan$  uerfrfjteben  roar.  15)  $ie  Sttenfcfjen  finb  uon  ©Ott  511  bem  ßroeefe  er= 
Raffen,  um  bie  ftugel,  roeldje  @rbe  b,eijjt  unb  roclc^e  mir  im  9ttittelpunfte  bc« 
Weltall«  fel)en,  einzunehmen.  IG)  $>ie  Spartaner  zeichneten  ben  Xl)emiftof(cö 
burd)  ^errlidje  ©efc^enfe  au«,  ma«  oort)er  nod)  feinem  3(u«länbcr  511  teil  ge* 
"  roorben  roar.  17)  Sa«  bei  ben  Römern  bie  tfonfuln  waren,  ba§  roaren  in 
Äarthago  bie  Suffeten.  18)  Unter  $Bci$heit  uerftetjen  bie  Stoifer  etroa«  ber* 
artige«,  wie  e«  bi«her  nod)  fein  Sterblicher  erreicht  Imt. 

1.  92omtttatit»  unb  ^ofatiu  (Casus  recti). 

25.  Sic  wirb  ber  sJtominatio  im  Satcimfdjen  gebraucht? 

36.  Überfeine:  1)  'Jta«  5Bort  religio  roirb  entroeber  uon  relegere  ober  uon  religaro 
abgeleitet.  2)  Cicero  r>at  feinen  Flamen  oon  cicer,  ßentutu«  uon  lens  befommen. 
3)  $>a«  fyätteft  aud)  bu  roiffen  tnflffen,  bafj  ba«  ©ort  tibicen  oon  tibiae  unb 
canere  fommt.  4)  'Uqiocos  bebeutet  an  oiclen  Stellen  ntd)t  optirans,  fonberu 
fortissimus.  5)  $u  g^om  ober  in  ber  Umgegenb  gefd)ahen  in  jenem  Sinter  oietc 
Sunberjeidjen;  fo  rourbe  unter  anberem  gemelbet,  ein  fyalbjäfyrigeS  Slinb  Ijabc 
auf  bem  Kohlmarftc  balb  Mumph !  balb  üßtetoria!  gerufen. 

:'7.  Sa«  ift  über  bie  Stellung  be«  s-ßof atio«  im  Satje  unb  über  bie  .gunjufügung 
ber  ^nterjeftion  o  ju  einem  33  of  atio  31t  merfen? 

28.  3ft  c$  geftattet,  für  ben  gofatio  bie  Nomina  Hu  form  ju  gebrauten V 

Casus  obliqui.  —  2.  SlccufaiiU. 

29.  3n  welchen  fällen  fann  311  einem  int  rauf  itioen  Serbum  ein  ^ceufatio 
treten? 

30.  Überfe^e:  1)  Über  ben  Job  9(lermiber«  roeinte  bie  Familie  be«  König«,  ben  er 
00m  Jerone  geftürjt,  trauerten  bie  Sölfer,  bie  er  fid)  mit  Saffengeroalt  unter* 
roorfen  hatte:  geroig  ein  unparteiische«  3eugni«  oon  feiner  ©röfje,  roie  e«  nur 
bie  roenigften  Reiben  (in  ber  ©efdjidjte)  be«  Altertum«  baoongetragen  l)aben. 
2)  911«  ju  Solon,  roelcfjer  ftd)  über  ben  Job  eine«  Solme«  leibenfchaftlid) 
grämte,  jemanb  fagte:  „Sarum  roeinft  bu  fo  fetjr  über  ben  Serluft?  2)ic 
frönen  nütjen  bir  ja  ju  nid)t«*,  antwortete  jener:  „©erabe  barüber  jammere 
ich".  3)  Seffen  s$erif(e«  fid)  auf  bem  Sterbebette  oor  feinen  greuuben  rühmte, 
baft  fein  attjenifdjer  ^Bürger  um  fcinetroiUen  je  ein  Jrauerfleib  angelegt  habe, 
beffen  fönnen  nid)t  alle  Regenten  unb  Staatsmänner  ftd)  rühmen,  4)  $ajj  bie 
Athener  in  ben  s]?erferfriegen  pd)  burd)  (Sntfdjl  Offenheit  unb  Slampfeleifer  oor 
allen  ©riechen  au^ge^eici)tiet  haben,  barin  roerben  alle  bem  3)ofrfltc3  9crn  bcU 
ftimmen.  f>)  Sie  jtfc^tneS  oon  ben  ^Heben  be«  J)emoft^cne«  behauptete,  fie 
röa^en  nad)  ber  ^ampe  unb  nad)  Öl,  fo  behaupten  roir,  bag  bie  oon  iljm  fetbft  gegeu 
Temoft^ene«  gehaltenen  9teben  nad)  ^öo«l)eit  unb  Serlcumbung  riedjen.  6)  511« 


Digitized  by  Google 


31—32. 


_    8  - 


bic  Sarentiner  übcv  bic  2)rob,ungen  bcr  römifdjen  ©efanbten  ladjten  unb  fid) 
fogar  u)ätlid)  an  tynen  »ergriffen,  fagte  ifjncu  $ofhtmiu£  warnenb,  balb  min- 
ben  fie  über  iljren  Unoerftanb  unb  Seidjtfmn  jammern.  7)  311$  bei*  ©efangenc 
uon  aüem,  beffen  er  befdmlbigt  würbe,  in  Kenntnis  gefegt  mar  unb  nun  erfannfe, 
baß  er  jum  $obe  oerurteilt  werben  mürbe,  rief  er  au$:  „3)qju  fann  man  mid) 
nid)t  amingen,  ben  9Jlut  ju  uerlieren;  id)  bebe  nidjt  uor  bem  iobe  unb  fdjauberc 
aud)  uor  ber  Jolter  nic^t ;  benn  id)  bin  mir  beimißt,  bie  I)errlid)fte  2l)at  getrau 
ju  tjaben".   8)  £)ie  über  ba§  93erbrecf)en  be$  <Seytuö  2arquiniu3  feufaenben 
Bürger  unb  bie  über  ben  £ob  ber  fiueretia  fid)  grämenben  UJerwanbten  nmr« 
ben  uon  53rutu§  aufgeforbert,  ju  ben  Soffen  ju  greifen  unb  511  oerb/tten,  baß  ba3 
Stoterlanb  in  ber  fefyimpflidjften  &ned)tfd)aft  fd)inad)tc.   9)  Sic  ift  e§  mir 
möglid),  baß  9ttenfd)en,  uon  blinber  Sut  bjngeuffen,  nad)  bem  iölute  ber^ 
jenigen  bürften,  uon  benen  fie  fein  Unrcdjt  erlitten  fyaben?    10)  Sunbere  bid) 
nid)t  über  bie  SJiißgunft  geroiffer  Seilte;  be^erjige  baS,  moran  id)  bidj  oft  er- 
innert t)abe,  baß,  morüber  bie  einen  fid)  freuen,  bariiber  bie  anberen  Sd)mcr(s 
empfinben. 

31.  Seld)e  mit  ^ntranf itioiS  511  f ammengefefcten  9?erba  mevben  alä  X x a n 
fitiua  gebraudjt? 

32.  Uberfetje:  1)  (5d)on  im  früf)efteii  2Utertum  l)at  e$  2Hcnfd)en  gegeben,  weldje,  um 
ctroaS  (bleues)  ^injujulcrnen,  feine  Sd)eu  trugen,  über  Speere  511  fet>en,  bic 
entfernteften  ©täbte  unb  ©cgenben  ber  Seit  511  befudjen  unb  fid)  ben  größten 
©efafjren  ju  unter3ief)cn.  2)  3U3  $erye§  ben  sJttarfd)  uon  ©arbeS  au$  angetreten 
unb  fein  unzählbares  #ecr  über  ben  #ellc3pont  gefegt  b,atte  unb  ©ricdjen  lanb 
mit  Hrieg  überwog,  loanbtcu  fid)  bie  5ltl)ener  an  bie  ©partaner,  mit  benen  fie 
uor  furjem  ein  SBünbniS  gefdjloffen  Ratten,  mit  ber  SSitte,  ib,nen  ^ilfStrupueu 
311  fd)icfen  unb  fid)  beu  Slnftrcngungen  unb  ©efafyren  be§  Krieges  bereitwillig 
SU  unterbieten.  3)  Senn  niefy  ObuffeuS,  bcr  an  ©djlautyit  fid)  uor  allen  au** 
äeidjnete,  auf  ben  sßlan  oerfatlen  märe,  ba$  fjöljerne  sßferb  p  bauen  unb  ba* 
burd)  in  bie  feinblidje  ©tabt  ju  bringen,  fo  mürben  bie  ©rieben  nod)  länger 
al§  sel)n  3al)re  um  bie  Sttauem  uon  £roja  gelagert  b,aben.  4)  $>ie  Seiube  festen 
über  ben  gluß  unb  fingen  bie  ©d)lad)t  auf  einem  für  fie  fefjr  ungünftigen  Zex- 
rain  an;  nad)bem  fie  baljer  oergebeiiS  uerfud)t  fjatten,  bie  Unfrigen  im  9*ü<feii 
iu  umgefjen,  mürben  fie  in  bie  $lud)t  gef djtagen  unb  jerfpreugt;  nur  wenige, 
benen  e$  gelungen  mar,  burd)  ben  gluß  ju  fdjwimmen,  tarnen  mit  tjeiler  $aut 
baoon  unb  beftürmten,  nadjbem  fie  eine  ätitlang  auf  bem  £anbe  umtergefajiocift 
waren,  ein  Staffelt,  an  beffen  sJ)Jauerii  fie  in  ber  ©tillc  ber  9tad)t  ^erangerüeft 
waren,  ö)  3lt§  bie  ©efanbten  lange  an  ben  3*lten  herumgegangen  waren  unb 
ben  ftelbljerrn  angetroffen  tjatten,  warfen  fie  fid)  ifjm  ju  3ö6eu  uno  Daten 
iljrer  (Stabt  bie  Strafe,  weldje  biefelbc  fid)  burd)  Abfall  unb  Xreulofigfeit  ju« 
gejogen  b,abe,  ju  erlaffen  ober  bod)  wenigftenS  über  ein  (billiget)  3Jlaß  im  Strafen 
nidjt  Ijinau^juöe^en.  6)  ^annibal  unb  Scipio,  bie  uor  ber  ©d)lad)t  bei  3an,a 
ju  einer  Unterredung  jufammengefommen  waren,  fonnten  fid),  obwohl  ^paunibal 
über  nichts  mit  Stillfdjweigen  Ijinwegging,  woburd)  ber  <3inn  beS  Römers  er- 
weidjt  werben  tonnte,  über  ben  ^rieben  nid)t  einigen.  7)  ^aum  war  id)  neulid), 
al§  id)  meinen  ftmmb  befud)te,  in  ba§  3immer  beSfelben  eingetreten:  ba  ftan» 
ben  »lopd)  brei  gewaltig  große  ^»iinbe  um  mid)  ^erum  unb  bro^ten,  mid)  mit 
iljren  3ä^nen  ju  jerreißen;  welche  ^urd)t  infolgebeffen  über  mid&  tarn,  laßt 


Digitized  by  Google 


—    9  - 


33  —  34. 


firf)  faum  befehreiben ;  aber  jener  trat  an  fte  fjeran  unb  befahl  ihnen,  jid)  nieber* 
zulegen;  benn  einem  grennbe  bcS  $aufeS  mit  ben  3<tyncn  ja  brohett,  paffe  nicfjt 
für  .fmnbe. 

33.  Ubcrfe^c:  1)  2ÜS  DbnffeuS  fid)  bem  ÄriegSbienfte  heimlich  entgehen  wollte,  ent* 
ging  e£  bem  s$alamebeS  nid)t,  bafj  ber  Sahnfinn  jenes  erheuchelt  mar.  2)  3)u 
t)«ft  feinen  ©runb,  meine  2lufrid)tigfeit  unb  ireue  51t  bezweifeln;  ober  glaubft 
bu  etroa,  bafj  id)  irgenbroie  bajtt  gebrad)t  roerben  fönnte,  bir  ober  einem  götjer* 
ftehenben  auf  friedjenbe  Seife  p  fchmeid)eln?  3)  Slmbiorir.  forberte  bie  Servier 
auf,  fie  möchten  bie  ©elegenheit,  ftd)  oon  ber  brüefenben  $ned)tfd)aft  ju  befreien 
unb  fid)  an  ben  Römern  wegen  ihrer  ©raufantfeit  $u  rächen,  uid)t  unbenutzt 
oorüberge^en  laffen.  4)  211s  £eroftratuS  ben  Tempel  ber  ep^eftfdjen  Artemis 
cingeäfajert  hQtte,  fdnneicheltc  er  ftd),  bewirft  gu  haben,  baft  fein  staute  oor 
^ergeffentjeit  bewahrt  werbe,  unb  in  biefer  Hoffnung  f)at  er  ftd)  nidjt  getäufdjt. 
5)  ^ßqrrhuS  oon  ©piruS,  roeldjer  ben  Staaten  SllcrmiberS  nacheiferte  unb  bem 
Bühnte  beSfelben  gleichkommen  roünfd)te,  oerfprad)  ben  Xarentinem,  bie  ftd) 
nad)  frember  £ilfe  umfaejen  unb  if)n  beStjalb  herbeigerufen  Ratten,  ihren  bitten 
|U  willfahren;  er  hoffte  nämlich,  baS  fd)öne  unb  reiche  Italien  ftd)  mit  leidjter 
SRuIje  jtt  unterwerfen,  unb  fümmerte  ftch  gar  nicht  um  bie  Sarnungen  beS 
ßineaS,  welcher  oon  (einer  Teilnahme  an)  jenem  Kriege  abriet.  6)  3US  Simo* 
Icon  oon  ben  Äorinttjern  mit  einem  f leinen  £>eere  nach  ©icilien  gefcrjicft  war 
unb  SnrafuS  erobert  hotte,  lieg  er  bie  53ttrg  als  baS  93oHwerf  unb  6nmbol 
ber  Jnrannei  bem  33oben  gleichmachen;  aber  ben  ®ionrjfiu§  befahl  er,  nicht  51t 
töten,  weil  fowohl  oon  ihm  als  oon  beffen  Sßater  ben  $orintf)ern  mehr  als  ein* 
mal  geholfen  worben  wäre.  7)  Senn  eS  einem  SSienenftocfe  an  Nahrung  jut 
fehlen  beginnt,  fo  fallen  bie  Lienen  bic  nächften  an.  9llS  eS  bem  §erfuleS  au 
Pfeilen  fehlte,  würbe  ihm  oon  Jupiter  mit  einem  Steinregen  geholfen.  8)  $5ie 
©oütcr  jogen  oor  beS  fiabienuS  Säger  in  ber  Meinung,  baj?  berfelbe  abftd)tlid) 
einem  Kampfe  ausweiche ;  als  aber  plötjlid)  ein  SluSfaÜ  auS  beut  Säger  gemacht 
nmrbe,  hielten  fte,  wiewohl  fte  eben  noch  mit  ihrer  Sapferfett  ftd)  gebrüftet  hotten, 
nor  bem  Angriffe  ber  Börner  nicht  ftanb,  fonbern  fliehten  ihr  £>eil  in  ber  Jlitdjt. 
9)  @s  gekernt  ftd)  für  euch,  ©olbaten,  bem  SBorbilbe  eurer  Vorfahren  nad^u* 
ahmen  unb  eher  auf  bem  @d)lad)tfelbe  einen  rühmlichen  $ob  51t  finben,  als  in 
feiger  Seife  oor  ben  Seinben  &u  fliehen;  bebenft,  bafj  fte  unfer  Sanb  mit  93er* 
nmftttng,  unfere  <5tabt  mit  3erftörung,  unfere  Sciber  unb  ftinber  mit  ©cfangeu* 
ferjaft,  jeben  einzelnen  oon  euch  mit  bem  $obe  bebroht  hoben  unb  auf  nichts 
als  auf  ©raufamfeit  unb  6d)anbtrjaten  ftnnen.  10)  Sem  fönnte  eS  wohl  entf- 
achen, baß  bie  meifteu  9Renfd)en  ben  äußeren  Vorteil  mehr  als  bie  Jugenb  im 
2luge  haben  unb  nad)  Reichtum,  ber  bod)  ber  Sttgenb  nid)t  gleichgeftellt  roerben 
fann,  in  ber  leibenfdjaftlicr)ften  Seife  oerlangen?  11)  DbnffeuS  ließ,  als  Cl- 
in ber  £öf)lc  beS  (Snflopen  eingefchl offen  roar,  ben  SJhtt  nicht  futfen,  unb  eS 
atätfte  ihm  auch,  ftch  an  jenem  Unholbe  fchroer  311  rädjen  unb  auS  ben  ,£>änben 
bcsfelben  ju  entfliehen. 

U.  $ie  sätje  „Unterftütje  beinen  ©ruber  in  feinen  söeftrebungen",  „^ein  trüber 
iji  oon  mir  in  feinen  93eftrebungen  unterftütjt  roorben"  feigen  lat.  nicht:  Adiuva 
fratrem  in  studiis  suis,  Frater  tuus  a  me  in  Studiis  suis  adiutus  est,  fon= 
bem:  Adinva  stndia  fratris  (tni),  Studia  fratris  tni  a  me  adiuta  sunt 
$enn  wo  eS  ftch  um  etroaS  einer  ^erfon  ober  (Sache  unmittelbar  Angehörige? 

Digitized  by  Google 


35-10. 


10  - 


(janbelt,  wirb  baöfelbc  &mu  Objeft  —  (bei  paffiuifdjer  ftonftruftion  0um 
® ub je ft)  —  bc§  tranf.  $erbum§  gemalt,  roä^renb  eS  im  $eutfdjen  f)äufi^ 
neben  ber  jum  Dbjeft  —  (vefp.  junt  -Subjeft)  —  gemachten  *ßerfon  ober 
Sadje  aU  aboerbicllc  93cftimmung  auftritt,  Übevfefce  bannd):  1)  Steine  ©eiualt, 
feine  $rol)ungen  fonnten  ben  SHcguluS  in  feiner  breite  roanfenb  madjen.  2)  ein 
ftinb,  aljme  ben  Lienen  in  ifjrcm  Steige  nad).  3)  3"  micber^olten  3Jlalen  l)at 
GljriftuS  bie  *ßf)arifäer  wegen  itjrer  (Sc^cintyeiligfeit  an  ben  Oranger  geftellt. 
4)  $ie  Lienen  tjaben  ben  oormifugen  Stnaben  im  ®efirf)t  unb  an  ber  einen 
$>anb  jerftodjen.  5)  ©elbft  ^nrrlmS  mugte  ben  ftabriciuS  wegen  feiner  SHedjt^ 
fdiaffcn^eit  berounbern.  6)  $ie  Strauge  übertreffen  einen  auf  bem  *ßferoe 
fi^enben  Leiter  an  ©röge.  7)  $er  oon  $ugurü>  aus  feinem  Weiche  oertriebeue 
Slbfjcrbal  rief  bie.  Börner  um  §ilfe  an.  8)  $u  nerfudjft  uergeblid),  mid)  in 
meinem  Sd)merje  511  tröften  unb  in  meiner  53efämmerni§  aufjurid)ten.  9)  SDi« 
SJunbeSgenoffen  in  ifjrer  Hoffnung  beftärfen;  bie  Oolbaten  in  itjrer  Jreue 
manfenb  madjen;  bie  Altern  in  itjren  ©rroartungen  nid)t  tauften;  jemanbeu 
an  feiner  @tjre  fränfen;  einem  ftreunbe  roegen  feiner  Übereilung  oer$eil)en; 
jemanbeu  an  ber  Steife  fynbern;  jemanbeu  in  ber  Reibung  ober  SBeroegung  nad)-- 
afymen.  10)  (SpaminonbaS  beneibetc  ben  SJWtiabes  um  feinen  9tutmi.  11)  iöon 
ber  .*pöl)c  bes  Wigi  erblicft  ber  Sauberer  Serge,  Jtjaler,  Seen  unb  ©täbte  in 
groger  äafjl.  12)  $11  b,aft  beine  s}3flid)t  nad)  alten  Seiten  getljan.  Italien 
feiner  £änge  nad)  burajlaufen.  ©inen  SBalb  in  alten  teilen  burd)fud)eu. 
13)  $)ie  §eloctier  fauften  ^ugoiet)  unb  ^aefroageu  in  groger  Spenge.  14)  S)ie 
Malerei  oerbanft  ber  (Stabt  Sttttjen  511m  grogen  Seile  itjre  (Jrfinbung  unb  93er* 
ooUfommnung.  15)  2)ie  $amfter  tragen  ©etreibeforner  ju  grogen  Raufen  5u* 
fainmen.  16)  3)ie  berühmte  33ibliotl)ef  ber  s]3tolemäer  mar  bereits  in  (£äfar§ 
ägnptifdjem  Jelbjuge  jum  grögten  Seile  ein  ftaub  ber  glommen  geworben. 

35.  3öad  ücvftef>t  man  unter  ^rägnanj  ber  SJerba,  unb  wie  fiitb  folgenbe  prägnante  Slusbriirfe 
}ti  überfein?  1)  Consules  bellum  (castra)  coniunxernnt.  2)  Castra  munirc,  stationes  fir- 
mare.  3)  Praeire  verba.  4)  Alexander  tluo  cornua  peditnm  diviserat.  5)  Timeo,  qui 
tiuis  hello  sit  fntnrus.  6)  Fama  bellum  auxerat.  7)  Reus  prineipi  se  paruisse  defendebat. 
8)  Foedns  ferire,  icere.  9)  Inopiam  (morbum)  oxcusare.  10)  Cives  mirabantur,  quid  rei 
esset.  11)  Inscribere  statuas.  1*2)  Istud  indicium  corruptum  est.  13)  Haec  iocatns  sum. 

36.  Saö  ucrftefjt  man  unter  abfolutem  ©ebraudje  uon  Serben?  OMcb  au,  wie  folgenbe  HuSbrüde 
ini  2>eutfd)e  |M  übertragen  unb  weldje  Cbjefte  bei  ifjncn  ^u  ergänzen  ftnb :  1;  Ad  insnlam 
appcllere.  2)  Rex  Brnndisio  conscendit.  3)  Consul  movit  atque  ad  hostem  duxit. 
4)  Höstes  ex  portu  solverunt.  5)  Nondum  pro  veetnra  solvisti.  6)  Milites  sub  monte 
tetenderunt.  7)  De  itinere  cum  fratie  tuo  commnnieavi.  8)  ^ol  urit,  calceus  urit.  9)  Ro- 
mani  vix  snstinuerunt.  10)  Modo  gustavi.  11)  Hasdrubal  clauso  flumiuis  transitn  ad 
Oceanum  flexit.  12)  Diccre  bene  nemo  potest,  nisi  qui  prudentei  intellejiit.  13)  Caesar 
ciroim  omnes  prnpinquas  provincias  dimisit  at(|ue  inde  auxilia  evoeavit. 

37.  3Beld)e  33erba  ^aben  ein  sßräbif atsnomen  im  s2lccufatiu  bei  ftc^? 

38.  2öeld)cr  llnterfd)icb  cntftefjt,  jenad)bem  man  bei  ber  Überlegung  ber  ?tu^bvürfc  »jemanbeu  befior 
fglüdlid),  reid)  K.)  madjen,  bie  SRenfdjcu  anö  wilben  51t  fanften  madjen,  eine  begrub  uov 
bem  fieinbe  fidjer  madjen"  baö  ÜBerbum  facere  ober  reddere  anwenbet?  3ft  bcr6ap:  „^ie 
l){en[d)en  foOen  uon  OrpljeuS  au«  milbcn  ^u  [anfteu  gemadjt  fein"  rid)tig  übcrfetU  Homines  ab 
Orpheo  ex  agrestibus  mites  redditi  esse  dicuntur? 

39.  Xarf  man  bei  Überlegung  ber  Sä'^e:  1)  ÖJott  Ijat  bie  *2Bclt  ge|d)affcn.  2)  M)  t)abe  bid)  gum 
^reunbe  gewählt  —  baö  SJcrbum  creare  anwenben? 

40.  9Bie  fjeint  „3cmanbcn  gttm  ÄÖnig,  ÄonfuI,  Siftator,  gur  Slieftalin,  {Um  3nterrc),-,  Senator,  9(m 
ffirgrer  watjUn"?  Ä'cldje  SSebeutnng  b^aben  in  ©ejttfl  auf  bie  S8al)[  römi|d)cr  SBcamten  bie 
$e$eid)nungcn  reficere,  mffiecre,  cooptarc? 


Digitized  by  Google 


—  11    —  41-42. 

41.  Überlebe:  1)  Unter  ben  fjöljemen  Stauern,  roctrfjc  ba§  belpt)ifd)e  Crafel  be= 
jeidjnet  hatte,  oerftanb  2f)emiftoflc§  richtig  bic  Sdjiffe.  2)  Valerius  SJ3ublicofa 
mad)te  ben  Spurium  fiucretiuS  feinem  2lmt3genoffen  nnb  nahm,  uachbem  biefev 
burdj  eine  fkaufheit  hingerafft  roorben  war,  ben  |>oratiu3  ^uloitluS  ju  feinem 
SlmtSgenoffen.  3)  Anfangs  tonnten  Pebejer  |u  Senatoren  nicht  geroählt  roerben ; 
aber  SeroiuS  Nullius  roählte  aud)  Plebejer,  bie  ftd)  burd)  $üd)tigfeit  empfahlen, 
in  ben  Senat;  aum  erften  plebcjifd)en  $>iftator  rourbe  (S.  SJcarciuS  SHutiluS  im 
3ttljre  356  o.  ©ht.  gemäht.  4)  (Sin  guter  3ürft  mufj  auger  anbeten  guten 
Gigenfa^aften  befonberS  aud)  Seelengröfje  befifcen,  worunter  id)  jenen  fid)  ftetd 
gleichbleibenbcn,  charafterfeften  unb  männlichen  Sinn  uerftehe,  ber  im  ©lücf  nid)t 
übermütig,  im  Unglücf  nict)t  oerjagt  wirb,  fonbern  feinen  sBeg  nad)  fefien 
®runbfä$en  fonfequent  oerfolgt.  f>)  3um  Anführer  ber  fttotte  gemalt  machte 
itjemiftoftc^  inbem  er  mit  ben  Storcnräern  Strieg  führte,  bie  ^Ittjcner  im  Sec* 
niefen  fet)r  erfahren  unb  burd)  Sejwingung  ber  Seeräuber  ba$  2tteer  (idjer; 
berfclbe  mürbe  nach  SBcenbigung  ber  ^ßerferfriege  oon  bem  gefamten  ©riechen» 
lanbe  einftimmig  für  ben  Detter  ber  gried)ifd)en  gvei^eit  erflärt  unb  tjod)  gc= 
oviefen.  6)  2lus  ber  ©efd)id)te  ber  alten  3eit  roiffen  mir,  bafi  au§  $lgatt)ofle«, 
bem  (Sohne  eines  XopferS,  ein  berühmter  Regent  ©icilienS  geroorben  ift,  unb 
cbenfo  hat  e§  ftd)  in  neuerer  $c\t  ereignet,  bafj  93ernabotte  au§  einem  gemeinen 
Solbaten  burd)  feine  aulgcseidjnete  2üd)tigfeit  fd)liefjlid)  fd)mcbifd)er  $önig 
rourbe.  7)  3hr  habt,  Cuiriten,  au  mir  einen  fold)en  Stonfut,  ba§  ihr  ihm  bie  Stabt, 
euch  felbft,  eure  ©attinnen  unb  ftinber  gute§  SJhitS  anoertraueu  bürft,  jumal 
ba  ihr  in  mir  bisher  ftet^  einen  pflid)ttreuen  (SRann)  gefunben  habt.  8)  (£ali= 
gula  rourbe  au§  einem  befdjeibenen  unb  milben  (Spanne)  ein  rudjlofer  Unmcufd), 
fo  bog  uiele  ihn  roegen  ber  Scheu&lid)feit  feiner  ^reoel  für  roahnfinnig  hielten. 
0)  Ta  2lncu3  2ttartiu$  ebenfo  fehr  roie  fein  ©rojjoater  9faima  bie  Verehrung 
ber  ©ötter  unb  bie  heiligen  ©ebräud)e  beobachtete,  fo  rourbe  er  oon  ben  Sali* 
nem  nicht  für  ba§  gehalten,  roa§  er  roirflid)  mar;  benn  biefc  glaubten,  unter 
feiner  Regierung  roerbe  ba§  römifche  53olf  au§  einem  friegeriferjen  ju  einem 
feigen  roerben,  eine  Hoffnung,  in  ber  fie  ftd)  fehr  täufd)tcn;  benn  burd)  roaljre 
Verehrung  ber  ©otthett  fann  fein  Solf  au§  einem  tapferen  fchroad),  fonbern 
anS  ' einem  roilben  fann  ein  gut  gefttteteS  unb  ftarfeS  roerben.  10)  fiucumo, 
welchen  fein  Reichtum  ben  Römern  balb  bemcrflid)  machte,  bradjte  e$  burd) 
£reunblid)feit  unb  ©efäUigfeit,  burd)  ©eroanbtheit  unb  »ielfcitigc  Erfahrung 
bahin,  bog  nicht  nur  bie  Bürger,  fonbern  aud)  ber  flönig  silncu$  ihn  für  einen 
portrefflichen  SJcann  hielten;  ja,  er  rourbe  ben  ftinbern  be§  ftönigS  burd)  ein 
£eftament  jum  SBormunbe  gefegt  unb  fd)lief?licf)  uom  93olfe  al§  ftönig  aufgerufen. 
11)  Philipp  oon  SJtaeebonien  berief  ben  3lrifiotcle3,  in  roelchcm  er  mit  $Hed)t 
ben  gebilbetften  SJcann  feiner  $eit  erfanut  hatte,  at£  Seljrcr  für  feinen  Sohn 
Äleranber. 

42.  Uberfefce:  1)  £rajan  erfüllte  bie  .jpoffnung,  roeldje  ba§  römifdjc  $olf  oon  iljm 
gerjegt  hatte;  benn  ba  er  ftd)  juoor  in  ben  Kriegen  tapfer,  im  ^rieben  al^ 
'ßrätor  gerecht,  al$  ^onfnl  roeife  gezeigt  hatte,  fo  behielt  er,  nad)bem  er  Haifer 
geroorben  roar,  biefe  ^ugenben  nicht  nur  bei,  fonbern  erhöhte  ba3  2ob  berfelben 
«od)  burch  oiele  anbere.  2)  ^atitina  härte  felbft  bann,  als  ber  Senat  ihn  für 
einen  $od)oerräter  unb  ^eiub  be§  33atcrlnnbe^  erflärt  hatte,  nicht  auf,  fid) 
tro^ig  ju  benehmen;  er  begab  fid)  nach  (Strurien  $u  9Hanliu§,  ben  er  oon 


Digitized  by  Google 


43-46. 


-  12 


feiner  9lnfuttft  benad)rid)tigt  hatte,  unb  benahm  firf)  in  beffen  Saget  als  ftottful. 
3)  2)a  bie  Kömer  ftd)  im  ftriege  höchft  tapfer  unb  cntfd)loffcn,  im  Jrieben  be- 
fonneu  unb  djarafterfeft  geigten,  glüefte  e$  ihnen,  ihren  et  etat  nad)  unb  nad) 
mächtig  unb  grofj  gu  inndjen  unb  bic  reichften  ©cgenben  ber  bamnlö  bcfnnntcn 
SBelt  ftd)  gu  unterwerfen.  4)  3<h  bitte  eud),  Kid)tcr,  bnjj  ihr,  wie  ifjr  eud) 
fdjon  früher  bei  anberen  s$rogeffen  benommen  hflbt,  fo  aud)  bei  biefev  Sadjc 
eud)  geigt.  5)  51(5  ©äfar  im  Senate  feine  Stimme  über  bic  ©enoffen  be»  Statt* 
lina,  SentuluS  unb  Gettjegu«,  abgttgeben  hatte,  geigte  er  ftd)  (als  einen  SJJantt) 
uon  ber  größten  9Jlägigung. 

43.  2Bcld)e  Kegeln  gelten  über  bie  Stonfftruftton  oon:  a)  celare;  b)  docere  unb 
edocerc;  c)  ben  Sterben  be$  orber ns;  d)  ben  Serben  be»  bitten 3;  e)  ben 
«erben  be$  fragen 8? 

44.  Überfet^c:  1)  SBcttn  ber  Jtmiful  Slaimniu«  feine  ^flidjt  hätte  erfüUen  wollen, 
fo  hätte  er  Äunbfcfjafter  uorauSfchirfen  muffen;  in  biefem  falle  hätte  il)m  bei 
uon  £annibnl  am  traft  menifdjen  See  gelegte  #interl)alt  nidjt  oerl)eimlid)t  wer* 
ben  fönnen.  2)  Kadjbem  ©eres  ifjrc  £od)ter  ^roferpina  weit  unb  breit  gefudjt 
hatte,  würbe  fte  uon  §elio3,  bei  beut  fte  ftd)  nad)  bem  ©efd)icfe  ber  ncrlorcttcn 
(sc.  lodjter)  erfttnbigt  l>atte ,  Aber  ben  Kaub  berfelben  in  ftenntniä  gefegt- 
3)  Ser  bie  ©ottheit  nur  um  Keidjtunt  unb  (Sfjre  bittet,  ber  wiffc,  baft  er  um 
uergänglidje  ©ütcr  bittet.  4)  SofrateS  forbertc  uon  feinen  Sdjülern  feinen 
£ot)tt,  fonbern  unterrichtete  fte  in  ber  9öeist)eit  uneutgeltlid).  ö)  Angenommen, 
ein  oerbredjerifdjer  Sftenfd)  fliege  auS  Aurdjt  oor  (Strafe  in  bie  äufjerften  2Belt; 
gegenben,  fo  wirb  e3  ihm  bod)  nidjt  gelingen,  feine  «erbrechen  oor  ©ott  ju 
uerheitnlid)cn.  6)  SM.  JabiuS  ©äfo,  welker  in  Gäre  bei  ©aftfreunben  ergogeu 
worben  war,  war  in  etruSfifdjer  4Biffenfd)aft  unterrichtet  worben  unb  uerftanb 
ba§  (Stru3ftfd)e  gut;  überhaupt  pflegten  batnalS  bie  römifdjen  Hnaben  in 
etruSfifeher  2Biffenfd)aft  belehrt  gu  werben.  7)  33ei  ihrer  5lnfunft  an  ben 
©rengen  Qtalienss  forberten  bie  ©imbern  unb  Teutonen  oon  ben  Körnern  Sanb 
unb  sJSot)nftt}e:  wenn  fte  biefe  erhielten,  uerfpradjen  fte  Hrieg§bienftc  für  Kont 
gu  t^un.  8)  3)er  ftönig,  oon  allem  unterrichtet,  ma3  ib,m  bi§  bab,in  oon  ben 
©efanbten  oerheimlicht  war,  fdjwur,  inbem  er  ben  geinben  alles  Schlimme  an* 
wünfd)te,  für  ben  Stetrug  Kadjc  gu  nehmen.  9)  Obgleich  ber  ©pirotenfönig 
sJJnrrhu3  nicht  aufhörte,  gu  ben  ©öttern  gu  beten  unb  gu  opfern  unb  sBcih* 
gefd)enfe  gu  bringen,  forberte  er  uon  ihnen  bod)  nie  einen  Sieg  ober  Zuwachs 
an  9ttad)t  ober  Kuhm,  fonbern  bat  immer  nur  um  baS  ©ine,  nämlich  gefunb 
gu  fein.  10)  9113  ber  5lngcflagte,  welchen  bie  Kidjter  oergeblid)  nad)  ben  Kamen 
feiner  Snitfdmlbigen  gefragt  hatten,  in  ba§  ©efängniS  gurücf geführt  würbe, 
fonnte  bie  aufgeregte  SMenge  faum  abgehalten  werben,  Steine  nad)  ihm  gu 
werfen.  11)  $em  Sinnen,  welcher  feine  Kot  oor  ben  9Mcnfd)en  au3  Sdjant; 
gefühl  »erborgen  hält,  hilf  au§  freien  Stücfen,  auch  wenn  er  bid)  nicht  um 
ßilfe  anflehen  foOte.  12)  9ll§  ©äfar  im  Senate  um  feine  SMetnung  gefragt 
würbe,  erfärte  er,  nach  fci"c*  3lnftd)t  muffe  ba§  «ermögen  ber  33crfd)worencn 
fonfteciert  unb  fte  felbft  in  ben  SJlunicipien  gefaugen  gehalten  werben. 

45.  3Beld)e  Kegeln  gelten  rücfftehtlid)  be3  9lceufatto§  beim  Aufrufe? 

16,  f$az  ift  über  ben  fogen.  Accmativiu  Graecns  in  StuSbrücfcn  roie  trerait  arti«  „ei  gittert  ö" 
ben  ÜMiebcrn";  manum  aeger  won  ber  ^>anb  tränt";  Rufus  bracchiuw  gladio  percussus; 
Oessa  gcin«  „eine  Ärcterin  oon  $cid)lcd)t" ;  08  umerosque  dco  similis;  lacrimis  perfasns 
gena«;  ornatus  Honbus  crinc»;  peruneti  faeeibus  ora;  percassus  nientem  nova  formi- 


Digitized  by  Google 


~   13  —  4T-BÖ. 

din«;  uwrnbra  sab  arbuto  stratas;  egrcditar  Mcdea  nuda  pedem;  miles  fractus  membra 
labore  ju  werfen? 

47.  Sie  fann  man  mit  ^Imuenbung  bc$  abucrbielten  8ctufatit>6  ftatt  eo  tempore,  oa  aetate, 
magna  ex  parte  „^um  großen  Jcil",  inaxima  ex  parte  cuid)  in  guter  tyro\a  fagen? 

48.  Überfetje:  1)  O  über  ben  oerhängniSoollen  Ausgang  biefer  ©d)lad)t!  iHömifdje 
Bürger,  nrij  ^eiliger  Oupte*/  haben  fid)  nid)t  gefd)ämt,  biefe  ©djmad)  bem 
römifchen  Flamen  jujufügen!  2Bcb,c  uns  9lrmen!  2)  ©et  allen  ©öttern  unb 
Sflenfdjen!  td)  wunbere  mid)  einigermaßen  Darüber,,  baß  ib,r  oon  un§,  fo  be* 
jährten  Scannern,  9tedjenfd)aft  über  unfer  fieben  forbert,  ba  ihr  fte  bod)  nid)t 
über  bas  eurige  geben  fönnt.  3)  $a  Ijaft  bu  meine  £anb,  lieber  greunb!  2Öa3 

.  bift  bu  bod)  für  ein  glürflidjer  Wtnfä,  baß  bu  ben  ©efahren  be$  9fleere3,  ber 
28ut  ber  geinbe  unb  anberem  berartigen  glftcftic^  entgangen  bift !  4)  ^orfena 
foU  |nm  großen  Seil  burd)  ba«  b,elbcnmütige  benehmen  be§  SJcuciuS  ©cäoola 
bewogen  fein,  ^rieben  mit  ben  hörnern  ju  f  abließen.  5)  ©ietje  ba,  ber  Slr^t, 
ben  bu  fcaft  fommen  laffen!  Qnbeffen  berfelbe  wirb  beine  ©chmer^n  nid)t  im 
geringften  feilen  fönnen,  wenn  bu  ben  ©runb  be$  Übet«  oor  itjm  oerheimlichft. 
6)  SBon  ben  öffentlichen  ©efd)äften  ganj  unb  gar  ober  bod)  jum  größten  Seile 
befreit,  fecjrte  ©icero,  ber  befanntlid)  in  griedjifdjer  3Biffenfd)aft  nid)t  minber 
als  in  römifdjer  gebilbet  mar,  jur  ©efdjäftigung  mit  ber  s$b,ilofophie  jurücf, 
bie  er  in  jungen  3af)ren  liebgewonnen  ^atte. 

3.  $atft>. 

49.  SBeldje  Serben  werben  abweidjenb  com  $eutfd)en  als  Sntranf  ttioa  mit  bem 
$atio  oerbunben? 

50.  Überfefce:  1)  2)aß  ba§  ©tücf  bie  Unternehmungen  OctaoianS  ganj  außerorbent* 
lieb,  begünftigt  f)at,  bejweifelt  niemanb;  benn  obgleich  niele,  welche  bie  alte 
Freiheit  wieberb,ergeftellt  wiffen  wollten,  iljn  um  feine  9Jcad)tftelIung  beneibeteu 
unb  gegen  feine  93eftrebungen  aufämpften,  bemächtigte  er  ftd)  bod)  ber  £err* 
fajaft  unb  erlangte  fo  ba§,  wa3  ©äfar  uid)t  hatte  erlangen  fönnen,  er,  ber 
unzweifelhaft  würbiger  gewefen  märe,  ben  (SrbfreiS  ju  beherrfdjen.  2)  ^ulia, 
bic  Sodjter  (£äfar§,  b,riratete  im  3al)re  59  o.  (£ljr.  ben  *ßompeju3 ;  als  fte  fünf 
Oarjre  barauf  geftorben  war,  ©erheiratete  ftd)  $ompeju§  mit  einer  £od)ter  be§ 
SReteHu»  ©eipio.  3)  Obgleid)  bie  ^Bürger  ber  eroberten  ©tabt  ben  fiegreichen 
ftflbtjerrn  flehentlich  baten,  glimpflich  mit  ihnen  ju  oerfahren,  würben  bod) 
weber  bie  öffentlichen  noch  bie  ^rioatgebaube,  ja  nicht  einmal  bie  Tempel  ber  ©ötter 
Derfajont;  benn  jener  ^attc  gefchmoren,  ihnen  ihre  £reuloftgfeit  nicht  ju  oer* 
Reihen.  4)  SNögen  aud)  oiele  barauf  ausgehen,  mich  auf  jebe  SBeife  ju  fd)mähen 
unb  meine  SBerbienfte  um  ben  ©taat  herabäufefcen:  ich  werbe  bod)  weber  9flüb,e 
noch  ®cfb  fparen,  um  bie  bem  ©taate  gefchlagenen  SBunben  ju  heilen.  5)  SSBenn 
irgenb  einer  e«  oerbient,  feiner  53erebfamfeit  wegen  oon  uns  bewunbert  ju  wer= 
ben,  fo  ift  e$  ftdjerlid)  dicero,  beffen  Sftuhm  freilich  t)eutjutage  oon  fo  oielen 
gefchmaht  unb  h^rabgefe^t  ju  werben  pflegt.  6)  Niemals  werbe  ich  wich  baju 
bereben  laffen,  bem  ftonful  m  wiberfprechen,  welcher  mit  ben  wirfungSootlften 
Sorten  bem  93olfe  biefe§  ©efe^  angeraten  hat;  benn  oergeffen  wir  nicht,  baß 
in  unferer  ^eit  bie  Kriege  mit  9Wenfchlichfeit  geführt  unb  auch  fteinbe  nad) 
3nöglichfeit  gefront  ju  werben  pflegen.  7)  SlmafiS  fünbigte  bem  ^olnfrate« 
bie  Oapfreunbfdjaft  auf,  weil  er  bie  Uberaeugung  hatte,  jener  werbe  einen 


Digitized  by  Google 


M-B3.  -   14  — 

unglücflidjen  Xitfgong  ^abcu;  beim  er  glaubte,  baß  bie  ©ötter  ben  Sterblichen 
ein  großes  unb  bauernbcS  ©lücf  mißgönnten. 

51.  Überfefce:  1)  $a  alle  Ortfdjaften  von  ben  fteinben  eingeäfdjert  waren  unb  es 
fdjwcr  t)ieft,  ^rouiant  für  baS  £eer  JU  befdjaffen,  tarn  eS  oor,  baß  bie  Sol= 
boten,  weit  fic  ihren  3orn  nidjt  mäßigen  fonnten,  fidj  ber  ©emaltthätigfeit  unb 
Sdjabenftiftung  nidjt  enthielten.  2)  Obgleich  mein  #er$  feinen  Slugenblicf  frei 
oon  tfitrdjt  ift  unb  oon  foldjcm  Sdjmerje  gequält  wirb,  baß  idj  mid)  faum  ber 
2;^ränen  enthalten  fann,  bleibt  mir  bodj  ber  £roft,  baß  alle  Patrioten  mir 
aüeS  ©ute  wünfdjen  unb  nidjt  baran  aweifeln,  baß  ich  mehr  für  baS  2Bofjl  be3 
6taate3  als  für  mein  eigenes  geforgt  Ijabe.  3)  ^ucubibeS  hat  fefyr  ridjtit} 
bemerft,  baß  bie  griechifdjen  Jtjrannen  beSfjalb  oft  gegen  ihre  Mitbürger  aufs 
graufamfte  ©erfahren  ftnb  unb  ifyre  slNadjt  nidjt  mit  2J?aß  gebraust  haben,  weil  ftc 
mehr  für  ihre  perfönliche  Sicherheit  unb  für  bie  Vergrößerung  iljreS  $aufeS  al» 
für  bie  ^ebung  beS  VolfSwofjleS  (Sorge  getragen  hätten.  4)  üßerreS  mar  nidjt 
im  geringften  §err  feiner  ©ier  unb  enthielt  fidj  beS  Unrechts  fo  wenig,  bajj, 
fooft  er  irgenb  eine  Stabt  SicilienS  betrat,  bie  (Sinwofjner  für  iljr  .£>ab  unb 
©ut  in  furcht  waren.  5)  3)a»  fann  niemanbem  oon  euch  entgegen,  baß  ber- 
jenige  oon  Dielen  Übeln  unb  Irrtümern  f vet  bleibt,  ber  oor  ben  5öorten  ber 
Sdjmcidjler  auf  feiner  $ut  ift.  6)  3)ie  3u^"nft  W*  m$  tnfmoeit  oorauS,  als 
id)  fage,  baß  unfer  Staat,  roeldjen  unfere  Vorfahren  burch  ©efelje  unb  ©n* 
ridjtungen  oortrefflid)  georbnet  Ijaben,  51t  ©runbe  gerichtet  werben  wirb,  wenn 
wir  unS  nicht  oor  ben  hänfen  gewiffer  Demagogen  fjüten  unb  aufs  ftrengfte 
gegen  biejenigen  einfdjretten,  roeldje  bei  allem,  was  fte  reben  unb  tljun,  $artei= 
intereffen  im  5luge  haben. 

52.  SBeldje  mit  *ßräpoftttonen  jufammen gefegten  93 erb a  regieren  ben  $atio? 

53.  Überfetje:  1)  ßegt  eud)  mit  allem  (Sifer  auf  biefen  $rieg,  roeldjer  cuetj  jetjt  enb^ 
lidj  angefünbigt  ift,  nachbem  er  lauge  brotjenb  über  bem  Staate  gefdjmebt  ^at; 
bulbet  nicht,  baß  bie  geinbe,  roeldjen  infolge  unferer  ©ebulb  ber  9Rut  gewachfen 
$u  fein  fdjeint,  mit  ben  ^riebensbebingungen  unb  bem  Völferredjte  ein  ^odj 
mütigeS  Spiel  treiben.  2)  3$  bin  roeit  baoon  entfernt,  eudj  Sdjrecf  bilber  oor* 
galten;  aber  ioie  bie  fcjte  bei  fdjwerercn  $ranf Reiten  ftärfere  unb  oft  ge^ 
fährlidje  Heilmittel  anwenben,  fo  fdjeint  mir  jetjt  in  unferem  Staate  ein  fjödjjt 
gefährliches  Unheil  oorhanben  ju  fein,  auf  welches  t^r  forgfältig  aäjten  müßt; 
benn  p  beffen  Heilung  ftnb  bie  energifdjten  Maßregeln  erforbcrlidj.  3)  S)cr 
fpartanifdje  Äönig  SHeomeneS  oerfiel  nidjt  lange,  nad)bem  er  auS  bem  ffriege, 
mit  welchem  er  bie  9lrgioer  überwogen  fj«tte,  nadj  Haufe  juriiefgete^rt  war,  in 
Sahnftun  unb  legte  §anb  an  fidj;  benn  er  Ijatte  fidj  nicht  gefreut,  ftnitx  an 
einen  bem  SlrgoS  ^eiligen  ^)ain  ju  legen  unb  ben  ^jSriefter  ber  $era,  oon 
welchem  ihm  baS  herantreten  an  ben  3lltar  unb  baS  darbringen  eines  Opfers 
oerboten  worben  war,  gewalttljätig  31t  befjanbeln.  4)  3)ic  ©eianbten,  welche 
bamalS  gerabe  im  Senate  jugegen  waren  unb  fur3  oorher  an  ber  Schlacht  teil* 
genommen  hatten,  baten  mit  flehentlidjer  Stimme,  bie  Senatoren  möchten  ihren 
Sorten  ©laubeu  beimeffen  unb  nidjt  bulben,  baß  Barbaren,  in  benen  feine 
Spur  oon  SJlenfchlichfeit  unb  SCRitbc  fich  fänbe,  ungeftraft  ein  $eer  oor  ihre 
$auptftabt  rücfen  ließen,  um  ihnen  baS  ^>octj  ber  5lnechtfdjaft  aufsubürben;  fie 
mödjten  fidj  oielmehr  in  ben  Rrieg  einmifchen  unb,  nadjbcm  fte  eine  flotte  an 
einem  geeigneten  fünfte  gelanbet  hätten,  ftdj  bem  Vorbringen  oon  ^orben  ent= 


Digitized  by  Google 


—  15  —    •  64—50. 

gegenftetlen,  weldje  nnd)  bem  BeFtfce  oon  £anb  begc^vtid)  trotteten  unb  beSfmlb 
fein  Sebenfeu  tragen  mürben,  mit  bem  römifdjen  <ßrofonfu(,  welcher  in  ber 
benachbarten  «ßrooinj  fommanbiere,  Krieg  anzufangen.  ;">)  $ie  geinbe  warfen 
ficd  mit  foldjer  SBut  auf  unfer  £eer,  ba§  fte,  roenn  nid)t  bie  s3iad)t  über  bem 
Kampfe  hereingebrochen  märe,  unS  eine  sJcieberlage  beigebracht  unb  ftdy  bee 
£ager§,  an  meines  fie  bereite  licvnnuivücfui  begonnen  harten,  bemächtigt  I)abeu 
mürben.  6)  3>ie  ©efanbten  ber  AUobroger,  benen  bie  fieiter  ber  fatilinarifchen 
Serfdmjörung  alles  mitgeteilt  Ratten,  roaS  ftd)  auf  bie  *ßlane  ber  Berfdjroorenen 
bejog,  matten,  jumal  ba  oor  ihrem  ©eifte  bie  gurcht  fdjmebte,  Uir  ©taat 
würbe,  falls  fie  mit  ben  Berfchroorenen  gemeinfame  ©adje  madjten,  ben  größten 
©efatjren  auSgefefct  roerben,  bem  Konful  (Sicero  Sttitteilung  oon  allem,  toaS  fie 
mit  jenen  oerabrebet  Ratten. 
54.  ®eld)e  Regeln  gelten  über  bie  Konftruftion  ber  Serben  dono,  circumdo,  aspergo, 
induo,  exuo  u.  a.? 

.V).  Selker  Unterfehieb  befterjt  jroifchen  bem  Dativus  posscssivus  unb  Oemtirns 
possessivus  ? 

56.  Überfeine:  1)  3>a  nad)  bem  SGßillen  ityfurgS  ©parta  burcf>  bie  ^apferfcit  feiner 
Bürger  gefdjütjt  iu erben  follte,  fo  befahl  er,  bie  ©tabt  nid) t  mit  SJcauem  511 
umgeben.  2)  SBährenb  feines  mehrjährigen  Aufenthaltes  §u  Attjen  ermieS  AttifuS 
ben  bürgern  fo  niete  große  3Bohltt)aten,  bajj  fte  ihm  ba§  Bürgerrecht  ju  fctjenfeu 
roünfchten.  3)  AIS  £eftor  bem  erfd)lagenen  *ßatrofluS  bie  Lüftung  abgezogen 
tjatte,  legte  Achill  bie  herrliche  Lüftung  an,  melche  Bulfan  auf  Bitten  ber 
SrjetiS  für  ihn  oerfertigt  harte,  unb  ftürmte  in  ben  Kampf,  um  an  #eftor 
9tad)e  ju  nehmen.  4)  Bon  jroeien,  melche  gleich  9™ß*  ©efd)icflichfeit  im 
Steuern  beftfcen,  barf  man  nicht  Denjenigen  als  ben  tüehtigften  bezeichnen, 
welcher  baS  größte  unb  prunfooüfte  ©djiff  rmt-  5)  (SS  ift  roahrfcheinlid)  ober 
roenigftenS  glaublich,  baß  bie  Börner  jene  ferjrecfliche  9cieberlage  bei  Gannä  nid)t 
erlitten  hätten,  menn  SerentiuS  Barro  nicht  ju  großes  ©elbftoertrauen  gehabt 
Ijatte.  6)  (Stje  bie  Konfuln  §oratiu$  unb  BaleriuS  auS  ber  ©tabt  sogen,  ließen 
fte  bie  ©efetje  ber  3)ecemoirn,  melche  ben  Tanten  ber  3roölftafelgefetje  führen, 
auf  (£r$  fdjreiben  unb  öffentlich  aufftellen.  7)  SHeich  ift,  wer  fo  oiel  befiel,  baf$ 
er  niajt§  mehr  roünfcht.  Keiner  fann  einen  gerechten  ©runb  fyabtn,  gegen  fein 
Saterlanb  bie  SGBaffen  ju  ergreifen.  8)  *ßothagoraS  roollte  bem  belifchen  Apollo 
fein  £lner  opfern,  um  nicht  ben  Altar  mit  Blut  51t  befprüjen.  9)  3Benn  bu 
Qua)  mit  beinern  Machbar  eine  alte  $einbfd)aft  rjaft  fo  geziemt  eS  ftd)  bod)  nicht 
für  bich,  einen  fo  rachgierigen  ©inn  gu  haben,  baß  bu  feinem  guten  Flamen 
einen  ©chanbflect  anhängft.  10)  2113  bie  (Sinroormer  oon  Arbea,  melche  rocgen 
eines  SanbftücfeS  lebhaften  ©treit  mit  ben  ©inrootmern  oon  Aricia  \jatUn,  bie 
Börner  erfuchten,  ju  entfd)eiben,  roem  oon  beiben  ber  Acfer  gehöre,  entfchieben 
bie  JribuS,  baß  bcrfelbe  Eigentum  beS  römifchen  BolfeS  fei.  11)  3BaS  nid)t 
bir  gehört,  baS  begehre  auch  nic^t.  2Bir  fönnen  nur  baS  oerfcrjenfen,  maS  unS 
felbft  gehört.  12)  Unter  allen  Berbinbungen  ift  feine  roid)tiger  als  bie,  roeldje 
wir  mit  bem  ©taate  fyaben.  13)  2.  XarquiniuS  fyatte  einen  fo  tjeftigen  unb 
Ijarten  ©inn,  baß  man  ihm  ben  Beinamen  beS  ©toljen  gab.  14)  2Bie  ift  eS 
nur  möglich,  baß  bu  bie  Bebeutung  beS  sJramenS  OuirinuS  nicht  feunft?  $aft 
bu  nicht  gehört,  ba§  bie  SRömer  bem  unter  bie  ©ötter  perfekten  ^RomuluS  ben 
tarnen  CuirinuS  gegeben  haben? 


Digitized  by 


57—62.  -   16  - 

57.  2ÖQ8  oerftcljt  man  unter  bem  Dativiis  commodi  unb  incommodi* 
59.  Söeldje  Slbjcf ttoc  regieren  im  fiatetnifrfjen  ben  2)atio? 
00.  Stuf  mcldje  boppette  tBeife  fann  man  folgenbc  91u$briicfe  überfein?  1)  3n  aller  t'eus? 
SXunbe  fein.  2)  Stabtfommanbant  fein;  Sagerfommanbant;  ju  jemanbe*  Sormunb  eingefefst 
werben.  3)  3emcmbcm  jut  ftÜBen  fallen.  4)  IWurcna  war  llnterfelbfjerr  bei  fiucuUuä.  5)  §icro 
niar  ein  ftrennb  ber  5Hömcr.  $ie  "Ärpmatcn  waren  6Jren$nad)barn  ber  "Ätlnaten.  6)  Strifiibe* 
war  ein  3«tlK"P|K  beä  Xb>miflpf!e§.  7)  Sefcc  bebten  ^clcibigimgen  enblid)  ein  ^kl.  8)  ©nein 
$unbe  ben  Sd)manj  abwarfen,  einem  bie  Cbjen  (.froare,  tyinbe)  abidmeiben.  9)  3emanbem 
ben  Doldj  entmmben.    10)  3cmanbe*  Hoffnung  Ijerabuimmen. 

61.  SBaS  oerfteljt  man  unter  bem  Dativus  ethicus? 

62.  Überfefce:  1)  2Il§  3*abiuS  nad)  ber  Eroberung  $arent§  oon  feinem  ©djreiber 
gefragt  mürbe,  wa$  mit  ben  ungeheuer  großen  ©ötterbilbern  gefdjefjen  folle, 
befahl  er,  bie  erjürnten  ©ötter  ben  iarentinern  ju  laffen.  2)  SBenn  meine  Rinber, 
fagte  s$f)ocion,  mir  äfynltd)  fmb,  fo  wirb  fie  eben  biefer  Sief  er  ernähren,  ber 
mid)  v.i  biefem  31nfef)en  bat  gelangen  (äffen;  wenn  fie  mir  aber  unähnlich  fmb, 
fo  will  id)  nidjt,  bajj  if)re  ©djwelgerei  auf  meine  Soften  genährt  unb  oergröfjert 
werbe.  3)  2)ie  Slotte,  weldje  bie  3ltt)ener  auf  ben  9iat  be§  £ljemiftofle§  gebaut 
Ratten,  ift  nul)t  blog  fär  fie  felbft,  fonbern  and)  für  ganj  ©riedjenlanb  tieilfam 
gemefen,  befonberS  in  ber  ©d)lad&t  bei  ©alamiS,  einer  3nfet,  meiere  im  faro^ 
nifdjen  53ufen  in  unmittelbarer  sJlat)e  uon  $lttifa  lag.  4)  3)ein  SBater,  mein 
befter  greunb  unb  ein  oortrefflidjer  9Hanu,  bem  nur  wenige  unferer  Mitbürger 
an  $ugenb  gleid)  geroefen  fmb,  pflegte  &u  fagen,  nid)t£  fei  lobenswerter,  nid)t$ 
für  alle  efjrenooller,  als  ftd)  oerföfynlid)  un*>  motjlwoHenb  gegen  Jeinbe  8U  S*igen, 
wenn  biefelben  aud)  nod)  fo  übelwollenb  unb  gef)äfftg  gegen  und  felbft  feien. 
5)  ®ie  ©olbaten,  reelle  an  allen  sunt  Seben  notroenbigen  fingen  ben  größten 
Langel  litten  unb  ber  feinblidjen  Übermalt  burd)au§  nid)t  gewad)fen  waren, 
weigerten  ftd),  in  offener  gelbfd)lad)t  jw  feimpfen,  obgleid)  ba§  Serrain  für 
eine  (5d)lad)t  fcr)r  günftig  war.  6)  Siffabon  gewährt  00m  $ajo  au§  gefeljen, 
einen  wunberfd)önen  Slnblicf.  7)  Söenn  man  oon  ©üben  burd)  bie  Meerenge 
uon  ©icilien  fäljrt,  fo  Ijat  man  jur  Unten  §anb  Qtteffana,  $ur  redeten  SRegiunt 
liegen.  8)  5113  9lgeftlao3  nad)  feinem  Siege  bei  ßoronea  gefragt  würbe,  roaS 
er  mit  benen  gemacht  wiffen  wolle,  weldje  ftd)  in  ben  Tempel  ber  Sttineroa 
gerettet  hätten,  fetjte  er,  obmotjl  er  allen,  welche  gegen  fein  5kterlanb  bic 
SEBaffen  getragen  tjatten,  gewaltig  jürnte,  bod)  bie  (Sfyre  ber  ©öttin  über  feinen 
3oru  unb  befahl,  biefelben  ju  fronen.  9)  SGÖad  bie  $abfud)t  ber  ©eijigen  ju 
bebeuten  Ijat,  oerfte^e  id)  nit^t;  ober  fann  e$  etwa^  2:^öric^tere»  geben,  al5 
wenn  man  um  fo  meljr  9ieifcgelb  oerlangt,  je  weniger  oon  ber  SHeife  übrig  iftV 
10)  Agamemnon  wünfe^te  je^n  Scanner  nic^t  00m  Schlage  be§  2ljay,  fonbern 
be§  s3teftor  %\\  ^aben;  in  biefem  %a\üt  zweifelte  er  nid)t,  ba^  Xroja  balb  $u 
$alle  fommen  werbe.  11)  3)ie  ©riechen  fetten  ben  ^uefuef  be§^alb  für  einen 
ber  $era  ^eiligen  (SBogel),  weil  jene  im  Jrü^ling  beim  SHufe  be§  ^uefuef^  fid) 
mit  3CU§  oermäfjlt  l)aben  fotlte.  12)  ©ewiffe  Hunftgriffe  ftnb  allen  sJ?ebnern 
gemeinfam,  bie  au§  ber  ©d)itte  be§  'Sfc^ineS  ^eroorgegangen  finb.  13)  ^erobot, 
befanntlid)  ein  3e^genoffe  be§  ^3erifle§,  berietet  ber  ^Batjr^eit  gemäjj,  ba§  bic 
©partaner,  auf  ben  eigenen  Vorteil  ju  fe^r  bebaut,  me^r  ©orge  auf  i^r  be- 
fonbered  al§  auf  ba§  allen  gemeinfamc  93aterlanb  oerwanbten.  14)  9Jlod)te 
Iißaru§  bie  ©a^anbe  nid)t  überleben  wollen  ober  fid)  oor  bem  Qoxwt  be^  s3luguftu» 
alljufe^r  fürchten:  er  ftürjte  fidj  in  fein  ©dpoert,  nad)bem  bie  römifdjen  Segionen 


Digitized  by  Google 


—  17  -  63—67. 

rem  bcn  $eutfd)en  üernidjtet  waren.  15)  $ie  römifchen  Qünglinge  mufften, 
um  ftd)  für  bic  Skrroaltung  öffentlidjer  Sinter  fähig  ju  machen,  eine  3^it(ang 
Äriegsbienfte  thun,  teils  um  ftch  baburd)  um  ba§  23aterlanb  nerbient  §u  machen, 
teils  um  ben  ^Befehlen  ber  SBorgefefcten  auf§  SBort  gehorchen  ju  lernen,  ehe  fie 
felbft  über  anbere  ben  SBefehl  führen  mürben.  16)  Obgleich  finfurg  jeber  ^radft* 
liebe  ganj  unb  gar  abgeneigt  mar,  glaubte  er  bock  bafj  e3  bem  SBerbienfte 
berer,  bie  ben  £elbentob  für  ba§  Saterlanb  geftorben  roaren,  angemeffen  fei, 
mit  bem  f)öd>ften  Slufroanbe  begraben  $u  roerben.  17)  3)u  ^aft  nie  Urfadje, 
bid)  ju  fd)ämen,  beinen  (Sltern  unb  fiehrern,  menn  fie  Dir  etroa§  ju  thun  be* 
fehlen,  ©erjorfam  gu  leiften;  rechne  e§  bir  nielmehr  &um  SHuljme  an,  bir  ihren 
Seifall  5u  ermerben. 

63.  $er  Sa$:  „%it  Xugenb  muß  uon  allen  geübt  werben"  ift  $u  überfein:  Virtas  omnibus 
(ja  nid)t  a6  omnibus!)  colenda  est;  beim  bie  tjanbelnbe  $erfon  ficht  beim  ßJerunbiüum 
regelmäßig  im  Dotiö.  Sarum  ift  trofcbem  in  folgcnben  ©äfren  ba§  ©erunbioum  ntd)t  mit 
bent  einfachen  35 a t iu ,  fonbern  mit  a  c.  Abi.  üerbunben?  Hisce  civibus  est  a  vobis  con- 
sulendum.  Mos  a  me  gerendus  est  adulescentibus.  —  Nunc  mihi  tertius  ille  locus 
est  reliquus  orationis,  purgatus  ab  his,  qui  ante  me  dixerunt,  a  me  retractandus. 
Xon  si  a  populo  praeteritus  est,  a  iudieibus  condemnandus  est.  —  Haec  a  me  in 
dicendo  praetcreunda  non  sunt.  Admonendus  potius  a  me  quam  rogandus  es.  Haec 
agenda  sunt  ab  oratore. 

64.  2i*ad  oerfte^t  man  unter  bem  griedjifdjen  Statin  bei  ^affiuiS? 

65.  SaS  ift  in  betreff  folgenber  $  i  d)  t  c  r  ftellen  ju  bemerfen?  1)  Clamor  it  caelo.  Orco  de- 
missos.  2)  Placitone  etiam  puguabis  amort  ?  Africus  ventus  decertat  Aquiloniiws.  Solus 
tibi  certet  Amyntas.   3)  Invitum  qui  servat,  idem  facit  occidentt. 

66.  Selche  Regeln  gelten  über  ben  ©ebrauch  be§  Kating  be§  &mzdt$  in  5tu3* 
brüefen  roie  dono  dare,  testimonio  esse,  ludibrio  habere? 

67.  Überfefce:  1)  SBenngleid)  Verräter  in  einem  Kriege  non  großem  91ut$en  fein 
tonnen,  fo  ftnb  fte  bod)  aud)  ben  jenigen,  benen  fte  genügt  ^aben,  mit  Stecht  ein 
©cgenftanb  ber  Verachtung.  2)  $ie  Süchtigfeit  be§  2lgricola  rourbe  uon  allen 
3ettgenoffen  bemunbert;  beim  er  befafj  eine  aujjerorbentliche  5lrieg§fenntni3, 
Seutfeligfeit,  SluSbauer  in  ©trapaäen,  praftifcfye  Klugheit  unb  fold)e  Uneigen* 
nü$igfeit,  bafj  er  niemals,  obgleich  er  e3  leidet  hätte  thun  fönnen,  ben  (Staat 
als  ©rroerbSquetle  betrachtete;  nichtsbeftoroeniger  mürbe  er  uon  ^Domitian  ge= 
hafct,  roeldjer  e§  if)m  at£  Verbrechen  anrechnete,  bajj  fein  eigener  föufrni  non 
jenem  oerbunfelt  roerbe.  3)  3)ie  ^eilige  ©djrift  empfiehlt  an  Dielen  ©teilen  ben 
3lei{$  unb  mad)t  barauf  aufmerffam,  mie  üerberblicr)  gaulheit  unb  SJtüfjiggang 
für  ben  ÜWenfcb,en  fei.  ©in  fauler  Sftenfdj,  fagt  fte,  fei  einem  ©teine  ätjnlid), 
ber  im  &ot  liege;  roer  ilm  berühre,  ber  müffe  feine  $änbe  roieber  abroifdjen. 
$armn,  it)r  Qünglinge,  lagt  e3  euch  <wn  ^erjen  liegen,  euch  an  Sleijä  unb 
£hätigfeit  ju  geroöhnen;  bann  merbet  ihr  bereinft  euch  felbft  eine  ©hve,  ben 
Jreunben  ein  Slu^en,  bem  ©taate  ein  ©egen  fein.  4)  2)ie  breifjig  Xtjrannen 
»erachteten  ben  2hrafnbul  unb  beffen  2Illeinftehen,  ein  Umftanb,  roelcher  jenen 
uerbei blich,  biefem  förberlid)  mar;  benn  2:^rafi)bul  mürbe,  rccil  ihm  ^tit  ge* 
geben  mürbe  unb  oiele  ^Bürger  ihm  ju  §ilfe  famen,  non  £age  ju  iage  ftärfer 
unb  oertrieb  fchlie§lid)  bie  Jnrannen,  non  roelchen  bie  fiacebämonier  nergeblich 
ju  $ilfe  gerufen  roaren,  au§  ber  §auptftabt.  5)  2)cm  2lfchine§  hatte  c§  n^)l 
begegnen  fönnen,  uott  allen  ©uten  gesagt  unb  ncradjtet  &u  merben,  menn  er 
biefelbe  3Saterlanb§liebe  roie  3)emofthcnc^  befeffen  r)ättc.  Slber  e§  gereidjt  |U 
feiner  ©djanbe,  bag  er  fich  fein  ©eroiffen  barauö  gemacht  h^t  fein  iöaterlanb 

Dienst,  latein.  Äcpciüoriunt.  7.  Stuft.  I.  2 


Digitized  by  Google 


68-69. 


-  18  - 


an  $l)tltpp  oon  SNacebonicn  $u  oerraten  unb  ben  £emofthenel  roütenb  $u  be- 
fämpfen,  roelchem  er  fogar  ben  Umfianb  $um  SBonourf  machte,  bafj  feine  ©rofc* 
mutter  eine  9lullänberin  geroefen  fei.  6)  ©enügenbe  Jruppen  jum  Sd)u£e  bei 
Sagerl  jurüctlaffen.  3um  SHücfsuge  blafen.  $)al  &ntyn  jum  Rücfjuge  geben. 
7)  Sttein  Reichtum  ift  mir  eher  eine  Quelle  ber  Sorge  unb  bei  33erbruffel  als 
ber  greube  unb  bei  ©cnuffel.  8)  Jür  oiele  Athener  mar  ber  $ob  bei  Sofratel 
höd)ft  nieberfdjlagenb  unb  betrübenb.  9)  Safyn,  rocldje  im  Kriege  gebraucht 
werben.  ©inen  £ag  jur  Unterrcbung  feftfefcen.  ©inen  Ort  jum  ÜBohnftfce  mahlen. 
10)  $eine  tfreunbfcfyaft  ift  mir  bei  oielen  Gelegenheiten  eine  ftarfe  Stüfce  unb 
görberung  geroefen.  11)  93ei  ben  ©alliern  rief  bie  f leine  (Statur  ber  Börner 
bal  ©efütjl  ber  93erad)tung  ^eroor.  12)  ©einen  fteinben  $um  ©efpött  bienen; 
jemanben  jum  beften  fyaben.  13)  ©elb  auf  9Bud)er  ^ergeben;  ehoal  junt  *ßfanbe 
fefcen;  etioal  all  Sftitgift  beftimmen.  14)  SBem  fam  el  ju  gute?  3)iefe  ©in* 
ria^tungen  fmb  allen  l)eilfam  (läftig,  hinbevlid)).  15)  3)al  möge  eud)  ein  $8eu 
fpiel  (Semeil)  fein. 

4.  Wenitit) 

68.  Überfeine  folgenbe  Slulbrücfe  in  möglichst  furjer  (praeifer)  Söeife  mit  9fa* 
menbung  einel  Oenitivus  sitbiedivus:  1)  3)ie  SBeiounbemng  oon  feiten  ein« 
fältiger  Sttenfdjen.  2Bal  bebarf  el  bei  Ratel  oon  feiten  ber  *ßontificel?  Ohne 
alle  Sd)ulb  oon  feiten  ber  sSbilen.  2)  5)te  oon  ben  fieben  3ßeifen  tjerrüfyrenben 
3lulfprüd)e.  3)ie  unter  allen  SBölfero  beftehenbe  Übereinftimmung.  S)ie  mit  bem 
^rieben  oerbunbenen  SSorteilc.  $ie  jroifc^cn  ben  Athenern  unb  «Spartanern  fjerr* 
fehenbe  3roietrad)t.  3)  2)ie  ©hvenerioeifungen  unb  Rechte,  mie  fte  ben  ©Ottern 
gebühren.  £)te  Strafe,  roeldje  bal  ©efet)  oerfügt.  Pflichten,  toie  fie  bie  33er 
roanbtfd)aft  auferlegt.  4)  $er  burch,  ben  ftrteg  oerurf  achte  Sdjrecfen.  2)ie 
Schmach,  roeldje  ben  ©äfar  betroffen  ^at.  $er  Ütti&frebit,  in  meinem  ber  ganje 
Stanb  fte^t.  5)  $ie  ben  fahren  gebührenbe  ©hre.  ©ine  ©otfloerfammlung  jur 
s4Baf)l  oon  Äonfuln,  a«*  ©nifcrjeibung  über  ©efefcelanträge.  3ür  ben  ^runftifd) 
beftimmte  ©efäfje.  6)  (Sie  banben  ben  ©efangenen  mit  ben  an  ben  $Söcb,ern  be* 
finblidjen  Riemen.  7)  Räubereien  auf  ben  Sanbftrajjen  unb  auf  bem  platten 
Sanbe.  Reben  oor  ben  ©ersten  unb  im  Senate,  ©ine  auf  Sölutloerioanbtfdjaft 
gegrünbete  Sßerbinbung.  ©ine  auf  SBofylrooUen  beruhenbe  Siebe.  8)  3)er  au» 
93eleibigungen  erioachfene  §afj.  $>ie  jahllofen  Uterbrechen,  meiere  bie  ©eioalt* 
herrfdjaft  bei  Sulla  bejeichnen. 

69.  2ßal  oerfteljt  man  unter  Oenitivus  epexegeticus  ober  explkativus?  —  Über» 
fetje:  1)  ©I  ift  feine  ©ntfdmlbigung  für  ein  Vergehen,  wenn  jemanb  bie  $reunb= 
fd)aft  all  ©ntfcrmlbigung  benutzt.  2)  ©äfar  ftellte  jur  Sia^erung  ber  ^Briicfe 
äiöölf  Äo^orten  all  Sa^u^mannfc^aft  auf.  3)  $er  ÄÖnig  wirb  euc^  nidjt  nur 
Sänbereien,  fonbern  aud^  ©olb  all  SBetoIniung  geben.  4)  3)al  aulgejeiainctfic 
Runfhoerf  bei  Slpellel,  bie  aul  bem  9)ieere  auftaudjenbe  iOenul,  mürbe  ju  Soö 
in  Dem  Tempel  bei  2llflepiol  aufbemat)rt.  5)  ©iebt  el  nid)t§r  roobur^  bie  tfaft, 
mela^e  id)  mit  bir  gemein  rjabe,  bal  bereitl  brücfenbe  ober  roenigftenl  b,eran= 
na^enbe  Hilter,  erleichtert  raerben  fann?  6)  sßlato  fyA  su  feinen  abftraften  Unter; 
fudjungen  eine  bejaubernbe  Spraye  gleidjfam  all  3Bürje  getrau.  7)  3m  2Binter 
fe^lt  ben  Räumen  irjr  fdjönfter  Schmucf,  bal  Saub.  8)  ©emifj  oerbiente 
^llejanber  in  noch  h°^ercm  ®*<ü>t  bie  allgemeine  ^erounberung,  menn  er  fic^ 


Digitized  by  Google 


—  19  —  70—75. 

md)t  öfter§  burd)  einen  fdjlimmen  ^e^ler,  ben  Born,  $u  ©raufanrteiten  chatte  l)in= 
reiben  (äffen.  9)  £)te  irogloboten  fjaben  ifjren  Hainen  oon  ben  au3  §öl)len 
befte^enben  SBotjnungeu  erhalten.  10)  9hir  eine  Rlaffe  oon  fieuten  ift  un§ 
fetnbltc^  gefront,  nämlid)  biejenigen,  welche,  burd)  ©elb  beftodjen,  ba§  33aterlanb 
bem  geinbe  oerraten  ljaben.  11)  ftuma  ^ompiüu§  fefcte  auger  ben  brei  glamine§ 
nod)  fünf  *ßriefterfotlegien  ein,  nämlid)  bie  *ßontiftceS,  Slugurn,  ©alier,  ftetialen 
unb  oeftalifdjen  Jungfrauen.  1 2)  SBer  foüte  nid)t  9flitleib  mit  einem  Sttenfdjen 
ijaben,  ber  ba§  Ijerrtidjfte  ©ut  entbehren  mufe,  nämlid)  bie  ©efunb^eit?  13)  Sägtia) 
enoeift  uns  ber  liebe  ©ott  unselige  2Bot)ltl)aten,  bie  in  ©efunb^eit,  ©ffen  unb 
Jrinfen,  Jreuben  aller  9lrt,  ©djlaf,  #uft  jur  Arbeit  u.  f.  ro.  befte^en;  ift  e§ 
nun  nidjt  unfere  ©djulbigfeit,  ifmt  für  biefe  ©üte  unfere  Stanfbarfeit  burd) 
Siebe  &u  ilnn  unb  burd)  ein  tugenblmfteS  Seben  §u  bezeugen?  14)  9lad)  ben  römi* 
fd)en  ©efetjen  mar  e§  einem  geroefenen  Ouaftor  nur  nach,  einem  3^itraume  oon 
fünf  Sauren  erlaubt,  ftd)  um  bie  nädjfte  SBürbe,  bie  äbilität,  ju  betoerben. 

70.  Überfeine:  1)  Verlangen  nad)  ©peife;  2BiberroiHen  gegen  sJ03ein;  S)urft  nad) 
ftreiijett.  2)  ©inftd)t  in  baS  SRedjt;  Stroft  in  SBiberroärtigfeiten.  3)  ©croalt  über 
Seben  unb  Xob;  Verurteilung  wegen  2lmt3erfd)leid)ung.  4)  $ried)enbe§  93eneb,men 
gegen  £od)geftellte;  ®eb,orfam  gegen  bie  ©efetje.  f>)  ©in  Vorzug  oor  allen 
©efappfen;  ber  Übergang  über  bie  9llpen.  6)  5lnb,ängli^feit  an  $ompcju§; 
Beteiligung  an  UnglücfSf  allen.  7)  ©in  ©ieg  in  ben  olnmpifdjen  ©pielen;  Krieg 
mit  *ßnrrt)u§;  S-iuljm  bei  ber  9}adnuelt.  8)  ©ine  fiobrebe  auf  ben  Eaifer;  ein 
©lücmmnfdj  ju  bem  ©iege.  9)  2)er  ©taube  an  ©ott;  bie  ©fyrfurdjt  oor  ©ott. 
10)  2tuöfid)t  auf  ba£  9Heer;  Trauer  über  einen  XobesfaH.  11)  ©ntfyaltfamfeit 
im  ©enuffe  oon  2Beiu;  ©rfafjrung  im  SBaffenljanbioerf.  12)  $ampf  um  bas 
Seben;  Söettftreit  um  ©fjrenftellen.  13)  ©eridjt  über  fieben  unb  Xob;  £riumpl) 
über  bie  öojer.  14)  ©Reibung  oon  ber  grau;  i)?uf)e  oon  ber  9lrbeit.  15)  ©in 
SJlittel  gegen  ben  Qotn;  Stadjgiebigfeit  gegen  bie  Beamten.  16)  9lad)folge  in 
ber  Regierung;  Übereinftimmung  in  allen  planen. 

71.  Überfefce:  $a§  2lnbenfen  an  uns;  9Hitleib  mit  bir;  9]eib  gegen  birf);  9iücfftd>t 
auf  eud). 

72.  ©e$e  in  folgenben  S3eifpielen  ftatt  be§  ©enitio§  ein  einfaches  Pronomen  mit 
attraftionSartiger  ßürse:  1)  Dolor  huius  rci  (=  ber  6d)mer$  herüber)  animum 
meum  fregit.  2)  Cuius  rei  admiratione  teneris?  3)  Fama  Warum  rerwn 
totam  urbem  pervasit.  4)  Cuius  rei  pulchritudo  maior  est  quam  virtutis? 

5)  Scaevola  in  numero  eorum  fuit,  qui  Porsenam  interimere  parati  eraut, 

6)  Amicitia  est  ex  genere  earum  rerum,  quae  vitam  beatam  reddnnt. 

7)  Quorum  in  numerum  me  ascribes?    8)  Ipsa  illius  rci  mentio. 

73.  Seid)«  Skobadjtung  fnüpft  fid)  an  ttuSbviicfe  luic  Ptolomaeus  Lagi,  Dareus  IFystasph,  Ci- 
ceronis  Terentia,  pugnatum  est  ad  Spei:' 

74.  §eijjt  „ein  9)lann  non  grojjem  ©ei|te"  vir  magm*  ingenü  obev  vir  magno  in- 
genio?  §ei§t  „ein  ©raben  non  funfje^n  Jug"  fossa  quindecim  pedwm  ober 
fossa  quindecim  pedi&us?  §eigt  „bie  Sluerodjfen  ftnb  oon  ber  ©eftalt  ber 
Stiere"  nri  sunt  taurorum  figura  ober  figurae? 

"5.  f>ei$t  „ein  2)iann  oou  ©eift,  eine  g-rau  oon  ©djönljeit,  eine  ©aerje  oon  SÖert, 
ein  ©orfall  oon  Sic^tigfeit,  ein  Umftanb  oon  Sebeutung,  ein  ©olbat  oon  9Jlut" 
vir  ingenii  (ober  ingenio),  mulier  pulchritudine,  res  pretii,  casus  discriminis, 
res  meinen ti,  miles  virtutis? 

2^ 


Digitized  by  Google 


76—79.  —  20  - 

76.  SBeldjen  ©ebraud)  hat  ber  präbifatioe  Gen.  possesswus  bei  bcm  SÖerbum  esse  ? 

77.  Überfe^e:  1)  2Benn  bu  fd>reibft,  bas  Anbeuten  an  mid)  fei  bir  unb  beinen  An- 
gehörigen eine  große  ftreube,  fo  bitte  id)  bid)  $u  bebenfen,  baß  uor  Sehn= 
fnd)t  nac^  cud)  faft  oergehe.  2)  $er  Senat  wirb  e3  nicht  übev  fid)  geroinnen, 
fo  große  ©efchente  oon  euch,  ben  ntädjtigften  Siegenten,  aurücfjuweifen.  3)  -ü)can= 
nev  oon  ßharafter  werben  f eltener  gefunben  als  Sftänner  oon  ©eift.  4)  Sei 
cntfdjloffenen  unb  ungebeugten  Sinnes  unb  oertraue  unferer  Siebe  511  bir;  einen 
SNann  oon  f ölender  $Red;tlid)feit  loerben  mir  nid)t  im  Stirije  laffen.  5)  Surd) 
eine  nadjbrücflidje  SHebe  erreichte  Gäfar,  baß  bie  (£enturionen  ebenfo  wie  bie 
Solbaten  einfallen,  baß  nicht  ihnen,  fonbern  bcm  ftelbherrn  ba§  Urteil  über 
bie  Oberleitung  be§  ßriegeS  $uftel)e.  6)  AUe§,  oon  welcher  Art  e£  nur  fein 
mag,  wiffen  ju  wollen,  oerrät  einen  neugierigen  sJ)icnfd)en;  aber  burch  bic  Be- 
trachtung ber  wichtigeren  3)iuge  5U  wiffenfdjaftlidjem  Streben  tjingeriffen  $u 
werben,  ift  immer  für  eine  ©igentümlid)feit  ber  ebelften  3)Mnner  gehalten 
worben.  7)  ©3  ift  hier  nicht  ber  Ort,  weitläufig  oon  ber  Baterlanbslicbe  ju 
reben;  fooiel  fteht  feft,  baß  e3  meine  unb  eure  unb  aller  Solbaten  Pflicht  ift, 
mit  SHuije  ben  Job  für  ba3  Baterlaub  ju  leiben.  8)  9iid)t3  fennjeidjnet  fo  fehl* 
einen  fleinlichen,  enghersigen  Sinn  als»  Siebe  §um  iHeid)tum.  2113  erfenntlid) 
befunben  -ju  werben,  ift  ju  allen  3e^cn  oon  ben  Beften  für  ba3  3eid)en  einer 
eblen  ©eftnnung  gehalten  worben.  9)  2113  ©äfar  ben  Sihcinübergang  befchloffen 
hatte,  um  bie  ©ermanen  ju  befriegen,  ließ  er  eine  Brücfe  über  ben  ^Htjein 
fdjlagen;  benn  ba£  §eer  ju  Schiffe  über  ben  $luß  8"  führen,  fd)ien  ihm  weber 
feiner  ©hrc  nocD/  oer  ^  römifdjen  BolfeS  &u  entfpredjen.  10)  ©hier  großen 
Seele  ift  e§  nicht  gegeben,  immer  etmaS  ju  argwöhnen  unb  ju  fürchten.  63 
bezeugt  einen  eblen  Sinn,  wenn  man  mit  feinem  Berftanbc  unb  3ßiffeu  fo  otcl 
al3  möglich  ju  umipannen  ftrebt,  um  in  ber  2Belt  nidjt  al3  Jrembling,  fonbern 
al3  Bürger  ju  erfdjeinen.  11)  Bei  Anfang  bc3  ^weiten  puuifdjen  StriegeS  gc= 
hörten  aüe  Sanbfchaften  Spaniens  jenfeitS  beS  ©bro  außer  ber  Stabt  Sagunt 
ben  Rarthagern;  aber  burd)  bie  Bebingungen  bc3  -tfriebenS,  welchen  bie  s$unier 
im  Sah«  201  o.  ©l)r.  fchloffen,  würbe  bcftinuut,  baß  Spanien  in  feinem  ganjen 
Umfange  ©igeutum  ber  Konter  werben  füllte.  12)  Philipp  oon  9flacebonien 
eignete  fid)  griedjifdje  Bilbung  in  Ztybtn,  einer  Stabt  oon  alter  Strenge,  an 
unb  swar  im  £aufe  bc3  ©paminonbaS,  eines  sJ)tannc3,  ber  befanntlid)  außer* 
orbentlidje  roiffenfdjaftlidje  unb  ftrategifdje  Äenntniffe  befaß.  13)  ^d)  jweifle 
nicht,  baß  ein  Urteil  oon  mir,  bem  biüigften  Beurteiler,  bir  ben  Sd)mer$  über 
ba3  erlittene  Unrecht  erleichtern  wirb.  14)  ©äfar  fall  eine  große  ©eftalt,  weißen 
Jeint,  muSfulöfe  ©lieber,  fchwarje,  lebhafte  Augen  unb  eine  gute  ©efunbejett 
gehabt  \)aben.  15)  'Sag  3al)r  befteht  auS  365  Jagen,  ba3  Schaltiahr  au»  36G 
Jagen.  16)  ©atilina,  ber  au3  oornehmer  gamilie  flammte,  befaß  Jfraft  be* 
©eiftes  unb  $örpcr3,  sugleid)  aber  auch  einen  böjcu  unb  nieöerträchtigen  ©Ijarafter. 
17)  Sei  ja  gutes  SftutS,  benn  bie  Siebe  bciueS  BruberS  ju  bir  unb  bie  Sorcjc 
oon  un3  allen  ftnb  berart,  baß  bie  3)cißguuft  ber  ©egner  gegen  bid)  erfolglos 
fein  wirb.  18)  3hr  ^aot  rec^*  baran  gethan,  baß  ihr  euch  gcfd)eut  habt,  2)ingc 
ju  entfeheiben,  welche  eurer  ©ntfdjeibung  nidjt  unterliegen. 

78.  3n  weldjer  SBeife  gebraudjt  bie  lateinifdje  Spradjc  ben  partitiuen  ©enitiu^ 

79.  SBclche  Beobachtung  ergiebt  fid)  au3  folgenben  Sätjen?  1)  Acerrimua  ex  Om- 
nibus nostris  sensibus  est  sensus  videndi.  Dixit  cx  eis  quidam.  2)  Thrasy- 


Digitized  by  Google 


—  21  —  80—83. 

bulns  habuit  secum  triginta  de  suis.   3)  Inter  maxi  in  a  vitia  nullum  est 
freqnentius  quam  ingrati  animi.  4)  Thaies  sapientissimus  in  septem  fuits. 
ho.  Überfetje:  s)]id)t3  9teue§.  Gctma3  SÖlevfroürbtgeö.  QctroaS  ©öttlicfjeS  unb  §inmu 
lijdjeS.   sJ2id)t§  MerhoürbigcS  unb  9leue§. 

81.  Überfetje:  1)  2Bir  fmb  unfer  nur  wenige.  2)  Qfjr  fcib  euer  nidjt  mefjr  als 
Rimbert.  3)  $ie  römifd&en  $ribu§,  bcren  eS  35  gab,  verfielen  in  ftäbtifdje  unb 
[anblicke.  4)  2Bie  oiele  fmb  euer?  5)  9ttobe  oerlor  alle  i^re  Kinber,  beren  fte 
jroölf  rmtte.  6)  $)ie  Gebein,  oon  benen  e3  im  Slttertum  eine  groge  Spenge  auf 
bem  Libanon  gab,  fmb  je^t  faft  gar  nid)t  mefjr  uorrjanben.  7)  $er  Sterne  giebt 
es  fo  oiele,  bafj  fie  nitfjt  gesäfjlt  werben  tönnen.  8)  $d)  bitte  bidj,  mir  einige 
$üd)cr,  roenn  bu  beren  rjaft,  ju  fdjicten.  9)  93on  aßen  gelbfjerren,  fooiele  id) 
ib,rer  fenne,  fmb  (Eüfar,  ^riebrid)  b.  ©r.  unb  Napoleon  bie  größten  geroefcn. 
10)  $Bir  t)aben  ber  froren  $age  mefyr  al§  ber  traurigen  erlebt. 

82.  Überfe^e:  1)  @§  fonnte  nidjt  anberS  fommen,  al§  bafc  bie  Börner  unb  $ar* 
ttjager,  roeldje  beibe  bie  Söeltrjerrfdjaft  erftrebten,  in  ftrieg  gerieten,  jumal  ba 
bie  vJ?unicr  bereite  einen  bebeutenben  Seil  5icilien3  i^rer  §errfd)aft  unterroorfen 
hatten.  2)  Mehrere  uon  unferen  Mitbürgern  rjaben  jiemlid)  otel  ©elb  31t* 
fammengebradjt,  um  bie  9iot  ber  ftremben,  oon  benen  ferjr  oiele  faum  mit 
Gumpen  bebeeft  fmb,  31t  linbern.  3)  3)ie  meiften  oon  eud)  fdjeinen  nierjt  §u 
roiffen,  bafj  £rajanu§  unb  |>abrianu$,  roelcrje  beibe  ein  liebeoolleS  Slnbenfen  an 
fta)  Innterlaffen  Imben,  geborene  Spanier  roaren.  4)  $eber  oon  ben  beiben 
Sfonfuln  fämpfte  glüeflid).  9teun  uon  unfern  Schiffen  finb  in  ben  ©runb  ge« 
boljrt.  ^}d)  rjabe  feinen  beiner  Briefe  ermatten.  Vergiß  feines  meiner  SBorte. 
ö)  üBon  ben  Malern  unb  sBilbfjauern  münfcfjt  ein  jeber,  bafj  feine  $unftroerfe 
uon  ber  Spenge  ber  ©eaerjtung  getoürbigt  roerben.  6)  Jßon  ben  Slfarnanen 
nahmen  einige  au§  53euteluft  unb  eigennützigen  Motioen,  bie  meiften  aber  au$ 
^ntereffe  für  bie  3lt^ener  an  bem  3uge  gegen  SurafuK  teil.  7)  (£$  fcfjeint  ein 
Scfycffal3befd)lufj  geroefen  511  fein,  bafj  im  erften  puniferjen  Kriege  oon  ben 
Rotten  beö  römtf^en  SßolfeS  bie  eine  burd)  Sdjiffbrud),  bie  anbere  baburd), 
bajj  fie  oon  ben  sßuniern  in  ben  ©runb  gebohrt  mürbe,  itjren  Untergang  fanb. 
8)  3n  bemjenigen  beiuer  ^Briefe,  roeldjer  mir  geftern  übergeben  roorben  ift, 
roerben  bie  meiften  oon  meinen  Mitbürgern  unb  fogar  einige  oon  unferen  f)öb,even 
Beamten,  bie,  roie  bie  meiften  oon  un3  miffen,  bic  crjrcniuerteften  Männer  fmb, 
in  ber  leibenfd)aftlid)ftcn  siöeife  fo  oerlprmt,  baß  jeber  oon  beinen  greunben 
(Darüber)  im  haften  ©rabe  entrüftet  ift. 

83.  Überfetje:  1)  $>a|3  jähzornige  Mcnfdjen  ftcf)  51t  ben  größten  Sdjanbtlmtcn  ffin* 
reiben  laffen,  beioeift  Slleranber,  ber  in  feiner  3But  fo  roeit  ging,  baft  er  feineu 
Jreunb  (£litu§,  in  rocldjem  er  einen  Mann  oon  ausge$cid)nctcr  £reue  erfaunt 
tjattc,  burd)borjrtc.  2)  9113  bie  iöürgerfa^aft  oon  iKom  burcrj  Vertreibung  ber 
föniglierjen  ^müie  bie  ^reitjeit  geroonnen  ^atte,  fingen  nidjt  roenige  oon  ben 
jungen  Seuten,  bie  ^u  ütel  ßügcllofigfeit  unb  ju  roenig  (S^rgefüb,!  befafjen,  bar* 
über  ju  f tagen  an,  bog  bie  ©efetje,  roeldje  feine  Spur  oon  Milbe,  feine  Spur 
oon  93er$eit)ung  müßten,  itjrer  2lu§fd)toeifung  im  23ege  ftänben.  3)  2U3  nad) 
Eroberung  unb  ^Jtünberung  oon  Megara  ber  feinblidje  Jelbrjerr  einen  itjm  be= 
gegnenben  ^tjitofopljen  fragte,  roa§  für  einen  Vertuft  er  erlitten  t)abe,  antmortetc 
biefer :  „3d)  rjabe  fein  Stücf  oon  meinem  Eigentum  eingebüßt;  benn  Sugenb 
unb  SBeiSrjeit  l)at  feiner  oon  beinen  Solbaten  geraubt".  4)  §at  fid)  einer  ein-- 


Digitized  by  Google 


84-86. 


—  22  - 


mal  tjcimlid)  bem  Safter  in  bie  2lrme  geworfen,  fo  wirb  er  bafb  ben  Unr>cr= 
ftanb  fo  weit  treiben,  baß  er  attel  (Schamgefühl  ablegt  unb,  reo  er  auct)  in  ber 
3Bett  weilen  mag,  offen  ein  fd)led)ter  9ftenfd)  fein  will,  o)  2Bie  ift  bir  umS 
$er$?  3Öa3  für  ein  Unrecht  bat  man  bir  benn  jugefügt,  baß  bu  (fo)  äufcerft 
wenig  Hoffnung  f)aft?  6)  3d)  weiß,  baß  ber  inrann  bir  nidjtS  oon  beinern 
Vermögen  übrig  gelaffen  fjat;  aber  glaube  ja  nidjt,  baß  id)  irgenb  etwas  meiner 
£reue  UnwürbigeS  tlmn  werbe;  nein,  wo  in  ber  Seit  id)  aud)  bin,  icf)  roerbe 
mid)  beiner  unb  beiner  ßinber  fo  annehmen,  wie  eS  unfere  Sreunbfdjaft  ucr- 
langt,  unb  bid)  in  beinen  iöeftrcbungen  unterftütjen,  fo  gut  id)  eS  fann.  7)  die- 
jenigen, meiere  nad)  Slrt  beS  S-Biet)3  alles  auf  bie  ©innenluft  beaiefjen,  fönnen 
fid)  nidjtS  §olje§,  nidjtS  ErfjabeneS,  nichts  ©öttlidjeS  unb  |>immlifd)e§  cor* 
ftellen.  8)  25er  gallifdjen  Gruppen  waren  &u  wenige,  als  baß  flc  ber  Übermacht 
ber  ^unier  gewad)fen  geroefen  mären,  jumal  ba  $annibal  rücfftd)tlid)  ber  $(uf= 
ftellung  feines  §eereS  nichts  ju  wünfd>n  übrig  gelaffen  f)atte.  9)  Sag  beim 
irgenb  ein  ©runb  oor,  baß  bu  allein  oon  allen  meinen  ftreunben  auf  feinen 
meiner  Briefe  antroorteteft?  10)  Über  bie  2Bat)l  ber  SJiittel  su  feinem  3rocc^e 
tyegte  (Sfylobwig  nidjt  bie  minbefte  *8ebenfüd)feit,  unb  roo  eS  ber  $wecf  &u  er* 
forbern  fcl)ien,  ftieg  er  unbebenflidj  bis  &um  9tteud)elmorbe  fjinab. 

84.  Söeldje  3lbjeftioe  regieren  im  Sateinifdjen  ben  ©enitio? 

85.  SBeldje  SHegel  fommt  bei  Überfettung  folgenber  3lusbrücfe  in  3lnroenbung? 
1)  2Bab,rb,eitsliebenb.  2)  SlrbeitSfdjeu.  3)  (Sin  fdu'ff barer  3-luß.  4)  ^flidjtgetreu, 
pflidjtoergeffen. 

86.  Überfetje:  1)  $)ie  ©opljiften,  meldte  befamulid)  ber  ^ra^lerei  ober  beS  Erwerbs 
wegen  s]5t)ilofopl)ie  trieben,  urteilten  abfprcdjenb  über  $)inge,  roooon  fte  feine 
Kenntnis  Ijattcu;  benn  fte  wollten  nid)t  nur  für  Kenner  ber  fünfte  unb  ^Biffen« 
fdjaften,  fonbem  and)  für  erfahren  im  ©taatSwefen  unb  für  redjtsfunbig  ge^ 
galten  werben.  2)  2lttifa  mar  im  Altertum  ftarf  beoölfert,  jebod)  metftenteils 
arm  an  ©etreibe  unb  grüdjten,  aber  fruchtbar  an  Olioen  unb  geigen.  3)  21ncu§ 
SftartiuS,  ber  jwar  friebliebenb  war,  aber  ©eteibigungen  nid)t  ertragen  fonnte, 
überwog  bie  fiatiner  mit  Ärieg,  weil  fte  in  ber  Erinnerung  an  iljre  frühere 
3Hadjt  eine  ^oajmütige  Antwort  gegeben  Ratten.  4)  SBeit  id)  mit  ben  <Bert)alt" 
niffen  in  ber  Stabt  ganj  unoertraut  bin,  fo  bitte  id)  bid),  mir,  bem  ratSbebürf* 
tigen,  mit  beiner  $Iugf)eit  beisuftefyen  unb  mid)  bem  33arro,  ber,  wie  id)  gehört 
Ijabe,  bir  feljr  ^ugettjan  ift,  brieflid)  ju  empfehlen.  5)  $>u  bift  arbeitSftf)eu  unb 
pflidjtoergeffen,  baju  oon  ju  groger  Eigenliebe  erfüllt  unb  beinern  trüber  gauj 
unäljnlid),  ber  auf  ben  ^lutyen  anberer  metjr  als  auf  ben  eigenen  bebadjt  ift. 
6)  3)ionrjftuS  war  inmitten  feiner  Sflitbürger  fo  arm  an  greunben  unb  ftd) 
feiner  ©d)led)hgfeit  fo  wot)l  bewußt,  baß  er  auS  Jurdjt  oor  s31ad)ftedungen  fid) 
mit  auSlänbifdjen  Trabanten  umgab.  7)  $ie  einen  glauben,  bie  sJtatur  fei  eine 
ocrnunftlofe  kraft,  bie  anberen,  fie  t)abe  Anteil  an  ber  Vernunft  unb  Orbnung 
unb  if)re  ©efdjicflicfyfeit  fönne  feine  Äunft,  feine  .£>anb,  fein  ftünftler  burd)  91aa> 
aljmen  erreidjen.  8)  33ei  ber  fatilinarifc^en  3}crfd)wörung  ftnb  mehrere  ange= 
fe^enc  Börner  beteiligt  gemefen,  befonberS  fdjeint  aber  ©raffu^  um  biefelbe  gc 
mußt  51t  fjaben.  9)  ^e  weniger  beren  finb,  benen  bu  oertrauen  fannft,  um  fo 
l)öf)er  mußt  bu  bie  fdjüfcen,  oon  benen  bu  glaubft,  baß  fte  bid)  metjr  als  ityren 
Vorteil  ju  lieben  fä^ig  ftnb  unb  ob,ne  %\ix<t)t  unb  Seibenfdjaft  einen  3e^cr' 
ben  fte  etwa  an  bir  bemerft  ^aben,  tabeln  werben.    10)  9Ba8  f ollen  wir  mit 


Digitized  by  Google 


-  23  -  87-93. 

folgen  Solbaten  machen,  bie,  an  feine  Strapazen  gewöhnt  unb  jebe  3«d)t>  jebe 
Suborbination  oerfdjmahenb,  nur  nad)  53eute  unb  föaub  verlangen? 

87.  Selche  Regeln  gelten  über  bie  ffonftruftion  ber  Verba  „fid)  erinnern,  oer  = 
geffen"  unb  „erinnern*? 

*8.      melier  SBeife  gebraust  ber  fiateiner  ben  Genitivus  pretii? 

89.  s2Beld)e  Regeln  gelten  über  ben  ©ebraud)  be3  Genitivus  criminis? 

90.  Überfeine:  1)  *phocion  au$  Althen,  ein  üttann  oon  ber  größten  Unbefd)ottenheit, 
rourbe  in  bem  hohen  Sllter  oon  ad^ig  0«^en  ber  Verräterei  angesagt  unb, 
obgleich  niele,  ba  fic  fid)  an  feine  großen  Verbienfle  um  ben  Staat  erinnerten, 
2ftitleib  mit  ihm  ^atteu,  bod)  ohne  Verhör  jum  Xobe  oerurteilt.  2)  2öem  fommt 
nicht,  wenn  er  über  bie  Unbeftänbigfeit  be3  ©lücfS  nad)benft,  (£röfu§  in  ben 
Sinn,  welcher  nad)  Verluft  be§  S^roneS,  al§  er  auf  bem  Scheiterhaufen  ftanb, 
fid)  mit  großem  Sdjmerje  an  Solon  unb  alles  baijenige  erinnerte,  roa§  jener 
bod)roeife  2ftann  über  bie  Veränberlidjfeit  irbifdjer  5)inge  gefprodjen  hatte? 
3)  3lls  mein  ©roßoater,  auf  ben  aud)  bu,  roie  ich  nic^t  jroeifle,  bid)  nod)  gut 
beftnnen  fannft,  roegen  3Jiajeftät§beleibigung  angesagt  mar  unb  oon  ben  SHid)* 
tern  gefragt  rourbe,  ob  er  nichts  oon  bem,  roa§  er  in  jener  sJlad)t  gefagt  habe, 
oergeffen  hätte,  erroiberte  er,  e§  oerlohne  fid)  für  ihn  nidjt  ber  2ftüf)e,  auf  eine 
fo!d)e  Srage  ju  antworten.  4)  ®a$  Ungtücf  erinnert  auch  D^c  an  ®0^/  we 
ihn  im  ©lüde  ju  oergeffen  pflegen,  fielen  SHenfchen  fallt  e§  fet)r  fchroer,  im 
©lüefe  ftch  nicht  gu  oergeffen.  9Benn  roir  fd)lafen,  fommt  un§  biSroeilen  ba§  in 
ben  Sinn,  roa§  roir  roadjenb  gefehen  ober  gethan  haben.  £arquiniu§  erinnerte 
bie  ©trusfer  an  bie  alten  Veleibigungen,  roelche  fte  oon  bem  römifchen  Volfe 
empfangen  hatten.  5)  (5§  Hingt  unglaublich,  roie  oieler  Verbrechen  ber  neulich 
oerhaftete  9flenfch  fchulbig  ift;  benn  er  ift  burch  oiele  Beugen  bes  $iebftahl§, 
ber  ©eroalttrjätigfeit,  ber  Urfunbenfälfd)ung,  ber  (Srpreffung,  be§  9Jlorbe3,  ber 
©iftmifcherei  u.  f.  ro.  überfuhrt  roorben.  6)  Von  Qugenb  auf  habe  id)  bie  Über* 
§eugung  gehabt,  baß  nichts  im  fieben  höher  ju  fd)ä£en  fei  als  ber  9tuhm  unb 
bie  Sugenb,  unb  baß  bei  bem  Streben  nach  liefen  (©ütern)  alle  förperlichen 
Cualen,  alle  ©efatjren  be§  £obe§  unb  ber  Verbannung  gering  ober  für  nid)t§ 
ju  a^ttn  feien.  7)  Von  ben  Athenern  ftnb  nicht  wenige  ber  ebelften  ÜKänner, 
beren  9ftad)t  ihnen  oerbäd)tig  fchien,  auf  irgenb  eine  Vefchulbigung  hi"  ange* 
flagt  unb  höchft  ungerecht  ju  h<>hen  ©elbftrafen  ober  jur  Verbannung  ober  gar 
jum  2obe  oerurteilt  roorben.  8)  fi.  SiciniuS  SucuUuS,  an  ben  id)  fchon  oben 
erinnert  habe,  rourbe  bei  feiner  $Rücffel)r  nad)  SHom  roegen  Unterfd)leif3  belangt 
unb,  ba  feine  Sd)ulb  erroiefen  roar,  nicht  ju  einer  ©elbbuße,  fonbern  jur  Ver* 
bannung  oerurteilt.  9)  Nochmals  erinnere  ich  eilch  an  ba$,  roa3  ihr  nicht  oer* 
geffen  bürft,  baß  e§  mehr  roert  ift,  Vcleibigungen  ju  oergeffen  als  9kd)e  für 
biefelben  ju  nehmen. 

91.  @ieb  bie  Regeln  über  bie  ftonftruftion  ber  ^mperfonalien  piget,  pudet,  pae- 
niiet,  taedet,  miseret  an. 

92.  Selche  Regeln  gelten  über  bie  Slonftruftion  oon  int  er  est  unb  refert  ? 

93.  Uberfetje:  1)  3öer  roeber  als  ftnabe  ber  Arbeit  noch  als  SJiann  fetner  über= 
nommenen  Pflicht  überbrüffig  geroefen  ift,  ber  roirb  ftd),  roenn  er  ein  ©reis  ge* 
roorben  ift,  mit  greube  an  bie  oergangenen  ^ahre  erinnern;  roem  aber  roeber 
an  ber  (Meroung  guter  fünfte  noch  an  ber  Vilbung  feinet  ^er^enS  gelegen 
\%  ber  roirb  einft  oergebeu§  bie  9iücffehr  ber  oerlorenen  ^ugenbjeit  roünfchen. 


Digitized  by  Google 


94-97. 


24  - 


2)  ©djäme  bid)  bcr  Vehauptung,  bir  liege  nichts  an  bem  Sobe  ober  Jabel  betner 
Sehrer;  benn  es  oerrät  geraju  einen  fittlicb,  entarteten  ©d)üler,  jn  glauben, 
es  fei  gleichgültig,  roas  bie  £et)rer  oon  ihm  beuten.  3)  2)er  Ausgang  ber  Werfer* 
friege  gemalmt  uns  baran,  baß  es  beim  Rriegführen  weniger  auf  bie  &<xt)l  als 
auf  bie  93efd)affenljeit  ber  Gruppen  anfommt.  4)  9kcb,  meiner  Sfteinung  efclt 
un§  nichts  in  fur^er  Seit  mehr  an  als  bie  Untljätigfeit,  unb  es  giebt  fein  fidjc^ 
reres  ©djufcmirtel  als  bie  Slrbeitfamfeit,  bamit  man  nichts  tlme,  beffen  man  ftd) 
fd)ämen  ober  roomit  man  nnjufrieben  fein  fönnte.  5)  ©ooiel  fann  man  als 
ftajer  behaupten,  bafj,  wenn  bie  ©rieben  fid)  nidjt  oor  (Surus  unb  ftd)  felbft 
gefdjämt  hätten,  fie  ihm  nidjt  gefolgt  fein  mürben.  6)  $en  Gicero  richtete  in 
ber  Verbannung  allmählich  bie  Hoffnung  auf  föücffehr  in  bas  Vaterlanb  roieber 
auf;  benn  er  hatte  greunbc  unb  ©önner  genug,  welchen  an  ber  3urücfnifung 
bes  trefflidjften  Vürgers  oiel  gelegen  mar;  auch  fing  bas  römiferje  93oIf  felbft 
balb  nachher  an,  fein  ©erfahren  ju  bereuen,  ba  es  eingefeben  hatte,  burri)  tueldie 
©eroalttf)ätigfeit  unb  Vefdjulbigungen  bes  ßlobius,  bcS  frecrjfteu  9)lenfd)en,  (Cicero 
aus  bem  Vaterlanbe  oerftogen  roorben  mar.  7)  5113  Srjfimachus  bem  J^eoborue, 
einem  nidjt  unberühmten  ^hilofop^en,  ber  Äreujestob  brorjte,  antroortete  ber* 
felbe,  es  fei  für  itjn  oon  feinem  Velang,  ob  er  am  ©oben  ober  in  ber  .£>örjc 
oerroefc.  8)  JJür  bie  gebulbigc  (Jrtragung  bes  ©cfymerjes  ift  bie  (Jrroägung,  wie 
ebrcnooll  es  ift,  oon  ber  größten  s3Bid)tigfeit;  benn  mir  tragen  oon  9tahir  nad) 
nichts  größeres  Verlangen  als  nad)  2lnerfennung.  9)  91icias  aroeifeltc  nicht,  baf> 
bas  atrjcuifdje  Voll  balb  anfangen  mürbe,  ben  auf  Veranlaffung  bes  9Ucibiabes 
gegen  ©nraftts  unternommenen  Selbjug  $u  bereuen.  10)  93ci  ber  9<ad)rid)t,  bafc 
man  ben  Tribunen  tot  in  feinem  §aufe  gefunben  habe,  fonnten  bie  Senatoren 
ihre  Jreube  oor  bem  Volfe  nid)t  oerbergen;  feiner  oon  ihnen  fdjieu  mit  bem 
begangenen  Sttorbe  tui^uf  rieben  }U  fein. 

5.  Ablatio. 

94.  Qn  roeldjer  2Beife  gebraucht  ber  Sateiner  ben  eigentlichen  Ablatmis  separativus? 

95.  SBeldje  Siegel  fommt  bei  Überfefcung  bes  ©afces:  „Werfur  ftammte  oon  Jupiter 
unb  Sttaja  ab"  in  Slnroenbung? 

96.  Vei  melden  Verben  ftetjt  ber  AbJativm  copiae  et  inopiae? 

97.  Überfefce:  1)  2luf  Vitien  feines  ©djroiegeroatcrs  ©p.  Sucretius  legte  Sarquinius 
©ollatinus  nicht  nur  bas  ßonfulat  nieber,  fonbern  entfernte  ftd)  auch  aus  ber 
©tabt,  um  feine  Mitbürger  oon  aller  Veforgnis  ju  befreien.  2)  2Jtöge  ©ott  bir, 
ber  bu  bid)  ftets  aUe§  Unrechts  enthalten  fjaft,  eine  glüefliche  ©efunb^eit  fd)en= 
fen,  bid)  oon  allen  ©orgen  frei  machen  unb  bie  Vefdjroerben  bes  Sllters  oon 
bir  abwehren!  3)  Steine  Sinnesart  ift  oon  ber  meines  Vrubers  fet)r  oerfd)ieben: 
benn  wäh«nb  ich  m^  oft  oon  Seibenfehaft  nicht  freimachen  unb  bes  30vnc* 
nicht  enthalten  fann,  ift  mein  Vruber  allezeit  frei  oon  geiftiger  Erregung  unb 
mürbe  oon  feiner  SHuhe  nicht  einmal  in  bem  JaHe  abgehen,  menn  er  in  bie 
9ld)t  gethan  unb  bas  Vaterlanb  ju  oerlaffen  gejroungen  mürbe.  4)  3^t,  mo  bu 
bir  ade  beine  greunbe  entfrembet  h<*ft  fic^ft  bu  ein,  bafc  bir  jener  Umgang 
gefchabet  r^at;  fdjon  längft  ^ätteft  bu  erfennen  f ollen,  ba§  bir  nicht  ohne  ©runb 
ber  Verfehr  mit  jenem  SKenfchen  unterfagt  roorben  ift.  5)  Obwohl  (Säfars  ©ol- 
baten  feit  mehreren  Sagen  be§  ©etreibeS  entbehrten  unb  faft  aller  notroenbigen 
Sebensbebürfniffe  entblößt  roaren,  rourbe  bod)  fein  ber  Sapferfeit  bes  römifdjen 


Digitized  by  Google 


25  — 


98—99 


3?olf§  unb  ber  früheren  ©iege  unrofirbtger  Saut  von  itjnen  gehört.  6)  ©erabe 
bic  JalentooHften  bebürfen,  roeil  fic  ftd)  am  leidjtcftcn  uon  ber  5J?äfjigung  unb 
33efonncnI)cit  entfernen,  einer  richtigen  Unterroeifttng  unb  3ud)t  am  meiften. 
7)  2öie  traurig  war  eS  für  SJiontjftuS,  obgleid)  er  an  Reichtümern  Über' 
flufj  hatte  unb  fein  §au3  mit  bem  foftbarften  ©erat  angefüllt  mar,  ben  Umgang 
mit  Jyreunben  unb  alle  oertrautiche  Unterrcbung  31t  entbehren !  8)  5öer  ftd)  ben 
Söijfenfchaften  roibmen  unb  einft  in  bie  9?eit)e  ber  ©elehrten  eintreten  roill,  fann 
ftd)  ber  Erlernung  ber  lateinifcfjen  Sprache  nidjt  entheben.  9)  3-reunbe,  betrauert 
unb  beroeint  meinen  £ob  nicht;  benn  id)  bin  mir  feincS  Unrechts  bemüht  unb 
bin  ftetS  ganj  oerfd)ieben  geroefen  uon  ber  ©d)led)tigfeit  meiner  geinbe,  meiere 
mid)  aus  allen  meinen  ©Ijrcn  oerbrängt  haben  unb  fogar  jetjt  uon  93eleibigungen 
nidjt  abftehen;  inbem  id)  baher  ungered)terroetfe  auS  bem  Seben  f treibe,  bin 
id)  glücf lidjer  als  bie,  welche  mir  baS  fieben  rauben.  10)  35er  Jelbljerr  hielt 
feine  teilte  uom  Kampfe  surücf  unb  begnügte  ftd)  für  ben  5lugenblicf  bamit, 
ben  Jeinb  am  gutterhoten  unb  <ßlünbern  ju  lunbern;  benn  er  hatte  bie  §off* 
nung  gefdjöpft,  ol)nc  $ampf  unb  SSerluft  an  ©olbaten  ben  $rieg  3U  beenbigen, 
rceii  er  bie  ©egner  uon  ben  Sinken  uertrieben  unb  ilmen  bie  s$rooiantjufu^r 
abgefd)nitten  tjatte. 

98.  Selche  ^Regeln  fommen  bei  Überfettung  folgenber  Sätje  in  Hnrocnbung?  a)  ^ebcS 
lebenbe  SBefen  brauet  Suft  511m  Seben.  b)  ©rofcc  3)iänner  nti§t  man  nad)  ihrer 
2Xtd)tigfeit,  nidjt  nad)  ifjrer  äußeren  ©lücfSftellttng.  c)  9liemanb  ift  bir  in  53c* 
jug  auf  SBerebfamfeit  geroachfen.  d)  <pompejuS  mar  sroei  $ahre  älter  als  ©icero. 

99.  Überfeine:  1)  SSerbientcrmafjen  trifft  alle  bie  jenigen  unfere  SBerad)tung,  bie  ben 
inneren  2Bert  ber  Söiffenfdjaften  auSfdjlieftlid)  nad)  ber  93raud)barfeit  für  baS 
alltägliche  Seben  bemeffen.  2)  ©S  traf  ftd)  feljr  unglücflidj,  baft  ^ßerifleS  ge^ 
rabe  }u  einer  3e^t  PörD/  m  melier  bie  2ltl)ener  am  meiften  eines  erprobten 
2ftanneS  SRatf d)läge  beburften.  3)  SZBojii  bebarf  eS  oieler  Sorte?  als  ob  if)r 
nid)t  müßtet,  bag  baS,  roaS  id)  empfehle,  eud)  511m  Pütjen  gereift;  benn 
fdjnelleS  unb  entfd)iebeneS  #anbeln  ift  jetjt  oonnöten,  nidjt  Säubern  unb  Über* 
legen.  4)  2)ie  3uneigung  oer  Sftenfdjen  wollen  mir  nid)t  nad)  einem  Stuf  mallen 
oon  Siebe,  fonbem  oielmehr  nad)  it)rer  SBeftänbigfeit  unb  ^eftigfeit  beurteilen. 
5)  Obrigfeiten  ftnb  erforberlid),  bamit  baS  Sot)l  uon  Stäbten  unb  Staaten 
erhalten  unb  geförbert  werbe,  unb  bamit  niemanb  beS  ©dju^eS  entbehre, 
beffen  er  ju  einem  ftdjern  Seben  bebarf.  6)  SofrateS  ift  nad)  bem  Zeugnis 
oller  ©ebilbeten  unb  nad)  bem  Urteil  beS  gefamten  ©riedjcnlanb«  unftreitig 
ber  erfte  unter  allen  ^fjilofopfjen  gemefen.  7)  $ie  ftriegSthaten  ber  berühmte* 
ften  Regenten  beS  SlltertumS  fönnen  meiner  Stteimtng  nad)  mit  benjenigen 
GafarS  meber  l)inftd)tlic^  ber  ©röge  ber  kämpfe,  nod)  an  3a^l  oer  6d)lad)ten, 
noerj  an  ©djnelligfeit  ber  öeenbigung  uerglid^en  roerben.  8)  ©S  fehlte  nic^t 
oiel  baran,  fo  märe  ©paminonbaS  sunt  ütobe  uerurteilt  roorben,  meil  er 
ben  Oberbefehl  oier  9Wonate  länger,  al§  baS  93olf  befohlen,  behalten  Ijatte. 
9)  SWögen  bie  Saaten  ber  Slttjener  immerhin  grog  unb  Ijerrtid)  geroefen  fein: 
jta^erlic^  waren  fte  bebeutenb  fleiner,  als  fte  uon  ber  Überlieferung  bargeftellt 
roerben.  10)  3)}ummiu§  mar  nad)  ber  3erftörun9  $orintc)§,  ber  bei  weitem 
reidjften  ©tabt  ©riec^entanbS,  um  nid)t§  reifer  als  juuor.  11)  2)ic  ^ürme, 
beten  e§  auf  ben  babnlonifcben  SJlauem  eine  gro^e  9flt><  f ollen  jet)it  3u6 
luMjer  geroefen  fein  als  bie  eigentliche  SJiauer.   ©nglanb  ift  boppett  fo  gro| 


Digitized  by  Google 


100-105.  —  26  — 

al$  <5d)ottlanb.  SRußlanb  ift  oielmal  größer  als  ^eutfdjlanb.  2>te  9ttathemattfer 
behaupteten  cinft,  bie  Sonne  fei  adu^efjnmal  fo  groß  als  ber  2Honb.  12)  Unter 
allen  gelben  beS  Altertums  ift  Slleyanber  ber  bei  weitem  gefeiertfte,  eines  großen 
SßaterS  »iel  größerer  Solm,  ein  geborener  9Jiacebonier,  nad)  ©Übung  unb  9iei= 
gungen  ein  Athener,  waS  Klugheit,  Japferfeit  unb  ßriegSglücf  anbetrifft  ebenf o 
ausgezeichnet  wie  burd)  greunblichtett,  greigebigfeit  unb  ebte  ÜWenfc^lic^feit. 
13)  2Ber  fann  leugnen,  baß  bie  SBeistjeit  ($hilofopl)ie)  nid)t  nur  ber  Jtjat, 
fonbem  aud)  bem  9iamcn  nach  alt  ift?  erhielt  fte  ja  bed)  infolge  ber  Kenntnis 
beS  ©öttlic^en  unb  SJlenfcfjlidjen  biefen  wunberfchönen  Hainen  bei  ben  Gilten. 
100.3"  welcher  Seife  gebraucht  ber  Sateiner  ben  Ablativus  comparationis? 

101.  ©eiche  Siegel  ergiebt  fich  auS  folgenben  ©äfcen?  Non  plus  decem  milia  ho- 
minum  erant.  In  deditionem  venerrmt  ampliiis  viginti  milia.  Galli  non 
longius  milia  passuum  octo  ab  hibernis  aberant.  Commius  cum  equitibus 
non  amplius  qningentis  venerat.  Spatinm  est  minus  pedum  sescentorum. 

102.  Überfetje:  1)  3<h  h^e  mir  auS  §omer  hebert  93erfe  aufgefchrieben,  bie  beften, 
welche  ich  hofa  ftnben  fönnen.  2)  2)ie  ©onne,  meine  ich,  nehmen  bie  aus  ber 
SÖelt  weg,  welche  bie  greunbfdjaft  auS  bem  fieben  wegnehmen,  baS  SBefte  unb 
5lngenehmfte,  waS  wir  auS  ber  §anb  ber  unfterbltcheu  ©ötter  höben.  3)  (Schwer^ 
lieh  würbe  *)3aufaniaS  fo  weit  in  feinem  Übermute  gegangen  fein  unb  Richte, 
ben  einen  immer  abfeheulicher  als  ben  anbern,  gefaßt  haben,  wenn  ihn  bie 
©phoren  nicht  anfangs  mehr  als  billig  gefdjont  hätten.  4)  0  ein  herrlicher  Jag, 
an  welchem  ich  ju  bem  beften  unb  liebeuoüften  greunbe,  ber  je  geboren  ift, 
jurüeffehren  werbe,  nachbem  ich  länger  als  oier  -3af)rc  in  ber  grembe  gelebt 
habe!  6)  J)attS,  ber  perfifrfje  gelbhcrr,  begann  in  ber  (Sbene  uou  SOlarathon 
ben  ftampf  mit  bem  größten  Vertrauen  auf  ben  6ieg;  benn  er  fyattt  nicht 
weniger  als  hunberttaufenb  Sttann  51t  guß  unb  sefmtaufenb  Leiter  unter  feinem 
Oberbefehle,  ©egen  biefe  große  Sflenge  ber  Wfxatexi  führte  97cilttabeS  nicht 
mehr  als  jehntaufenb  ^Bewaffnete  in  bie  ©flacht;  allein  biefe  waren  burd)  ihre 
Japferfeit  ben  geinben  fo  überlegen,  baß  fie  bie  aehnfadje  Übermacht  über* 
wältigten.  6)  2öer  mehr  als  billig  gegen  bie  gehler  feiner  Sinber  nachftd)tig 
ift,  fchabet  ihnen  ftcherlich  unb  jwar  oft  in  folgern  ©rabe,  baß  bie  gehler  ber* 
felben  ftch  unerwartet  fchnell  üerfdjlimmern.  7)  tytyiipp  II.,  ber  befanntlicf) 
unter  allen  $orfommniffen  feiner  Regierung  unb  feines  SebenS  einen  ungewöhn* 
lid)  großen  ©leidjmut  511  bewahren  wußte,  fagte  bei  ber  erften  Ocadjricht  oon 
bem  6iege  bei  Sepanto,  bem  größten,  welchen  bie  ©hnftentjeit  feit  breihunbert 
Sahren  erfochten  fyattt,  nichts  weiter  als:  „2)on  $uan  wagte  ftch  mehr  als 
red)t".  8)  3)iefeS  unb  nod)  mehrereS  berfelben  9lrt  wirft  bu  burch  baS  ©erüdjt, 
über  welches  jumal  bei  unglücf liehen  ©reigniffen  nichts  an  ©chneüigfeit  geht, 
mehrere  Jage  früher  als  auS  meinem  Schreiben  oernehmen.  9)  3"  weniger 
als  aroaujig  Jagen  ^at  bie  sßeft  mehr  als  breihunbert  unferer  Mitbürger  weg* 
gerafft. 

103.  3n  welchen  galten  läßt  ber  fiateiner  bie  beutfehe  ^räpofüion  „mit"  bei  Se- 
jeidmung  eines  3ufammenf  eins  ooer  einer  Begleitung  unüberfetjt? 

104.  ^arf  man  „mit  Slnftanb  leben"  überfetjen:  honestate  vivere? 

105.  Überfeine:  1)  9Ber  foIlte  nicht  gehört  höben,  baß,  als  Marius  ben  $atiS  mit 
einem  großen  §eere  nach  ©riechenlanb  gefdncit  r^atte^  unb  fpäter,  als  XerreS 
perfönlich  mit  einer  unjäcjligen  glotte  unb  einem  unermeßlichen  fianbheere  ein' 


Digitized  by  Google 


—  27  — 


106—110. 


gefallen  war,  bie  ©rieben  burd)  geiftige  SJcittel  fo  oiel  ausgerichtet  haben,  baß 
fie  mit  nur  wenigen  Gruppen  bie  feinbltdje  Übermadjt  in  mehreren  Schlachten 
beftegten?  2)  2)aS  ©lücf  änbert  fict|  mit  beut  Glmrafter,  fobalb  ftatt  ©ntcjalt* 
famfeit  unb  93illigfeit  2luSfd)roeifung  unb  Übermut  einreißen.  3)  £)em  SeroiuS 
SußiuS,  ber  mit  großer  ©inftimmigfeit  ber  SSäter  unb  beS  93olfeS  jum  ßönige 
crroäf)lt  roorben  mar,  folgte  S.  £arquiniuS,  ber  roeber  auf  93efet)l  beS  SSolfeS 
nod)  mit  SBeroiüigung  ber  33äter  regierte;  benn  er  hatte  bie  §errfd)aft  mit  Un* 
red)t  unb  ©eroalt  an  fid)  geriffen.  4)  311S  bie  3lugurn  einmütig  erflärten,  ber 
$iftator  ©laubiuS  SHegtllenfiS  fei,  roie  eS  ben  Slufdjein  habe,  auf  fehlerhafte 
SBeife  gemault,  legte  jener  unb  fein  SReiteroberft  baS  2lmt  ohne  93erjug  nieber. 
5)  ®S  hflnbelt  fid)  nicht  barum,  unter  roeld)en  93erhciltniffcn  roir  leben  roerben, 
fonbern  ob  roir  überhaupt  leben  ober  unter  harter  unb  (Schmach  untergehen 
roerben.  6)  311s  ber  ^onful  <ß.  ©orneliuS  ©cipio  in  9Jiafftlia  angefommen  roar 
unb  fein  Säger  an  ber  Slhonemünbung  aufgefchlagen  hatte,  hör*e  er  8U  fcme* 
großen  93errounberung,  baß  §annibal  bereite  mit  einem  großen  $ecre  bie  s$n= 
renäen  überfchritten  höbe  unb  burd)  baS  fübliche  ©allien  mit  außerorbentticher 
SdjneHigfeit  unb  faft  ohne  alle  Sdjroierigfeit  mar[d)tert  fei.  7)  2öic  sJhtma  bie 
9ieligtonSgebräud)e  für  ben  Sweben  mit  ber  größten  2BeiSt)eit  angeorbnet  hatte, 
fo  begrünbete  2lncuS  bie  für  ben  ftrieg  mit  Sorgfalt  unb  9lufmerffamfeit,  ba-- 
mit  Kriege  nicht  nur  geführt,  fonbern  aud)  in  gehöriger  unb  orbentlicher  Söeife 
angetunbigt  roürben.  8)  5)ie  Gilten  glaubten,  baß  bie  Sd)roäne  mit  greube  unb 
unter  ©efang  fterben.  9)  Scipio  mit  bem  ^Beinamen  HfricanuS  reifte  unter 
großer  Hoffnung  unb  mit  ben  ©clübben  feiner  Mitbürger  nach  Spanien  ab. 
10)  9JJit  Sd)mer$  unb  Unroillen  oerließ  |>annibal  Italien,  roelcheS  er  fo  viele 
3ahre  mit  ©rfolg  unb  auf  bie  ruhmooUfte  Söeife  bejroungen  hatte.  11)  3)ie 
@aUier,  welche  ihre  SBefeftigungen  in  aller  Stille  oerlaffen  hatten,  machten  mit 
ber  größten  Schnclligfeit  plötjlid)  einen  Eingriff  auf  bie  mit  93efeftigung  beS 
SagerS  befd)aftigten  SegionSfotbaten;  biefe  roehrten  fid)  auf  bie  tapferfte  SBeife, 
ohne  Orbnung,  ohne  Äommanbo;  oiete  tampften  fogar  in  bloßem  $opfe,  roeil 
eS  ihnen  an  $eü  gefehlt  hatte,  bie  #elme  aufjufetjen.  12)  SBarum  fommft  bu 
mit  (Bchroert  unb  $old)  ju  mir,  um  mich  in  3lngft  ju  oerfefcen?  2BaS  bu 
geftern  auf  bem  SBege  ber  Sift  unb  unter  bem  Scheine  ber  greunbfdjaft  nicht 
erlangt  haft,  wirft  bu  fpute  auf  bem  SBege  ber  ©eroalt  nicht  erreichen. 
106. 3n  welcher  Seife  gebraucht  ber  Sateiner  ben  Ablativus  instrumenti? 

107.  9Bie  wirb  ber  Ablativus  pretii  angewanbt? 

108.  ©ieb  baS  Nähere  über  ben  ©ebrauch  beS  Ablativus  causae  an. 

109.  ©eiche  $eponentien  haben  ihr  Objeft  im  Ablatio  bei  ftch? 

110.  fiberfefce:  1)  3)ie  Senden  lebten  nicht  oiel  oon  ©etreibe,  fonbern  größtenteils 
oon  2Meh/  9Jnld)  unb  §onig  unb  genoffen  auch  baS  Sleifdj  unb  bie  2ftild)  ber 
^ferbe;  ben  ©ebraud)  ber  SBoHe  unb  Kleiber  fannten  fie  nicht;  um  fid)  aber 
gegen  bie  §eftigfeit  ber  ftälte  5U  fdjü^en,  bebienten  fte  ftch  ber  Seile  oon  roil* 
ben  Bieren;  benn  an  ber  Qagb  oorjüglich  fanben  fte  großes  Vergnügen  unb 
fugten  ftch  nicht  nur  ber  Heineren,  fonbern  auch  oer  größeren  wilben  Xtere  )tt 
bemächtigen.  2)  diejenigen  jeigeu  ftch  Der  Siebe  ©otteS  unwürbig,  welche  bie 
guten  Anlagen,  mit  benen  fte  auSgeftattct  ftnb,  mißbrauchen  ober  gar  nicht  be* 
nutzen.  3)  Niemals  genoß  stieben  größeres  2Infef)en  als  bamalS,  wo  ©pami- 
nonbaS,  ein  9ftann,  ber  gewiß  bie  h öd) fte  SBewunberung  oerbient,  an  ber  Spitze 


Digitized  by  Google 


111.  —  28  - 

be§  Staate«  ftanb.  4)  ©ooiel  ftetjt  fcft,  bag  oiele  9ttenfd)en  roeit  beffer  roärcn, 
tucnn  ftc  eine  beffere  (Srsiefjung  genoffen  l)ättcn.  5)  $ie  menfd}tid)e  91atur  bringt 
e3  mit  ftd),  ba&  wir  benjenigen  geneigt  ftnb,  meldje  ftd)  benfelbcn  ©cfarjten 
unterjicfjen,  bie  mir  überftanben  Ijaben.    6)  $ic  fpartanifdjen  Stnaben  erhielten 
an  bem  ^Utarc  ber  SlrtemiS  bie  fcfjmcrjtidjften  8d)(äge  nnb  ertrugen  fte  fdnuciaenb, 
bie  einen  au3  Sd;amgefüf)l,  bie  anbern  au«  gurdjt,  bie  meiften  au$  9utt)mfurf)t. 
7)  91id)t  auS  Bitetoilligfeit  ober  9tti§gunft,  nietjt  auS  Gcitelfeit  ober  9?uf)ma,icr, 
fonbern  au§  33atcrlanb§liebe  unterbräche  (&icero  ben  (Sattlina  nnb  beffen  ©en  offen, 
roeldje,  roeil  fte  an  Sdjttlben  litten  ober  au§  ©icr  nad)  Gtyrenftelleu  ober  au£ 
irgenb  einem  anbern  ©runbc  oon  bem  SBunfdjc  befeelt  toaren,  ben  Staat  über 
ben  Raufen  ju  ftofjen.  8)  9licia3,  mutlos  burd)  ben  Abfall  ber  Bunbelgevt  offen, 
frant  burd)  «Sorgen  unb  3lnftrengungen,  baju  oon  sJhtur  fdjroanfenb  unb  unent^ 
fdjloffcn,  bat  bie  2ltl)encr  brieflid)  barum,  au§  Sicilien  jurücf  berufen  51t  werben, 
ba  er  ein  fyefttgeS  Wierenleiben  Ijabe  unb  bie  ftelbljerrnpflidjten  nid)t  genügenb 
roat)mef)mcn  fonne.  9)  ®a  bie  ©eisigen  niemals  felbft  mit  bem  größten  $Hcid)tume 
nid)t  sufrieben  ftnb,  roerben  fte  oon  §oras  mit  beneu  uerglidjen,  roelefye  an  ber 
Safferfudjt  leiben.    10)  $u  befjaupteft,  bir  fei  oon  ber  9catur  ba§  (Streben 
cingepflanjt,  ben  9lotletbenben  roob^ljuttjun,  unb  bu  fänbeft  in  nidjtS  eine  größere 
Befriebigttng  als  in  ber  9JWbtt)fttigfeit  unb  ber  ftreube,  oon  beinern  9ieirf)tumc 
SU  fpenben;  mir  aber  fdjeint  Derjenige  nidjt  roar)rl)aft  rootjltljätig  311  fein,  roeldjer 
oon  feitten  ©objtfyaten  oiel  WüfymcnS  madjt  unb  nid)t  blojj  in  bem  SBetoufstfetn 
feiner  9Jlenfd)enfreunblid)feit  unb  <Sittlid)feit  Befriebigung  ftnbet,  fonbern  au§ 
föutjmgier  unb  (Eitclfeit  fpenbet.    11)  $ie  fllugtjeit  erfennt  man  befonber§  an 
ber  ©clbftbel)errfd)ung;  benn  e3  oerrät  Hlug^eit,  toeber  $u  oiel  nod)  311  roenig 
auf  ftd;  ju  oertrauen  unb  uidjt  att§  UnfcuntniS  ber  eigenen  Gräfte  nad) 
l)ol)en  fingen  cmporjttftreben.   12)  Bollftänbig  roaljr  ift  bie  Behauptung  (£ato$, 
biejenige  Stabt  fönne  nidjt  befteljen,  in  roeldjer  ein  gifdfr  teurer  be^a^It  roerbe 
al§  ein  SHinb.  $er  §ungcr  foftet  wenig,  ber  oerwöljnte  ©efdnnacf  (aber)  oiel. 
$er  Sieg  bei  Senium  foftetc  ben  sJ>nrrf)u§  oiel  ©tut  unb  SBunben.   13)  211$ 
$)cjotaru3,  weldjer  wegen  feiner  oielen  Berbienfte  um  ba§  römifdje  95oß  oon 
bem  Senate  mit  bem  Xitel  „ttönig"  gccfjrt  unb  mit  anbern  2lu§$eid)nungen  unb 
Belohnungen  bebad)t  toorben  mar,  oon  feinem  ©nfcl  Gaftor  angesagt  rourbc,  er 
b,abe  ben  3uliu§  (Eäfar  auf  l)intcrliftige  Seife  ermorben  wollen,  roanbte  er  ftd) 
burd)  feine  ©efanbten,  weldje  er  311  feiner  SRcdjtjerligung  mit  Sluftragen  nad) 
Moxa  gefdjitft  hatte,  an  Gieero  mit  ber  Bitte,  er  möge  itjn,  ber  in  bie  I)öd)fte 
BefümmerntS  uerfetjt  fei,  oerteibigen.    14)  Saljrlid),  biejenigen  ftnb  in  einen 
fdjmercn  Irrtum  oerftriett,  meldje  itjren  iHuljnt  in  ^)teta^tum,  ftftrperfraft  unb 
Sdjön^eit  fua^cn;  mir  mflffen  vu&  oicImet)r  angeftrengte  OTülje  geben,  SHufjnt 
burd)  geiftige  2üd)tigfeit  3U  erringen. 

C.  ©rts-,  |laum-  uitö  geitb^ptmmung^n. 

1.  Crtfit*  uttb  JKaumbcfti  in  mutigen. 

1 1 1 .  Bef anntlia^  fteljen  im  Sateinifa^en  bie  einfachen  OrtSbeftimmungen  auf  bie  gvagc 
„100?"  mit  in  c.  abl.,  auf  bie  Jrage  »wo^in?"  mit  im  0.  aca,  auf  bie 


Digitized  by  Google 


-  29  - 


112—113. 


grage  „rootyer?"  mit  ex  c.  abl.,  3.  $8.  Pisces  vivunt  in  man;  legati  vene- 
runt  in  castra;  Catilina  ex  urbe  profugit.  2Beld)e  2luSn  ahnten  uon  biefen 
Regeln  Kommen  bei  Überfefcung  folgenber  Sälje  unb  2lu$briicfe  in  5lmoenbung? 
a)  3er  $iftator  lieg  bie  Raufbuben  in  ber  gaujen  Stabt  fcbliefjen.  Qn  gan$ 
örieajenlanb  gab  eS  feinen  »eiferen  ÜRann  als  SofrateS.  b)  ^aufaniaS  rourbe 
an  bemfelben  Orte  beerbigt  roo  er  feinen  ©etft  aufgegeben  Ijatte.  $ie  Leiter 
fdjumften,  wie  if)nen  00m  gelbfpvrn  befohlen  war,  allerorten  nmljer.  c)  $ie 
Werfer  würben  oon  ben  ©riedjen  am  ©urmuebou  ju  Sanbe  nnb  ju  Gaffer  be-- 
fiegt.  d)  Gicero  \)at  im  erften  SBudje  feiner  SuSculanifäjen  Unterfudmngen  über 
bie  93erad)tung  beS  SobeS  gefprodjen. 

112.  Überfe^e:  1)  Stadlern  mir  an  ber  Qnfel  gclanbet  maren,  mürben  mir  oon  mei= 
nem  ©aftfreunbe,  in  beffen  Sanbfyaufe  mir  ein$ufef)ren  oerfprodjen  Ratten,  aufs 
freunbltdjfte  aufgenommen.  2)  911S  ©icero  bie  ©efal)r  erfannte,  meiere  bem  all* 
gemeinen  2Bol)le  burd)  bie  ocrbrcdjerifdjeu  $(äne  ©atilinaS  brofyte,  richtete  er 
fein  gan$e»  2>id)ten  unb  Sradjten  auf  bie  Rettung  best  Staates.  3)  2113  3tvta= 
rerrei  fyeranrücfte,  oerbrannten  bie  Stbonier  alle  Sdjiffe,  bamit  niemanb  feine 
Hoffnung  auf  bie  Sfadjt  fe^e.  2113  sJJlato  in  ber  2Biege  f d)lief,  f ollen  fid)  itnn 
Lienen  auf  bie  Sippen  gefegt  haben.  ,3d)  ^abe  meine  gan5e  Sadje  auf  beiue 
91adjfid)t  unb  9ftilbe  geftellt.  4)  Qn  9ftom  lief  bie  Reibung  ein,  eS  habe  an 
oerfduebeuen  Stellen  S3lut  unb  Steine  geregnet.  5)  Eaum  mar  im  puuifdjen 
itoger  gemelbet,  bafj  römifdje  ©efanbte  in  Spanien  augefommen  feien,  als 
$annibal  einen  33oten  entfenbete,  ber  ihnen  oerbieten  füllte,  ju  ihm  ju  fommen. 
6)  2öot)in  foll  id)  mid)  feigen  auger  auf  biefen  Stuf)l?  2ßo  merben  mir  Ijeute 
abenb  jufammenfommen?  7)  9IIS  ber  Äönig  in  ber  Stabt  angekommen  mar, 
oerfammelte  ftd)  eine  große  2fteufd)enmeuge  auf  bem  2flarfte.  8)  $)er  £irt  trieb 
bie  SRinberherbe  auf  einer  sBiefe  aufammen.  ©einige  Seute  oergraben  oft  ihr 
@elb  in  ber  <£rbe.  9)  2Sie  grofjer  SReidjtum  in  9tom  nad)  ber  3erftörung  RorinthS 
unb  SlarthagoS  unb  nad)  Unterjochung  ber  Sflacebonier  aufammenflofj,  bafür  bient 
fa^on  bie  tyatfafy  511m  SBeroeife,  bafj  feit  jener  £eit  bie  Bürger  abgabenfrei 
waren.  10)  Antonius  fdjrieb  auf  bie  ©ilbfäule,  roeld)e  er  auf  bie  iKebnerbüfyne 
ftellte:  deinem  hodjoerbienten  Skter.  11)  $er  Seidjnam  beS  £anno  mürbe  an$ 
Äreuj  gef plagen.  12)  fiueretia  {tiefe  ftd)  baS  Keffer,  mcldjeS  fie  unter  ihrem 
bleibe  oerborgen  tyatte,  ins  £erj.  13)  ©inen  Sd)ioamnt  inS  SSaffer  taudjen. 
ßinen  Sögel  in  einen  Stufig  einfperreu.  ©inen  sJiing  in  einem  ©djranfe  oerfteden. 
©in  Siegel  in  2Bad)3  abbrüefen.  2)ie  Gruppen  an  einem  fünfte  fonjentvicren. 

113.  Überfetje:  1)  Sljay  fagte  pra^lerifd):  2luf  meiner  Seite  roirb  bie  Sc^ladjtrei^e 
nimmermeljr  burd)brod)en  merben!  2)ie  tapferften  Stneger  eröffneten  auf  beiben 
Seiten  bie  Sdjladjt:  auf  Seiten  ber  Sabiner  ©urtiuS,  auf  römifa^er  Seite 
£oftiu3.  2)  2)ie  Scb,laa^treic)e  fing  an,  auf  bem  linfen  3tö9ef  3'^  manfen.  3)  3Benu 
man  au§  bem  Sa^marjeu  Speere  buvd)  ben  ^8o§povu§  fegelt,  fo  liegt  jur  linfen 
ßanb  Sit^unien,  jur  regten  ^onftantinopel.  4)  2)ic  v-£ßaa^tpoften  Ijörten  ben 
Älang  ber  trompeten  im  feinblidjen  Sager.  SBeun  id)  mid)  uic^t  irre,  f narrte 
eben  bie  Srjür  bei  bem  sJcadjbar.  5)  Sicilien  ift  auf  allen  Seiten  00m  Speere 
umgeben.  6)  ©nglanb  ftögt  im  Horben  au  Sd&ottlanb,  im  Süben  au  ben  ftanal. 
")  Rarttjago  mar  auf  ber  £anb=  unb  9)Zeerfeite  ftarf  befefttgt.  8)  2)ie  alten 
$eutfd)en  fagten  bie  ^örner  ber  2luerod)fen  am  Oianbe  mit  Silber  ein  unb 
gebrausten  fie  bei  ben  glän$enbftcu  ©aftmdrjlern  als  Sedier. 


Digitized  by  Google 


114-119. 


-  30  - 


114.  SBeldje  SRegel  fommt  bei  Überfettung  folgcnber  9luSbrücfe  in  3lnwenbung?  3n 
einem  SBagen  fahren,  eine  Saft  auf  ben  ©djuftern  tragen,  5ifd)e  in  einem  9}et>e 
fangen,  auf  ber  anpifdjen  otrage  nach  ©apua  reifen,  bie  ©olbaten  matten  aus 
aßen  Sfyoren  einen  SluSfafl,  baS  ©etreibe  würbe  teils!  auf  Sdjiffen  teils  auf 
SBagen  ^erbeigefa^ren,  einen  Jüngling  in  ben  frönen  fünften  unterrichten. 

115.  Überfefce:  1)  3luf  bie  ftunbe,  bag  bie  flotte  oon  bem  Könige  in  ben  £>afen  auf* 
genommen  fei,  machte  ber  Segat,  melier  ftd)  lange  mögig  im  Sager  gehalten 
hatte,  aus  allen  Sfwren  einen  Slusfaü,  befiegte  bie  geinbe  in  einem  blutigen 
Kampfe  unb  oerheerte  bie  ganje  Saubfdjaft  mit  Jeuer  unb  Schwert;  barauf 
lieg  er  allen  benen,  welche  fich,  tapfer  gezeigt  Ratten,  herrliche  ©efcheufe  §u« 
fommen.  2)  3pfyfrate3  übte  baS  Sftietheer,  an  beffen  ©oifce  er  ftanb,  fo  fetyr  in 
jeber  3lrt  oon  Waffen,  baß  in  gang  ©riedjenlanb  niemanbeS  Gruppen  für  ge* 
übter  gelten  tonnten.  3)  2>a  ber  $ater  be3  2.  'tßomponiuS  ein  reifer  unb  ben 
SBiffenf haften  ergebener  2ttann  mar,  lieg  er  feinen  <5ob,n  in  allen  ben  fünften 
unb  2Biffenfo)aften  unterrichten,  in  welche  man  bamalS  bie  römifdje  Qugenb 
einzuweihen  pflegte.  4)  2118  Slleyanber,  welcher  mit  feinem  ganjen  $eere  ben 
3nbuS  ^inabgefa^ren  mar,  an  ben  Ocean  gefommen  mar,  lieg  er  bie  ©olbaten 
teils  0u  Skiffe  teils  ju  gug  nad)  2Hefopotamien  surüeftehren.  5)  ®er  Qdger, 
welcher  ju  $ferbe  bereits  mehrere  roilbe  2iere  mit  feinem  ©efdjoffe  erlegt  hatte, 
begab  fidj  mit  einem  3agbfpiege  in  baS  2>icfid)t,  um  einen  33ären,  weldjer  ftd) 
in  feiner  $öt)le  oerborgen  hielt,  &u  töten.  6)  $)ic  ©olbaten* machten  einen  2luS 
fall  auS  bem  $intertb,ore,  burchbrachen  bie  feinblichen  SBerfe  unb  fchlugen  ihr 
Sager  au  einer  günftigen  ©teile  auf,  511  welcher  genügenber  ^ßrooiant  teils  auf 
bem  ^yluffc  teils  auf  bem  Stteere  herjugejahren  werben  tonnte.  7)  $)er  ^&hr* 
mann  fetjte  unS  in  einem  flehten  Ralmc  über  ben  5lug.  8)  ^emanbem  im 
Seftamente  oiel  ©elb  oermachen,  ©inen  93linben  an  ber  £>anb  jühren.  ^emanben 
pr  9But  entflammen.  Saffer  in  einem  ©imer  fchöpfen.  $>aS  SBlut  in  einer 
(Schale  auffangen.  ©twaS  in  ©orte  faffen,  in  einer  SRebe  jufammenfaffen.  <3n 
SolfSoerfammlungen  jufammenfommen.  3U  ¥fctbe  ober  ju  3U&  bienen.  2luS 
ber  fyotytn  #anb  trinfen.  9)  ©lobiuS  lieferte  bem  Sttilo  ein  ©efecht  auf  ber 
heiligen  ©trage. 

116.  ©ieb  bie  9tegeln  über  bie  Äonftruftion  ber  ©täbtenamen  an. 

117.  Barum  ift  In  folgenben  ©ä&en  ju  bem  ©täbtenamen  eine  $räpofition  gefegt?  1)  Caesar 
a  Gergovia  discessit.  Classis  ab  Ostia  profecta  est.  Naves  a  Messana  conspectae 
sunt.  2)  Proelium  ad  (ob.  apud)  Marathonem  commissum.  Exercitus  ad  Numantiam 
perduetus  est.  Tres  sunt  viae  ad  Mutinam.  Omnes  a  Salonis  usque  ad  Oricam  portus 
classibus  occupavit. 

118.  ©oö  ift  in  »ejug  auf  folgenbe  au*  ben  bcflcn  Älaffifem  genommene  9tu?brüde  ju  beinerten? 
1)  Macedoniam  pervenire.  Exercitum  Etruriam  transducere.  Colonos  Chersonesum 
mittere.  Africara  transire.  Euboeam  traicere.  Dornum  Chersonesi  habere.  2)  Numquid 
Romain  vis?  Haec  via  est  in  silvam  In  Pompeianum  (in  Italiam,  Romam)  cogitabara. 
Statueram  statim  Romam.  3)  In  alieuius  potestatem  esse.  Aliquem  in  custodiam 
habere.   Höstes  in  potestatem  habere. 

119.  Überfc&e:  1)  $ie  ©d)iffe  in  ben  $afen  üon  SWeffana  bringen.  3n  ba«  ?ager  bei  9kbea  fommen. 
$ie  ©olbaten  nad)  Apollonia  in  CSpiruS  überfein.  $aS  $eer  in  bie  ©interquarticre  im  2anbe 
ber  ©equaner  bringen.  2)  SBerreS  ftabl  eine  grofee  Wenge  forintbifdjer  ©efäfic  au*  allen 
Heiligtümern  uon  ©nrafu«;  aud)  ba«  5)enfmal  be«  ©eipio  nabm  er  au«  einem  Xempcl  in 
?(grigent  toeg.  «u«  bem  ^afen  bon  latent  abfegein.  3)  9tuf  bem  9)tarfte  üon  JRom  ftanb 
bie  «ebnertribüne.   3n  bem  ©enatögebäubc  von  ©nratuS. 


Digitized  by  Google 


—  31  —  120-125. 

120.  Scfaimtlid)  ftcbt  auf  bie  fragen  „wie  lange?  wie  lang?  wie  bieit?  »wie  f)od)?  wie 
roeit?"  u.  ä.  bei  «ceufattn  ber  HuSbefjnung,  j.  Caesar  fossam  quinque  pede«  altam, 
daodecini  latam,  centum  pedes  longaiu  duxit.  Non  digitiou  progressus  sum.  Alexander 
tridui  Her  processit.  Quaedam  besiiolae  unurn  diem  vivant.  Pericles  quadraginta 
anno»  praefuit  Athenis.  3ft  ber  ©a&:  „$>iefev  Wagel  ift  einen  3°ö  ndjtig  überfe^t : 
Hic  clavus  digitum  crassus  est? 

121.  Seid)«  ^eobadrtung  ergiebt  fid)  au3  folgenben  Säbcn?  1)  Teanuni  abest  a  Larino  duode- 
riginti  milia  passuum.  Ariovisti  copiae  a  Romanis  triginta  miW&i«  passuum  aberant. 
Turres  octoginta  podes  inter  se  distabant.  Aesculapii  templum  qainque  miltJm« 
passnum  ab  nrbe  distat.  2)  Ariovistus  mili&t«  passuum  sex  a  Caesaris  castris  con- 
sedit   Caesar  milia  passuum  tria  ab  Helvetiorum  castris  castra  posuit. 

122.  Ubcrfe^c:  1)  flaum  mar  im  punifcfjen  fiager,  roelcf}e3  fid)  oor  Stumantia  befanb, 
bie  9Helbung  eingelaufen,  bajj  römifd)e  ©efanbte  $ur  ©ee  in  Spanien  ange* 
fommen  feien,  als  £annibal  einen  93oten  entfenbete,  ber  itjnen  gebieten  follte, 
niajt  ju  xfyn  ju  fommen.  2)  5luguftu£  ftarb  in  einem  2Uter  non  76  Qa^ren  in 
ber  campaniferjen  ©tobt  9lola  unb  rourbe  nid)t  in  föom  felbft  auf  bem  3oruin, 
l'onbern  auf  bem  SftarSfelbe  oerbrannt.  3)  93iele  oergeffen,  baß  eS  ein  bebeu* 
tenber  Unterfd)teb  ift,  ob  fie  in  ifyrem  eigenen  ober  in  einem  frembeu  §aufe 
jid)  befinben.  4)  Qn  ganj  ©ried&enlanb  gab  e§  feinen  roeiferen  SJcann  als  ©o* 
frate§,  in  beffen  §au3  alle  famen,  meldte  und)  2Bei3f)eit  begierig  roaren.  5)  §oraj 
bjelt  jid)  gern  in  bem  lieblichen  $ibur  auf.  2>er  Ronfut  50g  oon  ©ora  aus 
in  ba$  ©ebiet  ber  ©amniten  unb  führte  feine  Gruppen  gerabeSroegS  oor  Je* 
ritrum.  6)  3)er  Söurm,  ber  auf  ber  (Srbe  friert,  unb  ber  Slbler,  ber  l)od)  oben 
in  ber  Suft  fliegt,  fmb  ©efdjöpfe  beSfelben  ©otte§.  7)  ©treeft  eud)  ofme  alles 
Sebenfen  auf  ben  93oben,  benn  ber  S^afen  ift  an  biefer  ©teile  nidjt  me^r  feudjt. 
8)  3)ie  ©teile,  roeldje  (£äfar  unb  Slriooift  für  bie  Unterrebung  geroäljlt  Ratten, 
roar  oon  bem  Sager  beiber  gleid)  roeit  entfernt;  jroeirjunbert  ©d>ritte  oon  biefem 
iMatic  fteQte  (£äfar  eine  Segion  auf;  in  gleicher  (Entfernung  nahmen  3lriooift3 
Leiter  ©tellung.  9)  $annibat  gelangte  in  jroet  Sagen  unb  ebenfo  oielen  Dcäajten 
nad)  |>abrumetum,  einer  Ortfdjaft,  meiere  oon  3onm  ungefähr  fedjjig  beutfdje 
teilen  entfernt  mar.  10)  9Jad)bem  id)  oiele  SBiberroartigfeiten  unb  ©efaf)ren 
bab,etm  unb  im  gelbe  überftanben  hatte,  begannen  enblid)  meine  ißer^ältniffe 
fMl  beffer  ju  geftalten. 

2.  ßeifbefrtututuitQen. 

123.  ©ann  wirb  bei  S^tbeftimmungen  auf  bie  Srage  „mann"  ber  blofje 
Ablatio,  mann  in  c.  abl.  gefegt? 

12i  fcuf  weldje  bveifadje  fBeiie  fann  man  benSafc  überfein:  H*Dlan  fämpfte  ununterbrochen  fünf 
Stunben  lang"? 

125.  Übcrfe^c:  1)  Sttleranber  ftarb  in  einem  Sitter  oon  33  Qatjren  unb  einem  SJconat. 
@alba  folgte  in  einem  Sllter  oon  73  Qafyren  bem  9cero  auf  bem  Jerone  nac^. 

2)  3)ionnfiu§  ber  Gittere  behauptete  fic^  in  feiner  $uranni§  mit  großem  ©lüefe 
unb  ftarb  in  einem  Hilter  oon  über  60  <3af)ren.  5luf  ben  Eintrag  be§  ^ompejuS 
rourbe  burd)  ein  ©efe^  oerorbnet,  ba§  niemanb  unter  breigig  Qa^ren  ein  ©taa§* 
amt  annehmen  foOe.  ^annibat,  jünger  al§  füufunbsroanjig  3ab,re  ^Ib^err  ge* 
roorben,  unterjochte  in  ben  näcfjften  brei  Qa^ren  faft  alle  93ölfer  ©panien§. 

3)  $)er  Äönig  befinbet  ftd)  fd)on  feit  fed)S  Sagen  in  unferer  ©tabt.  3)er  Sur» 
gertrieg  roütet  nun  fc^on  feit  brei  3fl^ren  ^n  unferem  ©aterlanbe.  3)ie  ©partaner 
leben  fajon  feit  me^r  ate  fieben^unbert  ^a^ren  narf)  ganj  benfelben  ©itten  unb 
unoeränberten  ©efe^en. 


Digitized  by  Google 


126—130.  -  32  - 

126.  Überfefce:  1)  2Benige  Jage  nad)  bem  Jobe  be$  Scipio.  Sed)3  $ahre  früher. 
9foin  Jage  fpäter.  sJiid)t  lange  nachher-  kuvj  oorher.  ©eraume  3eit  oorher. 
2)  2lu3  bem  SBatcttanbe  oertrieben,  ertrug  JhemiftofleS  ba§  Unrecht  be3  unbanf= 
baren  93aterlanbe§  nidjt,  fonbern  t^at  baSfelbe,  wa3  jwan$ig  Oahre  früher  bei 
bcn  Römern  ©oriolan  gethau  hatte,  ©inige  Qahre  nad)  93eenbigung  be§  Sflaoen* 
fricgeS  begann  ©äfar  ftd)  um  (Sljrenftetten  ju  bewerben.  3)  §eute  oor  selm  Qa^ren 
mürbe  mein  jüngftcr  Solm  geboren.  ©3  fmb  jetjt  weqjüfl  Jage  her,  baß  meine 
ältefte  Schwefter  ftarb.  4)  3lm  Jage  oor  ben  Slalenben  be$  attai.  3Cm  Jage 
nad)  ben  Qben  be3  3)ejember.  5)  $)ie  ©efanbten  erwirfteu  einen  Söaffenftiflftanb 
auf  breißig  Jage,  ©ei  aller  Ungewißheit  be$  Sebent  fchmicbeu  wir  'plane  auf 
oiele  3a^re  hinaus,  ©äfar  ermahnte  bcn  $umnorijr,  für  bie  3ufunft  alle  23er* 
anlaffung  jum  Sßerbadjt  ju  oermeiben.  SBir  haben  bie  5lbreife  auf  morgen  oer= 
fd)obeu.  Sebc  wohl  für  immer.  6)  ©egen  ba3  ©nbe  be§  Jahres,  ©egen  ad)t 
U^r.  ©egen  5lbenb.  7)  3n  ben  Jag  hinein  leben.  33i§  in  bie  tiefe  9lad>t  hinein 
wachen.  3)ie  ; a  h  l  ber  #einbe  oermehrte  ftd)  oon  Jage  ju  Jage.  3)ie  ftranfheit 
oerfdjümmerte  ftd)  oon  Stunbe  $u  Stunbe.  8)  3luf  ben  beftimmten  Jag  fommen. 
2Bir  erwarten  bid)  auf  ben  Januar.  $grrf)u3  geftattete  ben  römifchen  @e= 
fangenen,  baS  Sager  ju  oerlaffen,  unter  ber  33ebingung,  baß  fie  auf  ben  oiertcn 
Jag  jurücffehrten.  9)  ^tod)  währenb  ber  SNadjt.  Utoch  währenb  ber  britten 
^cadjtwadje.  3Bir  werben  noch  im  Saufe  be3  JJcjember  bie  9teife  antreten. 
10)  O^h  »erbe  oor  Slblauf  oon  fcchs  Jagen  nach  $aufe  jurücffehren.  3>ov 
Ablauf  biefeS  SttonatS. 

127.  Überfetje:  1)  SBenn  bu  in  beinern  ©riefe,  ber  heute  oor  oierjehn  Jagen  in  meine 
§dnbe  gefommen  ift,  fdjreibft,  bu  lebteft  oiel  lieber  in  ber  Stabt  al§  auf  bem 
Sanbe  uub  würbeft  tro$  ber  ©inlabung  beincS  ^reunbe^  währenb  be§  ganzen 
SommerS  nicht  auf$  Sanb  fommen,  (fo  wiffe):  ich  oerweilc  oon  grütjliug^ 
anfang  an  nun  fdjon  feit  brei  Monaten  auf  bem  Sanbgute  meinet  ftreunbe§  unb 
bebauere  e$  feljr,  baß  ich  i«  *>en  nädjften  acht  Jagen  ooin  Sanbe  aurücffcljren 
muß,  um  sur  3«*  *>er  SBahlen  in  ber  Stabt  anwefenb  5u  fein.  2)  Jaft  ^ättc 
ich  oergeffen,  bir  &u  fd)rciben,  baß  unfer  greunb,  welcher  gerabe  an  feinem 
©eburtstage  nad)  ber  §auotftabt  gereift  ift  um  einen  9trjt  ju  State  ju  sieb,en, 
am  gefte  ber  Saturnalien  franf  geworben  ift  unb  nun  bereits  feit  sehn  Jagen 
ba§  hcfrtflftc  5'ieber  hat;  jebod)  hflt  ber  Slrjt  welcher  ihn  täglich  sweimal  bc^ 
fucht,  oerftdjert,  baß  jener  auf  ben  SJconat  Oftober  (wieber)  in  ber  £>eimat  bei 
un§  fein  werbe.  3)  ©3  ift  oft  ein  größerer  SRuhm,  ju  rechter  &\t  ein  £eev 
gerettet,  al§  oiele  taufenb  Jeinbe  getötet  ju  haben. 

3.  tprätiofttioneu. 

128.  Sdd)c  ^iväpofitioncn  »ucibcn  aud)  ald  ?lbücrbicit  oljnc  folcjcnbcd  Subflantio  gcbiaudjt? 

129.  ©cldic  ^väpofitioncn  werben  vcgelmäfu'g  i^rem  dornen  nadjgcflcllt? 

130.  Söcldjc  Siegeln  in  »c^c^ung  auf  bie  Stellung  ber  ^väpo|iiionen  ergeben  ftd)  au«  folgenben 
SJeifpielcn?  1)  Per  ego  te  deos  oro.  Per  ego  vos  deos  patrios  oro,  viudicate  ab  ultimo 
dedecore  nomen  gentemque  Pcrsarum.  2)  Magno  cum  periculo.  Gravi  de  causa. 
Quibus  de  rebus.  Qua  in  urbe.  Istis  in  silvis.  Tanto  in  honore.  3)  Ante  urbis  portas. 
Ad  iudiciorura  certamen.  In  avium  rostris.  4)  Ad  beate  vivendum.  Ad  recte  discendas 
litteras.  De  pracclare  gestis  rebus.  5)  Post  autem  Alexandri  Magui  mortem.  Praeter 
enim  tres  diseiplinas.  6)  Propter  vel  gratiam  vel  dignitatem.  Cum  et  diurno  et 
nocturno  metu.  7)  Scgetes,  quas  intcr  et  castra  unus  omnino  Collis  interest.  Is, 
quem  contra  dicis.  Res,  qua  de  agitur.  lllud,  quo  de  agitur.  Uunc  adversus  Pbarna- 


Digitized  by  VjOOQle 


-  33  - 


131—138. 


buzus  habitus  est  imperator.  Hunc  post.  Dies,  quam  ante.  Urbes,  quas  circa. 
Modus,  qaem  ultra  progredi  non  oportet.  8)  Uannibal  patriaui  reliquit  ad  Antiochumque 
confugit.  Milites  fusi  in  urbeque  obsessi  sunt.  Kecte  et  ordine  ex  reque  publica 
facere.  Pro  vita  civium  proque  universa  re  publica.  Atticus  pecuniara  sine  fenore 
sineque  ulla  stipulation  ei  credidit.  9)  Carapi,  qui  Faesulas  inter  Arretiumque  iacent. 
Saxa  inter  et  alia  loca  periculosa. 

131.  öddje  geiler  finb  in  folgenben  93eifüielen?  1)  Cum  ex  Graecia  arcessitis  militibus.  In  ad 
mare  sita  urbe.  2)  Ad  praesidiis  firmanda  nioenia.  A  proelii  cupidis  militibus.  In 
mihi  invisum  locum. 

132.  Sarum  ift  in  bem  €a$e  Milites  pro  uxoribus  et  liberis  pugnant  bte  ^röpofttion  nur  ein- 
mal, nämlid)  bei  bem  etften  begriffe  gefegt,  roäfjrenb  fie  in  bem  Safce  Persae  et  apud  Sola- 
mina  et  apud  Plataeas  pugnaverunt  öor  beiben  Gegriffen  fte^t ? 

133.  Überfetje:  1)  93or  unb  in  bem  Sager.  2)  $)ieSfeitS  unb  jenfeitS  beS  OceanS. 
3)  Uber  unb  unter  ber  ©rbe.  4)  Einige  fprad)en  für,  anbere  gegen  ben  ©efetjeS* 
oorfchlag.  5)  Einige  Siere  fönnen  ebenforoohl  innerhalb  <3ä  außerhalb  beS 
2Baffer§  leben.  6)  S)ie  <ßferbe  roeibeten  teils  oor  teil«  in  bem  SBalbe.  7)  $)ie 
©ophiften  behaupteten,  jur  Sluffinbung  ber  SBahrheit  inäffe  man  für  unb  roiber 
alles  reben,  bamit  bic  Zuhörer  fid)  mehr  burd)  ein  oernünftigeS  Senfen  als 
bureb,  eine  «Uuftorität  (sc.  beS  SRebnerS)  leiten  liegen.  8)  2>ie  ©toifer  behaup* 
teten,  nur  baS  ©ittlichgute  fei  ein  ©ut;  bie  «ßeripatetifer  bagegen,  ber  ©ittlid)* 
feit  fei  bie  erfte,  ja  weitaus  bie  erfte  ©teile  einjuräumen,  boeb,  gebe  eS  auch 
innerhalb  unb  außerhalb  beS  Seiblichen  mancherlei  ©üter. 

134. 2Bie  untertreiben  ftd)  bei  Angabe  einer  Trennung  ober  Entfernung  bie 
brei  *ßräpofttionen  ab,  de  unb  ex? 

135. 3ft  ber  ©afc:  „3$  ^abc  geftern  bei  meinem  Onfel  gefpeift"  richtig  überfefct: 
Heri  ad  avanculum  meum  cenavi? 

136.  Überfefcc:  1)  S3ei  §omer  prallt  Sfteftor  oft  mit  feinen  Sugenben.  2Ben  follte 
ntcl)t  ber  £b,er[ite§  bei  $omer  jum  Sachen  bringen?  2)  93ei  ben  ©öttern  fdnoören. 
3d)  befchroöre  eud)  bei  ber  Erinnerung  an  unfere  gemeinfchaftlid)  oerlebte  Qugenb. 
3)  3n  einer  Monarchie  ift  bie  2Jcad)t  beim  Sftegenten.  3n  eurer  §anb  liegt  bie 
(fritfcheibung  beS  Sieges.  4)  33etm  ©pajierengehen  com  (regten)  SBege  ab* 
fommen.  $8ei  üfebe  einf djlafen.  SBährenb  beS  ©aftmahleS  ging  fein  SBort 
über  feine  Sippen.  5)  Eäfar  nahm  bei  ber  Seftung  ©tellung  unb  fd)lug  fein 
Sager  bieb,t  bei  ber  SJtauer  auf.  Eäfar  fiel,  oon  23  3Bunben  burd)bob,rt,  bid)t 
bei  ber  SBilbfäule  beS  ^SompejuS  nieber.  3)er  ©djroan  baut  fein  Sfteft  bid)t 
neben  bie  Ufer.  6)  ©efanbte  bei  ben  benachbarten  33ölferf haften  ^erumf djiefen. 
3n  ben  ©tabten  oon  Strurien  henimirren.  7)  93ei  ber  SBicfe  fliegt  ein  $ad) 
hin.  2)ie  Teutonen  führten  it)r  .öeer  an  bem  Säger  beS  9ttariuS  oorbei.  8)  3d) 
habe  in  ber  legten  9tad)t  oieleS  bei  mir  überlegt.  Qd)  haoe  °ei  mi*  befchloffen, 
nach  Slmerifa  auäjuroanbern.  9)  93ei  aller  beiner  Klugheit  haf*  bid)  bod) 
täufchen  laffen.   3)er  ©d)led)te  ift  bei  bem  größten  Reichtum  unglüeflid). 

137. 2öie  unterfdjeibet  fich  causa  „roegen"  oon  propter,  ob,  prae  unb  gratia? 

138.  Überfe^e:  1)  2)u  bift  mir  roegen  beiner  2)ünfelhaftigfeit  oerhafjt.  Sicero  fehiefte 
feinen  ©ohn  SHarcuS  nach  Althen  ju  ©ratippuS  roegen  ber  hohe»  ©ebeutung  ber 
©tabt  roie  beS  SehrerS.  2)  3)ie  Säger  breffteren  bie  §unbe  ber  $agb  roegen. 
3)ie  Staufleute  burehfahren  bie  SUleere  beS  ©eroinneS  roegen.  3)  ©hriftuS  ift  um 
ber  Sttenfchen  roillen  in  ben  £ob  gegangen.  4)  2Bie  oieleS,  roaS  roir  unfer  felbft 
roegen  nicht  thun  würben,  thun  roir  nicht  ben  ftreunben  pliebe!  5)  ©S  roar 
beS  SärmeS  roegen  unmöglich,  Me  3Borte  beS  SRebnerS  ju  oerftehen.  6)  2llS  ein 

Wenge,  loteiu.  Mepaitormm.  7.  «ufl.  I.  3 


Digitized  by  Google 


139-150.  -   34  — 

<ßerfer  prallte:  $fox  werbet  bie  ©onne  wegen  bet  Unmaffe  ber  Pfeile  md)t  fernen, 
erwiberte  SeonibaS:  9lun,  bann  werben  wir  im  Statten  fämpfen.  7)  3>as 
9ttäbtf)en  tonnte  oor  Sljränen  nicfyt  fpretfjeu.  8)  deinetwegen  barfft  bu  bleiben 
ober  weggeben.  9)  9hd)  ben  ©efefcen  ift  eS  erlaubt,  eine  SBaffe  ber  ©elbftuer; 
teibigung  wegen  &u  gebrauten.  10)  deinetwegen  mögen  alle  2)iebe  aufgehängt 
roerben.  11)  SBenn  bu  betner  ©efunbtjeit  unb  ber  3al)re3jeit  wegen  eine  ©ee^ 
reife  machen  fannft,  fo  fomm  ju  uns.  12)  2Bir  tjaben  ein  93ünbni§  mit  eud) 
gefctyoffen  nid)t  junt  3n>eefe  ber  ßnedjtung  @ried)enlanb§,  fonbern  $ur  Befreiung 
oon  ben  ^erfem.  13)  „Unfertwegen",  fpredjen  gottlofe  Bürger,  „mag  baS 
93aterlanb  ju  ©runbe  gcf)en;  für  un§  allein  leben  mir,  für  un§  allein  forgen  wir". 

139.  Sann  wirb  ba§  beutfe^e  „für"  buref)  pro  überfefct? 

140.  Überfefce:  1)  S)er  junge  ßönig  würbe  für  tot  oom  ©ct)lad)tfelbe  weggetragen. 
2)  3)ie  Börner  waren  ber  2lnftd)t,  niemanb  fei  für  ftcf),  fonbern  für  ba§  Sßater* 
lanb  geboren.  3)  9Ilcefti§  trug  fein  93ebenfen,  für  i^ren  ©ematjl  SlbmetuS  3u 
fterben.  4)  SBenn  mir  boa)  enblid)  ber  Solm  für  meine  Sftülje  ju  teil  würbe! 
5)  ©§  ift  unmöglicf),  bie  Xugenb  für  ©olb  unb  Silber  ju  faufen.  6)  3$ 
für  meine  Sßerfon  bin  ber  9lnftd&t,  bajj  eS  ftd)  für  niemanben  gejieme,  für  fidj 
allein  $u  forgen.  7)  2Bir  wollen  alle,  ein  jeber  für  feinen  £eil,  banad)  ftreben, 
bafc  jener  fcfyamlofe  Verräter  unferer  ©arfje  für  feine  Scfjanbtfjat  büße.  8)  33on 
einem  jeben,  ber  nicfyt  für  mict)  ift,  glaube  idj,  baß  er  gegen  mief)  fei.  9)  %üx 
alle  gäHe  gerüftet  fein.  3)ie  Lüftungen  für  ben  Krieg  oernaa)läffigen.  ©elb 
für  ben  Krieg  beifteuern.  10)  3)en  ©olbaten  war  ^rooiant  für  fed)3  Sage 
jugcteilt.  11)  ©8  ift  abfdjeutid),  ftcf)  für  Sonaten  nidjt  banfbar  ju  be* 
weifen.  12)  ©3  ift  me^r  als  einmal  oorgefommen,  bafj  bie  Slt^ener  2Wii* 
bürgem  für  bie  größten  Skrbienfte  um  ba3  SBaterlanb  mit  Unbanf  gelohnt 
^aben.  13)  #annibal  lieferte  alle  Satiner,  fooiele  er  beren  gefangen  genommen 
Ijatte,  olme  Söfegelb  au§,  inbem  er  erflärte,  er  fei  beSfyalb  nad)  Stalten  ge* 

x  fommen,  um  für  bie  greift  ber  Satiner  gegen  bie  Börner  ju  fämpfen.  14)  ©inn 
für  Soweit;  Sinn  für  ©Ijre;  ©efüb,l  für  ba§  6a)öne;  ©efüb,t  für  bie  «Pflicht; 
©efütjl  für  Slnftanb  unb  ©$am.  15)  2ll§  einmal  ber  Kaifer  9iero  oom 
©knüpfen  befallen  war,  fteüte  man  in  föom  öffentliche  ©ebete  für  feine  gött* 
lidje  ©timme  an,  bie  an  unb  für  fia)  fd)wad},  jefct  aber  oollenbö  gan$  Reifer  war. 
16)  £üte  bidj,  einen  9Jcenfd)en  für  beinen  greunb  ju  galten,  ber  ftd)  nidjt 
fdjämt,  bir  in§  ©eftd)t  ju  f^meic^eln. 

141.  2Bie  wirb  im  Sateinifdjen  ba§  örtliche  „oor"  überfetjt? 

142.  SBeldjer  Unterfdjieb  ift  awifajen  ben  SluSbrücfen  Ego  prae  ceteris  beatus  sum 
unb  Ego  praeter  ceteros  beatus  sum? 

143.  Sie  unterfdjeibet  ftd)  circa  öon  cirewn? 

144.  33eld)cr  Unterf<f)icb  \\i  jwifdjcn  eis  unb  citra,  trans  unb  ultra? 

145.  3ft  e«  erlaubt,  bie  ^räpofttion  absque  (=  sine)  behn  fotcinfc^rcibcn  $u  gebrauten? 

146.  ©cld)cn  ©ebraua^  h>ben:  1)  pone;  2)  tenus;  3)  usque;  4)  infra;  5)  supra;  6)  ultra? 

147.  Oft  cd  ridjtta.,  super  unb  subter  auf  bic  5ra9c  «wo?"  mit  bem  ftblatiö  ju  »erbinben? 

148.  3fr  ed  erlaubt,  bie  9ieben8arten  „Über  bie  Unfterblidjfett  ber  Seele  fpredjen,  über  bie  ^eiligen 
Äriege  fdjreiben"  ju  überfein :  Super  imraortalitatc  animorum  dicere,  super  bellis  sacri« 
scribere? 

149.  ©eldjer  Unteifdjieb  entftetjt,  menn  man  in  ben  Säften:  Hanc  epistulam  tibi  in  itinere  scripsi; 
Milites  in  fuga  praedabantur  ftatt  in  bie  ^räpofition  ex  fefyt? 

150.  Sßela^e  SHegeln  fommen  bei  Überfe^ung  folgenber  ©ä^e  in  3lnwenbung?  1)  2)ie 
eine  ©eite  oon  ©nglanb  liegt  granfreict)  gegenüber.   5luaj  Jetnben  gegenüber 


Digitized  by  Google 


—  35  -  151. 

muß  man  gereifte  Pflichten  beobachten.  2)  2Bann  ^at  ©icero  bie  SReben  gegen 
Gatilina  gehalten?  SBatjrenb  bu  früher  ftet§  burd)au$  roohlroollenb  gegen  uns 
geroefen  biß,  tjanbetft  bn  je^t  ftetS  rücffid)t8lo8  gegen  un§.  3)  $iefe  ©rüde  hat 
an  äroanjigtaufenb  Xi^aler  gefoftet.  9ln  jroeihunbert  |>äufer  ftnb  burdj  bie  geuer§= 
brunft  uernichtet  roorben.  4)  ©3  ift  oiel  fd)roerer,  gegen  ben  ©trom,  al§  mit  bem 
Strome  fchroimmen.  5)  $u  ^aft  große  ©trenge  gegen  beinen  ©ot)n  an* 
geioanbt.  6)  2)er  §unb  ift  Hein  gegen  bvn  Elefanten,  aber  groß  gegen  bie  3??au§. 
Cicero  roar  gelehrt,  aber  nichts  gegen  ben  ©arro.  7)  ©egen  unfere  Hoffnung. 
@egen  alle  ©rroartung.  ©egen  Orbnung  unb  Sitte,  ©egen  meine  ®eroot)nrjeit. 
@egen  bie  Sfaftcrjt  be§  gelbfjerrn.  Qemanben  gegen  bie  ©efetje  jum  $obe  oer* 
urteilen.  8)  9tid)t§  ift  um  mit  ftuoenal  ju  reben,  beffer  al§  ein  gefunber  ©eift 
in  einem  gefunben  fieibe.  9)  Unter  allen  ©eftfctümern  im  fieben  ift  nädjft  ben 
Göttern  bie  ©eele  ba§  göttlichfte.  9lad)  $ari$  ift  ßaon  bie  größte  Stobt  ftranf* 
Teid)§.  9fod)  meinem  ©ruber  bift  bu  mir  ber  liebfte  unter  allen  Sftenfehen.  3)er 
iedjfte  Äönig  nad)  9f  omulus  roar  ©eroiu§  £ulliu§.  3)ie  Slriegerfafie  ift  in  Qnbien 
bie  nächfte  nad)  berjenigen  ber  ^ßriefter.  3u*  3cü  HaiferS  £iberiu§  galt 
^ataoium  als  bie  erfte  ©tabt  Italiens  nad]  9tom.  10)  2)a3  fiager  rourbe 
unmittelbar  nad)  ber  ©d)Iad)t  genommen.  2)ie  ©enatgfitjung  roar  zahlreicher 
befugt,  al§  e§  in  ber  SRegel  gleich  nad)  ben  gefttagen  ber  galt  ift.  3dtj  cmlte 
es  nicht  für  juträglid),  auf  ba§  9Jlittagbrot  ju  fd)lafen.  11)  3)ie  9Jleewnge, 
in  loctcfjer  $eUe  oon  bem  golbenen  üffiibber  herabgefallen  roar,  hieß  nad)  it)r 
ber  ^eOespont.  Qdj  fyabt  meinen  jüngften  ©ot)n  nad)  feinem  ©roßoater  griebrid) 
genannt.  12)  2)er  ©au  ber  ftnofpen  ift  nach  ber  ©erfd)iebenheit  ber  *ßflanaen 
oerfchieben.  Unterftüfce  bie  Strmen  nach  Gräften,  9iuma  teilte  ba§  3ahr  nad) 
ber  ©eroegung  be§  9ftonbe§  in  jroölf  SJconate.  galjche  £eute  reben  atleS  nach 
2Bunfdj,  nid)t§  nach  ber  2Bahrf)eit.  ©flauen  thun  alles  nach  bem  befehle  unb 
Söinfe  itjrcS  £errn.  S)ie  ©olbaten  jogen  fid)  nach  SSorfcrjrift  juriief.  ©inen 
Gntfchluß  nach  ben  3eitumftänben  (^ßcrrjältniffen)  f äffen.  ©troa§  nach  ^iftorifc^cr 
ireue  fdrilbern.  9iad)  ber  Watux  leben.  Sflörber  roerben  nach  bem  ©efefce  mit 
bem  Jobe  beftraft. 

I51.überfefce:  1)  ©ei  $latää  h<räen  bie  ©riechen  einen  herrlichen  (Sieg  über  bie 
Werfer  baoongetragen.  2)  Über  einen  ©egner  triumphieren.  3)  ©ine  ©rüde  über 
einen  #luß  fchlagen.  Über  ben  Xiber  führte  eine  hölzerne  ©rücfe.  4)  ©einen 
Seg  über  bie  Sltpen  nehmen.  Über  SDBten  nach  ©enebig  reifen,  ©inen  ©alfen 
über  ben  SJlarft  tragen,  ©ich  über  bie  Seichen  ber  ©efallenen  einen  2ßeg 
bahnen.  3)er  2Beg  oom  ^ftr)mu§  nad)  9Jlegari§  unb  Sittifa  geht  über  bie  ffiro= 
nifchen  Reifen.  5)  ©riefe  über  ©riefe  fdjreiben.  ©ünbe  über  ©ünbe  begehen, 
©elb  über  ©elb  anfammeln.  5)ie  Stehe  liefen  eins  nad)  bem  anbern  in§  ^ieficht. 
©inen  £ag  nach  ^cm  ßnbern  roarten.  ©inen  ^rieg  nach  bem  anbern  führen. 
6)  Ohne  bid)  roäre  mein  Sohn  ertrunfen.  Ohne  2hcmM**°^e^  ro^re  griechifche 
Freiheit  untergegangen.  Ohne  ben  einen  SDtan  $oratiu8  ©ocle^  nciren  bie 
©truSfer  über  bie  ©rüde  in  bie  ©tabt  gebrungen.  2)er  9tame  beS  $erobot 
mürbe  ohne  feine  ©efchichte  nicht  mehr  ba  fein.  7)  Ohne  3n>eifel  haP  ^u  °ic§ 
nur  im  ©erjerj  gefagt.  S)er  ©auer  roarf  ftch  ohne  alles  ©ebenfen  in  ben 
Strom,  um  ba3  ^inb  ju  retten.  8)  3)ie  ©olbaten  fochten,  fo  gut  fie  tonnten, 
ohne  Jlommanbo,  ohne  georbnete  Slufftellung.  9)  2Bir  roerben  alle  ohne  2lu3* 
nähme  auf  bem  Sflarfte  sufammenfornmen.  2)er  ©türm  t)atte  bie  ©äume  ohne 

3* 


Digitized  by  Google 


152-154 


-   36  — 


2lu3naf)me  umgeworfen.  10)  93on  einet  SReife  aurücffeljren.  SSom  Schlafe 
erwogen.  93on  einer  Sfranfljeit  genefen.  ©id)  oon  feiner  Slngft  erboten.  93on 
ben  überftanbenen  ©trapajen  au§rub,en.  11)34  fyabe  biefc  91acr)rtcr)t  oon  bem 
ftonful  felbft  gehört.  12)  Slu«  welkem  ©runbe  würbe  9Hiltiabe3  in§  ©efängms 
geworfen  ? 

152.  Überfefce:  1)  3n  ben  flrieg  jie^en.  2)  Brünnen  waren  in  ber  garten  ©tabt 
Sitten,  aber  nur  eine  Quelle.  3)  $)ie  ©olbaten  müffen  ftd)  täglich  in  ben  SBaffen 
üben.  4)  @3  ift  bie  ^JSflic^t  ber  3üngeren,  auf  bie  Sorte  ber  älteren  $u  työren. 

5)  2luf  ber  Partei  ber  Optimalen  fielen.  6)  ©inen  SMeb  auf  frifdjer  Xfyat 
ertappen.  7)  Stuf  meinen  93rief  b,at  ber  33ater  nod)  nidjt  geantwortet.  8)  STuger 
bem  9tnfül)rer  unb  einigen  wenigen  ©olbaten  mürben  bie  übrigen  niebergeljauen. 
®er  $irfd)  mar  burd)  ba§  ©eftrüpp  fo  oerbecft,  bajj  man  oon  iljm  nid)t§  auger 
feinem  ©ernenne  feljen  tonnte.  9)  ©id)  93erbienfte  um  ba§  SBaterlanb  erwerben. 
(Sure  SBerbienfte  um  ba§  93aterlanb  werben  »on  allen  gebüfjrenb  gelobt.  10)  (£3 
ift  eine  icfjöne  3a die  um  ben  9tub,m.  @3  ift  etma§  (Srb,abeneS  um  bie  5einbe£» 
liebe.  11)  ©ieljft  bu  nid)t,  ba&  e§  ftdj  jefct  um  ba§  Seben  beineS  $reunbe§ 
Ijanbelt?  12)  $ie  ©eute  ungerecht  unter  bie  ©olbaten  oerteiten.  13)  $5er  triebe 
fam  unter  billigen  SBebingungen  juftanbe.  14)  Unter  ber  $errfcb,aft  (93otmäf$ig= 
feit)  jemanbeS  fte^en.  $>er  ©djüler  fteljt  unter  ber  9lufftd)t  beS  £el)rer§.  3ttein 
5ßater  l)at  unter  Napoleon  bei  Seipjig  gefämpft.  $)ein  53ruber  fttjt  in  ber  ©djule 
unter  mir.  xHurf)  bie  am  r)öc^ften  entmicfelten  2lffen  fielen  fowobj  in  förperlicfyer 
als  geiftiger  §infid)t  tief  unter  bem  SJJenfdjen.  15)  (Sine  anfelmlidje  ©arfcr)aft 
bei  ftd)  tragen,  gür  manage  9ttenfd)en  bringt  ber  SKeidjtum  nidjt  ^reube,  fom 
bem  Überbrufj  mit  ftd).  $)ie  §abfud)t  bringt  allerlei  Safter  mit  ftd).  $ie  9Jatur 
bringt  e3  fo  mit  ftd),  bafc  mir  benen  geneigt  finb,  bie  unfer  SWitleib  anflehen. 

153.  2öa8  bebeutet:  1)  Apud  exercitum  esse  unb  in  exercitn  esse.  2)  Per  mare  navigare; 
trans  mare  navigare.  3)  De  alieno  largiri  nefas  est  4)  Mnlta  seenndnm  causam 
nostram  disputavi.  6)  Hector,  Parmenionis  filins,  inter  paueos  Alexandro  carus  erat 

6)  Magist  rat  uum  est  facere,  quidquid  e  re  publica  sit  7)  Snb  Corona  vendere;  snb 
hasta  venire.  8)  Snb  pellibus  hiemare.  9)  Heres  ex  asse;  heres  ex  semisse.  10)  Alicui 
esse  ab  epistnlis,  a  bibliotheca,  a  rationibus,  a  supellectile,  a  veste,  a  pedibus,  a  balneis. 
11)  Cotta  ex  consulatu  in  Galliam  profeetns  est.  12)  Aliqnem  inter  sicarios  accusare. 
13)  Inter  falcarios  (lignarios)  habitare.  14)  Ad  vivum  aliqnid  resecare.  15)  Caesar 
aggerem  in  altitudinem  pedum  octoginta  exstruxit  16)  A  re  frnmentaria  laborare. 
Nihil  isti  adnlescenti  neqne  a  natura  neque  a  doctrina  deest  Dux  militibus  ad 
pugnam  non  multum  confidebat  Milites  nihil  ad  celeritatem  sibi  reliqui  fecerunt 
17)  Invidia  non  cadit  in  sapientem.  18)  Sermones  hominum  nihil  ad  sapientem  per- 
tinent  19)  Haec  omnia  pertinent  ad  fidelitatem.  20)  In  manibus  esse.  21)  Per  manas 
tradere.   22)  Studiis  hominum,  praesertim  in  re  bona,  obsistere  aequnm  non  est 

154.  2ßie  in  ben  3lu8brücten:  „sJtodj  wenigen  Sagen"  paucis  diebus  interiectis, 
„in  einem  ftalme  fliegen"  scaphä  exceptum  fugere,  „im  3oxnz  erfdjlagen" 
irä  incensum  occidere,  „burdj  fiift  befiegen*  dolo  usum  vincere  bie  beutfdje 
$rdpofttion  burd)  einen  beaeidjnenberen  2lu§brucf  erfetjt  ift,  fo  möge  aud) 
in  folgenben  ©äfcen  ber  ^rdpofttionalbegriff  energtfd)  um  fd)  rieben  werben: 

1)  Stadj  furjer  3«t  legten  bie  aufrüb,rerifd)en  ©olbaten  bie  SBaffen  nieber. 

2)  9* ad)  eiuer  3«>ifd)en5eit  oon  wenigen  Sagen  ftanb  er  auf  meine  Sitten 
oon  feinem  ^Slane  ab.  Napoleon  fing  mit  Stufjlanb  Erieg  an  unter  bem  SSor* 
wanbe,  bafj  bie  (Snglänber  mit  $ufjlanb§  #ilfe  ib,re  SBaren  oerfauften  unb 
feinen  Slnorbnungen  trotten.  3)  (Sin  ©djwert  ^ing  an  einem  «Pferbe^aare  über 


Digitized  by  Google 


—  37   —  154b. 

bem  Raupte  be3  StomofleS.  4)  2ttein  greunb  fc^reibt  in  feinem  ©riefe  t>om 
erften  ftebruar,  baß  er  einer  ßranfl)eit  wegen  feine  ©efcfyafte  nidjt  oerfeljen 
fönne.  5)  9Son  Rato  fagt  ©teero,  baß  er  bei  ber  beften  ©eftnnung  unb  ber 
größten  9?eblid)feit  bem  ©taate  bisweilen  gefd)abet  Ijabe.  6)  ©uftao  9lbolf  blieb 
aud)  in  feinem  fjödjften  StriegSglüde  nod)  Siftenfd)  unb  (£t)rift.  7)  2)ie  Säume 
fdjwanfen  im  ©turmwinbe.  grudjtgärten  mit  SBeinreben  unb  Seigenbäumen. 
8)  üftandjer  fjat  feinen  SHut)m  meljr  burd)  glüdlid)en  3«faß  als  burd)  93er= 
bienft  erlangt.  9)  ^ugurtlja  fjatte  burd)  Seftedjungen  oiele  SRömer  auf  feine 
Seite  gebraut.  10)  Sofepf)  rettete  bie  Sgnpter  in  einer  Hungersnot.  11)  SBor» 
geftern  ljat  unS  ber  £et)rer  ba§  3ftärcfyn  com  Könige  9mba§  mit  feinen  ©fetS* 
ot)ren  erjäfjlt.  $n  bem  nörblidjen  breite  ber  3nfel  ©öS  befanb  fid}  ber  berühmte 
Sempel  beS  SlSflepioS  mit  reiben  SBeiljgefdjenfen.  12)  «ßgr^uS  beftegte  bie 
Börner  jroeimal  burd)  feine  ©lefanten.  13)  ©in  9Jienfd)  otjne  93übung  ift  wie 
ein  ungeschliffener  ©belftein.  ©in  Staat  otjne  ©efefce;  eine  ©tabt  o^ne  93er* 
teibiger;  ein  SBeib  ob,ne  ©cfyim;  eingeben  of)ne  greunbe.  14)  ©roße  ©tein* 
blöde  bewegt  man  auf  SBalgen.  2)en  SSater  auf  bem  SRüden,  ben  ©olm  an 
ber  #anb,  gelangte  SneaS  nad)  SlntanbroS.  15)  Slleranber  löfte  ben  knoten 
beS  ©orbiuS  oermittelft  einer  Sift.  16)  Sitte  fieute  geljen  an  einem  ©tode. 
$ie  bitten  ergä^ten  oon  ber  Of)reule,  fie  föge  ben  ßinbern  in  ber  Siege  baS 
iBIut  au§.  17)  $urdj  bie  2öiffenfd)aften  werben  Jünglinge  ju  eblen  2flenfd)en 
gebilbet.  18)  $er  triumpl)ierenbe  gelbljerr  fufyr  auf  einem  golbgefcfymüdten 
3öagen  in  ber  tunica  palmata  unb  toga  picta  burd)  bie  ©tabt  nad)  bem 
flapitol.  19)  2llS  Napoleon  nad)  ber  ©d)ladt)t  bei  SBaterloo  oon  ben  Greußen 
auf  ber  3^d)t  überrafd)t  würbe,  warf  er  ftä)  of)ne  §ut  unb  Siegen  auf S  *Pferb. 
20)  3d)  fann  cor  lauter  ©orgen  nid)t  fd)lafen.  21)  3)en  ©pimenibeS  t)aben 
bie  Slt^encr  bei  einem  bürgerten  3wifte  nad)  Sitten  geholt.  22)  2)er  ©rieche 
Strabo  erjagt,  baß  Slleranber  nad)  ber  Einrichtung  beS  s$l)ilotaS  etliche  Sftänner 
auf  $)romebaren  nad)  ©fbatana  gefanbt  fjabe,  um  bafelbft  audj  ben  SBater  be§ 
ftyifotaS,  <parmenio,  umS  Seben  ju  bringen.  23)  O^ne  SBatjrfjaftigfeit  ift 
weber  £reue  nod)  @ered)tigfeit  nod)  irgenb  eine  £ugenb  benfbar.  24)  3)ie 
©olbaten  fetjrten  mit  reifer  93eute  in  bie  §eimat  jurüd.  25)  3)ie  SHidjter 
wollten  tro^  ber  größten  ®efat)r  lieber  in  ben  2ob  get)en  al§  für  ©elb  ben 
Slngeflagten,  welker  inmitten  eine§  großen  93otf Staufens  ju  bem  Tribunal 
gefommen  war,  freifpredjen. 
154b.  Überfetje:  1)  Oberhalb  ber  ©tabt  bic^t  bei  ber  «rüde,  welche  über  ben  glufj 
füijrt,  wirb  gegen  ©nbe  be§  §erbfte§  ein  3)enfmal  au§  ©rj  errietet  werben. 
2)er  ^irt  trieb  bie  ©djafe  läng§  eine§  S3a$e3  über  bie  SBiefen  oor  fttt^  ^er. 
Sei  ^omer  fc^wören  bie  ©ötter  bei  ber  ©tnjr,  welche  unter  ber  ©rbe  na^e  am 
Singange  be§  §abe§  wo^nenb  gebaut  würbe.  2)  50lagft  bu  aud)  ben  ©djein  be§ 
©lüde§  jur  ©c^au  tragen:  bu  bift  bodj  tro^  beS  größten  SÄeia^tumS  unglücflid). 
3d)  t)abe  niajt  genug  ©elb  bei  mir,  um  bir  für  bie  SBare  ben  ausgemalten 
$rei§  au  bejahen.  3)  %t\,  SJluciuS,  fagte  ber  Äönig  ^orfena;  nad)  bem  SHedjte 
be§  ÄriegeS  entlaffe  ia)  bid^  unberührt  unb  unoerle^t  au§  meiner  $anb;  baß 
bnajjbeine  Xapferfeit  auf  feiten  meines  93aterlanbeS  ftänbe!  4)  5luf  93eranlaffung 
beS  2^emiftofleS  erbauten  bie  Slt^ener  oon  bem  ©elbe,  welches  auS  ben  33crg= 
werfen  einfam,  bie  ^iotiz,  mit  ber  fie  balb  barauf  bie  griedjtfdje  grei^eit  oor 
ber  perftfdjen  Äne^tfc^aft  fd)ü^ten.  5)  Du  bift  je$t  oor  oiersei)n  3at)ren  bei  bem 


Digitized  by  Google 


164b.  —  38  — 

ßonful  ^ßopiriuS  Ouäftor  gewefen;  waS  bu  feit  jener  3cit  bis  auf  ben  heutigen 
Xag  jutn  Unzeit  beS  Staates  getljan  ^aft,  werbe  id)  oor  ben  5Rid)tern  erwähnen, 
baS  übrige  aber  mit  Stttlfd)weigen  übergeben.  6)  Vor  ^^ränen  fann  id)  baS 
übrige,  waS  id)  auS  bem  3ftunbe  beineS  VruberS  felbft  geftem  gegen  $lbenb 
gehört  fyabe,  ntdjt  fchreiben;  nur  baS  eine  füge  id)  fjinju,  baß  jener  felbft  oor 
Schmer^  faum  reben  tonnte.  2)ie  jurürffe^renben  Verbannten  meinten  oor 
greube,  als  fte  oon  ber  ©pitje  eines  VergeS  ihre  Vatevftabt  auS  ber  gerne 
fal)en.  7)  $aum  mar  eS  $ag  geworben,  als  bie  Börner  uor  unb  in  bem  feinb= 
liefen  fiager  ungewöhnliches  StiUfchweigen  wahrnahmen,  woburd)  eS  benn  gc= 
fcfjah,  baß  alle  meinten,  bie  geinbe  feien  noch  in  ber  9tad)t  nach  bem  9)leere  ju 
entflohen.  8)  9ld)itleS  oerachtete  baS  fieben  unb  bie  anberen  irbifchen  ©üter  im 
Vergleich  mit  ber  greunbfdjaft  unb  ging  lieber  bem  ftd)eren  £obe  felbft  entgegen, 
als  baß  er  ben  <ßatrofloS,  ben  er  feit  ber  $inbf)eit  oon  £erjen  liebte,  ungerädjt 
gelaffen  hätte.  9)  ©lücffelig  fann  man  nach  meiner  Überzeugung  niemanben  oor 
bem  SobeStage  nennen;  benn  fdjon  oft  fmb  Sflenfdjen,  weldje  oor  ben  anberen 
glüeflich  8U  fein  fchienen,  roiber  Vermuten  in  bie  größten  Unfälle  geraten. 
10)  £anmbal  entfloh  währenb  beS  ©ctümmelS  mit  nur  wenigen  Weitem  oon 
3ama  nach  £abrumetum,  nacf)bem  er  fowohl  oor  als  wäljrenb  ber  Sd)lad)t 
alles  nad)  $eit  unb  Umftänben  oerfud)t  cjatte^  um  entweber  billige  grieben?« 
bebingungen  oon  Scipio  ju  erlangen  ober  als  Sieger  auS  bem  Kampfe  tyxvox- 
jugehen.  11)  3Ber  tro$  ber  mißlid)ften  äußern  Umftänbe  nichts  als  baS  Sitt= 
lichgute  im  Sluge  ^at  unb  ftetS  ohne  Verfdjulbung  ju  fein  fucht,  wirb  mit  9ied)t 
für  groß  gehalten ;  wer  aber  oon  bem  Urteile  ber  unerfahrenen  Stenge  abhängt 
unb  alles  nach  bem  SBunfdje  anberer  thut,  ber  fann  nicht  unter  bie  großen 
Sttänner  gerechnet  werben.  12)  ©roß  ift  bie  Hraft  beS  ©ewiffenS  unb  jroar 
nad)  beiben  Seiten,  fo  baß  einerfeitS  bie,  welche  nichts  gegen  Pflicht  unb  ©efe$ 
gethan  höben,  feine  gurdjt  l)egcn,  anbrerfettS  aber  benen,  welche  fid)  oergangen 
haben,  immer  bie  Strafe  oor  Slugen  fcfjroebt.  13)  3d>  lobe  cS  an  eud),  baß  ihr, 
obgleich  iln"  oor  allen  reich  unb  glüeflich  feib,  bennoch  niemanben  neben  eud) 
oerachtet  unb  einen  im  Verhältnis  ju  eurem  Vermögen  mäßigen  3lufwanb  madjt. 
14)  SBadjen  waren  oor  bem  gelbherrnjelte  aufgeftellt.  Vor  bem  $>orfc  am  gu&e 
eines  fteilen  VergeS  liegt  ein  flarer  £eid),  um  welchen  herum  oiele  Rappeln 
gepflanjt  fmb.  3n  ber  .£>offnung,  ©apua  ju  entfetten,  rücfte  §annibal  oor  bie 
Stabt  SRom  unb  fd)lug  fein  Sager  bireft  oor  ben  £f)oren  ber  Stabt  auf.  1 5)  (Sit* 
böa,  eine  3nf$l,  welche  Slttifa  unb  Vöotien  gegenüber  lag,  würbe  buref)  bie 
Sfteerenge  beS  ©uripuS  oom  geftlanbe  getrennt.  Sßer  lefen  lernen  miß,  muß  mit 
ber  ©rlernung  ber  Vuchftaben  anfangen.  galfd)e  Seute  reben  alles  nach  ©unfd), 
nichts  nad)  ber  2Barjrr)ett.  16)  $)er  Sprecher  ber  @efanbtfd)aft  ftanb  oom  auj 
bem  Tribunal  unb  laS  feine  Siebe  nierjt  oom  Vlatte  ab,  fonbern  rebete  auS  bem 
Stegreife.  17)  3lußer  bem  Anführer  würben  bie  übrigen  ©efangenen,  an 
fünfhunbert  Sftenfchen,  bis  auf  ben  legten  9Jcann  niebergehauen.  18)  Sei 
Salamis  mürbe  bie  perftfd)c  glotte,  bie  größte  feit  9)lenfd)engebenfcn,  oer> 
nid)tet.  19)  <Der  ©enturio,  welcher  auS  ber  Sd)lad)treihe  herattlgeritten  war, 
würbe  oon  einer  fianje  burch  ben  ^anjer  oerwunbet.  20)  Me  ©allier  bis  auf 
einen  einzigen  trugen  fowohl  golbene  Helten  um  ben  §alS  als  Glinge  an  ben 
gingern. 


Digitized  by  Google 


39 


155-158. 


D.  ©igentttmlit&kriten  im  (Btbxmtif  itx  $vib$üxi\wa  uni 

1.  Singular  uttb  tytuvat. 

155.  ©eichen  ©ebrauch  ^at  bcr  folleftioifche  (Singular  im  Sateinifchen? 

156. 2Ba§  ift  in  folgenben  Säfcen  gegen  ben  ©ebrauch  ber  ftlafftfer?  1)  Rex  egregiis 
vestibus  ornatus  erat.  2)  Inimicitia  acerbissima  erat  inter  Romanos  et 
Carthaginienses.  3)  In  hoc  puero  magnae  indoles  („grofce  Einlagen")  inesse 
videntur.  4)  Nostra  aetate  scientiae  admodum  anetae  sunt  5)  Etruria 
a  Gallia  Cispadana  dividebatur  Apenninorum  dorso. 

157.  Überfe^e:  1)  ÜBarum  l)ttft  bu  bein  |>aupt  mit  SRofen  befranjt?  2)  Safjt  unS  ben 
Soben  bei  Limmers  mit  Seilchen  beftreuen  unb  bie  SBänbe  mit  Sitten,  §na= 
cmtb,en,  Kornblumen  unb  ©pheu  fchmücfen.  3)  $ie  ^nt^agoreer  afjen  feine 
Sonnen.  4)  ©nglanb  t>atte  im  Altertum  Überflufj  an  $ol$  aller  9lrt,  nur  (eine 
$ud)en  unb  Sannen.  5)  35iefe  deiche  wimmeln  oon  ^ifchen  u"°  Schattieren. 
6)  Offenbar  ftnb  meine  Anlagen  weniger  gut  al§  bie  beinigen;  trojjbem  glaube 
id)  mit  ooHem  SHcdjtc  behaupten  31t  bürfen,  bajj  meine  Kenntniffe  nicht  geringer 
ftnb  aB  beine.  7)  55a  $iero,  ber  König  oon  SorafuS,  roufjte,  ba|  ba§  römifa^e 
4?olf  (eine  (anbern)  gufjfolbaten  unb  Leiter  in  ben  Segionen  tjatte  als  Börner 
unb  Satiner,  fo  fefnefte  er  bemfelben  nur  93ogenfd)ü$en  unb  Sdjteuberer  $u  §itfe, 
eine  9flannfd)aft,  oon  ber  er  Ijoffte,  bajj  fic  eine  paffenbe  SSerroenbung  gegen 
bie  93atearier  unb  9Rauren  finben  mürbe.  8)  33ei  ben  alten  $>eutfchen  trugen 
bie  grauen  in  ber  Siegel  biefetben  Kleiber  roie  bie  SWänner,  nur  bafj  fie  ftd) 
öfter  in  leinene  Kleiber  füllten  unb  biefetben  mit  <ßurpur  befefcten. 

158. 9ld)te  in  folgenben  9Iu§brücfen  unb  Säfcen  genau  auf  ben  ©ebrauch  bei  Sin-- 
gularS  unb  $  Iura l§:  1)  ©ine  Steife  $u  ftujj  antreten;  Sag  unb  9tad)t 
lernen;  ben  Schmeichlern  fein  Ohr  leihen;  ©efefc  unb  Sitte  oerhöhnen.  2)  ©ein 
2luge  an  ber  Oual  jemanbeS  roeiben.  2tn  ber  fatilinarifchen  SBerfchroörung 
toaren  oiele  beteiligt,  roeldje  ihr  ©rbe  oerfchtoenbet  hatten.  $ie  greunbe  gaben 
fid)  einanber  bie  §anb.  3)  Qn  alten  fetten  trugen  bie  Sieger  in  ben  o(nm= 
pifdjen  Spielen  nicht  einen  oon  ©olb  unb  ©belfteinen  fajimmernben  Kranj,  fon* 
bem  einen  oon  Ötjroeigcn  geflochtenen,  ber  nic^t  bie  Belohnung,  fonbern  (nur) 
ba§  Kennzeichen  be§  93erbienfte3  fein  f ollte.  4)  ®ie  Bürger  griffen  5um  Sd)toerte ; 
bie  geinbe  roanbten  ben  SWcfen;  ben  ©efangenen  rourbe  ber  Kopf  abgefd)lagen ; 
bie  SHeiter  fprangen  oom  <ßferbe.  5)  Klein  ift  aller  3)inge  Anfang.  6)  9ttmm 
bir  bie  beften  Schriftftetler  jum  dufter.  7)  3)ie  gerren  galten  ib,r  ©eftnbe  in 
$ud)t.  @$  giebt  feljr  oiele  Sögel,  bie  ju  geroiffen  3e^cn  rt)ten  SBohnjU}  oer^ 
anbern.  8)  3)en  Sauf  ber  Sterne  beobachten ;  auS  bem  %\u%t  unb  ©efange  ber 
Sögel  bie  3u^unft  oorljerfagen.  9)  3)ie  Sdjaufpieler  f djminfen  ihr  ©eftcht ;  bie 
grted)tfcf)en  ©djaufpteler  gingen  auf  einem  Kothurn.  10)  ©roger  Sftänner  Seben 
unb  ©harafter,  mögen  fie  ftd)  im  Kriege  ober  im  gräten  ausgezeichnet  haben, 
fennen  ju  lernen  ift  nicht  allein  angenehm,  fonbern  auch  nützlich  unb  nottoenbig. 

11)  Oft  ift  eS  fchroer,  ben  ©eift  unb  bie  ©eftnnung  ber  Seute  )u  burchfehauen. 

12)  2Bir  berounbern  bie  £öhe  unb  Schlankheit  biefer  93äume,  ba$  faftige  ©rün 


Digitized  by  Google 


159—163.  -  40  - 

bcr  glttßufer,  bic  burdjftdjtige  glitt  ber  (Ströme.  13)  ßleantheS  behauptete,  ber 
©otteSbegriff  fei  im  ©eifte  beS  Sttenfchen  auggeprägt.  14)  $ie  ftranfen  muffen 
ben  33orfd)riften  be§  9lrjte§  nachkommen,  um  oon  ihrer  ^ranf^eit  frei  511  werben. 
15)  gaffet  9Hut,  Jünglinge!  3>etn  2Jhttigen  fleht  baS  ©lücf  bei.  16)  311  Sitten 
lernten  bie  freigeborenen  Knaben  fleißig  bie  3**1)«  fpielen  unb  nad)  bem  Stange 
ber  Satten  fingen,  um  fo  bie  &arte  93ruft  gleichfam  mit  bem  2au  ber  Slganippe 
frü^  5«  benefcen.  17)  Solon  roottte,  baß  bie  Söfme  ärmerer  ©Item  roenigfteni 
ein  ftfcenbeS  £anbroerf  lernten.  18)  $ie  ©rf Meinung  ift  oft  3U  Jage  getreten, 
baß  große  ©etfter  ben  §aß  unb  9teib  ihrer  Mitbürger  fich  augejogen  haben. 

19)  93ei  ben  alten  Werfern  fetjte  fich  ber  Solm  nicht  in  ©egenroart  feiner  2Wutter. 

20)  9tach  bem  Sitten  unferer  Vorfahren  foCttc  in  ferneren  Kriegen  bie  gan*e 
militärifcfje  ©eroalt  in  ber  §anb  be§  $iftator§  liegen,  beffen  9tame  fchon  bic 
©röße  ber  ihm  «iftehenben  SlmtSbefugniS  bejeichnete.  21)  iacituS  fagt  in  feiner 
(Schrift  „©ermania",  er  pflichte  ber  Anficht  berer  bei,  roetche  glaubten,  bic 
2)eutfd)en  feien  burchauS  nicht  burch  bie  Hnfunft  unb  ©infehr  anberer  23ölfer 
oermifcf)t  unb  beS^atb  ein  eigener,  reiner,  nur  ftd)  felbft  ähnlicher  Stamm. 

159.  a)  Bezeichnet  liüerae  nur  „einen  93rief"  ober  auch  „93 riefe"?  b)  gebeutet 
loci  auch  „Örter,  ©cgenben"? 

1 60.  Überfetje :  1)  ©in  fchroar$e§  unb  ein  roetßeS  Schaf,  ©in  golbener  unb  ein  ftl= 
berner  Becher  ftnb  mir  gefchenft.  3"  bem  $afeu  oon  Sörunbifium  unb  $arent. 
2)ie  jrocite  unb  britte  Segion.  $ie  gelbmarf  oon  galerii  unb  ©apua.  2)  £iberitt» 
unb  ©aju§  @racd)u§.  ©affutS  unb  SHäliuS  Spurium.  fittciuS  unb  ©aiu3 
CuinctiuS  ©incinnatuS.  3)  Inter  Britannos  multi  Croesi  sunt.  Sint 
Maecenates:  non  deerunt  Vergilii.  Non  omues  possumus  esse  Scipiones 
aut  Maximi.   4)  ®ret  griebrid)§bor;  oier  fiouiSbor. 

2.  Suuftantitm. 

161.  Selche  Beobachtung  rücfftchtlich  ber  93ebeutung  mancher  Subftantioa  läßt  ftd) 
an  folgenben  Säfcen  machen?  Non  est  consilium  in  vulgo,  non  discrimen, 
non  modus.  Libertas  Germanorum  abhorrebafc  a  dominatione  Romanorum. 

162.  Selche  SRegel  tritt  bei  Überfettung  folgenber  Sä^e  h^roor?  ©icero  befd)äftigte 
ftch  fdjon  in  feiner^ugenb  mit  ber  s^3r)itofoprjie  ber  peripatetifer.  3n  oer 
.^inbheit  ober  im  QünglingSalter  roirb  man  leichter  gefunb  als  im  cjöc^ern 
Hilter.    $m  fianbe  ber  93  0  Ufer  rourbe  glücflidt)  gefämpft. 

163.  Überfeine:  1)  Sie  ©.  9ttariu§  in  jungen  fahren  erlogen  roar,  fo  ift  er  roäf^ 
renb  feines  ganzen  Sebent  geroefen,  ein  fd)lid)ter  Sanbmann,  aber  ein  ganjer 
9Jcann,  rauh  uno  abftoßenb,  aber  oon  unbefd)oltenem  fiebenSroanbel.  2)  $iero 
oerfprach,  er  roolle  in  feinem  ©reifenalter  ben  Römern  mit  berfelben  ©eftnnung 
unb  (bemfelben)  Pflichtgefühle  Reifen,  roie  er  e3  in  feinen  3üngling3  jähren  jur 
3eit  be§  oorigen  ftriegeS  gethan  habe.  3)  Sahrlid),  beraunbernSroürbig^roar  bic 
^enf*  unb  £anblung§raetfe  be§  3:t)emtftofte8,  roelcher,  oon  bem  Slletnmute  bev 
übrigen  ©riechen  roeit  entfernt  unb  ohne  ftd)  oon  eitler  SRuhntfucht  gleiten  ju 
Iaffen,  bie  SSeranlaffung  ju  ber  (Schlacht  bei  Salamis  unb  bie  SHettunglfür  *ba§ 
gefamte  ®ried)enlanb  rourbe.  4)  ©.QuniuS  93ubulcu§  roeitjte  ben  Stempel  ber  Salus, 
ben  er  roährenb  feines  $onfulat§  gelobt  unb  roährcnb  feiner  ©enfur  jum  S3au  oer= 
bungen  hatte,  roährenb  feiner  2)iftatur  ein.  5)  ©.  ^}uliu§  ©äfar  rourbe  roährenb  bei 


Digitized  by  Google 


-  41  — 


164—165. 


fedtfen  StonfulatS  beS  9flariuS  100  o.  ©hr.  im  9ttonat  OuintiliS  geboren.  6)  SBie 
groß  bie  fiaftertjaftigfeit  ber  römtfd}en  Slriftofratie,  tote  oerberbt  baS  @erid)tS= 
roefen  unb  bie  Sßerfaffung,  wie  wenig  ©efäljt  für  Siecht  unb  Sißigfeit  in  ber 
33ürgerfcf)aft  überhaupt,  befonberS  aber  bei  ber  Cptimatenpartei  war,  fyot  SaHuft 
an  mehr  als  einer  Stelle  mit  ganj  aujjerorbentlicher  Straft  ber  (Sprache  bar* 
geftellt.  7)  3n  unferer  Stinbheit,  fagt  ©icero,  als  (Sotta  unb  £ortenfmS  lebten, 
ftcüte  ba  roohl  iemanb,  oorauSgefetjt  bafj  er  bie  freie  2Baf)t  ^atte,  irgenb 
jemanben  über  biefc  Üftänner?  8)  Schon  oon  Rinb^eit  an  mäffen  mir  anfangen, 
un*  an  Strapazen  unb  Slb^ärtung  ju  gewöhnen;  benn  toenn  mir  in  ber  Öugenb 
unfere  Gräfte  nicht  üben,  roerben  mir  unS  im  Hilter  erfolglos  anftrengen. 

9)  ein  ©egenftanb  beS  getoaltigften  ©raufenS  mar  für  bie  (Seelen)  in  ber 
Unterwelt  ber  breiföpfige  göHenlrnnb,  melier  gerabe  am  (Eingänge  jum  §abeS 
feinen  Stanb  hatte  unb  feinen  oon  bort  hinausliefe. 

164.  Überfetje  mit  Slmoenbung  abftraf  ter  Subftantioa  ftatt  ber  beutfäen  ßonf  reta 
folgenbe  Säfce:  1)  ©S  ift  beffer,  unter  nnlbcn  Bieren  au  leben,  als  bei  folgen 
Unmenfctjen  gu  oerroeilen.  2)  Gicero  b,at  burd)  bie  ftraft  feiner  93erebfamfeit 
öfter§  unf  djulbige  Sttenfchen  oor  ber  gerichtlichen  Strafe  gerettet.  3)  S)er 
Sieg  bei  Salamis  f)at  bie  ganje  9Henfdb,l)eit  oor  bem  ©inbringen  ber  93a r* 
barenoölfer  betoahrt.  4)  3ft  eS  nicht  jammerooU,  bag  bie  £>errfd)aft  in  bie 
©croalt  b,öd)ft  t^öriefajer,  nid)tSioürbiger  3Jienf  djen  geraten  ift?  5)  Sßie 
lange  looüen  mir  benn  eigentlich  biefen  greulichen  SJlenfdjen  nod)  leben 
(äffen?  6)  £5ie  Gilten  haben  über  oiele  Sachen  nicht  richtig  geurteilt.  -7)  5)ie 
S&nb freien  ber  reiben  Börner  roaren  ben  ©flauen  jur  93ebauung  über* 
geben.  8)  Me  sJcad)barn  oerfaminelten  ftd)  in  unferm  ßaufe,  um  meinem 
Sßater  bie  letjte  6t)re  &u  enoeifen.   9)  ©reife  fmb  biSioeilcn  ettoaS  mürrifd). 

10)  2lud)  hierin  ift  Sljar  ein  ©benbilb  ber  iitanen,  bafe  er  mit  ©eroatt  alles 
vollbringen  unb  ausführen  §u  fönnen  meint  unb  9flafjregeln  ber  Klugheit  als 
eine  3uPuch^Pätte  für  $eige  unb  Unfriegerifdje  oerfd)mäht. 

165.  Smb  bie  Säfce:  1)  (EäfarS  fcapferfeit  unb  ©infid)t  fiegte  über  ©aUien.  2)  ftieS 
33ua)  hobelt  oon  ber  3agb  unb  bem  gifdjfange.  3)  2ltf)en  fyat  bie  perftfehen 
Angriffe  ju  fdjanben  gemacht.  4)  3)ie  ©raufamfeit  rijj  ben  HambnfeS  ju  ben 
abfcrjeultcr)ften  ©etoaltthaten  hin.  5)  ^ßlatftä  allein  fdjidfte  ben  Athenern  ^ilfS* 
truppen.  SRom  ^atte  bie  Stabt  Sagunt  in  93unbeSgenoffenfd)aft  aufgenommen 
—  in  folgenber  2Beife  richtig  überfe^t?  1)  Caesaris  virtus  et  consilium  Gal- 
liam  perdomuit.  2)  Hic  Uber  agit  de  venatione  et  piscatu.  3)  Athenae 
impetus  Per8arum  irritos  reddiderunt.  4)  Crudelitas  Cambysem  ad  turpis- 
sima  scelera  rapuit.  5)  Plataeae  solae  Atheniensibus  auxilia  miserunt. 
Roma  urbem  Saguntinorum  in  societatem  reeeperat.  —  Überfefce:  1)  25er 
Übergang  über  ben  ©ranicuS  madjte  ben  Slleranber  sunt  ßerrn  ber  griednfehen 
Kolonien;  bie  Schlacht  bei  QffuS  öffnete  ihm  SnruS  unb  ignpten;  bie  Schlacht 
bei  Slrbela  gab  ihm  bie  ganje  ©rbe.  2)  ©in  anhaltenber  Stegen  unb  Hatte 
oergröfjerten  baS  Ungemach  aller  berjenigen,  bie  unter  fr  eiern  Gimmel  fampieren 
mujjten.  3)  SSergebenS  oerfuchten  bie  Selbfchuffen  ben  Hreujfahrern  ju  roiber* 
ftehen:  bie  religiöfe  93egeifterung  entflammte  biefe  ju  übermenfehlichen  2:hatcn- 
4)  35er  beutfehe  &a\)ex  Honrab  unb  ber  ftönig  ßubroig  VII.  oon  granfreid) 
unternahmen  i.  3.  1147  ben  feiten  Hreujjug,  rooburch  aber  nichts  ausgerichtet 
rourbe,  ba  Unorbnungen  aller  Slrt,  Langel  unb  ftranfheiten  ihre  §eere  oer* 

Digitize^by  Google 


166—169.  -  42  — 

tilgten.  5)  diefeS  ©emälbe  feffett  baS  2luge  rounberbar.  da§  Seifpiel  beS 
StröfuS  lehrt,  bafj  niemanb  cor  feinem  Sobe  glticflich  gepriefen  werben  barf. 
6)  5Ba§  mag  roof)l  bev  ©runb  geroefen  fein,  baß  unter  allen  griedjifdjen  (Stäm- 
men jene  $oloniften,  meiere  bie  2Bcftfüfte  StlcinaftenS  befetjten,  juerft  ju  jener 
aufjerorbentlichen  $öf)e  gelehrter  unb  gefeüiger  SBitbung  gelangt  finb,  beren 
Slnbltcf  un§  jefct  nod)  in  ©rftaunen  fe^t?  7)  9lt§  ©icero  bie  ©efahr  erfannle, 
meiere  bem  allgemeinen  3Bof)le  burd)  bie  oerbrecherifchen  *ßtäne  (SatilinaS  broljte, 
richtete  ftd)  fein  ganseS  dichten  unb  £rad)ten  auf  bie  Rettung  be$  Staate«. 
8)  Sßie  groß  muß  ber  geuereifer  für  Söiffenfdmft  geroefen  fein,  ber  ben  (SuflibeS 
oon  ber  nächtlichen  9luhe  abjog  unb  it)n  antrieb,  ungeachtet  ber  £obe3gefaht 
ben  SotrateS  auf$ufud)en! 

166.  ©a§  ift  im  allgemeinen  Aber  bie  Söebeutung  unb  ben  ©ebraud)  ber  Stibstantiva 
mobilia  auf  tor  (trix)  ju  merfen? 

167.  SBenbe  in  folgenben  Sätzen  bie  in  ber  norfjergebenben  gragc  gegebenen  Kegeln 
über  bie  Subftantioa  auf  tor  an:  1)  du  fprichft  ju  leife  unb  ju  fdjnett,  bu 
bift  ein  fcfjledjter  SBorlefer.  2)  ©atilina,  jener  Slufioiegler  unb  Verführer  rö= 
mifdjer  SSürger,  trat  mehrmals  al§  Bewerber  um  baS  ftonfulat  auf.  3)  diebe 
bebienen  ftdj  oft  ber  §ilfe  oon  Dehlern.  4)  55:^efeu§  mar  ber  Stifter  be§  gefte? 
ber  ^anatljenäen,  an  roeldjem  ber  "JBohlftanb  unb  bie  ganje  Spracht  ber  Stabt 
unb  ber  Gcinjelnen  unter  allgemeiner  £ei(nafjme  ber  ©inroofmer  öffentlich  jur 
Scf)au  getragen  rourbe.  5)  Sängerinnen  unb  Scrjaufpielerinnen  fmb  oft  leicb> 
fertige  grauenjimmer.  6)  ©ine  ungeheure  Sftenfdjenmaffe  ftrömte  aUe  uter  Qcifytt 
nach  Olnmpia,  um  .ßufchauer  Dei  ben  bortigen  Spielen  ju  fein.  7)  Obgleich, 
meine  Sd)roefter  eine  leibenfdjaftliche  Sänjerin  ift,  fyat  fte  ftd)  boch  oorgenom: 
men,  ba§  Sanken  oon  jet>t  an  ganj  ju  unterlaffen.  8)  die  Sieger  in  ben 
nemeifchen  Spielen  mürben  mit  einem  Stränge  oon  (Sppid)  befchenft.  9)  (£amitlu§, 
ber  93efteget  oon  33eji,  jog  triumphierenb  auf  einem  mit  oicr  Schimmeln  be= 
fpannten  sÜöagen  in  SRom  ein.  10)  die  Sugenb  ift  bie  Schöpfetin  eines  glücf^ 
liehen  fieben§.  11)  du  bift  felbft  ber  Schöpfer  beineS  UnglücfS.  12)  diejenigen 
befinben  fich  in  einem  gewaltigen  Qrrtume,  bie  ben  |>ora$  für  einen  bloßen 
Sobrebner  be§  SluguftuS  au§fd)reien.  13)  <£in  jeber  SchriftfreUer  roünfcht  Sefer 
für  feine  Schriften.  14)  Althen  belohnte  ben  SljemiftofleS,  ben  Detter  oon 
©ried)enlanb,  mit  bem  fehnöbeften  Unbante.  15)  (JorneliuS  sJcepo§  fagt  oon 
SltticuS,  er  \)abt  tro$  feines  SRetdjjtumS  weniger  als  jeber  anbere  Suft  §um 
33auen  gehabt.  16)  2111  bie  ^erfer  ihre  $lriegSmad)t  in  bie  marathonifdjc  (Sbenc 
rücfen  liegen,  fehieften  bie  Athener  ben  Scfjnetlläufer  ^ßr)ibippu§  nach  Sparta. 
17)  9luS  ^auluS,  bem  anfänglichen  Verfolger  ber  ©haften,  rourbe  balb  ein 
eifriger  SBerteibiger  ber  neuen  2ef)re.  18)  Soliman  II.  fefcte  bem  Überbringer 
oon  3rinn§  STopf  taufenb  3*d)fo*n  als  Sohn  auS.  19)  ©ine  unenblichc  gülle 
be§  Stoffe«  bietet  fich  h^  bew  Grjähler  bar.  20)  die  gurien  hatten  ba§  5lmt, 
bie  Unthaten  unb  Verbrechen  ju  erforfchen  unb  ju  rächen.  21)  $a§  Slnbenfen 
Weplers  roirb  leben,  folange  bie  3lftronomie,  biefe  erhabene  unb  berounbem^ 
roürbige  2Biffenfcf)aft,  Verehrer  finbet. 

168.  2Ba§  ift  über  ben  ©ebraud)  ber  Serbalfubftantioa  auf  io  $u  bemerfen? 

169.  Überfetje:  1)  2Ba§  nü^t  bir  eine  grojje  Sammlung  oon  Büchern,  roenn  bu  bic= 
felbe  nicht  benutjeft?  2)  die  aus  ihrer  §eimat  fltehenbe  sJJlebea  jerftreute  bie 
©lieber  if)re§  fleinen  Kruberg  an  oiele  Orte,  bamit  bie  Sammlung  berfelben 


Digitized  by  Google 


—  43  —  170—175. 

ben  SSater  bei  bcr  Verfolgung  aufhielte.  3)  5In  mein:  al8  einer  ©teile  macht 
(Sicero  barauf  aufmerffam,  bafj  e§  für  einen  SRebner  ungemein  mistig  fei,  auf 
bie  paffenbe  Stellung  unb  3lnorbnung  ber  SBorte  su  ad)ten.  4)  9tur  mit  Sftühe 
behaupteten  bie  Solbatcu  ihre  Stellung.  5)  3)ie  Solbaten  fampften  in  einer 
ungünftigen  Stellung.  6)  $)ie  ©rftnbung  biefer  OTafcfjine  hat  jebenf aU3  oiet 
Scharf ftnn  erforbert.  7)  $a§  Sd)ie|puloer  foll  eine  CSrfinbung  oon  93ertl)olb 
cdnoarj  fein.  8)  ©atilina  mar  ein  Sfteifter  in  ber  §eud)elei  unb  Serftellung. 
9)  .$alte  beine  Besprechungen.  10)  $)a§  beftegte  £>eer  fudjte  feine  Rettung  in 
ber  gluckt.  11)  gfir  mid)  giebt  e$  feine  SHettung  mehr.  12)  2)em  ©icero  lag 
bie  iKettung  be§  Staates*  am  §erjen.  13)  9ttafftlia  ift  eine  ©rünbung  ber 
Boeder.  14)  2>ie  Sicherheit  ber  Bürger  beruht  sunt  größten  Seile  auf  ben 
©efefcen  unb  Einrichtungen  be3  Staate^.  15)  3er)  weife  beine  Jorberungen  ent* 
fajieben  jurücf.  16)  $ie  Börner  gaben  ben  Sorberungen  beS  ^nrrfmS  nietet  nad). 
17)  $m  3a$re  1B12  fugten  bie  Muffen  ben  Singriff  «Napoleon«  burd)  «eröbung 
aller  ©egenben,  burd)  meiere  ber  geinb  sieben  mußte,  51t  oereiteln  ober  wenig» 
ftenl  ju  erfchroeren.  18)  3n  ben  einft  fo  blühenben  ©efilben  SttefopotamtenS 
b,errfa)t  je^t  Veröbung.  19)  $ie  ganje  Stabt  haßte  roieber  00m  Sammer  ber 
grauen.  20)  Cf)ne  meine  Sdmlb  bin  ich  in  3ftntmer  unb  ©lenb  geraten. 
21)  3Bie  Hein  fmb  bie  Schöpfungen  ber  aJtenfdjen!  22)  9}ad)  gethaner  5lrbeit 
ift  bie  Erholung  füfj.  23)  3)urd)  fdmelle  Slbreife  fmb  mir  ber  ©efahr  entgangen. 
24)  Gcin  Satj  ift  ein  in  Söorten  au§gefprod)ener  ©ebanfe.  25)  $)emofthene§ 
richtete  alle  feine  ©ebanfen  auf  bie  SRettung  bcS  $aterlanbe§.  26)  3)ie  Über* 
lieferung  fteüt  ben  ßecropä  als  einen  Sgnpter  au$  SatS  bar.  27)  $)ie  Börner 
forberten  bie  Auflieferung  aller  Überläufer. 

170.  32a$  ift  rfl(f|id)tlicf)  ber  3kbeutung  bcr  $cminutiDfttbftan  tiüa  ju  bcinerfen? 

170b.  Sic  roerben  beutfetje  aufammengcie&te  Subftontioa  (3.  93.  (Secreife,  Sölferrccfjt,  SJürger* 
frieg,  ftieberbifre)  im  £ateinifd)en  auSgcbrücft? 

171.  Sic  bat  man  e$  beim  ßateinfcfjrciben  nad)  bem  Vorgänge  bcr  JMafftfer  mit  bem  ©ebraudjc 
gried)ifd)cr  ©örtcr  ju  galten? 

172.  Seldje  lotcin.  Söörtcr  entfpredjen  ben  gried)ijd)cn  '-tStiftavroe;  Alyat;  Ahtata;  KpoXaos ; 

KtpaftMixo»;  &otvixr; ;  ÜToXfitnlo»',  Maia\  4>ni8tov\  'Peidiov;  '08vaan'ft  'IfpaxXrts ;  "Hß*] ; 
to  AlyaXov  niXayot;  Koto: ; 'Upa;  I7ooet8o~}v;  "AtSr,*  \  'AlhpÜ ;  Motpat;  'Epftrfii  Vain  ober 
r%i  AVxjy;  Altais;  Ovnpptov ;  KXvTaiftvr'orpa ;  Kovtplro*;  "lotios  Ttäyoa:  Eptvves',  Tnvoe  ; 
IltpottpövT}  ;  ^Jrjfiijr^p^Hüis',  'Eoria;  '-t(ppoSirrj ;  jicrtfUf;  Tvz*) !  Xtiptra  ;  2.'fl^t't] ;  diöwooi  ; 
nönkim;  Kö'inoe;  ~tpov'ios\  Katoov;  oitQytiTopt^;  Alxavoi;  'ißtvitvoi  X6fOi\  'Ewui ; 
Alyoe  7toxauoi\  Jtöoxovpot;  HoxXrjTr'di ;  Aiyvts\  IToXvSevxtje ;  TevxpO£\  Ilepoevtf 

173.2Ba3  ift  über  bie  $eflination  oon  nemo  unb  nihil  ju  bemerlcn? 

174.  2Belche§  ift  bie  ©ebeutung  unb  ©ebrauch§meife  oon:  1)  instar.  2)  mane.  typondo. 
4)  sponte? 

175.  Überfetje:  1)  2)ie  alten  Ägnpter  bauten  ^nramiben  fo  grofc  roie  53erge.  2)  S)ein 
lateinifcher  Sluffa^  ift  fo  umfangreich  nne  ein  ®uch.  3)  3ft  nicht  bie  93er - 
bannung  ebenfo  fd)limm  roie  ber  £ob?  4)  ©§  erregte  bei  bem  #eere  bie  höchfte 
Sntrüftung,  al§  ber  ^onful  erflärte,  er  nehme  im  Sager  bie  Stellung  eine§ 
Könige;  ein.   5)  ©eftem  morgen  früh  fam  oein  Detter  su  mir,  um  mich  um 

*  Sterjeihung  ju  bitten.  6)  2)ie  3llten  traten  freiroilltg  au§  93aterlanb§liebe  oieleS, 
roa§  man  heutjutage  nid)t  freiwillig  ttjun  roürbe.  7)  311^  nach  einem  hö# 
mühfeligen  3)2arfct)c  bie  erften  ^reufjen  ftd)  auf  ben  geinb  ftürjten,  rief  93lüdjer : 
SBraoo!  ich  ^cnnc  e«^/  weine  Schleper ;  Ijeute  rooHen  roir  un§  bie  gran^ofen 
oon  hinten  befehen!   8)  tiefer  9Rcr)bocf  wiegt  43  «ßfunb.   9)  3)ie  ©efangenen 


Digitized  by  Google 


176-177. 


—  44  - 


würben  tetlweife  niebergemacht,  teilweife  als  ©ffaoen  oerfauft.  10)  2Ber  in 
bie  ©chriften  (EiceroS  aud)  nur  einen  Q3licf  wirft,  wirb  leicht  finben,  wie  Ijocb 
er  ben  <ßlato,  glcidjfam  ben  ©ott  unter  ben  $|)iIofopl)en,  fteHte,  oon  bem  er 
fagte,  bog  er  ihm  für  oiele  iaufenbe  gelte. 

176.  Überfefce:  1)  3ch  ^altc  bie  Anficht  feft,  bog  nur  ber  Seife  glüeflich  ift.  2)  flofU 
boniuS  rebete  weitläufig  gerabe  über  ben  ©runbfafc,  bag  nur  baS  ©ittlidjgute 
ein  ©ut  fei.  3)  93or  allen  fingen  fugten  bie  SDruiben  ben  ©lauben  beizubringen, 
bag  bie  ©eele  nic^t  untergehe,  fonbem  nach  bem  £obe  auS  einem  (Körper)  in 
ben  anberen  übergebe,  unb  fte  meinten,  bag  man  burd)  biefe  fiehre  ganj  bc^ 
fonberS  gur  £apf  erfeit  begeiftert  werbe,  wenn  man  ftd)  auS  bem  Sobe  nichts 
mache.   4)  <£$  ift  ein  alter  ©prud):  2luS  einem  Marren  fann  oiel  leichter  ein 
reicher  SWann  als  ein  (guter)  £auSoater  werben.  5)  SDie  Überzeugung  fpred)e  id) 
frei  auS,  bog  ein  föiefenleib  ofme  weifen  ©inn  nichts  oermag.  6)  $te  Hoffnung 
lebt  im  ©eifte  beS  9Jtenfd)en,  bog  bie  Seele  nach  bem  £obe  fortlebe.  7)  93iele 
wunbern  ftd)  über  bie  SHagregel,  bag  #anntbal  nad)  ber  ©d)lacht  bei  (£annä 
nicht  fofort  <Rom  angegriffen  hat.  8)  $ie  fatholifdje  $ird)e  hat  ben  ©afc  auf» 
geftellt,  bie  Slrmut  fei  eine  b,eilige  £ugenb.   9)  §annibal  oerfolgte  fein  ganzes 
#eben  hinburd)  nur  baS  eine  Qxti,  SRom  zu  oernidjien.    10)  2Benn  bu  meinen 
2lnweifungen  folgft,  wirft  bu  jugleic^  ben  Vorteil  gewinnen,  bag  bu  mit  9m£en 
511  arbeiten  lemft.    11)  9Han  barf  feine  sJ3lüty  unb  31rbeit  freuen,  wenn  eS 
gilt,  eine  OueHe  ju  finben,  auS  welcher  ber  (SrfenntniS  ber  ©ahrtjeit  einiget 
£id)t  guftrömt.    12)  $)er  ftaifer  SJcarjmilian  I.  uerftieg  ftd)  in  jungen  3a^ren 
auf  ber  ©emfenjagb  ju  einer  ©teile,  oon  wo  er  weber  oorwärtS  nod)  rücfroärts 
fonnte.    13)  SBir  werben  SJHttel  unb  2Bege  fliegen,  um  eurem  Über  mute  ein 
3iel  ju  fetjen.  14)  3)ie  Scanner,  welche  ben  3fofrateS  am  meiften  bewunbern, 
rechnen  ihm  baS  ißerbienft  befonbcrS  jjoef)  an,  bag  er  feine  *ßrofa  rhothntifd) 
gefcr)rieben  habe.  15)  2)er  £et)rer  ftetlte  uns  ein  $l)ema,  worüber  wir  auS  bem 
©tegreif  fpredjen  foHten.    16)  ©S  ift  ein  ganz  gewöhnlicher  5aH,  bafj  ©Item 
mit  il)ren  5tinbern  zu  nad)ftcr)tig  ftnb.    17)  §ippard)  foll  bie  Einrichtung  ge* 
troffen  haben,  bog  bie  homerifchen  ©efänge  alle  oier  $ahre  an  bem  3*fte  ber 
^ßanathenaen  oon  ben  SRrjapfoben  recitiert  würben.    18)  2:^ucr)bibe§  fagte  ben 
©ntfdjlug,  bic  wechfelooHen  ©djicffale  unb  ßataftrophen  beS  oerberblichften  Krieges 
p  fdjilbern.   $)iefe  Slufgabe  l)at  er  in  einer  SBeife  gelöft,  bag  man  oon  ihm 
fagte,  er  finge  oom  Kriege  ein  förmliches  &rieg§lieb.    19)  ©ooft  ftch  aud)  bie 
Sahmehmung  unS  aufbrängt,  bag  nicht«  in  ber  2Belt  juoerläffig  uno  bauerhaft 
ift,  fo  fdjeint  e§  boch,  als  ob  bie  meiften  Sterblichen  mit  biefer  Wahrheit 
gänjlich  unbefannt  wären,  ba  fie  fo  gierig  nad)  ben  oergänglichen  ©ütern  ber 
Erbe  trachten.  20)  5lud)  baS  ift  am  $h™f»bul  ein  herrlicher  3«Q,  bag  er  bei 
bem  grogen  ©influffe,  ben  er  nach  2Bieberherfteflung  be§  5r^eDcn§  ^m  ©taate 
hatte,  baS  ©efe^  einbrachte,  niemanb  fotle  wegen  feiner  früheren  §anblungen 
angeflagt  unb  beftraft  werben.   21)  SlriftoteleS  fyat  baS  wahre  ©ort  feineS 
fiehrerl  treulich  feftgehalten,  bag  ftd)  ein  gemeinfameS,  oerwanbtfchaftlicheS  53anb 
um  alle  2Biffenfdt)aften  fchlinge,  unb  hat  Da§  h°hc        erreicht,  bag  er  ben 
ganzen  StreiS  ber  SÖiffenfchaften  nicht  blog  mit  feinem  ©eifte,  fonbem  auch  mit 
ber  Jeber  umfagte.  22)  2)och  ich  fe^rc  zurücf  zu  bem  fünfte,  oon  wo  ich  ah 
gefchweift  bin. 

177.  $eutfd)e  ©ubftantioa  müffen  im  fiateinifchen  oft  umfe^rieben  werben,  fei  e$ 


Digitized  by  Google 


—  45  -  177. 

bajj  ber  ßateiner  gar  fein  entfpredjenbeS  ©ubftantio  für  ben  beutfdjen  Slusbrucf 
hat,  ober  bag  ber  ©egriff  bei  entfprechenben  lateinifd)en  SubftantioS  fo  allge* 
mein  unb  unbefiimmt  ift,  bag  fpecieflere  SJJobififationen  be§felben  burdj  bie 
Tempora  unb  9ftobi  be§  93erb§  angegeben  werben  müffen,  um  bie  Seit,  melier 
bie  23)ätigfeit  be§  ©ubftantiol  angehört,  foioie  anbere  bei  ber  #anblung  in 
$etrad)t  fommenbe  Eerhdltniffe  genauer  su  bekämen,  bringe  folche  S3erbal  = 
umfchreibungen  in  folgenben  Soweit  an: 

a)  Umschreibungen  burcb,  *ßarticipialformen:  1)  $ie  (Sonne  bewirft  bura) 
ihren  2luf*  unb  Untergang  £ag  unb  9kd)t.  2)  2ltte  Übel  werben  im  (£nt* 
fielen  leicht  unterbrüeft.  S)a$  3luffteigen  bei  ©taubem  mar  ein  &t\tyn  be§ 
ÖeranrücfenS  ber  geinbe.  3)  S)er  Enblicf  ber  dauern  fdjrecfte  ben  £>annibal 
oon  bem  gegen  Neapel  beabsichtigten  Sturme  ab.  4)  ftein  Umftanb  b,at  ben 
Sacebamoniern  fo  oiel  ©chaben  gebracht  aU  bie  2lbf Raffung  ber  lofurgifchen 
3ud)t.  5)  SRiemanb  hat  mid)  in  meiner  9lot  unterftütjt.  6)  SneaS  unb  Slntenor 
hatten  immer  jur  3urötfa,abe  oer  §clena  geraten.  7)  35en  ©ermanieul  be* 
fiel  auf  feiner  :)iücffcbr  au§  Sgnpten  eine  böfe  Krnnfbcit.  8)  iöefamitlid)  bat 
(£äfar  beim  $lnblicfe  bei  Raupte!  bei  *ßompejul  frönen  oergoffen.  9)  3m 
£obe  (=  auf  bem  Sterbebette)  tröftet  unl  bie  Hoffnung  auf  Unfterblidjfeit. 
2lUen  Sßölfern  ift  ber  Söunfa)  gemeinfam,  oon  *)ßerfonen,  bie  fie  im  fieben 
geartet  aud)  nad)  bem  £obe  ein  3)enfmal  311  befttjen.  10)  3)ie  9ftägigfeit 
jeigt  ftdcj  im  Sftidjtgenuffe  oon  Vergnügungen.  11)  Q^r  gebt  euch  ben  ©d)ein 
eine!  ehrbaren  SBanbell.  12)  2)en  ©eburtlort  bei  (£atigula  macht  bie  35er* 
fduebenfjeit  ber  Srabition  ungewig.  S3eim  Singriff  pflegt  ber  SPatt  gröger 
SU  fein  all  bei  ber  SBerteibigung.  13)  Sltle  beute  9lnftchten  fmb  bloge  träume 
franf^after  Schwärmerei.  Qn  ber  ganjen  ©tabt  lieg  ftdj  bal  ©efchrei  ber 
Slngft  ^ören.  14)  9hir  mit  groger  ^flütje  fonnte  man  ben  9lufftanb  unter* 
brüefen;  allein  bie  Äraft  bei  SBiberftonbel  mar  nur  niebergehalten  unb  noch 
lange  nicht  gänzlich  gebrochen.  15)  Man  barf  folche  ©egenftänbe  nid)t  ©üter 
nennen,  in  beren  überreichem  33efi^e  man  ^ödt>ft  unglücflich  fein  fann.  16)  2luf 
ber  SBanberung  (=  auf  bem  SBege)  oon  ©pirul  ift  ©omplu'  bie  erfte  theffalifche 
©tabt.  17)  2lm  @nbe  bei  Sahrel  legten  bie  ^onfutn  ihr  9lmt  nieber  mit 
bem  (£ibe,  balfelbe  nach  ben  ©efefcen  oerroaltet  5U  haben. 

b)  Umfchreibungen  burch  föetatiof  dtje:  18)  Sur  ©ott  giebt  el  feine  Unmöglich' 
feit.  2)ie  fieiter  bei  ©taatel  müffen  alle  ihre  Maßregeln  auf  ben  Pütjen  ber 
Bürger  besiegen.  Um  fein  $\d  ju  erreichen,  ertrug  Dbnffeul  im  eigenen 
£aufe  fogar  bie  ©chmäh«ben  oon  Unechten  unb  9ftägben.  19)  (Sntfchtoffen, 
SHuglanb  ju  befriegen,  bot  Napoleon  feine  ganje  9Jcad)t  3U  bem  SRiefenfampfe 
auf.  20)  $ie  gröfjten  53erounberer  bei  3fofrate§  rechnen  biei  ju  feinen 
höchften  SSerbienften,  bog '  er  juerft  ber  ungebunbenen  SHebe  bie  rhnthmifdje 
93emegung  gegeben  habe.  21)  Slfien  ift  fo  reich  uno  fruchtbar,  bag  el  buvd) 
feinen  bebeutenben  ©yport  unftreitig  über  allen  anbem  Sänbern  fteht.  22)  9^id)t 
blog  ba§  hcroorPettleno  ©chone/  fonbern  auch  oa§  rjcroorftecrjcnb  tägliche 
erregt  ba§  Qntereffe  ber  SJcenfccjen.  23)  3Bährenb  ^ipparch  auf  ber  einen 
6eite  bie  ©tabt  Althen  mit  S3auroerfen  oerherrlichte,  fucfjte  er  anbrerfeitl  auch 
bie  Sanbbemohner  aufjuflären.  24)  3)en  9^u^en  fybtyx  ju  fchä^en  al§  bie 
9fted)tlichfeit,  ift  im  höchften  ©rabe  unftttlich-  5)en©iegern  fteht  e§  frei,  nach 
belieben  §u  f chatten.   S)ie  ganje  ftraft  meine!  SlnfehenS  werbe  ich  bir  $u= 


Digitized  by  Google 


177.  46  — 

roenben,  bamit  bu  bcinc  5lbftd)t  erreichft.  25)  Sie  bekannte  ©efchtd)te  oon 
Sirion  erjagt  bct  beutfdje  Sidjter  WooaliS  in  bid)terifcr)er  AuSfchmücfung  auf 
folgenbe  SBeife.  26)  311S  XerreS  ©riedjenlanb  ben  Ärieg  erflärte,  ba  fudbte 
jcbermann  in  feiner  Umgebung  ben  ftol$en  gürften,  ber  nid)t  bebaute,  wie 
eitel  all  fein  Raffen  fei,  noch  mehr  entflammen. 

c)  Umfdjreibungen  burdj  ^nfinitinfä^e:  27)  AriftoteleS  f)at  bie  9^id^teyiftenj 
eines  DrpheuS  ju  beroeifen  gefudjt.  ©ieb  bie  Sßeroeife  für  baS  Safein  ©otte* 
an.  28)  W.  ©uriuS  erflarte  ben  ©efanbten  ber  ©amniten,  ihm  erfdjetne 
nict)t  ber  53efttj  oon  ©olb  rühmtid),  fonbem  bie  £errfchaft  über  bie  SBefttjcr 
oon  ©olb.  29)  ©nblid)  erflärte  ber  ©efangene  in  trotziger  2Beife  feine 
SereitroiHigfeit  jum  ©ehorfam.  30)  fieugneft  bu  etwa  ben  göttlichen  Urfprung 
ber  d)riftUd)en  Religion?  31)  SemofitjeneS  mar  oon  ber  9Jiöglid)feit  einer 
erfolgreichen  93efämpfung  beS  ^ß^ilipp  oon  feiten  ber  ©riechen  überjeugt. 
32)  gür  bie  SSeiSheit  beS  Solon  fprid)t  fdjon  ber  Umftanb,  bafj  er  ju  ben 
fteben  fogenannten  SBeifen  gerechnet  roirb.  33)  ©ine  SJlenge  3)ienfd)en  fd)rcit 
heutzutage  über  bie  Unbraud)barfeit  ber  fogenannten  §umanitätSjtubien  für 
baS  fieben.  34)  Sie  9tachrid)t  oon  £jannibalS  Übergange  über  bie  Alpen 
unb  feinem  ©rferjeinen  auf  italifdjem  Bobeu  rief  &u  ^Rom  bie  größte 
ftürjung  ^eroor.  35)  ©8  tritt  gar  oft  ber  galt  ein,  bafj  mir  ein  Vergnügen 
entbehren  müffen,  beffen  @enu&  unS  höc#  angenehm  geroefen  märe. 
36)  Arion  prophezeite  ben  ©chiffern  großes  Unglücf,  roenn  fie  ftd)  an  ihm 
oergriffen.  37)  Sie  ausgezeichneten  ^erbienfte  fleplerS  um  bie  Aftronomie 
hat  bie  9kd)roelt  bercitroillig  anerfannt. 

d)  Umfchreibungen  burch  abhängigegragefätje:  38)  §annibal  erfannte  \o> 
fort  bie  gefährliche  („fritifdje")  Sage  best  römifchen  £eereS.  39)  2Bir  fühlen 
tief  bie  ©d)anbe,  einem  frcinben  ©roberer  zu  gehorchen,  toeldjer  unS  unter* 
jodjt.  40)  Sie  große  Vorliebe  beS  £ippard)  für  bie  Sichter  zeigt  ftch  beut* 
lieh  in  ber  oertrauten  greunbfd)afi,  in  ber  er  mit  Anafreon  unb  ©imonibe» 
ftanb.  41)  ©äfar  berief  bie  £äupter  ber  ©aUier  ju  einer  SBerfammlung,  teils 
um  ihnen  über  feine  Angelegenheiten  feinen  Sillen  &u  eröffnen,  teils  um  ihr« 
©eftnnungen  gegen  ihn  ju  erforfchen.  42)  ©orgfam  mufj  man  bie  golgen 
jeber  £anblung  überlegen.  Qch  werbe  ben  Hergang  ber  ©acb,e  oon  Anfang 
an  möglichft  furz  erzählen.  43)  SRoSciuS  mar  nicht  nur  nicht  in  9tom,  fon* 
bern  fannte  überhaupt  bie  Vorgänge  in  9tom  beSljalb  nicht,  roeil  er  beftänbig 
auf  bem  fianbe  roar.  44)  Obgleich  ©afar  oon  überallher  bie  RaujTeute  511 
ftch  befdneb,  tonnte  er  bod)  bie  ©röfje  ber  Qnfel  Britannien  nid)t  auSftnbig 
machen.  45)  9ftit  9^cd;t  läßt  ftd)  behaupten,  noch  nie  habe  eS  einen  3JZenfd)en 
gegeben,  ber  nicht  felbft  bie  ©rfahrung  oon  ber  £infäHigfeit  ber  irbifdjen 
©üter  gemacht  hätte.  46)  Sie  Prophezeiung  beS  SemaratuS  traf  ein,  unb 
burch  einen  Serluft  in  ©ricchenlanb  über  ben  anbern  lernte  XerreS  ben  großen 
Abftanb  eines  $aufenS  oon  einem  $eere  fennen. 

e)  Umf chreibung  burch  ftonjunfttonalfätje:  47)  ©ofrateS  f  eijte  TöShwnb  ocr 
§errfd)aft  ber  breifjig  S£urannen  feinen  gug  nicht  oor  baS  ifjor.  48)  $c*tor 
lieg  ftch  weoer  burch  bitten  feines  »aterS  noch  burch  bie  X^xäntn  ber 
9)lutter  00m  Kampfe  mit  SlchißeS  abbringen.  49)  93ei  ber  Serlefung  oon 
©iceroS  tarnen  flatfchte  bie  SBerfammtung  ©eifall.  50)  93et  bem  ©efü^le 
ber  Nähe  beS  XobeS  roirb  ber  33öfe  mit  gurcht  unb  Unruhe  erfüllt.  51)  (Sine 


Digitized  by  Google 


—  47   —  178—179. 

aufmerffame  Beobachtung  beffen,  roaS  in  jcbem  5lugenblicfe  gefchieht,  wirb  uns 
jeigen,  baß  nichts  9teueS  in  bcr  SBelt  gefd)ieV)t.  52)  9Ijar  madjte  in  ber  Über* 
jeugung,  ben  (Schmerj  über  ben  Verluft  (einer  @^re  nid)t  länger  ertragen 
ju  fönnen,  feinem  Seben  ein  ©nbe.  53)  $urd)  bie  entfcheibenbe  ©djtac^t  bei 
tourS  ijinberte  tfarl  Sttartell  bie  roeitere  Ausbreitung  ber  arabifdjen  @r* 
oberungen.  54)  ^tyibia§  entlehnte  bei  ber  Verfertigung  feiner  Sftineroaftatue 
bie  3öQe  DOn  ocm  erhabenen  Qbeale  ber  ©d)önheit,  baS  oor  feiner  (Seele 
fajroebte.  55)  Slleranber  ließ  gleich  nad)  feiner  it>ronbefteigung  bie  Vater» 
ftabt  beS  SIriftoteleS,  roeldje  ^Ijitipp  in  feinen  Kriegen  mit  ben  £f)raciem 
jerftört  hatte,  roieberaufbauen  unb  ihm  $u  ^ren  eine  ©tatue  bafelbft  errichten. 
56)  2Benn  ber  menfdjlicfye  ©eift  fein  anbereS  Vermögen  befäße  als  baS  Ve* 
gehrungSoermögen,  fo  hätte  er  bieS  mit  ben  Bieren  gemein. 

3.  Mbjcctitm. 

178.Sarum  wirb  ber  (Satj:  „3)ie  3)eutfcf)en  jeidjneten  fid)  oor  ben  Römern  burd) 
iljre  große  Statur  auS"  nict)t  Germani  Romaiiis  praestiterunt  magnis  cor- 
poribus  überfetjt,  fonbem:  Germani  Romanis  magnitudine  (proceritate)  cor- 
porum  praestiterunt?  —  Überfetje:  1)  2Beißt  bu  nid)t,  baß  Sftilo  feinen  $ob 
fanb,  weil  er  fid)  ju  fetjr  auf  feine  fräftigen  9lrme  ocrließ?  2)  3>ie  Vögel, 
meiere  in  ber  gemäßigten  Qone  leben,  jeidjnen  ficf)  burd)  ihren  lieblichen  ©efang 
aus,  bie  in  ber  Reißen  3one  burd)  ifyr  prad)toolleS  ©efieber.  3)  ©laubc  ja  nidjt, 
baß  baS  ©lücf  beS  SWenfc^en  auf  großem  9teid)tume  beruht.  4)  3Jlögen  anbere 
baS  geben  in  ber  ©tabt  loben:  mid)  entjäcft  nichts  mehr  als  eine  jtille  unb 
ruhige  2änblid)feit.  5)  9tad)bem  «ßnujagoraS  feinen  3Bob,nftt}  51t  Sfrotou  ge* 
nommen  hatte,  geroann  er  flct)  balb  burd)  feinen  untabeftjaften  SBanbel  unb  feine 
fräftige  Verebfamfeit  bie  ^erjen  aller,  bie  ihn  Nörten,  unb  führte  baS  in  Üppig' 
feit  oerfunfene  Volf  burd)  fein  gewichtiges  Veifpiel  au  einer  mäßigen  SebenSart 
jurücf.  6)  $ie  §afen  fönnen  fich  oor  ben  £unben  nur  burd)  ihre  fd)neUen  Süße 
retten.  7)  $)ie  über  tt)ren  garten  unb  graufamen  Jelb^errn  erbitterten  Solbatcn 
gingen  jur  Empörung  über  unb  oerfdjonten  roeber  bie  ^eiligen  Tempel  nod)  bie 
fdjroadjen  Srauen.  8)  Qd)  jroeifle,  ob  bie  9)lad)t  3ltt)cnS  burd)  ben  fd)lauen 
£b,emiftofTeS  mehr  als  burd)  ben  red)tfd)affenen  SlriftibeS  gehoben  ift.  9)  ©S  ift 
wahrhaftig  Unbanfbarfeit,  bem  blinben  ©lüefe  baS  jujufchretben,  roaS  fo  hand- 
greifliche Veroeife  ber  göttlichen  Vorfehung  an  fid)  trägt.  10)  2)ie  tragifdjen 
Sttdjter  befdjulbigen  ben  ObuffeuS,  baß  er  burd)  erheuchelten  UBahnfinn  ftd)  bem 
ftriegSbienfte  fyabe  entjiehen  wollen.  11)  3)em  3ljar  ging  nidjt  bloß  ein  feiner 
unb  ftnniger  ©eift  ab,  fonbem  fein  foloffaler  Slörper  hinberte  auch  °ie  Veroeg» 
lichfeit.  12)  2Il§  bei  ©alamiS  fer)r  oiele  ©riechen  barauf  brangen,  in  ihre 
^eimat  abjufegeln,  jroang  ber  fluge  Xhem*f*°^e^  fic  our<*)  8um  bleiben. 
13)  $Ber  bie  2Biffenfchaften  fo  treiben  will,  baß  er  e§  nid)t  ohne  Pütjen  unb 
be§  eitlen  SHufeS  wegen  gethan  ju  höben  fd)eint,  ber  barf  ebenfomenig  oor  an- 
haltenbem  fiernen  jurüefbeben,  als  im  fleißigen  (Selbftbcnten  ermüben.  14)  SBclcher 
oernünftige  SHenfch  mirb  bie  2lnftd)t  beS  5)emofrit  teilen,  ber  ba  behauptet  hat 
biefe  roohlgeorbnete  ©temenroelt  unb  biefer  große,  fchöngefchmücfte  §immel  hnbe 
fiaj  au§  Gliomen  gebilbet,  bie  in  unruhiger  Veroegung  feien? 

179.Überfefce:  1)  3)er  roeife  ©ofrateS;  ber  fajlaue  CbnffeuS;  ber  glaubroürbige  ^5lu* 
tarch;  baS  fo  berühmte  ftorinth.   2)  Vefanntlich  hat  ©ofrateS  nie  irgenb  eine 


s 

Digitized  by 


180-187 


-  48  - 


Belohnung  oon  einem  feiner  Schüler,  uidjt  einmal  oon  bem  teilen  SUcibiabeS 
angenommen.  3)  $er  graufame  unb  fmbfüchtige  Jiberiuä  ftarb  gu  grofjer  Jreube 
aller  im  breiunb$man3tgften  ^a^re  feiner  Regierung.  4)  3)ie  Söerfftätte  be§  Söul 
fan  mar  unten  im  feuerfpeienben  $tna.  5)  $>ie  Athener  nahmen  piele  ©elehrte, 
bie  ber  graufame  polemäuS  s$hnsfon  oertrieben  Ijatte,  mit  bem  größten  3öo^l- 
wollen  auf  unb  forgten  für  ihre  ©yiftenj.  6)  Xa  bie  Börner  fürchteten,  e$  möchte 
ftd)  uieüeia)t  ben  friegeri)d)en,  freiheitsliebenben  ©aüiern  balb  eine  ©elegenbeii 
barbieten  oon  ihnen  abzufallen,  Ratten  fie  jwei  Kolonien  in  ib,rem  Sanbe  an. 
gelegt  in  ber  Hoffnung,  fie  um  fo  leichter  im  3aume  ju  galten.  7)  $ie  ©allier 
machten  einen  heftigen  Eingriff  auf  baS  römifche  ©ebiet  unb  trieben  Diele  Qm- 
roolmer,  unter  ihnen  bie  £riumoirn  felbft,  in  ba§  fefte  SHutina.  8)  SRadjbem 
ber  milbe,  oolföbeliebte  Valerius  jum  $iftator  ernannt  mar,  fud)te  er  bie  Se- 
natoren ju  überreben,  baS  £o§  be8  SürgerftanbeS  ju  erleichtern;  aber  biefer 
Stntrag  mürbe  oerworfen. 

180.  3n  melier  SBeife  gebraucht  ber  fiateiner  bie  s2lbjeftioe  al§  Subftantioe? 

181.  SBann  wirb  „ba$  3Bahre,  ba§  9iüfcliche,  ba8  Sd)änbliche"  burd)  verum,  utile, 
turpe,  mann  burd)  vera,  utilia,  turpia  überfetjt? 

182.  1)  SBad  Reifet  non  multa  legi,  sed  multum?  2)  Reifet  „bie  SÖafjrljeit  fügen"  veritalem 
dicere? 

183.  SBenbe  bei  ber  Überfefcung  folgenber  Stuibriltfe  unb  Sd&e  fubftantioierte  fäaV 
liehe  Slbjeftioe  an:  1)  ©eine  Gräfte  auf  einen  $unft  fonjentrieren.  2)  $en 
#einb  ^eimlia^  auS  einer  ftdjern  Stellung  beobachten.  3)  SBon  Anfang  bis 
ju  ©nbe;  big  jum  legten  2lugenblicfe  tapfer  fdmpfen;  oon  hinten  anfangen. 
4)  3n3  Sdcherliche  sieben.  5)  2>W  Skiffe  aufs  Xrocfene  sieben.  6)  3n8  ©ebränge 
fommen;  in  Verlegenheit  gebracht  werben;  in  ber  Älemme  fein.  7)  ^n  3«>cifel 
fliehen.  8)  3n  geraber  fiinie  oormdrtö  bringen.  9)  3ur  höchften  SBollfommenheit 
gelangen.  10)  ©ine  Sache  übertreiben.  1 1)  9cacb,  getroffener  Üierabrebung.  12)  (Sine 
Streitfrage  unentfehieben  laffen.  13)  ©ine  Sad)e  unter  ba3  ^ublifum  bringen. 
14)  SBor  aller  klugen  ermorbet  werben;  jemanben  aus  bem  SBege  fchaffen.  15)  3" 
geinbeSlanb.  16)  Qn  ber  Öffentlichfeit  fxd)  befinben.  Sluf  bie  ©trage  gehen. 
17)  9iad)  ber  entgegengefetjten  Dichtung  ftreben.  18)  S)ie  2Bat)rheit  ift  in  bie 
Siefe  oerfenft.  19)  Stuf  freiem  "ffelbe  ein  fefteä  £ager  auffchlagen.  20)  Sieb,  in 
Sicherheit  bringen.  21)gürben3lugenblicf;  für  immer;  in  alle  ©migfeit.  22)93on 
feinem  Vermögen  geben.  23)  Qns  Unenbliche  machfen.  24)  Qnfolge  eines  ftonr 
plotteS,  abgefartetermajjen.  25)  ©ingeftaubenermafjen.  26)  Qn  unerwarteter  SBeife. 
27)  gür  ba§  allgemeine  93efte  forgen.  28)  3Benn  Seute,  bie  unbeachtet  in  einer 
niebrigen  Stellung  leben,  fich  im  ^ähsorn  einen  ^^Itritt  ju  fchulben  fommen 
laffen,  fo  erfahren  e3  nur  wenige;  aber  wer  mit  iwhei'  ©ematt  bef leibet  ift  unb 
im  ßeben  eine  fehr  fwhe  Stellung  einnimmt,  beffen  $hun  feunl  au#e  2Belt. 

184.  3ft  e«  erlaubt,  bie  «udbrürfe:  „Tura^  bie  abgelegenen  Seile  ber  Stabt  fliegen;  bie  Ijiföftot 
^unrte  ber  Serge  befc&en;  bie  legten  leile  bc«  $eere§  überfaaen"  ju  überfein:  Per  aversa 
urbis  fugere;  summa  montinm  occupare;  extrema  agminis  opprimere? 

185.  2)arf  man  bie  Sudbrftcfe:  w3)ad  9nbenfen  an  bad  Vergangene;  bie  Sefd^affen^eit  alles  3r* 
bifdjen;  ber  $>a&  gegen  alle«  ©ute;  ba«  löerberblidje  uon  bem  §cüfamen  untertreiben"  folgenber* 
mafeen  überfefcen:  Memoria  praetehtorum ;  condicio  omnium  humanor«m;  odium  omniM»» 
bonorum;  secernere  pestifera  a  salutari6u«? 

186.  Äann  mortale*  ofcue  tueitered  für  ba§  beutfdje  wbie  SRenfd^en4  fteb^en? 

187.  Sinb  bie  SluSbritde:  w6iu  tapferer  ü£ob,  weife  SKä^igung,  mitleibige  Sitten,  mo^lioollenbc  Jiebe, 
feiger  SJerrat*  in  folgenber  fßeife  ridjtig  überfe^it:  Fortis  mors,  sapiens  moderatio,  preces 
misericordes,  benevola  Caritas,  ignava  proditio? 


Digitized  by 


-  49  —  188—191. 

188.  Sinb  bie  Äuäbrücfe:  „Gine  crgöfcenbe  draäljlung,  ein  brütfenber  Ärieg,  eine  rüfjrenbe  SWelobie, 
oerfcerenbe  Seuchen,  mit  bittcnbcr  Stimme"  in  folgcnber  SSeifc  ridjtig  überfefct:  Narratio  ob- 
lectana,  bellum  premens,  nuracri  commoventes,  morbi  vastantes,  voce  oranti? 

189.  Ubcrfc^c  mit  einem  SBorte:  1)  2)ie  [mnlidje  fiuft.  2)  Sugerer  ©lanj.  3)  2)er 
hraere  SBert;  ber  äufjere  2öert.  4)  Aufjere  greube;  innere  Sreube.  5)  SßxaU 
tifdp  ©rfaijrung.  6)  sßraftifdjer  SSerftanb;  praftifdjeS  ©efdjicf.  7)  £f)eoretifd)e§ 
SBiffen.  8)  Stjeoretifäe  einfielt.  9)  ^erfönfidjer  Seinb.  10)  «probuftioer 
®eift.  11)  ^Materielle  ©enüffe;  materielles  SBebürfniS.  12)  ÜMerieller  ©e* 
roinn.  13)  ©rünblidje  ©rfenntni§.  14)  #armonifd)e  99ilbung.  15)  ©ute  unb 
fdjfetye  ©igenfdjaften.  16)  ©ute  SBefajaffenljeit.  17)  SBürbeootle  Rettung. 
18)  Untabelfjafter  SBanbel.  19)  föafenbeS  treiben.  20)  ©ubjeftioe  9fleinung, 
üBiUfur.  21)  Am  regten  Orte,  ju  redjter  3eit.  22)  $olitifd)e  ^arteiungen. 
23)  Stille  greube,  laute  greube.  24)  $er  benfenbe  ©eift.  25)  $a§  füt)lenbe 
^erj.  26)  Seid)tfmnige§  SBefen.  27)  Sorgfofe  ©leidjgüttigfeit.  28)  ©eletjrte 
93ilbung.  29)  Sieblidjer  9leij  =  anmutige  ©djöntjeit.  30)  ©eroaltfame  heftig* 
feit.  31)  ©rnjie  Statur.  32)  3Kuntere§  SBefen.  33)  Sittliche  Sürbe.  34)  ein 
alter  SHann,  ein  junger  Sflann.  35)  ©in  geroefener  Ouäftor,  ©enfor,  $rdtor, 
$onful,  Äbil.  36)  Stange  Stouer.  ©roige  $)auer.  37)  SdronungSlofeS  93er* 
fahren.  38)  Nachteilige  SBirfung.  39)  2Beid)lid)e  ©mpfinbfamfeit.  40)  Strübe 
Stimmung.  41)  $er  gemeine  9Jcenfd)enf$lag.  42)  <ßrad)toolle  Ausstattung. 
43)  Silber  9Hut.   44)  ^eitere  Saune.   45)  SHed&tlidje  Befugnis. 

190.  überfetje  folgenbe  Au§brücfe  burd)  ein  fubftantioifdjeS  Hendiadyoin:  1)  Seben* 
bige  ©rinnerung.  2)  2Bof)lmeinenbe  Siebe.  3)  <ßraftifd)e  Übung.  4)  Slinber  3u* 
fall.  5)  Saute  SSerounberung.  6)  ©djmacfjooHeS  Unglücf.  7)  Steine  natürliche 
<5d)u$ternt)eit.  8)  #ifciger  Singriff.  9)  2ttitleibige  bitten.  10)  Sange  gurd)t. 
11)  geiger  «errat.  12)  9tafenber  greoel.  13)  ftfiftige  Straft.  14)  Unoer« 
broffeuer  Steig.  Sfatenlofe  attufje.  15)  ©ntfdjloffene  Strenge.  16)  Slrantyafte 
Seibenfd)aft.  17)  «Pra^erifaje  (Eitelfeit.  StoljeS  ©elbftoertrauen.  18)  Sieber« 
b,i^e.  19)  ©eroiffentjafte  Sreue.  20)  Seife  2Hä&igung.  21)  Sttit  ©eroalt  ber 
Stoffen  unterwerfen.  $ie  ßeit  beim  fdjroelgerifdjen  9flab,le  oergeuben.  22)  $ie 
alte  tfomöbie  jügelte  sur  3eit  ber  bemofratifcf)en  SSerfaffung  oftmals  bie  jügel* 
lofe  Ungebunben^eit  ber  Bürger.  23)  2Ber  bie  fjeroifajen  9ttntf)en  ber 
©rieben  nettjer  betrautet  roirb  balb  finben,  bafj  in  benfelben  faft  überall  ein 
einiges  ©efetj  ausgeprägt  ift,  roeldjeS  bie  fcfyroadjen  unb  blinben  9ftenfcf)en  unter 
bie  ftrafenbe  3Had?t  ber  ©ötter  geftetlt  Ijat.  24)  Oft  rei&t  eine  leiben* 
(djaftliajeSßerblenbung  aud)  bie  öegabteften  baljin.  25)  3n  einem  f  ola^en 
(Staate  lebt  bie  ed)te  Srei^eit,  bie  fem  uon  mutroilliger  Ungebunben* 
rjeit  mit  anfprua^Slof er  SWägigfeit  gepaart  ift.  26)  9ft.  Nullius  ©icero 
flammte  au§  einer  fe^r  alten  Slitterfamilie  unb  rourbe  sugleic^  mit  feinem  SBruber 
Ouintu§  unter  ber  f orgfaltigen  2Iuffid)t  feine!  93ater§  auerft  auf  bem 
Sanbgute  bei  2lrpinum,  bann  ju  $Rom  erjogen. 

191.  Überfeine:  1)  ©eiftige  ©üter;  innere  äufmb^it.  2)  Sinnlitt^e  Vergnügungen. 
3)  körperlicher  ©cb,merä;  momentaner  S^merj.  4)  Sßiffenfdjaftlidje  33efd^äfti« 
gung.  5)  ©efdtji^tlic^e  9Baf)rt)eit.  6)  $£)ilofop^ifc§e  Seljrfä^e.  7)  Sttatljematifcfje 
Beregnungen.  8)  ^ßolitifcfje  UmroSlsungen.  9)  ©taatSroiffenfdjafttidje  Slenntniffe. 
10)  3Wilitärifc^e  ©rfal)rung.  11)  9laa)  tierifc^er  Seife  leben.  12)  Allgemeine 
Beftürjung.   Allgemeine  Qufiimmung.   Allgemeiner  SWaugel.   SBiber  bie  all« 

Wenge,  lotete.  Äesetitoriuin.  7.  flafL  L  4 

S 

Digitized  by  Google 


192^195. 


-  50  - 


gemeine  Stteinung.  Bollftänbige  Bersroeiflung.  13)  (Sine  oielfeitige  (Srfahrung. 
14)  «ßriefterliche  9ted)te.  15)  9Biffenfd)afttiche  Hilfsmittel.  16)  üttünbliche  Mit- 
teilung. 17)  föeoolutionäre  päne.  18)  Barbarenhorben.  19)  (Sr  ift  gegen 
alle  (Srroartung  von  feiner  ftranfheit  genefen.  20)  3d)  will  nicht  bauon  reben, 
bafj  Quf  bem  ÜJiarfte  oon  (SnrafuS  unfdjulbigeS  Blut  in  (Strömen  gefloffen  ift. 
21)  föebnerifche  ftülle.  22)  (Sin  neunjähriges  Kinb.  23)  (Sin  fleinlicher  (eng* 
hersiger)  9Henfd). 

192.  1)  ^eiftt  „baö  f  cinbltdjc  Saget"  castra  hostUia?  -  2)  X\t  ber  Safe:  „libcriuS  ftarb  in  San« 
panien  in  [einem  ad)t£igften  Jolnc"  richtig  überjetyt:  Tiberius  in  Campania  octogesinio  anno 
mortaus  est?  —  3)  Saö  ift  in  folgenben  «Säften  gegen  ben  Qkbraud)  bet  Älaffifcr?  a)  Xerxes 
cum  multis  copiis  Graecos  adortus  est.  b)  In  hac  crumena  multa  pecunia  inest, 
c)  Pericles  pesle  mortuus  est.  d)  Plutarchus  librura  de  educandis  liberis  scripsit. 
e)  Romani  totum  fere  mundum  subegerunt. 

193.  ©ringe  in  folgenben  2luSbrücfen  ein  Ülbjeftto  jur  3tnroenbung:  1)  2>er  S^rieg 
gegen  bie  (Sinthern,  gegen  bie  (Sttaoen,  gegen  bic  BunbcSgenoffen.  2)  3)er  (Sieg 
über  ben  SJUthribateS.  3)  ©orgiaS  auS  Seontini,  (Sicero  auS  9lrpittum.  4)  $ie 
föeife  nach  Brunbifutm.  5)  (Sin  (Srbbeben  bei  9cacht.  6)  Berlufte  im  Sßürjel- 
fpiel.  7)  3)ie  Ütebe  gegen  (Satilina,  gegen  BerreS,  für  SJcilo.  8)  $er  bei  §omer 
gef Gilberte  ^erfiteS.  9)  Sttärfche  burch  bic  (Sbene.  10)  £ob  im  Kriege,  Sebcn 
in  ber  grembe.  11)  (Sin  Berbredjen  gegen  ©ötter  unb  Sttenfdjcn.  12)  Unter* 
rid)t  ber  ßinber,  $lugt)cit  ber  ©reife,  (Sdjlauheit  ber  (Sflaoen,  ben  S^at  eine» 
SBeibeS  befolgen.  13)  2)ie  üble  (Stimmung  gegen  ben  3)iftator,  £ajj  gegen  bie 
$ecenroirn,  ber  SHang  eines  Senators.  14)  (Sitten  ber  HuSlänber,  3**1% 
feiten  ber  Bürger.    15)  3)ie  §crrfc^aft  eine!  (Sin^clnen,  bie  'fctytx  anberer. 

16)  (Sich  baS  3lnfef)en  eines  StonfulS  geben,  ben  Slufmanb  eines  HönigS  machen. 

17)  $ürje  im  9luSbrucf  ift  ein  grofjeS  Sob  für  einen  9t ebner.  18)  Beliebtheit 
beim  Botfe,  eine  9tebe  anS  Bolf,  bie  fieidjtfertigfeit  eine»  Demagogen.  19)  Sleifd) 
oom  (Schweine,  oom  SHinbe,  ftalbe,  $amme(,  £afcn,  ^ßferbe.  20)  ©in  3Bein- 
gefdjäft,  ein  ©etreibehanblcr,  ein  Slugenarjt.  21)  HlfonS  IV.,  Honig  oon  ^ßor* 
tugal,  mit  bem  Beinamen  ber  Mtjne,  beftieg  ben  %\)ton  feiner  Bater  in  ber 
Blüte  feiner  Sahre.  22)  2)ie  (Spraye  beS  gemeinen  BotfeS.  23)  $ie  (Slnt 
erleichtert  bie  attühe  eines  gekernt.  24)  ©in  Selbjug  int  Sinter  (int  (Sommer). 
(Stein«  unb  Blutregen. 

194.  Überfefce:  1)  3m  |>ochfonimer.  2>er  Sujj  beS  £ügelS.  $>ie  Spi^e  beS  BaumeS. 
2)  $lm  (Sdjluffe  beS  Briefes.  Born  in  ber  (Sbene  waren  bie  ftufjgdnger,  hinten 
bie  Leiter  aufgeftellt.  3)  2luf  bem  ©runbe  beS  SHeercS.  Bei  Tagesanbruch. 
3u  ber  SJcitte  ber  Burg.  4)  (Sulla  opferte  gerabe  im  ©ebtete  oon  SRola  m 
bem  gelbherrnjeltc,  als  plö^lid)  eine  Solange  unten  am  Slltare  ^emorfc^og. 
5)  ^ompejuS  rüftete  fid)  am  (Snbe  beS  SBinterS,  begann  ben  Krieg  int  $uj 
fange  beS  ftrühlingS  unb  beenbigte  ihn  SHirte  ©ommerS.  6)  5)ie  Araber 
orangen  nach  ftberfchreitung  ber  ^nrenäen  faft  in  baS  §erj  oon  (Suropa  ein. 
7)  $er  9cad)trab  beS  ^eereS.  2)ie  höchften  ^ntereffen  (ob.  ber  ganje  Beftonb) 
beS  Staates. 

195.  SBic  finb  folgenbe  9tbjeftiüc  auf  —  lid),  —  bar  im  fiateinifdjen  $u  überfe^cn?  1)  Unctfait' 
lidje  $>abfud)t.  2)  Gin  bcioegltdjcr  2urm.  3)  Gine  unheilbare  Äranf^eit.  4)  Gin  jämmcrlid)« 
^Inbürf.  5)  Gin  üerföb,nlid)c$  (imi)crföb/nlid)eS)  ©eniüt.  6)  Gin  an  ©crebfamfeit  unübcrtrcn: 
Iid)ev  SDMnn.  7)  Gin  unbefiegbareS  .^)cev.  8)  Gine  unermefclidjc  ^tn^ab,!.  9)  Gine  unci-fdjöpflidK 
^üfle.  10)  Gin  unbcftedjlidjer  i^enge.  11)  Gine  Derädjtlidje  VebenSroeife.  Gin  unerbittlich^ 
^er^.    12j  3)ie  unucrlcnlidien  Xvibuncn.    13 )  Uniiigänglidje  SBergc.   14)  UnDerle^Iic^cd  u«2> 


Digitized  by  Google 


—  51  — 


196-199. 


mtantaftDore«  Mea?t.  15)  (Sin  rü6mlic$er  lob.  16)  (Sin  üctjci^t^ct  3rrtum.  17)  Sin  leicht 
beaäbmbareS  £ier.  18)  Unöergänglidjer  9iubm. 
1%.  Hdjte  in  folgcnbcn  Seifptelcn  auf  bic  afttoc  ober  p a f  f  i o c  Sebeutung  ber  Stbjeftiüe:  1)  Naves 
hostium  spoliis  graves.  Grave  bellum.  2)  Senex  caecus.  Caecam  pericalam.  Caeca 
nox.  Caeca  exspectatione  suspensum  pendere.  3)  Gens  nomini  Romano  infesta.  Iter 
mfestum.  Via  infesta.  4)  Civis  tnrbnlentos.  Contio  tnrbnlenta.  5)  Matres  anxiae. 
Curae  anxiae.  6)  Angusta  domus.  Angusta  paupertas.  7)  Familia  honesta.  Homines 
honesti.  Mors  honesta.  Officinm  honestum.  8)  Pueri  laeti.  Victoria  laeta.  Prodiginm 
laetum.  9)  Salnberrimae  regiones.  Saluberrima  corpora.  10)  In  tarn  suspiciosa 
civitate.  Negotium  suspiciosissimum.  11)  Vultus  tristis.  Event  us  tristis.  Triste  responsnm. 
12)  Suspicio  falsa.    Adulatores  falsi. 

197.  Sa*  uerftefy  man  unter  Hypallage  adiedivi? 

198.  Sa3  wrftebt  man  unter  Prolepsia  adiectivi? 

E.  ftflmparatto  uni>  gupfrlütto. 

199.  Überfe^e:  1)  Senn  bic  ©innenluft  gu  fiarf  unb  oon  ju  langer  $auer  ift, 
löfd)t  fie  baS  ganje  geifttge  2id)t  auS.  (Simon  oertrieb  bie  2)oloper  oon  ber 
3nfel  ©cgruS,  roeil  fic  ftd)  au  trotjig  benommen  Ratten.  Strc^ia§  mar  felbft  bem 
SttariuS  angenehm,  ber  bod)  jiemlich  gleichgültig  gegen  bie  SBcfc^dftigung  mit 
ber  *ßoefte  mar.  2)er  Staub  ber  ©djaufpicler  mar  e^ebem  jiemlid)  ©erachtet. 
3Benn  bir  in  biefer  ©d)rift  einiges  etroaS  bunfet  erfd)eint,  fo  roirft  bu  bebenden 
muffen,  baß  feine  Siffenfdjaft  ofme  einige  Übung  begriffen  merben  fann.  2)  3m 
f)öd)ften  ©rabe  angenehm.  Slußerorbentlid)  fauber.  Überaus  läftig.  ©S  ift  mir 
überaus  roillfommen  getoefen,  bajä  idj  burd)  beinen  SBricf  über  alte  Vorgänge 
in  SRom  in  außerft  forgfältiger  SEÖeife  unterrichtet  bin.  ©an$  ftdjere  Seroeife. 
ffiunberbar  fdjarfftchtig.  3)  ©in  großer  ©elehrter.  3)er  befte  greunb  beS 
Sttäcen.  2>er  fd)limmfie  geinb  ber  SRömer.  ©in  groger  Sügner.  ©in  großer 
Patriot.  $er  größte  91arr  in  ber  SB&ett.  2>aS  größte  9Jcißgefd)icf  (res  ad- 
versae).  9Hd)t  einmal  im  grö&ten  ©tücfe  (res  secundae).  Semanbem  einen 
fehr  großen  ©efaHen  tljun.  4)  ©icero  ©erfuhr  gegen  bie  93erfd)roorenen  mehr 
mit  ©nergie  al§  mit  93efonnenfjeit.  SBei  Streittgfeiten  fagt  man  manches  mehr 
in  leibenfd)aftlid)em  als  in  ^öflicfjem  £one.  ©laubet  nicht,  dichter,  baß  id), 
von  £aß  entflammt,  met)r  auS  Siebhaberei  als  mit  gutem  ©runbe  ben  ©lobiuS 
anflage.  5)  $er  Slufroanb,  ben  Diele  fieute  machen,  ift  größer,  als  il)r  93er« 
mögen  eS  erlaubt.  3ltIeS  burd)  Semen  ftcb,  anzueignen,  überfteigt  baS  9Jlaß 
menfd)licher  5lröfte  unb  bie  furje  ©panne  unferS  fiebenS.  6)  ©icero  behauptet, 
bie  lateimfehe  ©prad)e  fei  noch  reichhaltiger  als  bie  griedn'fche.  7)  £eftor  mar 
an  förperlicher  ©tärfe  unb  $apferteit  fchroächer  atS  SldnfleS,  aber  roeit  oorjüg* 
Ucher  an  9ftilbe  unb  menfd)lichem  ©efühle.  211S  9JcttmmiuS  S!orinth,  bei  meitem 
bie  reichste  grtechifd&e  ©tabt,  gerftört  hatte,  mar  er  um  nichts  reicher  als  juoor. 
8)  ©elbft  ber  ©eifefte  fann  irren,  ©elbft  ber  93efte  ift  nicht  frei  oon  gehlern, 
pflögen  große  ©chätje  immerhin  angenehm  fein:  bem  Unglücfe  unb  bem  $obe 
fönnen  felbft  bie  SReichften  nicht  entfliehen.  9)  Qcb,  roerbe  bir  fo  furj  als  mög* 
lieh  meine  Meinung  mitteilen.  2)ie  meiften  SSögel  bauen  fid)  Hefter  unb  polftern 
biefelben  fo  meid)  als  möglich  mit  glaumfebern  auS.  10)  ^ie  93ermorfenheit 
©atilinaS  mar  fo  groß,  baß  fte  nicht  größer  fein  fonnte.  11)  ©atilina,  ber 
freoelhaftefte  9ftenfch,  ben  bie  ©rbe  trägt.  1 2)  2)ie  geinbe  ergriffen  unerroartet 
)dmeU  bie  glud)t.  13)  3m  SBinter  fmb  bie  iage  mehrere  ©tunben  fürjer  als 

4* 

Digitized  by  Google 


200—208.  -  52  - 

im  Sommer.  $)aS  Qal)r  ber  %i)pter  mar  fünf  £age  fur$.  ©d)ottIanb  ift 
^alb  fo  grog  als  Gnglanb.  14)  2)aS  ©Uber  ift  fd)led)ter  als  baS  ©olb.  15)  3dj 
bin  mir  fef)t  rool)l  beioufjt,  in  feiner  ^ie^ung  abftd)tlid)  gefehlt  ju  fyaben. 

200.  Überfetje:  1)  $ie  Keinen  Jifdje  nähren  ftd)  oon  sJSafferinfeften,  bie  großen  oon 
giften.  2)  SGöenn  jioei  baSfelbe  getfjan  Ijaben,  fo  fragt  eS  ftd),  roer  eS  am 
beften  getljan  fjat.  3)  §ätte  SReljabeam  nad)  bem  £obe  feines  SBaterS  ben  Rat 
ber  Sitten  nidjt  oevtoorfen,  fo  Ijätte  er  nidjt  ben  größten  Seil  feines  föeidjeS 
oerloren.  4)  $>ie  sellae  curules  ber  oberften  römifd)en  ^Beamten  waren  au§ 
©ifenbein  oerfertigt.  5)  s-8on  ben  aroölf  93üd)ern  gafti  beS  Doib  b,aben  ftd)  nur 
bie  fed)S  erften,  toetdje  bie  £älfte  beS  OaljreS  umf äffen,  bis  auf  unfere  &it 
erhalten. 

201.  ©inb  bie  ©äfce:  1)  9JlummiuS  jerftörte  baS  fo  fd)öne  ftorintl).  2)  StröfuS  oer= 
achtete  baS  Urteil  beS  ©olon,  eines  fo  roeifen  Spannes.  3)  StriftoteleS,  jener 
fo  berühmte  Wlofopf),  f)at  baS  fo  roaljre  SBort  feines  £ef)rerS  treulid)  feftge- 
galten,  baf*  ftd)  ein  gemeinfameS  SBanb  um  alle  2Biffenfd)aften  fd)linge  —  in 
folgenber  SBeife  rid)tig  überfefct?  1)  Mummius  Corinthum,  urbem  tarn  pul- 
chram,  vastavit.  2)  Croesus  Solonis,  hominis  tarn  sapientis,  iudicium 
aspernatus  est.  3)  Aristoteles,  philosophus  ille  tarn  praeclarus,  prae- 
ceptoris  tarn  vere  dictum  constanter  tenuit,  omnes  artes  habere  quoddam 
commune  vinculum  et  quasi  cognatione  quadam  inter  se  contineri. 

202.  3>urd)  melden  3uföfr  *Qmi  ber  Superlatiu  in  ©ä&cn  tote:  Miltiades  modestia  niaxime 
floruit.   Eloquentia  res  est  difficillima  bebeutenb  üerftärft  werben? 

203.  2>arf  in  9lu8brfidcn  wie:  „ein  geringer  ßJrab  öon  SRuljm,  einen  Ijüljcm  ©rab  fcon  STnfetjen 
ljaben,  ber  ^öd)fte  @rab  oon  Äälte,  ein  $o§er  ©rab  t»on  ©crebfamfett,  bi«  ju  htm  (»rabe 
öon  Äütunjcit  ge§en,  im  fcödtften  ©rabc  befdjeiben,  in  nur  mäßigem  ©rabe  gelehrt"  baS  lo- 
teinifdje  (Subftantto  gradus  angewanbt  roevben? 

204.  2Be(d)er  Unterfd)ieb  ift  atoifd)en  1)  plures  unb  complures;  2)  plurimi  unb 
jüerique;  3)  ceteri  unb  reliqui? 

205.  SBetdjcS  ift  bie  Skbcutung  »on  sen«  unb  sero? 

20G.  Sie  t>er§ält  c«  fid)  mit  bev  Äomöaration  Don  ^artidöialformen,  j.  93.  amans,  aman- 
tin r.  amantissimus? 

207.  9Bie  unterf Reibet  ftd)  plus  oon  magis  unb  amplius? 

208.  ttberfefce:  1)  2BaS  oerlangft  bu  nod)  mein:?  2)  $u  tyaft  meb,r  gegeffen  als  id). 
3)  3o)  Ijabe  bieS  mein*  bura^  bie  ^SrajiS  als  burd)  Unterricht  gelernt.  4)  ©o 
oiel  unb  nod)  me^r  ift  er  mir  fdjulbig.  5)  ^obroS  liebte  fein  SBaterlanb  meljr 
als  ftd)  felbft.  6)  3d)  ^abe  it)n  niajt  mel)r  als  brei^  ober  oiermal  gefe^en. 
7)  SSSiz^x  als  700  «ürger  ftnb  an  ber  $eft  geftorben.  mt  nidjt  me^r  als  je^tt 
Weitem.  8)  3a)  ^abe  bir  me^r  als  einmal  beroiefen,  baß  id)  bid)  mit  meljr  als 
brüberlid)er  3drtltd)feit  liebe.  9)  $tefe  3)ampfmafd)ine  ster>t  me^r  als  b,unbert 
^ferbe.  10)  ^eutjutage  giebt  cS  feine  Sötoeu  in  ©riedjentanb  me^r.  2)te  ©e* 
noffen  <£atilinaS  jagten  ben  ©icero  nidjt  nur  beSl)alb,  roeil  er  ii)re  freoel^aften 
SBagniffe  unb  ij^re  oerbredjerifdje  SSut  unterbrüa^t  ^atte,  fonbern  nod)  um  fo 
meljr,  als  fte  bei  feinen  Sebjeiten  nidjtS  SfmlidjeS  me^r  unternehmen  ju  fönnen 
glaubten.  11)  9)cel)r  burd)  feinen  ©eift  als  burd)  feine  leiblichen  Ärdfte  ^errfd)t 
ber  SDlenfa)  über  bie  Stenoelt.  12)  ®er  3)Jenfd)  oermag  burd)  feinen  ©eift  meb,t 
als  burd)  feinen  Körper.  13)  ftürd)te  bid)  oor  nidjtS  me^r  als  oor  ©d)meia> 
lern.  Zögert  nid)t  met)r!  14)  Qn  allen  feinen  Hoffnungen  getfiufdjt,  tonnte  ®a' 
tilina  nidjt  itm|Ul  einjugefterjen,  ba§  er  in  SHom  felbft  nid)tS  metjr  ausrichten 


Digitized  by  Google 


—  53  —  209-  214. 

fönne.  15)  9lad)  bcm  peloponnefifchen  Kriege  fanf  bic  9Rad)t  9It(jen§  mehr  unb 
mehr.  16)  35ie  Seinbfchaft  greif d^cn  ©a'far  unb  *ßompeju£  wuchs  täglich  mehr. 
17)  £oraj  fagt  an  mehr  als  einer  (Stelle,  £>omer  fei  ber  oorjügltchfte  aller 
dichter.  18)  Sfymifiof'leS  mürbe  oon  ben  Slt^enern  oerbannt  unb,  wa$  nod) 
mehr  fagen  will,  §um  $obe  oerurteilt.  19)  3d)  bin  Ronful,  ba§  ift  mcf)r  als 
ein  ^rätor.  20)  ©ofrateS  oerteibigte  ftd)  oor  ben  Richtern  mehr  mit  Sürbe 
aß  mit  Älugheit.  21)  ^ilipp  oon  Sftacebonien  wußte  wot)l,  baß  bie  griedji* 
fdjen  Staaten,  meiere  burd)  fein  gemeinfameS  5knb  mehr  oerbunben  unb  burd) 
bie  Ungefchicflichfeit  ober  ©<$lechtigfeit  ihrer  Obrigfeiten  unb  gcerfftfyw  preis* 
gegeben  feien,  ihm  jule^t  nidt)t  wiberftehen  fönnten. 
209.  Welcher  Unterfd)ieb  entfielt,  jenacb>m  man  ben  Bai?,:  „Me  93öfen  fmb  im» 
glürflid)"  überfetjt:  (hnnes  improbi  miseri  sunt  ober  Improbissimus  quisque 
miserrimus  est?  —  Überfetje:  1)  Unter  ben  $f)i(ofopl)en  erflären  alle  tüchtigen 
unb  bebeutenben  gern,  baß  fte  oieteS  nid)t  wiffen.  2)  $a§  ©elb  ift  immer  oon 
allen  berühmten  unb  ausgezeichneten  SJlännern  oerad)tet  worben.  3)  SEBir  roollen 
unl  ftetS  fo  benehmen,  bog  unfere  ©itten  unb  §anblungen  ben  Beifall  aller 
@uten  finben.  4)  25er  föufym  ebler  J^aten  mirb  burd)  baS  3cu9ui3  aller  ©blcn 
unb  fogar  be§  großen  .^aufenS  anerfannt.  5)  SBer  wollte  in  2lbrebe  ftellen,  baß 
c$  bem  3luguftu8  gelungen  ift,  ben  ^rieben  wieberherjufteßen,  nad)  meinem 
alle  ©uten  ftd)  feinten?  6)  ib,örid)t  ift  eS,  nid)t  baS  93efte  jur  Nachahmung 
vi  iüät)lcn.  7)  iß  er  ftd)  nicht  entbtöbet,  feine  53erebfamfeit  fd)mut}igen  ©eminneS 
wegen  ju  mißbrauchen,  ber  wirb  fic§  aud)  nid)t  freuen,  baä  Sd)änblid)fte  ju 
uerüben. 

210. &uf  meldte  breif ac^e  Seife  fann  man  im  Sateinifdjen  folgenbe  ©ätje  über* 
fetjen?  1)  Qe  feltener  etwas  ift,  um  fo  t)öl)er  roirb  e£  gefd)ät}t.  2)  3e  ocr= 
borgener  ein  Übel  ift,  um  fo  gefährlicher  pflegt  eS  ju  fein  unb  um  fo  fd) roerer 
geeilt  ju  werben.   3)  ^e  tiefer  bie  Jlüffe  ftnb,  befto  ftiller  fließen  fte  bahin. 

F.  gjtyhpfcttr. 

211.  3n  »eldjen  Sailen  fann  unus  aud)  im  Plural  gebraucht  werben? 

212.  6inb  bie  Säfce:  „Äriftibe«,  einet  bet  redjtfdjaffenften  9Ränner,  mu&te  ber  2Rifcgunft  feinet  2Jlit= 
bürger  roeidjen.  Jtorirtt^,  eine  ber  &litt)enbften  Stäbte  ©ricd)enlanb8,  rourbe  öon  SWummiu«  §et» 
ftört.  ©ctpio  aerftörte  Äartb>go  unb  9hunantia,  jroet  fef)r  blüfjenbe  Stäbte"  in  folgenber  SScifc 
richtig  überfe&t?  Aristides,  unus  ex  probissimis  viris,  civium  invidiae  cessit.  Corinthus, 
una  ex  opalentissirais  Graeciae  urbibns,  a  Mummio  deleta  est.  Scipio  Carthaginem 
et  Namantiam,  duas  florentissimas  nrbes,  extinxit. 

213.  »eldjen  ©ebraud)  b,aben  unicus  unb  ringutari»?  SBic  b,eiftt  „ein  ÜRann  üon  einiget  ©eicb,t= 
iamfett.   2)ein  Sdjatfftnn  ift  unuergleid)lid)"  ? 

214.  Übcrfc^e:  1)  ©ulpiciuS  fommanbierte  bie  halbe  flotte.  2)ie  §alfte  ber  ©olbaten 
rourbe  oon  ber  *ßeft  weggerafft.  Srifd)  geroagt  ift  t)olb  gewonnen.  @3  ift  etwa 
5  Uhr.  @S  ift  halb  fech§  Uhr.  Sine  halbe  ©tunbe.  ©in  halbem  3af)r.  ©in 
halber  ^uß.  Slnberthalb  3ahr.  2)  21  fiegionen;  86  Dörfer;  18  ©tufen;  29 
Jribu§;  892  beulen;  1278  Leihen.  3)ie  ©äule  be§  Srajan  war  128,  bie  be£ 
Intoninu^  sßiu5  176  gufj  ^od).  3)  35er  elfte,  swölfte,  breijehnte,  ferf^erjnte, 
achtjehnte.  4)  4500  ©olbaten  würben  gefangen  genommen.  5)  tiefer  Salfen 
ijt  einen  ftufj  lang.  %k  römifchen  §au§mütter  betrauerten  ben  93rutu3  ein 
jähr  lang  wie  einen  Stoter.   9liemanb  ift  fo  alt,  baß  er  nicht  noch  ein  3al)t 


Digitized  by  Google 


215-  216.  —  54  - 

lang  leben  &u  fönnen  glaubte.  6)  $>ie  ftatje  l)at  jwei  SJiäufe  gefangen.  7)  $d) 
habe  bir  fcfjon  taufenbmal  gefagt,  baß  baS  93erb  excellere  fein  'perfeft  \)at. 
$u  fterben  fdjeint  mir  taufenbmal  beffer  ju  fein  als  mit  Sctjanbe  bebeeft 
leben.  8)  Qd)  fönnte  Rimberte  oon  SÖeifpielen  anführen.  9)  Zweimal  jroei  ift 
oier.  6  X  8  ift  48.  10)  9kd)  ber  Slnfidjt  beS  ^ofiboniuS  ift  bie  Entfernung 
oon  ber  Erbe  bis  sum  2Jlonbe  jroei  Millionen  Stabien,  oon  ba  bis  jur  Sonne 
fünf  ^Millionen  Stabien.  11)  T)ie  Tauben  legen  sroei  Eier.  Eine  SBölfin  pflegt 
fünf  Qunge  jur  Seit  ju  bringen.  $er  römifche  Staat  ift  478  Qa^re  lang  non 
jroei  ftonfuln  oerroaltet  roorben.  SBiele  Kamele  hüben  einen,  anberc  jroei  Dörfer 
auf  bem  SRücfen;  bie  erfteren  ftnb  bie  eigentlichen  Kamele,  bie  lederen  ^rome= 
bare  ober  Trampeltiere.  12)  T)ie  Türme  auf  ben  babrjlonifchen  dauern  roaren 
jehn  ftufj  Wer  tt^  SJtauer.  2)ie  Solbaten  marfdnerten  oier  9flann  \)od). 
Eäfar  oerteilte  bie  campanifdje  Jelbmarf  an  20,000  SBürgcr,  roeldje  brei  ober 
mehr  ftinber  Ratten.  13)  $u  ^aft  mich  fein  einzige«  97tol  geioarnt.  14)  ÜBie 
oiele  Schüler  ft^en  in  jeber  klaffe  eurer  Sdmle?  15)  $eute  roaren  in  einem 
$aufe  (aedes)  jroei  $od)$eiten.  Qn  unferer  Stabt  roerben  jährlich  oier  Qai}x- 
märfte  abgehalten.  16)  3)rei  Säger.  Eäfar  fd)lug  jroei  fiager  auf  uub  jog  oon 
bem  größeren  3U  bem  f leiner en  jroei  ©räben,  jeben  oon  jroölf  3U6»  1?)  $ie 
pntrjifchen  Spiele  würben  anfangs  alle  ad)t  Sahre,  I)eniad)  alle  oier  ^nhrc  ab- 
feiert. 18)  3)er  Ölbaum  trägt  ein  3at)r  um  baS  anbere.  19)  Eine  fünffache 
Sehladjtorbnung.  20)  33crfe  oon  3,  4,  5,  6,  7,  8  güfjen.  21)  (Sine  3eit  oon 
2,  3,  4  Tagen.  (Sine  Qwt  üon  3,  4,  5,  6  fahren.  22)  Qum  erftenmal, 
&um  aroeitenmal,  brittenmal,  oiertenmal,  fünftenmal,  ftebentenmal,  jehntenmal, 

lefctenmal.  23)  >/„  %  Vt»  %  4U,  7».  24)  V»  7t  */u  14 Iv 
25)  Ein  23ierjigiät)riger  ift  rüftiger  als  ein  ^Icrjtiigjci^rigcr.  26)  33ei  SWarathon 
rourbe  bie  ^e^tifac^e  3al)l  Werfer  oon  ben  2lthenern  beftegt.  27)  3lmerifa  iß 
oiermal  fo  groß  als  Europa.  28)  2,  3,  4,  5  «ßrojente.  29)  2Ird)ibamuS  oer* 
machte  in  feinem  Teftamente  jebem  feiner  3reunbe  fünf  Talente.  30)  Sm 
äroeiten  Tage  ber  Satuvnalien;  am  britten  Tage  ber  2Hegalenftfd)en  Spiele. 

31)  9]ur  ein  einziges  9M.   Ein  für  allemal.    Unter  hundert  faum  einer. 

32)  Einer  ober  jroei  muffen  beftraft  roerben.  Me  ertranfen,  ausgenommen 
einer  ober  höchftcnS  groei.  33)  ®er  Staat  galt  ben  Sitten  nidjt,  roie  unS,  für 
einen  OueU,  auS  roeldjem  ber  Einzelne  feine  gelber  unb  ©ärten  beroäffern  fönnte, 
unb  auS  welchem  bie  größte  SBaffermaffe  ju  feinem  eigenen  Vorteile  abzuleiten 
bie  größte  Klugheit  fei;  fonbern  er  galt  ihnen  für  einen  Strom,  in  ben  jeber 
Einjelne  feinen  fleinen  93ad)  leitete,  bamit  jener  felbft  fo  prachtig  unb  fajön 
als  möglich  bahinftrömen  fönnte.  34)  ES  ift  unmöglich,  bafj  alle  97ienfd)en 
nad)  einer  Sitte  leben.  35)  2)ie  ^roeimänner.  3)ic  Triumoirn.  36)  2U* 
bie  Börner  mit  2lntiod)uS  ein  SBünbniS  fchloffcn,  ftellten  fte  außer  anberen  53e* 
bingungen  auch  bicfc'  «  S^anjig  ©eifeln  geben  folle,  nicht  jünger  als  ad)t< 
j\chn  unb  nicht  älter  als  fünfunboierjig  ^atjre.  37)  i)rei  Tage  unb  brei  9Wd)te. 
3ehn  Sflaoen  unb  ^ehn  Sflaoinnen.  38)  innerhalb  feiner  oier  SBänbe.  Rinnen 
oierunbjroansig  Stunben.  39)  Um  groölf  Uhr  mittags.  Um  jroölf  Uhr  nad)t§. 
40)  Stach  Verlauf  oon  14  Tagen.   Sitte  14  Tage. 

215.  2Beld)er  Unterfd)icb  ift:  1)  jroifchen  duo,  ambo  unb  uterque;  2)  jroifchen  secundm 
unb  alter? 

216.  3ft  cS  fc^lcv^aft  31t  fagen  mille  eqxütum? 


Digitized  by  Google 


-  55  - 


217— 22G. 


217.  Sa*  ift  in  folgenben  jiuci  $ora$if(f)en  Stellen  in  beireff  be$  Gk6raud)S  bct  gatyurörtcr  bt» 
werfen?  1)  Tabulae,  quas  bis  quinque  viri  sanxcrunt  (Epist.  2,  1,  24).  2)  Hoc  fre- 
menles  verternnt  bis  mille  equos  Galli  canentes  Caesavem  (Epod.  i),  17). 

218.  Sie  wirb  im  Satcinifdjcn  bei  Slufjähtungen  ba§  beutfdje  „erftenS,  $ ro e t « 
ten$,  britten§"  it.  f.  ro.  bef)anbelt. 

I.  Prouomina  persoiialia,  possessiva,  reflexiva,  reciprocum. 

2  W.  Sann  werben  im  £ateinifd)en  bie  Nominal  tue  bcr  *Perfonalpronomitia  mit* 
ü  berje^t?  —  ttberfefce:  1)  2ltea§  fdjrteb  an  Philippus:  $u  t>errfd>cft  über 
bie  ©iacebonier,  meiere  ju  Wegen  gelernt  haben,  ich,  aber  herrfdje  über  Sachen, 
welche  aud)  mit  junger  unb  3)urft  fämpfen  fönnen.  2)  (£in  gemiffer  Demetrius 
fagte  ju  9tero:  $)tt  brotjft  mir  ben  %ot>,  bie  Statur  aber  brofjt  ifm  bir.  3)  3)en 
Sd)ülern  be»  ^t)tl)agora§  genügte  ba§  SBort:  (Sr  hat  e3  gefagt.  4)  §abc  9ftit= 
leib  mit  ben  Bieren,  benn  auet)  fte  freuen  ftd)  be§  Sebent.  5)  5ll§  ber  2)id)tcr 
^inbar  gefragt  würbe,  warum  SimonibeS  $u  ben  -gerrfdjern  nadj  Sicilien  ge== 
gangen  fei,  er  aber  nicht  wolle,  antroortete  er:  „SBeil  id)  für  mid),  nid)t  für 
einen  anbern  (eben  nriOL"  G)  Sir  ©rieben  haben,  obwohl  unfer  nur  wenige  waren, 
einen  heftlichen  Sieg  über  bie  $einbe  baoongetragen.  7)  2)ie  föeidjen  mögen 
ihren  9Jetd)tum  für  ftd)  behalten,  siehe  bu  bie  Xugenb  beut  ©clbe  r»or. 

220.  SBBttS  ift  bei  ber  Überfettung  folgenber  Sät$e,  in  welchen  „5  mar  —  aber" 
burd)  quidem  —  sed  gegeben  werben  foll,  ju  beachten?  1)  3^  oerad)te  5war 
ben  9teid)tttm  nid)t,  aber  id)  fchatje  bod)  bie  Sttgenb  höher.  2)  $)u  Ijaft  jwar 
in  ber  legten  3^it  gute  Jortf abritte  in  ben  Siffenfcfjaften  gemacht,  aber  bu 
roürbeft  nodj  mef)r  gelenit  haben,  wenn  bu  auf  meine  SRatfdjlage  eingegangen 
nmreft.  3)  3hr  habt  mid)  smar  nidjt  beleibigen  wollen,  aber  eure  Sieben  waren 
berart,  baß  fte  beleibigen  mußten.  4)  <J5.  Scipio  rebete  jroar  nid)t  oiel  unb  nid)t 
oft,  aber  er  ftanb  bod)  an  Sitj  unb  ©eiftretdjtum  über  allen  feinen  ßeitgenoffen. 
5)  $em  Spiele  unb  Sdjerje  barf  man  ftd)  jmar  Eingeben,  aber  nur  bann,  wenn 
man  ben  widjtigen  unb  entften  Angelegenheiten  SRe^nung  getragen  hat.  6)  Sir 
Raffen  $war  beinen  Jrcunb  nid)t,  aber  ftnb  gewiß  nidjt  mit  ilmt  einoerftanben. 
7)  $ie  Sophiften  Ijaben  jwar  niel  Unheil  in  ©ried)enlanb  angerichtet,  aber  fte 
haben  aud)  manchen  Segen  geftiftet.  8)  2)ie  Spartaner  waren  jwav  ein  $e(ben> 
uolf,  aber  Siebe  ju  ben  fünften,  Streben  nach  Siffenfdjaft  unb  jebe  fanftere 
Regung  be§  £er$en§  war  ihnen  fremb. 

221.  $a3  ift  für  ben  Webrand}  ber  SBeteuernngSpartifel  ne  „fürumfjr,  trmfjrljaftig"  311  tatterten? 

222.  fta  luetdje  Pronomina  fönnen  bie  uerftärfenben  Snffirc  met  unb  pte  treten? 
88.  öeldje*  ift  bie  SJebentnng  unb  ©cbraudjsjueifc  üon  eqnidem? 

224.  Sie  oerfjält  e«  fid)  mit  bem  (VJebraudjc  bed  ^lurali  nos  ftatt  ego  in  Sfi^etl  lüie:  Virtatem 
satis  posse  ad  heatc  vivendum  supra  diximtw  (=  dixi)? 

225. 2Beld)e3  ift  bie  ®ebrattd)§weife  uon  nostri  unb  nostrum,  vtslri  unb  vestrum? 

226.  Sinb  bie  Sä^e:  1)  3hl*  ^aot  euren  Seinbett  bttreh  eure  Feigheit  ©etegenheit  gc* 
geben,  euch  31t  nerlachen.  2)  ©einige  Seute  fd)euen  ftd)  nor  feinem  93crbred)en, 
um  ftcf)  ju  bereichern.  3)  2)ie  Xomtjri^  fdjnitt,  um  ftd)  )u  rädjen,  bem  Seid)1 
namc  be§  ©t)ru§ben  ßopf  ab  —  in  folgenber  3Beife  ridjtig  überfetjt?  1)  Inimicis 
ignavia  (vestra)  facnltatem  dedistis  vestn  irridendo/'ttm.  2)  Homines 
avari  stu  locupletandontwi  causa  nulluni  scelus  reformidant.  3)  Totnyrifl 
sni  ulciscendae  causa  corpori  Cyri  caput  abscidit. 


Digitized  by  Google 


227-  231. 


56  — 


227.  ®inb  bie  Säfte:  1)  3^5«  bir  ba8  SIeib  au*.   2)  3dj  b>be  mir  ein  wollene*  ff  leib  angeben. 

3)  Stelle  bir  wx,  bu  feieft  plöftlid)  ein  fönig  geworben.  4)  3(riftibeS  $og  fict»  ben  9?eib  oieier 
Mitbürger  ju.  5)  $b,r  Imbt  eud)  burd)  llnüorfidjttgfeit  eine  Shanfljeit  juigejogen.  6)  Tie  alten 
»rammatifer  baben  unSuiel  Unwahre«  überliefert  —  in  folgenber  SBeife  ridjtig  überfeftt?  1)  Exue 
tibi  vestem.  2)  Vestem  laneam  mihi  indai.  3)  Finge  tibi  subito  regein  te  esse  factum. 

4)  Aristides  invidiam  raultorum  civiura  tibi  contraxit.  5)  Morburn  niraia  neglegentia 
roltis  contraxistis.    6)  Veteres  grammatici  multa  falsa  nobit  tradiderunt. 

228.  Sükldje  ^ct)ler  flnb  in  folgenben  6äften  ?  1)  Caesar  hostibus  a  se  fusis  („nadjbcm  bie  freinbe 
t»on  ifjm  gefdjlogen  waren")  in  castra  rediit.  2)  Socrates  Xenophonti  se  consulenti  („bem 
ihn  befragenben  ieiwütjon")  exposuit,  quae  videbantur.  3)  Carthaginienses  Regulam 
resectis  ei  palpebris  („nadjbem  ihm  bie  ?lugcnliber  meggefrfmitten  waren")  vigilando  neca- 
verunt.  4)  Occasione  mihi  oblata  („nad>bem  mir  eine  (Gelegenheit  geboten  mar")  Romam 
profectus  sum.    5)  Custodes  portas  ab  iis  clausas  lapidibus  obstrnxerunt. 

229.  2Bie  man  bie  StuSbrücfe  „fid)  auf  ein  SBett  legen,  fid)  in  ben  SBiffenfdjaften 
auSbilben"  überfefct  imponere  corpus  lecto,  animum  litteris  excolere,  fo 
möge  auch  in  folgenben  (Setzen  ftatt  be$  einfachen  perfonlid)cn  Pronomens  ein 
bejeichnenbeS  Subftantio  gefefct  werben:  1)  3$  habe  bei  mir  befdjloffen, 
mein  3lmt  nieberjulegen.  2)  $)ie  beiben  Honfuln  Ratten  fid)  Dereinigt,  um  mit 
befto  größerer  ©erot^ett  ju  ftegen.  3)  $ie  ermübeten  unb  oerwunbeten  <BoU 
baten  Ratten  f  i  überall  an  jebem  öadje  niebergeworfen,  um  mit  ledföcnbem 
Wittibe  ba§  üorüberfliejjenbe  Saffer  aufzufangen.  4)  SGöir  wollen  bir  gern 
gehorchen.   5)  5)ie  Börner  unterwarfen  fid)  allmählich  alle  Hölter  ^>talien^. 

6)  ®u  fannft  als  ©d)üler  nicht  oerlangen,  bajj  fid)  ber  fiehrer  nach  bir  richte. 

7)  3hr  bemüht  eud)  »ergebend,  mid)  burd)  eure  SSerleumbungen  in  ©chatten 
ju  ftellen.  8)  &l§  meine  Äranfrjeit  ein  wenig  nadjgelaffen  b,atte,  riet  mir  bet 
2ltjt,  m  i  d>  burd)  SBein  unb  Bouillon  ju  f räftigen.  9)  $u  fprid)ft  f o  leife,  baß 
id)  b  i  d)  nid)t  oerftel)e.  10)  Sllte  fieute  fdjütjen  fid)  gemeiniglich  imgftlidjer  cor 
Sfälte  als  junge.  11)  25em  ^reunbe  tommt  e$  &u,  banad)  ju  ftreben  unb  ju 
bewirten,  bafj  er  ben  ntebergefd)lagenen  greunb  aufrichte  unb  ihn  $ur  Hoffnung 
unb  ju  befferen  ©ebanfen  ^infütjre.  12)  Sngftige  biet)  nidjt  mef)r  um  mid). 
13)  $)urd)  euc^  bin  id)  gerettet.  14)  UBenn  bu  bidt)  nicfjt  befferft,  wirft  bu 
bir  alle  ftreunbe  entfremben.  15)  3Bcr  unter  ben  fcfjottifcfjen  fianbleuten  gelebt 
l)at,  weifj  e§,  wie  mächtig  ihre  ißolfölieber  auf  fie  roirfen.  16)  *ßrägt  euc^ 
bte£  tief  ein,  bafj  atle3  nach  bem  9ßiUen  ©otte§,  nichts  burd)  ober  von 
ungefähr  geflieht. 

230.  SBelche  SHegeln  rfief  ftd)tlid)  bersJ$offeffiüpronomina  f  ommen  bei  Überfettung 
folgeuber  <2äfce  in  Slnmenbung?  1)  Sir  fönnen  ©ott  mit  unfern  2lugen  nietjt 
fehen.  3$  hö^e  meine  fieben*jeit  in  ber  33efchäftigung  mit  ber  «ß^tfofoph« 
hingebracht.  (SnruS  fprang  non  feinem  Sagen  unb  jog  feinen  sPanjer  an.  2) 
habe  bie§  Verbrechen  mit  eigenen  3lugen  gefehen.  9iach  meinem  Urteile  ift  3W. 
(SurtiuS  uon  feinem  Börner  an  SBaterlanbSliebe  übertroffen,  ©oniel  fteht  feft, 
bafj  Äarl  V.  bie  Hrone  freiwillig  nieberlegte.  $ie  SJlenfchen  bürfen  bie  $iere 
ju  ihrem  9lu^en  nerroenben.  3)  2)u  ^aft  mit  gutem  fechte  behauptet,  bafe 
^annibal,  ber  größte  ^elbherr,  welchen  Rarthago  hervorgebracht  h«t/  bei  Sma 
nicht  burd)  eigene  <5d)ulb  beftegt  fei.  ßicero  würbe  in  bem  gefe^lich  be= 
ftimmten  Qahre  Äonful.  Qd)  werbe  jetjt  weggehen,  aber  ju  gehöriger  3«* 
3urücf!ommen. 

231.  ^arf  man  in  bem  (Safte:  „Cicero  fpridjt  an  unfercr  ©teile  (b.  b,.  an  ber  6teOe,  mit  meld)« 
mir  augenblirflid)  befcfjäftigt  finbj  wn  bem  Ärgroofme  beä  Tiomjfiu*"  baö  Pronomen  „unfci" 
burd)  noster  uberfeften? 


Digitized  by  Google 


_  57  _        \o^CA  (    ^  ,  ^32—2.36. 

232.  Se^e  Regeln  gelten  über  ben  ©ebraud)  ber  föcflerjopronömma  sut,  stoi,  «e, 
5ttiw  unb  ber  obliquen  $afu§  oon  w? 

233.  Überfetje:  1)  2:^emiftofle§  berebete  bie  Athener,  fte  möchten  ihm  itjv  2Bol)t  an* 
oertrauen.  2:^emiftofle§  fyatte  folgen  ©influg  in  2It^cn/  bog  if)m  feine  SMU 
büraer  ihr  Sohl  anoertrauten.  2)  $)en  ©ofrateü,  ben  weifeften  9ftann,  welchen 
2ltljen  hervorgebracht  hat  haben  bie  eigenen  Mitbürger  gum  £obe  verurteilt. 
3)  $ie  Mobroger  baten  ben  UmbrenuS,  er  möchte  fid)  tyret  annehmen.  $ie 
Mobroger  erreichten  burch  ihre  Sitten,  baj}  ©äfar  ftch  ihrer  annahm.  4)  $o- 
InphemuS,  be3  2luge§  beraubt,  erinnerte  fic^  baran,  bafj  ein  gewiffer  $elemn$, 
ein  fc^r  gefeierter  (Seher,  ba§  üBerhängniS  ihm  oorauSgefagt  tjattc.  5)  S)ic 
Sljoren  fejjen  bie  ihnen  felbft  angeborenen  ftetyer  feiten.  6)  $ie  Thoren  merfen 
e§  nicht,  wie  fefjr  tcjr  ^odjmut  anbem  jum  ©elachter  bient.  7)  21l§  2>ariu$ 
bas  (Snbe  feinc§  fiebenS  merfte,  roünfdjte  er,  ba&  feine  beiben  Sfcinber  bei  ilmt 
fein  möchten.  8)  ©ort  tjat  bie  9Jcenfd)en  gefd&affen,  bamit  fte  ihm  gehorchen  unb 
finft  mit  ihm  feiig  feien.  9)  ObnffeuS  forberte  feine  ©efährten  auf,  mit  itjm 
in  bie  .jpöfyle  be§  ^olnphem  ju  gehen.  10)  ^aufania^  begab  ftd)  nach  ©olonä, 
roctd)e$  ber  §auptort  in  ^^rugien  mar,  unb  faßte  bafelbft  einen  für  fein  SBater* 
lanb  fowof)l  als  für  ilm  felbft  oerberblicrjen  *ßlan.  1 1)  £)ie  Karthager  fdneften 
ben  Sftago  mit  feiner  Jlotte  nach  Spanien.  12)  ©uriuä  wie3  bie  ihm  oon  ben 
Sammlern  bargebracf)ten  ©efchenfe  jurücf.  13)  2113  ©äfar  nach,  errungenem 
Siege  in  bie  ©tabt  jurüefgefehrt  mar,  oergie^  er  nad)  feinem  ©belmut  allen, 
bie  gegen  ilm  bie  SBaffen  getragen  hatten.  14)  SMe  ©ewigen  fchmeben  ftetS  m 
fturcht,  bag  ihnen  ihr  ©elb  geraubt  werbe.  15)  2luf  bie  grage,  wa§  benn 
eigentlich  $lato  unb  bie  ^3^itofx»p^te  it)m  genügt  habe,  gab  ber  jüngere  £)ionn* 
fm§  bie  freimütige  Slntwort:  er  r)abe  ben  Pütjen  baoon  gehabt,  bajj  er  ben 
itoluft  ber  |>errfd)aft  unb  ba3  Sdjrecflidje  feiner  finge  mit  gebutbiger  SRuhe 
ertrage.  16)  £arquiniu3  bereifte  fdjutjfudjenb  bie  ©täbte  ©trurien§  unb  bat 
befonberS  bie  93erooc)ner  oon  93eji  unb  £arquinii,  ihn  nicht  mit  feinen  <SöImen 
uor  i^ren  3lugen  umtommen  ju  laffen.  17)  ©äfar  geftattete,  bog  ber  SHonat 
Cuintilte  nach  feinem  tarnen  QuliuS  genannt  mürbe.  18)  ©lobiuS  beunruhigte 
alle  ©uten  fo,  bafc  feine  SRaferei  niajt  länger  ju  ertragen  mar. 

SBHc  crflärt  fid)  bai  9ieflc?iü  in  folgenben  Sä^cn?  1)  Deforme  est  de  sc  praedicare. 
2)  Difficile  e«t  sua  vitia  nosse.  3)  Ab  Ariovisto  responsum  est  «e  Aeduorum  iniurias 
non  esse  neglectaram.  4)  A  Caesare  invitor,  ut  tibi  sim  legatus.  5)  Faustulo  spes 
faerat  regiam  stirpem  apnd  sc  edneari. 
235.  3ft  e*  erlaubt,  in  bem  Sfl^e:  Romani  a  Prusia  petiverunt,  ne  inimicissimum  suum  secuta 
haberet  «Wque  dederet,  lebiglidj  um  bic  ^loctbeutigteiten,  roeld)c  burd)  ben  ©ebraud)  bc« 
tuum,  se,  sibi  entfielen,  au  befeitigen,  bic  auf  bae  Subjeft  beo  ^auptfa^  Ttd)  bc^ierjenben 
^roiwmina  suum  unb  sibi  burd)  ipsorum  unb  ipsi»  3U  erfe^cn? 

-36.  Uberfe^e:  1)  3)ie  9Jlenfcr)en  muffen  ftcfj  einanber  lieben.  2Bir  fahen  un§  gegem 
fettig  an.  $ie  6olbaten  ermunterten  ftch  gegenteilig  jur  Xapferfeit.  2)  %Ü 
Xerye§  mit  feinem  unermeßlichen  #eere  über  ben  ^etleSpont  gegangen  mar, 
legten  bie  ©riechen  bie  geinbfehaften  bei,  welche  fte  untereinanber  hatten,  unb 
wanbten  ftch  ÖeÖcn  oen  Sarbaren.  3)  3lnftatt  ba§  bie  Athener,  burch  ©intracht 
mit  einanber  oerbunben,  ba§  öffentliche  SBohl  förberten,  fd)äbigten  fte  fid)  oft 
gegenfeitig  unb  waren  auf  ftch  neibifcher  al§  auf  bie  anbereu  3Jcenfchen.  4)  Scipio 
unb  ^annibal  waren  einanber  an  militarifcher  Xüchtigfeit  geroachfen.  5)  2)ie 
^eere  waren  nur  500  (Schritt  oon  einanber  entfernt.  6)  9flann  unb  SGBeib  müffen 


Digitized  by 


237  -244.  —  58  — 

ftd)  innig  lieb  fjabcn.  7)  Cleopatra  unb  Antonius  fudjten  c§  cinanbev  an  33ei= 
fdjroenbung  &Uüorautl)un.  8)  <£teofle§  unb  spolnniceS  burdjboljrten  fta)  im  3roet= 
fampfe  gegenfeitig  mit  ü)ren  fianjen.  9)  3)ic  Giraten  Ralfen  einanber,  aud)  of)iic 
fid)  3u  fennen.  10)  $a§  ©taat3intereffe  roirb  un3  unter  cinanber  oerbinben. 
11)  Sie  gaben  bie  Hoffnung  nidjt  auf,  baß  ba§  6taat§intereffe  fte  einft  roteber 
unter  einanber  Bereinigen  mürbe.  12)  Sine  ©eneration  folgt  auf  bie  anbere. 
Gin  £ag  brangt  ben  anbern.  13)  @ine  £ugenb  ift  ber  anbern  fo  {Umlief),  rote 
eine  Sünbe  ber  anbern.  14)  (Sine  folcfje  ginftermS  foU  einmal  burd)  einen 
3lu3brud)  beS  Stna  bie  benachbarten  ©egenben  oerbunfelt  Ijaben,  baß  jroei  Jage 
lang  fein  9Jienfd)  ben  anbern  erfannte.  15)  $em  einen  gefallt  bicfe£,  bem 
anbern  jenes.  16)  $er  eine  ift  in  biefer,  ber  anbere  in  jener  Sadje  mcfyr  ju 
gebrauten.  17)  $)u  urteilft  über  biefelbeu  3>ingc  ba§  eine  2M  fo,  ba§  anbere 
9J?al  anber^.    18)  2)ie  einen  famen  oon  l)ier,  bie  anbern  oon  ba. 

237.  S3ic  unterfdjeiben  ftd)  vicissim,  inricem  unb  mutuo  oon  inter  ne? 

2.  Pronomina  demonstrativa. 

238.  ©eldjer  Unterfdjieb  ift  jroif  djen  hie,  iste  unb  ille? 

239.  Söirb  in  guter  %xo\a  bic  cnriitifche  Tcmonftratiopartifcl  et  an  olle  gönnen  bc«  ^roiwnmtf 
hie  gehängt? 

240.  3P  erlaubt,  bic  Pronomina  hic—Ule  fo  ju  gebrnudjen,  baß  fid)  hic  auf  ben  juerft  ge= 
nannten,  ille  auf  ben  aulefct  angeführten  Segriff  beucht?  Staun  man  j.  2*.  fagen:  Scipio  et 
Hannibal  sumroi  iinperatores  fueruut;  Ate  Uomanus,  ille  Carthaginiensis  fuit? 

241.  SBie  unterfdjeibet  fid)  hoc  dico  Don  tantum  dico,  hoc  constat  oon  tantum  constat?  Über: 
fepe:  1)  <Sooiel  roifl  id)  fagen,  baß  bie  2£cid)lid)fcit  ber  jetzigen  ßth  viel  größer  ift,  al«  fie  jut 
^eit  unferer  S8orfal)ren  war.  2)  34  fage  nur  fooiel,  bafi  bie  Vctjre  ber  Slfabcmifer  eine  anbete 
war  als  bie  ber  Stoifcr;  td)  ffreite  b>r  uidjt  mit  bir,  welche  bie  beftc  ober  richtigfte  ift. 

242.  Sie  fann  man  bie  5Iusbrücfe  hic  immensus  campus,  magnns  hic  vir,  hae 
variae  artes,  illud  parvum  regmim  bebeutenb  oerftärfen?  —  Überfe^e: 
1)  9kd)bcm  mir  biefe  große  9cieberlage  erlitten  tjaben,  fdjeint  jebe  nod)  fo  f)arie 
griebenSbebingung  erträglidjer  als  ber  flrieg  ju  fein.  2)  2öer  t)ätte  jemals 
geglaubt  baß  biefer  große,  alte  unb  roeit  oerteilte  Slrieg  oon  einem  gelbfyerrn 
gu  (Snbe  gebraut  werben  fönnte?  3)  darüber  b,ervfd)t  nur  eine  6timme,  bafj 
(Jäfar  buref)  ©rfafjnmg  im  ßriegSrocfen  unb  politifdje  (Sinftdjt  alte  anberen 
Börner  roeit  übertroffen  fjat;  aber  biefer  große  SJiann  b,at  fid)  aud)  mit  ben 
Sßiffenfdjaften  oielfad)  befd)äftigt  unb  burd)  feine  ©djriften  au§ge$eid)nete3  Sob 
baoongetragen. 

243.  Sinb  bie  (säße:  1)  (S«  hielt  fid)  bamal«  im  Säger  unter  ben  oornebmfteu  ^imgüngen  d°  9C: 
getoiffer  6.  9Narciu8  auf;  biefer  5Diann  uereitelte  ben  Angriff  ber  auSfallcnbni  ^cinbe.  2)  5J)f= 
miftofleö  mar  ber  Sofm  be«  Wcofle*;  bie  Pfeiler  biefe«  Hflanueö  im  ange^enben  3ünglinöv= 
alter  finb  burd)  große  Xugenben  mieber  gutgemadjt.  3)  ftoxai  mar  im  3af)re  688  u.  c 
SSeuufia  geboren;  bic  Oben  biefe«  2)td)ter«  ftub  unübertrefflid)  fdjön  —  in  folgenber  Seife 
rid)tig  überfeftt?  1)  Erat  tum  in  castris  inter  primores  iuvenum  C.  quidam  Marcins; 
is  vir  impetum  hostium  ernmpontium  rottudit.  2)  Themist ocles  Neocli  filius  fnit ; 
huius  viri  vitia  ineuntis  adulescentiae  magnis  emendata  sunt  virtutibus.  3)  Horatius 
anno  8escentesimo  undenonagesimo  u.  c.  Vcnusiae  natus  erat;  huius  poctae  carmina 
tarn  praeclara  sunt,  nt  nihil  supra  possit. 

244.  ^cldjc  Seobadjtung  ergiebt  fid)  bei  Überfcßung  folgenber  Säfcc  rüdfidjtlid)  be«  beutfdjen  $rono 
mens  „biefer"?  9JeofIc«,  ber  35ater  be«  Xtjemiftoflc«,  ftainmte  au«  einer  abiigen  ftamlüe, 
biefer  (3Kann)  beiratete  eine  Bürgerin  au«  ^alifarnan;  oon  biefer  mürbe  Ibemiftoflei  ge- 
boren; ba  biefer  fid)  bie  3u|i1ebeubcit  feiner  Gltcm  niiht  ermarb,  meil  er  gu  ungebunben  lebte, 
muvbe  er  oom  SJater  enterbt;  biefe  Scbmad)  brad)  ihn  aber  nid)t,  fonbem  ridjtcte  ibn  ern^or, 
unb  biefe«  bewirf te,  baß  er  in  fur^er  3ctt  berühmt  tourbc. 


Digitized  by  Google 


—  59  - 


245-250. 


3.  Pronomina  determinativa  (is,  idem,  ipse). 

243. 2Bdd)eS  ift  bie  ©ebraud)Stoeife  beS  Pronomens  w,  ea,  id? 

24fi  Scldje  ^ebeutung  l)at  in  folgenben  ©äfeen  ber  ?(u$bntd  hic-qui  (ftatt  bc§  gcroöf)nlid)en  is-qui)? 
Moneo  obtestorque  te,  ut  hos,  qui  tibi  genore  propinqui  sunt,  caros  habeas.  Qnis 
kunc  hominem  dixerit,  qui  cum  tarn  ratos  astrorum  ordines  tamque  inter  se  omnia 
conexa  viderit,  neget  in  his  ullam  inesse  rationem?  Hunc  locum  satis  in  his  libris, 
'/wo*  legistis,  expressit  Scipio. 

:U7.ftann  in  bcn  ©ätjen:  1)  Is,  qui  deum  amat,  vitia  fugit.  2)  Qui  deum  amat, 
ei  praecepta  divina  sancta  sunt  3)  Qui  deum  amat,  eum  mali  homines 
ad  nequitiam  abducere  frustra  conabuntur  baS  Pronomen  w,  (ei,  eum) 
roeggelaffen  werben? 

J48.  Sinb  bie  6ät>e:  1)  3)ie  Sugenb  fnüpft  greunbfcrjaften  unb  erhalt  biefelben. 
2)  $ie  JJtbern  ber  SBögel  unb  i^rc  $nodjen  ftnb  mit  fiuft  angefüllt.  3)  ©äfar 
beftegte  ben  *ßompejuS  bei  ^ßtjarfaluS  unb  »erfolgte  it)n  bis  nad)  Sgnpten.  4)  S)ie 
alten  ©rieben  nannten  bie  (EereS  bie  ©efetjgebenbe  unb  ocrefyrten  fte  als  foldje 
—  folgenbermaßen  richtig  überfetjt?  1)  Virtus  amicitias  conciliat  et  eas  con- 
servat.  2)  Avium  pennae  earumqne  ossa  aere  repleta  sunt.  3)  Caesar 
Pompcium  apud  Pharsalum  devicit  ac  eum  usque  in  Aegyptum  per- 
seeutus  est.  4)  Prisci  Graeci  Cererem  legiferam  vocabant  et  talem 
venerabantnr. 

249.  Uberfetje  nad)  Analogie  non  „$)ie  geinbe  eroberten  bie  6tabt  unb  oerbraunten 
fte  barauf "  hostes  urbem  expugnaverunt,  earpiujnatam  combusserunt  fot* 
genbe  6ätje:  1)  %tx  feinblict)c  $*lbf)err  lief}  bie  ©efangenen  oorfütjren  unb  fte 
barauf  in  feinem  Qtltt  niebermadjen.  2)  55)ic  Jreifjeit  ju  enoerben  ift  unftrcitig 
ein  grofjeS  unb  tjerrlidjeS  SEBerf,  bod)  nid)tS  fo  gar  ©elteneS;  fte  bagegen  ju 
behaupten  ift  bie  ert)abenfie  unb  feltenfie  ©rofjttjat.  3)  $ie  Räuber  erfdjlugen 
ben  Sauberer  unb  fnüpften  itm  bann  an  einem  ©aume  auf.  4)  $ie  Sltfjener 
fcnjdten  ©efanbte  nad)  2)elpt)i,  um  ju  fragen,  roaS  fte  in  ifjrer  Sage  anfangen 
follten;  ba  gab  iljnen  bie  *Pntrjia  ben  ©efcfjeib,  fte  möchten  ftd)  hinter  Ijölaer* 
nen  dauern  uerteibigen.  5)  33ercingetorir  entlief*  nad)tlid)ern>eile  bie  ganje 
töettcrei;  babei  gab  er  tynen  ben  Auftrag,  ein  jeber  sJttann  follte  ftd)  in  feinen 
Staat  begeben.  6)  <ßiftftratuS  foll  bie  frürjer  jerftreuten  unb  untereinanber» 
geworfenen  ©efänge  Römers  gefammelt  unb  fic  bann  georbnet  Ijaben.  7)  2US 
9Jlof)ammeb  3fteffa  genommen  ^atte#  unterwarf  er  bie  benachbarten  33ölfer  unb 
jroang  fte  burd)  3euer  unb  ©djroert,  feine  Religion  anjunetjmen.  8)  $f)ilipp 
gab  bie  (Stabt  Olnntl),  bie  er  nidjt  forootjl  burd)  SBaffengeroalt  als  burd)  93er* 
rat  eingenommen  fjatte,  feinen  6olbaten  jur  ^lünberung  preis  unb  lieg  fte  bann 
jerftören. 

250.  Überfefce:  1)  $ie  glotte  ber  ©nglänber  ift  größer  als  bie  ber  granjofen.  2)  9>hn 
muß  ben  ©eboten  ©otteS  merjr  getjorcfjen  als  betten  ber  SHenfdjen.  $>er 
Körper  eines  ©cfjfafenben  liegt  ba  toie  ber  eines  £oten.  3)  ©in  Stabtteil  in 
SnrafuS  tyef}  bie  Qnfel;  auf  biefer  lagen  mehrere  Tempel,  aber  jroei  ftanben 
in  befonberer  3ld)tung,  nämlid)  Derjenige  ber  Sftinera  unb  fobann  ber  ber 
$iana.  4)  $5ie  6d)roerter  ber  römifd)en  SHciterci  roaren  länger  als  bie  bcS 
SufjoolfeS,  um  oom  s£ferbe  b,erab  ben  geinb  treffen  &u  fönnen.  5)  ©efanntlidj 
ftnb  bie  Sitten  ber  Börner  benen  ber  ©riedjen  in  nieten  S3esiet)ungen  ttnätjn- 
lia)  geroefen. 


Digitized  by  Google 


251—253.  —   GO  — 

251.  Überfeine:  1)  ®r  brohte  mir  mit  einer  £eftigfeit,  welche  aud)  ben  ©onftmütigfien 
empören  mugte.  2)  ©ei  überzeugt,  bag  bein  33ater  bid)  mit  einer  3ärtlichfeit 
liebt,  wie  fie  gar  nid)t  gröger  gebaut  werben  fann.  3)  Seiest  fann  ein  Selb; 
herr,  ber  ftd)  fetbft  in  Schranfen  fyäit,  aud)  fein  £ecr  jügeln.  $u  ftetjft  in 
einem  Hilter,  bag  bu  felbft  erfennen  fannft,  was  bir  in  beiner  Sage  jurräglia) 
ift.  4)  2>a  $itu8  *Pomponiu3  SltticuS  ju  einer  3*ü  täte,  wo  bet  römifdje 
Staat  burd)  innere  Kriege  beunruhigt  würbe,  fo  hütete  er  ftd),  an  ben  bürger= 
liefen  Unruhen  unb  Kriegen  teilzunehmen.  5)  Obermann  erfennt  leicht,  ba§ 
eine  ©elehrfamfett,  bie  be§  SobeS  ber  £ugenb  ermangelt  mit  9lecht  für  gering 
ober  oielmehr  wertlos  gehalten  roirb.  6)  Obgleich  QfofrateS  nicht  an§  Sictjt 
ber  Öffentlichfeit  getreten  ift,  Im*  er  ftd)  bod)  einen  SRuhm  erworben,  ben  nad) 
meinem  Urteile  wenigftenS  fein  JRebner  in  ber  golgejeit  erreicht  l)at.  7)  91adi 
feiner  5lnfunft  in  Oberitalien  entwiefette  §annibal  fogleid)  eine  £I)ätigfeit, 
SchneHigfeit,  Sapferfeit  unb  Umftcht,  wie  fic  ficf)  faum  je  bei  einem  ftelbherrn 
ßefunben  bat. 

252.  Überfetje:  1)  $)er  SJlcnfd)  hat  ein  ©ebäd)tni3  unb  jroar  ein  uncnblidj  »erfef* 
tibleS.  2)  Äolumbu§  unternahm  mit  brei  unb  jwar  fd)led)t  auSgerüfteten 
Skiffen  bie  fiafyxt  nad)  Slmerifa.  3)  $u  beflagft  bid)  unb  §war  mit  gutem 
©runbe.  3<h  wohne  jetjt  in  s$ari3  unb  gwar  nicht  weit  oon  ber  Hirdje  9cotre= 
bame.  4)  (Sine  gang  unerfattlidje  Siebe  jum  Semen  unb  SBiffen  ift  un§  an- 
geboren,  fo  bag  niemanb  bezweifeln  fann,  bag  bie  menfd)lid)e  sJcatur  jur  (Sr* 
forfd&ung  ber  SBahrtjeit  unmiberftehlich  hingeriffen  roirb  unb  jwar,  ofme  bafj 
fie  burd)  einen  äugern  ©ewinn  baju  aufgeforbert  wäre.  5)  ©teb  mir,  bitte, 
ein  Keffer  unb  groar  ein  fc^arfeS.  6)  ©ieb  mir  gefällig)*  ein  Seil  unb  jioar 
fein  ftumpfeS.  7)  3d)  ^abe  mid)  in  bie  3unge  gebiffen  unb  gwar  fo  heftig, 
bag  baS  93lut  heroorfprifct.  8)  3ur  Eerteibigung  be8  Timotheus  fam  auaj 
3afon,  ber  fcnrann  oon  Sheffalien,  nad)  Sitten  unb  jroar  mit  eigener  groger 
©efahr.  9)  Cicero  oerftchert,  bag  ber  SRebner  S.  SorquatuS  oiele  wiffenfd)aft= 
lid)e  Äenntniffe  befeffen  ^abe  unb  jroar  feine  gewöhnlichen,  fonbern  einbringenbe 
unb  tiefe. 

253.  Überfefce:  1)  ©8  fmb  gerabe  oier  SBochen,  bag  meine  ©rogmutter  ftarb.  2)  $ie 
X^racier  nahmen  bem  5llcibiabeS  alles,  waS  er  mitgebracht  hatte;  ifm  perfÖn* 
lieh  fonnten  fte  nicht  gefangen  nehmen.  3)  3"  $hCDen  öffneten  ftd)  im  Tempel 
be8  #erfule8  bie  oerriegelten  3lügeltf)üren  plöfclid)  oon  felbft.  4)  Unmittelbar 
nach  oer  Schlacht  brach  ein  entfefclicheS  Unwetter  lo8.  5)  3)er  Reichtum  an  unb 
für  ftch  fann  feinen  Sterblichen  glücflict)  machen.  6)  ©leid)  in  ber  Einleitung 
ju  beinern  9luffat>e  finben  ftd)  abgefchmaefte  Stogerungen.  3e§t  will  ich  oon 
ber  eigentlichen  Slnflage  reben.  7)  ©erabe  jefct  möchte  ich  &ei  bir  fein.  8)  (lato 
tötete  ftch  in  Utica  felbft.  9)  3hr  nur  euch  felbft.  10)  SBenn  wir  un^ 
felbft  loben,  fo  ift  e3  nidjt  nötig,  bag  anbere  un§  loben.  11)  2Bir  ^abtri  bic 
SBurg  für  un§  allein  oerteibigt.  12)  3)ie  Schüler  lernen  nicht  für  bie  Selntr, 
fonbern  für  ftd)  felbft.  13)  &ero  pflegte  in  ben  heiligen  Sßettfpielen  ftch  felbft 
als  Sieger  auszurufen,  nicht  ber  §erolb.  14)  3)en  SentuluS  siehe  ich  aOc» 
unb  mir  felbft  oor.  15)  2)u  lägt  beinen  eigenen  Vorteil  auger  acht.  16)  Rarl  XII., 
S!önig  oon  Schweben,  ging  burch  eigene  Sc^ulb  gu  ©runbe.  17)  ^ch  h^  Wtf 
lebiglich  euretwegen  gethan.  18)  3)ie  Slthener  ftellten  gu  ben  s$erferfriegen  für 
ftch  flttein  mehr  Schiffe  als  bie  anbern  ©riechen  jufammen.    19)  Selbft  bie 


Digitized  by  Google 


—  61  - 


254-258. 


gelehrteren  Seute  fönnen  fid)  irren.  20)  35er  SBeife  ift  an  unb  für  ftd)  glücf* 
lidj.  21)  3)er  eigentliche  $em  bcr  griedjifchen  §eere  lag  in  ben  Schwerbewaffs 
neten.  22)  3)emoftheneS  ftecjt  feinem,  felbft  bem  ßicero  nicht  nad).  23)  3dj 
molme  unmittelbar  über  bem  SBabehaufe.  24)  $annibal  bebrohte  bie  £auptftabt 
SRom  me^r  als  einmal,  aber  er  richtete  niemals  einen  wirtlichen  Eingriff  gegen 
biefelbe. 

254.  3ft  ber  6afe:  „S$on  ba«  tägliche  ?cb«t  jeigt,  bofc  au*  Reinen  $tngen  gro&c  cntftefjcn"  richtig 
überfe&t:  Iam  vit»  cotidiana  demonstrat  ex  parvis  rebus  magnas  oriri? 

255.3Bann  wirb  baS  beutfchc  „auch,  gleichfall«,  ebenfalls"  burch  ipse  quoque 
(ober  et  ipse),  mann  burch  iäem  überfefct? 

256.  Welcher  Unterfchieb  ift  jwifchen  etiam  unb  quoque? 

257.  Überfe$e:  1)  2BaS  wahrhaft  fct)ön  ift,  ift  auch  ftttlid)  gut.  SSiele  Seute  ftnb 
reich  unb  babei  unglüeflich.  $ie  Elefanten  fmb  fehr  ftarf  unb  jugleid)  fehr  flug 
unb  gelehrig.  2)  2113  bem  ßonful  S.  Sulla  bie  ^rootiij  3lften  unb  bcr  Sfrieg 
gegen  SflithribateS  oom  Senat  juerfannt  warben  war,  oerfud)te  (L  9HariuS, 
welcher  bamalS  ^rioatmann  unb  hochbejahrt,  aber  babei  oon  maßlofem  <§fyc* 
geije  war,  bemfelben  beibeS  ju  entreißen.  3)  SCBenn  bu  bir  auch  größere  93er* 
bienjle  um  ben  Staat  erworben  h<»f*  id),  fo  wiffe  bennoch,  baß  auch  ich 
meinen  Mitbürgern  in  nicht  geringem  ©rabe  förberlicb,  gewefen  bin.  4)  83eoor 
^urrhuS  weiter  rücfte,  befchloß  er,  um  bie  Gruppen  ftch  erholen  $u  laffen,  mit 
ben  Römern  wegen  beS  griebenS  ju  unterr)anbeln,  jumal  ba  er  nicht  zweifelte, 
baß  bie  SHömer  ebenfalls,  burch  eine  fo  große  91ieberlage  erfdjöpft,  ben  Stieben 
roünfchten.  5)  35er  $>iftator  jabiuS  erfannte,  baß  ein  auch  nodt)  fo  energifcher 
3Rann  bem  $annibal  unmöglich  gewachfen  fein  fönnte,  wenn  er  ihm  nicht  auch 
zugleich  an  Umftcbt  unb  Schlauheit  gleichkäme.  6)  kein  £üftc$en,  auch  nidjt 
bai  fleinfte,  bewegte  bie  9BeHen.  7)  ©erechtigfeit  muß  man  auch  ben  Sftiebrigften 
angebeihen  laffen.  8)  3<h  für  meine  ^ßerfon  bin  außerorbentlidj  erfreut,  ein 
folcher  SHann  ju  fein,  bem  bu  feine  (Shrenfrdnfung  *)af*  Suf^9en  fönnen,  welche 
nicht  zugleich  auf  einen  großen  Xeil  ber  93ürger  paßte.  9)  2öie  große  ftriegS* 
fenntniS,  $apferfeit  unb  Slnfecjen  ein  gelbfjerr  auch  befttjen  mag,  fo  wirb  bod), 
wenn  er  in  feinen  friegerifchen  Unternehmungen  nicht  auch  oon  fetten  beS 
@lücfS  begünftigt  wirb,  ju  befürchten  ftehen,  baß  er  nicht  feiten  einen  SBerluft 
ober  eine  9Heberlage  erleibet.  10)  SJticipfa  übertrug  auf  bem  Totenbette  baS 
töeid)  feinen  Söhnen  Slbherbal  unb  £iempfal  unb  fefcte  sugleid)  ben  oon  ihm 
aboptierten  Ougurtlja,  ben  Solm  feines  53ruberS  SHaftanabal,  jum  Sttitregenten 
ein.  11)  3ch  fönnte  tytt  triele  ©enüffe  beS  SanblebenS  befprechen;  aber  ich 
merte,  baß  fdwn  bie  angeführten  ju  umfangreich  gewefen  fmb.  12)  3uerft 
glaubten  bie  Anführer  ber  ©allier,  bie  Börner  würben  nicht  in  bie  (£bene  her» 
unterfommen;  als  fte  bann  »löblich  fahen,  baß  fte  herabmarf ediert  feien,  ftürjten 
fie  [ich  gleichfalls  ooQ  ßampfluft  in  bie  Schlacht.  13)  Um  nicht  baoon  ju  reben, 
wie  fdmett  *ßompejuS  ben  ©eeräuberfrieg  beenbet  h«t:  hat  er  nW  ebenfalls 
in  furjer  Qt\t  ben  9WithribateS  beftegt,  Snrien  ben  SRömem  unterworfen  unb 
^aläftina  jinSpflichtig  gemacht? 

4.  Pronomen  relativam. 

258.  Übcrfe^e:  1)  2luf  ber  großen  (Sbene  bei  Augsburg,  baS  fiechfelb  genannt,  ^at 
Otto  I.  bie  SJtagnaren  955  befiegt.  2)  ^ittacuS  befanb  ftch  unter  ber  3«h(  ber 


Digitized  by 


259-2GI 


-  G2  — 


neben  fogenannten  SEBctfcn.  Qm  höchften  ©rabe  bewunberungSwürbig  fmb  bie 
^Bewegungen  bcr  fälfchlid)  fogenanntcn  ftrrfterne.  3)  SBeldjeS  traurige  ©nbe 
haben  nid)t  ^ßompejuS  unb  ©äfar  gehabt!  SBelct)  ein  ^errltdjer  3lnblicf,  meld) 
ein  großartige«  ©djaufpiel!  4)  ©r  oerfprach  oieleS,  wa3  er  aber  nicht  hielt, 
©ehr  fdjarf  ift  bei  unS  ber  ®efiä)t$fmn,  mit  welchem  wir  aber  bie  SBeisheit 
ntct)t  wahrnehmen.  SJlanche  Seute  taufen  oiele  93üd)er  &ufammen,  welche  fie  in= 
beffen  nicht  Iefen.  5)  9$  bin  nid)t  ber  aHann,  ber  eine  ihm  jur  Überzeugung 
geworbene  9fleinung  olme  weiteres  fahren  liege.  6)  Wandle  9Jcenfd)en  ftnben 
ftd),  waS  man  faum  glauben  follte,  leichter  in  ba§  Unglücf  al§  in  baS  ©lüd. 
259.  Überfe^e:  1)  granf  reich,  ein  fianb,  weld)e§  ftch  oon  ben  ^nrenäen  unb  bem 
2Jcittelmeere  bi3  an  ben  SRfjein  unb  ben  ftanal  erftreeft,  hat  Überfluß  an  Sein. 
2)  Unfterblid)en  9luf  hat  ©atami§  erlangt  al§  3eugin  jene§  glänjenben  Siegel, 
welcher  bie  ©rieben  oor  ber  Oberljerrfdjaft  ber  *ßerfer  fieberte,  ein  Verbienft, 
ba3  ^auptffid^tic^  ber  ©inftdjt  unb  ©ntfchloffenheit  be§  ^emiftofleö  oerbanft 
wirb.  3)  2)ie  ftrofobile,  Siere,  welche  ehemals  bie  ägnpter  göttlich  oerehrten, 
fommen  heutjutage  im  eigentlichen  Sgnpten  nid)t  mehr  oor.  4)  Sttandje  fieute 
behaupten,  e3  beftefje  feinerlei  9ted)t£üerhciltni3,  feine  gemeinfame  Verbinbung 
be$  Pütjens  wegen  jwifchen  ihnen  unb  ihren  SJtitbürgern:  eine  Stnftdjt,  welche 
alle  bürgerliche  ©efetlfdjaft  auSeinanberteißt.  5)  9Juma  <ßompiliu$,  ber  jroeite 
^önig,  ber  über  bie  Börner  ^errfc^tc^  unternahm  e3,  nachbem  er  jur  $errfctjaft 
gefommen  mar,  bie  neue  ©tabt,  welche  burd)  SGBaffengewalt  gegrünbet  war, 
burd)  9tedjt,  ©efetje  unb  ©itte  auf«  neue  ju  grünben.  6)  3n  jener  9tad)t  er* 
eignete  e3  ftd),  baß  Vollmonb  mar,  ber  $ag,  welcher  bie  ftärffte  glut  im  Oceon 
rjeroorjurufen  pflegt. 

2G0.  3i*hc  in  folgenben  ©ätjen  baS  ©ubftantio,  auf  welches  ftd)  im  3)eutf ct)en  bal 
SHelatiu  bezieht  in  ben  SRelatiofatj  felbft  hinein:  1)  3n  bemfelben  Sahre,  in 
welchem  £arquiniu§  ©uperbuS  au3  SHom  oertrieben  mürbe,  oerjagten  bie  Stt^ener 
ben  £ippia§.  2)  Saßt  uns  bie  ©ötter  anflehen,  baß  fie  biefe  ©tabt,  meiere  fie 
fo  fd)ön  unb  blürjenb  haben  werben  laffen,  nad)  Überminbung  aller  f einbilden 
©treitfräfte  gu  SGBaffer  unb  $u  Sanbe  oor  bem  rudjlofen  Verbrechen  ber  oer* 
berbteften  Bürger  befdjütjen  mögen.  3)  $)ie  Kräuter,  welche  bie  Siere  nid)t 
f reffen,  effen  oft  bie  9JJenfd)en.  4)  Salb  nach  ber  ©roberung  Qerufalem«  ijtitt 
ber  ßaifer  93efpaftan  befohlen,  baß  bie  jährliche  Abgabe,  welche  bie  Quben  naa) 
©efefc  unb  §erfommen  an  ben  Xempel  ju  3erufalem  befahlt  hatten,  fünftig 
für  ben  ©otteSbienft  Jupiter«  nach  9*om  geliefert  werben  folle.  5)  $n  ber  Hunft, 
bie  ein  jeber  oerfteht,  möge  er  ftd)  üben.  6)  $ie  Sage,  an  welchen  bie  ^rätoren 
©ericht  hielten,  hießen  ©erichtStage  unb  bie  £age,  an  welchen  fein  ©ericht  ge* 
halten  würbe,  ©erichtSfeiertage.  7)  3u  ber  &it,  wo  gans  ©uropa  noch  in  bie 
Sinflemi«  ber  Barbarei  gehüllt  war,  war  ein  md)t  unbebeutenber  Jeil  UfaA 
unb  ebenfo  Sgnpten  tangft  oom  Sichte  ber  2Bei§heit  erleuchtet.  8)  ©in  Honig, 
ber  feine  ^flidjten  nicht  erfüllen  will,  fann  aud)  nicht  auf  gute  Unterthanen 
rechnen.  9)  SltticuS  ^alf  ben  Jreunben  be§  5lntoniu§  mit  ben  ©adjen,  beten 
fte  bebürftig  waren.  10)  Qn  ben  gächern,  gu  benen  wir  am  gefchiefteften  ftnb, 
werben  wir  mit  bem  meiften  ©rfolge  arbeiten.  11)  9Hd)t§  war  bewunbernl* 
würbiger  al§  bie  Slrt,  wie  s#erifle§  bie  Vorwürfe  feiner  ©egner  ertrug. 

261.  Selcfjc  Gigentumlidjfcit  befi  fiatciuifd)cn  tritt  in  folgenben  Gä^en  £U  Xage?   1)  Caveto  eum, 
qui  absentes  amicos  rodit  eifjue  omnes  boni  odiosi  sunt.  Magnus  opes  babuit  Viriathus, 


Digitized  by  Google 


-  63  — 


2G2-2G4. 


quem  C.  Laelius  fregit  ferocitatemjue  eins  repressit.  2)  Finem  definiebas  id  esse,  quo 
omnia  referrentur  neque  id  ipsum  usquam  referretnr.  3)  Omnes  admiramur  Fabricium, 
qui  auruin  a  Pyrrho  oblatum  repudiavit  nec  cum  blanditiae  promissaque  a  virtute 
deduxerunt  Bestiis  aliud  alii  praecipui  datum  est,  quod  suum  quaeque  retinet  neque 
discedit  ab  eo. 

2G2. 3BaS  ift  über  bie  im  fiateinifdjen  fo  beliebte  SRelatiooerbinbung  unb  9t  e* 
latiooerfchränfung  ju  merfen? 

263.  3ld)te  bei  ber  Überfetjung  folgenber  ©ätje  ouf  bie  SBerbinbung  ober  53  er' 
fchränfung  berfelben  burd)  baS  9Ulatiopronomen:  1)  9ttd)tS  ift  wünfd)enS* 
werter  als  ©emütSruhe;  beim  wer  biefe  nidjt  §at,  bem  ^itft  felbft  fürftlidjer 
Reichtum  nichts.  2)  3)er  5lrjt  beS  *ßnrrhuS  fam  bei  91ad)t  ju  gabriciuS  unb 
oerfprad)  ben  $o,rrhuS  oergiften;  gabriciuS  aber  lieg  ihn  binben  unb  ju 
$nrrhuS  jurücfführeu.  3)  S)ie  Vernunft  jeigt  baS  3)afein  ©otteS;  wenn  man 
aber  biefeS  jugiebt,  fo  mufj  man  aud)  befennen,  bafj  burd)  feinen  Sftat  bie  Seit 
regiert  wirb.  9lud)  ©ilir,  mar  oon  5lgenor  auSgefanbt  werben,  um  bie  ©uropa 
3u  fudjcn;  ba  er  fte  aber  nicht  fanb,  wagte  er  nicht  nad)  §aufe  jurücfäufe^ren 
unb  lieg  ftdj  in  ©ilicien  nieber.  4)  «ptolemäuS  ^atte  nie  auS  junger  gegeffen; 
als  ihm  ba^er  auf  einer  Steife  burd)  Sgupten  gemeines  53rot  gegeben  würbe, 
bfinfte  ihm  nichts  fc^ma^after  als  biefeS  «rot.  5)  2Ber  motte  ftd)  nicht  aller 
$inge  enthalten,  oon  benen  er  weifc,  bafj  man  burd)  fte  bie  ©efunbljeit  ein* 
büj?t?  6)  befreie  bid)  oom  Slberglauben ;  benn  roer  oon  ihm  erfüllt  ift,  fann 
nie  ruhig  fein.  7)  2)ie  meiften  freuen  Slrbeit  unb  ©djmera  unb  oerfud)en  alles, 
um  oon  ihnen  frei  &u  fein.  8)  2)aS  S3aterlanb  ift  unfer  aller  SWuttcr;  welcher 
braoe  ÜRann  follte  batjer  anfielen,  im  Notfälle  für  baSfelbe  ju  fterben?  9)  9Jtan 
erroartete  Sngftlid)  bie  9tüctteh*  ber  ©efanbten,  oon  benen  nod)  nid)t  gemelbet 
war,  waS  fte  ausgerichtet  Ratten.  10)  9flarceHuS  wünfdjte  ben  2lrd)imebeS  gu 
erhalten  unb  roar  betrübt,  als  er  oon  ber  (Srmorbung  beSfelben  Kenntnis  erhielt. 
11)  3)aS  ift  allein  ein  ®ut,  beffen  SBefttjer  notroenbig  glücffelig  ift.  12)  $)u 
haft  mit  9ted)t  behauptet,  bafj  eS  mancherlei  (Sigenfdjaften  gebe,  bie  ber  9tebner 
oon  Statur  beft^en  mtiffe,  roenn  ihm  ber  fiet)rmeifter  förberlid)  fein  foöe.  13)  Qn 
Cberitalien  wohnten  bamalS  bie  SBojer  unb  Qnfubrer,  jroei  gaflifdje  93ölfer= 
flamme,  oon  benen  roir  roiffen,  bafj  bie  Börner  fte  flct)  wenige  Qafyre  juoor 
unterroorfen  Ratten.  14)  9tod)  bei  fiebjeiten  beS  Soton  bemächtigte  ftd)  sßiftftratuS 
ber  §errfd)aft,  oon  welchem,  obgleich  er  oiele  ©ölbner  in  feinem  3)ienfte  hatte, 
bod)  fooiel  feftfteht,  baß  er  milbe  regiert  ^at.  15)  3Ber  wollte  nidjt  ben  Seoni* 
ba§  bewunbem,  weldjer,  obgleich  fein  Untergang  unzweifelhaft  war,  bennoc^  auf 
bem  angewiefenen  Soften  blieb?  16)  üJiir  gefällt  jener  Rönig,  ber,  als  einige 
i^m  einreben  wollten,  für  einen  8önig  fei  aüeS  ehrenooll  unb  gerecht,  bie  2lnt* 
roort  gab:  „gür  Könige  oon  Barbaren  allerbingS".  17)  S)em  Shrafnbul 
würbe  für  feine  grofjen  23erbienfte  eine  (Sl)™nfrone  oom  S3olfe  oerliehen,  weldje, 
weil  bie  Siebe  ber  Bürger  unb  nid)t  ©ewalt  biefelbe  abgenötigt  hatte,  feinen 
Weib  erwecfte.  18)  SofrateS  meint,  ba|  nichts  ©chlimmeS  im  $obe  fei,  welcher, 
wenn  CSmpfmbung  bei  ihm  übrig  bleibe,  uielmehr  für  Unfterblichfeit  als  für 
Job  gehalten  werben  müffe.  19)  2)er  ©d)ein  beS  S^u^enS  bewegte  baS  #erj 
beS  SRomuluS,  welcher  feinen  S3ruber  tötete,  ba  eS  ihm  nü^licher  fchien,  allein 
als  mit  einem  anbern  au  regieren. 

264. 3u  welchen  ßonjunftionen  wirb  baS  9toatioum  quod  gefügt,  um  eine  engere 
3Jerbinbung  mit  bem  ©orhergehenben  h^jwftellen? 


Digitizeö  by  Google 


265—267.  —  C>4  — 

265.  Überfeine:  1)  £annibal  fyatte  uid)t  getrofft,  bafj  fo  oiele  italifdje  SBötterf haften 
ju  il)tn  abfallen  würben,  als  nad)  ber  ©cfyladjt  bei  <£annd"  wirflid)  ifym  ab= 
fielen.  2)  93iele  ftnb  nid)t  fo  befdjaffen,  wie  fte  gern  erfdjeinen  mödjten.  3)  Giccro 
glaubte,  baß  and)  9Jom  Männer  roie  ^olnflitttS  unb  ^ßarrljaftuS  gehabt  fyaben 
würbe,  wenn  bie  Börner  ber  Hunft  ebenfo  große  ©fjre  ernriefen  gärten  rote  bie 
©riechen.  4)  S)ie  Haufleute  oerfaufen  bie  Söaren  nid)t  ebenfo  teuer,  roie  fte  bie* 
felben  eingefauft  b,aben.  5)  9nemal£  ift  jemanb  fo  unbef Reiben  geroefen,  ba§ 
er  geroagt  l)ätte,  oon  ben  unfterblidjen  ©öttern  aud)  nur  im  ftiHen  fo  Diele  unb 
fo  große  ®inge  ju  wünfcrjen,  roie  bie  unfterblidjen  ©ötter  felbft  bem  ^ompeju* 
©erliefen  Ijabcn.  6)  £erye§  griff  bie  ©rieben  mit  foldjer  £eere§mad)t  an,  roie 
oortjer  feiner  gefetjen  fjatte.  7)  $te  ©flauen  Iroben  gewölmlid)  benfelben  tya-- 
rafter  roie  if)r  £err.  £a§brubal  gelangte  auf  bemfelben  sBege  nacb,  Italien  wie 
£annibal.  8)  ©ineS  SBerftanbigen  ©adje  ift  e3,  ba§  ju  fein,  roofür  er  oon 
anbem  gehalten  fein  will.  9)  SBeraweifle  nicty  baran,  lieber  ftreunb,  einen  fol* 
djen  SRebner  ju  finben,  roie  bu  i^n  fudjft. 

266.  2Ba§  ift-  bei  ber  flberfe^ung  folgenber  ©ätje  ju  beadjten?  1)  3)ie  Religion  aöetn 
ift  e$,  weldje  ba3  $rad)ten  nad)  irbifdjen  ©ütern  in  roeifen  Scfyranfen  b.ölt. 
2)  S)ie  erfte  93orfd)rift,  treibe  fiufurg  ben  ©partiaten  für  ben  $rieg  gab,  roar 
bie,  baß  fte,  fo  fetyr  i^nen  aud)  ber  fteinb  an  3a¥  überlegen  wäre,  niemals 
fliegen,  fonbern  entroeber  ftegen  ober  fterben  füllten.  3)  Chiron,  ber  (Kentaur, 
roar  e§,  ber  bie  berülmtteften  Reiben  be3  SlltertumS,  3.  S3.  ben  $dntleu§,  Äaftor 
unb  ^olubeufcS,  9lmpfu'arao8  u.  f.  ro.,  auf  bem  *ßelion  erjog.  4)  SEBie  groß  bie 
SBereljrung  roar,  weld&e  bem  *ßf)ilofopl)en  s$utI)agora8  feine  ©d)üler  erwiefen, 
erfteljt  man  barauS,  baß  fte  feine  SluSfprüdje  roie  Orafel  aufaßen  unb,  wenn 
jemanb  irgenb  einen  ©atj  berfelben  bezweifelte,  nur  bie§  eine  erroiberten:  6r 
fjabe  e$  gefagt.  5)  ©icilien  roar  bie  erfte  Sanbfcfjaft,  welche  bie  Sftömer  jur 
*ßrooinj  matten.  6)  $)u  bift  e8  geroefen,  oon  bem  idj  ba§  ©djlimmfte  erbulbet 
b,abe.  7)  53ei  2lu§brudj  beS  Krieges  1813  fagte  ©dmrnfyorft  mit  93eftimmtl)eit, 
SBlüdjer  müffe  baS  Oberfommanbo  erhalten,  benn  er  fei  ber  einzige,  ber  fid) 
niajt  oor  Napoleon  fürchte.  8)  9Bar  e§  nidjt  3eno>  Dcr  Wi  ftoifcfye  ©d)ule  jw 
Sltfjen  grünbete?  9)  3118  ©uüa  nad)  ber  SBeftegung  feiner  ©egner  foroo^l  an 
anbere  al§  aud)  an  ©äfar  ba§  SWacb,tgebot  ergeben  lieg,  bafj  fte  ftc^  oon  i^ren 
©attinnen,  weil  biefe  mit  ©inna  oerwanbt  wären,  trennen  foUten,  fo  war  ber 
bamalg  noc^  feljr  junge  (£äfar  ber  einige,  welker  nidjt  oermoc^t  werben  fonnte, 
feine  ©atttn  ©ornelia,  ©inna«  Xoc^ter,  ju  oerftofjen.  10)  X^emiftofleS  braajte 
bie  Slt^ener  p  bem  ©ntf bluffe,  ftc^  mit  tyrer  $abe  auf  bie  (Sdnffe  ju  begeben; 
benn  ba8  fei  bie  työl$eme  9Jlauer,  welcb,e  ba§  Crafel  meine.  11)  ©afar  liefe 
auSfunbf haften,  weldje«  ber  bequemfte  2öeg  fei,  auf  bem  er  ba§  2:^al  paffteren 
fönne. 

267.  SGBenbe  in  folgenben  ©ä^en,  um  eine  größere  93eftimmtf)eit  be§  9lu$brurf$  ju 
erreidjen,  ftatt  be§  beutfdjen  9^elatio§  im  £ateinifcf)en  eine  ftonjunftion  an: 
1)  3)iono,rtu8,  welcher  nicf)t  wagte,  auf  ber  gemeinfamen  SHebnerbüfme  aufju= 
treten,  pflegte  feine  SHeben  oon  einem  ^o^en  2:urme  ^erab  ju  galten.  2)  Xenopb.on, 
welker  ftc^  weber  in  ©e^alt  nodj  gorm  mit  2^ucr)bibe§  meffen  fann,  nimmt 
bemtod)  unter  ben  ©efdöidjtfc^reibem  eine  bebeutenbe  Stelle  ein.  3)  $eriflei 
ber  erfannte,  baß  nur  Äräfte  jur  ©ee  bie  Stü^e  ber  atljenifcfyen  grei^eit  unb 
SJlaajt  fein  fönnten,  trat  in  bie  gujjftapfen  be$  2^emiftofle§.   4)  ©aftfreunbe, 


Digitized  by  Google 


—  65  —  268— 279. 

roeldje  man  einmal  feinet  SdmtjeS  uei'fidjevi  hat,  mufc  man  auf  ade  3Beifc 
fajö^en.  5)  SBcnn  bie  alten  ©rieben  unb  Börner,  bie  in  bie  @runbfätje  einer 
reineren  ^Religion  nodj  nhi)t  eingeweiht  waren,  fo  oon  ber  Srömmigfeit  gegen 
bie  ©öttev  urteilten,  was  in  aller  2Belt  werben  mir  bann  tlmn  müffen,  bie 
wir  uns  ber  Setjre  einer  com  Gimmel  entfprungenen  Religion  erfreuen? 
6)  2)ie  geinbe  be§  9Hcibiabe§,  w  e  l  d)  e  einfallen,  bafj  man  ihm  (sc.  bem  5llcibiabe3) 
feinen  Stäben  anfügen  fönne,  befc^loffcn,  ftdj  für  ben  Slugenblicf  ruhig  }u 
verhalten.  7)  $ie  ^tjocäer,  meiere  überzeugt  waren,  bafj  fie  fic^  gegen  bie 
perftfdp  Übermalt  nidt)t  mürben  Ratten  fönnen,  roanberten  naa)  9llalia  auf 
ftorftfa  au§. 

5.  Pronomina  interrogativa. 

268.2Bie  unterfcheibet  ftd)  quis  vir?  quis  Senator?  oon  qui  vir?  qui  Senator? 

269.  Belker  Unterfdjieb  ift  aroifchen  ben  Fragewörtern  quid  unb  quod? 

270.  ©etc^er  Unterfdueb  ift  jroif^en  ben  5lu§brücfen  Qtiid  amicitia  est?  unb  quae 
amicitia  est? 

271.  *9Ba§  ift  über  ben  ©ebrauef)  ber  gragewörter  a)  quot,  b)  quotus  quisqtie  su 
merfen? 

272.  Sie  in  betf  qui  in    ob  entarten  rote  qui  fit  „roie  tommt  eS?"  &u  erflären? 

273. 5Bie  ift  ba§  „roo,  mann,  roie"  in  folgenben  fragen  überfein?  1)  Üöo 
giebt  e§  unter  unfern  Mitbürgern  einen  Sflenfdjen,  ber  nicht  lefen  unb  fdjreiben 
fönnte?  2)  3Bo  ift  jemanb,  ber  alter  guten  (Sigenfdjaften  lebig  märe?  3)  2Bo, 
frage  ich,  finbet  ftd)  ein  SJienfch,  ber  üerrud)ter  märe  als  eine  9ttutter,  meiere 
ihrer  ftinber  oergifjt?  4)  9Bie  fönnte  jemanb  jmeifeln,  ba§  ©icero  fein  Söatevlanb 
gerettet  fjabe?  5)  3Bie  fönnte  jemanb  fo  walmfinnig  fein  ju  behaupten,  ber 
Gimmel  fei  grün?  6)  9So  giebt  e$  jemanben,  ber  ju  leugnen  wagte,  bafj  jener 
Sfrieben,  ben  2lntalcibas  im  3ab,re  387  mit  ben  Werfern  abgefd)loffen  Ijat,  für 
Ühiechenlanb  eine  ©dwnbe  geroefen  fei?  7)  $Bann  hätte  e$  früher  jemals  einen 
Staat  gegeben,  ber  nidjt  feinen  93unbesgenoffen  in  ber  9lot  SBeiftanb  geteiftet 
hätte? 

6.  Pronomina  iudefinita. 

274.2Beld)er  Unterfdueb  ift  jwifdjen  aliquis,  aliqui,  quis,  quidam,  quisquam. 
quispiam  unb  ullus? 

275.  s5kld>e  öebeutung  hat  illiquid,  wenn  es  im  ©egenfatj  ju  „nid)t$"  ftet)t? 

276.  s2Beldjer  3eVer  ift  in  oem  Satje:  Höstes  non  sine  xdla  spe  praedae  in  fines 
nostros  irraerunt  „bie  ^einbe  fmk  nid)t  ohne  einige  Hoffnung  aufteilte 
in  unfer  fianb  eingebrochen"? 

?77.  SEBeldie  Seränberung  be£  Sinne*  erleibet  bet  S(U>:  Metellus  edixit,  ne  quis  in  cashis 
coctum  eibura  venderet,  roenn  ftatt  ne  quis  ba$  feltenere  ne  quisqumn  gefctU  roirb? 

Tt*  ©eldje  öebeuhing  f)at  quidam  m  Säften  roie:  Te  natura  excelsum  quendam  genuit. 
Hithridates  mira  quadam  memovia  fnit.  Stentoris  vox  incredibilia  quaedam  fuisse 
dicitur.  Alcibiades  incredibili  quadam  raagnitudine  consilii  fuit.  Maxime  institia 
mirifica  quaedam  multitudini  videtur.  Praeclara  quaedam  indolee.  Graccia  parvuui 
quendam  locuia  Europae  tenet. 

191  tlf  roelrfje  Seife  milbert  bie  lateiniiche  Spiadje  fiit)ne  b i  1  b  1  i d) e  WuSbriicfe ?  Sie  roivb 
man  33.  ben  Sn^  überfein :  Napoleon  briiefte  bie  unterworfenen  3Jö(fer  mit  e  I  f  e  v  n  e  r 
xned)tfa)aft? 

Kfnge,  lateia.  S?epettiprfaon.  7.  BufU  I.  ö 

Digitized  by  Google 


280—283.  —   00  — 

280.  Statinen  bie  ©ubftautioa  nemo  unb  qui*qnam  aud)  abjef  tioifct)  gebraucht 

IUI  1 0t  11  . 

^81. 3ft  ber  ©afc:  „5t  ein  er  traut  einem  Lügner"  richtig  überfefct:  Nuüus  men- 
daci  homini  credit? 

282.  Überfefce:  1)  SBenn  bid)  jemanb  fd)müt)t,  fo  ad)te  nidjt  barauf.   2)  llujä^li^e 
$etf»iele  ber  alten  unb  neuen  ©efd)id)te  beweisen,  ba&  laum  jemanb  oon  ber 
Siatur  fo  fümmerlid)  auSgeftattet  ift,  bafj  er  burd)  beharrlichen  gleijj  nidjt 
roenigftenS  etwas  erreichen  fönnte.  3)  SBenn  irgenb  jemanb  gelehrt  geroefen  ift, 
l*o  ift  eS  SlriftoteleS  geroefen.   2>u  ftehjt  gemäfj  beiner  ausgezeichneten  ftlugljeit 
flar  ein,  bafj,  roenn  Antonius  aud)  nur  einige  3tdvfe  erlangt,  alle  beine  Ijerr* 
liefen  SBerbienfte  um  ben  Staat  in  ein  9iid)t$  jerjaüen  werben.   SBenn  irgenb 
etroass  fdjön  ift,  fo  ift  eS  geroig  ni<^tS  in  b,öf)erem  ©rabe  als  ber  ©leidjmut  in 
ganzen  Seben.  4)  Qd)  glaube  nid)t,  irgenb  etroaS  übergangen  $u  h,aben,  roaS  jur 
Sad)e  gehört.  9hemanb  ift  jemanbem  fo  äljnlid)  roic  fid)  felbft.  5)  5)ie  gamilie 
ber  <£affier  fonnte,  id)  roill  nid)t  fagen  bie  3rom9^erl,l£^aft  fonbern  aud)  nidjt 
bie  Übermacht  irgenb  eines  SJlenfdjen  ertragen.   6)  @S  ift  etroaS  ©djöneS,  für 
ba§  SBaterlanb  $u  ft erben.   3)ie  ©dtjmeidjelei  ift  etroaS  $äf$lid)eS.    2öa§  für 
bid)  etroaS  £eid>teS  ift,  ift  für  mid)  etwas  fefjr  ©d)toereS.  7)  2)er  junge  fiöntg 
beftieg  oljne  äße  gurdjt  baS  milbe  Wofj.  8)  ©s  ift  nid)tS  ©eringeS,  als  tfelb= 
tjerr  an  ber  Spifce  eines  #eereS  p  ftefyen.   9)  35en  ©efanbten  ber  Storintyer 
mar  e*  burd)  ein  ©efetj  oerboten,  oon  irgenb  einem  Snrannen  ©efdjenfe  anju* 
nehmen.   ©laubft  bu,  bafj  jemals  irgenb  einer  in  9tom  mächtiger  geroefen  fei 
als  <£afar?   3)u  meinft  bod)  nidjt  etwa,  bafs  £omer  als  ®id)ter  oon  irgenb 
jemanbem  übertroffen  ift  V  10)  93ietteid)t  möchte  einer  einroenben,  bafj  ftd)  fauni 
jemanb  finbe,  ber  baS  ©elb  für  gar  nidjts  ad)te.  1 1)  9ledro  forberte  ^önicifdje 
©Ziffer  auf,  Slfrifa  gu  umfegeln.   9)hnliuS  tjatte  ben  Beinamen  Sorquatu*, 
roeil  er  einen  ©allier,  nadjbem  er  ilju  im  3roeifam;>fe  befiegt,  feiner  golbenen 
£alsfette  beraubt  hatte.   12)  $ls  $iUu  oon  Of  feieren  angegangen  rourbe,  bem 
SBlutoergiefjen  ein  ©übe  $u  machen,  entgegnete  er:  $er  ©olbat  mug  für  feine 
9ttül)en  aud)  etroaS  Ijabeu.   13)  $er  flutfuef  ift  ettoaS  größer  als  eine  taube. 
14)  $ie  ^olätaubcn  ftnb  betradjtlid)  gröfjer  als  bie  #auStauben.    15)  SBenn 
in  irgenb  einer  ©adje  ber  Anfang  fdjroer  ift,  fo  ift  er  eS  geroig  in  Hünften 
unb  SBiffenf djaften.    16)  3)ie  Xugenb  ift  baS  b,öd)fte  ©ut:  ober  glaubft  bu, 
bog  eS  etwas  SBeffereS  als  bie  Jugenb  giebt?  17)  Öd)  bin  mir  beroufet,  itid)t* 
begangen  p  b.aben,  roaS  irgenb  einen  ©uten  beleibigen  fönnte.    18)  -3*9«^ 
einer  oon  euc^  möge  morgen  nad)  meinem  §aufe  fommen.  19)  9Jad)  ber  ^tieber* 
läge  oon  ©annä  fa^en  ftd)  einige  junge  Sft&nner,  bie  an  ber  Rettung  bes 
©taateS  oerjroeifelten,  naa^  ©djiffen  um,  um  Otalieu  511  oerlaffen  unb  ju  irgenb 
einem  Regenten  311  entfliegen. 

283.  Überfe^e:  1)  Stein  SSerftänbiger  glaubt,  bafj  ber  ftriebe  teurer  ju  flehen  fomme 
als  ber  5tricg.  2)  9vf  ben  iHat  beS  3lopiuS  ©laubiuS  rourbe  bem  Lineas  gc* 
antwortet,  bag  ber  römifc^e  ©enat  mit  niemanbem  griebenSunterb,anblungf» 
füb,re,  ber  innerhalb  ber  ©renken  oon  Italien  auswärtige  Gruppen  befeb,liflf. 
3)  ÜBeldjer  ©ebilbete  follte  rool)l  irgenb  eine  Stunft  beS^alb  gering  achten,  weil 
ntandje  oon  benjenigen,  roela^e  fie  ausüben,  ftd)  ju  Irrtümern  l)abeu  bjnrevjp 
(äffen?  4)  sJtad)  meinem  Urteile  t)at  niemals  irgenb  ein  SRötner  ben  9K.  ßurtiuv 
an  iüaterlanbSliebe  übertroffen. 


Digitized  by  Google 


—  G7  —  284—291. 

284. 2öeldje  3d)ler  fmb  in  folgenben  Säfcen?  1)  Vix  aliquis  est,  qui  mortem  con- 
teiimat.  2)  Veni  Atheiias  et  nemo  me  ibi  agnovit.  5)  Inimieit^  non 
irasci  magnum  aliquid  est.  4)  Quo  doctior  aliquis  est,  eo  modestior 
esse  solet.  f>)  Delii  Apollin  em  maiore  religione  colunt  quam  aliquem 
deorum.  6)  In  rege  Mithridate  devincendo  Pompeius  felicior  fuit  quam 
aliquis  superiorum  ducum.  7)  Ne  divitissimi  quidem  homines  Semper 
beati  sunt;  an  aliquis  Croeso  divitior  fuit?  8)  Nulla  gens  est,  qnae 
non  ullam  opinionem  dei  habeat.  9)  Catilinae  corpus  inediae  patiens 
erat  supra  quam  alicui  credibile.  10)  Ubi  aliquis  est,  qui  metui  quam 
amari  malit? 

285.  Sonn  wirb  bcr  ^Sliiial  utrique  gefegt ? 

286.  SBeldje  SBörter  entfnred)en  bem  beutfchen  „jeber",  unb  wie  unterfdjeiben  fic 
ftd)  ooneinanber? 

287.  ©as  ift  über  bie  Stellung  non  quisque  ju  merfen ? 

2$8.  Selker  Unterfdjieb  ift  jwifdjen  non  nemo  unb  nemo  non? 

289. 3ft  ber  Satj:  „3)u  haft  mir  feine  befonberä  erfreuliche  9tocf)rid)t  gebracht"  in 

jolgenber  3Beife  richtig  überfetjt?    Nuüum  iucundissimum  nuntium  mihi 

attulisti. 

*<0.  Sa$  ift  in  ©cjug  auf  ben  0*cbraudj  bcr  ücvaltgcmeinenibcn  ^nntomina  quicun^ue  unb 
V«'*vmm  in  folgenben  nidjtdceronianifdien  3ü&en  ju  bemerfen?  Victi  quamcanque  con- 
dieionem  paciscendi  acceperunt.    Cuicui  hostium  fortiter  me  opponam. 

291.  Überfefce:  1)  $annibal  war  mit  bem  einen  9luge  blinb.  2)  3ftithribate3  non 
1*ontus,  bisweilen  an  ©lücf,  ftetS  an  Xapferfeit  unb  ©eift  feljr  groß,  mar  an 
Wömerhafj  ein  ^weiter  £annibal.  3$)  lobe  feinen,  weber  ben  £oltfühnen  nod) 
ben  Verjagten.  X\tu$  ^omponiu^  3ltticu§  fdjlofj  ftd),  al$  ber  römifdje  Staat 
oon  'Bürgerfriegen  beunruhigt  mürbe,  an  feine  Partei  an.  3)  $)en  größten  ieil 
bes  3af)i*3  bringe  id)  auf  bem  itanbe  ju#  ben  anbern  in  ber  ©tabt.  4)  9cid)t 
immer  jiegt  ber,  roetc^er  guerft  ben  Jeinb  angreift.  5)  Oft  wirb  bie  Srage 
aufgeworfen,  wer  am  meiften  $u  bemunbern  fei,  Schiller  ober  ©oetfje.  6)  §enhafto§ 
f otl  an  beiben  Süjjen  lat)m  gemefen  fein.  7)  tiefer  §unb  tyntt  mit  bem  einen 
Beine.  8)  3)emofthene$  unb  ©icero  waren  sn>ei  fetjr  berühmte  SHebner;  roer 
dou  ib,nen  ber  oorjüglidjfte  geroefen  ift,  laffe  id)  unentfchieben.  9)  511$  ,£>erfule3 
*roei  SBege  fat),  ben  einen  beS  Vergnügens,  ben  anbern  ber  Xugenb,  mar  er 
in  Zweifel,  welchen  einjufctjlagen  ba$  befte  fei.  10)  3)ie  Börner  nannten  ben 
Kamillus  ben  jweiten  ©rfinber  ber  ©tabt  unb  ben  SJtfthribateS  einen  neuen 
imnnibal.  11)  v^d)  habe  jroei  Briefe  non  bir  empfangen;  id)  beantworte  bat)er 
iuerft  ben  erften.  12)  $er  ftelbtjerr  pellte  bie  2lrmee  in  einer  boppelten  ttinie 
in  Schladjtorbnung,  bag  bie  aweite  nadjrücfen  tonnte,  wenn  bie  erfte  jum 
©eichen  gebraut  war.  13)  Wicht  jebe  beliebige  s}$erfönlichfeit  hat  *fa  ooll= 
roiajtige^  3«»9«^-  um  ©lauben  311  finben,  ift  auch  9«t  Seil  non  9lnjet)eu 
erforberlich.  14)  Warf)  ben  folonifdjen  ©efe^en  würbe  ber  jenige  mit  Verbannung 
beftraft,  welcher  bei  einem  öärgerjwift  ftcf)  nicht  $u  ber  einen  ober  anbern 
$artei  gefchlageu  hatte. 


5* 


uigiii 


zed  by  Google 


292-297. 


—  CS  — 


H.  f  as  tytxbum. 

1.  Slftiu  unb  *Jtaffit>.    ovcbi-aud)  einzelner  Wctba  unb  Verbformen. 

292.  SBeldie  5}eobaditunp,  vucfficfitltd)  ber  ©ebcutung  einzelner  $crba  ergiebt  fid)  au$  Jöcrglcidjun.1, 
folgenber  $lu*brüde?  1  Auriga  remittit  babenas.  Ventus  remisit.  Dolores  reiuiserant. 
2)  Caesar  regmim  appetivit.  Nox  appetit.  Dies  comitioram  appetebat.  3)  AnüVo 
pecuniani  suppeditabo.  Terra  eibos  sappeditat.  Nec  consilium  nec  ratio  suppeditar. 
4)  Consul  aciem  Gallorum  perrupit.  Equites  per  medios  hostes  perruperunt.  5)  Alfen! 
negotium  facessere.  Coniurati  propere  ex  urbe  facessiveruut.  6)  Culpam  iu  aliqaem 
incliuare.  Fortuua  se  im  Unat.  Senat  ms  incliuavit  ad  pacem  cum  Pyrrbo  facieudam. 
7)  Bellum  in  aliud  tempus  differre.  Vos  a  nobis  plurimum  differtis.  8)  Hannibal 
Alpes  superavit.  Peeunia  tibi  superabat.  Hostes  numero  superabant.  9)  Cousnl  iter 
bostium  moratus  est.    Consul  tum  forte  in  provincia  morabatur. 

293.  äBeldje  SBebeutung  hat  baS  3(ctioum  in  bem  6afce:  Cimo  complures  pau- 
peres  mortuos  suo  sumptu  extulit? 

294.  SBeldje  93ebeutung  bat  baS  $affi©  in  ©äfcen  toie:  Tempora  mutantur  et 
nos  rautanmr  in  Ulis.  Stellae  tum  occultantnr,  tum  rursus  aperinutur. 
Pares  cum  paribus  facillime  congregantur. 

295.  ©ridjer  Untttfd)leb  entftcöt,  wenn  b<v  Safe  Libris  tue  Mrcto  uaänbcrt  wiib  in  Libri, 
deUctor  ? 

296.  Überfetje:  1)  iBiele  laffen  ftd)  burd)  £>abfud)t  SU  ben  abfdjeultc^ften  $$erbred)en 
I)inreigen.  2)  $)er  ©d)tneid)ler  lägt  ftd)  oft  nid)t  leid)t  von  einem  Jyreunbe 
unterf Reiben.  3)  SBillft  bn  bid)  burd)  meine  $l)ränen  mdjt  rühren  laffen? 
4)  gerben  oon  SHinbern,  Sdjafeu  nnb  Riegen  weiben  auf  ber  SBiefe.  f>)  9ieid)e 
^eute  fahren  in  prächtigen  Söagen.  6)  $ie  iHtjone  lägt  ftd)  an  einigen  ©teilen 
burdjtoaten. 

297.  2Bie  ift  „laffen,  jul äffen"  in  folgenben  ^eiipielen  ju  überfein?  1)  Sicevo 
lieg  mehrere  ©atilinarier  burd)  £enfer$f)anb  im  iuUianum  erbroffeln.  2)  9tn| 
bem  ©ipfel  ber  9llpen  angefommen,  ließ  §annibal  bie  ermübeten  ©oftaten  ftd) 
Sroei  £age  erholen.  3)  Sag  mid)  leben!  4)  Sag  bid)  nid&t  oon  3om  Ijinreigen! 
(£äfar  lieg  ftd)  burd)  feine  $rof)ungen  baju  bewegen,  feine  ©emaljlin,  eine 
lodjter  beS  ©inna,  31t  oerftogen.  5)  2Bie  groß  ber  £ag  beS  ÜttitljribateS  gegen 
bie  Börner  mar,  lägt  ftd)  teils  auS  bem  fdjroeren  unb  langwierigen  Kriege,  ben 
er  mit  benfelben  führte,  teils  auS  jener  Siebe  erfennen,  burd)  meiere  er  ben 
3Wut  feiner  ©olbaten  ju  entflammen  fud)te.  6)  9lero  lieg  feinen  fietjrer  ©eneca 
umbringen;  aud)  lieg  er  bie  ©tobt  9tom  anjünben,  um  s«  M*n,  wie  einft 
Sroja  gebrannt  l)abe.  7)  ©d)iller  lägt  bie  Sflaria  Stuart  fagen:  Od>  bin  beffer 
als  mein  SHuf.  8)  Sag  ben  93ebienteu  bie  öfterer  oon  ber  33tbliott)ef  tjolen,  bie 
wir  unS  bort  Ijaben  geben  laffen.  9)  §aft  bu  bid)  fdjeren  laffen?  10)  5)ie  ®e* 
fefce  laffen  nid)t  ju,  bag  jemanb  in  baS  (Sigentum  beS  anbern  greift.  ll)$as 
böfe  ©etoiffen  lägt  bie  ©djulbigen  rtid)t  rutjig  fd)tafen.  3)ie  ©ommerroänne 
lägt  bie  Jrüc^te  reifen.  12)  ÜDtariuS  lieg  ftd)  bei  einer  Operation  nid)t  binben; 
oor  iljm  foll  feiner  operiert  morben  fein,  oljne  ftd)  binben  &u  laffen.  13)  äfagufhtf 
lieg  bie  ©ebidjte  beS  5Jergil  gegen  ben  3BiUen  beS  3)id)terS  nic^t  oerbrennen. 
14)  £ag  SBein  unb  ©läfer  tjolen.  15)  äBarum  lägt  bu  bir  gefallen,  bag  man 
bid)  burd)  93eleibigungen  reijt?  10)  Siebe  Jreunbe,  lagt  eud)  burd)  nichts  ent« 
mutigen.  17)  iarquiniuS  lieg  bie  fibuüinifd)en  ©üdjer  auf  bem  ftapitol  triebet» 


Digitized  by  Google 


—  69  —  298—299. 

legen.  18)  Sag  mid)  einen  Stugenblicf  hinausgehen,  id)  roerbe  gleid)  roieberfommen. 
19)  Sag  cnblid)  baS  ^taubem!  20)  $cr  Sater  beS  SefoftriS  lieg  alle  Stauben, 
bic  mit  feinem  Sohne  an  einem  $agc  geboren  roaren,  jufammenbringen  unb 
mit  ifjm  jngteirf)  crjicfjcn.  21)  Snfanber  lieg,  als  er  ben  Sieg  über  bic  Mtljener 
baoong,etragen  t)attc,  4000  ©efangene  l)inrid)ten  unb  lieg  ntd)t  ^u,  bag  fte  be* 
graben  rourben.  22)  $ie  $id)ter  laffen  ben  Seljer  SircftaS  niemals  über  feine 
Slinbtjeit  flogen. 

298.  ©a#  nerftebt  man  unter  pI)rafeologifd)en  Serben,  unb  roie  oerfährt  ber 
Sateiner  bei  ber  Übcrfefcung  beutfdjer  pt)rafeologifd)er  Serben?  Überfcfce: 
1)  'Philipp  berief  9lbgeorbnete  ber  griecfjifajcn  Staaten  nad)  Äorintf)  unb  mugte 

1)  ier  teils  burd)  feine  Jreigebigfeit  teil«  burd)  bie  flug  beregneten  Sorträge 
feiner  bejahten  SRebner  bie  ©rieben  fo  ju  geroinnen,  bag  er  sunt  oberften  3elb* 
berrn  im  Kriege  gegen  bie  Werfer  erroäfjlt  rourbe.  2)  Sei  feinem  Sfbgange  aus 
ber  $rot>tnj  fah  fid)  ©icero  in  ber  Hoffnung  eines  SriumpljeS,  bie  er  gefagt 
hatte,  roegen  ber  ungünftigen  Reiten  getäufdjt.  3)  Staunt  ^atte  fid)  ber  römifd)e 
Staat  oon  ber  'Jcieberlage  bei  ©annä  einigermagen  erholt,  als  berfelbe  ftä)  oon 
einem  neuen,  nod)  fdjroereren  Silage  getroffen  fal).  4)  SiSfjer,  fagte  SlppiuS 
(SlaubiuS,  betrübte  tri)  mid)  über  ben  Serluft  meiner  Slugen;  jefct  aber  mug  id) 
bebaitern,  bag  td)  nur  blinb  unb  nid)t  aud)  taub  bin  unb  oon  eud)  f$impflid)e 
9^atf d)läge  unb  Sefd)lüffe  f)ören  mug,  bie  ben  $Hut)m  unferer  Stabt  untergraben. 
5)  2)ie  ©eroalt  cr$roingt  alles,  nur  Siebe  fann  fte  nid)t  erjroingen.  6)  9lls  SnruS 
fid)  nicr>t  ergeben  roollte,  fab,  5Ilejanber  fid)  genötigt,  bie  Stabt  ju  belagern. 
7)  25ic  Häupter  ber  Sofratiter  oerftanben  eS,  burd)  ben  SReij  unb  3auber  ihrer 
Sprache  bie  Siebe  ju  bem  ©belften  auf  augerorbentlidje  2Beife  $u  entyünben  unb 
ju  narren.  8)  Son  Sriebrid)  bem  ©rogen  fönnen  roir  rooljl  mit  ooUem  SHed)te 
behaupten,  bag  er  feinen  Seinamen  oollfommen  oerbient  Ijabe;  benn  er  roar  nict)t 
nur  ein  oollenbeter  Jelb^err  unb  perfönlid)  tapfer,  fonbem  lieg  ftd)  aud)  burd) 
feinen  Unfall,  feine  sJlieberlage  auger  5affun9  bringen  unb  rougte  bie  Serlufte, 
bie  er  erlitt,  fajnell  burd)  Umftd)t  unb  Sapferfeit  roieber  gutzumachen.  9)  5)e* 
moftheneS  foU  ftd)  biSroeilen  jroei  bis  brei  9ftonate  l)intereinanber  in  einem 
unterirbifdjen  $ämmerd)en  eingefd)loffen  haben  unb  jroar  ben  einen  £eil  beS 
Kopfes  gefdjoren,  fo  bag  er  ftcb,  freuen  mugte,  unter  bic  Seute  gtt  gehen. 
10)  211S  ber  ftönig  ©umeneS  com  römifd)en  Senate  ju  fpreajen  aufgeforbert 
roar,  fagte  er:  $aS  Sa^limmfte,  roaS  eS  im  Kriege  giebt,  Ijabc  id)  erleiben 
müffen,  nämlid)  eine  Selagerung;  benn  in  ^3ergamum  ^abe  id)  mid)  müffen 
einfd)liegen  laffen  unter  ber  grögten  ©efab,r  foroo^l  für  mein  Seben  als  aud) 
für  meinen  Zfyxon. 

3.  Uberfetje:  1)  SOtan  fyat  angefangen,  baS  Obft  oon  ben  Säumen  abzunehmen. 

2)  9tad)bem  man  angefangen  Imtte,  bie  ©rbe  ju  bebauen,  legten  bie  SWenfdjcn 
allmählich  ihre  2Bilbl)eit  ab.  3)  inruS,  eine  burd)  %  9Uter  berühmte  Stabt, 
rourbe  oon  ben  3Waceboniem  fteben  SJlonate  fpäter,  als  man  mit  ber  Seftür* 
mung  angefangen  Ijatte,  erobert.  4)  Unmittelbar  nad)  ben  ^erferfriegen  fing 
bie  9Jtaef)t  3Itb,enS  an,  ftcb,  in  unglaublicher  SBeife  ju  heben.  5)  Obgleich  DbnffeuS 
ben  51ad)fteHungen  ber  (£irce  entgangen  roar,  ^örte  er  bod)  nicht  auf,  auf  ben 
Speeren  umhergetrieben  unb  oon  @efat)ren  bebrängt  ^u  roerben.  6)  2luf  ben  9lat 
beS  ^riefterS  Las  Casas  fing  man  an,  Sieger  auS  3lfrifa  nach  5lmerifa  $u 
bringen,  bamit  biefelben  auf  ben  $f(anjungen  unb  in  ben  Sergroerfen  arbeiteten. 


Digitized  by  Google 


300-316.  —  70  - 

7)  $a  im  Striege  gegen  33eji  bie  römifcrjen  Selbfjerren  ftd)  meljr  (Srfolg  uon 
einer  ©locfabe  als  t>on  einer  SSeftünnung  uerfpradjen,  fo  fing  man  an,  2öinfer= 
äelte,  bie  für  baS  römifdje  Militär  etwa«  ganj  Lettes  roaren,  &u  bauen.  8)  Die; 
ienigen  Staaten  müffen  au  ©runbe  geb,en,  in  baten  man  aufgehört  r)at#  ITJiä&ig; 
feit  unb  ©enügfamfeit  als  bie  ©runbtagen  öffentlicher  2Bo^lfa^rt  §u  betrauten. 

300.  ©eldje  Participia  Pcrf.  Pass.  tan  tranfitiu-en  Serben  b,aben  af tiue  3?ebeututig ? 

301.  3u  bem  3alie:  Labionns  rerilus,  n©  bostium  impetnm  snstinere  uon  posset.  üttcras 
Caesari  mittit  ljat  bn*  Partie.  Perf.  vetitm  bie  SBebeutuug  be$  Pavt.  Praes.  „fiirdjtenb". 
Welche  Participia  Pert.  Mimen  in  biefer  SBeifc  gebrnudit  werben? 

302.  M\  bemSnOc:  Popnlns  Roraantis  (iceronem  a  porta  in  Capitolinm  comitatum  honesta 
vit  h,at  ba*  yav\ic\\>  comitatns  (oom  $epoueuö  comitari)  offenbar  paf f ibif c^e  33ebeutmig. 
S3cld)e$  finb  bie  loidjtigfien  £enoneu  tien,  meldje  biefen  <$ebraud}  Raffen? 

303.  3n  beut  Safte:  Expetnntar  divitiae  a  multis  ad  fruendan  voluptates  ift  baS  Oterunbioum. 
fruendu»  fo  gebrnudjt,  nl*  ob  frui  ein  trnnfitioeS  ^erbum  märe.  SBelcfie  (*erunbir»a  ooh 
intranfitioen  Serben  lafjcn  biefeu  (*ebraud)  ^u? 

304.  2öie  b,eifd  baä  ^affil)  öon  1)  vmdere,  2)  perdnr,  3)  facere,  4)  rerberarc,  b)  odissef 

305.  SBeldjeö  ift  bie  $ebraud)ftiveiic  uon  forem  unb  fort? 

306.  SBeldje  ©ebeutung  unb  («cbrfludjMocife  b,aben  folgenbe  Serben  unb  Serbfoimen?  1)  .iio. 
2)  inquam.  3)  ave  ober  Itave.  4)  salve.  5)  aye,  agitc.  6)  ctdo.  7)  apage.  8)  yua^o. 
9)  injit.    10)  reri.    11)  fari.    12)  assolere. 

307.  33a3  ift  über  ben  GJebraud)  öon  uuire  unb  ne/juire  ju  beincrfen? 

308.  23euf,c  ^ebeutung  fjaben  unb  auf  loclcfje  SBeiie  »erbe«  gebilbet:  1)  bie  Verba  inUnriva 
(frequettiativa);  2)  bie  Verba  desiderativa;  3)  bie  Verba  incohativa;  4)  bie  Verba  dimi- 
mttiva? 

309.  SSa§  »erficht  mau  unter  Verbis  decompositis? 

310.  SBie  fagte  man  in  ber  Umgaugsfpradje  ftatt:  1)  si  vis.  2)  si  vultis.  3)  visne.  4)  cape  si 
vis.    5)  atme.    6)  i-ide*n«.    7)  satisne? 

311.  2öcld)c  ardjaiflifeben  SBerbfonncn  finbeu  fid)  in  einzelnen  ,>nnelu  and)  in  ffrofa? 

312.  SBie  uerholt  ti  fid)  mit  bem  (VJebraudjc  ber  ^erfeftfomten  laudavm*uf  unb  landaverr, 
scripsemnf  unb  scripscre? 

313.  Reifet  bei  iSicero  „bu  wirft  gelobt  locrbcu"  landaben«  ober  oiiber«? 

2.  Webvaiiff)  ber  Tempora. 

314.  ©ieb  im  allgemeinen  bie  Regeln  über  bie  SSebeutuug  ber  Tempora  an. 

315.  ©ieb  an,  mag  baS  träfen i  in  folgenben  ©fttjen  befteidjnet:  1)  Soror  carmen 
discit.  Ego  nunc  ludo,  vos  discitis.  Iam  intellego,  quid  dicas.  2)  Cotidie 
corpus  frigida  aqua  lavu.  Nilus  quotannis  super  ripas  effnnditnr.  Virfcos 
sola  homines  beatos  reddit.  Fortes  fortuna  adiuvat.  Vnlj>es  galliui> 
insidiantur.  3)  Chrysippus  disputat  aethera  esse  Iovem.  Hörnern- 
lovem  appellat  patrem  deorum  hominumque.  Thucydides  in  altero  libru 
vim  pestilentiae  describit.  Iuvenalis  censet  nihil  melius  esse  quam 
meutern  sanam  in  corpore  sano. 

31 6.  2Ba3  ift  bei  ber  Überfettung  folgenber  Sät^e  ju  beachten?  1)  bin  gejroungeib 
birf)  su  tabeln.  2)  2>iefe8  ©tücf  ift  „ber  gefeffelte  ^romet^eu§Ä  betitelt.  3)  2)iefc 
Stöbte  ftnb  einen  Xagemarfd)  non  einanber  entfernt.  4)  Men  ift  fyeutptage 
©clegen^eit  gegeben,  fiefj  roiffenfr^aftlic^  auSjubitben.  5)  Sgnptifä^e  Äoloniftcn 
fallen  bie  9tadjt  ber  Uuroiffenljeit,  non  roeldjer  2lttifa  bamal§  bebeeft  mar  (o\> 
primi),  gelichtet  l)aben.  6)  3^  burr^  beine  Sljrftnen  gerührt.  3^r  fajeint 
oon  heftigem  3°™e  be^errfdjt  ju  fein.  7)  $)ie  iiere  ftnb  tei(§  mit  Rauten, 
tett§  mit  ©tackeln,  teils  mit  (Sa^upnen,  teils  mit  Gebern  bebeeft.  8)  5Me  «Bürger 


Digitized  by  Google 


-  71  —  316  b— 325. 

fmb  on  bie  ©efe^e  gebunben.  9)  Qn  biefer  einen  Sugenb  fmb  alle  übrigen  ent* 
halten.    10)  Sicilien  ift  überall  uom  SJleerc  umgeben.    11)  $ic  SBaumftämmc 
fmb  mit  SHinbe  unb  Saft  überwogen,  um  befto  gefiederter  gegen  bie  ©inroirfuug 
ber  äälte  unb  ^e  511  [ein. 
316b.3Beld)e  iöebeutuug  haben  im  allgemeinen  bie  beiben  gutura? 

317.  ©ieb  ben  Unterfd)ieb  ^mifchen  Perfectum  praesens  (logicwn)  unb  Perteotum 
historicum  an. 

318.  Sie  untertreibet  ftdj  laudatus  sunt  uon  laudatus  fui,  amatum  esse  uon 
amatum  ftiisset  —  Überfe^e:  1)  93ei  feinem  Triumphe  brad)te  Marcellus  uiele 
berühmte  Statuen  nad)  föom,  mit  benen  Snrafus  gefchmücft  gemefen  mar.  2)  5)er 
^anustempel  ift  nach  ber  Regierung  beS  9luma  nur  zweimal  gefd)loffen  gemefen. 
3)  Prometheus  foll,  weil  er  ben  SWenfdjen  bas  fteuer  mitgeteilt  hatte,  auf  Qu« 
piters  ^8efe^l  lange  ßeit  an  einem  gelfen  auf  bem  ©ebirge  ftaufafuS  ange* 
jdjmiebet  gemefen  fein,  bis  er  uon  £errules  erlöft  würbe.  4)  3)ie  ©umolpiben, 
bie  ben  Sllcibiabes  oerflud)t  hatten,  mujjten  itm  mieber  oom  Jluche  löfen,  unb 
bie  Pfeiler,  auf  benen  bie  Verfluchung  gefdjrieben  geftanben  hatte,  würben  ins 
SJIeer  geftürjt.  ö)  Sultan  Solüuan  I.  rücfte  1566  nach  ber  Unterjochung  tum 
faft  ganj  Ungarn  mit  ungeheurer  £eeresmacht  gegen  bie  gefte  Sigett),  beren 
^Belagerung  er  fd?on  einige  ^ahre  früher  mit  fernerem  SJerlufte  hatte  aufgeben 
müffen. 

319. 2>er  Sat>:  „2)ie  Stabt  mürbe  uon  ben  Jeinben  belagert"  fann  in  bejeidjnen* 
ber  2Beife,  um  ben  bauernben3uftanb  nad)brücflich  heworjuheben,  überfetjt 
roerben:  Urbs  ab  hostibus  obsessa  tenebatur.  Überfetje  in  ahnlicher  3Beife  bie 
folgenben  Sätje  fo,  baj*  bas  einfache  93erbum  mit  $ilfe  eines  fignififanten 
$erbs  umfd)riebeu  roirb.  1)  $)iefe  Sorge  befchäftigt  gerabe  jeljt  bie  Sena- 
toren aufs  lebljaftefte.  gaft  40  $ahre  lang  h  a  t  35ioni)ftus  ber  filtere  Snrafus 
gefnedjtet.  2)  $6)  nehme  meine  Zuflucht  ju  beiner  äuoerl&fftgfeit,  welche  ich 
f  e n n e.  2)er  Aberglaube  beunruhigt  oiele  3J?enfchen.  3)  3n  jener  $ett  mar 
gan$  (Suropa  nod)  in  bie  ginfternis  unb  ben  Srfjmu^  ber  Barbarei  gehüllt. 
'Bei  ben  Spartanern,  welche  t)auptfäcr)ltcf)  für  ftriegSruhm  glühten,  würben 
bie  fdjönen  fünfte  unb  Siffenfdjaften  oernachläfftgt.  4)  3"  ntcf)t§  nütjt  bem 
©cijrmls  bas  ©elb,  welches  er  gcfaminelt  l)at.  5)  ^d)  ^ a b e  biefe  Siegel 
enblid)  begriffen.  6)  3$  habe  befd)loffen,  mich  mit  aller  Straft  auf  bie 
lateinifche  Sprache  ju  legen.  7)  3d)  bin  überzeugt,  bafj  unfer  #eer  in  biefer 
Schlacht  fiegen  wirb.  8)  Manche  ©benen  finb  häufigen  Überfchwemmungen 
ausgefegt.  9)  S)ie  Wahrheit  ift  oft  in  ber  £ieje  oerborgen.  10)  3m  ©eifte 
bes  OTenfchen  lebt  ber  ©laubc  an  eine  Unftcrblid)feit.  11)  ©ott  umfaßt 
alle  SJtenfchen  mit  gleicher  £iebe.  12)  O  bie  Xljonn,  bie  anberc  bas  lehren 
wollen,  wa§  fte  felbft  nicht  fennen! 

320.  Selchen  ©ebrauch  hat  im  fiateinifd)en  bas  Inyerfectum? 

321. SEBa*  oerfteht  man  unter  bem  Imperfectnm  de  ronatu? 

322.3n  welcher  SBeife  wirb  im  Satcmifdjen  bas  Praesens  historicum  unb  ber 
Infinititms  historicum  gebraucht? 

323.  ©eichen  ©ebrauch  hat  im  £atcinifd)en  bas  Husquumperfedum? 

324.3Bie  unterfcheibet  ftch  scripturus  mm  „ich  will  fdjreib  e  n  "  oon  scribatn 
unb  scribere  volo? 


Digitized  by  Google 


326—328.  —  72  — 

325.  ©teb  an,  welche  <Sigeniümlid)fctten  be$  Sateinifdjen  bei  Überfettung  folgern 
bcr  Sätje  fyeroortreten :  1)  borgen  reifen  roir  auf§  Sanb,  in  ad)t  £agen  ober 
fommen  roir  roieber,  unb  bann  bcfndjcn  wir  bid)  gcroifj.   ;Jm  näd)ften  SBintcr 
fmb  mir  roaljrfdjeinlid)  in  SRom.  3d)  Ijoffc,  bie«  balb  ju  erreichen.    2)  Senn 
roir  ber  güfjrung  ber  sJiatur  folgen,  roerben  roir  nie  irre  gef)en.   Senn  man 
in  allen  fingen  unfdmlbig  iß,  raa«  roerben  einem  bann  bic  ffeinbfdjaften  fdjaben? 
3a)  f)öre  mit  meinen  bitten  nid)t  auf,  bi«  bu  mir  nadjgiebfi.  Ser  mit  feinem 
Webenmenfdjen  fein  Sftitleib  ^at,  ber  roirb  bic  93arml)eraigfeit  nieler  oergeben« 
anflehen,  roenn  er  felbft  oon  9Jiifjgefd)tcf  t)eitngefud)t  roirb.  Sobalb  id)  in  <£r= 
fa^rung  gebracht  t)abe,  roa«  ber  Senat  in  biefer  Sad)e  befdjloffen  tyit,  roerbc 
id)  bir  au«füf)rlid)  fdjreiben.  Sir  Imben  ©riefe  oon  ©icero  an  $iro,  unb  roer 
biefe  lieft,  roirb  geftefjen,  bafc  ftd)  nid)t«  fagen  lieg,  rooburd)  eine  rücfftd)t«oou'ere 
Sorge  um  ba8  Sotjl  unb  bie  ©efunbfjcit  be«  greunbe«  auSgebrficft  mürbe. 
Sie  man  faet,  fo  erntet  man.   3)  Spiel  unb  Sd)erj  barf  man  nur  bann 
treiben,  roenn  man  bie  ernften  ©efc^ifte  abgetan  l)at.  @«  ift  notroenbig,  bafj, 
roer  bem  Könige  oor  bie  2(ugen  fommt,  ilun  feine  £ulbigung  bringt.  Senn 
jemanb  einmal  falfd)  gefdjrooren  bat,  fo  barf  man  il)iu  fpäter  nidjt  roieber 
trauen,  roenn  er  aud)  bei  uoä)  mel)r  Göttern  fdjroören  foHte.   Senn  man  ftd) 
gehörig  beraten  liai,  ift  rafdje«  .fmubeln  am  ^lafce.   53öfeioicf)tcr  ftnb  au  be= 
ftrafen,  aber  ebcnforaotjl  bie,  roeldje  ftd)  Ijaben  »erführen  laffen,  al3  bie,  roeld)e 
bie  33erleiter  jum  Söfen  gcroefen  fmb.  4)  Sooft  id)  beuten  $kief  }tt  lefen  be- 
ginne, fann  id)  mid)  faum  ber  Üljraiten  erroefjren.   Senn  icf)  am  SJlorgen  aus 
bem  Schlafe  erroadje,  fpredje  id)  ein  furje«  ©ebet.   Sa«  Stjemiftofle«  einmal 
Ijörte  unb  faf),  ba«  fajj  in  feinem  ©ebädjtni«  feft.  3)ie  2llten  fpieen  ftd),  roenu 
fte  ftd)  felbft  lobten,  breimal  in  ben  93ufen  ober  f pradjen  bie  Sorte:  absit  in- 
vidia  verbo.  Sooft  beibe  Eonfuln  ftarben  ober  iljr  2lmt  oor  ber  (gefetjmäfjigen) 
$eit  nieberlegten,  rourbe  ein  Onterrey  gewählt.  Solon,  ber  in  ber  Qugenb  feine 
(Gelegenheit  jum  Sernen  unbenufct  gelaffen  hatte,  lernte  aud)  im  ©reifenalter, 
fooft  ftdj  bie  (Gelegenheit  jum  fiernen  bot.  5)  2113  bie  ^erfer  nad)  2ltt)en  famen, 
töteten  fte  bie  ^riefter,  roeldje  fie  in  ber  öurg  fanben.  ^phifrate«  tötete  einen 
Säd)ter,  ben  er  fd)lafenb  fanb,  mit  feinem  Spiefje.    311«  bem  ©äfar  gemelbet 
rourbe,  baß  bie  #eluetier  fidj  anfdjicften  buraj  bie  römifd)e  ^rooinä  ju  marfchieren, 
machte  er  ftd)  eilig  au«  9Rom  borten  auf  ben  Seg.   311«  sroei  Sölmc  bei 
$iagora«  in  Olnmpta  al«  Sieger  befränjt  rourben,  festen  fie  ic)re  Strände  bem 
Stoter  auf  unb  trugen  ihn  unter  bem  3«iAud)jen  ber  sJJtengc  umher.    211«  ein 
barbier  ben  2lgeftlao«  fragte,  roie  er  ihn  faseren  fotte,  antroortete  er:  Cime 
babei  ju  reben!  3Jon  ber  Spfynr  rourbe  ein  jeber  serriffen,  ber  ein  aufgegebene« 
Dlätfel  nid)t  löfen  fonnte. 

326.  Wa*  ift  über  bic  I empor a  im  latcinijcljcn  «rieffttle  }U  bemertcnV 

3.  Con8ecutio  tempornni. 

327.  ©ieb  im  allgemeinen  bie  Regeln  über  bie  Conseeiitio  temporum  an. 

328.  Selche  Regeln  rttcfftc^tlieh  ber  ConscctUio  temporum  ergeben  ftd)  bei  Über; 
fetutng  folgenber  Sätje?  9liemanb  ift  [o  niebergebeugt,  bag  mir  it)n  nic^t  triften 
fönnten.  68  tmt  niemal«  einen  Sjlenfdjcn  gegeben,  ber  taufenb  3a!jre  gelebt 
hätte.  Oftaoian  empfnbl  feine  Söljne  bem  SBolfc  niemals,  oljne  bag  er  tyw- 
gefügt  fjfltte:  „Senn  fte  e«  oerbieneu  roerben".  So  gäbe  e8  einen  Staat,  ber 


Digitized  by  Google 


—  73  -  328b— 329. 

niemals  flechte  Bürger  gehabt  hätte?  $>ie  Stabt  war  ju  ftarf  befeftigt,  als 
baß  ftc  beim  crftcn  Singriff  hätte  genommen  werben  !önnen.  $u  flagft  über 
bein  Uttglücf,  gerabe  als  ob  betne  ftretmbc  bid)  ocrgeffen  Ratten. 

328  b.  ©eiche  Regeln  rütfftdjtlicf)  ber  Umfd)reibung  ober  beS  ©rfafceS  ber  fctjlcnbcn 
5tonjunftioe  ber  guhira  fommcn  bei  Überfefcung  folgenber  Säfce  in  Slnwenbung? 
3a)  zweifle  nidjt,  baß  ber  greunb  fein  gegebene«  SBort  galten  wirb.  9ctemanb 
wußte,  warum  bu  morgen  nid)t  in  bie  Stabt  fommen  lüürbeft.  @S  war  nie= 
manbem  zweifelhaft,  bafj  baS  Säger  oon  ben  geinben  erobert  werben  würbe. 
Od)  behaupte,  baß,  wenn  wir  ber  Rührung  ber  sJtatttr  folgen  werben,  wir  nie* 
ntalS  irre  gehen  werben.  XerreS  oerfprad),  er  werbe  bcmjenigen  eine  23elor)nuug 
geben,  ber  eine  neue  ©innenluft  erftnben  mürbe.  $ic  ^ntljia  gab  ben  Athenern 
bie  SBetftmg,  ben  SD^iltiabcS  ju  ihrem  3elbl)errn  ju  wählen;  wenn  fie  baS  gc* 
ttjan  haben  würben,  würbe  iljv  Unternehmen  glücflidj  ausfallen.  3US  ^hilipy 
ben  Jtocebäutoniern  brieflich  brotjte,  er  werbe  alles,  waS  fte  oerfud)en  würben, 
hinbern,  fragten  fte  tlm,  ob  er  ftc  aud)  hinbern  werbe  jtt  fkrben. 

329.  Überfeine:  1)  3BaS  ift  eS,  baS  id)  herzlicher  wünfehen  fömtte,  als  baß  bu  gefuub 
ins  3Jaterlanb  gurüefgefehrt  wäreft  unb  ben  Qxotd  beitter  Steife  erreicht  Ijdttcft V 
2)  @ar  balb  wirb  eS  gefajehen,  baß  bu  baS  3Bohlwollcn  beineS  beften  greun» 
beS  unb  bie  3UDCr^fftgfeit  eines  fo  ehrwürbigen  SWanneS  oermiffen  wirft.  3)  2)cr 
alte  (Sato  erinnert  feinen  ©ot)n  in  einem  ^Briefe,  er  fotle  ftd)  ja  nicht  in  ein 
treffen  begeben,  ba  er  fein  Solbat  wäre.  $)er  $onful  SentuluS  oerfprad) 
(Praes.  historicum),  er  werbe  ben  Senat  unb  baS  ©emeinwefen  nicht  im  Stiche 
(offen,  wenn  bie  Senatoren  fülm  unb  energifd)  abftimmen  wollten;  wenn  fte 
aber  SRücfftcht  auf  Gäfar  nahmen  unb  beffen  ©unft  im  Stuge  hätten,  wie  ftc 
eS  in  früheren  Reiten  gethan,  fo  werbe  er  feinen  eigenen  sJBeg  gehen.  4)  Sei 
SophofleS  namentlid)  ernannte  man,  waS  eS  heiße,  wenn  man  fage,  baß  bic 
Iragöoie  bic  Säuterung  beS  ©emütS  bewirte.  5)  SBiele  meinen,  eS  fei  möglich 
gewefen,  baß  §anntbal  nach  ber  Schlacht  bei  <£annä  9*om  erobert  hätte.  6)  3cf) 
behaupte,  bafj  eS  fein  ©emälbc  gegeben  hat/  welches  SBerreS  nicht  aufgefud)t 
unb  geftohlen  hätte.  7)  <3d)  ^atte  beinern  93ruber  aufgetragen,  er  möge  an  bid) 
fct)reiben;  aber  ich  weif?  nicht,  wie  eS  gefommen  ift,  baß  er  bir  nicht  gefchrieben 
hat.  8)  3)u  fannft  bir  leicht  benfen,  mit  welchem  Oubel  bie  gefamte  Stabt  baS 
ftegreiche  §eer  empftng.  9)  @S  hat  oiele  gegeben,  bie  ftch  oon  ben  öffentlichen 
©efdjäften  surücfgeaogen  unb  bie  ©tnfamfeit  aufgefucht  haben.  10)  3?lan  fteht 
leicht  ein,  bafj  ©teero  Urfachc  hatte,  bie  gefangenett  ©atilinarier  hinrichten  jtt 
laffen.  11)  $)er  Haifer  $ituS  war  eine  jtt  wohlwollenbe  9^atur,  als  baß  er 
93ittftetler  barfd)  angerebet  hätte;  wie  oortrejflid)  aber  fein  ©harafter  war,  geht 
am  beften  barauS  fytxvox,  baß  man  ihn  bie  greube  unb  SCBonne  beS  9Henfchen* 
gefehledjtS  nannte.  12)  2Bir  haben  ©riefe  oon  (Sicero  an  $iro,  unb  wer  biefe 
lieft,  wirb  geftehen,  baß  ftch  n^tS  fagen  ließ,  woburch  eine  rücfftchtSüollere 
(Borge  für  baS  SBotjl  unb  bie  ©efunbf)eit  beS  JreunbeS  hätte  auSgebrücft  wer* 
ben  fönnen.  13)  35ie  Solbaten  wußten  nicht,  ob  am  folgenbeu  £age  eine  Schlacht 
geliefert  werben  würbe.  3ch  Skiffe  uic^t,  baß  innerhalb  weniger  Sage  jene 
Schwierigfeiten  überwunben  fein  werben.  14)  @S  giebt  ttiemanben,  ber  bir  meifer 
unb  beffer  raten  fönnte  als  bu  felbft;  benn  ich  jweiffe  nicht,  baß  bu  nie  ftratt* 
ajeln  wirft,  wenn  bu  nur  bid)  felbft  hören  wirft.  15)  3)eutfchlanb  hat  in  neuerer 
3«t  fo  oiele  ausgezeichnete  $)id)ter  h*nwrgebrad)t,  baß  eS  in  biefem  S^W 


■ 


Digitized  by  Google 


330—331.  —  74  — 

bcr  fiitteratur  alle  übrigen  93ölfer  übertroffen  ^at.  16)  Soviel  behaupte  id),  bafc 
H  niemals  jemanben  gegeben  hat,  ber  in  ber  Seitimg  be$  Staates  ben  ©unfeb 
aller  gleichmäßig  befviebigt  hätte.  17)  (SineaS  würbe  uon  ^nrrhuS  mit  unge= 
heuven  ©efd)enfeu  nad)  <Rom  gefanbt,  fanb  aber  niemanben,  beffen  $au$  füu 
(folrfje)  ©abcu  offen  gejtanben  hätte.  18)  9tid)t  leid)t  wirb  irgenb  ein  ©d)rijt= 
ftelfer  ftd)  fiuben,  über  ben  bie  Sitten  ehrenootler  geurteilt  hätten  als  über  $cnc- 
phou;  Gicero  j.  93.  fagt,  SenophonS  ^pradje  fei  fo  füg,  baß  bie  Sftufen  fclbft 
gleichfam  aus  feinem  SRunbe  gef proben  hätten.  19)  SaS  ber  ©runb  mar,  mar^ 
um  bie  Morintijer  |>aß  unb  geinbfdjaft  gegen  bie  Athener  fdjürten,  ift  befannt. 
20)  3m  ^art^erfriege  erlitt  (£raffuS  eine  fo  große  9Heberlage,  baß  bie  Börner 
btefeS  Ungläcf  lange  in  bcr  Erinnerung  behalten  haben.  21)  33eoor  id)  ben  Stieg 
ber  Börner  mit  ^ugurtlja  crjähle,  roiH  id)  etwas  weiter  ausholen  unb  auSehu 
auberfc^en,  wie  eS  gefommen  ift,  baß  jener  ftd)  beS  X^rone§  oon  sJtumibien  be- 
mächtigt Ijat.  22)  ©S  ift  nid)t  feiten  oorgefommen,  baß  Sünber  unb  Sßerbredjcv, 
aud)  wenn  fic  nod)  fo  fd)lau  ©erfahren  fyaben,  beunod)  am  ©übe,  burd)  ben 
Stadjel  beS  böfeu  ©ewiffcnS  getrieben,  ftd)  fclbft  als  fdjulbig  angefragt  unb 
freiwillig  bie  oerbiente  Strafe  gelitten  ^aben. 

4.  Modi  be$      c  r  b  11  m  ^ 

a)  §n  Äauptfatjcn. 

.530.  $\\  welchen  fällen  gebraucht  ber  ßateiner  ben  ^nbifatto  abwcidjenb  00m 
$cutfd)cn? 

391.  Übcrfctjc:  1)  3d)  fönntc  auS  Der  ©efd)id)te  aller  Qaljrtjunberte  93eifpielc  uon 
reichen  Männern  entnehmen,  bie  nid)t  glflcflid)  gewefen  fmb.  2)  ©S  wäre  ju 
weitläufig,  alle  ftünftler  anzuführen,  bie  31tt)en  fjeroorgebradjt  tjat.  3)  sÄuH 
waS  nur  immer  ber  ftclbl)err  befehlen  mag,  müffen  bie  Sotbaten  thun.  4)  95ei- 
nahe  hätte  id)  oergeffen,  waS  bod)  bie  meifte  ©rmäfjnung  oerbient.  5)  ^Bcr  aud) 
immer  berjenige  gewefen  fein  mag,  melden  wir  unter  ben  tarnen  beS  #omer 
fennen,  fooiel  ift  wohl  gewiß,  baß  es  oon  allen  $id)terit  feinem  mehr  als  if}tn 
gelungen  ift,  JU  nützen  unb  511  ergoßen.  6)  Schon  längft  Ijätteft  bu,  <£atilhta, 
auf  93cfef)l  beS  tfonfutS  jum  2obc  geführt  werben  müffen.  7)  2Bo  Schweigen 
not  thätc,  ba  fa^reift  bu;  wo  aber  iHeben  angebracht  wäre,  ba  bift  bu  ftumm. 
8)  ©s  wäre  gewiß  in  ber  Orbnung  gewefen,  baß  SofrateS  nidjt  511m  Jobe  oer* 
urteilt  wäre.  9)  SBenn  bie  SWenfc^en  bie  Vernunft,  meldje  ihnen  oon  ben  un« 
fterblidjen  ©öttem  in  guter  5lbftd)t  oerlicb,eu  ift,  ptn  Öetruge  unb  jur  33oSf)eit 
oerwenben,  fo  wäre  cS  beffer  gewefen,  baß  biefelbe  bem  SHcnfdjengefdjlcchte  gav 
nid)t  ocrlieljcn  würbe.  10)  ©S  wäre  beffer,  unter  wilben  Bieren  ju  leben,  aß 
mit  folgen  Unmenfdjen  &u  oerf  ehren.  11)  3US  ber  ftegretd)e  SufuU  au§  bem 
ftriege  mit  ÜHitrjribateS  I)eimgefel)rt  mar,  triumphierte  er  brei  <3af)re  fpäter,  al? 
e§  hätte  ber  gall  fein  müffen.  12)  $ic  meiften  $iere  t\cib?\\  ein  ^Wittel,  womit 
fic  ftd)  ftd)er  ftellen,  fei  e8  nun  baß  ftc  mit  ihren  Römern  ftoßen  ober  mit 
ihren  ^äfmem  beißen  ober  ftd)  auf  anbere  5lrt  fd)ü^en.  13)  3Ud  ^ß^tlipp,  ber 
bei  allem,  wa§  er  auch  l^uti  modjtc,  auf  bie  ©rweiterung  feinet  9letche§  au$* 
ging,  bie  mit  Althen  oerbünbete  8tabt  2lmphipoli§  überfiel,  ba  hätten  bie  2ltl)ener 
bereits  nterfen  fönnen,  ma§  er  gegen  fte  im  Sd)ilbe  führe,  unb  hatten  nid)t§ 
für  wichtiger  garten  bürfen,  aU  fofort  ein  §ilf§forp§  in  jene  ©egenben  ju 


Digitized  by  Google 


—  75  -  332—333. 

fd)icfen  unb  if)rc  SBuubeSgenoffeu  au  f d^ü^en ;  bcnn  bamalS  wäre  e$  nod)  leidjt 
gewefen,  bic  9flad)t  <ßl)ilipp3  ju  überwinben,  unb  wenn  bic  SUljener  mit  wenige 
Gruppen  §u  £ilfe  gefdjicft  Ratten,  fo  ljättcn  fic  bie  oerbünbete  (Stabt  erhalten 
fönnen;  aber  fte  traten  niajt,  mal  nötig  gewefen  wäre.  14)  ©d)on  lange  et* 
fannie  id),  baß  im  «Staate  ein  gewaltiges  wafjnfmnigeS  treiben  fjeiTfdjc,  baß 
eine  SReoolution  im  2öerfe  fei  unb  Unzeit  angeftiftet  werbe;  aber  id)  I)ättc  nie 
geglaubt,  baß  eine  fo  oerberblidje  33erfd)wörung  oon  bürgern  geftiftet  fei. 
15)  SllleS  anbere  Ijatte  id)  e^er  oermutet,  als  baß  bu  bein  3?erfpredjen  nid)t 
gehalten  Ijätteft.  16)  So  fjätte  id;  beim  h,inreid)enb  nad)gewiefen,  baß  bie  8tabt 
Sitten  alle  fünfte  unb  SBiffenfdjaften  nid)t  bloß  auS  ib,rem  <Sd)oße  geboren, 
fonbern  aud)  großgezogen  unb  augleid)  jum  .£>cile  ber  Sttenfd^eit  über  ben  (£rb* 
treis  meitfjin  oevbreitet  Imt.  17)  Die  9tot  biefeS  SDIanneS  ift,  follte  id)  meinen, 
fo  groß,  baß  fte  baS  4>er$  eines  jeben  rühren  müßte.  18)  @S  ift  eine  alltäg* 
licfye  ©rfafyrung,  baß  bie  meiften  9Wenfdjen  bei  frembeu  #et)lern  £ud)Saugeu 
tjaben,  bei  i^ren  eigenen  bagegen  burd)  bie  Ringer  fefyen;  umgefetjrt  follte  eS 
fein:  wenn  jeber  nur  au  feiner  eigenen  Sefferung  arbeitetete,  fo  mürbe  eS  halb 
beffer  in  ber  3Belt  flehen.  19)  93eweife  oon  9Henfd)enIiebe  erregen  immer  unfere 
93ewunberung,  fie  mögen  gegeben  werben,  oou  wem  fie  wollen;  aber  boppelt 
erfreulich  ftnb  fte  oon  Seuten,  oou  bereu  Stanbe  unb  93emfe  man  fte  nidjt 
erwartet  Ijfttte.  20)  Damit  enblid)  ber  fo  Diele  3al)re  Sur  größten  <Sd)anbe  ber 
SHömer  b,inge3ogene  fttieg  mit  9lumantia  ju  ©nbe  gebracht  wüvbe,  trugen  (Senat 
unb  SBolf  bem  ©eipio  SmilianuS  baS  ßonfulat  an;  unb  einen  beffent  Seiter 
beS  Krieges  f)ätte  man  niajt  wählen  fönnen.  21)  DaS  war  bie  SBeiSljeit  nnferer 
ÜBorfaljren,  baß  fte,  motten  fte  ftrieg  führen  ober  ©efetje  geben,  nid)ts  als  bas 
s2Bobl  unb  ben  Stufen  beS  Staates  im  3luge  fjatten. 

ö32.!ffiic  oielc  9lrten  beS  ftonjunfttoS  in  ^auptfä^en  unterfdjeibet  mau? 

333.  Überfeine:  1)  $d)  bitte  wof)l  bein  ©eftd)t  feiert  mögen,  als  bu  bieS  lafeft.  2)  Die 
Börner  fefjrtcn  betrübt  inS  Sager  jurücf,  man  fjätte  fte  für  beftegt  galten  fön- 
nen. :;)  Oa)  möchte,  baß  bu  mir  eine  Definition  beS  SegriffeS  „ftnnlidje  Suft" 
gäbeft.  4)  3e  f)ör>er  wir  fteijen,  befto  berablaffenbcr  wollen  wir  uns  benehmen; 
benn  uidjtS  bürfte  ftd)  weniger  für  uns  gejiemett,  als  im  ©lüde  übermütig 
unb  gewalttätig  gegen  aubeve  $u  uerfafjreu;  ober  wer  wollte  zweifeln,  baß  c* 
ebcnfofcfjr  oou  (Sljarafterfdjwädjc  aeugt,  baS  ©litcf  nidjt  ertragen  ju  fönnen,  als 
bem  Unglücfc  gtt  unterliegen?  5)  3Ber  fief)  leidjtfertig  in  ©efaljren  begiebt,  mag 
^ttfeben,  wie  er  wieber  fyerauSfommc.  6)  2BaS  mau  aubern  als  ffefjlev  anrede 
net,  möge  mau  bei  ftd)  nid)t  als  £ob  auflegen.  7)  Zugegeben,  baß  l)of)c  Slmter, 
SReiajtum  unb  Vergnügen  ©üter  feien,  wofür  mau  fte  ja  inSgefjeim  f)ält,  fo 
ift  bennod)  eine  übermäßige  unb  auSfdjweifenbe  ^yreube  bei  ber  (Srlangung  ber* 
felben  ente^reub.  8)  3d)  bdtte  bir  jürneu  follen,  lieber  Srttber?  9)  Das  Urteil 
meines  SefyrerS  ftelle  ia),  nimm  eS  mir  ntd)t  übel,  weit  über  baS  beinige.  10)  Die 
Könige  mögen  it)re  9leicr)e  für  ftd)  behalten.  11)  s)iad)  beenbigter  ©djlaa^t  l)ättc 
man  fe^en  fönnen,  wie  groß  bie  ftüfjntyeit  im  $eere  beS  ©atilina  gewefen  war. 
12)  3arbanapal  ließ  auf  feinen  ©rabftein  bic  «Snft^rift  fe^en:  vÄaS  ia^  gegeffen 
^abc,  baS  ift  mein  93efitj.  §ättc  man  wol)l,  fagt  ^IriftoteleS,  etwas  anbereS 
auf  baS  ©rab  eines  Odjfen  f djreiben  fönnen?  13)  s4BaS  ftd)  aud)  ereignen  mag, 
wir  wollen  ben  Sflut  nidjt  ftnfen  (äffen  unb  nid)t  jögern,  bie  @efaf)ren  tapfer 
ju  befter)en ;  ^uglcid)  woÖen  wir  jtt  ©ott  beten,  baß  er  feine  |>anb  über  unS 


Digitized  by  Google 


334-838.  -  76  — 

galten  möge.  14)  See  wollte  wohl  in  allen  fingen  unb  gegen  jebermann  9taaV 
giebigfeit  gutbeißen?  wer  wollte  motjl  nidjt  oielmebr  Safter,  ^8o«r>eit  unb  ^ 
ftedjuug  bec  fräftigften  Verfolgung  ober  be§  Säbel*  für  wert  halten?  15)  Sae 
!)ätte  id)  antworten  f ollen?  16)  (5§  mag  fein,  baß  <Pelor»iba$  Stäben  allein  bc- 
freit  bat:  ift  be«halb  fein  Vcrbienft  um  ba$  Vaterlanb  größer  als  ba§  be* 
©oaminonbaS?  17)  37Ht  beinen  planen  bin  id),  fo  wahr  id)  lebe,  oöHig  unbc= 
tonnt.  18)  3m  Oaf)re  1791  fd)rieb  ber  ©roßoeftier  an  ben  englifdjen  ©efanbten: 
Senn  alle  anberen  Triften  bic  Sabrbcit  fagen,  fo  fann  man  ftd)  bod)  nidrt 
auf  bic  ©nglanber  ocrlaffen;  ftc  oerfaufen  ba§  ganje  3Jlenfd)cngefd)lcd)t.  10)  Von 
£omer  ift  beinahe  nichts  überliefert  auger  etwa  bic  sJcad)rid)t,  welche  niemanb 
glauben  bürfte,  baß  er  blinb  geboren  fei:  mir  müßten  benn  etwa  meinen,  baß 
ein  blinber  Sülcnfc^  fo  oielcS  unb  mannigfaltige«  fo  treu  unb  beutlid)  habe  bar= 
ftellcn  fönnen,  (als  eS  oon  §omer  gefdt)eheu  ift).   20)  $n  ber  6tabt  ift  alles 
gerüftet:  laßt  unf  felbft  nid)t  jögem  näher  heranzugehen.  21)  Sarnm  babt  iljr 
eure  eigenen  Vefdjlüffc  aufgehoben?  3hr  hättet  tbuu  f ollen,  ma«  ityr  befdjloffen 
hattet.    22)  9D7tt  SHcd)t  Fann  man  fagen,  baß  ber  $ag  oon  (£t)äronea  fur  bt? 
©riechen  meit  oerrjängniSooller  geworben  fei  alä  ber  oon  (£auna  für  bie  Börner. 
23)  9Hit  ber  größten  5ttUmf)eit  legte  ber  junge  (£ato  im  Senate  bic  ©efafjrcit 
besf  VaterlanbeS  bar:  t)ätte  er  etwa  fdjroeigen  follen? 
.134.  ftberfetje  folgenbe  Sunfcfjfärje:  1)  3)ie  ©ötter  mögen  bir  aHe§  ©ute  oer» 
gönnen.   2)  2Ü8  Striftipp  gefragt  würbe,  wie  ©ofrateS  geftorben  fei,  fagte  er: 
Sollte  ©ott,  baß  id)  fo  ftürbe!  3)  Senn  bod)  mein  Vater  biefen  frohen  Jag 
erlebt  hätte!  4)  9Jcöd)ten  bod)  alle,  bie  nad)  SRuljm  trachten,  benfetben  auf  bem 
Scgc  ber  ©ered)tigfeit  unb  OTeitfcr)lic^feit  fud)en  unb  nicht  oergeffen,  baß  oiele 
Regenten,  welche  burch  (Eroberung  oon  ©tobten,  burth  ben  Umfturj  oon  deichen 
unb  burd)  Unterwerfung  oon  Stationen  SRuhm  fliehten,  nicht  ©lücf  unb  Sohl 
ftanb,  fonbern  Verwüftung  unb  ©lenb  auf  bie  @rbe  gebracht  haben!    5)  $d) 
möchte,  baß  e§  bir  bei  uns;  gut  gefiele.  3d)  ^ätte  gemünfeht,  baß  bu  bich  h«lte 
nid)t  gebabet  tytttefL   6)  Senn  ftch  bodt)  bei  $tb.  ©racdjuS  unb  <£.  <£arbo  ein 
folcher  <5tnn  ju  einer  guten  StaatSoerwaltung  gefunben  hätte,  als  ftc^  Talent 
gum  guten  SRebner  fanb!  $ann  hatte  gewiß  niemanb  biefe  9JMnner  an  9>hwm 
übertroffen.  7)  föchte  ich  bod)  bie  Qtit  nicht  erleben,  wo  Vürgertrieg  in  unferm 
Vatcrlanoe  tobt!  8)  $a  habt  ihr  bie  Anficht  eines  wollte  ©ott!  falfd)  urteilem 
ben  2Ranne$.  9)  3ll§  ju  bem  athenifchen  ftelbherm  Timotheus  einer  feiner  9Hit» 
felbherren  fagte:  „Sirb  wohl,  o  2imotf)eu8,  ba3  Vaterlanb  un§  $>anf  erftat* 
ten?"  fagte  er:  „föchte  eS  oielmehr  un§  gelingen,  ihm  würbigen  (3)anf)  ju 
erftatten!"  10)  O  baß  bod)  SfaroS  bie  Vorschriften  feine«  Vater*  nicht  außer 
acht  gelaffen  hätte!   3)ann  wäre  er  nicht  in  bie  glut  geftürjt. 

335.  Überfeine:  1)  Vei  aßen  ©öttem  unb  9Jcenfd)en!  ich  will  nid)t  gefunb  fein,  wenn 
ich  anberS  rebe,  als  ich  benfe.  2)  3er)  will  beä  £obe$  fein,  wenn  id)  bir  nid}t 
alles  mitgeteilt  habe.  3)  $ie  ©ötter  follen  mich  ftrafen,  wenn  ich  beine  £üt)ner 
vergiftet  habe. 

336.  Seld)e  beiben  Birten  be§  3mperatio3  unterfd)eibet  man? 

337.  ßeißt  „  fliehe  nidjt,  lüget  nicht"  ne  fuge,  ne  mentimini? 

338.  uberfe^e:  1)  Saß  mich  ja  biefeS  Sort  nidjt  mieber  oon  bir  hören.  2)  6d)irfe 
mir,  bitte,  ba§  Vud)  fo  balb  al§  möglich.  3)  3Jtein  ©ohn,  bleibe  ber  SReligioti 
beiner  Vüter  getreu,  oerachte  jebod)  feine  anbere;  nidjt  bie  ftrömmelnben,  fon^ 


Digitized  by  Google 


77  - 


339-341. 


bem  bie  roaljifjaft  grommen  et)re  unb  eifere  ihnen  nad).  4)  2Bas  bu  erfaßt  t)aft, 
ba»  fudje  burd)  Übung  fefijn halten  unb  ju  oermehren;  roast  bu  nidjt  gelernt 
haft,  basi  lerne  bod)  ja  fyinju;  log  bid)  nid)t  oerbriefjen,  511  benen,  ruelc^e  etwas 
itütjlicheS  su  lehren  oerfpredjen,  einen  weiten  2Beg  ju  unternehmen;  bebend 
baß  ©elehrfamfeit  mehr  wert  ift  als  ein  großes  ©rbgut;  benn  biefeS  fdjminbet 
leicht,  jene  niemals.  5)  Beamte  foüen  ©efdjenfe  nid)t  geben  unb  nid)t  anneb,* 
men.  6)  föedjne  ja  jenen  SDlenfchen  nicht  ju  beinen  ftreunben.  7)  SBenn  bu  auf 
mid)  ^örft  fo  meibe  bte  ©efellfdmft  jenes  ÖünglingS.  8)  SBeine  nidjt  mehr;  benn 
alle!,  wa$  bid)  getroffen  hat,  ift  bir  nad)  ©otteS  SBiKen  gefc^en.  9)  2Bünfd)t 
ba*  nic^t,  wa§  bod)  nicht  eintreten  fann.  10)  |>ege  bod)  ja  gute  Hoffnung. 
11)  Bei  einer  neuen  unb  wunberbaren  ©rfcheimtng  erforfche,  wenn  bu  fannft, 
ben  ©runb;  finbeft  bu  feinen,  fo  Ijalte  boch  baS  für  ausgemalt,  bog  nid)t$ 
ohne  einen  ©runb  ^abe  gefdjehen  fönnen.  12)  %tyit  nichts  gegen  bie  ©efetje. 
Slme  nichts  auS  ©unft,  nein,  wiberftelje  ber  ©unft,  wenn  Pflicht  unb  Sreue 
eS  oerlangt.  13)  Sßohlan,  faßt  jefct  bie  übrigen  fünfte  ber  2fnf(age  ins  2luge. 
14)  SBo  bu  aud)  fein  magft,  rebe  bie  3Ba^vt)eit.  15)  3u  Bejug  auf  mid)  Ijege 
feine  BeforgniS.  16)  Qn  bem  Beitrage,  roeldjen  bie  Börner  mit  2(ntiod)u3  oon 
Serien  fd)loffen,  ftanben  folgenbe  Beftimmungen:  $)er  Hönig  folt  fein  §eer,  ba$ 
mit  bem  römifdjen  Bolfe  Ärieg  führen  will,  burd)  bie  ©ren$en  feines  9teid)e3 
jieben  (äffen  unb  baSfelbe  nidjt  mit  ^ßrooiant  noch  mit  irgenb  einer  anberu 
§ülfe  unterftütjen.  3)ie  ©täbte  unb  fteftungen  bieSfeitS  beS  ©ebirgeS  Saarns 
foü  er  räumen  unb  feine  SGBaffen  auS  benfelben  mitnehmen;  alle  feine  ©lefanteu 
foU  er  ausliefern  unb  feine  anberen  fid)  anfd)affen.  17)  ©3  ift  ©efefc:  SBenii 
ein  ^atiSoater  ohne  Xeftameut  ftirbt,  fo  foü  fein  ©eftnbe  unb  Bermögen  ben 
3>ermanbten  oäterlicherfeitS  unb  ben  Jamiliengliebern  gehören.  18)  2Benn  baS 
@lücf  eurer  £apferfeit  nicht  günftig  ift,  fo  laffet  bodj  ja  euer  fieben  nidjt,  ohne 
euc^  ju  rächen,  unb  (äffet  eud)  uidn  lieber  in  ber  ©efangenfd)aft  wie  ba«  Biet) 
abfdjlachten,  als  nach  SJiännerart  ju  fämpfen  unb  ben  geinben  einen  blutigen, 
traueroollen  ©ieg  ju  oergönnen. 

b)  fon  bevx  ^ffobia  in  'gHeßcnfäfeen. 
<t.  Coniunctiones  eonseoativae  littet  finales. 

339.  ©ieb  bie  SHegeln  über  ben  ©ebraud)  beS  f onfefutioen  tcf  an. 

340.  ©aS  ift  über  ben  ©ebraud)  oon  tantum  abest,  ut-ttt  ju  merfen?  —  Überfetje: 
1)  Sßeit  entfernt,  bog  bie  ^hilofoptjie  entfprechenb  ben  Berbienften  gelobt  mürbe, 
welche  fte  fid)  um  ba£  menfchliche  fieben  erworben  bat,  wirb  fte  oielmehr  oon 
ben  meiften  oemad)läfftgt,  oon  oielen  fogar  getabelt.  2)  3)ie  meiften  SRömer, 
roeldje  fid)  mit  ftoifcher  s$htlofopb,UJ  befdjäftigten,  waren  fo  weit  baoon  entfernt, 
v]5hiJofophw  f^i«/  oafi  fte  biefe^  ©tttbium  oielmehr  nur  au$  fiiebhaberei 
betrieben. 

341.  Bringe  in  fotgenben  6ät}eu  eine  nad)brucf§oo({e  Umfd)reibung  beS  einfad)eu 
Berbum§  burd)  est,  fit,  accidit,  evenit,  facio,  ut  ob.  bergl.  an:  1)  3)a§  ßid)t 
wirb  mit  größerer  ©efdjwinbigfeit  fortgepflanjt  aU  ber  ©d)aü;  baher  fteht  man 
ben  Blitj  eher,  al§  man  ben  Bonner  hört.  2)  3)ie  ©partaner  hatten  ©rttnb, 
ben  $aufania§  ju  t>aff en ;  benn  burd)  biefei  9)^anne§  ^odjmut  unb  ^ochoerrat 
hatten  fte  ihr  früheres  2(nfeheu  eingebüßt.  3)  Beoor  bie  glotte  au£  bem  ^iräeu« 


r 


Digitized  by 


342-  347. 


—  78  — 


auslief,  würben  in  einer  9cari)t  alle  Qermen  in  Althen  umgcftürjt.  4)  Oft  ftreitet 
bie  ©ewinnfudjt  mit  ber  9ied)tlichteit.  ©äfar  crjählt,  er  habe,  fei  es  burd) 
faß  ober  burd)  göttlichen  SRatfchluf},  oon  ben  £>eloetiern  biejenigen  jueift  befiegt, 
welche  bem  römifd)en  SMfe  fnnfjig  ^a^xt  früher  eine  grofje  sJlieberlage  bei- 
gebracht hatten,  ndmtid)  bie  SEiguriner.  5)  ©egen  meinen  ^Bitten  unb  wtbev 
©rwarten  mar  es  für  mich  notwenbig,  in  bie  s}$rooin5  $u  reifen.  G)  ^d)  haoc 
geglaubt,  auf  beinen  S3ricf  fürs  antworten  ju  muffen.  7)  3)u  follft  mich  künftig 
nicht  wegen  9cad)läfftgfett  tabeln  fönnen.  8)  S3or  alten  Reiten  wollte  einmal 
ein  berühmter  dichter  unb  Sänger  Samens  Sirion  über  bas  Stteer  in  ein  frem« 
bes  fianb  reifen.  9)  0«f<%  bes  übermütigen  ^Benehmens  bes  ^aufantas  unb 
ber  ©erechtigfeit  bes  $lriftibes  übertrugen  bie  ©riechen  ben  Oberbefehl  oon  beu 
Sacebämoniern  auf  bie  Athener.  10)  ©emeiniglicfj  evbichten  biejenigen,  mcldje 
etwas  ©utes  hinbringen,  noch  etwas  baju,  um  ba§,  was  fie  melben,  befto 
erfreulicher  ju  machen.  11)  9lls  jemanb  fragte,  wie  er  fid)  9tuhm  erwerben 
tonne,  antwortete  it)m  Sofrates:  SBenn  bu  immer  fo  fein  wirft,  wie  bu  gern 
fdjeinen  möchteft. 

342.  ©ieb  bie  Siegeln  über  ben  Qbtbxaud)  bes  finalen  ut  unb  ne  an. 

343.  Sann  barf  man  ftatt  ne  bas  oerftärfte  ut  ne  fefcen? 

344.  sÄldje  Reiben  haben  ftatt  bes  finalen  ut  auch  ben  einfachen  Äonjuuftir 
bei  fid)? 

345.  ©ieb  ben  llntcrfdneb  von  ut  non  dicam  unb  ne  dicam  nadj  SJergleidjung  folgenber  3ä>r  on: 
1)  Alexander  coguomine  Magni  dignissimus  fuit ;  uam  ut  de  rebus  praeclarissime  ab 
eo  gestis  non  dicam:  quis  rex  bouarum  artium  amantior,  quis  clementior,  quis  übe- 
ralior  fuit?    2)  Crudelis.  ne  dicam  sceleratus  fuisti.    Vehementer  errasti,  ne  dicam 

turpiter.  —  Überfe^e:  1)  ftür  unbebadjtfam,  um  nicht  flu  fagen  unfinnig,  chatte  id) 
Denjenigen,  ber  und)  ben  Watfdjlägen  bes  ©egners  fid)  richtet.  2)  3ft  nicht,  um 
anberei  nicht  anzuführen,  bes  ifricanus  Üneigemulfcigfeit  bes  größten  £obes 
würbig?  3)  SBegeu  beiner  Bewerbung  fei  ja  gutes  Wutes;  benn  um  oon  meiner 
ireue  unb  meinem  Pflichtgefühl  nicht  \a  reben,  fo  fehe  id),  bajj  bie  eifrige  $e 
mühung  aller,  welche  bas  ©lüd  bes  Staates  wollen,  bir  geftdjert  ift. 

34«.  $>avf  imperare  mit  beni  Acr.  c.  inf.  nerbunben  werben? 

347.  S-Bann  fleht  nach  beu  Verbis  dicendi  nicht  ber  Are.  c.  inf.,  foubern  ut? — 
ttberfetje:  1)  beeilt  trüber  fdjrieb  mir,  id)  mödjte  nach  £>aufe  ^urüdfommen; 
ber  Steter  fei  plötjlid)  franf  geworben.  Xheiniftofles  fdjrieb  feinen  SÖiitbürgern, 
bie  ©efanbten  ber  Spartaner  nid)t  eher  fortsulaffen,  als  bis  er  felbft  jurüd: 
gefdjidt  wäre.  2)  Solon  fuchte  oergeblid)  ben  ftröfus  au  überzeugen,  bafj  nie* 
manb  cor  bem  $obe  ctlucflid)  311  preifeu  fei.  ^^emiftofle^  überrebete  bas  $olf, 
mau  möge  für  bie  SHeuenfien  aus  ben  SBergwerfen  eine  flotte  oon  h«llDerl 
Schiffen  befchaffeu.  3)  $8er  hat  bir  gefagt,  baß  bu  biefes  Sud)  abfdjreiben 
follft?  4)  ^d)  gebe  gern  p,  bafj  bein  Riffen  größer  ift  als  bas  meinige.  $»f 
^Horner  wollten  nicht  sugefteheu,  bafj  bie  Harthager  nad)  eigenem  ©rmeffen  Kriege 
führten.  ©s  giebt  fieute,  bie  nicht  gern  einräumen,  bafj  fte  fid)  geirrt  fyabtw. 
5)  3lls  ©paminonbas  auf  Seben  unb  $ob  angeflagt  war,  erinnerte  er  feine 
Mitbürger  baran,  bafj  unter  feiner  Rührung  bie  Spartaner  bei  Üeuftra  ge= 
fd)lagen  worben  feien.  ©äfar  ermahnte  bie  Solbaten,  nicht  ju  bulben,  bafj  ber 
iHuf  unb  bie  ©hre  ihres  ftelbherrn  herabgefetjt  ober  uerletjt  werbe,  maaV 
bich  barauf  aufmerffam,  bafj  einem  SJlenfchen  au^er  einer  Sßerfdmlbung  unb 


Digitized  by  Google 


—  79  348-351. 

$erfiiubigung  uid)t§  juftojjeit  faun,  roas  fdjrecflid)  ober  furd)tbar  roare.  6)  3)ie 
^ntlna  gab  bcu  Ätljenern  bell  33efrf)eib,  fic^  l)intcr  Ijö^cvueu  dauern  ju  oer* 
teibigen.  7)  $in  oatenfdjen  ©efetje  ftefyt  gefdjriebeu,  baß  bie  ©üter  berjenigeu 
perfauft  werben  f  ollen,  roeläje  in  bie  31d)t  erftävt  fmb.  8)  <£äfar  fdnefte  an 
bie  fiingonen  ben  fdjriftlidjen  93efel)l,  ftc  möchten  bie  §efoetier  nidjt  mit  ©e^ 
treibe  ober  in  irgenb  einer  anbern  ^ejiet)ung  unterftü^en.  9)  Antonius  fdjrieb 
mit  eigener  £anb  an  3Ctticu§,  er  möge  ftd)  nidjt  fürchten,  fonbern  möglidjft 
halb  $u  i^m  fommen. 

US.^n  welchem  $alle  ftet)t  nad)  auetor  mm  ber  Acc.  c.  in  f.  unb  mann  ut?  — 
Überfefce:  1)  9U3  bie  ©rieben  ben  SInbrang  ber  Trojaner  nur  nod)  mit  Sftübe 
auiljielten,  machte  9teftor  ben  s-Borfd)lag,  bie  £ülfe  91d)iH§  anjufletyen,  ber  allein 
ifjnen  in  ifyrer  sftot  Sdmtj  unb  Rettung  bringen  fflnne.  2)  93ei  Salluffc  finbet 
ftd)  bic  Angabe,  (Satilina  fjabe  feine  Soften  unb  9Hü^e  gefoart,  um  alle  3üng* 
linge,  roeldje  93erbred)en,  %xmut  unb  ©djulbbenmjjtfein  brftrfte,  ftd)  51t  r»er= 
pfliajten.  3)  £f)uc«bibe§  f)at  berietet,  bie  ©ebeine  beS  $f)emiftofle§  feien  r>on 
feinen  greunben  fyeimlid)  beigefetjt.  4)  3)io  ueranlafjte  ben  SDionu«,  *ßlato  au§ 
31t^en  ju  berufen,  um  ftdj  feines  State«  unb  feiner  SÖtitroirfung  in  ber  (Staate 
oerroaltung  ;u  bebienen. 

:U9.  SBeldje  uerfdjiebenen  Sebeutungen  tjaben  facio  unb  effivio  in  folgenben  ©ätyen? 

1)  Facio  libenter,  ut  per  litteras  tecum  colloquar.  Facite,  ut  eius  vultum 
atque  amictum  recordemini.  Faciendum  mihi  putavi,  ut  tuis  litteris 
brevi  responderem.  2)  Fac,  qui  ego  sim,  esse  te.  Fac  animos  non 
remanere  post  mortem.  3)  Polyphemum  Homerus  cum  ariete  colloquen- 
tem  faoit.  Xenophon  facit  Socratem  disputantem  dei  formam  quaeri 
non  oportere.  Isocratem  Plato  admirabiliter  in  Phaedro  laudari  a  Socrate 
facit.  Plato  mundum  a  deo  construi  atqne  aedificari  facit.  4)  Fac  (ut) 
cogites,  qui  sis.  Fac  (ut)  valeas;  fac  animo  forti  magnoque  sis.  5)  Sol 
effieit,  ut  omnia  floreant  6)  Hinc  efficitur,  ut,  quidquid  honestum 
sit,  idem  sit  utile.  Hinc  efficitur  hominem  naturae  oboedientem  homini 
nocere  non  posse.    Dicaearchus  vult  efficere  animos  esse  mortales. 

vJoO.  ^Belc^e  Stegein  über  bie  ftonftniftion  non  censeo  ergeben  fid)  au§  folgenben 
Seifpielen?  1)  Aristoteles  omnia  aut  natura  moveri  censet  ant  vi  aut 
volnntate.  Nonne  censetis  Caesarem  cognomine  Magni  digniorem  fuisse 
4uam  Pompeinm?  2)  Ceterum  censeo  Carthaginem  esse  delendam.  Bona 
regia  censeo  reddenda.  Bellum  Samnitibus  indicendum  patres  censuerunt. 
Senatus  captivos  non  redimendos  censuit.  3)  Plerique  censebant,  ut 
noctu  iter  fieret.  Senatus  censuit,  ut  proconsul  provinciam  defenderet. 

ftl.SBeld&e  Regeln  über  bie  $onflruftiou  ber  Serba  statuo,  constituo  unb  decenio 
ergeben  ftd)  au§  folgenben  ©ötjen?  1)  Laudem  sapientiae  statuo  esse  maxi- 
mam.  Senatus  decrevit  Ciceronis  opera  coniurationem  esse  patefactam. 

2)  Caesar  bellum  cum  Germanis  gerere  constituit  Sabini  ferro  arcere 
contumeliam  statuunt.  Darens  Scythis  bellum  inferre  decrevit.  3)  De- 
crevit senatus,  ut  consules  viderent,  ne  quid  res  publica  detrimenti 
eaperet.  Statuitur,  ne  post  M.  Brutum  proconsulem  sit  Creta  provincia. 
Lentulus  constituerat,  ut  Bestia  tribunus  plebis  quereretur  de  actionibus 
Ciceronis.  4)  Tironem  ad  te  mittendum  esse  statni.  Senatus  legatos 
mittendos  decrevit.    Caesar  non  exspectandum  sibi  statuit,  Petebant 


4 

Digitized  by  Google 


352-355. 


-   80  - 


legati  a  Caesare,  ut,  si  forte  statuisset  Aduatucos  esse  conservandos, 
ne  se  armis  despoliaret. 

352.  Überfetje:  1)  2(13  bie  Runter  fdjon  auf  bem  fünfte  ftanben,  ba£  ganje  $eer 
be§  9Jtinuciu§  ju  vernichten,  fam  Jyabius  ben  93ebrängten  ju  $ülfe;  benn  weit 
entfernt  bavon,  bajü  er  biefe  Gelegenheit  benufct  hätte,  um  ftc^  an  bem  sM\m 
ciu$  ju  rächen,  fhengte  er  fid)  vielmehr  nachbrüctlicb,  an,  ben  Seinben  ben  faft 
fdjon  erlangten  (Sieg  ju  entreißen.   2)  3n  Theben  war  ein  ©efefc,  berjenige, 
welker  ben  Oberbefehl  länger  behalte,  als  ba§  33olf  beftimmt  habe,  foHe  ben 
Tob  erleiben.  3)  3opnrug  bat  ben  $ariu§  um  bie  ©rlaubniS,  unter  bem  (Steine 
eine«  Überläufers  in  baS  feinblid)e  Vager  ju  gehen.  4)  3111  ©ofrateS  ben  Ute 
biabeS,  melier  auf  feinen  Reichtum  unb  5lbet  ftolj  mar,  überzeugt  hatte,  ba§ 
fein  Unterfchieb  fei  jroif rfjeu  bem  vornehmen  3llcibiabeS  unb  jebem  beliebigen 
Tagelöhner,  mürbe  biefer  betrübt  unb  bat,  ihm  ben  2Beg  ber  Tugenb  ju  jeigen. 
5)  Slnftatt  bie  SBeiSfagungen  ber  flaffanbra  31t  beachten,  glaubten  bie  Trojaner 
vielmehr,  bajj  bie  3ungfrau  rafe.  6)  S)ie  Steranlaffungen  jum  peloponneftfayn 
Äriege  glaube  id)  genügenb  bargelegt  ju  haben;  e£  bleibt  nur  noch  übrig  am- 
einanberjufefcen,  meldje  öunbesgenoffen  unb  welche  ftriegSmittel  foroohl  bie 
Athener  als  bie  ßacebämonier  hatten.  7)  211S  21geftlaoS  jur  9(ad)tseit  von  einer 
iöerfdjwörung  benachrichtigt  rourbe,  fefcte  er  ohne  alleS  Sebenfen  jenes  ©efet) 
aujjer  Straft,  burd)  welche»  bie  SBeftimmung  getroffen  mar,  baf}  feiner  unoer= 
urteilt  bie  TobcSftrafe  erleiben  foUe.  8)  2)en  Ottm  befchmoren  bie  Truppen  oer^ 
gebend,  bem  SitefliuS  nicht  $11  meid)en  unb  00m  ftriege  nicht  abjuftehen.   9)  (Eäfar 
ermahnte  bie  Solbaten,  ftd)  ihrer  früheren  Tapferfeit  ju  erinnern  unb  fidj  nicht 
auS  ber  Jyaffung  bringen  3U  laffen.   10)  Üftit  £asbrubal,  ber  barauf  ausging, 
ben  farthagifchen  ©taat  nicht  burd)  $rieg  unb  SBaffengewalt,  fonbern  burd) 
Überrebung  unb  ©üte  )ti  oermehren,  erneuerten  bie  Börner  ben  Vertrag,  baß 
ber  ©bro  bie  ©renae  beiber  9ieid)e  bilben  unb  Sagunt  (oon  ihnen)  nicht  ange* 
griffen  werben  fülle.    11)  3)ie  fraftoollen  Stämme  ber  ©ermanen  mürben  oon 
ben  Römern  fo  wenig  unterjocht,  baf}  fie  vielmehr  baS  mächtige  SRömerreid) 
burch  unaufhörliche  (Einfälle  beunruhigten  unb  ber  $errfd)aft  beSfelben  ein  6nbe 
machten.  12)  gabiuS  f abrieb  auS  ber  ^roninj  an  baS  Kollegium  ber  Slugurn, 
fie  möchten  nidjt  baran  sweifeln,  baf}  oon  ihm  bie  6d)auhütte  fehlerhaft  gewagt 
worben  fei;  barauS  folge,  baf}  bie  ftonfuln  fehlerhaft  gewählt  feien,  unb  e§ 
bleibe  nichts  übrig,  als  baf}  fie  auf  baS  2lmt  oersichteten. 

353.  3Bie  h«6t  „ba&,  ba&  nicht"  nach  ben  Verbis  tiniendi? —  Überfetje:  1)  2Bir 
fürchten  nicht,  bag  wir  nicht  balb  in  eine  höhe«  klaffe  verfefct  werben.  2)  prdjte 
nicht  baf}  bein  ©ofjn  nidjt  wieber  gefunb  wirb.  3)  3er)  fürchte,  baf}  bu  nicht 
gern,  fonbern  gejwungen  gehorchft.  4)  gürchtet  ihr  etwa,  bafi  ich  nicht  bie 
3ntereffen  be3  ©taateS,  fonbern  meine  eigenen  im  Sluge  habe?  5)  ©3  ift  ut 
fürdjten,  baf}  bie  Jeinbe  °ie  Seftürmung  ber  ©tabt  fortfetjen  unb  bie  Bürger 
§ur  ©egenwehr  ju  fdjwach  ftnb.  6)  Obgleid)  ©äfar  nicht  mehr  ju  fürchten 
brauchte,  baf}  Stmbiorir  ihm  noch  mehr  ©d)aben  jufügen  werbe,  freute  er  fid) 
bod)  nicht,  ba§  Sanb  ber  ©buronen  ju  verheeren,  bamit  fie  feine  SanbSleute 
nicht  ungeftraft  ermorbet  31t  haben  fdjienen. 

354.  Oft  ber  Safc:  „Qaj  fürdjte,  er  wirb  un$  nicht  freunblid)  aufnehmen"  rid)tig 
überfe^t:  Timeo,  ne  nos  non  benigne  excepturus  sit  f 

355. 1©ann  werben  bie  Veiba  timendi  mit  bem  einfachen  Infinitiv  verbunben? 


Digitized  by  Google 


81  - 


6—360. 


356.  fiberfe$e:  1)  StoS  gleifd)  wirb  gebraten  ober  gefot^  bamit  e£  baburd)  oer* 
baulicher  unb  wohlfdjmecfenber  werbe.  2)  @in  ©efefc  mu§  furj  fein,  bamit  eS 
befto  leichter  oon  jebem  behalten  werbe.  3)  2)er  <ßartherfönig  ißfjraateS  f Riefte 
feine  ©ölme  al§  ©eifeln  nad)  9Rom,  bamit  er  baheim  um  fo  fixerer  »or  ihren 
9tac^fteUungen  märe.  4)  ©uftao  9lbolf  teilte  gewöhnlich  feine  SReiterei  in  Heinere 
Raufen,  bafj  fie  fid)  letzter  unb  fd)neller  bewegen  tonnte.  5)  ©ute  ©Itern  haben 
feine  ^eiligere  Pflicht,  al§  ihren  ftinbem  bie  Siebe  jum  ©uten  einjupflanjen 
unb  fte  in  nützlichen  fünften  unb  SBiffenfdjaften  unterrichten  ju  laffen,  bamit 
baburd)  für  bie  3u&*nft,  aud)  nad)  bem  iobe  ber  Altern,  ihr  gortfommen  ge* 
ftdjevt  werbe. 

357.  @ieb  bie  SRegeln  über  ben  ©ebraud)  ber  ftonjunftion  quin  an. 

358.  Seid?«  Sebeutung  !)at  quin  in  folgenben  ©ä&en?  1)  Quin  conteendimus  equos?  Quin  ex- 
pergiseimini  ?  Quin  tu  nrges  istam  occauionera?  2)  Quin  eamns.  Qnin  attendite, 
indices.  Quin  bono  animo  es.  Quin  oraitte  nie.  3)  Multum  scribo  die,  quin  etiara 
noctibus.  Octavianus  multis,  qui  contra  eum  pugnaverant,  ignovit,  quin  inter  amicos 
reeepit,    Delectatio  nulla  extitit,  quin  eiiam  misericordia  consecuta  est. 

359.  Selche  Regeln  gelten  über  ben  ©ebraud)  oon  quominm? 

360.  Überfetje:  1)  $armenio  wollte  ben  Slleranber  baoon  abbringen,  bie  oon  Philippus 
oerorbnete  ÜJlcbijin  ju  nehmen.  2)  9Hein  93eftnben  war  fdjulb  baran,  bafj  id), 
wäljrenb  id)  e§  bod)  oerfprodjen  hatte,  geftern  nid)t  ju  eud)  fam.  5ln  ben  SRömern 
lag  bie  6dmlb  nicht,  bafj  feine  bauernbe  Sreunbfdjaft  mit  ben  ©amniten  be« 
ftanb.  3)  3)er  ßaifer  $itu§  foll  feinen  Xag  oorübergelaffen  tjaben,  bafj  er  nid)t 
irgenb  einem  ^Bürger  eine  2Bof)lthat  erwie§.  4)  2)er  oiele  Siegen  ^at  bie  fianb* 
leute  am  ©inernten  ber  5elbfrüd)te  befjinbert.  5)  ©äfar  weigerte  ftd),  bem 
©enatsbefd)luffe,  bog  er  nad)  ©ntlaffung  feines  #eere§  als  *ßrioatmann  nach 
ber  §auptflabt  fommen  foflte,  ju  gehorchen.  6)  $rag  fein  öebenfen  mir  mit' 
auteilen,  waS  auf  beinern  fersen  laftet.  7)  SBenig  hätte  gefehlt,  fo  wäre  Napoleon 
auf  feinem  SRücfjugc  oon  9flo§fau  mit  feinem  ganzen  geere  am  ftluffe  93ereftna 
gefangen.  8)  3)er  weife  ©alomo  fonnte  ftd)  nid)t  enthalten  au§jurufen:  O  bie 
©telfett  be$  Qrbifdjen!  9)  ©ogar  ber  Slnblicf  be§  unwegfamen  SHpengebtrge« 
^at  ben  §annibal  nicht  abfe^reefen  fönnen,  ben  StriegSfdjauplafc  nach  Italien  ju 
oerlegen.  10)  9tur  mit  9Rüb,e  hielt  man  bie  ©olbaten  baoon  ab,  bie  ©efangenen 
über  bie  Glinge  fpringen  ju  laffen.  11)  9llcibiabe$  fprach  nach  feiner  9tücffef)r 
in  bie  Sßaterftabt  oor  bem  33olfe  in  ber  SBeife,  baj  niemanb  fo  hart  mar,  bafj 
er  nicht  feinen  Unfall  beweint  hätte.  12)  3)ie  s|tt)oäer  machten  ftd)  fein  ©e» 
roiffen  barauS,  bie  ©d)ütje  be$  belphifchen  £empel§  ju  plünbern.  13)  @§  ift 
mir  burdjnuei  unmöglich,  bir  biefe§  ^ud)  ju  leihen,  ©nblicb,  fah  auch  ^nebrich 
ber  ©roge  ein,  bag  e^  ihm  unmöglich  fei,  ftd)  be§  ©chlafen§  51t  entwöhnen. 
14)  Hls  ber  ©enat  in  (Erfahrung  gebracht  r)atte#  mit  welchem  Übermute  ftd) 
Philipp  oon  SHacebonien  gegen  ©unbe§genoffen  be§  römifdjen  95olfe§  benommen 
hatte,  glaubte  er  fein  93ebenfen  tragen  ju  bürfen,  bemfelben  ben  Hrieg  ju  erflären. 
J5)  3«h  glaubte  e§  mir  felbft  fdjulbig  ju  fein,  bid)  ju  warnen.  IG)  §iftiäu§ 
au3  IViilet  war  allein  baran  fd)u(b,  bag  bie  ^Brücfe,  welche  XariuS  über  bie 
3)onau  gefd)lagen  hotte,  nicht  abgebrochen  würbe.  17)  ©§  fann  nicht  anberS 
fommen,  at$  bafj  bie  Teilung  einer  £Bunbe  oft  mehr  ©djmev,^  oerurfacht  at£ 
bie  Sunbe  felbft.  18)  fflx  gefühllos  unb  oerbrecherifch  gilt  ber  9lu§fprud)  folcher 
Seute,  bie  ba  erfldren,  fte  hätten  nicht«  bagegen,  baß  nach  ihrem  iobe  ein  all» 
gemeiner  SBeltbranb  eintrete. 

tttnae,  latein.  Wepetitortum.  7.  «ufl.  I  6 


Digitized  by  Google 


361.  —  82  — 

361.  Sie  iffc  „ ohne  baß,  ohne  gu*  in  folgenben  33eifptelen  ju  überfein? 

1)  ^d)  effe  niemals,  ohne  hungrig  ju  fein.  SBarum  f)abt  ihr  ben  Krieg  U- 
gönnen,  ohne  baju  burd)  eine  33eleibigung  gereift  ju  fein?  $>ie  Börner  boten, 
ohne  barum  gebeten  &u  fein,  ben  ©rieben  §ilfe  gegen  ben  Jnrannen  92abi3  an. 

2)  (Cicero  l]at  bem  ©emoftheneS  nachgeahmt,  ohne  ihn  erteilen.  3)  ©S  ift 
eine  weife  Einrichtung  ©otteS,  baß  ein  Tier  biefe,  baS  anbere  jene  Nahrung 
genießt;  benn  fo  fönnen  fef)r  niete  Xicve  oon  oerfd&iebener  ©attung  an  einem 
Orte  leben,  ohne  baß  eS  einem  oon  ilmen  an  Nahrung  gebricht.  4)  &ie  ©allier 
jogen  in  bie  ©tabt  ein,  of)ne  SBiberftanb  ju  finben.  9tiemanb  fann  ©ott  lieben, 
oljne  jugleid)  bie  9flenfehen  gu  lieben.  5)  3n  ben  caubinifdjen  Raffen  hat  ba§ 
römifdje  £eer,  ohne  einmal  ben  Äampf  oerfuetjt  ju  l>aben,  bie  SBaffen  bem 
^einbe  auggeliefert.  6)  3n  einem  unb  bemfelben  ©taate  fönnen  nid)t  niete  it)r 
$ab  unb  ©ut  nerlieren,  ohne  baß  fte  noch  mehrere  in  baSfelbe  Unglficf  jiehen. 
7)  35ie  gütige  Watur  giebt  ben  meiften  Bieren,  ohne  baß  fte  arbeiten,  Sflaljrung 
unb  ßleibung.  8)  ©ifnphuS  mußte  im  £abeS  einen  Stein  bergauf  wälzen, 
ohne  ihn  jemals  auf  bie  ©pitje  $u  bringen.  9)  2)er  ältere  ^SliniuS  laS  fein 
Sud),  ohne  SluSsüge  $u  machen.  10)  2luf  ben  fatalaunifdjen  Jelbem  be^ 
ftegten  awar  bie  Börner  unb  bie  mit  ilmen  uerbünbeten  $eutfd)en  ben  Sittila, 
aber  ohne  ihn  au  oermchten  ober  am  SHücfjuge  hiubern  ju  fönnen.  11)  Slleranber 
ber  ©roße  ift  niemals  mit  irgenb  einem  fteinbe  juf ammengetroffen,  ohne  it)n 
p  beftegen,  unb  ^at  nie  eine  ©tabt  belagert,  olme  baß  er  fte  erobert  tyätte. 

12)  $ie  Sttutter  gab  bem  fttnbc  baS  Keffer,  olme  etwas  93öfeS  $u  almen. 

13)  3)ie  glotte  f  ehrte  nach  £>aufe  jurücf,  olme  ctwaS  ausgerichtet  ju  ^aben. 
SBarum  fctjulbigft  bu  mid)  an,  of)ne  baß  id)  etroaS  gegen  bid)  üerfdjulbet  ^abe? 

14)  $)ie  Gilten  aßen  nie,  ohne  bie  §änbe  gewafdjen  &u  haben.  Ofyne  ben 
Sßiarfdj  bei  Xag  unb  9tad)t  auSjufefcen,  eilte  ©äfar  ins  Saab  ber  fiingonen. 

15)  9Bir  ^aben  93efd)impfung  unb  Seleibigungen  erfahren,  olme  unS  rächen  ju 
fönnen.    16)  $anniba(  bebrocjte  'Horn  in  ehr  als  einmal,  ohne  jemals  einen 
roirflidjen  Singriff  &u  unternehmen.    17)  93iele  loben  bie  $id)ter,  ohne  fte  ju 
oerfteheu.  S)aß  bu  biefe  großen  $)inge  nollbracht  hßft  barflber  freue  ich 
ohne  mich  jebod)  ju  wunbern;  benn  ich  fpnne  ocine  Umfielt  unb  Sorgfalt. 

18)  Oft  entfließen  unS  Xfyx&ntn,  ohne  baß  mir  eS  wollen,  ©ott  roiH,  baß  bie 
SWenfdjen  bie  Siere      ih^m  9lu^en  gebrauchen,  aber  ohne  fte  ju  quälen. 

19)  5E)ie  Slthener  jogen,  ohne  bie  £ilfe  ber  ©partaner  ju  erwarten,  gegen  baS 
gewaltige  §eer  ber  Werfer  in  ben  Hampf.  20)  93on  ©ofrateS  ift  gefd)id)tlid) 
überliefert,  er  fei  fo  mäßig  geroefen,  baß  er  faft  feine  ganje  SebenSjeit  hi"; 
gebracht  ^abc,  ohne  baß  fein  SEBohlbefinben  geftört  roorben  fei.  21)  ^grrh^ 
entließ  bie  ©efangenen,  ohne  Söfegelb  genommen  ftii  hoben,  ©in  römifcher  ^elb* 
herr  fing  nie  eine  ©flacht  an,  ohne  norher  Slufpicien  angefteUt  $u  h«^«- 
22)  3n  ber  entfeheibenben  ©flacht  bei  2:ourS  beftegt,  jogen  bie  Araber  nad} 
«Spanien  aurücf,  ohne  je  roieber  einen  UJerfud)  pr  ©roberung  JranfreichS  ju 
machen.   23)  ©er  9Wonb  febeint  größer  als  bie  6terne,  ohne  eS  jebod)  fein. 

24)  $>em  Ooib  mar  baS  $id)ten  fo  geläufig,  baß  er  nicht  leicht  etroaS  fagen 
ober  fdjreiben,  fonnte,  ohne  einen  ober  mehrere  Sßerfe  mit  einfließen  ju  laffen. 

25)  ©errtuS,  ein  Schüler  beS  $ntl)agoraS,  fchlief  feinen  Slbenb  ein,  ohne  ftai 
ju  fragen:  SBon  welchem  fehler  h«P  bu  bich  ^eute  befreit?  worin  bift  bu 
beffer  geworben?    26)  3u  9tom  war  eS  ©efefc,  baß  nientanb  aum  Honful 


Digitized  by  Google 


—  83  —  362—363. 

gerodet  werben  fotle,  ofme  baß  et  Dörfer  bie  unteren  StaatSämter  alle  be* 
Heibet  tyUte. 

ß.  ttf  ftonjunftion  com  uno  öie  Conianctiones  temporales. 

362.  @ieb  bie  SRegeln  über  bie  Ronftruftion  ber  Honjunftion  cum  an. 

;$3.Überfet>e:  1)  ftonon  mar  am  ©nbe  beS  peloponneftfdjen  HriegeS  ^elb^evr,  näm* 
lid)  ju  ber  $tit,  als  bie  Sftfjener  bei  9ligo8potamot  beftegt  rourben.  2)  $a  nie* 
manb  ben  anbem  entbehren  fann,  fo  reich  unb  geehrt  er  auch  tft,  fo  ftoße  nie* 
manb  einen  ftolj  jurücf.  3)  Sat)rlid)  bann  ftirbt  man  in  ^rieben,  roenn  fid)  baS 
oerlöfchenbe  fieben  mit  eigenen  fiobeSerhebungen  tröften  fann.  4)  311$  Ximoleon 
feinen  93ruber  ermorbet  fyatte,  faf)  if>n  feine  Butter  nie  an,  ofme  U>n  einen 
33rubermörber  ju  nennen.  5)  2)aburd)  baß  irf)  bir  in  beiner  Wot  $u  r  Seite  ge* 
jtanben,  babe  irf)  beriefen,  baß  irf)  bein  ftreunb  bin.  6)  damals  mar  ber  Staat 
nicht  in  unferer  ©eroalt,  als  bie  ©efefce  in  ihm  nichts  galten,  als  bie  ©erictjte 
bamieberlagen  unb  bie  oaterlänbifche  Sittcnjuc^t  gefunfen  mar.  7)  Sfltemanb  hat 
bem  greifen  <£ato,  ob  er  gleich  uiete  fteinbe  hatte,  niemanb  bem  aflariu«,  roie* 
wohl  üm  mele  beneibeten,  je  oorgeroorfen,  baß  fte  auS  fianbftäbten  ftammten. 
8)  3$  Ijatte  ben  einen  SBrief  fd)on  augefiegelt,  als  auf  einmal  ber  ^Briefträger 
mir  beinen  93rief  überbrachte.  S.  fcarquiniuS  l)atte  bereits  Slnftatt  getroffen,  bie 
<5tabt  9*om  mit  einer  fteinemen  Sflauer  ju  umgeben,  als  ber  fabiniferje  Hrieg 
ftörenb  in  bieg  Unternehmen  eingriff.  9)  3nbem  bu  fdjroeigft,  gefleht  bu  au,  mein 
©ebot  übertreten  ju  haben.  10)  Seiben  Schiffe  an  jener  Hüfte  Schiffbruch, 
finben  bie  Schiffbrüchigen  roeber  §ilfe  noch  Erbarmen  bei  ben  Eingeborenen. 

11)  9td),  eS  rmt  einft  eine  3«t  gegeben,  roo  felbft  bie  ©etehrten  ftd)  nicht  fchäm* 
ten,  tljre  Sprache  burch  ©inmifdmng  unzähliger  grembroörter  ju  entftellen. 

12)  9UcibiabeS  befaß  folgen  Scharfftnn,  baß  man  ihn  nicht  täufäjen  fonnte, 
befonberS  roenn  er  auf  feiner  §ut  fein  rooflte.  13)  ^ebeSmal  roenn  ich  bieS 
©ebid)t  lefe,  treten  mir  bie  Xfyx&ntn  in  bie  Slugen.  Sooft  eS  Sommer  rourbe, 
gingen  bie  perfrfchen  Regenten  nach  ©fbatana.  14)  Unter  allen  SBerbinbungen 
giebt  eS  feine  oorzfiglidjere,  als  roenn  gute  unb  ihrem  (Xtjavaftev  nach  ähnliche 
Männer  in  inniger  Jreunbfdjaft  oerbunben  ftnb.  15)  ©S  fmb  über  jroanjig 
Jahre  tjer,  feitbem  ber  ©raf  biefeS  £anbf)auS  erbaut  hat.  16)  $>ie  Börner  hatten 
norf)  nichts  gehörig  pm  Kriege  gerüftet,  hotten  noch  §eer,  feinen  ffelb* 
herm,  roährenb  *ßerfeuS  fcfjon  ootlftänbig  friegSbereit  roar.  17)  9Inbere  ©efe^e 
fmb  bei  ber  ©efchictjtfchreibung,  anbere  in  ber  ^ßoefte  ju  befolgen,  ba  ja  in  ber 
erfteren  baS  meifte  auf  2Bal)rheit,  in  ber  letzteren  auf  ©rgötjung  anfommt. 

18)  3)ie  Seeräuber  fefnoeiften  bamalS,  als  bie  gührung  beS  SeefriegeS  bem 
*PompejuS  fibertragen  warb,  auf  bem  ganzen  Speere  in  Abteilungen  umher. 

19)  HaldjaS  fdulbert  ben  ©hatafter  DeS  3l)aJ  am  bünbigften,  inbem  er  ihn  §tt 
ben  foloffaten  unb  zugleich  oerftanbeSlofen  Körpern  rechnet.  20)  ftaum  roar 
SRom  aus  ber  Afaje  roieber  erftanben,  als  bie  alten  geinbe  ber  Börner,  bie 
4quer  unb  SBolSfer,  bie  3Baffen  ergriffen,  um  ben  römifchen  sJlamen  ju  oer* 
tilgen.  21)  3Benn  5lpoHo  fagt:  fiente  bidj  felbft  fennen,  fo  fagt  er  bamit:  fierne 
beine  Seele  fennen.  22)  SBaS  für  eine  ©rgöfcung  fann  barin  liegen,  roenn  ein 
fchroadjer  SWenfd)  oon  einem  fo  ftarfen  Xiere  jerfleifcht  roirb?  23)  Unter  SJleereS« 
ftille  oerfte^t  man  ben  jenigen  Buftanb  beS  SWeereS,  roenn  fein  auch  nod)  f°  9^ 
ringeS  fiüfter)en  bie  SBeHen  beroegt.   24)  9Kit  (bewaffneter)  §anb  gegen  einen 


Digitized  by  Google 


364—366.  —  84  — 

fteinb  gu  ffimpfen  ift  etwas  ©ntf  etliche«;  aber  wenn  bie  Umftftnbe  unb  bie  9tot 
e$  »erlangen,  mufj  man  mit  bewaffneter  #anb  kämpfen  unb  ben  Xob  ber 
&ned)tfchaft  unb  Sdjanbe  oorgiehen. 
3G4.  3Bie  heifjt  „roä^renb,  folange  aU,  inbent"  in  folgenben  Säfcen?  1)  2Ba> 
renb  bie  SRömer  ftd)  noch  berieten,  würbe  Sagunt  fctjon  mit  allem  9}ad)brud 
belagert.  2)  SBäfyrenb  Arbea  belagert  würbe,  tarn  im  3tltt  ber  Xarquinier  bie 
SRebe  auf  bie  grauen.  3)  Solange  bie  ©efetje  beS  SnturgoS  galten,  blühte  ber 
fpartanifche  Staat  burd)  ben  SHuhm  ber  $apf erfeit  unb  ©ieberfeit.  4)  SIleyanber 
würbe,  inbem  er  unter  ben  33orberften  fämpfte,  oon  einem  Pfeile  getroffen;  aB 
fein  3h^t  tßtn'liopuS  ilmt  benfelben  auS  ber  Schulter  herauSgog,  oeränberte  er 
bie  ^arbe  nidjt,  folange  baS  93lut  gefüllt  unb  bie  SBunbe  oerbunben  würbe. 
5)  QebeSmal  folange  baS  römifcfje  $eer  auf  freiem  Terrain  marfcfyierte,  blieb 
eS  oon  ben  geinben  unbehelligt.   6)  Solange  bu  glüeflid)  bift,  wirft  bu  viele 
greunbe  jft^ten.  7)  SBarum  trmft  bu  nichts  für  baS  allgemeine  3Boi)I,  roährenb 
bu  eS  boer)  foDteft  unb  fönnteft?  8)  Solange  foldje  Scanner  an  ber  Spitje  unferer 
geere  fte^en,  wirb  bie  $iSciplin  nie  gelocfert  werben.   9)  Sobalb  bie  geinbe 
unfere  Leiter  erblictt  Ratten,  beren  Qaty  fünf  tauf  enb  SHann  betrug,  roährenb 
fic  felbft  nid)t  mehr  als  ad&thunbert  Leiter  Ratten,  matten  fte  einen  Angriff 
unb  f d)lugen  unfere  fieute  in  bie  gludjt.  10)  Solange  ©icero  ftonfut  war,  geigte 
er  ftd)  als  ben  energifajten  SBerteibiger  ber  römifdjen  Freiheit.  11)  2Han  fagt, 
folange  ein  Kräuter  nod)  atme,  habe  er  Hoffnung.    12)  SBährenb  bie  fiacebä* 
monier  im  allgemeinen  ben  poetifcfjen  SBeftrebungett  abfwlb  waren  unb  bie  ©e* 
fänge  ber  $id)ter  nid)t  gern  Nörten,  gelten  fte  ben  SnrtäuS  in  frohen  @^ren, 
ba  fte  glaubten,  bafj  burd)  beffen  fiieber  bie  ©ergen  gu  tapferem  Kampfe  unb 
SU  freubiger  Aufopferung  für  baS  ißaterlanb  begeiftert  mürben.    13)  SGBäljrenb 
$erfuleS  ftd)  am  Schlafe  erquiefte,  trieb  ein  gewiffer  (£acuS  einen  2eil  ber 
Stinber,  beren  jener  nad)  (Jrmorbung  beS  ©errron  ftd)  bemächtigt  hatte,  auf 
liftige  SBeife  fort.   14)  Solange  bie  breigig  Xnrannen  in  Athen  bie  ^öe^fte 
©eroalt  innehatten,  waren  alle  gried)ifd)en  Stäbte  mit  athenifchen  SSerbamtteti 
angefüllt. 

3G5. SBelcrje  ftonjunftionen  h^en  „bis",  unb  wie  werben  fte  fonftruiert?  — 
Überfetje:  1)  fierne  biefeS  ©ebicht,  bis  bu  eS  ohne  Anftojj  tyx\a%tn  tanttft. 

2)  Sorge  unb  Angft  quälte  mich,  bis  ich  Irörte,  bafj  alles  gut  abgelaufen  fei. 

3)  (Sin  Solbat  mufj  auf  feinem  Soften  bleiben,  bis  er  abgelöft  wirb.  4)  SHofel 
führte  bie  Israeliten  oiergig  Qahre  lang  in  ber  2Büfte  umher,  bis  eine  frfif* 
tige  unb  fromme  junge  9Jlannfchaft  h^anwuchS.  5)  3$  gehe  nicht  eher  oon 
ber  Stelle,  als  bis  bu  meine  bitten  erfüllt  ^aft.  6)  3)ie  Athener  liegen  nicht 
eher  ab,  Sphafteria  gu  belagern,  als  bis  fte  bie  120  Spartiaten  gefangen  hatten. 
7)  $te  SDtauS  nagte  fo  lange  an  bem  Specf,  bis  bie  Salle  gufdjlug.  8)  ftafcffl 
liegen  auf  ber  £auer,  bis  bie  SJläufe  auS  ihren  Sötern  heroorfommen.  9)  (Sinen 
wütenben  Streit  führten  bie  Tribunen  unter  einanber  unb  mit  bem  ftonful,  bis 
enblich  eine  SenatSfitjung  oon  bem  ßonful  anberaumt  würbe.  10)  ©äfar  lag 
eine  3*it(ang  entfeelt,  bis  ihn  brei  Sflaoen  in  eine  Sänfte  legten  unb  naefy 
£aufe  trugen. 

36ß.  SBeId)c  9kobad)hmgen  ergeben  ftd)  au«  folgenben  SBeifpielcn?  1)  Hannibal  tertio  anno,  post- 
quam  domo  profugeraf,  in  Africam  rediit.  Tyrus  urbs  septimo  mense,  postquam 
oppugnari  coepta  erat,  ab  Alexandro  capta  est.  Die  quinto,  postquam  barbari  iterum 


Digitized  by  Google 


—  85  —  367—371. 

male  pugnaverant,  legati  a  Boccho  venerunt.  —  2)  Hoc  factum  est  tertio  anno,  quam 
Aristides  mortuus  erat.  Anno  trecentesimo  altero,  quam  condita  Roma  erat,  iterum 
mntatur  forma  civitatis.  Sexti  Roscii  mors  qnadridno,  quo  is  occisus  est,  Chrysogono 
nontiatar.  Diebus  circiter  quindecim,  quibus  in  hiberna  vcntnm  est,  defectio  orta 
est.  —  3)  Postquam  perfngae  murum  arietibus  feriri  videnf,  aurnm  atqne  argentura 
in  forum  comportant  Quae  nbi  nuntiantur  Romam,  senatus  extemplo  dictatorem 
dici  iussit  —  4)  Relegatus  mihi  videor,  postquam  in  Formiano  sum.  Relegatns  mihi 
videbar,  postquam  in  Formiano  eram.  Pacem  offero,  postquam  nec  a  Romanis  ulla 
Epes  >st  nec  vestra  arma  satis  defendunf.  —  5)  Postquam  nihil  usquam  hostile 
cernebatur,  Galli  viam  ingressi  sunt.  Appius  paulisper  moratus,  postquam  nemo 
hdibat,  domnm  se  recepit  Equites,  postquam  facultas  effugiendi  non  dabatur,  ad 
Pompeinm  transierunt.  Rex,  postquam  et  nox  appeteAat  et  Darei  consequendi  spes 
non  erat,  in  castra  rediit.  Postquam  multa  iam  dies  erat  neque  movefcafur  quicquam 
ab  hoste,  iubet  signa  ferri  consul.  Ubi  nemo  obvius  ibat,  ad  castra  hostium  tendunt. 
Primo  incredibilis  visa  res;  deinde  ut  super  alium  alius  idem  omnes  affirmantes 
venirfcanf,  tandem  facta  fides.  Iuventus,  simulac  belli  patiens  erat,  in  castris  militiam 
discebat. 

367.  SBeldp  Kegeln  gelten  über  bie  Äonfiruftion  non  anteqiiam  unb  priusquam?  — 
Überfefce:  1)  Sir  fefjen  baS  £eud)ten  beS  ^Bti^e^^  et)e  wir  ben  Bonner  Ijören. 
SioiuS  &nbronicu§  war  ber  erfte,  ber  ein  ©djaufpiel  jur  9luffüf)rung  braute, 
gerabe  ein  3af)r  bevor  (SnmuS  geboren  mürbe.  2)  ©eoor  bie  §oratier  unb 
ßuriatier  mit  einanber  ju  fämpfen  begannen,  rourbe  jToifc^en  ben  ^Hörnern  unb 
Albanern  ein  SBfinbniS  unter  ber  33ebingung  gefd)loffen,  bajj  baSjenige  93olf, 
beffen  ^Bürger  in  biefem  Stampfe  fiegten,  über  baS  anbere  gebieten  foUte. 
3)  Süeranber  non  ^erä  pflegte  in  baS  ©emad)  feiner  ©attin,  beoor  er  felbft 
ju  ib,r  fam,  Seute  oorauSjufdjicfen,  um  alle  ©djränfe  unb  Kleiber  511  burd)* 
funken,  bamit  feine  SWorbmaffe  oerfteeft  mürbe.  4)  3)aS  3€UCt  ^atte  ba§  ganje 
§auS  ergriffen,  beoor  SEBaffer  fjerbeigefdjafft  roerben  fonnte.  5)  ©lobiuS  ijorte 
mcfjt  efyer  auf,  ben  Cicero  ju  oerfolgen,  als  bis  er  eS  burdjgefetjt  b,atte,  baf? 
jener  aus  feinem  SBaterlanbe  oerbannt  würbe.  6)  3)ie  jerfprengten  JJeinbc  Nörten 
nid)t  ef)er  auf  ju  fliegen,  als  bis  fte  an  ben  9ftb.ein  gefommen  waren.  7)  $rüfe 
beine  Gräfte  unb  Anlagen,  e^e  bu  etwas  untemimmft.  8)  S)aS  ßauffajjrtei- 
fdjiff  wirb  ntdjt  etyer  bie  Slnfer  listen,  als  bis  ber  ©turnt  ft$  gelegt  b,at. 
9)  $er  totgefagte  Slleyanber  ftanb  oor  £b,ebenS  $b,oren,  eb,e  man  ftd)  tjattc 
auf  SJerteibigung  einrichten  fönnen.  10)  91irf)t  eljer  trat  ein  ©nbe  beS  SHorbenS 
ein,  als  bis  ©ulla  alle  feine  Seute  mit  SReidjtümern  oerforgt  h.atte.  11)  ^ntb,a* 
goraS  fagte:  Sag  ben  ©d)laf  ntd)t  in  beine  Slugen  fommen,  efje  bu  jebe  £anb* 
lung  beS  oergangenen  SageS  forgfftltig  überbackt  b,aft.  12)  SBeoor  id)  in  betreff 
ber  übrigen  fünfte  antworten  werbe,  will  id)  über  ben  ©fjarafter  beS  (Satilina 
einiges  fagen. 

;•.  Conianctione8  causales. 

368.  ffieldje  Äonjunftioncn  feigen  „weil",  unb  wie  u nt er f Reiben  fte  ftd)? 
369. 3Bann  wirb  baS  beutfcr)e  ,baj$"  burd)  quod  überfetjt? 

370.  3Bie  oerf)ält  eS  ftd)  mit  bem  Acc.  c.  inf.  nad)  Serben  ber  ©emütSftimmung? 

371.  Uberfetje:  1)  ©ofrateS  oerfd)mäl)te  eS,  oor  ©eridjt  feine  3uf(ud)t  &n  bemütigen 
Sitten  ju  nehmen,  nid)t  als  ob  er  ben  9iid)tern  i)ätte  l)ob,nfpred)en  wollen,  fon- 
bern  weil  er  ftd)  feiner  ©djulb  bemufjt  war.  2)  2)ie  9ltf)ener  unternahmen  ben 
3ug  gegen  ©ijrafuS,  nidjt  als  ob  fte  oon  ben  ©nraf ufanern  beleibigt  worben 
roären,  fonbern  um  bie  93orb,errfd)aft  in  ©icilien  ju  erlangen.  3)  ©annibal  be- 


Digitized  by  Google 


372-374.  -  86  - 

fetjte  einen  £>ügel,  weiter  ftd)  jwifdjen  beiben  fiagem  befanb,  nidjt  als  ob  if)m 
am  93efi£e  beSfelben  oiel  gelegen  gewefen  wäre,  fonbern  um  befto  leichter  eine 
Steranlaffung  l)erbci5ufüb,rcii,  mit  bem  geinbe  b,anbgemein  $u  werben.  4)  9Han 
lernt  in  ben  ©dmlen  bie  Spraken  ber  alten  ©rieben  unb  Börner,  uidjt  aB 
ob  irgenb  ein  93olf  fid)  einer  berfelben  ^eutjutage  all  feiner  SHutterfprache  be^ 
biente,  fonbern  weil  eine  2Henge  oortrefflidjer  ©djriften  in  ilmen  oerf aßt  ift. 
5)  2)ie  (Solbaten  erteilen  ungern  eine  SBürgerfrone  unb  gefielen  (ungern)  ein, 
oon  jemanbem  gerettet  ju  fein;  nidjt  als  ob  cS  eine  ©djanbe  märe,  burd)  bie 
»erteibigung  jemanbeS  in  ber  <5d)la<$t  auS  feinblidjer  #anb  eutriffen  au  »er» 
ben,  fonbern  fte  f^ben  einen  SBibcrroißcn  gegen  bie  Saft  einer  2Hob,ltf)at,  weil 
eS  ja  etwas  fe^r  ©roßeS  ift,  einem  ^remben  baSfelbe  ju  oerbanfen  wie  bem 
(eigenen)  Stoter. 

372.  2öie  untertreibet  ftd)  accedit  qtuxl  oon  accedit  ut? 

373.  33?a3  ift  über  ben  0*ebrand)  bc$  Äonjtntf ttu$  nad)  quod  in  folgenbcn  Säfcen  $u  bemerfni? 
Legat  us  paulo  post  in  castra  rediit,  qaod  se  oblitum  nescio  quid  dxceret.  Ab 
Atheniensibus,  locum  sepulturae  intra  urbera  nt  darent,  irapetrare  non  potui,  quod 
rcligione  se  irapediri  dicerent.  Graeci  obolum  in  os  mortuorura  iniciebant,  quod  illis 
eo  nammo  apnd  inferos  opus  esse  putaren*.  llelvetii  seu  quod  Romanos  tiroore 
perterritos  discedere  a  se  cxhÜmarent  sive  quod  re  frunientaria  intercludi  possc  con- 
üderent,  commutato  consilio  nostros  lacessere  coeperunt. 

374.  Überfefce :  1)  ©s  ift  ein  JJeljler  oieler  9Jlenf$en,  baß  fie  für  ifjre  93er^ältni[fc 
ju  üppig  leben.  2)  ®aS  erfte  ©efefc  für  bie  @efd)id)tfd)retbung  ift,  baß  fie  nidjt 
wage,  etwa«  UnwaljreS  ju  erjdbjen.  3)  2Ber  fönnte  zweifeln,  baß  eS  ein  ©efajenf 
©otteS  ift,  baß  mir  leben?  4)  Ser  fönnte  glauben,  eS  fei  ©otteS  SBillc,  baß 
mir  ben  fiüften  frölmen?  5)  SBenn  oon  managen  alten  Tutoren  überliefert  roor* 
ben  ift,  flüchtige  Trojaner  hätten  bie  ©tabt  föom  gegrünbet,  fo  fjaben  in  un= 
ferer  $e\t  oiele  @efd)id)tSforfd)er  nad)gcwiefen,  baß  biefer  SInftdjt  otele  triftige 
©rünbe  wiberfpredjen.  6)  ©otrateS  erflärte  uor  ben  Mietern:  9)iid)  befeelt  bie 
fefte  Hoffnung,  baß  eS  für  mid)  ein  glücflid)cS  2oS  ift,  in  ben  $ob  gefdjtcft  s« 
werben.  7)  SKele  Sflenfchen  fehlen  barin,  baß  fte  btinblingS  bem  SBeifpiele  an> 
berer  nachfolgen.  8)  3)ie  ©djnelligfeit  beS  2id)teS  fann  barauS  erfannt  werben, 
baß  es  in  oiel  fürjerer  3eit  ju  unferen  Slugen  gelangt,  als  ber  ©dmü  ju  un- 
teren Oberen.  9)  3)aS  mar  ber  größte  $ienft,  ben  ©icero  bem  «aterlanbc  geleißet 
l)at,  baß  er  bie  fatilinarifäe  «erfdjroörung  entbeefte.  10)  Od)  muß  mid)  barüber 
wunbern,  baß  bu  nid)t  weißt,  wann  unb  wo  3lleyanbcr  geftorben  ift.  11)  2Ba* 
fonnte  anmaßeuber  fein,  als  baß  bem  £annibal  ein  ©rieche,  ber  nie  einen  fteinb 
unb  ein  fiager  gefeljen  Ijatte,  3$orfd)riften  über  baS  Kriegs wefen  gab?  12)#ei 
ber  greigebigfeit  muß  man  oor  allen  fingen  barauf  fernen,  baß  bie  2Bol)ltI)ätia/ 
feit  niemanbem  fajabe.  13)  -3d)  befc^were  mic^  nic^t  barüber,  baß  mir  ein  wenig 
günftigeS  ÖoS  ju  teil  geworben  ift.  Demetrius  oon  s^3b,aleron  tabelte  ben  ^Serifle*, 
baß  er  fo  oiel  ©elb  auf  ben  ^errlidjen  ^jßropnlüenbau  oerwanbt  h,abe.  14)  3)ie 
©efanbten  ber  ©allier  wünfdjten  bem  (Säfar  ©lücf  baju,  baß  er  einen  fo 
fd)limmen  Krieg  glüeflid)  beenbigt  b,abe.  15)  3«  oen  $orred)ten  ber  Konfuln 
gehörte  auc^  ba§,  baß  fte  nac^  9iieberlegung  ifyreS  3lmte§  unter  bem  2itel  ?ro« 
f onfuln  in  bie  bebeutenbften  unb  reidjften  ^ßroDinjen  gef c^ief t  würben,  um  (ie  int 
Flamen  beS  ©enateS  ju  oerwalten.  IG)  511S  2llcibiabe8  in  ©parta  angefomnten 
war,  Ijatte  er  nichts  Angelegentlicheres  §u  tlmn,  als  bie  Spartaner  jur  ener* 
giften  Unterftü^ung  ber  ©qrafufaner  anjutreiben.   17)  2)ie  93olSfer  nahmen 


Digitized  by  Google 


—  87  - 


375—378. 


ben  orrbannten  <£.  3Harciu§  um  fo  freunblidjer  auf,  al«  er  ben  größten  §aß 
gegen  feine  Mitbürger  zur  Schau  trug.  $er  Sieg  mar  für  bie  Börner  um  fo 
rühmlicher,  ba  ber  feinblirfje  gelbtjerr  unb  fein  Solm  lebenbig  gefangen  ge* 
nommen  waren.  18)  9tacf)bem  StobroS  fein  33lut  für  ba§  33aterlanb  freiwillig 
oergoffen  hatte,  fdjafften  bie  3ltb,ener  ba$  Königtum  ab,  weit  niemanb,  wie  fie 
meinten,  nach  jenem  eineS  fo  großen  SlnfetjenS  würbig  fei.  19)  SBenn  bu  mid) 
fragft,  aus  meinem  ©runbe  jener  Flenid)  alle  beine  2Borte  unb  Saaten  lobt 
unb  benmnbert,  (fo  wiffe):  er  ttjut  e3  nur  beSwegen,  weil  er  ber  Überzeugung 
ift,  bafj  ba£  erheuchelte  Siefen  ihm  9tutjen  bringe,  jumal  ba  er  bidj  für  urteil«!* 
lo§  unb  blinb  hält;  baju  fommt  noch,  bag  er  fte^t,  rote  bu  Schmeichlern  gern 
®et)ör  fc^enfft. 

375.  Sie  ift  „roaS  ben  Umftanb  betrifft,  baß;  in  betreff"  in  folgenben  Safcen 
ju  überfein  ?  I)  2Ba§  ben  Umftanb  anbetrifft,  baß  bu  f  chreibft,  bu  roürbeft  bein 
|>au§  an  beinen  sJlad)bar  oerfaufen,  fo  bin  iä)  Darüber  in  fyotym  ©rabe  un- 
gehalten. 2)  2öa3  bie  (Erregung  be3  SJlitleibS  anbetrifft,  fo  roar  (terra  feiner 
größer  als  ©uripibeS.  3)  5luf  zwei  fingen  beruht  meiner  Meinung  nad)  oor* 
3ug$roeife  ba3  SBohl  ber  Staaten,  auf  ben  ©efetjen  unb  ber  Religion.  2Ba3 
bie  ©efetje  betrifft,  fo  haben  biefelben  oorzugSweife  bie  Sicherheit  ber  ^Bürger 
im  $uge.  4)  2Ba§  ftörperfraft  anbetrifft,  fo  hat  barin  wohl  niemals  jemanb 
über  9flilo  au£  Äroton  geftanben.  2Ba§  bie  SHebner  anbelangt,  fo  ragt  einer, 
nämlich  2)emofthene§,  in  rounberbarem  ©rabe  über  alle  anberen  beroor.  5)  3\\ 
betreff  meine«  jüngften  SBruberS  habe  ich  bir  fchon  neulich  getrieben,  baß  er 
jefct  in  Sertin  ftubiert.  6)  2Ba$  W^VP  n-  betrifft,  fo  roirb  fein  Ctyaratter 
baburch  ^inlönglic^  bezeichnet,  baß  man  ihm  ben  Beinamen  „ber  Xeufel"  ge- 
geben hat.  7)  SlnacharftS  roar  in  betreff  feiner  Slbftammung  ein  Scnthe.  8)  2Ba8 
ben  Umftanb  anbetrifft,  baß  £ioiu§  bem  £annibal  ©raufamfett  unb  £reuloftgfeit 
rorroirft,  (fo  muß  man  bebenfen,  baß)  er  oon  bem  fd)limmften  fteinbe  fpricht, 
ben  föom  jemals  gehabt  hat.  9)  2Ba3  beinen  gleiß  betrifft,  fo  bin  ich  bamit 
Sufrieben;  aber  in  betreff  beineS  Hüntels  muß  ich  bid^  tabeln.  10)  $)ie  (Spartaner 
waren,  roaS  Xapferfeit  anbetrifft,  unftreitig  ber  oorjüglichfte  Stamm  ©riechen* 
lanbS;  aber  in  SBejug  auf  Shinft  unb  2Biffenfdjaft  ftanben  fte  roeit  hinter  ben 
Athenern  jurücf.  11)  2BaS  bie  2ugenb  anbetrifft,  fo  hat  (£icero  im  fünften 
$ud)e  feiner  tuSculanifchen  2lbf)anblungen  gu  beroeifen  gefudjt,  baß  fie  allein 
jum  gtücflichen  Seben  ausreiche.  12)  9öa§  Ophir  betrifft,  fo  ift  e§  auch  hcu*c 
noch  nic^t  mit  Sicherheit  entfdneben,  ob  baSfelbe  in  3nbien  ober  an  ber  Oft- 
füfte  2lfrifa§  gelegen  hat.  13)  3)ie  93erebfamfeit  bringt  oon  allen  fünften  ben 
größten  Pütjen  foroohl  roa§  bie  93ereblung  be§  öffentlichen  Sebent  überhaupt, 
als  inSbefonbere  roa§  bie  SSerbannung  ber  ^Borniertheit  unb  9tol)eit  anbetrifft. 

<*.  Conionctiones  condicionale?. 

376.  ©ieb  bie  brei  9lrten  ber  hnpotljetif chen  Sfifce  im  Sateinifchen  an  mit  3"1 
grunbelegung  be§  Sa$e§:  „5Benn  e$  regnet,  roirb  e8  naß". 

377.  <Beld)er  Unterfa)ieb  ift  zroifchen  nisi  unb  si  non? 

378.  Überfe^e:  1)  3)u  wirft  e$  in  ben  ©iffenfdjaften  nicht  roeit  bringen,  roenn  bu 
bia)  nicht  mit  aller  Straft  auf  biefelben  legft.  2)  SBenn  jemanb  atmet,  fo  lebt 
er;  wenn  er  nicht  atmet,  fo  ift  er  tot.  $a§  menf gliche  Seben  ift  bem  ©ifen 
ähnlich:  wenn  man  eS  gebraucht,  wirb  e§  aufgerieben;  wenn  man  e§  nicht  ge» 


Digitized  by  Google 


379-382 


—  88  — 


braucht,  tötet  e§  bcr  SHoft.  3)  SHeine  altefte  ©d)wefter  würbe  in  biefer  ©efcH* 
fcfjaft  gugegen  fein,  wenn  fte  nicht  franf  wäre.  4)  2Benn  man  einen  großen 
SJcann  nicht  erretten  fann,  fo  fann  man  ihm  boeb.  nadjeifem.  5)  3d)  märe  ge< 
fühHo§,  wenn  idj  meine  SBerwanbten  uict)t  liebte.  6)  5)u  wirft  umfonft  arbeiten, 
wenn  ©ott  bir  nicht  hilft.  7)  ©elbft  mittelmäßige  gä^igfeiten  Hirnen  burcrj  Sleifc 
unb  3lnftrengung  fo  au£gebilbet  werben,  bafj  fte  bem  oon  ber9latur  begünfrig: 
ten  ©enie  wo  nid)t  gleichkommen,  fo  boaj  wenigftenS  ftcb,  ihm  nähern.  8)  $k 
©allier  opferten  SJtenfchen  ftatt  ber  £iere,  weil  fte  oon  ber  Anficht  ausgingen, 
bie  ©ottljeiten  fönnten  nicht  befänftigt  werben,  wenn  nicht  ein  ÜHenfdjenlcben 
für  ein  anbereS  Sftenfchenleben  Eingegeben  würbe.  9)  2öenn  audj  nicht  alle,  fo 
bodj  oiele  £iere  übertreffen  ben  SJlenfctjen  bei  weitem  an  SdmeHigfeit  unb 
förperlicb,er  ßraft.  10)  ©emunbernSwürbig  fürwahr  jeigt  ftcb,  JacituS  burdj  jene 
aufjerorbentlid)e  &unft  ber  2)arfteHung,  worin  er,  wenn  auch  nidjt  alle  @e= 
fdjia^tfajreiber  überhaupt,  fo  bod)  wenigftenS  alle  römifdjen  übertrifft. 

379.  3ft  e§  erlaubt,  überall  bie  ftorm  ni  ftatt  nisi  $u  gebrauten? 

380.  3öic  fjeifjt  „wenn  aber  nicht,  fonft,  im  anbern  Salle"  in  fotgenben 
©äfcen?  1)  SBenn  bu  fannft,  fo  befuge  mid)  morgen;  wenn  aber  nicht,  \o 
fajreibe  mir  in  wenigen  ©orten,  wann  bu  fommen  wiöft.  2)  SBenn  unfer  gelb; 
herr  geftegt  hat,  fo  wirb  ber  flrieg  norbei  fein;  im  anbern  galle  werben  wir 
neue  Gruppen  ausgeben  müffen.  3)  9tteine  Sorge  pflegt  barauf  gerietet  ju 
fein,  baß  id),  wenn  e$  irgenb  angebt,  bureb,  meine  föeben  etwas  ©ute§  erreiche; 
im  entgegengefefcten  Salle,  baß  id)  wenigftenS  nichts  (Schlechtes  herbeiführe. 
4)  9cach  ber  ©innahme  oon  Slleranbria  foll  nach  einer  befannten  ©rjählung 
bcr  arabifdje  getbb,err  Slmru  bei  bem  Haiifen  Omar  angefragt  fyabt\\,  roaS  er 
mit  ber  berühmten  93ibliothef  in  jener  ©tabt  anfangen  fofle;  Omar  fyabe  ihm 
erwibert:  wenn  bie  93ücrjer  ber  93ibliothef  mit  bem  Storan  übereinftimmten,  fo 
feien  fte  unnüfc  unb  brauchten  nicht  aufbewahrt  §u  werben;  im  entgegengefefcten 
Salle  feien  fte  f  dablieb,  unb  müßten  oernichtet  werben. 

381.  Selche  Kegeln  laffen  fid)  in  Se^ug  auf  bie  büöotfjetif  d)cn  Äonjunftionen  aud  folgenben  $ei- 
fpielen  entnehmen?  1)  Noli  pntare  me  longiores  epistulas  scribere,  nisi  si  quis  ad  me 
plnra  scripsit,  Ego  hinc  abero,  nisi  si  tu  aliter  censes.  —  2)  Nemo  fere  saltat  sobrius, 
nisi  forte  insantf.  Höstes  facile  vincemus,  »um  vero  credimus  eos,  quos  terra  marique 
priore  hello  vieimus,  a  quibus  stipendia  per  viginti  annos  exegimus,  plus  spei  nactos 
esse.  Scis  bunc  nihil  habere,  quod  ei  detrahere  possis,  nisi  forte  hoc  indignum  pnta«, 
quod  vestitum  sedere  in  iudicio  vides.  Erncii  criminatio  tota  dissoluta  est,  nisi  forte 
exspectaii«,  ut  illa  diluam,  quae  de  rebus  commentieiis  obiccit.  —  3)  Tusculanum  et 
Pompeianurn  rae  valde  delectant,  nisi  quod  me  aere  alieno  obruerunt.  In  isto  homine 
nihil  laudabile  est,  praeterquam  quod  dives  est.  —  4)  Antiquissimum  e  doctis  est 
genus  poetamm,  siquidem  Homerus  fuit  ante  Romam  conditam.  Ista  sapientia  non 
magno  aestimanda  est,  siquidem  non  multum  differt  ab  insania.  Nos  vero,  siquidem 
in  voluptate  sunt  omnia,  superamur  a  bestiis.  —  5)  Mercatura,  si  tenuis  est,  sordida 
putanda  est;  sin  magna  et  copiosa.  non  est  admodum  vituperanda.  Si  sunt  boni  viri, 
me  adiuvant;  sin  autem  minus  idonei,  me  non  laedunt. 

382.  Seldjc  SPeobacbrung  in  betreff  bev  r)i)potr)ctifcr)en  Sityc  ergeben  ftd)  auS  SJctradjtung  folgern 
ber  üBeifpielc?  1)  Antea  misissem  ad  te  litteras.  si  genus  scribendi  invemrem.  Persas. 
Indos,  alias  gentes  si  adiunxisset  Alexander,  impedimentum  magis  quam  auxilium 
traheret.  Maiores  nostri  mortuis  non  tarn  religiosa  iura  tribuissent,  si  nihil  ad  eos 
pertinere  arbitrarenno*.  —  2)  Si  bellum  omitttmti«,  pace  nunquam  fruemur.  Si 
urgemu«  hostes,  bellum  perficietur.  Deserite  eos,  a  quibus,  nisi  prospteifts,  brevi 
tempore  deseremini.  Nisi  tu  aliter  cense*,  ego  hinc  abero.  Si  quaertmu»,  cur  Hör- 
tensius  adulescens  magis  floruerit  dicendo  quam  senior,  causas  reperiemus  verissimas 


Digitized  by  Google 


_  89  —  383-384. 

dnas.  —  3)  a)  Deleri  totus  exercitus  potttU,  si  fugientes  persecuti  victores  essent.  Res 
publica  poterat  esse  perpetaa,  si  patriis  viveretur  institutis  et  moribus.  Contumeliis 
enm  onerasti,  quem  patris  loco,  si  nlla  in  te  pietas  esset,  colere  debebas.  Si  patriae 
salas  in  discrimine  esset,  omnes  bonos  arraa  capere  decebat.  b)  Pons  sublicius  iter 
paene  hostibns  dedit,  nisi  unus  vir  fnisset  Horatius  Codes,  c)  Si  verum  respondere 
Teile*,  alia  tränt  dicenda.  In  illa  urbe  si  unum  diem  morati  essetis,  moriendura 
omnibus  /tut  d)  Mazaeus,  si  transeuntibus  Macedonibus  supervenisset,  haud  dubie 
oppressurus  fuit  incompositos.  Uli  ipsi  aratores,  qui  remanseraut,  relicturi  omnes 
agros  crant,  nisi  ad  eos  Meteil us  Roma  litteras  misisset.  e)  Pcractnm  erat  bellum 
sine  sanguine,  si  Caesar  Pompeium  opprimere  Brundisii  potuisset.  Praeclarc  viceramw«, 
nisi  inermem  fngientemque  Lepidus  recepisset  Antonium.  Hoc  ipsum  fortuna  eripucrat, 
nisi  unius  amici  opes  subvenissent.  Labe&ar  longius,  nisi  me  retinuissem.  Auctoritas 
tanta  plane  me  mnxcbat,  nisi  tu  opposuisses  tuam  non  minorem.  Fabiorum  paucitas 
auxilio  loci  \iaccbat,  nisi  Yeientes  in  verticem  Collis  evasissent. 
m  ©a*  ift  über  bie  93ebeutung  unb  bcn  ©ebraud)  ber  Äonjunftion  «i  in  folgcnben  Soweit  JU  be* 
mtrfen?  1)  a)  Tentata  res  est,  «  primo  impetu  capi  Ardea  posset  Höstes  exspectabant, 
si  nostri  paludem  transirent.  Helvetii  si  perrumpere  possent  conati  repulsi  sunt, 
b)  Hannibal  cum  quinque  navibus  Africara  accessit,  si  forte  Carthagtnienses  ad  bellum 
inducere  posset.  Höstes  eqnitatum  ostentare  coeperunt,  st  ab  re  frnmentaria  Romanos 
excludere  possent.  Cum  aneeps  diu  pugna  esset,  Hannibal  elephantos  in  primam 
aciem  induci  iussit,  si  quem  inicere  ea  res  tumultum  ac  pavorem  posset.  —  2)  Ego, 
ti  essem  tibi  inimicissimus,  nunquam  tarnen  de  fama  tua  in  occulto  detraxissem.  Si 
ridere  concessum  sit,  vituperatur  tarnen  cachinnatio.  Non  possum  disposite  istura 
accusare,  si  cupiam. 

384.  Überfefce:  1)  SBenn  bu  wüfjteft,  baf?  irgenbwo  eine  Gatter  oerborgen  fäfje,  fo 
Ijanbelteft  bu  unrecht,  wenn  bu  nidjt  ben  anbern  wamteft,  ftd)  baneben  ju  fetjen. 
2)  JBei  Sfyrmopnlä  hätten  bie  ©rieben  einen  glän&enben  Steg  baoongetragen, 
roenn  fie  nid)t  infolge  bes;  93errat3  eines  ©rieben  im  dürfen  überfallen  wor= 
bcn  roären.  3)  2Bir  jweifeln  ntrf)t  baran,  baf}  if>r  jenen  5ßorfd)Iag  jurüefroeifen 
werbet;  ib,r  müßtet  beim  am  <£nbe  gar  ber  Meinung  fein,  föeifyuin  fei  einem 
guten  SRufe  üoraujie^en.  4)  SBenn  ein  SBatmftnniger  »on  bir  ein  ©d)wert  for= 
berte,  fo  märe  e§  ©ünbe,  tym  ein  foldjeS  9^en.  5)  £omer  mürbe  nid)t  fdjon 
ju  ben  Reiten  beS  trojanifdjen  flriegeS  bem  ObnffeuS  unb  Steftor  fo  oiel  Sob 
in  ber  Serebfamfeit  gefpenbet  Ijaben,  roenn  nic&t  fdwn  bamalS  bie  Söerebfamteit 
in  (g^ren  geftanben  fjätte.  6)  §ätteft  bu  biefeS  ©ift  genoffen,  fo  l)ätteft  bu 
fterben  müffen.  7)  3a,  bann  wirft  bu  glücflid)  fein,  roenn  bu  mit  beinern  @tanbe 
iufrieben  bift.  8)  3)ie  3*\t  roürbe  mir  fehlen,  roenn  icb,  tyer  weitläufig  aus* 
einanberfefyen  wollte,  roie  fet)r  bamalS  9fled)t  unb  ©ittlidtfeit  oerftet  unb  bie 
$egierbe  nad)  Unjudjt,  ©djlemmerei  unb  ben  übrigen  Saftern  bie  ^erjen  ber 
3Jtenfd)en  beljerrfdjte.  9)  ©ofrateS  f)ätte  bem  $obe  entfliegen  fönnen,  wenn  er 
oielme^r  bem  SRate  ber  greunbe  als  bem  9lnfef)en  ber  ©efe^e  gel)ord)t,  wenn 
er  ba§  fieben  l)öl)er  als  bie  $reue  geartet  Ijätte.  10)  SBoju  nüfct  ber  9tei(^* 
tum,  wenn  man  ifm  nidjt  oerwenbet?  11)  $er  SBeife  jögert  nidjt  5U  fterben, 
roenn  e3  fo  beffer  fein  fotlte.  Senn  id)  bid)  fef)e,  werbe  id)  wieber  aufatmen. 
12)  SBenn  e3  beftimmt  ift,  fpracr)  Saofoon,  baf$  $roja  untergeben  foll,  fo  wünfdje 
tu),  baf}  e3  mir  oergönnt  fein  möge,  fofort  ju  fterben,  bamit  iä)  niajt  bie  93atcr= 
(tobt  erobert  fefje.  13)  Niemals,  glaube  mir,  möchte  id)  beinern  SBiHen  unb  State 
roiberftreben,  auch,  nid)t,  wenn  id)  bie  größten  unb  ftdjerften  93orteile  im  ©eifte 
oorau$fef)en  foüte.  Ober  wirb  mir  je  mafyreä  ©lücf  ju  genießen  oergönnt.  fein, 
roenn  id)  bie  ^eiligfte  *ßflid)t  finblic^er  Siebe  oerle^t  l)abe?  14)  3$  würbe  mic^ 
fu)dmen,  wenn  id)  erführe,  baß  bie  SDßelt  fo  f^let^t  oon  mir  urteilte.  15)  3d) 


Digitized  by  Google 


385.  —  90  — 

werbe  oerfuchen,  ob  icf)  biefen  Paragraphen  inS  ©nglifdje  überfein  fann.  16)  ^ 
müßte  unoerfchämt  fein,  wenn  ich  met)r  oerlangte.  3$  müßte  lügen,  wenn  iaj 
leugnen  wollte,  bog  biefer  SBeg,  ben  ich  euch  oorgefdjrieben  habe,  rauh  unb  fall 
unb  ooH  oon  ©efarjren  fei,  zumal  ba  ich  bieg  felbft  erfahren  habe.   17)  Ohne 
9flfif)e  roirb  man  ©roßeS  nicht  erreichen;  ihr  müßtet  benn  etwa  glauben,  bafc 
eS  allen,  welche  ©roßeS  erreicht  Reiben,  gelungen  ift,  burdj  3ufaß  bemunberns* 
roert  gu  werben.    18)  ©uftao  5Tbo(f  gab  ben  Offizieren,  bie  ihn  baten,  fein 
£eben  weniger  zu  wagen  (magis  cavere),  zur  Antwort:  2BaS  fönnte  mir  SRühm* 
IicfjereS  begegnen,  als  wenn  ich  in  ber  Serteibigung  ber  ©fjre  ©otteS  unb  bes 
33aterlanbeS  mein  Seben  oerlöre?  19)  porrrjuS  erflärte,  baß  er  bie  ©efangenen 
ohne  alle«  fiöfegelb  an  bie  Börner  ausliefern  würbe,  wenn  fte  mit  ihm  ^rieben 
fernliegen  wollten;  wenn  fie  aber  bei  bem  Kriege  beharrten,  fei  eS  feine  Pflicht, 
barauf  zu  fehen,  baß  ihr  #eer  nicht  burch  fo  oiele  tapfere  Scanner  oergrößert 
werbe.   20)  #fttte  5ljay  fia)  entfcrjließen  fönnen,  feine  3ornfucht,  fein  Selbfi* 
oertrauen  unb  feine  £alSftarrigfeit  abzulegen  unb  bafür  SWäßigung  an$unetj* 
men,  fo  hatte  er  oerfötmt  mit  SHenfchen  unb  ©öttern  leben  fönnen.  21)  ©3  ift 
traurig,  wenn  man  oon  feinen  Sreuben  ©erraten  wirb.  ©8  ift  fchänblid),  wenn 
ein  Bürger  fein  Saterlanb  fd)äbigt.   ©S  ift  nfifclich,  wenn  oiele  Slnfläger  in 
einem  Staate  fmb,  bamit  ber  ffreoelmut  burch  Su^ht  in  Schranfen  gehalten 
wirb.   2lüen  ©uten  nüfct  eS,  wenn  ber  Staat  wohlbehalten  ift.   22)  2)a  im 
Kriege  bem  gelbherm  baS  Sdjicffal  beS  gangen  Staates  anoertraut  wirb,  fo 
müffen,  wenn  jener  ben  Stampf  mit  ©efehief  führt,  große  «orteile,  wenn  er 
aber  Selker  macht,  große  Nachteile  für  bie  Mitbürger  entfielen.    23)  ©egen 
©nbe  beS  zweiten  punifchen  Kriege«  hatte  bie  «ßeft  unter  ben  «Hörnern  unb  P«* 
niern  gleich  ftarfe  Verheerungen  angerichtet,  nur  baß  im  punifchen  $eere  außer 
ber  flranftjeit  auch  noch  *™  £unger$not  wütete.  24)  Sitte  «Mütterchen  ertragen 
oft  ben  junger  gwei  ober  brei  Sage;  entgehe  bagegen  bie  Speife  einen  Jag 
lang  einem  Athleten,  unb  er  wirb  ben  olrmtpifcrjen  Qupiter  anflehen  unb  fdjreien, 
er  fönne  eS  nicht  ertragen.   25)  Üöenn  föom  wirtlich  im  zweiten  3ahre  ber 
fiebenten  Olumpiabe  gegrünbet  ift,  fo  ift  baS  fieben  beS  «Homulu«  in  ein  %aty- 
hunbert  gefallen,  in  welchem  ©riedjenlanb  fchon  ooll  oon  Richtern  unb  SJluftlern 
war.  26)  Senn  bu  jenen  wirflid)  nicht  $u  feiner  Pflicht  jurücffücjren  fonnteft, 
fo  rjätteft  bu  ihn  bod)  wenigftenS  nicht  mit  #aß  oerfolgen  follen. 
385.  Überfe^e:  1)  ©S  ift  nicht  zweifelhaft,  baß  niemanb  Phitofophie  treiben  würbe, 
wenn  fie  feinen  Pütjen  hätte.   2)  ©laubft  bu  wohl,  baß  PompejuS  fid)  über 
feine  brei  Äonfulate  unb  feine  brei  Triumphe  gefreut  hätte,  wenn  er  genmfjt 
hätte,  baß  er  in  ber  ©infamfeit  oon  $go,pten  burch  9Jiörberhanb  fterben  würbe? 
.  3)  SBäre  bie  ©nergie  HarlS  XII.  oon  «Schweben  immer  mit  Klugheit  oerbunben 
gewefen  unb  nid)t  fo  oft  in  #avtnäcfigfeit  ausgeartet,  fo  wäre  er  vielleicht 
(nescio  an)  ein  zweiter  2llcranber  unb  £err  eines  großen  £eileS  oon  ©utopa 
geworben.  4)  ©S  ift  unzweifelhaft,  baß,  wenn  eS  nicht  mit  ber  Sittlichfeit  bei 
römifchen  Staates  fo  fehlest  geftanben  hätte,  eS  bem  ©atilina  nicht  möglich 
gewefen  wäre,  fo  oiele  ©enoffen  feiner  Schledtjtigfeit  um  fich  zu  oerfammeln. 
5)  $aS  Sßolf  war  feines  3°™eS  fo  wenig  §err,  baß  eS  ben  ©.  9ttarciuS  an* 
gegriffen  haben  würbe,  wenn  nia)t  bie  SBolfStribunen  rechtzeitig  bajwifajen  ge* 
treten  wären.  6)  SBelcheS  würbe  nad)  beiner  Meinung  baS  ©efdjicf  ber  5tar^ager 
gewefen  fein,  wenn  fie  ben  §annibat  nach  bem  eintrage  £annoS  ben  Römern 


Digitized  by  Google 


91  — 


386—388. 


ausgeliefert  gälten?  ©laubft  bu  etn>o/  baß  jene  ©tabt  (aisbann)  oon  ben  Römern 
nid)t  befrtegt  unb  jerftört  roorben  wäre?  7)  ©atilina  befaß  berartige  förper« 
Haje  unb  geijtige  SJorjüge,  bog,  wenn  et  oon  benfelben  einen  guten  ©ebraud) 
gemalt  tjätte,  er  nad)  unferer  Überzeugung  feinen  ^Mitbürgern  |ityft  nüfclid) 
hätte  fein  fönnen.  8)  Obgleich  bu  roefenttid)e  gortfd)ritte  in  ben  SBijfenfdjaften 
gemacht  ^aft,  feitbem  bu  begonnen  haft  ben  Unterricht  jenes  SehrerS  ju  ge* 
fließen,  fo  glaube  ich  bod),  baß  bu  nod)  mef)r  gelernt  hättefi,  wenn  bu  meinen 
Stotfchlägen  gefolgt  roareft.  9)  ©paminonbaS  griff  (Sparta  mit  foldjem  Naty 
bruef  an,  baß  allen  flar  roar,  roenn  SlgeftlauS  bie  ©tabt  nid)t  mit  ber  ^ödrfien 
Hraftanftrengung  gefdjüfct  fjätte,  mürbe  biefelbe  oon  ben  $t)ebanem  erobert 
roorben  fein. 

386.  Überfetje  nad)  Sinologie  beS  ©at>e§:  Pecuniam,  si  quam  habes,  mihi  dato 
„gteb  mir  baS  ©elb,  meines  bu  etroa  haft"  folgenbe  SBeifpiele:  1)  3)ie  ©ipfel 
ber  $üpen  fmb  faft  burchgängtg  naeft,  unb  baS  gutter,  roeldjeS  etroa  ba  ift, 
bebeeft  ©dmee.  2)  ©ief)  ju,  baß  bu  ben  geinben,  welche  bu  etroa  b,a%  burd) 
beine  SebenSroeife  feine  SSerantaffung  jur  33erfpottung  bieteft.  3)  3Ber  nie  franf 
geroefen  ift,  roeiß  gewöhnlich  ben  SBert  ber  ©efunbljett  nid)t  ju  fd)ät}en. 
4)  £atilina  locfte  33atermörber,  (Sfyebxtdpx,  Sempelräuber,  furj  alle,  oon  benen 
er  etroa  fat),  baß  fte  auf  biefelbe  SBeife  roie  er  felbft  oom  böfen  ©eroiffen 
gequält  rourben,  auf  jebe  SBeife  an  ftd).  5)  33errate  bie  ©eheintniffe  nid)t, 
welche  bir  etroa  anoertraut  fmb.  6)  2Ber  einmal  ben  2Beg  ber  SBaljrhcit  oer* 
laffen  Ijat,  läßt  fidj  gewöhnlich  mit  ebenforoenig  53ebenfen  $um  sJJceineibe  roie 
utr  fiüge  oerleiten. 

387.  uberfefce:  1)  ©efjen  roir  nid)t,  roie  bie,  roeld)e  Qntereffe  an  ben  fdjönen  fünften 
unb  SBiffenfdjaften  f)aben,  roeber  auf  ©efunbtjeit  nod)  Vermögen  9ftücfftd)t  neh» 
men  unb  allen  möglichen  9ttfihfalen  unb  ©efatjren  ftd)  untergehen,  roenn  fie 
nur  ihre  ftenntniffe  bereichern  fönnen?  2)  2Bir  motten  gern  alle  ©efahren  be« 
ftäjm,  bamit  roir  nur  ba$  Qod)  ber  &ned)tfd)aft  abwerfen.  9tad)  e^ren  &u 
ftreben  fteljt  jebem  frei;  nur  muß  er  fte  nicht  auf  bem  Sege  ber  fiift  unb 
©eroalt  ju  erlangen  fudjen.  3)  2>arf  man  bie  greuben  be3  fiebenS  genießen? 
3«  freiließ,  nur  gcfctjcrjc  eS  mäßig.  4)  (Sin  Seljrer  liebt  alle  feine  ©d)ülcr, 
wenn  fie  nur  (=  überhaupt)  ber  Siebe  roert  fmb.  5)  3d)  bin  mit  beinern 
gleiße  aufrieben;  roenn  bu  nur  nid)t  fo  ehrgeizig  roareft.  6)  SJtögen  bie 
SRenfdjen  in  nod)  fo  ftürmifd)en  3eiten  leben,  fo  gönnen  fte  ftd)  bod),  roenn 
fie  überhaupt  äflenfehen  fmb,  biSroeilen  eine  ©rr)olung  unb  geben  fidj  ber 
gröljlidjfeit  l)in.  7)  $anaquil,  bie  ©attin  be«  Sufunto,  oevgaß  bie  natürliche 
Siebe  jttm  93aterlanbe  unb  entfdjloß  ftd),  um  nur  i^ven  9Rann  geehrt  ju  fetjen, 
aus  Xarquinii  roeg^ujietjen. 

388.  Sie  heißt  „gefdjroeige  benn"  in  folgenben  ©äfcen?  1)  ©in  guter  9Henfd) 
benft  nichts  Unftttlidjel,  gefd)roeige  benn,  baß  er  e$  ttjate.  2)  SBir  h^en  bei 
biefem  ©efchäfte  nichts  oerbient,  gefchroeige  benn,  baß  roir  reich  babei  geroorben 
wären.  5taum  unter  3)ad)  unb  gad)  geht  man  ber  Statte  aus  bem  SBege,  ge^ 
fd)roeige  benn,  baß  eS  leicht  roäre,  auf  bem  Speere  oon  ben  Unbilben  beS  SBetterä 
oerfchont  jtt  bleiben.  3)  $a8  SJolf  flagte  befonberS  barüber,  baß  man  ju 
ftonfuln  ÜÄättner  erroärjlt  habe,  bie  beibe  friegerifd),  allju  rafch  unb  ungeftüm 
wären  unb  bie  felbft  im  ruhigen  grieben  einen  ßrieg  ju  erregen  imftanbe  roären, 
gefchroeige  benn,  baß  fte  bie  $ürgerfd)aft  im  Rricge  Sltem  fchöpfen  ließen. 


Digitize<fby  Google 


389—392.  —  92  — 

4)  2ln  ©efpenftcr  glauben  jefct  faum  nod)  Stinber,  gefd)rocige  benn  ocrftanbiae 
aftänner.  5)  ©ftfar  lag  na$  feiner  ©rmorbung  fo  am  »oben,  bafj  fetner  oon 
feinen  Sflaoen,  gefd)roeige  benn  einer  oon  feinen  greunben  an  feinen  Seid)« 
nam  trat. 

t.  Conionetionfs  eonewaivae. 

389.  2Belcr)e§  finb  bie  f  on^cf  f  iticn  ftonjunfttonen,  unb  roie  unterf^eiben  fte  fta)? 

390.  Überfefce:  1)  2Hag  immerhin  fteib  unb  Soweit  meinem  (Sifer  unb  SofjlrooHcn 
entgegentreten,  fo  miß  id)  bod)  nidjt  oerjagen  unb  frei  unb  offen  alle  SBefdjul* 
bigungen  roiberlegen.  2)  Sie  ein  2lcfer,  roenn  er  aud)  no$  fo  fruchtbar  ift, 
oljne  Slnbau  nic^t  ergiebig  fein  fann,  fo  roirb  ber  ©eift  oljne  ©ilbttng  feine 
grüßte  bringen.  3)  Obgleid)  33rutu8  oon  (£äfar  mit  Soldaten  überhäuft  roar, 
oerfdnoor  er  ftd)  bod)  mit  oielen  anberen  gegen  ba§  Seben  beffen,  ben  er  für 
einen  Enrannen  Ijielt.  4)  Inrannen  fmb  bei  aller  Sttadjt  furd)tfam.  S5ei  allem 
SReicrjtume  barben  bie  ©eijigen.  5)  Sie  feljr  aud)  $l)emiftofle§  mit  SHedjt  ge* 
rüljmt  unb  Salami«  als  3*«öi"  beS  l)errlid)ften  SicgeS  angeführt  roirb,  fo  mufc 
man  bod)  bie  Seifert  be3  Solon,  roeldjer  juerft  ben  3lreopag  organifterte,  für 
nicr)t  weniger  rufjmoou"  halten.  6)  @in  tfjätiger  unb  entfdjloffener  SRann  läfjt 
ftd)  burd)  feine  Sdjroierigfeit,  roenn  fte  aud)  bem  2lnfd)cine  nad)  noer)  fo  grojj 
ift,  abfdjrecfen,  feinen  $lan  burdjjufetjen.  7)  2lpoHoniu§  au§  Sllabanba,  ein  ge= 
feierter  9tyetor,  geftattete,  obroorjl  er  um  fior)n  lehrte,  nid)t,  baß  biejenigen,  oon 
roeld&en  er  bie  Überzeugung  I)atte,  bog  fte  feine  SHebner  werben  fönnten,  ifnt 
OTfltjc  bei  ilmt  oerloren.  8)  2ldjille§  roar  fo  ruhmbegierig,  bajj  er  nietjt  bafyeim 
bleiben  rooflte,  obgleid)  ifm  ein  ftdjerer  $ob,  roie  er  oon  feiner  SHutter  roufcte, 
oor  Xroja  erroartete.  9)  Sierooljl  id)  mitten  auf  ber  SHeife  roar,  glaubte  id) 
bod),  mir  fo  oiel  3***  entjiefjen  ju  müffen,  um  an  bid)  ju  fcrjreibcn,  bamit  bu 
nierjt  glaubteft,  icl)  fei  unbanfbar  unb  beiner  uneingebenf. 

391.  Sie  ift  „inbeffen,  jebod),  freiließ,  gleic^roob,!"  in  folgenben  ©eifpielen 
511  überfetjen?  1)  Strebe  immer  banad),  im  3orn  nid)t  etroa§  ju  tljun,  ba§  biaj 
fpäter  gereuen  tonnte;  freilieb,  roeifi  id)  recr)t  gut,  roie  fdjroer  e§  ift,  ftd)  com 
3orne  nid)t  b,inreigen  gu  laffen.  2)  3d)  l)abe  nie  aufgehört,  bic^  an  beine  $flid)t 
gu  erinnern;  gleid)rooi)l  roa8  Ijaben  alle  (Irmarmungen  unb  Sitten  genügt? 
3)  3etjt  büße  id)  für  meinen  Seityftnn;  inbeffen  roaS  l)abe  tc^  benn  ©crjlimmeS 
begangen?  4)  Sag  e§  bir  immer  angelegen  fein,  gegen  jebermann  Ijdflid)  auf* 
zutreten;  jebod)  roojtt  foll  idr>  bid)  ermahnen,  ba  id)  ja  roeijj,  bafc  bu  oon  felbft 
bie  93orf Triften  ber  Slrtigfeit  befolgen  wirft?  5)  £öre  bie  fielen  ber  roeifeften 
unb  beften  SWänner,  folge  iljrem  33eifpiele,  al)me  ir)r  Seben  unb  iljrc  Saaten 
nad).   $od)  roa§  tfjitc  id)?  3d)  fporne  ben,  ber  fdjon  in  ooDem  Saufe  iß. 

Coniunct iones  comparativse. 

392.  Übcrfe^e:  1)  2)u  flagft,  aU  ob  beine  greunbe  bieb,  oergeffen  hätten.  2)  SBicIc 
SWenfcb^en  leben  berart,  aU  ob  fte  nur  jum  Vergnügen  geboren  roaren.  3)  2>u 
oerlangft  oon  mir  33eiftanb ;  aU  ob  icr)  mid)  um  beine  3lngelegenr)eiten  ju  fflm* 
mem  blatte.  4)  ^eber  ^offt  für  ftd)  ba3  größte  ©lücf,  gerabe  roie  roenn  c§  metjr 
glücflid)e  al§  unglücflicb^e  aWenfa^en  gäbe,  ober  roie  roenn  ctroaS  Sichere«  in  ber 
Seit  ejrifrierte.  5)  Snfanber  pettte  ftc%,  al§  ob  er  ba§  Orafel  befragt  ^abe. 
6)  $3  fc^eint,  al§  ob  bie  Statur  an  2llcibiabe3  oerfud)t  Ijätte,  roa«  fte  ju  fc^affen 
imftanbe  roäre.   7)  Snfanber  erregte  burd)  feine  üppige  SebenSroeife  ben  93er* 


Digitized  by  Google 


—  93  —  398—397. 

Dacht,  als  ob  er  ftd)  oon  bcn  heimatlichen  ©efefcen  loSfagen  mottle.  8)  3m 
3at)re  9  nach  ®c)rifH  ©eburt  rücfte  ber  römifdt)c  gelbljerr  3kru8  mit  einem 
#eere  gegen  bie  SBefer,  nnb  e§  ^attc  gar  nicht  ba§  SluSfetjen,  als  ob  bie 
$eutfäen  ftd)  roiberfefcen  roodten.  9)  9US  ©ofrateS  jum  $obe  oerurteilt  mar 
unb  ben  ©iftbedjer  fdron  in  ber  $anb  tytlt,  fprad)  er  noch  fo>  baß  e§  nid)t 
ben  2lnfd)ein  hatte,  aU  mürbe  er  jum  $obe  geführt,  fonbern  als  fliege  er  aum 
Gimmel  auf. 

393.  SBelche  Regeln  fommen  bei  Überfettung  folgenber  Säue  in  Slnroenbung?  1)  2Bie 
man  faet,  fo  roirb  man  ernten.  2Bie  über  ben  93ehörben  bie  ©efefce  ftehen,  fo 
über  bem  Söolfe  bie  93ehörben.  2)  $apiriu§  tyatte,  friegSfunbig  mie  er  mar, 
ba§  §eer  aufs  befte  aufgeflettt.  ^ubvinqlirf),  mie  bu  immer  bift,  oertangft  bu 
§ilfe  oon  mir,  gerabe  mie  roenn  ich  m^  um  °"ne  Angelegenheiten  ju  füm* 
mem  ^ätte. 

394.  SBelche  93ebeutung  hat  —  ita  (sic)  in  folgenben  <5ä$en?  1)  Alpes  ab 
Italia  ut  breviores,  ita  arrectiores  sunt  2)  Ut  nihil  boni  est  in  morte, 
ita  certe  nihil  mali.  Überfetje  banach:  1)  $annibal  hat  bie  Börner  jroar  in 
oielen  blutigen  Schlachten  befiegt,  aber  ben  rdmifdjen  Staat  nicht  oernichten 
fönnen.  2)  3roar  erlangen  mir  große  Vorteile  burch  ba§  3ufammenroirfen  unb 
bie  Übereinftimmung  ber  SRenfchen;  aber  auf  ber  anbern  ©eite  giebt  e$  fein  fo 
oerabfcheuenSroerteS  Unheil,  baS  nicht  bem  ÜKenfchen  oom  SWenfchen  ermüd)fe. 
3)  2)ie  gelbherren  !amen  ju  einer  Unterrebung  jufammen,  3roar  einanber  nod) 
nicht  genau  befannt,  aber  boch  beibe  oon  gegenfeitiger  93erounberung  burch» 
brungen. 

395.  ©eiche  h°#  oerfd)iebenen  ©ebeutungen  hat  ut  in  folgenben  beiben  6äfcen? 
1)  Diogenes  liberius  ut  Cynicus  locutus  est  2)  Clisthenes  multum  ut 
temporibus  illis  valuit  dicendo. 

396.  ftberfefce:  1)  Unterftüfce  bie  Sinnen,  jenad)bem  beine  Stthtel  eS  erlauben.  2)  ©ott 
wirb  bir  beine  ©ünben  oergeben,  jenachbem  bu  anbern  ihre  ©djulb  oergiebft. 
3)  3nroiefem  ift  biefeS  beffer  als  jenes?  4)  £ilf  mir  mit  beinern  State,  foroeit 
bu  fannp.  5)  Qch  haDe  °ie  ®tünbe  biefer  ©rfc|einung  erforfcht,  foroeit  eS  über* 
haupt  möglich  mar.  6)  2)u  mürbeft  mir  einen  großen  ©efalten  thun,  menn  bu 
meinem  Sruber,  foroeit  eS  für  bid)  ohne  SBefdjroerbe  ift,  Unterricht  im  Sftalen 
afibeft.  7)  3)ie  ifthmifchen  ©oiele  mürben,  fooiel  ich  roe'&>  a^e  8roci  Qahre  ge* 
feiert.  8)  Qd)  roill  bir  unter  ber  93ebingung  ©elb  leihen,  roenn  bu  mir  oer* 
fprichft,  bie  &m]en  pünftlid)  ju  bejahten.  9)  Slud)  bie  Stiere,  infofern  fie  nam* 
lieh  fmnretcherer  unb  eblerer  9lrt  fmb,  rioalifieren  unter  einanber. 

397.2Bie  roirb  „jum  SBeifoiel"  in  folgenben  ©äfcen  überfetjt?  1)  $ie  2ltt)ener 
haben  niete  ber  ebetften  SJcämter,  3.  93.  einen  ^hemiftotleS  unb  SlriftibeS  in  bie 
Verbannung  gejagt.  2)  2Ba3  bie  93aterlanbSliebe  oermag,  baS  jeigt  un§  j.  93.  £eo* 
nibaS  unb  feine  breif)unbert  Spartaner.  3)  $)ie  5£iere  gewähren  bem  SJlenfchen 
außerorbentfichen  Stutjen;  bie  ^Sfcrbc  unb  Odjfen  j.  JB.  fönnte  man  fchroerlid) 
entbehren.  4)  9hd)t  für  alle  ift  ein  unb  baSfelbe  Siffen  nüfclid);  bem  fianb« 
manne  j.  93.  ift  bie  Kenntnis  be§  93oben§,  ber  Düngung,  be§  $flügen§  hö# 
mißlich,  aber  bem  ©eemanne  unnüfc.  5)  2)ie  Tierwelt  ip  ber  aflenfdjen  roegen 
gefchaffen,  g.  93.  ba§  ^Jferb  jum  3«^«/  ber  Cd)§  jum  pflügen,  ber  ^unb  jum 
Öagen  unb  Stachen.  6)  $ie  Sürbittc  ber  93eftalinnen  ha^e  i"ll"er  großes 
©eroicht  jur  dntfchulbigung  ober  fio§fprechuug  oon  93eflagten;  oon  6.  ©äfar 


Digitized  by 


398—399.  —  94  - 

j.  93.  wiffen  wir,  bag  er  burd)  bic  93eftalinnen  bei  bem  2)iftator  Suua  53c= 
gnabigung  erlangt  I)at.  7)  93ei  ben  iieren  fpredjen  wir  wohl  häufig  oon 
phnftfehem  9flute,  j.  93.  bei  ben  ^ferben  unb  fiöwen,  aber  nicht  oon  ©ered)tig* 
feit,  93illigfett  unb  ©üte.  8)  prophezeien  fann  man  nur  foldje  3ufftIItgfeiten# 
bie  ftd)  burch  feine  ftunft  unb  SBeiSheit  uorauSfehen  (äffen ;  wenn  j.  53.  jemanb 
uiele  Safyxt  oort)er  gefagt  hätte,  jener  SRarcetluS,  ber  breimal  Honful  mar, 
werbe  im  (Schiffbruche  umfommen,  fo  hätte  er  mirflid)  eine  Prophezeiung  gethan. 
9)  3Bie  fchwanfenb  bie  SBolfSgunft  ift,  fyat  gar  mancher  erfahren,  So  leitete 
j.  SS.  Phoci°n  *m  3*kJw  322  ben  Staat;  ebenberfelbe  würbe  nier  Safyxt  fpäter 
be§  $odwerrat3  angesagt  unb  junt  £obe  uerurteilt.  10)  Glicht  immer  barf  man 
anoertraute  Sachen  surüefgeben.  SBenn  g.  ©.  jemanb  bei  gefunbem  SBerfknbe 
ein  Schwert  bei  bir  niebergelegt  hätte  unb  eS  im  2Baf)nftnn  jurüefforberte,  fo 
wäre  bie  3wräcfgabe  ejnc  <5flnbe,  baS  Wchtjurücf geben  Pflicht.  11)  Äeine 
§errfd)ergewalt  ift  fo  groft,  bafj  fte  unter  bem  S)rucfe  ber  oon  langer 

iauer  fein  fönnte.  So  mürben  j.  93.  bie  fiacebämonier,  roeil  fte  ein  ungerechtes 
Regiment  führten,  nach  ber  Weberlage  bei  fieuftra  plötzlich  oon  faft  allen  ihren 
SmnbeSgenoffen  uerlaffen. 

1.  9Roött6  in  Stelatitiffi^eit. 

398.  $n  welchen  tfällen  fteht  in  SRclatiofä^cn  ber  flonjunf  tio? 

399.  Übcrfctjc :  1)  @S  ^at  nicht  an  Scannern  gefehlt  bie  bem  GpaminonbaS  an  m\- 
litärifcher  fcüdjtigfeit  ober  an  ftaatSmännifchem  Talente  ober  an  fiauterfeit  be§ 
GlwrafterS  gleidjgefommeu  ftnb;  aber  wie  wenige  hat  eS  gegeben,  bie  bureb 
eine  Bereinigung  ber  hetrlichften  Xugenben  unter  ihren  tfanbSleuten  in  gleicher 
Söeife  wie  er  henwrgeleudjtet  haben!  2)  ©S  giebt  manchen,  ber  ba  glaubt,  er 
mflffe  fich  lieber  baS  Urteil  beS  unerfahrenen  SSolfeS  al§  baSjenige  ber  weifeften 
Sttänner  gefallen  laffen.  3)  93iele  Börner  fdneften  ihre  Söhne  nach  Althen,  ba* 
mit  fie  bie  ^ßh^°f°P^enMulcn  befugten  unb  ihr  SRcbnertalent  auSbilbeten. 
4)  SÖtache  fieute  meffen  auch  ^cutjutage  noch  SBeiSfagern  ©lauben  bei,  obgleich 
boch  bereu  Prophezeiungen  tagtäglich  burch  ben  Erfolg  wiberlegt  werben.  5)  GS 
giebt  einzelne  iiere,  welche  nur  einen  Sag  ober  nur  ein  paar  Stuuben  leben. 
6)  ©S  giebt  fieute,  bie  nichts  SBtbrigeS  ertragen  föunen;  ja  eS  finben  fich  fogar 
folrije,  benen  unter  allen  iugenben  biefe  eine  fehlt,  (Gleichmut  im  Unglücfe  31t 
bewahren;  unb  boch  fenne  ich  faum  etwas,  ba*  jum  wahren  ©lüefe  ebenfo  not« 
wenbig  ift  als  ©leidjmut  im  ganzen  Seben.  7)  ©3  giebt  zwei  Stünfte,  bie  ben 
3Jlenfchen  auf  bie  ^öc^fte  Stufe  ber  ©hre  (teilen  fönnen,  einmal  ftrategifche,  fo= 
bann  rebnerifche  flunft.  8)  ©iebt  eS  JäHe,  wo  baS  fiügen  erlaubt  ift?  9)  SBer 
wollte  glauben,  bajj  eS  bem  JBrutuS  an  SRegfamfeit  beS  ©eifteS  gefehlt  fyabe, 
ba  er  baS  Drafel  beS  Slpollo  fo  flug  unb  fcharf finnig  gebeutet  hat?  10)  Seicht 
fann  man  feine  Untergebenen  im  3aume  halten,  wenn  man  ftd)  felbft  im  3aunie 
hält.  11)  $>ie  Sgupter  halten  bie  9Huftf  für  fchäblich,  ba  fte  ben  ©eift  oer* 
weichliche.  12)  3)ie  SHeben  beS  ©icero  ftnb,  foweit  ich  fte  gelefen  habe,  nach  Sorm 
unb  Inhalt  norjüglich.  13)  ©S  ift  höchft  oerwerflich,  baS,  wa§  nütjliaj  fajeint, 
höher  ju  fchä^en  als  ba§  ftttlich  ©ute.  14)  $ie  ©einigen  woUen  immer  noch 
mehr  ha&en,  unb  man  ^at  bis  jefct  noch  feinen  unter  ihnen  gefunben,  bem  baS 
genügt  hätte,  waS  er  befi^t.  15)  Sei  ©emälben  fömmt  eS  uor,  ba&  Unfunbige 
folche  Sadjen  loben,  bie  fein  fiob  oerbienen.    IG)  2Bir  wollen  fo  geftnnt  fein, 


Digitized  by  Google 


—  95  —  400. 

baß  mir  nid&tS  $u  ben  Übeln  sohlen,  was  entweber  oon  ben  unfterblidjen  ©öt* 
tern  ober  oon  ber  Watux  beftimmt  ift-  17)  3$  Ijabe  niemanben,  mit  bem  id) 
lieber  leben  mödjte  als  mit  bir.  18)  O  über  ben  fd)led)ten  ©d)üler,  bem  an 
bem  fiobe  feiner  £eb,rer  nid)tS  liegt!  0  über  ben  unglücflid)en  (Staat,  in  mel* 
d»em  berjenige  baS  ^ödjfte  Slnfeljen  genießt  ber  baS  meifte  ©elb  Imt!  19)  SuguftuS 
faxten  allen  Patrioten  ber  geeignetfte  Sttann  311  fein,  um  bem  fo  lange  jer* 
rütteten  ©taate  bie  SRulje  roieberjugeben.  20)  ©S  liegt  in  bem  3Befen  eine« 
3omigen,  Demjenigen,  oon  welkem  er  ftd)  oerlefct  glaubt,  möglid&ft  großen 
©djmerj  jujufügen.  21)  tKlS  Slleranber  oon  9Wacebonien  beim  Vorgebirge  ©i* 
geum  an  ben  ©rabljügel  beS  2ld)illeS  getreten  mar,  fpradj  er  bie  SBorte:  O 
beneibenSwerter  Jüngling,  ber  bu  an  ^orner  einen  $erolb  für  beine  Xapferfeit 
aefunben  fmft!  22)  2lm  meiften  ©ifer  unb  9HüI)e  oermenbete  (£icero  in  feinen 
ÖünglingSjaljren  auf  bie  93erebfamfeit,  weil,  wie  er  glaubte,  burd)  biefe  ifjm 
ber  2Beg  ju  ben  l)Öd)ften  ©fjrenftellen  offen  ftanb.  23)  ©§  b,at  niemals  an  fieuten 
gefegt,  meldje  geglaubt  Iwben,  baß  Gäjar  mit  ben  planen  ©atilinaS  nid)t 
unbefannt  geroefen  fei.  24)  ^ßotfjagoraS  fd)rieb  feinen  ©djfilern  oor,  feiten  gu 
fdjwören,  aber  fiel)  toürbig  511  geigen,  baß  ilmen  bie  fieute  baS  ©djwören  gern 
erließen. 

400.  fiberfetje:  1)  3Benn  ©ott  unS  gnabig  ift,  fo  Ijaben  mir  feinen  ©runb,  gu  be* 
fürdjten,  eS  möd)te  unS  irgenb  ein  Unglficf  begegnen;  ift  ©ott  roiber  unS,  fo 
wirb  unS  nichts  gelingen.  2)  9Bir  tjaben  feine  Urfacfye,  Diejenigen  ju  beneiben, 
roeldje  baS  93olf  groß  unb  glüeflid)  nennt.  3)  SBaS  ift  bie  93eranlaffung  geroefen, 
baß  föomuluS  feinen  ©ruber  erfd)lug?  4)  Sfyr  ^abt  nid)t  nötig,  eud)  eurer 
SRilbe  au  fd)ämen.  5)  $u  braudjfi  nia)t  ju  benfen,  baß  idj  bid)  jemals  im  ©tietye 
laffe.  6)  $ie  Sugenb  oerlangt  nadj  feinem  anbern  Soljne  für  iljre  3Kü^en  unb 
©efafjren  als  naa)  bem  beS  SobeS  unb  föuljmeS,  unb  roenn  ifjr  biefer  entzogen 
roirb,  weld)  ein  ©runb  liegt  bann  oor,  baß  roir  unS  auf  ber  fo  furjen  fiebenS* 
balm  in  fo  großen  Slnftrengungen  abmühen?  7)  2Ber  unanftänbigen  fiüften  frölmt, 
uerbient  nid)t,  ein  Sttenfd)  genannt  &u  werben.  3dj  bin  md)t  roert,  baß  bu  unter 
mein  $)ad)  geljft.  8)  3Baf)rlid),  beine  ©orglofigfeit  oerbient,  aufs  nad)brücflid)fte 
gefabelt  511  werben;  ober  hatten  bu  feinen  £auglid)en  bortbjn  $u  fenben,  um 
Kenntnis  oon  ber  broljenben  ©efafjr  ju  erhalten?  9)  5113  9Heland)tl)on  oier$eb,n 
3a^re  alt  mar,  breiten  i^tt  feine  fiefyrer  für  befähigt,  bie  Unioerfttät  ju  bejie^en. 
10)  UBie  ©icero  in  feinem  Cafco  maior,  welker  über  baS  ©reifenalter  Ijanbelt, 
ben  alten  <£ato  rebenb  einführte,  weil  tfjm  feine  ^ßerfönlidjfeit  geeigneter 
fa)ien,  über  biefeS  Lebensalter  ju  reben,  fo  festen  ihm  bie  ^Serfönlidjfeit  beS 
fiäliuS  angemeffen,  um  über  bie  greunbfdjaft  eine  (Erörterung  p  geben.  1 1)  2Ber 
ift  fo  fd&ulbloS,  baß  er  nicb,t  irgenb  eines  5Jeb,ler§  bejia^tigt  werben  fönnte? 
12)  9tiemanb  ift  fo  niebergebeugt,  baß  man  ifyn  nic^t  tröften  fönnte.  13)  ®S 
giebt  feinen  ©cfymera,  baß  i^n  nic^t  bie  fiänge  ber  &t\t  mitberte.  14)  $)iefe 
6finbe  ift  ju  groß,  als  baß  fte  oergeben  werben  fönnte.  15)  2)ie  3e^  W  iu 
foftbar,  als  baß  wir  fie  burd)  Spielen  oerlieren  f Otiten.  16)  ©ebraudje  fein 
2Bort,  woburt^  jemanb  beleibigt  werben  fönnte.  17)  O  ic^  2^or,  baß  id)  ben 
Tarnungen  meiner  greunbe  nic^t  gefolgt  bin!  18)  9ind)bem  bie  Sarentiner  bie 
Überzeugung  gewonnen  Ratten,  baß  ^nrrljuS  oor  allen  anbern  geeignet  fei,  fie 
gegen  bie  SRömer  $u  Wü^en,  befc^loffen  fie  feine  £ülfe  anzurufen  unb  jwar 
um  fo  me^r,  als  fte  ftd)  um  ib,n  im  corci)räifc^en  Kriege  burd)  Darbietung  oon 


Digitized  by  Google 


423—433.  -  100  - 

423.  ber  ©afc:  ift  hinlänglich,  befannt,  bafj  (£amiHu§  bcn  53rennu§  befiegt 
rjat"  richtig  überfetyt:  Camillum  Brennum  vicisse  satis  constat? 

424.  SBelctje  fterjler  fmb  in  folgenben  «Sätjen?  1)  Suspicor  iisdem  rebus  te,  qui- 
bus  ego  ipse,  gravius  commoveri.  2)  Lazarum  Bonaraicum  dicant  ma- 
luisse  loqui  sicut  Cicero,  quam  Pontificem  Romanum  esse.  3)  Iudicium 
feci  paucos  aeque  eleganter  scripsisse  atque  tu.  —  Überfefce:  1)  93on  allen 
©riecr)en,  meldte  nad)  3erPörun9  in  bic  £eimat  aurüctfeljrten,  Ijat  bc 
fanntlid)  feiner  bic  ©einen  länger  gemi&t  als  Obnffeu«.  2)  9flit  9iec^t  fagt 
Kornelius  9tepo$,  bafj  bie  9ttacebonier  in  ib,rem  ßcitaltcr  benfelben  9iuf  gehabt 
Ratten  wie  fpäter  bie  SRömer.  3)  ©icero  trägt  fein  SBebenfen,  gu  behaupten, 
^ompejuS  fei  ebenfo  begierig  nad)  ber  #önig§frone  gewefen  wie  (£äfar.  4)  3$ 
gejte^e  gern  ein,  bog  ia)  nid)t  biefelben  poKtifajen  2tnftc^ten  ^abe  wie  bu  unb 
beine  Slnge^örigen. 

425.  2Ba§  ift  über  bie  ffonftruftion  oon  a)  iubere  unb  vetare,  b)  sinere  unb  paii 
ju  merten? 

426.  SEBie  werben  bie  Serben  volo,  nolo,  malo}  cupio  unb  studeo  fonftruiert? 

427.  2Ba$  ift  über  bie  Stonftruftion  oon  necesse  est,  opus  est  unb  oportet  $u  merfen? 

428.  SBeldje  ©erben  feigen  im  fiateinifdjen  „müffen",  unb  wie  unterfcfjeiben  jie  ficb,? 

429.  $Be(d)e  SRegeln  über  bct3  I  c  in  pu  eines  non  memini  abhängigen  Objeft#fa&e8  ergeben  ficb  au* 
folgenbcn  Säfcen?  1)  Memini  Catonem  anno  ante  quam  mortuus  est  mecnm  dissererr 
Miministis  tum,  iudices,  corporibas  civiam  Tiberim  compleri,  cloacas  referctn,  e  foro 
spongiis  effingi  sanguinem.  Meministine  me  nnper  in  senatu  gravissime  in  illos 
dic«re?  2)  Memini  Marinm,  cum  vim  armorum  profugisset,  senile  corpus  paludibus 
occulto««c.  Rogavit  Maximum  Salinator,  ut  meminisset  opera  sua  se  Tarentum 
recepisse.  Nonne  Attilam  anno  451.  p.  Chr.  n.  in  campis  Catalannicis  victuni 
dtecessisse  meministi? 

430.  SJefanntlid)  ift  ber  Saft:  „SRofeft  erholt  oon  3afob,  bafc  er  bcimlid)  auS  SHefopotamien  ge- 
hoben fei"  nid)t  Moses  de  Iacobo  narrat,  cum  clam  ex  Mesopotamia  aufugisse,  fonbcm 
Moses  Iacobum  narrat  clam  ex  M.  aufngisse  ju  überfein.  SBarxuu  ift  tro^bem  in  folgen* 
ben  ©äfcen  gegen  biefe  Siegel  de  angetvanbt?  1)  De  Antonio  iam  ante  tibi  scripsi,  non 
esse  eum  a  me  conventum.  2)  De  Africano  iudico,  non  ülwn  iracundia  tum  inflam- 
matum  fuisse.  3)  De  Dionysio  sie  scriptum  aeeepimus,  summam  fuisse  eius  in  victa 
temperantiam.    4)  De  me  sie  existima,  non  me  incidisse  in  odium  bonorum. 

431.  3n  weiter  oerfefnebenen  SBeife  fann  man  bie  ©ätje:  ,,3d)  rjabe  bie  9lad)tigaH 
fingen  b,  ören " ,  „$Bir  tjaben  beine  ©duoefter  fpajieren  gefyen  f  etyen"  überfein? 

432.  3n  welchem  ftalle  ift  e§  notwenbig,  für  bie  Qnfinitioe  be§  guturi  Hctioi  unb 
^affioi  bie  Umfdjreibung  fore,  ut  (ober  futurum  esse,  ut)  anjumenben? 

433.  Überfefce:  1)  Qn  Oberitalien  worjnten  bamalS  bie  33ojer  unb  Qnfubrer,  jroei 
gallifcfye  iBölferfcrjaften,  non  benen  wir  wiffen,  bafj  bie  Börner  fte  ftd)  wenige 
3af)re  oorrjer  unterworfen  Ratten.  2)  ©obalb  s$arrl)u§  bie  Stabt  iarent  be* 
treten  fyatte,  rief  er  bie  Bürger  bura^  eine  ftrenge  33erorbnung  ju  ben  3Baffen 
unb  traf  Slnftalten,  bie  an  ftrieg§arbeit  nid}t  gewöhnte  3ugenb  ju  üben.  3)  2)ie 
Solt^tribunen  (f.  £iciniu§  ©tolo  unb  2.  2ertiue>  wollten  bie  ©taatölänbereien 
aueb,  ben  Plebejern  jugemiefen  wiffen.  4)  @»  ift  bei  unS,  fagt  ©icero,  ein  93e* 
wei§  für  bie  2Bal)rl)eii,  ba§  alle  biefelbe  Meinung  fyaben;  bah,er  fa^)lie|en  wir, 
ba|  e§  einen  ©ott  unb  eine  göttliche  ©orfe^ung  giebt,  barau§,  bag  allen  ber 
©laube  an  ©ott  eingepflanzt  ober  oielme^r  angeboren  ift.  5)  ©djon  machte  ber 
^elbf^err  Slnftalt,  5eueu  i»  oie  blockierte  Stabt  ju  werfen,  al§  bie  Stäbter, 
bewaffnete  unb  Unbewaffnete,  Äinber  unb  ©reife  oon  allen  Seiten  auf  bie 


Digitized  by  Google 


—  \0l  —  434—435. 

SOIauer  eilten  unb  flefyenb  bie  ßänbe  auSftrecften  unb  bie  ©nabe  bes  Siegerg 
anriefen.  6)  3$  fc^c  oon  Jage  ju  Jage  meb,r,  bafj  baS  2Bol)t  beS  ©taateS 
für  Gafar  weniger  2Bert  f)at  als  feine  ©ewaüfjerrfdjaft;  furj  er  will  5lontg 
fein  unb  feigen.  7)  2H3  bte  römifetjen  ©efanbten  ifjre  Siebe  oor  bem  Senate 
beenbigt  Ratten,  befcfymor  £auno  bie  Senatoren  bei  ben  ©öttern,  feine  Jfjat  ju 
begeben,  oon  ber  er  überzeugt  fei,  bajj  fie  biefelbe  balb  bereuen  würben.  8)  SEBeil 
OneftmuS,  ein  norne^mer  Üftacebonier,  ben  grieben  erhalten  wiffen  wollte,  riet 
er  bem  ftönige  98erfeuS,  bein  SBeifpiele  feines  93ater8  $f)ilipp  ju  folgen  unb 
jrocimal  beS  JageS  ben  mit  ben  ^Römern  gefdjloffenen  Vertrag  bui^julefen. 

9)  ©enn  ber  Sanbmann  bie  SBlüte  beS  Ölbaums  ftefjt,  Ijofft  er  audj  nod)  bie 
?vud)t  ju  fetjen,  nidjt  o^ne  ©runb  jwar,  allein  bisweilen  mirb  er  bod)  getöufd)t. 

10)  $o!rjpl)emuS,  beS  2lugeS  beraubt,  erinnerte  ftd)  baran,  bajj  ein  gemiffer 
JelemuS,  ein  feljr  gefeierter  ©eljer,  baS  iöerljängniS  iljm  oorauSgefagt  b,abe. 

11)  ©S  ift  empörenb,  wenn  biejenigen  bei  if)ren  Mitbürgern  ben  größten  (Sin* 
flufj  Ijaben,  roetdje  nicfjt  erröten,  beS  ©ewinneS  wegen  baS  <5d)impflid)fte  &u 
begeben.  12)  9ltS  OboffeuS  Ijörte,  wie  JljerfiteS  ben  Agamemnon  fd)mäfye,  be* 
faty  er  bem  unoerfdjämten  Menden,  er  folle  feine  3«"9C  Mügeln,  unb  broljte, 
ftreng  mit  iljm  su  ©erfahren,  wenn  er  nodjmatS  roagen  mürbe,  ben  3lnfüf)rer 
ber  ©rieben  ju  beteibigen.  13)  3£antr)ippe  erflärte  öfter«,  fte  Imbe  ben  SofrateS 
ftetS  mit  einem  unb  bemfelben  ©eftdjte  auS  bem  §aufe  weggefjen  unb  wieber 
jurüette^ren  feljen.  ©in  Qä^omiger  ift  nid)t  immer  in  3°*";  aber  reije  ifjn, 
unb  bu  wirft  ihn  fofort  toben  feljen.  14)  5)atameS  befahl  allen  feinen  Seilten, 
ü)m  augenblicflid)  ju  folgen;  wenn  fte  baS  mit  ©ntfdjloffenfjeit  träten,  würben 
ü)nen  bie  ©egner  nid)t  miberftefjen  fönnen.  15)  ftritiaS  fprad)  fid)  für  bie  £>in= 
riajtung  beS  JfjerameneS  auS,  ba  oon  bemfelben  ja  erwiefen  fei,  bog  er  baS 
Slnfefjen  ber  l)öd)ften  <StaatSbel)örbe  untergrabe.  16)  Vergebens  t)attc  Ooib  ge* 
Ijofft,  ber  Jag  werbe  anbrechen,  an  welchem  if)m  bie  SRücffeljr  nad)  9ftom  ge= 
ftattet  fein  werbe.  17)  2ßer  wollte  leugnen,  bafj  ©paminonbaS  ber  reid)fte  9Jcann 
in  Jfyeben  geworben  märe,  wenn  er  ftd)  baju  oerftanben  fjätte,  @efd)enfe  am 
juneljmen?  18)  ©S  ift  beffer,  wenn  man  bie  2Baf)rf)eit  fagt,  ju  unterliegen,  als, 
inbem  man  fiügen  fprid)t,  ju  fiegen. 

434.  Seldje  Siegel  fommt  bei  Überfettung  folgenber  6ätje  in  3(nwenbung?  1)  3)er 
Söerbadjt  ber  «Senatoren,  bafc  9ft.  2JknliuS  nad)  bem  $Önigtume  ftrebe,  fd^eint 
mir  unbegrünbet  gewefen  ju  fein.  2)  $urd)  bie  9tad)rid)t,  bafc  baS  feinblicfye 
^eer  nollftänbig  gefc^lagen  fei,  würbe  bei  allen  bürgern  bie  gröfjte  greube  r)er* 
oorgerufen.  3)  Sötüigft  bu  bie  Se^re  ber  ©pifureer,  ba§  bei  allem  bie  Sinnenluft 
mafjgcbenb  fein  müffe?  4)  93alb  jeigte  eS  per),  baj  bie  «Hoffnung  oieler  5ltl)ener, 
ber  Sh-icg  mit  ben  ^erfern  fei  nad)  ber  <5d)lad)t  bei  3Jlarat^on  beenbet,  eine  eitle 
gewefen  war.  5)  $a$  öcwugtfein,  bag  id)  mid)  um  ben  Staat  oerbient  gemaajt 
fjabe,  Ijält  mia^  in  meiner  sJticbcrgefd)lagcnf)cit  aufrecht.  6)  ©Ijrenooll  ift  ber 
5luSfprud)  ©olonS  in  einem  fleincn  s^erfe,  er  werbe  alt,  inbem  er  tägtid)  man* 
derlei  juleme.  7)  Ferres  ftrebte  eifrig  nad)  bem  9tufe,  ein  Hunftfcnncr  ju  fein. 
8)  ^llejanber  oerfdjmä^te  cor  ber  6d)lad)t  bei  ©augamela  ben  $Rat  feiner  Jelb« 
b,erren,  man  müffe  bie  ^erfer  nad)t§  überfallen. 

^5.?Bie  fmb  folgenbe  2lu3rufe  ber  ^lage  ober  ^erwunberung  unb  folgenbe 
fragen  beS  Unwillens  su  überfein?  1)  O  bag  bu,  mein  lieber  Sol)n,  je^t 
oon  Seiben  fo  Ijeimgefudjt  wirft,  fo  in  J^räuen  unb  Jammer  barnieberliegft, 


Digitized  by  Google 


436    436  b. 


102  — 


unb  bafj  bie«  burd)  meine  ©djutb  gefdjiebt!  2)  31  d)  ba&  betne  frühere  Sieb« 
unb  Staunblidjfeit  ftd)  in  folgen  $afj  unb  fold)e  SRücfficfytSloftgfeit  oerwanbelt 
t)at !  3)  5Bie,  id)  follte  fleinmütig  oon  meinem  SBorfmben  abfte^en?  4)0  bu 
Z\)ox !  ba§  mdu  &u  fetjen!  blinblingS  ben  SBorten  eines  fo  erbärmlichen  3)?enfd)en 
p  folgen!   5)  2Bie  fönnte  mol)l  jemanb  fo  unglücflid)  fein,  wie  id)  ei  bin? 

6)  C  bu  £ht*  oon  Stein,  bafj  bu  burd)  meine  bitten  nidjt  gerührt  rotrfl! 

7)  O  ba$  empdrenbe  ©efdncf !  3)u  mufft  ba$  Statertanb  oerlaffen,  baS  bu  be= 
freit  Ijaft?  bu  wirft  au«  ber  ©tabt  oerwiefen,  bie  bu  gerettet  ^aft? 

436.  ©et  melden  paffioifctyen  Serben  wirb  nidjt  ber  Äcc.  c.  inf.,  fonbern  mit 
perfön  lieber  ftonftruftion  ber  Nom.  c.  inf.  gebraust? 

436  b.  Überfefce:  1)  $er  ftaifer  (£laubiu8  lieg  einem  ®afte,  oon  bem  man  glaubte, 
bafj  er  ben  Sag  oorfyr  einen  gotbenen  ©edjer  geftot)len  f)abe,  am  folgenben 
Sage  einen  irbenen  fteld)  oorfefcen.  2)  Qcfy  bin  niety  in  fo  großer  Jurdjt,  wie 
eS  bir  oielleidjt  fcfyeint.   3f)r  fe^t  mid)  an  unb  jmar,  roie  eS  fd)cint,  erjumt. 

3)  @t)er  wollen  mir  alle«,  wa3  aud)  baS  ©dncffal  bringen  wirb,  erbutben,  als 
bog  e§  fdjetnen  foü,  mir  gärten  bie  ©ebingungen  be$  Vertrages  gebrochen. 

4)  93om  fiaube  be3  £orbeerbaume§  behauptet  man,  e8  werbe  nid)t  oom  SBlitje 
getroffen.  SBon  s$.  Sulla  urteilte  man,  er  fei  in  ber  33e  Werbung  um  ba§ 
ftonfulat  (eibenfd)aftlid)er  all  bie  anberen  gewefen.  5)  58on  ben  ©tücfen  be$ 
£eren$  glaubte  man  toegen  ber  ©d)önt)eit  ber  Spraye,  bog  fte  oon  fiälius 
gefdjrieben  mürben.  6)  9Ran  leugnet,  bafj  e$  einen  2)id)ter  Orpt)eu3  gegeben 
|abe.  7)  Ten  ©olbaten  mar  oon  $lleranber  »erboten,  ba3  £>au$  bes  *ßinbar  ju 
ptünbern.  8)  93on  £t)efeu$  wirb  erjäljlt,  bafj  er  bie  93ewof)ner  ber  jerjrreuten 
Sieden  in  5lttifa  &u  ber  einen  ©tabt  unb  ©emeinbe  3ltt)en  oereinigt  habe. 
9)  Unter  allen  ariedjifdjen  ßanbfdjaften  tjat  nad)  ber  gewöhnlichen  Srabition 
oorjügltd)  2lttifa  bie  ©unft  be3  ©d)icffal$  erfahren.  10)  s))la\\  gab  bem  9Ro§ciit* 
fd)iilb,  feinen  93ater  ermorbet  ju  haben.  11)  @8  ift  überliefert,  bafj  bei  ben 
innerem  bie  99öben  ber  Sdjiffc  bebeutenb  fladjev  gemefen  feien  nie  bei  ben 
^Römern.  12)  9Ber  im  Sitter  oon  43  Qafyren  Äonful  mürbe,  oon  bem  fagte  man, 
er  fei  e$  im  gehörigen  Hilter  geworben;  jebodj  erlangten  mehrere  megen  aus 
gezeichneter  Sßerbienfte  ba$  Stonfulat  oor  bem  gefeilteren  Sllter.  13)  ©age,  roie 
e8  gefommen  ift,  bog  man  oon  unglücffeligen  3flenfchen  fagte,  fte  hätten  ba* 
^ßferb  be$  ©eju«.  14)  üflan  t)at  un8  biefe«  93uch  nicht  lefen  laffen  unb  roirb 
e«  attd)  biet;  nidjt  lefen  laffen.  15)  2118  ©alanu«  !ranf  rourbe,  befd)log  er  frei^ 
rotllig  au  fterben;  er  bat  Slleranber,  bog  iljm  geftattet  roerbe  (sinere),  auf  einem 
©Weiterlaufen  ft^enb  umsufommen.  9Ran  lie|  mdjt  ju,  ba|  in  Olnmpia  bie* 
jenigen  um  (S^renpreife  ftritten,  bie  bei  itjren  SWitbürgern  in  fdjledjtem  9Jnfc 
ftanben.  16)  33on  ©icero  lägt  mit  föedjt  fagen,  bag  er  ber  ^Inlofopljie, 
meiere  lange  ju  9)om  nur  Sfrembting  su  fein  fdjten,  gleidjfam  bas  ^Bürgerrecht 
gegeben  ^abe.  17)  (58  ift  nic^t  jroeifell)aft,  ba§  bie  ftartljager  fc^on  unter  £a= 
milfarg  2lnfüt)rung  fter)  ganj  Spaniens  bemächtigt  l)aben  roürben,  roenn  tfjnen 
nid)t  oon  ben  ^Römern  ber  93efel)l  jugefommen  roäre,  ben  @bro  nicb,t  ju  übet 
fc^reiten.  18)  itobienuS,  roelc^er  in  ©äfarS  §eere  gro§e§  2lnfel)en  gehabt  tjattc, 
Ijat  benfelben  oerlaffen,  unb  man  glaubt,  bog  oiele  baSfelbe  t^un  werben.  19)  3^ 
glaube  tjtntftnglic^  gezeigt  \\\  l)aben,  wie  fet)r  bie  sJiatur  bee  SWenfcrjen  biejenieje 
aller  anberen  ©efdjöpfe  übertrifft.  20)  SBie  man  anneljmen  mug,  war  (£pimenibe$ 
au«  Äreta,  oon  bem  e$  Ijei^t,  bag  er  2ltb,en  im  3atjre  596  entfünbigt  ^abe,  ein 


Digitized  by  Google 


-  103  -   .  437-441. 

HJtonn  oon  auferorbentlidjer  fllugljeit  unb  ^Beliebtheit.  21)  2118  man  melbete, 
bag  Hgeplao«  in  <£pf)efo$  gelanbet  fei,  fanb  e3  $iffapl)erne3,  weit  er  jum 
Äriege  nid)t  genügenb  gerüftet  war,  für  gut,  mit  ben  (Spartanern  einen  SBaffen* 
Pftanb  auf  brei  2ttonate  abaufdjliefeeu. 

437.  3n  roeldjcm  $afle  »erben  dicitur,  Hdetur,  nuniiatur  mit  bem  Acc.  c.  in  f.  DCTbunben? 

438.  <üeb  an,  roa*  in  folgenben  au«  ben  beften  Älaffifern  entnommenen  Säfren  bom  gen>öb>lid)en 
Spra$gebraud>e  abtneidjenb  ift:  1)  Non  dabitabant  totam  Hispaniam  arsaram  hello. 
Neinini  dnbiura  erat  bellum  a  Tarquiniis  imraincre.  Non  dabito  fore  plerosque,  qni 
hoc  genns  scripturae  leve  iudicent.  —  2)  Magnificnm  illud  est  Romanisque  gloriosnm, 
ut  Graecis  de  philosophia  litteris  non  egeant.  Verum  est,  ut  popnlus  Romanus 
omnes  gentes  virtute  superarit.  Dionysio  ne  integrum  quidem  erat,  ut  ad  iustitiam 
remigraret.  Hoc  novum  est,  ut  homines  servos,  qui  indicarat,  statim  e  medio  supplicio 
dimiserit.  Rectum  et  aequum  est,  ut  eos,  qui  nobis  carissimi  esse  debeant,  aeqne 
ac  nosmet  ipsos  amemus.  Est  hoc  commune  Vitium  in  magnis  liberisque  civitatibus, 
ut  invidia  gloriae  comes  sit.  —  3)  Ingen s  metus  erat  ipsam  coloniam  esse  defecturam. 
Timetis  ne  dignitatem  quidem  posse  retineri.  Nihil  minus  timebant  quam  arcem  iam 
plenam  hostium  esse.  —  4)  Ratio  ipsa  monet  amicitias  comparare.  Eum  suae  libidincs 
flagitiose  facere  admonebant.  Nemo  adulescentibus  suaserit  histrionum  more  elaborare. 
Rei  publicae  digoitas,  quae  me  ad  sese  rapit,  haec  minora  relinquere  hortatur.  Hic 
postülat  se  absolvi.  Illa  phalanx  non  parere  so  dueibus,  sed  imperare  postulabat. 
Nostram  gloriam  tua  virtute  augeri  expeto.  Te  quam  primum  videre  opto.  —  5)  Gra- 
tulor  tibi,  cum  tantum  vales  apud  Dolabellam.  Cum  in  Matii  familiaritatem  venisti, 
gaudes.  Tibi  gratias  ago,  cum  tantum  litterae  meae  potuerunt  Te,  cum  eo  animo 
es,  satis  laudare  non  possum.  Gratissimum  fecisti,  cum  eum  nobis  amicum  quam 
servtun  esse  maluisti.  Praeclare  facis,  cum  et  eorum  tenes  raemoriam  et  puerum 
diligis.  —  6)  Miraris,  si  liberi  hominei  superbiam  tuam  ferre  non  posaunt.  Minirae 
est  mirandum,  si  et  vita  Cimonis  fuit  secura  et  mors  acerba.  Minime  mirum,  si  ista 
res  adhuc  nostra  lingua  illustrata  non  est  Quid  mirum  in  senibus,  si  infirmi  sunt 
aliquando?  —  7)  Archiae  celeriter  antecellere  omnibus  ingenii  gloria  contigit.  — 
8)  Natura  non  patitur,  ut  aliorum  spoliis  nostras  facultates  augeamus.  Patiendura 
non  est,  ut  quidquam  ist i  se  minis  profecisse  arbitrentur.  —  9)  Indigni,  ut  a  vobis 
redimeremur,  visi  sumus.  —  10)  Galli  pollicentur  obsides  dare  atque  imperio  populi 
Romani  obtemperare.  Quae  imperarentur,  facere  dixerunt  —  11)  Confitere  turpiter 
fagisse.  Gravissime  ferre  dixit.  Agrariae  legi  intercessores  fore  professi  sunt.  — 
12)  Creditur  Numam  Pythagorae  auditorem  fuisse.  Non  mihi  videtur  ad  beate  viven- 
dum  satis  posse  virtutera.   Dicitur  eo  tempore  matrem  Pausaniae  vixisse. 

k.  Xn$  $artiriptunt. 

439.  2Ba3  ift  im  allgemeinen  über  bie  93ebeutung  ber  <Participien  im  £ateinifä>n 
£u  bemerfen? 

440.  Selche  beiben  Slrten  oon  ^ßarticipiatf onftruf  tionen  ftnb  |tt  unter* 
f Reiben,  unb  rote  werben  fie  angeroanbt? 

441. 3Benbe  in  folgenben  Sätjen  bie  Regeln  über  Participium  coniunetum  unb 
Ablativtis  absolutus  an:  1)  5lleranber  jog  ben  Sfting  D0Q1  Jiugcr  unb  gab  ifyt 
bem  sßerbicca$.  2113  ba£  l)öl$erne  Sßferb  oon  ben  Trojanern  in  bie  Stabt  gc» 
jogen  raar,  f prangen  bei  sJlad)t  bie  ©riedjen  au$  bem  99aud)c  beSfelben  ljeroor. 

2)  ©enn  SHeicf)tum  mit  Unredjt  erroorben  ift,  fo  liegt  in  bemfelben  fein  Segen. 

3)  5)ie  (Erbe  bre^t  ftd)  in  Segleitung  be$  Sflonbe«  um  bie  Sonne.  4)  SBenn 
bie  Sonne  aufgebt  jerftreut  fid)  ber  hiebet.  5)  SBenn  bie  Sonne  aufgefjt,  rotrb 
ber  Giebel  burd)  if)re  Straelen  oerferjeud^t.  ti)  SBenn  ber  Sinter  roieberfeb,rt, 
fliegen  bie  meiften  93ögel  roeg.  üöenn  bie  Störd)e  jurücffefyren,  fudjen  fie  if)r 
alted  SRcft  roieber  auf.  7)  £annibal$  Sitten  roareu  fo  einfad),  bafj  iljn  oiele  oft 


s 

Digitized  by  Google 


442—446.  -  104  - 

unter  ben  SBadjen  unb  Soften  am  93 oben  fyaben  liegen  fefyen.  8)  SBaS  Reifen 
bem  SWenfc^en  adjtjig  3al)re,  wenn  er  ftc  mit  sJttd)t3tt)un  Eingebracht  ^at? 
9)  SBenn  bie  Filterung  trocfen  ift,  mufj  man  bie  ©ärten  öfters  roäffem.  10)  $ie 
SRömer  glaubten,  folange  §annibal  lebe,  cor  91acr)ftcllung  nie  firfjer  ju  fein. 
11)  311*  baS  £eer  ftd}  mit  reifer  93eute  betaben  Ijatte,  führte  SlgeftlauS  bas= 
fetbc  nacf)  @pb,efu8  aururf,  um  bort  au  überwintern.  12)  SRomuluS  unb  SRemus 
mürben  ber  Sicca  fiarentia  übergeben,  um  oon  it)r  aufgejogen  au  roerben.  13)  $ie$ 
alles  ift  gefeiten,  olnte  baf?  id)  baoon  gemußt  ober  eS  geroollt  f)abe.  14)  SBenn 
id)  ben  oon  ©ternen  funfelnben  Gimmel  betraute,  fo  ift  e$  mir  nid)t  mefyr 
aroeifeltjaft,  baf}  ein  atlroeifer  £errfa)er  mit  unenblidfjer  SRadjt  bic§  3BeftaU 
regiert.  15)  ©eroitter  bilben  ftctj  befonberg,  wenn  bie  Suft  fdjroül  ift.  16)  %\\$ 
roenn  bie  &rate  ben  Xob  eine«  ftranfen  oorfyerfeljen,  fagen  fte  tfjm  bod)  niaV, 
bafj  er  fterben  roerbe.  17)  2Ucibiabe§  mar  rocgen  SReligionSfreoelS  angcflagt; 
be$l)alb  flof)  er  nad)  Sparta.  18)  3d)  merbe  bie  Sogif  barauftellen  fudjen,  m<iim 
id)  babei  bem  beften  ©eroftlnrSmanne,  nämlid)  bem  2lriftotele§,  folgen  merbc. 

19)  ©ofrateS  erflävte,  er  fterbe  mit  ootlfommener  $Rut)e;  benn  roeber  als  er 
au§  bem  £aufe  gegangen  fei,  noch,  a(S  er  bie  SRebnertribfinc  betreten  f)abe,  fei 
it)m  oon  ber  ©ottljeit  irgenb  ein  3lnaeid)cn  eine«  brotjenben  UnfyeilS  gegeben. 

20)  2)er  ebenerroäfjnte  tljracifdje  (£f)erfone3  liegt  amifdjen  bem  tl)racifd)en  3Jleere 
unb  bem  §elle3pont.  25a§  fogenannte  Sftauf oleum  hatte  5lrtemifta  aum  3lnbenfe« 
an  iljren  ©cmaf)I  SJJaufoluS  erbauen  laffen.  21)  (Sin  geräumiges  §au§  gereift 
fjäuftg  bem  93eftt}er  aur  Sdjanbe,  roenn  in  bcmfelben  Öbe  l)errfdjt  unb  bie§  ganj 
befonberS,  roenn  eS  eljebem  unter  einem  anbern  53eft^ev  oiel  befugt  au  roerben 
pflegte.  22)  Unartige  fünfte  fmb  unter  Einleitung  ber  9tatur  erfunben  roorben; 
biefer  folgte  bie  Vernunft  unb  at)mte  fte  nad)  unb  erlangte  fo  mit  erftnberifccjem 
Oefdjicfe  alle«  aum  fieben  Nötige.  23)  $Brutu§  roäfjlte  ftd)  aum  2lmt§genoffen 
ben  %  93alertu3,  mit  beffen  £ilfe  er  bie  Könige  oertrieben  Imtte.  24)  Seim 
Slnblicfe  unferer  ftelbaeictjen  a»gen  ftd)  bie  fteinbe  eiligft,  roie  roenn  fid)  ihnen 
eine  neue  unb  ungeroofmte  (Srfdjeinung  bargeftellt  Ijätte,  in  irjre  3?erfd)an$ungen 
aurfief. 

442.  3Beld}c  ©gentümlicrjfeit  jeigt  fid)  bei  bet  Äonfrruftion  bon  gratulari,  menn  man  $.  ben  3ap 
überfefrt:  „3d)  münfcfje  bir  ©lüd  ba$u,  bafe  bu  ba$  «atcrlanb  gerettet  baft"? 

443.  ©inb  bie  Säfce:  1)  -Jaul)  ber  Angabe  be«  2ioiu$  ift  ©agunt  im  achten  Monate  ber  Belagerung 
erobert.  2)  9tod)  bem  einfthnmigen  Urteile  oller  ©elebrten  b,abcn  bie  GMccben  olle  übrigen 
Lotionen  in  Äunft  unb  SMffenfcrmft  weit  übertroffen  —  richtig  überfept:  1)  Livio  auetore 
Saguntuin  octavo  mense,  quam  oppugnari  coeptum  erat,  captum  est.  2}  Omuibus 
doctis  consentientibus  Graeci  ceteras  omnes  nationes  artibus  litterisque  multo  supera- 
verunt? 

444.  SBie  fann  man  mit  einem  Sporte  überfein:  „nadjbem  mau  gehört  (erfannt,  cingefeljen,  er* 
fahren)  trotte,  nadjbem  bie  IRelbung  eingelaufen  mar,  naa^bem  öffentlich  befannt  gemad)t  W, 
nact)bem  man  bie  Erlaubnis  erteilt  t)atte,  naa)bcm  Äunbfcb,aft  eingejogen  mar,  nacb,bcm  l  oqcU 
f(b,au  gehalten  roar"? 

446.  Sarum  ift  c«  un^uläffig,  bie  Säfee:  1)  35ie  Jeinbe  jogen  ab,  al*  [\t  bie  oon  ben  Bürgern  ocr= 
laffene  «Stobt  erobert  Ratten.  2)  34  grüfetc  beinen  ©ruber,  ben  id.)  beim  Scfen  traf.  3) 
Gn.  ^ompeju«  Strabo,  oom  5Miji  getroffen,  geftorben  mar,  lieften  fid)  oiele  ^u  übergrofeer  greube 
binreifeen  —  ju  übci*fe^en:  1)  Höstes  urbe  a  civibus  relicta  expngnata  profecti  sunt 
2)  Fratrem  tuum  legentem  inventum  salutavi.  3)  Cn.  Porapeio  Strabone  de  caelo 
tacto  mortuo  raulti  nimia  laetitia  elati  sunt. 

446.  3ft  ed  geftattet,  $u  einem  ^avticipium  ober  3lbjectioum  noct)  eine  fonjeffioe  Äonjunftion 
»nie  fjuamquam,  quamvis,  etsi  etc.  f)inäu$ufügcn?   3)arf  man         ben  ©ati:  „Tie  ftw"*1 


Digitized  by  Google 


—  105  -  447-451. 

ÜcBen,  ob  gl  cid)  befiegt,  ben  SRut  ntd)t  fürten"  überfein:  Romani  quamquam  Ticti  animo 
non  ceciderunt? 

447.  Sq#  tfi  in  folgenben  au$  filaffifern  genommenen  Sähen  bödtft  auffällig?  Nemo  erit.  qui 
credai  te  invito  provinciam  tibi  esse  decretam.  Cato  vivo  quoqne  Scipione  allatrare 
eins  magnitndinem  solitus  erat.  Vercingetorix  convocatis  suis  clientibns  facile  (eos) 
incendit  Caesar  centam  obsidibns  iraperatis  hos  Aeduis  castodiendos  tradidit  Nostri 
pulsia  hostibus  castra  eorum  diripuerunt.  Turribus  excitatis  tarnen  has  altitudo 
pnppinm  superabat. 

c.  $ad  «eruiiMum  unb  ßminbltwtn. 

448. Selker  Unterfdneb  ift  amifdjen  bem  ©er unb  tum  unb  ©erunbioum? 

449.  Sinb  bie  Sluäbrütfe:  1)  S)ie  flunft,  einen  Staat  ju  regieren;  bie  SBegierbe, 
föeityum  ju  erwerben.  2)  3)ie  <5ud)t,  oielerlet  &u  lefen;  ber  ©ifer,  etwas  ju 
tb,un.  3)  $ie  jum  einernten  ber  Srüdjte  paffenbe  3eit;  ju  fdmjad),  eine  Saft 
$u  tragen.  4)  3ur  Erleichterung  ber  SBefdjroerbcn;  roegen  ber  Kräftigung  ber 
©efunbfjeit;  bei  ber  Regierung  be§  ©taate§.  f>)  2Rit  fiefen  unnüfcer  93üd)er 
3eit  oerlieren;  burd)  9Imoenbung  oon  5lrsnei  —  in  folgenber  Seife  richtig 
überfetjt?  1)  Ars  rem  publicam  administrandi;  cupiditas  opes  comparandi. 
2)  Aviditas  multorum  legendorum;  Studium  alieuius  agendi.  3)  Tempus 
demetendo  fruges  aecommodatum ;  impar  ferendo  onus.  4)  Ad  levan- 
dam  molestias;  valetudinem  firmandi  causa;  in  admini9trando  rem 
publicam.  5)  Inutiles  libros  legendo  tempus  perdere;  medicinam  ad- 
hibendo. 

450.  SBeldje  Regeln  in  93ejug  auf  bie  Honftruftton  oon  tempus  est,  consilium  capio  etc.  ergeben 
fich  aus  93ergleid)img  folgenber  Säfoe?  1)  Tempus  iam  est  de  hac  re  dicere.  Tempus  est 
maiora  conari.  Nunc  non  est  tempus  magnifice  epulari.  Nunc  alienum  tempus  est 
mihi  tecum  rixandi.  Non  est  mihi  tempus  ad  haec  respondendt.  Tempus  est  cedendi 
et  abeundt.  Tib.  Graccho  breve  tempus  ingenii  augendi  fuit.  2)  Lysandcr  consilium 
cepit  reges  Lacedaemoniorum  tollere.  Non  fuit  consilium  meum  socordia  atqne  desi  lia 
bonum  otium  conterere.  Consilium  ceperunt  manu  decertare.  Thucydides  consilium 
cepit  res  patrias  describere.  Turpe  est  consilium  tuum  fngiendt.  Alexander  Babylonem 
reversus  nova  consilia  cepit  imperü  äugend/  atque  amplificandi.  3)  Mihi  mos  est 
plura  audtre  quam  loqut.  Eius  mos  est  omnibus  adversart.  Mos  omnibus  adversandt 
tarpis  est.  Romae  privatis  ius  non  erat  convocandi  senatum.  Est  ars  difficilis  recte 
rem  publicam  regere.  Ulis  magnifice  et  molliter  vivere  mos  est.  Nnlla  est  ratio 
amittere  eiusmodi  occasionem. 

451.  Überfe^e  fotgenbe  @dt>e  unb  gieb  bie  babei  ju  befolgenben  Regeln  über  ben 
®ebraud)  be§©erunbium§  unb  ©erunbioS  an:  1)  51  mbioriy  ermahnte  bie 
Wertrier,  fte  möchten  bie  (Gelegenheit,  fia)  auf  immer  ju  befreien  unb  ftd)  an 
ben  Römern  ju  rädjen,  nict)t  fahren  taffen.  3)ie  ©parfamfeit  ift  bie  flunft,  über* 
flüfftge  5Iu§gaben  ju  uermeiben,  ober  bie  Stunft,  fein  SSermögen  mit  9Haf3  }u 
gebrauten.  Qn  mir  lebt  eine  unenblidje  (5eb,nfud)t,  ba§  33aterlanb>  toeld)e§  id) 
fo  lange  tyabe  entbehren  müffen,  roieberjufe^en.  2)  @in  grofjer  Seil  ber  Sabn* 
lonier  r)atte  ftd)  auf  ben  Stauern  oufgeftetlt,  begierig,  ben  neuen  ftönig  fennen 
ju  lernen.  Sie  eifrig  ßicero  getoefen  ift,  ftd)  eine  93tbliotfyef  anjuf Raffen  unb 
fte  gu  oerfdjönern,  err)eHt  au8  nielen  feiner  93riefe  an  31rticu§.  $ie  Struppen 
waren  bura)  bie  ©trapajen  be§  9Jlarfcr)e§  fo  ermattet,  ba§  fte  faum  imftanbe 
waren  (potentem  esse),  bie  Saffen  ju  galten.  3)  3)ie  SBftume  ftnb  im  Sinter 
bisweilen  mit  fo  oiel  ©djnee  bebeeft,  bafj  fte  faum  imftanbe  ftnb  (parem  esse), 
bie  Saft  beSfelben  ju  tragen.   Ser  am  Schnupfen  leibet,  ift  nid)t  red)t  fälng, 


Digitized  by  Google 


452-453.  —  106  - 

einen  (Stoff  fdmrf  ju  beurteilen  unb  ju  prüfen.  SDie  SRatur  fyxt  ben  ®eift  mit 
©innen  auSgeftattet,  bie  jum  ©rfennen  geeignet  fmb.   SRit  SRe^t  glaubten  bie 
alten  Werfer,  berjenige  tauge  ju  feinem  widrigen  ©efdjftfte,  meinem  ba$ 
©ajweigen  &ur  Saft  werbe.   4)  9(18  ©rutu«  erfahren  hatte,  bafe  feine  ©öb,ne 
auf  3"^rffö^ung  ber  Könige  in  bie  ©tabt  fännen  (studere),  liefe  er  fte  Inn* 
rieten,  ©ermanicu«  oerwanbte  wenige  2age  auf  bie  Sieberherftettung  bet  ftlotte. 
(Säfar  richtete  fein  Slugenmerf  auf  bie  93erbefferung  beS  römifdjen  ftalenberS. 
sJtad)  ber  3erftörung  oon  Sroja  fam  $nea3  nach  Italien  unb  fuchte  einen  Ort 
für  bie  Erbauung  einer  ©tobt.  5)  Sitte  Strafte,  welche  <£icero  hatte,  oerroanbte 
er  auf  ben  ©d)u$  ber  bürgerlichen  greifet.  Soher  weife  bie  »meife,  bafe  ber 
Sommer  bie  jur  ©infammtung  oon  Wahrung  geeignete  3eit  ift?  S)uiliu§  pellte 
juerft  <£nterhafen  her,  mit  benen  er  mätjrenb  be*  äampfeS  breifeig  ©d)iffe  fa* 
perte  unb  breije^n  in  ben  ©runb  bohrte.  3)ie  nötigen  2lu«rüftung§gegenftdnbe 
für  bie  ©d)iffe  liefe  <£afar  auS  ©panien  fommen.   $ie  3ähne  ber  SBiber  fmb 
jum  9lbfa}&len  oon  SHinben  unb  bie  3ät)ne  ber  (Siebhörnchen  gum  3erbeifeen  oon 
Hüffen  eingerichtet.  6)  93iele  roenben  bei  ber  Slnfchaffung  oon  jßferben  Sorgfalt 
an,  ftnb  aber  bei  ber  SBatjl  oon  Jreunben  gleichgültig.  $ie  Sgnpter  ergänzen 
ba«  $ahr  burd)  (Jinfdjaltung.   9htma  ^ompiliu*  gab  oor,  er  bebiene  fidb,  bei 
Slbfaffung  feiner  ©efefce  beö  JRate«  ber  Stumphe  ©geria.  $ie  ©djönheit  ber  Siebe 
wirb  burd)  bie  fieftüre  oon  SRebnem  unb  Richtern  geförbert  Söiele,  welche  oor* 
her  fo  arm  gewefen  waren,  bafe  fte  jahlungSunfälug  waren,  fd)arrten  bei  ber 
93erwaltung  einer  ^rätur  ungeheuren  SReicbtum  gufammen.  Wicht  baburd),  ba§ 
mir  un$  fdjämen,  fonbern  baburd),  bafe  mir  ba$  Ungejiemenbe  nicht  thun,  müffen 
wir  bem  Warnen  ber  Unoerfchämtheit  entgehen.   7)  3)ie  fpartanifä)en  ftrauen 
liegen  (curare)  it)re  8ötme,  wenn  fte  mit  Sunben  auf  bem  Würfen  tot  jurütf' 
gebraut  mürben,  heimlich  unb  ohne  alle  Seichenfeier  begraben.  9ll§  ©äfar  au$ 
ben  Winterquartieren  nad)  Italien  abreifte,  gab  er  feinen  Unterfelbherren  ben 
99efebX  im  Saufe  be$  Sinter«  möglichft  oiele  ©chiffe  bauen  unb  bie  alten  au$= 
beffern  ju  laffen.   3)ie  ©partaner  übergaben  bie  oornehmften  ber  Ägineten, 
welche  al$  ©eifeln  hatten  ausgeliefert  werben  müffen,  ben  Athenern  jur  Be- 
wachung,  ©o  fchretflid)  war  bie  ©raufamfeit  be§  SlftnageS,  bafe  er  bem  £a*s 
paguS  bie  ftinber  beSfelben  als  SRahl  oorfefcte.   3"*  3«*  De*  $gcu*  Wi(fte 
Althen  alle  3ahre  fteben  Jünglinge  unb  ebenfooiele  Jungfrauen  nach  Sreta,  roelcfje 
bem  9Rinotauru8  oorgeworfen  werben  follten. 

452.  SBeldjc  Regeln  über  ben  ©ebraud)  be«  ©erunbiüö  ergeben  au«  folgenben  »eifpielen? 
1)  Regiam  imperium  initio  conservandae  libertatis  atque  aagendae  rei  publicae  foerat 
Et  oppngnati  ei  oppngnatores  ea,  quae  diutinae  obsidionis  tolerandae  sunt,  ex  agris 
convehunt.  Studia  cupiditatesque  honorura  everiendae  rei  publicae  solent  esse.  MulU 
"ontra  morem  consueiadinemqne  militarem  sunt  facta,  quae  diasolvendae  diseiplin»« 
essent.  Cetera  in  dnodeeim  tabalis  rainuendi  sunt  suraptus  lamentationisque  fnneris. 
—  2)  Decemyiri  legibus  scribundis  creati  sunt.  —  3)  Via,  quam  nobis  quoque  ingre- 
diendum  est.  —  4)  Expetuntnr  divitiae  ad  fruendas  voluptatea.  —  5)  Mos  a  nie  gc- 
rendus  est  adnlescentibus.  —  6)  Tum  deniqne  destiterunt  irapediendo  bello. 

453.  Überfe^e:  1)  $urcb,  93eränberung  beS  SanbeS  wirb  ber  ®hara^ter  n*4*  oeränbert. 
3wifd)en  IRomuluS  unb  9lemu§  brad)  ein  ©treit  wegen  ber  Benennung  unb  be$ 
Seft^eS  ber  neuen  ©tabt  aus.  2)  fi.  Kornelius  ©eipio  würbe,  weil  ev  ben 
Hönig  SlntiodmS  in  Äleinaften  beftegt  hatte,  ber  3lftat  genannt  nach  bem  Sei' 
fpiele  feine«  SBruberS,  welcher  wegen  ber  Unterjochung  2lfrifa8  ber  Efrifaner 
genannt  worben  war.  3)  2)er  Seife  läfet  ftd)  burch  feine  ®efahr  oon  ber  öe» 


Digitized  by  VjOOQle 


107  — 


454-456. 


rrad)tung  ber  3)inge  abfdjrecfen.  $en  ©abinern  flößte  bic  ©ruenmtng  eine« 
DtftatorS  föom  aufjerorbentlicrje  gura)t  ein.  4)  $ie  ©tabt  3It^en  ift  burd) 
grfinbung  unb  Jörberung  ber  93erebfamfeit  bie  Syrerin  ber  Hölter  geworben. 
5)  SBelch  ein  grofjeS  Vergnügen  fd)öpft  man  au§  bev  Erlernung  ber  SBiffen-- 
fajaften!  6)  $urd)  bie  ©rfinbung  beS  ©d)iefjpulDer§  würbe  bie  gange  ^rieg= 
fül)rung  eine  anbere.  7)  ©uttenberg  wanbte  all  fein  $id)ten  unb  $rad)ten  auf 
bie  Srfinbung  ber  93ud)brucferfunft.  8)  $ie  93erfammlung  $ur  Sat)l  ber  ftonfuln 
würbe  auf  bem  9Har$felbe  gegen  ba§  ©nbe  be§  üDconatä  3uli  gehalten.  9)  ©in 
bleibenbeS  2lnbenfen  ^at  fid)  ©hriftoph  StoIumbuS  au«  ©enua  burd)  ©ntbeefung 
eines  oorrjer  unbefannten  ©rbteilS  erworben.  10)  2Hit  «Hedjt  barf  berjenige  ber 
jroeite  ©rünber  ber  ©tabt  genannt  werben,  welcher  biefe  nad)  ihrer  ©rünbung 
unb  Erweiterung  oom  Untergange  gerettet  fyat.  11)  Sieben  Oatjre  oermanbte 
$ergil  auf  bie  Slbfaffung  jener  oier  93üd)ev,  welche  über  bie  fianbwirtferjaft 
hanbeln.  12)  2)a3  Üßerbienft  ber  Befreiung  i^eben«  mufj  oon  un§  allen  beut 
^elopibaS  allein  beigelegt  werben;  bie  übrigen"  «erbienfte  ^at  er  mit  ©pami* 
nonbaS  gemein. 

454.  ©inb  bie  ©dfce:  1)  2)iefe  ftranfb,eit  ift  nid)t  gu  feilen.  2)  $ie  fteuerSbrunft 
n>ar  niä)t  ju  töfct)en  —  in  folgender  Söeife  richtig  überfetjt?  1)  Hic  morbus 
sanandiis  non  est.    2)  Incendium  reäinguendum  non  erat 

d.  Ins  §upinum. 

4ö5. ©elaje  Regeln  gelten  über  ben  ©ebraud)  ber  beiben  ©upina? 

456. ©ie  ift  „um  gu"  in  folgenben  ©ä$en  gu  überfein?  1)  SMe  geinbe  beeilten 
fid),  um  bie  ©tabt  gu  belagern.  2)  $lu§  allen  Seilen  @riedjenlanb§  ftrömten 
alle  oier  3ar)re  ungärjlige  ©riechen  nad)  Clrjtnpta,  um  ben  Spielen  gugufetjauen. 
3)  5)ariu§  f Riefte  an  bie  griedufd)en  ©taaten  ©efanbte,  um  ©rbe  unb  SBaffer 
ju  forbem.  4)  9iid)t  jebeS  SBaffer  ift  brauchbar,  um  bie  2Bäfcr)e  gu  reinigen. 
5)  $ie  ^ßr)itofoprjie  ift  gewig  würbig,  um  ftdj  mit  ihr  gu  befd)äftigen.  6)  ©ieb 
mir  ein  SBeil,  um  bamit  biefen  53aum  abguhauen.  7)  $>ie  SBoljlthaten,  welche 
wir  ben  ©Itern  oerbanfen,  ftnb  gu  grofj,  um  fte  auf  irgenb  eine  SBeife  oergetten 
ju  !önnen.  8)  <ßerifle§  mar  gu  fittenrein,  um  non  feinen  ©egnern  uerbäcrjtigt  gu 
roerben.  9)  $wei  Scanner  würben  gewählt,  um  bie  Tempel  ein$uweir)en.  10)  ©d)on 
jeit  ben  Reiten  be$  ÄaiferS  ßonftantin  war  e8  unter  ben  ©Triften  ©itte  ge* 
roorben,  nad)  Qerufalem  gu  pilgern,  um  ba§  ^eilige  ©rab  gu  befugen  unb  bei 
bemfelben  if)re  3lnbad)t  gu  oerrid)ten.  11)  Qd)  f djmeige,  nm  beinen  Kummer 
niajt  gu  oermehren.  12)  5)en  folgenben  £ag  oerwanbten  beibe  §eere  barauf, 
um  bie  ©efaUenen  ju  beerbigen.  13)  $en  ©trafen  giebt  man  ©alj,  um  e«  gu 
leden.  14)  9lftnage8  übergab  ben  jungen  (£nru§  bem  §arpagu§,  um  i^n  au§* 
jufe^en.  15)  OTcirt  trüber  feljrte  wohlbehalten  au«  bem  Kriege  jurücf,  um  balb 
barauf  am  JnprmS  gu  fterben.  16)  s}Jompeju§  floh  "<*d)  ©ch^cht  bei  «ßljör* 
falu«  naaj  ägnpten,  um  bort  ermorbet  ju  werben.  17)  34  habe  biefeä  fianbgut 
gerodhlt,  um  bafelbft  mein  Seben  aujubringen.  18)  @in  ©olbat,  ber  lieber  burth 
feige  gtu^t  fein  fieben  retten  all  in  ehrenhafter  SBeife  für  baS  «aterlanb  fatten 
wiD,  ift,  um  e3  gelinbe  ju  fagen,  allgemeiner  Verachtung  würbig. 


Digitized  by  Google 


457-460. 


—  108  — 


6.  Oratio  obliqna. 

457.  ©ieb  bie  §auptregeln  über  bie  lateinifd)e  Oratio  obliqna  an. 

458.  Seldje  fRcgel  in  Si*cjuig  auf  bic  ÄonflruWon  ber  Äonjunftionot  dum,  posUjuam  etc.  ergi<b 
fid)  aus  folgenben  Säfren?  Nero  Rufium  Crispinum  mergendum  mari,  dum  piscarrtwr 
servis  ipsius  demandavit.  Ex  Africano  saepe  audivi  Carneadem  et  Critolaum  e< 
Diogenera,  dam  Romae  essen t,  a  se  frequenter  anditos.  Dbi  signam  datam  sit,  clamoreni 
omnes  tollere  iubet,  Divitiacus  dixit:  Postquam  Oermani  agros  et  cultum  et  copiw 
Gallorum  adamawenf,  traduetos  esse  plures.  Fatetur  se  praedocum  duces  domi  stn« 
vivos,  postquam  Romam  rcdissit,  retinuisse.  Platonem,  cum  ex  alto  tempestas  in 
desertum  litus  detulisset,  animadvertisse  dicunt  in  arena  geometricas  quasdam  forma«, 
quas  ut  vidiwff,  exclamavisse  videre  se  hominum  vestigia.  Qua  nocte  templum 
Ephesiae  Dianae  deflagravit,  eadem  constat  natum  esse  Alexandrnm  atque,  ubi  lucere 
ootpisset,  claraitasse  magos  pestem  Asiae  proxima  nocte  natara. 

459.  Itbcvfe^c:  1)  Womulu«  ging  unter  ben  entrüfteten  ©abinerinnen  umher  unb 
erflärte  ihnen,  biefeS  fei  bind)  ben  ©tolj  ihrer  Sföter  gefd^e^cn,  meiere  ben 
Wad)barn  bie  eheliche  Sßcrbinbung  oerroeigert  bitten;  jebod)  würben  fie  (sc. 
bie  ©abinerinnen)  in  einer  ©he  leben  unb  teilnehmen  an  allen  ©ütern  unb 
am  ©taate  unb,  roaS  bem  menfd)lichen  @efd)led)te  ba§  Xeuerfte  märe,  an 
Shnbern.   ©ie  möchten  nur  ihren  Qoxn  milbern  unb  benen  tb,r  §era  fehenfen, 
melden  ber  3ufall  ihren  Seib  gefdjenft  habe.   Oft  fei  au§  93eleibigung  nad) 
her  3reunbfd>aft  entftanben,  unb  fie  mürben  befto  beffere  (Regatten  haben, 
roeil  fid)  jeber  für  fid)  beftreben  mürbe,  ba$  $eimroef)  nach  ©Itern  unb  Sßaler^ 
lanb  ju  ftiflen.   2)  $er  ©efanbte  ber  $efoetier  forad)  mit  ©äfar  folgenber* 
mafjen:  3Benn  ba$  römifd)c  93olf  mit  ihnen  ^rieben  machen  rooüe,  fo  mürben 
fte  in  eine  ©egenb  gehen  unb  bort  bleiben,  roo  ©äfar  fie  anroeifen  roerbe; 
menn  er  aber  fortfahre,  fie  ju  befriegen,  fo  möge  er  fid)  forooljl  an  bie  alte 
Wieberlage  beS  römifdjen  Golfes  a(3  an  bie  frühere  iapf  erfeit  ber  ^ebener 
erinnern.   $>ajj  er  unvermutet  ben  einen  $eil  oon  ihnen  angegriffen  ^ättt  ju 
einer  Qtit,  ba  bie,  roeldje  über  ben  Slufc  gegangen  roaren,  ben  ^h^gen  nidjt 
hätten  helfen  fönnen,  be$b,alb  möge  er  roeber  auf  feine  Sapferfeit  $u  otel  bauen, 
nod)  fie  oerachten;  fie  hätten  oon  ihren  ©Item  unb  Vorfahren  bie  Seljre  et» 
halten,  mehr  mit  Saoferfeit  als  mit  fiift  su  fäntpfen  ober  auf  Wachftellungen 
$u  bauen.   $af)er  möge  er  e3  nicht  herbeiführen,  bafj  bie  ©teile,  roo  fie  f«h 
gelagert  hätten,  oon  einer  Wieberlage  be$  römifchen  #eere§  ben  Wanten  erhielte 
ober  ein  Slnbenfen  befäme. 

460.  Verroanble  bie  im  folgenben  Slbfchnitte  enthaltene  Oratio  recta  in  Oratio 
obliqua:  Wach  Vertreibung  ber  ffönige  au$  Wom  oerroüfteten  bie  tquer  unb 
Volmer  ba3  ©ebiet  oon  fiatiutn  mit  3euer  unb  ©chroert  unb  sogen  bis  cor 
bie  Ztyxz  ber  ©tabt.  2113  fte  oon  bort  unangefochten  mit  ber  Veute  nad) 
£aufe  su  jiehen  anfingen,  berief  ber  ßonful  %.  GuinctiuS  eine  Volfsuerfamm= 
lung  unb  ^ielt  folgenbc  Webe:  „SBenn  ich  mich  aud)  frei  oon  ©crjulb  fühle, 
fo  bin  ich  Doth  tief  befdjämt  in  bie  Verfammlung  gefommen.  2>enn  id) 
fürchte,  e3  roirb  ber  Wachmelt  überliefert  roerben  (cf.  354),  bafj  in  meinem 
oierten  ßonfulate  bie  tquer  unb  SßolSfer  mit  ben  Saffcn  in  ber  |>attb  bi^ 
an  bie  dauern  ber  ^auptftabt  oorgebrungen  ftnb.  tiefer  ©chmach  roürbe  id) 
burch  Job  ober  Verbannung  auS  bem  3Bege  gegangen  fein,  menn  ich  geraupt 
hätte,  ba§  fie  gerabe  bief  einfahre  beoorftehe.  ^ch  meig  nid)t,  ob  bie  JJeinbe 
mich,  ben  STonful,  ober  ba«  33olf  oerachtet  haben.   i*iegt  bie  ©chulb  an  mir, 


Digitized  by  Google 


109  — 


461  -468 


fo  neljmt  mir  baS  3mperium  ab;  ift  aber  bie  ©dmlb  auf  eurer  (Seite,  fo  ift 
niemanb  imftanbe,  eure  genfer  ju  ftrafen:  nur  bereuet  fie.  Sebodj  bie  geinbe 
fyiben  weber  eure  geigfjeit  ueradjtet,  noef)  auf  ifyre  eigene  Sapferfeit  gebaut. 
$enn  wenn  nidjt  innerer  greift  baS  ©ift  unferer  ©tabt  wäre,  fo  mürben  bie 
gelber  nid)t  oerwüftet  fein.  Ober  $weifelt  etwa  jemanb  baran,  ba&  id)  bie  geinbe 
gefdjlagen  l)dtte,  wenn  baS  93olf  eine  2(uSi)ebung  jugelaffen  Ijätte?  SBarum 
fa^rt  iljr  alfo  fort,  eud)  unter  einanber  ju  Raffen?  SBann  follen  bie  3erwfirf; 
niffe  ju  ®nbe  fein?  ®aS  «olf  möge  in  3ufunft  feinen  SBiberwillen  metjr  gegen 
bie  patrieifdjen  SJeljörben,  unb  bie  *ßatricier  nid)t  gegen  baS  $ribunat  Ijegen. 
SllSbann  wirb  bie  ©intradjt  im  Staate  wieberfjergeftellt  werben  unb  überall 
@lücf  unb  ©egen  fein". 

J.  JUwrlmt. 

461.  SBeldjer  Unterfd)ieb  ift  awiföen:  1)  Certo  unb  cert^.  2)  Postremo  unb  po- 
stremum.  3)  Vere  unb  vero.  4)  Primum  unb  primo.  5)  Continuo  unb 
conünenter.  6)  Consulte  unb  consulto.  7)  Dextra  unb  dextre;  recta  unb 
recte.    8)  Commode  unb  commoduro? 

462.  ©aS  beseitet  bie  abberbiale  ©nbung  Uns  in  SBörtern  roie  radicitu»? 

463.  Seldje  S3ebcutung  b>t  bie  Gnbung  im  {tim,  ahm)  in  Seriem  nrie  furiim,  gregatim  t 

464.  Selcfc«  ift  bie  etwtnologie  unb  »cbeutung  öon  olim?  SBie  untertreibet  ftcfc  olim  oon  ali- 
quando  unb  quondam? 

465.  ©eld^er  Untertrieb  ift  ätoifdjen  sponte  unb  ultro? 

466.  Selker  Untertrieb  ift  jttrifd)en:  1)  tum  unb  tunc;  2)  simul  unb  unat 

467.  ©ie  ift  „jefct,  nun"  in  folgenben  ©äfcen  $u  überfein?  1)  9kd)bem  mir  im 
93orf)ergei)enben  bie  Urfad)en  beS  peloponneftfdjen  ftriegeS  fur$  bargelegt  b,aben, 
wollen  mir  unS  jc^t  jur  ©djilberung  beS  ftriegeS  fetbft  roenben.  2)  ®ie  ©d)lad)t 
bei  tSannö  erfdjütterte  baS  römifd)e  ©taatSgebäube  in  feinen  ©runbfeften,  unb 
es  fd)ien,  als  ob  je^t  §annibal  ben  oerfjafjten  geinb  niebergeworfen  tjabe. 
3)2Bie  leib  tlmt  eS  mir,  ba&  bu  gerabe  jefct  franf  bift!  4)  <£rft  jefct,  als 
ftröfuS  auf  bem  ©Weiterlaufen  oerbrannt  werben  follte,  faf)  er  bie  2Baf)rl)eit 
ber  SBorte  ©olonS  ein.  5)  (£8  giebt  aud)  jefct  nod)  9Renfd)en,  weld&e  nidjt  an 
@ott  glauben.  6)  3d)  fage  eS  bir  nun  gum  britten*  unb  letjtenmal,  bag  baS 
©upinum  oon  bibere  nid)t  bibitum,  fonbern  potum  fjeifct.  7)  2118  §annibal 
bie  9tieberlage  unb  ben  Job  beS  #a§brubal  erfahren  l)atte,  foll  er  aufgerufen 
Ijaben,  jet>t  erfenne  er  baS  ©djicffal  Sfartf)ago8;  unb  in  ber  Sfjat,  oon  nun 
an  b,örte  ba§  ©lücf  auf,  ben  ^uniern  §u  lächeln.  8)  9Benn  id)  reid)  wäre, 
würbe  ic^  in  ein  33ab  reifen;  nun  aber  bin  id)  arm.  9)  SBo^lauf  nun,  folgt 
mir!  10)  Sllle  müffen  fterben,  fie  mögen  nun  reid)  ober  arm  fein.  11)  gür  jetjt 
(=  für  ben  9lugenblicf)  werben  wir  un8  m^ig  oerljalten. 

468.2ßie  ^eigt  „niemals  jemanb,  nirgenbS  jemanb;  niemals  einer,  nir» 
genb§  einer;  niemals  etwas,  nirgenb 8  etwa«"?  —  Überfefce:  1) 2ld)iU 
flagte  oor  ObnffeuS  barüber,  bajj  i^m  oon  Agamemnon  niemals  irgenb  eine 
(Sljre  erwiefen,  irgenb  ein  3)anf  gesollt  fei.  2)  ©ooiel  behaupte  ia^,  ba§  e8 
niemals  jemanben  gegeben  ^at,  ber  in  ber  fieitung  beS  ©taateS  ben  SBunfd) 
aller  glei^mägig  befriebigt  tjätte.  3)  @S  ift  ausgemalt,  bafe  nirgenbS  ju  irgenb 
einer  3«t     fünfte  me^r  geblüht  Ijaben  als  im  3eitalter  beS  SßerifleS  ju  3U^en. 


Digitized  by  Google 


469-476. 


—  110  — 


469.  SBeldjer  Unterfdjieb  ift  jwifd)en  hatid  unb  non? 

470.  Überfetje:  1)  SJleine  bitten  tjaben  bid)  gar  niä)t  gerührt.  2)  §at  ber  ©ärtnei 
bic  Blumen  fdwn  begoffen?  ÄeineSweg«.  3)  3)ie  Jifcfye  fmb  buretjaui 
nidjt  ebne  ©etjör.  4)  3)a8  391ei  ift  feineSwegS  (eistet  al«  bas  (Stfen,  im 
©egenteil,  e$  ift  bebeutenb  fcfywerer.  5)  ©8  ift  non  ben  neueren  9Htertum£< 
forfcfyern  beroiefen,  bag  ju  ber  3c't  in  welcher  ©ecropS  nach,  ©riecfyenlanb  ge= 
fommen  fein  fott,  bie  ©cbjffatjrt  ber  &gqpter  nod)  gar  nicfyt  eyiftiert  ^abe. 
ß)  Sifdje  finben  ftd)  im  £oten  Stteere  gar  nid&t.  7)  SBaffen  würben  in  ben 
Käufern  ber  SBerfdjworenen  gar  nidjt  gefunben.  8)  ©dmlben  tyabe  idj  gar 
n  i  d)  t  gemalt.  9)  $er  ©euug  be«  Seine«  war  in  ben  älteften  3eiten  bei  ben 
Wörnern  ni$t  eben  ijnufig. 

471.3Beld)e  ©igentümlidjfeit  be«  ßateinifdjen  tritt  bei  Überfefcung  folgenber  ©ä|e 
tjeroor?  1)  $ie  ©toifer  t)aben  behauptet,  bag  niemanb  auger  bem  SBeifen  ein 
guter  SHenfd)  fein  fönne.  2)  ©Ipinice  fagte,  fie  werbe  ni$t  bulben,  bag  ber 
ijcaajfomme  be§  ÜJWtiabeS  im  ©taatSgefangniffe  umfomme.  3)  $en  (Solbaten 
mar  ber  SBefetjl  gegeben,  im  fiager  feine  geuer  anaujünben.  4)  <£äfar  gebot 
feinen  Seuten,  bie  SBrücte  ntdjt  abzubrechen.  3d)  möchte,  unfer  Jelbtjerr  t)ätte 
feinen  SBaffenftiQftanb  mit  ben  Jeinben  geföloffen.  6)  $b,ilobamu$  fagte,  e* 
fei  bei  ben  ©riedjen  titelt  ©itte,  bag  beim  SJtafjte  ber  9ttftnner  aud^  SBeiber 
mitfpeiften.  6)  3$  behaupte,  bag  bie  3*"Scn  n^t8  oorgebrad)t  tjaben,  roa§ 
irgenb  einem  oon  euch,  bunfel  märe  ober  bie  SBerebfamfeit  irgenb  eine«  SRebnerS 
erforberte. 

472.  Sfaib  bie  Säße:  „$ir  gefallt  biefc«  ©ud>,  mir  nid)t":  „®«  fragt  ftd),  wa*  $u  tfmn  ift  ob« 
nictu"  —  richtig  überfefct:  Tibi  hic  Ii  ber  placei,  mihi  non;  Qaaeritar,  quid  faciendum 

sit  aut  non?  _  Überfefce:  1)  ©ie  ich,  einen  jungen  SHann  lobe,  in  welkem 
etwas  oon  einem  ©reife  wofynt,  fo  einen  ©rei«,  in  meinem  etwas  oon  einem 
Qünglinge  ftd)  ftnbet;  wer  bie«  erftrebt,  fann  wob,l  leiblich  ein  ©reis  fein, 
geiftig  aber  nid)t.  2)  3)ie  ftreunbfdmft  ftety  in  ber  SBejieljung  über  ber  Ser^ 
wanbtfcbaft,  bag  au«  ber  93erwanbtfd)aft  ba«  SBofclwoUen  befettigt  werben  fann, 
au§  ber  greunbfdjaft  aber  titelt.  3)  Sag  e«  md)t  bat)in  fommen,  bag  man  oon 
bir  fage,  bu  feljeft  wotjl  frembe  Segler,  bie  beinigen  aber  nidjt.  4)  SBenn  bu 
oerftänbig  wareft,  würbeft  bu  ben  9teicbtum  nidjt  höber  fchä&en  at«  bie  $ugenb, 
inbem  bu  bebädjteft,  bag  bu  be«  föeidjtum«  leicht  beraubt  werben  fannjt,  ber 
Sugenb  aber  ntdjt. 

473.  Überfefce:  1)  9Bie  grog  ift  nieft  bie  ©üte  ©otte«!  2)  9Bie  oiel  ©itte«  giebt  e§ 
nicht  im  menfehlichen  ßeben!  2Bie  oiete  fmb  nicht  geftorben,  ohne  bie  grüßte 
ber  grögten  3lnftrengungen  ju  ernten!  3)  sJfero  ftarb  mit  bem  9Cu$rufe:  SBeld) 
ein  Sttmftler  ge^t  nic^t  in  mir  oerloren!  4)  3öie  angenehm  ift  nidjt  bie  JRu^e 
nach  gethaner  Arbeit!  5)  SEBa«  ift  baS  ntd)t  für  ein  gtücfticher  3Wenf4  ber 
eine  gute  ©efunbtjeit  tjat! 

474.  SBetdjer  Untcrfdjieb  ift  jroifdjen:  1)  frwAra  unb  ncquiquam;  2)  perperam  unb  falso? 

475.  23aS  Reifet:  1)  Bene  audtre,  male  audire,  2)  Bene  vivere,  male  vivere.  3)  fiatein  oerfte^en ; 
0)ried)ifd)  lernen;  Xeutfd)  fpredjen;  ein  DorjüglidjeS  fiatetn  fpredjen.  4)  3emanbe*  «Borte  gut 
(übel)  aufnehmen.   6)  Bene  scire,  male  »cire. 

476.  Sinb  bie  ©ä&e:  1)  Seroiu«  JuOiuS  b;at  fid)  um  ben  römifcfaen  Staat  oerbient  geraad)t.  8)  We 
fdjä&en  bid)  roegen  beineö  cblen  6mne«  —  in  folgenber  Seife  rid)tig  überfe^t?  1)  Servius 
Tullias  de  re  publica  Romana  meritus  est.  2)  Omnes  propter  animi  ingenoitatem 
te  aestimant. 


Digitized  by  Google 


—  111 


477—480. 


477.  ©ie  ift  „nod)*  in  folgenben  ©äfcen  ju  überfein?  1)  3d)  Ijabe  noch  nichts 
oon  bem  Slbfchluffe  eine«  ^rieben«  erfahren.  2)  (Sin  fd)impflid)e§  Seben  ift 
nod)  [d)limniev  a(3  ber  £ob.  3)  sJtoch  ^eut^utage  giebt  e£  in  ben  Sllpen  33erge, 
TDetdjf  nod)  fein  ÜRenfd)  erftiegen  hat«  4)  9t  oc^  bei  Sebjeiten  be$  ©olon  be* 
mäd)tigte  fld)  PftftratuS  ber  §errfd)aft  über  Sitten.  5)  <Po,rrb,u3  braute  bie 
erjten  (Siefanten  nach  Italien,  $iere,  welche  nod)  fein  SRömer  gefehen  tjatte. 
6)$a«  innere  oon  Slfrifa  ift  noch  immer  nicht  befannt.  7)  2Bie  lange  willft 
bu  mid)  nod)  junt  beften  haben?  8)  (Srfläre  mir  biefen  *ßunft  bitte  nod)  ein- 
moL  9)  (Sr  fd)lug  mir  meine  93itte  ab  unb  machte  mir  nod)  obenbrein  SBor* 
würfe  wegen  meiner  3ubringltd)feit.  10)  2)er  ftrieg  ift  an  unb  für  fic$  ein 
Übel  unb  fyit  auch  nod)  anbere  Übel  im  ©efolge.  11)  $eutf$lanb  ift  nod) 
einmal  fo  groß  als  Italien.  12)  «Rod)  fein  SBeifer  hat  fict)  auf  bie  Seftänbig* 
feit  be$  ©lücfS  oerlaffen.  13)  Äaifer  Jriebrid)  ber  SRotbart  foll  nod)  immer 
im  SBerge  Änffhäufer  fctjlafen.  14)  Sfcocr)  biefen  Slbenb  werbe  id)  bir  fein 
Schreiben  do riefen.  15)  9Bie  ba§  Obft,  wenn  es  nod)  unreif  ift,  fid)  nur  mit 
3Rüi)e  oon  ben  Säumen  abreißen  lägt,  bagegen  bei  oodftänbiger  Keife  abfällt, 
fo  raubt  ben  Jünglingen  eine  äußere  ©ewalt  baS  ßeben,  bagegen  ben  ©reifen 
ba§  reife  2llter. 

478. SEBic  heißt  ^ f onft "  in  folgenben  ©äfcen?  1)  $ie  «ßarabieSoögel  leben  in  2lu* 
ftr alten  unb  f onft  mrgenbs.  2)  3)ie  bitter  waren  f onft  oom  ftopf  bis  .5 um 
guße  in  Gifen  gefüllt.  3)  Über  bie  jweefmäßige  Einrichtung  oon  ßa$aretten 
roetbe  idj  f onft  nod)  reben;  jetjt  will  ich,  meine  2lnftdjt  über  bie  93ehanblung 
Sdjroer oerra unb eter  entroicfeln.  4)  ©ieb  mir  mein  (Mb  toieber,  f onft  toerbe 
itt)  bid)  oerflagen.  5)  3Benn  bir  ©ort  Srranf^eit  ober  fonft  ein  Unglücf  fdjicft, 
fo  ertrag  e8  mit  ©ebulb.  6)  tiefer  2llte,  ber  fonft  fo  fparfam  ift,  oermenbet 
ungeheure  Summen  auf  ben  2lnfauf  oon  ©emälben.  7)  Unfer  SBirt  mar  etwas 
rebfelig,  fonft  intereffant  unb  lieben  sroürbig.  8)  $ie  ©olbaten,  meiere  in  ber 
$urg  eingefd)loffen  waren,  aßen  julefct  *ßferbefleifch,  ba  fte  fonft  feine  9cah* 
rang  hatten.  9)  Säfar  wirb  ftegen,  fonft  müßte  mid)  alle?  täuterjen.  10)  2Ba§ 
ba*  ©lücf  bes  «Pompeju«  betrifft,  fo  werbe  id)  (in  ©ejug  barauf)  9Raß  in 
meiner  SRebe  beobachten,  fonft  machte  meine  35arftedung  ben  unfterblid)en 
©öttern  oerhaßt  erfdjeinen.  11)  Qd)  habe  euch  fonft  fd)on  oft,  befonberS  aber 
neulich  barauf  aufmerffam  gemacht,  mit  wie  großem  Stecht  £acitu«  behauptet, 
baß  bei  ben  alten  ©ermanen  gute  ©Uteri  mehr  gegolten  haben  als  fonft  gute 
©efefce.  12)  greunbe  müffen  aufrichtig  fein,  fonft  fönnen  greunbfdjaften 
feinen  ©eftanb  haben.  13)  3<h  habe  auf  biefen  ^rojeß  mehr  gleiß  unb  9Rühe 
oenoenbet,  als  fonft  SSerteibiger  gu  thun  pflegen.  14)  SDiefer  eine  Jelbherr 
wirb  oon  bem  geinbe  gefürchtet,  fonft  feiner,  unb  jmar  habe  ich  bie«  auch 
fonft  fetjon  oft  gefagt.  15)  Söarum  fjaf*  bu,  währenb  bu  fonft  nur  mit 
ehrenhaften  SRännern  umgehft,  jenen  SRenfchen  in  beine  greunbfdjaft  aufgenom- 
men? SRadje  bich  ja  balb  oon  ihm  lo3,  fonft  wirft  bu  balb  beine  Unoorfichtigfeit 
bereuen. 

I&ftdfe  latcinifdlai  fBörter  entfpreeften  beut  beurfdjen  «boerb  woteUeid)tM,  unb  tote  unter* 
fdjeiben  [\t  fuft  ooneinanber? 

^O.^GBie  ift  „wenig"  in  folgenben  ©ätjen  gu  überfein?  1)  3)ie  ©riedjen  fürch« 
teten  ftch  oor  ben  Drohungen  be«  Ferres  nur  wenig.  2)  2)ie  ©efe^gebung  be» 
colon  unterfä)ieb  fuh  nicht  wenig  oon  ber  be£  Üofurg.   3)  2)u  haft  wenig 


Digitized  by  Google 


481-486.  —  112  - 

ober  nidjtS  gelernt.  4)  Die  Seinweber  in  ©Rieften  oerbienen  fo  wenig  ©elb, 
bafj  fie  taum  i^ren  £eben§unterb,alt  finben.  5)  9ttein  jüngfteS  ftinb  ift  ein  wenig 
unwohl.  2Barte  ein  wenig.  6)  Qeijt  erft  erfannte  9ttinuciu3,  wie  wenig  ebel 
er  baran  gelmnbelt  Ijabe,  ben  Diktator  3abiuS  ju  fd)tn%n  unb  t)erabjufe$en, 
unb  wie  wenig  Ijeilfam  e$  bem  romifdjen  Söolfe  gewefen  fein  würbe,  wenn 
jener  iljm  bie  5üf)rung  be$  ganjen  §eere$  überlaffen  Ijätte.  7)  SftuciuS  fürch- 
tete Martern  fo  wenig,  ba&  er  feine  $>anb  felbft  in«  geuer  tielt.  8)  Sie 
wenig  tennft  bu  bie  ©efab,ren  be§  9tei$tum8!  9)  SBer  im  3orn  jur  ©eftrafung 
f freitet,  wirb  nie  jene  SJtittelftrafje  einhalten,  bie  jwifc^en  bem  $uoiel  unb  3u» 
wenig  liegt.  10)  Die  SJolfSgunft  ift  ebenf  owenig  auoerläfftg  wie  bie  Speeres* 
wogen.  11)  2Bie  wenig  ©elegentyeit  ftnbe  id)  in  unferer  Keinen  ©tabt,  in  welker 
mir  wenige  wiffenfcfyaftlid)  gebilbete  fieute  leben,  miä)  in  ben  SBiffenf haften 
fortjubilben!  12)  Da  bie  SRIwbier,  in  ber  Dreue  gegen  bie  Börner  su  wenig 
beftänbig,  me^r  als  einmal  auf  Abfall  fannen,  fo  würbe  Urnen  bie  lange  ge* 
wäfjrte  ftreiljeit  entjogen  unb  juletjt  bie  3nfel  unter  SBefpaftan  jur  römifajen 
$r Otting  gemalt.  13)  Die  s) He berlagc  bei  ©annä  richtete  ben  römifetjen  Staat 
fo  wenig  ju  ©runbe,  bafj  fie  ben  ©runb  jur  Ausbreitung  unb  Söcfeftigung 
beSfelben  legte.  14)  $  u  wenige  ©olbaten.  15)  SBie  wenige  giebt  e$,  we!  •. 
bie  SBeisljeit  bem  Sfteiajtume  oorjiefyen!  16)  Dein,  bein,  fage  iaj,  ift  biefe  ©djulb, 
fo  wenig  bu  e$  aud)  geftetrft.  5ln  allen  Orten  fürchtet  er  9Jad)ftetlungen,  fo 
wenig  fötale  aud)  oor^anben  finb.  ©ofrateS  würbe,  fo  wenig  er  aud)  ber 
©ottloftgfeit  überführt  werben  fonnte,  oon  ungerechten  Stiftern  jum  Dobe  oer* 
urteilt. 

481.  SBeldjer  Unterfdjieb  ift  itoifdjen  poatremo,  iandem,  denique,  demum  „enblid)"? 

482.  Übcrfc^e:  1)  $3a«  fäflt  bir  benn  eigentlich  ein?  2)  Sie  lange  fönen  wir  im*  bau  bie«  ge- 
fallen lafjen?  3)  $ie  3ungfrauen  fangen  bei  Steide  nad)  ein  Sficb,  fobann  fingen  fie  an  ;u 
tanken.  Ski  unfern  SJorfafnren  beftanb  bie  Sitte,  bafj  bie  2iid)gäfte  unter  ^lötenbegleitung  bei 
SReitje  nad)  fiieber  vortrugen.  4)  9?ad)bem  id)  über  bie  ©erebfamteit  ßicero«  furj  gerebet  t>abe, 
loia  id)  nun  weiter  oon  feiner  $&ilofopfjfe  einige«  fagen. 

483.  Söeldjc«  ift  bie  «cbeutung  unb  Öebraudiöiueife  oon:  1)  Itactemis.   2)  ubique.   3)  »ti^i«' 

4)  quidem.  5)  pracsertim.  6)  publice.  1)  mox.  8)  paene.  9)  fere.  10)  aegre.  11  j  immo. 
12)  nuper.    13)  pedetentim? 

484.  SBeldje  lateinifdjen  SIboerbien  entfpredjen  bem  beutfdjen  „  f  o " ,  unb  wie  unter* 
f Reiben  fie  ftd)  ooneinanber? 

485.  6inb  bie  9lu«brücte  „ein  fdjänblid)  unbanfbare«  $enc§men;  ein  übermütig  trofeige«  «u«feb,en; 
eine  finbifd)  alberne  Hoffnung"  richtig  überfefct:  irapie  ingrati  mores;  süperbe  contamax 

vultus;  pueriliter  inepta  spes?  —  Überfefce  mit  Slnwenbung  eine«  Hendiadyoin: 
1)  Der  ffluf)m  beS  9teid)tum$  unb  ber  ©ctyönljeit  ift  im  t)öd)ften  ©rabe  lu'.i 
fällig.   2)  Die  ©efanbtfdjaft  war  oollftänbig  erfolglos.   3)  diu  unoermutet 
überrafdjenber  Unglücf3fd)lag.    4)  ©türmifd)  aufgeregte  Gemütsbewegungen. 

5)  ©ine  trügerifcb,  eitle  Hoffnung.  6)  (Sine  allfeitig  willkommene  2Bor^Itt)at. 
7)  (Sin  bem  £obe  unrettbar  oerfallener  Verräter.  8)  @in  wilb  ungeordneter 
§aufe  oon  ©olbaten.  9)  @tne  wo^loerbiente  ©träfe.  10)  (Sin  oielbewegte^ 
Seben. 

486.  Überfe^e:  1)  ^erifleS  war  befanntlicb,  ber  ©o^n  oorne^mer  Sltern.  2)  Die 
Driumoirn  garten  bei  ifyrem  Singriffe  auf  ba§  Seben  unb  (Eigentum  i^rer  3Wit- 
bürger  angebtief)  (eine  anbere  ÜUmdjt,  als  bie  Orbnung  im  ©taate  ^er^uftedeit 
unb  Safari  Dob  ju  rächen.  3)  Die  .jpeloteu  Ijaben  ihren  tarnen  walirfdjein 
lic^  oon  ber  ©tabt  §elo8.  4)  3n  ber  für  bie  *ßreu{$en  oer^dngniSoolIen  ©a)laa)t 


Digitized  by  Google 


113  — 


487—488. 


bei  Signn  ftürjte  unglüctlid)erweife  baS  *JSferb,  roelc^eS  93lüd)er  ritt,  oon 
einer  ftugel  getroffen,  tot  nieber  unb  bebeefte  ib,n  mit  feinem  Seibe.  5)  2lncuS 
SJtarciuS  mar  o  e  r  m  u  1 1  i  dj  ein  ©nf  el  beS  9luma.  Sieber  greunb,  o  e  r  m  u  t  ( i  d) 
wirft  bu  burd)  biefelben  SBerhältniffe  in  Aufregung  gefegt  wie  tdj  fetbft.  6)  $)aS 
©dnff  wäre  untergegangen,  roenn  ber  ©türm  fid)  nid)t  glüeflicherweife  ge* 
legt  hätte.  7)  9Ba§  bu  oerf proben  tjaft,  mufct  bu  notroenbigerroeife  halten. 
8)  3^  werbe  beinen  SBunfd)  fchw  erlitt)  erfüllen  fönnen.  9)  $er  oom  Stegen 
angefchwotlene  Jlujj  tonnte  unmöglich  oon  bem  £eere  pafftert  werben. 

10)  ©ich erlief  ift  bir  baS  ©eburtS*  unb  fcobeSjahr  beS  §orag  befannt. 

11)  @ewi&  ftnb  bir  feine  «riefe  Iäfrig.  12)  Beinahe  hätte  er  mich  getötet. 
13)  3h*  feib  fidjtbar  oerlegen.  14)  ©ine  Sacebämonierin,  bie  gehört  hatte, 
bag  it)r  ©olm  in  ber  ©djladjt  geblieben  fei,  fagte:  deshalb  hatte  id)  ilm  ge= 
boren,  bafj  er  unbebenftich  für  fein  Sßaterlanb  ftürbe.  15)  2)er  fdjwebifche 
Äönig  ©uftao  $bolf  mar  ohne  Srage  ber  größte  gelbljerr  feiner  Qeit  unb 
ber  tapferfte  ©otbat  in  feinem  #eere.  16)  Uhdjbem  mir  oon  ben  Saaten 
8leranberS  hinlänglich  gerebet  haben,  motten  mir  fd)  lieg  (ich  feinen  <£t)arafter 
furj  fdnlbern. 

487. 2Bie  ber  ©atj:  „$)ie  §älme  träfen  gewöhnlich,  wenn  Stegen  beoorfteht"  über* 
fetjt  wirb :  Galli,  cum  pluvia  instat,  canere  solent,  f o  möge  auch  in  f olgenben 
©ätjen  ein  93  erb  um  für  baS  beutfehe  Slboerbium  gefegt  werben:  1)  2)ie 
9tingfämpfer  beft riehen  gewöhnlich  ihren  Körper  mit  ©alben  unb  Öl,  ehe  fte 
$um  SRingtampfe  auftraten.  2)  3)urch  Überrebung  richtet  man  meiftenS  mehr 
auS  at§  burd)  ©ewalt.  2Bie  in  einem  Staate  bie  Häupter  fiub,  fo  fmb  mei* 
ftenS  auch  bie  übrigen  Bürger.  3)  Obgleich  3)iofletian  bie  ©haften  unauf* 
hör  lieh  oerfolgte,  tonnte  er  boch  bie  weitere  93erbreitung  ber  neuen  Set)«  nicht 
Innbern.  4)  ©ato  riet  ben  Römern  fort  unb  fort,  Äarttjago  ju  ^erfrören. 
5)  31  uf  bie  Reibung,  bafj  bie  ßeloetier  in  ©atlien  einzubringen  oerfuchten, 
eilte  ©äfar  fchleunigft  auS  SRom.  6)  Senn  man  ohne  eigene  Sflütje  etwas 
lernen  fönnte,  fo  würbe  man  ohne  Srage  genug  ©elehrte  finben;  allein  weil 
mau  bie  ©elehrfamteit  nur  burch  eigenen  gleif*  unb  burch  eigenes  Stachbenten 
gewinnen  tann,  fo  fommen  bie  meiften  I)öd)ft  ungern  ans  Semen.  7)  3<$ 
bitte  bich,  mir  gütigft  ein  ©lag  SBaffer  gu  holen.  8)  9ia$  bem  Mittagbrote 
halte  ich  gewöhnlich  ein  3mnagSfchläfdj>en.  9)  Seit  ben  3ügen  StleranberS 
oerbreitete  ftd)  griedt)ifc^e  Sprache  unb  Bilbung  allmählich  über  ben  ganzen 
Orient.  10)  3ufrieben  mit  bem  ßriegSruhme,  ben  ftd)  ©ato  bei  $he™topnlä 
erworben  hatte,  badt)te  er  oon  nun  an  auf  nichts  mehr,  als  burch  feine  ©enfur 
unb  fein  SBeifpiel  bie  «Bitten  feine*  fianbeS  &u  bewahren,  bie  merflich  auszuarten 
anfingen.  11)  SBeil  man  ftd)  burdjS  ©ehen  nicht  gern  mübe  güfje  macht, 
fo  hat  man  ftutfdjen  erfunben,  bamit  man  bequem  oon  einem  Orte  jum  anbern 
fommen  tann. 

488.  ©ie  ift  baS  beutfehe  Slboerb  „gewig,  wohl"  in  f olgenben  ©äfcen  auSjubrücfen? 
1)  2US  bie  gehntaufenb  ©riechen  nach  einem  müheoollen  9Jtarfd)e  oon  ber  ©pitje 
eines  93ergeS  baS  SJteer  erblichen,  ba  mögen  fie  wohl  oor  fjreube  entjücft 
gewefen  fein.  2)  3)aS  Orafet,  welches  ber  pnthifdje  Slpollo  erteilt  hat,  ©parta 
werbe  nur  burch  §abfud)t  fallen,  bat  wohl  nicht  ben  fiacebämoniem  allein; 
fonbern  aßen  reichen  Sßölfern  gegolten.  3)  S)afj  Xanthippe  oft  mit  ihrem 
Spanne  f ehalt,  baju  hat  fie  gewiß  guten  ©runb  gehabt;  benn  ©ofrateS  mag 

5W«nae,  latrin.  «epetttorlum.  7.  «ufL  L      .  8 


Digitized  by 


489— 489b.  —  114  — 

wo  1)1  nid)t  gerabe  bcr  forgltd)fte  §au§oater  gewefen  fein.  4)  93on  roelcfjer 
greube  mag  wot)l  bic  iBruft  best  ftolumbuS  gefdjmellt  fein,  al§  ein  Sftatrofc 
oerfünbete,  baß  Sanb  in  3id)t  fei!  5)  3Ba§  foüte  wo  1)1  met)r  geeignet  fein, 
SJienfdjen  in  itjrcr  SCngft  ju  beruhigen,  als  ein  tnbrünftigeS  ©ebet?  6)  93on 
meldjer  bangen  gurdjt  mußte  wo  1)1  jener  ältere  £ionnfiu§  beftänbig  gequält 
werben!  7)  Obgleich  bir  biefe§  alles  wotjl  fdjon  oon  ben  Peinigen  gef trieben 
ift,  werbe  td)  bir  bod)  ba§  in  ftürje  mitteilen,  wa§  bu  gern  ig  oorjuggroeifc 
auS  meinem  Sdnreiben  gu  erfahren  wünfdjeft.  8)  Um  ba$  waljre  ©efüljl  für 
ba$  9ttenfd)lidje  im  ©eifte  ju  werfen  unb  gu  fräftigen,  baju  fmb  jroar  auch, 
oiele  anbere  SBiffenfdmften  geeignet,  aber,  raie  id)  gern  ig  mit  ootlem  SRedjte 
oerftebern  barf,  feine  in  leerem  ©rabe  als  bic  fogenannten  £mmanitätäftubien. 
9)  2Ba8  mürbe  roo^l  felbft  bie  größte  Rürjntjeit  beS  ©olbaten  in  ber  <Sd)lad)t 
leiften,  wenn  er  nid)t  bem  ßommanbo  beS  gelbtjerrn  ficf>  fügte? 

489.  Überfe^e:  1)  Qdj  weiß  redjt  roofjl,  baß  bn  beinen  SBormnnb  immer  mit  ftnb* 
liefern  Sinne  geefjrt  unb  feine  Reifungen  mit  ber  größten  93ereitwiHigteit  be= 
folgt  fjaft.  2)  |>annibal  merfte  redjt  wob,l,  baß  ber  römifdje  Honful  mit  mefjr 
^itje  als  ißorfidjt  fämpfen  würbe.   3)  ^eritteS  tonnte  mit  SBatjrljeit  oon  ftd) 
rühmen,  baß  er  baS  atfyenifcrje  ©taatSwefen  mit  ber  größten  Uneigennütjigfeit 
oerroaltet  babe.   4)  9Jlit  bem  größten  SWute  fämpfen;  mit  ber  größten  5luf* 
merffamfeit  lefen;  mit  ber  größten  Sftilbe  tabeln;  in  größter  ©ile  oorrüefen: 
mit  sJlaet)brucf  unb  in  fdjöner  gorm  reben.    5)  Qemanben  fdjriftlidj  benad)-- 
ridjtigen.   6)  ©dn'cte  mir  ben  $ut  gelegentlich.   7)  ©inen  s#rojeß  ungefe^ 
mäßig  entfdjeiben.  8)  @emalttt)ätig  unb  tjinterliftig  auSplünbem.  9)  Qn  über* 
mütigem  Zorn  antworten;  in  raubem  $onc  anreben.  10)  Stuf  glän^enbem  guße 
leben;  auf  freunbfdjaftlidjem  guße  mit  jemanbem  ftetjen.    11)  9Jlit  finnigein 
©eifte  erforfd)en  unb  mit  ©lücf  erftnben.    12)  3)ie  $artf)ager  glaubten,  oon 
ben  Römern  in  b,od)fac}renber  unb  b,abf ästiger  SBeife  befyerrfdjt  su  fein.  13)  3n 
ber  SBeife  eine?  $inbe3  fdjmeidjeln;  nadj  9lrt  eines  UöeibeS  meinen;  in  freund 
ferjafttierjem  $one  warnen;  feine  ©ebanfen  in  paffenber  gorm  auSbrücfen.  14)  9Hit 
roeifer  Mäßigung  rjanbeln;  ben  <Sd)mer$  mit  ftanbtjafter  SRutje  ertragen;  eine 
5lranft)eit  mit  gebulbiger  ©rgebung  tragen;  mit  ruhiger  Mäßigung  tabeln;  mit 
großer  2lu3füt)rlid)fett  erflären;  mit  ooller  Unparteilidjfeit  urteilen;  ftd)  mit  ber 
größten  Unoorfufyigfeit  in  eine  ©djladjt  einlaffen.    15)  21u3  bem  ©ebädjtniffe 
ijerfagen;  auSwenbig  wiffen.  16)  33on  ben  Slmten  ber  Börner  mit  93eracfyung 
reben.    17)  Ocmanben  burd)  einen  93iß  töten.    18)  ©rünblid)  fennen  lernen; 
genau  erforfdjen;  Inn  unb  her  rennen.  19)  $ie  ©partaner  unb  2ltb,ener,  bie  beiben 
(cf.  212)  £auptoölfer  be§  alten  @ried)enlanbS,  waren  an  $enfart  unb  ©itten 
außerorbentlia^  oerf Rieben.  20)  jemanbem  ©uteö  ttmn;  jemanbem  33öfe§  t^un. 

489b.  5lc^te  bei  Überfettung  ber  folgenben  9leben§arten  auf  bie  ©enauigfeit  unb 
©cfjärfe,  weldje  ber  Sateiner  bei  bem  ©ebraurfje  ber  Vcrba  composita  x\\& 
fidjtlid)  ber  SBejeic^nung  feinerer  s31ebenbeftimmungen  jeigt:  1)  3n  bie  Shiecb,t= 
fdmft  fd)leppen.  2)  5ln  ein  2Berf  geb,en.  ©twa§  in  ©efab,r  bringen,  ©üf) 
jemanbem  ju  güßen  werfen.  3)  Ülüe  eilten  ju  ben  SBaffen.  2llle  fdjrieen.  2lüe 
erhoben  fid)  oon  ib,ren  ©i^en.  4)  Saßt  un§  ju  ben  Elitären  ber  ©ötter  fliegen. 
5)  5ßom  ^ferbe  fteigen.  95on  bem  gelfen  in§  SHeer  fpringen.  ©ine  Kolonie 
nach  ^leinaften  führen.  5)ie  ©adje  bal)in  bringen,  baß  ...  6)  Soften  auf« 
ftellen.  S)ie  gur  35erfammlung  gerufenen  6olbaten  gingen  enblid)  in  itjre  3elte. 


Digitized  by  Google 


—  115  - 


490—496 


7)  5lnS  £anb  get)en.  $)aS  §eer  auS  bem  Säger  führen.  Qemanben  auS  bem 
$aterlanbe  treiben.  8)  ©id)  auf  bie  geinbe  flürjen.  3n  bie  ©tabt  gehen. 
9)  Xie  üBaffen  ju  SBoben  werfen.  Qn  bie  Öffenttid)teit  treten,  ©o  roeit  im 
Übermut  gehen.  10)  Sei  feiner  9lnftd)t  bleiben.  3emanben  burdj  S)rolmngen 
fdjrecfen.  3n  bie  §eimat  gelangen.  11)  ^emanbem  bie  Baumen  abbauen. 
12)  Om  ©ebädjtniS  behalten.  9ied)enfd)aft  oon  jemanbem  forbern.  <£er  Bote 
brachte  bie  Antwort.  13)  $te  ©djiffe  aufs  £rocfene  ziehen.  2tn  bie  Sftauer  rüden. 

m.  Überfefce  nad)  Sinologie  oon:  „S)aS  §ecr  beS  3flarboniuS  mürbe  bei  Patää 
g  ä  n  j  l  i  d)  gefd)lagen*  exercitus  Mardonii  apud  Plataeas  fustis  fugatus- 
que  est  folgenbe  ©äfce  mit  Anwenbung  eines  Hendiadyoin:  1)  *ßnlabeS  ^atte 
ficft  innig  an  OrefteS  angefd)loffen.  2)  $er  ©taatSfdjafc  mar  colli  g 
erjd)öpft.  3)  *ßriamuS  bat  ben  2ld)illeuS  fiel) entließ,  it)m  ben  fieidmam  beS 
§eftor  auS&uliefern.  4)  $)ie  ©opf)iften  waren  bem  ©ofrateS  grünblid)  »er* 
ijafjt.  5)  $ie  Abuer  baten  ben  (£äfar  bringenb  um  £>ilfe.  6)  Zauber  haben 
mid)  rein  auSgeplünbert.  7)  2ßir  fühlen  uns  alle  jit  bem  ©treben  nad)  ©r* 
fcnntniS  mächtig  hingezogen.  8)  ^Dic  Äartfyager  wiefen  bie  fdjmachBotlen 
griebenSbebingungen,  welche  bie  Börner  gefteUt  Ratten,  a  b  f  o  l  u  t  jurücf .  9)  ©S 
ift  unfere  Pflicht,  alle  Setbenfdjaften  energifd)  ju  unterbrüefen.  10)  9ft andern 
3ftenfd)en  mad)t  eS  leiber  greube,  £iere  graufam  $u  quälen.  11)  ©djmählid) 
oemadjläf figen ;  freoelfjaft  oerletjen;  mit  jemanbem  aufs  fchönfte  übereinftimmen ; 
liebeooll  pflegen;  geroaltfam  trennen;  feine  tUtürje  ganz  erfolglos  oerfdjmenben. 
12)  ©ofrateS  ftellte  benQrrtum  unbQüntet  ber  ©ophiften  in  feiner  ganzen  93löfje  bar. 

491.  Se^e  in  fotgenben  Sätzen  ftatt  be§  ^ronomenS  mit  ber  *ßräpof  ition  ein 
pronominales  Slboerb:  1)  3Beld)eS  mar  bie  Stabt,  auS  melier  fiufuü  ben 
ftirfd)baum  nad)  Italien  üerpflanjte?  2)  $>ie  Abler  bauen  ihre  Hefter  gewöhn* 
lief)  an  foldje  ©teilen,  ju  roeldjen  man  nur  mit  fiebenSgefahr  gelangen  fann. 
3)  2)ie  ©ermanen  umgaben  it)re  ©d}lad)treihe  mit  Sagen  unb  Starren  unb 
festen  ihre  SBeiber  auf  biefelben.  4)  $er  $rätor  eilte  ber  glotte  entgegen 
unb  eroberte  fteben  ©dnffe  oon  ber  fei  ben.  5)  9ftand)e  oornehmen  Seute 
meinen,  baS  gewöhnliche  S3olf  fei  zu  nichts  an  ber  em  als  jum  Lienen  ge* 
fdjaffen.  6)  2US  mau  ber  fteinbe  anftd)tig  würbe,  rief  ber  tfonful:  Huf  jene 
lagt  uns  loSftürmen!  7)  ^irgenbS  fanb  man  eine  Cluetle,  auS  melier  man 
©affer  fd)öpfen,  nirgenbS  ein  $)orf,  in  meinem  man  Nahrungsmittel  faufen 
fonnte.  8)  Sßenn  id)  bod)  ben  £ag  erlebte,  an  welchem  unS  bie  greifet 
roiebergegeben  mürbe! 

41*2.  SBddje  Slboerbien  Reißen  im  Vatctnifdjcn  „tuieber",  unb  roic  unterfdjeiben  fic  fid)? 

4f3.  Sic  unten'djcibct  fid)  cur  Don  quare,  cur  non  üon  quidni? 

Scldjc  9lbucrbicn  ^at  ber  Lateiner  für  baö  fragenbe  w»oie?",  unb  tuic  untcrfdjcibcu  fid)  biefelben? 

W5.  Seldjed  ift  bic  iPebeutung  von:  1)  modo,  solum,  tantum,  tantummodo,  dumtaxat;  2)  saltem? 

496. 3BaS  ift  über  ben  ©ebraud)  oon  non  nisi  „nur*  ju  merfen?  —  tiberfe^e: 
1)  $>ie  geftung  5llefta  lag  oben  auf  einer  2tnl)üf)e,  fo  bafj  man  erfannte,  ba§ 
fte  fid)  nur  burd)  eine  Belagerung  erobern  laffe.  2)3mar  ftrebte  ^royenuS 
nac^  ®h«  u«o  Vermögen,  bod)  wollte  er  fie  nur  befifcen,  wenn  fte  auf  el)ren* 
hafte  Söeife  ermovben  waren.  3)  3)en  ©efanbten  ber  2?ölferfd)aften,  welche  fich 
baS  eibliche  93erfpred)en  gegeben  hatten,  alles  nur  nach  gemeinfamem  ^lane  &u 
thun,  gab  ©äfar  ben  33efd)eib,  eine  93erhanblung  über  bie  Ergebung  fönne  nur 
nach  Auslieferung  ber  SEBaffen  ftattfinben.  4)  Senn  jemanb  oielleid)t  glauben 
follte,  bag  ^leon  nur  nach  (Ihre  geftrebt  habe,  fo  bürfte  er  irren;  benn  foroof}! 

8* 


Digitized  byX^OOgle 


497—498.  —  116  — 

$ljucubibeS  at$  aud)  Putard)  fd)  reiben,  bafj  er  bett  Staat  als  Gnu  erb*  quelle 
betrachtete.   5)  9tlsf  #annibat  nad)  ber  ©d)Iad)t  bei  (£annd  eine  aufjerorbent= 
lidje  Spenge  gotbener  SHingc  nad)  ftartljago  fanbte,  fügte  er  in  feinem  Schreiben 
an  ben  (Senat  bie  93emerfung  l)inju,  bajj  nur  römifdje  SRitter  unb  aud)  von 
biefen  nur  bie  uorne^meren  jcne§  äußere  (£l)renjeid)en  trügen.  6)  X.  sßompomu§ 
oerfdjmdtyte  eS,  ©taatSdmter  ju  befleiben,  weil  er  bei  ber  93erberbtljeit  ber 
©Uten  fte  nur  burd)  ©efteajung  erlangen  unb  nur  mit  SBernad)läfftgung  ber 
©efefce  oerroalten  ju  fönnen  glaubte. 
497. 2Bie  ftnb  bie  Slboerbien  „nur,  roirflid),  nodj,  fdjon"  in  folgenben  ©dtjen 
auSjubrücfen?  1)  |>annibal  entflog  mit  nur  wenigen  Leitern  bem  ©lutbabc  bei 
3ama.  2)  91  u  r  feiten  gefd)ie!)t  eS,  bajj  ber  ganje  93obenf ee  juf riert.  3)  ©icero 
mar  ein  ausgezeichneter  Sflebncr,  aber  ein  nur  mittelmäßiger  3)id)ter  4)  &iefe$ 
fdjeint  mir  nur  teilroeife  roat)r  ju  fein.   5)  3"  bem  fd)on  oben  ©efagten 
will  id)  nur  nod)  einen  ^unft  hinzufügen.   6)  (53  ift  mir! lieb,  fo,  roie  bu 
fagft.  die  Slnfunft  ber  3*inbe  mar  für  £annibal  am  erroünf  tieften;  benn  längft 
Ijatte  er  alle  Vorbereitungen  fo  getroffen,  baß  §ur  Sßernidjtung  beS  römifdjen 
£eereS,  meiere  aud)  roirflid)  eintrat,  fid)  alles  Bereinigte,  dem  2)rufu§,  roel* 
djer  bis  jur  (Slbe  oorgebrungen  mar,  foll  eine  *ßropl)etin  ben  2ob  oorauSgefagt 
I)aben,  melier  roirflid)  fe^on  in  furjer  3eit  eintrat.  7)  Senn  bu  tügft,  roie 
bu  eS  wirflict)  tljuft,  fo  bebenfe,  baß  bu  btd)  felbft  baburd)  enteljrft.  SBemt 
id)  aud)  reid)  bin,  wie  id)  eS  ja  roirflid)  bin,  fo  roirb  bod)  mein  fieben  nur 
burd)  roenige  Jreuben  erweitert.   8)  Sflan  fagt,  "baß  einige  f  leine  Siere  nur 
einen  £ag  leben,  unb  bie  9laturgefd)id)'te  beftdtigt,  bafj  eS  folä>  roirflid}  giebt. 
9)  dato  fing  an,  baS  ©ried)ifd)e  ju  lernen,  als  er  f  djon  ein  alter  9ttamt  roar. 
9Wand)e  fieute  wollen  meljr  f feinen,  als  fte  roirflid)  finb,  unb  ftreben  immer 
ju  Ijod)  tjinauS.  10)  2Jtog  (Spifur  an  noa)  fo  oielen  ©teilen  über  bie  ftanbljafte 
©rtragung  beS  ©djmerjeS  nadjbrücflid)  reben,  roie  er  eS  ja  roirflid)  tljut,  fo 
ftel)t  boä)  alles,  roaS  er  (barüber)  oorträgt,  im  SBiberfprud)  mit  feinen  fonftigen 
9lnfd)auungen  unb  ©runbfdfcen.  11)  diejenigen  §elt>etier,  roeldje  bereits  über 
ben  Slufj  gefegt  roaren,  fonnten  ifjren  Seuten,  bie  nod)  auf  bem  anbern  Ufer 
ftanben,  feine  $>ilfe  leiften.  12)  (Kornelius  *RepoS  er$df)lt  oon  9ltticuS,  er  Ijabe 
ftd)  fold)er  SQ3of)ltl)aten,  bie  er  erroiefen,  nur  fo  lange  erinnert,  als  ber  dm* 
pfdnger  banfbar  geroefen  fei.    13)  3£eryeS  l)at  roirflid),  roie  neuere  ©eletjrte 
beftdtigen,  bie  Sanbenge,  roeldje  ben  ©ebirgSjug  beS  2ltt)oS  mit  bem  gefllanbe 
oerbinbet,  burdjftedjen  laffen.  14)  SeonnatuS  fudjte  ben  ©umeneS  ju  ermorben 
unb  Ijdrte  eS  aud)  roirflid)  getfyan,  roenn  berfelbe  nid)t  näd)tlid)erroeile  Ijeimlta) 
entflogen  rodre.   15)  97tein  Sßater  ift  fdjon  Idngft  tot;  roenn  er  nod)  lebte, 
roürbet  il)r  feine  SBorte  gu  l)ören  befommen.   16)  £ätte  9Intiod)uS  bei  ber 
ftütjrung  beS  ßriegeS  mit  ben  Römern  ben  $Hatfd)ldgen  #annibalS  ebenfo  folgen 
roollen,  als  er  ftä)S  beim  ^Beginne  beSfelben  roirflid)  oorgenommen  ijatte,  fo 
^ätte  er  me^r  in  ber  9idf)e  beS  Stiber  als  ber  £t)ermopnlen  um  bie  Cberfyerr= 
fd)aft  gefdmpft.    17)  2)aS  ©reifenalter  ift  nur  unter  ber  ©ebingung  ehrbar, 
roenn  eS  feine  Sürbe  felbft  ju  fdjü^en  oerftel)t. 
498.  SBeldje  Sßerbalumf d)reibungen  fann  man,  namentlid)  in  Übergangen, 
für  folgenbe  beutfdje  Stboerbien  oerroenben?   1)  Unterbeffen.   2)  darauf, 
bann.    3)  da^er,  bemnac^.   4)  ©d)lie&Ud).    5)  ©onft.   6)  galgli* 
7)  3)aburct),  infolge  baoon.   8)  gerner. 


Digitized  by  Google 


—  117  — 


499-505. 


K.  § 0nfunhtt0ttttt. 

499.  SBeldjcr  Unterfdjieb  ift  jwifchen  et,  ac  (atque)  unb  que? 

500.  3ft  ti  erlaubt,  ba«  beutfdje  ,,unb"  ofjne  weiteres  burd)  ntc  non  au  übeijc&en? 

501.  Oft  eS  ertaubt,  bei  Aufzählung  mehrerer  ©egenftänbe  ober  <ßerfonen  oor 
bem  legten  ©liebe  et  ju  fefcen?  Reifet  j.  95.  „SJHltiabeS,  ^emipofre«  unb 
AriftibeS"  Miltiades,  Themistocles  et  Aristides? 

502.  fiann  man  für  etiam  „auch,"  oljne  wettered  überall  et  fefcen? 

503.  Überfe^e:  1)  ©ine  alte,  ^eilige  ©id)e.  ©in  langwieriger,  oerberblidjer  Ärieg. 
©in  grofjeS,  prächtiges  ©ebäube.  2)  heftige  bürgerliche  Unruhen.  93orjüglicher 
roter  2Bein.  griffe  fnrifche  geigen.  3)  Unter  bem  Honfulate  beS  ©n.  Sßom* 
pejus  unb  SM.  ©raffuS.  Unter  bent  ßonfulate  beS  <PompejuS  unb  ©raffuS. 
4)  $emofrit  fonnte  nach  93erluft  beS  Augenlichte  SBeifj  unb  ©d)marj  nicht  oon* 
einanber  unterfcheiben,  wob,l  aber  ©uteS  unb  Schlechtes,  ^Billiges  unb  Un* 
billiges,  ©d)icflicheS  unb  Unfdn'cflicheS,  SBebeutenbeS  unb  UnbebeutenbcS.  $ic 
Sinne  laffen  unS  erfennen  baS  ©ü&e  unb  Gittere,  baS  SBeiche  unb  £arte,  baS 
Stabe  unb  ©cfige.  Alle  SBelt  ^agt  bid),  Antonius,  ©ötter  unb  Sttenfchcn, 
£>ohe  unb  fiebere,  Alt  unb  3ung,  Bürger  unb  grembe,  Sttänner  unb  grauen, 
greie  unb  ©flauen.  Alle  müffen  fterben,  bie  föeidjen  wie  bie  Armen,  bie 
^öchften  wie  bie  9iiebrtgften.  5)  3n  beinern  Auffege  finben  fich  oiele  fchlimme 
gehler.  Qn  ben  ^erferfriegen  finb  bie  ©riechen  burch  oiele  glänjenbe  ©iege 
berühmt  geworben.  3n  biefer  klaffe  ftnb  oiele  faule  ©d)üler.  ©äfar  würbe 
oon  oielen  bringenben  Angelegenheiten  nach  Italien  jurüefgerufen.  ©äfar  fanf, 
oon  oielen  [chiceren  SBunben  burchbohrt,  nieber.  $)aS  5tinb  mar  trofc  ber 
Mte  mit  nur  wenigen  bünnen  Kleibern  angethan.  Über  bieS  ©ebirge  geht 
nur  ein  einziger  befcf)werlicher  ©aumpfab.  6)  befolge  bie  Anorbmmgen  be§ 
ArjteS,  unb  bu  wirft  balb  wieber  gefunb  fein,  ©reift  mutig  bie  geinbe  an, 
unb  ber  ©teg  wirb  unfer  fein,  ©rinnere  ihn  an  fein  SBerfprechen,  unb  er  wirb 
bir  fofort  willfahren.  7)  2)er  allmächtige  Jupiter.  8)  $ein  Zitx  ift  anhäng* 
licher  unb  gelehriger  als  ber  §unb.  gür  oernünftige  ©efchöpfe  ift  feine  ©r* 
EennrntS  ebler  unb  notwenbiger  als  bie  ©rfenntniS  ©otteS.  9)  93on  namen* 
lofen  ©Item  ftammenb,  welche  ihren  fiebenSunterhalt  burch  §anbarbeit  erwarben, 
oerlebte  ©.  SÄariuS  feine  3ugenb$eit  in  einem  $orfe  beS  ©ebieteS  oon  Arpinum. 
£erobot  ift  ein  glaubwürbiger  ©d)riftfteller,  ber  gewifj  nie  mit  Abfidtjt  hat  täufajen 
wollen.  2>ie  ©rfenntniS  oerborgenet  3)inge,  bie  ber  gaffungSfraft  unb  bem  @e* 
banfenfreife  ber  Saien  ferner  liegen,  hat  immer  nur  für  wenige  Qntereffe  gehabt. 

504.  3£arutn  fmb  in  bem  Safte:  Commendo  tibi  L.  Oppium,  quem  unice  diligo  et  quo  fami- 
liarissime  utor  bie  beiben  SRelatiofä&e  mit  et  üerbunben,  roät>renb  in  bem  Safte:  Belgae 
proximi  sunt  Germanis,  qni  trans  Rhenum  incolunt,  quibnscnm  continenter  bellum 
gerunt  bie  iRclatiofäftc  unüerbunben  neben  einanbec  fteljen? 

505. 3Boburd)  fann  man  leicht  folgenben  ©ätjen  einen  rhetorifchen  Anftrich  geben? 

1)  2Bie  oergängtich  unb  ^infaUtg  ift  alles  3rbifche!   2)  2BaS  giebt  eS  $>err* 

lichereS  unb  ©rhabenereS  als  bie  Uneigennü^igfeit?   3)  Stein  ^3^ttofopt)  ift 

jemals  fo  menfehenfreunbtich  unb  anfpruchSloS  unb  oon  ädern  $)ünfe(  entfernt 

gewefen  als  ©ofrateS.   4)  ©oldje  Angft  unb  93eftüraung  herrfdjte,  als  ob  ber 

geinb  fajon  oor  ben  Ztyoxen  ber  ©tabt  ftänbe.   5)  Auf  ben  SBeftfc  äußerer 

©üter  beziehen  ftch  offenbar  bie  ©efetje  unb  (Einrichtungen,  burch  ^c  für  ben 

Acferbau,  für  ben  ^anbel,  für  ben  gewerblichen  33erfehr,  für  §anbwerfe  unb 


Digitized  by  Google 


506-516 


-  118  - 


i 


fünfte,  furg  für  bie  ©efdjäfte  be£  öffentlichen  unb  $rioatleben3  geforgt  wirb. 
6)  (Sine  (Stählung  mufc  bie  bvei  ®igenfd;aften  ^aben,  bafj  fte  fura,  flar  unb 
glaubhaft  ift.  7)  3e  weiter  man  auf  bem  2Bege  ber  SBiffenfdjaften  fortfehreitet, 

befto  leichter  unb  angenehmer  wirb  er. 

506.  2iktd)C  ÜPebcutung  haben  bie  Äonjunftionen  et,  que,  atque  in  folgenben  efiften?  1)  Erra- 
bas  et  vehementer  errabas.  Prohibiti  estis  in  provincia  vestra  pedem  ponere  et 
prohibiti  summa  cum  iniuria.  Scribe  saepissiine  maxime</U€,  quid  vobis  faciendum 
putes.  Vivis  et  vivis  non  ad  deponendam,  sed  ad  confirmandam  audaciam.  Magna 
vis  est  conscientiae  et  magna  in  utramque  partem.  Cecrops  Aegyptius  et  Saita  fuisse 
dicitur.  —  2)  Nostrorum  militum  impetum  hostes  ferre  non  potuerunt  ac  terga 
verterunt.  Animo  non  deficiara  et  id,  quod  suseepi,  quoad  potero,  perferam.  Non 
nobis  solum  nati  sumus  ortus'ywe  nostri  partem  patria  viudicat.  Nnlla  nobis 
societas  cum  tyraunis  et  potius  summa  distruetio  est.  Socratcs  iudieibus  non  supplex 
fuit  ndhibuityue  liberara  contumaciam  a  raagnitudine  animi  duetam,  non  a  superbia. 
—  3)  Ad  triumphum  decessisse  Huiuam  Papirium  Cursorem  scribunt;  et  fuit  vir  haud 
du  bie  dignus  omni  bellica  laude.  Homani  metuebant,  ne  Pyrrhus  urbem  oppugnaret, 
atque  proecssit  ille  usque  ad  Praeneste  milliurio  ab  urbe  octavo  deeimo.  —  4)  Canorura 
illud  in  voce  non  amisi,  et  videtis  annos.  Magister  hic  Samnitium  somma  iam  senectute 
est  et  cotidie  commentatur.  —  5)  Equi,  canes  oranesv««  bestiae.  Nostra  consilia 
quaeyue  in  castris  geruntur  hostibus  prodita  sunt.  Chrysippus  et  Stoici.  Ita  com- 
parata  est  ratio  vitae  naturaeou«  nostrae. 

507.  Überfetje:  1)  ©iecro  fpricht  bie  3lnftd)t  aus,  bafj  auch  9tom  Männer  rote  v$olq- 
flituS  unb  ^arrhafutö  gehabt  ^aben  mürbe,  roenn  bie  Kömer  ber  ßunft  ebenfo 
große  (51)re  erroiefen  Ratten  roic  bie  ©riechen.  2)  SBelchen  ©enufc  glauben  mir, 
mürbe  roob,l  Schill  non  feinem  ©lüefe  gehabt  haben,  meun  er  nicht  an  ^atro* 
fto<^  einen  2Rann  gefunben  hätte,  ber  ftd)  barüber  ebenfo  gefreut  hätte  roie  er? 
8)  $)ie  meiften  $5inge  pflegen  un8,  roenn  roir  fte  erreicht  haben,  nicht  in  gleichem 
©rabe  roillfommen  jtt  fein,  rote  roährenb  roir  fte  begehren.  4)  3d)  ^ttc  ^a), 
bie  ©cfdjäfte  meine«  ©ruber«  ganj  in  berfelben  Söeife  su  oerfehen,  roie  roenn 
e$  bie  meinigen  roären.  5)  Über  feinen  Tempel  gab  e3  fo  oiele  SenatSbefchlüffe 
roie  über  ba«  £au$  be§  ©icero. 

508.  ©ieb  ben  Unterfdjicb  nuifd)cn  non  alius  atque,  non  alius  quam,  non  alius  nt*i  nad) 
gletdmng  folgenber  2iipc  an:  1)  Nuuc  non  alius  sum  at<(ue  antea  fui.  2)  Lysander  nihil 
aliud  molitus  est,  quam  ut  omnes  civitates  in  sua  teneret  potestate.    3)  Bellum  ita 
suseipiatur,  ut  nihil  alind  nisi  pax  quaesita  videatur. 

509.  3n  n>eld)er  Söcifc  fann  man  bic  Überfcfrung  bc«  Safceä:  „$ielc  2Wenfd)en  reben  anber«,  al«  fie 
beuten"  Multi  homines  aliud  loquuntur  atque  sentiunt  neränbern? 

510.  SBeldje  Äonjunftion  gebraucht  man  beim  Übergänge  uon  ber  Ginleitung  jum  % Ijcma  ober  imSinne 
bed  beutfdjen  „ferner,  weiter,  iobann"  non  einem  X  eile  ber  9lu$etnanberfe|mng  pm  anbem  ? 

511.  Selche  Äonjunftion  mirb  in  bem  Sinne  uon  „unb  fomit"  gebraucht,  um  eine  ^ttgumcntatifit 
jufainmcitjufafjen  unb  ab^ufd)!ießen  ? 

512. 3n  roelchen  gällen  mufj  „unb  nidjt"  burd)  et  non,  ac  non,  nicht  bura) 

neque  auSgebrrtcft  »erben? 
513. Oft  e§  erlaubt,  im  Anfange  eincS  6afcc3  bie  3lu3brücfe  „aber  nicht,  jebod^ 

nicht,  benn  niajt"  burd)  non  vero,  non  tarnen,  non  enim  ju  überfein? 

514.  3ft  ti  in  guter  $rofa  geftattet,  „foiuohl  —  al?  aud)"  burd]  </ue  —  et  ober  que  —  i** 
$u  überfe&cn? 

515.  9Belche§  ift  bie  93ebeutung  oon  cum  tum?  SBoburd)  fann  tum  oerftörft 
roerben?  sJBa§  ift  rücffirfjtlicf)  be§  SJiobuS  im  erften  oon  cum  abhängigen 
©liebe  gu  merfen? 

516.  Sklcheä  ift  bie  OicbraucfMujcife  oon:  1)  qua  —  qua;  2)  rimul  —  simul:  3)  tum  —  tm; 
4)  tarn  —  quam;  5)  nunc  —  nunc? 


Digitized  by  Google 


—  119  —  Ö17— 528. 

517.  $ieb  ben  Unterfdjieb  jwif^cn  partim  —  partim  unb  et  —  et  nad)  S3erglcid)ung  folgenber 
Säfie  an:  Höstes  partim  caesi  partim  capti  sunt.  Höstes  et  circumventi  tenebantur 
et  inopia  rei  frumentariae  laborabant.  Per.udes  partim  ad  Tehendnm  partim  ad 
agros  colendos  partim  ad  vescendnm  idoneae  sunt.  Boves  et  ad  arandum  et  ad 
vehendum  et  ad  vescendnm  idonei  sunt.  (Sic  tecnm  agam,  ut  meo  loco  vel  respon- 
dendi  vel  interpellandi  tibi  potestatem  faciam  vel  etiam,  si  quid  voles,  interrogandi.) 

518.  Sann  roirb  ftatt  non  modo  —  sed  etiam  emfad)  non  modo  —  sed  gcbraudit? 

519.  Sann  wirb  „nidjt  nur  nidjt  —  fonbern  nidjt  einmal"  nid)t  burd)  non  modo  non  — 
sed  ne  —  quidem,  fonbern  burd)  non  modo  —  sed  ne  —  quidem  überfept? 

520.  ©ann  fann  ba$  beutfdje  „lücber  —  n  o  d) "  burd)  aut  —  aut  überfe^t  werben ? 

521.  Sie  untfrfdjeibet  fid)  non  magis  —  quam  oon  non  minus  —  quam? 

522.  3Beld)e  3Börter  feigen  im  Sateinifdjen  „ober",  unb  wie  untertreiben  fte  fid)? 

523.  Seldier  Unterfdjieb  ift  yuiidjcn  ter  quaterve  unb  quaten/t*«? 

524.  ©elc^e  lateinifdjen  ^onjunf Honen  entfpreetjen  bem  beutfcfyen  „aber",  unb  wie 

untertreiben  fie  ftd)? 

525.  SeldjeS  ift  bie  »ebeutung  unb  ÜJebrautfjStocifc  oon  atqui? 

526.  Überfeine:  1)  2)ie  §anbwerfer  gebrauten  oft  bei  ifjren  ©ewerben  93eseid)nungen, 
welche  un§  unoerftftnblid),  tfjnen  aber  geläufig  fiub.  2)  2Beld)er  ©runb  liegt 
oor,  bafj  bein  93erfef)en  non  bem  fiefjrer  nid&t  gerügt  roirb,  wo  1)1  aber  ba§ 
meinige?  3)  Sufurg  wollte,  bafj  ©parta  burd)  bie  £apf erfeit  feiner  ^Bürger, 
nidjt  aber  burd)  dauern  gefd)üt}t  roflrbe.  4)  grembe  Jebjer  fefyen  roir  leicht 
nid)t  aber  unfere  eigenen.  5)  Sftalwrbal  fagte:  3Bal)rlid),  bie  ©ötter  f)aben  nidjt 
einem  SJlenfdjen  alle  ©aberi  oerlief)en!  3u  fie9en  üerfiebjt  bu,  o  §annibal, 
aber  nid)t  ben  (Sieg  au^unutjen.  6)  ©o  oiel  ©peife  unb  iranf  mufj  man  ge* 
niesen,  bafj  bie  Gräfte  wieberfyergeftetlt,  nidjt  aber  unterbrüeft  roerben.  7)  £>ie 
3Jcufje,  bie  mir  oergönnt  ift,  geniefje  id)  jroar,  laffe  aber  bie  ©infamfeit,  bie 
mir  bie  9totwenbigfeit  unb  nid)t  mein  SCBittc  auferlegt  nidit  untätig  fein  unb 
roibme  bet  "ißln'lofopfjie  unb  ber  93efd)äfttgung  mit  Schreiben  aßen  ©ifer  unb 
i$le\%  8)  2)a§  ftnb  bie  nieberträdjtigften  Seute,  bie  un3  in$  ©eftdjt  fdjmeidjeln, 
aber  un§  hinter  unferm  SHücfen  oerleumben.  9)  2Bie  bie  ©djroalbe  im  ©ommer 
fjerbeifliegt,  aber  roenn  ber  2Binter  oor  ber  £t)fir  ftefjt,  roieber  wegfliegt:  fo 
ift  ber  treutofe  $reunb  in  günftigen  2Jerf)ältniffen  bei  ber  §anb,  oerlägt  aber 
feinen  Jfreunb  mit  bem  5Bed)fel  be§  ©lücfS. 

527.  Überfefce  folgenbe  SttllogiSmcn  (@d)luBretf)en):  1)  9IQe  Wenfdjen  ftnb  fterblid);  nun  ift 
ober  @ajud  ein  9Jcenfd):  folglid)  ift  er  fterblid).  2)  Me  t>ierfü&igen  Staubtiere  treffen  ftleifd); 
nun  frißt  aber  fein  Steberfäuer  ftleijd):  folglid)  ift  fein  Siebcrfäuer  ein  SHaubtier.  8)  ?lQe 
3Renfd)en  nrihtfdjen,  glüdfelig  *u  fein;  nun  mad)t  aber  bie  SciSljeit  bie  Wenfdjen  gliidfclig; 
barauS  ergiebt  firt,  bafe  alle  und)  Seifert  ftreben  müfien. 

528.  Sa*  oerftebt  man  unter  einem  Gntbnmem?  c^ieb  bie  t)auptfäcf)lict)ften  normen  beS  Gntl)U= 
memö  im  Sateinifdjen  an.  _  Überfefce:  1)  SBäfyrenb  ^inber  ftd)  ernftlid)  be» 
müljen,  fief»  i^ren  ©Item  banfbar  ju  erweif en,  wollen  Bürger  93ebenfen  tragen, 
bem  33aterlanbe,  i^rer  gemeinfamen  SJhtter,  ib,re  ©lücfSgüter  0u  opfern? 
2)  ©elbft  oemunftlofe  2iere  fönnen  burr^  ^unft  bi§  jum  täufcf)enben  ©ben* 
bilbe  be§  menfriic^cn  ©eifteS  abgerichtet  werben,  unb  ba§  oernunftbegabte  ©e- 
fdjöpf,  ber  SWenfd),  follte  feine  Statur  nia^t  bezwingen  fönnen?  3)  2öie?  wft^renb 
bie  3agbluft  bie  QJlenfdjen  burc^  ©djnee  unb  SReif  in  bie  Serge  unb  SBälber 
Sieb,t,  follten  wir  bei  ben  notwenbigen  Saften  be§  HriegeS  nia^t  bie  ©ebulb  ge^ 
brauchen,  welche  fogar  bie  (Spielerei  unb  ba§  Vergnügen  ju  erregen  pflegt? 
4)  ©ä^renb  eure  93äter  ftorintfy,  bie  Seuc^te  oon  ganj  ©riedjenlanb,  jerftört 
wiffen  wollten,  weil  man  ifyren  ©efanbten  ju  hochmütig  begegnet  war,  wollt 


Digitized  by  Google 


B29— 539.  —  120  — 

ifyr  bcn  SJlitfyribateS  ungeftraft  laffcn,  bet  einen  ©efanbten  beS  rdmif  djen  SBotteS 
unter  Smartem  getötet  ^at?  5)  SBd^venb  bu  felbft  gefefyen  fyaft,  ba&  in  Sace» 
bamon  ßnaben,  in  Olumpia  ^öngtinge  bie  fdjroerften  ©erläge  befamen  unb  mit 
©tiüfdjroeigen  ertrugen,  roillft  bu  rote  ein  2Beib  auffdjreien,  roenn  bir  uieüeiriu 
irgenb  ein  ©djmerj  roefje  tljut?  6)  Unfere  93orfafyren  fyaben,  oljne  perfönlid) 
burd)  ein  Unrecht  geregt  ju  fein,  ityrer  93unbe3genoffen  roegen  mit  ÄnttodjuS 
Slriege  geführt;  um  roie  eifriger  mü&t  iljr,  ba  iljr  burd)  ©eleibigungen  fyexauZ' 
geforbert  feib,  ba8  SBo^l  eurer  93unbe8genoffen  augleid)  mit  ber  SBürbe  eurer 
#errfd)aft  nerteibigen? 

529.  Beldje  »ebeutung  fjaben  bic  Äonjunftionen  atenim,  enimvero  unb  verutnenimvero? 

530.  Seicfje  Äonjunftionen  entfpredjen  bcn  beutfeben  „  b  cm  n  ad),  beS&alb,  barum",  unb  wie 
unterfd>eiben  fie  fich? 

531.  Sa$  fft  über  bie  Stellung  Don  igitur  unb  itaque  ju  metfen? 

532.2Bie  ijei&t  „unb  baljer,  unb  beSljalb,  unb  alfo?"  —  Überjefce:  1)  3)a3 
Setter  ift  fdjlerfjt,  unb  roir  fönnen  ba^er  nid)t  ausgeben.  2)  Tie  äbuer  fonnten 
ftd)  unb  ifyren  ©efit}  gegen  bie  fteinbe  nidjt  oerteibigen  unb  fdneften  bafyer  ©e= 
fanbte  an  Säfar  mit  ber  Sitte  um  £ilfe.  3)  S)a8  Altertum  roar  reid)  an  ae^ 
roiffen  ©entengen,  welche  oiel  2Bei§f)eit  enthielten  unb  bafyer  oft  fogar  einem 
©otte  augefdjrieben  rourben,  roie  5.  S.  jenes  befannte:  fierne  bid)  felbft  fennen. 
4)  $eroen  rourben  bei  ben  Sitten  biejenigen  SHenfdjen  genannt,  roeldje  mit  gött* 
lidjer  Xüdjtigfeit  begabt  roaren  unb  be§f)alb  für  6ölme  ber  ©ötter  gehalten 
rourben.  5)  $er  2eid)ttam  beS  ftonfulS  2>ectuS  lag  unter  ganjen  Raufen  von 
©alliern  unb  fonnte  beSljalb  am  erften  Sage  nidjt  aufgefunben  werben.  6)  Sfor 
feib  bereit«  red)t  uerljärtet,  unb  batyer  maa>n  ©rnuttjnungen  gar  feinen  @in* 
bruef  meljr  auf  eud). 

533.  Sie  untertreiben  f t cli  nam,  namnut,  enim  unb  eienim? 

534.  Scldje  ^arttfcln  bienen  befonberö  jur  »ejei^nung  einer  Tronic? 

L.  feljr*  ü0i!  in  parlpiellung,  00m  |lm0l>enbau,  000  den 

©r0pen  mi  $ hjur*n. 

535.  SBeldjeS  fmb  bie  ©runbregeln  ber  lateinifdjen  5Bortft  eilung? 

536.  2Ba§  ift  su  bemerfen  über  bie  (Stellung:  1)  beS  SßerbumS  esse;  2)  ber  attri* 
butioen  Slbjeftioe;  3)  ber  Fronomina  possessiva;  4)  ber  Pronomina  demonstra- 
tiva;  5)  ber  Pronomina  inde finita;  6)  ber  attributioen  ©enitioe;  7)  ber  2lppo= 
fttionen  unb  Xitel;  8)  be8  93ofatir>8 ;  9)  ber  Sßräpofttionen;  10)  be§  Pronomens 
quisque;  11)  ber  Äonjunftionen  itaque  unb  igitur;  12)  ber  Negation  ?ion: 
13)  oon  non  nisi;  14)  ber  Serben  inquam  unb  aio? 

537.  SBeldje  Regeln  über  bie  SBortftellung  ergeben  ftd)  au§  folgenben  Seifpielen? 
1)  Proeliam  equestre  adversum;  maxima  navis  oneraria;  potentissimae 
finitimae  gentes.  2)  Helvetiorum  iniuriae  populi  Romani.  3)  Ceteri  omnea 
philosophi;  reliqaae  omnes  urbes;  alia  omnia  impedimenta. 

538.  2Ba3  oerftefyt  man:  1)  unter  Hyperbaton  ober  Traiectio;  2)  unter  Chiasmiis; 
3)  unter  9lllitteration,  s^aronomafie  unb  £>omöoteleuton;  4)  unter 
Haf  op^onie? 

539.  SBelttje  *eobad)tung  ergiebt  fic^  au*  folgenben  ^eifpielen?  Manus  manum  lavat.  Cives  ci- 
vibus  parcere  ae<|uum  est.  Homines  horainum  causa  generati  sunt,  ut  inter  se  aliis 
alii  prodesse  possint.  Arma  armis  propulsantur.  Non  omnia  omnibus  cupienda  sunt. 


Digitized  by  Google 


—  121  - 


540-543. 


Ut  ad  senem  senex  de  senectute,  sie  hoc  libro  ad  ainicum  amicissimus  de  amicitia 
scripsi.  Quaedam  falsa  veri  speciem  habent.  Omnes  omnium  aetatum  philosophi. 
Omnes  sunt  in  illo  rege  regiae  virtutes.  Mortali  immortalitatem  non  arbitror  esse 
contemnendara.  Imponenda  sunt  nova  novis  rebus  nomina.  Q.  Maximum  senem 
adulescens  dilexi  ut  acqnalem.  Artemisia,  quamdiu  vixit,  vixit  in  luctu.  Mea  mihi 
conscientia  plurirai  est.  Nostris  nos  armis  defendemus.  Fallaccs  homines  ad  volun- 
tatem  loquuntur  omnia,  nihil  ad  veritatem.  Magni  est  iudicis  statuere,  quid  quemque 
cuiqae  praestare  oporteat.  Post  eins  diei  diem  tertiura.  Snblato  tyranno  tyrannida 
manere  video. 

540.  s3Ba§  oerftefjt  man  unter  ufueller  3öortftelIung? 

541.  SaS  oerftanben  bie  SRömer  unter  einer  ^ßeriobe?  SBeldje  ©igenfcfyaften 
mufj  eine  gute  <ßeriobe  Ijaben?  SBoburd)  unterf treibet  ftd)  hauptfädjiidj  bie  t)tfto* 
rifdje  *ßeriobe  non  ber  oratorif  djen? 

542.  @ieb  an,  meiere  Regeln  in  95ejug  auf  lateinifdje  ^eriobenbilbung  bei  Über* 
fetmng  folgenber  (Säfce  ju  £age  treten:  1)  3)ie  Qonkx  würben  oon  9ielcu3 
unb  3lnbroflo3  nad)  Slleinaften  geführt,  berootjuten  bort  baS  non  ihnen  benannte 
Oonien,  grünbeten  mehrere  Staaten  unb  erhoben  ftd)  teils  balb  gu  großem 
ÜHeidjtum,  teils  matten  fte  in  ber  SBilbung  unb  ben  fünften  über  alle  ©rtoar* 
tung  fd)nelle  gortfehritte.  93eoor  bie  beftimmte  9lad)rid)t  oon  ber  erlittenen 
9Ueberlage  einlief,  ^atte  $a3brubal  ben  @bro  überfdjritten,  unb  als  ihm  nun 
ber  93erluft  feines  £ager§  gemelbet  tourbe,  toanbte  er  ftd)  nad)  bem  Speere  ju. 
3)ie  sJlatur  felbft  hatte  ben  ©ngpafj  bei  J^ermopnlä  ju  einer  Jeftung  gemalt; 
auf  ber  einen  Seite  bilbete  baS  ©eewaffer  einen  tiefen  Sttoraft,  auf  ber  anberu 
erhoben  fid)  bie  3lu3l(htfer  beS  Öta;  faum  blieb  jroifd)en  beiben  eine  ^ßaffagc 
60  Schritt  breit  übrig.  3)er  gtaubioürbige  sßlutard)  erjäljlt,  bajj  (SpimenibeS 
auf  5vveta  geboren,  bei  einem  bürgerlichen  ;>nufte  nad)  Althen  geholt  fei  unb 
bort  burdj  einige  feiner  33orf djriften  ben  ©efetjen  bc§  Solon  ben  2Beg  gebahnt 
b,abe.  —  2)  SHeyanber  beftegte  baS  perflfc^c  §eer  am  ©ranicuS  oollftänbig,  too* 
burdj  er  ganj  Srieinaften  in  feine  ©eroalt  braute.  (£amiHu§  beftegte  bie  ©allier 
unb  rettete  föom,  roe§b,alb  er  bei  feinen  Mitbürgern  im  b,od)ften  91nfeb,en  ftanb 
unb  ber  sroeite  9tomulu§  genannt  rourbe.  (SnruS  fing  einen  ftrteg  mit  ben 
Senden  an,  oon  benen  er  jebod)  befiegt  unb  getötet  rourbe.  XerreS  erhielt  oon 
$hemiftofle$  bie  Shtnbe,  bie  ©riechen  wollten  bie  SBrücfe,  bie  er  über  ben 
$elle§pont  gefd&lagen  b,abe,  abbrechen  unb  ifjm  bie  föücffehr  nad)  Stftcn  ab* 
fajneiben,  rooburd)  er  in  folgen  Sdjrecfen  geriet,  bag  er  in  haftiger  flucht  nad) 
Alflen  jurütff  ehrte.  —  3)  2Benn  bu  roieberfommft  unb  baS  33ucr)  begeljrft,  fo  werbe 
id)  e$  bir  gern  geben.  5113  ein  $ummfopf  fdjroimmen  wollte  unb  beinahe  er» 
trunfen  märe,  fdjrour  er,  baS  Gaffer  nid)t  anjurütjren,  bi»  er  fdjroimmen  ge* 
lernt  I)abe.  2113  £annibal  Sagunt  jerftört  unb  fflom  ben  Karthagern  ben  Krieg 
erflart  b,atte,  ftieg  in  ben  eben  erft  unterroorfenen  ©alliern  bie  Hoffnung  auf 
SBiebergeroinnung  ir)rcr  greiljeit  auf. 

543. Seldje  Siegeln  in  33ejug  auf  bie  Stellung  unb  ben  KafuS  eines  bem 
§aupt*  unb  9tebenfat>e  gerne  infam  angehörenben  ^Begriffs  ergeben  fief)  aus 
folgenben  SBetfpielen?  1)  2113  ©icero  bie  Hoffnung  auf  Freiheit  oerlbren  fab,, 
befd)lofj  er,  Italien  ju  oerlaffen.  2113  2Igeftlau§  auS  Sgnpten  jurücffeljrte,  fiel 
er  in  eine  ftranfljeit  unb  ftarb.  SBenngleid)  Sporen  ba§  erreicht  b,aben,  roo- 
nad)  fte  ©erlangten,  glauben  fte  bod)  nie  genug  erlangt  ju  Ijaben.  —  2)  Ob* 
gleich  au<c  oen  ®emoftt)eneS  bemunbert  haben,  \)at  i|n  boch  niemaub  erreicht. 


Digitized  by  Google 


544—551.  —  122  - 

Obgleich  bie  ©inwohner  bie  Stabt  $nru3  aufs  tapferfte  oerteibigten,  eroberte 
9lleranber  biefelbe  bod)  nad)  ftebenmonatlicher  Belagerung.  —  3)  2113  bie 
ftreunbe  ben  ©ofrateS ;  aus  bem  ©efangniffe  p  führen  münzten,  roollte  er 
lieber  ftcrben.  51(3  gamrifat,  ber  bei  bem  Könige  SßrufiaS  im  <£ril  lebte,  pm 
Kriege  riet,  entgegnete  biefer,  er  wage  nid)t3  ju  unternehmen,  wa$  bie  Opfer* 
Seidjen  nicht  guthiefjen.  —  4)  2118  2.  sJftanliu3  $iftator  gewefen  mar,  belangte 
ihn  ber  JBolfStribun  3fl.  ^omponiuä  gerichtlich,  bafj  er  feine  $iftatur  einige 
Sage  &u  lange  geführt  habe.  2ll§  bie  Hretenfer  an  <ßompeju§  big  nach 
phulien  ©efanbte  nebft  gürfpredjern  ge)d)icft  Ratten,  nahm  er  ihnen  nicht  bie 
Hoffnung,  fid)  ihm  ergeben  511  bürfen. 

544.  2Ba3  ift  in  folgenben  ©eifpielcn  bezüglich  ber  bie  Säfce  oerbinbenben  ^artifelu 
ju  bemerfen?  1)  SJliltiabeS  entging  bem  Weibe  feiner  Mitbürger  nicht.  2lß 
er  nämlich  s£aro3  nicht  hatte  erobern  fönnen,  würbe  er  ber  ÜBerraterei  angeflagt 
unb  tn3  6taat3gefängni3  geworfen:  Miltiades  civium  invidiam  non  effugit; 
cum  vnim  Parum  insulam  expugnare  non  potuisset,  proditionis  aecnsatus 
atque  in  vineula  publica  coniectus  est.  2)  Stile  rühmen  bie  (Stanblwfrig* 
feit,  ©eredjtigfeit,  £apferfeit  unb  überhaupt  jebe  Tugenb  unb  bemunbern  bie* 
jcttiijen,  bei  beucn  fie  foldje  (Sigenfdjafteu  pnben.  Sßieroohl  fte  aber  einfehen 
unb  fühlen,  bafj  bie  $ugcnb  etwas  (Srhabene§  unb  Vortreffliches  fei,  ftreben 
fte  bod)  nidjt  banad),  tugenbljaft  ju  werben:  Omnes  constantiam,  iustitiam, 
fortitudinem,  quidquid  deniqne  rectum  et  honestum  est,  praedicant 
eosque  admirantur,  in  quibus  eas  virtutes  invenerunt.  Quamquam  vero 
virtutem  rem  magnam  et  praeclaram  esse  intellegunt  atque  sentiunt, 
tarnen,  ut  virtutis  partieipes  fiant,  nihil  curant 

f>45.  9Ba§  oerfteht  man  unter  bem  fehler  ber  (Sinfchadjtelung? 

54G.  Sag  oerfteht  man  unter:  1)  SolöciSmuS;  2)  2lrd)ai§mu§;  3)  ®raci§* 
mu§  unb  ©ermani§mu3;  4)  5luafoluth? 

547.  2Ba§  oerfteht  man  unter:  1)  <ßleona§muS;  2)  Tautologie? 

548.  2Ba3  oerfteht  man  unter  einem  £ropu§  unb  wa§  unter  einer  gigur? 

549.  3Ba§  oerfteht  man  unter  bem  $ropu3  berSOtetapher?  ©ieb  an,  wie  fid)  bie 
SJcetaptjern  ber  beutfehen  Sprache  ju  benen  ber  lateinifcfjen  oerhalten. 

550.  (Srfläre  ben  ^Begriff  folejenber  Tropen:  1)  SynekdocJie;  2)  Metonymie;  3)  Antono- 
masie; 4)  Hyperbel;  5)  Ironie;  6)  Periphrase;  7)  Litotes;  8)  Emphasis. 

551.  ©rflare  bie  Söebeutung  folgenber  giguren:  1)  Asyndeton;  2)  Polysyndeton; 
3)  Ellipsis;  4)  Aposiopesis;  5)  Exclamatio-,  6)  Interrogatio ;  7)  Iteratio: 
Anaphora,  Ejnphora,  Symploke,  Epanalepsis;  8)  Duhitatio;  9)  Permissio; 
10)  Apostrophe,  Sermocinatio  unb  Personificatio ;  11)  Antithesis;  12)  Oxy- 
moron; 13)  Paradoxon;  14)  Hendiadyoin;  15)  Distributio  unb  Congeries; 
16)  Klimax;  17)  Praeteritio;  18)  Deminutio;  19)  Correctio;  20)  Occupatio 
ober  Praemunitio;  21)  Syllcpsis  unb  Brachylogie;  22)  Hysteron  proteron: 
23)  Zeugma. 


I 


Digitized  by  Google 


citc  $>ätfte. 


Digitized  by  Google 


A.  Syntaxis  convenientiae. 

1.  Da§  unbeftimmte  6ubjeft  „man"  wirb  im  Satetnifdjen  auSgebrücft: 

a)  burd)  ba3  ^afjiü,  foroof)l  perfönlid)  al§  unperfönlid):  Laudor  „man  lobt 
midi'  .  laudatt  estis  „man  bat  eud)  gelobt";  boni  cives  amantur  „man  liebt  bie  guten 
Bürger";  libidines  coerce/wiae  sunt  „man  muft  bie  2eibenfd)aften  iügelu";  inimico  testi 
credi  non  licet;  itur  „man  gc^t";  item  est  „man  ift  gegangen";  ad  arraa  concur*um 
est;  id  a.»itur,  ut . .  .  „man  gej)t  bamit  um"; 

b>  burd)  bie  3.  $erf.  $lur.,  wenn  „man*  fo  oiel  ift  als  „bie  £eute",  be* 
f onbers  bei  ben  Serben  be3  Sagend  9iennen3,  ©laubenS  (dicunt,  ferunt,  tra- 

dunt,  narrant,  vocant,  putant  IL  a.); 

c)  burd)  bie  1.  $erf.  $lur.,  roenn  ber  SRebenbe  ftd)  felbft  mit  einfd)iiejjt:  Qaae 

vol minus,  libenter  credtmus.  Facile  odimus,  quem  metutmus.  Bono  mentis  fruendum 
est,  si  beati  esse  volumu»; 

d)  burd)  bie  2.  $cr|.  @titß.  (faft  regelmäßig  be§  ^onjunftiuS,  roenigftenS  in 
Sentenzen  unb  sJtebenf äfcen) ,  al§  Slnrebe  an  eine  blojj  oorgeft  eilte,  bie 

©efamtfyeit  oerttetenbe  ^ßerfon:  Dica«,  dixeris  „man  fönnte  tagen";  credere»,  pu- 
iares  „man  blatte  glauben  fotlen".  Quem  docilem  velis  facere,  simul  attentum  facta« 
oportet.  Bis  est  gratum,  quod  ultro  offeras.  Memoria  minuitur,  nisi  eam  exercea*. 
Ubi  istum  invenias,  qui  honorem  amici  anteponat  suo? 

e)  burd)  ba3  Pronomen  „jcmailD"  (aliquis,  quispiam,  quisquam,  quis)  ober 

„irter"  (qnisque),  roenn  e3  ber  ©hin  geftattet :  Dicet  aliquis  „man  mirb  fagcn" ; 
forsitan  quispiam  dixerit;  ne  quis  miretar  „bamit  man  fid)  nid)t  nmnbere".  Ulis  pro- 
missis  standam  non  est,  quae  coactus  quis  promisit.  Ut  quisque  est  sapientissimus, 
ita  aeqnissimo  animo  moritur  „je  suctfer  man  ift,  befto  ru()iger  ftirbt  man"; 
5(iim.  1.  Ta->  cincjefd>nltcte  inquit  ftetot  juioeilen  oljnc  baö  Subjeft  aliqais  in  bem  Sinne 
„jagt  man,  beiftt  eö",  nam.  bei  einem  Giuiuurfe,  meldjen  ber  9iebenbe  Don  einem 
Wegner  ober  einer  beftimmten  &laffe  von  Seilten  gemad)t  benft,  3.  58.  Cic.  Tasc.  1,  93; 
2,  29;  Cluent.  92;  Verr.  5,  148. 

f)  buvd)  ben  3ufiititi&,  wenn  berfelbe  al3  Subjeft  bei  einem  unperfönlidjen 

SBerbum  ober  9lu§brucfe  fteljt;  ber  $)eutfd)e  gebraust  in  biefem  ^atle  Um* 

fajretbungen  mit  „roenn  man,  bttfj  man"!  MenttYi  non  licet  „e3  ift  nullt  er^ 
laubt,  bafe  mau  lügt".    Alteri  noecre  nefas  est  „e<$  ift  eine  Süube,  tuenn  man  bem 

^ädjfien  fd,abet"  (cf.  4iö,  «um.  2;  384,  21).  «ffienn  au  folgen  inftnitioifd)en  9u* 
bvücfen  nod)  abhängige  Säfce  treten,  fo  tarnt  in  biefen  ba§  Pronomen  „man" 
burd)  bie  3.  *ßerf.  ©ing.  au§gebrütft  werben:  Mihi  nihil  praestabilius  videtar 

qaani  hominum  mentes  allicere,  quo  veltt  „mot)in  mau  Jüill";  nod)  gen>öl)nlid)er  mürbe 
liier  freilief)  velis  ftetjeu.  Haec  est  una  omnis  sapientia  non  arbitrari  t  „bau  mau  nid)t 
glaube";  sese  scire,  qaod  nesciaf.  Aliennm  est  a  institia  detrahere  quid  de  aliquo, 
qaod  sibi  adsuraaf.  Cf.  234. 
ftnm.  2.  „W an  lieft  bei  einem  SdjviflfleUci"  (im  Sinne  uon  „e$  ftebt  bei  iljm  gefdjrie* 
ben")  beißt  scriptum  videmus,  scriptum  leyimus,  ober  einfad)er  est,  scriptum  est  apud 
fteH|e,  l«t.  !Hcv«tUoriunt  7.  Hüft.  II.  ,  1 


Digitized  by  Google 


'  scriptorem  (itid)t  lögimus  im  ^räicuö,  &uu*eileu  ober  im  ^Jerfeft  legimus).  —  „Ötc 
man  im  Spridnuort  fagt"  ut  aiunt,  ut  dicitur  ob.  quod  aiunt  —  t4*  est  in  pro- 
verbio.  —  .„iDJan  mcifi,  wir  n>iffcn"  t)cifjt,  menn  Uon  einem  iburd)  münb!id)e  ober 
(dn-iftlidje  Überlieferung  iiberfommenen)  tj  i  f t  o  r i  ?  cf)  c  »t  gaftum  bie  Siebe  ift,  nid)t  seimus, 
fonberu  aeeepimus  ober  nodi  gcu>bbnlid)cr  constat  (inter  omnes),  (memoria?)  traditnm 
ob.  proditum  est,  nemo  ignorat,  quis  est  qui  nesciat,  quis  non  audivit,  quis  non  tegii 
u.  a.  —  „IHan  beufe  fid)"  finge  ob,  fingamus ;  „man  fe|u  ben  ftall"  fac  ot>. 
faciamus,  „man  glaube  ja  nid)t"  cave  credas.  —  „911  (gemein  ivunbert  man  fiefp* 
omnes  (ob.  vulgo)  mxxantur. 

9(nm.  8.  $aö  ;uir  ^ejeiebnuna,  unpcrfonlid)er  Reiben  bienenbc  „fö>"  bleibt  im  Vateirt.  teael- 
mfiftig  unüberlegt,  nameutlid)  bei  foldjen  Reiben,  welche  WaturcrfdKinungen  ober  eine  iim= 
pfinbuug  ber  ©ecle  be^eidjnen  (wie  tonnt,  pluit  ningit,  miseret,  piget,  accidit,  decet,  con- 
stat u.  a.).  9lbcr  in  mandjeu  fluabiürfcn,  in  u>cld)cu  ein  3>orgnng,  eine  Vage,  eine 
l'd)affenf)eit  ber  llmftänbc  bejeidjnet  wirb,  biiirft  bei  Mnteiner  baäbeutidje  »c«'*  burd)  res 
iui->,  j.  ^.  Res  venit  ad  arma  atquo  pugnam  „cö  fam  jum  Kampfe":  res  venit  ad 
roanas  (ad  fustes,  ad  saxa,  ad  certamen,  ad  pactionem,  in  contentionem.  prope 
8eces8ionem,  a  consilio  ad  viin);  res  haud  proeul  a  seditione  erat;  res  est  ia  peri- 
<ulo,  in  angusto,  in  Biirarao  discriinine  „eÄ  fiefjt  äuReift)  frititd)  au$";  res  ad  vira 
spectat  „e3  ift  auf  GJeumlt  abgefeben";  rem  ad  arma  deducere  „ei*  auf  (Sntfd)eibung  bei 

I     «Offen  aufommeu  laifen" ;  res  eo  (ob.  in  eum  locum  venit,  deducitar,  ut  „eä  tontmt 
babin  (ob.  fo  loci!)  bafo":  res  bene  (praeclarc.  male)  sc  habet  „e$  ftebt  gut":  res  melius 

1  procedit  (ob.  it)  quam  putaram  „e$  gebt  befier" ;  tentata  res  est,  si  „ed  nmibe  ueriudjt, 
ob" ;  quid  rei  est  „nun*  giebt  e<J" ;  res  milii  tecum  est  „id)  babc  cä  mit  biv  ju  lbun* ; 
rem  acu,  ut  aiunt,  tetigisti  „bu  Ijaft  es  getroffen". 

2.  1 )  Epicurus,  quem  ipsnm  voluptatibus  deditum  non  fuisse  constat,  nega- 
vit  iuennde  posse  vivi,  nisi  cum  virtute  viveretur.  2)  Non  onus  id  est 
appellaneZtow,  quod  cum  laetitia  ac  voluptate  ieras.  :i)  Totas  noctes  dor- 
mimus  neque  ulla  fere  est,  qua  non  somniewtus.  4)  Tnrpe  est  suos  adiu- 
vare  nolle,  triste  adiuvare  non  posse.  5)  Quo  quis  callidior  est,  eo  invisior 
et  suspectior  est  detracta  opinione  probitatis  (ob.  ut  quisque  callidissimus 
est,  ita  invisissimus  et  suspectissimus  est  d.  op.  pr.).  6)  Hic  fortasse 
quispiam  dixerit  (ob.  dicat  aliqnis) :  Qnod  potest  esse  maius  scelus  quam 
non  modo  hominem,  sed  familiärem  hominem  occidere?  7)  Cave  dubito, 
quin  mendacio  et  simulatione  non  plus  effecturus  8t»  (ob.  effecturt  simus 
ob.  efficiatur)  quam  ignavia  atque  nequitia.  8)  Facile  suspiceris  Taren- 
tinis,  cum  victoriam  pecunia  redimi  posse  speravissent,  instituta  Pyrrhi 
displieuisse.  9)  Maius  dedecus  est  parta  amittere  quam  omnino  non  para- 
visse.  10)  Apud  Ciceronem  haec  scripta  videntus:  Bonos  inter  viros  ami- 
citia  tantas  opportunitates  habet,  quantae  vix possunt  die*;  nam  ceterae  res, 
quae  plerumque  expetimfur,  opportunae  sunt  singulae  rebus  fere  singulis: 
divitiae,  ut  utare,  opes,  ut  colare,  honores,  ut  laudere,  voluptates,  ut  gau- 
deas,  valetudo,  ut  dolore  careas  et  muneribus  fungare  corporis.  At  ami- 
citia  res  plurimas  continet :  quoquo  te  verte?7*s,  praesto  est,  numquam  in- 
tempestiva,  numquam  molesta  est.  Itaque  non  aqua,  non  igni,  ut  aiunt, 
crebrius  utimur  quam  amicitia,  atque  si  quis  verum  amicum  intuetur, 
tamquam  exemplar  aliquod  intuetur  sui.  11)  Tentata  res  est,  si  oppidum 
primo  impetu  capi  posset.  Nolite  dubitare,  quin  res  nobis  futura  sit  cum 
hoste  acerrimo.    12)  Cum  Thebani  belli  ignarum  aliquem  ducem  crea- 
vissent  eiusque  imperitia  res  eo  dedueta  esset,  ut  milites  iam  saluti  suae 
metuerent,  Epamiuondae  consilium  curaque  desiderari  est  coepta. 

3.  2)a§  3ebrä«d)lirf)fte  «inberoort  (itopula)  0m\föen  Subjcft  unb  ^räbifatS* 
nomen  ift  esse  (j.  5i.  Vita  est  brevis.  Ciconia  est  avis) ;  bod)  giebt  cS  aujjcr^ 
bem  ttod)  anbeve  folmlattoc  WcxH,  iodd)C  uid)t  für  ftd)  allein,  fonbem  evp 


Digitized  by  Google 


—    3    -  4-5. 

mit  einem  dornen  ein  DOÜftänbigeS  ^ßräbifat  au^umac^en  pflegen,  ©oldje 
fopulatioe  Serba  fmb: 

a)  toerDen,  fdjeiuen,  bleiüni  (fieri,  effici,  evadere,  exsistere,  nasci  —  videri 
—  mattere); 

b)  ju  etraaS  gemalt,  genwljlt,  ernannt  toer&en  (fieri,  creari,  declarari, 
renuntiari,  deligi,  dedynari  u.  ä.); 

c)  für  etroa§  gehalten  toerben,  als  etwas  errannt  oefmtben  derben  (j>u- 
tari,  exütimari,  censeri,  duci,  iudicari,  haberi  —  cognosci,  inveniri,  re- 
periri  U.  ä.;  ba«  $  er  feit  oon  putari  ift  feiten,  ton  duci  ungebräwblich); 

d)  genannt  Kerben  (dici,  appellari,  vocari,  nominari,  praedicari,  salutari 
u.  ä.).  Cf.  41. 

$iefe  Serba  Ijaben  ba§  «ßrabifatSnomen  (2lbj.  ober  ©nbft.)  im  9to* 

minatlD  bei  ftd)  (io^elter  Siomhtatto):  Nemo  fit  casu  bonu*.    Superioris  anni 
munitiooes  integrae  manebant.    Servias  rex  factas  est,    Caesar  et  Servilius  consules 
creautar.    Pietas  erga  pareutes  iure  maxima  virtu«  habetur.    Homines  facilius  in 
timore  benign»  quam  in  victoria  gratt  reperiuntnr.   Iustitia  erga  deum  religio  dicitur. 
Socrates  oraculo  Apollinis  omnium  sapientissimus  iudicatus  est. 
Kmn.  1.  »erben.  Fieri  beifet  obne  Webenbegriff  „etwas  werben"  mit  JRüdficht  barauf,  bafe 
man  ti  Bieber  nidit  gewefen  ift;  —  effiei  bezeichnet  ein  burd)  Äonfequcnj  ftuwege  gebrad)teä 
ober  auf  ein  beftimmted  $iel  geridjtcteS  allmätjlidjed  Serben;  —  evadere  (eigentl.  beraub 
tommeit,  beroorgefjen)  „frtjliefelid)  werben"  beseidmet  ba*  Söerben  ald  Gnbrefultat  ober  (Sr- 
gebnid  einer  allmfil)lid)cn,  au  "Ittüben  ober  SBedjfeln  reichen  (£nt  wirf  clung ;  —  exaktere 
„werben"  im  Sinne  uon  „auftreten,  beroortreten",  um  nad)  irgenb  einer  Seite  bin  jut 
wirfen  uub  fidj  geltcnb  ,ut  madjen. 
Hmr.  2.  „"SöerDrn  nuö  etwaö"  beißt  fieri  ober  exsistere  ex  (feiten  de),  wenn  ber  betreffenbe 
(*egctvjtanb  aus  einem  früheren  •>umuiiY  in  einen  anberu  übergegangen  ift  unb  benu 
gemäfe  nidjt  mehr  baö  ift,  wa$  er  fvüber  war:  Ex  amico  inirniens  mihi  factus  es.  Ule 
ex  oratore  arator  factas  est.    Alexandri  amici  reges  ex  praefectis  facti  sunt.  Cf. 
bageqen :  „?lu§  beinern  SBruber  wirb  nie  ein  grofecr  9Hann  werben"  frater  tuus  vir  magnus 
numquam  evadet    „9lu§  Stlcibiabeö  würbe  ein  jügellofer  unb  ftoljer  ©lenfd)"  Alaibiades 
ferox  ac  superbus  factus  est. 
?lnm.  3.   Apparere  beifjt  nidjt  „fd) einen",  fonbcni  „erfch einen"  im  Sinne  oon  „fidjtbar 
werben,  jum  SSorfchein  fommen,  fid)  präventieren" ;  in  übertragener  3Jebeutung  „erfichtlid)  fein, 
einleuchten". 

Kinn.  4.  Über  haberi  pro,  duci  in  loco  u.  o.  cf.  19,  9tnm.  2.  —  iDtandjc  ber  oben  ange= 
aebenen  Serben  tonnen,  wenn  fie  nid)t  bie  Stelle  ber  Jlopula  oertreten,  in  berfelben  Steife 
wie  esse  ald  fonfretcä  SJerb  (cf.  5,  Slnm.  I)  mit  9lbocrbien  uerbunben  werben,  j.  ©.  Diu 
Komae  mansimus;  Caesar  ab  omnibus  benigne  salutatus  est  ;  virtus  a  multis  partim 
agnoscitur.  3)ejonber3  fteben  ita  unb  sie  präbifatioifd),  wenn  fie  auf  ein  oortjergebrauditeS 
dornen  jurütfioeifen :  Poetae  Semper  apud  omnes  saueti  fuerunt  et  ita  habiti  ac  dicti 
sunt.  Cethegus  eloqnens  fuit  et  ita  habitus  est.  Laelins  et  sapiens  [sie  enim  est 
habitus)  et  amicitiae  gloria  excellens  fuit.  Cur  me  peregriuum  dicis?  nam  si  ita 
sam,  .  .  . 

4.  Xie  Äüpulo  est  unb  sunt  (fowie  esse  in  SBertnnbitiig  mit  ^artieipien,  befonberd  benen  auf 
-uras  unb  -ndus)  wirb  namenttid)  in  Sprid) Wörtern  unb  Sentenzen,  furjen,  febarf  mar* 
Herten  ©egenfäfeen,  rbetorifdjcu  fragen,  nffcftüollcn  9lu8rufcn,  lebhaften  Sd)ilbe  = 
rungen  unb  l£fjaratter iftif en,  energifdjen  Schlußfolgerungen,  rafdjen  Übergängen 
u.  ä.  audßclaffrtl:  Summum  ins  summa  iniuria.  Iucandi  acti  labores.  Quot  homines, 
tot  sententiae.  Quid  tarn  dissimile  quam  ego  in  dicendo  et  Antonius?  Sed  haec 
leviora,  illa  vero  gravia  atque  magna.  Mirum!  minirae  mirum!  ridiculum!  nec  mirum. 
An  ille  mihi  über,  cai  mulier  imperat?    Cf.  551,  3,  a 

Slnm.  gönnen  wie  erat,  fuit,  sit  it.  a.  werben  in  guter  s#rofa  nur  feiten  auSgclaffen;  bei  ben 
•Öiftorifem  (bef.  lacituö)  unb  Tidjtent  feljleu  fie  bäufig  in  auffallcnbcr  2öeiie.  (Cic.  Off.  1, 
152;  Divin.  2,  141  ;  Att.  2,  5,  2 ;  2,  21,  1 ;  5,  3,  1 ;  ü,  11,  1;  Farn.  10,  25,  2;  Liv. 
3,  26,  5.) 

j.  Esse  heiftt  bann  Verbam  Nubstautivuni,  wenn  e§  nid)t  ald  einfände  Ätopula  bient,  foubern  ein 
l'flbftanbigeö  fonfreteöj  SJerbum  ift  in  ber  Ü?cbeutuug  „oortjanben  fein,  erifttcren,  leben» 

1* 


Digitized  by  Google 


8.  —    4  - 

fid)  bcflnbcn,  fid)  vergalten,  fid)  aufholten"  iL  L:  £sf  den«  we*  gtebt  einen  GJott-, 

classis  «d  in  porta  „befinbet  fid)";  mons  Iura  c«t  inter  Scquanos  et  Helvetios  „liegt"; 

in  Gallia  nlteriore  una  legio  erat  „ftanb";  obsidio  triginta  dies  fuit  „bauerte"  ;  hic  Über 
\  est  de  senectute  „banbelt" ;  mos  est  „bervfd)t,  befte^t" ;  ex  familia  vetere  fuit  „flammte 

ab";  epistula  tna  manu  est  „viif)tt  bei";  esse  in  armis,  in  periculo,  in  honore,  pro  hoste. 

Sinnt.  1.  Vi ; o  V.  substantivum  tann  esse  aud)  mit  VtDUrrbirn  uerbunben  »reiben:  bene  est 
,ed  ftebt  gut";  hoc  aliter  (secus)  est;  ita  (sie)  res  est,  non  ita  est;  prope,  proxime. 
proeul,  praesto  esse ;  id  ineeptum  frustra  fuit ;  haec  contra  sunt  ac  dixisti ;  dicta 
impune  erant;  haec  commemoro,  quae  »nnt  palam;  apud  te  tuto  erimus ;  ubivis 
tutiu«  eris  quam  Romae;  diu  est,  cum  te  vidi;  ruri  fui  sane  libenter ;  nunc  mihi  me- 
lius est;  in  convivio  iueunde  ac  comitcr  fuimus;  apud  te  omnia  rectissime  sunt  u.  &. 

-Hiim.  2.  Tictit  baö  bcutfdjc  Jtbrn"  ciitfad)  ntr  ^Bc^cidjnung  einer  d)ronologifd)en  ober  lofalett 
Angabe  (in  Säften  wie  „Gäiar  lebte  im  cvftcn  Saljibunbert  vor  (S^riito",  „$ie  jc&t  lebenbrn 
sJJ?enid)cu",  „GS  lebte  in  rltl)cn  ein  SHauu  ^amen*  Xiogencö"),  io  ift  c*  nid)t  burdj  vivere, 
joubern  bunt)  e*»e  nt  iiberfeften;  beim  vivere  bciiit  „(uod))  am  Scben  fein,  fein  iJebcn 
oon  etwaö  erhalten  ober  f  ritten,  fein  Vebcn  (gut,  fdjlcdjt,  glütflid)  u.  j.  to.»  bin  bringen". 
—  „Ocrrfdjett"  (  -  uovbanbeu  fein,  uerbrettet  fein)  in  Sluebiürfcn  tuie  „c*  ^errfdjt  bic 
Meinung,  bie  Sitte,  ba*  (iJcrüdjt;  in  ber  Stabt  herrfebt  Smngcrtfnot"  heiHte««e;  (vigere  unb 
valere  nur  im  (Sinne  von  „Weitung  fyabcn,  im  Schwange  fein,  bie  Cberfjanb  baben,  fid)  wirf; 
fam  unb  bcbeutungSooll  erweifen").  —  ©et  Säorterflfirungen  beifd  esse  „bebeuten,  beiften", 
$.  93.  Sapienti  vivere  est  cogitare;  indbei.  id  est,  hoc  est  „ba$  hetftt,  bod  beifei  nämlidj". 

G.  I.  Äoiiflniciij  m  t*röDifntö  bei  einem  6itbjett. 

1)  2)aS  berbale  yxabilat  ridjtet  ftd)  nad)  beut  Subjeft  in  v#erfon  unb  sJlu  = 

meruS:  Ego  valeo,  si  vos  vale/i*.    Virtus  manef,  divitiae  pereunf. 

2)  SBefteht  ba$  ^rdbifat  au«  Kopula  unb  dornen,  fo  richtet  fief)  bie  ttopulii 
als  Scrtaim  nad)  bem  oubjeft  in  *ßerfon  unb  Numerus. 

a)  Oft  ba8  ^tftbifatSnomen  ein  «Djetttö  (^artieip,  3al)ltuovt,  «Pronomen), 
fo  ftimmt  e3  in  ftafu§,  ©enuS  unb  «JhimeniS  mit  bem  ©nbjeft  über* 
ein  (ebenfo  roie  ba«  attributive  Slbjeftin  mit  feinem  Subftantioum) : 

Animus  immortalw  est,  corpus  mortale.  Verae  amicitiae  sempiternae  sunt.  Verba 

consulis  haec  fuerunt. 
Änm.  1.   3ft  baö  Subjeft  ein  3ufinitio  ober  ein  ganzer  Saß,  fo  ftebt  ba$  präbifatiue  9lb- 
jeftiu  im  Neutrum  Sing.:  Mentiri  turpe  est   Quod  bona  valetudine  uteris  mihi 
pergrattn»  est. 

9(nm.  2.   ©cnu  baö  Neutrum  etneS  Stbjcftiu*  a!3  Subftantlö  gebraucht  wirb,  fo  richtet 
eft  fid)  im  OS:id;lcd)tc  nid)t  nad)  bem  Subjeft:  Virtus  bonum  („ein  (*ut")  est  Fidentiae 
contrarium  est  diffidentia.    Turpitudo  peiu*  (wein  gröBcrc*  Übel")  est  quam  dolor. 
Mors  est  extremum  („bad  (Sube")  omnium  rerum.  Servitus  postremum  malorum  est. 
(Übrigend  ift  btefer  C^ebmud)  in  ber  $rofa  auf  gan^  wenige  fubftantioierte  Äbjenioe  befebränft 
|cf.  180,  1,  bj;  in  Sätwn  wie  „bic  Wilbe  ift  etwa«  Gvbabencö",  wbic  6d)meid)eici  ift  ettoao 
^ä6ltd)cd"  barf  burd)auö  nid)t  bad  "JJcutnun  beS  Vlbj.  in  9tnwenbung  fommen,  uiclmcb v  ent 
weber:  dementia  divina  est,  adulatio  foeda  est,  ober  dementia  res  divina,  adulatio 
res  foeda  est  (cf.  152.  10).  ©atu,  anbercr  ?lrt  finb  Sähe  wie:  /dem  voluptas  est  9U0{! 
indolentia;  tu  aliquitl  esse  videris;  tu  vero  quid  es?  quod  homo  est,  /toc  non  est 
equus;  aliud  est  oratio,  aliud  disputatio;  beim  in  berartigen  Säßen  wirb  ber  im  Pro- 
nomen Uegenbe  SBegriff  nidjt  auf  bic  Spbäre  be«  ju  i^m  gebörigen  Subflantiobegriffe*  be= 
fdjrönft,  fonbent  in  feiner  WUgcmcinbeit  gebadjt  (esse  =  „bebeuten,  oorfteücn,  ©eltung 
baben").   3)id)tctftcUeii  wie  Triste  lupus  stabulis  ober  Varium  et  mutabile  Semper 
femina  finb  bem  (9vied)ifd)en  nad)gcbilbet). 

?lnm.  3.  3ft  bad  präbiratioe  ^bjeftiu  ein  SupcrlatlU,  oon  welchem  nod)  ein  partitiuer 
CVJ  c  n  i  1 1  ü  abt)ängt,  fo  vi. in  et  cd  fid)  in  ber  Siegel  nad)  bem  Wenno  bed  Subjeftd,  nid?/ 
wie  im  Teutleben  nad)  bem  ($cnud  bed  ©enitiod:  Elephantus  omnium  bestiarnm 
maximus  est.  Hordeum  omnium  frugum  mollissimum  est  Accipiter  omnium  avium 
rapidissimu»  est    So  aud)  in  ber  «nrebe:  Quid  agis,  dulcissimc  rerum? 

b)  Oft  ba§  <Präbifat§nomen  ein  SubftttntiO,  fo  ftimmt  e§  mit  bem  Subjeft 
nur  im  RafuS  übevein:  Romani  fuerunt  populi«  fortissimt«.  Somnus 
est  imago  mortis.  Athenae  fuerunt  lumen  Graeciae.  —  3ft  e§  aber  ein 


Digitized  by  Google 


Substantivum  mobile*  ober  comwwne,**  fo  richtet  c§  jtd)  aud)  im  ®enu§ 
unb  Numerus  nad)  bem  ©ubjefte,  luirb  alfo  ganj  roie  ein  9lbjcftio 
bctjaitbclt,  (für  ba$  feljlenbe  Neutrum  tritt  ba£  3)ia$fulin  als  (§rfat3  ein)  : 

Stilus  est  optima*  mngister  dicendi.  Vita  rustica  diligentiae  magistra  est.  Tem- 
pus est  optimu«  vitae  magister.  Sol  temporum  ac  siderum  rector  est.  Aquila  est 
regina  avium.  Athcnae  omnium  doctrinarum  inventrices  fnernnt.  Invidia  est  assi- 
dua  comes  eminentis  fortunae.  Divitiae  dners  blandae  sunt  ad  voluptatem.  Tem- 
plnm  potest  irravissimw»  testi«  esse.  (Scljr  auffcülcnb  Sali.  lug.  64,  5.) 
Xmn.  4.    Senn  bad  Subjcft  unb  ba$  prfibifatfoe  Subftantit»  uerfdji  eben  cd  (Mcfd)lcd)t 
ober  u er fdjt ebenen  9?umcruö  Ijabcn,  fo  barf  fid)  baö  33crbum  nad)  bem  $väbifat3s 
f  ubftantive  richten,  luenn  e$  biefem  näher  fteht  (j.  3*.  Soranus  imago  mortis  nomi- 
nanda  est.  Panpertas  mihi  onus  v'mim  est.  Athenae  clarissima  urbs  Graeciao  fut7. 
Gens  universa  Veneti  appellatt  tunt).  tiefer  Ükbraud)  finbet  ftctö  ftatt,  lucim  ein  3" : 
ftnitiu  Subjeft  ift  fo.  SP.  Contentum  suis  rebus  esse  maxhnae  sunt  divitiae),  feilen 
jebocfi,  roenn  ba§  Subjeft  eine  ^cvfon  ift  (j.  SJ.  Iaculatores  prima  acies  facta  est). 

II.  Äongrucnj  Deö  ^rnbifatö  bei  mehreren  ©ubjetten. 

1)  ©inb  bie  (Snbjefte  ^erfonen  (ober  perfönlicfje  begriffe),  fo  ftcljt  bas 
^räbifat : 

a)  gcroöljnlid)  im  ^Iurnl,  roenn  e§  auf  bie  ^erfonen  gleidjmapig  bejogcu 
roirb,  (befonbcrS  roenn  e3  ben  Subjeften  nachfolgt):  Socratcs  et  Gorgias 

ad  summam  seneclutem  vixeruuf.  Eius  legationis  Nameius  et  Verucloctius  princi- 
pem  locum  obtinebant    Hoc  mihi  promiseran£  Pausa  et  Hirtius; 

b)  fettener  fo,  bog  bog  c§  ftcf)  nad)  bem  junäcfjftfteljcnben  6ubjeft  richtet, 
(befonberS  bann,  roenn  e§  ben  (Subjeften  oorau3get)t  ober  jroifdjen  bic= 
felben  ein gefd) oben  ift,  ober  roenn  e3  bei  bem  bebeutfamften  Subjcftc 
ftety,  ober  roenn  bie  ©ubjefte  jebe3  einzeln  für  ftd)  genommen  roerben 

foKen):  Condemnafur  perpaucis  sententiis  Philodemus  ciusque  filius.    Homerus  ' 
iait  et  Hesiodus  ante  Romam  conditam.    Consulares  senatusque  cunetns  assen- 
sns  est.    Conon  plurimum  Cypri,  Iphicrates  in  Thracia  vixif.  illugeiuölinlidi:  Mater  '. 
tua  et  soror  a  me  diligtrttr,  Cic.  Att.  1,  8,  1.  In  hac  sententia  Democritus,  Em- 
pedocles,  Aristoteles  fuif,  Cic.  de  fat.  39.  Ibi  Orgetorigis  filia  atque  unus  e  filiis 
capto*  est,  Caes.  b.  p.  1,  26). 
9lnm.  5.   3ft  ber  fluSbrarf  senatus  populusque  Romanus  Subjeft,  fo  fleht  boö  ^räbifat  regcU 
mäßig  im  Singular,  iveil  jene  Subjefte  a(3  eine  Einheit  betrad)tct  iverben:  Senatns  po- 
pulusque  Romanus  iutellegif  bello  opus  esse.   (9(u$nahmcn  fcfjr  feilen,     3J.  Liv. 
37,  45  med.) 

2)  Sinb  bie  ©ubjefte  endjen  (flonfreta,  Slbftrafta,  SMeftioa),  fo  richtet  fid)  [ 
ba§  ^rabifat  geroöb,nlid)  nad)  bem  näd)ftftet)cnben  Subjeft  unb  jroar  reget»  1 
magig  bann,  roenn  bie  6ubjefte  als  eine  ©inljeit  betrachtet  roerben,  (roaS  | 
namentlich  bei  33erbinbung  5ufammengeb,öriger  ober  fmnoerroanbter  Segriffe 

ber  5flK  iP)«  Natura  pudorque  meus  prohibe«  („mein  fd)ud)tcrne3  SScfen").  Religio 
et  fides  (^gciuiffenbaftc  Ircue")  anteponafnr  amicitiae.  Cingetorigi  priueipatus  atque  ' 
imperiam  traditum  est.    Visa«  nocturno  tempore  faces  ardorque  caeli.  In  me  om- 
nium  ora  atque  oculi  sunt  conver«.   Ad  corporum  sanationem  multum  ipsa  Cor- 
pora et  natura  vakf.  Impedimenta  et  omnis  equitatus  sequebafwr.  Aetas  et  forma 


♦  Substantiv»  mobilia  finb:  data  (Ua,  dominus  domina,  filius  filia,  magister  magistra, 
minister  ministra,  nuntius  nuntia,  rex  regina,  victor  victrix,  adiutor  adiutrix,  effector 
effectrix.  expulsor  expultrix  U.  q.,  (im  »weiteren  Sinne  audi  pater  u.  mater,  frater  u.  soror). 
—  3m  b  i  I  b  1  i  Cb  e  n  Sinne  heißt  „  Ob  a  t  e  r  "  faft  ftctd  parens,  „  vJ?i  u  1 1  c  v  "  parens  ober  mutrr ; 
Sotjn,  Xoditcr,  Äinb  alumnus  alumna.  —  2>aä  feminin  üon  auetor  heißt  flnjfiid)  nid)t 
auetrix,  fonbent  aiicror  (Liv.  40,  4,  14).  —  „Sflouin"  ancilla,  nid)t  gut  serva. 

*♦  Tic  luiditigftcn  Sohstantiva  comnutnia  finb:  dux  Führer,  ^iihrcrin;  artifex  Üüuftlei, 
Äüin'llmu;  ha  cs,  comes,  testis,  vindex,  parcnst  adulesccns,  iuvenis,  sacerdos,  cnstos,  infans. 


Digitized  by  Google 


et  super  omnia  Romanuin  noraen  to  ferociorera  facif.    Selten  ftcl)t  ber  x]3lural, 

roenn  baS  ^räbifat  auf  bie  fadjlidjen  Subjekte  gemeinfam  belogen  it»irb: 

Vita  mors,  diTitiac  paupertas  omnes  homines  permovcnf.  Laetitia  et  libido  in  hono- 
ram  opinione  \ersantur.    Sunt  in  nobis  consilium,  ratio,  prudentia. 

3)  6inb  bie  ©ubjefte  nid)t  einfach  fopulatio  uerbunben  ober  afnnbetifd)  an  ein = 
anbergcreib,t,  fonbero  burd)  forrefponbterenbe  ober  bUjunftioc  Ron- 
junftionen  troneinanber  gefonbert  ober  ausigcfd)loffen  (burd)  aut,  aut 
—  aut,  vel  —  vcl,  et  —  et,  nec  —  nee,  cum  —  tum,  non  modo  —  sed  etiavi 
je.),  fo  baß  eine -Bufammenf affine  berfelben  entroeber  unmöglid)  ift  ober 
bod)  nidjt  beabfidjtigt  roirb,  fo  richtet  fid)  ba§  s}Srabifat  nad)  bem  närfjft^ 
ft c l) e n b e n  Subjeft,  (roeldjer  2lrt  aud)  bie  Subjefte  fein  mögen):  Non  ego, 

sed  tn  hoc  dixisri.  Et  castra  et  Iegiones  et  iinperator  in  pericalo  versafnr.  Ant 
tu  ant  pater  hanc  epistulam  scripsit.  Aut  tu  hanc  epistulam  scripsurt  aut  pater. 
Et  ego  et  Cicero  mens  flagitabif.  Opcrain  dabo,  ut  cum  cetera  tum  res  publica 
tibi  nota  sit.  Crctnm  leges  sive  Iuppiter  sivo  Minos  sanxil.  Nihil  mihi  novi  neque 
('im ss us  neque  Fompcius  ad  dicendum  reliqntf.  Non  modo  vires,  sed  etiam  vita 
me  defict/.  ISbenfr-  bei  anapbi>nfd)cr  Einreibung:  l'na  lex,  unns  vir,  unus  annns 
nos  liberavit.  Non  castrorum  munitiones,  non  altitudo  montis,  non  murns  oppidi 
nos  tardare  potidf.  —  ßnivfilen  ift  jeboet)  aud)  eine  3iifammenf äff  ung  r'bcfonber*  bei 
et  —  et)  ni&glid) :  Et  ego  et  tu  consnlcs  fut'nm*.  Et  filius  et  patris  filius  remisst 
sunt.  In  dccemviri8  neque  Caesar  neque  Lentulus  habitt  sunt.  Cavc,  ne  Sulpicius 
ant  Cotta  plus  quam  ego  apud  te  valere  videanfur. 

4)  $a$  Dräbifattoc  «bjettto  (ober  Sßarticip)  fteljt, 

a)  roenn  bie  «Subjefte  ^erfonen  (ober  perfönlidje  ^Begriffe)  oon  gleidjem 

©efd)Icd)t  ftllb,  in  bemfelbcil  ©efd)led)t:  Hannibal  et  Philopoemen  ve- 
neno  absnmpt»  sunt.    Inno  et  Minerva  Troianis  inimiene  erant;  ijnb  fic  DOU 

oerfdjiebenem  ©cfd)lcd)t,  fo  ftef)t  ba§  <)$rcibifat§abjeftiü  im  ÜOToSfulin: 

Pater  mihi  et  mater  mortui  sunt.    Pavoncs  et  columbae  araici  sunt. 

b)  Sinb  bagegen  bie  Subjcfte  Barett,  fo  richtet  fid)  ba§  «ßräbifatSabjeftiu 
geroö^nlid)  nad)  bem  näd)ftfteb,cnbeu  ©ubjeft:  in  me  omnium  vestrnm 

ora  atque  oculi  conversi  sunt.    Impedimenta  et  omnis  equitatus  secuti«  ext  (cf. 

Hi  2).  ©eltener  wirb  e$  auf  bie  Subjefte  gemeinfam  belogen,  unb  in 
biefem  ftaHe  ftefjt  e3,  mögen  bie  ©ubjefte  gleiches  ober  ungleiches  ©efdjledjt 

Ijaben,  im  Neutrum  $Uir.:  Nox  atque  praeda  hostes  rcmorataäWMf.  Stnl- 
titia  et  iniustitia  et  intemperantia  fugienda  sunt.  Murus  et  porta  de  caelo  tactfi 
erant.    Honores,  iraperia,  victoriae  fortui/a  sunt. 

9lnm.  «.  Hut  wenn  bic  leblofcn  Dinge  fnmtlid)  Feminina  fiub,  luirb  bat  ^rabifatsabjerth» 
zuweilen  in  ba8  Femininum  ^  1  u  r.  gefegt,  aber  faft  nur  bann,  wenn  ein  beu  Subjeftcit 
gcmcinfdjaftlidjcr  ^luvalbegriff  weiblichen  ÜWchlcchtc*  jui  ergänzen  ift:  Carthago  et  Co- 
rinthus  eodem  anno  deletae  sunt  (sc.  urbes).  Sicilia  Sardiniaque  amissa«  sunt  (sc. 
insulae).  Grammatice  qnondara  et  musice  iunetae  (aerunt  (sc.  artes).  Sapientia, 
temperautia.  fortitudo  cum  volnptate  copnlatac  sunt,  (llngcwöfjnlid)  Sali.  Cat.  51,  12: 
fama  atque  fortuna  eorum  pare«  sunt). 

Httttl.  7  33ci  bei  tfeltcncn)  3>cibhtbimg  von  lebenben  ffiffen  unb  Soeben  ridjtct  fid)  bat 
ilräbifat«abjeftii\  wenn  alle  Subjcftc  Ijanbclnb  (perfünlid})  gebacht  lucrbcu  ober  bic  $.tfotien* 
uamen  ben  widuigern  Söcgriff  enthalten,  nad)  bem  i^efd)led)te  ber  lebenben  SScfen;  anbenu 
faflö  wirb  baS  Neutrum  $lur.  gefegt,  tnbem  alle  Subjcfte  ali  Sadjnamen  gebaebt  werben: 
Rex  regiaque  classis  una  profecti  sunt.  Milites  ipsi  et  signa  militaria  obscuratt 
erant.  Naves  captivique  restituta  sunt.  Romani  regem  regnumque  Macedoniae 
sua  futura  sciunt.    Natura  inimica  inter  se  sunt  libera  civitas  et  rex. 

5)  93efteb,en  bie  ©ubjefte  au§  tjerfdjicbencn  ^erfonen,  fo  b,at  bie  erfte  ^erfon 
ben  Sorjug  oor  ber  jroeiten  unb  britten,  bie  jroeite  oor  ber  britten :  Ego  et 

tu  et  amicus  vicissitudinem  fortunae  experti  sumus.   Si  tu  et  Tullia  valctüt,  bene 
est;  ego  et  Cicero  valewu«.   Illam  meam  cladem  vos  et  omnes  boni  novistis. 


Digitized  by  Google 


—    7  — 


7-8. 


2lnm.  8.  ?(udj  in  bicicm  ftalle  loivb  ba*  ^>väbifot  oft  nid)t  auf  alle  Subjefte  gemeinfam,  fonberu 
nur  auf  ba$  nädjftftctyenbc  belogen:  Vos  ipsi  et  senatus  restittf. 

9liun.  V.  $*ei  einer  an  nicrjrcic  ^cvfonen  gcridjteten  Slnrcbc  ober  ftrage  wirb  jmoeilen  bad 
$räbtfat  in  ber  ^luralform  mit  bem  nur  eine  ber  angerebeten  ^erfonen  bejeidjnenben  H3 o  =  • 
fatio  oerbunben,  um  baburd)  bie  .^auptperfon  oor  tbren  ÜJenofien  hervorheben :  Vos  vero, 
Attice,  praesentem  mo  cura  levafi*.  Quid  est,  Cotta,  quid  taceft'*i'  l'os,  o  CaUiope, 
precor,  adspirafe  canenti.  —  Gine  ber  Umgang$iprad)e  entlehnte  9lu»?brurf<ttocife  ift  bie 
$erbinbung  beä  inbeftniten  ^ronomenS  aliquis  (ober  quis)  mit  ber  2.  %ktf.  beö  3n,Pc™l»u* 
im  Plural:  Apcrifa  aliquis  ostjum  „madje  bod)  einer  bie  Hjfln  auf"  (eig.  „bu  ober  mer 
joni«  ba  üt,  öffnet  bie  $hiii").  Vlbnlid)  oerbinbet  SSergil  aliquis  mit  ber  2.  i*erf.  in  bem 
Mannten  Skrfe:  Exoriare  aliquis  nostris  ex  ossibus  ultor. 

7.  1\t  fogen.  l'onstruetiones  ad  sensum  (x«t«  oivunv)  entfielen,  menn  fid)  ba3  ^riibifat  ober 
Attribut  im  9rumcru*  unb  GknuS  niebt  nad)  ber  grammatifdien  frorm  be$  Subjert«,  fonberu  i 
naa)  bem  Sinne  bcSfclben  richtet.    $a  biefe  Konftruftioncu  bei  ben  befteu  älaffifern  nur  au$s 
naljtitfweife  oorfommen  —  (bei  2ioiu3  ftnben  fic  fid)  ferjr  häufig)  — ,  fo  tfjut  man  am  befteu, 

fie  beim  Vatcinfdjrcibcn  gau$  ,m  meibeu.  —  Sic  ftnben  fid): 

ai  bei  Äolleftibrn  loic  mttltitudo,  vis,  numerus,  turba,  pars,  manus,  plebs,  populus,  civitas 
u.  a.:  Magna  multitudo  hominum  in  urbem  convenerawf.  Pars  navium  haustac  sunt. 
Nobilitas  rem  pnblicam  deserueraur.  Cetera  classis,  practoria  nave  amissa,  (ugerunt. 
cäüd)  bei  Stöbt  es  unb  Öänbernamcn:  Latium  Capuaque  agro  multati  sunt.)  De- 
lecta  iuvontns  magna  vi  obsistebanl.  (CSicero  gebraud)t  biefe  Sinnfonftruftiou  nid)t  bei 
bem  ^räbifatc  bedfclbcu  Sa^cS.  fonbero  nur,  menn  in  einem  folgenben  Safe  ber  bc- 
tvcffenbc  ÄoUcftiobegriff  ali  Subjeft  511  ergänzen  ift:  Multitudo  contaltt  se  ad  Epicuri 
diseiplinam,  quod  illecebris  voluptatis  invitabflnfw.  Hoc  idem  generi  humano 
evenit,  quod  in  terra  collocatt  sunt); 

b)  bei  milia  mit  einem  (V>euitiu:  Duo  milia  Tyriorum  crueibus  affixt  sunt.  Ad  septem 
milia  hominum  in  naves  imposito*  Neapolim  transmisitj 

c)  bei  unfigmtli^en  Kllftbtfttfeit:  Capita  coniurationis  securi  percus*/  sunt,  lila  furia 
(sc.  Clodius)  .  . .  impunitatem  assecuttt*  est.  Duo  fulmina  imperii  nostri,  Cn.  et  P. 
Scjpiones,  in  Hispania  extinot»  occiderunt.  Duo  importuna  prodigia  („Ungeheuer 
oou  ^Nenfchen"),  quo*  .  .  . .; 

d)  bei  ben  piirtitiücn  SluSbrürfeu  uterque,  quisque,  alius  —  alium,  alter  —  alterum  ü.&  : 
Uterqne  eorum  exercitum  ex  castris  edueuw/.  Levissimus  quisque  novas  res  ma- 
lebanf.  Alius  alium  in  pugna  trucidavertint.  2ioiu$  oerbinbet  aud)  nemo,  acuter,  nec 
qnisquam  11.  ä\,  locil  ber  Plural  nulli  homines  barin  enthalten  ift,  mit  bem  Plural,  5.  ^. 
Nemo  eoram  aut  ipsi  -venerunt  aut  nuntium  misenwf.  Neuter  consnlum  potuerant 
hello  abesse  ; 

e)  loenn  JU  einem  Subjeft  im  Sing,  nod)  ein  anbereS  Women  burd)  bie  ^räpof.  cum  binjuge^ 
fügt  ivirb:  Ipse  dux  cum  aliquot  prineipibus  capiunrur.  Hamilcar  cum  suis  Sicilia 
docesserunr.  Lentnlus  cum  ceteris  constitueranf.  (Cicero  aber  fagt:  Domitius  cum 
Messala  certu«  esse  videbafur.    Tu  ipse  cum  Sexto  quid  cogit«,  scire  velim). 

flnm.  1.  löei  partim  —  partim  (=alii  — alii)  mirb  bie  Äonftruftion  nad)  bem  Sinne  ftet« 
beobndjtet  (i-f.  47,  ?(nm.  c).  —  $*ei  unus  et  alter  „einer  unb  nod)  einer,  ein  ^aar"  unb 
unus  vel  (aut)  alter  „einer  ober  jmei,  einer  bis  sroci"  ftebt  ber  Singular:  Unus  et  alter 
dies  intercesseraf. 

Sltm.  2.  5Bead)te  aud)  folgenbc  Sinnfonftruftioneu:  Domitius  Massiliara  pervenit  atque 
ab  eis  (sc.  Massiliensibus)  reeeptus  urbi  praeticitur.  Veiens  bellum  est  exortum, 
quibus  (sc.  Yeientibus)  Sabini  arma  coniunxerunt.  Calliditas  Graeca,  apud  quos 
(sc.  Oraecos)  fallere  hostem  gloriosum  fait.  Reliqua  multitudo  fugere  coepit,  ad 
quo*  consectando*  Caesar  equitatum  misit. 

8.  1)  Rem  pnblicam  mihi  crede  staturam  non  esse,  nisi  ignavia,  avaritia, 
iniustitia  ex  ea  sublata  erit.  2)  Orphei  cantus  tarn  dulcis  fuit,  ut  non 
modo  homines  bestiaeque,  sed  etiam  saxa  arboresqne  allectakt  (ob.  allec- 
t&tae)  esse  dicantnr.  3)  Et  Miltiadem  et  Cimonem  filinm  virtnte  bellica 
excellenttw  (ob.  excellentes)  exstitisse  proelia  ad  Marathonem  et  Eury- 
medontem  commissa  testimonio  sunt.  4)  Periculum  non  est,  ne  milites 
imperatoris  severitatem  conquerantur,  dummodo  iustitia,  fortitndo,  con- 


Digitized  by  Google 


—    8  — 

-  silinm  ei  adinnctto»  sit.  5)  Senatus  populnsque  Romanus  turpem  pacem 
a  Mancino  cum  Numantinis  pactam  repudiare  non  dubitawf.  6)  Qtianti 
amicitiam  faciendam  esse  veteres  philosophi  existimaverint,  eo  ir>so  appa- 
ret,  qnod  veros  amicos  optimam  pulcherrimamquo  supellectilem  habende 
(nid)t  gut  habendem,  weil  ba§  6ubjeft  ein  ^erfonenname  tft)  esse  professi 
sunt  7)  Nec  Demosthenes  nec  Hyperides  natnrao  coneessrt  (ob.  con- 
cessenmO;  nam  Ule  veneno  mortem  ipse  sibi  conseivit,  hie  supplicio 
affectus  est.  8)  Hoc  nec  tu  nec  quisquam  alius  negaverrt  (ob.  nec  tu 
negavem  nec  quisquam  alius)  Athenas  in  certamine  artium  Semper  vio 
trkes  fuisse.   0)  Rosam  omnium  florum  pulcherrimam  esse  constat. 

10)  Nihil  magis  tibi  suadeo,  quam  ut  meraoriam  quantum  possis  exer- 
ceas,  ut  eam  habeas  certom  omnium,  quas  didiceris,  rerum  cnstodem. 

11)  Magnus  numerus  hostium  fugatorum  per  agros  dilapstte  est  (nidjl 
dilapsi  sunt)]  aliud  agmen  propinqua  oppida  petiv/f;  plus  tria  milia 
captivorum  trucidato  (nid)t  trucidati)  sunt.  12)  Tibi  persuade  timorem 
nec  certum  nec  diuturnm»  officii  magistritm  esse.  l.'J)  Die,  qui  sit  fac- 
tum, ut  aqnila  appellaretur  armigera  Iovis.  14)  Hodie  etiam  sunt,  qni 
Stellas  crinitas  bellorum,  pestilentiarum,  aiiarum  calamitatum  praenuu- 

!  tifls  esse  opinentur.  15)  Magna  vis  latronum  perditorumque  hoininum 
in  urbem  convenero<  (m'ci)t  conveneranf);  quorum  pars  domibns  stra- 
mento  tectis  ignem  subiecitf  (nidjt  snbiecenmt),  pars  portas  occupavj/. 
ut  civibus  fugam  intercludere?  (ob.  v]3lur.).  IG)  Lydis,  cum  rebollavissent, 
arma  equiquo  a  Cyro  adempta  (ob.  adempti)  sunt.  17)  Nullns  fere  dies 
praeterit,  quin  mater,  simulatque  cuiuslibet  rei  neglegentem  me  vidit, 
dictitet:  Ordo  conservator  vitae  opportunitatisqne  parens  est.  18)  Quid 
est,  quod  tu  et  frater,  qui  plurimum  adhuc  fidei  meae  tribuenYi's,  nunc 
vereri  incipiafi's,  ne  ego  amicique  mei  res  vestras  parum  diligenter 
geramus?    19)  Qu«»»  comitem  homines  habere  possunt  meliorem  quam 

-  rectam  conscientiam?  20)  Quamquam  omnia  apud  vos  bene  et  rede  esse 
tu  tuique  scribiY»,  tarnen  ad  vos  non  veniam,  quia  Romae  tuto  me  non 
fore  scio.  21)  Quod  Horatius  pecuniam  ait  omnium  rerum  esse  reginam, 
idem  ad  nostram  quoque  aetatem  pertinet  (ob.  in  nostram  aetatem  cadit). 

•  22)  Quis  est,  qui  dubitet,  quin  leges  validissimae  rerum  publicanim 
custodes  (ob.  conservatmes)  sint?  23)  Hannibal,  cum  peteret  Alpes,  ad 
Druentiam  pervenit,  qui  amnis  (Alpinus)  omnium  Galliae  fluminum  diffi- 
cillimtts  transitu  est.  24)  Ut  non  omnem  errorem  stultitiam  dicend«w 
(ob.  dicendam)  esse  facile  concedo,  ita  in  errore  perseverare  stultitiae 

i  esse  dico.  25)  Sunt  qui  per  ora  vestra  maguifice  incedant  sacerdotia, 
consulatus,  trinmphos  ostentantes,  perinde  quasi  ea  honori  dato,  non 
vi  rapt(i  ab  eis  sint. 

fc.  mtv'ibut  unb  Slupofition. 

9.  3m  $eutfd)cn  werben  oft  jWd  ©ubftanttoe  (näntlid)  ©enu3  unb  SpedcS)  attri6utiu  gufMune» 
gefallt,  loic  „ba3  SHort  ?iebc",  „baS  Vernum  laufen".  Ginc  folctje  BufammcnfteOunfi  iff 
im  Vatciu.  nur  bann  gcbriiudjlid),  wenn  bicfelbe  Snd)c  juglcid)  burd)  efnen  Gigennamen  unb 
ben  betreff enben  ©attungänamen  be^cidjuet  wirb,  wie:  Arohias  poeta,  Tanrus  mons,  insula 
Sicilia.  flumen  Rhenus,  urbs  Roma,  oppidum  Ger^ovia,  mare  Oceanus;  (ber  (Wen.  iß 
fjicr  feiten,  wie  oppidum  Antiochiae,  flumen  Asturae,  promunturium  Miseni).   3n  a^tn 


Digitized  by  Google 


—    0  — 


10-12. 


anberen  Jollen  mufe  baS  Sffiort,  welrtVS  bie  SBeftimmung  enthält,  im  Genitivig  epextgeticas 
(cf.  69)  ftef)en,  fl.  23.  Nomen  amoris,  verbum  i-urrendi,  flos  ro&ae.  Cf.  jebod)  55,  91  um.  4. 
91nni.  .^u  bead)ten  ift  /urft  Dor  ben  Hainen  ber  Jycftc  itnb  Spiele:  ludi  Olympia,  ludi  Flo- 
redia, Megalensia,  Consualia  (uirfjt  ludi  Olympici,  Florales  etc.) 

1)  Verbnm  iposcendi  supino  caret.    2)  Vocem  lupi  constat  propin- 

quam  esse  nomini  Graeco  Xvxov.    3)  Nomen  yietatis  levius  pro  tuis  in 

me  meritis  videtur  esse.  4)  Euphrätes  fluvius  ex  Armenia  oritur.  f>)  Sar- 

des  urbs  in  Tmolo  monte  sita  erat  6)  Gens  Scipiowtim  multos  fortissi- 

mos  viros  tnlit.  7)  Triste  est  nomen  c&rendi,  qnia  vis  ei  snbicitur  non 

habendi,  quod  requiras.  8)  Extra  Graeciam  magna  dicendi  studia  fue- 

runt  maximique  honores  huic  laudi  habiti  illustraverunt  nomon  ora- 

toris.  9)  Quam  bene  Cicero  de  ro  publica  Romana  meruerit  patefacta 

coniuratione  Catilinaria,  eo  ipso  apparet,  quod  cives  enm  panlo  post  j 

ornaverunt  nomine  patrw  patriae. 

10.  3uu*'t«»  werben  Snbftanttoe  als  attributtue  «ojcftltir  mit  anberen  Subftantioen  ucv= 
bunben,  namentlid)  bie  Snbstantiva  mobilia  auf  tor  (cf.  166).   6o  fagt  man  aud)  in  ^rofa:  ' 
exercitus  Uro  „ein  ungeübte«  £cei" ;  exercitus  victor  „ein  fiegrcicfjc«  #eer" ;  victrix  legio ; 
vietrices  litterae  „ein  ficgberidjtcnbeö  Sdjrcibcu"  ;  homo  gladiator ;  filius  adtdeterns;  'iuvenil 
consul;  infam  pner;  soror  virgo  „unuertjeiratet"  (innnpta  nur  bichtcrifd)) ;  mulier  ancilla;  \ 
proavi  reges;  anus  sacerdos ;  vulpes  mas,  anscr  femina ;  bos  arator  „^Jflugüici" ;  foede- 
ram  ruptor  dux;  effector  mundi  dens  „fBcltfd)öpfer" ;  fuit  in  Metello  contemptor  animns;  | 
in  tarn  corruptrice  provincia;  beUatrix  iracundia  „bie  friegerifdjc  3ornfucbt" ;  delelrix 
hniu»  imperii  sica  „ber  unfer  3?cid)  mcudjelnbc  £oIaV;  liberator  ille  popoli  Romani  ani- 
mus  u.a.   Gbcnfo  werben  ade  SJölfcrnamcn  in  üßerbinbung  mit  ^erfonennamen  abjef»  I 
tioifd)  gcbraudjt,  wie:  miles  Gallus,  milites  Persae,  philosophns  Syrus,  I'oemis  dux, 
equites  Thraces,  pedites  Hispani. 

9lnm.  1.  3?tcf) tcr  geb>n  in  biefem  (*cbraud)c  oufjevovbentlid)  weit:  artifex  motus,  artifices 
raanus,  turba  incola,  invenes  anni,  senes  anni,  hospita  aequora,  servum  pecus, 
victricia  arma  etc. 

91nm.  2.  $ie  römifdjen  ©en  Hin  amen  auf  mm  (unb  bei  ber  claubifdjcn  Familie  ber  Samume 
Appius)  werben  bann  als  91  bj.  gebraucht,  wenn  bie  ftamilic  ober  (Scfcjje.  bauten 
unb  öffentliche  Stiftungen  be^eidjnct  werben:  gens  Cornelia,  lex  Aemilia,  leges 
Clodiae,  via  Flaminia,  Appia  via,  theatrum  Pompeium.  Cf.  bogegen  classis  Pompe- 
iana,  partes  SuUanae,  familia  Catowiana,  consulatns  Marianus  etc. 

11.  ®el)ört  ein  attributioeS  Stbjcftit»  &u  äroci  ober  meb,r  Subftantioen,  fo  rietet  \ 
e§  ftd)  nad)  bem  nadjftftetyenben  unb  wirb  entmeber  »or  ba$  erfte  ober 
hinter  ba3  erfte  ober  jjinter  ba§  letjte,  aber  nid)t  cor  ba$  le^te  berfelbeu 

aejMt.  911)0  „Diele  ©übne  unb  Xötfjter"  multi  filii  et  filiae  ober  filii  multi  et  filiae  ober 
filii  et  filiae  mult n> ,  (aber  nid)t  filii  et  multae  filiae,  weil  in  biefem  Salle  multae  nur  ,\u  \ 

filiae  gebort).   Cf.  536,  2.  $htr  bann,  roenn  baS  2lbj.  einen  befonbem  sJIad)brncf 

hnl,  roirb  e§  bei  jebem  Sllbft.  lüiebert)Olt :  In  Sempronia  mnltae  faoetiae  multusqne 
lepos  inerat.  Suavissimum  bominem  et  summi  officii  snmmaeque  bumanitatis.  Homo 
summa  potentia  summaque  fortuna.  Mea  opera  meumque  Studium. 

1)  Cunctai  terrae  mariaque  (ob.  terrae  cunetae  mariaqtie  ob.  terrae 
mariaque  cuneta)  Eomanis  patebant.  2)  "Victoria  Poenis  multo  sangaine 
ac  vulneribus  stetit.  3)  Volusenus  consilii  magm  et  virtutis  est.  Cf. 
and)  160,  1. 

12.  $ie  grie^ifcb,e  eprac^e  b,at  bie  ftreifjeit,  «DtJcrbicn  in  ißerbinbung  mit  bem 
2lvtifcl  {o,  rit  16)  al§  nttribiitioc  «bjefttöc  5«  beb,anbeln,  unb  aud)  im  $ent* 
fdjen  fann  ju  jebem  ©nbftantio  ob.ne  roeitereS  ein  s3lboevb  als  Attribut  tyt!tyu> 
gefügt  merben,  roie:  „5)te  3Bälber  umljer,  bet  53aum  l)tev,  bie  SBoften  oben, 
ba§  ^5orj  bort  unten".  sMu  ber  Lateiner  oerbinbet  im  aügemeinen  feine 


Digitized  by  Google 


-    10  — 


Dcrbtcn  unmittelbar  mit  ©ubftantioen,  fonbcrn  ücrinanbclt  biefclbcn  entrocbcr 
tu  ciu  entfprcdjcnbc*  flojettio  Ofronomen),  ^.  Hic  ho  mo  „ber  SRaim  fjicr"  ;  illa 
arbor  „ber  ÖttUm  bort";  id  itcr  „bie  Steife  borttjin";  ober  er  bebient  fld)  eine§  $Helatt&= 

ftlfoCS  (refp.  ^artictpilimS),  Homines,  qni  nunc  sunt  „bie  Staffen  b,cut5utaac"  ; 
gentes,  qaae  circa  incolnnt  (=  gentes  circa  incolentes)  „bie  3?i>Ifcvfil>aftcn  unitjcr". 

21u3nat)mcn  non  biefem  ©ebraudje  ftttb  —  abgefefyen  non  beu  unten  ermähnten 
fällen  —  fo  feiten,  baß  fte  faum  51t  eiuer  Wadjaljmung  berechtigen,  ^ebenfalls 
felje  man  barauf,  bafj  ba$  Slbucrb  ntr^t  allein  bei  bem  Gubft.  ftetje,  fonbcrn 
ttüd)  burd)  ein  anbcreS  Attribut  gcftüfct  luerbc,  fo  ba($  ein  fogen.  gcfd)l  off  citri' 

flnotirutt  entfielt  (cf.  13,  Slnm.  3).  311  biefer  Gdfe  finbai  fiel)  and)  bei  guten  Sdtrift* 
ftellcru  ^tnucitcu  9lu8briirfc  luic:  omnes  circa  gentes,  duo  nimul  bella,  multa  ante  mala, 
multa  passim  agmina,  nuda  infra  glacies,  omne  inde  tempus,  tauta  quasi  (itillatio, 
dcornm  naepe  praesentiae,  discessus  tum  mens,  omnes  undique  parricidae,  nullo  publice 
emolumento,  magno  privatim  periculo,  hi  deineeps  anni,  mca  adhuc  lenitas,  ego  pacis 
Kemper  laudator  It.  ff.  —  »Uönttljmm: 

a)  foldje  fädjlidje  Subftantiüa,  bie  eigentlich  Partie,  perf.  pass.  ftttb,  luerbcn 
ebenfon)ot)l  mit  3lbjettit)en  al$  (im  gangen  Gäuftfler)  mit  Slbüerbien  r»cr- 

bltnben,  alfo:  Praeilare  ob.  egregie  factum  neben  pracclarnm  ob.  egrcgiiim  factum, 
iniuste,  improbf,  nequifer,  superbr  factum  neben  itnprobum,  hostil?,  illustre,  glorio- 
1  siem  factum;  ftctd  beut,  male,  rede  factum,  aber  mit  bem  Superlativ  ftet*  fortissimum, 
pulchurrimum,  pessimum  factum;  —  facete  uub  facetum  dictum;  brevtfer  et  com- 
mode  dictum  neben  brevc  et  iocostoa  dictum ;  mea  superiora  praedicta ;  acute  dicU» 
et  sapientrr  responsa;  cogitabam  eins  multa  inique  constituta  et  acta  tollere ;  aJi- 
cuius  bene  inventis  obtemperare. 

Htm.  9?cbcu  facta  roirb  befonberfi  für  ÄricgStfjoten  attrf)  r«8  gestae  gebraudn  unb  ^iuor  in 
SJcrbinbung  mit  ben  Slbjeftiocn  multae,  magnae,  memorabile*,  praeclarmimae,  praeatan- 
tissimae,  iuftyrenb  anbere  Attribute  mit  9(  Dt)  c  v  b  i  c  n  angegeben  »reiben,  j.  SP.  res  prospere 
(fortiter,  feliciter,  male,  Ktrenue)  gestae.  Tie  ^Jcvfon  ftefjt  bei  res  gestae  gcioörjnlicb 
im  Weuitio,  (fcltener  mit  a  c.  abl.);  al|'o  Athcniensuon  res  gestae,  clarissimorwm 
regwm  res  gestae;  fo  aud)  nieae  (tuac  etc.)  res  gestae  —  res  a  mt  (a  te  u.  f.  tu.)  gestae. 
Cf.  Omnes  clarissimorttm  duciou  res  gestae  cum  tuis  conferri  non  possunt.  Mihi 
videor  de  omnibus  rebus  eius  gestis  dixisse.  Tuac  res  gestae  notae  sunt.  Con- 
snles  de  rebus  a  se  gestis  agunt.  Meum  illud  iter  ob  pracclarissiraas  res  a  me  gestas 
suseeptum  est. 

b)  3a t) lab ü erbten  roerben  mit  9(mt$namen  uerbunben,  welche  in  Slppofttion 

fte^en :  Marius  primum  (Herum,  tertium,  septimum  et  postremum)  consnl.  Mari»  bis 
(ttr,  septie$)  consulis  vita. 

c)  3lbuerbien  geben  bei  einem  (Subft.  nid)t  eine  neu  fyinjutretenbe  ©igenfdjaft 

bcSfclbcn  an,  fonbem  beftimmen  bie  in  bem  begriffe  be^felben  liegenbe  (Stgen^ 

fdjaft  bem  ©rabe  XlCufy:  plane  vir  „ein  ganzer  Wann",  b.  f)-  ei»  SR«!«  im  oolltom- 
mcnen  Sinuc  be«  Portes  (.(^egeni.  parum  vir  „in  ,ut  gevingem  (^rabc  ein  ü)iann");  natura 
plane,  artifex  „eine  üollenbctc  äüuitleriu";  vir  egregius  ac  rrre  Mctellus  „ein  cdjter 
'JKctcIluS" ;  vere  victor,  homo  vere  Romanus,  paene  miles  „ein  f)albcr  Solbat" ;  houio 
magis  vir  inter  mulicres  proferri  non  potest ;  Cicero  admodum  pucr,  admodum  senex. 

3n?ar  gilt  im  allgemeinen  bie  SRegel,  bafj  ber  Sateiner  eö  nermeibet,  einen 
^räpofttionalauSbrutf  at§  «ttrfbiit  unmittelbar  mit  einem  ©ubftantiu  ju 

uerbiltben.  [  gr  gelnaud)t  ftatt  beiien : 

1.  einen  @enittt>:  litterae  Darei  non  Tariu?,  bellum  Poenorum  gegen  bie  $unicr,  trans- 
itus  Alpium,  triumphus  Boiornm,  prospectus  maris  etc. ; 

2.  ein  «DJfftlti:  bellum  Punicum  gegen  bie  ^unicr,  Cicero  Arpinas  wß  «rDinmn,  corona 
aurea  oon  (Mb  (1I>3,  c); 

3.  ein  binsugcfügtcS  ^ßartteipiutn :  bellum  cum  Poenis  gestum,  urbes  ad  mare  sitae,  clades 
ad  Trebiam  aeeepta  etc.; 


Digitized  by  Google 


—  11  - 


14. 


4.  einen  HrIftÜft(| :  necessitudo,  quae  mihi  est  cum  illo  ordine  meine  Skrbtnbung  mit 
jenem  Stanbc;  Taciti  Über,  qui  est  de  veteribns  Germanis. 

$odj  finben  fid)  oon  btefer  sJteget  oieljacfjc  Stuönnl)mnt,  unb  felbft  bei  ftlaffi; 
fern  ift  bie  unmittelbare  33crbinbung  zweier  Nomina  burd)  eine  ^ßräpofition 
nidjt  ungeroötjntid).  6ie  finbet  ftatt: 

a)  fehj  fjäufig  bei  SSerbalfubftantiöen,  in  melden  bie  verbale  ftraft  nod)  beutlid)  hcrvois 
tritt:  Reditas  ad  Antonium;  transmissio  ex  Britannia  in  Galliam;  a  proposita  ora- 
tione  degressio;  cursus  ad  gloriam;  excessus  e  vita;  coneursus  ex  agris;  veri  a 
falso  distinetio;  exercitatio  in  armis;  conspiratio  contra  dignitatem  tnam  IL  n. 

91  um.  1.  So  and)  bei  Stäbtcnamcn:  Alexandria  discessus;  Narbone  reditus ,  noetnr-  , 
nus  introitus  Smyrnam;  domnm  reditio;  (iter  Alcxandream :  Cic.  Phil.  2,  48). 

b)  bei  Subftantiveu,  welche  eine  («cnuitöfttmmung  bezeichnen  (Xomina  affectuum),  bcf.  bann, 
wenn  bei  bem  regterenben  dornen  nod)  ein  Attribut  (?lbj.  ober  (ilcn.)  ftctjt,  obev  weint  bie 
Xcutlidjfctt  e$  verlangt:  Amor  erga  denm;  pietas  in  parentes;  mea  adversus  amicos 
benevolentia ;  Ciceronis  de  re  publica  cura;  ex  civibus  amissis  dolor  n.  ä.  (cf.  | 


c)  bei  Angabe  be§  UrfprungS,  ber  $crfunft,  beä  Stoffes,  beS  ©nnjen  in  SBcjictuing 
auf  einen  £etl:  Homo  de  plebe ;  malus  poeta  de  populo;  ex  Arcadia  hospes;  incola  1 
a  Tarquiniis;  legati  ab  Alexandro;  a  Pyrrho  perfnga;  honos  a  senatu;  rabula  de 
foro;  ex  India  elephanti;  litterae  a  Cacsare;  statua  ex  marmore  ;  signa  ex  aerc; 
homo  ex  numero  disortorum ;  commentarii  de  hello  Gallico;  oratio  de  imperio  Cn.  V 
Poropei;  oratio  in  Catilinam,  pro  Archia  u.  ä. 

9lnm.  2.  S)er  9?ame  ber  Sribuö,  $u  ber  eine  ^erfon  gebort,  tritt  im  bloftcn  SCSI*  jit  bem 
Tanten  l)in$u,     18.  Q.  Verres  Romilia  (=  tribüs  Romiliac). 

d)  bei  Angabe  beä  Crtcä,  ber  3c'l<  oc$  ©runbeö  ^c.:  Pugna  navalis  ad  Tenedum; 
Thnrii  in  Sallentins;  insula  in  lacn  Prilio;  omnes  ante  Socratem  philosophi;  reme- 
dium  adversus  dolorem  u.  a. 

e)  bei  ber  ^Jräpofition  sine  $ur  llmfchreibung  beutfdjcr  ?lbjcfttvc,  welche  einen  ÜHangcl  be^eidjuen, 
unb  bei  ber  $räpof.  cum,  um  ein  Sjtcr}eb,cnfcin  mit  etwa?  anzugeben:  Civitas  sine  imperio  i 
„berrfcherio«" ;  sine  luctu  victoria  „thröncnloS'';  exercitus  sine  duce;  sacra  sine  san- 
guine  „unblutige  Cpfcr";  lectio  sine  ulla  delectatione  „unerquirflid)" ;  homo  siue  sede 

,, heimatlos" ;  vir  temperatus  et  sine  metu;  miles  ignavus  et  sine  animo  u.  a.  Mulier 
cum  sordida  veste;  fletus  cum  singultu;  otiurn  cum  dignitate  „ehrenvoll";  interitus 
cum  scelere;  mors  cum  gloria;  vitae  cnltus  cum  elegant! n  „gefd)mttdooll"  IL  n. 

?lnm.  3.  58öQig  tobcllo«  finb  fold)e  proportionale  ?lu*briidc  bann,  wenn  fic  awifchen  9lttrU 
but  unb  regicrenbem  Subfiantiu  ftc^en,  weil  ^ierburd)  bie  fonft  getrennten  Scgriffc  gut 
(Einheit  ber  SJorftellung  vcrfdimei^en  (grfdjloffcncr  SluöDrurf,  cf.  12).  Man  fngt 
alfo  gut.  multae  in  Graecia  urbes;  tertins  de  philosophia  Uber;  Marcelli  ad 
Nolam  proelium;  Caesaris  in  Hispauia  res  secundae;  eins  in  ptovincia  statuac; 
summi  ex  Graecia  homines  etc. 

14.  ($$  giebt  sroei  Hrten  oon  ftpfOfUtoncn,  nämlict):  1)  vclattoc  2Ipo  Optionen, 
roeldjc  für  einen  SHelatiofatj  ftefjen,  3.  Romulus,  Martis  filitis,  Romam  condidit, 
b.  b.  qui  Maitis  filius  fuit;  —  2)  nöDcvUinle  (ober  üriiöif atioc i  Slppofitionen,  roeldje 
für  einen  Slboerbialf  at}  fte^en  (ober  ben  3"f^«o,  ba§  $ert)äUni$  ber  bc- 
treffenben  'ißerfon  ober  ©adfje  toäfyrenb  be£  au§gefagten  Vorgangs  näfjer  be* 
jeidjnen),  roo  im  ^eutfdjen  „a(§"  51t  ber  Slppofttion  gefügt  roirb,    53.  Cato 

•enejE  historiam  scribere  instituit,  b.  I).  cum  senex  esset,  „als  ÜJrciä". 

Änm.  Senn  fid)  eine  9lppofition  auf  einen  ganzen  3a begebt,  inbem  fic  eine  aus  ber  im 
Sajjc  ausgesprochenen  $anblung  b«vorgc()cnbc  iltfir fung  ober  einen  Grfolg,  ein  Grgcbnid 
ober  eine  ?Ibfid)t  bezeichnet,  fo  wirb  fic  regelmäßig  burd)  einen  u oll ftiinb igen  fltclattn* 
fap  auegebriieft.  Ct.  „ÜJian  brad)  ba«  Vager  ab,  eine  (Ermutigung  für  bie  fötaler"  mota 
sunt  castra,  quae  res  Romanis  auxit  animos.  „ÜNein  3Jnter  ift  gcfteni  geftorbeu,  ein 
id)rerfltd)ed  Ungliid  für  mid)  unb  meine  ftamilic"  pater  meus  heri  mortuus  est,  quae 
res  mihi  meisque  calamitosissima  est.  Lacedaeraonii  Agiin  regem  neeaverunt,  quod 
numquam  antea  apud  eos  acculerat  „ein  biä  bahin  bei  ihnen  unerhörte«  liteifluift". 
Ipsi  militeß  quosdam  turbatores  tradidernnt,  quod  erat  documentum  fidei  „ein  2?e* 


70,  Hnm.). 


Digitized  by  Google 


15—17 


—   12  — 


»eis  ibjcr  Xreuc".  —  Selten  ftefy  in  biefem  Jafle  lateinifd)  eine  flppofition  (im  3tom. 
ob.  flec.,  jenacrjbem  c«  bie  Äonfiruftion  bc«  8at>e$  »erlangt):  Vulgo  ex  oppidis  Porapeio 
gratnlabantur,  ineptum  MHM  negotium.  Admoneor,  ut  aliqnid  etiara  de  humatione 
et  sepaltura  dicam,  rem  non  dxfficilem.  (Sint  fold)e  Slppofitum  finbet  fid)  jcbodi  bei  guten 
(£d)riftfteu*crn  foft  nur  bonn,  wenn  fie  ben  «Sinn  eine*  abfdjlicftenben  Urteilt  (iSpi pfjonem »] 
bat  ober  einen  (oft  hronifcqcn)  StuSruf  bilbet:  Nnmquam  se  minus  otiosum  esse  Scipio 
dicebat,  quam  cnm  otiosns,  nec  minus  solutn,  qnam  cum  solus  esset:  magnifica 
vero  vox  et  magno  viro  digna!  Di<  itis  non  intellegere  vos,  quam  dicatis  voluptatem: 
rem  videlicet  dxfficüem  et  obteuram!  Cf.  Cic.  Tusc.  1,  102;  1,  65;  1,  86;  3,  49;  Fin. 
2,  75;  Or.  75;  de  Or.  2,  79. 

15.  £at  ba$  ©ubjeft  eine  2t  pp  oft  tion  bei  ftd),  fo  rietet  ftd)  ba§  ^rabtfat  borf) 
nad)  bem  cigentlidjeu  Snbjcft,  befonbevS  roenn  baSfclbe  eine  <ßcrfon  bc- 
jcidjnet.  Senn  aber  ber  #auptnad)bvucf  auf  ber  Slppofition  liegt  ober  roenn 
ein  geograptyfdjer  ©igennnme  bie  Sörter  urbs,  rivitas,  oppidum,  cotonia, 
/Turnen,  huhu  u.  ä.  als  Slppofttion  bei  ftd)  fylt,  jo  richtet  ftd)  ba3  v}3räbifat 
nad)  ber  Slppofition  (cf.  23,  2). 

16.  1)  Syracusae,  nobilissima  Siciliae  urbs,  cum  a  Romanis  defeeisse/,  a 
Marcello,  quem  ab  ipsis  aequalibus  gladium  Romanorum  appellatum  esse 
constat,  diuturna  obsidione  capta  est.  2)  Num  Marcio  cognomen  Corio- 
lanns  propterea  datum  sit,  quod  Corioli,  Volscorum  oppidnm,  illins 
maxime  virtnte  expugnatum  erat,  non  constat.  3)  Scitote  multoram  saepe 
hominum  mores  aura  populari,  temeraria  vitiorum  laudatrice,  pessemdatos 

1  esse.  4)  Fieri  non  potest,  quin  amicitia  funditns  evertatur,  si  ex  ea 
pudor,  cupiditatum  moderator,  erit  snblatus.  5)  In  eo  bello,  quod  Iones 
cum  rege  Perearum  gesserunt,  perincommode  accidit,  quod  Sardes,  Ly- 
dorum  caput,  incendio  deletum  est.  0)  Postquam  potentissimt  reges  ua- 
tionesque  (ob.  reges  nationesque  potentissimac)  a  Romanis  vi  sunt  subaett 
(ob.  subactae)  atque  omnes  cirettm  wäre  intemum  tetrae  (=  omnes  terrae 
circum  mare  int.  sitae)  eorum  imperio  parebant,  ingens  omnium  rernm 
mutatio  facta  est;  nam  populo  eidem,  qui  labores,  pericula,  res  asperas 
facile  toleraverat,  otium  et  divitiae,  aliis  optanda  (ob.  optandae),  fuerunt 
perniciosa  (ob.  perniciosae).  7)  En  ciconiae  redeunt,  veris  nuntiae!  8)  Mar- 
cius  ira,  pessima  consultnVe,  duetus  bellum  contra  patriam  gerere  non 
dubitavit 

17.  $ie  bentfdje  ^artifel  „ttätttlidr  rairb,  roenn  fte  Iebiglid)  $ur  Ginfüfnumg  einet 

3Ippofition  bient,  gar  «icrjt  mitüberfe^t:  Avaritiam  si  tollere  vultis,  inater 
eins  est  tollenda,  luxuries  („nämlid)  bie  Sdjiüelgcret'').  Te,  consulem,  appello  („bidt,  nmn* 
lid)  ben  JtonfuI").    Omitto  illas  omnium  doctrinarum  inventrices,  Athena?.    (So  faßt 

„nämtid)*  aud)  bei  ganjen  (Säfjen  roeg,  roenn  bicfelbcn  eine  Stppofttion  bilben: 

Satis  perspicio,  quid  nunc  maxime  agas,  ut  („nämlid)  bofj")  mc  pessunules.  Caesar  ab 
Ariovisto  idem  postulat,  quod  legntis  mandaverat,  ne  („baft  nämlid)  nid)t")  Haedais 
bellum  inferret.  —  Diuv  feiten  wirb  bafi  oppofitioncllc  „nämlid)"  im  Satein.  airtgcbrüdt,  uiib 
$n>ar:  a)  burd)  is  est  ober  is  qni  est  (luit.  erat  etc.)  ober  dico,  um  bie  ftppofition  mit  9vt>= 
fecrem  ??fld)bntd  tjcrüorju^eben  ober  jcbc$  lUifjuerftönbitiö  ju  befeitigen  (glcid)  bem  beutjdjcn 
,,id)  meine  nämlid)"):  Quam  fuit  imbecillus  P.  Africani  filius,  is  qui  te  adoptavit! 
Florebat  tum  in  Italia  potentissimis  nrbibus  Grae»  ia,  ea  quae  Magna  dicta  est.  Stobt« 
ift  au  bemeifen,  ba&  bei  dico  ber  «om.  in  ben  91  cc.  öcrumnbelt  mirb,  bie  übrigen  »cifu«  aber 
nnuernnbert  fielen  bleiben:  Snperiores  ad  omne  genus  raagis  apti  crant,  Crassm»  dico 
et  Antonium  (Cic.  Tusc.  4,  36  u.  1C6  u.  219;  or.  197;  de  1.  agr.  2,  95).  Quam  bester- 
nus  dies  nobis,  consularibu«  dtco,  turpis  illuxit!  Non  ignoro  varias  faisse  pbiloso- 
phorum  sententias,  eorum  dico,  qui  summum  bonum  in  animo  ponerent  (Cic.  Tose,  o, 
105;  Phil.  5,  49,  Plane.  30);  -  b)  burd)  »eilieet,  videlicet,  ninirnn,  qaippe,  wenn  öic 


Digitized  by  Google 


—   15  —  18-19 

«acw  (oft  mit  ^ronle  ober  Unwillen)  al#  felbftuerftänblirf)  ober  leidjt  ertlärlld)  be^net  I 
werben  füll :  Senectus  Semper  agit  aliqnid,  tale  acilicet,  qaale  cuiusque  Studium  in  superiore  1 
Tita  fait  Yocem  consulis  ferre  non  potuit  Catilina,  bomo  videlicet  timidus  et  permo- 
destua.  Sol  maguus  videtur  Democrito,  quippe  boraiui  erudito;  —  c)  burd)  et,  que, 
atqne.  wenn  „nämlid)"  im  ©innc  von  „unb  jroar"  au  einen  allgemeineren  begriff  einen  I 
ipeciefleren  old  genaue  SJeftimmung  anfnüpft  (cf.  5U6,  1):  Cecrops  Aegyptius  et  Saita  („näm-  | 
lieb,  au*  ©aiö")  fuisse  dicitur.  Morbus  pestilentiagu«  ^„nämlid)  bic  W);  —  d)  burd)  ! 
ben  lienitivus  epexegetieu»  (cf.  69). 

18.  1)  Cicero  non  modo  ad  im  um  illud  geuus  litterarum  se  contulit,  quo 
omnibas  Romanis  longe  eum  praestitisse  constat,  eloquentiam,  sed  a 
uulla  abhorruit  omnium  artium  ac  diseiplinarum  ad  hnmanitatem  perti- 
nentium.  2)  Etiam  probissimus  omnium  philosophorum  Graecorum,  So-  • 
crates  (ober  is  qui  fuit  Socrates),  poculum  mortiferum  hausit.  3)  Haud 
alienum  mihi  est  visum  de  Brnto  eo,  qui  rem  publicam  Bomanam  in  \ 
libertatem  vindieavit,  paucis  exponere.  4)  Quibusdam  rebus  facile  con- 
cedo  vobis  me  inferiorem  esse,  genere  (dico)  et  fama.  5)  0  te  stultum, 
qui  tuo  ipse  fratri,  homini  videlicet  certissimo  omnique  fide  dignissimo, 
diffidas!  6)  Agesilaus  Xenophontem  Atheniensem,  quem  diligebat  et 
secum  habebat,  filios  suos  Lacedaemone  educare  iussit,  ut  omnium  ar- 
tium optimam  discerent  parendi  imperandique.  7)  Livius  in  prineipio 
unius  et  vicesimi  libri  bellum  maxime  omnium  memorabile,  quae  unquam 
gesta  sint,  se  scripturum  esse  dicit,  quod  Carthaginienses  cum  populo 
Romano  gesserunt.  8)  Quid  est  dulcius  litteris,  eis  dico,  quibus  infini- 
tatem  rerum  atque  naturae  et  in  hoc  ipso  mundo  caelum,  terras,  maria 
cognoseimus  ?  9)  Socrates  non  modo  hoc  modo  illud,  sed  idem  Semper 
dicebat,  animos  hominum  divinos  esse. 

19.  $te  oor  ber  Slppofition  ftefyenbe,  jur  3lnfnüpfung  erftärenber  3ufä&e  bienenbe 
^arrifet  „als*  wirb  b,öd)ft  oerfcfjieben  überfe^t  je  nad>  ber  99eaief)iing,  in 
roeldjer  fic  junt  ©ubjeft  ober  *ßräbifat  fteb,t. 

a)  (Sie  wirb  gar  nidjt  befonberS  auSgebrücft:  1)  bei  ben  Serben,  roeldje  mit 
einem  ^ßräbtfatänomen  im  9lom.  (cf.  3)  ober  mit  bem  boppelten  Slcc. 

(cf. 37  |  oerbunben  werben :  Pracstitisti  te  virum.  Cicero  patronus  extitit  „trat  a  ( 3 
Anmalt  auf.  Somnium  verum  evasit  „erioieö  fid)  als  mafjr".  Pietas  erga  parentes 
maxima  virtus  habetur  „gilt  ali".  Hoc  summum  malum  existiraandura  est  „ift 
anjuieben  aU".   Fortissimos  viros  imitandos  mihi  proposui  „als  Sorbilber";  — 

2)  wenn  ber  mit  „aW  angefnüpfte  3ufat>  etroa§  gaftifd)e8  fd)led)rn>eg  be* 
$eidmet,  befonberS  bei  Angabe  be§  SlmteS,  ber  SBftrbe  ober  be3  Sebent 
alters,  roäljrenb  beffen  S)auer  eine  s$erfon  etroaS  t^ut  ober  leibet:  Cato 

$enex  historiam  scribere  instituit.  Cicero  consul  patriam  ab  interitu  vindieavit.  Pe- 
lopidas  legatus  in  Persas  est  profectus. 

b)  §at  ber  mit  „aU"  eingeführte  3ufflti  faufale  93ebeutung  ober  motioie» 
renbe,  argumentierenbe  Straft,  fo  mufc  »al8u  balb  burd)  ba§  begrün* 
benbe  ut  (cf.  395),  balb  in  nod)  beftimmterer  Seife  burd)  einen  oiijuuftionnl* 
iat>  (mit  cum,  quippe  qui,  ut  qui,  utpote  qui  u.  &.),  balb  burd;  einen 
Welattofafc  ober  eine  tyirticMriattoitftruftiOH  auSgebrüdt  werben:  Diogenes 

ut  Cynicus  proici  se  iussit  inhumatum  („SMogcne«  ali  ein  Günifer",  b.  b,.  weil  er  ein 
liljnifer  war).  Achaei,  cum  Romanorum  socii  essent,  auxilia  miserunt  f „bic  %d)fiev 
id)idten  als  $unbe$geuonen  ber  Börner  $ilfdtruppen").  Uli,  legati  cum  essent,  certo  in 
loco  consederuut  („biefelben  fajjen  al$  ©eianbte,  b.  b.  in  tyrer  (Sigenfdjaft  a!8  ©cfanbte, 
auf  einem  befiinnnten  $la&e").  Philippus,  quippe  qui  callidissimus  esset  (=  ut  erat 


Digitized  by  Google 


20. 


14 


callidus  ober  qua  erat  calliditate),  Graecos  deoepit  („tynlipn  nmfjte  als  flauer  Wann 
bie  (^ricdien  ju  täufdjen"). 

c)  $Benn  „alä"  befdjränfenbe  ftraft  fyat,  wirb  c§  burd)  ut  überfe&t:  Hom»- 

nem  ut  oratorem  probo,  ut  civem  non  probo  „er  hat  meinen  Seifaü  a  1  *  SWcbnf r,  o  1  •> 
Bürger  aber  nidjt".  Multae  in  Catone  ut  in  homine  Romano  litterae  erant  „(£ato 
befafj  al*  9tomer,  für  einen  ffidmer  eine  bebeutenbe  miffcnfcbaftliihe  SMlbung".  —  SGBciIU 

„alS"  etiua§  blofj  SBermcintU^e«,  blofc  auf  fubjeftioer  Slnnarjme 
,  rufynbeS  ober  gar  bloß  eine  Stjnlicbjeit,  einen  UJergleidj  bejcidjnet,  fo 
ift  eS  burd)  ut,  tamqaaui,  quasi  31t  überfein:  Quod  non  decet,  poeta  fngit 
ut  maximura  vitiura  („als  ben  gurten  frebler",  b.  I).  inbem  er  es  für  ben  größten  gebier 
l)ält).  Eloquentiae  ut  socia  atque  alumna  so  adiunxit  historia.  Animi  mortuoruui 
in  caelnm  quasi  in  domicilium  suum  perveniont.  Erant  qui  censerent  interfectores 
Caesaria  ut  (tamquam)  parricidas  maximis  supplieiis  esse  afficiendos.  Lycnrgus  auri 
argentique  usum  tamquam  oranium  scelerum  materiem  sustulit 

d)  üiegt  in  „aU"  bie  ^ejeidjnung  einer  Mbficfyt  ober  eineS  3«>ecfe3,  fo  ift 
in  ber  SRegel  ein  ftinalfflfc  ober  causa,  gratia  c.  gen.  ober  eine  ä^nlid)e 
SBenbung  ju  gebrauten:  Alexander  Persepolim  incendit,  ut  Athenas  deletas  ul- 
cisceretur  („9ll.  ftctfte  ^erjepolis  in  SJranb  als  5Rad)c  für  bie  .Serftörung  SltbenS").  Canes 
alo  domus  custodiendae  causa  („als  33ad)tcr").  Aliquid  monumenti  causa  sibi  re- 
servarc  „als  Slnbenfen"). 

e)  im  ©inne  oon  „junt  ^eifpiel"  fyeijjt  ut  ober  velut;  =  „anftatt, 
ganj  wie,  fo  gut  wie"  pro,  loco,  numero  (et  ?lnm.  2);  =  „nadj  2f rt 
unb  Söeife"  more,  modo,  in  modum;  =  „nad)  bem  sJted)te"  iure;  = 
„jum  3roecfe,  5«"  wirb  eS  bei  ben  Starben  beS  ©ebenS,  SdjicfenS,  ftie? 
nenS,  $ommen§  u.  ä.  burd)  ben  Datio  be3  #roecfe§  (cf.  t>6)  überfc^t  &  ». 

dono  dare  „als  C^efdjenf  geben",  vitio  dare  „als  ßetytx  amedmen",  praesidio  rel/n- 
quere  „als  Sbefafrung  jltrüdlaffen"). 

9lnm.  1.  3"  ben  Nebenkarten  „ a I *  ctmaS  bcriibmt  fein,  iidj  auS^cidincn,  glfinjen" 
(5.  ©.als  3Md)ter,  Mehner,  #clbberr)  fonn  im  Vateintfdjcn  nid)t,  mie  im  Teutleben,  ein  anpc» 
fitiocS  Konten  angeiuoubt  werben;  uielmcbr  ift  ju  fageu:  iutcr  poetas  ober  in  poesi  ex- 
cellere, dicendi  vi,  eloquentiae  laude,  imperatoria  laude,  rci  militaris  gloria  florere. 
ISbeufo  beif)t  „al$  SJebner  unbebeutenb  fein"  nullo  in  oratorum  numero  esse;  „al* 
Siebner  Diel  leiften"  (in)  dicendo  multum  consequi;  „als  Staatsmann  (Anmalt)  tbfitig 
fein"  in  re  publica  (in  foro,  in  iudieiis)  versari.  cf.  104,  Sinnt.  2. 
:  sÄum.  2.  ©ei  ben  Serben  „galten,  betradjtcn,  bebanbeln,  gelten,  fid)  jeigen,  f i cb 
bene bitten"  u.  a.  tutvb  bas  eine  Stellvertretung  auSbriicfcnbe  „dir  im  Sinne  non  „ge^ 
rabe  mie,  ganj  mie"  überaus  oft  burd)  pro,  (in)  loco,  (in)  numero  ausgebt itrft : 
Aliquem  servi  loco  habere,  patris  loco  colere,  in  desertorum  numero  ducere;  nun 
pro  amico,  sed  pro  hoste  habere;  an  pro  nihilo  id  putas?  Zeno  Iovom  (in)  deorum 
numero  non  habet;  innocentia  pro  malevolentia  duci  coepta  est;  videri  possunt 
permulta  somniantibus  falsa  pro  veris ;  pro  certo  affirmare  „als  gcmiB  behaupten" 


fdfeben  anfeben";  pro  cive  se  gerore;  ille  mihi  parentis  numero  est;  pro  nibilo  du- 
cere. —  Slud)  gehören  hierher  bie  Lebensarten  habere  aliquid  in  benetieiis  „als 
tljat  anfer)en",  in  darano,  in  rebus  turpissimis,  in  laude  ponere,  in  poena  putare,  in 
ßloria  ducere.  in  bonis  numerare  u.  ü\ 

20.  1)  Pythagoras  omnibus  temperantiam  ut  parentem  virtntum  commendabÄt 

gravitatoque  dicendi  hoc  consecutns  est,  ut  matronae  omnia  dignitatis 

decora  ut  (ob.  tamquam)  instrumenta  luxuriae  ponerent.  2)  Quid  mirum, 

quod  anseres  ut  servatores  Capitolii  (ob.  quippe  qui  Capitolium  servassent) 

a  Romanis  praeeipuo  honore  colebantur?  ;i)  Optima  hereditas  a  patri- 

bus  relinquitur  liberis  gloria  virtutis  rerumque  gestarum,  eni  dedecori 

esse  nefas  et  impium  iudicandum  est.   4)  Aristophanes  de  Piatone  epi- 

grammate  qnodam  dixerat  in  animo  eius  tamquam  in  templo  domicilium 


Digitized  by  Google 


—  15  —  21. 

sibi  constituisse  ipsas  Gratias.  5)  Natura  manus  liemini  dedit  ministra* 
multarum  artinm.  6)  Oblitusne  es  Cicerouem  et  quaestorem  Siciliara 
administrasse  et  aedilem  renm  fecisse  Verrem  et  praetorein  legem  Ma- 
niliam  snasisse  et  consnlem  coniurationem  Catilinariam  patefecisse? 
7)  Quae  pueri  agere  assueverimus,  ea  senes  agere  non  omittemns.  8)  Cum 
piratae  a  Caesare,  quem  ßhodnm  navigantem  ceperant,  viginti  talenta 
pro  redemptione  postulassent,  ille  eos  irrisit  ut  ignorantes,  quem  cepis- 
sent,  seque  quinquaginta  daturum  pollicitus  est.  9)  Ludovico  XIV.  rego 
Francogalli  in  regionibus  Ebenum  adiucentibus  non  victorum,  sed  la- 
tronum  morc  egerunt.  10)  Itbaca  insula,  cum  montium  plena  esset  (ob.  \ 
ut  erat  aspera  et  montuosa),  ad  equos  alendos  idonea  non  fuit.  Archytas 
ut  Pythagoreus  (=  cum  Pythagoreorum  disciplinae  addictus  esset)  faba 
abstinuit  11)  Zopyrus  Dareum  oravit,  ut  pro  perfuga  in  castra  Baby- 
loniorum  trausire  sibi  liceret.  12)  Adventum  tuum  pro  omine  (ob.  online  I 
foco)  accipio.  Bes  prodigh*  loco  habita  est.  13)  Hoc  pio  certo  dico,  Cae-  1 
sarem  et  experientia  rei  militaris  et  prudt-ntia  civili  ceteris  omnibus  Ro-  ] 
manis  longe  praestitisse;  sed  tantus  hic  vir  etiam  in  litteris  multum  est 
versatus  atque  et  libris,  quos  scripsit,  et  orationibus,  quas  habuit,  insignem 
lande m  tnlit.   14)  Dumnorix  gratia  et  largitione  apud  Sequanos  plurimum 
poterat  et  Helvetiis  erat  amicus,  quod  ex  ea  civitate  Orgetorigis  filiam 
in  matrimonium  duxeiat.  15)  Nemo  unquam  maiore  dicendi  laude  noruit  ; 
quam  Demosthenes.  16)  Germanicus,  quem  Augusti  nepotem  fuisse  snpra 
diximns,  bello  Germanico  praepositus  laude  imperatoria  noruit  atque 
propter  liberalitatem  animi  doctrinaeque  magnitudinein  gratiam  omninm 
Romanorum  sibi  conciliaverat.  17)  Multa,  quae  nunc  tibi  ut  puero  vi-  . 
dentur  obscura,  aliquando  te  docebit  usus,  optimns  vitae  magister. 

1.  SBeil  bte  ^Begriffe  „Reiter  unb  freubtg"  nidjt  als  5lboerbien  ju  bem  SBevbum 
„trinfen"  gebogen  werben,  fonbern  alä  präbifatioe  ^IDjcftiöe  eine  (Sigenfdjnft 
be$  ©ofrateS  auSbrücfen  f  ollen:  „(SofrateS  tranf  ba§  ©ift,  inbem  er  babei 
Reiter  unb  fveubig  war".  $n  biefer  3Beife  fetjt  ber  fiateiner  fefyr  oft  ein  auf 
ein  Subft.  be$ogene§  3lbjeftio  als  präDtfatioce  Attribut,  roo  im  $eutfd)en 
ein  2lboerb  ober  präpofttionaler  2lu§brucf  ftel)t,  namentlich,  bei  folgenben 
Wörtern:  1)  bei  ben  Slbjeftioen,  btc  einen  förperlicb,en  ober  geiftigen  3«J 
ftanb  (bef.  eine  ®emüt§ftimmung)  bejeidwen,  rote  laetus,  tristis,  libens,  timidus, 
maestus,  trepidus,  invitus,  iratus,  voluntarius  etc.,  (aber  regclmä&ig  eupide,  avirfe, 
studiose,;  sciens,  insciens,  inscius,  nescius,  prudens,  imprudens,  inopinans; 
vivus,  salvus,  incolumis,  tacitus,  absens,  praesens  u.  a. ;  —  2)  bei  ga|lreid)eu 
3lbjeftioen,  bie  einen  Crt,  eine  3eit,  Saft  Spenge,  Reihenfolge  ober  ein  9lang- 
DerljültittÖ  bejeidmen,  roie  inferior,  superior,  summus,  extremus,  postremus, 
uliimus,  medius,  proximus,  prior,  primus,  prineeps,  unus,  solus,  freqiw.ns, 
diversus  ,,nad)  oerfdjiebenen  ©eiten*,  rarus,  confertus,  universus}  totus  etc.: 

Seqnani  tristes  terram  intuebantnr.  Uannibal  prineeps  in  proelium  ibat,  tdtimus  con- 
serto  proelio  excedebat.  Hispania  postrema  omninm  provinciarum  perdomita  est  Sa- 
piens nihil  facit  invitus,  nihil  traft«.  Senatns  frequtns  convenit.  Alexander  pocnlnm 
interritus  hausit.  Duces  diversi  discesserunt.  Lcgati  inanes  („mit  leeren  $änben";  re- 
dierant.  Navcs  totae  ex  robore  factae.  Sapiens  unus  (solus)  sine  negritudine  vivere 
potest.  Höstes  praecijntes  se  fngae  mandaverunt.  Themistocles  totum  se  dedidit  rei 
poblicae.  Nunqnam  conferti,  sed  rari  hostes  proeliabantur.  Consnl  castris  se  pavidus 

S 


Digitized  by  Google 


tenebat.  Höstes  alacrea  gaadio  per  totara  aciem  dlsourrunt.  Praesens  tecara  prope. 
diem  loquar. 

Ünm.  1.    il'uin  untcrfcbeibe  »on  bcm  n räbif atincn  Attribute  eine  toirflicb  abüe  rbiale 
Sieftimmung  bei  SJerbumc*.    3nt  $cutfcben  ftetjt  nämlid)  häufig  bicfelbe  utfbructemetie 
für  ueijd)iebene  SJejiebungen.   So  muß  ber  bcutfdje  Saft:  „ßd)  habe  biefen  ©rief  tjeute  = 
evft  gclcfen"  je  nad)  bem  3"fa>Hntcubange  in  folgenber  ©eiie  überfeftt  werben : 
a;  Ego  primus  hanc  epistulam  hodie  legi  ,,id)  bin  ber  erfte,  weldjer 

b)  Hanc  primam  epistulam  h.  1.  „biefer  ©rief  ift  ber  erfte,  weichen 

c)  Hanc  epistulam  hodie  priinum  legi  „ich  habe  biefen  SBrtef  beute  jum  erftenmal  gc= 
lefen" ; 

d)  Hanc  epistulam  h.  primum  legi,  deinde  transcripsi  ,,id)  b>be  biefen  ©rief  juern 

Selefcn,  bann  abgcfdjrieben"; 
anc  epistulam  h.  primo  libenter  legi,  postea  mihi  displicere  coepit  ,,id)  Uabe 
biefen  »rief  anfangs  mit  Vergnügen  gelefen,  n ad) ber  mochte  icb  ibn  nid)t  mehr 
lefen."  - 

fluni.  2.  SMdweileu  fontmt  eä  uor,  bafc  in  einem  Safte  obne  bebeuteuben  Unterfdjteb  ebenfomobl 
bie  abjcftiuifdje  aU$  bie  abuerbiale  $orm  iöerwenbung  finben  fann.  60  beifet  rem 
familiärem  tuam  strenuus  auge  „mebre  bein  iöermtfgen,  inbem  bu  babei  tbätig  bift", 
aber  r.  f.  t.  strenue  auge  „mebre  bein  Vermögen  auf  tbätige  Steife".  Gbcnfo »tardus  ober 
tarde  ad  me  veuisti;  laetus  ober  laete  vivo;  tacitus  ober  tacite  rogo;  hoc  prior  ober 
prius  feci.  3n  ben  meiften  ftäQen  ift  jebodj  enhoeber  nur  ba$  flbjefiiu  ober  nur  batf 
V(bu  er  bium  richtig;  fo  öftre  $.  S*.  in  bem  Safte  „9ttemanb  tanjt  in  nüdjternem  3uftattbe" 
ba§  ?lbuerb  sobrie  barer  Unfinn,  unb  es  ift  ein  gewaltiger  Uuterfdncb,  ob  man  fagt  prudms 
(„mit  SJorbebadjt")  hoc  feci  ober  prudentcr  („auf  oerftänbige  SBeii'e")  hoc  feci;  seien* 
(„wiffentlid)")  de  hac  re  dixisti  ober  scienter  („cinficbtaüou")  de  hac  re  dixisti  u.  bgl.  m. 

fluni.  3.  $on  öielen  91bj.  finbet  fid)  gar  fein  flbuerb,  ober  cö  feb,lt  in  einzelnen  ftonu 
parationögrabcn;  alöbann  tritt  bai  flbj.  als  Griaft  ein,  j.  10.  tristis  vivo.  <3o  fetjlt 
baö  flbuerb  nun  amens,  dirus,  discors,  imbecillus  (aber  5tomp.  imbecillius),  rudis,  socors 
laber  socordius),  tristis  (aber  tristius),  trux,  immobüis,  conlentus  „aufrieben",  gnarus  etc. 

VI  mit.  4.  2)id)ter  geljen  nad)  gricch.  5ükife  in  bcm  Gebrauche  ber  flbjeftwe  flott  ber  ftboerbien 
weiter:  Lupus  gregibas  nocturnus  obambulat.  .Serus  in  caelum  redeas  diuque  laetus 
intersis  populo  Quirini.    l'cspcrtinus  tectum  peto.    Ihmesticus  otiatur. 

flnm.  5.  Operam  dare  „fieb  äNübe  geben"  wirb,  wenn  ein  ftinalfaft  folgt,  gewöhnlich  als  eilt 
Minnt  bchanbclt,  unb  barum  werben  mit  ibm  meiflenä  nur  flbuerbien,  feiten  flbjeftiue  »er 
bunben,  wie  studiose,  enixe,  diligenUr,  sedulo,  maximt,  fitwtra,  omnino  etc.  datier 
beiftt  ,,id)  bobe  mir  bie  grö&te  9Rübc  gegeben"  maximt  (nid)t  maximam)  operam  dedi. 
(Vluobiiide  wie  egregiam,  umntm  operam  dare  finb  feiten;  bod)  fagt  man  magnam  operam 
ob.  multum  operae  dare  alicui  rei.)  —  Gbenfo:  acritcr  impetum  f'aeere  „einen  b'ft'flfU 
Angriff  machen";  prospere  bellum  gerere  cum  aliquo  „mit  jem.  einen  glndlicben  Jtiica. 
füljren";  diligenter  rationem  habere  alicuiu*  rei  „forgfältige  9{üdfid)t  auf  etwa*  nehmen" u.a. 

22.  1)  Mortem  venientem  nemo  constarw  aut  laetttÄ  excipit  nisi  qui  ad  eam 

diu  se  composuerit  2)  Non  invittw  feceram,  ut  de  hac  re  ad  senatum, 

qni  frequens  con venerat,  referrem.  3)  In  tauro  aeneo  Phalaridis  tyranni 

Perillus  ipse,  qui  fabrieaverat,  prim?w  tostus  est.   4)  Maestus  oculos 

deieci,  nam  miserebat  me  mulieris,  cuius  filius  innoceuä  interierat.  5)  Cum 

turmae  confertae  advolarent,  mercennarii  hostium  milites  trepid*  terga 

verterunt.  6)  Primttm  de  universa  philosophia,  tum  de  propria  Piatonis 

philosophia  disputemus.    7)  Tibi  persuade  me  haudquaquam  scient^ni 

(ob.  prudentem)  te  laedere  voluisse,  sed  ea  verba,  quae  animum  tuum 

momorderunt;  mihi  inscien^t  (ob.  imprude/it4!)  excidisse.  8)  Adversarinm 

aggred i  adversum  fortium  est;  sicarii  non  indignum  esse  putant  eos, 

quos  petunt,  aversos  et  inopinanttfg  sica  perfodere.   9)  Scelerum  con- 

scientia  nocentes  sollicitato«  agitat.    10)  Extrema  epistula  tua  didici 

salvum  (ob.  incolumem)  te  domum  advenisse  et  filiabus  tuis  educandis 

totwm  te  daturum  esse.    11)  Per  media  prata,  quae  tot«  floribus  con- 

spersa  erant^  rivus  liquidum  et  tranquilhc^  fluebat;  unde  haud  proeul 

aberat  lucus,  quo  agricolae  frequentes  conveniebant.    12)  Cum  ceterae 


Digitized  by  Google 


—  17  — 


23. 


legiones  certamen  pavidae  detrectarent,  milites  decimae  legionis  sese 
alacres  esse  profecturos,  quo  Caesar  se  duceret,  interrit*  sunt  professi. 
13)  Ganymedes  ab  aquila  sublimis  ablatus  est.  14)  Quae  terra  a  Romanis 
postrema  in  provinciae  formam  redacta  est? 

3.  Übereinfttmmung  b«3  ^ronomcnS. 

23.  1)  Haec  mea  sententia  est.  Hanc  (ob.  istam)  existimo  temeritatem.  Quam 
tu  dicis  virtutem,  eandem  ego  existimo  furorem.  Quae  causa  tristitiae 
tuae  est?  Quid  amicitia  est?  Xa*  Pron.  denionstrativum,  relativum  unb 
interrogativum  ftimmt  mit  bem  $räuifatdfubftantit)e  in  allen  3 tücf en  überein ; 
roenn  man  aber  nad)  ber  Definition  ober  bem  Söefen  eine§  ^Begriff §  fragt 

fo  ijt  ba§  Neutrum  quid  nehmen :  Hiero  quaesivit  de  Simonide,  qtiid  esset  deus. 
Quid  est  gloria  nisi  frequens  de  aliquo  fama  cum  laude?  dagegen  quae  gloria  est 
misehae  inopam  illudere  „roa 3  für  cht  fob.  meld)  ein  =  qualis)  9iufjm  ift  e$,  über  bie 
?ici  ber  Sinnen  gu  fpotten?"  Quid  esse  dicis  volaptatem  „wai  oerftebft  bu  unter  üuftgefübl  ?"  [ 
Wogegen  quam  dicis  voluptatem  „voai  für  ein  Öuftgefüfjl  meinft  bu?".  Quae  servitus 
est,  si  haec  libertas  existimari  potest?  «gl.  über  Cic.  Tusc.  5,  41;  parad.  27. 

8m:i.  1.  riu-e  tote  si  hoc  profectio  et  non  fuga  est  (Liv.  2,  38,  5);  spem  in  discordia 
Romana  ponebant,  eam  impedimentum  delectui  fore  (3,  38,  3) ,  hic  lumen  quondam 
rebus  nostris  erit  (1,  39,  3)  u.  ö.  berechtigen  ju  fetner  Diadjafjmung;  jebod)  ftebt  Da8  ©üb* 
jeftäpronomen  jutoeilen  bann  im  Neutrum,  toenn  ber  ®afc  negatiu  ift,  bie  Äongrucnj  beö  \ 
Subjeftö*  unb  ^räbifatSbegriffö  alfo  auöbrüdlid)  oc meint  roirb:  Non  est  illuci  libera- 
litas;  non  est  hoc  lusus  aut  iocus;  non  preces  sunt  istuc,  sed  eftiagitatio;  quam- 
quam  id  non  vocatur  voluptas.  —  Otonj  onberer  9Irt  ftnb  6äftc  wie  idem  voluptas  est, 
quod  indolentia.  Quod  ita  erit  gestum,  id  lex  erit.  Quod  ego  fui  ad  Trasumen- 
num,  id  tu  hodie  es  (cf.  6,  Vlnm.  2).  —  Sßerfe  quod  res  est  „roa$  Shatfadje  ift,  toai 
rotrflich  ber  gotl  Üt"  (=  id  quod  esf),  j.  3?.  Velim  existimes,  quod  res  est,  munieipü 
fortunas  omnes  in  isto  vectigali  consistere. 

2)  Caesar  pervenit  ad  flumen  Scaldim,  quod  ob.  qui  in  Mosam  influit 

2Benn  ein  föelatiopronomen  fid)  auf  ein  mit  einem  fubftantioifdjen  2lt* 

iribute  oerfeljeneS  ©ubftantio  besiegt,  fo  fann  e3  fid)  nad)  bem  einen  ober  bem 

anbem  ©ubft.  ridjten.  Cf.  Flumen  Rhenus,  qui  agrum  Helvetiornm  a  Germanis  di- 
vidit  Höstes  ad  flumen  Axonam  contenderunt,  quod  erat  post  nostra  terga.  Urbem 
Syracusas  elegerat,  cuius  hic  est  situ».  --  3)  Levis  est  animi  iustam  gloriam, 

qui  est  fruetus  verae  virtutis  honestissimus,  repudiare.  $)a§  ))l  clatiüp vono mnt 

rietet  fid)  nad)  bem ^räDifatdnomen, roenn  ber  9Matiofat>  eine  nebcnfädjlidje  Se« 

merfung  enthält;  bod)  gefd)iel)t  bie3  nidjt,  roenn  ber  9ietatiüfal3  eine  fürben ©ebanfen 

roef ent Ii d)e  (Srgänjung  enthält,  geroöljnlid)  aud)  bann  nid)t,  roenn  ba§  sJkäbifat$* 

fubft.  ein  ©igenname  tft.  Cf.  Summapars  caeli,  qui  aether  dicitur.  Hoc  animal  plenum 
rationis,  quem  vocamus  hominem,  praeclara  quadam  condicione  generatum  est  a  deo. 
Est  carcer  a  Dionysio  factus,  quae  lautumiae  vocantur.  Thebae,  quod  Boeotiae  caput 
est,  in  magno  tumultu  erant.  Pompeius,  quod  imperii  Romani  lumen  fuit,  exstinetus  t 
est-  Insula  circumfusa  illo  mari,  quem  Oreanum  appellant.  Flumen,  quod  appellatur  • 
Tamesis.  Seditionem  movit  genus  quoddam  hominum,  quod  Hilotao  vocatur.  Castellum 
Phrygiae.  quod  Nora  appellatur.  3ft  baS  ^räbirat^nomen  bc8  9Matfofa&e«  cht  grtedjifdje« 
Sort,  fo  richtet  fieb  bae  SRelatto  inetft  nad)  feinem  93caiebung$roorte,  oft  aber  auch  nad)  bem 
^räbifatönomen :  Cohibere  motus  animi  turbatos,  quos  Graeci  näi'h,  nominant.  Jovis 
Stella,  quae  ffiai&atv  dicitur.  Dccretum  illud  Areopagitarum,  quem  vTiouyr^attoubv 
illi  vocant.    Enuntiatio,  quod  &&mpu  dialectici  appellant.  —  4)  Etiam  frater  tuus, 

{id)  quod  maximo  dolori  mihi  est,  me  dereliquit.  SBenn  ba§  relatioe  „roa§" 
fta)  nidjt  auf  ein  ein&etne§  3Bort,  fonbern  auf  einen  ganjen  ©ebanfen  bejtef)*, 
fo  roirb  e§  burd)  quod  ober  fjäuftger  id  quod  y  =  quae  res)  überfetjt.  iabei 

« r  n  s  c ,  tatein.  Hcpctüorium.  7.  Stuftofle.  II.  2  f 


Digitized  by  Google 


24.  —   18  — 

mufj  man  barauf  achten,  bafj  man  fold)e  SRefatiofälje  roomöglid)  an  einer  paffem 
ben  (Stelle  in  ben  ©atj,  ju  meinem  fte  gehören,  einriebe,  cf.  f«acedaemonii 

Agin  regem,  id  quod  numquam  antea  apud  eos  acciderat,  neeaverunt.  Magna  totius 
exercitus  perturbatio  facta  est,  id  quod  necesse  erat  accidere.  Aratus  Sicyonius.  id 
quod  fuit  praestantis  viri,  omnibus  consulenduiu  putavit.  Timoleon,  id  quod  diffieilitu 
putatnr,  inalto  sapientius  tulit  secundain  quam  adversam  fortuuam. 

Stnm.  2.  55a$  Neutrum  quod  ftefjt  juiveilcn  aud)  trat*  cine$  folgenben  ^Jrfibifatöiiomen*  in 
jieljimg  auf  einen  ganzen  6a|:  Necesse  est  venerari  te  regem,  quod  nQoax<%r,oiv  Uli 
vocant.  Cum  idem  plura  verba  significant,  quod  wwwwjrfa  vocator. 

5)  Non  is  Bom,  qni  mortis  periculo  terrear.  iöcjteqt  ftd>  ein  9t  e  I  a  t  i  »  auf 
bie  t.  ober  2.  tßfffOlt,  fo  muß  biefe  öejielwng  im  iHelatiofatjc  ftreng  f e ft 

gehalten  Herben.  Cf.  Vos  non  ei  estis,  qui  quidquam  vestra  potius  quam  vestrorum 
civium  causa  facere  velift«.  Erravistis  et  tu  et  collegae  tui,  qui  speravutit* .... 

Slnm.  3.  Tiefe  Siegel  b.u  fclbftuerftänblid)  oud)  bann  (Geltung,  toenn  ftd)  ba§  JHelatiu  auf  ein 
^offeff  iopronom  en  ber  1.  ober  2.  ^erfon  begebt:  Vestrae  vitae  prospiciam.  qui 
raea  cupiditate  gloriae  in  periculum  dedueti  estis  („für  ba-i  i'eben  von  cuet),  bie..". 
Xostra,  qui  remansissemu«,  caede  te  contentum  esse  dixisti.  Haec  auetoritas  nostra. 
qui  —  abstinuimu*. 

24.  1)  Si  ego  parentesque  mei  quidquam  apud  te  valemus,  me,  qui  tuis  Sem- 
per commodis  consului,  furori  improbissimi  cuiusque  non  proicies.  2)  Quid 
est  sapientia?  an  scientia  rerum  divinarum  et  liumanarum  causaruinque, 
quibus  eae  res  continentur?  3)  Quae  est  amicitia,  si  ad  frueturn  omnia 
referantur?  4)  Tu,  qui  omnibus  ignovisfi,  etiam  mihi  patrique,  qui  culpae 
nobis  conscii  ad  te  maesti  confugtrous,  veiiiam  dabis.  5)  Nimis  incon- 
stantes,  inquit  Volscus  quidam,  nostrorum  mentes  sunt,  id  quod  ex  cla- 
dibus  adhuc  aeeeptis  facile  colligitur.  6)  Camillus  suis:  Quid  aliud,  in- 
quit, hostis  est  nisi  perpetua  materia  virtutis  gloriaeque  ?  7)  Cum  esset 
Caesar  in  Gallia  cisaipina,  crebri  ad  eum  rumores  sunt  allati,  omnes 
Beigas,  quam  tertiam  esse  partem  Galliae  diximus,  contra  populum  Ro- 
manum  coniurare  obsidesque  inter  se  dare.  8)  Tuscos  urbis  ßumae  a 
Gallis  oppressae  ita  non  miseritum  est,  ut  non  modo  ineursiones  eo 
tempore  in  agrum  Romanum  facerent,  sed  etiam  Veios,  quae  ultima 
nominis  Romani  spes  erat,  oppugnare  cogitarent.  9)  Iure  Cicero  quaerii, 
si  in  genere  humano  mens,  ratio,  honestas  insint,  unde  ea  in  terram 
potuerint  deflaere  nisi  a  dis  immortalibus.   10)  Nonnulli  hanc  fortasse 
pertinaciam,  alii  virtutem  putabunt.  11)  Non  haec  dicenda  est  amiciti«» 
cum  alter  verum  audire  non  vult,  alter  ad  mentiendum  paratus  est. 
12)  Milites  seditiosi,  ubi  quis  amicorum  Germanici  occurrerat,  manas  in- 
tentabant,  quae  causa  erat  discordiae  et  initium  armorum.  13)  Ad  flumen 
Metaurum,  qui  (ob.  quod)  ex  Apennino  monte  oritur  et  in  mare  superum 
influit,  Hasdrubal  anno  a.  Chr.  ducentesimo  septimo  devictus  est.  14)  Cyro, 
quod  lumen  et  decus  gentis  suae  esse  Persae  praedicabant,  in  regno  sne- 
cessit  Cambyses,  qui  a  virtute  paterna  longe  diversus  fuit.  15)  Honiines 
a  deo  hac  lege  (ob.  ita)  generati  sunt,  ut  tenerent  illum  globum,  qua* 
terra  dicitur  et  quam  in  hoc  templo  mediam  videmus.  16)  Lacedaemonii 
Themistoclem,  id  quod  nemini  antea  peregrino  contigerat,  amplis  mune- 
ribus  ornaverunt.  17)  Quales  (ob.  qui)  apud  Romanos  fuernnt  consules, 
tales  (od.  ei)  Cartbagine  safietes.  18)  Sapientiam  Stoici  eam  intellegunt, 
quam  adhuc  mortalis  nemo  est  consecutus. 


Digitized  by  Google 


—  19  -  25. 

B.  310m  OSfbrfludj  btt  §afu$. 

Siorbemerfung.  ftafu£  werben  bie  l>crfd)iebenen  ftormcn  genannt,  welche  ein  Konten 
:um  9ln-?bmd  ber  uerfcöiebenen  (teils  räumlichen  teil«  logifeben)  Beziehungen  im  Safte  annehmen 
fann.  oeber  &aiuä  ift  aujzulöien  in  ben  allen  einzelnen  .U  af  umformen  zu  Ukunbc  liegenben 
©ortitamm  unb  bie  4t afudenbung,  luelc^e  bic  geforberte  Beziehung  auSbrüdt.  35ic  ©e- 
famt!)eit  ber  SaiuS  nennt  man  bie  Jlefion  ober  $eflination  beä  dornen«.  $ic  inbo* 
gennanifdjen  Sprachen  haben  urfprüuglich  ad)t  SfafuS;  bod)  hoben  mehrere  berfelben  SBerlufte 
dou  SaiuS  erlitten,  fo  bafc  z>  B.  bie  beittjdjc  nur  uier  bat,  bie  gried)ifd)e  fünf,  bie  lateinifdjc  iecbS, 
inbem  fie  bie  übrigen  Berbältnifje  burd)  ^rapofitionen  genauer  bezeichnen. 

Scmbenfecbä  ÄafuS  ber  lateinifd)en  Sprache  heifoen  ber  9iominatio  unb  SBofatiu  casun 
reeti  (b.  t).  unabhängige,  weil  fie  ju  anbern  Sa&teilcn  nicht  im  Verhältnis  ber  Unterorbnung 
fictjen),  ber  öenitiu,  $atir»,  Slccufatir»  unb  «blatio  casus  obliqui  (b.  b-  abhängige, 
weil  iie  ein  Serbältni«  ber  Unterorbnung  beS  ©egenftanbe«  ju  anberen  Seilen  beS  SafceS  auS* 
brüdenj. 

ler  Nomina  tili  ift  ber  ÄafuS  bed  Subjeft*  unb  be3  auf  einen  Subjeftänominatm  be* 
jogenen  $räbifatdnomen3.  Ser  Stofatit)  (eig.  gar  fein  Äafuä;  bezeichnet  eine  außerhalb 
bei  organifeben  SatwerbanbeS  ftehenbc  Slnrcbe  ober  einen  Wudruf.  25er  VlrcufattU  ift  ber 
ftafu*  be$  nähern  ober  bireften  CbjeftS,  b.  b.  beS  ©egenftanbeä,  auf  welchen  eine  Sbätig:= 
feit  ftd)  unmittelbar  erftredt  ober  einwirft.  Ser  tatiü,  welcher  urfprünglid)  bie  9rid)tung  auf 
bie  ftrage  „wohin?"  bezeichnet,  bient  meift  im  übertragenen  Sinne  $ur  Bezeichnung  beä  ent= 
fernteren  ober  inbireften  JDbjcftS,  b.  h-  bed  GJegcnftanbeS,  auf  welchen  eine  Xtjättgfeit  nur 
mittelbar  gerietet  ift.  Der  fteitittu  ift  ber  Äafuö  be«  Attributs,  b.  b.  beS  ©egenftanbeS, 
ber  mit  einem  anbern  zusammenhängt  ober  311  ihm  gehört,  Der  Vll'littili,  meldier  ben  meifteu 
Sprachen  fremb  ift  unb  urfprünglid)  jur  Bezeichnung  beö  ©ober?  bient,  brüdt  im  allgemeinen 
abnerbiale  Bestimmungen  aud,  b.  b.  folebe  bei  einer  Sad)e  ober  £>anblung  in  Betracht 
fommenbe  Umftänbe,  meldje  nid)t  in  einem  objeftioen  Berbältniffe  ju  benfen  finb. 

Sic  (ateinifche  Sprache  bat  -v:t  ben  uifprünglichen  acht  ÄafuS  zwei  oerloren,  nämlid)  ben 
gflfutio,  meldjer  ba«  räumliche  BerbältniS  be&  riditungSlofen  ©0?  bezeichnet  (cf.  116,  ?tnm.  1), 
unb  ben  3nftnimentuÜfl  (richtiger  Sociatiuuä  genannt),  welcher  ba«  Nüttel  ober  29erf= 
Zeug  1  richtiger  ba3  3«f ammc nfein  ober  2)iituerbältni8i  auf  bie  ftragc  „womit?"  an« 
giebt.  Stefelben  werben  bauptfäcbUd)  burd)  ben  Ablatio  erfefrt.  3"befjen  haben  fid)  wenigftend 
einzelne  Überrefte  uon  biefen  beibeu  Mafuä  aud)  im  l*ateinifd)en  erhalten,  namentlich  in  ©cftalt 
von  ?lboerbien. 

1.  Wominatiti  unb  ©ofötfö  (Casus  recti). 

25.  $er  ÄominotiO  ift  ber  ftafttS  a)  be§  SubjeftS,  b)  bc§  auf  einen  6ubjeet§= 
nomtnatio  belogenen  <Präbifat§nomen8.  ^)a§  ^vabifatSnomen  fte^t  im  9]om. 
bei  ben  in  §  3  anaefüf)rten  fopulatiuen  Serben. 

Änm.  1.  Söenn  baS  Subjcft  fclbft  in  einer  abhängigen  £a^fonftruftion  (Acc.  c.  inf.  ober  Abi. 
abtoL)  nicht  im  9?om.  fteht,  fo  ftcht  aud)  bao  ^efibifaMttomen  nidjt  im  ftom.,  fonbern  in 
bemfclben  ÄafuS  wie  baö  Subjeft,  z-  8.  Accepimus  Cicerone»»  consulrm  creattw  esse. 
Cicerone  consule  creato  (rf.  445,  xHnm.).  —  Über  ben  9fcc.  be4  ^3räbifat5nomen'5  bei 
einem  ^f*"*1^  cf-  416.  —  Über  ben  Wenitirt  in  Verbiubungen  wie  nomen  amorw  „ba* 
Sort  Siebe",  verbum  curren^it  u.  ä.  cf.  9. 

tum.  2.  SBemt  wir  im  Jcutfdjeu  ben  Sal<  haben:  „Sic  Tiditer  fageu  CSere§  ftatt  ^vi'td)te, 
Neptun  ftatt  TOeer",  fo  luirb  im  ßatdtliffQCn  allc§  Teflinicrbare  wirlltd)  befliniert,  abhängig 
pon  einem  Sporte  be*?  So^cv  gebndit  unb  in  ben  iiotmenbigcn  Äafud  gefegt,  nicht  aber  im 
Kom.  gelaffen;  alfo  Poetae  Cererem  dienet  pro  frugi&t<«,  Neptunum  pro  mari.  (9hlf 
Wenn  ein  !ü>oit  lebiglid)  alsS  fiautfomplcj.  in  ^ctiadit  fommt,  wirb  e§  ald  uuflcfticr- 
bar  bchanbelt,  z.  Postremae  duae  litterae,  qaae  sunt  in  optimus;  indoctu*  dieimus 
brevi  prima  littera,  insanus  producta.  So  nud):  Faxo,  ne  vos  iuvet  vox  ista  veto 
(„biefeö  euer  3Bort  id)  protefticre").  93ielfad)  bleiben  aud)  bie  beutfdjen  8ufä^'  »bad 
©ort,  2Tbjcftiu,  3?crbum,  ber  begriff"  u.  a.  ganz  ,ÜCfl-  h-  ö.  „ba^  ©ort  luno  fommt, 
wie  id)  glaube,  oon  beut  fBerbum  invare"  Iunonem  a  iuvanffo  credo  nominatam.  Cf. 
Nomen  amicitioe  dnetum  est  ab  anwndo  „oou  bem  Skrbum  lieben".  Inest  velle  in 
carendo  „in  bem  ©orte  entbehren  liegt  ber  begriff  bcö  SoOend".  Sorites  satis  Latino 
sermone  tritus  est  „baö  ©ort  sorites  ift  im  Öat.  ziemlid)  häufig".  Officium  lato  patet 


Digitized  by  Google 


26—28. 


—  2()  — 


„ber  99cgriff  ^flicljt  bot  einen  groBcu  Umfang".  His  in  verbis  eaodera  primae  litterae 
sunt,  quae  in  sapientt  atque  felice  „mic  in  ben  Wörtern  sapiens  unb  felix*.  Burrum 
semper  Eunius  dicit,  numquam  l'yrrhum.  —  iDJerfe  befonbcrS  triumphum  clamare 
„Xriumpb,!  rufen",  victoriam  conclamare,  ignem  ober  incendium  conclamare,  Ciceronem 
exclamare  „in  ben  9hif  Cicero!  nuSbrcdjen",  rasa  conclamare  „ba*  Äommanbo' Warfen! 
erfdjaflen  laffen"  (im  ^affio  obne  vasa,  $.  **.  conclamaturo  est.  conclamari  iussit > : 
militiam  crepare  „baö  S3ort  Jfricg  im  SWuubc  froren"  (cf.  29,  9lnm.  5). 

26.  1)  Nomen  religionis  aut  a  relegen</o  aut  a  religando  ducitur.  2)  Cicero 
nominatus  est  a  cicere,  Lentulus  a  lente.  3)  Hoc  etiam  tu  scire  debebas, 
nomen  tibicitit«  duetum  esse  a  tibiw  et  c&umdo.  4)  "AQiozog  multis 
locis  non  Optimum,  sed  fortissimum  significat.  5)  Romae  aut  circa  urbem 
multa  illa  hieme  prodigia  sunt  facta;  in  quibus  nuntiatum  est  infantem 
seinestrem  in  foro  olitorio  modo  triumphum  modo  victoriam  conclamasse. 

27.  3)er  tWnttD  fteljt  faft  nie  int  Staffing  be3  ®afce§,  fonbern  roirb  —  aufgenom- 
men bei  91u§rufen  unb  bringtidjen  (affeftoollen)  Stnreben  ($.     Angnstus  voeife- 

rabatur:  Quintiii  Vare,  redde  legiones!  0  di  immortales!  ubinam  gentium  saruus?) — 

nad)  ben  erften  SBorten  etngefdjaitet,  am  liebften  nacb,  bem  3öorte,  roorin 

bie  2.  $erfon  fd)0n  auSgebrÜcft  tft,  (J;  ®.  Quousque  tandem  abutere,  Catüina,  pa- 
tientia  nostra  ?  Video,  patres  conscripti,  in  me  omnium  vestrum  ora  atqne  oculos  esse 
conversos.  Vincere  seil,  Uannibal,  victoria  uti  nescis.   'jftamentlidj  ift  btC§  für  ben 

SInfang  non  Dieben  ju  bemerfen,  roelcb,e  nid)t,  rote  im  $>eutfd)en,  mit  bem  33of. 
beginnen:  Credo  ego  vos,  iudices,  mirari.  —  $ie  Snterjeftion  o,  roeldje  ber  3)eutfd)e 
aud)  bei  ruhiger  Slnrebe,  Sitte,  Siufforberung  ^äuftg  gebraust,  roirb  uom  2a- 
teiner  nur  bei  größerer  Sebb.afttgfeit  unb  affefrooller  (befonberS  unroifiiger  ober 
tieffdjmeratidjer)  Seroegung  ber  9tebe  ober  bei  2lu£rufen  in  gorm  einer  Slnrebe 

JU  bem  Sßof.  gefügt:  O  fortunato  adulescens!  ruft  Slleranbcr  am  $rabe  ttdjiüö  au«, 
qui  tuae  virtutis  Homerum  praeconem  inveneris!  s)(l)nlid)  0  mi  Furni,  quam  tu  tuam 
causam  non  nosti,  qui  alienas  tarn  facile  discas !  Anna  in  templo  Castoris,  o  proditor 
templorum  omnium,  vidente  te  constituebantur.  91ber  bie  ÜDcuttcr  rebet  ntbiger  ibren  3obn 
an:  Quin  prodis.  mi  Spuri? 

&nm.  „971  ein"  in  ber  Änrebe  brüeft  ber  Lateiner  alä  umoeientlidjen  ober  fclbftDerftänblidjcn 
begriff  bäufig  nid)t  au8,  j  8.  Laeli  „mein  Cäliu*",  Marce  fili  „mein  Soljn  ÜWarfua-. 
Söei  inniger  ooer  bringenber  ?lnfpradie  aber  fagt  er  and):  mi  Attice,  mi  Brüte,  unb  fo  6t* 
fonber«  für  bie  uerivanbtfdjafllidicn  Schiebungen  mi  fili,  mi  frater,  mea  Terentia!  — 
beutfdje  „geliebt"  in  ber  ÜHnrebe  beiüt  carissimus  ober  optimus  (nid)t  amatus  ober  di- 
lectus).  Cf.  188,  ?lnm.  2. 

28.  9?ur  bei  2>id)tcrn  unb  an  ganj  ücreiiijcltcn  Stellen  in  ber  ^irofa  (bei  feierlichen  Stnveben)  finbet 
man  ben  Wominatiö  ftatt  beö  SJof.  gcbraud)t;  fo  bei  £oraj  Vos,  o  Pompiliu*  sanguis, 
unb  bei  Siofaft  Audi  tu,  o  populu«  Romant«.  Agedum,  pontifex  publicu*  populi  Romani, 
praei  verba.  Cf.  aud):  Veni,  novus  anne.  —  Jritt  $u  einem  SJof.  eine  Slppofition,  maS 
jebod)  nur  feiten  ooifommt  —  (in  ^rofa  gcbraudjt  man  bafür  lieber  einen  SRelatiofafc)  — , 
fo  tritt  biefelbe  glcidjfaüä  in  ben  33  o  f.,  feiten  in  bcnWoiu.,  }.  33.  Rufe,  mihi  frustra  ac  ne- 
quiquam  credite  amice.  Audisne  haec,  Amphiarar,  sub  terrara  abdite?  Tu  criminis 
auetor,  nutritus  durae,  Romule,  lacte  lupae. 

?lnm.  ^>tert)er  gebört  aud)  macte,  ber  iiofatiü,  nidjt  ba?  9lbnerbium  uon  mactus  „geiegnef, 
gepriefen,  gefeiert",  roeldjeö  als  Slppofition  }U  bem  »ocggelafienen  3Jof.  ber  Slnrebe  tu  ange» 
gefeben  werben  muß.  Ihfpriinglid)  »ourbe  bici  ©ort  nur  in  ber  röm.  SReligion&fpradje  bei 
Anrufung  einer  Q)ottl)eit  gebraud)t,  fpater  aber  aurt)  febr  bäufig  auftcrbalb  ber  SHeligion^ 
fpt)äre,  namentlid)  in  ber  Sjerbinbung  macte  virtute  (esto)  alö  Hltm|  an  einen  bind)  feine 
2iid)tigfeit  öerberrlidjten  «Mann  im  6inue  Mit  „$»eil  bir  megen  beiner  lugenb!  tyxtii  beiner 
5öraüb,cit!"  äud)  in  33cjug  auf  einen  Plural  bebält  man  macte  virtute  (este)  bei,  ob= 
glcid)  e*  ftreng  genommen  macti  virtute  beiften  miifjte  unb  ^utueilen  (unflaffifd))  aud)  \v\xt- 
lid)  bc'Btf  b-  *  Macte  virtute,  milites  Romani,  este.  Cf.  aud):  Iuberem  (te)  macte 
virtute  es9e  id)  mürbe  bir  $urufen:  „Jpeil  ob  beiner  Sraubcit!"  (,Cic.  Att.  15,  29,  3;  12, 
6,  3;  Liv.  7,  36,  5;  2,  12,  14;  10,  40,  U). 


Digitized  by  Google 


—  21  — 


29. 


Casus  obliqnf.  —  2.  Slfcufattb. 

iBorbemcrfung.   2)er  Wrrufatiü  bezeichnet  im  fiatemifcben : 

1 .  jtnncift  ba«  nfttjerc  ober  Öire fte  £  b\ttt,  b.  b.  ben  ©egenftanb,  auf  welken  bie  £()ätigfeit 
bei  »ubjefts  ftcf)  unmittelbar  erftrerft.  $c3felbe  ftebt  bei  tranfitiüen  Serben  auf  bie  frage 
.wen?"  ober  „toa??",  j.  SB.  Caesar  multas  gent«  devicit.  Romani  Numantiam 
deleveranr.    Dens  aedifieavit  tnundum. 

2.  boS  $\tl  auf  bie  &rage  „mobin?"  gewöhnlich  in  9?erbinbung  mit  Sßräpofitionen 
ad  u.  a.),  $.  33.  Legati  venerunt  Rom»m,  in  castni,  nrf  regem. 

3.  bie  rä  um  Ii  die  unb  zeitliche  91  uSDc  Inning  auf  bie  fragen  „wie  weit?  wie  lange?" 
friß  otjne  ^räpofirion,  teil«  ,$ur  SBejcichnung  ber  Verbreitung  über  einen  JRaum  ober  ber 
^eitbauer  mit  ber  Sflräpof.  per,  j.  93.  Haec  arbor  octoginta  pede.»  alta  est.  Troia  decem 
anm«  obsessa  est.  Eqnites  per  ornm  erant  dispositi.  Bellum  per  decem  anno« 
gestum  est. 

4.  einen  91u0mf  mit  ober  ohne  ^nterjeftionen,  $•  ®«  (Ben)  mt  raiserum !  0  me  perdituw ! 

29.  a)  SJtandje  urfprünglicb,  tntranfitioe  Serben,  befonber§  folcfye,  roeldjc  eine 
@emfitdftimmung  ober  beren  Sujjerung  ober  einen  ©ernd)  ober  ©e* 
frfjmacf  ausbrüefen,  fönnen  aud)  aU  IronjitiDa  einen  O&jeftöacc.  (metft  ber 
Sadje,  f eltener  ber  s$er[on)  bei  ftd)  Ijaben: 


qaeri  (conquSri)  fiagen  über  {de  re), 
dtlere  (re.  de  ob.  ex  re),  innerere  (re),  Ingere 
trauern, 

flere  [de  re)  roemen  über,  gemere  feufeen, 

lnmentari  jammern, 
horrere,  perhormeere,  reformidare  fchau* 

bern, 

mirari  (in  re),  admlrari  (de  ob.  in  re)  ftd) 

rounbern, 
indignari  unwillig  fein  (de  re), 
ridere  lachen, 

fastidire  üBiberniflen  haben  (in  re), 


c.  acc.  beflagen,  j.  SP.  iniurias  alieuius ; 
e.  acc.  betrauern,  3.  SB.  mortem  alieuius ; 

c.  acc.  bctorinoi  (gew.  deflere),  befeufoen,  be* 

jammern,  3.  SB.  casum  alieuius ; 
c.  acc.  oor  etwa«  fchaubern,  $.  93.  scelus ; 

c.  acc.  ftd)  »ber  etwas  munbern; 


c.  acc.  über  etwa«  unwillig  fein; 
c.  acc.  etwo.3  ucrlachen,  belächeln; 
c.  acc.  gegen  etwa*  einen  93iberroillen  haben,  et« 
wa*  ftolj  oerf  dmtätjcn,  j.Sö.preces  alieuius. 

^t^nlid) :  olere ,  r odolere  rem  —  ex  re  „nneu  etwas  riechen"  ($.  9?.  unguenta) ;  sapere, 
resipere  rem  „nach  etwnS  fchmetfen"  (fr  3?.  picem);  sitire  rem  „nach  etwas  bürften,  led)* 
jen"  i,v  93.  sanguinera,  libertatem). 

"Jlnm  1.  3Mc  Ticbtcr  uevbinben  aud)  /reinere  (tremiacerc),  plorare  (ftatt  deplorare),  horrc- 
scere.  pallere,  stupere,  pavere,  erubescerc,  ordere,  ingemere,  suspirarc,  flagrare,  gaudere, 
perire  (deperire,  demori)  „fterblid)  verliebt  fein  in  jem."  u.  a.  mit  einem  Vice. 

9lnm  2.  Gin  uollftnnbigeS  s4*affiu  bilbet  üon  bieieu  93erbcu  nur  ridere;  fonft  fommen  paffiue 
formen  nur  ucrcinjelt  oor  (jj.  93.  hic  status  una  voce  omnium  gemitur),  am  häufigften 
bctS  Partie,  gut.  (dolendus,  laetandns,  horrendus  u.  a.). 

*?lnm  3.  Gandere  whb  fetft  nur  mit  bem  eiufad)en  91  bl.  verbunben,  wäbrcnb  laetari  aufecr 
mit  bem  91  bl.  aud)  mit  f/e,  ex,  in  fonftvuiert  wirb.  —  9Ran  fagt  tstomachari  re  ,,fid)  über 
etwas  ärgern",  angi  re  ob.  de  re  „fidi  ängftigen  wegen",  eruWcere  in  ro  „oor  ®d)am 
erröten  über"  (üiöiuS  ielit  ben  blofjcu  9(bl.),  exMultare  re  ob.  in  re  „frofyforfrn  über"  (cf. 
108)  Über  gratulari  rem  cf.  412  —  Desperare  wirb,  wenn  jemnub  an  ftd)  ober  feinem 
eigenen  ©efd)ide  ucrjweifelt,  in  ber  ÜHcgcl  mit  bem  5)at.  oerbunben,  alfo  5i6i,  suis  rebus, 
fortunae  suae,  saluti  suac ;  fonft  wirb  eS  mit  de  ober  mit  bem  91  cc.  fonftruiert  (de  exer- 
citu,  de  re  publica,  pacem,  victoriam,  reditura^.  3m  ^affit)  wirb  eS  gcwöb^nlid)  wie 
ein  tranfitioeS  9.ierbum  betjonbelt,  alfo  salus  desperatur,  salute  desperata,  fuga  est  de- 
sperata,  desperatus  ab  omnibus,  legibus  et  iudieiis  desperatis  (jebod)  aud)  desperatur 
de  re.) 

Kim.  4.  Dolere  (unb  rontioiescere)  wirb  in  ber  SBcbcutung  „fdjtnerjcn,  €d)mcr^  nerurfadjen" 
io  fonftruiert,  baft  ber  febmerjeube  "Zeil  im  9iom.,  bie  i*erfon  im  3Jat.  fte^t:  Pes  mihi 
dolet,  capat  ei  condoluit;  ebenfo  unperfönlid)  cui  dolet,  meminit;  mihi  dolebit, 
non  tibi,  si . . .  Dolet  mihi,  quod  tu  nunc  stomacharis. 


Digitized  by  Gdogle 


9lnm.  5.  S3ead)tc  aud)  bfn  tranflttPflt  C*ebraud)  folgenber  ^ntranjitiua:  ludere  „ncdcn, 
nerfpottcn";  Iwlifirari  „foppen,  jum  bcftcn  babcn";  —  «ilere,  teeere  „t>erfet)tucigenJI  (ge= 
roöljnlid)  de  re);  loqui  „im  sJWunbe  führen"  =  in  ore  habere  (j.  iö.  Dolabclla  suis  littens 
meroin  bellum  loquitur ;  nihil  nisi  classes  et  exercitus  loquitur;  ne  Semper  Curioi 
et  Lnscinos  loquamur.  ?ibulid)  calliditat/'w  damUart  „über  £ift  fdjreien"  imb  pocii'Mj 
militi/iw  rrepare  „ftetS  im  Sttunbe  führen",  deorum  fid/v//  rlamare,  arma  fremere  „laut 
nod)  Söoffen  fdjreien",  deo*  tonare  „mit  $onnerfttmme  bie  ©ötter  anrufen"  ;  —  mili  ar  ■ 
„übertreten,  überfd)reitcn"  53.  lege*,  communis  iura)  ,  cedere  alicui  rem  „abtreten, 
einräumen"  (bäufiger  re  ober  concedore  alicui  rem,  re,  de  re) ;  sortiri  „oerlofen,  erlofcn" ;  - 
respicere  „fid)  umfebrn  nad),  berürfiiebtigen" ;  —  matarare  (feiten prnperare  ober  festinore. 
,,bcfd)Ieunigcn" ;  —  pergere  ifer  „bie  Weife  fortfefcen" ;  —  indicare  „beurteilen,  cutfdjciben" 
(geroöbnlid)  de  re  ober  diwdieare  rem);  —  cogitare  „bebenfen,  uorljaben"  (ftalt  de  re, 
cf.  33,  c) ;  —  faenerari  „auf  ©ucher  anlegen" ;  — intrare  „betreten"  (geroöfcnlid)  tranfitro, 
feltener  intranfihü  in  Capitoliam,  in  portuni.  intra  praesidia.  9lber  im  bilbltdjen  Sinne 
regelmäßig  intrare  in  rem,  Sö.  in  familiaritatem  alicaias).  —  Gicero  fag^t  fiifyn  Xerxe> 
Uellesponto  iuneto,  Athone  perfosso  untre  ambulavtt,  terra m  navignvU  (cf.  ba£  gric 
djifdje  y/>  rrletr,  itälaaoav  m^n'tiv).  —  T>id)ter  unb  Spätere  gebrauchen  aud)  penefrare, 
nntare,  reynnre,  triumphnre,  debcltarc,  ruerc,  pr<jruere,  assuexrerc,  insuescere  u.  a.  alf 
Iranfitiua.  Cf.  aud)  33,  c  u.  292. 

b)  3«  Serben  aller  2lrt,  aurf)  51t  itttranftttuen,  fann  als  Objeftlacc.  ein  <Bub* 
ftantio  von  bemfelben  Stamme  treten,  um  bie  Söirfung  ber  in  bem  SJerbum 

enthaltenen  Stjätigfett  auSjllbrÜcfen,     lö.  pugnam  pugnare,  facinus  faecre,  vivere 

viiam,  ewrrare  eunum  etc.  (Sin  foldjeS  Objeft  tjctßt  inneres,  roeil  c§  in  bem 
Segriffe  beS  $erb§  uon  felbft  tiea,t.  (Sei  märe  aber  eine  Tautologie,  wenn 
ber  See.  btofe  beufelben  Segriff  mic  bas  Serbum  unb  uidjt  met)r  enthielte; 
uietnict)v  muf?  er  eine  nätjerc  Seftimmung  (SIbj.  ober  (Seit,  ober  sßron.)  bei 
ftd)  tjaben,  roeldje  ben  roefentlirf)cn  3»falt  bc£  3«fa^^  ausmalt,  3.  ^.  Vitam 

iueundam  vivere,  vitam  exulis  1. deorum)  vivere,  iurare  verissimum  pulcherrimuinque 
ius  iurandum,  mirum  somnium  somniare,  praeclarum  facinus  facere,  iter  constitu- 
tum ire,  Dentatus  novem  trinmphos  triumphavit,  turpissimam  servitutem  servire, 
bonas  preces  precari,  risum  Sardonium  ridere  u.  f.  ro.  (Statt  be«  91  cc.  finbet  fid)  mit 
tteränbcrtcr  Wnfdjnuung  aud)  ber  Hbl.,  ©.  inhonosta  morte  mori,  insigni  triumpho 
triumphare,  ingenti  pugna  pugnare.  ornatu  regali  ornare,  occidione  occidere 

auf  ben  legten  Wann  nieberbaucn")  — :  Fi^ura  etymologica,  b.  I).  33erbinbung  eines 
Serb§  mit  einem  Subft.  oon  bemfetben  Stamme.  —  3m  allgetn.  mac^t  bie 
latcintfdje  (mie  aud)  bie  beutfdje)  ^ßrofa  im  Sergleia)  mit  ber  gried)i[d)en 
oon  bem  inneren  Obieft  einen  fcb,r  befdjränften  ©ebrauc^. 

9lnm.  1.  Gin  Subft.  üon  bcmfclben  Stamme  otjnc  attvibittiocn  ^ufa^  flet)t  nur  bann,  wenn  e$ 
eine  prägnante  ober  in  gemifien  JHeben«arten  bestimmte  ^cbeutung  t)«f, 
(Heere  „SBi|Mt>orte  fagen"  (in  alqra  „'iöi&e  über  jcm.  madjen"),  arfa  ngcre  „Unnüpe*  ItyMi 
leere«  Strob  brefdjen",  Servitute»/  ttervirc  „bie  geroöbnliche  (einmal  befteljcube)  Atncdjtfdjflft 
ertragen",  facinus  farere  „eine  Sd)anbtt)at  uollfitbren". 

9Inm.  2.  Statt  eine«  Subft.  tum  bcmfclben  Stamme  fann  aud)  ein  [inttbertoanbteft 
fteben :  prnelin  pugnare,  viam  ire  ei  redirc,  proficiaei  ifer,  aeiutew  vivere,  Otympin 
vinrere,  (=  victoriam  Olympiorura  vincere),  iwliAum  (musnin)  vinrere  „ben  ^ro;,ff: 
geroinnen"  (=  iudicio,  caus«  vincere),  nugas  garrire  „bumuu«  3cufl  fd)iua^cn"f  hdere 
uleam  (=  ludnm  aleatorium\  Barehonalia  vivere  (=  vitam  Bacchanalem),  ttadiuw 
rurrere  „In  ber  Stennbabn  laufen",  rhssiruni  mnere  „bav*  Signal  geben",  bcllieum  eanere 
„jutm  Angriff  blafen",  tu*  reepondere  „einen  3ied)t<5befd)eib  geben",  hmam  spem  prnelu- 
rcre  „ein  2id)t  fd)öncr  Hoffnung  tiorlcudjtcu",  ecnseri  magnuni  agri  tnodum  jid)  abidjäpen 
laffen  auf",  pacent  horiari  u.  ä.  —  üiuiu*  fagt  fcfjr  fülm  /W/u///  eonsenfire  (=  conson- 
sum  belli  gerendi  consentire\  3.  ^.  24,  37,  11:  1,  32,  12.  —  ftierber  geboren  aud)  fte 
9ieben*arten  cxscquias  ire  alicui  „einen  iBegväbniSgang  get)cn,  bei  jem.  gut  S?cid)e  getjen" 
=  funeris  exsequias  alieuius  proaequi ;  —  suppeluis  ire,  venire  „cui  -^ülfc  fominen" ; 
—  infitias  ire  „leugnen"  (bei  Vioiuö  unb  Späteren  ftatt  beä  geroöbnlidjcn  infitiari,  ab« 
faft  nur  in  Stobinbuhg  mit  einer  Negation). 

9(nm.  3.   Sie  roir  im  Jeutfdjen  fagen  tonnen  „Xbjänen  meinen  (b.  t).  roeinenb  fcrgieBtn), 
21?ut  fdjnauben,  l'icbe  lädjeln,  ^reube  atmen"  u.  a.,  inbem  roir  in  ba«  intranfitröc  Sfrbum 


Digitized  by  Google 


—  23  —  30-31. 

bot  tranfitiDfu  Segriff  eine*  «Wachen«,  «eroirren«,  iufjernS  legen,  fo  finbet  fid) 
audi  im  £at.  anhehre  rrudelUatem,  srelus  „fdjnaubenb  funb  geben,  fdjnauben  nad)"  (Cio. 
Cat.  2,  1;  Cornif.  4,  fi8);  a mores  spirnre,  srelus  ex  ort  spumare,  Inerimas  ex  orulü 
stitJarCj  umlare sanguine  cam pos,  choreas  pfaudere,  fibrös  vigilare,  arbor  mella  sudat  u.  q. 
Slnm.  4.    §ierf>er  gehört  enblid)  aud)  ber  bei  Siebtem  fo  bäufige  ©ebraud)  eine«  Hbjeftibl 
im  Neutrum  ftatt  cineö  SlbnerbS,  j.  33.  Duhe  ru/ere  jtatt  dulcem  risam  ridere  (cf. 
r,Si>  ye/.nv  =  r-Biv  ythoja  ytlär),  lucidum  fulgere,  acutum  rernere,  torvum  ober  iorva 
rlam/tre,  immane  fremere,  indoctum  canere,  infanda  furere,  trislia  ululare,  erebra 
ferire  u.  a.    3n  ^rofa  finbet  fid}  fo  falsum  iurare  „unroiffentlid)  falfd)  fdjroören";  raueum 
subrusiirum,  peregrinum,  coixfusum,  pitigue  quiddam  u.  ä.)  sonare  „Reifer  (etroaS  bäiu 
rifd)  u.  i.  ro.)  Hingen,  in  Reiferem  Xone  reben". 

c)  2a§  Neutrum  eines  Pronomen«  ober  3at)labjeftiu3  tritt  int  2lcc.  &u 
melen  Serben  (nam.  ber  ©emütSftimmung,  be§  JragenS  unb  2lufforbern3),  ' 
wenn  biefelben  aud)  fünft  eine  anbere  ftonftruftion  ^aben  (aböerfctaJet  Slccu» 

fatiD),  |d  laetor,  hoc  gandeo  „bnrüber  frene  id)  mid)"  (obgleid)  laetor  unb  gaudeo 
fonft  ben  WA.  regieren) ;  illud  glorior  „befien  rüf)tne  id)  mid)"  (fonft  glorior  c.  abl.),  non 
possam  idem  gloriari;  hoc  tibi  assentiri  non  possam;  id  tinum  te  moneo;  Deio- 
taras  tibi  aliqaid  sascenset;  si  qaidquam  me  amas;  otrnmqae  dolco;  omnia  sto- 
raarhor;  malta  peceavi ;  dnx  milites  paaca  pro  tempore  hortatur;  omnia  edoetns  \ 
„wn  allem  in  äenntniä  geiefct";  qaid  mihi  auetor  es  „roa*  rätft  bu  mir";  hoc  pugnatur  ( 
„um  biefe«  roirb  gerümpft,  bieö  ift  ber  («egenftanb  beä  Äatnpfc3"  u.  f.  ro.  (Cf.  aud)  46  u.  47.) 
3lrtm.  5.  ^uroeilen  ftefjen  foldje  Leutra  aud)  als  ©  u  b  j  e  f  t  einzelner  (fonft)  unperfönlirfier  Serben : 
Id  me  paenitet,  ilhul  mea  interest,  hnec  (ob.  multa)  mihi  in  mentem  veniunt. 

30.  1)  Mortem  Alexandri  et  pulsi  regis  stirps  (de)flevit  et  gentes  vi  subac- 
tae  luxerunt,  quod  integerrimum  sane  magnitudinis  documentum  pau- 
cissimi  antiquitatis  imperatores  clari  tulerant.  2)  Solo,  qui  filii  mortem 
vehementer  maerebat,  cum  quidam  dixisset:  Cur  amissum  adeo  (de)fles? 
lacrimae  nihil  tibi  prosunt:  Id  ipsum,  inqnit,  lamentor.  3)  Quod  Pericles 
moriens  neminem  nmqnam  civium  Atheniensium  propter  se  vestem  mu- 
tasse  coram  arnicis  gloriatus  est,  idem  non  omnes  reges  aut  prineipes 
rerum  publicamm  gloriari  possunt.  4)  Athenienses  bellis  Persicis  animi 
praesentia  bellandique  studio  omnibus  Graecis  praestitisse,  id  omnes 
Isocrati  facile  assentientur.  5)  Ut  Aeschines  Demosthenis  orationes  lu- 
cernam  oleumqne  olere  (ob.  redolere)  dixit,  ita  nos  orationes  ab  ipso  in 
Demosthenem  habitas  raalitiam  calumnmmque  olere  dieimus.  6)  Postu- 
mius  Tarentinos,  cum  minas  legatornm  Romanorum  riderent  atque  etiam 
manns  eis  inferrent,  eos  mox  imprudentiam  levitatemque  suam  esse 
lamentaturos  monuit.  7)  Captivus  omnia,  quae  accusabatur,  edoctus, 
cum  capitis  damnatum  se  iri  cognovisset,  exclamavit:  lllud  cogi  non 
possnm,  ut  animo  deficiam;  supplicium  ego  non  horreo  ac  ne  tormenta 
quidem  reformido;  nam  praeclarissimww  me  facinus  feciste  mihi  con- 
scius  sum.  8)  Cives  Sexti  Tarquinii  flagitittw  gementes  et  propinqui 
Lucretiae  mortem  maerentes  a  Bruto  iussi  sunt  arma  capessere  ac  cavere 
(ob.  videre),  ne  patria  turpissimam  servitutem  serviret.  9)  Qui  tandem 
fit,  ut  homines  caeco  furore  abrepti  sanguiwem  sitiant  eorum,  a  quibus 
nihil  hiiuriae  aeeeperint?  10)  Invidiam  hominum  quorundam  mirari 
noli;  recordare,  (id)  quod  saepe  te  monui,  quae  uni  gaudeant,  ea  alios 
dolere. 

31.  %tk  intranf itiue  Serben  (bef.  bev  33en>egung  ober  Sage)  erhalten  (toie 
aud)  nielfad)  in  anberen  ©nracfyen)  burdj  ^ufammenfetjung  mit  s$räpo  = 
jitionen  tranfittöe  Sebentnng.   $ie§  ift  ber  ftatl:  a)  regelmäßig  in  ber 


Digitized  by  Google 


31. 


—  24  — 


gufammenfetjung  mit  circum,  praeter  unb  trans;  b)  oielf  ad)  in  ber  3Ul 
fammenfefcung  mit  anberen  ^rdpofttionen  (kfonber§  \>er,  ad,  in,  cum,  aud) 
ante,  in,  prae,  ob,  sub,  ex,  inter,  supc-r),  jebod)  meiftenS  nur  in  einer  über  = 
tragenen  öebeutung  be§  3Jerb§,  roäfyrenb  in  eigentlicher  'Sebeutung  bie  9ßxä- 
»ofition  geroitynlid)  roieber^olt  roirb.  $ie  meiften  ber  tjierljer  geljörenben  Serben 
laffen  au$  ein  perf öntidt)c§  <ßaffio  ju.  Cf.  dreumire  castra,  aciem,  vigilias. 

dreumire  tentoria  („an  ben  gelten  berumgeben" ) ;  rirrumvenire  hostes  a  tergo  ;  cireum- 
ef/uifare  moenia;  rireunwixfere  curiam;  rirrumstnrc  tribunal;  rirrumsedere  urbem  vallo; 
praeterire  hortos,  aliquid  silentio;  praeterftuere  urbem ;  castra praetergredi ; praetervchi 
Apollonias;  transire  Alpes,  modum;  tränst  endere  fossam;  transnare  Humen ;  trän— 
volare  Oceanum;  pervogari  orbem  terrarura;  aecolcre  Rhenum;  adnare  insalam  (ober 
ad  insnlam,  cf.  aud)  52);  roire  societatem;  rotierendere  navem;  impugnare  terga  hostium  ; 
inire  viam,  magistratum,  proelinm,  consiliam;  antevenire  exercitam ;  praegretfi  nnntios ; 
ohire  terra8,  maria,  mortem;  oppugnare  oppidnm;  svbire  tectum,  labores,  poenam , 
expugnnre  castcllum;  interequUare  ordines;  supervadere  ruinas  muri. 
9lum.  1.  Tie  mit  Xrattf itiDtS  jpifammenaefefttcu  Serben  bc«  $>tnübcrfübrcn$  transdoeer*. 
traicere  unb  transportare  Ipbcn  einen  Doppelten  91  cc,  inbem  neben  bem  Cbjeftc  $u- 
glcid)  ber  Ort,  über  ben  etwas  flefiifjrt  wirb,  im  91cc.  ftebt,  j.  93.  Caesar  exercitam 
flumen  Axonam  iransduxit.  Agesilaus  copias  Hellespontuw  traiecit.    «o  ftetjt  audi 
beim  ^affio  bie  Crtlid)fcit  im  9lcc  [j.  53.  Plerique  Belgae  antiquitus  Rbenuw  erant 
tradneti.    Exercitu  flamf»  fienastc/j  tradueto.    Inde  exercitus  Padu///  confestim 
traieetns  est).    Söenn  ober  nod)  eine  anbere  ^iclbeitimmung  auf  bic  frage  Ii  o^in?  bei; 
gefügt  ift,  jo  wirb  bic  $tttpof.  trans  meift  wicbcrbolt,     93.  Caesar  exercitam  trans 
Khenum  in  Galliam  transdnxit.  —  Trairere  itebt  aud)  olme  pcni>nlid)c^  Cbjcrt  im  <cim\t 
DOH  transire  „nbcrfdircitcn"  mit  einem  iMcc.  betf  CiteS:  Hannibal  Hiberum  traiecit;  i  Da ber 
aud)  im  Abi.  absol.:  amne  traiecto).    $cnfclben  l^ebroud)  läßt  aud)  transmittere  fit: 
Caesar  Rbcnum  transmisit ;  (baber  aud)  Rbeno  transmisso) ;  bod)  fielen  bei  transmittere 
nie  beibc  91ccufatioe  juglcid).  —  93ci  (iäfar  ib.  c.  3,61,  1)  regiert  aud)  rirrumdwere 
bwti  91ccufatioc:  Pompeius  cos  omnia  sua  praesidia  circumdaxit.  —  Über  adigerc  mit 
Doppeltem  9tcc.  cf.  62,  9inm.  5. 
9lnm.  2.  Mortem  occumbere  „in  ben  lob  geben,  ben  Job  (gewaltfamer  SBcife,  bei.  in  tev 
Sd)!ad)t)  finben"  ift  oic!  bänfiger  als  warte  (poctifd)  morti)  occumbere.  —  Inpredi  „ein; 
treten,  eingeben  in"  unb  „fid)  cinlaffen  auf,  fid)  an  etwas  madjen"  wirb  ebeniüwoljl  mit  bem 
bloßen  91  c  c.  alö  mit  in  c.  acc.  (ob.  intra  =  „in  —  hinein")  oerbunben,  j.  93.  an)  urbem, 
(in)  curiam,  intra  munitiones,  (in)  vitam,  (in)  orationem,  (in)  disputationem ;  im 
(Sinne  oon  „antreten,  beginnen"  oerlangt  eS  ben  91  c  c.  (fl.  53.  iter,  magistratum),  unb  in 
ber  feltenen  93ebeutung  „entfd)loficn  fein,  etwa«  (m  tbun  ob.  gu  übemebmen"  wirb  e$  mit 
ad  oerbunben.  —  Inire  wirb  in  ber  eigentlichen  93cbeutung  „bincingetjen"  faft  nur  mit  bem 
?lcc.  (cabile,  domum;  feiten  mit  in  c.  acc),  in  ber  bilblidb.cn  $cbeutung  „antreten,  an- 
fangen" auSfd)licftIid)  mit  bem  9Icc.  oerbunben  (magistratum,  proelinm^  —  Invader«  »ein- 
bringen in  ober  auf"  fte^t  mit  in  c.  acc,  nid)t  gut  mit  bem  cinfad)cu  s)lcc.  (ober  25at. :  Cic 
Farn.  16,  12,  2).  —  Irruere,  involare,  irrepere,  Ulabi,  immigrare  )tcb,cn  flafjifd)  mit  Ml 
c.  acc;  fo  aud)  irrampere  (feiten  mit  blofjem  9lcc),  iocurrer©  u.  incarsare  (febr  feiten 
mit  bem  $at.  ober  ?lcc),  inflnere  (feiten  mit  Äcc,  unflaffifd)  mit  ^at.).  —  E^redi  unb 
i  \iedere  „berau*geben  aud"  werben  mit  bem  cinfacben  91  bl.  ober  ber  cntiprcdienben  ^Jrä* 
pof.  (ex,  a,  extra)  oerbunben;  in  ber  iPebcutung  „übcrfdjrcitcn,  ocrlafjcn"  fteben  fie  ju» 
weilen  (jebod)  bei  ßäfar  u.  Giccro  gan^  oerein^clt)  aud)  mit  bem  ?(cc.  (urbem,  fines  mn- 
nitionis).    ftür  excedere  modum  fagt  Cicero  transire  modum  ob.  extra  modum  prodire, 

—  Aotecedere  u.  antegredi  wooran.-.  oorauögebcn"  (räumlid)  unb  aeitlicb)  regieren  ben 
91  cc;  in  ber  Sebcutung  „übertreffen"  wirb  anferedere  oon  ISiccro  mit  bem  3?at.,  oon  (Säfar 
u.  a.  mit  bem  91  cc.  oerbunben.  Anteire  bat  ben  liat.  (weniger  b^"Pfl  pc«  9Icc.)  —  Ante- 
venire  u.  praevenire  „juoorfommen",  fowie  praecedere  „oorangeben,  übertreffen"  unb 
praegredi  „oorangeben"  regieren  ben  91  cc,  finb  aber  bei  Älaffifern  nidjt  t>äufig.  Prae- 
carrere  „oorauScilcn,  ^uoorfommen"  c.  acc.  ob.  dat.  —  Sabire  ftct)t  mit  beut  91  cc.  \o- 
juobl  =  „treten  unter"  (tectum)  alä  aud)  =  „auf  fid)  nebmen,  ftcb  untergeben,  über  Hd) 
ergeben  laffen"  (periculum,  laborem,  invidiam,  dolorem,  poenam);  nur  in  ber  militari 
fdjen  Sprache  in  ber  3?cbcutung  „an  etwas  beranrüefen"  wirb  es  mit  aud)  ad,  fcltener  mit 
in  c.  acc.  oerbunben  (ad  muros,  ad  montem.  aber  in  montem  „ben  93crg  bbtauffteigen"). 

—  Saspicere  „in  bie  $öbe  nad)  etwaö  feben"  mit  in  rem,  ad  rem  ober  bem  bloften  91  cc. 
($.  ©.  in  caelum,  ad  caelum,  caelum) ;  bilblid)  =  „f)od)ad)tenM  ftetd  c.  acc  —  Adire 
„herantreten  an,  f«d)  nähern,  fid)  einer  ©ad)c  juwenben  ob.  wibmen"  oerlangt  ad  (ad  urbem, 


Digitized  by  Google 


—   25  — 


31. 


ad  consulem,  ad  causas  publicas,  ad  rem  pablicam);  aber  in  ben  9?ebcutungeu  „bc; 
treten,  befudjen,  bereifen*  (curiam,  arbes,  oppida,  terras)  ober  „fid)  unterbieten,  über* 
nehmen"  (labores,  pericula,  inimicitias,  hereditärem)  ober  „fid)  an  jem.  wenben",  um 
9iat,  £>ülfe  üu  »erlangen  (oraculum,  deos,  libros  Sibyllinos)  ftef)t  ber  einfadjc  91  cc.  — 
Agsredi  aliqne/w,  aliquv/  „jemanben,  etwa«  angreifen"  =  adoriri  aliqaem,  aliqnid  (ho- 
stem,  murum)  ober  „fid)  an  jem.  mad)en"  (um  ihn  für  fid)  au  gewinnen)  ober  „etwa«  beginnen, 
untcroelraien"  (aneipitem  causam,  maiora) ;  oggredi  ad  (j.  93.  ad  disputntionem,  ad 
dicendum)  „fid)  anfdjiden,  fdjreiten  &U  etwa«";  ad  rem  publicam  „in  ben  Staat«bienft 
treten".  —  Assidere  aliquu/  (unflaffifd))  „belagern";  alicui  „ficf>  lagern  uor  ober  bei  etwa«' 
ober  „jemanbem  (bclfcnb,  ratenb,  alö  Pfleger)  $ur  ©eile  flehen".  —  AssidPre  c.  acc.  „fid) 
neben  etwa«  fetten" ;  in  ber  gewü&nlidjen  ^ebeutung  „udj  nieberfetjen"  fommt  c«  nur  mit 
^väpofitionen  v»or  (in  sella,  Ml  bibliotheca,  propter  Tuberonem).  —  Advolare  „IjcrbeU 
fliegen"  faft  nur  mit  ad,  in  (ucrein^clt  c.  acc:  Cic.  Att.  1,  14,  5).  —  Ascendere,  eacen- 
dere,  conseendere  „befteigen,  erfteigen"  c.  acc.  ob.  in  rem,  f,.  SP.  mnrnm,  (in)  equum, 
in)  arrem,  in  caelnm.  —  Inire  c.  acc.  (l)öd)ft  feiten  in  rem)  fowot)!  =  „bmcingcfycu 
in"  (urbem,  domnm)  al«  aud)  =  „antreten,  beginnen"  (magistratum,  consnlatum,  proe- 
lium  ;  gratiam  inire  ab  aliqno  „fid)  bei  jem.  beliebt  mad)en").  —  Coire  xocielatem  cum  ali- 
quo  „mit  jem.  ein  SJünbni«  jdjlicßen";  aber  roire  cum  alüjwt  „mit  jem.  $ufammcnfommen", 
ad  afvfuem  „bei  jem.  ^ufammenfornmen".  —  Kv ädere  „bcrau«fommen,  entfommen,  enfe 
geben"  mirb  mit  ex  re  (feiten  bem  bloßen  91  bl.  ob.  91  ec.)  ober  ab  aliqno  fonftruiert  (ex 
balneis,  e  perirulo,  e  morbo,  ab  iniastis  iudieibas) ;  evadere  in  rem  „erzeigen,  binaufs 
itcigen"  (in  mnros,  in  iagum) ;  feiten  evadere  rem  „criliinmen"  (ardua)  ob.  „binauögeljen 
übet"  (media  castra).  —  InsidOre  „befetycn"  c.  acc.  (viam,  tnmulos;  feiten  c.  dat.),  aber 
in  re  „fid)  feftfeften  in"  (in  anirao,  in  memoria).  —  Insidere  rem  „befefct  galten"  (locum, 
fancesi,  aber  aftrtri  rei  „auf  etwa«  fiben"  (eqno),  in  re  „feftfi^en,  haften"  (in  animo, 
in  mentc).  —  Insistere  rem  „einfchlagen,  betreiben"  (viam,  iter,  munns,  negotium) ;  ali- 
cui rei  „treten  auf,  in"  (iacentibus.  vestigiis  alicaius);i»  re  „flehen  auf,  fteb,en  bleiben 
bei"  (in  iugo,  in  singulis  rebus)  ;  in  rem  „fid)  auf  etwa«  Werfen"  (in  bellum).  —  Prae- 
stare aliqxiem  „fid)  für  jem.  oerbürgeu" ;  aliquirl  „etwa«  garantieren,  für  etwa«  haften"  ob. 
„etwa«  leiften,  erfüllen"  (woju  man  öerpflid)tct  ift,  ft.  ©.  officium,  amicitiae  ius,  patri 
debitum  honorem);  alicui  aliqua  re  „fid)  bor  jemanbem  burd)  etwa«  auszeichnen" (SMoiu«, 
Wepo«  u.  a.  fagen  aud)  alique///  re).  —  Pervadere  ftetjt  im  eigentlichen  Sinne  meift  mit 
per,  bodi  aud)  mit  91  ec.  lincendium  per  agros  pervadit,  consul  Thessaliam  cum  exer- 
citu  pervadit),  ionft  faft  nur  c.  acc.  (fama  urbem  pervasit,  rumor  Gracciam,  raurmur 
contionem  pervasit).  —  Pereqnitare  meift  mil  per  ;  percurrere  meift  mit  91  cc.,  unb  jwar 
fiet«  im  Sinne  uon  „flüchtig  burdjfehen,  flüchtig  burcbgef)cn"  in  9lu«brüden  wie  aliquid  oculis 
imente,  animo,  oratione)  percurrere;  peragrare  regelmäßig,  pervagari  ftet«  mit  91  ec. 
—  Praeire  regiert  bei  ben  Älafiifern  weber  ben  3>at.  noch  91cc.,  fonbern  ftebt  abfolut, 
außer  in  ben  ^erbinbungen  verba  praeire  „bie  ftormel,  bie  SBorte  (eine«  Webet«,  eine«  Gibe«, 
einer  SBeihung)  oorfpredjen"  unb  alicui  voce  (ober  verbte)  praeire  „norfagen".  —  Con- 
venire  afufuem  „jemanben  befudjen,  mit  jem.  äufammentreffen",  um  mit  ihm  $u  reben; 
aHcui  ober  in  aliquem,  in  aliquid,  ad  aliqnid  „für  jem.  ober  flu  ehua«  paffen,  fid)  fdiirfen" 
\M.  haec  res  nobis  ober  aetati  nostrae  non  convenit;  haec  suspicio  in  nos  non 
convenit  „ift  auf  im«  nid)t  amucnbbnr,  trifft  im«  nid)t";  cothnrnas  apte  ad  pedem  con- 
venit ;  non  in  oinnes  omnia  conveninnt) ;  cum  aliquo  „mit  jem.  übercinftimmen,  überein^ 
fommen,  barmonicren"  (j.  ^.  somnium  cum  re  convenit).  3tt  bcmerfen  ift,  baß  bei  con- 
venire  „übereinfommen,  fid)  üerftänbigen,  uernbreben,  fid)  einigen"  nid)t  bie  ^Jerfon,  fonbent 
nur  bie  Sadje  al«  <Subjeft  fteljen  barf,  alfo  pax  convenit  „man  einigt  fid)  über  ben 
^rieben",  condiciones  non  convenernnt ;  tempns  et  locus  inter  eos  convenerat;  quae- 
dam  inter  nos  non  convenient.    SSielfad)  mirb  ba«  53erbum  aber  un  perfön  Ii  d)  foiiJ 
ftruiert,  entroeber  mihi  cum  aliqua  de  re  ober  inier  aliquos  de  re  convenit.  —  „Uber 
etwa«  mit  StiafdjtDcigen  bimueggf ben"  aliquid  silentio  praeterire  ob.  einfad)  alUjuid  prae- 
iermittere  (omi/tere,  mittere)  obne  ben  3ufa|=i  silentio.  —  lntroiro  mirb  bei  ^erfonen  mit 
ad,  bei  Soeben  rcgclmäBig  mit  in  c.  acc,  feiten  mit  bloßem  9(cc.  uerbunben. 
Änm.  3.  Amhire  (eig.  berumgeben  um,  umfreifen)  mirb  flaffifd)  faft  nur  mit  bem  9Icc.  einer 
$  e  rf  o  n  üerbunben,  um  bereu  Gnmft  (ober  Stimme  für  eine  23afol)  man  fid)  in  eigenuü^iger 
©eife  bewirbt,   ©emb^nlid)  beißt  „fid)  um  etwa«  bewerben"  pefere  aliqnid  (j.  53.  con- 
sulatum,  honores). 

3lnm.  4.  Xie  SSerba,  wc!d)e  „fid|  ouÖ.Kidinftt  Oor"  bebeuten,  werben  in  ber  beften  ^Jrofa 
jolgenbermaßen  fonftruiert:  anteire  alicui  (weniger  bäufig  aliquem);  an/ecedere  alicui  ((£ic.) 
ober  aliquem ;  praer-edere  aliquem,  (praecurrere  aliquem  ob.  alicui);  anfecellere,  ex- 
cellere, praestare  alicui  (aber  excellcre  nie  mit  bem  3)arto  eine«  Singular«),  „Sid) 
unter  allen  au«jcid)nen"  praestare  inter  ojnnes,  excellere  ceteris  ober  inter  omnes, 
florere  praeter  etteros.    Cf.  außerbem  19,  91nm.  1. 


Digitized  by  Google 


32—33.  —  26  — 

32.  1)  Antiqui88imi8  iam  temporibus  fuerunt,  qui  ut  aliqnid  addiscerent, 
maria  transinittere,  remotissimfls  urbcs  locaque  obire  (ob.  adire),  maxinw 
pericula  stibire  non  vererentur.  2)  Cum  Xerxes  iu-r  a  Sardibus  ingres- 
sus  exercitu  innumerabili  Hellespont»<m  traiecto  (traducto,  transportato) 
bellum  Graeciae  inferret,  Athenienses  Lacedaemonios,  quibuscum  socie- 
tatem  paulo  ante  coierant  (ob.  inierant),  adierunt  rogantes,  ut  auxilia 
sibi  mitterent  atque  labores  periculaque  belli  fortiter  subirent.  3)  Nisi 
Ulixes,  qui  calliditate  Omnibus  excellebat  (ob.  praestabat,  anteibat,  an- 
tecedebat;  ob.  omnes  anteeedebat,  anteibat;  ob.  praeter  ceteros  tiorebat; 
ob.  inter  onmes  praestabat),  consiliicm  inisset  ligneo  equo  aedificato  in 
hostium  urbem  invadendi  (ob.  irrumpendi),  Graeci  plus  decem  annos 
moenia  Troiae  circumsedissent.  4)  Höstes  fiumine  transiedo  (ob.  copiis 
fluvittm  transductis)  proelium  loco  ipsis  iniquissimo  inienmt;  itaque 
postquam  nostros  a  tergo  circumvenire  frustra  sunt  conati,  in  fugain 
conversi  disiectique  sunt;  pauci,  quibus  contigerat,  ut  fluvinm  tranarent, 
incolumes  discesserunt  atque  agros  aliquamdiu  pervagati  castellum  quod- 
dam  oppugnaverunt,  (ad)  cuius  muros  silentio  noctis  subierant.  5)  Le- 
gati, postquam  tentoria  diu  circumiernnt  (ob.  tentorits  diu  circuniü/*), 
cum  imperatorewj  convenissent,  ad  pedes  eius  procubuerunt  orantes,  ut 
civitati  suae  poenam,  quam  defectione  perfidiaque  subissent,  remitteret 
aut  modum  puniendi  ne  transiret  (ob.  extra  modum  prodiret).  6)  Inter 
Hannibalem  et  Scipionem,  cum  apud  Zamam  ante  proelium  in  collo- 
quium  essent  congressi,  pax  (ob.  de  pace)  non  convemY,  quamquam  Han- 
nibal  nih*7  silentio  praeterierat,  quo  animus  Romani  mitigaretur.  7)  Vix 
nuper  ainicjtw  conveniens  (in)  eonclavc  eius  ingressus  eram,  cum  subito 
tres  canes  ingenti  magnitudine  wie  circumstantes  dentibus  dilaceraturi 
esse  sunt  visi;  qua  re  quantus  terror  mihi  incesserit,  incredibile  est 
dictu;  at  ille  ad  eos  accedens  procumbore  eos  iussit;  nam  hospiti  den- 
tibus minitari  c&nibus  non  convenire. 

33.  golgenbc  Serben,  roeldje  im  $eutfd)en  burd)  Qntrcinfitioa  roiebergegeben  ju 
werben  pflegen,  fmb  im  itateinifdjen  Xranfttton: 

a)  iavare,  adinvare  (untiaffifö  adwiare)  „Reifen";  deflcere  «fehlen,  mangeln"; 
fugere  „fliegen  oor"  unb  feine  ftompoftta;  adaequare  (unflafftfd)  aequare, 
exaequare,  aequiperare)  „gleichkommen";  sequi  „folgen"  unb  sectari  „im 
©efolge  jemanbes  fein"  ncbft  ben  HomoofttiS  (aufter  obsequi  „miafafn-en",  »»eicvs 
bcn  $at.  legiert) ;  imitari  „nari)at)men";  aenmlari  „nacheifern";  adulari  .auf 
fnedjenbc  2Beife  fdjmeidjeln". 

9lnm.  1.  Acnuore  ob.  aet/uipernrc  c  arr,  (Nah'ifd)  bafür  adaeqaare  r.  arr.)  „gleichkommen, 
errcid)en";  aequarc  a  liquid  a/irui  tri  „glcidnuadjen"  (j.  Ä  omnia  tecta  solo,  turriro 
muro);  n/u/ttut  mm  re  „gleichstellen,  auf  gleiche  Stufe  ftellen  mit"  2*.  tenuiores  rmt 
principibus .  —  Deflcere  r.  arr.  „mangeln,  fehlen,  ausgehen"  (wn  bem,  woran  man  bt* 
bahin  einen  Vorrat  gehabt  hat;,  vires  nie  deficiunt;  ab  aliqw  „oon  jem.  abfallen^: 
ad  afv/uem  „p  jem.  abfallen,  übergeben";  deficere  animo  „ben  9Jut  uerlieren".  JMfr 
mfd)  aliqais  deficitur  oonsilio,  viribus,  audaciä,  eibo  „wirb  im  Stich  gelaffen  t»on"  — 
Fasere,  unb  feine  ftompofita  (refugere,  effiiyere,  tubterfugere,  defugert)  regieren  ben  %ct. 
nur  bann,  tuenn  fie  bic  ^ebeutung  „fliegen  nur,  uermeiben,  entgehen"  haben  {\.  SB.  fugere 
conspectum  •  multitudinis,  laborein  ;  refugere  impetum  alieuius,  iudicem;  effu^ere 
invidiam,  mortem;  defugere  proelium.  disputationem  ;  snbterfu?ere  poenam,  miii- 
tiam) ; ,  aber  in  ber  SBebcutung  „entfliehen  au«,  (ich,  fernhalten  non"  ober  „binfltchen  ju" 
werben  (te  mit  bcn  entfprcd)cnbcn  ^väpofitioncn  uerbunben  (j.  33.  fugere  ex  oppido,  ex  acie, 


Digitized  by  Google 


33. 


s  dicendo,  in  castra  ad  suos  jrefogere  ex  castris  in  montem,  a  consiliis  fortibus; 
effugere  e  caede,  e  carcere,  e  ob.  de  raanibns  alicuins ;  transfugero  ad  hostes ;  con- 
fngere  ad  fidem  alicuins).  —  Aemnlari  r.  aor.  „nacheifern",  r.  dat.  „eifersüchtig,  neibifd) 
fein  auf"  [$.  33.  Eis  aemulamur,  qui  ea  habent,  quae  nos  habere  cupimas :  Cic.  Tusc. 
I  44).  —  Adulari  regiert  bei  vMoiuS,  9?epod  u.  a.  aud)  bcn  $atio  (cf.  Quintil.  9.  3,  1).  — 
Manere  c.  dat.  „bleiben.  Perbleiben"  3?.  Mancnt  ingenia  senibus;  manet  mihi  unam 
solacium);  c.acc.  „märten  auf,  erroarten,  beoorftehen"  (l  4*.  alicuins  adventum;  indigna 
manent  victos ;  te  triste  manebit  supplicium ;  hoc  loco  manebimus  hohtem). 

bj  Tie  3mper)onalia  me  iuvat  „e3  marfjt  mir  greube";  me  fallit  „e£  ift  mit 
unbefonnt";  me  fufcit    „e$   cntgcl)t   mir"  (meibc  efßgit  in  biefem  Sinne!);  me 

praeterit  „e3  bleibt  mit  oerborgen";  me  decet  unb  dedeeet  „e§  jiemt  ftd) 
für  mid),  e3  jiemt  ftd)  nidjt". 
'Jlnm.  2.  Decvf  unb  dedeeet  finben  fid)  in  ber  flaffifd)en '£rofa  meift  unperfönlid)  gebraust; 
ali  Subjcft  haben  fie  getobfjnlicb  einen  ^nfinitio  ober  baä  Neutrum  eine*  'JSronomcnS  ober 
MjeftioS  bei  ftcf)  (l  35.  Mentiri  dedeect.  Aliena  nos  non  decent.  Parvum  parva  decent). 
>bocb  fagt  aud)  Gicero:  illa  ornamenta  decere  me  non  putabam  unb  quem  decet  mu- 
liebris  ornatus.  —  Xitti  me  fallit  (animus)  ali  3mff((cnta|  heißt  oft  „wenn  id)  mid)  ntd)t 
ine  ober  täufd)cM  =  nisi  res  (ob.  spes,  opinio)  me  fallit,  nisi  omnia  me  fallunt,  nisi 
fallor.  nisi  me  fallo.  —  Me  fugit  beißt  aud)  „id)  babe  Dcrfäumt,  uergeffen".  —  Latere 
„wborgen  fem"  roirb  flafüfd)  ftetö  of)ne  Cbjeftäfafuä  gebraudjt  (aud)  Cic.  p.  red.  in  sen.  13); 
unflflfftfdj  fteht  e3  mit  bem  $at.  ob.  91  cc.  Bürchau«  $u  meiben  ift  bad  unperfönlidje  lafet 
me  „e4  ift  mir  unbefannt". 

c'i  Sud)  anbere  Serben  roerben  im  Satcin.  mit  bem  Hrc.  oerbunben,  mo  bie  gemöbnlidie  bcutfdje 
Überfe^uni)  eine  anbere  itonftruftion  mit  fid)  bringt.  So:  parare  „fid)  lüften  ^u"  (bellum, 
iter);  —  tlesiderarc  „fid)  fehlten  nad)"  (pacem,  patriam) ;  —  requirere  „fragen,  »er- 
langen nad)"  (virtus  nullam  voluptatem  requirit);  circumspicere  „fid)  umfeheu  nad)" 
aliena  auxilia);  —  respicere  „5Hiidfid)t  nehmen  auf"  (rem  publicam,  commoda  populi); 
—  ostentare  „mit  etwa«  probten"  (prudentiam.  arma);  —  iacUire  „fid)  briiften  mit" 
(sapientiara,  gratiam  urbanam)  =  se  iactare  in  re  (in  bonis  Roscii,  in  pecuuiis  in- 
speratisi;  —  obiurgare  aliquem  „jenianbem  Hormürfe  mad)en"  (de  ob.  in  re);  —  luere 
„bü&en  für"  (=  poenam  rei  dare^;  —  ßectere  viam  „Dom  33ege  abbiegen",  fl.  promun- 
turium  „um  ein  Vorgebirge  berumfegeln" ;  —  suaslnr,  „raten  ju  etmaS"  unb  dissuadere  „abt- 
raten oon";  —  spectare  ludos  „bcn  Spielen  jufdjauen"  (cf.  aud)  29,  ?lnm.  5);  —  cavillari 
„itrf)  luftig  mad)en  über,  nudeln  unb  fpöttcln  über"  (togam  alicuins);  aud)  in  re  (uidjt  in 
rem);  —  liceri  rem  „auf  etwa*  bieten"  (hortos).  —  Curare  rem  „fid)  um  ctmaS  tum* 
mern"  (aliena  negotia)  ober  „etmaS  beforgeu,  Jorgen  für"  (mandatum,  provinciam),  aber 
aud)  „abmarten,  fjcilen,  furieren"  (üon  Äranten  unb  Äranfheitcn  gcfagtl.  —  Appellare  aliquem 
„an  einen  Beamten  appellieren"  (a  prnetore  tribanos  appcllare  in  re  ob.  de  re),  ober 
pron,care  ad  populum.  —  Cogitare  rem  „benfen  auf,  finnen  auj"  -  ctu»aä  norbabcu 
iproscriptiones,  bellum),  aber  cogitare  de  re  „benfen  an"  =  an  etiuaä  ^uvürfbenfen,  über 
ttroad  nadjbcnfcn,  für  choaö  bebadjt  fein.  —  Pargare  rem  nidji  nur  „etma$  reinigen,  fäiu 
bern"  (  urbem,  cloacas),  fonberu  aud)  „fid)  uon  etma«  reinigen,  fid)  gegen  etwad  rcdjtfertigcn" 
(crimen,  snspicionem  =  se  purgare  de  re).  „(itiuaö  (ob.  ftcf) t  red)tfertigen  bei  ob.  oor 
lemanbcm"  rem  (se)  purgare  alicui  inid)t  apud  al<im).  —  Uleisci  alufuem  Ijeiftt  eben= 
foroot)l  „jemanben  räd)en,  für  einen  33eleibigteu  Mad)c  nehmen"  al«  „jemanben  beftrafen,  fid) 
an  jem.  rächen"  •  uleisci  iniurias  alieuius  „fid)  an  jem.  mögen  ber  ^clcibigungen  rädjen" ; 
ulci«ci  Höstes  pro  regis  nere  (ctg.  „bie  tfcinbc  für  bie  Gnuorbung  beö  ftönigtf  beftrafen") 
„fid)  an  ben  J^tiubcn  megeu  ber  Grmorbung  bei  Stön\$$  räd)en".  —  Excipere  aliquem 
beifet  nid)t  bloß  „auffongen,  aufnctjmcn",  fonberu  aud)  „auf  jemanben  (ber  JReibc  ober  $cit 
nad))  unmittelbar  folgen,  fid)  anfdjliehcn  an"  (j.  SB.  In  quibusdam  regionibus  hiems  ae- 
statem  excipit).  —  Sufdinere  e.  a><-.  heißt  nidjt  nur  „aufrcd)t  erhalten,  ertragen,  aufholten, 
hemmen",  fonbern  aud)  „fid)  Ijalten  gegen,  ftanbfjaltcn"  limpetum  hostium).  —  Remane- 
rari  bat  bie  ^Jerfon,  ber  man  oergilt,  ober  bie  6ad)c,  iucld)e  man  oergilt,  im  Jlcc», 
bie  3ad)e,  mit  meld) er  man  oergilt,  im  s?lbl.  bei  fid)  (aliquem  magno  praemio,  male- 
ficia  benefactis)  ^ebodj  fteht  bie«  Scrbum  nur  im  guten  Sinne;  »Qtttel  mit  Sofern  ucr- 
gelten"  beißt  benefacta  raaleficiis  pensare.  —  Minari  unb  (häufigen  minitari  haben  bie 
9erfon  ftet«  im  Tat.  bei  fid);  bie  Strafe,  meldje  man  jemanbem  anbro^t,  ftebt  im 
?l  c  c.  (j.  2^.  mortem,  raalum,  bellum,  crucem,  tormenta,  verbera),  aber  ba*  Wittel, 


Digitized  by  Google 


32—33.  —  26  — 

32.  1)  Antiquissimis  iam  temporibus  fuerunt,  qui  ut  aliqnid  addiscerent, 
maria  transinittere,  remotissimas  arbes  locaque  obire  (ob.  adire),  maximal 
pericula  subire  nou  vererentur.  2)  Cum  Xerxes  ik-r  a  Sardibus  ingres- 
sus  exercitu  innumerabili  Hellespontitw  traiecto  (tradacto,  transportnto) 
bellum  Graeciae  inferret,  Athenienses  Lacedaeinonios,  quibuscum  socie- 
t&iem  paulo  ante  coierant  (ob.  inieraut),  adierunt  rogantes,   ut  auxilia 
sibi  mitterent  atque  labores  periculoque  belli  fortiter  subirent.   3)  Nisi 
Ulixes,  qui  calliditate  Omnibus  excellebat  (ob.  praestabat,  anteibat,  an- 
tecedebat;  ob.  omnes  anteeedebat,  anteibat;  ob.  praeter  ceteros  florebat; 
ob.  inter  omnes  praestabat),  consilium  inisset  ligneo  equo  aedificato  in 
hostium  urbem  invadendi  (ob.  irrumpendi),  Graeci  plus  decem  annos 
moenia  Troiae  circumsedissent.  4)  Höstes  flumine  transiecto  (ob.  copiis 
fluvittw  transductis)  proelium  loco  ipsis  iniquissimo  inierant;  itaque 
postquam  nostros  a  tergo  circumvenire  frustra  sunt  conati,   in  fugam 
conversi  disiectique  sunt;  pauci,  quibus  contigerat,  ut  üuvium  tranarent, 
incolumes  discesserunt  atque  agros  aliquamdiu  pervagati  castellum  quod- 
dam  oppugnaverunt,  (ad)  cuius  muros  silentio  noctis  subierant.    5)  Le- 
gati, postquam  tentoria  diu  circumierunt  (ob.  tentoriis  diu  cireunif7/s), 
cum  imperatorew  convenissent,  ad  pedes  eius  procubuerunt  orantes,  ut 
civitati  suae  poenam,  quam  defectione  perfidiaque  subissent,  remitteret 
aut  modum  puniendi  ne  transiret  (ob.  extra  modum  prodiret).  6)  Inter 
Hannibalem  et  Scipionem,  cum  apud  Zamam  ante  proelium  in  collo- 
quium  essen t  congressi,  pax  (ob.  de  pace)  non  convemf,  quamqnam  Han- 
nibal  nihil  silentio  praeterierat,  quo  animus  Eomani  mitigaretur.  7)  Vix 
nuper  amicum  conveniens  (in)  conclaw  eius  ingressus  eram,  cum  subito 
tres  canes  ingenti  magnitudine  me  circumstantes  dentibus  dilaceraturi 
esse  sunt  visi;  qua  re  quantus  terror  mihi  incesserit,  incredibile  est 
dictu;  at  ille  ad  eos  accedens  procumbere  eos  iussit;  nam  hospiti  den- 
tibus minitari  c&nibus  non  convenire. 

33.  g-olgenbc  Serben,  roeldje  im  $eutfd)eu  buvd)  ^ntranfitioa  roiebergegeben  51t 
roerben  pflegen,  fmb  im  itoteinifdjen  Xranftttoa : 

a)  iuvare,  adinvare  (unriafjifd)  aduüare)  »Reifen";  deficere  „fehlen,  mangeln"; 
fasere  „fliegen  oor"  nnb  feine  ttompofita;  adaequare  (unflaffifa)  aequare, 
exaequare,  aequiperare)  „gleidjfommen";  sequi  „folgen"  unb  sectari  „im 
befolge  jemanbeS  fein"  ncbft  bcn  SlompofitiS  (aufcer  obseqai  „mirtfafrcn",  weiäri 
bcn  5>at.  legicu);  imitari  „uad)ah,men";  aemulari  „nacheifern";  adnlari  „auf 
friedjenbc  Seife  fdjmeidjeln". 
thtut.  1.  At</u<ire  ob.  oaruiperare  r.  arr.  ,'flan'iid)  bafiir  adaequare  r.  aer.)  „glcidjfomutfit, 
erreichen";  aequare  oii'juid  >dinti  rci  „glcidnuamen"      93.  omnia  tecta  solo,  turrim 
mnm)  ;  n/i,{uui  nun  rc  „gleichstellen,  auf  gleiche  Stufe  fteücn  mit"  &  8.  tenaiores  r*m 
principibns .  —  Delle  er  e  c  arr.  „mangein,  fehlen,  aufgeben"  (non  bem,  rooran  man  DW 
bahin  einen  Vorrat  gehabt  bat),     Ü*.  vires  me  deticiunt;  ah  anquo  „üon  jem.  abfallen".' 
ad  alvjuew  „ju  jem.  abjaücn,  übergehen";  deficere,  animo  „ben  SRut  oerlieren".  v*Wl 
l)i|"d)  aliqais  deficiter  consilio,  viribus,  audaciü,  eibo  „wirb  im  Stich  gclaffen  wn".  — 
Fugere.unb  feine  Äompofita  (refugere,  effugere,  sublerfugere,  defugere)  regieren  bcn  »er. 
nur  bann,  menu  fic  bic  ^ebeutung  „fliegen  DOt,  uermeiben,  entgehen"  haben  (g.  Ö.  fugere 
conspectum  •  multitudinis,  laborem;  refugere  impetum  alienins,  iudicem;  eflu^ere 
invidiam,  mortem;  defngere  proelium.  disputationem ;  subterfu?ere  poenam,  nnn- 
tiam);,aber  in  ber  93ebeutuug  „entfliehen  auö,  fich  fernhalten  oon"  ober  „bmflieben  ju' 
werben  fie  mit  bcn  entfprcrijenbcn  ^räpofitumen  uerbunben  (5.  8.  fugere  ex  oppido,  ex  acie, 


Digitized  by  Google 


—  27  — 


33 


a  dicendo,  in  castra  ad  suos  ;refugere  ex  castris  in  montem,  a  consiliis  fortibus; 
effngere  e  caede,  e  cnroere,  c  ob.  de  manibns  alicuins ;  transfngere  ad  hostes ;  con- 
fngere  ad  fidem  alicuins).  —  Aemnlari  r.  aer.  „nadjcifcrn",  e.  dat.  „eiferfüdjtig,  neibifd) 
fein  auf"  (j.  93.  Eis  aemulamur,  qui  ea  habent,  quae  nos  habere  cupimus :  Cic.  Tusc. 
1.  44).  —  Adulari  regiert  bei  i'iuiuS,  9?epo3  u.  a.  aurf)  ben  $atio  (cf.  Quintü.  9.  3,  1).  — 
Manere  c.  dat.  „bleiben,  oerbleibcn"  fo.  9?.  Manent  ingenia  senibas;  manet  mihi  unara 
solacium);  c.acc.  „Worten  auf,  erroarten,  beuorfteben"  (j,  93.  alieuius  adventum;  indigna 
manent  victos;  te  triste  manebit  supplicium;  hoc  loco  manebimns  hos>tem). 

b)  Die  ^ntperfonalia  me  iuvat  „e3  madjt  mir  3reube";  me  fallit  „e§  ift  mir 
unbekannt";  nie  fagit  „e$  entaerjt  mir"  (meibc  effügit  in  biefem  Sinne!);  me 
praeterit  „e3  bleibt  mir  oerborgen";  me  decet  unb  dedecet  „e3  jiemt  ftd) 
für  mid),  e£  jiemt  ftd)  liiert". 

flmn.  2.  Decet  unb  dedecet  finben  fid)  in  ber  flafiifdjen  %*rofn  meift  uupcrfbnlid)  gcbraudjt ; 
al«  <Subjcfi  haben  fic  geiobf)nlid)  einen  ^nfiuitio  ober  bnä  Neutrum  eine*  tyonomenä  ober 
?lbjeftiu4  bei  fid)  (l  93.  Mentiri  dedecet.  Aliena  nos  non  decent.  Parvum  parva  decent). 
gebort)  Jagt  and)  Cicero:  illa  ornamenta  decere  me  non  putabam  unb  quem  decet  mu- 
liebris  ornatus.  —  Xisi  me  fallit  (animus)  al<5  ,3n>ifd)entatj  heifjt  oft  „menn  id)  mid)  nidjt 
irre  ober  täufdje"  =^  nisi  res  (ob.  spes,  opinio)  me  fallit,  nisi  omnia  me  fallunt,  nisi 
fallor,  nisi  me  fallo.  —  Me  fugit  tjctnt  nud)  „id)  babe  oerfäumt,  oergeffen".  —  Latere 
„oerborgen  fem"  tuirb  flaffifd)  ftetd  obne  CbjeftSfafuä  gebraud)t  (aud)  Cic.  p.  red.  in  sen.  13); 
unflnffifd)  ftebt  eS  mit  bem  2>at.  ob.  91  cc.  $urdW«  $u  meiben  ift  bad  unperfönlidje  latet 
me  „e$  ift  mir  unbefannt". 

o  i  'Kud)  anbere  Serben  toerben  im  Satcin.  mit  bem  Wf r .  oerbimbcn,  liw  bie  geiuöbnlidje  bcutidje 
Überfelutng  eine  anbere  tfonftruftion  mit  fid)  bringt.  <So:  parare  „fidj  lüften  $x*  (bellum, 
iter);  —  desiderarc  „fid)  fernen  nad)"  (pacem,  patriam);  —  requirere  „fragen,  oer- 
langcn  nad)"  (virtus  nullam  voluptatem  reqnirit);  circumspicerc  „fid)  umfebcu  nad)" 
ialicna  auxilia);  —  respicere  „9tiirffid)t  ncljmcn  auf"  (rem  publicam,  commoda  popnli) ; 
—  ostentare  „mit  etioaö  prablcn"  (prudentiam,  arma);  —  iactarc  „fid)  briifteu  mit" 
isapientiam,  gratiam  urbanam)  —  se  iactare  in  re  (in  bonis  Roscii,  in  pecuuiis  in- 
speratisi;  —  obiurgare  aliquem  „jemanbem  93or)oürfe  mad)en"  (de  ob.  in  re);  —  luere 
„büfjeu  für"  poenam  rei  dare);  —  flectere  viam  „öom  SBege  abbiegen",  fl.  promun- 
turium  „um  ein  Vorgebirge  herumiegcln" ;  —  suadrre  „raten  311  ctioaö"  unb  dissuadere  „ab- 
raten oon";  —  spectare  ludos  „ben  «Spielen  jufchauen"  (cf.  auch  29,  8nm,  5) ;  —  ravillari 
„fid)  luftig  mad)en  über,  nudeln  unb  fpötteln  über"  (togam  alieuius);  aud)  in  re  (uid)t  in 
rem};  —  liceri  rem  „auf  chuaS  bieten"  thortos).  —  Curare  rem  „fid)  um  etumS  fönt* 
mern"  (aliena  negotia)  ober  „ctioaS  befolgen,  forgen  für"  (mandatum,  provinciami,  aber 
oud)  „abwarten,  beilcn,  furicren"  (\jm  äranfen  unb  Ärantfjeiten  gefagt).  —  Appellare  alu/ucm 
„an  einen  93eamten  appellieren"  (a  praetorc  tribunos  appellarc  in  re  ob.  de  re),  aber 
prorocare  atl  populum.  —  Cogitare  rem  „beufen  auf,  finnen  auf"  =  ctmaä  oorbaben 
iproscriptiones,  bellum),  aber  cogitare  de  re  „beufen  an"  =  au  ctiuaS  ^urürfbenfen,  über 
etroa$  nadjbcufen,  für  etioaö  bebadjt  fein.  —  Purgare  rem  nidjt  nur  „ehoaS  reinigen,  fäu- 
bem"  (urbem,  cloacas),  fonbern  aud)  „fid)  oon  etioa$  reinigen,  fid)  gegen  eiwai  redjtfertigcn" 
(crimen,  snspicionem  =  se  purgare  (te  re).  „IStiuaä  (ob.  fid))  redjlfertigeu  bei  ob.  oor 
lemanbem"  rem  (se)  purgare  alicui  (nidjt  apud  alqm).  —  UIcisci  alvfuem  tjeifet  eben- 
foroobl  „jemanben  rächen,  für  einen  93cleibigtcn  i)md)c  nehmen"  ali  „jemauben  beitrafen,  fid) 
an  jem.  räd)en";  ulcisci  iniurias  alieuius  „fid)  an  fem.  mögen  ber  93cleibigungen  rädjeu"; 
uläsci  hostes  pro  regis  nere  (ctg.  „bie  geinbe  für  bie  Grmorbung  beö  ftönig^J  beftrafen") 
„fid)  an  ben  fttinben  »oegeu  ber  Grmorbung  beö  ÄönigS  rädjen".  —  Excipere  aliquem 
fjeifct  nidjt  bloß  „auffangen,  aufnehmen",  fonbern  aud)  „auf  jemanben  (ber  JReihe  ober  ^ett 
nad))  unmittelbar  folgen,  fid)  anfd)liefjen  an"  (j.  93.  In  quibusdam  regionibus  hiems  ae- 
statem  excipiti.  —  Surtinere  arc.  heiftt  nidjt  nur  „aufredjt  crfjalteu,  ertragen,  aufbaltcn, 
bemmeu",  fonbern  aud)  „fid)  fialten  gegen,  ftanbb,altcn"  limpetum  hostium).  —  Reniane- 
rari  bat  bie  9ierfon,  ber  man  oergilt,  ober  bie  3ad)c,  locldje  man  oergilt,  im  9lcc.r 
bie  3ad)e,  mit  meld) er  man  ocrgilt,  im  91  bl.  bei  fid)  (aliquem  magno  praemio,  malc- 
ficia  benefactis)  ^ebod)  ftct)t  btcfl  93erbum  nur  im  guten  ^inne;  „(^utcö  mit  ©Öfetn  oer^ 
gelten"  beißt  benefacta  raalefieiis  pensare.  —  Minari  unb  (häufiger)  minitari  t)abtn  bie 
$Cffon  ftet4  im  Qat  bei  \\<S);  bie  Strafe,  meldje  man  jemanbem  anbrobt,  ftet)t  im 
Slcc.  (j.  9?.  mortem,  malum,  bellum,  erncem,  tormenta,  verbera),  aber  ba§  Littel, 


Digitized  by  Google 


33-34.  —  28  — 

m  i  t  meinem  man  brobt,  im  91  b  l.,  &  5?.  gladio,  virgis,  igni  ferroque).  i  n  1 1  a  n  * 

T 1 1  i  l>  c  „broben"  im  Sinne  »on  „brofjenb  beüorflcben"  beiftt  imminere,  instare,  impetvfcre, 
©,  periculum,  nox,  terapestas  nobis  imminet  ob.  impendet.  —  Animadvertere  a/i- 
quifl  entiocbcr  „ctiuaö  iitaljrnefwten,  bewerfen"  ober  „etwas  atjnbcn,  bestrafen"  (peccatam. 
scelusi;  animadrertere  in  alu/uem  „gegen  jemonben  ftrofenb  cinfd)retten,  vorgehen".  — 
Yindicare  rem  (mit  ober  obne  tibi,  bei  fiioiu*  nud)  ad  se)  „etroaS  für  pd)  in  «nfprudj 
nehmen,  fief}  ^teignen",  j.  33.  Partem  praedae  (nobis)  vindicamus ;  Homerum  Chii  suum 
vindicant;  rindicare  a/ifjuid  „etroafl  abnben"  (maleficia.  Gracchi  ronatns  perditos);  in 
aliquem  „gegen  jem.  ftrofenb  einfdjreiten"  (severe  in  socios,  vi  in  rebellantes);  rindi- 
care alu/uem  ab  re  „jem.  uor  etwas  fdiityen,  oor  ctmod  retten"  amicum  a  miseria,  dc- 
mum  a  solitudine);  riwficare  patrUim  ex  (a)  serritute  in  libertatcin  „in  ftreiljcit  frprn". 
—  Dubitare  (addubikue)  ift  ein  intranfittoc?  Skrbnrn  unb  fann  als  fold)cd  (abflcfcfycn  wa 
bem  in  29,  c  befprodjenen  ftaflc)  feinen  ^tcc.  regieren,  fonbern  muß  mit  tcr  ^rfip.  de  t>er= 
bnnben  werben ;  alä  Xranfitioum  bient  aliquid  in  dubium  rocare. 

1)  Cum  Ulixes  militiam  subterfugere  vellet,  insaniam  eius  simnlatam 
esse  Palamedem  non  fugit  (ob.  fefellit).  2)  Non  habes,  quod  de  veritate 
fideqne  mea  dnbites;  an  adduci  ulla  re  me  posse  putas,  ut  aut  (e  ant 
nobiliorcs  homines  aduler?  3)  Ambiorix  Nervios  hortatns  est,  ne  sui  ex 
gravissima  Servitute  in  Übel  tätern  vindicandi  ac  Romano/um  saevitiam  ul- 
ciscendi  occasionem  dimitterent.  4)  Herostratus,  cum  aedem  Diauae 
Ephesiae  inoendio  delevisset,  ut  nomen  suum  ab  oblivione  vindicaretur, 
effecisse  sibi  est  visus;  quae  spes  eum  non  fefellif.  5)  Pyrrhus,  Epiro- 
tarum  rex,  qui  Alexandri  res  gestas  aemulabatur  gloriamque  adaequare 
cupiebat,  a  Tarentinis,  qui  alienum  anxilium  circumspiciebant,  accitus  ob- 
8ecuturum  se  yreeibus  eorum  promisit;  sperabat  enim  Italiam,  terram 
amoenissimam  atquo  opulentissimam,  facile  dicionis  suae  se  esse  fac- 
turum,  nec  quidquam  curabat  verba  Cineae  illud  bellum  dissuadentis. 
6)  Timoleon  a  Corinthiis  cum  parvis  copiis  in  Siciliam  missus  Syra- 
cusis  captis  arcem  ut  propugnaculum  imaginemque  dominationis  solo 
aequavit,  Dionysium  autem  interfici  vetuit,  quod  et  ab  ipso  et  a  patre 
eius  Corinthii  non  semel  adiu^*  essent  7)  Cum  alimenta  alvearium  de- 
ficere  coeperunt,  apes  proximas  petunt.  Hercules,  cum  sagittae  (eum) 
deficere  coepissent,  a  Iove  imbre  lapidum  adinifts  est.  8)  Galli  ad  oastra 
Labieni  profecti  sunt  eum  consulto  proeliiim  deftigere  rati;  sod  erup- 
tione  e  castris  subito  facta,  quamquam  virtutem  modo  iactaverant,  Ro- 
manorum impetftm  non  sustinuerunt,  sed  salutem  faga  petivemnt. 
9)  Decet  vos,  milites,  maiorura  exemphwt  imitari  atque  potius  in  acie 
gloriosam  mortem  occumbere  quam  hoste*  per  ignaviam  fugere;  memen- 
tote  eos  agm  nostr/s  vastationem,  nrhi  excidium,  coniugiiws  libemque 
servitutem,  unicuzque  vestrum  mortem  esse  minitatos  nec  quirfquara  nisi 
saevitiam  atque  flagitia  cogitare.  10)  Quem  fugiat  (ob.  fallat)  plurimos 
homines  emolument^m  magis  quam  virtutem  sequi  et  divitias,  quae 
cum  virtute  aequari  non  possint,  vehementissime  requirere?  11)  Ulixes 
in  Cyclopis  specu  inclusus  animo  non  defecit  contigitque,  ut  eius  im- 
manitatem  graviter  ulcisceretur  (ob.  vindicaret)  et  ex  (ob.  de)  manibus 
eius  effugeret. 

34.  1)  Nulla  vis,  nullae  minae  fidem  Reguli  labefactaverunt.  2)  Imitator, 
mi  fili,  industriam  apium.  3)  Christus  fictam  Pharisaeorum  pietatem 
identidem  notavit.  4)  Apes  temerarii  pueri  os  alteramque  manum  acn- 


"bigitized  by  Google 


29  — 


35-3G, 


leis  compunxerunt.  5)  Ipse  Pyrrhus  Fabricii  probitatem  admiratus  est. 
6)  Struthiocameli  altitudinem  equitis  equo  insidentis  excedunt.  7)  Ad- 
herbal  a  Iugurtha  ex  regno  expulsus  Romanorum  auxilium  imploravit. 

8)  Dolorem  meum  consolari  afflictumque  animum  erigere  nequiquam  studes. 

9)  Sociorum  spem  confirmare;  militum  fidem  labefactare;  parentum-  ex- 
spectationem  non  fallere;  alicuius  dignitatem  violare  (ober  deminuere) ; 
amici  festinationi  ignoscere;  alicuius  iter  impedire;  alicuius  ainictum 
aut  motum  imitari.  10)  Epaminondas  Miltiadis  gloriae  invidit  (Cf.  49, 
imn.  2).  Ii)  Ex  summo  monte  Rigi  viatores  magnum  numerum  montium, 
vallium,  lacuum,  urbium  prospiciunt.  12)  Omnes  ofticii  partes  exsecutus 
es.  Longitudinem  Italiae  transcurrere.  Omnes  partes  silvae  perscrutari. 

13)  Helvetii  iumentorum  et  carrorum  maximum  numerum  coemerunt. 

14)  Pingendi  ars  magnam  inveutionis  atque  emendationis  partem  arri- 
puit  ex  urbe  Atheniensium.  15)  Mures  criceti  magnos  granorum  acervos 
comportant.  16)  Clarissimae  illius  bibliothecae  a  Ptolomaeis  collectae 
iam  illo  bello,  quod  Caesar  in  Aegypto  gessit,  multo  maior  pars  flammis 
absunipta  erat. 

?lnm.  ©elbfroerftünblid)  fagt  man  aber  adiavare  aliqttem  in  aedificanda  urbe,  confirmare 
milites  ad  dimicandum,  consolari  aliquem  de  (in)  raiseriis  commuuibus,  socium  fallere 
in  rebus  minoribus  u.  ä. 

35.  Senn  ber  Sateiner  jagt  bellum  turbare,  fo  meint  er  bannt  nid)t,  einen  fd)on  uorfjanbeneu 
ober  begonnenen  Ärieg  u  er  wirren  ober  ftbren,  fonbern  burd)  Irrregung  oon  Unruhen 
einen  Ärieg  oeranlaficn:  turbis  concitandis  efficere  bellum.  ift  alfo  mit  turbare 
bellum  nidV  blofc  ein  begriff  gegeben,  fonbern  am  ei.  2>iefc  Konzentration  jioeier  $)c= 
griffe  in  ein  SJcibum  nennt  man$rägnan$;  biefelbe  giebt  bem  lateinifdjen  Äudbrude  einen 
DWdjtum  an  3nb>lt,  bem  gegenüber  bie  bcutfdje  JRebeweife  jerflofien  erfdjeint.  —  1)  2>ie 
fionfuln  führten  ben  Ärieg  mit  vereinten  Gräften  (fdjlugen  ein  gemcinfcfcafliidjeS  l'ager  auf). 
2)  gin  fefteö  fiager  auffdjlagen,  ftarfe  SBadjtpoften  aufteilen.  3)  $ie  Sorte  üorfagen  (= 
praeeundo  verba  dicere).  Cf.  31,  9lnm.  2.  4)  ?(le£anber  r)atte  feine  Infanterie  geteilt, 
fo  bafe  er  baburd)  $roei  Slügel  fmtte  (=  divisis  peditibus  duo  cornua  effecerat).  5)  3d) 
benfe  mit  gurdjt  baran  (=  cum  timore  cogito).  6)  £aä  ©erücht  b,attc  ben  Ärieg  ali 
fdilimmer  bargefteflt.  7)  3)er  Slngeflagte  gab  $u  feiner  SBerteibigung  an  (=  sui  defendendi 
causa  dixit).  8)  Gin  93ünbni3  unter  <Sd)lad)tung  eincS  CpferticreS  idjliefcen.  9)  Kranit 
Äranfbeit)  aß  GntfdjulbigungSgriutb  angeben.  10)  $ic  Bürger  fragten  uenuuubcrt,  road  e*  / 
gäbe.  II)  Stanbbilbcr  mit  3nfd)riftcn  uerfeben.  12)  Tieic  9lu8fage  ift  burd)  Skftedmng  I 
erwirtt.  13)  3d)  babe  bied  nur  im  6d)cijc  gejagt  (=  iocans  dixi).  —  Cf.  aud) :  iter 
areriere  „einen  anbero  2Seg  einfd)lagcn";  foedare  agros  {—  foede  vastare);  rupem  mu- 
ntre „gangbar  madjen";  praemium  exsudnre  „im  Sdjtuetüe  feines  ?lngefid)t$  erringen"; 
legem  celebrare  „üielfad)  befprccfien";  eonubia  roniungere  „Sd)licßung  von  Gl)en  bemiifen" ; 
librum  eeigilare  =  vigilando  conficere ;  et  facere  et  pati  fortia  Romanum  est  =  et 
agendo  et  patiendo  fortia  facinora  edere. 

36.  4£cnn  ein  tranfitiue*  Söcrbum  feinen  ObjeftSfafuö  bei  fid)  liai,  fo  fagt  man,  c3  fei 
ab'olut  gebraucht.  (Sin  Objeft  barf  aber  unter  Umftänben  bei  einem  rranfitiuen  3Jcrbum 
bann  fehlen,  luenn  e3  entmeber  felbfroerftänblid)  ift,  ober  wenn  auf  bie  Angabe  eines  6eftimmten 
^egenftanbe«  nicht«  anfommt,  ober  menn  bie  GJefamtljeit  aller  möglidjcn  Objeftc  uorfdjiocbt. 
—  1)  Sfn  einer  3nfel  lauben :  appellere  sc.  navem.  2)  ^Ter  Äbnig  fjat  fid)  in  5kunbifium 
eingefd)ifft :  conscendit  sc.  navem.  3)  movit  sc.  castra;  duxit  sc.  exercitum.  4)  sol- 
verunt  sc.  naves.  5)  2>u  ^oft  nod)  nidjt  für  ben  Xranäport  bepblt:  solvisti  sc.  pecuuiam. 
6  Xie  Solbatcn  fampierten  am  gu&e  eined  SJcrgcS:  tetenderunt  sc.  tabernacula.  7)  3" 
betreff  ber  Steife  babe  id)  mit  beinern  öruber  9iüdfprad)e  geHommcn :  communieavi  sc.  sen- 
tentiam  raeam.  8)  $ic  ©onne  ftid)t:  urit  sc.  homines  et  omnes  res;  ber  Scbub,  brüeft; 
sc.  pedem.    9)  Tic  Horner  gelten  faum  ftanb:  sustiuuerunt  sc.  impetum  hostium. 

10)  eben  Ii  übe  id)  einen  ^mo*B  genommen:  gustavi  sc.  eibum,  panem,  carnem  etc. 

11)  fyrtbrubal  manbte  fid)  (marfdjierte)  nad)  bem  Ccean  ju:  flexit  sc.  iter.   12)  9iiemanb 


Digitized  by  Google 


-  30  - 

fttlUI  ein  tiidrtigcr  SHebner  fein  ofjne  idjorfeS  Dorfen:  intelle?it  sc.  rerum  naturatn  ober 
bergl.  18)  (iäfnr  Heft  ©enbuiigeu  ergeben  an:  dimisit  sc.  legatos,  railites  ober  bergt.  — 
—  Cf.  and):  Paupertas  mordet,  dolor  pungit;  vieimus  „nur  baben  geiuonnened  6piel"  : 
annona  laxat  „bei  Oktrcibcprcia  fd)lägt  ab",  dolor  relaxat  „läfjt  nadj" ;  canes  significaut 
„fdjlagen  an" ;  longe  i»b.  alte  (paulo  longius)  repetere  „weit  (chvai  weiter)  au^olcn" ; 
brevi  praecidere  ibrevi  comprehendere,  pauois  absolvere)  „fid)  fmj  fnffen** ;  alte  spec- 
tare  „.frobeS  im  Slugc  baben,  fief»  ein  bobeS  3iel  fterfen"  (  —  magna  spectarei;  bene,  be- 
nigne polliceri  ipromittere)  „OHiteS  üeripredjcn",  Uberaliter  poll.  „fieunblidie  SHerfpre 
djungeit  madjeu";  ementiri  „t'alfdje  ^luSfagcn  madjen";  ad  tidem  acquirere  „an  JtTebit 
bin»ugenmincu" ;  irapetrare  „(Sibörung  fiubcn",  taeri  „Sdnifc  genxtyren",  traicere  „über; 
l'etjen",  hiems  oppressit  „ber  Sinter  iiberrafdjte"  u.  fi.  Cf.  aud)  292. 

37.  Gin  DoMclter  SlccufQtto,  ber  be§  Ob  jef  t$  unb  be§    v ä b i f  atSnontens , 
ftcl)t  bei  ben  Serben: 

a.  itmneit,  al§  appellare,  nominare,  vocare,  dicere,  sahitare  (non  einer 
9Jieb,rb,eit  consalutare),  usurpare,  laudare  „lobenb  anführen"  u.  ä.;  — 
ju  etroaS  ernennen,  n)äl)len,  madjen,  ausrufen,  al§  facere,  efficere 

(feiten  ronfirere,  redigere,  sintere,  ronstituere),  reddere  (nur  bei  SlbjeftiüCn), 
crem  e,  instituere,  deligere,  eligere,  declararc,  renuntiare,  designare  u.  ä. : 

b.  für  etroaS  halten,  befinden,  mifcljcn,  als  etroaS  rvfnutcn,  rote  du- 
cere,  existimare,  habere,  iudicare,  arbitrari,  putare;  credere  (feiten), 
putare,  censere,  numerare,  cognoscere,  agnoscere,  reperire,  inrenire, 
nancisri,  significare  u.  ä. ; 

c.  al§  etroa§  tya&en,  geben,  nehmen,  roie  habere,  dare,  addere,  adiun- 
gere,  tribuere,  sumere,  adsumere,  asciscere,  capere,  aeeipere  u.  ä. ; 

d.  al§  etroaS  ftcf|  flCtQCll,  roie  se  praebere,  se  praestare,  se  ostendire 

(üereinjelt),  (se  imperUre  feiten  mit  einem  ^räbifatSabjeftiD  unb  ^mar  nur  bei  bin; 
zugefügtem  pcrfönlidKn  Datio,     $3.  Talem  me  et  vobis  et  rei  publicae  impertivi). 

93ei  Umroanblung  in  bie  paff  tue  äonftruftion  tritt  ber  boppelte 

9tominattD  (be§  SubjeftS  unb  be3  s$rabtfat§nomen§)  ein  (cf.  3). 

?lnm.  1.  $crfclbcn  tfonftruftion  folgen  bie  33crben,  lucldje  bebeuten  „ucvftcbett  unter,  fidb 
DorftcQcn  unter,  ftdj  Denfm  unter,  beuten  CW",  roie  intdlegere,  interpretari,  signi- 
ficnre,8entirc(=  dicere,  vocare,  appellare),  $.  SB.  Sanguinem  quid  intellegis?  Evrasiav 
interpretamur  modestiam.  Amicitiam  intellegimus  omnium  divinarum  humanarumque 
rerum  cum  benevolentia  et  caritate  consensionem.  Quam  intellegis  voluptatem' 
Voluptatem  intellego  eam,  qua  sensu9  delectantur.  Stultos  senes  significo  credulos. 

Quem  civem  bonum  sentis?  Voluptatem  sentimus  banc.  quam  Non  habeo.  quod 

intellepani  bonum  illud  ,,id)  roeift  iiicf)t,  roaö  id)  unter  jenem  Ohrte  uerfieljcn  foQ".  Apparet. 
quos  dicam  bonos  „loa*  id)  unter  Ghrtcn  oerftetje".  Non  video,  quam  dicatis  volupta- 
tem. —  Profiten  se  „fid)  offen  ei  Hären  für,  fid)  nennen"  ftebt  mit  bem  ?lcc.  eine*  $cr  = 
fonennamenS  SB.  Huic  ego  me  bello  ducem  profiteor;  me  ad  eam  rem  profiteor  adiu- 
torem),  befonberS  jur  Slngabe  be8  93 e ruf 8  ober  QJcfd)äft$  (j.  SB.  grammaticum,  medi- 
cum,  philosophum  aliquis  se  profitetur  „jemonb  giebt  fid)  für  einen  ©rammatifer  an?, 
ift  Är^t  non  S^rofcffion,  ^ßbilofopb  won  ^d)",  loofür  man  and)  fagt  aliquis  grammaticam, 
medicinam,  pbilosophiam  profitetur).  —  Inscribere  (dn  Söüd)  ober  Sdjriftroerf)  „bc^ 
titeln"  löftt  im  ?lftiü  al§  ^ßräbifat^acc.  nur  ein  9lbjeftiu  ^u  (j.  SB.  Eos  libros  inscri- 
bunt  rbetoricos);  im  ^offio  fann  al«  ^räbifatcnoincn  ebcniowobl  ein  ^om.  (;y  53.  Is 
liber  inscribitur  Laelius,  Oeconoinicus,  inscriptus  est  Hortensius),  ald  ein  Sßräpn  = 
fttionolauSbrurf  de  iustitia,  de  voluptate,  ab  urbe  condita)  ober  ber  QJen.  cinc^ 
Sacbnamenö  (5.  33.  liber  inscribitur  Exemplorum,  Antiquitatum)  ftefjen. 

Änm.  2.  Habere  mit  Doppeltem  9lcc.  b\at  nur  feiten  bie  SBebeutung  ,,\) alten  für"  SB. 
Cic.  de  nat.  deor.  1,  45);  gemöbnlid)  bebeutet  c?  „an  jcm.  etmod  boben",  *B.  Te 
amicum  habeo  „ich  fjabe  an  bir  einen  ftreunb,  bobe  bid)  jum  ^reunbc";  ebenfo  aliquem 
magistrum,  dominum,  conscium  facti  habere;  Epaminondas  philosophiae  praeeep- 
torem  habuit  Lysim.  Sebr  gebröudjlid)  ift  jebod)  baa  S^affii'  haben  mit  boppeltem  iWont. 
in  ber  SBebeutung  „gehalten  roerben  für,  gelten  aU".  i£inen  für  ctioaö  gal- 
ten bei&t  am  geroüfmlidjften  habere  (ducere,  putare)  aliquem  pro  aliquo  ober  (in)  loco, 


Digitized  by  Google 


—  31   -  38—41. 

ftn)  nu/uero  alicuius  (cf.  19,  9fnm.  2),  fcltener  putare,  existimare,  dacere,  iudicare, 
arbitrari  mit  boppeltem  91cc.  iWad)  dacere,  existimare,  iudicare,  putare  folgt  mciftend 
ein  Acc.  c.  inf.,  wie  puto  te  felicem  esse  „id)  fjalte  biet)  für  glürflid)". 

Slmn.  3.  Sei  ben  Serben  bed  9? e l) m e n d  unb  SBäfjlend  fteljt  aud)  ber  $  a  t  i  u  ober  bic  ^rcw  , 
pofttion  ad,  wenn  bie  3wedbe[timmung  burdj  einen  Saddamen  bezeichnet  wirb,  j. 
Locnm  domicilii  (castri*)  capere;  lora  pacata  ad  hibernacula  legere.  Roinulus  tre- 
centos  armatos  ad  custodiam  corporis  elegit.  Cf.  66,  tttUR. 

3lnm.  4.  Sie  Serben  reite,  mite,  malle,  cupere  fonftruiert  ber  Lateiner  (infolge  ber  3Bcg= 
Iüjjung  bed  3nfinirwd  esse)  mit  bem  boppeltcn  9t  cc,  93.  Salvum  tue  volo  „id) 
roünfcbe  mid)  gerettet,  wofjlbetjalten".  Strato  physicuw  .sc  vult  „min  gern  ein  ^btififer  fein". 
Quis  est,  qui  se  non  hunc  mathematicum  (sc.  Archimedem)  malit  quam  illuw  tyran- 
num  (sc.  Dionysium)?  Qui  se  Atticos  volunt;  qui  se  populäre«  volunt.  Cupit  enim 
u  audacem  „er  utödjte  gern  ald  füljn  erfd)cinen". 

38.  Tic  Hnfdjauung  bei  reddere  ift :  etwad  in  einem  gewiffen  3uftanbe  empfangen  ober  futben  unb 
ti  in  einem  oeränberten  3ufta"be  gleicbiam  jurürfgeben;  reddere  legt  bemnad)  ben  .$aupt; 
naebbrud  auf  bie  eingetretene  Scrünbcruug  (=„  um  geft  alten");  babei  ift  aber  burdjaud  nid)t 
nötig,  baß  jemanb  bie  .fcerbeifübrung  bed  neuen  3uftanbeö  beabftdjtigt  bat.  Facere  tjeifit  ge* 
nwbnlid)  fd)ted)hoeg  „madjen";  juiweitcn  [teilt  cd  aber  aud)  bie  Sirfnng  ald  beab[id)tigt  bin, 
ali  nad)  oortjergebenber  Gutfdjlieftung  herbeigeführt  (=  efficere  „geft alten ",  cf.  3,  9lnm.  1). 
Jaraud  ergiebt  fid),  ba&  bie  Sä&e:  „©Ott  bat  ben  üeib  bed  3Wenfd)en  aufredjt  gcmad)t;  bic 
Äatur  ti«t  ben  Sflann  fübner  gcmad)t  ald  bad  ©eib ;  bie  ©riedjen  machten  bisweilen  ben  Sttonat 
um  einen  ober  ^wei  Xage  länget"  bad  SBerbum  reddere  burdjaud  nid)t  julaffen,  wäbrenb  (Säfte 
wie:  „Ifjemiftoflcd  machte  bie  9ttt)cner  im  firtegdwefen  erfahren;  bad  UMüd  madjt  bie  TOenfdjcn 
oft  blinb;  vJ!ompcjud  mad)tc  alle  SReere  öor  ben  Seeräubern  fidjer"  cbenfowohl  reddere  ald 
facere  geftntten. 

$nm.  1.  öd  r>eißt  ftctd  certiorem  facere  (aliquem  alicuius  rei  ob.  de  re).  ßbenfo  fagt  man 
nur  reum  facere  aliquem  „einen  $um  Söcflagtcn  mad)eu,  anflogen"  unb  planum  facere 
aliquid  „etwad  beweiien".  —  „Gin  fianb  jur  (römifdjen)  ^rooitij  machen"  terram  in  pro- 
rinciam  ober  in  proeinciae  fonnam  redigere. 

3nm.  2.  „©emacht  werben"  beißt  bei  guten  Scbriftfteflern  nidjt  reddi,  fonbern  ftetd  fieri 
ober  effici  (cf.  jebod)  Cic.  inv.  1,  95).  $aber  mufc  in  bern. legten  ber  oorgelegten  Säfte  [tatt 
redditi  sunt  nottuenbig  facti  sunt  gefd)rieben  werben.  —  Uber  facere  ex  „jemanben  au 3 
etwas  3U  etwa*  anberem  madjen"  cf.  3,  9(nm.  2. 

39.  1)  3iuar  heißt  creare  „fchaffen,  herborbringen"  unb  ift  fnnonnm  mit  gignere ;  a6er  cd  wirb  mei[t 
hn  übertragenen  <Sinne  gcbraudjt  =  „uerurfadjen,  herbeiführen"  (alicai  periculum,  odium, 
taedium  creare,  similitudo  creat  errorem).  „3)ie  Seit  fd)affen"  heiftt  bei  (Siccro  nie  man- 
dam  creare  fonbern  proereare  unb  nod)  öfter  aedificare,  efficere,  fabricari.  ÖJott  ift  bei  ihm 
nicht  creator  mundi,  fonbern  proereator,  aedificaior,  effector,  fabricator.  —  2)  Creare  ent- 
ipriebt  bem  beutfdjen  „wäfjlen"  nur  bei  Ämtern  unb  ©ürben;  bagegen  Reifet  „jemanben 
äum  greunbe  ioät)len"  aliquem  amicum  eligere  (deligere,  sibi  adsciscere,  sibi  ndiungere) 
aliquem  in  fannliaritatem  warn  reeipere;  „jemanben  jum  Sd)wiegci|Vl)u  w^lcn"  generum, 
aliquem  deJigere ;  „jem.  smn  Sad)Walter  wätjlcn"  aliquem  patronum  (defensorcnn  sui  iuris 
adoptare;  „jem.  für  ein  9lmt  wätjlen"  muuus  alicui  mandare. 

40.  Creare  ftcf)t  oon  ber  gefcUlidjcn  23at)l  j  e  b  c  r  ÜDMgiftratSperfon ;  baueben  befielen  aber  für  bie 
S3at)l  einzelner  Beamten  nod)  anbere  Slu^brürfe,  näinlid) :  dictator  diciiur  a  cousule ;  magister 
equitum  dieifur  a  dictatore ;  interrex  prodüur  a  senatn ;  virgo  Vestaiis  capitur  a  pon- 
tifice  maximo ,  senatores  legunfur  (in  senatum)  a  censore;  dux  dcligitur  a  militibus. 
—  Refirere  Reifet  bei  99ablen  „einen  Beamten  aud)  für  ba$  näd)ftc  3at)r  wie b erwählen". 
Sufficere  aliquem  in  locum  alicuius  „an  Stelle  eined  geftorbeucn  ober  entfetten  ober  ab- 
gebanften  ^Beamten  einen  anbern  jum  l£rfab  wäl)lcn".  Coophtre  tagte  mau  Hon  einem  5folk= 
jjiuin,  j.  8.  ber  2lugurn,  weldjc  bie  in  tyrer  iDiitte  cnlftaubencn  Süden  burd)  Selbftergänjung«- 
n»ab,I  auÄfüllten.  Renuntiare  unb  declarare  „einen  53eamtcu  al«  gewählt  aufrufen,  öffentlid) 
berannt  mad)cn";  designure  jemanben  ald  benjenigen  „bcicid)ncn  ober  beftimmen,  loclctjcr  im 
nädjften  3ft^re  oaö        ocrwalten  foll";  cnmfituere  jemanben  ald  Beamten  „cinfehen". 

41.  1)  Muros  ligneos,  quos  deus  signifieaverat,  Themistocles  recte  intellexit 
(ob.  interpretatus  est)  naves.  2)  Valerius  Publicola  Spurium  Lucretiwm 
collegam  sibi  fecit;  qui  cum  morbo  extinetus  esset,  Horatiinn  Pulvilhtm 
collegai»  sumpait.  3)  Initio  homines  plebeii  (beffer  de  plebe)  senatores 


Digitized  by  Google 


42 


—  32  - 


legi  non  potuerunt;  Serviua  autem  Tullius  plebeios  quoque  in  senatum 
legit,  qui  virtute  commendabantur ;  primus  dictator  plebeius  anno  a,  Chr. 
trecentesimo  quinquagesimo  soxto  dictus  est  C.  Marcius  Eutilns.  4)  In 
bono  rege  cum  alias  virtutes  inesse  oportet  tum  animi  niagnitudinem, 
quam  aequabilitatem,  constantiam,  fortitudin em  iWam  intellego,  quae  nee 
prosperis  rebus  insolescat  nec  adversis  frangatur,  sed  certis  consiliis  usa 
rerum  gerendarum  cursum  constanter  teneat.   5)  Themistocles  classi 
praefectus  et  bellum  cum  Corcyraeis  gerens  Athenienses  rei  navalis  peri- 
tissimos  et  praedonibus  perdomitis  inare  tutum  reddidit  (ob.  fecit);  idem 
bellis  Persarum  confectis  ab  universa  Graecia  una  voce  vindex  liber- 
tatis  Graecae  renuntiatus  (ob.  iudicatus)  atque  summis  laudibus  cele- 
bratus  est.  6)  Antiquarum  rerum  memoria  constat  Agathoclem,  figuli 
filium,  praeclarum  Siciliae  tyranntem  evasisse,  itemque  nostris  ternpori- 
bus  accidit,  ut  Bernadottius  ex  milite  gregario  singulari  virtute  po- 
stremo  rex  Suecorum  fieret.  7)  Habetis  me}  Quirites,  eum  consulem,  cui 
urbem,  vos  ipsos,  uxores  liberosque  bono  animo  committere  debeatis, 
praesertim  cum  semper  adhuc  religiosissimum  me  cognoveritis  (ob.  in- 
veneritis).  8)  Caligula  ex  modesto  et  benigno  evasit  improbu^  et  im- 
man/s,  ut  multi  eum  propter  atrocitatem  nagitiorum  vecordem  (esst) 
putarent.  9)  Ancus  Martins,  cum  deorum  cultum  caerimoniasque  non 
minus  quam  Numa  avus  observaret,  a  Latinis  non  is  habitus  est,  qui 
erat;  illi  enim  populum  Romanum  eo  rege  ex  bellicoso  ignavum  eva- 
surum  esse  putaverunt,  quae  spes  eos  magnopere  fefellit;  nam  vero 
deorum  cultu  nullus  populus  ex  forti  infirmt«,  sed  ex  fero  humane 
atque  validus  fieri  potest.  10)  Lucumo,  quem  divitiae  Romanis  brevi 
conspicuMm  faciebant,  comitate  officio,  dexteritate  usu  multarum  rerum 
assecutus  est,  ut  non  modo  cives,  sed  etiam  rex  Ancus  eum  optima 
virum  (esse)  existimarent  (ob.  pro  optimo  viro  haberent);  quin  etiarn 
ltberis  regis  tutor  testamento  institutus  postremoque  a  populo  rex  re- 
nuntiatus est.  11)  Philippus  Macedo  Aristotelem,  quem  eruditissimum 
illius  aetatis  hominem  iure  cognoverat,  Alexandro  filio  doctorem  adseivit. 
42.  „2fd|  Äfißcn  alS,  fid)  bnoeifen  015"  tjeiftt  feilen  se  ostendere  im  Sinne  Pon  „fid)  offen 
barftctlcn,  bemerflirfj  nmrfjen"  (j.  33.  hostem,  inimicum  alieni)  ;  gemöbnlid) :  a)  se  praestare 
im  (Sinne  non  „ fid)  b ernähren",  fid)  als  ba<*  zeigen,  maö  man  fein  jofl  ober  nun),  $.  & 
Praests  de  dignum  raaioribus  tuis ;  e$  fann  folgltd)  nur  mit  1 0  b  e  n  b  c  n  ^räbifatdnominibth* 
(©ubft.  ober  9tbj.)  uerbunben  fein;  —  b)  se  praebere  mit  beut  9lcc.  einea  lobenben  ober  tabelnbcn 
&bjeftit)d,  feltener  cineS  ©ubfiantinS  (j.  33.  se  praebere  severam,  misericordem,  liberalem, 
illiberalem;  virum,  talem  imperatorem).  Statt  be§  Sl ec.  (ann  aud)  ein  Abi.  qualit.  fieben 
(j.  93.  pari  se  virtute  praebere  ;  victoria  parta  rex  eadem  se,  qua  antea,  dementia 
praebuit) ;  —  c)  se gerere  „fid)  benehmen,  fid)  betragen"  entmeber  mit  einem  ?( b w e r b 
ober  bei  einem  6  u  b  ft.  mit  pro      3?.  se  gerere  honeste,  crudeliter ;  pro  cive,  pro  consule 
se  gerere  =  se  ferre) ;  abmeidjenb  fagt  i'ioiuö  medium  so  gerere  „fid)  neutral  ncr&alten". 
—  d)  SBo  „fid)  je  igen"  mit  einem  ^räbifatänomen  ohne  befonberen  9?ad)brud  ftcb,t,  genügt 
im  fiat.  esse,  5.  33.  fortissimum,  iniuBtum,  severum  esse ;  nostri  maiores  domi  parci  eraat 

1)  Traianus  omnem  spem  explevit,  quam  populus  Romanus  de  eo 
habuerat;  nam  cum  antea  in  bellis  fortissimum,  in  pace  praetorem  iustis- 
simum  et  consulem  fortissimum  se  praestitisset  (ob.  praebuisset;  ob.  ein- 
fach fuisset  mit  ^lorn.),  imperator  factus  eas  virtutes  non  modo  retinuit, 
sed  etiam  laudem  earum  aliis  multis  auxit.  2)  Catilina  ne  tum  quidem, 


Digitized  by  Google 


-  33  - 


43 


com  a  senatu  parricida  et  hostis  patriae  iudicatus  esset,  contumacius 
se  gerere  destitit;  in  Etruriam  enim  se  contulit  ad  Manlium,  quem  de 
adventu  suo  certiorem  fecerat,  in  eiusque  castris  pro  consnle  se  gessit. 

Bomanis,  quippe  qui  et  belli  fortissimos  atque  acerrimos  et  domi 
moderatos  atque  constanfes  se  praeberent  (ob.  praestarent;  ob.  einfad) 
essent  mit  510m.),  contigit,  ut  rem  publicam  paulatim  potentissimam  et 
inaximam  facerent  (ob.  redderent)  regionesque  opulentissimas  orbis  ter- 
rarom  tum  cogniti  in  potestatem  suam  redigerent.  4)  Oro  vos,  iudices, 
ut,  quales  vos  iam  antea  in  aliis  causis  praebuistis,  tales  hoc  quoque 
tempore  vos  praestetis.  5)  Caesar,  cum  in  senatu  sententiam  diceret  de 
Lentulo  et  Cethego,  Catilinae  sociis,  maxima  moderatione  (ob.  mode- 
ratissimum)  se  praebuit. 
43.  a)  Celare  aliquem  aliquid  „(oor)  jemonbcm  etroa§  oerb,cimtid)en,  oerbergen, 
Derbsten" :  Non  te  celavi  sermonem  Ampii.  Celare  aliquem  de  re  „jemanben 

Über  etma§  in  UnfenntniS  galten" :  Bassus  noster  me  de  hoc  libro  celavit.  3m 

^affio  fagt  man  perfönlid)  celari  de  re  „in  UnfenntniS  über  etroaä  ge* 

galten  werben" :  Imperator  de  illis  insidiis  celatu«  non  est.  Debes  existimare  te 
niaximis  de  rebus  a  fratre  esse  celatum.  Non  est  de  illo  veneno  celata  raater.  9lber 
id  imprimis  te  celatom  volebam  (cf.  29,  c). 

b)  Docere  (unffoffifd)  edocere)  aliqueni  aliquid:  Philosophia  nos  artem  bene  vi- 
vendi docet.  Catilina  iuventutem  raultis  modis  mala  facinora  edocebat  (Sali.  Cat.  16, 1). 

Sie  3ad)e  Eann  aud)  burd)  einen  Qnfinitio  auSgebrücft  werben :  Magister 
tuus  te  nihil  sapere  docuit.  %n  ber  93ebeutung  „benachrichtigen,  in  ßenntniS 
fefcen  oon"  fonjtruiert  man  docere  aliquem  de  re:  Caesar  Boios  de  adventu 

suo  docuit.  De  omnibus  hostium  consiliis  edocti  sumus. 
^rm.  1.  Xq3  3nftrumcnt,  in  befjen  ©cbraucfie  man  jemanben  beleört,  ftcfjt  im  Abi.  instrum., 

j.  93.  docere  aliquem  tibiw,  fidt&u«,  armi»,  equo,  pilo  „jemanben  im  ^lötenfpicl.  Im 

Veierfpiel,  in  ben  ©äffen,  im  Weiten,  im  SBaUfpiel  untenueijen". 
flnm.  2.  Statt  bcö  ^ßafiiuS  doceri  in  bet  93ebeutung  „unterriditet  werben  in  ctmaS"  jagt  mau 

geroötmlicf)  discere  aiiquid  ah  aliquo  ober  institui  (imfnti)  re  ober  erudiri  (in)  re  (cf. 

114),  j.  93.  Pericles  a  Damone  musicam  didicit  ober  musicä  (musicis)  iustitutus  est. 

Äu«  bem  $afjio  fommen  fjauptfäd)Ucb  nur  (cf.  jebod)  Cic.  de  or.  1,  194  u.  244;  de  fin. 

2,  15;  Nep.  Epara.  2,  1;  Sali.  lug.  85,  33)  bie  ^arttripien  rfochis  unb  docendus  oor, 

bei  benen  bie  fBiffcnfdjaft,  in  ber  bie  Unterroeifung  ftattfiubct,  faft  au3fd}HeftUd)  im  9t  bl., 

nietet  im  9lcc.  (cf.  jebod»  Liv.  6,  32,  7  u.  25,  37,  3)  fte&t,  *  93.  doctus  et  Graecw  litten* 

et  Latini*.  SBenn  bie  Sadjc  burd)  bai  Neutrum  eined  üjironomcnS  ober  91  b  j c  f  t i u 3 

audgebrüdt  Ut,  ftebt  ftc  im  91  cc.,  5.33.  Cicero  per  legatos  cuncia  edoctus  (cf.  29,  c). 
?lnm.  3.  Dedocere  „einer  @acbe  entwöhnen,  eine«  beffern  belefjrcn"  fann  nur  einen  9lec.  ber 

^erjon  regieren.  3)aner  mäölt  man  bei  $in$ufügung  einer  ©acbe  entmeber  bie  Umidjreibung 

facere,  ut  aliquis  aliquid  dediscat  ober  anbere  SBenbungen. 

c)  Postalare  aliquid  ab  aliquo  „etroa§  oon  einem  forbem".  —  Petere  aliquid 
ab  (fetten  ex)  aliquo  „jemanben  um  ettoa$  bitten",  (alfo  „Cäfar  würbe  gebeten" 
a  Caesare  petit«m  est);  petere  aliquid  „etroa§  erftreben,  ju  erlangen  fudjen" 

(>93.  castra,  honores,  consulatum  „fiel)  um  ba$  Äonfulat  bewerben");  petere  aliquem 
„auf  einen  lo§geb,eu,  ifm  angreifen";  petere  aliquid  ex  loco  „fjerljolen" 
(i.  93.  aquam  ex  fönte).  —  Poscere  unb  flagitare  aliquem  aliquid  ober  (f)äu= 
figer)  aliquid  ab  aliquo  „ettoaS  oon  jem.  forbern",  (ebenfo  reposcere  „jurücF- 
f orbern").   3)ie  ^Saffioa  posci  unb  flagitari  mit  5Icc.  ber  ©ad)e  finb  in 

s^rofa  f)öd)ft  feiten  (3.  93.  Caes.  b.  c.  1,  87,  3:  Legati  Stipendium  ab  legionibus 

flagitabantur).  _  Precari  aliquem  (mit  folg.  abhängigem  ©atje)  ober  aliquid 
ab  aliquo  (bef.  a  dis)  „jem.  um  etroa§  bitten",  dagegen  bebeutet  precari 

Wenge,  tat.  HcpetUorttim.  7.  «tuff.  II.  3 

Digitized  by  Google 


44.  34 

alimi  male  ober  omnia  mala,  bene  ober  bona,  salutem,  incolumitatem, 
rcditum  „für  jem.  alles  ©ute,  Sdjlimmc  u.  f.  »,  cvflet)cn,  il}iu  auiDÜufc^cit ". 
—  Exigere  aliqiiid  ab  (unflaffifd)  de)  aliquo  „etroas  oon  jem.  als  Sdjitl^ 
bigfeit  (ober  6d)ulb)  cinforbem,  als  s}>flid)t  uerlangen". 
ftntn.  4.  Deprecari  aliquvl  eutiuebev  „ctu'o-?  erbitten  „  erflcljen"  {ab  aliquo  „i>on  jem.". 
pro  aliqno  „für  jem.",  }.  8J.  pacem  ab  hostibns,  nihil  pro  se  ipso)  ober  „burdi  bitten 
ctmaS  gdmmmeö  ab,utmeubcn  fudjen"  (j.  t\.  mortem,  poenam,  iram  senatüs,  calamita- 
tem  a  so,  ignominiam  a  familiat;  abfohlt  d.  pro  aliquo  „Fürbitte  für  jem.  einlegen". 
Deprecari  aliquem  entioeber  „jemanben  tnftcinbigft  bitten"  ober  „eine  gcfätjrbctc  ^erfon  (©adnv 
loSbtttcn,  fid)  al«  ©uabe  erbitten"  (j.  33.  multorum  vitam  ab  aliquo,  sibi  exiüuru,  sa- 
lutem a  rege). 

?(mn.  5.  Velle  ivirb  efliptifd)  mit  bem  9lec.  eine*  fBtrfonennamenft,  BefonbcrS  eines  $erfoita£ 
pronomen*,  oerbunbeu  in  ber  s#cbeutung  ,,id)  luill  etioaS  von  jem.,  mill  mit  jem.  fprccfien", 
Ü-  SB.  Mene  vis  „millft  bu  mid)  fprcdjen?"  Paucis  te  volo  „id)  nuinfdje  biet)  auf  einige 
Sorte  ju  fprcdjcn".  Num  quid  aliud  me  via? 

d)  33ei  orare  unb  rogare  „bitten"  roirb  gcroöb,nlid)  nur  ein3,  cntiocbcr  bie 
*ßerfon,  roeldje  man  bittet,  ober  bie  ©adje,  um  roeldje  man  bittet,  buref) 
ben  5lcc.  auSaebrücft.  Steb,t  bie  ^erfon  im  $lcc,  {o  roirb  bie  ©ad;c  burd) 
einen  ©a£  mit  ut  ober  ne  angegeben ;  roirb  bie  s}>erf on  oerfd)roiegen,  f o  ftefyt 
bie  8ad)e  in  ber  Siegel  im  Stcc,  roie  rogare  auxilium,  orare  pacem.  33eibe 
Slccufatiue  jufammen  fteljen  f aft  nur,  roenn  ba»  fad)lid)e  Cbjeft  ba§  Neutrum 

eineS  v}3ronomenS  ober  3lbjeftiü3  tft  (j.  5?.  Hoc  te  vehementer  rogo;  nihil  aliud 
vos  oro.  Cf.  jebod)  Liv.  28,  5,  ü).  -  Implorare  aliquid  ober  aliquem  „fleljent^ 
lid)  anrufen*  (auxilium,  miscricordiam  alieuius,  leges,  deos,  patres);  aliquid  ah 

aliquo  „jem.  fletjentlid)  um  etroaS  bitten"  (auxilium  a  populo  Romano  ->  auxi- 
lium populi  Romani);  gnn$  feiten  aliquem  aliquid  (Liv.  34,  23,  3).  —  Couteildere 

aliquid  ab  aliquo  „jem.  bringenb,  nadjbri'tcflid)  um  etroaS  bitten". 

e)  Interrogare  unb  rogare  aliquem  „jemanben  fragen,  befragen",  de  re  „nadi 
(roegen)  einer  6ad)c";  ber  boppelte  3lcc.  ftel)t  nur  bann,  roenn  ba§  fad)lid)c 
Objeft  ba§  Neutrum  eines  Pronomens  ober  2Ibjcttio§  ift  a-     Roga  hoc  idem 

Epicurura;  Socrates  pusionem  quaedam  geometrica  interrogat,  cf.  29,  c).  -Mber  in 

ber  bei  Slbftimmungen  im  Senate  ober  äljnlidjeu  beratenben  Sßerfammlungen 
amtlichen  (folennen)  *ßl)raf£  „jemanben  um  feine  Meinung  befragen"  seit- 
tentiam  rogare  (roeniger  gut  interrogare)  aliquem,  im  ^affio  sententiam 
rogari  (roeniger  gut  interrogari)  ift  ber  31  cc.  ber  Sadjc  feftfteljeubcr  (Sprad): 
gebraud);  fonft  Ijeijjt  „jem.  um  feine  Meinung  fragen"  rogare  (interrogare) 
aliquem,  quid  seutiat.  —  Quaerere  aliquem  „nad)  jem.  fragen,  jent. 
fnd)en";  aliquid  „etroaä  511  erroerben,  5U  geroinnen  fudjen"  (alieni  „für 
jemanben",  sibi  „für  fid)",  ex  re  „au3  einer  Sadje");  aliquid  ex  (ab,  de) 
aliquo  „jem.  nad)  (ob.  um)  etroaS  fragen,  etroaS  oon  jem.  31t  erfahren  fudjen", 

(olfo  „Säfar  ivurbc  gefragt*  qaaesitnro  est  ex  Caesarea ;  de  re  „etroa§  (gerid)tlid), 

roiffenfdjaftlid))  unterfudjeu,  jum  ©egenftanbe  ber  Unterfuctjung  inadjen".  — 
Sciscitari  aliquem  (feiten)  „jem.  befragen";  aliquid  ex  (de,  ab)  aliquo  „bei 
jem.  nadjforfdjen,  fid)  erfunbigen  nad)  etroaS"  (=  exquireie  aliquid  ex,  de. 
ab  aliquo).  —  Percontari  aliquem  (de  re  ober  mit  inbir.  ^ragefa^e)  ober 
aliquid  ab  (ex)  aliquo  „fid)  bei  jem.  nad)  etroaä  erfunbigen,  fovfdjcn".  — 
Consulere  aliquem  de  re  „jem.  roegen  einer  Sadje  um  föat  fragen". 
0nm.  0.  Gine  ard)aiftifd)C  9ieben§art  ift  populum  (ob.  plebem)  rogare  magistratum  „bei« 
8S0UC  einen  Beamten  jur  Saljl  üorfd)!agenM  (Liv.  3,  6ö,  4;  0,  42,  14). 

44.  1)  Flaminins  consnl,  si  officium  voluiaset  praestaro.  speculatores  prae- 


Digitized  by  Google 


—  30  — 


45. 


mittere  debuit;  quod  si  fecisset,  de  insidiis  ab  Hannibale  ad  Trasumen- 
uum  collocatis  celari  non  potui7.  2)  Ceres,  postquam  Proserpinaw  filiam 
passim  qnaesivit,  a  Sole,  quem  de  fortuna  amissae  (ob.  ex  quo  fortunam 
amis>ae)  percontata  erat,  de  raptu  eins  edocta  est.  3)  Quisquis  a  deo  nihil 
petit  (ob.  preeatur)  nisi  divitias  et  honorem,  fragili'a  bona  se  petere  (ob. 
precari)  sciat  4)  Socrates  nihil  praemii  discipnW  (ob.  a  diseipulis)  po- 
scebat,  sed  sapientiaw  sine  pretio  eos  docebat.  5)  Scelesto  homini,  u( 
metu  poenae  in  extremas  oras  fugiat,  tarnen  non  continget,  ut  scelem 
detewi  celet.  6)  M.  Fabius  Caeso  apud  hospites  Caere  educatus  litten's 
Etrusc/s  in8titutus  (ob.  eruditus)  erat  linguamque  Etruscain  probe  noverat; 
omninoque  tum  pueri  Romani  litteras  Etruscas  discere  (ob.  litten's  Etru- 
m$  institui  ob.  erudiri)  solebant.  7)  Cimbri  Teutonique,  cum  ad  fines 
Italiae  advenissent,  Romanos  poposcerunt  (ob.  flagitaverunt ;  ob.  a  Ro- 
mains popo3cerunt,  flagitaverunt,  postulaverunt)  agros  domiciliaque ;  quae 
si  impetrassent,  stipendia  pro  populo  Romano  facturos  se  polliciti  sunt. 
8)  Rex  cuneta  edoctus,  de  quibus  antea  a  legatis  erat  celatws,  omnia 
mala  hostibus  precatus  fraudem  ulturum  se  iuravit.  9)  Pyrrhus,  Epiro- 
tarum  rex,  quamquam  deos  precari  et  sacra  facere  et  dona  ferre  non 
desinebat,  tarnen  numquam  aut  victoriam  aut  incrementam  potentiae 
aut  gloriam  ab  eis  postulabat  (ob.  eos  poscebat),  sed  unwm  hoc  Semper 
orabat.  ut  integra  valetudine  uteretur.  10)  Cum  reus,  quem  iudices  de 
nominibus  consciorum  frustra  iuterrogaverant,  in  carcerem  reduceretur} 
mnltitudo  concitata  retineri  vix  potuit,  quin  lapidifats  eum  peteret. 
11)  Pauperem  eum,  qui  inopiam  suam  propter  verecundiam  nomine 
celet,  nitro  adiuvato,  etiamsi  auxiliwm  a  te  (beffev  auxili?/m  tuum)  non 
imploret.  12)  Caesar  in  senatu  rogatus  sententiam  censere  se  ait  pubh- 
eaudas  coniuratorum  pecunias,  ipsos  in  vineulis  habendos  per  munieipia. 

UlldtUfm  bev  ÜB  erro  unb  ermiß,  be§  Sdjmerael,  bc»  Unwillens, 
ber  greube  wirb  bie  s^erfon  ober  3ad)e,  roeld)e  bas  ©emüt  erregt,  burd)  ben 
fler.  mit  ober  otme  bie  Qntevjeftion  o  unb  heu  (feiten  eheu  unb  hem),  jebod)  ] 
regelmä&ig  in  ^evbinbung  mit  einem  Attribute  ausgebrütft:  (0)  mo  miseram ! 

Heu  me  infelicem!  Meam  stultam  verecundiam!  0  virum  simplicem,  qui  nos  nihil  celet! 

?lnm.  1.  8to  ber  ?lu<3ruf  ironifd)  gemeint  ift,  pflegt  o  ju  fehlen,  g.  53.  Constantem  houii-  ' 
nem  et  gravein,  qni  glorietur  a  gloria  se  afuisse!  —  ii>irb  mit  bem  Subftantio  baS 
Temonftratiopronomcn  hic  üerbuuben,  fo  fteljt  baSjclbc  gcmöbnlid)  in  bev  ftrageform  bicine 
(403,  9hRR.  1),  fl.  33.  Huncine  hominem!  hancine  impndentiam,  iudices!  hanc  audaciam! 

Slnm.  2.  33ei  ecce  „fiebe  ba"  fleht  flaffifd)  regelmäßig,  bei  en  „ba  baft  bu,  ba  fie&  mm"  faft 
ftet*  ber  3Jom.,  3*.  Ecce  multo  maior  etiam  dissensio!  En  crimen,  en  causa,  cur 
dominum  servus  accuset!  Cf.  jebod)  Cic.  Verr.  1,  93  it.  Phil.  5,  15.  —  33ei  vae  (un- 
flaffifd)  hei  ober  ei)  „tuebe"  ftetjt  bev  Tat.,  3.  33.  Vae  misero  mihi!  —  Pro  tritt  jum 
31  er.  nur  in  ber  SJerbiubung  pro  deum  tob.  deoritm)  kominunif/ue  fidem  „bei  allem,  ma* 
im  Gimmel  unb  auf  Grben  beilig  in",  fonfl  §iint  SJofntto  (pro  dei  immortales !  pro 
sanete  Juppxter!).  —  Mulum  wirb  im  Sinne  beä  bcutfd)en  ,.$tim  genfer"  in  ftragc|Ütfc 
eingcidioben,  j.  $3.  Quae,  malnm,  est  ista  voluntaria  servitus?  —  Kone  ftcfjt  mit  bem 
3t cc.  ob.  Tat.  beim  3»tri»fcn  im  Sinne  von  „auf  baö  3i'ol)l !",  j.  33.  Bene  Hbi  ob.  bene 
te  »auf  bein  ©obl!  auf  beiue  Qkfuubbcit !". 

?lnm.  3.  Ter  9lce.  be3  $lu?ruf3  entfpridjt  oft  uollcrcn  beutfrfjen  Senbungcn,  3.  33.  Me  miserum 
„was  bin  tri)  bod)  für  ein  ungliirflicher  SWcnfcb!"  Pracclaram  defensionem  „baö  ift  ja 
eine  berrliche  SBerteibigung  V  Me  caecum,  qui  haec  non  viderim  „mie  fonnte  tri)  nur  fo 
blinb  fein,  bad  nid)t  ju  fcr)en !" 

Knut.  4   Ter  Sofaiit»  flcl)t  im  Mu^rufc  nur  bann,  tornti  berielbe  ^ugleid)  ?lnvcbc  ift,  5. 
0  mis<rr,  quod  non  sentis,  quam  miser  sis!  —  Ter  91  DE  fteijt  nur  bann,  menu  ba^ 

3* 


Digitized  by  Google 


46-47.  —  56  - 

9(bjeftiu  prübtfativ  ift,  $.93.  0  magna  i*w  veritutis  (sc.  est),  quae  facile  sc  per  se 
ipsa  defendat!  Calamitosus  Deiotarus,  qui  a  servo  fugitivo  accusetar  !  (Uber  ben 
Acc.  c.  inf.  im  %u6rufe  cf.  435.) 

46.  3)er  bei  3>id)tern  unb  fpätcreu  93rofatferu  tjäufii^c  Slccufativ  bcr  näheren  93eftim- 
mung  (Accasativus  Uraecns)  finbet  fid)  bei  eigentlid)en  eubftantioen  in  guter  SBrofa  [o  gut 
rote  gar  nid)t  unb  wirb  meiftenS  bind)  ben  91  bl.  vertreten.  (?ioiu8  fagt  einmal  Hannibal  ad- 
versum  ferau/*  tragulä  ictus  cecidit;  £atftu9  feminae  Germanorum  nudae  bracchia  et 
lacertos  u.  ii.)  häufiger  ftet)t  biefer  ?lcc.  nur  von  ben  fubftantiuievten  9?eutri$  ber  pronomina 
unb  adiectiva  numoralia  (cf.  29.  c),  befonber«:  ceternni  „im  übrigen"  (b.  b.  in  \ onftiger  $fo 
fidjt,  fonft )  unb  cetera  „in  ben  übrigen  3tüden.  Schiebungen"  (beibe  faft  nur  bei  (rffioriftrn 
unb  5>id)tent,  bei  Älaffifern  nur  gan$  vereinzelt;  bafür  cetcris  in  rebus,  ceteris  rebus,  audi 
reteroqai);  —  nihil  „in  feiner  ^caiebung,  nid)t  im  geringften"  (ftärfer  als  non);  nonnioil 
unb  aliquid  „einigermaßen";  —  multum  „febj,  vielfad)",  plus,  plurimum,  nimitim  u.a.. 
j.  33.  Tulli  regnum,  cetera  egregium,  ab  una  parte  haud  satis  prosperum  fuit  Virum 
cetera  bonuni  secuta  ambitio  est.  Nihil  te  moror;  nihil  me  fallis;  nihil  te  impedio, 
Thraces  nihil  se  moverunt;  plebis  Romanae  nihil  similis;  senatus  nihil  sane  intentus. 
Xonnihil  me  consolatur,  cum  recordor.  Vereor,  ne  tibi  me  suscensere  aliquid  putes. 
Res  aliquid  differt.  Multum  te  diligo  (te  metuo,  tibi  irascon.  Suebi  multxtm  sunt  in 
venationibus.  Hunc  tu  plus  quam  te  amas.  —  3o  aud)  Minimum  „bödjfteuS"  unb  mini- 
mum  „minbcftenS"  bei  Sablbegriffen  (cf.  495,  Hmn.),  $.  93.  A  te  bis  terve  surnmum  litteras 
aeeepi;  nun  minimum  „nid)t  im  geringften". 

9lnm.  3Md)ter  unb  fpötere  ^Jrofaifcr  verbinben  nid)t  feiten  baS  ^affioum  berjenigen  93erba,  roch* e 
ein  9ln^  unb  9lu$aief)cn,  ein  93efränjen,  3(1) müden  unb  Umtjüllen  bezeichnen, 
mit  einem  CbjeftSacc.  gan$  in  berfelben  93eife,  roie  ber  OMedje  baS  SDJebium  gcbraud)f, 
j.  93.  Cingamur  ternpora  myrto  „mir  ivodcu  unS  (nobis)  bie  Schläfen  mit  Worte  unu 
juinben".  Priamns  ferrum  cingitur  „gürtet  fid)  (sibi)  ba«  Sdnvcrt  um".  Induitur  ga- 
leam  clipeique  insigne  decorum.  Virgines  longam  indutae  vestera.  Cornua  exaitur 
et  cum  cornibus  annos.  Floribus  crines  ornatur.  Coronatus  fronde  capillos.  Caput 
Phrygio  velamur  amictu.  Redimitus  tempora  lauro.  Ionectuntur  colla  auro. 

47.  «Ibverbialc  tteeufative  finb:  magnam  (maximam)  partem  =  magna  (maximal  ex 
parte ;  id  aetatis  ober  id  temporis  =  ea  aetate,  eo  tempore ;  id  (hoc)  genas  unb  omne 
genas  -  eins  (huius)  generis,  omnis  generis,  $•  93.  Magnam  partem  ex  iambis  nostra 
constat  oratio.  Suebi  maximam  partem  lacte  atque  pecore  vivunt.  Maximal»  partem 
ad  iniuriam  faciendam  aggrediuntur.  Purgavit  se,  quod  id  temporis  venisset.  Forum 
id  temporis  omni  turba  vaeuum  erat.  Id  nobis  oneris,  hominibus  id  aetatis,  imponitur. 
In  balneis  fuit  cum  id  aetatis  Iii  10.  Alia  itl  genus  „anbereö  bergleid)en",  aliquid  id  genus 
„ettvaG  berartigeS".  Boves  et  id  genus  pecora.  Porticus  avibus  omne  genus  oppleta.  üi* 
vtu*  fagt  aud):  Quid  hoc  noctis  venis? 

9(nm.  3»  ben  ab verbi eilen  flccilfattven  finb  aud)  nod)  folgenbc  311  reebnen: 

a)  Secus,  rvcldjcd  nur  mit  bem  ftufafee  virile  ober  muliehre  bei  £>i)torifcrn  vorfontmt  unb  fiel* 
unveränbert  $u  allen  töafuS  gefügt  tuirb,  gleidjbebcutenb  mit  bem  (Genitiv  sexus  virilis  (niu- 
liebris),  5.  93.  infans  virile  secus  „ein  Üinb  mäunlimeu  (i)efd)lcd)t£". 

b)  Vicem  (vom  uugebräud)lid)cn  9iom.  vicis)  ftefit  mit  einem  (Mcnitiv  ober  v^offefiivmonomcn 
im  Sinne  von  „wegen,  mit  SRüdfidjt  auf",  befonberd  in  93erbinbung  mit  9^erben, 
toeld)e  eine  ©emiitSbcivegung  (Sorge,  3d)mer,$.  93efiimmerni^  be$eidmen,  j.  93.  Rei  publicae 
ricem  saepe  hoc  doleo.  Sollicitns  sum  non  raeam  vicem,  sed  rei  publicae  et  exercitns. 
Valde  et  meam  et  vestram  vicem  timeam  necesse  est.  Seit  ifiviuö  ftebt  bcr  UtL 

in  glcidjer  93ebeutung.  (Selten  bat  vicem  bie  93ebcutung  „nadj  ber  3t rt  unb  USeii«". 
J.  93.  Sardanapali  vicem  in  suo  lectnlo  mori.i 

c)  Partim  ift  ein  alter  91  cc.  =  partem  jinb  ftebt  fo  aud)  öfter«,  j.  93.  Consul  partim  co- 
piarum  mittit,  partim  ipse  dneit.  Sobann  fanu  partim  —  partim  aber  aud)  wie  ein 
Nominativ  fteben  =  alii  —  alii  ober  alia  —  alia  unb  mit  einem  ©en.  ober  mit  ber^röpr». 
ex  oerbunben  iverben,  roobei  ju  bemerfen  ift,  baft  ba«  ^räbifat  immer  im  ^lurol  jfebfj 
unb  fid)  int  ©efcbledjte  immer  nad)  bem  von  partim  abbängigen  SubftantiveTriditcn  Wl 
(cf.  7,  9(nm.  1);  3.  93.  Bonorum  partim  necessarior  partim  non  necessaria^M«/. 

tim  e  nobis  timidi  sunt,  partim  n  re  publica  aversi.  Reliqui  sex  fuerunt.  e  quibus 
partim  plane  tecum  sentieftanf.  partim  medium  qnendam  enrsum  tene//a»it.TEorum 
partim  in  pompa  partim  in  acie  illustre*  esse  voluerwnf.  Übrigend  fann  partim  — 
partim  aud)  al«  9Xppofition  jum  Tanten  be«  ©anjen  treten,  j.  93.  Illae  tabulaef^,m 
in  hortos  Pompei  partim  in  villam  Scipionis  deportatao  sunt. 


Digitized  by  Google 


—  37  -  48-49. 

d  Lihram  pondo  „ein  ^funb  fdjtoer",  daas  libras  pondo  „jroei  $funb  fduuer"  u.  f.  ro., 
j.  Dictator  coronam  auream  libram  pondo  in  Capitolio  Iovi  posait.  Paterae 
aureae  fuerunt  ducentae,  septnaginta  sex  libraa  forme  oranes  pondo. 

48.  1)  0  fatalem  huius  proelii  eventum !  cives  Romanos,  pro  sancte  Iuppiter, 
hac  contuinelia  nomen  ßomauum  afficere  non  puduit!  Vae  (unf laff ifcf) 
hei)  nobis  misem!  2)  Pro  deum  hominumque  fidem  !  aliquid  (ob.  nonnihil) 
miror  vos  a  nobis,  hominibus  id  aetatis,  vitae  rationem  reposcere,  cum 
non  possitis  reddere  vestrae.  3)  En  dextra,  mi  amice!  (o)  te  fortuna- 
tiiflt,  qui  pericula  maris,  furorem  hostium,  alia  id  genus  effugeris!  4)  Por- 
sena  Mucii  Scaevolae  virtute  magnam  partem  dicitnr  adductus  es-e,  ut 
pacem  cum  Romanis  faceret,  5)  Ecce  medicus!  quamquam  is  doloribus 
tuis  mederi  nihil  poterit,  si  causam  mali  eum  celabis.  6)  Cicero,  quem 
litteris  Graecis  non  minus  quam  Romanis  doctum  fuisse  constat,  a  nego- 
tii publicis  omniuo  aut  maximam  partem  liberatus  studia  philosophiae 
revocavit,  quam  adulescens  adamaverat. 

3.  Xatto. 

SJorbemcrf ung.    Ter  T n f i n  ift  ber  ftafuft  beö  inbi retten  ober  entfernteren 
Cbjeft*,  b.  I)-  be*  (iJegenftanbel,  lucldjer  uon  einer  X&ätigfeit  nur  mittelbar  betroffen  wirb. 
Ter  $atiu  be$eidmct: 

l.  ba*  inDtrefte  ober  entferntne  £b\ttt  auf  bie  ftrage  „wem?"  ebenforooljl  bei  (tranfi= 
ttoen  unb  intranfitiuen)  Serben  al$  bei  ?lbjeftiuen,  faft  burd)tucg  bem  beutfdjen  2>atio 
cntfpredjenb,  Dens  hominVma  omnia  bona  praebet.  Cives  legibus  parent,  Patria 
omnibus  cara  est. 

I  ba*  0ftfilin.tr  ober  intrrrffierte  Cöjfft  auf  bie  grage  „für  nun?  in  Weifen  3nter  = 
effc?"  §,  3*.  Homo  non  tibi  sali  natus  est,  sed  patriae  et  ciribus. 

3.  ben  ;}turrf  auf  bie  ftrage  „moju?,  3?.  Caesar  laborantibus  suis  quinque  cohortes 
subsvlio  misit. 

49.  $en  3)atirj  regieren  folgcnbc  intranfitioe  Serba:  nubo,  parco,  studeo,  in- 
commodo,  persuadeo,  snpplico,  arrideo,  obtrecto,  invideo,  faveo,  medeor, 
maledico.       ^affio  bürfen  biefelben  nur  unperfönlid)  fonftruiert  roerben, 

,v  Mibi  invidetur  „id)  werbe  beueibet",  vobis  persaadebitur  „it)r  werbet  überrebet  WX* 
ben",  vobis  persuasum  est  „il)r  feib  überrebet  worben",  divitibns  invideri  solet,  numquam 
vobis  persuaderi  potuit  (cf.  im  $cutfd)cn  „mir  wirb  geholfen,  eud)  ift  gefdjabet  worben"). 
Änm.  1.  Xubere  (cig.  fid)  in  einen  3d)lcier  büflen,  tuie  e$  bte  SBraut  bei  ber  $odi$eit  ttjat) 
wirb  nur  uon  ber  tfrau  öcfa9t •  üom  Wanne  jagt  man  (uxorem)  ducere,  in  matrimonium 
ilucere.  $a«  ^artieipium  nupta  Verheiratet  an  ober  mit  jemnnbem)  wirb  ebenfomof)!  mit 
bem  Tatio  ali  mit  ber  ^rapoi.  mm  uerbunben.  —  Son  parcere  ift  ba8  $erf.  ^aff.  un* 
gebräudjlid) ;  ftatt  parsam  est  fagt  man  temperatum  est  alirui.  Slud)  invisum  est  alicui 
roirS>  uenniebeu  unb  bafür  entiueber  bie  aftioe  Sonftruftion  genommen  ober  invidiae  esse 
alicui  ober  in  inridia  esse  apwl  a/iquem  ober  invidiam  habere  ex  re  ober  nhtrectari 
alu  ui  gefagt.  —  £ic  uon  roederi  fctjlenben  formen  f  j.  &  DflÄ  ^erfeft  unb  bao  gnnjc  ^affio) 
werben  burdi  samre  (uuflaffifd)  modicare)  aliquem  erfetyt. 
Sinnt.  2.  $war  ficfjt  bei  invidere  ber  ^Tatiu  fowofjl  ber  ^erfon  alä  ber  6adjc,  s3.  in- 
video tibi,  divitiis  tun;  wenn  aber  pglcid)  eine  fßttfon  unb  eine  Sad)C  als  ßbjefte  uor= 
banben  finb,  fo  tritt  bie  <3ad)e  in  ben  Tatiu,  wätjrenb  bie  ^ßerfon  athibutio  burd)  ben  QJenu 
tio  (refp.  buid)  ba§  *j}of}ef{iupronomcn)  ou§gebrürft  wirb,  alfo  inridere  alicui  rei  alieuiu», 
ä.  Themistocles  Miltiadi«  gloriae  invidit;  nullius  ego  invideo  honort;  quidam 
homines  dignitati  twie  inviderunt  „baben  bid)  um  beine  SSürbe  beueibet".  ^uraeilen  finbet 
fid)  aud)  invidere  alicui  in  re  (Cic  de  Gr.  2,  228;  Flacc.  70),  aber  invidere  alicui 
■liquid  ober  alicui  aliqua  re  finb  unflaififa^e  (ober  lucntafteuS  fcb,r  fraglidje)  Äonftruftionen. 
(Liv.  44,  30,  4;  2,  40,  11.) 

?lnm.  'S.  29ie  man  fagt  waledicerc  alicui  „uon  jcm.  Üble*  reben,  ifjn  löftertl«  fd)inn(}cn",  fo 
oueb,  benedirere  aiicni  „uon  jem.  Wüte«  reben,  gut  fpredjen".  (irft  bei  beu  Ätrdjenudteni 
Reifet  benedicere  alicui  ob.  aliquem  „jcm.  lobprciicn,  benebeien,  iegnen"  {—  laudare,  prae- 
dicare,  fortunare,  bene  alicui  precari).  —  Qmviciari  „Vorwürfe  madjen,  fd)impfen" 
)ttqt  flaffifd)  obne  jeben  flafud,  nad)flaffifd)  mit  bem  Tntiu  (ftatt  convicinm  facere  alicui 


uigiii 


zed  by  Google 


50.  —   38  — 

ober  conviciis  insectari  aliquem).  —  „^rmnuPnii  mibe  rfürerfinr  beißt  flaffffö  nidjt 
contradicere  alicui,  fonberu  contra  aliquem  dicere  <  -  ndversari,  obloqni  alicui»:  ab; 
folllt  finbet  fid)  and)  contra  diccre  „"SMbcrfprud)  ergeben".  23on  «  ad) eit,  bic  einem  Tinge 
ober  einonber  mibcrfprcdjen,  jagt  mau  repagnare  alicui,  pugnare  cum  re,  inter  se  pii- 
gnare  (repugnare,  dissidere,  discrepare  .  —  Obtrectare  „oerflcincrn,  benetben**  flafiifd) 
nur  c.  dat ,  feit  VtuiitS  aud)  c.  acc  ber  Sadje.  —  Praestolari  „(als  Liener)  jemanbc* 
fjarren,  warten  auf"  alicui  ob.  alicui  i  ei,  feltcner  aliquid.  ?lud)  apparere  in  ber  33cbcu; 
tunfl  „bebienen,  aufwarten"  regiert  ben  Tatiu. 

Munt.  4.  „3flttonbfm  Irtinuofjl  fflflfn"  fceifjt  in  guter  ^rofa  nidjt  valedicero  alicui,  ion-- 
bern  valcrc  iubere  aliquem,  (multam)  su Intern  dicere  alicui.  —  Kenantiare  alicui  „aiv^ 
geben,  fid)  loSfagen  Oou;'  (Stoicis,  offüiis  civilibus,  rebus  humanis);  renuntiare  a/ieni 
aliquid  „jemanbem  etwa«  auffüubigcn,  abfagen"  (amicitinm,  hospitium).  —  Comitari  „be- 
gleiten" ftebt  in  feiner  gewöhnlichen  ^ebeutuug  als  Tranfitiouiu  mit  bem  ?lcc. ;  nur  im 
tropnebeu  6inne  „,utr  Seite  fteb.cn,  fid)  anjcblicftcn  an"  K=  coniunetum  esse)  regiert  eS 
ben  Tat. ,  |.  0.  Tardis  ingeniis  virtus  non  facile  coraitatur  (Cic.  Tusc.  5,  l>S  mii 
100).  —  Patmcinari  alicui  „in  Sd)ttft  nehmen,  befanden"  (=  alicui  patronum  esse, 
adesse,  praesto  esse,  patrocinium  praestare)  uub  operari  alicui  rei  „e  ucr  2nd)0  ob- 
liegen" fommen  flafjifd)  taum  vor.  —  Suadere  „anraten"  mirb  mit  bem  Tat.  bev  $crfMi 
ober  mit  bem  ?(cc.  ber  5ad)e  nerbuubcu;  als  9lcc.  ber  Sadic  neben  bem  Törin  fteben  mit 
allgemeine  Angaben  wie  mnlta,  unum,  nihil,  hoc,  illnd,  fonft  de  re  ober  ein  ^icbcnfan. 
—  DUsuadere  „abraten"  läßt  einen  Tat.  ber  $erfoit  überhaupt  uidjt  -m,  fonberu  nur  bi* 
3ad)e  im  *lcc.  (ober  mit  ber  i'räpof.  dei  ober  einen  ^ubcnfaU:  dissaaderc,  ne  quis  faciat 
aliquid.  —  I^noscere  „verleihen"  (ergönjt  bind)  Miriam  dato  ftebt  mit  bem  Tot.  ber 
^erfon  ob.  3ad)e  (v      ignosco  mihi,  huic  festinationi) ;  aber  „jemanbem  chuaS  Ufr« 
Reihen"  beißt  iynascerc  alicui  aliquiil  nur  bann,  wenn  bic  Sadje  burd)  baS  Neutrum 
eines  ^rou.  ob.  ?tbj.  auSgcbrüdt  t f t  (j.  &  Tibi  hoc  ignosco,  cf.  Cic.  Phil.  1,  13>,  fonfl 
alicui  rei  a/ieuius  (j,  P.  fratris  temeritati.  cf.  Cic.  ['am.  5,  12,  1).  —  Imperare  „faxx- 
fd)en  über,  behcrridicn"  fauu  nur  mit  bem  Tat.  fteben  {,\.  *l\  omnibus  gentibus,  ctiam 
invitis,  sibi,  cupiditatibns) ;  aber  imperare  alicui  aliquiil  „jmianbcm  bic  Lieferung  einer 
8adic,  eine  Stiftung  auferlegen"  (j.  33.  civitatibus  obsides.  soeiis  frnmentum).  —  Re- 
pnare  „Äönig  fein,  ^err  »ein,  regieren"  unb  dominari  „berrfdjen,  ben  £crru  fpielcn"  haben 
tu  guter  $n>fa  weber  ben  Tat.  nod)  ben  9(cc.  bei  fid),  fonberu  werben  nur  intranfiti» 
gebraudit;  als  Xraufitioum  bient  regere  (administrare,  mw/erari,  yuhernnre  tt.  ä).  — 
Keconeiliare  aliquem  (ob.  animura  alieuius)  alicui  „jem.  mit  jem.  oerföhnen";  recon- 
ciliari  alicui  ob.  reconciliare  sibi  alqm.  „fid)  mit  jem.  uerfitynen"  (=  in  gratiain  am 
aliquo  redire). 

Wnm.  5.  „3«ft  bin  tibcr^fUflt"  beißt  latetnifd)  nidjt  nur  mihi  permasi  ober persuamm  mihi 
est  (nur  ocrciiudt  persuasum  habeo  ob.  mihi  persuasum  habeo\  fottbent  höufig  oudi 
mihi  persuafleo  =  canfido,  rredo,  plane  non  (fubito  (k.  33.  velim  tibi  persnadeas  „fei 
ja  überzeugt";  tibi  persuade).  SVo  wir  im  Teutfdjcn  „fid)  überzeugen"  im  Sinne  non  Htt* 
rennen,  bie  (Srfaforung  ßaben  ober  madjen,  bnfj"  gebraudjen,  tritt  im  Sat.  cognostere,  in- 
tcl legere,  videre  u.  ä.  cht,  j.  35.  „3d)  babc  mid)  oon  feiner  Treue  überzeugt"  fidem  cius 
cognovi  ober  cognitam  (perspectam)  habeo. 

50.  1)  Quin  fortuna  Octaviani  rebus  mirum  quantum  faverit  (=  affnerit), 
nemo  est,  qui  dnbitet  ;  nam  qiiarjaquam  mnlti,  qni  pristinam  libertatem 
restitutam  volebant,  eixts  poteutiae  invidebant  consüiisque  adversabantur, 
tarnen  cum  rerum  esset  potitus,  id  assecutus  est,  qnod  assequi  non  po- 
tuerat  Caesar,  qtü  quidem  sine  dubio  dignior  fuerat,  qni  orbi  terrarnm 
imperaret.  2)  Iulia,  Caesaris  filia,  Pompeio  nitpsit  anno  a.  Chr.  nndesexa- 
gesimo;  qua  qninque  annis  post  mortua  Pompeius  filiam  Metelli  Sci- 
pionis  uxorem  (ob.  in  matrimonhm)  duxit.  3)  Quaraquam  cives  urbis  ex- 
])ugnatae  imperatwr/  victon*  supplieaverant,  ut  clementer  secum  ageret 
(ob.  sibi  parceret),  tarnen  aedificiw  nec  public/s  nec  private,  ne  templf.» 
quidem  deornm  tempcratiim  est;  ille  enim  eonim  pertidiae  veniam  se  da- 
turum  (tuentger  gut  ignoturum)  non  esse  iuraverat.  4)  Quam  vis  multi  id 
agant,  ut  omni  modo  mihi  maledicant  me/sque  in  civitatem  merit/.v  ob- 
trectent,  tarnen  nec  operae  nec  pecuniae  parcam,  ut  vulner ibus  rei  pu- 
blicae  (inflictis)  medear.  5)  Si  quisqnam  dignus  est,  cuius  eloquentia 


Digitized  by  Google 


-   39  —  50—51. 

nobis  adniirationi  sit,  is  certe  Cicero  est,  cuius  quidem  landaus  a  plnri- 
mis  hodie  maledici  atqne  obtrectari  so\vt.  6)  Nuraquam  mihi  persuade- 
biYicr,  ut  contra  consulem  dicum,  qui  populo  de  hac  lege  gravissimis  ver- 
bis  suasit;  namqne  meminerimus  bella  hisco  temporibus  dementer  geri 
atqne  etiam  hostibus,  quantum  fleri  possit,  parci  solere.  7)  Amasis  Poly- 
crati  hospitium  rennntiavit,  qnod  illius  exitnm  vitae  miserrimum  fore 
tibi  persuaserat  (ob.  persnasum  ci  erat;  loenioer  gut  persuasum  habebat); 
nara  deos  magnae  et  stabil/  fortnnae  niortaltum  invidere  opinabatur. 

51.  SKcbjcre  Serben  Ijnben,  jcnadjbem  fic  mit  bem  $at.  ober  ?(cc.  ober  einer  ^räpofitiou 
OTbunbcn  [inb,  eine  u erf ct> i ebene  SJebeutung: 

Metaere  nnb  timere  (nud)  rereri)  e.  acc.  „etroad  fürdjtcn,  fid)  üov  cliua*  fiirdjteu";  c.  dat. 
ober  de;  Jrljr  fclfejt  pro,  j.  5J.  ad  Brot.  1,  16,  2)  ,  für  jem.  fürd)ten,  befolgt  fein  megen  je» 
ntanbcsT:  timere  aliqu'ul  ab  aliquo  „etwad  (sdjlimuicS  von  jem.  fürdjten". 

Consalere  aliquem  „jem.  um  9?at  fragen"  (de  re  „wegen  einer  Sadje");  aliquid  „ctroaS 
cniwgen,  bcvot|*d)!agrn  über";  alicui  ob.  alicui  rei  „für  jemanben  ober  ctmad  forgen";  in  aJi- 
quem  graviier  crudeliter,  snperbe,  violcnter  n.  ft.)  consulere  „ftreng  (fjart,  ftol$  k.)  gegen 
jem.  ücrfafncn". 

Prospirere  imb  prov'ulere  aliquid  „ctionS  uorljcrfcfjen"  3?.  pericalum,  tempestatem 
f  ifnram)  ober  „ctioad  (fm  üoroutf)  befdjaffen,  befolgen"  (5.  SJ.  exercitni  frumentum,  com- 
meatnm,  armai ;  alicui  „forgen  für,  SJorfcfjruugcn  treffen  für"  (3.  9?.  patriae,  salnti  avium, 
rci  frumontariae). 

Cavere  aiiquid  „etioad  ,\u  uermeiben  iud)cn,  fid)  üor  ctiuaS  in  adjt  neunten";  ab  a/iqua  re 
»MC  ctroad  auf  feiner  §ut  fein";  alicui  „jem.  3ietjerr)cit  fdjnffen". 

Moilerari  aliquid  „etu>a$  gefjorig  lenfeu,  leiten,  cinridjtcn,  orbnen,  regieren"  (j.  9?.  equum, 
consilia  audacinm,  sententiam  suam  timore,  religionem;  tibicines  suo  arbitrio  cantus 
moderantun;  alicui  rei  „8d)ranfen  (ein  "Mab  nnb  3icl)  fc^en,  im  3<"ime  ballen,  ba«  rcd)te 
ffloö  in  einer  Sadje  beobaditen"  (3.  3J.  irac,  linguae,  animo). 

Temperare  aliqu'ul  „rid)tig  mifdicn"  (vinum,  potumi  ober  „gehörig  einrichten,  regeln, 
orbnen"  fj.  %K  rem  publicara  legibus)  ober  „mit  9Maf)  gebraudjen"  (5.  SB.  victoriam);  a/icui 
Jfbonen,  mofagen"  3*.  soeiis,  templis,  sibi,  irae,  risui);  temperare  (fcltencr  «//»  tem- 
perare)  a  re  „fidj  einer  iSarfje  enthalten"  (3.  ^.  a  lacrimis,  ab  ininria;  SiuiuS  fefct  ftatt  aA 
and)  ben  blofjen  2151.). 

Cupere  aliquid  „ctiufi'ä  bcgefjrcn,  münfdjcn";  alicui  (ober  alicuius  causa)  „jemanbem 
ijerooflcn  fein,  luobliuollcn,  tf  gut  mit  ifjm  meinen".  —  Gbenfo  velle  a/uni  (ob.  afuuius  causa) 
„)cm.  gemogen  fein"  (nud)  omnia  ober  beno,  magnopero  alimi  velle);  aluui  nolle  „je- 
manbem abgeneigt  fein,  ein  Vorurteil  gegen  jem.  babeu";  alicui  aliquui  malle  „jem.  ctnmö 
lieber  gönnen". 

Vaearc  alimi  rei  „Wubc  für  etmaS  r)abcn,  einer  Sadjc  obliegen"  (feiten);  re  ob.  a  re 
.frei,  leer  fein  (meift  non  ctma«  Vnftigem),  fid]  fern  r)alten  oon"  (cf.  94,  91nm.  3). 

Imponere  alvui  aWjuv!  „einem  etroaö  auffegen,  auferlegen",  um  e«  tragen;  aiiquid 
in  rew  fcltencr  unb  faft  nur  in  übertvagener  33ebcutunn  in  re)  „ctmad  auf  eine  Sadje  fejjen 
ober  legen";  aluui  „jem.  5,intciö  Vidit  fiifjvcu,  betrügen". 

Rrcipere  aliqu'vl  „etmaö  iDiebcrbefommcu,  aufnehmen,  (pflid)tmä6ig)  übcrnel)inen" ;  sc  renperc 
ex  re  „fid)  0011  eUWtS  crljolcn"  (ex  terrore  ac  fuga,  cx  timore)  =  se  colligere,  sc  recreare 
ex;  reeipere  alirui  „fid)  gegen  jem.  oerpflid)teu,  jem.  gufagen,  Dcrfpredjen"  (orania  ei  petenti 
reeepi;  vobis  reeipio  celeriter  me  negotium  confecturam). 

1)  Cum  omnibus  vicis  ab  hostibus  combustis  commeatirm  exercitui 
providere  (ob.  prospicere)  difficile  esset,  factum  est,  ut  milites,  cum  irae 
moderari  non  possent,  ab  iniuria  et  maleficio  non  temperareut.  2)  Quam- 
rjnani  ani Ullis  mens  («)  mein  nullo  omniuo  tempore  vacat  tantoqae  do- 
lore cruciatur,  ut  a  lacrimis  vix  possim  temporäre,  tarnen  hoc  solacinm 
mihi  manet,  bouos  cives  omnes  mihi  (ob.  inea  causa)  omnia  cupere  (ob. 
velle)  nec  dubitare,  quin  saluU'  pnblicöc  magis  consulnerim  quam  meae. 


Digitized  by  Google 


52 


—  40  — 


3)  Thucydides  tyrannos  Graecorum  veriasime  dixit  propterea  saepe  in 
cives  saevissime  consuluissa  nec  potentiam  temperasse,  quod  corporuru 
suorum  incolumita/i  dignitah'que  geutiliciae  magis  quam  salufi"  publica« 
consuluissent  4)  Verres  libidini  minime  moderabatur  atque  ab  iniuria 
ita  non  temperabat,  ut,  cum  Siciliae  urbem  aliquam  intraverat,  incolae 
(de)  fortunis  suis  metuerent.  5)  Illud  neminem  vestrum  fugere  potest, 
eum  (a)  multis  melis  erroriousque  vacare,  qui  a  verbis  adulatorum  caveat. 
6)  Futura  ita  provideo  (ob.  prospicio),  ut  rem  publicam  nostram,  quam 
maiores  legibus  institutisque  optime  temperaverunt,  perversum  iri  dicam, 
nisi  fallacias  (ob.  a  fallacüs)  contionatorum  quorundam  cavebimus  ac 
severissime  consulemus  in  eos,  qui  quidquid  vel  dicunt  vel  faciunt,  par- 
tium rationibus  consulunt 

52.  93iele  mit  sßräpofitionen  (ad,  ante,  cum  con,  in,  inter,  ob,  post,  prae, 
sub,  super)  jufammengefetjte  s-8erba,  tranfttioe  roie  tntranfttioe,  roerben  enrroeocv 
mit  bem  $atio  (cf.  jcbocb,  31)  ocrbunbcn  ober  nehmen  jum  grojjen  Seil  biefclbe 
ober  eine  finnoerroaubte  s$räpof.  51t  fid).  Ob  ber  SDatio  (refp.  Slccufatiü) 
ober  bie  ^ßrapof ition  oorjujiefyen  fei,  barüber  entfdjetbet  lebiglidj  ber  Sprach 
gebraud);  bod)  pflegt  ber  $atio  nur  ju  fteljen,  roo  geiftige  unb  fittltdje 
Weiterungen  ftattfinben;  wo  rein  örtliche,  roirb  geroöfjnlid)  bie  ^3rdpofition 

lüicberljolt.  So  roerben  j.  93.  a)  auflfdjlie&lid)  mit  bem  £ntiö  fonftrulert:  acclamarc, 
addiecre,  adiudicare,  adnuere,  allincre,  affingero,  afflarc,  affulgere,  arridere,  arrogare 
(sibi  rem  „fid)  etwa*  ^eignen,  amna&cn"),  assentiri  (feltencr  ossentire),  illacrimari  uJ>cr 
illacrimare  (unflafjijd)  mit  9lcc),  immiscere,  impingere,  ineubare,  innrere,  ingignere  (feilen) 
u.  ingenerare,  instare,  intervenire,  opponere,  occurrere,  obsistere,  obstare,  obicere. 
obesse,  prodease,  subesse,  superesse,  supponere,  suggerere,  subvenire,  anteferre,  ante- 
ponere,  praeferre,  praeponere,  praeesse,  praeficere,  praetexere,  postponere,  posthabere, 
succumbere,  snpervenire,  succurrere,  Bnffragari  u.  0. :  —  b)  regelmäßig  mit  ber  ^rApofition 
wrbunben :  accingi  ob.  se  accingere  ad  „fid)  fertig  machen,  fid)  lüften  ju"  (unflafftfd)),  adniti, 
advenire,  aspirare,  attrahere,  attinere,  astringere  „feft  anbinben  an",  accurrere,  adducere, 
advehere,  allicere,  a  lligare,  allidere,  advocare,  colloqni,  coalescere,  congredi,  congre 
pare,  illabi,  illicere,  illigare,  immittere,  infnndere,  indneere  n.  n.:  —  c)  fomotjl  mit 
bem  XtttiÖ  al«  mit  einer  ffrApOfitioll  uerbunben:  adeqnitare,  adhaerescere,  (adhaererc 
gem.  c.  dat.),  adicere,  adiungere,  afferre,  aggregare,  attexere,  annectere,  apportare. 
affigere,  ascribere,  conectere,  commori,  imprimere,  infigere,  inhaerere,  inserere,  intexere. 
interiacere,  interiefrre.  interponere,  snbicere,  u.  a.  —  58ic  uerfdjicben  bie  Sonftrufticmen 
mondjer  juiammengefc^ten  Serba  finb,  möge  ba«  Sßerbum  adhibere  „ju^ieben  311,  anroenben, 
gebrauchen  bei  ob.  au"  jeigen:  adbibere  bospitem  cenrre  ob.  ad  cenatn,  convivio  ob.  ad  {in 
convivin/;/,  prudentiam  od  omnes  res,  lictorem  ad  ministerinm,  severitatero  in  fili", 
crudelitatem  in  servo»,  vim  captivit,  medicinam  aegro/o,  remedia  morbi«,  reverenüam 
ad  versus  deos,  officium  erga  propinqnos.  SJcan  fagt  adnare  nav&s,  ad  naves,  navifow; 
advirvre  mari,  marc,  ad  Ädaatucos;  surredere  „beramürfen"  moen&u«,  sub  montfw»,  od 
castra,  aber  in  ber  sPcbeutung  „nachfolgen"  nur  c.  dat. 

Hnttt.  1.  IncTdere  in  rem  „auf  etmaö  ftoften,  geraten  in"  (in  foveam,  in  insidias,  in 
CaeRarem,  in  invidiam);  bagegeu  fagt  man  uon  Stimmungen  unb  XffeNen,  mcldie  einen 
befallen  ober  überfommen,  incldere  r.  dat  (terror  exercitui,  mihi  snspicio)  ober  weidet* 
c.  dat.  (feltencr  c.  acc);  mihi  aliquid  in  mentem  incidit  „fommt  in  ben  Sinn".  — 
Incambere  „fid)  werfen  auf,  fid)  ftürjcn  in"  ftebt  flaffiid)  nur  ferciiyelt  c.  dat.  (Cic.  do 
or.  2,  79,  324),  fonft  rcgelmäRig  im  eigentlid)en  Sinne  mit  in  c.  acc.  (in  hostes,  in  gla* 
dium),  im  bilblidjen  Sinne  mit  ad  ob.  in  c.  acc.  (in  bellum,  in  ob.  ad  litterasj.  — 
Acceaere  ad  „berantreten  an,  fid)  nähern,  al§  3uUNK^0  (jinjufommen  (feiten  c.  dat.),  J« 
ctmaS  fdireiten,  etma?  übentefjmcn,  eingeben  auf  etroa$"  (ad  Cacsarem,  ad  moenia,  ad 
castra,  ad  Tarentum,  ad  has  suspiciones  certissimae  res  accedebant,  ad  alicoins 
amicitiam,  ad  scelus,  ad  pericnlum,  ad  rem  publicam  nftd)  ben  3taat$gefd)äften  n'^ 
men"  =  capessere  rem  publicam;  ad  alieuius  consilium,  ad  eas  condiciones);  acr(d(f( 


Digitized  by  Google 


—  41  — 


52. 


in  aliquid  „in  etwas  tjinetnfommen"  (in  portam,  in  Macedoniam);  alicui  „ju  teil  werben, 
wacbieu,  an  etwas  gewinnen,  juftimmen"  (alicui  accedit  animus,  dolor,  fiducia,  plus 
consilii,  paulum  roboris ;  manus  extrema  non  accesit  operi ;  alienius  sententiae  ob. 
ad  sententiam  accedere  „bev  Meinung  jem.  bettreten*'.  (llngemöbnlidjc  Sfbweidntngcn, 
j.  3?.  Sali.  Jug.  97,  3;  20,  2.)  iöci  Stäbtenamen  fann  ad  aud)  fehlen,  3.  93.  Lilybaeum 
accedere  „an  2.  fjcranfommen,  bei  ?.  lanben".  3n  Shtsbrürfen  rote  propins  ober  proxime 
tumulum  accedere  hängt  bev  91cc.  Don  propius  ober  proxime  ab,  cf.  59,  Sinnt.  4.)  — 
Aeeidere  alicui  „einem  begegnen,  miberfatjren" ;  aber  acc.  ad  pedes  (genna)  alieuius 
„btttenb  niebciiaUcn  t»or  jem."  (=  procumbere,  se  abicere,  se  proicere  ad  pedes  ober 
ad  genua  alienius;  of.  jebod)  Liv.  44,  31,  13);  accidii  aliquid  ad  aures,  ad  oculos, 
a/{  animum  „bringt  JU,  Tommt  oor,  fommt  in".  —  Annumerare  .^üblen,  l)in$urcd)nen 
ju  ober  unter"  c.  dat.,  jebod)  nuet)  in  c.  abl.  (3.  33.  in  vatibus;  Cic.  Brut.  75;  Rose. 
Am.  89).  —  Acquirere  ad  „bh^uermerben  311"  (3.  93.  nihil  ad  vitae  fruetum);  oft  mit 
bloßem  9lcc.  (3.  ».  novos  amicos  acquirere  „bi^uerwerben"),  jebod)  unflaffifd)  in  bev 
33cbeuhtng  „(überbaupt  etwas)  erwerben".  —  Arrepere  „beranfd)leid)en"  ad  rem  (un* 
flaffifd)  c.  dat.). 

?lnm.  2.  Adesse  unb  interesse  zugegen  fein  bei,  beimobnen"  fteben  mit  bem  Tat.  ober  (tjäus 
figer)  mit  in  c.  abl.,  (adesse  aud)  mit  ad  =  „fich  cinfinben,  fid)  cinfteQeu  bei  ober  in 
etwas") ;  aber  adesse  in  ber  Sebcutung  „belftcbcn,  bclfcn"  (©egenteil  deesse)  fann  nur  ben 
Tat.  regieren,  unb  interesse  in  ber  33cbcutung  „jroifcben  etwas  liegen"  unb  interest  „es 
ift  ein  Ünterfdjicb  3wifd)en"  muffen  ftets  mit  infer  uerbunben  werben  —  Inesse  wirb  nad) 
bem  Vorgänge  Giecros  (cf.  jebod)  Off.  1,  151)  beffer  mit  in  c.  abl.  als  mit  bem  Tat. 
(Salluft,  ?wius  u.a.)  oerbunben;  bas  ^erfeft  beißt  nid)t  infai,  fonbern  nur  fai.  —  Deesse 
c.  dat.  beißt  nidjt  nur  „bei  etwas  fefjlen,  an  etwas  nidjt  teilnehmen"  (bello,  convivio), 
fonbevn  aud)  „e«  einer  ^erfon  ober  Sache  gegenüber  an  etwas  feblen  laffen",  3.  93.  deesse 
rei  publicae  „bas  Staatswobl  uernadiläffigen",  officio  „feine  93flid)t  nid)t  gefjörig  erfüllen", 
muneri  „feinem  33cruf  nid)t  nad)fommen",  tempori  ober  occasioni  temporis  „eine  (9e= 
Iegcntieit  unbenufct  worüber  geben  laffen",  sibi  „es  an  ftrf)  feblcu  laffen",  dolori  amicornm 
„gleichgültig  gegen  ben  Sönnern  ber  Sreunbe  u-  <*•  —  Adhaerere  „feftbangen  an"  c. 
dat.  (feiten  in  c.  abl.);  adhaeresoere  „bangen  bleiben  an"  meift  ad  rem  ob.  in  re,  (in 
übertragener  33ebeutung  „treu  anbangen,  fid)  feft  anfdjlicften  an"  ficbt  aud)  ber  Tat.  ob.  in 
c.  acc);  inbaerere  „au  etwas  bangen"  c.  dat.  ob.  in  re  ob.  ad  rem  (j.  33.  corporibus, 
in  mentibns.  ad  saxa)  93erciu3clt  ftebt  aud)  bas  Simpler,  haercre  mit  bem  Tat.  ftatt 
bes  gewöbnlidjeu  in  re  (ob.  ad  rem).  —  Assistere  ad  „tjintreten  3U"  (ad  tumulum);  im» 
flaffifd)  c.  dat.  in  bem  Sinne  „beiftefjen"  ftatt  adesse.  —  lntervenire  „.vuifdjen  etwas 
fommen,  eintreten  wäfjrenb"  regiert  flaffifd)  nur  ben  Tat.  (nox  intervenit  proelio,  hiems 
aspera  rebus  gerendis);  intertacere,  internere  unb  interponere  bnlb  ben  Tai.,  balb 
inter,  (iebod)  se  interponere  alicui  rei  „fid)  in  etwas  cinmifd)cn"  (3.  33.  bello;.  —  Inter- 
cedere  „fid)  befinben  jioifcfjen"  »erlangt  inter,  aber  ben  Tat.  in  ber  93cbeutuug  „(Sinfprachc 
tbun  gegen"  (legi)  unb  in  3?erbinbungen  wie  mihi  amicitia  intercedit  cum  aliqno.  — 
Inicere  aliquid  alicui  (urbi  ignem,  alicui  catenas,  spem),  aber  se  inicere  faft  au«* 
fd)licHlid)  mit  in  c.  acc.  (in  ignem,  in  medios  hostes).  —  (.Se)  insinuare  „einbringen, 
fid)  etnfd)leid)en,  fid)  einniften"  in  rem  (3.  33.  in  familiaritatem  alieuius,  in  philosophiam  ; 
weniger  gut  ad  rem),  aber  mit  bem  Tat.  ber  ^erfon  (3.  33.  regi  „fid)  einfdnncid)cln  bei"). 

Slmn.  3.  lmpendere  „fdjmeben  über"  regiert  im  cigcntlidjeu  ©inne  nur  ben  Tat.  (saxum 
Tantalo  impendet),  im  übertragenen  Sinne  ben  Tat.  ob.  in  c.  acc.  (omnibus  terror 
impendet,  in  nos  terrores  impendent).  Tagegen  wirb  impendere  „oerwenben  auf"  nur 
mit  in  c.  acc.  ob.  ad  fonftruiert  (pecuniam  in  vanas  res,  laborera  ad  incertnm  casum); 
ebenio  aud)  itmtmere  in  rem  =  comumere  in  re  ob.  conferre  ad  (in)  rem.  —  lmminere 
„bart  angrenzen  an,  brobenb  bevorftet)en,  in  bcbroblidjer  92är)e  fein"  c.  dat.,  aber  „bcgebrlid) 
tradjtcn  nad),  lauem  auf"  in  rem.  —  Hindere  „uerfpotten,  Derböfmcn"  bat  bie  Sa  die  im 
?lcc.  ober  Tat.  bei  fid);  bie  v£erfon  fteljt  im  ?lcc.  ober  mit  in  c.  acc.  —  Irridere  unb 
deridere  bürfen  nur  mit  bem  ?lcc.  uerbunben  werben,  insultare  mit  bem  Tat.  ob.  in  rem 
'unflaffifd)  mit  bem  ?tec.).  —  Accommodare  alirui  rem  „einem  etwa«  anpaffen"  (corpori 
vestem,  orationem  auribus);  alirui  rem  ad  rem  „einem  etwa«  an  etwad  anpaffen"  (sibi 
coronam  ad  caput);  rem  ad  rem  „etwad  nad)  etwa«  einridjten"  (sumptum  ad  mercedes, 
menm  consilinm  aecommodabo  ad  tuumj  se  ad  rem  „fid)  einer  Sache  anbequemen, 
fid)  rid)ten  nad)"  (se  ad  populärem  intclligentiam.  ad  alienius  voluntatem);  rem  in 
rem  „etwas  auf  etwas  anwenben,  begeben"  (exordium  in  plures  causas,  consilia  in 
omnem  eventum).  —  Applicare  „anlet)jten,  aufd)licBenw  unb  se  applicare  „fid)  anfd)licfoen 
an"  gewöbnlid)  mit  ad,  feiten  c.  dat.  —  Appropinquare  „ftd)  näbem"  c.  dat.,  (gan$  uer* 
firmelt  mit  ad,  1.  33.  Cic.  Fin.  4,  64 ;  Nep.  Tim.  3,  3).  —  Deferre  „jemanbem  etwas 
übertragen"  (3.  33.  imperiam,  prineipatum)  ftebt  mit  bem  Tat.  ob.  ad. 

Snm.  4.    Comparare,  componere,  conferre  „Dergleichen",  fowie  congruerc  unb  consenlire 


Digitized  by 


-  42  - 

„ftbcrctnitimmcu",  coneetere  „verfuüpfen",  coniungere  „uerbinben"  merben  mit  cum,  aber 
häufig  auch,  mit  ticm  T  a  t.  verbunben.  Tagegen  ftef)t  bei  concinere,  cancardare,  ronsociare, 
ennfundere,  cohaerere,  mptUare,  congrtgare,  rompirare  flaffifcb  ftct«5  cum.    ©benfo  and] 
rommnnicare  aliquid  cum  nliquo  Jemanbem  etroa*  mitteilen"  im  Sinne  »ort  Mjentanbea 
an  etwaö  teilnehmen  laßen"  ober  „mit  jemanbem  au  ctiond  teilnehmen"  (auch  abfolitt  com- 
mnnicare cum  aliquo  de  re  „mit  jetn,  über  etwaö  SHürffpradic  nehmen,  fid)  uerftänbigen 
cf.  3t5,  7).  —  Aridere,  adicert  „hinzufügen  jU*'  flehen  mit  bem  Tat.  (jo  regelmäfcig  bei 
^evjoncu)  ob.  mit  ad  (auch  mit  tn  =  „einflcd)tcn,  einfdjicbcn  in",     SB.  versus  in  ora- 
tionem).    Gbeufo  oculos,  animum  adicere  „rtdjtcn  auf"  alieni  rei  ob.  ad  rem  — 
Adinngere  wirb  mit  bem  Tat.  oerbunben;  in  bev  3*cbeutung  „hinzufügen  zu,  anidilief;cn 
au"  fleht  balb  ber  Tal.  balb  bie  S^räpofilion  ad  (accessionem  aedibus,  Ciliciam  ad  Im- 
perium populi  Horn.,  aud)  tn  rem  =  „einfügen  in",  j.  SP.  epistulam  in  fascicnlnm 
=  addero  in).  —  Adequitore  nimmt  bie  Sod)e  meift  im  Tot.,  bie  ^evfon  mit  ad  $u  nd) 
(portis,  ad  nostros).  —  Aspirare  im  tropifdjen  Sinne  „fid)  ju  envai  (Unerreichbarem) 
uerfteigen,  fidi  einbringen  in  etwa*,  einer  Sache  [\<b  annähern"  roirb  mit  a</f  bei  Siofab 
mortern  aud)  mit  in  veibuuben.  —  Ad  movere  „heranbringen  an"  verlangt  ad  ^fasciculnm 
ad  na res;  ber  Tat.  feilen);  aber  „anir-cnben,  %rx  .^ülfc  nehmen  bei"  o.  dat.  (equo  calcari.i, 
stimulos,  sorvo  tormenta,  nocentibns  manus;  bie  SJkäpof.  ad  feiten).  —  Appellere 
uavem  (cla-ssem)  „lanben"  ad  (in)  locnm,  unflaififd)  in.  Tat.  (11-,  S?lnm.  2);  appeüere 
animum  (raentom)  „feineu  Sinn  ridjten  auf"  ftet*  mit  ad.  —  Subigere  „unterjochen"  bat 
nie  einen  Tat.  bei  fid);  fehlerhaft  ift  nlfo  tibi  subigere  terram;  cjeruLHinlid)  ftebt  nur  ein 
llcc.  babei,  feiten  uod)  eine  ^efiinimung  nüc  sub  Imperium  (in  dicionemi  populi  Romani. 

—  Subicero  „weifen,  legen  unter"  regiert  luuiuiegenb  beu  Tat.,  bäuficj  aud)  sub  c.  acc. 
(feiten  sub  c.  abl. .  3u  ber  53ebeutung  „unterwerfen"  mir*  e$  in  guter  %xc]a  nur  bnnn 
mit  bem  Tat.  berjeuigeu  ^erfon  ocrlumben,  lucldjcr  ctroaä  unterworfen  tvitb,  menn  Subj:ü 
unb  Cbjcft  bie  gleiche  "Jkrfon  bezeichnen.  TcShalb  faiui  man  motjl  fagen  victi  hostes 
Cacsari  se  snbiecernnt  ober  imperio  (potestati,  sub  potestatem)  Caesaris  se  suhie- 
ctmnt;  aber  n:d)t  Caesar  Gallos  Romanis  (ob.  imperio  llomanorum)  subiecit,  fonfcein 
bnfiir  werben  SVbrafen  vermenbet  luie  sub  (in)  imperium,  potentatem,  d'u  'wncm  alicuin* 
redigere,  dicumi*  suat  facere,  mb  imperium  n/iaiius  subiungere.  —  Süffigere  „heften 
nu"  c.  dat.  fe.      cruci),  weniger  gut  in  re,  511  meiben  in  rem. 

Sinnt.  5.   Animum  advertere  „feinen  Weift  ouf  ctmaS  richten"  wirb  $ioar  gcmöhulidi  mit  ad 
vcibunbcu,  aber  aud)  wie  animadva  tere  mit  bem  blofjcn  3lee.  (\.  ^.  Cic  Tnsc.  5,  f>ö). 

—  Attendere  aliquem,  «liquid  „auf  jemanben,  auf  etwas  adjtcn";  aber  animum  attendere 
fteht  mit  ad  (unflaffifd)  c.  dat.).  —  Interniere  animum  (cogitationem  u.  ä.)  in  (ad] 
nliquid  ob.  aticui  rei  ,,bcu  OScifl  auf  etwa*  richten4';  ebenfo  infentus  „aufmertfam  auf"  mit 
in  (ad)  aliquid  ob.  alicui  rei.  —  Intentare  aliquid  „etwas  brohenb  richten  auf"  nil 
Tat.,  aber  aud)  mit  in  c.  acc.  (sicam  alicui,  manus  in  legatnm). —  SBdhrenb  adigere 
„Ijevantrcibcn,  hernubiinnen"  im  eiflcntfidjrn  Sinuc  gciuöhnlid)  mit  bem  Tat.  ober  mit  in, 
ad,  im  übertragenen  oinnc  =  „jem.  ju  cliuaö  treiben,  bringen"  mit  ad  nerbunben  tv'nb 
(flammam  turri,  telum  in  litus,  alitjucm  ad  insaniam,  ad  ultimam  neecssitatem . 
regiert  e3  in  beu  avcliaiftifcben  9(u^brftdfii  adigere  aliquem  arbUrum  „jem.  uor  ben  3rf)icb: 
rid)tcr  führen"  unb  aliquem  im  iwandum  adigere  „jem  511m  Sdjiuur  bringen,  rcreibigen" 
,uuci  SHeeufatiue:  jebod)  fiubct  fid)  audi  aliquem  iure  iurando  (ob.  ad  ins  iurandum; 
adigere.  —  "2Bä()renb  iuserere  „einpflanzen"  mit  bem  Tat.  ob.  mit  in  c.  abl.  (aud)  in 
c.  acc.  ?)  uerbunben  mirb,  ftcl)t  ba*  ^artieip  inxitus,  namentlid)  in  übertragener  SBebeutimg, 
in  ber  Siegel  mit  bem  Tat  —  losere ro  „hinciufterfen"  in  rem  (eibum  alieni  in  os),  aber 
„anfügen,  ctnmifd)eu"  c.  dat.  rationcs  orationibus).  —  Invehere  unb  iovehi  im  eigent- 
lidjen  Sinne  regelmofug  mit  tn  c  acr.  (vimim  in  Galliam,  peenniam  in  aerarium.  car- 
pento  in  fornm ),  unfldffifd)  mit  Tal.,  (bei  blofic  ^Icc.  nur  bei  Stäbtenamcn);  ftet*  invehi 
in  aliqnid  (,lo>?,ucl)cn,  fid)  ereifern  gegen".    Äbtt  aticui  invehere  aliquid  <j.  SR.  mala 
„ctioa<5  über  jem.  bringen"  (,;.      Seiben)  —  lntoeri  0.  acc.  „etnmä  aublirfeu,  onfdiaueu. 
bctrad)tcn",  fomohl  im  eigeutlidjcu  altf  im  tropifdjen  Sinne;  bagegen  tu  aliquid  „ben  CIM 
auf  etmaö  ridjten".  —  Inscribere  „auf  etmaö  fdjreiben"  c.  dat.  ob.  (häufiger)  mit  in  c. 
acc;  aber  im  übertragenen  Sinne  „bringen  über,  uerurfacfjen,  einflößen"  nüt  Tat.  ber  Herfen. 
3Ron  fagt  regelmäfng  nlicu»  inferre  bellum,  cladem,  metura,  terrorem,  vim,  arma,  do- 
orem  u.  ä.;  aber  beiVijüia  inferre  unb  se  inferre  1  irgcnbmolun  eilen,  geraten)  ftetrt  ebcn= 
oiuoljl  ber  Tat  nl$  in  c.  acc.  —  Inspicere  im  eig.  Sinne  ütnflüffüdn  „hincinfeben  jn" 
n  rem  (in  speculumi.  aber  im  Sinne  uon  „ctroaä  einfehen  =  nadjfchen  in  ctma*,  Sinficftt 
nehmen  non  cltuaS"  ober  „befid)tigen,  muflcrn"  ftet^  mit  bloftem  ?(cc.  (librnm,  bges, 
domnm,  arma,  cquos).  —  Inquirere  rem  „nach  ettuatf  fudjen"  (corpus  alicaius);  ober 
in  rem  „forfdjen,  nad)forfd)en  nad)  etma«,  untci fudjen";  in  aliquem  „eine  Unterfudiunii 
ßorfd)ung  anftellen  gegen  jem.  ober  bei  jem."  (ipec.  j;ur  9?cfd)affung  Qeridjtlidjer  Pcwe* 
mittel).  —  Importare  „au8  ber  grembc  einführen"  in  rem;  ober  „werurfaehen"  c.  dat. 


Digitized  by  Google 


—  43  —  53—54. 

i  jebodi  nur  ucn  fdjlimmen  Tingen,  $,  8.  calamitatem  sociis\  —  Afferre  im  eigentl.  Sinne 
c.  dat.  ob.  ad;  ober  int  büMidicn  Sinne  unb  in  mancherlei  $cibinbungen  nur  c.  dat. 
alicui  vim,  mnnus.  necem,  dolorem,  volnptatem,  alacritatemK  —  Inningen1  „eiu= 
fugen,  anfügen"  c  dat.  ober  in  rem;  aber  „aufbürben,  auferlegen"  nur  c.  dat.  (alicui 
onus,  leges,  servitutem). 

ere  „befdjleidicn,  überidHeidjen"  c.  dat.  (senectus  adukscentiae,  nobis  obre- 
pit  .;  ober  bilölid)  obr.  ad  rem  „cifdjleidien"  (ad  honores\  in  rem  „fid)  cinfd)leid)eu  in" 

in  animura  alieuius).  —  3tct<S  c.  dat.  ftetjen:  offictre  „(Sintrog  tbun,  im  SÖege  ftetjen" ; 
»innrere  „liegen  oor";  obeqnitare  „binreiten  an";  obambulare.  „berumgehen  an,  uor"; 
obnunfiare  „(Sinfprad)e  erheben  gegen";  oecurrere  „begegnen,  entgegenfonunen,  entgegen- 
treten";  obserundare  „bcgünfiigen".  —  Obversari  „fid)  aufhalten  t>0X,  oorfd)iueben"  c.  dat. 

castris,  animo ;  aber  neben  oculis  and)  ante  ocuW).  —  Obdacere  „etiuaö  überziehen 
mit«  .neben  uor  ob.  fiter  cliooS"  alirjuirf  all  ui  (tenebras  rebus,  fossam  castris);  feiten 
rem  re.  —  Oflandere  „autfgie&en,  uerbveiten  über"  alicui  aliquid  (noctem  rebus,  terro- 
rem  ocobs  animoqne);  mit  oIj  nur  in  ben  Söerbinbungcn  ob  oculos  unb  ob  os.  3m 
foiüu  aud)  offundi  alujua  re.  —  Praesidere  „befd)ütjen,  berfen,  bic  9luffid)t  führen  über" 
fuidfi  im  militcirifdun  8iunc)  floififd)  ftetd  c.  dat,  bei  SaQuft  aud)  c.  acc.  —  Praetendere 
aliquid  alicui  rei  „etmoS  Dürhölten  uor"  (=  nlö  Terfmantel  gebraudjen  für,  befd)önigeu 
miti.  S*ei  i'iuiu*  bebeutet  praetendi  c.  dat.  „fid)  uor  (an)  ctiua«  binftrerfen".  —  Circum- 
iacere  „herumliegen  um"  ftel)t  bei  IMuimS  c.  dat.  —  Snperosse  c.  dat.  entioebcr  „über; 
leben,  iibetbauern"      8.  Lucumo  superfuit  patri)  ober  „übrig  bleiben  Mm  ctioaS". 

a3.  1)  Omni  studio  ineumbite  in  hoc  bellum,  quod  postquam  din  rei  pn- 
blicae  impendit,  nunc  denique  vobis  indictum  est;  nolite  pati  hostes, 
qutbus  ex  indulgeutia  nostia  animi  accessi.^se  videntur,  legibus  gen- 
tiumqne  iuri  (ob.  aud)  bev  acc.)  süperbe  illudere.  2)  Longe  abest,  ut 
fonnidines  vobis  opponam ;  sed  ut  medici  gravior ibus  morbts  remedia 
acriora  ac  saepe  periculosa  adhibent,  ita  nunc  in  nostra  re  publica  gra- 
visüimum  mal  um  inesse  videtur,  qnod  diligentissime  attendere  (ob.  ad 
quod  animos  attendere)  debetis;  nam  ad  id  sanandum  förtissimis  reme- 
diis  opus  est.  '.))  Cleomenes,  Lacedaemoniorum  rex,  non  multo  post- 
quam ex  bello,  quod  Argiv«  iutulerat,  domum  rediit,  in  insaniam  in- 
cidit  atque  manus  sibi  attulit  (ob.  intulit);  neque  enira  ignem  h\co  Argi 
sacro  snbicere  et  Iun<"nis  sacerdo/i,  a  quo  ad  aram  accedero  atque  rem 
divinam  facere  vetitus  erat,  vim  atTerre  (ob.  inferre)  veritus  erat.  4)  Le- 
gati, qui  tum  forte  in  senatu  aderant  et  paulo  ante  ipsi  (in)  proeh'o 
interfuerant,  stipplici  voce  oraveruut,  ut  senatores  verbis  suis  fidem 
adiungerent  neve  paterentur  barbaros,  in  quibus  nihil  humanitatis  aut 
clementiae  inesset,  exercitum  impune  ad  urbem  suam  admovere,  ut  ser- 
vitium  sibi  iniungerent;  potius  bello  se  interponerent  et  classe  arHocum 
idoneum  appulsa  sese  opponerent  caterv/s  longins  progredientibus  eis, 
quae  m  agrorum  po.<sessionem  imminentes  proconsu^'  Romano,  qui  pro- 
vincitte  finitimae  praesideret,  bellum  inferre  non  essent  dubitaturae. 
5)  Hostes  tanto  impetu  in  nostros  signa  intulerunt,  ut,  nisi  nox  proeh'o 
intervenisset,  cladem  nobis  illaturi  castrisque,  ad  quae  snecedere  iam 
coeperant,  potitnri  fueriut.  6)  Allobrogum  legati,  quibuscum  prineipes 
coniurationis  Catilinariae  omnia  coramunieaverant,  quae  ad  consilia  con- 
iuratorum  pertinebant,  praesertim  cum  animw  eorum  obversaretur  metus, 
ne  civitas  sua,  si  consilia  cum  coniuratis  coniunxissent,  maximis  peri- 
cuh's  obiceretur,  ad  Ciceronem  consulem  attulerunt  (ob.  detulerunt)  om- 
nia, quae  sibi  cum  illis  convenissent. 

&  $ie  Serben  dono,  circumdo,  aspergo,  induo,  exuo,  impertio,  macto  roerben 
fonffruiert  entroeber  alicui  aliqnid  ober  atiquem  re;  bie  Äonftruftion  mit  bem 


Digitized  by  Google 


55. 


44  — 


3)at.  ift  }U  roäf)len,  roenn  bie  ^ßerfon  ober  ©acfje  nid)t  blog  leibenb  at§  Objeft 
ber  §anblung,  fonbern  als  bei  ber  §anblung  beteiligt  bargefteHt  werben  foH, 
ober  roenn  bie  Srage  „roem  5 um  Pütjen  ober  Sdjaben?"  befonbers  in 

33etiad)t  fommt.  ift  alfo  nid)t  baSfelbe,  ob  man  fagt  dono  lilti  librum  „idj  icbenfe  bir 
ein  $ud)"  ober  dono  te  libro  „id»  befdjenfe  bid)  mit  einem  S3ud)c"  ;  circuiruh  urbtm  tnunitijtn- 
bus  „id)  umgebe  bie  Stobt  mit  ©efeftigungen"  ober  circumdo  urbi  munitione»  ,,id)  lege  3?e-- 
feftigungen  um  bie  Stobt  berum  on".  —  Aspergere  aram  sanguinc  (befprifcen),  dignitatem 
raacalis  (befubcln);  bagegen  aspergere  clarissimo  viro  labeculam  (onfprifoen,  anhängen  , 
gravitati  comitatem  (beigefcllen).  —  Impertire  alicui  lindem,  partem  oneris  (mitteilen, 
äufommen  Iaffcn),  ober  (leiten)  aliquem  doctrinis  (ueifehen  mit).  —  Mactarc  deo  victimam 
(opfern);  ober  Apollinem  Tictimi,  manes  puerorum  extis,  hospites  honoribus  (burd)  $ar* 
bringung  »on  ctroa*  ctjreu,  üerhcrrlidjcn),  aliquem  crudelissima  morte,  aeternis  supplicus 
i  tjeimfudjen,  $u  IMrunbc  rid)ten  mit  etmaS). 

Vlnm.  1.  3m  ?lfti»  fagt  man  gemöbnlid)  induere  (exuere)  alicui  alif/uül  „einem  etwa? 
anheben,  anlegen  (aufyiebcn)",  im  <|ioffiw  iru/ui  {exui)  re.  9tber  „fid)  ctroa*  anheben 
(aussieben)"  ftebt  gemöbnlid)  ofync  baä  Meflcjriopronomen  sibi  (olfo  induo  tanicam  „t'dj 
jiehe  mir  eine  Suuifa  an",  induis  galeam  „bu  fefeeft  bir  einen  §elm  auf",  exuimns 
togas  „mir  Rieben  unü  bie  Togo  au«";  cf.  227 j.  Exuere  in  ber  SBebeutung  „berauben" 
mirb  oud)  im  ?lftiu  fonftruiert  aliquem  re  (|.  3?.  hostem  armis,  castris).  So  induere 
in  aliquid  (ob.  al.iqua  re)  „fid)  in  etroaS  hineinbegeben,  geraten  in"  in  laqueos  in  cap- 
tiones,  haatis).    Ntmlid)  se  exuere  ex  laqueis. 

Wnm.  2.  SBie  aspergere,  donare  unb  circumdare  fonnen  aud)  bie  Serben  i/linere,  inurere, 
circumfundere,  praetexere,  praefigere,  prae/nunire,  afflare  lt.  a.  mit  leidjter  Söeränbeum 
ber  Hnfcbauung  auf  boppclte  28eifc  fonftruicit  meinen.  —  Interclodere  alicui  aliquid  „je» 
manbem  etioafl  »erfperren,  »erlegen"  ($.  8,  viam,  fugam,  exitum);  aber  aliquem  allqva 
re  unb  (bei  Citlidifcitcn  ob.  sJ>erfonen)  ab  re  „jemanbem  etmaö  abj'dmcibcn,  jemanben  rrn 
etiuofl  abfd)nciben"  -  excludere  ^.  commeatu.  pabulatione,  traiectu,  a  castris.  a 
mari,  ab  exercitu).  —  Interdieere  alicui  alujuid  „einem  etmaö  unterlagen,  »erbieten*  in 
unflojfifd)  in  ber  guten  Spradjc  beifjt  cä  alicui  afiqua  re  2*.  Komanis  omni  Gallift, 
alicui  foro,  feminis  purpurae  usn;  bober  pafiioifd):  populo  Antiati  interdictum 
est  mari;  hominibus  rem  male  gerentibus  interdicitur  patriis  bonis;  cf.  jebodj  Cic. 
har.  resp.  12).  Stebcnb  ift  bie  publiciflifdje  ftormel  interdieere  alicui  aqua,  et  igni  n\<- 
manben  in  bie  9ld)t  erflären". 

55.  Esse  c.  dat.  fjeijjt  „^aben,  befitjen",  esse  c.  gen.  „geboren,  eigen 

fein".  SJian  fagt  alfo  alirm  aliquid  est,  tnenn  e§  barauf  anfommt  %\\  be» 

jeir^nen,  roa3  einer  beft^t,  fo  ba§  ber  9}acf)brucf  auf  ber  Sactjc  liegt;  aber 

alicttiKs  aliquid  est,  wenn  eö  barauf  anfommt  ju  fagen,  roer  etroa§  befi^t, 

fo  bafj  bet  sSad)brucf  auf  bev  £ßevfott  liegt;  alfo:  patri  est  domus  „ber 

ißatcr  J)at  ein  §au§",  patris  est  domus  „baä  ^)au$  gehört  bem  5ß ater 

<5tatt  be§  ©enitio§  ber  $erf onatpronomina  werben  bie  entfpredjemVn 

^Offeffiüpronomina  gebraust,  5.       Hic  hortus  est  raeus  (nidjt  mei),  hacc 
domus  tua  est;  quae  antea  patris  fuerunt,  nunc  vestra  sunt. 

9lnm.  1.  Pimvlere  „im  foftifdien  ^efi^e  fein"  ftc()t  faft  nur  bei  aufscrem  $ab  unb  Öut  /nnm. 
bei  OrunbbefiH»)  unb  ,uuar  nur  bonn,  menn  bo«  CSigentumövcdjt  Ijcroorgeljoben  merben  fofl. 

—  Habere  „old  Eigentum  innehaben"  ftel)t  im  aOgemetnftcn  ©innc  foroobl  »on  äufjent  olv1 
innern  ÖJütcrn;  jebod)  (jütc  man  fid),  Cbjefte  bamit  ju  »erbinben,  meldje  nidjt  ald  ein  ^efip 
ongeferjen  »»erben  föttnen;  fnlfd)  tnärc  j.  timorem  habere  ,,^urd)t  hoben"  für  timere 
ober  in  timore  esse ;  falfd)  patientiam  habere  cum  aliquo  für  pationter  ferre  aliquem. 

—  Teuere  „etmo«  Grgriffenc^  baben,  ctma*  erlangte«  innebaben",  obtinere  „einen  SMifc 
feftbalten,  betjoupten"  (feltencr  „erlangen").  —  Sebr  oft  mirb  „baben,  befUicn"  burd)  ufi 
überfejjt,  aber  nur,  menn  ber  9efiß  einer  Sodje  im  (^cbraudje  berfelben,  in  ibrer  33enupunc| 
,^u  etma«  beftebt;  bc§balb  mirb  gemöbnlid)  entmeber  bind)  einen  jiociten  WA.  ober  einen 
^rdpofitionaloucbritd  bie  Krt  ber  BemißtUtg  fpccicll  ongegeben  (,*,.  ^.  Trebonio  utor  amico. 
teste,  praeeeptore;  comibus  urorum  pro  poculis  ntuntur)  ober  burd)  ein  jugc'iigte* 
?lbj.  (ob.  ^Jron.)  eine  ^c^cidjnung  be«  proftifdjen  3>»fdoeibältuif}cS  gegeben,  ^.  ^.  Uti  bona 
valetudine,  idoneis  equis,  minus  exercitatis  militibus,  rebus  optimis,  ventis  adversis, 
patre  divite  etc.  Navis  optime  cursum  conficit  ea,  quae  scientissimo  gubernatore 
utitur. 


Digitized  by  Google 


—  45  — 


66. 


flnm.  2.  S*ei  Scjeidmung  eines  gjgenf  ettigcn  SBerljältniffeö  („idj  f)abe  ctiuafc  mit 
jemanbem")  fagt  man  regelmäßig  est  (ober  intercedit)  mihi  aliquid  cum  aliquo,  j.  SB.  Est 
mihi  cum  fratre  tuo  amicitia  (consuetudo,  controversia,  simultas  etc.).  Homint  cum 
deo  similitudo  est.  $od)  finbet  fid)  vcrchijclt  aud)  höhere,  j.  58.  Caes.  b.  g.  7,  67,  7 ; 
1,  44,  9;  b.  c.  3,  16,  3  U.  ö. 
9imn.  3.  3ur  ^e5e'^nun9       93eft|jeS  geiftiger  ober  förperlidjer  Gigcnfdjaften  möge 
man  esse  c.  dat.  nid)t  netjmen.   35er  Sa&:  „£f)emiftoflc3  befaft  grojje  Slugbcit"  möge  nldjt 
überfefet  roerben  Thernistoc/i  magnum  consilium  fuit,  fonbern  Thernistocles  magno  con- 
silio  fuit  ober  in  Themistoclc  magnnm  consilium  fuit  ober  magnum  consilinm  fuit 
Tbemistociis.    So  aud) :  In  Masinissa  rege  snmma  corporis  siccitas  erat  (ob.  inerat^ 
=  Masinissa  rex  snmma  siccitate  erat.    In  me  sunt  multa  vitia,  ober  res  habet  hoc 
ritii.  (Cf.  jebodi  Sali.  Cat.  52,  2;  51,  42). 
Slmn.  4.  3»  ben  SHebenSarten  alicai  nomen  (cognomen)  est  ober  m  an  ct.  alicai  nomen  dare, 
addere,  indere,  dicere,  ponere,  imponere,  triboere  ftet>t  ber  betreffenbc  Warnt  nidjt  im 
©en.  (cf.  9),  fonbern  enttveber  im  ?at.  ober  (bäufiger)  in  bemjenigen  ÄafuS,  in  tvelcbcm 
baS  2ilort  nomen  (rognomen)  ftebt   Temnad)  locrben  bie  ©äfcc:  „$ie  $>äuptcv  ber  GtruSfev 
batten  ben  tarnen  Vufiimonen" ;  „2lntiodni3  gab  bem  einen  fetner  beiben  ßlefanten  ben  Tanten 
ajaj";  „$em  52.  ^apiriuS  mürbe  von  bett  Wörnern  ber  Söeiname  Clurfor  gegeben"  folgenber* 
nicken  überfe$tt:  Principibus  Tuscorum  nomen  erat  Lucumonra  (Lucumoni/ws);  An- 
tiochus  alteri  elephanto  suo  nomen  dedit  Aiacera  (Aiaci) ;  L.  Papirio  a  Romanis 
cognomen  inditum  est  Cursor  iCurson).  —  Sei  nomen  haben  unb  anberen  tranfitiven 
Serben  obne  $ativ  ftebt  bei  G igen n amen  ber  Stcc.  als  Slppofition,  bei  Appellativen 
ber  @en.,     SB.  Fluvius  nomen  Danuvium  habet.    Einsmodi  animus  audaciae  potius 
nomen  habeat  qnam  fortitudinw.    Cato  quasi  cognomen  iam  habebat  in  senectute 
Sapienti«.    Fugienda  sunt  orania,  quae  voluptatis  nomen  habent. 
56.  1)  Lycurgus,  cum  Spartam  eivium  virtute  defendi  vellet,  urbem  moem- 
bus  (ob.  urbi  moenia)  circumdari  vetuit.  2)  Atticus  complures  annos 
Athen is  versans  tot  tantaque  beneficia  in  cives  contulit,  ut  civitatem 
ei  (ob.  ci  vi  täte  eum)  donare  vellent.  3)  Cum  Hector  Patroclww  occisum 
armis  exuisset,  Achilles  indutus  splendid«  armis,  quae  Volcanus  Theti- 
dis  preeibus  fabricatus  ei  erat,  in  pugnam  ruit,  ut  Hectorem  ulciscere- 
tur.  4)  Ex  duobus,  qui  pari  exercitatiowe  sunt  gubernacula  regendi,  non 
is  melior  debet  dici,  cui  n&vis  melior  et  speciosior  est.  5)  Verisimile  aut 
probabile  est,  nisi  Terentius  Varro  nimia  fidutia  sui  (ob.  in  Terent/o 
Varrone  nimia  fiducia  sai)  fuissetj  Komanos  atrocem  illam  cladem  Can- 
nensem  aeeepturos  non  fuisse.  6)  Horatius  et  Valerius  consules,  prius- 
quam  ex  urbe  sunt  egressi,  leges  decemvirales,  quibus  nomen  est  tabnWs 
(ob.  tabulae)  duodeeim,  in  aes  incisas  in  publico  proposuerunt.  7)  Dives 
est,  cui  tantum  est  (ob.  qui  tantum  possidet),  ut  nihil  optet  amplius. 
Null«  ««'quam  iusta  causa  esse  potest  arma  contra  patriam  capiendi. 
8)  Pythagoras  Apoll/m  Delio  victimam  (ob.  aud)  Apollinew  victimä) 
mactare  noluit,  ne  araw  sangume  aspergeret.  9)  Etiamsi  veteres  tibi 
cum  vicino  inimicitiae  sunt  (ob.  intercedunt),  tarnen  te  dedecet  ea  ira- 
cundia  esse,  ut  famae  eins  ignominiar»  aspergas.  10)  Cum  Ardeates,  qui- 
bus magna  de  agro  quodam  contentio  erat  cum  Aricinis,  Romanos  oras- 
sent,  ut,  utrorttwi  ager  esset,  decernerent,  tribus  eum  popuh'  Roman/'  esse 
decreverunt.  11)  Quae  Uta  non  sunt,  cupere  nolito.  Ea  dumtaxat  possu- 
mus  donare,  quae  nostra  (ipsorum)  sunt.  12)  Omnium  societatum  nulla 
wt  gravior  quam  ea,  quae  nobis  est  cum  re  publica.  13)  L.  Tarquinius 
tarn  vehement"  et  atroc?  animo  (ob.  In  Tarquinio  tarn  vehemews  et  atrox 
aniniMs)  erat,  ut  cognomen  Superbo  (ob.  Superbtw)  ei  daretur.  14)  Qui 
tandem  fit,  ut,  quae  vis  subsit  nomini  Quirini,  ignores?  nonne  aeeepisti 
Romanos  Romulo  inter  deos  relato  cognomen  indidisse  Quirino  (ob. 
Qtürinuw)? 


Digitized  by 


fw  50. 


—  46  — 


57.  ^cr  Dativus  couunodi  ober  iucounnodi  ftetjt  auf  bic  Jra9c  „roem?  für 
iu  c  n  ?  *  $ur  3)c&eid)nun(i  bcr  s$erf  on  ober  Sadje,  in  beren  Qntcreffe,  fei  es  511m 
Pütjen  ober  Sdjabcn  beijelben,  etnmS  o,efd)icl)t,  ,v  33  Non  scholl,  sed  vita*  di- 

seimus.  Epaminondas  imperium  non  sibi,  sed  patriae  quaesivit.  Non  solam  m*bis  di- 
vites  osse  volumns,  sed  Über«,  propinqaw,  amicis  maximeque  rri  publica«».  Roscius 
praedia  coluit  alii»,  non  sibi. 

Knut.  1,  Ter  Dat.  rommodi  cnlfpridjt  oft  ben  bcutfd)cn  Beübungen  „qu?  fRücffidjt  für, 
|U  Streit,  »ulifbt",  g.  9»  Aemilio  Lepido  tiüi  ludos  tunobres  dederant  I  „gaben 
it)m  |ll  (Sbren  i?ctd)cnfeierlid)fcilcn").  Assurgere  alien»  „jemanbem  $u  Gbjcu  auffrejm"; 
decedere  alicui  „uor  jcm.  au«  bcni  33cge  flehen";  condonare  alicui  aliquid  „lemonbcm 
Mltitbe  ctiua*  ungeflraft  loffcn" ;  fasces  popu/o  demittere  „bor  bem  3$olfc  bic  Stute» 
bünbcl  fenfen";  alicui  caput  aperire  „üor  jemonbem  ba*  tfaupt  entblößen".  —  „3tmaitbetn 
Seif  all  ttatftietl,  appl  au  bieten"  tjcujt  plaudere  alicui  (nid)t  applaudere  ;  ebenic 
plaums  unb  pfausor,  nidit  applausus  unb  applausor). 

Vlnut.  2.  ^terrjer  gebort  aud)  bcr  fogen.  Tat  in  be«  Stonbpunftcö,  meldjer  D0r&ug*n*eif< 
mit  bem  ^>articipium  flebilbet  wirb,  um  (bef.  bei  i'ofalangabcn)  $11  bejeidmen,  Dort  meldxn 
Stanbpuultc  attS  eine  Eingabe  gilt  ober  fiel)  ergiebt,  ü*.  Oomphi  primum  oppidum  Thcs 
saliac  est  venientibus  ab  Epiro  „für  bic,  weldjc  wn  GpirttG  fommen"  —  „trenn  mein 
l>on  (ipivud  fommt".  Sita  Anticyra  est  in  Locride  laeva  parte  sinum  Corinthiacum  in- 
Uanti  „wenn  man  in  ben  foriiubifdjcn  Wecrbufen  einfabvt".  Turres  proeul  intuentibu* 
pares  erant.  II le  locus  nunc  saeptus  desceudenfiA»«  inter  duos  lucos  est.  <So  aud) 
im  @ried)i|'d)cn,  ^  33.  'ExiSafnoi  Ion  tiöIh  Ii-  tff|/«  h^Xiot-rt  tot  'Iöuov  txo'k-xoi.  — 
3n  äf)ttlid)cr  Steife  Cic.  Tuse.  5,  25:  Haec  tractanri  animo  et  noctes  et  dies  co^itanti 
existit  illa  a  deo  Delphis  praeeepta  cognitio  „für  ben,  ber  fid)  bomit  im  Ofcifte  befdtät  = 
üflt  — /  C'flicbt  fieli  jene  (Srfenntni*". 

Sunt.  8.  $u  bcmeifcn  ift  oud)  bcr  Tatiu  bei  f'aeere  (fieri)  in  bcr  33ebcutung  „in  ^c^iebui^ 
auf  einen  etwa*  tbun,  ctwaS  mit  einem  madjen,  anfangen",  s.  33.  Quid  huic  homint  faeies 
„um*  Wiflft  bu  mit  bieiem  SWcnfdjen  anfangen  ?"  Quid  mihi  futurum  est  „wa$  fofl  flH* 
mir  werben?"  Quid  pecuniae  fiet  „was  wirb  mit  bem  ©clbc  angefangen  werben  ?"  Tod) 
finbet  fid)  ftatt  betf  Tattü*  aud)  bev  91  bl.  ober  bie  ^räpof.  de,  $.33.  Quid  illa  nave  factum 
ist?  Quid  Tulliola  mea  fiet?  Quid  de  ie  faciam?  Tagegen  beiftt  farere  cum  a'i- 
quo  „cv  mit  einem  ballen"  unb  ift  bcr  QfQcnf.  von  facero  adversns  aliqnem  „c<?  mi&ft 
einen  ballen".  —  Werfe  aud)  sibi  ridere  locum,  sedemi  „fid)  nad)  etwa*  umiebrn" 

um  t$  in  5l*cfd)lag  ^u  nebmeu;  bagrgen  cirt  umspicere  aliqnid  (j.  Ä  auxilia)  Jidi  um 
»eben  nad)  etwa?,  wa*  fommen  foll".  —  Sibi  habere  „für  fid)  bcljaltcn"  in  Muferfitfcn  we: 
Tibi  bubeas  heredifatcin ;  iuvenes  sibi  liabeant  arma.  sibi  equos ;  sibi  babeant  nomen 
sapientiae  ,,id)  will  ihnen  beu  Hainen  viiilofopb  nid)t  ftrettig  macben". 

50.  3)ci :  $atiu  ftel)t  bei  beujeui^en  5lbjeftiuen  (unb  Mbocrbien),  roeldje  nü^ 
l i d) ,  paffenb,  angenehm,  nötig,  äljulid),  gleict),  geneigt,  ualjc, 
treu,  befveunbet,  teidjt  ober  bae  ©egenteil  bebeuten,  um  bie  sJ$erfon  ober 
8ad)c  }n  bejeidjncu,  in  ^ejierjuug  auf  tueldjc  bic  (Sigenfdjaft  ©eltung  W, 

,V  i^.  Lacedaemonii  id  maximc  intuebantur,  qnod  ipsorum  dominationi  utile  esset. 
Scientiae  suavitatc  nihil  est  hominiAtis  iueundius.  Senectus  plerisquc  molcsta  et  odios.i 
est.  Noxar  poena  par  esto.  Nihil  natura«*  hominis  aecommodatius  est  benefiVcntii*- 
Aegritudini  finitimus  est  metus.  Sapientis  est  natunjc  convenienter  vivere. 
Knm.  I.  ©ei  beu  «bjcfiiucu  „niUUid),  fdjäblid),  paffenb,  angenehm,  notwenbifl" 
(utilis,  imUilift,  safutaria,  nptus,  u/oneus,  accDtmnadatua,  coinmodus,  neressarim  u.  S.i 
ftebt  bie  "^crfon  ftet*  im  Tat.;  aber  gut  Sk.yridmung  bcrSacbc  auf  bie  fragen  wo  ja  J 
wofür?  wirb  gewöbulid)  ad,  fcltener  bcr  Tat.  genommen,  j.  33.  Senator»  necessarium 
est  nossc  rem  publicam.  Utilis  ad  multas  res  über;  lot-us  ad  pugnam  idoneus;res 
ad  vitam  necessariae ;  lignum  ad  naves  aediticandas  aptissimum.  Tumulns  insid ii» 
aptus;  Collis  usut  opportunus;  vir  commuiuV/u»  ratioiuAn*  ntilissimus ;  seges  mes^i 
matnra;  homines  militme  idonei.    So  aud)  «a/u*  „geboren  für,  gefdjaffen  JH* 
natus  abdomiut  hiw,  non  laudi  et  glorüre;  loca  insidit»  nata ;  Pompeius  vir  ad  om- 
nia  summa  natus).  —  Xoxius  unb  nocens  ,,fd)äblid)"  fteüen  nur  abfolut.  —  Tic  W* 
jefliuc,  weldje  eine  frcuublidjc  ober  feinblidic  Slimmung  bejeiebueu  (v  33.  comi*. 
benignus,  beneKdus,  acqttus,  liberalis,  fidelis,  infidux,  ntalevolus,  infestus,  iniquus.  cru- 
delis,  saerutt  u.  ä.)  werben  uidjt  nur  mit  bem  Tat.,  fonbem  aud)  mit  ben  v4>rnpofitie*nen 
erga  i.freunMid)),  adversus  unb  in  (fcinblidi  unb  freuublid))  ucrbuubcn.  —  Tic  9lbj.  yrcmy 
/us,  pumus,  propentus,  parafus  „bereit,  geneigt,  willig"  finbeu  fid)  in  guter  $n>fa  fteM  "lU 
ad,  erft  nadjUaffifd)  c.  dat.  \ob.  in  c.  acc). 


Digitized  by  Google 


—  47  — 


CO. 


Änm.  2.  Sacer  „heilig"  =  „einer  GJottfjeit  3U  Ggren  geweiht"  ftef)t  ftafiifcf)  mit  bem  (9  c  it., 
j.  !ö.  Delos  Apollinis  sacra  fait;  aber  in  ber  33ebcutung  „einet  (Gottheit  311m  Jylndje  ge^ 
weiht"  ftet)t  c>5  mit  bem  Tat.,  3.33.  Caput  eins  lovi  sacrum  esto.  Cf.  aud):  arbor 
pastori/tw  6acra  „für  bie  Ritten  heilig".  —  Saperat»  s  „überlebenb"  regiert  ebeuiowohl 
ben  Tat.  alö  ben  Öen.  —  Alienus  „feruftebenb,  unangemefien  für,  nidjt  paffntb  311"  ftel)t 
mit  «  ob.  bem  cinfadjen  91  bl.,  ieltcncr  mit  bem  05 en.  ob.  Tat.,  3.  33.  Non  alienum  pu- 
tant  1/1)  dignita/e,  («)  maiesta/c  su«  ;  a  sapiente  nihil  tarn  alienum  est  quam  rei 
falsae  assentiri;  labor  alienus  (ab)  aeta/e  noatra;  id  alienum  est  huic  causr/e;  quis 
alienum  putet  eius  esso  dignitatis;  domus  non  aliena  consilä.  3u  ber  33cbeutung 
„abgeneigt,  fcinbjelig"  ftebt  alienus  ftctä  mit  a,  3  33.  Alienis  a  te  animis  sumus ;  homo 
non  alienns  a  litteris.  Tie  ©e^eidjmtiig  be$  gUKtfeS  wirb  burd)  ad  auSgcbrürft,  3.  3?. 
Tempos  alienum  ad  committendum  proelium. 

■Jlmn.  3.  Proprium  regiert  rcgelmäftig  ben  Wen  ;  commuuis  ben  GJcu.  u.  Tat.,  bod)  regel- 
mäßig ben  65 cn.,  wenn  ber  33cgviff  beä  33efifce$  ob.  Eigentums  uorljexrfdjt  (=  „alö 
(Eigentum  gemeinfam  angebövig"),  3.33  Vir»  maximo  propria  est  fortitudo;  id  Vitium 
non  proprium  senectuti*  est.  Amkoruitt  omnia  communia  sunt.  Aer,  aqua,  ignis 
omni  um  hoininus/.-  communia  sunt.  Ilaec  quaestio  communis  est  omnium  philo* 
soph'jrum;  bagegeu  omni  aetati  mors  communis  est.  ,,3d)  tyabc  et  tu  ad  mit  jcm. 
gern  ein  fdiaftltd)"  beißt  mihi  aliauid  commune  est  cum  aliquo  ober  aliquid  cum 
aliijuo  commune  ha  Leo.  SStaut  bei  proprius  in  3>crbinbung  mit  einem  ^erfoualpro- 
nomcn  ber  l*cn.  flehen  füllte,  fagt  mau  mit  SScrwanblung  beweiben  in*  $offeff  tu  um 
in eus  proprius  ob.  meus  et  proprius,  tuus  proprius  ob.  (uus  et  proprius  k,  3.  33.  Ada- 
mit  nobis  omnia,  quae  nostra  propria  erant.  Ipsa  calamitas  communis  est  utriusquo 
nostrum.  sed  culpa  mea  propria  est.  Suis  et  propriis  bonis  gloriae  mortui  non  carent. 
iVopriis  et  suis  argumentis  tractanda  quaeque  res  est. 

Ämn.  4.  gfolfo  wie  prope  werben  audt  ber  ftomparatiu  propior,  propius  uub  ber  6upcr= 
latiu  proximas.  proxime  mit  bem  Sic e.  fouflruiert,  luenu  ein  räumhd)c3  Skrhällni*  an- 
gegeben wirb,  nlfo  proxime  urbem ;  Cras.-us  proximus  mare  Occanu///  hiemavit;  castra 
raovit  propius  Avaricum;  gloria  Scipionis  quo  maior,  eo  propior  invidiam.  Sie 
neben  jebod)  aud)  mit  bem  Tat.  (5.  53.  propius  Tiberi,  proxime  castris)  ober  (fcltener) 
mit  ab. 

Xnm.  5.  Similis  (consimilis,  gnn^  uercin.^elt  assimilis)  uub  dissimilis  regieren  bei  $cr- 
f Ölten  gctuöbnlid)  ben  Wen.,  beionberö  wenn  uon  einer  OMcidmrtigfeit  ober  Ungleidjartigfcit, 
b.  b.  tucientlidten,  tu  ben  r)auptfäcl)lid)ücn  33c3icl)uugeu  jtttreffenben  ?ibnlid)feit  ober  llnnhnlidp 
Ml  bie  JNcbe  ift,  fo  baß  simi/is  bie  S3ebcutuug  „9lbbilb,  ISbcnbilb",  dissimUis  ben 
3iim  uon  „<8egc  ni'an,  Stow  traft"  bat.  33ei  Sadjen  haben  fie  beulen,  ober  Tat. 
l'ci  fid)  uub  yuar  ben  Tat.  befonberä  bann,  wenn  nur  eine  tcilweiie,  entfernte,  nur  in  ge= 
roiper  SJrjiehung  geltcnbe  tfihnlidjfcit  ober  llnähulicbfcit  bc^eiebnet  wirb,  3.  33.  Hic  adule- 
s-  eus  est  patris  similis.  Ancus  in  civitate  bellicosa  plures  Romult  quam  Numae  si- 
miles  reges  putabat  foro.  P.  Crassus,  dum  Cyr»  et  Alexandri  similis  esso  voluit, 
et  L.  Crassi  et  multaruw  Crassorum  inventus  est  dissimilis.  Animns  humanus  con- 
similis  est  divini  animi.  Lucii  Scipionis  uepos  patrt»  similis  fuit  ore,  sed  omni«;;/ 
perditornm  hominum  vita.  Canis  lupo  non  dissimilis  est.  Prodigii  simile  est,  quod 
dicam.  „i'Jciue^g leid) cn(  nnf ervgleidjcn"  Ijciftt  nur  mei,  nottri  (/niete.)  simi- 
lis, unb  „toobrf^ctnlid)"  bei  Gic.  itetd  veri  similis  (,bci  ViuiuS  aud)  similis  vero, 
similia  veris).  —  Par  uub  iiispar  tcgiercu  in  ber  iöcbcitlung  „glcid),  ungletd)"  ben 
Tat.;  ber  oi e u.  itebt  gewöl)ulid)  nur  in  3krb;ubuug  mit  Pronomen  (3.  33.  11  Ie,  cuius 
paueos  parcs  haec  civitas  tulit.  Animi  natura  nihil  in  se  habet  dispar  sui)  unb 
uüar  nur  bann,  wenn  par  unb  dispar  iitbftantiuiffbc  Kraft  haben.  GS  tjeifit  ftet*  par 
'ilkui  „jemanbem  gewad)icn-  (®egcnf.  impar  alicui). 

•  3"  gewiiien  Senbungen  uub  3?erbinbuugen,  in  wcldjen  eine  $erfon  neben  einer  \f)x  angebörigen 
5ad)e  auftritt,  fann  ebcnfowo')l  ber  Ocnitiu  ald  ber  Tatiu  augewanbt  werben.  —  1)  Om- 
ui«»i  ober  omnibus  in  orc  esse.  2)  Urbi  ober  nrbis  praefectum  esse;  castrts  ober 
eaitromm  praefectum  esse;  alicui  ober  alicuitw  tutorem  institui  (ober  scribi).  Gbenfo 
alicui  uub  alieuiu*  comes,  hercs,  sucecssor.  3)  Alicui  ad  pedes  ober  alieuiu«  ad  pedes 
accidere  (procumbere,  se  abicere,  so  proicere);  ad  genua  alicui  ober  genibus  alictitu« 
accidere,  se  advolvere.  4)  Murena  legatns  Luculli  ober  Lucullo  fuit.  6)  Hiero  Roma- 
noruiH  ober  Roman»  amicus  fuit.  Arpinates  finitimi  erant  Atinati^us  ober  Atinatiu///. 
2if  Wörter  amicus  (anrica),  inimicus,  familiaris,  adrersariu.*,  contrarius,  supplex,  weld)e 
«9«ulidi  ?lbjcftiuc  finb  unb  nl«  foldjc  beu  Tat.  regieren,  werben  aud)  fubftantiuifd)  gc= 
btoua^t  unb  al^bann  mit  bem  (^en.  (refp.  beut  ^offeffiupronomeu)  uerbunbeu,  bie  brei  erften 
i°flar,  jvenn  fie  im  ©uperlatiu  fteben,  3.  3*.  Amicissimus  meus  „mein  befter  greunb", 


Digitized  by  Google 


familiarissimus  luus,  inimicisBimus  Maecenati*  „ber  größte  ^cinh  bc«  M.w,  supplex  dei, 
rester  supplex,  gravis  odversarius  impcrii;  libido  virtutiv  inimica  habetur;  vitia  sunt 
virtutu«»  contraria,  Cic.  Fin.  4,  67.  ((Sbenfo  aud)  nequali*  in  ber  83ebeutung  H^t'\\-  ober 
StltcrSgcnoffe".  Inrulus  regiert  bei  (Sic.  alä  Subft.  nur  ben  ©en.,  bei  anberen  als  flbj. 
aud)  ben  $at.)  —  (fbenfo  regieren  bie  9lbjcTtioe,  welche  eine  Wabe,  Hn  grenzung,  33  er-- 
wanbtfdjaft  anzeigen,  wie  propinquua,  vicinus,  finitimus,  confinü,  affinis,  cognatus,  ne- 
r«/ii«  ben  2>at.,  aber  als  Subft.  ben  ©en.  Werfe  affinis  (cig.  „ücrfdjroägcrt4')  c.  gen. 
ob.  dat.  aud)  in  ber  33ebeutung  „mitfd)ulbig  bei  r  ücrmirfclt  in"  (sceleris  ob.  sceleris  — 
6)  Aristides  Themistocli.«  ober  Themistocli  aequalis  fuit.  7)  Tandem  finem  fac  ininrwru^ 
ober  ininriw.  9Han  fagt  finem  farere  alicuiu*  rei  ober  alicui  rei,  aber  bei  $>anblungen  nur 
mit  bem  @en.  ©erunb.,  i  93.  Cogitandt  de  te  finem  feci.  (Vereinzelte  «uanabmc  Liv. 
1,  44.  2.)  8)  Cant  ober  cants  caudam  praecidere  (desecare).  Alicut  ober  alieuiu«  aores 
desecare,  crines  praesecare,  manus  praecidere.  9)  Sicam  de  (ex)  manibus  aliewini 
ober  alicui  extorquere.    10)  Alicuiu«  unb  alicui  spem  minuere. 

Xnm.  1.  9Senn  aud)  in  gereiften  ftällcn  bei  foleben  SJcrbinbungen  ber  5>atio  öon  bem  Gcnitii' 
nicht  uerfdjicben  erftbeint,  fo  liegt  bod)  ber  oerfdjicbcnen  Xonffruftion  immer  eine  oerjdjiebcne 
Sluffaffung  ju  ©runbc,  j.  legatus  fratrw  „ber  Vcgat,  ben  ber  33ruber  bat",  legatus 
fratri  „für  ben  33ruber  beftimmt".  ^m  aOgem.  bezeichnet  ber  (»en.  ein  blofccS  S3cmpcv- 
bältniä,  ber  2>at.  ben  bei  einer  £anblung  intcrcjficrtcn  (»cgenftanb,  bem  etwas  jum  fluten 
ober  Schaben  gereid)t.  —  3n  managen  WuSbrürfen  fonftruiert  ber  Lateiner  anberd  ali  ber 
55eutfd)e;  fo  ift  j.  93.  in  ben  933cnbungen:  „etwaS  fommt  einem  Obren"  aliquid  ad 
aures  alieuiu«  accidit;  „ben  $einben  in  bie  $änbe  faKen"  in  manus  host  tu/«  iueidere: 
„einem  in  bie  plante  faden"  in  latus  alicutu*  ineurrere;  „etwas  fommt  einem  auä  bem 
©inn"  aliquid  ex  memoria  alicutu*  excidit  nur  ber  ©en.  gebrüuchlicJb,  roäbrenb  bie 
JRcbenSart  „bem  83efel)le  jemanbei  geborfam  fein"  alirui  dirto  audientem  esse  nur  ben  Tat. 
ber  ^erfon  zulägt. 

vMnm.  2.    Substantiva  rerbalia  nehmen  feiten  ben  3)at.  ftatt  bcö  ©en.  ju  fid),  wenn  b« 
(Stammwort  ein  Objeft  im  Xatio  regiert:  Obtemperatio  scriptis  legiAu«;  Caesar  exspec- 
tabat  suis-  lenissimt«  postnlati«  responsa.    9fid)t  feiten  bagegen  ftnb  foId)c  Stellen,  an 
weldjen  mit  einem  Subftanrio  ein  bie  SScfttmmung  bczetdjnenber  35ario  oerbunben  ift,  nw 
nad)  gewöhnlicher  JRebeweiie  ber  fdjlidjte  ©enitio  ftefjen  würbe:  Capua  brevi  caput  omni 
Italiae  erit.    Quis  hutV  bello  dux  fuit?  Ex  multis  herbis  remedia  morW*  elieimus. 
Is  finis  populationi//us  fuit.    Egregium  solacium  mor/i  invenire.   Capita  hostium 
pretia  libertafi  erant  facta.    Caesar  tegumenta  galei.«  milites  ex  viminibus  facere 
iubet.    3n  biefen  S3eiipielen  bangt  jwar  ber  2>ath>  nidjt  unmittelbar  oon  bem  Subftantic 
ab,  fonbern  oon  bem  93erbum;  eä  giebt  aber  aud)  Stellen,  wo  er  auf  ein  ©ubftantio  allein 
belogen  ift  («w,««  KoXoywviov),      93.  Anna  clipeus  sarisaeque  erant  Macedonibus. 
Romano  scutum,  maius  corpori  tegumentum.    Id  modo  plebs  agitabat,  quomodo 
tribuniciam  potestatem,  munimentum  libertaft,  repararent.    Augustus  subsidia  do- 
minationi  Marceilum  et  Agrippam  consulatibus  extulit. 
%nm.  3.   2>a  ber  2>atio  uon  vulgus  wegen  be*  gleicblautenben  SCboerbS  oermieben  wirb,  fo 
fagt  man  in  vulgus  noius  (ignotus)  „bem  93oIfe,  oem  gemeinen  ÜDJanne  befannt  (unbefanni 
in  rulgus  grafus  „bei  bem  gemeinen  SWanne  beliebt",  obgleid)  fonft  gratus  in  (adrer?u<, 
erga)  aliquem  „bantbar  gegen  jcm."  bebeutet. 
61.  2)er  3)atio  ber  ^erfonafpronomina  ber  1.  unb  2.  ^ßerf.  mihi,  nobis,  tibi,vobit 
roirb  suroeilen  ju  5lu§brücfen  ber  SSerrounberung,  ju  2luf f orberun» 
gen  ober  fragen  ^injugefe^  um  auf  eine  oertraulidje  unb  gemütliche  Seijc 
bie  Teilnahme  be§  9iebenben  ober  5lngerebeten  51t  bezeichnen,  (ba^er  Dativus 
ethiens  „ gemütlicher  ®atio").    tiefer  ©ebraud)  be§  Kating  roirb  in  allen 
Sprachen  gefunben  unb  fcheinl  ganj  eigentlich  ™  Der  oertraulichen  unb  gemüt= 

liehen  3Solf§fprache  gU  wurzeln,  j,  93.  Tongilium  mihi  eduxit:  reliquit  quos  viros' 
„einen  Songiliuä  bat  er  mir  mit  binaudgenommen",  b.  b.  fann  mir  bie«  genügen?  faroi 
bamit  zuf rieben  fein?  At  tibi  repente  paucis  post  diebus  venit  ad  meCaninius!  „aberba 
fommt  bir  benn  (b.  I).  benfe  bir  nur  einmal  biefe  Überrafd)ung!)  plö&Iid)  GaniniuS  ju  mir". 
Haec  vobis  illorum  per  biduum  militia  fuit  „baS  war  euch  nun  i^r  zweitägiger  gelb^ug". 
Is  mihi  etiam  gloriabitur  sc  omnes  magistratus  sine  repuha  assecutum  esse?  Quid 
«?tAi  Celsus  agit?  „wo*  mad)t  mir  ber  Gclfu«?" 

§lnm.  1.   3n  ber  gormel,  weldje  einen  fremben  (Sinmurf  mit  hic  „bier"  u.  bem  ^atio  tnih\ 
einführt  (cf.  Hie  mihi  etiam  audebis  mentionem  facere  Mamertinae  laudis.  Hic  »wtAi 


Digitized  by  Google 


—  49  — 


62. 


Fofias  pacta  commoda  commemorat),  fann  eS  jtueifcl^aft  fein,  ob  ber  2)atiö  mihi  ein 
ethicus  ober  öielmcfjr  beSroegen  gefegt  ift,  um  ben  Ginwurf  al8  einen  gegen  ben  Siebenben 
gerichteten  $u  bekämen.  —  33ei  erce  „ f i e tj c  ba"  finbct  ftdj  öfters  ber  etfjifdje  $atiö  tibi 
jugefügt,  $.  33.  Ecce  tibi  consul  nova  edicta  proponit. 

Slnm.  2.  3um  9tu§brucf  ber  JBenounberung  ober  beä  Unwillens  bienen  aud)  bie  9?eben§arten : 
quid  tibi  Hs  „xocA  fyaft  bu  im  ©inne,  iua3  faßt  bir  ein,  tuaS  meinft  bu  Damit?",  quid  sibi 
mit  haec  oratio  wn>aS  foQ  biefe  SRebe  bebeuten?"  Pro  deum  fidem,  quid  robis  rultis 
„roaä  rooUt  if>r  benn  nur?"  Quid  ergo  illae  sibi  statuae  equestres  inauratae  rolunt? 
Avaritia  senilis  quid  sibi  relit,  non  intellego. 

62.  1)  Fabius  Taren to  expugnato  scribae  interroganti,  quid  sigxm  (ob.  de 
sigiiis)  deorum  ingentis  magnitudinis  fieri  vellet,  deos  iratos  Tarentinis 
relinqui  iussit.  2)  Liberos  meos,  inquit  Phocion,  si  mei  similes  erunt, 
idem  hic  agellus  alet,  qui  me  ad  hanc  dignitatem  perduxit;  sin  dissi- 
miles  mei  sunt  futuri,  nolo  meis  impensis  illorum  ali  augerique  luxu- 
riam.  3)  Classis,  quam  Athenienses  Themistocle  auetore  aedifieaverant, 
non  modo  ips«,  sed  (etiam)  tot*  Graeciae  saluti  fuit  maxime  in  proe- 
lio  ad  Salamina  commisso,  quae  insula  in  sinu  Saronico  proxime  Atti- 
cam  sita  erat.  4)  Pater  tuus,  amicissimus  mens  ac  vir  optimus,  cuius 
pauci  cives  nostri  virtute  pares  fuerunt,  nihil  laudabilius,  nihil  ownibus 
honestius  esse  dicebat  quam  inimiew  (ob.  adversus,  in  inimicos),  quam- 
vis  malevok'  et  infesti  Uli  no&wmet  ipsis  (ob.  in  nosmet  ipsos)  essent, 
placabilem  et  benevolum  se  praebere.  5)  Milites,  qui  omnibus  rebus 
ad  vitam  necessariis  maxime  egebant  hostiumque  multitudim  minime 
pares  erant,  acie  decernere  noluerunt,  cum  locus  ad  pugnam  maxime 
idoneus  esset  6)  Lisbona  a  Tago  Hümme  spectantifcus  iueundissimum 
praebet  aspectum.  7)  A  meridie  per  fretum  Siculum  naviganta&tw  a 
sinistra  Messana,  a  d extra  Regium  situm  est.  8)  Agesilaus  hostibus  ad 
Coroneam  devictis,  quid  eis  (ob.  de  eis)  fieri  vellet,  qui  in  templum  Mi- 
nervae  confugissent,  interrogatus,  etsi  vehementer  suscensebat  omnibus, 
qui  contra  patriam  ipsius  arma  tulerant,  tarnen  deae  honorem  irae  suae 
antetulit  eisque  parci  iussit.  9)  Avaritia  senilis  quid  sibi  velit,  non 
video;  an  quidquam  ineptius  potest  esse  quam  quo  minus  viae  restet, 
eo  plus  viatici  quaerere?  10)  Agamemno  ut  habere t  decem  viros  non 
Aiacis  similes,  sed  Nestor is  optavit;  quod  si  accidisset,  quin  Troia  brevi 
esset  peritura,  non  dubitabat  11)  Graeci  cueülum  Iunonts  sacrum  esse 
propterea  putabant,  quod  illa  tempore  verno  inter  cueuli  cantum  Iovt 
nupsisse  ferebatur.  12)  Artificia  quaedam  omntum,  qui  ex  Aeschinis 
diseiplina  profecti  sunt,  oratorum  communia  sunt  13)  Herodotus,  quem 
Periclw  (ob.  Pericli)  aequalem  fuisse  constat,  Lacedaemonios  sui  commodi 
nimis  studiosos  maiorem  curam  in  suam  (et)  propriam  quam  in  commu- 
nem  omntum  patriam  impendisse  vere  narrat.  14)  Varus,  sive  quod 
dedecor*  (ob.  dedecom)  superstes  esse  nolebat  seu  quod  Augusti  iram 
nimis  timebat,  cum  legiones  Romanae  a  Germauis  deletae  essent,  in 
gladium  ineubuit  (ob.  gladio  se  transfixit).  15)  Adulescentibus  Romanis, 
ut  ad  munera  publica  gerenda  idonei  fierent,  stipendia  aliquamdiu  fa- 
cienda erant,  ut  et  de  patria  bene  mererentur  et,  priusquam  ipsi  aliis 
imperarent,  praefectis  diefo  audientes  esse  discerent.  16)  Lycurgus, 
quamquam  ab  omni  magnificentia  prorsus  alienus  erat,  tarnen  laudi 
(ob.  ad  laudem)  eorum,  qui  gloriosam  pro  patria  mortem  oeeubuissent, 

«enge,  latein.  «epetilorium.  7.  «uflofl*.  II.  4 


Digitized  by  Google 


63-60. 


—   50  — 


magnificentissime  sepeliri  accommodatum  esse  putavit  17)  Numquam 
habes,  quod  parentibus  magistrisque,  si  quid  facere  te  iusserint,  morem 
gerere  te  pudeat;  immo  eis  probari  laudi  tibi  tribuito.  Cf.  64,  3lnm.  2. 

63.  3n  bcn  beibcn  erftcn  Säften  ift  a  c.  Abi.  gefegt,  um  eine  .Sn^ibcutigfeit  hü  »erbfiten,  weil  in 
biefen  Sä&en  noch  ein  jitjeiter  $atiü  ftcijt.  (2)od)  finbet  fid)  aud)  Existimabas  multig  tibi 
multa  esse  tribuenda.  Cic.  Deiot.  35;  Pomp.  64  u.  ö.).  —  Jm  britten  unb  üievten  Sat*" 
itetjt  bic  3iräpofition  a  ber  (>Mcid)mäf}igfcit  (ISoncinnität)  wegen,  weil  bereits  ber  (jfcegcuiafc  ab 
his  unb  a  popnlo  oorbwgcbj.  —  3n  ben  legten  33eifpielcn  ift  bie  33rÄpofition  a  fiart  bc*  ein- 
fachen  S'ariu«  lebiglid)  $ur  ftfirfeten  $croorhcbung  ber  33erfon  gefefet;  man  aljmc  jeboth  biefen 
Gebrauch  nicht  nach.   Cf.  Cic.  Fam.  15,  4,  11;  Att.  10,  4,  6;  agr.  2,  95. 

64.  3umeilen,  jebod)  feiten,  uürb  beim  33affio  bie  t  bat  ige  ^erfon  nicht  burd)  a  c.  Abi.  bejeiefr 
ner,  fonbern  burd)  ben  2)atiü,  befonberä  bei  bcn  mit  bem  Part.  Perf.  Pass.  gebilbeten  2em- 
poribu*,  33.  Mihi  oonsilium  captum  iam  diu  est.  $od)  brüdt  biefer  3>at.  in  ber  guten 
33rofa  weniger  bie  bon  jemanb  uorgenommene  fymblung,  als  ben  für  jemanb  öorbanbenen  3": 
ftanb  auS.  So  fönnen  wir  bie  ?luSbrurf$  weife  mihi  deliberatum  constituturaque  est  im 
3>eutfd)cn  nadjaljmen  burd)  „cS  ift  für  midi  befd)Ioffene  Sache".  Cf.  Quidquid  in  hac  cansa 
mihi  8usceptum  est  („mir  al*  übernommene  ?lufgabc  oorIiegt"),  id  omne  me  rei  pnblicae 
causa  suseepisso  confirmo.  Tibi  consulatus  quaerebatur,  Metello  paternus  honos 
neglegebatur  „bir  toor  ba*  ffonfulat  ber  @egenftanb  bebte«  Streben*,  bem  2)cetetlu*  mar  rt 
gleichgültig".  Magno  studio  mihi  a  pueritia  est  elaboratum,  ut .  . .  So  aud)  mihi  pro- 
visum,  perspertum,  consulfum,  iudiratum,  inieUccfum,  auditum  est.  Cui  non  sunt  auditae 
Demosthenis  vigiliae  ?  Mihi  res  tota  provisa  et  praecauta  est.  Ex  boc  studio  Uli  gloria 
opesque  inventae  sunt.  Semper  in  bis  stndiis  viven/t  non  intellegitur,  quando  obrepat 
senectus.    Honesta  enim  bont*  viris,  non  occulta  quaeruntur. 

?lntn.  1.  Tic  3)id)tcr  gehen  in  biefem  (Gebrauch  toeiter:  Aeneas  nulli  cernitur.  Non  intel- 
legor  Iii/».  Nulla  placere  possunt  carmina,  quae  scribuntnr  aqua«  potortT»«*  („Don 
33affertrinfernM). 

9lnm.  2.  9Ran  unterfdjeibc  haec  res  mitä  probatur  „biefc  Sache  mirb  mir  glaublich,  an* 
neijmbar  gemad)t,  getoiunt  meinen  (glauben  ober  93eifatl"  Don  haec  res  a  me  probatur 
„biefe  Sadje  wirb  oon  mir  gutgebeifeen,  bewiefen".  Probare  alirui  aliquid  beifet  „3cman; 
bem  etwa*  glaublich,  annehmbar  mad)cn,  jem.  für  etwa«  einnebmen,  gewinnen".  Cf.  Non 
dubito,  quin  probaturus  sim  vobis  defensionem  meam.  Meos  libros  tibi  iam  valde 
probari  gaudeo.  Ista  verba  neqne  patribus  neque  plebi  probabuntur.  Causa  Milonis 
Semper  a  senatu  probata  est.    Se  probare  alicui  „fid)  bei  jem.  beliebt  madjen". 

65.  1)  3)id)ter  fefaen  zuweilen  auf  bic  ftrage  wo  bin?  bcnXatio  $ur  33caeichuung  ber  9tid)tung. 
So  aud)  sternere  terra«,  deturbare  terrae,  prospectum  pelago  petit,  volvitur  Euryalns 
leto,  solo  effundere,  humo  iacSre,  fluvio  proicere,  alto  prospicere  „auf*  r)ot)c  SRecr  bin? 
auSbliden",  nee»  mittere,  facilis  est  descensus  Averno.  —  2)  dichter  oerbinben  juweilen  bie 
93crba  bc*  Kämpfen«  (pugnare,  certare,  contendere,  betlare,  Iwtari)  nad)  gried).  Seife  (cf. 
paXto&ai  rm)  mit  bem  2)  a  t  i  o.  —  3)  Xidjter  unb  fpätcre  ^rofaifer  oerbinben  nad)  griedjifdjtr 
33rife  idem  mit  bem  $atiu  ftatt  mit  ac,  atque  ober  qui  (cf.  507):  „3Bcr  einen  anbem  gegen 
beffen  93iIIcn  oom  $obc  rettet,  thut  ba*felbe  wie  ein  Wörber"  (tö  ««to  nottl  fovetovrt). 
9lnm.   Gin  GhäciSmuö  liegt  aud)  ben  9icbeit*artcn  alicui  aliqnid  tv>/eM(t,  rupienti,  inrilo 

est  ober  putatur  ju  ©runbc  (cf.  ßovlopivi>>,  id-ilorri,  ySopivta  poi  xi  iortv),  welche  fid) 
bei  £iuiu*,  SaHuft,  Üacitu«  unb  Späteren  finben,  j.  33.  Nec  plebi  militia  rolenti  erat. 
Ceteris  remanere  volentilm*  erat.  Xit  cd)t  lateinifdje  Äouftruftion  ift  aliquid  mihi  gra- 
tum,  optabile,  exoptatum,  ingratum,  molestuin  etc.  est. 

C6.  2)er  2)atiü  ab  [traft  er  ©ubftanttuc  ftel)t  jur  SBcaetc^nuug  be«  3roecfe«  ober 
ber  2Birfung  auf  bie  grage  röoju?  (meift  jufammen  mit  einem  2)atio  bei 
^erfon,  alfo  DoWeltcr  ^ntio)  bei  ben  ©erben: 

a)  esse  (feiten  fieri)  „gtreidjcn,  bienen  $u  etwa«"  (j.  S3.  Est  mihi  alüjuid  /au<ii, 
honori,  dttori,  dederori,  probro,  infamine,  saluti,  emolumento,  delrimento,  calamUati, 
impedimento,  testimonio  etc.); 

b)  dare,  dneere,  tribuere,  (vertere,  habere)  „anrechnen,  aufliegen  als  ober  ju  ettoo*" 
(%.  93.  laudi,  ritio,  crimini,  igtiariae  etc.); 

c)  habere  „  l>  a  b  c  n  ^u"  (3.  33.  quaestui  praedaeque);  dare  „geben  311"  (j.  33.  mu»rri, 
dono),  aeeipere  „befommen  ju"  (j.  33.  praemio);  arcessere  „herbeirufen  ju" 


Digitized  by  Google 


—  51  — 


67. 


$.  auxilio);  venire,  mittere,  rol  inquere  „fommen,  »diicfcn,    u  r  ii  cf  I  a  |  i  c  n  ju" 
(j.      auxilio,  pratsidio);  receptui  canere  „jum  SHüdjuge  blafen"  u.  a.  (cf.  67,  6—13). 

Uber  bicfen  Statin  ift  $u  merfen: 

1)  bog  er  nie  im  $(ural  fteljt,  atfo  nie  donis  dare; 

2)  ba&  er  feinen  ©enitin  bei  ftd)  Iwt,  alfo  nidjt  leges  utilitati  omnt'um 

civtum  sunt  „bie  ©efelje  bienen  jum  heften  alter  ©arger",  fonbern  leges 

omnibus  civibus  utilitati  sunt  «uäno^men  gana  uercinaelt,  j.  ©.  Sali  lug.  24, 
10:  Iugurthae  Bcelerum  ostentui  essem); 

3)  bog  er  fein  Slbjeftio  bei  ftcf)  b,aben  barf  mit  HuSnalmte  eines  quanti* 
tat inen,  b.  I).  eines  foldjen,  roeld)e§  einen  ©rab  be$eid)net,  j.  SB.  Haec 
res  mihi  magnae  (maiori,  maximae,  minori,  minimm  u.  ä.)  curae  est. 
3alfd)  roftre  alfo  haec  res  tuo  honori  est  „biefe  ©ad)e  bient  beiner 
Gcfyre"  für  haec  res  tibi  honori  est. 

9lnm.   „3emonben  ju  $ülfe  rufen"  fjetjjt  6ei  ben  Älaffifern  nid)t  aliquem  auxilio 
vocare,  fonbem  auxilio  nrcessere  (wenn  bec  (berufene  wirflid)  fommt)  ober  emfad)  accire. 

—  „3um  Vorteil  n  c  v  c  i  dien"  fjeiftt  emolumento  (nidjt  commodo)  esse,  ,)iim 
*W  ad)  teil  gereidjen"  detrimento  (nidjt  incommodo)  esse.  —  %\t  ÄuSbrüde  admi- 
rationi,  odio,  usui  esse  üertreten  bie  ©teile  be«  feblenben  $affiu8  üon  admirari,  odisse, 
uti.  (3m  gleiten  Sinne  res  habet  admirationem,  odium,  invitiiam,  usum).  Cf.  304,  5. 

—  „68  Itegt  mir  am  §eraen"  Ijcifjt  mihi  cordi  est  (—  „eS  ift  mir  teuer,  lieb,  ae= 
fäat  mir*),  mihi  curae  est  {—  „ti  ift  mir  ein  ©egenftanb  ber  Sorge").  —  Um  ben  93es 
griff  beS  3tuede3  beftimmter  $u  bcjeidjnen,  finbet  ftcf)  biSroeilen  ftatt  be«  geiuitynlidjen  $atio$ 
bie  ^räpofition  ad  (feiten  in),  namentlich  bei  bem  ©orte  praesidiura,  SB.  Valerius  ad 
praesidium  urbis  relictus  est.  Proditori  magna  pecunia  in  praemium  data  est.  In 
auxilitim  venire  (Liv.  4,  17,  11).  —  Selten  ftef)t  bei  esse  ber  9?om.,  bei  dare,  mittere 
u.  ö.  ber  9  er.  ftatt  bcS  £at.,  $.  23.  Eins  mors  tibi  eroolumentwm  fuit;  eae  litterae 
argumentum  fuerunt;  coronam  auream  Iovi  donuw*  mittunt.  —  3n  ber  JRebenSart 
usu  venit  „e8  fommt  (üielfod»)  »or.  eS  ereignet  fid)  in  ber  Strflidjfcit"  ift  usu  nid)t  ber 
$at.,  fonbem  ber  91  bl. 

67.  1)  Proditores,  etsi  in  bellis  magno  emolumento  (ob.  usui)  esse  possunt, 
tarnen  etiam  eis,  quibus  profuerunt,  iure  contemptwi  sunt.  2)  Agricolae 
virtus  omntous  aequaho?«  admiratiowt  fuit;  erat  enim  singulari  quadam 
belli  scientia,  comitate,  patientia  laborum,  prudentia,  tanta  innocentia, 
nt  numquam,  cum  facile  posset,  rem  publicam  quaestut  haberet\  nihilo 
minus  odio  erat  Domitiano,  qui  crimini  ei  dabat,  quod  ipsias  gloria  ab 
illo  obscuraretur.  3)  Libri  christianornm  sacri  multis  locis  commendant 
industriam  monentque,  quantae  perniciet  (ob.  calamitafi)  pigritia  desi- 
diaque  homiru  sit.  Nam  pigrum  hominem  aiunt  similem  esse  lapidis 
(ob.  lapidi)  in  caeno  iacentis  (ob.  iacenti) ;  quem  qui  attigerit,  ei  manus  esse 
detergendas.  Proinde  curae  (ob.  cordt)  vobis  sit,  adulescentes,  ut  industria 
atque  assiduitate  assuescatis;  quod  si  feceritis,  aliquando  et  vdbis  ipsis 
honort  et  amicts  utilitati  (ob.  usui)  et  rei  publica«  emolumento  eritis. 

4)  Triginta  (tyranni)  Thrasybulum  eiusque  solitudinem  contempserunt, 
quae  quidem  res  et  ilh's  perniciei  (ob.  exito'o)  et  his  usui  (ob.  saluti) 
fnit  ;  Thrasybulus  enim,  cum  tempore  dato  multi  cives  auxilio  (ob.  sub- 
sidio)  venissent,  in  dies  robustior  factus  ad  extremum  tyrannos,  a  qui- 
bus Lacedaemonii  frustra  erant  arciti  (ob.  auxilio  arcessiti,  nid)t  auxilio 
vocati),  urbe  expulit.  5)  Aeschini,  si  eodem  quo  Demosthenes  fuisset 
amore  patriae,  accidere  non  potuit,  ut  omnibus  bonis  (ob.  optimo  cuique) 
odio  et  contemptt«  esset;  sed  dedecon  (ob.  probro,  infamiae,  maculae 
et  turpitudini)  ei  est,  quod  religio?»"  non  hdlmit  patriam  Philippo,  Mace- 
donum  regi,  prodere  atque  acerbissime  adversari  Demostheni,  mi  etiam 

4» 

Digitized  by  Google 


68.  -  52  — 

illnd  crimim  (ob.  opprobrio)  dedit,  quod  avia  eins  fuisset  peregrina. 
6)  Satis  magnas  copias  castm  praesidio  relinquere.  Receptut  canere. 
Signum  receptt«  dare.  7)  Divitae  maiort  curae  et  offensioni  quam  delec- 
tatiom  et  voluptafe  mihi  sunt.  8)  Multis  Atheniensibus  mors  Socratis 
summo  dolort*  et  maeroW  fuit.  9)  Res,  quae  bello  usut  sunt.  Diem 
colloquio  constituere.  Locum  domicilio  deligere.  10)  Amicitia  tua 
multis  in  rebus  magno  praesidio  et  ustu  mihi  fuit.  11)  Gallis  brevit&s 
Romanorum  contemptui  erat.  12)  Inimicis  ludibrio  esse.  Aliquem  ludi- 
brio  habere.  13)  Pecuniam  faenori  dare.  Aliquid  pignori  ponere.  Ali- 
quid dott  dicere.  14)  Cui  bono  fuit?  Haec  instituta  Omnibus  salui/ 
(onert,  impediinenfo)  sunt.  15)  Hoc  vobis  sit  exemplo  (testimonio,  argu- 
mento,  documento). 

• 

Sorbemerfung.  3>er  K  mit  tu,  meldjcr  im  Sateinifdjen  mie  im  Teutleben  meiften«  auf 
bie  ftragc  „toeffcn?"  ftefjt,  wirb  im  allgemeinen  gebraucht,  um  $u  einem  nid)t  uollftänbig  b& 
trimmten  ©egriffe  bie  (Ergänzung  Ijinjujufügen,  rüdfidjtlid)  melier  ber  begriff  gebaut  werben 
foll  (ßrgäniungöfafuS).  $>auptfäd)ltc^  unb  urfprünglid)  bient  ber  (Senitto  baju,  ben  83e» 
griff  eine«  Subftantiu«  näfjer  $u  befrimmen;  in  einigen  %&Ucn  wirb  er  aud)  baju  uerwanbt, 
um  Slbjeftwe  unb  intranfitwe  Serben  nätjcr  ju  befrimmen. 

$er  @enitiu  erfdjeint  im  £atcinifd)cn  in  folgenber  93cife: 

I.  in  SJerbinbung  mit  einem  Subftanrio: 

a.  al«  Gen.  explicativus  ober  epexegetiens,  wenn  einem  allgemeinen  »egriffe  ein  befon= 
berer  (bem  ©enu*  eine  ©pecicö)  al«  nähere  ©eftimmung  beigefügt  wirb,  wo  man  im  Xeut- 
fdjen  geroö&nlid)  bie  ftorm  ber  Äppofitton  anwenbet,  33.  flos  rosae  „bie  SMumc  9iofe", 
vox  voluptatis  wba8  28ort  Vergnügen",  virtus  iustitiae; 

b.  qI8  Gen.  subieetivas,  weldjer  jur  »ejeidjnung  bc«  ©ubjeft«  bient,  uon  weitem  eine 
Sljätigfeit  ausgebt  (Urheber,  SJeranlaf fung,  Urfadje:  Gen.  auctoris),  ober  roel- 
(tjent  ettoaS  angehört  (Sefifcer,  3ugef)ürigfeit:  Gen.  possessivus),  ©.  oratio 
Demosthenis,  calamitas  belli,  coniuratio  Catilinae,  domus  regia; 

c.  als  Gen.  obiectivna,  iueld)cr  baS  Cbjeft  bejeidmet,  auf  weldjeä  bie  in  bem  regieren 
ben  Subftanriu  auögebrürftc  ifjätigfeit  gerietet  ift  ober  fid)  erftredt,  3.  33.  cnpiditas  gloriae 
„bie  SBegierbe  nad)  Wulmi",  odiam  hostium  „ber  §af;  gegen  bie  geinbe"; 

d.  als  Gen.  qualitativ  weldjer  bie33cfd)affenb,eit  ober  G i g c n f d) a f t  eines  ©egcnftanbeS 
be^eidmet,  j.  93.  vir  magni  consilii,  classis  ducentarum  navium,  res  exigui  pretii ; 

e.  alv  Gen.  partitivns,  roeldjer  ba«  ©an$e  bejeidmet,  toon  bem  ein  Seil  genommen  ift, 
j.  83.  pars  militum,  magnus  numerus  civium.  33crioanbt  bamit  ift  ber  Gen.  generis 
ober  maieriae,  weiter  ben  Stoff  bc$eidmet,  au8  roeldjem  ehoaä  befielt,  j.  3J.  acervas 
tritici,  fa8ciculas  floram,  agraen  elephantorum. 

II.  in  SJerbinbung  mit  einem  äbjeftio  ober  $  er  bunt,  um  ben  begriff  bcrfelbcn  in  trgenb 
einer  fBeifc  ju  ergänzen,  $).  peritus  belli,  omnium  rerum  rudis,  oblivisci  contro- 
versiarum  ac  dissensionum,  misereri  inopum,  Miltiades  accusatus  est  proditionis. 

G8.  2>er  Gen.  subiectivns  (possemvus  unb  auctoris)  erfetjt  nid^t  nur  mandje 
beutfdje  ^rÄpofitionen,  fonbem  bietet  auc^  burd)  feine  ^ürje  unb  ^räcifton 
feb,r  oft  bie  geeignetfte  Slu^ülfe  für  ooüftänbige  33er batroenbun gen  unb 
relatioe  ©ä^e.  —  1)  Admiratio  bominum  imperitorum.  Quid  opus  est 
consilio  pontificum?  Sine  ullo  aedilium  merito.  2)  Sententiae  septem 
sapientium.  Consensio  omnium  gentium.  Commoda  pacis.  Discordiae 
Atheniensium  et  Lacedaemoniorum.  3)  Honores  ac  iura  deorum.  Legis 
poena.  Officia  necessitudinis.  4)  Terror  belli.  Contumelia  Caesaris.  To- 
tius  ordinis  offensio.  5)  Aetatis  honor.  Comitia  consulum,  legum.  Abaci 
vasa.  G)  Captivum  loris  pharetrarum  vinxerunt.  7)  Itinemm  atque  agro- 


Digitized  by  Google 


—  f)3  —  69—70. 

nun  furta  et  latrocinia.  Orationes  iudiciorum  et  senatus.  Coniunctio 
sanguinis.  Benevolentiae  Caritas.  8)  Iniuriarum  odinm.  lnnumerabilia 
scelera  dominationis  Sullanae. 

69.  Unter  Gen.  epexegetiens  (explicativns,  apposüivus)  nerfteljt  man  einen  folgen 
©en.,  ber  einem  atigemeinen  Segriffe  einen  befonberen  (bem  ©enuS  eine 
@pecie§)  al§  nähere  33eftimmung  beifügt,  ber  fid)  bemnaef)  erflarenb  an 
bas  regierenbe  dornen  anfcfjliejjt  nnb  fo  bie  ©teile  einer  5lppofition  ober 

eine§  üerfürjten  6atje§  nertritt,  $.      Pericula  mortis  atque  exilü  „GJefabjen,  I 
nämlid)  Sob  unb  SJerbannung".  Athenienses  ingenti  calamitate  pestilentiae  vexabantur  > 
»mii  einem  entfefclidjen  Unglürf,  nämlid)  ber  $eft".  Auxilia  peditum  „fciilfStruppen,  roeldie 
in  ßufegängern  befielen".  Duae  sunt  huius  obscuritatis  causae,  una  pudori«,  altera  sce-  ' 
lern  (b.  b.  quarum  una  est  pudor,  altera  scelus).  Mercedem  gloriae  flagitat  „er  bedangt 
JRuljm  alS  fiofjn".  Semper  enra  dao  genera  lenonum  et  latronum  delectarunt  „jioei  9Ben* 
fd)enflaffen,  nämlid)  Äuppler  unb  SBanbiten".  Haec  dueuntur  ab  optimis  naturne  et  Ve- 
rität» exemplis  „uon  ben  beften  Lüftern,  nämlid)  uon  ber  9?atur  unb  ber  Sa6jt)eit". 
Omnibus  virtutibus  continentia«,  gravitatü,  iustitme,  fidei  ornatus  ille  est  Dies  Kaien-  i 
darum  Ianaaria/um  ascripta  erat  „al§  Saturn  mar  ber  1.  Januar  beigefetorieben".  Tanta 
onera  naviuw  „foldje  Äoloffe  uon  8d)iffen".  Monstrum  hominis  „ein@d)eufal  uon  einem 
äWenfdjen".  Miraculum  audack  e  „Sunber  Uon  Äüfjnljeit''.  9iur  feiten  fleljt  aud)  im  3)  e  u  t 
idjen  ber  @eiu  in  gleicher  Seife,     3?.  Vitium  ignavir/c  „ba§  Safter  ber  Iräg^eit",  honor 
sepnlturae  „bie  Sljre  be8  SJegiäbniffeS",  gloria  liberatac  patriae  „baö  Serbien ft  ber  Befreiung 
ber  Stabt",  scelus  legatonim  interfeetf/rum  „baS  SJcrbredjcn  ber  (Snnorbuiig  bev  ©cfanbten". 
Ct  aud)  9. 

1)  Non  est  excusatio  peccati,  si  quis  amicitiae  excusatione  utitnr. 

2)  Caesar  pontis  tuendi  causa  praesidium  decem  cohortmm  eonstituit. 

3)  Eex  vobis  non  solum  agrorum,  sed  etiam  auri  praemia  dabit.  4)  Prae- 
stantissimnm  Apellis  opus  Veneris  ex  mari  emergent/s  Coi  in  templo 
Aesculapii  servabatur.  5)  Nihilne  est,  quo  onus,  quod  mihi  tecum  com- 
mune est,  senectutis  aut  iam  urgent«  aut  imminent«  levetur  ?  6)  Plato 
ad  rerum  abstrusarum  disputationes  quasi  condimentum  quoddam  ora- 
tionis  suavissimae  addidit.  7)  Hieme  arbores  carent  pulcherrimo  orna- 
mento  frondis.  8)  Haiore  sane  omnium  admiratione  digmis  esset  Ale- 
xander, nisi  turpissimo  vitio  iracundiae  ad  crudelitates  saepe  ablatus 
esset.  9)  Troglodytae  a  domiciliis  speeuum  nomen  invenerunt.  10)  Unum 
genus  est  adversum  infestumque  nobis  eornm,  qui  auro  corrupti  patriam 
hosti  prodiderunt.  11)  Numa  Pompilius  cum  tres  flamines  instituit,  tum 
quinque  collegia  pontificum,  augurum,  Saliontw,  fetialmm,  virginum 
Vestahum.  12)  Quem  non  misereat  eins,  qui  praestantissimo  uno  om- 
nium careat  bono  valetudim's?  13)  Innumerabilibus  cotidie  deus  nos 
afficit  benefieiis  valetudüm,  eibt*  et  potionw,  voluptattim  omniHw,  somm, 
laborä,  sAiarum  rerum;  pro  qua  tanta  benignitate  nonne  nostrum  est 
gratiam  referre  amorts  et  honeste  vivendi?  14)  Legibus  Romanis  viro 
qnaestorio  interposito  quinquennio  proximam  dignitatem  aedilitat<s  petere 
licebat. 

^  Genitivas  obiectivus,  tueld)er  ba3  (nähere  ober  entferntere)  Cbjeft  bekämet,  auf  iueld)e$ 
We  in  bem  regierenben  Subftautio  aiuJgebriidte  $l)ätigfcit  geridjtet  ift  ober  fid)  erftredt,  fjat  ein 
auBtrorbentlid)  meited  ©ebiet  unb  oertritt  präpofitionalc  Skrbinbungcn  aller  Slrt.  t£r  roirb  oor« 
jugäiueiie  mit  Subftantioen  oerbunben,  toeldje  uon  tranfltiüen  Serben  abgeleitet  finb,  mie 
admiratio  natnrae,  cupiditas  gloriae,  indagatio  veri,  profusio  pecuniae,  ftctjt  aber  in 
«xittrer  Slugbefjnung  aud)  bei  Subft.  int  rauf  itiuer  Serben,  tuie  studiam  litteraram,  du- 


Digitized  by  Google 


-  54  - 


bitaiio  veritatis,  invidia  Ciceronis.  (2J?and)c  berartigc  33erbinbungcn  [mb  fo  füljn,  bafe  fje 
oft  nur  burd)  ben  ^ufammenljang  $u  oerfteljen  finb.t 

1)  Appetentia  cibi;  fastidium  vini;  sitis  libertatis.  2)  Intellegentia 
(ob.  peritia)  iuris;  consolatio  rerum  incommodarum.  3)  Potestas  vitae 
necisque ;  damnatio  ambitus.  4)  Adulatio  principum ;  oboedientia  legum. 
5)  Praestantia  omnium  animalium;  transitus  Alpium.  6)  Studium  Pom- 
pei;  calamitatum  societas.  7)  Victoria  Olympiorum;  bellum  Pyrrni; 
gloria  posteritatis.  8)  Laudatio  Caesaris ;  gratulatio  victoriae.  9)  Opinio 
dei;  reverentia  dei.  10)  Prospectus  maris,  maeror  funeris.  11)  Abeti- 
nentia  vini;  usus  armorum.  12)  Dimicatio  vitae;  certamen  (ob.  contentio) 
honorum.  13)  Iudicium  capitis;  triumphus  Boiorum.  14)  Divortiuin 
uxoris;  requies  laboris.  15)  Remedium  irae;  obsequium  magistratuum. 
16)  Successio  regni;  consensio  (ob.  conseusus)  omnium  consiliorum. 

Vlnm.  Über  ben  ÜJebraud)  oon  ^räjj ofiti oncn  ftatt  bc<5  Gen.  obiect.  cf.  13.  Siegclmäjjig  tritt 
ein$räpofitionalauöbrurf  ein,  me nn  \u  beut  regierenben  dornen  nod)  ein  33 o f f e j | i v ■ 
Pronomen  (gcwöbnlid)  aud),  wenn  ein  Gen.  subiect.)  bmjutritt,  3.  3*.  Mens  in  (ob.  ergai 
te  araor,  nostra  in  amicos  benevolentia,  Caesaris  com  Pompeio  amicitia,  consalis 
in  patriam  beneficia.  —  9iid)t  eben  häufig  loerben  ton  einem  Subft.  ^ ro e <  QJcnitioc, 
ein  fubjeftiocr  unb  ein  objettioer  abhängig  gemacht,  mie:  Helvetiorum  iniariae 

I     populi  Romain  „Unbilben  ber  £elbctier  gegen  bos  römifcbe  83oIf*.  (yetoöbnlicb  »erben  in 
biefem  ftalle  bie  bcibcn  O^enitioe  burd)  ba$  regierenbe  6ubft.  getrennt,  aljo:  Fratris  re- 
pulsa  consulatus;  tanta  foit  universae  Galliae  consensio  libertatis  vindicandae ;  bod) 
aud):  desperat iü  omnium  salutis  „bie  SSetäWeiflung  aller  an  Rettung";  stndia  familiae 
(f    .     Testrae  virtutis  atque  humanitatis;  snperiorum  dierum  Sabini  cunctatio.    2tr  fub 

\\    jeftioe  ©cn.  gebt  in  ber  SRegel  bem  objeftwen  ooran.  —  9lnbercr  91rt  ftnb  foldje  (nidjt  feltene) 
33cifpiele,  bei  weldjcn  ein  ©cn.  ben  anbern  regiert,  k.  3).  Memoria 
populi  Romani;  totius  valeiudinis  corporis  conquassatio. 

71.  To  ber  Q&en.  bc«  34erf o  n  a  l  pronomenö  mei,  tai,  sui,  nostri,  vestri  bei  Subftantioen  als 
objefttoer  ®cnitio  ftebt,  fo  finb  bie  üorgclegten  SluSbrüdc  für  gewöhnlich,  xu  iibcrfefrcn; 
mempria  nostr/,  miscricordia  tui,  invidia  tui,  ratio  vestri,  i.  33.  Iphicrates  ipso  aapecta 
caivis  iniciebat  admirationem  sui;  memoriam  mstrx  pie  inviolateque  servabitis;  in- 
credibile  me  desiderium  tenet  meornm  atque  imprimis  tui.  Sfber  juiucilcn  wirb  aud)  ba$ 
33offeffiopronomen  für  ben  objleftiuen  Öeniriü  gebraucht  in  einer  für  un$  oft  auffälligen 
UBeife,  J.  33.  Vos  oramus,  ut  memoriam  nottram  perpetuo  servetis.  Odio  restro  com- 
moveor.  Meam  qnoque  rationem  habere  debetis  „ihr  müfjt  aud)  auf  mid)  9tücfftd)t  neh- 
men". Non  sua  solum  ratio  habenda  est,  sed  etiam  aliorum.  Ea,  quae  faciebat,  tua 
se  fiducia  facere  dicebat.  3)emnad)  fann  iniurias  tuas  persequar  ebcnfowobl  bebeuten  „idj 
werbe  beine  33eleibigungen  (bie  bu  augefugt  b>ft)  rädjen",  a!3  aud)  „id)  werbe  bie  bir  zugefügten 
3?eleibigungen  radKn*\ 

Slnm.  1.  ftür  ben  Gen.  sutti.  bcr^erfonalpronomina  »»erben  regelmäfeig  bie  cntfprcdjeiw 
ben  33off  cf  f  töpronomina  gebraudjt,  x.  33.  Amicus  meu*  „ein  ftreunb  oon  mir",  epi- 
stulae  tuae  „33riefc  oon  bir",  nostra  origo  „ber  Urfprung  oon  un*",  imagines  ve&isae 
„33ilbev  oon  eud)".  Iritt  ju  einem  foldjen  34ofi'efiiupronomen  noch  ein  anberer  attributioer 
^ufa^,  fo  ftefjt  berfclbc  —  (infolge  einer  Constructio  ad  sensnm,  weil  bad  $of{efiiv- 
pronomen  bcn  ©en.  eines  ^JerfonalpronomenS  oertritt)  —  im  @cnitiu.  91ud)  im  35euffdjcn 
lagen  toir :  „U'ein  Gifer  al«  (ber)  eine«  3ungling*",  waö  im  Satcinifdjen  bciljt  tuum  stadium 
adulescentt«  (Cic.  fam.  lö,  13,  1).  (Sbenfo:  Tuum  hominis  si mplici»  pectus  vidimas. 
Vereris,  ne  tua  domns  talis  viri  et  civi«  a  ceteris  deseratur  ?  Cui  nomen  meum  ab- 
s.  litis  honori  fuisset,  ei  meas  praesentts  preces  non  putas  profuiBse?  (Cic.  Plane. 
26).  Noster  duorww  eventus  ostendit  (Liv.  7,  9,  8).  ^efonbcrS  gehört  hierher  ber  3"^?  ^ 
(^enitioe  von  ip«e,  units  unb  solus,  §.  9.  Ex  tua  unius  vita  omnia  pendent.  Contentns 
cro  nostra  ipsorum  amicitia.  Solxus  meum  peccatum  corrigi  non  potest.  Cf.  jebod) 
253,  15.  —  Über  nostmm  omnium,  vesti-um  omnium  cf.  225. 

5(nm.  2.  SJei  33erfonalfubftantiüen,  bie  ben  33egriff  bc«  entfprcdjenben  aftioen  3?erbmnS 
enthalten,  wie  „Änflägcr,  JRetter,  33ewunberer,  Sieb^aber",  gcbraudjt  bie  lateinifdje  Spant« 
wie  bie  beutfd)e  baS  ^Jof  f  e f  f  i o pronomen,  wie  accusator  meu 8,  tum  etc.,  3.  33.  Nosti 
Calvum,  illnm  laudatorem  meum.  2>od)  fann  ^ur  ftärferen  ^eroorbebung  ber  beteiligten 
^erfon  aud)  ber  ©en.  be«  33erfonalpronomen«  eintreten,  i.  3?.  Quintus  misitfilium 


Digitized  by  Google 


—  55  — 


72-74. 


non  solnm  sui  deprecatorera,  sed  etiam  tnei  accusatorem  „nidjt  nur  nl*  ftürfpredjcr 
für  fid),  fonbcrn  aud)  alö  9lnfläa.er  gegen  mid)".  Messalla  nostri  laadator  est.  So  1 
bient  bc fonber*  ber  ($> e n.  be*  JRcflc^io pronomen*  sui  beuu,  unf  ere  mit  bem  ©orte  f e  1  b ft 
juiammengefetucn  ©ubftanltoa  „Selbftliebe,  ^elbftcr^altung,  ©clbftbcioufetfein,  Selbfterfcnntni*, 
fcelbftgcfälligfcit"  ic.  au*äubrüden,  wenn  oon  einer  brüten  Nerton  bie  fflebe  ift,  wie  amor 
*ui,  conservatio  sui,  conscientia  sui,  cognitio  sui,  adulatio  sui  etc.,  unb  fo  fagt  man  i 
aud)  in  ben  übrigen  ^erfouen,  j.  C  „Unfere  Eigenliebe  täufd)t  un*  oft"  amor  nostri  saepe 
nos  fallit;  „'Seine  SelbftgefilUigfcit  wirb  bid)  oetberben"  perdet  te  adulatio  tui. 

72.  Xcmonftratioe,  rclatioc  unb  fragen be  Pronomina  fdjliefeen  fi*  ^Äufig  attributio  , 
an  ein  Subftantio  (meift  ber  ©emütSfHmmung)  an  unb  flehen  mit  bemfelben  in  gleichem  ©enu*, 
??iimerud  unb  äafu*,  wäfjrenb  fic  eigentlid),  al*  uon  bem  ©ubft.  abhängig,  im@enitiu  ftefjen 
fotlten.  Cf.  Per  idem  tempus  adversus  Gallos  male  pngnatum  est;  eo  ntetu  („burd)  bic 
Slngft  hierüber"  =  eins  rei  metn)  Italia  omnis  contremnit.  Volsci  comparaverunt  auxilia, 
qnae  mitterent  Latinis ;  hat-  ira  („im  ^orne  hierüber")  consules  in  Volscom  agrum  duxere. 
En  desperatio  („bic  93er$meiflung  hierüber");  qui  timor  „bie  gurdjt  wotor";  quo  gaudio 
elatas ;  illa  ipsa  mentio  „gerabc  bie  (SrnxÜjnung  biefer  Sadje".  —  3>ie*  ift  befonber*  fyäufig  bei 
ben  beiben  3ubftantioen  numerus  unb  genm  ber  ftafl,  3.  33.  Sunt  in  iUo  numero  multi  boni. 

In  hot  nnmero  erant  complures  Pompei  milites.  Quo  ex  numero  nobis  exempla  sumenda 
sunt  ?  Aratores,  qui  numerus  in  agro  Leontino  maximus  est.  Ex  hoc  genere  voluptas 
est.  Senn  fid)  an  einen  foldien  9lu*brucf  ein  JRelatiufa^  fd)Iiefjt,  fo  wirb  ba*  Relativpronomen 
in  ben  Plural  gefefct,  5.  8,  Unns  ex  eo  numero,  qui  ad  caedem  para/i  erant,  incon- 
sultius  Massivam  aggreditur.  Roscius  non  est  in  eo  numero,  quorum  bona  sub  hasta  \p 
venierunt.  Amicitia  ex  eo  genere  est,  qune  prosunt.  Virgines  Vestales  ex  eo  numero  t 
sunt,  ffitae  semper  sunt  sanetoe  habitae.  (9hn  feiten  finbet  fid)  fjier  aud)  ber  ©en.  be«  f 
Pronomen« :  Horum  numerus,  quorum  e  numero  etc.,  j.  s2*.  Cic.  Mur.  69 ;  de  Or.  2,  56 ;  < 
Vat.  41).  —  l)  Hic  dolor.  2)  Qua  admiratione.  3)  Illa  fama.  4)  Quae 
pulchritudo.  5)  In  eo  numero,  gut.  6)  Ex  eo  genere,  qaae.  7)  Quem 
in  nnmerum.  8)  Ipsa  illa  mentio. 

73.  $a*  33ert)älmi*  ber  ftrau  jum  SHanne,  be*  6ob,ne*  unb  ber  £od)tcr  jum  Jöatcr,  bc* 
Sflaoen  jum  £>erm,  ebenfo  ba*  SBertjältni*  oon  ©täbten  unb  Sorgebirgen  $um  Sanbe 
ober  «ölte  »oirb  juweilen  al*  blofeeS  e  f  i  uer&ältni*  angegeben,  wäbjenb  e*  im  $eutfd)cn, 
wie  aud)  meiften*  im  Satetnifdjen,  burd)  ein  jutretenbe«  ©ubft.  (ftvau,  (Solm,  Sodjter,  Sfiaoe 
—  Stabt,  Vorgebirge)  fpccialifiert  wirb:  CiceroniÄ  Terentia  Gicero*  Xeretrria,  b.  lj.  (Sicero* 
5rau  lerentia,  Hector/s  Andromacha,  Caecilia  Metell/  beö  9Ret.  Xodjter  däcilia, 
Byrrhia  Carin/  be*  ßarinu*  ©flaoe  JBi)iTb,ia.  ®ie  ?(u*laffung  oon  ,,©o^n"  finbet  fid)  > 
om  ^äufigften  bei  au*Iänbifd)en  Tanten  mie:  Ptolomaeus  Lag/,  Hannibal  Gisgön/.s,  Seleucus 
Antioch*  etc.  —  Actium  Corcyrae,  Leucopetra  Tarentin«/*/////,  Lugdunum  Batavor»/w, 
Bibrax  Remorw/w,  ad  Erythras  ketoXnrum,  ad  Eretriam  Phthiotic/  agr#.  —  Cfter*  fallen 

bie  Subftantioa  nedis  (templum,  fanum)  neben  bem  im  ©en.  ftefjenben  tarnen  einer  ©oltljett 
in  Serbinbung  mit  ber  ^Jräpof.  ad  (feltener  bei  a,  ante,  in,  projder)  weg:  Pngnatum  est 
ad  Spei,  habitabat  rex  ad  Iov/s  Stator/s,  ventum  erat  ad  Vesta«. 

"4.  $er  Gen.  unb  Abi.  qualitatis,  meiere  bie  S8ef  d)affcn^cit  ober  @iflenfc^aft 
eines  OegenftanbeS  beaetc^nen,  nerbinben  ftd)  mit  bem  ©ubftantin  entroeber  utt« 
mittelbor  attributiü  (3.  93.  vir  magnae  sapientiae,  vir  magna  sapientiä) 
ober  prdbifotin  nermittelft  be§  9Serbum§  esse  (3.  99.  Socrates  erat  maguae 
sapientiae  ober  magna  sapientiä),  aber  ftetS  nur  in  üßerbinbuna,  mit  einem 
Xbjeftin  (cf.  75).  3m  aUgem.  ^at  ber  AU.  qual.  einen  niel  auSgebelmtercn 
©ebraud)  aU  ber  Gen.  qual.  —  $m  einzelnen  ift  ju  merfen: 

1)  90e  auf  2Ha&,  3al)t,  Seit,  @eroid)t,  Kaum,  SBert,  ^lang, 
Stanb,  ©attung  unb  21  rt  bejüglictjen  Cualitätäbeftimmungen  bürfen  nur 
im  ©en.  fielen,  befonbcr§  roenn  ein  3af)lroort  mit  bem  Subft.  uerbunben 

ilt:  olfo  faun  e*  nur  b^iften  fossa  pedu//<  quindeeim;  puer  decem  nnuorum ;  navis  tre- 
centarum  amphoraru«/  („Tonnen");  ager  quattuor  iugeru///;  iter  unti»  diet;  classis 
trecentartt/w  navium;  vir  ordint«  senatorii;  anulus  magni  pretii;  homines  inferioris 


Digitized  by  Google 


—  56  - 

ordinw,  magni  ponderi«  saxa ;  milites  levw  armaturoe.  (9(u8na{)men  fcfjr  ocrcinjclt,  S?. 
amiculum  grandi  ponderi  Cic.  nat.  deor.  3,  83;  Verr.  4,32;  Liv.  24,34,8).  2lud)  bie 

beiben  (Subftantioe  modus  unb  genus  fommcn  in  SBerbinbung  mit  einem  ^ro» 

nomen  nur  im  ©en.  DOr,  h.  93.  eius  modi  naves,  huius  generis  domus,  eiusdem  ge- 
neris munitiones  (cf.  jebod)  47). 

2)  Solche  @igenfcf)aften,  bie  fieb,  auf  Körperteile  unb  auf  bie  äußere 
(Srfdjeinung  begießen,  ftetjen  regelmäßig  im  21  bl,     9.  Homo  humiii  (breti] 

statuta;  Agesilaus  corpore  exiguo  fo.it;  Caesar  nigris  reget isque  neulis  fuit;  Thuys  ca- 
pillo  longo  et  Itarba  prouiissa  erat  ;  Britanni  horrido  in  pugna  a/ispectu  sunt. 

3)  3"fällige  unb  uorübergeljenbe  (in  einem  einzelnen  Salle  ftd)  $ei- 
genbe)  ©emü  tsftimmungen  unb  (Sigenf cfjaf ten  fielen  im3lbl#Ä.». 

Bono  {laeto,  tranquill),  trisii,  anxio)  animo  esse;  dux  erat  rultu  hilari  atqne  laeto;  M 
men/e  non  Semper  faisti;  senatas  faerat  teste  mutata. 

4)  9Han  fagt  immer  sni  ium,  stu  iudicii,  suae  sententiae  esse  „felb* 
ftänbig,  unabhängig,  fein  eigener  §err  fein";  —  »cm  res  hängt  nur  ber  Gen. 

qual  ab,  3.  ®.  res  magni  momenti,  nullit  pretit;  bei  ben  2lbj.  par,  similis, 

dissimilis,  aeqiius  fte^t  regelmäßig  ber  AU.  qual.,  j.  homines  jmH  diguitak. 
—  2Bo  ferner  etroaS  nad)  äußeren  Kennzeichen  (9lu3feb,en,  fiaxbt,  ©eftalt, 
©röße)  burd)  üBergleicb,ung  mit  einem  anbern  beftimmt  roirb,  fleht  nur  ber 
Abi  qual.  in  9Serbinbung  mit  einem  ©en.  aB  Attribut,     <b.  Uri  sunt  tanrv- 

rum  figura;  vicus  erat  oppidi  magnitudine;  Epicurus  deum  hominü  specie  esse  censet; 
clavi  erant  digiti  pollicts  crassitudine. 

2lbgefet)en  uon  biefen  SBefchränfungen  fann  man  ben  Oetu  unb  Abi.  qual 

oft  (befonber§  bei  inneren  bleibenben  <£igenfchaften)  oljne  bcmertenSroerten  Unter* 

fdjieb  gebrauchen,  fo  baß  man  ebenforoorjt  praestanti  pradentia  vir  als  prae- 

sfcantw  prudentiae  vir  fagt.  <Wan  ocrgIcid)e:  Messalla  in  cauais  cognoscendis  magni 
labori«  magnaeque  operae  fuit  mit  Cato  in  omuibus  rebus  singulari  fuit  prndentio  et 
industria;  Arruns  iuvenis  miti*  ingenii  fuit  mit  Zeno  vir  summ»  ingenio  fuit;  Servilins, 
fervidi  animi  vir,  periculum  andacia  discussit  mit  Iphicrates  fuit  animo  magno  for- 
maque  imperatoria.  Söiömeilcn  finben  fid)  fogar  beibe  fiafuö  neben  einanber,  $.  $?. 
Mnrena  medioeri  ingenio,  sed  magno  studio  litterar  um,  multoe  industriae  et  magni 
labom  fuit  (Cic.  Brut.  237;  de  leg.  3,  4ö). 

9lnm.  1.  Selten  fielen  ber  Abi.  unb  Gen.  qual.  aI8  9lppofition  bei  einem  (S  igen  na  nun 
oljne  3ufflfr  emeö  @attung$namen8,  jj.  93.  Philippus  summo  ingenio  ftatt  Philippus,  rir 
summo  ingenio.  Torquatus  nimis  durae  severitatis;  Tarquinius  patriciae  gentis; 
Hannibal  novem  ferme  annornm;  Agesilaus  octoginta  annorum  in  Aegyptum  pro- 
fectus  est.  @o  fagt  $or(u  aud)  formica  magni  laboris  „bie  9lmcifc,  ein  Xicr  üon 
grofeem  ßleifjc".  —  ^räbifatiö  ftebt  ein  Gen.  ob.  Abi.  qual.  niebt  nur  bei  esse,  fonbern 
aud)  bei  r'uleri,  existimare,  habere,  cognoscere  unb  ätjnlid)cn  Serben,  3.  5?.  Critognatas 
magnae  habitus  est  auetoritati*.  Consuli  oppugnatio  magni  operis  visa  est  Te 
cognovimus  paratissimo  animo. 

2lnm.  2.  Statt  be«  gcwö^nlidjen  mppliratio  (w2)antfeft")  quindeeim  d\emm,  qbmm  die» 
u.  ä.  decreta  est  fagen  Gäfar  unb  i'iniuS  nidjt  feiten  aud)  supplicatio  die«  quindeeim, 
dxem  xmum  (91  cc.  ber  3ci*bauer)  decreta  est 

?lnm.  3.  2)cr  Gen.  unb  Abi.  qual.  erfe&cn  öielfad)  beutfebe  9(bjettiue,  33.  Homo  nullius 
animi,  nullius  consilii  „mutloS,  ratloS" ;  bibliotheca  uiultotum  nummotuut  ob.  tnagnac 
pecuniae  „teuer";  vir  magni  animi,  summi  labotis,  optimi  consilii  „mutDod,  tbätig, 
befonnen";  hospes  multi  ioci  „launig";  dolor  bteris  temporis  „üorübcvgcbenb" ;  dux 
inferioris  ordinis  „ein  untergeorbneter  Cffijier" ;  res  magni  discriminis  „bebeutung^oou" ; 
homines  summa  elegantia,  subarti  ingenii  „gcfdimacfucü,  geiftig  burd)gebiibetM.  Ct  191. 

9fnm.  4.  liniere  9lu§bru{f«meife  „2)ienfd)en  jeber  91  rt,  Saffen  aller  91  rt"  u.  bgl.  wirb 
im  üatcinifdjen  häufig  mit  nad}brurföüollerer  llmftcllung  burd)  „jebe  9lrt  oon  9Ren^ 
fd)en,  alle  51  rt  oon  ©äffen"  miebergegeben,  §,  39.  „Über  3)inge  jeber  5trt  fpretben"  de 
omni  genere  rerum  disputare;  „ben  ftikper  burd)  9lnftrengungen  aller  9lrt  üben"  omni 
laborum  genere  corpus  exercere.   Naves  omni  genere  armorum  ornatissimae  „mit 


Digitized  by  Google 


—  57  — 


75-76. 


©ernten  aller  ?trt".  $od)  ift  audj  bie  anbere  HuöbrucfSwcifc  mit  omnis  generia  ob.  cuius- 
qnt  generia  ntd)t  feiten  ($.  93.  Caes.  b.  g.  7,  41,  3;  b.  c.  3,  63,  6;  Nep.  Ages.  8,  3; 
Liv.  32,  16,  10;  27,  17,  12;  34,  8,  ö  u.  3.). 

75.  ©n  Gen.  ober  Abi.  qualitativ  fann  im  fiateinifcfyen  niemals  ofjne  ein  paffenbeS, 
ben  ©rab  ber  digenfdjaft  bejeit^nenbe§  ^bjeftio  fielen.  S5ie  oorgelegten  StuS* 
brüefe  ftnb  bemnad)  ju  überfein:  vir  magni  ingenii  ober  sximmo  ingenio 
(=  ingenio8U8),  femina  pulchritudine  eximia  (=  pnlcherrima,  formosa), 
res  magni  pretii  (=  pretiosa),  casus  magni  discriminis,  res  magni  mo- 
menti  (  =  gravissima),  miles  magnae  virtutis  (=  fortissimus). 

76.  3«  bem  Sßerbum  esse  tritt  ein  Wniitin,  um  $u  bejeidjnen,  bafc  ehoaS  jemanbem 
gebort,  angehört  (cf.  55)  ober  jcmanbeS  (Eigentum,  ($igentümlicf)feit  ift 

(Gen.  possessivns),  j.  93.  Bello  Gallico  praeter  Capitolium  omnia  hostww  erant. 
Divitias  sine  divit«/«  esse:  tu  virtutem  praefer  divitiis.  Iam  me  Pompe»  totum  esse 
•eis.  Temeritas  est  florentw  aetat»*,  prudentia  senescent/'s.    «Beim  Überfein  in8 

$eutfd)e  oerroenbet  man  r)ier  bie  mannigfaltigsten  2lu§brüdte,  nämlicb,  entroeber 
bie  Subftantioe  Eigentum,  CSigentümlic^feit,  Sacfye,  3ci$en,  9Jierfmal, 
Statur,  ©eroofjnljeit,  ^flidjt,  Sdjulbigfeit,  Aufgabe,  ©efc^aft,  2tmt, 
99eroei3,  ober  man  bebient  fid)  anberer  ^Beübungen,  roie:  e§  beroeift,  0  er  rät, 
fcnnjeidjnet,  erforbert,  c§  jeugt  oon,  fdjicft  fid)  für,  jtemt  fid)  für, 
c*  gehört  ju,  ift  gegeben,  oerträgt  fid)  mit,  foftet,  gilt  für,  id)  mug, 

id)  fann  U.  f.  IO.  (cf.  162,  d),  93.  Adulescent/s  est  maiores  natu  revereri.  Pe- 
tulantia  magis  est  adulescenttf/w  qaam  sen//w.  Miseros  consolari  humanitat/s  est. 
Moderari  orationi,  cum  sis  iratns,  est  non  medioen*  ingen/V.  Cuiusv/.<»  est  errare, 
nullm*  nisi  insipient/s  in  errore  perseverare.  —  ©ttttt  be8  ©en.  ber  ^ßerfonal* 

Pronomina  (mei,  fut,  sut,  nostri,  vestri)  ftel)t  jur  93e$eidmung  be$  93eftyer§ 
ba$  ftoffcffto  unb  groar  in  bem  ©enuS,  roeldjeS  ba§  Subftantio  be$  ©afceS 

er^eifd)t,      !8.  Hic  liber  meus  est,  non  tuus.  Qua«  antca  nostra  fuerunt,  nunc  vestra 

wnt   3(m  fjäufigften  fommen  in  biefer  SJerbinbung  bie  Leutra  wieuw,  tuum,  ^ 

suum,  nostrum,  vestrum  est  „e§  ift  meine  (beine,  feine  u.  f.  ro.)  $flid)t, 

eigentümlicrjfeit,  Slufgabe"  U.  f.  TO.  OOr,  h.  93.  Meum  est  ostendere,  quid  sentiam. 
Quis  profitetur  esse  suum  de  oronibus  qnaestionibus  dicere?   (Über  bie  llberjetuing  ber 
«ppofttion  in  (Säften  wie:  „2ttcine,  bc$  Äonful«,  ^Sflidjt  ift  e«"  buub  einen  SRelatiof  a&:  y 
meum  est,  qui  consul  Mit  tu,  cf.  92,  SInm.  2). 

9!nm.  1.  flu&er  bei  esse  fteljt  ber  Gen.  possessivus  audj  bei:  1)  fleri  „jemanbeS  Eigentum 
werben",  j.  93.  Thebae  popul*  Roman/  iure  belli  factae  sunt.  Omnia,  quae  mulieris 
fnerunt,  vir«  fiunt  nomine  dotis;  —  2)  bei  ducere,  existimare,  puiare,  arbitrari,  videri, 
habere,  facere,  manere  u.  benn  in  ifmen  liegt  ber  begriff  beö  esse  ober  fann  leidtt 
t)injiiflcbad)t  werben,  SB.  Qnaecunque  sunt  in  omni  mundo,  deorum  atque  homim///t 
putanda  sunt  Tempori  cedere  Semper  sapient/*  est  habitum.  Dur/  hominrs  videtur 
periculum  capitis  inferre  multis.  —  SKcrfe  aud)  aliquid  suae  dicionis,  suae  potestatis, 
»ni  imjterii  (arbitrii)  farere  „etn>a8  unter  feine  93otmäj3igrcit  bringen";  aliquid  lucri  fa- 
cere  „Don  etnraS  ©eroinn  sieben,  profitieren". 

Snm.  2.  Statt  be$  unmittelbar  Don  esse  ab^änqiqcn  (Menitiod  treten  jutueilen  au$brüdlid)e, 
bem  35eutfd)en  entfpred)enbe  Subftantioe  ober  ?lbjeftit>e  ein,  roie  officium,  munus,  negotium, 
proprium,  j.  93.  Principum  munus  est  resistore  levitati  multitudinis.  Non  horum 
horainum  negotium  est.  Oratoris  officium  est  dicere  ad  persuadendnm  aecommo- 
date.  Sapientis  est  proprium  nihil,  quod  paenitere  possit,  facere  „eö  ift  eine  (baraN 
teriftifd>e  ©gentümlicbfeit  be«  SSeifen,  ift  für  ben  ©eifen  djarafteriftifa)".  —  93on  moris 
(consueiudinis)  est  weS  gebürt  jur  ©ittc,  ift  ber  Sitte  gemäf}"  unterfdieibet  fid)  wenig  mos 
(cvnsuetudo)  est  „e3  beftebt,  ed  berrfcht  bie  6itte"  (cf.  Cic.  Verr.  1,  66;  Br.  84;  Verr. 
2,  129;  Caes.  b.  g.  4,  5.  2). 

'Änm.  3.  Xie  beirtfrfjen  9Scnbungen  „e3  ift  tt) i>rid)t  (Iborfieit),  e8  oerrät  Xreu* 
lofigfeit,  e$  jeugt  oon  S^igbeit"  u.  ä.  tönnen  ebenfowobl  überfeftt  werben  stnlt/ 
ober  stultitia«,  perfid«  ober  perfidiae,  ignav«  ober  ignavioc  est,  alö  stultt/m  ober  stul- 


Digitized  by  Google 


77. 


-  58  — 


titia,  perfid«;»  ober  perfidw,  ignavw/w  ober  ignavin  est.  %cboäi  ift  ber  Öen.  häufige 
(befonberd  oon  Slbjettioen,  roeldje  eine  fubjeftioe  33ebeutung  baben»,  unb  bei  etnenbige i 
M  ?lbjeftu>en  ber  3.  $efl.  ift  nur  ber  Öcn.,  nid)t  ber  9?onu  beö  9icuti-uniS  iuläfjig.  'Stvanad 
\  Ijciftt  „eö  ift  toeife"  niefft  sapiens  est,  fonbern  sapien//s  (ob.  sapien//«,  sapienl/W'  est 
„cv  ift  unDcrfd)ömtM  nid)t  impuden.v  est,  fonbern  impnden'/.«  (impudenfm,  impuden/«ir 
est.  —  $er  Singular  beö  Äbjeftto«  ift  übrigen«  in  biefen  SSerbinbungen  ganj  gewöhn 
Iidia  Spradjgebraud)  ftatt  bc3  Plural«  (cf.  180,  3). 

Hmn.  4.    „Seltenen  auf  Reifet  esse  c.  gen.,  wenn  bie  }äbJbaren  unb  gleichartigen  ^eftank 
teile  eine*  Gtanjen  itjrer  3ab,l  na£b  angegeben  »erben,  j,.  50.  Classis  dneenton/m  navrW« 
[  erat,  fonft  (=  „^ufammengefept  fein  auä")  etmstare  ex,  j.      Homo  constat  ex  amrac 

et  corpore.  Aliquis  totus  ex  mendaeiis  et  fallaciis  constat  Concilium  ex  irope- 
ritissimis  constat.   Cf.  108,  %nm.  5. 

77.  1)  Quod  memoriam  mei  (ob.  meam)  tibi  tuisque  iueundissimam  esse  scri- 
bis,  cogita,  quaeso,  desiderio  vestrt  (ob.  vestro)  me  paene  confici. 
2)  Patres  a  se  non  impetrabunt,  ut  tanta  vestra  regttm  potentissimorum 
munera  repudient  3)  Homines  magnae  constantiae  (ob.  constantes)  ra- 
rius  inveniuntur  quam  homines  magnt  ingenii  (ob.  ingeniosi).  3n  biefem 
Sähe  ift  aud)  ber  Abi.  qaaL  ridjtig.  4)  Fortt  et  erecto  animo  es  et  nostro  in 
te  amori  confide;  viram  tantae  probitatis  (oo.  Wbl.)  non  destituemus. 

5)  Caesar  gravissima  oratione  assecutus  est,  nt  et  centuriones  et  milites 
indicium  summae  belli  non  suitm,  sed  imperatoris  esse  intellegerent. 

6)  Omnia,  cuiuscunque  modi  sunt,  scire  velle  curiosi  est;  sed  maioram 
rerum  contemplatione  ad  litterarum  Studium  duci  optima  cutusque  Sem- 
per habitum  est.  7)  Non  est  huius  loci  de  patriae  amore  eopiose 
disserere;  hoc  constat,  meum  et  vestrum  et  omni  tun  militum  esse  mortem 

-  pro  patria  aequo  animo  oppetere.  8)  Nihil  est  tarn  angustt  animi  tamque 
parvi  quam  divitias  amare.  Beneficiorum  aeeeptorum  memorem  cognosci 
omnibus  temporibus  ab  optimo  quoque  animi  ingenui  habitum  est 

9)  Caesar,  cum  Rhenum  transire  decrevisset  belli  Germanis  inferendi 
causa,  pontem  in  Rheno  fecit;  nam  exercitum  navibus  flumen  trans- 
portare  neque  suae  neque  populi  Romani  dignitatis  esse  ei  videbatur. 

10)  Hominis  magno  animo  praediti  non  est  semper  aliquid  metuere  aut 
snspicari.  Est  hoc  quidem  hominis  praeclara  indole  praediti  mente  et 
scientia  quam  plurima  studere  amplecti,  ut  inter  homines  non  peregrinus, 
sed  civis  esse  videatur.  11)  Initio  secundi  belli  Punici  omnes  Hispa- 
niae  trans  Hiberum  regiones  praeter  Saguntinorum  urbem  Carthagi- 
niensium  erant;  sed  legibus  pacis  a  Poenis  anno  ante  Christum  ducen- 
tesimo  primo  factae  constitutum  est,  ut  Hispania  omnis  fieret  Roma- 
uorum.  12)  Philippus  Macedo  Graecorum  humauitate  et  doctrina  im- 
butus  est  Thebis,  in  urbe  priscae  severitatis  (et)  in  domo  Epaminondae, 
quem  singulan*  scientia  et  litterarum  et  rei  militaris  fuisse  constat. 
13)  Non  dubito,  quin  meum  aequissimi  existimatoris  iudicium  dolorem 
iniuriae  aeeeptae  tibi  sit  levaturum.  14)  Caesar  fuisse  traditur  excelsa 
statura,  colore  candido,  teretious  membm,  nigris  vegeti'sqne  oculis,  va- 
letudine  prospera.  15)  Annus  trecenum  sexagenum  quinum  dier««» 
est,  annus  intercalaris  trecenum  sexagenum  senum  dierum  est.  16)  Ca- 
tilina  nobüi  genere  natus  magna  vi  et  animi  et  corporis  fuit,  sed  idem 
ingenio  mal»  pravoque  (ob.  0*enitiu).  17)  Fac  bono  animo  sis;  nam  fratris 
erga  te  amor  et  omnttem  nostrum  cura  eiusmodi  est,  ut  inimicorum  ad- 


Digitized  by  Google 


-  59  - 


78. 


versus  te  invidia  frustra  sit  futura.  18)  Recte  (fecistis,  quod)  ea  iudi- 
care  veriti  estis,  quae  iudicii  vestri  non  sint. 
78.  2>er  Gen.  partitivus  bejeicrjnet  bag  ©an&e,  oon  roetdjem  ein  Seil  genommen 
ifl  ober  l)eroorgel)oben  roerben  fott,  93.  pars  militum ,  magnus  numerus  cfohtm, 
multi  tquitum.  $m  wetteren  ©inne  rennet  man  audj  ben  Gen.  generis  ober 
materiae  ba$u,  melier  freiließ  gar  feinen  £eil  beaeidmet,  fonbern  ben  ©toff, 

au§  meinem  etma§  befielt,  93.  Acervus  frumenti,  agmen  elephantorum,  decem  iugera 
agri,  magna  vis  auri,  grex  orium,  poculum  nni,  fasciculus  florum,  medimnum  tritici  ufto. 

S)er  partitioe  ©enitio  ftel)t: 

a)  bei  6ubftantioen  ber  Quantität  unb  be§  9ttaj3e§,  h.  93.  Magna  pars 

narium  fluetibus  haust a  est.  Magnus  numerus  domorum  incendio  deletas  est.  Conon 
pemniac  quinquaginta  talenta  civibus  donavit.  Magna  frumenti  vis  advecta  est. 
?lnra.  1.  äNerfe  ajben  ©ebraud)  öon  numerus  bei  ungezählten  fingen:  maximus  nume- 
rns  („SHaffe")  frumenti,  vini,  olei; —  b)  bic  Umfef)vung  be3  93erbälmiffe3  bet  93egriffe 
in  fluebrfiefen  roie  sex  dies  spatii  „fed)8  Inge  griff  (ftatt  spatium  sex  dierum);  bini 
sestertii  accessionu  „jroei  Seftev^e  ^ufebuf?". 

b)  bei  R o m p a r a t i o e n  unb  ©uperlatiuen,    93.  Omnium  oratorum  praestan- 

tistimus  fuit  Demostbenes.  Minor  fratrum.  Alexander  seniorea  m Uttum  in  patriam 
dimisit. 

Änm.  2.  Slud)  öon  einem  funerlatinen  «boerb  fann  ber  partit.  ßknitio  abhängig  fein : 
Salpicius  maxime  omnium  nobilium  Graecis  litteris  studnit.  Crassus  omnium  matur- 
rime  ad  publicas  causas  accessit.  —  93on  einem  männlichen  ober  ro  ei  blieben  ?t  b* 
jeftin  im  ^ofitine  Iaffen  nur  $id)ter  unb  bie  $iftorifer  feit  fiiuiuS  einen  partit.  ®en. 
abhängen,  33.  Cum  delertis  peditum;  expediti  militum;  Inno  saneta  dearum ;  sequi- 
mur  te,  nanete  deorum.  dagegen  wirb  ber  Plural  fubftantioierter  fädjlidjer 
Slbjeftioe  aud)  non  (Sicero  nidjt  feiten  mit  einem  partit.  ©en.  oerbunben,  $.  93.  Summa 
pectoris  „bie  oberften  2eile  ber  93ruft";  belli  extrema  ;  in  orcultis  templi;  religua  su- 
perioris  lustri  u.  ä.  SWan  fei  aber  in  ber  Wadjafjmung  biefeö  ©ebrauebö  uorfidjtig  (cf.  184). 

c)  bei  3ö^«>örtern  (fpecietlen  unb  generellen)  unb  bei  fubftantioifdjen  ober 
fubftantioiid)  gebrausten  *ßronominen  (roie  uter,  alter,  neuter,  nullus, 
nemo,  quidam,  quis,  quisquis,  quotusquisque  „roie  roenige"  u.  ä".),  j.  93. 

Tertius  reif  um  Romanorum;  multi  ein'um;  solus  omnium.  Non  paucae  islarum  or- 
Ixrrum  raea  manu  satae  sunt.  Quis  mortui i um  sine  vitiis  natus  est?  Omnium  socie- 
tatum  nul/a  est  gravior  quam  ea,  quae  cum  re  publica  est  uniruique  nostrttm. 
?lnm.  3.  Übrigens  ift  ber  Gen.  jxirtit.  bei  ollen  Numeralien  nur  bann  juläffig,  wenn  ein  ©egcits 
ftu)  be«  (Standen  *u  feinen  Zeilen  beabfid)tigt  ober  nottoenbig  ifl.  9Jian  fogt  multi  milite* 
«Diele  ©olbaten"  (im  ©egenfafo  ju  anberen  SRenfdjen),  bogegen  multi  milit«w  „oicle 
Don  (unter)  ben  Solboten"  (im  ©egenfafc  ^u  anberen  ©olbaten).  Gbenfo  alter  oons«/ 
uub  alter  consul/o»,  nemo  Romano  unb  nemo  Romano/n///,  milft»  quidam  unb  mili- 
t$tm  quidam.  I>a3  ffieitere  cf.  79  u.  82. 

d)  bei  ben  fubftontioifd)  gebrausten  9t entriß  oon  OuantitätSabjeftioen 
unb  ¥  x  o  n  o  m  i  n  e  n ,  roie  tantum,  quantum,  aliquantum,  multutn,  plus,  pluri- 
mum,  minus,  minimum,  nihil,  paulum,  paululum,  nimium,  hoc,  id,  idem, 
aliquid,  quidquam,  quidquid,  quod,  quodeunque,  quid  u.  ä.  93.  Iustitia 
nihil  expetit  praemii.  Undique  ad  inferos  tantundem  viae  est.  Quantum  inerementi 
Nilus  capit,  tantum  spei  in  annum  est.  Potest  exercitatio  etiam  in  senectute  con- 
servarc  aliquid  pristini  roboris.  Exordium  pluri  mum  gravitatis  debet  habere.  Quid- 
quid militum  in  Sicilia  erat.  —  Über  aliquid  nov/*  ober  novum  u.  ä.  cf.  80. 

%\\m.  4.  ein  partit.  ÖJenitiu  fann  übrigen^  bei  biefen  "SWeutriS  nur  in  bem  gatle  angeioanbt 
werben,  roenn  fic  ielbft  im  «Rom.  ober  91  cc.  fteben  unb  jioar  nur  obne  ^räpofitiou. 
Cbglcid)  mau  alfo  rid)ttg  jagt  multum  sapientiae,  tantum  virium,  nihil  jtraemii,  mini- 
mum rotuiilii  u.  ä.f  barf  man  bod)  uid)t  fagen  mult«  sapientiae,  fonbern  magna,  sapientiä; 
nidjt  ad  tantum  vir  htm,  fonbern  ad  tantas  vires;  nid)t  propter  nihil  praemii,  fonbern 
propter  nullum  praemium;  nidjt  homo  minimo  consili/,  fonbern  homo  minimo  eonsitio; 
nidjt  ad^iV/  audaciae  progredi,  fonbern  ad  tarn  audariam  progredi.  So  beif}t  alfo  aud) 
„lange  3c't  ^inburd)"  nidjt  per  multum  tempor/s,  fonbern  j>er  multum  (=  longum)  tem- 


i 


Digitized  by  Google 


79. 


60  — 


pus;  „mit  totel  Speifc  angefüllt"  nicht  multo  cib/'  completus,  fonbern  mttlio  ribo.  9tu5 
nahmen  oon  biefcr  Siegel  fmb  feiten  unb  im  öligem.  nid)t  nad)£iiahmen,  35.  ad  muh  um  du 
(ftott  die/«)  dormire,  ad  id  audaciae  (ftatt  ad  com  audaciam),  ad  id  \ocontm  etc 

Munt.  5.  Hufjer  ben  angeführten  fubftantioierten  9icutri«  im  Singular  fommen  be 
Xiafüfern  nur  wenige  anbere  mit  bem  partit.  C*cn.  üor,  nrie  extremunt,  tUttmum,  smmmtim 
»uelcbc  aud)  fonft  aurocilen  alfc  Subftantiüc  gebraucht  »oerben,  3.  83.  Caelum  extremnn 
atque  ultimum  mund/  est.  Slber  bie  Siebter,  bie  J£>iflorifcr  unb  Späteren  erlauben  fid 
b,ier  viele  Freiheiten;  flc  fagen  j.  33.  Medium  die*,  in  medio  Mdium,  immensum  loc« 
exiguum  camp/,  in  prominenti  litor/*,  ad  extremum  vitue  (ftatt  ad  extremntn  vitnm) 
ad  ultimum  inopir/e  adduetus,  ad  ultimum  labor/.x  ac  periculi  ventum  est,  extreme 
aestat/s,  ad  summum  montts  egressus  u.  ä. 

?lnm.  6.  3>er  partit.  ÜJen.  bat  in  Serbinbung  mit  ben  9?eutri§  id,  hör,  Muti,  quid,  qmvl, 
idem,  nihil  u.  a.  oft  eine  eigentiimlid)e  83ebcutung,  inbem  er  ein  getoiffcS  3)?aB,  einen  ge^ 
»oifjen  GJrab,  eine  ge»uiffe  $ht  be«  betreffenben  Subft.  bezeichnet.  Söäbrcnb  alfo  hi>-  ober  i» 
hoiutr  fdjledjtmeg  „biefe  (Stne"  beißt,  bebeutet  hör  ober  id  honoris  „biefer  (grofce  ober  f leint  1 
Ökab  oon  Qfyxt"  ober  „biefe  Ärt  oon  61jre";  tibi  idem  ronsiUi  do  quod  mihimet  ipsi 
„bieielbc  Ävt  Don  9iat" ;  quod  o/terae  in  rebus  honestis  ponitnr  „>oie  öiel  SJfübc,  welcher 
ökab  oon  9Jiubc";  si  quid  in  te  residet  amorig  erga  rae  „ein  ftünfdien  Don  Siebe", 
nihil  nninti  „feine  Spur  Oon  iDfut";  ltoc  ad  te  litierarum  dedi  „biefen  S3ifdj  oon  einem 
©riefe" ;  exponam  vobis,  quid  hominis  sit  „wa3  für  eine  9lrt  oon  TOenfd)  er  ift,  ivie 
»wenig  oon  einem  Hcenfchcn  er  an  fid)  ^at" ;  «/mm/  rei  est  „n>a8  giebt  eS"?  quid  eius  rei 
est  „roaö  ift  an  ber  Sad)e"?  quid  hoc  rei  est  „»oa8  foll  ba*  bebeuten"?  c/mm/  tibi  anw/ 
est  „toie  ift  bir  um'«  öerz"?  —  3u>oe'len  D''^et  &er  partit.  0en.  in  33crbinbung  mit  ewe 
bem  Sinne  nad)  baö  ^räbifat  be«  Sähe«,     3).  Nihil  satis  praeparat*  erat  ad  ob- 
sidionem  tolerandam.  Si  quidquam  humanorum  cert/  est.  Id  erit  sign?',  me  invitum 
facere,  quod  .  .  .  Quid  est  mihi  reliqui  ?  Capta  urbe  nihil  fit  reliqui  victis.  —  ^t- 
fonber«  ^u  merfen  fmb  bie  9?cbcn«arten :  aJirtti  nihil  reliqui  farere  „einem  nicht«  übri<j 
laffcn"  (5.©.  Praeter  animos  nihil  vobis  fortuna  reliqui  fecit);  nihil  mihi  reliqui 
fach  ad  „ich  unterlaffe  nidjt«  in  33e$ug  auf  (j.  3*.  Milites  nihil  ad  celeritatem  sibi  re- 
liqui fecerunt);  —  (bei  Salluft  unb  Ciüiu«)  nihil  pensi  habeo  ober  nihil  pensi  mihi  est 
„id»  gebe  feiner  Srwägung  9taum,  bin  gleichgültig  gegen,  fehre  mich  an  nid)t*" ;  —  <?"^ 
(unrichtig  quoad)  eius  farert  pmsum  (ober  fieri  polest)  „fo  gut  id)  e«  thun  fann,  Soweit 
e«  mbghcb  (thunlich)  ift",  (bod)  fann  eins  in  biefer  9ieben«art  auch  au«gelaffcn  werben). 

e)  bei  ben  f  ubftantioif  djen  Slboerbien  satis,  nimis,  partim,  affatimmti 

partim  (cf.  47,  Sinn»,  c),  J.  3?.  Cimon  sali»  habebat  eloquent  iae.  Veritati  haud  raro 
partim  virium  est.  Nonnulli  oratores  nimis  insidiarum  ad  capiendas  aures  adhjbent. 
Armorum  affatim  erat  capt«r*/m  Carthagine.  —  Unflaffifd)  fteht  auch  abunde  mit  bem 
Wen.,  3.  33.  bei  €ueton  (aber  nicht  bei  Salluft :  Catil.  68, 9).  —  ÜJierfc  bie  9iebenSart  alt- 
rui  satis  superque  suarttm  rerum  tat  „jemanb  X)Q\  genug  »nit  fid)  $u  thun",  (bafür  orebß* 
iftifd)  unb  bei  Späteren  salayere  suarttm  rerum). 
8nm.  7.  SDlan  fagt  satis  pecuniae,  aber  häufiger  satis  magna  pecunia;  ebenfo  genwfinlid} 
satis  magnae  copiae  „genug  Gruppen",  satis  multi  milites  „genug  Solbaten"  u.  f.  »f- 
Vlnalog  nimium  multi  milites  „$u  üielc  Solbaten",  partim  multi  milites  „ju  »oenige 
Solbaten". 

f)  bei  ben  DrtSabnerbien  ubi,  ubicunqtie,  nusquam,  unde,  hic,  huc,  eo, 
quo  u.  ä.,  oon  betten  oft  bie  ©enitioe  gentium,  tenarum  nnb  hei  abhänge"/ 

jj.  33.  Ubi  terrarum  snmus  ?  I  'birunque  eris  gentium,  a  nobis  diligeris.  Migrandom 
Rhodum  aut  aliquo  terrarum  arbitror.  Longe  gentium  absunt  Res  eodem  est  /'*"«, 
quo  reliquisti.  Nescio,  quo  loci  illud  sit. 

9lnm.  8.  ®anj  oereinüelt  ftchen  jyostea  loci  „nachher",  interea  b>ri  „unterbeffen"  adhuc  Iw- 
rit m  „bid  jet>t".  Unflaffifd)  ift  tum  temporis,  »oofür  Cicero  einfad)  tum  ober  eo  temport 
ober  ähnlid)c§  fagt.  .ftäufig  ift  Dagegen  pridie  (ftostridie)  eins  diei  (cf.  547.  Smn.  2). 

Ktlltt.  9.  Cicero  unb  Gäfar  oerbinben  bie  Vlbucvbicn  eo,  quo,  huc  nur  mit  ben  ©enithxn  //en- 
dum,  terrarum  unb  fori,  aber  nicht  »nit  bem  (&en.  eine«  ?lbftraftumd.  Sie  gebroud?«» 
»»idjt  bie  bei  ben  .^iftorifern  feit  Salluft  gebräuchlichen  SHcbenSartcn  eo  audariae  procedert. 
eo  miseriartim  venire,  quo  amentiae  progressi  e<tis,  huc  arrogant iac  venerat  u.  S-, 
jonbern  fagen  ad  eam  audaciam,  ad  tantam  amentiam  iL  f.  »0.  progredi,  ober  eo  atifa- 
c/ft  proredere,  tantum  amcidiä  prof/redi. 

79.  (Statt  be3  Gen. partitimis  roerben  bei  .ßctbj mortem,  Äontparatiocnunb 
©uperlatioen  jn  fcfjdrferer  ,£evoovf)cbung  be§  2eilunc»,§Dcr^dItmf}e§  aud) 
bie  ^r&pofttionen  ex  nnb  de,  feltenet  inter  nnb  in,  niemals  ab  gebraucht. 


Digitized  by  Google 


—  61  —  80-81. 

7:t  ^rfipofition  ftefjt: 

a  getoSbnlicf),  wenn  baS  Qtonjc  ein  oon  einem  Numerale  begleitetet  (Subftantio  ober 
blofe  ein  3^01 « ort  ift,  $.  S3.  J5r  daodecim  cobortibus  octo;  minor  ex  dnabas  filiis 
Graccho  napta  erat;  uter  exercitus  ex  dnobus;  optimus  de  viginti  fundis;  nullus 
er  ducentis  civibas;  de  tribas  hoc  extremum ;  nnlla  de  virtutibus  tuis  plaritnis. 
Cf.  jebod):  triam  verum  aliqna  (Cic.  part.  30);  horum  trium  genen/m  quodvis  (Cic. 
rep.  1,  42).  Lael.  57;  Mar.  11;  off.  1,  141;  2,  34;  inv.  2,  154. 

bi  regelmäßig  bei  ben  Äarbino! jaulen  unus,  duo,  tres  u.  f.  tt).,  3.  93.  Duo  ex  decem- 
riris  ;  octo  ex  daodecim  centurÜB  eqnitam;  tres  de  consularibus  (cf.  jebod)  82,  a). 
SSaS  ipe^ied  unus  anbetrifft,  fo  hat  cö  in  ber  Siegel  ex  ober  de  bei  fid),  8.  Unus  ex 
captivis,  ex  fortunatis  hominibns,  de  mnltia,  de  tribus,  ex  omnibus ;  bod)  ftetjt  ed  mit 
bem  Gen.  pirtit.'.  1)  oon  omnes  (omnium)  beim  ©uperlatio,  5.  33.  Aristides  imui 
omnium  iustissimus  fuisse  traditur;  2)  pont  SR  e  i  a  t  i  ü  pronomen,  befonber«  wenn  bei 
einer  Slufaäljlung  unb  Einteilung  aliut,  alter,  tertius  u.  f.  w.  barauf  folgt,  j.  93.  Gallia  est 
omnis  diyisa  in  partes  tres,  quarum  unam  incolunt  Belgae,  aliam  Aquitani,  tertiam 
Galli.  Erant  Phocionis  aetate  Athenis  duae  factiones,  quartim  nna  causam  populi 
agebat,  altera  optimatum.  (?Iu3nat)mcn  Pon  biefen  SRegeln  finb  bei  Cicero  unb  ßäfar 
gtuu  feiten,  3.  Cic.  Sest,  133;  Att.  6,  1,  8;  Caes.  b.  g.  5,  24,  1;  7,  35,  2;  häufig 
bagegen  bei  StoiuS  u.  a.  1. 

Snm.  $afe  jebod)  unm  überhaupt  nur  ba  ftetjt,  100  e8  fid)  roirflid)  um  einen  ber  $aty 
nad)  bonbelt,  bariiber  cf.  212. 
e)  oenn  baS  Subjeft  bc*  SerbumS  nid)t  *u  ber  *u  teilcnben  ©cfamtr)eit  gehört,  3.  S*.  Ex  om- 
nibus oratoribus  maxime  admiror  Demosthenem. 

W.  3o  ben  9ieutri3  ber  OuantitötSabieftioa  unb  Pronomina  fönnen  bie  fubftanri* 
Dterten  Leutra  ber  Slbjeftioa  ber  2.  2)eflination  ebenforoofjt  attributio  at§ 
aud)  im  ©en.  3  ing.  treten,  alf  0  nihil  novttm  u.  nihil  nova,  tan  tarn  malum 
tL  tan  tum  malt,  plus  verum  u.  plns  veri,  aliquid  adversum  U.  aliquid 
adversi  u.  f.  ro.  9lber  bie  Slbjeftine  ber  3.  $ettination  fielen  in  biefen  35er* 
binbungen  nidjt  im  ©en. ,  fonbem  nur  attributin;  man  fagt  a(fo  nur  aliquid 
caeleste,  nihil  memorabile,  quid  melius,  quidquam  simile.  Sinb  2?bjeftioa 
ber  2.  unb  3.  S)eflination  mit  einanber  oerbunben,  fo  fteb,t  feiten  ber  ©en., 
[onbern  man  beb,anbelt  fte  roie  bie  Slbjeftioa  nad)  ber  3.  £)eflination,  3.  Nihil 

apparet  in  eo  ingenuww,  nihil  moderatmn,  nihil  pudetw.  Nihil  insolen«  neque  glorio- 
se» ex  ore  eins  exiit.  Quid  habet  ista  res  aut  laetabile  aut  glorios«»*  ?   <J|ur  au§* 

nabm^roeife  ftefjt  ber  ©en.  eine§  3tbj.  ber  3.  $eflin.  infolge  einer  Slttraftion 

(ber^oncinnitat  falber),  Ea  species  nihil  concret/,  nihil  solid/,  nihil  emi- 
nemw  habet,  ($art  Liv.  5,  3,  9:  Si  quidquam  in  vobis  non  dico  civil«,  sed  human/ 

MMt). 

Änm.  1.  Aliud  fann  nie  im  ©enitio  mit  biefen  9?eutri8  Perbunben  werben:  nihil  aiiud,  quid 
aliwf  u.  f.  w.  —  $er  &  e  n.  Pon  «bjeftipen  ber  2.  S)eflin.  ift  aud)  bann  nid)t  geftattet, 
ttem  pon  bem  ?lbj.  noch  ein  ÄofuS  abhängig  ift,  ober  wenn  baö  Übj.  burd)  ein  Slbocrb 
ober  einen  folgenben  Saft  nä^er  beftimmt  ift,  olfo:  Nihil  te  digntim  invenio;  nihil  fide 
sna  indignr/m  fecit;  nihil  prorsus  ignotr/w  vobiscum  communico;  nihil  dignum 
faciebat,  quare  eins  fugae  comitem  me  adiungerem. 

9nm.  2.  ±Kan  unterfd)etbe  nihil  norum  nnid)t8,  ma8  neu  ift"  Pon  nihil  nov/  „nid)t4  pon 
^euiofeiten" ;  bet  erfte  ^ludbrud  bebt  bie  Cualität,  ber  jroeüe  bie  Cuantität  tynox. 
Cf.  Ö  ui  se  ipse  noverit,  ajiquid  divin»//i  se  habere  sentiet.  Diu  nihil  nov/  ad  nos 
allatum  est.  Nihil  novu/»*  dixisti.  Caesar  militibus  suis  ostendit,  quantum  bon/  in 
8«  haberet  constantia.  Prima  historiae  lex  est,  ne  quid  fals/  dicere  audeat.  $)ei 
Hbjeftioen  ber  3.  S)eflin.  mufj  man  bei  Sejeidinung  ber  Cuantität  flu  ben  entfpred)cnben  ob= 
motten  Subftantioen  feine  Swf1"*1  nehmen,  tnbem  nihil  turp//»</l/n/*  bem  nihil  nov/, 
nihil  turpe  bem  nihil  novum  entfpridjt.  —  Übrigend  bcariitc  man,  bafc  man  aOerbingd 
aliqaid  pulchrum,  nihil  suave  u.  ä.  fagt  (Cuantität*pro nominal),  aber  nie  raultnm 
pulchrum,  plus  suave  u.  ä.  (Quantität« a b jef tioa!). 

Ä-l      ber  Überfefcung  ber  porgelegten  Sä&e  würbe  e«  burdjauS  fehlerhaft  fein,  ben  part  it.  @en. 
.»njer,  euer,  beren  w.",  beffen  T«d)  bie  beutf(fie  Spradje  bei  beftimmten  ober  unbeftimmten 


r 

Digitized  by  Google 


82. 


—  62  - 


3afjlmortern  oft  fn  auffälliger  Seite  bebient,  aud)  auf«  Satcinifdje  ju  übertragen;  beim  ti  bat 
belt  fid)  in  bieten  ©äfien  gor  nid)t  um  einen  Xeil,  fonbem  um  bie  ganje  «njabl.  Wfc 
1)  Pauci  (nos)  sumus.  2)  Non  plures  estis  quam  centum.  3)  Tribus  Ro 
manae,  quae  triginta  quinque  fuerunt,  dividebantur  in  urbanas  et  rusti 
cas.  4)  Quot  (vos)  estis?  5)  Nioba  omnibus  liberis,  quos  dnodeeim  ha 
buit,  orbata  est.  6)  Cedri,  quae  permultae  antiquis  temporibus  in  Li 
bano  fuernnt,  nullae  fere  hodie  sunt.  Cf.  Tarquinius  exaugurare  fana  statuii 
quae  aliquot  („beten  einige")  a  Tatio  rege  consecrata  fuerant.  Hominibus  opus  es 
eruditis,  qui  adhnc  in  hoc  quidem  genere  nos  tri  nulli  fnerunt  („  boren  e4  unter  un 
nod)  feine  gegeben  &at").  7)  Stellas  tot  sunt,  nt  numerari  non  possint.  8)  T< 
rogo,  ut  mihi  libros  nonnullos,  si  quos  habes,  mittas.  9)  Omnium  im 
peratorum,  quos  equidem  cognoverim,  Caesar,  Fridericus  Magnus,  Napole< 
fnerunt  summi.  10)  Laetos  die«  plures  quam  triste«  vidimus. 
82.  *ei  Überfe&ung  ber  vorgelegten  Säfte  finb  folgenbe  {Regeln  $u  beadjten: 

a)  Senn  ju  einem  (fpecieHen  ober  generellen)  3oblmorte  im  Stattfcfaen  nodj  ein  Qfon.  mit  einen 
iJJoffeffiopronomen  tritt,  fo  pflegt  im  fiateinifeben  fein  partit.  ©cn.  ju  fte&en,  fonbtn 
ba3  3ß&lmort  wirb  attributio  (appofitto)  fjhuugefügt,  $.  SB.  Complures  nostrt  mi- 
lite*  „niedrere  uon  unfern  Solbaten";  nullus  mww  Uber  „feine  Don  meinen  Scbriftm* 
multa  instituta  nostra.  Verres  dat  hospiti  suo  enidam  negotiam  „einem  Don  feinen 
©aflfrcunben".  Cum  paucis  familiär/^  so/*  colloquitur.  Nostri  equite*  centum  fere 
ceciderunt.  Nostra«  nave*  duae  in  ancoris  constiterunt.  Quot  ego  tu«.»  petitionr« 
effugi!  1  Tod)  finbet  fid)  nidjt  feiten  bie  Sßräpof.  ex  ober  de,  $.  SB.  Multi  ex  nostris  toI- 
nerati  sunt.  Vidi  paueos  de  tuis  amicia).  —  SHnalog  ftebt  aud)  bei  w  nirfit  ber  partii. 
©en.,  wenn  baS  betreffenbe  Subftantio  ein  ^offeffiopronomen  bei  fid)  bat,  ionbrrn 
is  wirb  attributiv  $u  bem  Subft.  hinzugefügt,  SB.  in  ea  Hm  nratione,  quam  mihi  nnper 
in i s ist i  „in  berjenigen  beiner  {Heben,  weldje  .  . 

b)  Senn  ein  Gkuued,  ba«  ben  begriff  einer  SWebjljett  audbrüdt,  burd)  fubflantioifdje  Pronomina 
ober  3a&l,0tfrtet-  (alius — nl ms.  alii — alii,  alii — reliqui,  alter — aller,  ttniis — alter  {alim  , 
uni—aUeri,  alius  aliiim  u.  ä.)  in  feine  £eile  jerlegt  wirb,  fo  fefct  ber  Sateiner  baiidk 
öielfad)  nidtf  in  ben  partit.  ©cn.,  fonbern  bejicfjt  bie  9lu«fage  auf  ba*  ©anjc  unb  fügt 
biefem  bie  Seile  als  Slppofition  in  gleichem  Juni»?  an:  Appositio  parütiva  ober  distri- 
butiva.  60  fann  man  ;y  SB.  ben  San:  „SBon  ben  Käufern  waren  bie  meiften  jufatnmm- 
geftürjt,  nur  wenige  waren  fielen  geblieben"  fiberfefcen :  Dornig  plures  eorraerant,  pancae 
supererant.  Cf.  Tabula  testamenti  unae  Romain  erant  allatae,  alterae  Antiocbiae 
proferebantur.  Duo  consulea  eins  anni  alter  ferro,  alter  morbo  periit.  Duo.«  con- 
sulftu  huius  anni  unura  in  Africam,  alterum  in  Hispaniam  raiserunt  Reg«  dirersj 
alii  ingenium,  alii  corpus  exercebant.  Mauri,  impetratis  omnibus.  tres  Romain 
profecti  sunt,  duo  ad  regem  redeunt.  Legione«  aliae  itinere  terrestri  in  biberna 
redicrunt,  plures  impositae  in  classem  sunt.  35erfelbc  Spradjgebraud)  finbet  ftd)  aud) 
bei  pars— pars  (=  alii— alii)  unb  partim— jmrt im,  5.  SB.  Propinqu»  capt»  ab  Ingurtha 
pars  in  crucem  acti,  pars  bestiis  obiecti  sunt. 

91nm.  1.  SBon  quisque  unb  uterque,  fowie  üon  tot,  quot,  aliquot,  tinguli  (unb  überhaupt  ben 


non  militibus,  sed  sibi  quisque  consulebat  „oon  ben  Offizieren  forgte,ein  ieber" 
Hannibal  transfugf.«  in  suam  quemque  civitatem  dimisit  „einen  jeben  ber  Überläufer". 
Singulis  milit//»/«  treceni  nurami  dati  sunt  „jebem  einzelnen  oon  ben  Solbaten".  Mi- 
lite*  qnaterni  incedebant  „oon  ben  Solbaten  gingen  immer  oicr  jufammen". 
c)  Plerique  „febj  oiele,  bie  meiften"  fann  aderbingS  einen  partit.  ©en.  bei  fid)         (Cic- or 
143;  Verr.  3,  12;  Clnent.  117);  gemölmlid)  aber  ftebt  e$  mit  bem  dornen  in  glcicprm 
Äofuo  ;  alfo:  plerique  oiv/um  populäres  sunt  unb  (bäufiger)  plerique  cives  p.  s.;  ple- 
rique nostn/w  'sciun/  unb  (bäupger)  plerique  seiwt«;  plerique  fettlwM  id  ignora- 
haut  unb  (häufiger)  plerique  id  ignoraba//«. 
.  d)  Uterque  ift  in  «erbinbung  mit  Subftantioen  ftctö  attributinc«  «bjeftio,  alfo  uterqne 
con8N/  (nid)t  consulwm);  bagegen  ftef)en  Pronomina,  weldje  nicfjt  mit  Subftonrioen 
bunben  finb,  bei  uterque  im  ©cn.,  alfo  uterque  nostrum  audiviV  „wir  beibe  babtn  gf; 
^ört",  uterque  vestruw  consent//  „ib,r  beibe  ftinnut  bei";  quoru/u  uterqne;  atriqae 


Digitized  by  Google 


■  —  G3  -  83. 

ettrutn  g  rat  um  feceris ;  wenn  aber  nod)  ein  2  u  b  ft  a  n  1 1  u  fjinjuhitt,  fo  fongruievt  nterque 
mit  bemfelben,  alfo  uterqne  ille  dnx,  quod  utrumque  exemplam.  $cr  $lur.  ulrique 
nrirb  mir  abjeftiöifd),  alfo  obne  einen  ©en.  gebrannt,  3.  33.  Cum  utrisque  bis;  a 
quibus  utrisque;  quos  ego  utrosque  in  eodem  genere  praedatorum  pono  (Caes.  b. 
g.  2,  16,  2.  Cic.  de  Or.  3,  102;  Cat  2,  20). 

?lnra.  2.  3m  9?eutrum  Sing,  finbet  fid)  oft  aud)  hoc  (id,  Quod)  utrumque  u.  bcrgl.  —  <Son= 
ftige  »ercinjelte  ?lbn>cidwngen  ^.  93.  Cic.  div.  1,  119;  Tusc.  1,  65;  Fam.  11,  21,  5)  uer= 
bienen  feine  Wadjaljmung, 

1)  Fieri  non  potait,  quin  Romani  et  Carthaginienses,  qui  utr/que 
imperium  totius  Orbis  terrarum  appeterent,  bello  implicarenttir,  praeser- 
tim  cum  Poeni  aliquantum  Siciliae  dicionis  suae  iam  fecissent.  2)  Com- 
plures  cives  nostri  satis  magnam  pecuniam  confecerunt,  ut  inopiae  pere- 
grinorum,  qtä  plerique  (weniger  gebräucf)ticf)  quorum  plerique)  vix  pannis 
teguntur,  succurrerent.  3)  Plerique  vestntm  videntur  (gewöhnlicher  pleri- 
que videmini)  iguorare  Traianum  et  Hadrianum,  quorum  uterque  gratam 
sui  memoriam  reliqurt,  Hispanos  natione  fuisse.  4)  Ut€rque  consuZ  rem 
bene  gessit.  Novem  naves  nostrae  demersae  sunt.  Nullam  epistulaw 
tnam  aeeepi.  Nullum  verbum  meum  oblitus  sis.  5)  Pictom  et  ei,  qui 
signa  fabricantur,  sua  quisque  opera  a  vulgo  considerari  volunt  (ob. 
vult).  6)  Acarnanes  alii  praedae  cupiditate  suique  lucri  causa,  plnres 
studio  Atheniensium  expeditionis,  quae  contra  Syracusanos  suseipiebatur, 
partieipes  erant.  7)  Fatum  videtur  fuisse  bello  Punico  primo  classw 
populi  Romani  alteram  naufragio,  alteram  a  Poenis  depressam  interire. 
8)  In  ea  tua  epistula,  quae  heri  mihi  reddita  est,  plurimi  cives  mei 
atque  etiam  aliquot  (nostn)  magistratus  maiom,  quos  vires  esse  hone- 
stissimos  plerique  seimus,  vebementissime  irridentur  ita,  ut  nemo  ami- 
cus  tuus  non  indignissime  ferat. 

H3.  1)  Iracundos  homines  ad  maxima  flagitia  abripi  documento  est  Alexan- 
der, qui  ad  eum  furorem  processit,  ut  Clitum  amicum,  quem  praeeipua 
fide  (ob.  ©en.)  cognoverat,  basta  transfigeret.  2)  Cum  civitas  Roraana 
regibus  expulsis  in  libertatem  esset  vindicata,  non  pauci  iuvenum  (ob. 
iuvenes),  in  quibus  nimium  (ob.  nimis)  licentiae  et  parum  honestati« 
erat  (ob.  qui  nimia  licentia  et  parum  magna  honestate  erant),  queri 
coeperunt  leges,  quae  nihil  laxament*,  nihil  venia«  haberent,  laseiviae 
suae  officere.  3)  Megaris  captis  atque  direptis  cum  hostium  dux  philo- 
sophura  quendam  obviam  factum  interrogasset,  quid  detrimenti  acce- 
pisset,  ille :  Ego  nihil,  inquit,  ver  um  mearum  amisi ;  nam  virtutem  sapien- 
tiamque  nullus  miles  tuus  (ob.  de  militibus  tuis)  abstulit.  4)  Si  quis 
clam  vitiis  indulgere  coeperit,  is  mox  ad  eam  dementiam  progredietur, 
ut,  ubicunque  terrarum  (ob.  gentium,  loci)  versabitur,  palam  nefarius  esse 
velit  b)  Quid  tibi  animt  est?  quidnam  iniuriae  tibi  factum  est,  ut  ad- 
modum  nihil  spet  habeas?  6)  Tyrannum  nihil  ex  bonis  tuis  reliqui  tibi 
fecisse  scio;  sed  cave  credas  me  quidquam  fide  mea  indignitw»  esse  fac- 
turum;  immo  ubicunque  gentium  ero,  te  liberosque  tnos  ita  tuebor,  ut 
amicitia  nostra  postulabit,  ac  studia  tua  adiuvabo,  quod  eius  facere  po- 
tero.  7)  Qui  peeudum  ritu  ad  voluptatem  omnia  referunt,  nihil  altuwi, 
nihil  magnificum,  nihil  divinum  aut  caeleste  suspicere  possunt.  8)  Copiae 
Gallorum  minores  erant,  quam  ut  multitudini  Poenorum  pares  essent, 


Digitized  by  Google 


84. 


—  64  — 


praesertim  cum  Hannibal  ad  aciem  instruendam  nihil  reliqui  sibi  fecwset 
9)  Ecquid  fuit  causae,  cur  tu  unus  ex  (ob.  de)  amicis  meis  ad  nullan 
epistulam  meam  responderes?  10)  Chlodovicus,  quibus  modis  quae  vellei 
assequeretur,  nihil  pensi  Jiabebat  et,  ubi  ex  re  esse  videbatur,  ne  ad  in 
sidias  quidem  et  caedem  descendere  dubitabai 
84.  $en  (objeftioen)  ©enitio  regieren  bie  Äfcjettiüe,  welche  au  ben  ^Begriffen  be 
gierig,  funbig,  eingeben!,  teilhaftig,  mädjtig,  o oll  ober  bereu  ©egcn 
teil  gehören. 

a)  Hbjeftioe  ber  ©cgierbe,  ber  3undgung  unb  Höndgung:  cttpidus,  avidm 

studiosus,  fastidiosus,  (unflaffifcb,  avaruf),  cunosus,  mcurtosus,  securus). 
9tnm.  1.  Cupidus  (studuws)  in  re  „eifrig  tn"  ($.  ©.  in  perspicienda  natura).  —  Serum 
„unbefihnmert  um"  wirb  in  guter  $rofa  mit  de  fonftruicrt  (cf.  141,  Änm.  3). 

b)  Slbjcf ttoc  beS  ftuitolg-,  Eingeben!*  unb  ($ett)0f)ittf  rittd :  conscius,  inscius 
gnarus,  ignarus;  prudens,  imprudens;  providus,  (improvidus) ;  consultiis 
peritus,  imperitus,  sciens,  rudis:  memor,  immemor;  insolens,  insolitus 

instietuS)  (unflafiifd)  neseius,  praescius,  scittts  u.  a.). 
9lnm.  2.  Rudi*  wirb  oft  aud)  mit  in  c.  abl.  oerbunben  ($.  93.  in  iure  civili) ;  nidjt  fo  fjwuftj 
flefd>icr>t  bie«  bei  peritus  unb  prüden*.  —  93ei  conscius  „fid)  bewußt"  fterjt,  wie  in 
Tcuti dien,  meiftcnS  nod)  ein  Tatio  ber  Nerton,  5.  93.  Null/»/«  culpa«  mihi  conscius  »111 

Sn  bem  Sinne  oon  „  m  i  t ml f f  e  n  b  «  ijat  e«  bie  6ad)e,  um  bie  einer  weife,  nidjt  bloß  br 
tn.  bei  iidi,  fonbem  au  et)  im  Tat.  (ober  aud)  mit  rf«  unb  in),  3.  9.  Conscius  sum  haias 
maleficii,  Uli  facinori,  his  de  rebus,  in  priyatis  rebus.  3m  ©uperlatio  bci&t  e*  maximt 
conscius  „fetjr  rnobl  bcwufjt".  —  SWan  fagt  ebenfowofjl  iuris  als  iure  comulftis  (peritus, 
—  Insuetu*  (Dereinjelt  insolitus)  „nidjt  gewöhnt  an"  ftefct  mit  bem  ©  e  n.  ober  mit  ad 
(ganj  feiten  aud)  mit  bem  $at.:  Liv.  28,  18,  6)  ;  insolens  „nidjt  gerobljnt  an,  ungeübt  in 
etwaö"  mit  bem  ©en.  ober  in  c.  abl.  (Desuef actus  a  re  „einer  ©ad)e  ennoötjnt"). 

c)  9lbjeftioe  be3  fcntfilö,  ber  @emeinf(f)aft  unb  be§  (vigcutiimö:  partieeps, 
expers;  consors,  {exsors);  compos,  (potens,  impotens,  impos,  exheres,  in- 
sons);  über  proprius,  communis f  aff\nisy  sacer,  alienus  u.  ä.  cf.  59  unb 
60.    {Compos  finbet  fid)  oereiiuelt,  exjxrs  nur  Sali.  Cat.  33,  2  mit  bem  91  bl.  oerbunbcn.l 

d)  2lbjeftioe  ber  %üüt  unb  be3  Sttangdd:  j)lentis,  inops,  fertilis,  inanis,  in- 
digensy  egens,  (abundans,  ferax,  refertus,  profusus,  liberalis,  immunis, 
otiosus,  capax  u.  ä.  nur  oeretnjelt). 

9lnm.  3.  Plenus  finbet  fid)  juweilen  mit  bem  91  bl.  —  Refertus  „angefüllt  mit"  wirb  bei 
^erfonen  $uweilen  mit  bem  © e  n.  oerbunben,  aber  gewitynlid)  ficht  eö  mit  bem  91  b  I.  foivoftf 
bei  $erfonen  al8  aud)  bei  @ad)en).  Cf.  Antonii  domus  erat  aleatori/!^.«  referta.  plena 
ebriorwm.  Maria  praedon«/«  referta.  Xerxes  refertus  fuit  omnibus  praamiM  do- 
nüque  fortunae.  Überhaupt  werben  aufeer  ptenus,  inops,  inanis  unb  fertilis  aDle  anbertn 
9(bjettioe  ber  $üQe  u.  bed  IRangeld  in  guter  $rofa  faft  audfd)licü(id)  mit  bem  91  b  I.  oerbunben, 
namentlid)  praetlitus  unb  raeuus  (cf.  96);  mand)e  finben  fid)  in  guter  ^3rofa  nur  abfolu' 
gebraucht,  5.  93.  dires  (cf.  jebod)  dives  exemplü,  Liv.  1,  praef.  11),  pauper,  ferundus. 
sterilis  u.  ä.  —  Immunis  „frei  oon  2)ienft,  oon  93erpflid)tung,  oon  Abgaben"  fteb^t  bei 
Gicero  nur  abfolut,  bei  ?ioiu8  unb  anbern  mit  bem  91  bl  ober  mit  a  ober  (befonberi  in 
ber  aflgemeinen  93ebeutung  „frei,  lebig,  rein  onn  etwa*")  mit  bem  @en. 

2lnm.  4.  S)id)ter  unb  fpätere  ^rofaifer,  befonber«  XacituS,  gebraudjen  nad)  9lnaIogie  ber  ge* 
nannten  9lbjeftioe  unb  ber  gricdjifdien  Spradje  eine  Un^abl  oon  ftbjeftroen  mit  einem  er= 
gänienben  ©en.,  oor^ugSweifc  bie  91bjeftioe,  weldje  eine  @emüt8ftimmung  bejeidjnen.  Cf. 
Ambiguus  consili/,  anxius  futur/,  dubius  via«,  certus  consili/,  incertus  sententi^, 
interritus  let/,  timidus  lue/«,  atrox  odi/,  integer  vito«,  incautus  pericult,  laetos  la- 
bor/*,  lassus  militiae,  purus  sceleris,  caecns  ingenii  u.  ä.  S)ie  gute  ^Jrofa  oerroenbet 
bei  foldjen  93erbinbungen  enhoeber  ben  91  b  I.  ober  bie  ^rfipofitionen  in,  de,  ad  (cf.  auti 
98,  9lnm.  5)  ober  t>ilft  fid)  auf  eine  anbere  SBeife.  93efonberS  t)äuftg  ftet)t  in  folgen 
flaffifd)en  93erbinbungen  ber  ©enitio  (eig.  Öofatio,  cf.  116,  9lnm.  1)  snimi  (ober  tn^^f«"^ 
„im  ©eift,  im  ^er^en"  bei  Stbjcftioen  wie  anxius,  aeger,  certus,  incertus,  dubius,  caecns 
u.  ä.  $ei  Gicero  finbet  ftd)  biefer  Sofatio  animi  (ftatt  animo)  nur  in  ber  9ierbinbung  pt*' 
deo  animi  „icb,  fdjwanfe  in  meinem  3nnem",  aber  nie  pendemus  animorum,  foubern  baffir 


Digitized  by  Google 


—  g:>  — 


85—87. 


animis.    Vlnbere  Sdpiftfleller  jagen  and)  angere  se  (discruciari,  excruciari)  animi,  wo 
aber  ttkcro  animo  gebraud)t. 
"?(nm.  5.  Isin^eln  merfc  mal  ins  „in  bei  2Witte  juutfdjen"  mit  ölen,  ober  inier,  3.  83.  Locus 
medius  utrorumque  castrorum;  populus  Romanus  medius  inter  Latinos  et  Tuscos. 

Sü.  1)  Veritati*  amans  (ob.  diligens).  2)  Labore  fugiens.  3)  Flumen  naviifwi  pa- 
t  iens.  4)  Officio  diligens  (neglegens).  $ie  Storttcipta  $rflf.  uon  t  r  a  n  i  i  t  i  0  e  n  «erben 
»eben  bann  mit  bem  öflt.,  menn  fie,  ganj  al$  Slbjeftioe  gebraud)t,  nid)t  foiuofjl  eine  Jpanbiung 
ober  XtKittgfett  in  einem  bestimmten  Salle  als  tnelmeljr  eine  banernbe  (iigenfdjaft  (ftäfjig* 
teit,  öteneigtijeitj  bcjeidjnen.  33äf)renb  bemnad)  in  bem  Safre:  Homo  glorüo/i  appetens  saepe 
a  virtutis  via  deHectit  bie  ©orte  gloriam  appetens  $u  überfein  finb  „wenn  er  nad)  JHutjm 
Ürebf,  beiftt  ber  Saß:  Semper  gloriae  appetentes  fuistis  „im*  feib  ftetä  nt^meuerig  gewefen". 
Cd  Dionysius  cultr«/«  metuens  tonsorios  („weil  er  —  fürd)tete")  caudente  carbone  sibi 
adurebat  capillum ;  bagegen  homines  \egum  hxdiciorumque  metuentes  „teilte,  u>eld)e  Qfcfeb 
unb  Q*erid)t  ju  fdjeuen  f)aben".  Hannibal  aestu-v  et  frigori*  patieus  fuit  „.£>.  fonute  $ibe 
unb  Äölte  gut  ertragen,  mar  gegen  §tye  unb  Äältc  abgehärtet".  Illud  mare  navigation/s 
impatiens  est.  Sumus  natura  appetentissimi  honestat/».  Nemo  amantior  domini  est 
quam  cania.  Qui  sunt  saneti,  qui  religionton  colentes,  nisi  qui  meritam  dis  immor- 
talibus  gratiam  iustis  honoribus  et  memori  mente  persolvunt?  Epaminondas  adeo  fuit 
Verität/*  diligens,  ut  ne  iooo  quidem  mentiretur.  Flaminius  consul  ferox  erat  et  non 
modo  legum,  sed  ne  deonnn  quidem  satis  metuens.  Quidam  virtutem  ob  eam  rem 
laudaverunt,  quod  efficiens  („Sdjöpferin")  esset  volnptnt/s. 

?lnm.  Shtänatjmen  non  btefer  SHegel  finb  feiten,  j.  58.  Te  natura  excelsum  quendam  et 
humana  despicientem  gennit.  Tibi,  nt  aequum  est,  civi  amanti  patriam,  omnia  ex- 
ponara.  Si  quisquam  est  timidus  semperque  magis  adverso*  rerum  exitic*  metueus 
quam  secnnd'tf,  is  ego  sum.  Memmius  orator  argntus,  sed  fugiens  non  modo  di- 
cendi,  verum  etiam  cogitaudi  laborew. 

$6.  1)  Sophistae,  quos  ostentationis  vel  lucri  causa  philosophatos  esse  con- 

stat,  arrogantius  iudicabant  de  rebus,  quarum  erant  ignari;  nam  non 

modo  artium  litterantmqne  intellegentes,  sed  etiam  rei  publicae  gnaros 

et  iuris  (ob.  iure)  consultos  haberi  se  volebant.  2)  Attica  antiquis  tem- 

poribus  lrequens  fuit  homim&tts,  sed  fere  inops  frument*  frugttwque, 

fertilis  antem  oleae  et  tici.  3)  Ancus  Martins,  qui  pacis  amans  ille 

qnidem  erat,  sed  impatiens  iniuriarum,  bellum  intulit  Latinis,  quippe 

qui  priori  potentiae  memores  süperbe  respondissent.  4)  Quia  verum 

urbanarwm  omnino  imperitus  sum,  te  oro,  ut  consilii  inopem  me  pru- 

dentia  tua  adiuves  Varronique,  quem  tut  studiosissimum  esse  audivi, 

litteris  commendes.  f>)  Laborw  fugiens  tu  es  officiaque  neglegens  atque 

idem  tu»  nimis  amans  dissimillimusque  fratns,  qui  aliorum  utilitat/s 

studiosior  est  quam  suae.  Ii)  Dionysius  inter  cives  suos  amicor?(w  tarn 

inops  suaeque  sibi  improbitat/s  tarn  conscius  erat,  ut  insidiarum  metu 

corpus  peregrinis  sateÜitibus  stiparet.  7j  Alii  naturam  censent  esse  vim 

quandam  rationw  expertem,  alii  vim  partieipem  ration/s  atque  ordin/s, 

cuius  sollertiam  nulla  ars,  nulla  manus,  nemo  opifex  consequi  possit 

imitando.  8)  Cum  complures  Romani  nobiles  coniuration/s  Catilinariae 

partieipes  fnerunt,  tum  Crassus  eins  (ob.  ei)  videtur  conscius  fuisse. 

9)  Quo  pauciores  (ei)  sunt,  quibus  confidere  possis,  eo  pluris  eos  facere 

debes,  quos  tui  magis  quam  sm  commodi  amantes  esse  atque  timoris 

et  cupiditatis  expertes,  si  quid  vitii  in  te  deprehenderint,  vituperaturos 

esse  credas.  10)  Quid  istis  militibus  faciemus,  qui  laborum  insueti  atque 

omm's  diseiplinae,  omnts  modestiae  fastidiosi  nullius  rei  avidi  sunt  nisi 

praedae  et  rapinae? 

67.  iöei  ben  Serben  (id)  erinnern  unb  oergeffeu:  meniiuisse,  reminisci  — 

Stenge,  tat.  9tepetitorium.  7.  «utl.  U.  5 


Digitized  by  kjöOQle 


oblivisci  fteljt  bie  ^crfon  im  @en.,  bie  Sacfye  im  ®en.  ob.  2(cc.  Recor- 
dari  „fid)  erinnern  an"  Iwt  bic  6ad)e  regelmäßig  im  21  cc.  (bteiorilen  mit  de. 
flan.s  uerdnjfU  im  Okn.,  Cic.  Pi».  12),  bic  ^erfüll  regelmäßig  mit  de  c.  abl.  bei 
fid).  Meminisse  {commeminisse)  in  ber  ^Bebeutung  „ich,  fann  mid)  nod)  jenura< 
bes  entfinnen,  ben  id)  einft  perfönlid)  gefannt  Ijaoe",  regiert  ben  9  cc.  ($)« 
Pronomina  Dteutr.  /ioc,  t'Wud,  foroie  nmlta,  omnia,  alia  etc.  bürfen  bei 
biefen  Serben  nur  im  21  cc.,  nie  im  ®en.  ftetjen,  cf.  29,  c).  cf.  Non  omnes  pos- 

sunt  esse  Scipiones,  ut  urbiuiu  cxpugnatioin«,  ut  pcdestres  navale.sque  pugnas.  ut  bell 
a  se  gesta  triumpho.*que  recordentur.  MhorUM  mcmini.  nec  tarnen  Epicuri  licet  obli- 
visci. Divico  Caesarem  hortatus  est.  ut  pristinae  viitut/*  Helvetiorara  reminiseeretur. 
Alcibiades  lacrimans  benevolentiam  civium  ncrepit  reminiscens  pristini  temporis  acei- 
bitateiH.  Homines  interdum  res  praeclarissim«*  obliviscuntur.  Est  proprium  stultitiae 
aliorum  vitia  cernere,  oblivisci  suomm.  Officia  debet  meminisse  is,  in  quem  collata 
sunt.  Petimus.  ut  de  suis  liberis  aut  parentibus  recordentur.  Homo  improbns  aliquaudo 
cum  dolore  Hagitü</v/m  su^mm  rccordabitur.  Antipater  ille  Sidonius,  quem  tu  probe 
meministi.  Cinnam  meraiui,  vidi  Sullam.  —  (gin  gailj  5 II f  älligeS  „fid)  erinnern" 

Ijeifjt  venit  mihi  in  meutern  „es  fällt  mir  etroas  ein",  weldjeS  geroöb,nlid)  uu 
perfönlid)  mit  bem  ©en.  oerbunben  wirb,  wenn  berfelbe  ein  ©ubftantio  iß, 

3.  Venit  mihi  Plaiont."  in  mentem;  quotiescunque  gradnm  facies,  totiens  tibi  tu- 
anv»  virtutn»«  veniet  in  mentem.  perfönlid)  n>irb  e3  geroötjulid)  nur  bann 
fonftruiert,  roenn  ber  ©egenftanb,  beffen  man  fid)  erinnert,  ba$  Neutrum 

eine§  ^ronomenS  ober  2lbjeftioS  ift,  3.     Hac-  omnia  tibi  venire  in  men- 
tem. Quae  mihi  vemcbant  in  mentem,  existimavi  nie  ad  te  oportere  scribere.  Ct 
jebod)  oud)  (bei  (Sic,  ü'w.  u.  a.) :  Huius  rei  actio  in  mentem  maioribus  nostris  non  venit. 
Quaerenti  mihi  non  modo  certa  res  nulla,  sed  ne  gen/<j  quidem  litterarum  usitatt" 
veniebat  in  mentem.  Non  venit  in  meutern  pugn«  apud  Regillum  lacum?  Cic.  Caeciw. 

40;  har.  resp.  r»5.  —  „^emanbeu  au  etwa  3  erinnern"  tjeifjt  moiiere 
(flaffifd)  ho.-hit  feiten),  admonere,  commonere,  commouefacere  aliquem  de  re, 

feltener  alicuitts  rei,  3.  ÜB.  Legatos  miserunt,  qui  tyrannum  foederis  Kornau/ admonerent 
('atilina  alium  admonebat  egestat/*.  alium  cupiditat/n  swie.  Ipse  te  veterk*  amicitme  com- 
monefecit.  In  ea  epistula  de  aede  Telluris  me  admones.  De  proelio  antea  vos  invitus 
admonui.  Quis  venit,  quin  is  unuquoque  grndu  de  nvaritia  tua  commoncretur V  — 

„Oemanben  oou  etwas  ben  ad)  richtigen "  aliquem  eertiorem  facere 
alicu ius  rei  ober  (häufiger)  de  re.  »(Sin er  Sadje  (£rwäb,nung  1 1| u n " 
mentionem  facere  (habere,  inferre,  movere)  alicuitts  rei  ober  de  re,  tju 

weiten  aud)  meminisse  alüuius  rei  ober  de  re,  j.      Caes.  b.  c.  3,  108,  2). 

9lnm.  1.  „«finnern  an  ettoaft",  otme  S^iebung  auf  eine  $erfon,  weldje  erinnert  wirt, 
3.  „3*  will  nid)t  an  jene  3eit  erinnern"  &fifet  memoriam  rei  renovare,  repetere,  e.r- 
citare ;  in  bem  Sinne  „  c  v  11»  ä  b  n  e  11 ,  b  c  m  e  v  f  e  n ,  a  n  m  eilen"  (3.  S8.  von  «djriftiteüVni 
commemorare,  dicere:  „jemanbem  etwa*  in*  ÖJebäd)tni<<  juvüdrufen"  aliquid  in  i»em<jrla»< 
täteunu  rediqere.  redurere  ob.  aliquem  ad  memoriam  rei  excitare;  Mfld>  an  etn>ü«>  er 
iunein,  fid)  ettoaS  inA  ©ebädjtni*  .utriirfrufen"  cf.  227,  «Inm.  2. 

?lnm.  2.  Sleminisae  „nod)  im  (Mebäd)tni3,  in  bei  Qthtneruug  haben"  =  memoria  teuere, 
utftrfotfai; — rem  in  ine  i  „fid)  loicbev  beginnen  auf"  =  in  memoriam  reducere,  memori» 
repetere,  &vafttfi$n'loxto&«i :  recordm  i  ,,[\A]  loieber  uerflegemväiligeu,  um  mit  üeilimtimf 
be^  .^eijen*  babei  31t  omucilen".  Cf.  Equidem  memoria  leneo.  qualis  Ligariaa  fu«ril 
erga  te,  sed  parum  est  me  hoc  meminisse;  spero  etiam  te,  qui  nihil  oblivisci  soles 
nisi  iniurias.  reminisrentem  recordari.  —  Admoneie,  commonere.  commone facere  „tx 
innem"  im  'Sinne  von  „auf  etwa?  aufntcttfam  mad)en,  311  bebenfen  geben,  mantenb  bin- 
meifen  auf",  um  auf  jemaubeS  Gifenucn  gu  luirfcn,  bagegen  Iwrtari,  adhortari,  rohoriari 
„ermuntem,  antreiben",  um  auf  jemanbem  ÜvMOeu  unb  ßntfri)lnfe  311  loiifen. 

88.  QJei  ben  «erben  be§  3^ä<S«tö  nnb  ^O^teitÖ  (aestimare,  uutlanifd)  existimare  un& 

petußre,  facere,  ducere,  putare),  foioic  bei  esse,  fieri,  haleri  „wert  fein, 

gelten"  fteb,t  ber  Gen.  pretii  auf  bie  grage  „wie  b,od)?*  bei  ben  aUgcmeineii 


Digitizexj  by  Google 


—  07  —  89. 

2Bertbe$eicf)nungen  magni  (uidjt  multü),  plaris  (nidjt  maioris  ober  magis!), 
maximij  plurimi,  parvi,  minoris,  minimi,  tanti,  tantidem,  quanti,  nihili, 
5.  9.  Quant/  quisque  alios  facit,  tanti  solet  ipse  fieri.  Voluptatem  virtus  minimi  facit. 
Commi  regis  virtus  in  Britannia  niagu/  habebatur.  Agere  considerate  plnn«  est  quam 
rogitare  prudeuter.  Magni  mihi  eruut  tuae  litterae.  —  Über  ben  Ablatims  pretii  cf.  107. 
8nm.  1.  „Sdjüfoen,  achten"  im  Sinne  von  „bodjfdjätyen,  bod)nchten"  heißt  nicht 
aestimare  (=  abfdjä&en,  tarieren),  fonbem  magni  aestimare  (facere,  dneere),  bei  ^3er^ 
fönen  häufiger  colere,  diligere,  revereri,  observare  aliquem  ober  multum  tribuere  ali- 
cui  (et  476,  2).  —  SRan  fagt  nihili  facere  (habere,  pendere,  esse),  aber  gewöhnlicher 
pro  nihilo,  befouberi  im  etbifdjen  Sinne. 
■Jlnm.  2.  3Werfe  bie  ber  Umgangifpracbe  entlehnten  (familiären)  Sluibrüdc  aisis  (pili,  flötet, 
uauci,  teruncii)  non  esse  ober  non  habere,  facere,  pendere  „feinen  Jpcller,  feinen  Schuft 
$ulr>cr  n>ert  fein"  ober  „feinen  Pfifferling  »ert  achten".  Stucf)  aequi  btmique  ober  aequi 
boni  facere  ober  boni  consulere  „ehuai  gut  fein  Iaffen,  an  etroai  nid)t  mäfcln,  für  recht 
unb  gut  gelten  Iaffen,  aufrieben  fein  mit  ehuai",  j.      Si  vos  cura  eins  civitatis  non 
movet,  nos  aequi  bonique  faeimas.  —  Tanti  est  „ei  verlohnt  fid)  ber  9Jcühe",  tanti 
mihi  est  „ei  ift  für  mich  ber  s)JJül)e  wert"  ■'ober  ironifd)  „ei  ift  mir  ganj  gleichgültig,  ich 
lajfe  ei  mir  gern  gefallen"),  bei  tficero  nur  mit  einem  Snfmitfo  ali  Subjeft  tunbunben, 
,V      Kst  mihi  tanti  huius  invidiae  tenipestatem  subire,  dnmmodo  a  vobis  huius  belli 
invidia  depellatur. 

?lmn.  3.  Säcnn  üon  ÜJelbmerten  bie  Siebe  ift,  »erben  bie  obengenannten  Serben  ganj  »ie 
bie  Verba  bei  Äaufcni  unb  Vcrfaufeni  (cf.  107)  fonfrntiert,  namentlich  aestimare 
unb  putare  in  ber  ©ebeutung  „abfd)äpen,  einen  preii  beftimmen",  $.  93.  Si  sapiens  aliquis 
miser  esse  possit,  ego  virtutem  non  magno  aestimandam  putem.  Si  callidi  rernm 
aestimatores  prata  et  areas  quasdam  magno  aestiraant,  quant/  est  aestimanda  vir- 
tus? Lis  quiuquaginta  taten  t/.«  aestimata  est.  Denari/.«  quadringent/.1*  statuam  illam 
putavi.  l'ian  fagt  in  biefem  ftafle  aud)  mit  ?l  b  u  er  bi  en  levtter,  ietius,  tenuUer  unb  rare, 
bene,  uravUer  („niebrig"  unb  „hod)">  altqnid  aestimare  (cf.  107,  ?lnm.  1). 

89.  $er  fogenannte  (Jen.  criminis  ftetjt  bei  ben  Serben  „anfingen,  UffttjuIDigcn, 
gericfylid)  Gelangen,  überführen,  verurteilen,  rreiftredjen"  {Verla  forensia), 

als:  accusare,  arguere,  reum  facere,  —  (inensare,  insimulare,  criminari 
nur  in  aufjerge ridjtlidjen  U*ert)ä(tniffen)  —,  arcessere,  citare,  postulare, 
{legt)  ayere  cum  aliquo,  diem  dicere  alicui,  itt  ins  ober  in  iudicium  vocare, 
convincere,  coa'rguere,  damnare,  condemnare,  tnadinafjiid)  iudirare,  j.  ©.  Liv.  6, 
u,  3;  26,  3.  8,  tmhpurgure  37.  28.  1 ,  absolvere,  feltener  liberare  u.  ä.  dergleichen 
©enitioc  ftnb:  sceleris,  peccati,  malefieii,  iniuriarum,  caedis,  parricidii,  furti, 
peetdatus  (ob.  pecuniae  publicae)  „wegen  Unterfd)leif$",  faharum  tabularum 
„wegen  lUfnnbenjäl|d)ting",  maiestatis  „wegen  ^lajeftätSbeleibignng'',  repe- 
tnndarum  „wegen  Qsrpreffnng",  perdneUtonis  „wegen  £>od)t>errat§",  captae 
pf-cuniae  „wegen  $efted)itug",  ambitus  „wegen  3lmt$erfd)leid)iing'',  rei  vapi- 
talis  »wegen  eineS  iianitalüerbredjens",  sacrilegii  „wegen  £eiligtnms^)änbnng'', 
proditionis,  capitis;  ba3ii  bie  Flamen  üon  S*e()levn  ober  3d)wftd)en  wie:  ava- 
ritiae,  itt'tjletjentiae,  temoritatis,  hnprobitatis,  ignaviae,  levitatis,  vaiiitatis, 

impietatis  U.  ä.  —  Senn  ber  Qegenftanb  ber  Auflage  ober  'öefdjulbiguug  burch  ein  S8er* 
bum  anqcgeben  ift,  ftefit  bei  arcusare  ein  Saß  mit  q\fxl,  bei  nr>/uere  unb  insintulare  ber 
3«finitiü  (cf.  370). 

%nm.  1.  9iad)  ber  Sinologie  toon  rotivitiri  alieuius  rei  fagt  man  oud)  aiadiflaffifdi)  teneri 
alieuius  rei  „einer  Sadjc  überführt  fein,  fid)  fdjulbig  gemadjt  haben",  ,v  ^.  cupiditatis. 
repetundarum  (bafür  flaffifdj  in  re,  ^.  !M.  in  raanifesto  peccato);  —  nad)  convictus 
alieuius  rei  finbeu  fid)  aud)  mmpertus,  man i fest w,  twxius,  innoxius,  insons,  suspectus, 
rem  u.  ä.  mit  bem  ÖJen.  nerbunben,  j.  ty.  sceler/.v  manifestus,  probri  compertus,  cri- 
min/v  innoxius,  culpac  insons.  facinoriv  reus.  —  Voti  tlamnari  (eigentlid)  ,,^ur  SÖfuug 
bei  ^elübbei  verurteilt  »erben")  geioiimt  bie  ^ebeutuug  uon  voti  compotem  tieri  „feinei 
"öunidjei  «emähruug  erreicht  Ijaben"  (Liv.  7,  28,  4;  10,  37,  16;  Nep.  Timol.  5,  3>. 

?lnm.  2.  Statt  bei  (^enitiui  »erben  bei  mehreren  Verben  aud)  ^räpofitionen  gebraud)t, 
nm  liäufigftcu  de,  ^.  v3.  Postulare  <U-  maiestate,  de  repetundis;  damuare  de  venefieiis, 
de  alea;  nomen  alieuius  deferre  apud  praetorem  ober  apud  iudices  de  parricidio. 

5* 

Digitized  by  Google 


de  ambitu;  absolvi  de  praevaricationc ;  (accusare  inroplcr  iniuriaaj.  iDtan  jaflt  ftct5>  de 
vi  unb  inier  sicarios  (j.  Ü*.  accusare).  Contincerc  fleht  nidjt  feiten  mit  in,  j.  3*.  in  hoc 
scelere,  t«  pari  peccato  convictus. 

9lnm.  3.  Sei  accusare,  incunare,  damnare,  arguere.  coarguere  u.  a.  finbet,  befonbr.*  in 
n  u  fj  e  v  g  c  v  i  d)  t !  i  d)  e  n  Skrfrältniffen,  aud)  eine  anbeve  Hujfafitntg  ftatt,  inbein  biefelben  mit 
bem  9(  c  c.  ber  S  a  d)  e  imb  bem  Ö  e  n.  bev  $  c  r  f  P  n  ober  mit  tan  b  1  c  |  c  n  H  c  e.  ber  S  a  *  e 
l»eibunben  iperben,  j.  Inertw///  accuso  adulescenttum ;  coar^uit  errormi  eorttm,  qoi 
ita  putarunt;  non  nostram  perfidm»/  coarguisti,  sed  indicasti  tuam;  frustra  negle&eu- 
Üam  mm  tu  ineusas. 

tltttt.  4.  Statt  be*  einfachen  (i*enitiüö  finben  fid)  Mitteilen  aud)  bic  tfbl.  crimine,  nomine, 
lege,  (iwlicio,  arelere,  causa)  u.  ä.  mit  einem  ©cn.  ober  attributiven  «bj.,  $.  AÜqueiu 
ambitu*  crimine  arcessere ;  servos  nomine  sceleris  coniuratiouisqne  daranare  ;  aliqaeia 
iwiirü)  capitis  aroessere;  lege  repetundarum  citari,  Miltiades  Pario  crimine  est  ac- 
cusatus; ego  hör  uno  crimine  {—  haias  unius  rei  crimiue)  illum  condemnem  ne- 
cesse  est. 

Vlnm.  5  Die  2  traf  r,  $u  tueldjer  jemanb  nenn  teilt  mirb,  fleht,  wenn  fic  beftimmt  bureb  ein  Bub* 
ftantiu  mit  ober  ohne  ftabl  angegeben  ift,  in  ber  Siegel  im  UIL,  &  Decem  milifnis  aens 
damnatus  est  ;  fo  ftet$  bei  bem  Serbum  multare  „beftrafen"  (aliquem  morte,  rxiiio,  viu- 
culis,  pecuniä,  front*,  tertia  parte  aori  „uerurteilen  §«");  —  ober  bei  unbeftimmten 
(Delbftrafeit  (allgemeinen  S8citbe,y:id)nungcn |  ftebt  ber  Öfit.,  wie  tanti,  quanti,  rluplt, 
quadrupli,  octupli,  minoris  damnare.  —  i'fan  fagt  pecuniae  ob.  pecunia  damnare 
„ju  einer  ©elbfrrafe  oerurteilen" ;  capitü  unb  ifeltener)  capite  damnare  „jum  Xobe  vc\- 
urteilen* ;  capitw»  absolvore  woon  ber  ÜobcSftrafe  freifuredicn" :  capiti»  accusare  „auf  Öett 
unb  i'eben  auflagen".  9Äan  meibe  burdjaud  morte,  morti,  ad  mortem  damnare.  —  M 
ber  Äaifeijeit  fagte  man  conderanare  ad  bestias  „jum  Mampfe  mit  wilben  iieren",  ad  metalla 
ob.  in  tnetallum  „$ux  Wrbeit  in  ben  ^ergmerten  unb  Stetnbrüdjen",  ad  (in)  opus  publicum 
„$ur  Äarre",  ad  extremum  supplicium.  Ättbcre  Strafen  erforbern  anbere  ÄuÄbrurfSnKi'Vn. 
j.  S*.  Damnatus  et  in  vineula  coniectus  est  „er  mürbe  31t  Gkfängnid  verurteilt" ;  hae< 
in  tue  poena  constituta  est,  nt  rem  restituerem  „teil  mürbe  jur  £ciftung  uon  Sdwben 
erfafc  verurteilt".  —  Werfe  aud):  Solo  capit«  sanxit,  si  „Solou  feble  Jobeäitrafe  baraui, 
wenn* ;  ignominia,  supplicio  sancire  aliquid  „etioaS  bei  Strafe  bev  Gbrlofigfeit,  bei  $ob«- 
ftrafe  unterlagen";  leg?  Cornelia  damnari  „auf  OJruub  bcS  cornelifdjen  ©efe&e«  oerurteil! 
werben". 

90.  1)  Phocion  Atheniensis,  vir  maxima  morum  iutegritate,  seuex  octoginta 
annorum  proditionis  accusatus,  qnatuqnam  multi,  qni  magna  eius  erga 
rem  publicam  merita  (ob.  ©en.)  meminerant,  eius  miserebantur,  tarnen 
indicta  cansa  capitw  (ob.  capite)  damnatus  est.  2)  Quauta  fortunae  in- 
constantia  Bit,  reputanti  ciü  in  meutern  non  venit  Croes/,  qui  cum  regno 
orbatus  in  rogum  esset  impositus,  magno  cum  dolore  de  Solone  recordatus 
est  omnibusque  eisT  quae  sapientissimus  ille  vir  de  rerum  humanaruni 
inconstantia  dixerat  ?  3)  Avus  meus,  quem  quin  tu  qtioque  probe  me- 
mineris  non  dubito,  maiestat/s  accusatus  iudicibus  quaerentibus,  num  nihil 
oblitus  esset  eorum,  quae  illa  nocte  dixisset,  sibi  tanti  non  esse  ait  ad 
istam  quaestionem  respondere.  4)  Res  adversae  etiam  eos  dei  (ob.  de  deo) 
admonent,  qui  rerum  prosperitate  tlorentes  eius  oblivisci  solent.  Multis 
hominibus  difficillimum  est  in  rebus  secundis  sui  non  oblivisci.  Dor- 
mientibus  nobis  interdum  ea  in  mentem  veniunt,  quae  vigilantes  vel 
vidimus  vel  feeimus.  Tarquinius  Etruscos  de  veteribus  ininriis  a  populo 
Romano  aeeeptis  admonuit.  f))  Quam  multortou  scelerton  homo  nnper 
comprehensus  teneatur,  incredibile  est  dictu;  nam  multis  testibus  et  furt/ 
et  de  vi  et  falaarum  tabula?*?(»j  et  repetundarttwi  et  caedis  et  de  vene- 
ficiw  et  multi«  aliis  crimin?6i/^  convictus  est.  6)  Ab  adnlescentia  milii 
j>ersuasi  nihil  esse  in  vita  plur/s  faciendum  gloria  virtuteque,  in  eis 
autem  persequendis  omnes  cruciatus  corporis,  omnia  pericula  mortis  atqne 
exilii  parvi  aut  nihil/  pendenda  (ob.  pro  nihilo  ducenda)  esse.  7)  Ab  Athe- 


Digitized  by  Google 


69  — 


91—92. 


niensibus  non  pauci  viri  optimi,  qnorum  potentia  suspecta  erat,  aliquo  cri- 
mine  rei  facti  et  iuinstissime  magna  pecnnia  vel  exilio  aut  capitis  (ob. 
capite)  condemnati  (ob.  morte  multati)  sunt  8)  P.  Licinius  Lucnllus, 
qnem  supra  commemoravi  (ob.  ctuus  memoriam  supra  repetivi),  Romam 
reversns  peculatus  arcessitos  et  (facinom)  convicttis  non  pecunia,  sed 
exilio  mnltatns  est.  9)  Iterum  illud  vos  commoneo,  quod  oblivisci  non 
debetis,  plum  esse  iniuri««  oblivisci  quam  ulciscL 
91.  Sei  ben  Ömperfonalien  piget,  pudet,  paenitet,  taedet  unb  miseret  (oerein^ett 
miseretitr  unb  veretur)  ftefyt  bie  $erfon,  rocldje  bic  ©mpftnbung  Ijat,  im  21  c  c, 
aber  ber  ©e^enftanb,  roeldjer  bie  (Smpfinbung  erregt,  im  ©  e  n. ,      Multo«  ho- 

min«  infamiac  suae  neque  pudet  neque  taedet.  üeminat  peccatum,  quem  delicti  non 
pudet,  Me  non  solum  piget  stultitiae  mea«,  sed  etiam  pudet.  Numquam  suscepti  negotii 
evm  pertaesum  est.  (Qaando  te  nostri  et  rei  publicae  miserebitur  =  miserebit  ?).  Sa- 
pientia  semper  eo  contenta  est,  qnod  adest,  neqne  eam  nmqnam  sni  paenitet.  Me 
miseret  tui.  Numqnam  primi  consilii  deum  paenitet.  Decemvirorwm  Romanos  pertae- 
sam  est. 

Snm.  1.  Statt  be*  ©enitiü*  fann  aud)  ein  3tlf inltlv  ober  ein  Safe  mit  quod  folgen,  $.  ®. 
Non  me  pndet  fateri  nescire,  qnod  nesciam.  Non  me  paenitet  risisne,  qaoniam  ita 
rixi,  ut  non  frostra  me  natnm  existimem.  (Cyrenaicos  veritum  non  est  in  volup- 
tate  snmmnm  bonum  ponere.)  Numqnam  me  paenitebit,  quod  a  me  ipse  non  de- 
scivi.  —  Senn  bie  genannten  Serben  in  9lbbängigfeit  oon  einem  SHobalherbum  (tute 
posse,  debere,  solere,  indperey  desinere,  vitieri  u.  ä.)  in  ben  3nfinttit>  treten  muffen, 
fo  gebt  ifjre  unperiönlidje  Äonftruftion  auf  ba*  vJDiobalocrbum  über,  5).  „3br  fdjeint  jene* 
Verbrechen  $u  bereuen"  illius  sceleris  vos  paenitere  viderur.  Vitae  me  taedere  coepif. 
Levitatis  te  paenitere  ineipm*  „fange  an  ju  bereuen".  Pauperum  nos  miserere  debet 
„mir  muffen  SRitleib  beben". 

?Inm.  2.  Me  pw/et  alieuiun  heifit  aud)  „ich  febäme  mich  bor  jemanbem",  3.  33.  Me  pudet 
deoru/n  hominumque.  Te  mnnieipiont///  non  pudebat. 

flnm.  3.  Ta*  Neutrum  eiltet  Pronomen*  ftef)t  bei  biefen  Serben  nicht  im  ®en. ,  fon* 
bem  al*  Subjeft  im  9?om.,  SB.  Sapiens  nihil  facit,  quod  paenitere  possit.  Sequitur, 
ut  nihil  paeniteat  (sc.  eum),  nihil  desit  (sc.  ei),  nihil  obstet.  Cic.  Tusc.  5,  81  u.  53; 
inv.  2,  43;  de  or.  t.  40.  Liv.  8,  4,  3.  —  $a*  WerunbtDitm  bat  bie  ^Jerfon  im 
Tat  in  bei  fid),  $.  5?.  Consilii  nostri  nobis  paenitendum  est.  Som  (Herunbium  fommen 
üerein ;e: te  formen  »or,  SB.  vis  paenitewft  „bie  9teue" ;  multitudo  ad  pudem/um  et 
vigenrtum  indneitur;  pudetvb  oulpam  minuere.  'Ter  boUftänbige  perfönliche  Gebrauch 
biefer  Serben  fummt  ganj  »ercinaclt  üor,  3.  S.  Liv.  36,  22,  3;  Cic.  Phil.  12,  7.)  Cf.  aud) 
303,  9lnm. 

?tnm.  4.  Statt  be*  unperfön  liehen  miseret  me  alieuius  fann  man  aud)  ba*  pcrfönlithc  $c» 
ponen*  nisereor  c.  gen.  gebrauchen,  3.  S.  Eorum  miseremur,  qui  propter  fortunam, 
non  propter  malitiam  in  miseriis  sunt.  Miseremini  aliquando  sociorum.  —  Bon 
misereri  olieuiu»  ift  $u  unterfebeiben  miserari  (commiserari)  aliquid  „etwa*  bebauern, 
bejammern",  $  SB.  Coramunem  omninm  nostrum  condicionem  satis  miserari  non  pos- 
sum.  Commiseratus  est  fortunam  Graeciae. 

?lnm.  5.  „^ufricDfit  fein  mit  etwa*"  fann  nur  bann  burd)  conlentum  esse  re  überfe^t 
werben,  wenn  e*  ben  Sinn  bat  „fid)  mit  etwa*  begnügen";  bebeutet  e*  aber  „lobeub 
anerfennen",  fo  ift  eö  burd}  proltare  ober  lawfare  ober  mihipUtcet  ober  >ielectari  (in) 
re  au*3ubrüden.  Werfe  aud)  facile  patior  unb  me  non  paenitet  =  „id)  bin  wohl  juf rieben", 
£.  Sapientia  semper  eo  contenta  est,  qnod  adest,  neque  eam  unquam  sni  paenitet. 
Me  novi  statns  rerum  paenitet.  A  senatu  quanti  fiam,  minime  me  paenitet.  ftnalog 
beifot  „unjufrieben  fein  mit  etioa*"  im  Sinne  non  „mi&üergnüat  fein  über  etwa*"  impro- 
bare,  mofeste  ferre  a/iquid,  mihi  displicet  aliquid,  ober  e*  wirb  burd)  me  paenitet  rei 
auegebriidt. 

!>2.  $ei  iiiterest  unb  refert  (entftanben  au*  rei-fert)  *e£  ift  oon  3Bid)tigfeit 
(3Sert,  Sebeutung)  für  jem.#ed  liegt  im  Qntereffe  jemanbeS,  e§ 
mufj  jemanbem  baran  gelegen  fein,  e£  fommt  bavauf  an"  fte^t: 
»)  bie  ^erfon,  roeHer  an  etroa§  gelegen  ift,  im  ©en.,  3.      patrw  interest, 
omniw///  intererat;  aber  ftatt  ber  C^entttDC  ber     e  r  f  0  n  a  l  pronomina  mei. 


Digitized  by  Google 


iui,  sui,  nostri,  vestri  treten  bie  3lblcttiue  bei*  ^of f  ef f iopronomina  mea, 
tuä,  soä  (nur  bei  ffiefieiiuität,  fonft  eins  ober  UHus),  nosträ,  vesträ  ein.  ($& 
nosträ  omnium.  vesträ  omnium  fogt  man  omnium  tvtstrutrt.  otnnium  ve^trum,  cf.  225.1 

Stillt.  1.  Refert  bat  tjorhft  feiten  einen  (»cn.  ber  <|3erfon  bei  fid)  (Liv.  34,  27,  6;  40,  34, 
10;  Sali.  lug.  111,  1);  häufiger  wirb  e$  mit  meä,  fuä,  sui,  nostri,  resträ,  oerbunben. 

Jtnui.  2.  ©enn  |U  ber  ^erfou,  lucldjer  an  etwas  gelegen  ift,  im  Teutfdjen  noch  eine  Äppc  = 
fition  gefügt  wirb,  fo  tritt  ftatt  bcrfclben  im  v'atciniicben  ein  fRelatiuf afi  ein,  $,  ^. 
Mea,  qui  pater  sum,  interest  „mir  alä  Sater  liegt  baran";  Ciceronis,  qui  consul  erat, 
multum  intererat  „bem  (Siccro  als  Jlonful  lag  Diel  baran".    Cf.  Cic.  pro  Salla  79. 

b)  bie  Saejje,  an  ber  jemanbem  gelegen  ift,  fann  nid)t  bureb,  ein  Subftantiu 
anSgebrücft  werben  (cf.  jeboeb  Cic.  Att.  3,  19,  l),  fonbern  entroeber: 

1.  bltrrf)  boJ  9Ulltmm  eine§  ^rononteng,  93.  Hoc  vestra  maxime  inter- 
est; id  mea  minime  refert;  Ulm!  tua  magni  interest;  non  adscripsi  id,  quod  tna 
nihil  referebat  (cf.  2!),  *?lnm.  ö); 

2.  bnrd)  einen  infinit  in  ober  (bei  oerfdjiebenem  Snbjeft)  bnrd)  einen 

Act:  C.  inf.,  j.       Interest  omnium  recto  faeere.    In  sole  lucernam  adhilvre 
nihil  interest.  Vestra.  iudices,  maxime  interest  non  ex  levitale  testinm  caus"> 
honestorum  hominuiu  ponderari.    Magni  mea  interest  nna  w,s  esse.    (3><m  $u 
mcilen  and)  bei  gleid)em  «ubjeft  ber  Are,  c.  inf,  fleht,  geigen  Stellen  tute  Cic.  Verr. 
3,  147;  Clnent.  149); 

3.  bnrd)  einen  inbirefJtcn  gra  gefeit},  iV<&  Non  refert,  quam  muitos  libros. 

sed  quam  bonos  habeas.  Postrema  syllaba  brevis  an  longa  sit,  ne  in  versn 
quidem  refert.    Nihil  mea  interest,  quid  de  me  homines  imperiti  loquautur, 

4.  feiten  buref)  einen  9Ibftd)t§fat}  mit  ut  ober  ne,  wenn  bejeirfjnet  »erben 
fotl,  betfj  bie  s$erfon  einen  (Sinflnjj  auf  bie  $erroirflid)ung  be§  ^nterejfe* 

beabfldjtigt,  iV  33.  Illud  mea  magnopere  interest,  te  ut  videam.  (Cic.  Att.  11. 
22,  2;  Fam.  12,  18,  2.    Liv.  40,  34,  10.) 

«um.  3.  3>ic  «acbe,  in  $infid)t  auf  welche  ctroaS  tum  &Md)tigfcit  ift,  hebt  mit  ad.  J. 
All  discendum  magni  interest,  quibus  magistris  utare.  Magni  interest  ad  decus  et 
ad  laudem  civitatis  res  praeclaras  litteris  contineri.  Caesar  magni  interesse  ad  opi- 
nionem  Galliae  existimabat,  si  quid  esset  in  bello  detrimenti  aeeeptum,  id  brevi 
tempore  resarciri.    (flutfnahmSmeife  fiubct  fid)  auch  ber  (»en.,  Cic.  fam.  4.  10, 

2;  Mur.  4.    Caes.  b.  g.  2,  5,  2.) 

c)  2Bie  »icl  ober  roie  roenig  an  einer  Sadje  gelegen  ift,  wirb  enttoeber  bind) 

bie  (aboerbinlen)  ÜReutta  multum,  plus,  plurimum,  tantum,  quantunu 

aliquantum,  nihil,  aliquid,  minus,  Minimum,  —  ober  burd)  bie  9lbocr  = 

bien  magnopci'o,  magis,  maxime,  vehementer,  partim,  minime,  tantopere, 

—  ober  bnrd}  bie  ©eni  tiue  be§  greife  §  magni,  permagni,  parvi,  m- 

hili,  tanti,  quanti,  pluris  aii3gcbrücft. 

Hitnt.  4.  Interest  alieuins  ,,c$  ift  jemanbem  baran  gelegen,  liegt  in  jcmanbeS  ^ntcreffe"  fdjliept 
bie  ^ejeidmnng  einer  geiftigen  Teilnahme  ober  eincä  ^ntcreffe*  ein,  mäbrcnb  refert  wt«S 
lommt  borauf  au,  eä  ucrfdjlägt  jemanbem"  fid)  auf  eine  faftifd>c  v#ebcutfamfcit  bc^tetjt.  '^e- 
fonber£  häufig  finb  bie  ^enbuugen  nihil  refert  „cS  ift  gleichgültig,  ohne  Gelang*  unb  quid 
refert  „n>a8  fommt  barauf  an  ?"  mit  abhängigem  ftragefa&c.  .^at  aber  bie  bcutfdjc  Si^enbiuni 
„ci  ift  jemanbem  baran  gelegen"  ben  ©hin  „c$  liegt  jemanbem  am  .^erjen,  jemanb  läfjt  c-: 
fid)  angelegen  fein",  fo  ift  fie  burd)  nlicui  curae.  ober  a>rri%  est,  aliquis  toborat  ober  vp(- 
mm  dnt  ober  id  ogit,  ut  (ne)  ,yt  iiberfe^cn. 

1 )  Quem  nec  piier?««  laboris  nec  virtiw  officii  suseeptt  piguerit  (ob.  per- 

taesnra  fnerit),  is  senex  faetns  laeto  atoimo  annos  praeteritos  (ob.  ®en.) 

meminerit;  cuius  aiitem  nec  bonas  artes  disc^e  nec  animum  excolwt; 

interfuerit,  frustra  aliquaudo,  ut  amissa  pneritia  redeat,  optabit.  2)  Te 

pudeat  profiter  i  nihil  tua  interesse,  utrum  laudere  a  magistris  an  vitn- 

perere;  nam  dissoluti  omnino  est  diseipuli  putare,  qnid  magistri  de  ipso 


Digitized  by  Google 


-  71  - 


93. 


sentiant,  nihil  referre.  3)  Eventu  bellormn  Persicoram  monemur  ad 
bella  gerenda  minus  referre,  quantae  sint  copiae  quam  quales.  4)  Mea 
qnidem  sententia  null  nur  rei  brevi  magis  nos  taedet  quam  inertiae  nec 
ullum  certius  est  praesidium  quam  industria,  ne  (quid)  faciamus,  quod 
nos  pudere  aut  paenitere  possit.  5)  Hoc  pro  certo  licet  dicere,  Graecos, 
nisi  et  Cyri  et  suimet  ipsorum  eos  puduisset,  illum  secuturos  non  fuisse. 

6)  Ciceronem  exulantem  paulatim  spes  reditus  in  patriam  erexit;  nam 
satis  multi  amici  fautoresque  ei  erant,  quorum  civem  Optimum  restitn/ 
magnopere  (ob.  multum,  magni)  intererat;  et  populum  Romanum  ipsttm 
paulo  post  facti  paenitere  coepit,  cum  intellexisset,  qua  violentia  atque 
criminibus  Clodii,  hominis  insolentissimi,  Cicero  patria  expnlsus  esset. 

7)  Theodoras,  philosophus  non  ignobilis,  cum  rex  Lysimachus  crucem 
ei  minatus  esset,  nihil  sua  interesse  (ob.  referre)  ait,  humine  an  sublime 
putesceret.  8)  Ad  dolorem  patienter  ferendum  maxime-(ob.  plurimttm, 
permagn*)  refert  cogitare,  quam  sit  honestum;  nam  natura  nullius  rei 
appetentiores  sumus  quam  landis.  9)  Nicias  non  dubitavit,  quin  populum 
Atheniensem  expeditioms  contra  Syracusanos  Alcibiade  auctore  susceptae 
brevi  paenitere  coepturttm  esset.  10)Nnntio  allato  tribunum  domi  suae 
mortuum  esse  inventnm  patres  gaudinm  plebem  celare  non  potuerunt: 
neminem  eoram  c&edis  factum  paenitere  visum  est. 

Sorbe m er f ung.  $cr  ^Ibfattö,  wcldjer  ben  meiften  «pradjen  fremb  ifl,  fiitbet  im  VakU 
niidjcn  eine  fefjr  au?gebcf)nte  Sfnmeubung.  3m  allgemeinen  briieft  er  abucrbialc  ^3  e  f t  i  m  = 
m » n  g  c  n  aus,  b.  b.  foidje  bei  einer  3adje  ober  ftanbluug  in  SBctradjt  fommenbc  Umftänbc, 
iwldje  nid)t  in  einem  objeftioen  SJcifyiltniffe  $1  benfen  finb.  3m  $cutfd)cn  werben  biefe  bc- 
^Icitenben  llmflänbc  meift  burd)  ^räpofitiuncii  („mit,  burd),  bon,  an,  in,  an*"  *r.)t  ,}it 
weilen  aud)  burd»  anbere  Äafn-3  mtebergegebeu.  —  $ie  Wrunbbcbeurung  bc$  9lbl.  ift  bic  *[\u 
gäbe  ber  JHiditung  auf  bie  frrage  wober?  Don  wo?  (Abi.  separativng).  $a  aber  ber  ?lbl. 
bie  ftunfiioncn  $weier  werteren  gegangener  Äafu$  mit  übernommen  fjat,  nä'mlid)  be«  Sofortbild 
(auf  bie  ftrage  mo?)  unb  bei  ^nftrumentnltö  (auf  bic  ftrage  womit?  wob urd)?,  cf.  24 
9-  C>,  fo  entfielen  brei  ?lrten  biefeä  Äafu«: 

A.  23ober?  B.  So?  C.  Somit? 

Abi.  seixirafivtu.  Ahl.  localis.  Ahl.  instrumeiitalis  u.  wociatitu», 

lieie  finnlidjen  ©runbbebeutuugen  finb  jebod)  in  mnnnigfaitigftcr  Seife  auf  geiftige  33er 
twltniffe  übertragen.  3m  allgemeinen  wirb  ber  ?tbl.  in  finnlidjer  iBcbcutung  mit  ^räpo- 
Fitionen,  in  übertragener  Scbeutung  ofjne  ^räpofttionen  gefefct.  3ur  (Erleichterung  ber 
Überfidjt  fügen  mir  ju  jenen  brei  ftnnlidjen  Kftett  beä  9lbl.  al«  oiertc  9lrt  ben  fogen.  Ahl 
catme  b^u: 

A.  1.  3)er  eigentl.  Abi.  separativus  auf  bic  fttage  motjer?  oou  wo?  ftch,t  meift  mit  ben 
^räpof.  ex,  de,  ab,  5*.  patria  (ex  patria)  cedore,  loco  (do  loco)  movere,  ineepto 
(ab  iueepto)  desistere.  —  Gr  wirb  übertragen  altf 
2.  Abi.  originis  bei  ben  Reiben  bes  (Entfielen*  unb  QJeborcn  werben*  mit  ober 
o  f)  n  e  bie  ^räpof.  ex,  de,  ab,  3.  !Q.  Mercurius  Iove  et  Maia  natus,  nobili  loco  ortns, 
ex  8erva  natu«. 

9.  Der  Abi.  mensurae  bei  ben  Serben  be§  ©  d)  ö  &  e  n  d ,  beurteilen?,  TO  e f  i  e n ä  auf  bie 
Jjrage  wonach?  ober  bei  2?e$eidmung  eineö  UnterfdjiebeS  auf  bic  &rage  um  wie 
oiel?  fte&t  gemöljnlidj  0  f)  n  e  ^häpof.,  3.  8.  Magnos  homines  virtute  metimur;  annns» 
solis  reditu  describitur;  decem  pedibns  altior.  —  Ginc  cigcntümlidjc  ^Ibnubeiung 
biefc«?  9lbl.  ift  bei  Ahl.  mmparativus,  ber  bei  einem  Äomparatioe  ftatt  quam  c.  Nona, 
ober  Acc.  ftct)t,     58.  Qnis  eloqaentior  fuit  Demosthone? 

4.  Xer  Abi.  limitationis  giebt  eine  ^efd)ränfung  auf  bie  ftrage  in  weldjer  ^e^ieb.uug? 
Ijinffdjtlidj  weffen?  an,  um  ju  bejeidmen,  baft  ein  Urteil  nidjt  allgemein,  fonbem 


Digitized  by  Google 


nur  in  einet  beftfmmten  3?üdfid)t  gelten  folle,  j.  8.  Nemo  ei  par  est  eloquentiä;  de- 
bilis  pedibns  manibosque ;  maior  natu. 

B.  1.  Abi.  localis  auf  bie  ftvogc  wo?  fteljt  f oft  immer  mit  ber  ^väpoi.  in,  j.  2?.  Terra  mari- 

que,  tota  nrbe.  (in  silvi*.  in  monte,  in  lacnbus).  —  Gr  mhb  übertragen  auf  bic 
^eit  al* 

2.  Abi.  temporiH  auf  bic  ftrage  wann?,  bei  faft  ftet«  otjnc  in  )ter)t,  3.  5».  Hierae,  inse- 
qnenti  nocte,  illis  teraporibns. 
ftllin.  Ter  C*cbraud)  bc$  1 0 f a I c n  unb  temporalen  91  bla tiud  wirb  im  folgenben  "Otbidinitie 
(111  ff.)  bctwnbclt  lucrbcu. 

C.  1.  a)  Ter  cigentl.  Abi.  instrumental  in  bient  jui Angabe  bc*  Stiitel*  unb  Scrf^cugc* 

auf  bic  tVvagc  womit?  woburd)?  Skun  eine  Sadjc  al*  Wittel  ober  ©cit^cug  bc= 
.^idmet  wirb,  fo  ftcfvt  ber  9161.  oljnc  ^räpof. ;  ber  pcrfünlidK  Urheber  ftc^l  bagc^cn 
mit  ber  ^räpoi.  ab  auf  bic  ftiagc  uon  mem?  burd)  wen?,  4.  93.  Ocalis  cernimns; 
piseibus  se  alere;  Carthago  a  Scipione  deleta  est.  —  b)  35er  eigen«.  Abi.  Rociativa* 
ein  3"f ammeuicin,  eine  Begleitung  bc^cidmenb,  ftcf)t  faft  nur  mit  ber  %;iäpp'\ 
rum,  i.  ©.  Veniemus  cum  araico.  —  Ter  Abi.  Instrumentalis  (unb  sociativns)  wirb 
übertragen  als 

2.  Abi.  modi  auf  bie  ftragc  womit?  wie?  mit  ober  ohne  bie  ^räpof.  r«i»,j  3?.  Aequo 
animo  mori;  cum  celeritate  accurrere ;  maxima  (cum)  celeritate  fugere. 

3.  Abi.  qualitatis  *ur  Bejcidmung  einer  Gigenfdjaft  ftcljt  ol)nc  $:äpof.,  aber  ftci>  in 
SJerbtnbung  mit  einem  abjcftwifd)cu  Attribute,  ^  93.  Vir  summo  ingenio. 

4.  Abi.  pretii  jur  Be^eidjming  be>?  greife«,  wofür  ober  wo$u  man  etwa*  fanft  ober 
uer  lauft,  j.  3J.  Quinque  talentis  emere,  magno  vendere. 

D.  Abi.  caosae  ^ur  «ejeidwung  bcS  ©runbetf,  an t  w cid) ein  ober  warum  etwa*  jjf= 
fdjicrjt.  Gr  ift  *war  auf  irgenb  eine  ber  innrer  genannten  Birten  betf  91M.  juiriirf*ufübun, 
tjat  fid)  aber  in  feiner  get|'tigen  Übertragung  oft  fo  weit  uon  bei  jinnlid)cn  C^runb- 
anfdjauung  entfernt,  bafe  biefclbe  nidjt  mcfjr  mit  Sidjcrfjcit  $u  beftimmen  ift  unb  oerfdiic 
bene  ■Jluffaüungcu  müglid)  finb.  Gr  fterjt  oft n c  ^räpof. ,  3*.  Res  parvae  concordiä 
crescunt;  dolore  moveor;  niniiä  laetitiä  exsultare ;  officia  deserere  mollitiä  anirat. 

94.  $er  Lateiner  fefct  auf  bie  grage  roo^cvV  uo  n  wo?,  um  ben  'ilu^gangspunft 
ober  bie  Entfernung  ju  be&eicfynen,  regelmäßig  bie  ^rä'pofitioncn  ab,  ex,  de. 
Ab  bejeidjnet  am  aflgemeinften  bie  SBeroegung  uon  einem  Orte  weg,  fpejiell  aber 
uon  bem  Orte,  an  ober  bei  roeldjem,  ex,  in  meinem,  de,  auf  roeldjem  ein 
©egenftanb  juoor  mar  (cf.  134).  Ofjnc  s]käpofttionen  ftetjen  auf  bie  5rafle 
„roof)er?"  aunädjft  bie  ©labten  amen  (cf.  116).  6onft  ift  511  merfen: 

®ie  93erba  ber  Xrettmittg  (V.  separat  im),  roeldjc  bebeuten  „entfernen, 
fid)  entfernen,  oertreiben,  frijeiben,  abgalten,  löfen,  befreien" 
u.  ft.,  werben  teils  mit  bem  einfadjen  übt.,  teils  mit  ben  '►jkäpofUionen  ab,  ex, 
de  oerbuuben;  bod)  bie  s^erfon  flel)t  bei  il)nen  ftetS  mit  ber  ^ßräpofttion  Hb. 
Ob  bei  ©adjnamen  ber  bloße  SM.  ober  bie  ^räpofition  oorjnjiefyen  fei,  barüber 
fann  meift  nur  ber  ©pradjgebraud)  entfdjeibcn.  et  Peilen  aliquem  foro  unb  e 

foro,  possessionibus.  ex  Galliae  finibus,  (de)  agro,  (de)  moenibus.  Cei/ere  loco  unb  ex 
loco,  (de)  vita,  (ei  vita.  (ex)  nrbe,  (ab)  oppido.  Movere  loco,  statu,  senatu,  ex  nrbe. 
de  sententia.  Anerc  aliqnem  teoto.  Qalliä,  aditn,  reditu.  (ab)  urbe,  (a)  vallo,  ab  io- 
iuria.  Depellere  loco,  ab  urbe,  de  spe,  de  sententia,  ex  urbe.  Kx/ir/kre  domo,  civitate. 
possessionibus,  ex  urbe.  Kf/rerli  (e)  castris,  moenibus,  (e)  rinibus,  ab  oppido.  Dciftdi 
colle,  tumnlis,  de  montibus,  de  causa,  a  proposita  oratione.  Deicere  tnrribui.,  prae- 
tura,  (de)  muro,  de  ponte,  ex  aedibus,  a  cervieibus.  Defu/bare  tribunali,  de  vallo,  ex 
vallo.  ex  magnn  spe.  Extwlntre  provineiä.  civitate.  ex  agris,  ex  aedibus.  Erterminare 
suis  sedibus,  fex)  urbe.  (ex,  de)  civitate.  ex)  agris.  Decedere  (ex,  de,  a)  statione,  (ex 
ob.  de)  provincia,  (de*  via,  (ex)  Italia,  'de)  vita.  Exclw/ere  moenibus.  honore,  (ab)  here- 
ditate,  (ai  re  frumentaria.  pullos  ex  ovis  II.  a. 

?lnm.  1.  *TJad)  bein  beften  3prad)gcbraud)c  fjnben  ftet*  ab  bei  fid):  1)  bic  Skrba  unter5 
jdjeibeu  (dixccrnere,  duttinf/uerr,  intemo8cere\  unb  fid)  unter frdeiben,  oerfdjiebcn 
ober  0  c  r  f  d)  i  c  b  c  n  e  r  W  e  i  n  u  n  g  f  c  i  n  Ulifferre,  discrepnre,  dissidere,  dissentire,  'lin\ar(  '■ 


Digitized  by  Google 


—  73  —       \^  *  J  94- 

—  2)  trennen  (seeernere,  segregare,  »eiungere,  diridere^cpaxtäeir übtrljaupt  alle  mit 
lits  <di)-,  re-  unb  sc-  äufamntcngefefoten  Serba  (,v  digredi,  dispellere,  dilabi,  dvnilfere, 
duiungere,  discetlere,  'Uriniere,  reellere,  remorere,  secedere  u.  ä.),  bei  benen  aud)  bic 
^räpofttionen  c  unb  de  ootfommen  tonnen,  ,v  Disrokre  ab  exercitu,  a  signis,  ab  of- 
ficio, ex  aede,  ex  proelio,  e  vita  tanqnain  ex  hospitio,  de  foro,  '/e  colloquio,  de  iure 
sno;  —  3)  entfremben,  abioenbig  mad)cu  (aJtenare,  abalienare;  bei  SMoiuS  lotrb 
alxilienare  aud)  mit  blofcem  91  bl. ,  alienare  aud)  mithat,  fonftruiert),  abgeneigt  fein 
(ahhorrere),  abfdjredcn  (absferrere,  deterrere)  unb  abfallen  (deficere,  deteiscere).  — 
Ski  differre,  discordare,  discrepare,  dissentire,  disMere,  distrahi  finbet  fid)  ftatt  a  $u 
seilen  aud)  rinn,  S.  Facta  eius  rtim  dictis  discrepant  „ftimmen  nidjt  übereilt  mit"; 
distractus  est  cum  filio  =  „ift  ^erfatten  mit";  seewu  discrepare  „mit  fiel)  uneinig  fein"; 
verba  cum  sententia  scriptoris  dissident  „ftcljcn  im  $3ibcrfprud)  mit";  —  bei  differre,  dis- 
»entire,  dutsidere,  discrepare  tf'in  unb  toieber  aud)  ber  2>atio.  —  Abesse  „entfernt  fein  oon" 
üebt  yegcIinäRig  mit  ab  (fogar  bei  Stäbtenamen),  feiten  mit  bloficut  91  bl.  ob.  ex.  9lbcr  res 
alirii»  abest  „ctroaö  gebt  jemanbem  ab,  ift  bei  {(Dt.  nid)t  oorfjanben". 

9lnm.  2.  9?idit  ber  cinfadie  9161.,  fonbem  bie  ^Jräpoiition  ftc^t  ferner  bei:  aMwere,  ab- 
errnre,  aldccre,  alnudicare  (aliquid  oft  aliquo,  vereinzelt  alicui  aliquid:  Cic.  Caec.  99), 
ahleyare,  abripere,  abstrahtre,  amovere,  avellere,  avertere,  arocarc,  derurrere,  emigrare, 
demigrare,  descendere,  degenerare,  dedurere,  defluere,  desilire,  detraltere,  detrudere,  de- 
jtonere.  drportare,  evocare,  excurrere,  expedire,  elicere,  erehere  lt.  a.  ftaft  ftetS  mit  einer 
Uiäpofition  ftetjen  delaln,  efal>i,  demit/ere,  eduecre,  emiitcre,  eitere,  efferre.  —  Abire 
ttet)t  mit  ^rapofttionen  (e  conspectu,  a  iure,  de  provincia  ,  aufeer  in  Serbinbung  mit 
bem  Wanten  eine«  SlmteS  imagistratu,  consulatn,  dictatura  abire  „^urüdtreten  von"). 
Hud)  exire  b.bdjft  feiten  mit  blolem  91  bl'.,  regelmäßig  mit  ex,  de.  Desistere  meift  c.  abl. 
consilio,  bcllo,  qententiä,  conatu),  fcltener  mit  de  unb  ab;  bnS  wenig  gebräud)lid)e  a/>- 
sistere  faft  nur  c.  ab/.;  bagegen  exsistere  „l^croorgeljen,  hervortreten  aud"  feiten  c.  abl., 
nteift  mit  ex,  de,  ab  (e  latebris,  ex  arvis,  de  terra,  ab  ara).  —  Detrahere  luirb  in  ben 
3*ebeutungen  „abreißen,  (jerabreifjen,  entreißen"  nad)  Analogie  bes  Dcutjdjen  fonftruiert 
^.  alieni  annlnm  de  digito  ob.  alieuius  e  manu,  trinmphantem  de  currn.  sacerdotem 
ah  ipsis  aris,  aliqnem  ex  crncei;  aber  in  beut  Sinuc  tum  „bevabie^en,  ociflcinern,  fdunä^ 
lern,  ftbbrud)  tl)im"  ftetd  mit  de  (de  senatn,  de  auetoritate  imperatoris,  de  alieuius 
gloria,  de,  rebus  gestis.  —  Extorqoere  „enttoinben"  aliquill  ex  ob.  de  manibus  alicui 
tob.  alieuius,  cf.  60.  9  ;  „entreißen"  im  cigcntl.  ©inue  aliquid  ab  aliqtut  (wn  Dingen, 
bie  )ld)  fortfdjaffen  laffen,  j.  pecuniam,  frumentum);  fonit  alicui  aliquid  (;y  3^.  re- 
gnum),  befonberd  im  Sinne  oon  „bcnel)men",  menn  oou  etwas  C^eiftigem  bie  Siebe  ift  (er- 
rorem,  opinionem).  —  firipere  alicui  aliquid  „jemanbem  etiuaö  entreißen"  (libertatem, 
spem,  usum  naviumi;  =  „etnmö  b,erauövei&en  au«"  ali^uid  ex,  de  re,  feiten  ber  blofoc 
MdL  'tibias  ex  ore,  telum  ex  ob.  de  manibus).  Eripere  alu/uid  ab  aliquo  „jemanbem 
etroaö  entjieb,en,  rauben"  (ab  aliquo  hereditatem,  frumentum,  dnas  legiones  a  Cae- 
sare);  aliqu vi  ex  ob.  ab  re  „retten  au§,  bcioa^ren  uor"  (aliquem  ex  insidiis,  ex  infamia, 
ex  belli  faueibns.  a  morte,  a  miseriaj.  —  Anferre  nlu/uid  alicui  ober  ab  aliquo  „jeut. 
etwa«  wegnehmen,  entreißen";  bei  Angabe  oon  £rtliditeitcn  ftel)t  immer  bie  ^räpo)'.  ex,  de, 
al»  (aliquid  ex  urbe.  ex  aede,  de  templo.  de  sacrario,  a  publico».  —  Excerpere  „aud; 
idjetben,  abfonbem,  ftreid)en  au$"  verlangt  ex  ob.  de;  in  ber  $cbeutung  „ercerpieren"  b,at 
ti  flafüfd)  bie  Sdjrift  niebt  im  ?lcc.,  jonbern  mit  ex  bei  fid):  imulta)  excerpere  ex  libro, 
ex  Ciceronis  epistulis.  —  Abscedere  regelmäßig  mit  ^Jrnpofitton,  aber  c  abl.  in  bem 
Sinne  „ettoaö  aufgeben"  (obsidione,  iueepto).  —  Stets  manu  mittere  „freilaffen". 

tnm.  3.  $ie  Serben  bc«  ^rfrcinifl,  fiöfcnö:  tofrtre,  exso/rere  (feiten  abmlrere),  lerare, 
relaxare,  (nad)flaffifd)  eximerare  „cntlaften",  eximerc)  regieren  ben  bloften  91  bl.;  ebenfo 
mcare  „frei  fein"  (cf.  öl)  unb  »upenedere  „fidj  erfparen ,  überhoben  fein"  (3. 
labore,  oratione).  Liberare  unb  bad  9lbj.  Uber  „frei")  fter>t  bei  Sad)en  mit  bem  91  bl. 
ober  (feltener)  mit  a/>  (refp.  ex\  bei  %  er  fönen  ftetd  mit  ab  (;y  ©.  liberare  aliquem  metu. 
ab  omni  errore,  (ex  his  incommodis),  patriam  a  tyrannisi.  So  aud):  absolvit  se  a 
Fannio.  —  Uber  intercludere  unb  interdicere  cf.  54,  9lnm.  2. 

I tun.  4.  I/evsre  alicui  aliquvl  (;y  $\.  molestias,  curasi  „jemanbem  etmad  erlcid)tern";  le- 
vare  alieuius  metum,  calamitatem  „bie  fturdit,  bad  Ungliid  jentanbed  er(eid)tern" ;  aber 
lerare  aliquem  re  (^.  curis,  onere.  mettu  „jemanben  oon  ettoaS  befreien".  Cf.  jebod): 
Litterae  tuae  me  molestia  valde  levarunt,  utinam  omnino  liberassent  (Cic.  Farn. 
16.  9,  2).  —  Prohibere  aliquem  (a)  calamitafc,  (a)  periculo,  (ah)  iniuri/'.v  „jemanben 
oor  Unglud  X.  beroabven" ;  prnhif>ere  aliquem  (o)  reditu,  commeatu,  frumento  „jemanben 
Ijinbem  an  (abgalten  oon)  ber  JHüdfcbr,  an  ber  3uful)v  oon  betreibe";  prohibere  aliquid 
"b  aliquo  „ctioa«  abgalten,  femljalten  oon  jem."  1  vim  hostium  ab  oppidis,  classem  ab 
insula  Sicilia).  —  Areere  gemöbnlid)  mit  bloftem  X6L:  ab  ftebt  meift  nur  bann,  menn 
fS  fid)  um  fittlid)e  3)ingc  Ijanbelt,  oon  benen  jemanb  abgehalten  wirb   aliquem  ah  im- 


Digitized  by  Google 


95-96. 


—  74  — 


probitate,  a  libidinibns\  —  Defendere  aliqucm  ab  re  ober  contra  aliquid  ($.  33.  a 
ininriis,  ab  hostibus,  contra  populi  temeritatem,  contra  improbos  cives;  cf.  14 
?lnnt.  3)  „jemanben  fd)iiKeu,  uerteibigen  gegen" ;  defemlere  aJiquul  „etwatf  fernhalten,  al 
iuenben"  (3  ininriara,  civium  pericula,  bellum ».  —  Abstinere  aliqucm  ober  «//</ni 
a  re,  feiten  ber  bloße  *\.  b  1.  „jururfbalten,  fernhalten  uon  etwa*"  öv  33.  milites  a  praeds 
cives  a  violandis  legatis.  ignem  ab  aede,  arma  a  Romanis;  befonber**  rnannm  oi 
manns,  ab  alienis  peenniis,  a  scelere,  a  se).  „Sid)  einer  Sache  enthalten 
(sc)  abstinere  re  ob.  a  re  (j.  !ß.  proelio,  fabä,  eibo,  a  voluptatibus,  a  defectionel  - 
Munere  (maf/istratu)  se  abdieare  „ein  9lmt  nieberlegen"  (=  magistratu  abire).  Salin 
linb  Storni  jagen  auch  manu«  imagistratum)  abdicare.  —  $ie  Slbjcftiua  unb  &9 
uerbien,  weldje  eine  roirflidic  Irennung  bezeichnen  (rtmottu,  amolus,  serrettt*,  rtisiunrtu 
aversus,  direrstis,  prnmt,  hmge,  seorsus  ob.  searsiim  u.  Q.)  werben  regelmäßig  mit  fl 
fonftruiert,  3.  93.  remotus  a  patria,  proeul  ah  urbe  (cf.  jebod)  12H,  9lnm.  1».  Äucb  l 
recens  „frifch  non  etwas  weg"  Hebt  in  guter  ^rofa  (aufter  bei  3täbtenamcn>  bie  ^räpofitio 
ab  (unb  ex),  j.  33.  recens  ä  partu  „eben  geboren";  Homeru3  recens  ab  illorum  aetat 
fnit ;  Hannibal  recens  ah  excidio  Sagunti  Hiberum  transiit;  recens  e  provincia  est 
—  Pmfwfus  unb  extorri«  werben  mit  ah  (ex),  aber  häufiger  mit  bem  blofeen  31  bl.  m 
bunben  —  Über  alienus  cf.  59,  Hnm.  2. 
$nm.  5.  S)ic  dichter  gebrauchen  ben  blofieu  KiL  auf  bie  ftrage  woher?  mit  ber  gro'ntfi 
Freiheit  (cf.  111,  *lnm.  H>,  ,v  KÖ.  Vina  promere  dolio;  animas  evocare  Orco;  eqni  regen 
curni  excusserunt;  columhae  cael^  venere  volantes;  depromunt  tela  pharetri*;  mani 
bus  effnndere  habrnas.  Sfefelbcn  gelnaudjeu  auch  nad)  bem  Vorgänge  ber  griedjifcbet 
Sprache  ben  (Uenitiu  ftott  bei 'Jlbl.  bei  ben  "Huobviicfen  beiUrlöienä  unb  reifet n< 
,V  $3.  Famuli  oper/////  solnti;  morbt  pnrgatus;  abstineto  irarum  calidaeque  rix«, 
me  labon/m  levas;  desino  mollium  querolrtruro;  liberare  labono« ;  operum  vacuns  U.n 

05.  93ei  bem  SJcrbum  nasci  unb  ben  J>arttcipteu  ortus,  prognatns,  (r/enitus,  sattu 
editttSj  f/eneratus,  proereatus)  werben  bie  Altern,  bie  ftamilie  unb  ber  ©taub 
(unmittelbare  Hbftam  mutig)  burd)  ben  bloßen  31  bl.  auSgebrücft,  aifo: 

Mercurius  Iove  et  Maia  natU8  erat;  patre  Marte,  Musä  matre  natus;  hnmili>*< 
parentt'/m«  ortus;  consulan  familia,  nobilt  gene/e,  eqnestri  (obscuro,  honest/),  humil» 
loco  ortus;  non  silier  nati  sumns.  Fortuna  tibi  non  dedit,  nt  patre  certo  nascerere. 
(  selten  fleht  ber  Sater  mit  ex,  noch  feltencr  bei  ortus  mit  ah,     $3.  Cic.  Rose.  30;  nat  d. 

3,  57  u.  55  u.  5;i  u.  5!>).  Die  äRutttt  roirb  ebenfalls  geroöfjnlid)  burd)  ben  blow 

Ml,  feltencr  mit  ex  bejeieftnet,  alfo:  Servius  TolUai  ancilla  ober  ex  ancilla  natus, 
Cerere  nati  nominati  sunt  Liber  et  Libera;  filii  Priami  (ex)  iusta  nxore  nati;  nepos 

(ex)  filia  ortus.  Senn  bie  entferntere  ^Ibftammung  (non  ben  Stylten)  bc^eicrjnet 
roerben  fo0,  fo  fagt  mau  in  ber  fluten  ^rofa  ortiis  {oriundus)  ab  aliquo  (aud) 
ab  urbe,  ex  terra)  ober  prognattw  ab  (ex)  aliquo,  j,      pieriqne  Belgae  orti 

sunt  (t  Germanis;  Cato  Uticensis  ortus  a  Censorio;  Galli  se  omnes  ah  Dite  patre 
prognatos  praedicant.    Oriundus  a  Troia,  ah  Syracusis,  ex  Achaia,  ex  Etruscis. 
wetdjcnb  Cic.  off.  1,  117:  obscurt*  orti  maiort//»*).  tropift^eit  Sinne  h^  e5 

immer  ab  (tfutguigtyntllft)  Ober  ex  (Cuenc),  93.  Nulla  tarn  detestabilis  pestis  est, 
cjuae  non  homini  ah  homine  nascatur.  Ex  nimia  licentia  tyrannis  gignitur.  Philosophi 
a  Socrate  orti  („ausgegangen  uon"i.  Bellum  ortum  est  ah  Hannibale.  Ex  hoc  nascitar. 
nt  „barauö  folgt,  bafj".  —  Der  Ort,  mo  ein  Slug  entfpringt,  mirb  bei  oriri 
(mic  bei  profiliere)  mit  ex  (nadjflaffifd)  mit  in)  angegeben,  3.  33.  Rhenus  oritur 

ex  Lepontiis.  Mosa  oritur  (ob.  profluit)  ex  monte  Vosogo. 

Vlnm.  Sirb  ber  Gr^eugev  burd)  ein  Pronomen  awägebrüdt,  fo  muft  bie  ^.Uölpof.  ftehen, 
Liberos  ex  se  natos  interemit.  Ex  me  atque  ex  hoc  natus  es.  Qui  sunt  ex  bis 
nati.  Ex  nobis  natos  liberos  appellamus.  (Vereinzelte  ftUiänabme  Cic.  Phil.  2.  118: 
qwtm$  ortus  sis,  considera).  —  ©enn  bie  Sicrben  bed  Gntftehcu*,  Slbttammen*. 
(Srieugenö  in  ber  ^orm  betf  STerbi  finiti  erfcheinen,  fo  ftehen  fie  (aufgenommen  W*e»J 
regelmäßig  mit  ex  (feiten  de  unb  a\  fluch  esse  fommt  in  ber  löcbeutung  von  ortum  es.s>e 
mit  ex  uor,  93.  Ex  Iove  est  is  Hercules,  qui  ...  —  ,{ur  Zeichnung  ber  Iribut-. 
au«  bet  jemanb  ftammt,  btent  bei  blofec  Äbl.,  5.  C.  Verres  Romiii«  (sc.  trib«> 
„filnber  mit  einem  ©eibc  erzeugen"  liberos  gignere  ex  (nicht  cum!)  aliqua. 

9fi.  ^er  Abl.  copiae  et  inopiae  ftefjt  bei  ben  Serben: 

1)  Überfluß  ^aben  an  etroa§:  abundare,  redundare.  affinere,  eirennflortf. 

(siaieie  „totaltiteln  von",  florere;  luxuriari  unb  heluari  „fdjwclgen  in"); 


Digitized  by  Google 


—  75  —  97. 

2)  SRangel  I)aben  an  etroaS:  car*r<s  —  frei  fein  non  etwa«:  varare;  — 
bebürfen,  entbehren:  egere,  indigere; 

3)  anfüllen  mit  erroaS:  complere,  explere,  implere.  replerc,  opplere,  refereire, 
(cumulare,  mxerare,  fontpletare,  satiare,  of/ruere  u.  cU; 

4)  berauben  einer  ©ad)e:  orbare,  privare,  spoliare,  nudare,  exuere;  —  be* 

trügen  um  etroaS:  fraudare. 

Snm.  1.  ©ei  complere,  replere,  implere  finbet  fim  aud)  bei  ben  bcfjcrn  ©d)riftftcnerit  $t* 
twilen  ber  ©en.  fnamentlid)..üon  $?erfonen).  —  Egere  ftc&t  nur  feiten,  aber  indigere  ge- 
möfmlid)  mit  bem  ÖJcn.  —  Über  racare  cf.  51. 

?lntn.  2.  S?on  ben  zugehörigen  91t>}rf tttitlt  werben  in  guter  Spraye  fonftntiert:  plenw.  in<>p$, 
fertiUs  c.  Gen. ;  —  onustu»,  praedüus,  (opulentus),  demm  unb  frequens  „bid)t  befefct 
mit",  rreber  „reid)  an"  r.  Ahl.  ;  —  refertm  u.  completus  „angefüllt  mit"  meift  r.  Ab/., 
feiten  mit  bem  @en.  (bcf.  r»on  ^erfonen);  —  purus  (faft  nur  poetifc^)  mit  91  bl.  50.  Cic. 
Verr.  4,  116)  ober  a;  inani*  „leer  uon"  häufiger  mit  @cn.  a\i  mit  91  bl.;  trrbus  mit 
91  bl.,  in  übertragener  93ebcutung  aud)  mit  a;  wicun.«  unb  nudus  mit  91  bl.  ober  a,  bei 
^erfonen  ftetö  mit  n.   3m  übrigen  cf.  84,  9lnm.  8  u.  94,  9Inm.  3. 

9lnm.  3.  8tatt  „berauben"  gebraudicn  wir  im  3}eutfd)en  fjäufig  anberc  9lu$brürfc:  „einem 
etroad  rauben,  entgicfjcn,  nehmen,  benennten,  (im  ^afjiu:  uerli eren)".  $a&er 
fmb  bei  ber  Überfe&ung  in  ba3  üatcinifdjc  für  biefe  beutfd)cn  ?lu$briirfc  oft  bie  Serben  be« 
93eraubenö  ald  bie  beacidmenbften  ju  n>ät)lcn.  Cf.  „2)a§  91lter  entjieljt  un§  faft  alle  ©es 
nüffe"  senectus  omnibus  fere  voluptatibns  nos  privat.  „$>a8  93atcrlanb  fyat  Diele  au$= 
gewidmete  SWänner  verloren"  patria  multis  et  claris  viris  orbata  est.  „3>em  ftcinbe  bie 
Waffen,  ba*  fiager  nehmen"  hostem  armis,  castris  exuere.  „einem  .fcaufc  feine  3ierbe 
rauben"  domum  ornamentis  nudare  u.  ä. 

?lnm.  4.  „Gtwa$  (ob.  jemanben;  reinigen  non  ctmaö"  r)eißt  flaffifd)  nidjt  purgare  aliquid 
(ob.  aliquem)  re,  fonbern  muft  mit  9tnmenbung  eine«  SJerbumS  bc$  SBefeitigenS,  Seg= 
idjaffenS,  3?efrcien3  auSgcbrurft  werben,  f,.  0.  „Sin  Äleib  Don  Rieden  reinigen"  maculas  e 
veste  abluere;  „3tQlien  uom  ftcinbe  reinigen"  hostes  tota  Italia  depellcre;  „baö  üReer 
uon  Seeräubern  reinigen"  mare  piratis  depulsis  tutum  reddere;  „iem.  uon  ©diulb  reini= 
gen"  culpam  ab  aliquo  dem  overe  u.  ä. 

f'7.  I)  Rogatu  Sp.  Lucretii  soceri  Tarquinins  Collatinus  non  solnm  consu- 

latu  se  abdieavit  (ob.  consulatu  abiit),  sed  etiam,  nt  civium  auimos  omni 

sollicitudine  liberaret  (ob.  levaret,  exsolveret),  (ex)  wbe  cessit.  2)  Deus 

tibi,  qui  omni  Semper  iniuria  abstinuisti,  integram  det  valetudinem, 

omm7>M5  cum  te  levet,  senectutis  molestias  abs  te  defendat    3)  Meum 

ingenium  a  (ob.  cum)  fratris  magnopere  discrepat;  nam  cum  ego  cupi- 

ditate  me  exsolvere  atqne  iracundia  abstinere  non  possim,  frater  omni 

tempore  animi  motu  vacat  (ob.  caret)  atque  a  tranquillitate  non  rece- 

deret,  ne  si  aqua  et  ign/  quidem  ei  interdiceretur  atque  patria  cedere 

cogeretur.   4)  Nunc,  cum  omnium  amicorum  animos  a  te  abalienavisti, 

illam  consuetudinem  tibi  noeuisse  vides;  iam  pridem  non  sine  causa 

usw  illius  hominis  tibi  interdictum  esse  intellegeres.  5)  Qnamquam  mi- 

lites  Caesaris  complures  iam  dies  frumento  carebant  et  omnibus  fere 

rdnts  ad  vivendum  necessariw  nudi  (ob.  orbi)  erant,  tarnen  nulla  vox 

virtute  populi  Romani  aut  prioribus  victoriis  indigna  ex  eis  est  audita. 

ß)  Ingeniosissimus  quisque,  quia  a  moderatione  ac  temperantia  facillime 

recedit,  recta  institutione  et  diseiplina  maxime  eget  (ob.  indiget  m.  ®en.). 

7)  Quam  miserum  erat  Dionysio,  cum  divitiw  abundaret  (ob.  circum- 

Hueret)  domusque  eins  pretiosissima  supellectile  completa  (ob.  referta; 

aber  plena  m.  ©en.)  esset,  carere  consuetudine  amicorum  omm'que  ser- 

mone  familiär i!  8)  Quisqnis  litteris  operam  dare  et  in  doctorum  ho- 

nunnm  numerum  aliquando  se  adscribi  vult,  ei  cognitione  linguae  La- 

tinae  supersedere  non  licet.  0)  Mortem  meam,  amici,  ne  luxeritis  neve 


Digitized  by  Google 


98.' 


76  - 


defleveritie;  nullius  enim  iniuriae  conscius  mihi  sum  semperque  long« 
di versus  fui  ab  (ob.  dissedi  ab,  cum)  improbitate  inimicorum,  qui  om 
uilms  honon7>tw  me  deicccruut  ac  ne  nunc  qtiidem  (ab)  uiiuri/y  desistuut 
iniuste  igitnr  moriens  beatior  sum  eis,  qui  vita  me  privant.    10)  Du* 
suos  a  proelio  continebat  ac  satis  babebat  in  praesentia  hostem  pabu- 
latiomVw*  et  rapinis  prohibere;  nam  in  eam  spem  venerat,  se  sine  pugna 
et  sine  vnlnere  suorum  bellum  esse  confecturum,  quod  adversario*  locis 
BUperiori'6tM  depulisset  et  re  frumentaria  interclusisset. 
98.  a)  Opns  est  „e*  ift  nötig,  c$  ift  ^öcbürfnisi"  roirb  o,eroöl)nlidj  unperfönlicf) 
mit  bcm  Slbl.,  feiten  perfönlid)  mit  bem  9Jom.  ber  erforberlict)en  Sa  die 
fonftruiert,  otme  bafj  opus  bcfliniert  mürbe;  bie  *ßerfon,  bie  etmaS  nötig 
Imt,  fte^t  immer  im  $atio.  Sllfo  Ijeifjt  „QebeS  lebenbe  Söefen  brauet  £uft 
jutm  Seben"  omni  animah"  ai're  (feiten  a'er)  ad  vivendum  opus  est;  „icb 
l)abe  S-Öüd)er  nötig"  libris  mihi  opus  est  (feiten  libri  mihi  opus  sunt). 
CT.  Auctoritate  tua  nobis  opns  est  et  consilio  et  etiam  gratin.  Ubi  saeva  orta  teni- 
pestas  est,  tnm  viro  et  gubcrnatore  opns  est.    Quarundam  rerum  nobis  exempl' 
permultrr  opns  sunt.    Chrysippns  ait  inultix  rebus  sapienti  opus  esse,  fltnflafii'd 
unb  gräcifiercnb  ift  ber  Wen.  flalt  be$  91  bl.,  j.  C.  Liv.  22,  51,  3.  —  Slnftatt  opus  est 
finbet  fid)  feiten  aud)  usus  est,     35.  Navibus  consuli  usus  non  erat.) 

Xmn.  t.  3it  bie  Sad)e  ba$  fubftantioiertc  Wcutrum  eine*  ^JronomenS  ober  ^IbjeTtip?, 
fo  ift  bie  perfön  Ii  d)e  Slonftruftion  erfoiterlid) ;  man  fagt  alfo  nur  qune  opns  &urd  vnb 
quod  opus  est  (nid)t  qnibns  unb  quo  opus  est),  ebenfo  quantum  opus  est,  multa  opns 
snnt  etc.,  fr.  0,  Themistocles  celeriter,  quae  opus  erant,  reperiebat.    Ernas,  qwod 
opus  est.  —  dagegen  ftctjt  ber  $  b  I.  ber  ©ubftantiue  regelmäßig  in  Sä£en  mit  ber  Negation 
nihil  unb  bem  ftrageioorte  quid,  j.  99.  Nihil  ojms  est  Simulation«  et  fallaci>>.  Quid 
opus  est  exemplo,  quid  verb/«?  —  3ft  bic  «nd)e  bei  opus  est  burd)  ein  SJerbuw 
nu^gebviidt,  fo  ftet>t  entmeber  ein  Infinitiv  ober  ein  Are.  r.  inf.  (cf.  427),      ©.  Quid 
opus  est  de  Üiony»io  tarn  valde  affirm^rer'  Opus  est  te  animo  valerr.  —  @an$  vev- 
einjelt  (unflafftidn  ftebt  ba<*  2  Suphiunt  auf  11,  j.  0.  Hoc  *<v/u  opus  est;  gcbrnudilicbfi 
■ft  bafür  ber  91  bl.  be$  Partie.  3*  er  f.  1*aff.,  ,v  35.  Cur  properato  opus  est?  Prin*- 
quam  ineipias,  consufto  et.  ubi  consulueris,  mature  /ferro  opus  est;  fo  aud)  in  3>er 
binbung  mit  einem  ©ubft.,  $.  !Ö.  Onus  fait  fflr/fb  cmrenfo  (=  Hirtium  convenire-. 
nihil  Oe)ieo  capto  opus  est.  —  $o,;u  cttoaS  nötig  ift,  wirb  burd)  ad  ob.  m  c.  acc. 
(,V  33.  Si  quid  opus  erit  ml  valetudinem,  tu  sumptum),  feiten  burd)  ben  cinffldjen 
$atio  (Liv.  1,  41,  1;  80,  80,  11)  auflgebrudt. 

b)  53ei  ben  «erben  be$  Semeffen*,  beurteilend,  ©djci^enS,  «eftim* 
menS  (metiri,  aestimare,  existimnre,  iudicare,  pendere.  ponderare,  txaminare  u. <i LJ 
fielet  ber  9Jla|ftab  ber  Seurteilnng,  b.  b,.  ber  ©egenftanb,  nad)  bem  boS 
Urteil  über  etroa§  beftimmt  lüirb,  im  WA.f  ^.  33.  Magnos  homines  virtute  me- 

timur,  non  fort  nun.  Hanc  rem  ino,  non  Hominis  pondere  penditote.  Verborum  collo- 
catio  aurium  indicio  ponderanda  est.  Galli  spatia  omnis  temporis  non  nntnero 
dierum,  sed  noctinm  finiunt.  Epicurus  omne  bonum  voluptate  detinit.  Discriptnb 
erat  populus  Komanus  censu,  ordin»V»«#,  aetat//m.v.  Non  debetis  voluptate  oumi» 
dirigere. 

?lnm.  8.  2k  meiften  ber  l)icrl)ergef)öiigen  3>erben  fimnen  nud)  mit  ex  üerbunben  tuerben,  h-  33. 
Fides  non  ex  fortuna  ponderanda  est.  Vulgus  ex  veritate  pauca,  ex  opinione  mal'3 
aestimat.  Te  non  ex  opibus,  sed  ex  virtute  tua  pendemus.  Civitatem  describere 
ex  censu.  ftber  exnminare,  exjtetvtere  unb  tnottcrari  tuerben  ftet$  mit  bem  Hbl.  *ß\ 
bunben;  spertnre  ftetd  mit  ex  (3.  3?.  Non  ex  singulis  voeibus  philosophi  spectandi 
sunt) ;  dirif/ere  unb  perpendere  mit  91  b  I.  ober  ad  (j.  artes  ad  voluptatem  dirigere ; 
rem  ad  Stoicorum  praeeepta  perpendere). 

c)  3)erAbl.limitationis(b.  l).5lbl.  ber  föücff icfjt  ober  näheren  beftimmunci 
ober  SBefdjränfung)  roirb  gebraucht,  um  anzugeben,  in  roeldjer  9lfldfiti)t 
ober  non  roeldjer  Seite  au§  betrachtet  eine  Angabe  ©eltung  b,abe.  ®r 
auf  bie  fragen  rooran?  in  roelej)er  .g)inficit?  roonad)?  namentlid)  bei 


Digitized  by  Google 


—  77  — 


08. 


Angabe  ber  ©fctdjljeit  imb  SBerfdnebeufjcit  unb  in  einer  feljr  großen  Sfojalfl 

ftereotqpei'  StusbvÜrfe.  Cf.  Nemo  tibi  par  est  eloquentiä.  Neminem  hnic  praeforo 
fidr,  constantia,  maguitudine  animi.  Neque  ingenio  neque  aetate  sum  vobiscum  com- 
paramlas  Agesilans  claudus  t'uit  alters  pede.  Omni&u*  merabrü  debilis.  Homo  na- 
tionc  Syrus.  Hamilrar  cognomine  Barcas.  Agesilaas  nomine,  non  potestate  rex  fuit. 
Oratio  verb/.v  discrepans,  seutentii.v  congruens.  Perturbationes  sunt  genere  quattuor, 
parti/mÄ  plares.  Non  tu  quidem  tot«  re,  sed  tcmpor ibus  errasti.  Animo  angi, 
animo  deticere,  anim»  suspensns.  Capi  aurti//*,  captus  oculü  (omni/m*  membr/.s, 
niente>.  Puer  aetate;  robostns  corpore ;  aetate  Hörens ;  aetate  provectus ;  maturas  ann/>. 
Avus  matern  genere  „©roßbater  mütterlid)erfcit3".  Mea.  sententiä.  „nad)  meiner  iDfeinung", 
BO**rä  (i/uidem)  senteniiÄ  „uniercr  5Cnftd)t  und)",  tu»  /W/Wo,  nottro  arlntratu;  mort 
Persarnm,  nmsuettuline  populi  Romani;  ttatimonio  Allobrogum;  upecie  „bein  ©d)eine 
nadj",  re  ober  re  rem  „ber  SSahrheit  nad).  in  SBirflidjfeit" ;  rerbis  „ben  Sorten  nad)"  ufw. 

Man.  3.  Über  ben  ©ebraud)  be§  fog.  AcnmUitm  Gmeins  gut  ^ejeidmung  bev  9lürfftd)t  cf. 
46.  —  Über  quid  hoc  homine  fiet  ober  facies  cf.  57,  91  nm.  3. 

«Inm.  4.  Skachtc  bie  $erfd)iebenl)eit  ber  lateinticheu  unb  beutfdjen  $iftion  in  SluSbrücfen  urie: 
iuvenis  ferox  ingenio  (Abi.  lim  it.)  „ein  3>mgKug  w>u  trohigem  ISharaltcr"  {Abi.  qualil.); 
servus  robusfus  corpore  „oon  flarfcm  SUnperbaiP ;  nauta  Medus  natione  „uon  mebifeber 
^brunft";  iudex  aetate  provectus  „oon  oorgerürftem  9llter" ;  pueri  moribus  similes  „uon 
ähnlichem  (Sbaratter";  homo  vita  integerrimus  „von  unbcicholteneru  Seben^wanbel"  u.  ä. 

*?tnm.  f>.  9lbjeftiue  werben  nidjt  nur  burd)  ben  Abi.  Ii  mit.  näher  beftimmt,  fonbem  audj  burd) 
bie  ^räpofitionen  ab  unb  ad,  unb  jjjmif  burd)  ab,  wenn  bejeidmet  werben  foll,  von 
welcher  Seite  betradjtet  ber  begriff  feine  ©eltung  hat  (j.  &  inops  «6  amicis,  fir- 
mus  ab  equitatu,  imparatus  n  pecunia,  ab  omni  lande  felicior,  medioeriter  a  doc- 
trina  iustruetus);  burd)  ad  im  Sinne  bc>3  beutfdjen  „in  £>  in  ficht  auf,  wenn  eö  an 
fommt  auf"  Hoc  est  ad  severitntera  lenius  et  ad  communem  salutem  utilius ; 
motns  ad  adspeetnm  venusti;  prudens  ad  consilia;  rndis  ml  verbornm  certarajna ; 
nulla  bellua  ad  figuram  vastior  est  elephanto;  facinus  ad  memoriam  Posterität  is 
insigne;  aoeusare  multos  sordidum  est  ad  famam;  puer  insignis  (vi  deformitatem 
„von  auffaUenber  $ä*Blid)feir). 

?lnm.  6.  Meä  sententiä,  meo  iudirio,  mea  opinione  „nad)  meiner  ?liifid)t,  nad)  meinem  Ur= 
teile"  tft  ober  geidjieht  etwas,  wenn  id)  mid)  nid)t  irre;  bagen  de  (feiten  ex)  mea  sen- 
tentia,  ex  meo  iudicio  „meiner  Bttficfy  gemäß,  in  ilbereinitimmung  mit  meiner  ?lufid)t, 
infolge  meine«  Urteil?,  nad)  meinem  Sunfdje",  wenn  meine  ttnfidjt,  mein  Urteil 
befolgt  wirb,  $.  Mea  quidem  sententia  pueris  nihil  magis  nocet  quam  mala 
exempla.  De  mea  sententia  arbor  illa  caesa  est  (=  „nad)  meinem  SJorfdjlage").  Rem 
gerere  ex  sententia  imperatoris.  Nihil  faciam  nisi  de  sententia  tua.  Minos  leges 
sanxit  de  Iovis  sententia. 
*nm.  7.  $>iertjer  gehört  aud)  ber  9lbl.  natu  in  Skrbinbung  mit  graiulis  (nidjt  magnus!), 
tnaior.  maxitnus,  minor  unb  minimus,  j.  Omnes  natu  maiores  occisi  sunt;  in  Om- 
nibus iudieibus  ille  erat  natu  miniraus ;  tu  maior  natu  es  quam  ego.  ?abci  tu  jebod) 
,;u  merfen,  baR  in  ben  angegebenen  ^erbinbuugeu  natu  faft  immer  mcglällt,  wenn  ed  ftdj 
mn  SÖbnc,  2.üd)tcr,  trüber  unb  Sdiweftern  lianbelt.  ftlfo  beißt  „mein  ältefter  ©ruber" 
maximus  mens  frater,  „bein  jüngfter  Soön"  minimus  tuus  filius;  ebenfo  aud):  Diony- 
sius maior  unb  minor,  Cato  maior  unb  minor.  —  Senn  bie  beutfd)en  91u5brüde  „ber 
ältere,  jüngere"  jur  Unterfd)cibung  bed  SBaterd  uom  Sof)ne  btenen,  werben  fic  im  fia- 
teinifdjen  burd)  pater  unb  filius  (feltenct  adulescens)  auSgebrüeft,  j.  ©.  Crassus  paier. 
Crassus  filius  (aduiencens).  —  „3 unsere  V eute"  im  ©epenf.  ju  ben  älteren  (seniores) 
beißen  aduUscentes,  iurencs,  aetate  mttwres,  feit  CSäfar,  ÖimuS  u.  a.  aud)  iuniores  =  bie 
jüngere  SUterdflaffe  von  Senatoren  unb  Segion^folbaten. 

d)  2)cv  Abi.  mensnrae  ftetn  auf  bie  mw,e  „um  rote  nte(?"  snx  $ejeid)nung 

be^  SJiaße^,  um  roel(^e^  ein  2)ing  ein  anbere§  übertrifft  ober  pon  einem 

anbem  entfernt  tft,  3.  <B.  Pompeius  bienui  0  maior  fuit  quam  Cicero.  Hibernia 
dimidio  minor  quam  Britannia  existimatur.  Sol  multw  partiAi«  maior  est  quam 
terra  universa.  Proelium  aliquanto,  quam  cetera,  gravius  atque  atrocius  fuit.  Hora 
citius  „eine  9tunbe  ju  früf)". 

8nm.  8.  tiefer  WA,  ftebt  nicht  nur  bei  ^omparatioen,  fonbern  aud)  bei  fold)en  Serben  unb 
^boerbien,  iueld)c  fomparatiüifd)en  «Sinn  haben,  alfo  bei  Serben  wie  superare,  pme- 
xtare,  antecedere,  rincere,  malle  unb  bei  9lbocrbien  Wie  ante,  post.  infra,  supra,  ultra, 
cüra.  —  9lm  bäufigften  tonnten  bie  neutralen  Ablative  multo,  paulo,  aliquanto,  nihilo, 


S 

Digitized  by  Google 


tanto,  r/uanto,  altera  taut«  „um  baö  doppelte"  (yuinquies  tanto  „um  ba$  günffadV1 
eo,  W,  vuo,  vor.  (3latt  multo  ftnbct  fiel)  bisweilen  bao  ber  Umgangäipradje  cntletn 
nimio)  —  Uber  bic  Äimftruftwn  Don  afce*>e  unb  tfwfore  cf.  121. 

91  nm.  9.  „©ei  »fitem*  Reifst  vor  komparativen  mu/fo,  vor  Superlativen  flewöfcnh 
lange,  feltener  multo,  Longe  bei  Komparativen  ift  unflaffifd)  (cf.  jebod)  Liv.  24,  28.  * 
87,  62,  10).  —  ^ei  9lbjeftiueu  unb  Serben  bev  Entfernung,  ber  SSerfdjiebcnbeit  in 
bed  SJorjugä  ($.  58.  alius,  rtiverttis  dütsimilü,  abesse,  abhorrere,  fiissentirr,  praestar 
anterellere  u.  ci.)  Reifst  ba*  beutfd)e  „bei  weitem,  weit"  lange,  feltener  multo. 

Hilm.  10.  Unflott  bc$  %bU  multo,  pturuuo.  qmnto,  aliquanto  wirb  a)  au.?narjm3iocije  uj 
eiccronianifdi)  bei  Komparativen,  b)  nid)t  feiten  bei  Serben  tbef.  beö  Vorrang*  unb  i<e 
yxffi)  auf  bie  ftraoe  „um  wie  viel*?"  audj  ber  abuerbiale  ?lcc.  multum,  pluri/tium,  tat 
tum,  quantum,  a/ujuantum  gcbraudjt,  j.  !ö.  Aliquantum  uiaior  «Liv.  1,  7,  9;  5,  21.  14 
3,  lö,  2.  Cic.  de  or.  3,  92  multu///  malus -1.  Uterque  aequalibus  plurimton  prat 
stttit.  Höstes  numero  aliquant«///  praestabant.  Longe  multumque  superar. 
Quantum  augebatur  militum  numerus,  tanto  maiore  pecunia  in  Stipendium  opt 
erat  (Liv.  5.  10,  5;  6,  38,  6).  Quantum  procederet  longius,  eo  maiorem  .  . .  u 
opiam  sentieus.  Qui  Cantinm  iueolunt,  non  muH«///  a  Gallica  differunt  consueti 
dine.  Miramur  hunc  bominem  tantit///  excellere  ceteris.  Zeuxis  muliebri  in  corpor 
]>ingendo  multto//  aliis  praestitit.  Cic.  off.  1,  105;  Rose.  Am.  (33;  Brut, 
109.  ((Maiy  gemöfmlid)  flehen  biefe  Äccufatioe  bei  (Offene  unb  dislarc,  aber  nie  b» 
malle). 

Hm  11.   Uber  bie  Monftruftion  ber  3eitabvcrbien  ante,  p<*t,  prülie  unb  pastritlie  cf.  I» 

99.  1)  Merito  contenmimus  omnes,  qni  litterarum  vim  praestantiamque  (e.r 
nnlla  re  inetiuntur  nisi  (ex)  usu  vitae  cotidianae.    2)  Perinconimod« 
accidit,  quod  Pericles  eo  ipso  tempore  mortnus  est,  quo  Atheniens///n. 
speetati  viri  eonsilw.«?  maxime  opns  esset  (feiten  consilia  —  esseut).   3)  Qni<l 
multis  xerbis  opus  est?  quasi  vos  ea,  quae  suadeo,  vobis  einolument« 
esse  nesciatis;  uain  mature  et  streuue  facto  nunc  opus  est,  non  ruttO 
lato  aut  deliberato.  4)  Benevolentiaui  hominum  non  (ex)  ardore  quod&m 
auioris,  sed  (ex)  stabilitatr  potius  et  constantir?  iudicomus.   5)  Magistra- 
tibus  opus  est  (feiten  magistratux  opus  sunt),  ut  salns  eivitatum  ac  rerum 
publicarum  servetur  atque  augeatur  neve  quis  careat  praesidio,  enius 
ad  tuto  vivendum  iudiget.    (!)  Socrates  omniura  eruditorum  testimonio 
totiusque  Graeciae  iudicio  philosophorum  oninium  vel  prineeps  fuit. 
7)  Olarissimorum  antiqnitatis  regnm  res  gestae  mea  quidem  sentetitm 
cum  Caesaris  nec  contentionum  magnitudint-  nec  numero  proeliomm 
nec  celeritatr  conficiendi  possuut  conferri.  8)  Non  multnin  afnit,  quin 
Epaminoudas,  quod  imperium  qnattnor  meusibus  diutius  retinuerat,  quam 
populus  insserat,  capitis  dainnaretur.  9)  Kes  gestae  Atheuiensium  fuerint 
saue  magnae  atque  praeclarae:  certe  aliquanto  minores  fuerunt  quam 
l'ama  feruntur.   10)  Mummius,  cum  Corinthum,  urbem  Graecorum  lonpc 
(feltener  multo)  opulentissimara,  diruisset,  nihilo  opulentior  fuit  quam 
autea.    11)  Turres,  quae  permultae  erant  in  muris  Babyloniis,  deuis 
pedibus  altiores  fuisse  dicuntur  quani  muri  ipsi.  Britannia  altero  tanto 
maior  est  quam  Scotia.    Russia  mult/s  parttf/its  maior  est  quam  Ger- 
mania.   Mathematici  olim  afürmaverunt  solem  duodeviginti  part&ttf 
(ob.  duodovicies  tanto)  maiorem  esse  quam  lunarn.    12)  Virorum  auti- 
quitatis  fortissimorum  longe  illustrissimus  est  Alexander,  magni  patris 
filius  multo  maior,  natione  Macedo,  eruditione  et  studits  Atheniensis, 
prudentirt,  fortitudine,  fortuna  bellica  non  minus  insignis  quam  comitatf, 
liberalitat^,  humanitate.    13)  Sapientiam  quis  negaverit  non  modo  re 
esse  antiquam,  verum  etiam  nomine?  quae  quidem  divinarum  humana- 


Digitized  by  Google 


79  — 


100. 


rumrine  rerum  cognitione  hoc  pulcherrimum  nomen  apud  antiquos  est 
assecuta. 

00.  $f  r  Abi.  compai  ationis  fiel)t  bei  itüinyaratiuen  ftatt  quam  c.  Korn.,  nnb  jumv 
mit  bejonbevev  Vorliebe  in  negativen  unb  fragenben  Sätjen,  $.  93.  Certa  pax  me- 

lior  est  sperata  victoria.  Tut  Ins  Hostilius  ferocior  Romulo  fnit.  Nihil  est  virtntf  aiua« 
bilius.  Quid  est  in  horaine  ratione  divinius?  Quid  hur  victore  moderat  ins  esse  potest? 

Harn.  1.  2er  Slcc.  bc*  £üjcft*  fann  nur  bann  mit  WuSlaffung  von  quam  in  ben  HU*  fleMM 
umbcn,  wenn  er  burd)  Umwanblung  bc*  Sa&eS  jum  ©  u  b  j  e  f  t  gemacht  werben  fann,  j.  93. 
Quem  auetorem  locupletiorem  Platonc  landare  possumus  ?  (=  qui  locupletior  sit 
quam  Plato).  Non  tulit  haec  civitas  clariores  P.  Africano  et  C.  Laelio.  93efonberö 
iir  bie*  ber  Sali  bei  ben  Serben  nennen,  feben,  wofür  halten  (man  fann  bann 
mit  leid)ter  Umwanblung  ben  Acc.  c.  inf.  mit  esse  feßenj,  &  93.  Miserius  stultitia  quid 
possumus  dicere?  Haud  facile  quis  dixerit  hör  exemplo  praestantius.  Niliil  te  un<> 
sol  indignius  vidit.  Nihil  vito  antiquius  existimo.  Tuam  vitam  mea  salutf  potiorem 
dueo.  Qni  nihil  habet  in  vita  iueundius  vit«,  is  cum  virtnte  vitam  non  potest  co- 
lere.  —  Zuweilen  ncl)t  ocv  *lü'-  oud)  ftfllt  quam  mit  beut  91  cc.  ber  räum  Ii  dien  ober 
jeiilidjen  ^ludbehnung,  5.  9*.  Palus  non  latior  pediV/to-  quinquaginta.  Non  diu- 
tias  anno  in  proviueia  fuit.  —  dttemal*  barf  aber  burd)  ben  Öebrand)  be$  Abi.  compar. 
Smeibcutifil cit  entfielen,  weshalb  es  beiften  mufo:  Hibernia  dimidio  minor  quam 
Britann ui  existimatur,  nicht  Hei;  Britannii;  femer  Romani  graviores  hostes  non  ha- 
buerunt  quam  Germano«,  nid)t  blofj  Germania, 
«nm.  2.  Sehr  häufig  werben  mit  einem  komparativ  bie  SlbtatUK  opinione,  spe,  exspecta- 
tioae,  (aequo,  neressario,  bei  l'miua  unb  anberen  aud)  iusto,  sulito,  dirfu,  exspertatu 
u.  3.)  nerbunben,  weldje  burd)  einen  9>ergleidning*)ali  mit  quam  est,  quam  erat  u.  f.  w. 
aufzulöten  finb,  3-93.  Opiiwme  celerius  veniet  „er  wirb  jdmeller  fommeu,  al$  mau  glaubt". 
Praeda  omnium  spe  maior  fuit  (=  „unverhofft  grof}").  Opinumc  omnium  mniorem 
anirao  cepi  dolorem.  Consul  minus  upinione  sua  efticiebat.  Lntius  upinione  malurn 
dissemiuatum  est.  Milites  lonyius  neressario  processerunt.  Hiems  solitu  qrarior  („un 


dius  deiecit.  Nobis  plus  iusto  nostra  \>lacet  causa.  3n  ber  Siegel  flehen  biefe  Ablative 
vor  bem  Äomparativ.  1 
Änm.  3.  2er  Ahl.  rompan.  m  u  n  nolwenbigerwcife  bann  gebraucht  werben,  al  wenn  jemanb  ober 
etioad  nad)  einer  tSigentdjal't  mit  bem  verglidjen  wirb,  woran  bie  (rigeufdtajt  im  höchften 
C*rabe  vorfommt,  3.  93.  nire  randidior  „meiner  altf  3d)nee",  pisre  snnior,  pisce  lacitumior, 
nielle  dulcior,  Iure  rlarior,  rarbone  nigrior,  ritru  splendidiur  „tiarer  al$  Ärpftall",  onus 
Attni  yrarius,  plumä  lerior  (Jp^perbel,  cf.  550.  4);  —  b)  wenn  ein  Wegenftanb  in  93e3ug 
auf  eine  t*igenfd)aft  mit  fid)  ielbft  verglidjen  wirb,  3.  0.  In  Mauiliauo  offendi  Diphilum 
Diphilo  tardiorem  „auf  bem  manilifd)en  Wule  fanb  id)  ben  $ipbilu3  noch  fdjläfriger 
al*  fonft";  —  c)  bei  aweimaligem  alius  „ber  eine  immer  beffer,  |'d)lechter  u.  ä.  a\i  ber 
anbere",  33.  Litteras  tuas  sescentas  uno  tempore  aeeepi  aliam  alia  iurundii/rem 
„einen  immer  erfreulidjcr  aldben  aubern".  Habes  Sardos  venales  alium  alio  nequiorem  ;  — 
d)  beim  ^chiliu,  meld)c*  niemalv  mit  quam  fteljt,  3.  93.  Animi  virtutes  ex  ratione  gi- 
guuntur,  qua  nihil  est  in  homine  divinius  (eigentlid)  „im  9t ergleid)  mit  welcher 
nid?tw  im  9?ienfd)en  götllid)er  ift"  s=  „bat  G8t!Hd)fte,  ma?  e*  im  i>ienid)en  giebt").  Mater 
omnium  bonarum  artinm  sapientia  est,  qua  nihil  a  diis  praestabilins  hominum  vitae 
datum  est.  Phidiae  simulacris,  quilnts  nihil  in  illo  genere  perfectius  videmus,  co- 
gitare  tarnen  possumns  pulchriora.  Agamemno  immolavit  Iphigeniam,  qua  nihil 
erat  eo  qnidem  anno  uatum  pulchrius.  Ne  offeramus  nos  pericnlis  sine  causa,  quo 
esse  nihil  potest  stultius.  Non  ego  cum  Diouysii  vita,  qua  taetrins  exeogitare  nihil 
possnm,  Piatonis  vitam  comparabo ;  —  e)  beim  ^uiammentreffen  oeqdjiebener  95ergleid)iing'J 
[nifen  bevfelbeu  ^Ibjettio^,  3.  93.  Quid  optiwo  melius  cogitari  potest  ?  —  f)  meiftenS  bei 
iaferior,  posterior  unb  superior  „jemanbem  nadjftebenb,  überlegen",  3.  93.  Sapiens  omni« 
inferiora  virtnte  ducit. 
Stimt.  4.  eä{,«  wie:  „^d)  oertraue  bem  9){auu*,  einem  fliigeren  Wanne  alt  ÖJaiud"  müfieu, 
weil  ba§  regierenbc  93erbmn  ^um  jtvcitcu  0 liebe  nidjt  wicberl)olt  werben  fann,  fo  über 
fe^t  werben,  bau  ba3  jweite  OMicb  eine  präcife  ^afjuug  erhält,  unb  ^war  gewöhnlid)  burd) 
quam  —  tum.  9llfo:  Fidem  habeo  Marco,  homini  prndentiori  quam  Gaius  est.  Cf. 
Haec  verba  sunt  Varronis,  hominis  doctioris  quam  fuit  Claudius.  Vicinus  tuus  nie- 
liorem  equnm  habet  quam  tuus  est.  Magis  idoneum  quam  egu  sum  ad  eam  causam 
reperies  neminem. 

tnm.  5.  9Benn  ber  9lb(.  hur  (ob.  quo)  bei  einem  Äomparatio  alä  ?tutiinbigung  eine§  folgeuben 
3a$<«  gebraucht  ift,  fo  wirb  oov  biefem  »ajje  bennod)  immer  quam  gefegt, 93.  Quid  hoc 


equum  in  viam  Clau- 


Digitized  by  Google 


101—103. 


—  SO  — 


miserius  quam  cum,  qui  tot  annos  designatus  consal  fuerit,  fieri  consulem  no 
posse V  (,>uo  quid  abburdius  quam  homines  rcpouere  in  dcos? 

101.  Wact)  plus,  amplius,  longius,  minus  roirb  quam  vor  $cu)U  unb  üüJtaBbemu 
nunigen  meiftenS  fd)led)troeg  offne  SSeränberung  bev  ftonftruftion  bann  aus 
gel  äffen,  wenn  jrtus,  amplius,  longius  fouiel  roie  „über",  minus  finil 
rote  „nidjt  ganj,  unter"  bebeutet.  m\o  beifit:  „3<b,  babe  mehr  ausübe. 

200  Ttjatei"  plu*  (ober  amplius  i  dncenW  thalerw  habeo  (5»"Q"iöf.  J'ai  plus  de  den 
cents  ecusi.  Stbcv:  „Xu  weifjt  mebr  alö  jcfjn  $wfefforcnw  (sc.  luiffen »  tu  scis  plus  qwn 
decem  professores  1 3 ranjüf  Tu  sais  plus  aip  dix  professeurs). 

XttQL  $od)  finbet  fid)  bei  btefen  Äomparathwn  oft  aud)  tu  ganj  rcgclmafrigcr  93eife  '/kam  oh 
bev  Ahl.  compar.  gefegt,  3.      Non  7««///  sescenti  homines  effugeraat.  Zeuxi 

et  Polygnotus  non  sunt  usi  plus  <juam  quattuor  coloribus.  Haec  res  non  p/u.«  qnat 
in  tres  partes  distribni  potest.  Catilina  initio  non  amplius  duobu*  milibus  hominur 
habuit.  Eo  die  caesi  sunt  Romanw  minus  quadringentis.  Inter  hostinni  a.meu  ■• 
nostrum  non  amplius  qninqne  inili7>i(s  passnum  int  er  erat  Nostri  ampliun  boris  «pul 
tuor  fortissime  pngnaverunt. 

102.  1)  Ex  Homero  centum  exscripsi  versus,  quibus  meliores  reperire  «01 
potni.  2)  Solem  e  mundo  tollere  videutur,  qui  ex  vita  tollunt  amici 
tiam,  qua  nihil  ab  dis  imraortalibus  melius  habemus,  nihil  iuennda« 
8)  Dubium  est,  an  Pausanias  ad  tantam  superbiam  progressurus  et  con 
silia  aliud  alio  foedius  capturus  non  fuerit,  nisi  ephori  ab  initio  plu 
aequo  (ob.  iusto  ob.  quam  yar  fuit)  ei  pepercissent.  4)  O  praeclamu 
diem,  cum  amplius  qnadrienniHm  (ob.  quadriennio)  peregrinatus  ad  enii 
amicura  revertar,  quo  nemo  umquam  melior,  nemo  pietate  praestant/»» 
est  natus.  f>)  Datis,  Persarum  dux,  in  campo  Marathonio  proelium  inüj 
maxima  cum  fiducia  victoriae;  nam  non  minus  (quam)  centum  ro.il/  i 
peditnm  et  decem  mih'a  equitum  (ob.  non  minus  centum  miiibus  pedi- 
tum  et  decem  mil/fois  equitum)  (sub  imperio)  habebat.  Contra  baue 
tuntam  barbarornm  multitndinem  Miltiades  non  plus  (quam)  decem  roi- 
Ma  (ob.  milibus)  armatorum  in  aciem  eduxit;  sed  hi  fortitudine  kosti- 
hus  tanto  superiores  erant,  ut  decemplicem  numerum  profligarent  6)  Q«> 
liberornm  vitiis  aequo  (ob.  iusto)  magis  indnlget,  certe  eis  nocet  idqtw 
saepe  tantopere,  ut  vitia  eorum  opinione  celerius  ingravescant  7)  Phi- 
lippus II.,  quem  inter  omnes  imperii  et  vitae  casus  animi  aeqnitatem 
solito  maiorem  servasse  constat,  cum  primum  nuntius  victoriae  ad  Kau- 
pactum  reportatae,  qua  inter  tria  saecula  non  insigniorem  pepereraut 
Christianorum  arma,  est  allatus,  nihil  aliud  nisi  Ioannem  ducem  rem 
iusto  audacius  in  discrimen  dedisse  ait.  8)  Haec  et  plura  eiusdem  ge- 
neris  fama,  qua  praesertim  adversis  in  rebus  nihil  velocius  est,  cöffljuu* 
ribus  diebus  citins  quam  ex  litteris  meis  aeeipies.  9)  Minus  viginti 
dieftt^  pestilentia  plus  (quam)  trecentos  cives  nostros  consumpsit. 

103.3m  allgemeinen  roenbet  ber  Sateiner  bie  $ßrfyof.  cum  ba  an,  roo  ein  Sll! 
fa mmen fein,  eine  Segleitung  be$eid)net  roirb,  3.     Ambniare  nun  amico. 

egredi  cum  manu  sceleratorum;  societatem  cum  bostibus  inire:  vivit  habitatque  rum 
Balbo;  Crassus  cum  filio  domum  rediit;  fo  aud)  cum  animo  suo  cogitare  (vollere,  agi- 
tare)  „mit  feinem  ©eifte,  b.  f).  mit  ober  bei  fid)  überbenfen".  —  2(ud)  ftefyt  cum  bei  »* 

gäbe  non  ÄleibungSft  Acten  ober  foldjen  <5ad)en,  bie  jemanb  an  fid)  trägt 

ober  bei  fid)  fyat,  j.  5).  Verres  cum  (—  „in")  pallio  purpuroo  in  conviviis  versabatur, 
cum  tunica  pulla  sedere;  esse  t  um  telo;  venire  t  um  donis;  [o  aud)  mm  febri  domnm 
redire;  nihil  rette  tieri  potest  cum  ira.  —  g*vner  wirb  cum  JUl*  Stejeidpiung 


Digitized  by  Google 


—  81  - 


104. 


bie  ^anblung  begleitenben  9Ubenumftanbe§  ober  einer  Solge  ober 
"©irfung  gebraust,  roo  wir  im  $)eutfcb.en  geroöf)nlid)  „ju*  ober  „  unter* 

anioenben,  3.  53.  Verres  Lampsacum  venit  cum  magna  calamitate  civitatis.  Miltiades 
Athenas  magna  cum  offensione  civium  suorum  rediit.  Divitiacus  Caesarem  mnltis  cum 
lacrimis  obsecrare  coepit.  Consul  agrum  cum  caedibus  et  incendiis  populatus  est.  Hoc 
fecisti  cum  samma  rei  publicae  salute  et  cum  tua  peste.  Cycni  cum  cantu  moriuntur. 
Uannibal  ad  Alpes  pervenit  cum  bona  pace  1;  aller  um.  Legati  cum  silentio  auditi  sunt. 
Ipse  cum  aliquo  dolore  flagitiorum  suorum  recordabitur.  (Ad  „3U"  bcjcitftnct  ben  3  W  e  cf 
ober  bie  >K  m  d)  t ,  v  K)l  Ad  meam  utilitatem  Semper  cum  Qraecis  Latina  coniunxi). 

vinm.  3?ei  Singabc  oon  Äleibungäftüden  ober  3  dt  niudgegeuftänben  in  Wudbriiden 
rote  „in  einer  Soga,  im  llnterfteibe,  in  einem  Schleier  u.  ä.  bafifcen,  ausgeben  je."  roirb  ba$ 
bcutidje  „in"  f: amidi  burd)  cum  (ober  burd)  ^ßartieipia  wie  indutus,  ornatus  u.  ä.  c.  abl.) 
auSgebrüdt;  ber  bloße  9lbl.  borf  nur  bann  gefegt  werben,  roenn  ba§  Subft.  nod)  burdj  ein 
attributive«  KH  beftimmt  i[r,  3.93.  Muliebri  vestitu  eo  venit  (Cic.  ad  Att.  1,  13,  3. 
Liv.  5,  22,  4;  21,  62,  5.) 

Cum  fef)lt  bagegen: 

1)  bei  ©ejetcfynung  oon  Körperteilen,  3.  93.  Capite  nndo,  nudis  pedibus  in- 

cedere;  crinibus  passis  mter  tela  volantia  se  inferre ;  maesto  vnltu;  promissii  barbä; 

2)  bei  militari) djen  2lu3brücfen,  roenn  ba§  ÜUtilitär  als  bloßes»  ©erzeug 

in  ber  $ailb  be§  ^elb^erm  gebaut  mtrb,  3.  93.  Porsena  urbem  magnia  copiw  cin- 
\it.  Multw  miiitibus  rem  gcrere.  Paucis  milittZ>u«  tarrim  cepit.  Caesar  ea  legione 

miuti/m*que  murum  fossamqne  perducit.  —  2iud)  bei  ©eaeidmung  militärifdjer 
3üge  Iaffen  (£afar  unb  SioiuS  bie  ^rdpofttion  öftere  roeg,  roenn  bo§  (Subft. 
noef)  ein  abjeftioifdjeS  Attribut  bei  fid)  Ijat,  j.  93.  Caesar  omnibus  copiis  sub- 

seqnebatur.  Toto  extreitu  consul  profectus  est.  Ipse  eo  pedestribus  copiis  contendit. 
Höstes  ad  castra  Caesaris  ingenti  extreitu  contenderunt.  häufiger  ftefyt  jeboct)  in 

biefem  gälte  cum,  unb  bie  *ßräpof.  mufj  ftetS  lunsugefügt  roerben,  roenn  bei 
bem  (3ubft.  fein  2lbj.  ftefjt,  roie:  Caesar  cum  exercitu  accurrit  Ülud)  er* 
forbern  mittere  unb  feine  ßompoftta  bei  (Srroäfjnung  militärifdjer  Bewegungen 
immer  cum; 

3;  jmoeilen  bei  coniunetus  (iunetus,  iunyendus),  3«  93.  Cic.  Cluent.  12;  Phil.  5,  20,  nur 
vereinzelt  bei  iunyi  ald  Verbum  finituin  (Cic.  Tusc.  5,  96),  3.  33.  Libido  non  solam 
dedecore,  verum  etiam  scelere  coniunota.  Infinitum  bellum  iunetum  miserrima  fuga. 

IM.  9lein,  e3  mujj  cum  honestate  vivere  fjetfjen;  benn  roenn  ein  oermittelft  ber 
v#räpofition  „mit"  gebilbeter  3lu§brucf  bie  51  rt  unb  3öetfe,  auf  roeldje  etroaS 
gefd)ieb,t,  bejeidjnet,  f 0  ftet)t :  a)  ber  31  b  l.  mit  cum  bei  ©ubftantioen  olme  ab» 

jeftioiff^e»  Attribut :  Cum  studio  (=  studiose)  audi  re ;  cum  ignominia  (=  ignomimose, 
turpiter)  servire;  cum  virtute  („tugenbfjaft")  vivere;  fictas  fabulas  ettm  voluptato  legi- 
raus;  cum  ira  nihil  recte  fieri  potest;  Metellus  saucios  cum  cura  refecit;  multa  feeimns 
cum  temeritate  atque  imprudentia;  —  b)  ber  21  bl.  mit  ober  OtJHC  cum  bei  ©ubs 

ftantioen  mit  abjef tioifc^em  Attribute :  Summa  cum  dignitate  unb  summa  dignitate 
vivere;  incredibili  cum  celeritate  unb  incrcdibili  celeritate  volare.  Miltiades  summa 
aequitate  res  constituit.  Hoc  testimonium  ipse  magna  (cum)  cura  et  diligentia  scripsit. 
Oro  vos,  ut  attente  bonaque  cum  venia  verba  mea  audiatis.  Orator  res  {cum)  omni 
gravitate  et  iueunditate  explicet. 

?lnm.  1.  Cum  frliir,  auch  roenn  fein  abjeftioi|d)cS  Attribut  vorbanben  i|'t:  a)  bei  fot« 
eben  Subftantivcn,  meldje  felbft  jdjon  91  r  t  unb  98  e  i  f  e ,  Sitte  unb  e  ro  0  h  n  t)  e  i  t  bebeuten, 
roie  modus,  ratio,  ritus,  mos,  consuetudo,  institutum,  3.  33.  Hoc  (quo,  nullo,  alio  etc.) 
modo,  nullo  pacto  „auf  feine  Seife",  nulla  ratione,  peeudura  ritu  pugnare,  more 
maiorum,  consaetudine  populi  Romani  etc.;  —  b)  bei  animus,  mens,  consilium,  3.  $1. 
Aequo  animo  ferre;  alacri  animo  proficisci ;  hac  mente  ober  hoc  consilio  profectus 
sum  „in  ber  Slbfidtf";  ebenfo  bei  lex  unb  eondirio,  3.  33.  Pacem  fecerunt  hac  lege,  bis 
condicionibus,  (i'ioiuä  jagt  aud)  sub  lege,  sub  condicione  u.  ä.);  —  c)  bei  bem  negativen 
Attribut  nulius  n  0  b  n  e  ",  3.  33.  Rem  confeci  nullo  negotio  „mit  feiner  Scbroicrigfeit,  0  n  e 

31  e  n  g  c ,  tatein.  ftcpriitortuni.  7.  Auflage.  II.  ü 


Digitized  by  (j 


10f>.  —  82  — 

alle  Sdjwierigfeit" ;  nullü  meü  culpa,  nullo  raeo  merito  „oljne  alle  Sdmlo  von  meine 
Seite";  nullis  impediraentis  „ob,nc  alle«*  ÖJepäcf";  nulla  ratione  „ofyne  aQen  ©ruirt" 
nulla  probabili  causa  „ohne  triftigen  Ghunb";  nullo  periculo,  nullo  studio  u.  ä.;  - 
d)  bei  einzelnen  WuÄbriirfen :  iure  „mit  9fed)t"  (ex  iure  „bem  9?ed)te  gemäfe"),  iniuria  „mi 
Umcd)t";  lege  „auf  gefcfelidje  Söeife";  ratione  ae  via  (j.  ©.  philosophari,  diaputare)  = 
„metfjobifd)" ;  online  „orbnungSmäfng" ;  voluntate  „freiwillig";  auspirio,  auspiciü,  imi*ri< 
du rtii  alieuius  facere  aliquid;  merito  ,,nad)  SJerbicnft,  mit  9tcd)t";  immer ito  „mit  Un 
redjt";  r»  „geroaltfam" ;  silentio  „in  bet  Stille";  magistratus  ritio  creatua  „auf  tcblcr 
fjaftc  Seife";  Ixma  fide,  mala  fide;  dolo  mala  dicere  ober  facere;  agmine  irc  „jugirxife" 
cla innre,  rommodo,  incommodo,  damno  fo.  rei  publicae  com  modo  aliquid  facere 
nomine  „im  Warnen,  unter  bem  Sitcl":  sjtccie,  consensu,  comitatu  „mit  (befolge,  umc 
Begleitung"  u.  ä. 

9lnm.  2.  3ur  Skjeidmung  ber  Ärt  unb  ©eife  bient  aud)  per  =  „auf  bem  SBege,  »et 
mittel ft"  roie:  per  rim  „auf  bem  SBege  ber  ©eroalt,  auf  gewalttätige  SBeife";  jxr  m 
iuriam  wunred)tmäf}ia,ern>eifc" ;  per  insidias  „fnnterliftigerroeife"  (=  per  fidem,  b.  fc.  „miml 
beS  gegebenen  unb  ntdjt  gehaltenen  SBortcS");  per  fraudem;  per  dolum;  per  superbmm 
per  turpitu/iinem;  fter  litteras  „brieflid),  fdjriftlid)" ;  per  Simulationen/  ;  per  srehu*  t 
latrocinium ;  vitam  /»er  deiltcus  amittcre;  per  errorem  „au§  'äJiifjDerftänbniö*' ;  per  ludi 
brium;  per  ralumniam  „burd)  Äabale";  per  iocum  „im  <5d)er$";  per  orcasionem  „ge 
legentlid)"  (=  data  ob.  oblata  occasione);  per  speciem  „unter  bem  Sdjeine"  (aber  m 
ob.  in  »peciem  „jum  ©djeine,  jur  Säufdjung");  per  triumphum  (ob.  in  triumpkj)  aü 
quem  ducere.  SDod)  be^idu  fid)  biefed  per  roeit  mcljr  auf  bie  äußere  )lrt  unb  ©eiie  bt 
$anblung  unb  ftefjt  oorjug^roeife  bei  folgen  ©ubftantiDen,  bie  eine  fittlidje  6d)lcd)tigfn 
bejeidjnen. 

Slnm.  3.  $ie  «blatioc  modo  unb  ratione  finben  fid)  nur  in  ben  aügemeinften  ^udbriiden  be 
91  rt  unb  'Seife:  Äoc  modo,  simili  ober  pari  modo,  tali,  omni,  aliquo,  nullo,  qtic*ia>' 
modo,  eadem  ob.  simili  ratione  u.  ä.,  nid)t  aber  jur  ©eaeidmung  einer  J£>anblung* 
toeife,  alfo  nidjt  fort issimo  modo  pugnare,  ionbem  fortissime  ober  summa  cum  nr 
tute  pugBare;  nid)t  hostili  modo,  fonbern  hostiliter  ober  hostUem  in  modum  (3.  apros 
populan).  Mirum  in  modum  gaudeo,  miserandum  in  modum  necatus  est.  —  etat 
hoc  (eo)  modo  fagt  man  aud)  aa  ober  in  hunc  (eum)  motium,  ftatt  quomodo  aud)  quemm 
modum. 

105. 1)  Quis  est,  quin  aeeeperit,  cum  et  Dareus  Datim  cum  magno  exercitu 
in  Graeciam  misisset  et  Xerxes  postea  ipse  innumerabil*  (cum)  cl&sse 
ingenttque  exercitu  invasisset,  Graecoa  animi  virtutibus  tantum  effe- 
cisse,  ut  parvis  copits  hoatium  multitudinem  compiuribua  proeliis  vin- 
cerent  ?  2)  Fortuna  cum  moribus  mutatur,  ubi  pro  continentia  et  aequi- 
täte  luxuria  insolentiaque  ingraere  coepit.  3)  Servio  Tullio,  qui  magno 
consensu  patrum  populique  rex  creatua  erat,  aucceaait  L.  Tarquinin«, 
qui  nec  populi  iuasu  nec  patrum  voluntate  regnavit;  nam  imperiam 
iniuria  atque  vi  (ob.  per  iniuriam  atque  vim)  occupaverat.  4)  Cum  angnres 
Claudium  Regillen8em  dictatorem  vitio  creatum  videri  uno  consensu 
dixiasent,  ille  ipae  magiaterque  equitum  magiatratu  nulla  mora  se  ab- 
dieaverunt.  5)  Non  qua  condioione  victuri  8imu8  agitur,  8ed  utnim  si- 
mua  victuri  an  cum  supplicio  et  ignominia  interiturL  6)  P.  Cornelius 
Scipio  consul,  cum  Masailiam  perveniaset,  caatria  ad  Rhodani  ostium 
positi8  magna  cum  admiratione  aeeepit  Hannibalem  iam  Pyrenaeis  mon- 
tibna  magno  mm  exercitu  auperati8  per  regionea  Galliae  meridianas 
singulan"  (cum)  celeritate  et  nullo  fere  negotio  iter  fecisse.  7)  Ut  Numa 
caerimoniaa  pacis  maxima  (cum)  sapientia  (=  sapientiaaime)  conatituerat, 
ita  Ancua  bellicaa  cum  cura  ac  diligentia  aanxit,  ut  bella  non  modo 
gererentur,  aed  etiam  rite  et  ordinc  indicerentur.  8)  Cycnos  cum  voln- 
ptate  atque  cantu  mori  veteres  opinabantur.  9)  Scipio  cognomine  Africa- 
nua  mm  magna  spe  votisque  civium  in  Hiapaniam  profectua  eat.  10)  Han* 
nibal  cum  dolore  et  indignatione  reliquit  Italiom;  quam  per  tot  annos 

Digitized  by  Google 


—  83 


106. 


prospere  et  maxima  (cum)  ^'loria  devicerat.  11)  Galli  munitionibus  si- 
lentio  relictis  inaxima  (cum)  celeritate  subito  impetum  fecerunt  in  legi- 
onarios  castrorum  in  miinitione  occupatos;  qui  summa  (cum)  virtutc 
(=  fortissime)  se  defenderunt  nullo  ordine,  nullo  imperio;  multi  etiam 
nndo  capitc  pugnaverunt,  quod  tempus  galeas  induendi  eos  defecerat. 
12)  Cur  cum  gladio  pugioneque  ad  me  accedis,  ut  terrore  me  afficias? 
quod  heri  per  dolum  speciemque  amicitiae  adeptus  non  es,  hodie  per 
vim  non  consequere. 
106.5)«  Abi.  instru mentalis  ofjne  ^ßrapofttion  fteljt  bei  <5ad)en  auf  bie  gtagen 
„roonon?  roomit?  woburdj?",  um  baS  bittet  ober  ©erzeug  ju  be* 

ioidinen,  33.  Com/7»««  tauri,  apri  dent/Aw,  mors«  leones  se  tutantur.  Ocul/*  cer- 
oimas.  Venen-  exstingai;  lacte  vivere;  alien«  misericordia  vivere.  Lictor^s  nudatos 
tirg'-  caedant  securtque  ferinnt.  Pyrrhas  lapidc  ictns  interiit.  Deorum  Providentia 
mundus  administratar.  Sol  omnia  clarissima  lue«  collastrat.  Corpora  invenum  firman- 
tor  laborr. 

dagegen  fteljt  bie  tljätige  ^erfon,  ber  perfonUdje  Urheber,  non 
bem  eine  ^anblung  ausgebt,  mit  ber  ^räpofttion  ab,  »eraug&beife  beim  *ßaffiu, 

j.  33.  Roma  a  Romnlo  condita  est.  A  deo  omnia  facta  et  constituta  snnt.  Lysander 
occisos  est  a  Thebanis  ad  Haliartam. 

$ie  37litteUperf  on  jteljt  mit  per  auf  bie  fragen  »ourc^  wen?  oer* 

mittelft  roeffen'?",  $.  33.  Senones  c  aesarem  a-dennt  per  Aeduos  „burd)  3?ermittclung 
ber  ^buer".  Xerxes  certior  factas  est  a  Themistocle  per  servnra.  Caesar  per  explora- 
tores  cognovit.  Hae  insidiae  Avito  ab  Oppianico  per  Fabrioios  factae  sunt.  Non  tarn 
atüitas  parta  per  amicum  qnam  amici  amor  ipse  delectat.  Quid  ais?  vulgo  occide- 
bantnr  ?  />er  quos  et  a  quibus  ?  Dens  Israeütis  per  Mosern  leges  dedit  (bagegen  Israe- 
litae  a  Mose  ex  Aegypto  dedneti  sunt.    Cf.  aud)  154,  12. 

%nm.  1.  9lud)  ^erionen  werben  bisweilen  alä  blo&c  (Sadjen,  aU  blo&e  3Berfacugc  auf= 
gefaxt  unb  burd)  ben  9lbl.  ohne  ab  bc^etdjnet,  unb  $war  nid)t  nur  Solbaten  (cf.  103, 
2).  fonbern  aud)  Liener,  3Bäd)ter  u.  bergl.,  33.  Consul  hoBtem  tormentis  sagit- 
Uinisque  et  funtlitoribim  eminus  terruit.  Serrig  agrest//«w  et  barbar/'s  agros  de- 
populatus  Ml  Tabulis  vobis  tettibusqne  planum  faciam.  Neque  iure  iuraudo  neque 
obuiflibus  teneor.  Stipatus  sateUitibus,  saeptus  aruiafis,  domum  Ctutodibus  saepire, 
comitatus  ministris,  multis  testibus  convictus,  montem  hominibus  coraplere  etc.  — 
liere  werben  je  nad)  bem  3u'"ammenl)angc  balb  alä  ^erfonen,  balb  al?  blofce  Sadien  be= 
banbelt,  3.  3?.  Actaeon  a  suis  canibus  dilaceratns  est.  Romulus  et  Reraus  a  lupa 
nutriti  sunt.  3lber  Currus  tquii  vebitur.  Buhns  arare.  Venatores  lepores  ranilms 
venantur.  llmgcfebrt  tonnen  Sndinamcn  (bef.  fortu na  unb  natura)  mit  «6  fteben,  wenn 
fie  perfonificiert  werben;  baö  beutfdje  „von  Natur"  betfet  natura,  aber  „uou  ber  9Ja  = 
tur"  a  natura,  5.  33.  Brevis  a  natura  vita  nobis  data  est.  Huic  occasioni  a  furtuna 
oblatae  deesse  noli.  Non  est  consentaneum,  qui  invictum  se  a  labore  praestiterit, 
eum  vinci  a  voluptate.  Animns  occupatur  ab  iracundia.  Cupiditates  a  ratione  re- 
tinentur.  Tanta  est  corruptela  malae  consuetudinis,  ut  ab  ea  tamquam  igniculi  ex- 
stinguantnr  a  natura  dati.  zc  oft  deseri  a  mente,  a  re  familiari,  destitutus  a  spe  u.  0. 

•Jtnm.  2.  Sie  bie  tätige  ^erfon  beim  ^afiw  mit  ab  atiogcbrürft  wirb,  fo  aud)  bei  einigen  a  f  < 
tioen  SJcrben  mit  paffiinf d)em  Sinne,  33.  Interire  ober  perire  ah  aliquot  pes- 
sumdari  ober  intertici  ab  aliquo  (cf.  a7iod,vr'loxi$v  inö  rtvoi);  renire  ab  aliquo  „oon 
jem.  oerfauft  werben";  poenam  haben-  ab  aliquo  (Liv.  8,  20,  11).  Satrebis  (=  saluta- 
tus  eris)  a  mca  uxnre  „id)  |"oQ  bid)  von  meiner  evrau  griiBen".  Si  quid  ei  a  Caesare 
gravius  arcirfUsef.  Uber  bene  (male)  awlire  ab  aliquo  cf.  475. 

ämn.  3.  3lud)  bei  Slbjcftiuen,  bie  itjrcr  33ebeutung  nad)  einem  Partie.  ^Jerf.  Sßafj".  ent^ 
l'predjen,  fte^t  ber  AM.  hislrum.,  5.  33.  sauf  hm  =  laesus,  aeyer  =  confectus,  fcssus  = 
fatigatus.  Cf.  Miltiades  aeyer  erat  vulner/An.*,  quae  in  oppugnando  oppido  aeeeperat. 
Minturnenses  Marium,  fessuut  inedia  ftucti//u.vque,  recreaverunt.  Cf.  108,  9(nm.  1. 

91nm.  4.  Über  ben  ctuSgebcfjntcn  C^ebraud),  weldjen  ber  Lateiner  oon  bem  Abi.  instrum.  anftatt 
beutidjer  Ortsangaben  ober  eigcntümlidjer  ^räpofitionalauöbrürfe  mad)t,  cf. 
114. 

$>ier  mag  nur  nod)  auf  folgenbed  Oingewieien  werben: 

Digitized  by  Google 


107—108. 


—  84  — 


a)  Afflcere  ah'quem  re  bient  jur  Silbung  auficrorbentlid)  oieler  Sß&raien,  bte  im  2>eurt'd>eri 
oft  nur  burd)  einfadje  Serba  übcrfetit  »werben,  %.  S.  Afhcere  poenft  „befrrafen.  Strafe  xxi- 
bangen  über";  iniuriä  „beleibigen,  eine  Scleibigung  zufügen";  supplicio  „binrichttn  Ionen, 
bie  Xobefiftrafe  verhängen  über";  honore  w(Ät)re  enoeifen,  roiberfatjren  laffcn";  dolore  ,be= 
trüben,  in  @d)mer$  uerfet>en,  Sdjmerj  oerurfaa)en" ;  magnis  muneribas  „rcidjlid)  befdjenfer.. 
reiche  ©efdjcnfe  jufommen  laffcn";  praemio  „belohnen";  ignominiä  „befd)impfen* ;  admi- 
ratione  „tiberrafd)en" ;  gravi  morbo  afßci  „fd)wer  erfranfen"  u.  f.  tu. 

b)  Aasaescere  (unflaffifd)  con&uescere,  mtuuetre)  „fidj  gewöfmcn",  assuefacere  „gewöbnen'. 
assaotus  „gewöbnt"  {=  assuef actus;  unflaffifd)  consuetus)  baben  auf  bie  ftrage  woran' 
gewöbnlid)  ben  tibi.,  feltener  ben  X a t.  ober  ad  c.  acc.  bei  [\<b,  h-  P*1™  sermone. 
nulla  disciplinä,  labore  assiduo,  (operi  atque  aliis  iastis  militaribas,  ad  supplicia 
Datrum.  Liv.  3,  52,  11 ;  24,  48,  12.  Caes.  b.  g.  6,  28,  4).  Cf.  aud)  84,  «nm.  2  a.  d. 

c)  Sei  ben  Serben  bcS  Opfern  8  (merificare,  facere,  nacrum  facere,  dirinam  rem  fartre, 
immolare,  litare)  fieljt  bie  ^Jerfon,  ber  man  opfert,  im  55 at. ,  bie  Sadje  gewöbnlid)  bei 
farere  ftetd)  im  tibi. ,  £.  S.  Deis  victime  (feltener  victimaw)  immolare,  hostif*  maiori/'u« 
Iovi  sacrificare,  ture  ac  vino  (sacra)  facere;  decemviri  rem  divinam  Apollini  fece- 
runt  capn.«  dnalms  alb/V.  Über  mactare  cf.  54.  —  ©ei  ben  Serben  „regnen,  fcbioit^ 
$en,  fliegen,  ftrö  men"  ftebt  regelmäßig  ber  tibi.,  g.  S.  Pluit  sanguinc  •  1;*]>»-1.  >•• 
carne,  lacti).  Signum  sanguine  sudaverat.  Herculis  simulacrum  malt»  sudorr  raana- 
vit.  $er  tlcc.  ift  f)ier  fetjr  feiten  <$.  8.  Liv.  10,  31,  8;  28,  27,  16). 

d)  Canere  tub&,  tibii«,  fidibus,  rithart,  „auf  ber  Trompete,  glöte  blafcn,  auf  einem  Saiten 
inftrumente,  auf  ber  3itt)er  fpielcn".  —  Ludere  pili,  aleü,  talis  „Sali,  SSürfel  fpielcn*.  — 
Sei  facere,  fingere,  forma re,  fabricari  wirb  ber  (Stoff,  auS  toeldjem  etwaö  gemadjt  wirb, 
rcgclmäfug  burd)  ex  auSgebrüdt.  —  Miscere  (cnmmUcere)  „mifdjen  mit"  mirb  mit  bem 
tibi,  ober  (befonberd  im  bi(blid)en  Sinne)  mit  cum,  jutucilen  aud)  mit  bem  Tot.  fonfmüert; 
permi.scere  ftebt  mit  tibi,  ober  cum;  admisrere  „bcimifd)cn,  einmifdjen"  c.  dat.  (=  im- 
miscere,  52),  aber  „oermifeben,  oermengen  mit"  c.  ald.  —  GnHjxnsare  „etwa*  auSgleiaV". 
erfet^en,  erfaufeu  burd)  ober  gegen  cttoaS"  aliqaid  re  ober  cum  re.  —  Occupatum  c*>e 
re  „uon  einer  Sad)e  ergriffen,  erfa&t  fein"  (j.  S.  aegritudine,  cur«),  aber  in  re  „beidwf 
tigt  fein  mit  etwaS"  (j.  53.  in  munitione  castrorum,  in  parando  bello).  Ct  114,  tlnm. 

107.  93ei  ben  Serben  taufen  (emere,  redimere,  mercari),  oerfaufen  (vendere,  *affb 
venire),  feilftel)en  (licere,  venalem  esse),  foften  (esse,  stare,  constare),  oev 
mieten  (locare,  rollocare),  mieten  (conducere)  u.  ft.  ftety  ber  s$rei3,  er  mag 
unbeftimmt  (magno,  peimagno,  plurimo  [n\ä)t  maximo  ober  summo],  parvo, 
minimo,  nihilo)  ober  beftimmt  (auro,  magnh  pecuniä,  duobiis  talentis  u.  ä.) 
angegeben  fein,  im  Ablativns  pretii;  nur  bie  oergleidjenben  2lu§brücfe  tanü 
(tantidem),  quanti,  pluris  unb  minoris  fte^en  im  ©enitin. 

tlnm.  1.  £>icrber  gebören  aud)  tluSbrüde  wie:  magno  (=  magna  mercede)  docet  „er  nimmt 
für  feinen  Uuterridjt  ein  IjoljeS  Honorar";  quanti  cenas  „wie  uiel  bejablft  bu  für  beinen 
SRittagStifd)?  parro  habito  ,,id)  ja^le  eine  geringe  fcanSmiete";  scribit  mercede,  lavor 
quadrantc  u.  ä.  —  ftiir  »i*i"Io  consfare  ,,nid)t«  foften"  finbet  fid)  bei  Girero  nur  gratis 
(„umfonft")  constare.  iJiljnlid)  aud)  bene,  male,  quam  opiime  emere  ob.  verliere,  nwt 
comtare  u.  ii.  —  „$er  Sieg  foftet  baö  l'cbcn,  viele  a)ienfd)cn,  grofee  Opfer,  üiel  Slut  unb 
Sunbcn"  victoria  constat  morte,  multorum  mortf,  magno  detrimento,  multo  sanguinf 
et  vulner/^MÄ. 

tlnm.  2.  S5a«  Serbum  mutare  unb  feine  jtompofita  permtdare  unb  commtdarc  „oertauidben 
für,  eintaufd)cn  gegen"  werben  faft  ftet«  fo  fonftruiert,  bafe  bie  ©adje,  weldje  man  meg» 
giebt,  im  tlcc.  fief)t,  bagegen  ber  Oiegenflanb,  weldjen  man  al*  ßrfa^  empfängt,  in  ben 
tibi,  tritt,  ,v  S.  montes  ac  silvas  urbibus  coramutare;  mutare  bellum  pace;  fidem 
suam  pecunia;  Studium  belli  agriculturä  permutare.  Selten  (natu,  bei  Tuttcrn  mirb 
aber  ba$  Serr)ältni«  umgefefjrt,  3.  S.  oon  ^>oraj:  Cur  valle  permutem  Sabina  divitias 
operosiores  „warum  follte  id)  gegen  mein  fabinifdje'S  Sbal  mür)eoolleren  9teid)tum  ein* 
taufdjen  ?"  —  3)ie  Äonftruftion  mutare  (com-,  permutare)  aliquid  r«»»  (ober  pro)  re. 
$.  S.  cum  patriae  caritate  constantiae  gloriam  commutare,  incerta^/o  certis  matare 
ift  nidit  bäufig,  aber  tabeno*  Cic.  Verr.  3,  19;  Sest.  37.  Sali.  Jug.  83,  1). 

108.  ®er  Abi.  causae  bejeidjnet  ben  ©runb,  bie  Urfacfye,  bie  SBeranlaffung, 
burd)  iue [die  ober  roarum  etma^  gefc^iet^t;  er  ftelu  ot^ne  ^rapofition  auf  bie 
gragen  rooburc^?  roooon?  roe^roegen?  roorau§?  worüber?  infolge« 
toeffen?  Sftan  unterf Reibet: 

a)  ben  inneren,  in  ber  Seele  be$  |>anbelnben  liegenben  ©runb  ober  SJeiüeg* 


Digitized  by  Google 


-  85  - 


108. 


gniltb,  3.  33.  Multi  officia  deserunt  mollitia  animi.  Plebs  novarum  rerum  studio 
incepta  Caiilinae  probabat.  Nimio  gaudio  paene  desipiebam.  Nostri  majores 
Cotlatinum  suspicione  cognationis  expulerunt.  Desiderio  toi  misere  tabesco.  Gandio 
ober  laetitio  exsulto; 

b)ben  äujjeren,  in  ben  93erf)ältniffen  liegenben  ©runb,  5.  33.  Gabematoris  ars 

utilitate,  non  art«  laudatur.  Gravität«  valetudinis  raro  ad  te  epiatulas  do.  Beneficio 
novo  memoriam  veteris  doloris  abieci. 
?lmn.  1.  2>iefer  Slbl.  ftebt  namentlich  bei  ben  «erben  unb  Äbjeftioen  ber  «ffeftr,  wie 

dolere,  gattdere,  laetari,  exstdtare,  maerere,  angi  u.  ä.,  weldje  jebod)  jum  Seil  aud)  mit 
bem  31  cc.  ober  mit  einer  33räpofition  oerbunben  werben  (cf.  29,  a,  2Inm.  3).  33on 
fcbjeftinen  gefjdren  hierher  laelus,  maestus,  Iridis,  anxius,  superbus  u.  ä.  —  SPtan  unter; 
fdjeibe  deleHari  aliqua  re  ob.  aliquo  homine  „feine  ftreube  l)aben,  fein  ©efallen  finben 
an"  oon  delectari  ab  aliquo  „oon  jem.  in  ljeitere  Stimmung  üerfefct  werben". 

Vinm.  2.  Statt  beS  blo&cn  3lbl.  wirb  ber  33emeggrunb  aud)  fcfjr  oft  auSgebrfidt:  a)  burd)  bie 
^rnpofttione  n  06,  propter,  catuia,  de,  ab  u.  a.,  33.  Ex  castris  in  oppidum  propter 
timorem  se  reeipiunt.  Sophistae  ostentationis  aut  quaestus  causa  philosopha- 
bantur.  Hoc  certe  scio,  me  ab  singulari  amore  ac  benevolentia,  quaecunque  scribo, 
tibi  scribere.  Romulus  et  Remus  ab  Amulio  ob  labefactandi  regni  timorem  dicuntur 
expositi  esse.  Über  prae  beim  fjinbernben  ©runbe  cf.  137;  —  b)  bei  ©emütS= 
ftimmungen  burd)  ein  entfprcdjcnbeS  Part.  perf.  pass.  r.  abl,  g.  93.  Amore  impulstut, 
aviditate  nudus,  cupiditate  induetus,  misericordia  commottut,  odio  incenstts,  invidia 
adduefujt,  spe  incitatus,  superbia  elafus,  metu  perterritus,  cupiditate  incitatus,  despe- 
ratione  acht»,  ira  inflammatus,  taedio  victus,  furore  perritus,  stultitia  oecaecatus, 
metu  coactus,  verecundia  deterritus  u.  f.  »o. 

Snm.  3.  Ablativi  causae  fm°  aud)  bie  befeftioen  iussu  „auf  33efef)l",  iniussu  »»oljne  93cfei)l", 
Cf>wts9u,  permissu,  monitu,  accitu,  arcessitu,  impulsu,  arbitrato,  hortatu,  mandatu, 
rtyafu,  mimt,  oratu  u.  a.,  meld)e  ftetS  in  33erbinbung  mit  einem  C*en.  ob.  $offeffto= 
pronomen  ftefyen,  5.  33.  Haec  omnia  iussu  imperatoris  (ob.  meo  iussu)  facta  sunt.  — 
ferner  eo  „beSwcgen"  (=  ideo,  cf.  530,  SInm.  2),  33.  Homines  suorum  mortem  eo 
lugent,  quod  eos  orbatos  vitae  commodis  arbitrantur.  —  Über  caus*,  gr&tiä.  unb 
ergo  (  f.  137. 

9lnm.  4.  fcierber  gehört  aud)  laborare  „an  etwas  leiben",  bei  meldjem  baS  Übel  unb  bie 
«ranfijeit  im  Vlbl.  ftcb,t,  aber  ber  leibenbe  Körperteil,  fowie  überhaupt  ber  Urfprung 
beS  Seibend  mit  ex  (iclten  a)  Lu^etdjnet  wirb;  alfo:  laborare  morbo,  febr/,  fame,  mult/'s 
viti/.f,  aber  ex  capite,  ex  pedibus,  ex  alvo,  ex  aere  alieno,  ex  invidia;  (bei  geiftigen 
firanttjetten,  9lffeftcn  gebraucht  man  ex,  L  33.  ex  invidia,  ex  desiderio).  Laborare  de 
(ob.  pro)  aliquo  „wegen  jcmanbcS  befümmert,  in  Sorge  fein"  (=  alieuius  causa). 
Laborare  in  re  entweber  „fid)  mit  etwas  befd)äftigen,  mit  etwaS  befdjäftigt  fein"  ober 
„mit  etwa«  in  33ebrängniS,  in  ber  Älemme  fein".  —  Fidere  unb  confldere  „oertrauen" 
b,aben  bie  ^erfon  faft  au8fd)liefclid)  im  3)at.,  bie  Sadje  im  £at.  ober  (fcltcner)  imSlbl. 
bei  fid).  Diffldere  unb  difflsas  werben  nur  mit  bem  $at.  oerbunben;  aber  lisiis.  confisus 
unb  fretus  fielen  mit  bem  UM.  (b,öd)ft  feiten  mit  2)at  );  nur  fagt  man  mihi,  tibi,  sibi 
ßsus  unb  nmfisus. 

"änrn.  5.  Xtx  91  bl.  fteb^t  aud)  bei:  a)  niti  „fid)  ftüljen  auf"  (3.  33.  baculo),  weldjeö  aber  im 
übertragenen  Sinne  aud)  mit  in  c.  abl.  ftef)t,  3.  33  Salus  rei  publicae  nititur 
in  concordia  civium.  Niti  ad,  unflaffifd)  in  aliquid  „nadj  etwaS  (.^o^cm)  ^inftreben, 
nad)tcn"  (3.  33.  ad  gloriam,  in  vetitum).  Inntii  re  ob.  (feiten)  in  rem  ;  —  b)  constare 
re  ober  ex  re  „auf  ctmaö  bcrutycn,  in  etwas  befielen",  wenn  cS  fid)  um  bie  ©runblage 
einer  Sad)c  b^anbelt,  33.  Domus  amoenitas  non  aedificio,  sed  silvä  .constabat.  Ar- 
gumentatio  quattuor  parttöu«  constat.  Temperantia  ex  praetermittendis  voluptatibos 
constat;..bäufiger  ift  bafür  constare  (comütere)  in  re,  3.  33.  Victoria  in  militum  virtute 
constat.  Über  constare  ex  „aud  etwas  befteljen"  cf.  7(5,  ?(nm.  4.  Stare  re  „fußen  auf,  ge^ 
grünbet  fein  auf"  (3.  33.  iudicio  suo,  viribus  suis,  auetore  aliquo)  unb  „fefltjalten  an,  einer 
Sadje  treu  bleiben"  (3.  33.  foedere,  iure  iurando,  promissis,  pacto;  fcltener  in  re,  j.  33.  in 
fide,  in  proposito,  in  eo  quod  iudioatum  est);  —  c)  contineri  re  „berufen  auf,  bt- 
fielen  in,  bebingt  fein  burd)"  (eig.  „33eftanb  unb  ^>alt  Ijaben  burd)  etwaS").  Contentw  re 
(parvo,  pauc/V,  minimo)  „aufrieben  mit"  (of.  91,  91nm.  5);  —  d)  acquiescere  re  „burd) 
etwaS  9iuf)e  finben,  berutjigt,  befriebigt  Joerben"  (3.  33.  Clodii  morte,  parva  spe);  in  re 
„in  etwaö  33efriebigung,  iroft  unb  5Hub\e  finben"  (3.  33.  in  litter/.»-,  in  adulescentium  ca- 
ritat«);  —  e)  dignari,  di^nus  unb  indignus  re.  Diynari,  ein  ociljältniSmäfug  felteneS 
Serbum,  hei&t  bei  Gicero  nur  „würbig  geadjtet  werben";  bei  ^idjtcrn  unb  Späteren  Ijeifit 
dignari  aliquem  re  metfteuS  aftioifd)  „jemanben  würbig  ad)ten",  wofür  flaffifd)  aliquem 
dignum  re  iudicare  (habere,  ducere)  gefagt  wirb.  Dignus  unb  indignus  mit  ®en.  un= 
llaffifd) ;  —  f)  gloriari  re  „fid)  einer  Sad)e  rüfjmen,  ftolj  fein  auf"  (5.  33.  victoria  sua) ; 


Digitized  by  G 


109—110.  -  86  - 

de  re  „fid)  n>eQ«i  einer  @ad)e  rühmen,  Diel  Stürmen«  machen  oon  ehoa«"  (j.  de  suis  bene- 
ticiis);  in  re  „feinen  5Ruf>m  in  etwa«  iehen,  fudjeit*  (j.  3?.  in  virtut«).  Über  se  iactare  in  re 
cf.  33,  c. 

?lnm.  6.  2)er  Abi.  causae  ftct)t  juiwcilen  aud)  bei  ben  Serben  ber  2Bal)rnebmung  unb  Gv= 
fenn t n  1«  ( rernere,  inteliegere,  aynoscere,  rognosrere,  scire,  apparere  U.  iü,  3.  33.  Aves 
penn/«  cogno8cuntnr,  amicitiae  caritate  et  amore  cernuntur.  C^eioörjiilicr)  ftebj  aber  bei 
biefen  Serben  ex  (feiten  ab,  de),  bei  cerni  in,  j.  93.  Deum  agnoscimus  ex  operibus  eins. 
Mores  hominum  ex  ocnlis  pernoscere,  aetatem  equoram  ex  dcntibus  cognoscore. 
magna  ex  parvis  intellegere.  Hac  virtutes  cernuntur  in  agendo.  Cf.  aud)  98,  b. 

109.  $ic  2)eponentien  uti,  frui,  fungi,  potiri,  vesci  (unb  ifjre  Hompoftta  abuti, 

perfrui,  perfungi,  defungi)  fabelt  ba3  Objeft  im  21  b  I.  bei  fid).  (3n  ber  älteren 

Sprache  regierten  biefclbcn  al«  Tranfitioa  ben  91  cc. ;  eine  9?ad)wirfung  baoon  geigt  303.) 

9lnm.  1.  Potiri  regiert  bei  ben  Slaffifern  nirgenb«  ben  9lcc.  (cf.  jebod)  Cornif.  4,  51  u.  57: 
b.  Afr.  36,  4),  wol)l  aber  juroetlen  ben  Wen.  ($.  S.  imperii,  regni,  totius,  Galliae),  jltM 
in  ber  $fjrafe  reruin  potiri  ,fficf»  ber  Cberljcrrfdjaft,  aller  Wad)t  bcmaditigen". 

9lnm.  2.  l'ti  fann  nod)  einen  jweiten  präbifatiuen  9161.  bei  ftd)  tjaben:  Vobis  utor  ami- 
c/ä  ,,id)  babc  eud)  311  Jyreunben".  —  Abati  bebeutet  weber  blofe  „gebrauchen"  nod)  „nrn 
braud)cu",  foubern  „uerbrnudjen,  aufbrausen,  au«nufeen",  glcidwiei  ob  auf  erlaubte  ob« 
unerlaubte  Steife,  93.  abuti  divitiis.  Taf)tx  ift  aud)  in  ber  befannten  Stelle  Tic.  Cat 
1,  1:  Quousquo  tandem  abnUre,  Catilina.  patientia  nostra  ntebr  ein  9lufbraud)cn  wn 
Cicero«  ©ebulb  gemeint,  miewobl  l)icr  unb  an  anberen  (stellen  bie  Begriffe  oon  9lufbiaucbcn 
unb  3Äif}braud)en  feljr  nat}e  aneinauber  grenjen  (cf.  aud)  legibus  ac  maiestate  ad  qnae- 
stum  et  libidinem  abuti  1.  ^a«  uuvflictje  „mifjbraudjcn"  bcifit  male  (prare,  perverse, 
infemperanfer,  insolenter)  uti  (abuti)  re.  —  Yesei  re  „fid)  Don  etwa«  näljren"  wirb  tun 
$ug«wcife  oon  9Wenfd)en,  pasei  iglcirt)fafl«  r.  abl.)  oorjug«weiic  oon  Xicreu  gejagt, 
,V  ©.  Fuit  olim  tempas,  cum  hoinines  glande  vescerentur.  Claudius,  cum  pulli  non 
pascerentur.  mergi  eos  in  nquam  iussit.  —  Frui  „(9emtfi  uon  etwa«  baben,  33ebageu  unb 
öefriebfgwtg  in  etwa«  finben"  fd)lieftt  ben  Begriff  ber  ftreube  über  ben  (*enu|  in  ürti 
(©egenf.  carere),  5$.  voluptate,  bonis  suis,  amicitiae  recordatione ;  e«  fann  nid)t  ba 
gebraud)t  werben,  wo  ba«  beutfdjc  „genieften"  einfad)  ben  «inn  „Ijabeu,  befommen" 
bat.  $al)er  beiftt  „G^re,  9lu«;,eid)mtng,  gute  (iJcfunbfjeit,  Untcrrid)t  genienen"  in  honore  es?e. 
in  laude  esse,  bona  valetudine  uti,  erudiri.  Cf.  Sen.  de  vita  beata  10:  Tu  volu- 
ptate frueris,  ego  utor.  Cf.  aud)  55,  9lnm.  1.  —  Fungi  fann  al«  Objeft  nur  beu  ÄH 
—  (unflaffiid)  ben  91  ec. ,  $.99.  Nep.  Dat.  1,  2)  —  eine«  foldjen  Subft.  bei  fid)  bßK«. 
weld)c«cin  91  mt,  ein  ©efdjäft  ober  eine  ^flid)t  bejetdmet.  Perfungi  „oöllig  oerrichten" 
(fl.  B.  munere,  rebus  amplissimis)  ober  „überfteljen"  (laboribus,  pericolis,  molestia). 
Defungi  „bcenben,  nberftetjen"  oerbinbet  fid)  faft  nur  mit  foldjen  9lblatiuen,  bie  etwas  iln- 
crfrculidK«  unb  $rüdenbe«  beAcidjnen  (periculo,  bello,  laboribus  u.  a.):  defungi  vita  „ein 
mübeuollc«  Veben  bcenben".  ^u  öermeiben  ift  ba«  abfohlte,  in  ber  nad)flaffifd)en  Satinität 
bäufige  defnnetus  „oerftorben"  für  mortnus. 

110.  1)  Scythae  non  mnltum  frnmento,  sed  maximam  partem  pecore,  lacte, 
melle  vivebant  atque  equorum  etiam  carne  et  lacte  vescebantur;  lanae 
vestisque  nsum  ignorabant;  sed  ut  a  frigoris  vi  corpora  tutarentur,  pel- 
\ibu8  ferini«  utebantur;  nam  venatione  maxime  delectabantur  et  non 
modo  minor//;«5,  sed  etiam  maionfetis  ferw  potiri  stndebant.  2)  Amore 
dei  indignos  se  praebent,  qui  bona,  qua  praediti  sunt,  indole  aut  per- 
verse aut  omnino  non  utuntur.  3)  Numquam  Thebani  maiore  auetori- 
tate  sunt  usi,  quam  cum  Epaininondas,  qui  quidem  summa  admiratioDe 
dignus  est,  rei  publicae  praeerat.  4)  Hoc  constat,  multos  bominas,  si 
meliore  educatione  usi  essent,  multo  meliores  esse  futuros.  5)  Natura 
humana  fert,  ut  eis  faveamus,  qui  eadem  pericula  subeant,  quibtts  nos 
perfuneti  sumus.  6)  Pueri  Lacedaemoniorum  ad  aram  Dianae  gravissi- 
mas  piagas  taciti  excipiebant,  uni  pudore,  alii  timore,  plurimi  gloria 
diteti.  7)  Cicero  non  malitia  aut  invidia  (duetus  ob.  induetus),  non  vani- 
tatß  aut  gloriae  cupiditate  (motus),  sed  patriae  amore  (impulsus  ob.  in- 
flammatus)  oppressit  Catilinam  eiusque  socios,  qui  ex  aere  alieno  laboran- 
tes  vel  honorum  aviditate  (incensi)  vel  aha  qualibet  causa  (addueti)  rei 


Digitized  by  Google 


—  87  —  III. 

ptiblicae  evertendae  cupiditate  ardebant  (ob.  flagrabant,  tenebantur). 
8)  Nicias  et<  sociorum  defectione  perculsns  et  cum  labon&itsque  aeger, 
idem  natura  dubius  atque  incertus  Athenienses  litteris  (ob.  per  litteras) 
oravit,  ut  ex  Sicilia  revocaretur,  cum  ex  renibus  graviter  laboraret  nec 
munere  imperatorio  satis  fungi  posset  9)  Avari,  cum  numquam,  ne 
maximis  quidem  divitiw  contenti  sint,  ab  Horatio  (cum)  eis  comparan- 
tur,  qui  hydrope  laborant.  10)  Studium  tibi  a  natura  insitum  esse  in- 
digentibus  bene  faciendi  et  nulla  in  re  magis  te  acquiescere  dicis  quam 
in  beneficeutia  atque  voluptate  de  divitiis  largiendi ;  at  mihi  non  vere 
beneficus  videtur  esse,  qui  de  beneficus  glorietur  et  non  una  in  con- 
scientia  humanitatis  atque  honestatis  acquiescat,  sed  gloria  atque  vani- 
tat«  (impulsus  ob.  adductus)  largiatur.  11)  Prudentia  cum  aliis  (ex)  rebus 
cognoscitur  (ob.  cernitur  in)  tum  temperantia;  nam  prudentis  est  nec 
nimis  nec  paruin  sibi  confidere  nec  suarum  virium  ignorantia  (ductum) 
ad  maiora  niti.  12)  Cato  eam  urbem,  in  qua  piscis  plum  emeretur  (ob. 
esset,  constaret)  quam  bos,  stare  (ob.  salvam  esse)  non  posse  verissime 
dixit.  Farnes  parvo  coustat,  fastidium  magno.  Victoria  ad  Asculum  parta 
Pyrrho  multo  sanguiue  et  vulnen&Ms  stetit.  13)  Deiotarus,  qui  propter 
multa  in  populam  Romanum  merita  nomine  regio  a  senatu  ornatus  et 
aliis  honon&us  praemiisque  affectus  erat,  a  Castore  nepote  reus  factus, 
quod  Inlium  Caesarem  per  insidias  necare  voluisset,  per  legatos,  quos 
sui  purgandi  causa  cum  mandatis  Romain  miserat,  Ciceronem  adiit  ro- 
gans,  ut  roaxima  sollicitudine  se  affectum  defenderet  14)  Gravi  sane 
errore  implicati  sunt,  qui  in  divitiis,  corporis  viribus,  forma  gloriantur; 
enixe  potins  operam  debemus  dare,  ut  animi  virtute  gloriam  consequamur. 

C.  ©rt$-,  $aum-  nni  gntbfßimmungr tu 

1.  Crtö  ttttb  Waumbcfriminungen. 

Hl.a)  Dictator  tabernas  tota  urbe  claudi  iussit.  Tota  Graecia  nemo  Socrate 
sapientior  fuit.  2luf  bie  grage  „roo?"  ftel)t  bei  tottis  geroöfynlid)  bcr  btofje 
%bl  ofjne  in. 

Sinnt.  1.  %cboa)  fmbct  fid)  in  bicfem  %aVlc  aucf)  in  guter  ^rofa  häufig  in,  namentlid)  wenn  ein 
(Sin$elnc$  innerhalb  beä  ganzen  JRaumeS  bezeichnet  wirb,  j.  53.  Unus  venditor  frnmenti 
tota  in  provincia  tuisti.  In  toto  imperio  unus.  Nego  tn  Sicilia  tota  ullum  argen- 
teum  vaa  fuisse,  quin  Verres  conquisierit.  3unjcile»  f,c&t  in  aud)  auS  5Hürffid)t  bcr 
Äoncinnität,  j.  50.  Tota  in  Asia  tot  in  civitatibus  (Cic.  Pomp.  7). 

?lnm.  2.  9lutf)  bei  omni*,  eunrtua,  universus  unb  medim  feb.lt  in  beim  RH,  auf  bie  ftragc 
„roo?"  bin  unb  roteber. 

b)  Pausanias  modern  loco  sepultus  est,  quo  vitam  posuerat.  Equites,  ut  ab 

imperatore  iussi  erant,  omnibus  locis  vagabantur.  33et  loco  unb  locis 

fällt  bie  ^rapofttion  in  geroöljnlid)  au8,  roenn  noef)  ein  5lbjeftto  ober  ^vo* 

nomen  bamtt  oerbunben  ift,  j.  SB.  Hoc  loco,  idoneo  loco,  aliquot  locis,  multis 
locis;  castra  Gallorum  opportuno  loco  erant  posita.  (9?id)t  feiten  ftebt  jebod)  oud)  in, 
olfo:  in  hoc  loco,  multis  in  locis,  in  locis  campestribus,  certo  in  loco  considero.)  — 

2(ud)  bann,  roenn  locus  bie  übertragene  ©ebeutnng  „Suftanb,  Sage" 


Digitized  by  Google 


112.  —  88  — 

f)(lt,  fällt  in  gen>Öf)nlicf)  Weg,  §,  <B.  Res  nostrae  meliore  (deteriore,  peiore,  eodem 
hoc  u.  a\)  loco  sunt;  jcbod)  ftnbet  fid)  oudj  biet  guroeünt  in  ($.  5P.  Quo  in  loco  m 
nostrao  sint,  inteilegitis).  —  Loco  (ob.  in  loco)  fyeifjt  nidjt  feiten  van  redjtei 
(Stelle,  bei  paffenber  ©elegenf)eit"  =  suo  loco,  cf.  230,  3  ($.  5?.  Versus 

/oro  ponere;  offendant  saepe  epistulae  non  loco  redditae)  ober  oft  c.  gen.  „a\V 
ftatt,  gaJlj  wie"  (j,  ©.  Aliquem  (tn)  parentis  loro  colere;  cf.  19,  9lnm.  2. 

VI  um.  3.  Sie  locus  rofrb  nudj  pars  unb  tfoitä  öfter«  olinc  m  gebraust,  j.  SB.  Höstes,  qua 
parte  victi  erant,  mox  proelium  restitnant.  Reliquie  oppidi  partt/m.«  acerrime  esi 
pugnatum.  Nihil  semper  suo  stat//  manet.  (*an$  gciuöijntid)  finb  dextrü,  (sc.  parte 
„jur  JHcdjten",  sinistri  unb  laevä  w$ur  Sinfcn".  —  9lud)  fonft  fielen  amocilen  €rt*= 
bcaeidjnungen  mit  abjeftictfdKin  Attribute  auf  bic  Sraae  „wo  ?"  im  einfadjen  91  b  (.,  wo  na^ 
gcmöbnlicher  unb  befferer  SReberoeife  m  hätte  hinzugefügt  fein  müffen,  j.  33.  Aequo  camp*, 
dextro  com«;  Suebi  equos  eodem  remanore  vostigio  assuefaciunt,  —  SBei  Siebtem 
unb  Späteren  fteben  Crt«beftimmungen  auch  otjne  abjefttoifcbeS  Sttrribut  im  bloßen  8  b/., 
,V  93.  Silv/«  agr?>qne  vi/>que  corpora  foeda  iacent.  Nebula  campo  densior  quam 
montihus  sederat.  Stant  vertice  cristae.  Terra  caeloque  aquarum  penuria  est. 

9Inm.  4.  Eirfiter  fefccn  auf  bic  &ragc  „mohin?"  öfter«  ben  rinfadjen  9t er.,  fr.  iJ. 
Spolunca;//  deveniunt.  Verl)a  refers  aure>-  non  pervenientia  nostro.s.  Ibimus  Afr«». 
^eögleidjcn  finbet  fieb  bei  2Md)tevn  unb  feit  Stohlfl  ücrcinjelt  aud)  in  ber  ^Jrofa  ber  cinM>e 
91  bl.  auf  bie  ftragc  „mober?"  bei  9lppeaatmcn  unb  üänbernamen,  j.  93.  Descendere 
caelo;  labi  equo;  vina  proinere  dolio;  animas  evocare  Orco;  auxilia  Britanniä 
accire;  redire  Illyrico.  Cf  94,  9(nm.  5. 

c)  Persae  a  Graecis  ad  Eurymedontem  tetra  mariqne  devicti  sunt. 
Werfe  terra  mariqne  Staffel  unb  $u  Sanbe".  80  aur$  et  terra  et 
muri,  terra  et  mari:  auef)  beibe  2Börter  für  fid)  allein,  3.  93.  terra  („ju 
Sanbe")  iter  facere,  terra  rem  gerere;  mari  („flur  See")  vehi  (cf.  114). 
s3lber  in  terra  „auf  bem  Sanbe",  m  mari  „im  SÖleere". 

d)  Cicero  primo  libro  Tusculanarum  disputationum  egit  de  morte  conte- 
mnenda.  Sdjriften  ober  SBüdjerftellen  werben  bei  ben  Serben  be§  & 
vicfytcnä,  (SctylbernS  unb  3lblwubeln§  oljne  in  angegeben,  toenn  oon  einer 
Saaje  bie  9tebe  ift,  roeldje  ben  Qnfjalt  ber  ganjen  (Schrift  ober  $üd)er= 
fteöe  bilbet;  bagegen  mit  in,  wenn  ba8  in  SRebe  ©tefyenbe  nur  in  einem 
%  eile  ber  6d)rift  ober  Südierftelle  oorfornrnt.  Cf.  Herodotus  secundo  libro  de 

veteribus  Aegyptiis  narrat;  aber  Herodotus  in  secundo  libro  narrat  de  mortois 
apud  Aegyptios  conditis.  De  amicitia  alio  lihro  dictum  est,  qui  inscribitur  Laelius. 
Hoc  cfipite  („Äapttel")  disputatur  de  iustitia.  Piatonis  in  Ii  bris  multis  locis  ita 
loquitur  Socrates.  Philosophiae  vituperatoribus  satis  "responsum  est  eo  libro,  ?»<" 
a  nobis  philosophia  defensa  et  oollaudata  est. 
9lnm.  5.  Senn  man  bei  einem  dt  tat  ba8  Äapitel,  ben  93er«,  Paragraphen  u.  f.  w.  mit 
beftimmten  ^abhvürtern  angiebt,  fteljt  ber  blofje  91  b  I.,  5.  ©.  Hoc  vocabulum  exstat  apud 
Herodotum  libro  quinto  capite  deeimo  paragrapho  quarta.  Iliadis  Homeri  libro 
tertio  versu  deeimo. 

112.  a)  Sei  ben  Serben  fefoen,  legen,  fteUctt  (ponere,  locare,  collocare,  statuere. 
constituere),  ft#  fallen  (consistere),  fid)  lllcDcrloffcn  (considere,  mlmdere), 
l)Cftfll  (tigere,  defiyere),  eingraben,  einprägen  (insetdpere,  inscribere,  im- 
primere),  verfjuen  Hilter  (numerare,  habere,  pntare,  ducere)  ftcb,t  in  e.  «iM.. 
obgleid)  ber  2)eutffJ^e  „njoljin"  fragt, 
b)  dagegen  fteb,t  bei  ben  Serben  otlfomtnen  (advenire,  pervenire),  ju|amnifit; 
fOtnmen  (convenire,  coire,  conmrrere,  confhiere,  aber  nidjt  congredi),  öer^ 

fammeln,  öercintgeti,  jufammenbrinnen  {cogere,  contrahere,  congregare, 

convocare,  congerere,  conglobare,  coüigere  u.  a.),  melDen  (nuntiare), 
einteeren  (deverti),  landen  (appeüere  refp.  appeüi)  in  c.  ace.  (bei  f& 
fönen  ad,  nidjt  apud),  obgleich  ber  $eutfd)e  „wo?"  fragt. 


Digitized  by  Google 


—  89  —  112. 

%nm.  I.  9lu*naljmen  oon  bcr  erften  Siegel  finb  nid)t  feiten,  befcfjränfen  fid)  üielfadj 
auf  ftercotnpe  Lebensarten,  über  bie  lebiglid)  bcr  ©ebraud)  entfd)eibet;  fo  fagte  man  ßiam 
aliriii  in  mafrinumium  (aber  aud)  in  matrimonio)  collocare  „an  jentanben  üerljeiraten" 
(cf.  aud)  Caes.  b.  g.  1,  18,  7);  in  orbem  consistere.  —  Iocidere  „einbauen,  einfdnteiben" 
wirb  meift  mit  in  rem  oerbunben  fo.  9?.  in  aes),  aber  ba8  ^?art  $erf.  $aff.  oft  mit  in  re 
(,V  5*.  leges  in  aere  incisae).  —  #ei  imponere  fteljt  gcwöfjnlid)  in  c.  acc.  ©.  exer- 
citura  in  naves,  corpus  in  rogum,  scrvum  in  eculeum);  ebenfo  bei  exponere  „au-:-  • 
idjiffen,  and  fanb  fefcen"  (milites  in  terra;«,  in  insulam,  jcbod)  aud)  in  Africa,  in 
htore).  9Ran  fagt  reponere  (referre)  in  numero  „rennen,  aöljlen  unter"  (j.  ©.  sidera 
in  numero  deorum),  aber  in  numerum  „üerfefoen  unter"  (hominem  in  numerum  deo- 
rumi.  —  £afe  fid)  fonft  oereinjclt  SluSbrfufe  finben,  wie  Visa  in  animum  iraprimere, 
defigere  oculos  in  possessione*  alicuius  (Cic.  Phil.  11,  10),  oculos  in  terrow  figere 
fl*iv.)  u.  ö.,  b,ebt  bie  Siegel  nid)t  auf.  —  Numerare  fjat  ftatt  bc«  regelmäßigen  in  c.  abl., 
feiten  inter  c.  acc. 

Slnm.  2.  a)  Appellere  (ob.  applicare)  navem,  classem  unb  appelli  „lanben"  ad  (feltencr  in) 
loci/w;  exire  (mit  ober  ot)ne  ex,  de  navi)  „lanben"  ebcnfotoof)l  in  loci/w  al«  in  loco; 

—  b)  deverti  „einreiben"  ad  aliquem  ober  in  (feltener  ad)  \ocum;  (bagcgcn  derersari  „eim 
gcfeljrt  fein,  als  ©aft  Derweilen"  apu<l  aliquem  ober  in  loco);  —  c)  meryere,  demergere, 
immergerc  „bedeuten"  in  \ocum  (baÖ  ^articip  demersus  aud)  in  loco  ober  mit  blofecm 
*bl.,);  —  d)  „in  einen  Crt  einfdjltefofit,  etnfprmn"  includere,  nmrludere  (feiten 
rfaudere)  in  locum  ober  (befonbere*  beim  %*art.  $erf.  ^aff.)  in  loco  ober  blofoer  91  bl.); 

—  e)  „an  einem  Crte  Dcrbcra.cn"  aldere  in  loc»//// :  rändere  in  locum  (Deretnjelt  in 
loc«,  j.  33.  Cic.  Tusc.  5,  27;  Liv.  27,  26,  8;  unflaffüd)  mit  bloßem  Stbl.);  recondere 
in  locum  (ba«  $art.  $erf.  $aff.  aud)  in  loco);  occultarc  in  loco,  jutoeilen  aud)  blofcer 
9161.;  abscondere  (feiten)  unb  abstrudere  in  locum  unb  in  loco;  occulere  (feiten)  mit 
blofjem  91  b  I.  %it  ^artieipia  ^ßerf.  abditus,  conditus,  absconditm  ftefjeu,  raenn  ber  3uftan0 
ber  SRulje  be^eidjnet  mirb,  mit  in  c  abl.  (j.  93.  in  silvis,  in  tectis,  in  tabernaculis). 
,,8id)  in  bie  Sßiffcnfdjaften  üergraben"  Reifet  aMere  se  litter  is  ob.  in  litteras;  —  f)  vulne- 
rare  bat  ben  Äorpcrteil  fotoob,!  mit  in  c  acc.  al$  mit  in  c.  abl.  bei  ftd) :  vulnerari  in  os, 
in  fronte;  —  g)  convenire  „jufammenfommcn"  in  \ocum  (ober  bei  ^Jerfoncn  ad  aliquem); 
jebod)  „mit  jemanbem  irgenbroo  jufammenfommcn"  aliquem  convenire  in  aliquo  loco 
(ober  apud  aliquem);  —  h)  „Gkauiamfcit,  i\'itbc  u.  ä.  üben  gegen  jem."  crudelitatem, 
clementiam  etc.  exercere  in  aliquo  (unflaififd)  in  aliquem)  =  edere  in  alique/o,  ex- 
promere  in  aliqucoi  ob.  in  aliquo.  wGin  ^cifpiel  01t  Jem.  ftatuleren"  exemplnm  edere 
in  aliquem  =  statuere  in  alique/o  ober  in  aliquo;  —  i)  „Gttoaö  oertoenben  auf 
et  tu  ad"  aliquid  insamere  m  rem,  consumere  in  re,  eonferre  m  ober  ad  rem,  {innere, 
collocare  in  re).  ' 

%nxn.  3.  Steden  bei  biefen  Serben  CrtSaboerbien,  fo  entfprcdjen : 
ibi,  tibi,  hic,  illic,  istic  bem  in  c.  abl.; 
eo,  quo,  huc,  üluc,  istuc  bem  in  c.  acc. 

1)  Ad  insulam  appulsi  (ob.  nave  ad  insulam  appulsa)  ab  hospite  meo, 
cuius  in  villaw  deversuros  nos  polliciti  eramus,  benignissime  reeepti 
sumns.  2)  Cicero,  cum  cognovisset,  quantum  periculum  saluti  communi 
nefariis  Catilinae  consiliis  immineret,  totum  animum  atque  caram  in 
servanda  re  publica  posuit  (ob.  defixit).  3)  Sidonii  Artaxerxe  appropin- 
qnante,  ne  quis  spem  in  fuga  reponeret,  omnes  naves  combusserunt. 
Piatoni  in  cunis  dormienti  apes  in  labeil  />■  consedisse  dicuntur.  Omnem 
causam  meam  in  tua  dementia  et  benignitate  reposui.  4)  Bomam 
nuntiatum  est  compluribus  locis  sanguine  et  lapidibus  pluisse.  5)  Vix  in 
castra  Poenorum  nuntiatum  erat  legatos  Romanorum  in  Hispaniam 
advenisse,  cum  Hannibal  nuntium  misit,  qui  eos  ad  se  venire  vetaret. 

6)  übt  considam  nisi  in  hac  sella?  Quo  hodie  vesperi  conveniemus? 

7)  Cum  rex  in  urbem  advenisset,  magna  hominum  vis  in  forum  con- 
venit.  8)  Pastor  gregem  boum  in  pratum  coegit  Homines  avari  saepe 
pecuniam  in  terram  abdunt.  9)  Quantae  divitiae  Corintho  Carthagineque 
deletis  atque  Macedonibus  devictis  Romam  confluxerint,  illa  ipsa  res 
documento  est,  quod  ab  illo  tempore  cives  omnium  rerum  immunitatem 


Digitized  by  Google 


113. 


-  00  — 


Labebant.  10)  Antonius  in  statua,  quam  posuit  in  rostrw,  inscripsit 
Parenti   Optime  Merito.    11)  Hannonis   corpus  in   cruce  fixum  est 

12)  Lucretia  cultrum,  quem  sub  vestc  abditum  habebat,  in  corde  defixit 

13)  Spongiam  in  aqucrw  demergere.  Avem  in  caveam  (ob.  in  cavea 
includere.  Auulum  in  armarium  abdere  (ob.  condere).  Sigillum  in  cer< 
imprimere.  Copias  nnum  in  locwm  contrahere. 

113.3«  üiclfttdjen  9lu§brücfen  unb  SÖenbungen  brürft  bte  *ßräpof.  ab  bie  Seit. 
au£,  auf  roeldjer  ettnaS  gefd)iel)t  ober  roofjer  etoaS  fommt;  ber  fiatcinei 
berücfftajtigt  bjer  ba3  SBotJer?,  ber  SDeutfaje  ba§  2Bo?  - 

1)  Aiax  o  sua  parte  aciem  numquam  perruptum  iri  gloriatus  est 
Fortissimi  milites  utrimque  pugnam  ciebant:  a  Sabinis  Curtins,  a  Ro 
manis  Hostius.  2)  Acies  a  sinistro  cornu  inclinare  coepit.  3)  Ex  pont* 
Euxino  per  Bosponim  naviganti  (cf.  67,  9lnm.  2)  a  sinistra  est  Bithynia 
a  dextra  Constantinopolis  4)  Excubiae  tubas  canentes  ab  hostiun 
castris  audiverunt.  Nisi  fallor,  fores  modo  concrepuerunt  a  vicino 
5)  Sicilia  ab  omnibus  partibus  undique)  mari  cingitur.  6)  Britannia 
a  septentrionibus  Scotiam,  a  meridie  fretum  Gallicum  attingit.  7)  Car« 
thago  et  a  terra  et  a  mari  egregie  munita  erat  8)  Veteres  Germani 
cornua  urorum  ab  labris  argento  circumcludebant  atque  in  amplissimis 

epnlis  pro  poculis  utebantur.  Sefonber«  häufig  finb:  a  fronte  „in  bcr  frront,  wrn", 
a  tergo  „im  SHiirfcn",  a  latere  „auf  bcr  Seite,  in  ber  ftlanfe",  ab  xitroque  totere^  a  lateribu*. 
ab  altera  jtarte,  a  dextr»,  a  sinistra  „jur  Ütnfen",  g,  S.  Alexander  a  fronte  et  a  tergo 
hostem  habebat.  Cf.  nud)  stare  a  senata  „auf  ber  Seite  beS  Senat«  ftefjcn",  stare  ab  ad- 
rersariis,  .stare  a  bonorum  causa  „für  bie  Sad)e  ber  Patrioten  fteljcn"  (fo  bef.  gern  im 
0*egenfatt  ju  contra,  a  mendacio  contra  verum  stare);  gratiam  inire  ab  aliqao 

„bei  jem.  («unft  erlangen,  fid)  beliebt  machen"  (cf.  jebod)  Liv.  2,  27,  3;  33,  46,  7).  Finnas 
ab  eqnitatu  Jtaxl  an  Weitere*";  inops  ah  amicis  (cf.  98,  Wnm.  5);  parat  us  ab  omni  re; 
nihil  est  ab  omni  parte  beatnm.    Höstes  cx  muro  irriserunt,  quod  tanta  rnachinatio 
ab  ianto  spatio  instrneretur  („in  fo  grofser  Gntfernung").  —  ?lud)  bie  v#rapofttion  ex  ent* 
fprid)t  oft  ber  beutfdicn  ftrage  „no?",  3.  S.  Ex  pedibns  laborare,  ex  equo  pugnare.  ex 
curru  dimicare,  ex  vineulis   cansam  dicere,  malieres  ex  maro  pacem  a  Romanis 
petiernnt,  ex  corporibns  occisorum  pugnare,  una  ex  parte  „auf  einer  Seite",  aha  ex 
parte,  ex  omnibus  partibus,  ex  contrario  im  ttcgcnteil,  e  vestigio  „auf  ber  Stelle",  ex 
parte  „jum  $cil,  tcilmeife",  magna  ex  parte  „aum  grofjen  leil,  großenteils"  u.  a. 
ffltm.  3U  bemerfen  ifi :  a)  ba&  ber  Sateiner  feine  ©riefe  meift  Don  bem  Orte  aud  batiert : 
Brnndisi«,  Capun,  Formiü»,  ex  castris.  ab  Appii  foro,  de  Venusino,  a  Pontio  ex  Tre- 
bulano;  feltcner  Brundisii  u.  f.  w.  auf  bie  ftrage  „roo?";-  b)  bei  (narem)  consreruiert 
„fid)  cinfdjiffen"  wirb  ber  Crt,  wo  man  fid)  cinfdjifft,  im  ßateinifdjcn  mit  ber  &rage 
„woher?"  be£eidmet,  ,v  S.  Navem  conscendore  Tarento,  Epheso,  alt  Herculis  portu. 
inde  (nid)t  ibi ;  cf.  jebod)  Liv.  44,  23,  9»;  — c)  bei  ben  Serben  be§  91  n fangen!  wnb 
beginnen werben  bie  beutidjen  ^lä'pofitionen  „bei,  mit"  flaffifcb  burd)  ab  uberfe^t, 
j.  S.  Inopio  a  praeeeptis,  desino  in  exemplis;  omnium  magnarum  reruni  initia  " 
dis  exordiri;  sermonis  initium  a  inrgio  sumere;  a  facillimis  ordiamur;  rerum 
agendarnm  initium  a  precationibus  ducerc;  unde  ineipiam  „wo  foll  id)  anfangen V 
unde  igitur  ordiri  rectius  possumns  quam  a  communi  parente  natura?  Atnc  capi* 
amus  exordinm ;  —  dl  bei  ben  Serben  bce*  .faangenö  unb  Rängen*  wirb  ba*  beutiebe 
„an"  gewöhnlid)  burd)  ex  (ab,  de)  auSgebrürft,  j.  S.  Scrvum  suspendere  ex  ob.  de  neu; 
pendöre  ex  arbore;  (pendere  ex  aud)  bilblirf»      „abhängig  fein  oon  etwa«,  beruhen  auf"  ' 
ex  uno  verbo  tota  haec  causa  pendeh;  gladius  e  lacunari  aptus  erat;  officium  er 
honesto  aptum  est;  sagittac  pendent  ab  nmero;  ex  bono  casu  omnia  suspen$a 
sunt.  Tibi  spes  omnis  pendet  ex  fortuna.  Seltener  ftef)t  in  c.  abl.  ober  ber  bloBe?^1- 
(9lud)  bie  Serben  beS  9tn^ünben*,  wie  inflamniare,  arrendere,  incendere,  tonnen  bw 


Cic.  fin.  6,  43;  de  dorn.  18).  3)ie  Serba  be«  „?lnfnüpf en«,  «ubinben«  an  ettwtf" 
werben  meift  mit  ad  fonftruiert,  j.  S.  anntdere,  alligare,  relü/are,  deligare.  atfringere 
u.  ä.  (cf.  52). 


Digitized  by  Google 


—  91  — 


114—115. 


14.  Carru  vehi,  onus  mnem  ferre,  pisces  reti  capere,  Appia  via  Capuam 
proficisci,  milites  omuibus  portj's  eruptionem  fecerunt,  frumentum  partim 
n&Yibus  partim  plaustm  subvehebatur,  adulescentem  axtibus  liberales 

erudire.  Soldje  €  rtsbeftimmungen,  »ueldje  fid)  aud)  als  93cftimmungen  bc§3»ittclö  ober 
ber  Urfadje  auffafien  laffen,  werben  im  fiateinifdjen  burd)  ben  bloßen  Abi.  instram.  auö* 
gebrüdt;  bieä  ift  namentlid)  ber  ftafl:  a)  roenn  oon  einem  Segc,  bluffe,  Xb>re  u.  a.  bic 
Sebe  ift,  auf  roeldjen  ober  burd)  roeldje  (=  mit  beren  ^enujmng)  eine  Xljätigfeit  oor  fid) 
ge&t,  $.  33.  Fugientes  diversi«  itiner/ous  in  castra  se  reeeperant.  Iter  conficiebarans 
pulverulenta  via.  Amnem  vado  traicere.  Flumine  frumentum  subvehere.  Mari  Aegaeo 
navigare.  Tiber»  Romain  venire.  Hellesponto  in  Enropam  traicere.  Dualws  port/« 
omnem  equitatum  emittere.  Boves  porto  Collina  in  urbem  dueti.  Omnibus  portw 
prorumpunt;  (nur  feiten  ftef)t  in  biefem  %aUe  per  SB.  Liv.  9,  24,  12;  24,  46,  7);  — 
b)  bei  fef)r  gafjlreidjen  Sterben  unb  JliebenSarten,  j.  33.  unterrichten  in  (erudire,  insUtuere; 
imbuere  „eintaudjen,  eimoeiijen  in";  aud)  miliare  „in  einen  ©etjeimbienft  eimoeifjen",  5*. 
Bacchis,  mysteriis,  eo  ritu),  ein  laben  in  ober  £u  (inri/are  tecto  ac  domo,  epul/>, 
hospiti"),  empfangen  ju,  aufnehmen  in  (aeeipere  cena,  epulw,  hospitio;  erdpere 
scapha;  reripere  tecto,  domo,  civitate),  Oer  nudeln  in  (itup/icare  morbo,  negotii»,  bello), 
anfeuern,  reiben,  f)erau$forbern  31t  (inrendere,  inflammare,  incitare,  lacessere, 
prororare),  oerbergen  in  (latebri.*  se  occulfare,  legionem  silv/s  altderc,  se  litten«),  fid) 
galten  in,  fid)  ru$ig  galten  in  [tenere  se  castr/s,  exercitum  conlinere  castr/«, 
mnnirneuti",  coli«,  se  confinere  oppido,  moento//*),  ftarf  fein  an  (ralere  eqnitat//, 
ingern  ,  üben  in  (exerrere  arm/>,  curs//)  lt.  f.  m. 

"Jlnm.  9fid)t  feiten  finbet  fid)  jebod)  ftatt  bcö  3t bl.  aud)  bie  ^räJJofUion,  $.  Erudire  ali- 
quem »I  iure  civili,  in  re  militari,  in  arte  medica  (bei  einzelnen  28iffenfd)aften  unb 
Äiinften);  —  implicare  aliquem  ob.  implicari  in  dirficultatem.  in  morbum;  —  inritare 
aliquem  dorn»///  sua///,  ad  cenam,  in  hospitium ;  —  aeeipere  aliquem  in  arcem,  in 
amicitiam;  reripere  in  civitatera,  in  fidem;  —  milites  amfinere  in  castris,  inlra 
vallum;  bilblid)  ftetS  in,  j.  33.  aliquem  in  officio  „in  ÖJeborfam,  in  Unterioürfigfeit 
halten"  ;  —  provocare  ad  pugnam,  lacessere  ad  certamen;  inflammare  ad  cupiditates, 
incendere  ad  studium  u.  f.  in.  —  Unterfmeibe  inslituere  aliquem  re  „jem.  in  etioad 
unterridjten,  untenoeifen"  JB.  bon/s  arti/w«,  Üraecw  doctrinw)  oon  instiluerc  aliquem 
ad  rem  „beranbilbcn  jH*  (5.  93.  ad  humanitärem,  ad  dicendum).  —  SÄan  fagt  regele 
mäßig  abdere  unb  oxmdere  aliquid  in  rem  (cf.  112,  9tmn.  2);  f enter  diffluere  re  „ganj 
aufgefjen  in,  oerfommen  in  ettoaS"  (delici/.v,  luxuria,  otio);  aber  nrrupatum  esse  in  re 
„iid)  befdjäftigen  mit,  a^eiten  an  etwas"  (bei  fiioiu«  aud)  ber  bloße  «61.).  Cf.  108,  9lnm.  4,  d. 

15.1)  Legatus,  qui  diu  otiosus  castr/s  se  tenuerat,  classem  a  rege  portu 

reeeptam  esse  certior  factus,  cum  excursione  Omnibus  port/s  facta  hostes 

atroci  proelio  vicisset  omnemque  agrum  igni  ferroque  vastasset,  omnes, 

qui  fortes  se  praestiterant,  magnificis  douis  affecit.  2)  Iphicrates  exer- 

citnm  condueticium,  cui  praeerat,  omni  genere  armorum  ita  exereuit,  ut 

tota  Graecia  nullius  copiae  exercitatiores  viderentur.  3)  T.  Pomponii 

pater,  cum  et  dives  et  litterarum  studiosus  esset,  filium  Omnibus  arti- 

biu  litterisque  eis  erudiendum  curavit,  quibus  adulescentes  Romani 

imbui  tum  solebant.  4)  Alexander  cum  toto  exercitu  secundo  Indo 

vectu8,  ubi  ad  Oceanum  pervenit,  milites  partim  n&vibus  partim  pedt&us 

(ob.  itinere  terrestri)  in  Mesopotamiam  redire  iussit  5)  Venator,  qui 

equo  vehens  complures  iam  feras  telis  confecerat,  cum  venabulo  in 

virgulta  ingressus  'est,  ut  ursum  interficeret,  qui  speluncä  se  occultabat. 

6)  Milites  eruptione  portä  decumanä  facta,  cum  hostium  munitiones 

perrupissent,  castra  opportuno  loco  collocaverunt,  quo  satis  (multum) 

frumenti  partim  flumine  partim  man  subvehi  posset.  7)  Portitor  parva 

cymbä  flumen  nos  traiecit.   8)  Magnam  pecuniam  testamento  alicui 

legare.  Caecum  hominem  manu  ducere.   Aliquem  furore  inflammare. 

Aquam  hama  haurire.    Sanguinem  patera  excipere.    Aliquid  verb?s, 


Digitized  by  Google 


116. 


—  92  — 


oratione  complecti.  Comitü's  (nid)t  in  comitiw  ob.  in  comitia!)  coire  o\ 
convenire.  Equo  (oon  mehreren  eqnt«)  vel  pedtfat*  merere.  Cava  man 
bibere.  9)  Clodins  proelium  cum  Milone  commisit  in  sacra  via  (in  bievi 
Safte  faim  bie  Strafet  burchau«  nicht  aI3  SWiltcI  gebacht  werben.  Cf.  In  Äurelia  via  aliquc 
homines  de  caelo  tacti  sunt  In  eo  itinere  Orgetorix  persuaait  Castico,  ut  r«gnai 
oeenparet). 

116.  a)  $ie  tarnen  ber  (Stäb te,  Dörfer  unb  Heineren  Unfein,  (bie  meiften 
nur  eine,  mit  ber  $nfel  gleichnamige  Stabt  fjaben),  fteejen  auf  bie  grag 
laot)in  ?  im  flee;  —  auf  bie  Jragc  tooljer?  im  KM.;  —  auf  bie  grage  um 
im  HM.,  aber  bie  Singularia  ber  1.  unb  2.  T)ettination  im  8fK. 

Sit».  1.  2>ie  formen  Romae  „ju  JRom",  Corinthi  „$u  Äorinth"  k.  auf  bie  örage  „too? 
finb  feine  eigentlichen  ®enitme,  fonbern  abucrbiale,  oermittclft  be$  lofalen  i  gebilbete  Bblatn 
formen  (ber  fogen.  „Mofatttr  .  „3u  9Jom"  hieft  urfprünglich  Roma-i,  „$u  Äorintb"  Cc 
rintho-i,  woraus  erft  fpäter  Romae,  Corinthi  entftanb.  <£ad  lofale  i  hat  fiel)  erhalten  i 
r/owi,  Auw/,  mrt,  or/vi,  /W/i,  #6»,  «6i  u.  ii  ;  auch  an»;«»  „im  ©eifte,  im  ^erjen"  (cf.  R 
9lnm.  4)  ift  ein  i'ofatiu.  $ahcr  erflfirt  e«  firf)  and),  bafo  bei  Stäbtenamen  ber  3.  Dcfl.  ai 
bie  Srage  „wo?"  juwcilen  nidjt  bie  Önbnng  e,  fonbern  jene*  !ofalc  i  erfdjeint,  j.  Cai 
tha^in/,  Tiburt,  Troezeni,  Anxur/,  Lacedaemont.  So  aud)  bie  alte  formet  arltori  in 
felici  aliquem  suspendere  „am  Balgen  aufhängen"  (Liv.  L  26,  6). 

Kltm.  2.  Tic  griedjif  djen  Stäbtcnomen  ber  1.  $>efl.  auf  e  bilben  ben  fiofatro  auf  ae,  $.2 
Sinöpae.  —  Tie  aufammengefefeten  Stäbtenamen,  wie  Alba  Longa,  Carihago  Nova 
Teanum  Sidicinum,  werben  wie  bie  einfachen  dornen  fonftruiert,  SB.  Cartbaginem  Nova» 
proficisci,  Tean/  Apuli  habitare. 

b)  Söenn  gu  bem  tarnen  einer  Stabt  ober  Snfel  auf  bie  fragen  roo?  roob,cr 
roobjn?  eine  SlWojitioii  {urbsy  oppidum,  munieipium,  colonia,  insnla  etc. 
tritt,  fo  ftet)t  bei  berfelben  regelmäßig  bie  entfprca;enbe  ^räpofttion.  #at  bii 
Slppofttion  fein  Attribut  bei  ftcf),  fo  fte^t  fte  mit  ber  sßräpofition  oorat 
unb  ber  Gngenname  ftimmt  mit  itjr  im  ftafuS  überein;  b,at  fie  aber  ein  8 1> 
tribut  bei  ftd),  fo  roirb  fte  mit  ber  ^räpofttion  nadjgefteflt,  unb  ber  ©igen, 
name  fteb,t  in  bem  regelmäßigen  $afu$;aifo:  in  oppidum  Cirtam,  ex  oppidc 

Cirta,  in  oppido  Cirta;  aber  Cirtam,  in  oppidnm  Numidiae;  Cirta,  ex  ober  ab  op- 
pido  Numidiae ;  Cirtae,  in  oppido  Numidiae.  (9?ur  feiten  fehlt  bei  ber  naChgefreflten  9ppc 
fition  bie  tyräpofition,  j.  93.  Antiochiae,  celebri  urbe;  d#ucetur  Capuam,  urbem  am- 
plissimam). 

c)  2Benn  511  einem  Stäbtenamen  ein  attributioeS  Pronomen  ober  5lbjcftio 
tritt,  fo  bleibt  auf  bie  gragen  roohjn?  unb  root)er?  am  beften  ber  31«. 
unb  ber  5lbt.  0  b,  n  e  ^räpofttion ;  auf  bie  fjrage  n>  0  ?  aber  fteb,en  in  fold)en 
93erbinbungen  alle  Stäbtenamen  im  2Ibl.  mit  ober  o^ne  in  (Bei  totus 

ftet§  ob,ne  in),  5.  33.  in  ipsa  Alexandria,  ipst*  Athenis,  tota  Carthagine,  tota  Co- 
rintho,  Athen/«  tu*>;  ipsa  Sanw  profeetns  sum.  —  (Jin  attgefltüpfte^  ^Hctatiültm 

muß  bie  ^ßräpofttion  bei  ficf)  b,aben,  j.  93.  Athenae,  in  quibus,  in  qtuis,  0 
(ex)  quibus,  roofür  jebod)  lieber  ubi,  quo,  unde  ober  in  qua  urbe,  in  gtw»» 
urbem,  a  (ex)  qua  urbe  gefagt  roirb. 
9tnm.  3.  9Bie  bie  Stäbtenamen  werben  aud)  fonftruiert :  a)  dorn ns  (in  bem  Sinne  „©oGmmg, 
Heimat")  unb  rus  (ba3  2anb  im  ®egenfo^e  jur  6tabt):  domum  „nach  ^>aufe,  in  bie  !pei; 
mal";  domi  (domui)  „flu  ^>aufe";  domo  „oon  .ftaufc".  Rus  „auf«  ?anb";  rure  „t»om 
iianbe";  ruri  (rure?)  „auf  bem  Sanbe".  <5inb  Attribute  mit  domtut  oerbunben,  fo  ftefjcn 
bie  ^Jräpofttionen  in  unb  ex  (fl.  5^.  in  veterem  domum  remigrare  e  nova,  in  amplam 
domum,  in  castissima  Crassi  domo,  in  illa  domo,  nna  in  domo,  ex  pudica  domo  ; 
finb  aber  bie  ^Joffeffiüpronomina  (mea,  tua,  nna,  nostra,  vestra)  ober  ba8  Äbiff'«1 
aliena  ober  ber  Warne  beö  ©efiJierS  bapgefe&t,  fo  pflegt  bie  ^rfipofitton  ju  fehlen,  5  R 
domi  meae,  luae,  olienae,  domi  Caesarts;  domum  meam,  nostram,  domum  Pomponi. 
domo  nostra,  domo  Maelii.  Seltener  ftehen  fn  biefem  galle  bie  ^räpofittonen  in  unb  er: 
—  b)  belli  unb  militiae  „im  Sriege",  aber  faft  nur  in  Serbinbung  mit  domi:rfow  W- 
lique,  domi  militiaeque  „im  ittieg  unb  ^rieben,  ju  $aufe  unb  im  ^elbe" ;  ner  domi  nec 


Digitized  by  Google 


—  93  — 


117—121. 


belli,  et  domi  et  belli,  sive  dornt  sive  militiae,  auf  donti  aut  militiae  it.  u.;  —  c)  bumi 
„auf  bem  ©oben"  ober  „xu  Stoben"  (wofür  bie  SDidjter  aud)  terrae  fagen.  Seiten  ift  humo 
„üom  ©oben-);  —  d)  bte  jeitlicben  31u*brüde  lud  „am  (gellen;  2age"  unb  vespert  „am 
3lb«nb"  (neben  lace  u.  vespere). 
3nm.  4.  SBenn  domas  nid)t  „SBoljnung,  öeljauiung,  §eimat"  bebeutet,  fonbem  nur  ba*  6)e- 
b  S  u  b  e  ober  ?  o  f  a  1  bekämet,  fo  wirb  e*  faft  ftet*  mit  ^räpofittonen  uerbunben,  j.  ©.  Mi- 
lites  hieme  saltem  in  domos  ac  tecta  reduci  oportet.  Aqua  in  domos  civiam  in- 
ducta  est  —  (9rid)t  feiten  ift  bei  domus  bie  $räpofition  burd)  ba*  (Streben  nad)  Juuicin 
nität  ücranlajjt,  &  9}.  Ex  vita  discedo  tanqaam  e  domo ;  sicot  in  aram  confugit  in  huius 
domnm.)  —  ©inb  mehrere  ^erfonen  ba,  bie  nicht  b  i  e  f  e  1  b  c  $>etmat  baben,  fo  beifjt  „  n  a  d) 
^aufe"  in  ber  Siegel  domos,  „üon  §aufe"  domibus. 

117.  1)  3u  bem  ©täbtcnamen  wirb  ab  hinzugefügt,  wenn  ba*  SBeggefjen  au*  ber  923 f)e  (ber 
11  m  g e  g e n b ,  bem  SB  e  i  d)  b  i  l  b  e ,  bem  §  a  f  e  n )  einer  ©tabt  bejeidjnet  werben  foll.  —  2)  2)er 
Stabtename  bat  ad  bei  fi$:  a)  entfpredjenb  bem  beutfdjen  „bei,  in  ber  9?  übe"  (=  apud) 
ober  „üor,  in  bie  9Jähe"  (Capuae  esse  „in  Sapua  fein",  aber  ad  Capuara  esse,  profi- 
cisci  „oor  Gapua  fielen,  marfdjieren");  b)  wenn  bie&udbefjnung  btö  $u,  bie  9Hd)  = 
tungnad)  —  t)in,  überhaupt  ber  ©cgenfafr  be*  SB  o  f)  c  r  $u  bem  2B  o  ü  i  n  bezeichnet  werben  foll. 
9lnm.  £iühi*  gebraucht  bei  ©täbtenamen  auf  bie  grage  woher?  meift  bie  ^Jräpofition  ab.  — 
"JWan  fagt  frcti?  longe  a,  gewüljnlid)  procul  o  unb  usque  ad,  (bei  Sänbernamcn  nsque  in). 
—  2>ie  ^räpofition  in  finbet  fid)  unmittelbar  mit  einem  ©täbtenamen  nur  ganj  au*nahm*= 
weife  üerbunben  entweber  ber  Äonctnnität  wegen     93.  Antiochum  in  Syria,  Ptolomaeum 
11»  Alexandria  convenimus)  ober  mit  bem  ©inne  „in  ber  Umgebung  üon".  —  $\ix  93e3eirf)= 
nung  ber  §crfunft  in  ÄuSbrüden  wie  „SttagiuS  aus  Gremona"  bient  regelmäßig  baä  3lbjcf  = 
tio :  Magias  Cremonensis,  liodift  feiten  Magias  Cremoni  ob.  a  Cremona).  Cf.  aud)  95,  9inm. 
Iis  l)  3umeilen,  jebod)  im  ganzen  feljr  feiten,  fefjlt  bei  ben  Manien  üon  fiänbem  ober  großen  3n^ 
fein  auf  bie  Örage  wobjn?  unb  wo?  bie  ^räpofitton  in.  E*  fdjeint  nid)t  geraten,  biefen  (9e- 
biaud)  beim  Vateinfdjreiben  uad)$ua$men.  —  2)  SluSbrüde  au*  ber  ©prad)e  be*  gewöhnlichen 
geben*  unb  be*  Söriefftiel*  im  ©inne  uon:  „§aft  bu  etwas  nad)  9?om  $u  bcftellen?"  „tiefer  2Beg 
für)rt  in  ben  SBalb."  „3dj  gebaute  auf  mein  pompejanifdje*  fiaubgut  (nad)  Italien,  nad)  9tom)" 
sc  proficisci.  Cf.  aud):  Eo  die  cogitabam  in  Tusculano  (sc.  manere).  Cic.  Att.  2,8,2; 
5,  15,  3;  12,  1,  1;  9,  1,  3.  —  3)  Qn  einigen  prägnanten  3lu*brüden,  in  benen  bie  ©egriffe 
Stube  unb  Bewegung  (esse  unb  venire)  unbewußt  bereinigt  finb,  ftctjt  in  e.  acc,  wo  man  in 
r.  abl.  erwarten  foQte.  ©0  Reifet  in  aiieuius  jiotestatem  esse  „in  iemanbeS  (Gewalt  (geraten) 
fein**  (Cic.  Verr.  5,  98;  pro  leg.  Man.  33);  host  es  in  potestatem  habere  „fteinbe  in  feine 
Gewalt  (gebradjt)  ^aben"  (Sali.  lug.  112,  3).  S)odj  ift  bergleidjen  feiten.  Cf.  aud)  esse  in  radi- 
monium  coepit  (Cic.  Quinct.  22);  in  amicitiam  jx>p.  B.  dicionemque  esse  (div.  Caec.  66); 
Vitruvium  in  carcerem  asservari  iussit  (=  in  carcerem  conici  et  ibi  asservari).  Adesse 
in  senatum  iussit.  Militibus  in  eonspectum  fo.it.  Habere  in  animunt,  in  gratiam  (Sali, 
lag.  111,  1).  In  aeiem  stare;  in  orbem  siare  (pugnare,  se  defendere).  Ha  er  er c  in  terga. 

119.  $er  Sateiner  mad)t  bie  näheren  lofalen  SBeftimmungen  eine*  Orte*  bei  ÄuSbrüden  ber  $$t- 
roegung  unb  SRube  ebenfall*  üon  bem  SSerbum  abhängig,  fe^t  alfo  biefelben  al*  9lppofition. 
—  1)  Naves  Messanam  in  portum  deducere.  Ardeam  in  castra  venire.  Milites  Apollo- 
niam  in  Epirnm  traicere.  Exercitum  in  hiberna  in  Sequanos  dedacere  ober  in  Sequa- 
nis  in  hibernis  collocare  (cf.  Caes.  b.  g.  1,  54  unb  3,  29).  —  2)  Verres  magnatn  vim 
vasoram  Corinthioram  ex  omnibas  aedibas  sacris  abstnlit  Syracnsis;  idem  Agrigento 
ex  fano  Scipionis  monnmentnm  snstnlit.  Tarento  ex  portu  proficisci.  —  3)  Romae  in 
foro  rostra  erant.  In  curia  Syracnsis.  ($er  attributioen  ^orm  bc*  2>cutfd)en  entfpridjt  in 
curia  Syracusana,  ex  portu  Tarentino  etc.) 

120.  9? ein;  benn  ber  91  c c.  ber  SluSbeljnung  ftebt  uidjt  bei  magnus,  rrassus  unb  profundus.  HKan 
debroudjt  ftatt  berfelben  bie  fÜL  magnitudine,  rrassitudine,  altitudine  mit  bem  ®en.;  al)"o 
Hic  clavus  digiti  crassitndine  est.  Cf.  Scrobis  triam  pedum  altitudine  (ober  aud)  in 
altitudinem).  Caesar  murum  duxit  sedeeim  pedam  altitudine  (ober  in  altitudinem). 

Hl.  1)  9Senu  eine  Entfernung  im  Siaume  mit  abesse  u.  distare  auf  bie  gfrage  »wie  weit  ent« 
fernt?"  beieid)net  werben  fotf,  fo  fann  bie  ©eftimmung  bc*  9)tafee*  fowob^l  im  91  cc.  als  im  31  b  I. 
ftdjen.  —  2)  Slud)  bie  (Sntfer nung,  in  ber  etwa*  gejdjiefjt,  fann  mit  beiben  Äafu*  auSgebrüdt 
werben.  (3ebod)  bie  föörter  spatium  unb  intervallum  fteben  in  beiben  gäflen  regelmäßig  im  3t  61.). 
«nm.  »eadjte  bie  tSBipfe  üon  spatio  in  3Iu*brüden  wie:  Castra  aberant  bidu»,  tridui  (sc. 
spatio).  —  3ft  ber  Ort,  üon  bem  au*  bie  Entfernung  gemeffen  wirb,  weggelafjen,  fo  wirb 
bad  Gntfemung*ma&  burd)  a  c.  abl.  bejeiebnet,  5.  5).  Ariovistus  a  milibus  duobus 


Digitized  by  Google 


122—123. 


—  94  - 


passuum  ca&tra  posuit  „in  einer  Gntfernung  uon  juwei  ^Heilen".  Ingen«  turris  n  ma^rn 
spatio  instrueta  est.  —  Äu|  bic  ftrage  „tuic  meit  entfernt?"  jldjt  aud)  lonye  c.  a« 
3.  58.  Copiae  Trcveroruin  tria  milia  passuum  lowje  a  castris  Romanoram  cot 
sederant. 

122.  1)  Vix  in  castra  Poenorum,  quae  erant  ad  Saguntum,  legatos  Romanorui 
man  (ob.  nave)  in  Hispaniaw  advenisse  nuntiatum  erat,  cum  Hannibt 
misit  nnntium,  qui  eos  ad  se  venire  vetaret.  2)  Augustus  septuagint 
sex  annos  natus  Nolae,  in  oppido  Campaniae,  mortnus  non  (in)  ips 
Koma  (=  in  urbe  ipsa)  in  foro,  sed  in  campo  Martio  crematus  es 
3)  Multi  aliquantum  interesse  oblivisenntur,  ntrum  suae  an  alienae  dorr, 
(ob.  in  sua  an  aliena  domo)  versentur.  4)  Tota  Graecia  nemo  sapientic 
fuit  Socrate,  cuius  (in)  domum  veniebant  omnes,  qui  sapientiae  cupic 
erant.  6)  Horatius  Tibure,  amoenissima  tu  urbe,  libentissime  commorabatu 
Consul  (ä)  Sora  inSamnites  profectus  exercitum  recta  (sc.  via)  ad  Feritnu 
perduxit.  6)  Vermis,  qui  humt  repit,  et  aquila,  quae  sublimis  in  aere  volat,  a 
eodem  deo  proereata  sunt.  7)  Sine  ulla  dubitationo  corpora  hum?  pre 
sternite,  nam  caespes  hoc  loco  umidus  non  iam  est.  8)  Locus  a  Caesar 
et  Ariovisto  ad  colloquium  electus  a  castris  utriusque  aequo  spati 
aberat ;  passtou*  ducenti«  (ob.  pass?«  ducentos)  ab  eo  loco  Caesar  legionei 
constituit;  (a)  part  intervallo  equites  Ariovisti  constiterunt  9)  Hannibf 
biduo  et  duabus  noctibus  Hadrumetwm  pervenit,  quod  oppidum  a  Zam 
circiter  trecenta  milt'a  (ob.  trecenti.«?  miltot«)  passuum  aberat.  10)  Post 
quam  multis  laboribus  periculisque  dornt  belhque  (ob.  et  dornt  e 
militiae)  perfunetus  eum,  tandem  res  meae  meliore  loco  esse  coepernni 

5i.   {citbefti  nimmt  neu. 

123.1)  2Iuf  bie  grage  touum?,  in  toclttjev  3«t?  ftety  ber  btofje  31  bl.  (Abi 
temporis)  unb  jroar  nid)t  nur  bei  eigentlichen  3 eitbegrif fen  roie  temptu 

annusy  mensis,  dies,  aetas,  hora,  nox  u.  ä.  ©.  Hoc  anno,  paucis  diebu; 
horä  octavä,  supremo  vitae  die,  aestate  et  hieme,  antiquis  temporibus  „im  Stltcrtum' 
ineonte  aetate  „beim  eintritt  in  ba«  bürgerliche  Scben"),  fonbern  Ctud): 

a)  bei  tarnen  ber$efte,@pie(e  unb  33erfammlungen,  j.  93.  Panathenaei: 

ludis,  lndis  pnblicis,  ludis  Apollinaribas,  Satnrnalibas,  gladiatoribas  Mbei  bc 
©labiatorenföielen" ;  Latinis  (feriis)  „tuafnenb  be§  latinifd)en  83unbeäfcite<3" ;  comitii 
consularibus  „jur  3cit  *n  floniuliuaf)len" ;  proximo  senata  „bei  ber  nädjften  Senate 
fi&ung" ; 

b)  bei  initioy  prineipio  „anfangs"  unb  namentlich  bei  ben  6ubftantioen  bc 

4.  S)ef(.  rote  adventu  (primo  adventu),  discessu,  exitu,  adspectu,  ort 

(ob.  occasa)  solis  U.  ä.  Sabei  ifl  uod)  $u  bemerfen,  bafj  bie  KbL  a<lrentu  un 
»liscessu  häufig  nidjt  joroof)!  „bei  bei  Wnfunft,  jut  8«it  bed  SBegganges"  als  jiac 
ber  Knhtnft,  nad)  bem  SBeggangc"  bebeuten  unb  bann  aufcer  ber  Angabe  ber  p 
aud)  bic  beä  örunbeö  enthalten,  ;v  9?.  Bitariges  eorum  discessa  statim  cum  Ar 
vernis  iuuguntut   Eins  adventu  Bituriges  ad  Aeduos  legatos  mittunt ; 

c)  bei  anbern  Subftantiven,  roeldje  (Sreiguiffe,  SBerrjaltniffe,  ßuftänb 
bejeidjnen,  jeboef)  meift  nur,  roenn  fie  burd)  ein  Attribut  nätjer  be 

ftintmt  fmb,  3.  s#.  Extremo  spiritu  „beim  legten  MtemgUgt",  tumultu  servili,  bell* 
Persarum.  rebus  secundis  (adversis,  dubiis)  „in  günftiger  (ungünstiger,  bebenflictja 
Soge",  prima  Ince  „bei  XageSanbrud)",  silentio  noctis  „in  tiefer  9Iad)t"  u.  ä. 
9lnm.  1.   $a  ba3  Sort  „Seit"  im  Sinne  non  „Sritaltci",  befonberä  lucnn  biefe?  burd 
irgenb  eine  Ijtftorlfrbe  ^3erfönUd)feit  näher  benimmt  unb  cfjarafterifievt  wirb,  nur  bur*  t>n 


Digitized  by  Google 


-  9f)  - 


124 — i^r>. 


^  l  u  r.  tempora  ober  ben  Sing.  (Utas,  memoria  au£gebrüdt  wirb,  fo  Reifet  „jur  3eit  bes 
i?t)uf)ii3"  Pyrrhi  temporibus  (ober  aeiate,  memoria).  Clisthenes  illis  temporibus  multum 
valait  dicendo.  Memoria  maiorura  nostroram  „$ur  &\\  uuferer  il>äter".  —  „3  m 
Hilter  tum"  Ijei&t  antiquis  temjtorif/us,  unlateini)"d)  (in)  antiquitate.  —  3)a§  relattoe 
„u>o?"  wirb  in  ®ejug  auf  eine  &c\t  nid)t  burd)  ulA,  ^meldjca  im  relatiucn  ©ebraudic 
nur  lofal  ift),  fonbem  butd)  bad  91elatioüroitomen  ober  burd)  bie  Äonj.  ri/w  au$* 
gebiu^t.  5.  9.  Fuit  quoddam  tenipus,  g//o  (ober  cum)  in  agris  homines  bestiarum 
more  vagabantur. —  ©ei  Angabe  ber  JageSftunbcn  uub  3  a  ;>  1  e  a  b  i  e  n  gebiaudjt 
man  nidjt  bie  Äarbmalaaljlen  roie  im  $cutfd)en,  fonbern  bie  Crbnungftja^len,  ä-  SJ. 
Hora  nona  „um  9  llbr",  anno  centesimo  „im  3a&re  100". 

2)  In  c.  abl.  fte^t  bei  3eitangaben: 

a)  bei  3ö^ttbncrbicn  unb  $iftributit>äaf)len  gut  SScjeitfjnung,  wie 
oft  innerhalb  eine«  3«traume§  eine  £anbtung"  fiel)  roieber^olt,  j.  ©.  Bis 

in  die,  aliquoties  m  mense,  ter  in  anno.  Sol  binas  in  singulis  annis  reversiones 
facit.  Decies  in  hora.  9htr  au«naljm8weife  fef)lt  in  biefem  galle  bie  $rä>of.  (j. 
Liv.  28,  6,  10); 

b)  bei  Angabe  von  Seben Sattern  unb  Sintern,  ruenn  biefelOen  ob,ne  St* 

tribut  ftcfyen,  33.  in  pueritia,  tn  senectute,  ober  primä  pneritiä,  extrema 
seneetnte;  in  consnlatn,  aber  primo  consulatu; 

c)  in  oereinselten  2Iu3brücfen,  namentlich  folgen,  lueidje  nic^t  foiuoin  eine 
3eitbeftimmung  geben,  als  nietmec)r  bie  Umft&nbe  (33er^ältnif fe)  be- 
jeidnien,  unter  benen  etroaS  gefdjie^t.  Cf.  In  praaen/in  (feiten  in  praesenti) 

„oor  ber  §anb,  für  jefct,  unter  ben  gegenwärtigen  Umftänben";  in  fame  „$ur  3eit  bei 
Hungersnot";  in  rita,  in  omni  (Jota)  rita;  in  summa  innpia  „$ur  Seit  ber  größten 
9?ot";  in  tempore  „$u  redjter  3*'*"»  wofür  aber  flaffifd)  bloß  tempore  (temjsjri)  ftefjt; 
in  tali  (ob.  eo,  eiusmodi)  tempore  „unter  foldjen  Umftänben,  in  foldjer  (fritifdjen) 
Sage".  SRan  fagt  hello  „im  Äriege",  paee  „im  ^rieben",  proelio  „in  ber  ©djladjt", 
aber  m  hello  „m  Äriegfyeiten"  ober  „wäfjrenb  be$  triegeö",  in  pace  „in  grieben«. 
jetten",  in  proelio  „wä&renb  ber  ©djladjt",  (aber  hello  Latino,  hello  }traedonum  u.  f.  w., 
weil  nod)  ein  Attribut  hinzugefügt  ift). 
?lnm.  2.  SBenn  ba$  beutfdjc  „in"  ben  Sinn  Don  Jnnrrljalb,  im  ©erlauf  tiott,  wäbjenö" 
bat,  fo  fie&t  entweber  ber  91  bi.  mit  ober  (öfter)  obne  in  ober  inira  ober  inter  (=*  „wäfc 
renb  ber  ganzen  Stauer"),  j.  33.  Qaattaor  tragoedias  sederim  diebus  absolvisti.  Roscius 
Romam  ntultis  annis  non  veuit.  Hoc  biduo  roorietur.  Senatus  decrevit,  ut  legati 
Iagnrthae  in  diebtts  proximi»  decem  Italia  decederent.  Pompeio  in  sex  mensibus  du- 
centn  talenia  promissa  sunt.  0  miserum  senera,  qui  mortem  contemnendam  esse 
in  tarn  longa  aeiate  non  viderit!  In  hoc  hello  Asiat iro  „wöljrenb  ber  3)auer  biefeö 
afiatifdjen  ÄriegS".  In  tota  rita  inconstans.  In  hello  ririii  „im  Verlauf  be*  ©ürgerfrieg«". 
Agamemno  cum  universa  Graecia  intra  decem  annos  vix  nnam  cepit  urbem. 
Germani  inter  qnattuordeeim  annos  teetnm  non  snbierant.  Omnia  comraemorabnntur, 
qnae  inter  decem  annos  facta  sunt. 
Änm.  3.  ©ei  bem  allgemeinen  StuSbrud  res  „Umftänbe,  ©ertjältnifie"  wirb  meift  ber  bloße 
21  bl.  gefefct,      ©.  feoni«,  serundis,  prosperis,  duhiis,  adrersis  rebus  „in  günftiger 
u.  f.  10.  Sage";  bod)  ftebt  mand)mal  aua)  in. 
124.  1)  Pagnatam  est  continenter  hora*  qainque  ober  qainqae  horas  continnaw  (Vier.  Der 
^citltdifn  Vudoe^nung  auf  bie  Jtrage  „wie  lange V",  5.   93.  Appius  muttaa  annos 
caecus  fnit,  cf.  120).  —  2)  Pagnatam  est  continenter  per  horas  qainque.    (Per  bei 
3titbefrfmmungen  bejeidwet  bie  ununterbrodjenc  Xauer.)  —  3)  Pagnatum  est  continenter 
horiv  qainqae.  3uroei'en  finbet  fid)  bei  3e'langQDcn  auf  °'c  5ragc  „ro f e  lange?"  ber 
Vltil   \m  ©e&eidutung  eined  ;;c!ti\uimeö,  innerhalb  bejfen  ettoad  gcfdjictjt,  3.  8.  Biduo 
ad  Tigrin  stativa  Alexander  habuit.  Metellos  in  eisdem  castris  quadriduo  moratns 
est.  Abdacillus  prineipatum  in  civitate  multiw  anni^  obtinuerat.    Vixit  ann/s  nona- 
ginta.  Ita  Hamilcar  se  Africo  bello  per  quinque  annos,  ita  deinde  norem  annis  in 
Hispania  gessit.*. 

125. 1)  Alexander  mortuus  est  nnum  mensem  et  triginta  tre«  anno^f  natus. 
Galba  septuaginta  tres  annos  natus  Neroni  in  prineipatn  snecessit. 
X»tns  „alt"  erforbert  aUemat  eine  oeftimmte  Angabe  bei  %lter«  im  91  cc.  —  2)  Dionysius 


Digitized  by  G 


126. 


—  96  — 


maior  tyrannidem  magna  retinuit  felicitate  maiorqne  annos  sexagintj 
natus  decessit  Pompeio  rogante  sanctum  lege  est,  ne  quis  minor  tri 
ginta  annos  natus  magistratum  caperet.  Hannibal  minor  viginti  quin 
qne  annos  natus  proximo  triennio  omnes  fere  Hispaniae  gentes  subegit 
Sie  man  fagt  natus  viginti  annos,  fo  fagt  man  aud)  maior  (minor)  riginti  anno»  natu. 
ober  natus  plus  (amplius,  minus)  riginti  annos  ober  (mit  Scglaffung  Don  natus)  mai<* 
(minor)  rijfinti  annis;  feiten  maior  (minor)  viginti  annoruw  (ali  Gen.  qualit.)  ober  maio 
(minor)  viginti  annis  natus.  —  3)  Sex  iam  dies  (=  septimum  iam  diem)  re] 
in  hae  urbe  versatur.  Patria  nostra  tres  iam  annos  (=  quartum  ian 
annum)  bello  civili  ardet  Laeedaemonii  septingentos  iam  annos  ampliu 
unis  moribus  et  nunquam  mutatis  legibus  vivunt.  ®enn  ba8  beutfebe  feit  fa 
2$erbtnbung  mit  einer  3e»tangabe  bie  3)  au  er  bc$cid)net,  fo  roirb  e3  burd)  ben  Hcc.  ber  geil 
Iid)en  2tudbeb>ung  auögcbrüdt.  3ft  in  biefem  Salle  bie  Zeitangabe  mit  einem  beftimmten  3al]l 
Worte  nerfefjen,  fo  fann  im  fiateinifdjen  ftatt  beö  Jtarbinalaatjlmoitcö  aud)  bie  Crbinaljal; 
(im  Singular)  fielen,  mobei  jebod)  ber  Lateiner  ba«  nod)  laufenbc  3al)r  (SHouat,  Jag  k.)  mit 
ied)net,  99.  Mithridates  annum  iam  ruesimum  tertium  regnat  „fdjon  feit  22  Sauren' 
(—  viginti  daos  iam  annos).  Iumonta  quartum  iam  diem  sine  pabnlo  retinebanttu 
„fd)on  fett  brei  Tagen",  ©e^eidjnet  ba«  beutfdje  „feit"  nur  ben  Mnfangäpuntt,  r>on  bni 
aud  man  red)nct,  fo  wirb  c«  burd)  ex  (bei  Zeitangaben,  3eitpunften)  ober  ab  (bei  ^erfonen 
Creigniffcn,  Suftänben;  häufig  aud)  iam  inde  ai>,  cf.  497,  Slnm.  1)  ober  post  überfefct,  j.  8 
Er  Kalendis  Iannariis  ad  hanc  horam  invigilavi  rei  pnblicae.  Ex  adulescentia  tua  ii 
amicitiam  meam  te  contnlisti.  Animus  vixit  ab  omni  aeternitate.  Centesima  lax  esi 
haec  ab  interitu  Clodii.  Tertius  ab  eo  casn  dies.  Dies  ex  eo  die  (ober  eum  ditia 
quintus.  (Iam  inde)  ab  antiqnissimis  temporibus.  ÜKan  fagt  a  prima  aetate  ober  al 
ineunte  aetate  „feit  beut  eintritt  in  baö  bürgeilidje  Vebcn"  (b.  b.  oom  16.  ober  17.  rebenfr 
jaf)re  an),  a  primo  tempore  aetatis,  ab  infantia,  a  paeritia,  ab  adulescentia,  a  pnerc 
ober  (oon  mehreren  ^erfonen)  a  pneris  „feit  ber  Äinbfjeit".  „Seit  9Kenfd)cngebenfen" 
fieiijt  post  hominum  memoriam  ober  post  homines  natos. 

126. 1)  Paucts  diebus  post  mortem  Scipionis.  Sex  ann/s  ante  ober  sexto  annc 

ante.  Novem  diebus  post  ober  nono  post  die.  Non  multo  post.  Paulo 

ober  brevi  ante.  Aliquanto  ante.  9luf  bie  t$xaqt  „wie  lange  uortjer?  mie  lang« 
n  a  d)  |  c  r  ?  "  ftebt  ber  51  b  I.  beö  3eitmafee«  {Abi.  mensurae)  mit  n  a  d)  g  e  ft  e  U  t  e  m  ober  e  i  n  = 
gefd)obcnem  ante  ober  post  (nidjt  antea,  prins  ober  postea!  cf.  jebod)  Cic.  Cluent  130 j 
inv.  2,  154;  rep.  2,  60;  Verr.  5,  142);  alfo  tribus  annis  ante  ober  tribiis  ante  annis  => 
tertio  anno  ante  ober  tertio  ante  anno  „brei  3abre  Dörfer  ober  früher";  sex  mensibus  po*t 
ober  sex  post  mensibus  =  sexto  mense  post  ober  sexto  post  mense  „fed)8  Sftonate  fpä'ter*. 
9Herfe  befonber«:  multo  ante  „lange  Porter,  oiel  früher" ;  multo  post  „lange  nadujer,  oiel  fpäter; 
paulo  ober  brevi  ante  (post)  „furj  Dorljer  (balb  nad)f)er)";  aiiquanto  ante  (post)  „geraum« 
3«it  Dörfer  (fpäter)";  non  ita  multo  ante  (post)  nidjt  eben  langt  norfjer  (nad^er)".  —  ?ln 
ba$  nadjgeftcllt  c  ante  unb  post  fann  fid)  nod)  ein  91  c  c.  fd)lic&en,  $  Uomeras  maltis 
annis  ante  Romulu;»  fait.  Annis  fere  qningentis  decem  post  Komam  condita/«  Livias 
fabulam  dedit  anno  ante  natu;»  Enniu/».  Solflt  im  fceutfdjcn  ein  Safc  mit  „aU"  (5. 
„$)rel  3afjre  früher,  al«  (=  beuor)  er  gefommen  mar",  „Sedjd  Hage  fpäter,  ald  (=  nadjbcnn  er 
abgereift  mar"),  fo  mirb  „alS"  im  ?atcinifd)en  mit  quam  überfefet,  weld)eä  ebenfomoljl  unmitcl- 
bar  fjinter  ante  ober  post  ftcl)en  alö  aud)  Don  i()nen  getrennt  fein  fann  (,v  53.  Tribus  aunis 
ante  quam  venerat  ober  ante  annum  tertium  quam  venerat;  sexto  die  post  quam  pro- 
fectus  erat  ober  post  sextum  diem  quam  profectus  erat). 

Sinnt.  1.  Stcrjcn  ante  unb  post  Hör  ber  3?»tangabe,  fo  erforbern  fie  ben  21  cc.  unb  finb  gf- 
mübulid)  Sßräpof itionen  =  „uor"  unb  ,,nad)",  bod)  nidjt  feiten  audj  Slboerbia  == 
„norb,er"  unb  „nadjfjer",  j.  Ö.  Post  tres  dies  revertit  (Cic.  Sest.  89 ;  Phil  2,  b^. 
Quinct.  41  u.  82.  Caes.  b.  g.  4,  9,  l;  4,  28,  1;  6,  33,  4).  —  Wur  üerein$elt  finben  ftf 
Steden,  an  benen  ante  unb  post  in  ber  33cbcutung  „Dörfer"  unb  „nadjtjcr"  oor  beoi 
mit  itinen  uerbunbenen  Sl  bl.  ftefjen,  3.  $3.  post  aliquanto,  post  non  multo,  ante  paulo. 

2)  Themistocles  patria  pulsus  iniuriam  ingratae  patriae  non  tulit,  sed 

idem  fecit,  quod  viginti  annis  (ober  vicesimo  anno)  ante  fecerat  Corio- 


Digitized  by  Google 


—  97  — 


126. 


lanus.  Aliquot  annis  post  confectum  bellum  servile  Caesar  honores  petere 
coepit.  —  3)  Abhinc  decem  annos  minimus  filius  mens  natus  est.  Abhinc 
qnindecim  dies  maxima  mea  soror  mortua  est  Abhinc  „fjeute  nor,  jefrt 
nor"  ftef)t  mit  bem  91  cc.  (feiten  mit  bem  §lbl.,  Cic.  Rose.  37),  unb  $mar  ftet«  oor  ber  3eit= 
beftimmung  unb  nur  mit  lrarbinal#U)len.  Cf.  Pater  Sosippi  abhinc  viginti  anno«  mortuus 
est.  Demosthenes  abhinc  anno«  prope  trecento«  fnit.  03 an,,  üereüuelt  [loijt  abhinc  oijne 
33e$ug  auf  bie  (Gegenwart  für  ante,  33.  Cic.  Verr.  2,  130.  Übrigen«  femn  man  ftatt  ab- 
hinc decem  annos  aud)  fagen  his  decem  nnni«  (cf.  Cic.  Yerr.  4,  39;  Sen.  50;  Rep.  1,  58; 
tdWm  2,  34,  10)  ober  ante  decem  anno«  (unflaffifd)  ante  ho»  decem  anno«,  3.  33.  Phaedr.  1, 
|p  10).  Cf.  SCrnn.  2.-4)  Pridie  Kalendas  Maias.  Postridie  Idus  Decembres. 
Pridie  unb  postridie  »erben,  gleidjfam  wie  bie  ^ränof.  ante  unb  post,  mit  bem  «cc.  ber 
2Ronat«tage  fowie  ber  ftefte  unb  ©picle  oerbunben  ($.  ®.  pridie  Saturnalio,  postridie 
lado«  Apollinare«);  in  allen  anbeten  fällen  fagt  man  pridie  quam,  postridie  (ober  postero 
die)  quam  mit  folgenbem  ^erf.  ober  $lu$qpf.,  j.  93.  pridie  quam  Athenas  veni;  postridie 
quam  illa  erant  acta.  Über  pridie  (postridie)  eius  diei  cf.  547,  Slnm.  2.  —  5)  Legati 
induüas  in  dies  triginta  impetraverunt.  Quam  vis  incerta  sit  vita,  tarnen 
consilia  in  multos  annos  inimns.  Caesar  Dumnorigem  monuit,  ut  in 
reliquitm  tempus  omnes  suspiciones  vitaret.  Profectionem  in  crastinum 

diem  protnlirnns.  Vale  in  perpetuum.  S)ie  3eitbeftimmung  auf  bie  grage  „auf 
roie  lange  3«it?"  wirb  mit  in  c.  acc.  be$eid)net;  aud)  auf  bie  ftrage  „auf  wann?  bi« 
aufroeId)e3eit?"  31a  93e$eid)nung  eine«  nod)  beoorfte^enben  $ermin«  nimmt  man  in  r.  acc, 
j.  SB.  Solis  defectiones  in  multo*  anno«  praedienntnr.  Ad  cenam  aliquem  invitare  in 
posterum  diem.  In  annt/m  creatas  „auf  ein  3<u)r  cvauililt".  In  praesens  tempus  „für  bie 
Gegenwart";  in  omne  tempus  „für  alle  3*ton".  Proelium  differre  in  tertium  diem.  — 

6)  Sub  exitum  anni.  Sub  horaw  octavam.  Sub  vesperum.  Snb  c.  acr. 
„gegen"  be$eid)net  bie  Slniuujerung  an  eine  3cit ;  feltener  l)at  e«  bie  SJebeutung  „gl cid)  nad)", 
ü.  $3.  Sab  eas  litteras  statim  recitatae  sunt  tuae;  snb  haec  dicta,  sub  hanc  vocem. 
dagegen  beacidmet  snb  0.  all.  balb  eine  ungefähre  Scitbeftimmum]  (3.  93.  sub  bruma  „um 
bie  3^  ber  SBinterfonnenwenbe"),  balb  eine  ©leid^eitigfeit  fa.  33.  sub  decessu  suo  „wäfjrenb 
ber  3«*/  wo  er  bie  ^rooinj  ju  oerlaffen  Ijatte").  fiioiu«  gebraucht  bei  3^^ef^mungen  aud) 
circa  c.  acc.  im  Sinne  oon  „um,  gegen".  —  7)  In  diem  vivere.  In  (ob.  ad) 
mnltam  noctem  vigilare.  Numerus  hostium  in  dies  (ober  singnlis  diebus) 
augebatur.  Morbus  in  horas  (ober  singnlis  horis)  ingravescebat.  —  8)  Ad 
constitutum  diem  venire.  Ad  mensem  Ianuarium  te  exspectamus.  Pyrrhus 
captivis  Eomanis  castra  relinquere  permisit    ea   condicione,  ut  ad 

quartum  diem  redirent.  Ad  bient  nid)t  nur  in  ber  SBebeutung  „bis  $u"  (=usquead) 
jur  Angabe  ber  3eit,  bi«  $u  weldjer  etwa«  bauert  (j.  ©.  ad  centesimum  annum  vivere,  ad 
lncem  dormire),  fonbern  wirb  aud)  in  ber  SJebeutung  „auf,  an"  jur  Hngabe  eine«  3eit= 
punfte*  gebraudjt,  mit  weitem  eine  gegebene  Sfrift  abläuft.  —  9)  De  nocte.  De  tertia 
vigilia.  De  mense  Decembri  iter  ingrediemur.  De  bei  3eitbefiimmungen  fjeifet 
„nod)  im  Saufe,  nod)  wäf)renb,  fd)on  wäljrenb",  3.  23.  multa  de  nocte  „nod)  tief 
in  ber  9?ad)t";  potare  de  die  „nod)  am  fjetten  Xage";  Milo  in  comitium  de  nocte  venit 
„ftf)on  $ur  Wadjtjeit" ;  Caesar  media  de  nocte  complures  turmas  eo  misit,  Seltener  Reifet 
t*  „unmittelbar  nad)\  —  10)  Intra  sextum  diem  domum  redibo.  Jntra 

finem  huius  mensis.  Intra  (meift  mit  einer  Orbinaljcujl)  §eijjt  „(nod))  00 r  «blauf, 
J.  Intra  deeimum  diem,  quam  Pheras  venerat,  Cranonem  cepit.  Omnes  intra 
annum  cum  Stirpe  extineti  sunt. 

Hmn.  2.  SBie  im  $eutfd)en  in  Säfcen  wie:  „3n  einigen  Jagen  werbe  idj  bir  ba«  ©elb  jurürf= 
geben"  bie  Sßräöofttion  „in"  ben  Sinn  oon  „nad)"  l)at,  fo  bient  aud)  im  £ateinifd)en  ber 
einfadje  Vlbl.  jur  SBcjeidjnung  be«  jeitlidjcn  „nad)",  3.  83.  Hnius  ordinis  auetoritas 
nunc  intervallo  longo  restituta  est.  Ipse  Tarraconem  pauci«  diebus  pervenit.  $>ie« 
ifi  befonber«  §öufig  bei  folgenbem  SJ{  e  I  a  t  i  ü  i  a  w  ber  ftall,  3.  33.  Mors  Roscii  quadriduo, 
quo  ia  occisus  est,  Chrysogono  nuntiatnr  (cf.  366,  2).  So  aud)  eo  biduo  „nad)  jwei 

«e»8t,  lat.  Jiepetitorium.  7.  WufU  D.  7 

y 

Digitized  by  Google 


127-129. 


98 


lagen,  juuei  £age  nadj  bem  crroäbnten  ©reigniffe",  hoc  triduo  wnad)  brel  Tagen  twn  6>u 
an  geredinet".  Hanc  arbem  hm  hiennio  evertes.  (Übrigen?  fann  hoc  biennio,  wenn  e 
fid)  um  »ergangene  2>inge  fjanbelt,  aud)  bebeuten  „D  o  r  jwet  3abren",  pauHs  hisce  diehu 
„oor  wenigen  lagen*,  At*  nnnw  quadringentis  „oor  Dierbunbert  Sohren",  cL  126,  8.) 

127.1)  Quod  in  epistula,  quae  abhinc  quindeeim  di*«  (ob.  his  quindeeim  di* 

ftu5  ob.  ante  quindeeim  dies)  mihi  reddita  est,  te  mnlto  libentius  in  urbt 

quam  ruri  vivere  scribis  nec  ab  amico  invitatum  tota  aestate  rus  ess« 

venturum:  ego  ab  initio  veris  quartum  tarn  mensem  in  praedio  amic 

commoror  atque  magnopere  doleo,  quod  intra  octo  dies  (ob.  einfad)  ocu 

diebus)  rare  redeundum  mihi  est,  ut  comitits  in  urbe  adsim.  2)  Paen« 

oblitus  sum  tibi  scribere  amienm  nostrum,  qni  ipso  natalt  sno  in  urben: 

profectus  est  medici  consulendi  cansa,  8aturnal*7>tts  aegrotare  coepissc 

et  deeimum  iam  diem  gravissima  febri  laborare;  sed  medicus,  qui  biü 

in  die  eum  visit,  illum  ad  mensem  Octobrem  domi  apud  nos  fore  con- 

firmavit  3)  Maior  saepe  gloria  est  (in)  tempore  servasse  exercitnn 

quam  multa  milia  hostium  occidisse. 

3.  ^nipLifttioncn. 

128.  «18  Vbbrrbklt  toerben  folgenbe  $lrä>ofitionen  gcbraudjt:  Adrersus  „entgegen"  93.  adrer- 
s  us  resistere;  nemo  ad  vors  us  prodibat);  —  ante  „Doran,  Dörfer"  unb  post  „r/inten,  naaV 
fyer"  (,v  99.  Et  feci  ante  et  faciam  post ;  paucis  diebus  ante  ober  post ;  servi,  qui  post 
erant) ;  —  circa,  feiten  circuw  „ring«um",  contra  „gegenüber,  im  ©egentcil"  ($.  93.  Omni» 
contra  circaque  hostium  plena  erant);  —  coram  „uon  ängefidjt  $u  ffngeftdjt,  perfönli 
(=  praesens) ,  —  extra  „brau&en,  aniu-vhalb"  \\.  83.  Extra  et  intus  hostem  habemos ; 
sensibus  ea  quae  extra  sunt  pereipimus) ;  —  infra  „unten";  intra  „innerhalb,  inroenbig ' 
supra  „oberhalb,  oben"  (j.  99.  Iumenta  supra  atque  infra  constituere)  ober  „mebr  al** 
($.83.  supra  duo  milia  septingenti);  super  „oben  barauf,  barüber"  83.  satis  superque); 
citra  ,,bie«feit«";  ultra  „ jenfeit*,  weiter";  —  iuxta  „baneben,  auf  gletdje  SBeife"  (3.  93.  iaxta 
consistere;  obsidentes  obsessosque  inopia  iuxta  vexavit;  iuxta  aestimo  „id>  adjte  e# 
gleid)Dicl");  bei  Cicero  fjat  iuxta  ftet«  aboerbiale  83ebcutung ;  —  prope  „in  ber  9?äl)c,  beinahe"; 
propter  „in  ber  9?äbe*  (j.  39.  propter  est  spelunca;  propter  intueri);  —  pone  graten"; 
—  prae  „ooran"  nur  in  ben  93erbinbungen  i  prae  unb  abi  prae.  —  ^ic  ^ßröpo)ition  ad  wirb 
juweilen,  iwnn  fie  bei  8af)langaben  ben  ®mn  Don  „ungefähr"  (=  circiter,  fere,  feiten 
quasi  1  bat,  wie  ein  ftboerb  gebraucht  unb  braucht  alöbann  feinen  8(cc.  ,yt  regieren,  $.  9.  Fai- 
mus  omnino  ad  ducentos.  Ad  nulle  ducenti  eo  proelio  ceciderunt.  Occisis  ad  homi- 
num  milibus  quattuor.  —  $e*gleid)en  fmbet  fid)  aud)  praeter  „ausgenommen"  oereinjelt  at>= 
üerbieli  im  Sinne  Don  praeierquam  bei  bem  burd)  bie  jebeämalige  Äonftruftion  beftimmten 
ÄafuS  ber  ausgenommenen  ^erfon  ober  6ad)e,  j.  99.  Ne  quis  praeter  armatus  violaretnr. 
Ab  armis  discedere  lieuit  praeter  rerum  capitalium  condemnatis.  Cavendae  sunt  qnae- 
dam  famiUaritates  praeter  perpaueorum  (Cic.  Att.  5,  3,  2;  Sali.  Cat.  36,  2;  Liv.  4, 59, 7  t. 
Vi  um.  1.  Umgefebrt  werben  (jebodj  feiten)  aud)  einige  ftboerbien  gleid)  ^räpoutionen  mit 

einem  &afu0  üerbimben,  nämlid)  mit  bem  91  cc.  circiter  (c.  Kalendas,  raeridiem,  noctem), 
unb  mit  bem  91  b  I.  palam  „öffentlich,  Dor"  (palam  populo  „Dor  ben  Wugen  bc«  SSoIfc*-, 
Liv.  6,  14,  5);  —  clam  „Ijehnlid)  Dor"  (clam  vobis;  in  ber  Dorf  l  äff  ifdjen  &t\\  ftebt  eÄ  ftet* 
mit  bem  91cc,  5.  83.  clam  patrem);  —  proeul  „fern  Don"  (procnl  mari,  haud  procal 
moenibus,  freto  Siculo,  proeul  dubio  =  sine  dubio;  haud  proeul  seditione  res  erat; 
bod)  ift  proeul  a  auSfdjlicfdim  flaffifd)).  —  53ei  35id)tent  unb  älteren  ^rofaifern  fre^t  timuf 
mit  bem  Slbl.  ftatt  be«  profaifdjen  simul  cum  (j.  99.  Hör.  sat.  1,  10,  86),  unb  usque  mit 
bem  Äcc.  ftatt  bc«  regelmäfjigen  usque  ad  93.  bei  (Jurtiu* :  Indi  corpora  usque  pedes 
carbaso  velant).  Cf.  146,  3. 
VI  um.  2.  91  He  eigentlichen  ^Jrftpofitionen  Hnb  urfpriinglid)  Adverbia  loci  unb  beseidjnen  bem= 
.  nad)  iuuäd)ft  5HaumDerb,ältniffe,  werben  aber  bann  auf  ^eitlidje  unb  überhaupt  unfmnlidK 
93erb,aitnific  übertragen.  3e  beutlidjer  beSbalb  erfannt  wirb,  welcfje«  9taumüerbältni#  eine 
^väpofition  be^eidjnet,  befto  beutlid)er  wirb  aud)  ihr  metapf)orifd)er  @ebraud)  begriffen  werben. 

129.  Versus,  tenus  unb  bie  uneigentlid)en  ^räpofitionen  causü,  gratis,  ergo  fteben  faft  auSnatjm?^ 
lo«  hinter  f^rtm  Nomen.  —  Cum  mufc  ftctd  an  bie  ^erfonalpronomina  angetjängt  werben, 


Digitized  by  Google 


—  99  —  130—132. 

olfo:  mecum,  tecutn,  secum,  nobiscum,  vobiscum.  rlurf)  an  ba«  9f  elat  iopronomen  toirb  cum 
mcift  angehängt,  alfo:  quocum,  quocum,  quibuscum ;  bod)  ftnbet  fid)  oft  aud)  cum  quo,  cum 
qua,  cum  quibus. 

Snm.  Versus  (feiten  rersum)  erforbcrt,  außer  bei  ©täbtenamen,  regelmäßig  bie  ^Jrapof.  in  ober 
ad  oor  bem  Subftantio,  alfo:  ad  Oceanum  versus,  in  Italiam  versus  proficisci;  castra 
movere  in  Avernos  versus;  (ftuSnafjmen  fer)r  fetten,  5.  Cic.  Farn.  3,  8,  10);  Dagegen 
Romam  versus,  Brundisium  versus.  Iii  an  gebraudje  aber  versus  burdjaue"  nur  oon  einem 
Orte,  nad)  meldjem  bin  fid)  etwa«  bewegt,  nicf^t  oon  ber  3cil;  »9*8«»  SJtittag"  (b.  b.  um 
bie  SRittagfycit)  beißt  nid)t  meridiem  versus,  fonbern  sub  meridiem;  „gegen  Stbenb"  nid)t 
vesperum  versus,  fonbern  sub  vesperum. 

130.  1)  Per  tofrb  in  ©efdjwörungen  unb  Sitten  juweüen  burd)  (ben  Äcc.  unb  mit  biefem  aurfi  burd) 
bat  9?om.  ber  perfönlicben)  Pronomina  oon  feinem  ÄafuS  getrennt.  Cf.  Liv.  23,  9,  2.  (©ei 
Cicero  ift  biete  Trennung  nid)t  nad^uweifen,  nur  oermutet  Plane.  103.  Cf.  aber  pro  Deiot.  8.) 
—  2)  ftttributioe  «bjeftioa  werben  00m  ©ubftanrio  getrennt  unb  oor  bie  $räpofition  ge* 
fieHt,  wenn  auf  benfelben  ein  ftärferer  Wadjbrucf  liegt.  Sbenfo  tritt  bie  $ra>ofition  gern  awifeben 
ein  Pronomen  unb  bad  ba$u  gef)Örenbc  ©ubftantw.  (3)ieS  ift  jebod)  nid)t  gerabe  häufig  bei  is, 
ea,  id  ber  $aH;  man  1  teilt  gewöfjnlid)  ob  eam  causam,  de  ea  re).  —  3)  Tie  ^ropofifton 
fmrn  oon  ü)rem  ÄafuS  burd)  einen  ©enitio  getrennt  werben.  3ft  biefer  ©enitio  üon  einem 
Stelarrofa^c  begleitet,  fo  form  bie  ^räpofttion  oft  weit  üon  iljrem  dornen  entfernt  fein,  $.  ©. 
Haec  officia  pertinent  ad  earum  remm,  quibus  utuntur  homines,  facultates. 
2tnm.  «eadjte  bie  Stellung  ber  $räpofition  bei  ©egriff^omplejen  in  ©etfpielen  wie:  In  bella 
gerentibus.  In  suum  cuique  tribuendo.  Cum  ignominia  dignis.  Opera  ad  benefieiis 
obstringendos  homines.  3)ergleid)en  ift  jebod)  fet)r  feiten. 
4)  2>te  ^rfipofttion  fann  burd)  ein  Äboerb  oon  ifjrem  Sfafu«  getrennt  werben,  wenn  ba«  ab* 
rjängtge  SBort  ein  ^arrteip  ober  @erunbium  ift.  —  ö)  Tic  ^räpofition  fann  oon  tyrem  Äafu« 
burd)  bie  Äonjunfttonen  autem,  vero,  tarnen,  quidem,  enim  getrennt  werben.  35odj  ift  biefe 
Wn  ber  Stellung  im  atigemeinen  feiten;  für  gem5t)nlid)  fagt  man  post  Alexandri  autem  Magni 
mortem  etc.  —  6)  $ie  ^räpofttton  wirb  bisweilen  burd)  bie  Äonjunftionen  et  —  et,  aut  — 
out,  rel  —  rel,  »imul  —  simul  oon  ibrem  $afu8  getrennt.  —  7)  3 u weilen  tritt  ein  eingel« 
itebenbe«  Pronomen  relativum  ober  (feltener)  demonstrativum  oor  bie  ^Jräpofitton,  befonbert 
wenn  biefelbe  $wcifilbfg  ift;  fer)r  gewöfjnlid)  res,  qua  de  agitur.  S)iefe  Stellung  ber  ^räpofition 
hinter  iljrtm  dornen  fjeißt  Anastrophe;  oon  berfelben  madjen  bie  Siebter  unb  fpäteren  $iofaifer 
nid)t  nur  bei  ben  bemonftratioen  unb  relatioen  Pronomen,  fonbern  aud)  bei  Subftantioen  ®e« 
brauet)  unb  trennen  moljl  gar  bie  $cfipofttion  gan$  oon  ifjrem  ÄafuS,  j.  83.  Vitiii  nemo  sine 
nascitar.  —  8)  2)ie  Äonjunftion  que  barf  nid)t  an  alle  ^rüpofirionen  gelängt  werben,  fonbern 
wirb  oielfad)  ju  bem  folgenben  dornen  gefügt.  Sie  tritt  bei  Sclaffifern  nie  an  bie  $$räpof.  ab, 
ob,  sub,  apud,  a  unb  ad,  Öfter*  an  post,  pro,  per,  de,  cum,  in  unb  ex,  regelmäßig 
an  sine,  trans,  bie  jweifilbigen  auf  S  (4.  53.  contra,  extra)  unb  Diejenigen  ^räpofitwnen, 
bie  aud)  aboerbiale  ©ebeutung  Ijaben  fönnen  (aud)  an  inter  unb  propter  außer  bei  $ro= 
nominen).  SMefelbe  Siegel  febeint  aud)  für  bie  ©uffire  re  unb  ne  $u  gelten.  —  9)  3)ie  $räpo= 
fttion  inier  ftefjt  juweilen,  al«  beiben  Subftantioen  gemeinfdjaftlid),  j  w  t  f  d)  e  n  iljnen  unb  jwar 
unmittelbar  hinter  bem  erfteren. 

131.  1)  3)a  im  fiateinifdjen  jwei  ^räpofitionen  nid)t  unmittelbar  jufammen fielen  bürfen, 
fo  muß  man  fagen  cum  militibus  ex  Graecia  arcessitis  ober  cum  arcessitis  ex  Graecia 
militibu8.  In  urbe  ad  mare  sita.  —  2)  SRan  muß  fagen  ad  moenia  praesidiis  firmanda ; 
a  militibus  proelii  cupidis;  in  locum  mihi  invisum;  benn  bie  ^käpofitfon  fann  Oon  tfjiem 
8ubft.  nur  in  ben  oben  (130,  2—4)  befprodjenen  Srällen  getrennt  werben. 

«nm.  9?ur  bei  «ngabe  ber  nad)  ben  Äalenben,  9concn  unb  $ben  ju  beftimmenben  2age  fönnen 
juoei  ^räpofitionen  in  ante  —  ex  ante  —  post  ante  unmittelbar  jitfammentreffen,  j.  ©. 
Comitia  in  ante  diem  VI.  Kai.  Iunias  dilata  sunt. 

132.  Zu  $räpofittonen  werben  wie  im  3)eutfd)en  bei  mehreren  beigeorbneten  Subftantioen  jebedmal 
roteberbolt,  wenn  jeber  einzelne  ^Begriff  befonberö  gefaßt  unb  naebbrüdlid)  ^eroorge^oben  ober 
ber  ©egenfafr  ober  bie  Serfdjiebenfjeit  ber  ©egrtffe  be^eidjnet  werben  foÜ,  j.  ©.  Helvetii  pro 
moltitadine  hominum  et  pro  gloria  belli  angustos  fiues  habebant.  Ea  plaga  aeeepta 
est  in  Asia,  in  Illyrico,  in  ipsa  Alexandrea,  in  urbe,  in  Italia.  Legati  ab  Aednis  et 
a  Treveris  venerunt.  Orationes  efflagitatas  pro  Scauro  et  pro  Plancio  absolvi.  Mens 
»apientis  ad  iubendum  et  ad  deterrendum  idonea.  DiefeS  ift  befonberö  ber  gall,  wenn  bie 
begriffe  burd)  et—  et,  tarn— quam,  non  solum—sed  etiam,  cum— tum,  aut— aut,  nec—nec 

7* 


Digitized  by  Google 


133-134.  —  100  - 

etc.  auSeinanber  gehalten  werben,  j.  ©.  Et  in  senatu  et  in  foro.  Hoc  ex  te  potius  quan 
ex  aliis  velim  cognoscere.  Non  solum  a  me,  sed  etiam  a  senatu.  Non  ex  raea  opini 
one,  sed  ex  hominum  rumore.  —  dagegen  unterbleibt  bie  SSieberljoIung,  wenn  bie  33egrifr 
SU  einer  (Jinbeit  £ufammengefa&t  unb  ju  einem  ©an$en  ocrbunben  werben  [ollen,  j.  Ai 
Indum  et  iocnm  factus;  nusericordia  ntilis  est  ad  opem  ferendam  et  calamitate 
hominum  sublevandas;  pro  aris  focisque  pngnare  DiefeS  ift  oefonber«  ber  gali:  a)  wi 
9lppofi  Honen,  j.       Cum  duobus  ducibus  de  imperio  in  Italia  decertatum  est 
Pyrrho  et  Hannibale.  Aristoteles  tribus  in  generibus  rerum  versah  rbetoris  officiair 
putat,  demonstrativo,  deliberativo,  iudiciali;  b)  in  furzen,  lebhaften  Äufjäljlungen  unt 
Einteilungen,  j.  99.  Hoc  apparet  in  bestiis,  volucribus,  nantibus,  agrestibus,  cicn- 
ribus,  feris.  In  formis  aliis  dignitas  inest,  aliis  venustas;  c)  bei  unoo II ftö rtbige n 
fragen,  bie  ftd)  eng  an  ba«  SJorljcrge&cnbe  anfdjlic&en,  ober  in  u  er  fügten  Antworten, 
wenn  bie  $räpofttion  fdjon  in  ber  &rage  ftefjt,  j.  ©.  Ante  tempns  mori  miserum  est 
Quod  tandem  tempus?  —  A  Iove  incipiendum  putat.  Quo  Iove?  —  A  rebus  gerendia 
senectus  abstrahlt.  Quibus?  an  eis,  quae  geruntur  iuventute  et  viribus?  —  d)  beim 
9telatioum  in  abgclürjtcn  Säften,  wenn  juglcid)  badfelbe  Serbum  ergänzt  roerben  mufc, 
weld)cä  bei  bem  üorau&geljcnben  $emonftratioum  ftebt,     3?.  Sumus  in  eadem  causa,  qua 
vos.  Cimo  incidit  in  eandem  invidiam,  quam  pater  eins.  In  tantum  luctum  detrusus 
es,  quantum  nemo  umquam.  Me  tuae  litterae  numquam  in  tantam  spem  adduxerunf, 
quanUtm  aliorum.  Stulti  scriptoria  est  non  posse  omnibus  de  rebus  cavere,  quibut 
velit.  dagegen  notwenbig;  In  istis  molestiis,  in  quibus  es  hoc  tempore,  non  diutius  eris; 
in  eis  autem,  in  quibus  etiam  nos  sumus,  fortasse  Semper  eris. 
$(nm.   9?od)  bem  foniparattoifdjcn  quam,  nad)  ni#i  unb  ben  ocrgleidjenbcn  ^artifeln  ut,  tüvf, 
quasi,  tamquam  wirb  bie  $rüpofitton  foft  ftetä  wieberbolt.  —  Senn  $u  einem  ^räpofttiona/^ 
auSbrucfe  ein  burd)  hör  est,  id  est  „baS  Reifet"  eingeleiteter  fubftantiüifdjcr  ^ufaft  tritt, 
fo  wirb  bie  ^räpofitton  wieberbolt,  wenn  ba$  betreffenbe  (Subftantio  eine  beftimmte  fadjlicbe 
Grflärung  bietet,  nicht  blofj  eine  ncbenfädilidje  SBemerfung  ober  cttjmologifdje  Definition  ent- 
hält. —  $3ei  interest  „e$  ift  ein  Unterfdjieb"  wirb  bie  ^räpof.  inier  oft  oor  bem 
.uoeiten  Subftantio  wieberbolt,  j.  ^.  Interest  inter  hunc  et  inter  illum.  Nihil  inter  te 
et  inter  quadrupedem  aliquem  interest.   SWotwenbig  ift  biefe  SBieberbolung  ber  3>eutliifc- 
feit  wegen,  wenn  auf  einer  ober  auf  beiben  Seiten  beS  $crglcid»$  mehrere  ©lieber  fteben, 
Multum  interest  inter  assentatorem  et  levem  civem  et  inter  severum  et  graveni. 
IM.  Senn  awei  $r8pof iti onen  $u  einem  Subftantio  gehören,  fo  wirb  biefe«  im  Satemii'djtn 
entweber  $u  jeber  $räpofition  bcfonberS  gefegt  ober  bei  ber  ^weiten  burd)  ba«  Pronomen  ü  wr= 
treten.  9?ur  foldje  ^räpofitionen,  welche  aud)  aboerbia  I  gebraust  werben  (cf.  128),  wie  contra, 
ante,  extra,  ciira  etc.,  tonnen,  wenn  fie  nadjgeftcllt  fmb,  aud)  ot)ne  wiebcrtjolteä  dornen  ftetjen.  — 
1)  Ante  castra  et  in  castris  (ob.  in  iis)  üb.  ante  castra  et  intra.  2)  Cis 
Oceannm  et  trans  Oceanum  (ob.  trana  enm).  3)  Supra  terram  et  sub 
terra  ob.  supra  terram  et  infra.  4)  Alii  pro  lege,  alii  contra  (eam) 
dixerunt.  5)  Nonnullae  bestiae  et  intra  aquam  et  extra  (aquam)  vivere 
possunt.  6)  Equorum  partim  ante  silvam  partim  in  ea  pascebantur. 
7)  Sophistae  dicebant  veri  inveniendi  causa  contra  omnia  dici  oportere 
et  pro  omnibus,  ut,  qui  audirent,  ratione  potius  quam  auetoritate  dn- 
cerentur.  8)  Stoici  negabant  quidquam  esse  bonum  nisi  quod  honestum 
esset,  Peripatetici  (sc.  dicebant),  plurimum  atque  adeo  longe  plurimuni 
honestati  esse  tribuendum,  sed  tarnen  et  in  corpore  et  extra  esse 

quaedam  bona.  Cf.  audj:  Quaeritur,  quid  ante  rem,  quid  cum  re,  quid  post  rem 
evenerit.  Et  in  consulatu  et  post  consulatum  defensor  pacis  fui.  Amicitia  per  ae  et 
propter  se  expotitur.  In  caede  atque  ex  caede  vivere.  Quae  pro  lege  Licinia  contraque 
eam  dicta  erant. 

Änm.  ©et)r  feiten  fagt  ber  Lateiner  gerabe  wie  ber  SJeutfdje  supra  subterque  terram,  intra 
extraque  munitiones  etc.  (Caes.  b.  c.  3,  72,  2;  Liv.  39,  4,  9;  25,  5,  6). 

134.  $ie  brei  ^rftpofttionen  ab,  de  unb  esc,  toeld)e  eine  Entfernung  oon  einem 
©egenftanbe  beseidjnen,  unterfdjeibeu  fid)  fo:  Ab  bejeidjnet  einfach  eine  GN« 
fevnung  ober  ein  SluSgeljeu  oon  einem  ©egenftanbe  unb  tyeifjt  einfach  „von', 


Digitized  by  Google 


—  101  - 


135—136. 


9.  Caesar  maturat  ab  urbe  proficisci;  Aquitania  n  Garumna  flamine  ad  Pyrenaeos 
montes  pertinet.  Hadrametnm  a  Zama  milia  passuum  decem  abest.  —  De  bejeidjnet 

$unäd)jt  „herunter,  fyerab,  f)inab"  oon  bem  SSereidje  eine§  fyöfjern  @egen= 

ftanbeS  nad)  Ciliem  niebrigeren,  J.  9?.  Descendit  de  rostris;  decurrit  de  colle;  dicitar 
panis  de  Capitolio  iactatus  esse  in  hostium  stationes.  (Sobann   ln^eid)nct   de  bie 

Trennung  einer  roef entließen  ißerbinbung,  eine  Trennung  oorfyer  eng  oerbunbener 
©egenftänbe  unb  fyeifjt  „oon  —  fjer,  oon  —  roeg",  g.  s?.  De  digito  anulum  de- 

traho:  de  praeda  ne  ternncinm  qnidem  attigit.  —  Ex    bejeicfjnet    eine  Trennung 

au§  bem  ^nnern  eine^  ©egenftonbe^  3?.  Darens  ex  Asia  in  Europam  traiecit; 
ex  vita  discedo  tanquam  ex  hospitio;  lucus  ex  insula  conspiciebatnr.  Cf.  Sagittae 
pendebant  ab  nmero  „Oon  ber  Sdjulter";  deque  viri  collo  dulce  pependit  onus  „Don 
bem  §alfe  fcerab";  alii  pendent  ex  arbore  gletdjfam  „au 8  bem  Saume",  weil  fi«  bttfelbft 
angefnüoft  fmo  unb  fo  mit  bem  Baume  oerwadjfen  erfdjeinen.  9lm  nächsten  ftef)t  ex  in 
ber  SBebeutung  ber  ^räpofttion  de,  fo  bafj  in  oielen  Serbinbungen  beibc 
in  faft  gan$  gleichem  ©inne  gebraust  werben.  Cf.  94. 

"Änm.  2>ie  frorm  a  ftcf)t  nur  oor  Äonfonanten,  ab  oor  totalen  unb  Äonfonanten  (jebod)  feiten 
oer  b,  v,  m,  f,  p,  g,  q;  häufiger  oor  d,  j,  1,  n,  r,  s;  nid)t  feiten  üor  c  unb  t),  a/)s  faft 
nur  in  ber  Serbinbung  abs  te,  wofür  (häufiger)  a  te,  aber  nie  (?)  ab  te  gefagt  wirb.  — 
E  fte$t  nur  oor  Äonfonanten,  baS  weit  häufigere  ex  oor  Sofalcu  unb  Äonfonanten.  9Kand)c 
Berbinbungen  $eigen  eine  ftereotnpe  Sorm;  fo  fagt  man  regelmäßig  e  regione,  e  re  publica, 
ex  tempore,  ex  parte,  ex  sententia,  ex  me,  ex  te,  ex  se  u.  ä. 

35.  Jür  ad  ift  nad)  geroöljnlidjem  ©pradjgebraudje  apud  51t  fetjen;  benn  toenn  bie 
^jkäpof.  „bei"  r»or  einem  ^Jerfonennamen  auf  bie  Srage  „wo?"  fteb,t  (be= 
fonberS  in  bem  (Sinne  „in  bem  §aufe,  in  ber  Umgebung,  im  SBereidje 
jemanbeS",  fran^öfifer)  chez),  fo  roirb  fte  burd)  apud,  juroeilen  burd)  cum  „in 

©emehtfdjaft,  in  ©efeUfd)aft"  Überfetjt,  <B.  Neoptolemus  apitd  Lycomedem  erat 
educatus.  Fnisti  apud  Laecam  illa  nocte.  Cum  Athenas  venissem,  sex  menses  cum 
Antiocho  philosopho  fni.  99ei  Serben  wie  esse,  habitare,  cenare,  rirere  u.  S.  fteb>n  apud 

unb  cum  faft  ob>e  Unterfd)ieb.  —  Ad  finbct  ftd)  auf  bie  grage  wroo?"  in  93er- 
bhtbung  mit  ^erfonennamen  fo  feiten,  bafc  e§  faum  nad)geab,mt  werben  barf; 
es  gegört  faft  nur  ber  Umgangssprache  an.  (Cf.  Ad  me  bene  mane  fuit  Cic.  Att. 

10,  16,  1  u.  10,  4,  8;  ad  regem  remanere  Liv.  24,  48,  9;  ad  exercitum  manere  Caes. 
b.  g.  5,  53,  3;  segnius  bellum  ad  hostes  apparatur  Liv.). 

136. 1)  Apud  Homerum  Nestor  saepissime  de  virtutibus  suis  praedicat.  Cui 
non  risum  moveat  Thersites  Homer icus  ?  2ttan  fagt  apud  Homerum,  apud  Cice- 
ronem,  apud  Livinm  u.  f.  w.  n  u tu  in  Homero,  in  Cicerone  u.  f.  w.),  wenn  man  fid)  auf 
Äußerungen  ober  SJorfommniffe  in  be  n  6  d)  r  i  f  t  e  n  ber  betreffenben  ^erfonen  bejicf)t.  SluSbrüdc 
wie  „§erfule*  bei  .Vcnoöfwn"  (b.  t).  ber  bei  Senopfwn  erwähnte  ober  oon  Senopfwn  gefdnlberte 
Sermleä),  „CbuffcuS  bei  §omer,  «jar  bei  ©opb>fle3"  überfefct  man  in  ber  Siegel  mit  9IlU 
>wibu«g  eine«  auä  bem  tarnen  gebilbeten  9lbjeftiod:  Hercules  Xenophontius  (=  Hercules 
qualis  est  apud  Xenophontem),  Ulixes  Homericus,  Aiax  Sophocleus.  Seltener  ftctu  ber 
^«n.,    S.  Prometheus  ille  Aeschylt  „ber  ^romet^cuS  bei  ^ifd)t)Iud".  —  2)Per  deos  iurare. 
Per  vos  memoriam  adulescentiae  una  exaetae  obtestor  (cf.  130,  1). 
.fei"  fjeifct  per  bei  ©djwurcn  unb  Beteuerungen.  —  3)  In   regnis  potestÄS  penes 
reges  est  Penes  vos  summa  victoriae  conatat.  Penes  „in  ber  ©cwalt,  im  33c^ 
n$e  jemonbcS"  wirb  nur  auf  ^Jcrfonen  belogen,  Occiso  Caesare  res  publica  penes 

Bmtos  videbatur  esse  et  Cassium.  —  4)  Inter  ambulationem  a  via  aberrare. 

Liter  cenam  obdormiscere.  Inter  epulas  nullum  verbum  ex  ore  eius  exiit. 
Ia$  jeitlidje  wbei"  im  Sinne  oon  „wäbjenb,  im  »erlauf  oon"  b>ifjt  inter,  (unflafnfd)  aud)  beim 
$crunbium,  ^.  33.  Mores  pnerorum  inter  ludendum  simplicissime  se  detegunt,  cf.  451,  5).  — 
5)  Caesar  ad  (ob.  apud)  oppidum  constitit  et  itixta  (ob.  propter)  murum 


Digitized  by  Google 


137.         r  —  102  — 

castra  posuit.  Caesar  viginti  tribus  vulneribus  percussus  iitxta  (ob 
propter)  Pompei  statuam  concidit.  Cycnus  nidum  facit  iuxta  (ob.  propter) 
ripas.  $a*  lofale  „bei"  &eif?t  bei  ©aajnamen  ad  ober  apud  (cf.  135);  „biegt  neben, $ an 
an"  iuxta  (cf.  128)  ober  (bei  Gicero)  propter,  j.  C  Sepnltus  est  iuxta  viam  Appiara, 
propter  Piatonis  statuam  consedimns.  3m  übertragenen  Sinne  fte&t  iuxta  erft  fett  StDtu* 
(9,  9,  4)  im  Sinne  üon  secundum  „gleid)  nad),  junädjft  nad)4*  jur  SJeaetdjmmg  be*  Hange«, 
ber  Reihenfolge,  j.  ».  Juxfci  deos  in  tua  manu  positnm  est  imperinm.  —  6)  Legatos 

circum  vioinas  gentes  mittere.  Circum  urbes  Etruriae  errare,  „Set-ljer; 
um,  in  —  herum"  in  »erbinbung  mit  einem  Serbum  ber  »etoegung  Reifet  circum  (feit  £n>in4 
aud)  circa).  —  7)  Praeter  (ob.  secundum)  pratum  rivus  fertur.  Teutoni  co- 
pias  suas  praeter  castra  Marii  traduxerunt  Secundum  „entlang,  iang«- 
gin";  praeter  „neben  —  oorbei,  cor  — gin".  —  8)  Superiore  nocte  cum  animo 
meo  (ob.  mecum)  multa  consideravi.  Cum  animo  meo  constitui  in  Americam 

demigrare.  3n  ben  SRcben*arten  „bei  fid)  bebenfen,  überlegen,  befdjliefeen"  cum  animo 
sun  (ob.  secum)  agitare,  cogitare,  reputare,  considerare,  volvere,  volutare,  stataere 
u.  ö.  mirb  ber  Überlegenbe  gleid)fam  im  SBerfepr  mit  feinem  eigenen  ©elfte  gebaerjt.  Statt  cum 
animo  buo  statuere  fagt  man  aud)  apud  animum  Baum  statuere.  Cf.  280.  —  9)  In  sum- 
ma pradentia  (ob.  quam  vis  prudens  sis)  tarnen  deeeptus  es.  Improbus  in 
maximis  divitiw  (ob.  licet  omnibus  rebus  abundet)  beatns  non  est 
„53 ei"  —  „trofr,  ungeadjtet"  wirb  burd)  in  c.  abl.  ober  (öfter)  burd)  einen  »ollen  Äon- 
aeffiofafc  übeTfefct. 

137.  Propter  „infolge  oon"  be&eidmet  ben  tt)atfäef)lid)  oorltegenben,  objeftioen  ©runb, 

OOn  bem  Ober  burd)  ben  etmaS  gefd)iel)t,  Attias  Navius  propier  paupertatem 

sues  pner  pascebat.  I*ropter  frigora  frumenta  in  agris  matura  non  erant.  —  CaOSa 

„um  -  rotHen"  bejeidjnet  nid)t  einen  fdjon  wirflid)  oorl)anbenen  ©runb,  fonbern 

eine  2lbftcf)t,  ettuaS  0U  erreichen,  93.  Sophistae  appellabantur  ii,  qui  o8tentatioDis 
aut  quaestus  causa  philosopbabantur.  Ad  Druidas  magnus  adulescentium  numerus  di- 
sciplinae  causa  („um  fid)  untcrrid)tcn  ju  laffcn")  coneurrit.  —  Ob   (beffen  Übertragene 

SJebeutung  am  beften  auS  gormein  nrie  mors  ob  oculos  versatur  erfannt  roirb) 
be$eiri)net  eigentlich  ben  ber  ©eele  oorfdjroebenben,  gebauten,  fubjeftvoen  ©runb, 
burd)  ben  man  bei  einer  £anblung  ftcf)  beftimmen  läfjt,       Qui  ob  aliqaod  emo- 

lumentum  suum  cupidius  aliquid  dicere  videntur,  iis  credi  non  convenit.  Ob  rem  publi- 
cam  labores  suseipere,  b.  Ij.  £ur  ^örberung  be8  ÖcmciniuoplS.  3ebod)  wirb  cS  oielfad)  in  ba 
SBebeutung  oon  propter  angeroenbet  unb  fommt  DorjugStucife  in  ben  ttuöbrüden  ob  hanc  cau- 
sam, ob  hasce  causas,  ob  eam  causam,  quam  ob  causam,  quam  ob  rem,  ob  eam  rem 

-  Gratia  fjeifet  eigentlid)  „&u  ©unften,  juliebe,  au§  Siebe  au",  aber  in 
ber  föeael  fcfjledjtmeg  roie  causa  „um  —  roitlen"  (Virgines  Sabinae  ludorum  gratia 
Romam  venerant);  boct)  fagt  man  in  $rofa  niemals  mit  bem  v?offeffio  mea,  tua, 
sua  etc.  gratia  für  mea,  tua,  sua  etc.  causa.  —  Prae  „cor,  wegen" 
nur  bei  Eingabe  eines  rjiubernben  ©runbeS  in  negatioen  Säfcen,  Prae 

iraeundia  non  sum  apud  me.  Nomen  alieuius  prae  metu  ferre  non  posse.  Matres  ac 
coninges  prae  gaudio  non  memores  decoris  obviam  agmini  procurrerunt.  Cf.  108. 

9lnm.  L  $a8  ardjntftifdje  ergo  fommt  nur  feiten  in  feierlicher  9iebc,  in  llrfunben  unb  öefejei-- 
fonncln  in  SJerbinbung  mit  einem  ©en.  oor,  9?.  virtutis  ergo  donari;  victoriae  ergo 
donnm  dedit. 

Knm.  2.  Causa,  aber  nid)t  gratia,  J^at  zuweilen  aud)  in  ber  beften  ^irofa  biefelbe  9?ebeut«ng 

mit  propter,  5.  S?.  Maxime  timoris  causa  pro  se  quisque  id  munus  legationis  recasabat. 
9lnm.  3.  „SBegen"  im  8inue  oon  „fooiel  anfommt  auf,  mit  SRüdftdjt  auf  bnE' 

per,  menn  e$  ftcb  um  eine  9RögUd)feit,  ein  können,  dürfen,  (Srlaubcn,  3u!afi*n  JflWÄ 
Rex  per  valetudinem  id  bellum  exsequi  non  potuerat.  Antea  per  aetatem  mijü 

nondum  licebat  auetoritatem  huius  loci  attingere.  Reliquum  aestatis  tempos  qaie- 

tum  fuisset  per  Poenum  hostem. 


Digitized  by  Google 


—  103  —  138—140. 

58. 1)  Propter  fastidium  odiosus  mihi  es.  Cicero  Marcum  filium  Athenas 
ad  Cratippum  misit  propter  summam  auctoritatem  et  urbis  et  magistri. 
2)  Venatores  canes  venationis  causa  condocefaciont.  Mercatores  maria 
transmittunt  quaestus  causa.  3)  Christus  hominum  gratia  mortem  sub- 
iit.  4)  Quam  multa,  quae  nostra  ipsorum  causa  non  faceremus,  ami- 
corum  gratia  facimus !  5)  Propter  {per)  strepitum  (ob.  prae  strepitu)  fieri 
non  potuit,  ut  verba  oratoris  perciperentur.  6)  Cum  Perses  quidam  esset 
gloriatus:  Solem  prae  sagittarum  multitndine  non  videbitis,  Leonidas 
respondit:  In  umbra  igitnr  pugnabimus.  7)  Puella  prae  lacrimis  loqui 
non  potuit  8)  Per  me  aut  manere  aut  abire  tibi  licet.  9)  Per  leges 
licet  telo  sui  defendendi  causa  uti.  10)  Suspendan tur  (licet)  per  me  om- 
nes fures.  11)  Cum  per  valetudinem  et  per  anni  tempus  navigare  pot- 
eris,  ad  nos  venito.  1 2)  Societatem  vobiscum  fecimus  non  Graeciae  in 
servitutem  redigendae,  sed  a  Persis  liberandae  causa.  13)  Impii  cives: 
Per  nos,  inquiunt,  patria  licet  pereat;  nobis  solis  et  vivimus  et  con- 
8ulimus. 

39.  w5ürM  wirb  burd)  pro  überfefct,  roenn  c§  bebeutet:  1)  „311m  <5d)ufce,aum 

93eften,  JUr  ^Ülfeletftung"  (©egeilf.  contra),  Convenit  dimicare  pro 
legibus,  pro  Übertäte,  pro  patria;  se  diis  immortalibus  pro  popalo  Romano  devovere; 
hoc  non  modo  non  pro  me,  sed  contra  me  est  potiuB ;  u>  anrt) :  Ciceronis  orationes  pro 
Milone,  pro  Sestio,  pro  Archia  poeta  etc.;  —  2)  „  an  ftatt,  fo  gut  tt)te",  j.  53. 
Scytbae  planst ris  utuntnr  pro  domibns.  Helvetii  pro  vallo  carros  obiecerant.  Volsci 

pro  victis  abiemnt;  —  3)  „jur  Sergeltung,  al§93eaaf)lung,aum£ot)ne 

für",  $.  99.  Nullam  mercedem  pro  tanto  beneficio  aeeepi.  Solvere  pro  vectura.  Pro 
frnmento  pecuniam  aeeipere.  Gratum  esse  pro  beneficio;  —  4)„getnäf$,im$Ber* 

l)ältni§  JU",  3.  33.  Helvetii  pro  multitndine  hominum  et  pro  gloria  belli  angustos 
se  fines  habere  arbitrabantur.  Pro  magnitudine  periculi  vos  obtestor,  ut  paci  consu- 
latis.  Pro  anetoritate  consulari  vos  hortor.  SöefonbcrS  \\\  tnerten:  Pro  se  quisque  „jeber 
für  feinen  Xeil"  =  pro  suis  quisque  viribus;  pro  mea  (tua,  xua  u.  f.  ro.)  parte  „an  meinem 
Seile,  foüfel  meinen  Seil  betrifft,  nach  meinen  Straften" ;  pro  rata  parte  „nad)  bem  bered)ncten 
Snteil,  nach  richtigem  SBerbältnlS"  (=  pro  portione);  pro  ririti  parte  „foDiel  efl  ein  Guuclner 
nur  wrmag,  nach,  SRanneSfvaft" ;  pro  tempore  et  re  „nach.  #eit  unb  Umftänben". 

140. 1)  Rex  iuvenis  pro  tnortuo  (=  ut  mortuus  ob.  tamquam  occisus)  ex  acie 
ablatus  est  2)  Neminem  sibi,  sed  patriae  natum  esse  Romani  censebant 
(et  57).  3)  Alcestis  pro  („anftatt")  Admeto  marito  mori  non  dubitabat. 
4)  Utinam  pretium  laborum  tandem  pereipiam !  Cf.  70.  5)  Fieri  non  pot- 
est,  ut  virtns  auro  argentove  ematur  (Cf.  107).  6)  Censeo  equidem  nemi- 
nem decere  sibi  uni  consulere.  7)  Omnes  pro  sua  quisque  parte  id  aga- 
mus,  ut  impudens  üle  causae  nostrae  proditor  poenas  seeleWs  persolvat 
(pendat,  det).  8)  Omnes,  qui  non  pro  me  sint,  contra  me  esse  credo. 
0)  Ad  omnes  casus  paratum  esse.  Äpparatum  belli  neglegere.  Pecuniam 
ad  bellum  conferre.  10)  Militibus  frumentum  in  sex  dies  (=  sex  dierum) 
distributum  erat  (cf.  126, 5).  11)  Pro  benefieiis  aeeeptis  gratiam  non  re- 
ferre  turpe  est.  12)  Non  semel  accidit,  ut  Athenienses  civibus  pro  maxi- 
mi8  in  patriam  meritis  iustam  debitamque  gratiam  non  referrent.  13)  Han- 
nibal  omnes  Latinos,  quoscumque  ceperat,  sine  pretio  reddidit  se  prop- 
terea  in  Italiam  pervenisse  professus,  ut  pro  Latinorum  libertate  contra 
Romanos  pugnaret.  14)  Veritas,  honor,  elegantia,  officium,  honestas  et 


S 

Digitized  by  Google 


141-142 


—  104 


pudor.  üRan  hüte  fid)  ja,  in  bicfcn  Slusbrfiden  sensu*  anjuwcnben!  Cf.  161,  «nm.  15)  Im- 
perator Nero  cum  quondam  gravedine  laboraret,  Romae  publicae  sup- 
plicatione8  habitae  sunt  pro  augusta  eius  voce,  quae  cum  per  se  ad- 
modum  exilis  esset,  tum  vero  plane  erat  obtusa.  16)  Cave  eum  j>ro 
amico  (cf.  19,  «nm.  2  u.  37,  «nm.  2)  habeas,  quem  tibi  praesenti  (ob.  in  os) 
blandiri  non  pudeat. 
141.  Ante  bilbet  ben  ©egenfafc  oon  post  „hinter"  unb  bejeicrjnet,  bafj  man  einen  ©egert* 

ftanb  0  0  r  fid)  l)at,  93.  Pythias  a  piscatoribus  petivit,  ut  ante  suos  hortos  pisca- 
rentur.  Fit  obviam  Clodio  anie  fundum  eius.  Ipse  ante  se  falcatos  currus  habebat. 

Ante  pedes,  anie  oculos.  —  Pro  beaeidjnet,  ba|  man  fid)  oor  einem  ©egenftanbe 

befinbet  Unb  benfelben  im  DtÜtfen  l)ttt,  h.  Caesar  legiones  pro  castris  constitnit, 
pro  vallo  collocavit.  Tarquinius  pro  curia  sedebat.  Sedens  pro  aede  Castoris  dixit.  — 

Prae  „oor —  Ijer*  fommt  nur  bei  ben  Serben  agere,  ferre,  gerere,  mittere, 
teuere  u.  fi.  unb  jroar  nur  in  SBerbinbung  mit  einem  'perfonalpronomen  oor, 

SB.  Pugionem  prae  me  fero  „ich,  trage  einen  $>old)  bor  mir  her,  offen  jur  Schau* ;  ora- 
tor  fiduciam  prae  se  tulit;  armentum  prae  se  agere;  cultrum  prae  se  tenere.  —  Ob 

b,at  lebiglid)  in  ber  9?eben§art  ob  oculos  versari  „oor  9lugen  fdjroeben"  (=  ocu- 
lis  obvereari)  lofale  öebeutung.  —  Coram  „in  ©egemoart,  in  2lnroefenf}eit" 

Ctnet  s$erfon,  h-      Mihi  eoram  genero  raeo  convicia  facere  ausus  es. 

9lnm.  1.  Pro  bat  nicht  feiten  bic  »ebeutung  „üorn  auf,  üorn  in,  auf  bev  Horbcrfeite  eine«  Crte>r, 
Acies  pro  litore  stabat  „Dorn  an  ber  Äiiftc".  Pro  muro  pugnare  „üom  auf  b:v 
2)?auer  fämpfen".  Pro  rostris  dicere;  pro  vallo,  pro  tribunali  stare;  pro  suggesa 
pronuntiare;  litteras  pro  contione  recitare  „Dorn  in,  üor  ber  SJolfäücrfammlung".  Ma- 
lieres  pro  tectis  aedificiorum  („üorn  auf  ben  2>äd)cm  bev  $äufcr  ftebcnb")  saxa  cer- 
tatim  mittebant.  Pro  raoenibus  iela  micabant. 

9(nm.  2.  $a«  bcutfdjc  bor  in  ben  Lebensarten  „eine  Siebe  halten,  ipreeben,  üerfcanbeln,  febwöret" 
hei&t  coram  nur  bann,  wenn  bie  aufällige,  nicht  $ur  Sache  notroenbige  ©egenwart  einer  fc- 
fon  ober  SJerfammlung  gemeint  ift;  bagegen  apud,  wenn  ber  jenige,  oor  welchem  gefprodKn 
wirb,  bic  eigentliche  ^Jerfon  ift,  an  welche  bie  SKebe  gerichtet  tft,  ober  mit  ©e^iebung  auf  riw 
ißerfammlung,  welche  bic  ßnrfcbetbung  in  ber  betreffenben  ©ad)c  bat;  Olfo;  ajmd  senatum 
verba  facere  „üor  bem  ©enatc  reben",  (bagegen  in  senatu  v.  f.  „in  einer  6enate"OT; 
fammlung  reben",  ad  senatum  v.  f.  „eine  Siebe  an  ben  ©cnat  richten");  apud  popalain 
loqni  „oor  bem  SBolfe  reben",  (bagegen  coram  populo  1.  „in  Änwefenbcit  beä  Solle*  b<>* 
"Bort  nehmen");  apud  iudices  causam  dicere  (defendere.  accusare),  apud  praetorem 
profiteri,  apud  tribnnos  militum  iurare  u.  a.  Cf.  Liv.  35,  49 :  Coram  quibus  magis 
quam  apud  quos  verba  faceret,  Archidamus  rationem  habnit.  —  „3emanben  vot 
©eriebt  forbern,  bringen"  aliquem  in  ins  vocare  (ducere)  ober  in  iudicium  adducere; 
„üor  ÜJerid)t  geben,  fommen"  in  ins  adire,  in  iudicium  venire,  ad  iudicium  adesse, 
„einen  ^ro^ef,  üor  ben  ^rätor  bringen"  litem  ad  praetorem  deferre  u.  ä. 

9lnm.  3.  Ab  fteljt  für  ba«  beutfebe  „üor,  gegen"  bei  ben  «uSbrücfcn  „üerteibigen,  bt* 
wahren,  f cpü^cn,  fiebern"  (defendere,  custodire,  munire,  tegere,  lueri,  tutart,  ra- 
rere IL  ix.),  93.  Defendere  aliquem  ab  hostibns,  ab  inimicorum  telis;  tueri  fines  saos 
ab  ineursionibas  hostiam;  tutus  a  periculo,  ab  insidiis;  portus  ab  Africo  tegebator, 
ab  Austro  non  erat  tutus ;  legatos  tegere  ab  ira  hominum  u.  ä.  SWit  contra  (ob.  0* 
versus)  werben  biefc  Serben  nur  bann  üerbunben,  wenn  baS  33 ef  einben  bcö  abauroebrcnlM 
Wegcnftanbeä  auSacbrüdt  werben  foll  ($.33.  Cic.  Verr.  1,  153;  5,  39;  prov.  11  a.  41; 
Mur.  7;  Cael.  63  u.  b\).  Tutus  regelmäßig  mit  ab,  feiten  mit  ad,  unflafjifch  mit  adrersus 
üerbunben.  —  Securus  a  „niebt*  938fe«  fürebtenb  oon  irgenb  einer  Seite  ber",  aber  Krum* 
de  „unbefiimmert  um".  —  Cautus  a  „aefiChert  üor",  aber  cautus  in  re  (unflaffifch  ad.  ad- 
versus,  contra,  erga  rem)  „üorfichtig  m  ober  gegen  ctwaS". 

142.  SBci  3?ergleicfjimgen  Reifst  prae  einfad)  „im  33  er  gl  ei  d)  mit",  praeter  ba^ 
gegen  „uor*,  b.  I).  „me^r  al§".  2)emnad)  ^ei§t  Ego  prae  ceteris  beato 
sum  „id)  bin  im  23erg(eid)  mit  ben  übrigen  (nergleid)§n>eife)  glücftid)",  aber  Ego 
praeter  ceteros  beatus  sum  ,,id)  bin  gtücflid)  oor  alten*,  b.  I).  „id)  bin  von 
allen  ber  glücflid)fte.  Cf.  Se  ita  putat  Atticum,  ut  veros  illos  prae  se  paene  agrestes 
putet.  Sunt  qui  omnia  humana  prae  diviliis  spernant.  Gustatus  praeter  ceteros  senso* 


Digitized  by  Google 


—  105  —  143—146. 

dalcedine  commovetur.  Phalaris,  cnins  est  praeter  ceteros  nobililata  crudelitas.  Praeter 
tetemt  florere  „meljr  als  bic  emberen,  am  meiften  unter  allen  fid)  auSacidmen".  "iKit  Deflation 
beifu  praeter  ceteros  „am  wenigften  oon  allen",  j.  33.  Invidiam  praeter  ceteros  tu  metuere 
non  debes.  —  Über  ad  cf.  150,  6;  über  pro  „im  »crbältniS  $11"  139,  4. 
Slrtm.  £töiuS  unb  Spätere  oerwenben  <mr  $e&eidmung  beS  33orrangeS  neben  praeter  aud)  bie 
S£räpof.  ante,  bcf.  in  SJevbinbung  mit  omnes,  omnia,  alios,  ceteros. 

143.  i  irr  um  bejeidmet  eine  wirflid)  frciSförmige  ^Bewegung,  eine  ollfeitige  llmfchlicftung  ober  aud)  baS 
llmbcrgeben  bei  einer  als  trete  gebauten  SWenge  (cf.  136,  6),  wätjrcnb  circa  allgemeiner  „in 
ber  Umgebung,  bei"  bebeutet,  ob,ne  bafe  man  gerabe  an  bie  ÄreiSform  ju  benfen  b,ätte,  33. 
Terra  circum  axem  se  snmma  celeritate  convertit.  Templa,  quae  circum  forum  sunt. 
Naevias  pueros  circum  amioos  dimittit  Venator  canes  circa  se  habet.  Circa  Humina 
et  lacus  frequens  nebula  est.  Sei  ungefähren  un0  3c'tDClnmmun9cn  f*noct  ^  nuc 

circa,  nie  circum,  ).  33.  Oppida  circa  (=  ad,  fere,  circiter)  septuaginta  direpta  sunt. 

Iii  Cis  unb  trans  bqeidjncn,  bafc  ber  genannte  Crt  unmittelbar  berührt  wirb;  citra  unb  ultra 
bejeidmen,  baß  ber  genannte  Ort  nicht  berührt  wirb,  fonbern  ein  3wlfd)enraum  übrig  bleibt, 
luanfreid)  liegt  eis  Pyrenaeum  montem,  Italien  trans  Alpes;  aber  Portugal  liegt  ultra 
Pyrenaenm,  $ariS  citra  Pyrenaeum.  ftrüber,  alS  baS  Glfafc  $u  Sranrreid)  gehörte,  lag  ftxant- 
reich  oon  unS  aud  trans  Rhenum,  jeftt  ultra  Rhenum. 

Hnm.  $n  ganj  ähnlicher  Seife,  wie  citra  unb  ultra  in  ber  SBebeutung  „in  bem  Saume  bicS 
feit*,  in  ber  ©egenb  jenfeitS"  nur  eine  unbeftimmte  CrtSangabc  enthalten,  bezeichnen  aud) 
bie  ^räpofitionen  intra,  extra,  infra  unb  supra  ben  Crt  in  viel  unbeftimmterer  Seife  als 
in,  ex,  sub  unb  super,  gerabe  wie  im  $cutfd)cn  „innerhalb,  aufecrbalb,  unterhalb  unb 
oberhalb".  8o  benft  man  t,  33.  bei  sub  unb  super  baS  unter  unb  ü b e r  in  unmittelbarer 
^Berührung  mit  bem  ©egenftanbe,  aber  bei  infra  unb  supra  in  einer  beliebigen  (Entfernung 
oon  bemfelbcn.  33efonberS  bemerfe  man  bei  Serben  ber  Bewegung  extra  „aus  (ben  burd) 
bie  Sache  gegebenen  (Brenden)  h  i  n  a  u  S  ",  intra  „in  —  hinein",     83.  Arma  extra  ur- 
bem  efTerri  iussit,  manum  extra  currum  porrigere,  aliquem  extra  Italiam  ablegare ; 
hostes  intra  moenia  compellere,  intra  castra  se  reeipere,  intra  regiones  venire. 
145.  Ahsque  „obne"  ift  ein  archaiflifcheS  Sort  (cf.  baS  bcutfd)e  „  f  o  n  b  e  r  ■ )  unb  barf  beim  Satein- 
fdjreibcn  nid)t  gebraucht  werben,  wenn  aud)  ßicero  baSfclbc  einmal  (Att.  1,  19,  1)  oielleidjt  (?) 
mit  9lbfid)t  angemanbt  baben  mag.  SKan  fage  al|"o  j.  33.  nid)t  absque  dubio  für  sine  dubio. 
HS.  1)  Pone  „bunter",  ein  vulgäre«  Sort,  ftebt  nur  feiten  ftatt  post  unb  überall  nur  räumlid). 
—  2»  Tenus  „bis  an"  bezeichnet  bie  ©renje  ober  baS  3iel,  bis  wol)in  etwa«  ftcf)  aushelft 
ober  erfrredt,  5.  SB.  Antiochus  Tauro  tenus  regnare  iussus  est.  S8on  ber  3C**  wirb  e$  bei 
Älafiifern  nie  gebraucht.  GS  ftef)t  in  ber  Siegel  mit  bem  Wbl.  (cf.  129),  juweilen  aber  aud) 
mit  bem  ®  e  n.  befonberS  bei  Tanten  uon  foldjen  ©liebem,  welche  boppelt  oorbanben  finb,  j.  SB. 
crurum  tenus,  lumborum  tenns;  bagegen  alvo,  pectore,  umbilioo,  collo  tenus.  (3)iefelbe 
$ebeutung  wie  tenus  bat  baS  feltene  fini  ober  fine  c.  gen.) 

3lnm.  Verbo  tenus  bebeutet  „bloß  bem  Sorte,  bem  Warnen  nach"  im  ©egenfafce  311  „ber  Sadje 
ober  Sirflicfjfeit  nad)"  (cf.  Cic.  leg.  3,  15.  Liv.  34,  5,4).  „S  ort  lieb"  fjeifet  ad  verlmm 
(J.  33.  ediscere,  exprimere)  ober  totidem  cerbis  ober  exsdem  verbis,  rertmm  ex  verbo, 
verbum  pro  rerbo  (reddere,  transferre). 
3)  TaS  Äbocrbium  usque,  etg.  „in  einem  fort,  in  ununterbrochener  ftolge"  wirb  flafjifd)  nid)t 
als  ^Jräpofition  gebraucht  (cf.  128,  9lnm.  1),  üerbinbet  fid)  aDcr  oft  mit  ^ßräpofitioncn  (nam. 
ah,  ex,  ad  unb  in),  um  ben  3ufammcnbang  oon  einem  fünfte  jum  anbern  auS^ubrüden,  wo 
mir  im  Xeutfchen  „oon  —  an,  oon  —  ber,  bis  —  bin"  gebrauchen,  z-  SB.  I  sque  a  Dianio  ad 
Sinopen  navigaverunt ;  usque  ex  ultima  Syria  navigare;  ab  imis  unguibus  usque  ad 
verticem  summum;  usque  in  Pamphyliam  legatos  mittere.  33ei  Stäbteuamen  fagt  man 
felbftoerftänblid)  usque  Romam  ober  Romam  usque.  —  4)  Infra  „unterhalb,  unter" 
(<*fgenf.  supra)  fte^t  ebenfowob.1  in  93c$ug  auf  ben  Crt  0>.  SB.  Infra  lunam  nihil  est  nisi 
mortale  et  cadueum)  als  aud)  auf  @röße,  Sürbe  unb  9?ang  =  inferior  c.  abl.  ($.  33.  Uri 
sunt  magnitudine  paulo  infra  elepbantos;  omnia  humana  infra  me  esse  iudico),  feiten 
auf  bic  3eit  =  post  (cf.  Cic.  Br.  10,  40).  —  5)  Supra  „oberhalb,  über"  (öegenf.  infra) 
flefjt  räumlid)  (j.  33.  Supra  lunam  aeterna  sunt  omnia  ;  accumbere  supra  aliquem),  feiten 
jtitlid)  =  ante  (j.  33.  supra  hanc  memoriam  „Oor  unferer  3C^") ;  fobann  oft  in  ber  Söebeiu 
tung  „über  —  f>inau8M  in  33ejug  auf  Ort  unb  Wafj  (5.33.  supra  Maeotidis  palndes; 
s*pra  vires;  supra  hominis  fortunam;  supra  duos  menses).  33ei  3ob/langaben  Oers 
roenbet  man  jebod)  ben'er  plus  ober  amplius  als  supra  (ober  super);  Giccro  fagt  plus  du- 


/ 

Digitized  by  Google 


147-150. 


—  106  — 


centi  milites,  amplius  quingenti  cives,  nidjt  supra  ducentos  milites  ober  saper  quingento 
cives  (cf.101).  —  6)  Ultra  „  j  e  n  f  c  i  1 4  "  im  Sinne  oon  „  ü  b  e  r  —  f)  i  n  a  u  I  ■  (cf.  144),  bilblid 
oon  ber  Überfd)rcilung  eineö  yjia&e«  ober  einer  (*rcnje  (j.  93.  ultra  vires,  ultra  nnmerum 
ultra  modum  progredi.  6o  aud):  u//ra  ferainam  mollis  „nod)  weid)lid)er  als  ein  Sab- 
ultra  fortem  temerarius).  Sei  bcftimmten  »frljlangaben  barf  man  ultra  nidjt  aniocnben. 

147.  9?ein;  nur  bie  beiben  $räj>ofitionen  in  unb  »itb  fielen  auf  bie  ftrage  roo?  mit  bem  Äbl, 
auf  bie  ftrage  wof)in?  mit  bem  ?lcc,  wäfjrenb  ntjxr  unb  baS  l)öd)ft  feltene  subter  au 
beibe  fragen  wenigstens  in  guter  $rofa  ben  Äcc.  regieren,  $.  93.  Vesci  super  mensam  „ai 
einem  Xifdje  fpeifen".  Galli  super  umbilicum  erant  nudi.  Saguntini  domos  super  - 
ipsos  concremaverunt.  Plato  iram  in  pectore,  cupiditatem  subter  praecordia  locavit 
(Uber  einen  befonberen  ©ebraud)  oon  super  cf.  148). 

148.  SMcfe  JRebeweife  ift  nidjt  gerabe  falfd)  (super  finbet  fid)  ftatt  de  einigemal  in  Cicero«  Staefci 
unb  bei  fiioiuS);  aber  eS  ift  bodj  Diel  gebräudjlidjcr,  ftatt  super  bic  ^räpof.  de  ju  fefren. 

149.  In  itinere  scribere  etnfad)  „auf  einer  SRcifc,  auf  bem  SRarfdje  (=  unterwegs )  fdjreiben" 
in  faga  praedari  „auf  ber  &lud)t  plünbern".  ?(ber  ex  itinere  epistalam  scribere  .ein« 
93ricf  unmittelbar  oon  ber  SReife,  00m  9Rarfd)e  auö  fcfjrciben"  (bie  JReife  als  unmittelbare! 
SluSgangSpunft  für  bie  fcanblung  beS  ©djreibenS  gebadjf),  alfo  „unter  ben  mit  ber  SHeiii 
unmittelbar  oerbunbenen  SJcrfjaltnifien  (Umftänbcn)  fdureiben" ;  ex  fuga  praedari  „auf  bei 
ftlucbt  plünbern  unb  jwar  fo,  wie  eS  bie  mit  ber  ftlucfjt  unmittelbar  oerbunbenen  Umftänbi 
bebingen".  Cf.  /n  itinere  unb  ex  itinere  aliquem  aggredi,  cum  aliquo  confligere,  proelium 
facere,  proelio  dimicare. 

150.  1)  ünum  Britanniae  latus  contra  (ob.  adver stis)  Galliam  situm  est.  Etiamad- 
versus  hostes  of  ficia  quaedam  servanda  sunt.  $as  örtliche  „  geßf  nüber*  beifet  ron/™, 
adrersus,  adrerstwt  (feiten  exadrersus  ob.  exndrersum)  c.  acc,  e  regione  („gerate  gegenüber  < 
c  gen.  ober  dat,,  ex  adverso  c.  dat.,  3.  93.  Porta  Iovis  adversus  castra  Romana  erat. 
Tumulum  quendam  adversus  Elaeam  castris  cepit.  Libo  insula  contra  Brundisüium 
portum  est.  E  regione  oppidi  collis  egregie  munitus  erat.  E  regione  castris  castra 
posuit.  Portus  ex  adverso  urbi  positus.  «ejietjt  fid)  baS  beutfdjc  „gegenüber"  auf  ein 
freunblicfjeS  ober  fcinblidjeS  93err>alten  (93cncf)men)  in  Sejug  auf  eine  ^Jerfon  ober  €ad)e,  fö 
Reifet  es  regelmäßig  adversus  (adversum).  —  2)  Quando  Cicero  orationes  contra 
(ob.  in)  Catilinam  habuit?  Cum  antea  Semper  benevolentissimus  ergo, 
(ob.  in,  adversus)  nos  fueris,  nunc  acerbe  semper  in  (ob.  adversus)  nos 

B>gis.  Contra  beaeidjnet  bei  fflaffifern  ftetS  eine  feinblidje,  *rga  faft  auSfdjliefelid)  eine 
frcunblidje  ©efinnung  ober  $anblung;  in  briieft  bie  9tid)tung  einer  (fei  eS  freunblidbcii 
ober  feinblidjen)  Weigung  ober  $>anblung  nad)  einer  ^erfon  ober  einem  perfonifteierten  ©egefc 
ftanbe  b,in  au«;  adversus  entfpridjt  oßOig  bem  bcutfdjen  „gegenüber"  (cf.  150,  H - 
3)  Hic  pons  viginti  fere  (ob.  ferme,  circiter)  milibus  thalerum  constitit. 
Ad  ducentas  domus  incendio  deletae  sunt,  „®rgen,  an"  =  „ungefähr,  etwa" 
bei  unbeftimmten  3af)lbeftimmungcn  wirb  burd)  bie  ?lbocrbien  fere,  ferme,  circiter  (feiten 
quasi)  ober  bic  ^räpofttion  ad  (cf.  128)  auSgcbrüdt;  fiioiuS  roenbet  aud)  circa  c.  acc.  an. 
Paene  fann  in  biefem  Sinne  nidjt  gebraucht  werben,  benn  eö  bebeutet  „faft,  beinahe"  (cf. 
497,  8).  Admodum  bei  3af)len  ih-      admodum  centum  turres)  Reifet  „minbeftenS,  gut  an 

bic,  oofle"  4)  Adverso  flumine  natare  multo  difficilius  est  quam  sectmdo 

(sc.  flumine).  5)  Nimiam  severitatem  in  filium  adhibuisti.  «erbuut  sd- 
hibere  fann  nur  bann  für  bo*  beutfdjc  wgebraud)en,  amoenben"  genommen  werben,  wen« 
^ugleief)  ber  3 10 cd  mo$u  ober  ber  ©egenftanb,  wobei  unb  worin  etwas  gcbraudjt  wirb, 
t)injugefe&t  ober  bod)  wenigftenö  runmgebadjt  ift,  Remedia  morbis  adhiberc;  aliqnero 

adhibere  testem ;  vim  alicui,  aliquem  in  consilium  adhibere ;  nuetoritas  adhibeatar  au 
acriter  monendum  (cf.  52).  —  6)  Canis  parvus  est  ad  elephantum,  sed 
magnus  ad  murem.  Cicero  doctus  fuit,  sed  nihil  ad  Varronem.  „drflH1, 
ßfflfnfioer"  im  Sinne  oon  „rüdfidjtlidj  ber  Cuantität  (ÖJrö&e,  ^cbeutung,  ©ert)  jufammm 
gefteat,  uerglictjcn  mit"  Reifet  bei  Slbjeftioen  ober  quantitarioen  «udbrüden  ad,  feiten  adrertu*. 
Prae  „im  93erglcid)  mit"  (cf.  142)  f)cbt  ben  ^wiidjen  jwei  QJegenftänbcn  befteb.enben  Unterf^i^ 
ober  Slbftanb  b,eroor.  -  7)  Praeter  (refp.  contra)  spem  nostram.  Praeter  (reff  w- 


Digitized  by  Google 


—  107  — 


151. 


tra)  omnium  exspeotationem.  Praeter  (refp.  contra)  ordinem  et  morem. 
Praeter  (refp.  contra)  consuetudinem  meam.  Praeter  (refp.  contra)  senten- 
tiam  ducis.  Aliqaem  praeter  (refp.  contra)  leges  capitis  damnare.  Sejcidjnet 
baä  beurfme  „flrnrn,  tuiöcr"  blofe  eine  Abweisung  oon  einer  gegebenen  Worin,  fo  Reifet  eö 
latemtfd)  praeter;  bejeidmet  e$  aber  ein  feinblidjeö  (Entgegen  fjanbeln,  ein  bireftefc  SB  iber= 
iueben,  fo  roirb  e*  burd)  contra  überfe&t.  —  8)  Nihil  melius  est,   ut  Iuvenalis 

verbü  utar,  quam  mens  sana  in  corpore  sano.  Qmax  fjcifjt  loqui  cum  aliquo 
„mit  jem.  reben"  (=  colloqui  com  aliquo).  «ber  bie  StebenSart  „um  mit  jemanbem 
(j.  ».  Cicero)  $u  reben",  b.  §.  „um  mid)  ber  ©orte  Gicero«  ju  bebienen"  wirb  nid)t  ut 
cum  Cicerone  loquar  überfefct,  fonbern  ut  Ciceronis  verbis  utar  ober  ut  ait  Cicero  ober 
si  Ciceronem  audire  volumus.  —  9)  Omnium  bonorum  humanorum  secundum 
deos  nihil  animo  divinius  est  Secundutn  Lutetiam  Parisiorum  Lugdunum 
maxima  Francogalliae  urbs  est.  Secundum  fratrem  meum  tu  mihi 
carissimus  omnium  hominum  es.  Sextus  ab  Romulo  rex  fuit  Servius 
Tullius.  Ordo  militum  apud  Indos  proximus  est  a  sacerdotibus.  Tiberii 
prineipis  aetate  Patavium  urbs  Italiae  a  Roma  secunda  (ob.  proxima) 

esse  videbatur.  Senn  „nad)"  im  Sinne  oon  „aunädjft  nad)"  einen  9tang,  $umal  »er= 
gleidjenb,  augiebt,  fo  Ijeifjt  c«  secundum;  aber  bei  einer  buvd)  ein  galjlroort  00CT  "äbjeftio 
fofttmmt  angegebenen  SRei&cnfo Ige  Reifet  „nad)"  ab,  93.  Tertius  a  consulatu  meo  annus; 
proximus  (=  secundus)  ab  aliquo  „ber  nädjfte  (ob.  erfte)  nad)  jemanbem".  Eabci  beadjtc 
man,  ba&  ber  Cateüier  bei  ber  3afjlung  oon  einem  beftimmten  fünfte  au«  ben  torminus  a  quo 
mitrechnet;  bemnad)  bdfct  „ber  erfte  nad}  jem."  secundus  ab  aliquo,  „ber  britte  nod) 
jem."  quartus  ab.  —  10)  Castra  post  ipmm  proelium  (ob.  secundum  proelium, 
sub  proelium,  ex  proelio,  statim  ob.  confestim  ab  ob.  ex  proelio)  ex- 
pugnata  sunt  Senatus  frequentior  erat  quam  esse  solet  secundum  dies 
festos.  Sub  cenam  dormire  mihi  salubre  esse  non  videtur.  „Unmittelbar 
nad),  fllrid)  nad)"  Ijeifjt  post  ipsum  {ipsam  u.  f.  to.)  ob.  secundum,  sub  c.  acc.  (cf.  126,  6), 
(fiatim  ob.  confestim)  ab  ob.  ex.  —  11)  Fretum,  in  quo  Hella  ex  aureo  arieto 
delapsa  erat,  ex  (ob.  ab)  ea  nominabatur  Hellespontus.  Minimo  meo 
filio  ex  (ob.  ab)  avo  nomen  dedi  Fridericum.  2«an  faßt  nomen  aeeipere  (capere, 
assequi,  ducere,  dare,  ittdere,  reperire,  inrenire),  nominare  it.  f.  n>.  ex  ober  ab  re  „nad) 
ftroaä"  (cf.  uaXtlv  xtva  ix  ober  ano  Tawf),  5.  93.  Non  ex  artis,  sed  ex  geniis  vocabulo 
Qominati  sunt.  Urbem  Romulus  e  suo  nomine  Romara  nominavit.  Aeneas  ab  nomine 
oxoris  Lavinium  appellavit  Uli  nomen  indiderunt  ex  nomine  urbis.  Tigri  nomen 
est  inditum  a  celeritate.  Syrtibus  nomen  inditum  est  ex  re.  llle  cognomen  ex 
contumelia  traxerat.  Pharus  nomen  aeeepit  ab  insula.  —    12)    Structura  gem- 

marum  pro  varietate  herbarum  diversa  est.  Pauperes  pro  viribus  adiu- 
vato.  Numa  annum  ex  cursu  (ob.  ad  cursus)  lunae  in  duodeeim  menses 
descripsit.  Homines  fallaces  omnia  ad  voluntatem,  nihil  ad  veritatem 
loquuntur.  Servi  omnia  ad  iussum  nutumque  dominorum  faciunt  Milites 
ad  praescriptum  (ob.  ex  praeeepto)  se  reeeperunt  Consilium  pro  tempore 
et  pro  re  capere.  Aliquid  describere  ad  historiae  fidem.  Secundum 
naturam  vivere.  Homicidae  ex  legibus  supplicio  multantur.  „Sladf  =  „gc* 
maß,  in  Übereinfrfmmuug  mit"  secundum;  =  „nad)  Wcftgabe,  im  SJertjältnifi  ju"  pro; 
=  „nadj  einer  beftimmten  Worin  unb  5HcgeI,  in  $inblid  auf,  in  JRüdfid)t  auf"  ad;  —  „ent- 
ft>rea>enb  ber  oon  einer  Seite  Ijer  erfolgten  Änregung,  ©efiintmung  ober  Skranlaffung"  ex 
&  93.  vitam  ex  praeeeptis  philosophiae  agere;  e  virtute  vivere;  ex  Benatus  consulto; 
ex  consuetudine  sua.  Cf.  98,  «nm.  2). 
151. 1)  Ad  Plataeas  Graeci  splendidam  victoriam  o  Persis  consecuti  (ob. 
adepti)  sunt  „Qtinen  6ieg  baoontragen  über  jem."  Reifet  victoriam  consequl  ober 
adipisci  ab  aliquo,  victoriam  parere  de  (ob.  ex)  aliquo,  gctoöfjnlid)  ober  cinfad)  vincere 


Digitized  by  Google 


152. 


—  108  — 


(devincere)  aliquem.  5>ic  (citcnen  ?lu$brürfe  rirforiam  repurtare  ab  (ob.  ex)  atiquo  unl 
virtoriam  rtftrrt  ex  aliquo  bcbeuten  „ben  Sieg  aus  bcm  Äamöfe  mit  in  bic  vnmnt  jurüd 
bringen".  —  2)  Triumphare  ob.  triumphum  agere  ex  (ob.  de)  aliquo 
3)  Pontem  in  flumine  facere.  In  Tiberi  ligneus  pons  erat.  9iad>  römiid* 
«nfcfcauung  Hegt  bie  »riirfe  auf  bem  &lufic.  —  4)  Iter  per  Alpes  facere.  Pei 
Vindobonam  Venetiam  proficisci.  Trabern  per  forum  portare.  Per  occi 
sorum  corpora  viam  sibi  facere.  Via  ab  Isthmo  in  Megaridem  Atti- 

camque  per  saxa  Scironia  fert.  $er  Ert  ober  ©egenftanb,  meldjen  man  bei  eine 
Sfctoegung  pafftert  ober  betritt,  wirb  mit  per  „über"  (nidjt  super)  bejeidmet.  —  5)  Epistulau 
super  epistalam  (ober  ex  epistala  ob.  aliam  super  aliam  ob.  alias  post  alias  epistulas 
scribere.  Facinus  super  facinas  (ob.  alia  ex  aliis  facinora)  edere.  Alias  ex  aliis  pe 
ennias  colligere.  Capreae  alia  post  aliam  in  virgulta  aufugerunt.  Diem  ex  (ob.  de)  du 
exspectare.  Bella  de  bellis  gerere. 

Krim.  1.  $a3  rein  abuerbiolc  „oon  iag  $u  Sag"  Reifet  in  die*;  „oon  Safcr  $u  Saijr' 
in  annos;  „oon  ©tunbe  $u  Stunbe"  in  Horas.  Aber  „©tunbe  auf  (stunbe  DerflofV 
hora  ex  (ob.  '/V  hora  praeteriit. 

(>)  Nisi  tu  fuisses  (ob.  auxilio  venisses  =  sine  tua  opera),  filius  metu 
fluctibus  submer8us  esset.  Nisi  Themistocles  fuisset,  libertas  Graecorum 
interisset.  Nisi  unus  vir  fuisset  Horatius  Codes,  Tusci  per  pontem  in 
urbem  irrupissent.  Nomen  Herodoti  non  exstaret,  nisi  historiam  scripsisset 
Senn  bn$  bcutfdjc  „oljne"  ben  Sinn  b>t  „wenn  jcnmnb  ober  etroaS  nidjt  roare,  nidjt  gerpefen 
märe",  tnuft  e«  (bcf.  bei  folgenbem  ^erfonennamen)  nid)t  burd)  sine  überfefct,  fonbern  burdj 
einen  bem  jebeSmaligen  8ufamment)ange  angemeffenen  fcuöbrurf  gegeben  toerben.  («u«nabmen 
feiten,  bod)  aud)  bei  Gicero,  j.  0  vitae  philosophia  dux,  qnid  Tita  bominum  sine  k 
esse  potuisset!  Quid  ennmerem  artinm  multitudinem,  sine  quibus  vita  omnino  nalla 
esse  potuisset?).  —  7)  Sine  dubio  istud  per  iocum  dixisti.  Agricola  sine 
ulla  dtdntatione  in  11  u  vi  um  se  proiecit,  ut  puerum  servaret.  Sine  dubio  = 
„ungioeifclbaf  t,  fidjerlid)"  (=  haud  dabie);  sine  (ulla)  dobltatione  a,eroötyilf<$ 
„obne  (alle*)  Zögern,  ob,ne  (alles)  SJebenfen",  aber  aud)  „unfireitig,  ganj 
entfdjieben"  (=  sine  controversia),  $.  Cio.  Tasc.  3,  5;  Balb.  31;  Yerr.  4,  39. 
Mnm.  2.  TaS  beutfrfjc  „ofjne  allen  3roeifel"  Reifet  nie  sine  ullo  dubio,  fonbern  blofe  sine  dubio 
(—  haud  dabie).  3)enn  baS  Neutrum  dubium  loirb  juoar  als  Subft.  gebraucht,  aber  nur 
in  SHebcnSarten  wie  in  dubio  esse,  in  dufxum  venire  ober  vocare,  in  dubio  ponere,  sine 
dubio,  unb  nie  tritt  roeber  ein  «bj.  nod)  ein  Pronomen  b,inju;  falfd)  ift  aifo  omne 
(nullam,  illad,  magnum,  minimum  etc.)  dubium  „jeber  (fein,  jener  ic.)  3ro«ffI"' 
8)  Milites,  ut  quisque  poterat,  dimicabant  nullo  imperio,  nuUis  certis  or- 
dinibus  (cf.  104,  «nm.  1).  —  9)  Ad  unum   omnes  in  forum  conveniemus. 

Procella  arbores  ad  unam  omnes  prostraverat  Ad  unum  omnes  „alle  ob>e  Su** 
natmte" ;  omnes  praeter  unum  „alle  bis  auf  einen".  Sine  ulla  exteptume  ftetjt  nidjt  bei 
^einbegriffen,  fonbern  bebeutet  „oljne  alle  3iefd)ränfung,  unbebingt,  fd)led)tt)in"  (©egenf.  rum 
exceptione  „mit  (Sinfdjranfuug,  bebingtenoeife"),  fl.  93.  Sit  inter  amicos  omnium  rerura 
sine  ulla  exceptione  communitas.  Iuterdixit  praetor  sine  ulla  exceptione.  —  10)  El 

itinere  reverti  (redire).  Ex  somno  expergisci  (expergefieri).  Ex  morbo 
convalescere  (refici).  Ex  timore  se  recreare.  Ex  laboribus  peractis  re- 
quiescere.  x^n  biefen  SJerbiubnngen  ift  bie  ^räpofition  ab  su  meiben;  bod)  iagt  man  respirare 
a  (metu).  —  11)  Hunc  nuntium  a  (ob.  ex)  consule  ipso  audivi.  «man  W 
audire  (scire,  cognoscere,  discere)  aliquid  ab  aliquo  („oon  jemanbem")  ober  ex  (feiten de) 
aliquo  („aus  jemanbeö  9Äunbc").  —  12)  Qua  de  causa  (ob.  quam  ob  causam» 

Miltiades  in  carcerem  coniectus  est?  $n  ben  WuSbrüdeu  „au*  biefem  ©runbc 
auö  Wielen  ftrünben,  au§  feiner  anbem  Seranlafiung,  aud  mehreren  Urfadjen"  u.  a.  ffrfjt 
flaffifd)  feiten  ex  (3.  ®.  Cic.  de  rep.  2,  13),  regelmäßig  de  ober  ob. 

152.  1)  Ad  bellum  proficisci  (ob.  ire);  ebenfo  ad  bellum  mittere.  dagegen  fagt  man  «'« 


Digitized  by  Google 


-  109  —  152. 

pugnam  profieise i  „in  ben  Äampf  jieben"  unb  in  aciem  descendere;  aud)  in  oxpeditionem 
proficisci.  —  2)  Putei  per  totam  urbem  Atheniensium  erant,  sed  unus  fons. 
3s>enn  ba«  beutfdje  „in,  auf  eine  Verbreitung  über  einen  Staunt  bqeidjnet,  fo  Reifet  e«  per, 
j.  Vigilias  disponere  per  urbem,  per  muros,  per  orara  maritimam.  Dissipati  per 
.  proximas  civitates  sunt.  Invitati  hospitaliter  per  domos  „$auö  für  .£>auö".  —  3)  Milites 

cotidie  (in)  armis  exercendi  sunt  Exereere  Jemanbeu  in  etwa«  üben"  ober  „mit 
etwa«  plagen"  wirb  fonftruiert  aliquem  re  ober  in  re,  j.  83.  armis,  hasta,  pila,  equis,  cursu, 
luctando,  hoc  genere  pugnae,  in  optimis  rebus,  in  laboribus,  in  palaestra.  Exercitatus 
in  re  „m  ettoa«  geübt";  re  „b>rt  geprüft,  geplagt"  (neben  exercitus  re).  —  4)  Minorum 

natu  est  verba  maiorum  natu  audire.  Amiire  aliquem  ob.  aliquit/  „a  u  f  jemanben 
ob.  auf  etwa«  $ören,  einem  aubören" ;  $u  mciben  ift  auscultare  alicui.  —  5)  optima- 

tibus  (unlateinifcf)  aparfi&tts  optimatium)  esse  ob.  stare,  cum  optimatibus  stare 
(ob.  facere),  a  causa  optimatium  stare,  partes  optimatium  sequi.  6)  F  urem 
manifesto  ob.  in  ipso  facinore  (ja  nid)t  in  flagranti!)  deprehendere. 
7)  Pater  epistulae  meae  (ob.  ad  epistulam  meam)  nondum  respondit. 
Bt*pantiere  ad  aliquid  ober  alicui  rei  „auf  etwa«  antworten".  —  8)  Praeter  ducem 
paucosque  milites  reliqui  occisi  sunt.  Cervus  virgultis  itä  operiebatur, 
ut  nulla  eius  pars  praeter  (ob.  nisi  ob.  praeterquam)  cornua  appareret. 
$<i§  beutfdje  „ttuferr"  —  „aufgenommen,  mit  «u«nabme  üon"  Reifet  gemö^nltd)  praeter 
taud)  bei  oerneinenben  SBSrtern),  feiten  extra  (4.  ©.  Nihil  mihi  mors  eripiet  praeter  sensum 
doloris.  In  foro  nemo  erat  praeter  paueos  seniores);  bod)  ift  aud)  exceptus  in  SBerbinbung 
mit  bem  rtbl.  eine«  ©ubfiantw«,  unb  in  negatiuen  Sä&en  nisi  anwenbbar,  3.  Me  excepto, 
nobis  exceptis;  virtute  excepta  nihil  amicitia  praestabilius  est;  omnium  vobis  duobus 
exceptis  eloquentissimos  audivi.  @onj  aboerbial  ohne  Sinflufc  auf  ben  tfafu«  fief)t  praeter- 
quam (feiten  praeter,  cf.  128),  §.  SB.  Praeda  omnis  praeterquam  horainum  captorum 
militibus  conecssa  est  (Caes.  b.  g.  7,  77,  6;  Cic.  Cat.  3,  20;  div.  2,  69;  Cluent.  105).  — 
9)  De  patria  bene  mereri.  Yestra  erga  (ob.  in)  patriam  merita  ab 
omnibus  satis  laudantur.  $ü«  Subftantwum  meritum  wirb  nldjt,  wie  ba«  SJerbum 
mereri,  mit  de,  fonbern  mit  erga  ober  in  aliquem  oerbunben.  —  10)  Praeclara  (res)  est 

gloria.  Divinum  est  amare  inimicos.  ftür  bie  bem  Seutidjen  eigentümiiebe  SBenbung 
„ti  ift  etwa«  um"  gebraucht  ber  i'ateiner  in  ber  JRegel  bie  emfadje  Äopula  esse,  feltener 
überfe&t  er  ba«  ©ort  „etwa«"  burd)  res  ob.  quiddam;  alfo:  Periculosa  est  ambitio  ober 
pericnlosa  res  est  ambitio  „e«  ift  etwa«  @efäf)rlid)e«  um  ben  Gr^Tgeij".  3ef)lerl)aft  wäre  e«,  in 
biefem  Jyallc  aliquid  \\\  gebrauten,  meldje«  niemal«  einfad)  pröbitatio  in  Serbinbung  mit 
einem  fubftanttoierten  «bjefttö  ftefct  (cf.  6,  Hnm.  2  u.  282,  6).  —  H)  Videsne    vi  tarn 

amici  nunc  agi?  Reg  agitur  „eine  6ad)e  fommt  $ur  Cntfdjeibung,  ift  in  @efabj,  ftefjt 
ouf  bem  Spiele";  aber  agitur  de  re  ,,e«  wirb  über  eine  (Sadje  oerljanbelt,  gefprodjen,  bie 
frage  breljt  fiä)  um  etwa«,  bie  Siebe  ift  Don  etwa«".  Cf.  Agitur  nunc  populi  Romani  gloria, 
agitur  salua  sociorum,  aguntur  certissima  populi  Rom.  vectigalia.  Populus  libertatem 
patabat  agi  suam.  Non  agitur  nunc  de  hoc,  num  amicitia  propter  se  ipsa  expetenda 
ait  Agitur  in  senatu  de  civitate  soeiis  danda.  Agere  cum  aliquo  de  re  „mit  jem.  über 
etwa«  oertjanbeln".  Bene,  male,  praeclare,  inimice  agere  cum  aliquo  „mit  jem.  gut,  fdjlimm 
»erfahren".  Bene  agitur  mecum  ,,e«  gebt  mir  gut".  Actum  de  me  est  (=  perii)  „e«  ift  au« 
mit  mir".  —  12)  Praedam  militifcus  inique  distribuere.  Distribucre  unb  dividere 
werben  bei  «ngabe  berer,  unter  weldje  oerteilt  wirb,  mit  bem  $atiu  oerbunben,  mit  intcr 
nur  bei  8e$eidmung  ber  SReriprorität  tnfer  se,  cf.  236.  (SBergl.  jebod)  Liv.  21,  17,  5;  23,  19, 
9;  42,  61,  5).  In  c.  acc.  ftefjt  nur  beim  3urretcn  öon  -ungut  i  (riritim)  ober  wenn  ein 
$iftrtbutio$ablwort  bei  bem  ju  oerteilenben  ©anjen  ftebt,  ©.  Duceni  sestertii  in 
pedites  divisi;  quadragena  sestertia  in  singulos  iudices  distributa.  —  13)  Pax  aequzs 

condicioni&tts  (ob.  in  aequos  condiciones  =  „auf  billige  ©ebingungen  bjn") 

convenit.  «Dfan  meibc  sul>  hac  condicionc  (ob.  lege),  sub  gravibus  condicionibus  (ob. 
legibus  u.  ä.  Cf.  freilich  Liv.  6,  40,  8  unb  21,  12,  4).  (Sbenfo  beiftt  „unter  (ob.  in)  bem 


Digitized  by  Google 


153. 


110 


Warnen  jentanbe«"  (etwa«  fdjrciben,  melben,  grüßen)  einfacb,  nomine  ob.  verbis  alicain 
(scribere,  nuntiare,  salutare);  nomine  Reifet  aud)  „unter  bem  Xitel,  öormanb«".  „llnte 
bem  ©d)cine"  sperie,  per  spenem  (feiten  sul>  specie),  oerfenjeben  bon  „jum  Steine 
atl  8peciem,  in  $peeiem ;  unter  SSorfpiegelung,  unter  bem  Vorgeben**  simulatione1  per  $imt 
lationem,  per  causam.  —  14)  Sub  imperio  (potestate,  dicione)  alieuius  esst 
Discipulus  sub  custodia  magistri  est.  Pater  mens  Napoleone  imperator 
(ob.  duetu  Napoleonis,  auspicio  Napoleonis,  in  exercitn  Napoleonis)  & 
Lipsiam  pugnavit  Krater  tuus  in  schola  infra  me  sedet  Etiam  pei 
fectissimae  simiae  corpore  et  mente  mnlto  infra  hominem  sunt.  .Unter 
wirb  im  übertragenen  Sinne  burd)  8ub  überfefjt,  wenn  ein  befrimmte«  SJerfjälrni«  ber  Untei 
orbnung  ober  «bfjängigfeit  au«gebrücft  wirb.  Inf»  bc^ie^t  fid)  (im  ©egenf.  ju  snpra)  auf  ©iöb 
Wang  unb  SBürbe  (cf.  146,  4).  „Unter  ben  «ufatrien,  bex  Oberleitung  jemenbe«"  Reifet  anspic 
(feltener  auspieiis)  ober  duetu  auspicioque  alieuius.  —  15)  Aliquantum  nummorur 

seetttn  ferre.  Multis  hominibus  divitiae  non  voluptatem,  sed  taediur 
afferunt  Avaritia  omnia  vitia  habet.  Natura  fert  (ob.  ita  fert,  hoc  habet, 
ut  eis  faveamus,  qui  misericordiam  nostram  imploraverunt.  „$3ei  fidj  tra 
gen,  mit  fid)  führen"  im  eigentlidjen  Sinne  Reifet  secum  ferre  (dueeref  portare);  abt 
im  übertragenen  ©inne  ftel)t  afferrc  „oerurfadjen"  ober  habere  „al«  Gigenfdjaft  ober  Sirfun 
an  fid),  in  fid)  b>ben".  Hudbrücfe  roie  „bie  Watur  (Sitte,  &tit,  Umftänbe  u.  ä.)  bringt  t 
fo  mit  fidj,  bafc"  finb  burd;  ferre,  ita  ferre,  hoc  habere  ut  $u  überfein. 
153.  1)  Apud  exercitum  esse  „beim  fceere  (im  ©efolge  be«  $clbf>errn,  al«  3a$lmeifter  ic.)  fein" 
in  exercitu  esse  „im  $eere  bienen".  —  2)  Per  mart  navigare  „auf  bem  SWetre  fahren' 
trans  mnre  navigare  „über  ba«  9Äeer  nad)  bem  jenfeitigen  Süftenlanbe  fahren".  —  3)  So: 
frembem  ©utc  $u  fpenben  ift  unredjt.  SKerfe:  de  suo  dare  „öon  feinem  Bermögen  geben";  & 
alieno  largiri  „öon  frembem  ©ute  fnenben" ;  de  pulAiro  sumere  „au«  Staatsmitteln  entnd)< 
men".  —  4)  3d)  b>be  üieie«  $u  ®unflen  unfercr  ©acfje  gefprodjen.  S)ie  3?ebcutung  „ju  Öun< 
ften,  jutn  S3  ort  eil"  (©egenf.  contra)  fjat  secundum  befonber«  in  SJerbinbung  mit  ben 
Serben  disputare,  indicare,  sententiam  dicere,  decernere,  atfo  in  ber  juribifrfjen  SpradK. 
—  5)  $>eftor  war  bem  Weranbcr  teuer  wie  wenige  =  aufeerorbentlid)  teuer.  So  aud)  pietat« 
inter  paueos  (ob.  in  patteis)  insignis  „befonber«  au8gejeidmet";  homo  inter  paueos  diser- 
tus.  Übrigens  finbet  fid)  biefer  ©ebraud)  erft  feit  Stoiu«.  —  6)  S)en  »eb,örben  fommt  e$  ju, 
alle«  ,\n  tljun,  wa«  bem  Staate  $um  Wufccn  gereift,  im  intern  je  be«  Staate«  liegt  So  aud»: 
hoc  est  e  re  mea,  tua,  civium  „$u  meinem,  beinern  Wuften,  zum  SBeften  ber  ^Bürger";  a 
usu  esse  „Oorteilljaft  fein".  —  7)  IWegftgefangene  al«  Sflaoen  oertaufen  (weil  fie  wie  £pf& 
tiere  befränjt  würben);  öffentlich  üerfteigert  werben.  —  8)  3m  Sinterlager  liegen  (rig.  unter 
gelten  au«  Sellen  überwintern).  —  9)  Unioerfalerbe ;  ßrbe  ber  Hälfte  be«  »ermögen«.  —  10)  $d 
jemanbem  Scfretär,  ^3tb(iott>efar,  9ted)nung«füljrer,  $au«oerwalter,  JHeibcrauffefjcr,  Käufer,  SBabe^ 
biener  fein.  —  11)  Äotta  begab  fid)  unmittelbar  nad)  Slblauf  ferne«  Sonfulate«  nad)  ©aUten.  Cf. 
150, 10.  —  12)  (Sinen  be«  9J?eud)elmorbe«  auflagen.  Cf.  89,  9lnm.  2.  — 13)  3n  ber  Sid)clmaaVr= 
ftra&e  ($olzl)änblerftrafje)  wohnen.  —  14)  etwa«  bi«  auf  ba«  lebenbige  &Ieifd),  wo  ©efiU)l  unb 
Üeben  beginnt,  ljerau«fd)neibcn,  b.  \).  etwa«  im  ftrengften  Sinne,  b,aarfcb,arf  nehmen.  —  15)  S?fi 
Angabe  be«  SRatje«  „in  ber  $tffje,  in  ber  Sänge,  in  ber  Brette"  wirb  nid>t  in  c. 
ab!.,  fonbern  in  c.  acc.  gefegt,  alfo:  in  altitadinew,  in  longitadinem .  in  latitadinm«.  — 
16)  ©ie  bei  Slbjeftioen  (cf.  98,  9tnm.  5),  fo  bebeutet  aud)  bei  Serben  bie  ^räpofitton  ab  fjSsfa 
woon  feiten",  ad  „in  $inficf)t  auf".  —  17)  3)er  ©eife  ift  über  ben  Weib  ergaben,  jum 
Weibe  nid)t  fäfjig.  —  18)  3)a«  ©erebe  ber  2eute  bcriitjrt  ben  SBeifen  gar  nidjt,  ift  ib,m  gleia^öltifl. 
19)  91He  biefc  Umftänbe  finb  oon  wefentlidjer  Sebcutung  für  bie  Ireue.  —  20)  In  manibu» 
esse  bebeutet  entweber  „in  nädjfter  92äb^e  fein"  —  ober  „in  jemanbe«  §anb  liegen",  fo  ba|  man 
nur  zuzugreifen  braudjt  —  ober  „unter  ben  §änbcn  fein",  b.  Ij.  ftd)  befdjäftigen  mit,  arbeiten 
au  etwa«  (^.  93.  Oratio  mihi  in  rnanibus  est  „icq  fjabe  bie  SRebe  unter  ber  fteber  =«  ora- 
tionem  in  manibus  habeo)  —  ober  „in  ben  §änben  be«  ^ublifum«  fein,  befannt  fein*  (ontio 
est  in  manibus).  —  21)  SBon  $anb  ju  $anb  geben.  Cf.  152,  2.  —  22)  2>en  Seftrebungw 
ber  9)ienfa^en  entgegenjurreten,  $irmal  jdo  c«  fid)  um  etwa«  ©ute«  ^anbelt,  ift  nid)t  billig.  $i* 
^räoofitionen  werben  im  ?ateinifd)en  oft  mit  präcifer  (prägnanter)  STir^e  fo  gebwudjt, 
ba&  fie  einem  ganzen  Webcnfa&e  im  3)eutfa)en  entfpredjcn.  Cf.  Quidam  saepe  in  parm 


Digitized  by  Google 


111  — 


154— 154b. 


prcunüi  (=  „wenn  c3  fidi  um  eine  fleine  Summe  ©clbe*  (janbclt")  perspiciuntur,  quam  sint 
leres.  Severitas  iniqua  non  est  in  tuo  dumtaxat  periculo  (—  „menfgfrert«  wo  ©cfafjr  für 
bid)  uorfymben  ift").  Conlraque  in  lawiibus  (=  „tuenn  e$  gu  loben  gilt"),  quae  magno 
animo  gesta  sunt,  ea  quasi  pleniore  ore  laudamus.  Pompeius  in  amieiiia  Lentuli 
rituperatar  (=  „barin,  bafr  er  5"unbf4aft  mit  2.  fjat").  Antonii  facilitas  eripuit  mihi  in 
optima  mea  causa  (=  cum  cansa  mea  optima  esset)  libertatem  recusandi. 

154.1)  Brevi  tempore  interiecto  milites  seditiosi  arma  posuerunt.  2)  Spatio 
paueorum  dierum  intermisso  preeibus  meis  commotus  (cf.  108,  91r.m.  2)  con- 
silio  suo  destitit.  Napoleo  Russis  bellum  intulit  interposita  causa,  quod 
Britanni  Russorum  auxilio  merces  venderent  nec  facerent  imperata. 
3)  Gladius  seta  equina  aptus  Damoclis  capiti  impendebat.  4)  Amicus 
mens  in  epistula  Kaiendia  Februariis  data  mihi  scribit  morbo  impeditum 
(implicitum)  se  negotiis  fungi  non  posse.  5)  Cicero  Catonem  optima 
mente  maximaque  prob i täte  utentem  rei  publicae  interdum  noeuisse  di- 
cit.  6)  Gustavus  Adolphus  numquam  ne  prosperrimo  quidem  rerum  suc- 
cessu  elatus  ab  ofBciis  aut  humanitatis  aut  religionis  Christianae  de- 
seivit  7)  Arbores  procella  agitatae  nutant.  Pomaria  vite  ficoque  (cf.  Iö5) 
consita.  8)  Multi  gloriam  magis  casu  quam  virtute  adiuti  assecuti  sunt. 
9)  Iugurtha  largitione  usus  multos  Romanos  sibi  conciliaverat.  10)  Io- 
sepbus  Aegyptios  fame  laborantes  servavit.  11)  Nudius  tertius  magister 
nobis  narravit  fabulam  de  rege  Mida  auribus  asininis  instrueto.  In  sep- 
tentrionali  parte  insulae  Co  erat  clarissima  aedis  Aesculapii  opulentis 
donis  instruda.  12)  Pyrrhus  Romanos  elephantorum  auxilio  bis  vicit. 
$a§  beutfdje  „burrfj"  wirb  bei  ^erfonen  unb  Sachen,  burdj  roeldje  etwa«  beroirtt  wirb,  fef)r 
oft  burd)  bie  bem  jcbeSmaligen  3ufammen^anöc  angemeffenen  Mblattoe  auxilio,  opera,  ope, 
beneficio,  praesidio,  iudicio,  prwlentia,  gratia,  arte,  fravdc,  dolo,  consilio^  insidix»  etc. 
umfdnieben.  13)  Homo  eruditionis  expers  tamquam  gemma  rudis  est.  Civi- 
tas  legibus  carem\  urbs  nuda  defensoribus;  mulier  pudicitia  carens)  vita 
inops  ab  amicis.  14)  Magna  saxa  subiectis  phalangis  moventur.  Aeneas 
patrem  umeris  sustinens  filiumque  manu  ducens  Antandrum  pervenit. 
15)  Alexander  Gordii  nodum  arte  usus  solvit.  16)  Senes  baculis  nixi 
ingrediuntur.  Sbriges  sanguinem  infantium  in  cunis  dormientium  ex- 
sngere  veteres  narrabant.  17)  Litterarum  opera  adulescentes  ad  humani- 
tatem  exeoluntur.  18)  Imperator  triumphum  agens  per  urbem  in  Capi- 
tolium  vectus  est  in  aureo  curru  sedens  atque  tunica  palmata  togaque 
picta  indutus.  19)  Napoleo,  cum  proelio  apud  Waterloo  commisso  fugiens 
a  Borussis  occupatus  esset,  pilleo  gladioque  relictis  in  equum  insiluit. 
20)  Curia  obrutus  dormire  non  possum.  21)  Epimenidem  Athenienses 
coorta  civium  discordia  Athenas  arcessiverunt.  22)  Alexandrum  Strabo 
Graecus  refert  necato  Philo ta  homines  aliquot  camelis  cursoriis  impo- 
sitos  Ecbatana  misisse,  qui  illio  patrem  quoque  Philotae  Parmenionem 
interficerent.  23)  Sublata  veritate  nec  fides  nec  iustitia  nec  ulla  virtus 
potest  cogitari.  24)  Milites  magna  praeda  onusti  (ob.  potiti)  in  patriam 
redierunt.  25)  Iudices  summo  proposito  periculo  perire  quam  pecunia 
corrupti  (ob.  aeeepta)  reum,  qui  magna  turba  circumfusus  ad  tribunal 
venerat,  absolvere  maluerunt 

154b.  1)  Supra  urbem  iuxta  (ob.  propter)  pontem,  qui  in  flnmine  est,  sub 
exeuntem  autumnum  monumentum  aeneum  erigetnr.  Pastor  oves  se- 


Digitized  by  G 


154b.  -  112  - 

ctmdum  (ob.  praeter)  rivum  per  prata  prae  se  egit.  Apud  Homerum  c 
iurant  per  Stygem,  quae  sub  terra  prope  introitum  locorum  inferorni 
liabitare  putabatur.  *2)  Licet  speciem  beate  viventis  prae  te  feras,  tarne 
in  maximis  divitiis  miser  es.  Non  satis  magnam  pecuniam  mecum  hfi 
beo,  ut  pretium  pro  mercibus  pactum  solvam.  3)  Abi,  Mnci,  inquit  re 
Porsena;  iure  belli  intactum  te  inviolatumque  ex  manibus  dimitto;  nti 
oam  ista  virtus  a  (ob.  pro)  mea  patria  staret !  4)  Themistocle  auctore  Atheni 
enses  de  pecunia,  quae  ex  metallis  redibat,  classem  aedificaverunt  eair 
qua  paulo  post  libertatem  Graecorum  a  Persarum  Servitute  defendemnl 
f>)  Abhinc  quattuordecim  annos  quaestor  apud  Papirium  consulem  fnisti 
quae  ex  illo  tempore  ad  hunc  diem  cum  calamitate  civitatis  feceris,  apu< 
iudices  commemorabo,  reliqua  silentio  praeteribo.  6)  Prae  lacrimis  reli 
qua,  quae  ex  fratre  tuo  ipso  heri  sub  vesperum  audivi,  scribere  noi 
possum;  hoc  unum  addo,  illum  ipsum  prae  dolore  loqui  vix  potuissc 
Exules  redeuntes,  cum  de  summo  monte  patriam  procul  vidissent 
gaudio  (ob.  propter  gaudium)  lacrimaverunt.  7)  Vix  luxerat,  cum  Eo 
mani  ante  hostium  castra  et  in  eis  novum  silentium  animadverteruni 
qua  re  factum  est,  ut  hostes  de  nocte  ad  mare  versus  fugisse  omne 
opinarentur.  8)  Achilles,  vita  ceterisque  rebus  humanis  prae  amicitii 
contemptis,  certae  morti  potius  ipse  se  obtulit  quam  Patroclum,  quen 
a  puero  ex  animo  amabat,  inultum  esse  sineret.  9)  Beatum  neminen 
ante  supremum  vitae  diem  nominari  posse  equidem  censeo ;  nam  mult: 
saepe  homines,  qui  praeter  ceteros  felices  esse  videbantur,  praetei 
opinionem  (  —  ex  inopinato  ob.  inopinantes)  in  maximas  calamitates 
inciderunt.  10)  Hannibal  inter  tumultum  cum  paucis  equitibus  (a)  Zama 
Hadrumetum  perfugit  omnia  et  ante  proelium  et  in  proelio  pro  tem- 
pore et  re  expertus,  ut  aut  aequas  pacis  condiciones  a  Scipione  impe- 
traret  aut  ex  pugna  victor  abiret.  11)  Qui  in  maxima  rerum  iniquitate 
nihil  nisi  honestum  sequitur  atque  extra  culpam  esse  Semper  stndet, 
iure  habetur  magnus;  at  qui  ex  iudicio  imperitae  multitudinis  pendet 
omniaque  ad  alienam  voluntatem  facit,  is  in  magnis  viris  numerari  non 
potest.  12)  Magna  vis  conscientiae  est  eaque  in  utramque  partem,  nt 
nec  ei  metuant,  qui  nihil  contra  officium  legesque  fecerunt,  et  eis,  qni 
deliquerunt,  poena  Semper  ob  oculos  versetur.  13)  Hoc  in  vobis  laude, 
quod,  quamquam  praeter  ceteros  divites  fortunatique  estis,  tarnen 
neminem  prae  vobis  contemnitis  et  mediocrem  pro  opibus  vestris 
sumptum  facitis.  14)  Vigiles  pro  praetorio  dispositi  erant.  Ante  vienm 
sub  monte  praeeipiti  liquidus  lacus  est,  circum  quem  multa  populus 
(cf.  155,  1)  sata  est.  Hannibal  sperans  fore,  ut  Capuam  obsidione  liberaret, 
ad  urbem  Romam  profectus  castra  ad  ipsas  urbis  portas  posuit.  15)  Eu- 
boea,  quae  insula  contra  (ob.  adversus)  Atticam  Boeotiamque  sita  erat, 
freto  Euripi  a  continenti  disiungebatur.  Qui  legere  vult  discere,  enm 
a  litteris  ediscendis  ordiri  necesse  est.  Homines  fallaces  omnia  ad 
voluntatem,  nihil  ad  veritatem  loquuntur.  16)  Princeps  legationis  pro 
tribunali  stabat  et  orationem  non  de  scripto  recitavit,  sed  ex  tempore  dixit, 
17)  Praeter  ducem  reliqui  captivi  quingenti  fere  homines  ad  unum  omnes 
caesi  sunt.  18)  Ad  Salaminem  classis  Persarum  maxima  post  hominum 


Digitized  by  Google 


-  113  —  155. 

memoriam  deleta  est.  19)  Centurio  extra  aciem  equo  provectus  hasta 
per  thoracem  sauciatus  est.  20)  Omnes  praeter  unum  Galli  et  aureos 
torques  circum  colla  et  anulos  in  digitis  gestabant 

D.  ©ig*ntfimlt^ltrtten  im  ©*bnradj  ter  ^ubßanttna  mii> 

1.  Singular  imb  ^luraf. 

>5.$er  eingular  ber  ©ubftantina  ftety  im  £ateinija)en  foUcftiöiftt): 

1.  bei  ben  Flamen  Don  Säumen,  ©arten»  unb  gelbfrüdjten  unb  ben 
s$robuften  be§  2lcferbau§,  ber  S3ie^s«^t  unb  ^nbuftrie  überhaupt, 
wenn  biefelben  a(3  atigemeine  (Stoffnamen  betrachtet  werben,   $.  Hae 

villae  abundant  porco,  haedo,  agno,  gallina,  lacte,  caseo,  melle.  In  rosa  et  viola 
potare  „unter  93eild)en  unb  9iofen".  Ripae  fraxino  multa,  multa  populo  vestiuntur. 
Ager  arbore  infecundus;  pulvinus  rosa  fartas;  turrim^ex  latere  facere  „einen  £urtn 
non  3if9cU^i«cn  erbauen".  Catinas  ciceru  „eine  ©djüffel  (Srbfen".  Glande  vesci  „Gfdjeln 
effen".  Cicer,  lentew,  rapum  serere  „erbten,  Sinfen,  SRiibcn  föen".  S)ie  einzelnen 
Steinen,  fiinfen,  (Srbfen  x.  Reißen  natürlich  fabae,  lent«,  pisa  etc. 

2-gerabe  roie  im  $eutfd)en  bei  SBejeidmung  t>on  ganjen  klaffen  oon  SHenf  djen, 
namentlich  im  ^iftorifc^en  Stile  jur  SBejeidmung  von  ^erfonen  in  fotba* 
tifdjer  9lücffid)t,  wie  milea,  eques,  pedes,  hostis,  sagittaritis,  Poenus, 

RomatlUS  (ftatt  Komani  milites)  etc.,  93.  Volscis  fugientibus,  quoad  insequi 
pede»  potuit,  terga  caesa;  eques  usque  ad  castra  pavidos  egit;  impodlmenta  cum 
equit«  relicta  sunt.  Affectabat  ut  Romantw  ita  Poenu*  Siciliara.  Lucanus  a  nobis 
defecit.  Hostw  adest.  Conduxerunt  ex  Peloponneso  militew.  3urocilen  finbet  fid)  ber 
Singular  unb  Plural  nebenetnanber,  5.  93.  Hispani  milit«*  et  funditor  Baliam;  inter 

Romano»  Poenuwque.  —  allgemeinen  bleibt  jebod)  bie  Siegel  befielen, 
bajj  ber  fiateiner  im  ©ebraucfje  be§  $lural§  ftrenger  ift  al§  ber  ®eutfd)e, 
unb  bafj  er  baf)er  in  ber  SHegel,  wenn  eine  SRecjrheit  mm  ©egenftänben  ge> 
bad)t  wirb,  ben  *ß Iura l  fefct.  Cf.  158. 

Hnin.  1.  $>ie  3>id)ter  erlauben  flcf)  im  ©ebraudje  beS  fofleftiöen  Singular«  oft  eine  grofee 
ftrcifjeit,  toie  fie  umgefcljrt  and)  fet>r  fjäufig  ben  Plural  nur  ju  bem  ßmede  gebrauchen,  um 
ben  93egriff  be3  Tiomcn«  ju  oerftärren  ober  benielben  nur  im  allgemeinen  ju  bc$eid)nen,  oft 
aud)  roof)!  nur,  um  für  ben  SJerä  gefügigere  gönnen  ju  geroinnen. 

Ärnn.  2.  93on  Sadmamen  werben  folleftloifdj  nur  im  Sing,  gebraust:  vestis  „Reibung, 
Äleiber"  (=  vestimenta,  cf.  156,  1);  —  scientia  (cf.  166,  4);  —  apparaius  „SBor* 
bercitungen,  Lüftungen,  Grforberniffe"  (1.  99.  belli  apparatuw  non  differre ;  inter  ap- 
paratwm  belli  fato  opprimi;  abundare  omni  apparatu  oppugnandaram  nrbium; 
aeeipere  aliquem  apparatu  regio.  3)er  ^Jlur.  ift  feiten,  bod)  flaffifd));  —  atstus  ,,©c= 
bärben  =  ©eftifulation",  (ber  *£lur.  nur,  wenn  oon  mehreren  ^erfonen  bie  SKebe  ift);  — 
fama  „Sage,  Srabition"  („einzelne  ©erüd)te,  Sagen"  Reiften  rumores,  fabulae);  —  indolc* 
„Anlagen"  (cf.  156,  3);  — proles  unb  suboles  w9?ad)fommenM ;  —  milüia  „SfricgSbienfte" 
CV  33.  militiam  facere,  abnuere,  suseipere);  —  ambiltu  „SGBa^lumtriebe" ;  —  supelltx 
„(i)erätjcr;aften";  —  speeimen  „Äenn$eid)en" ;  —  aes  alienum  ,,©d)ulben";  —  praestantia 
unb  exrelleniia  „93onüge  cor" ;  —  fai>ri<a  „ftabrifen,  ^abrifwefen" ;  — plunta  „ftlaunn 
febem,  ©efieber".  —  Itutrumentum  bebeutet  oft  foUertimfcq  „bie  ÖJeräte,  bie  $ülfömittel" 
(j.  93.  Caes.  b.  g.  5,  31,  4;  Cic.  Verr.  3,  57),  fommt  aber  aud)  im  ?Mur.  oor  (j.  5B. 
Cic.  Cat  2,  9;  Brat.  268);  ber  Sing,  bejeidjnet  jebod)  nie  ein  einzelnes  Söerfjcug.  —  3)a 
nonna  unb  rtgula  „ba8  9lid)tfd)eit,  ben  SMaftftab"  bebeuten,  fßnnen  fte  eben  biefer 
beurung  roegen  im  $lur.  nur  unter  ganj  befonberen  S8erl)ältniffen  oorfommen.  Qrin(^clne 
%>rmen  ober  Siegeln  Reißen  leges,  praeeepta.  —  Äolleftiüifd)  ftetjt  aud)  ber  9tbl.  manu 
in  ber  93ebeutung  „mit  bloßen  $änben"  (j.  vallnm  manu  scindere),  ober  „burd) 
ÜKenfd^enb^inbe,  fünftlid)"  im  @egenf.  3U  natura  53.  locus  manu  munitus,  portus 
manu  faetns). 

« t  n  |  e ,  lotetn.  Kepet itotiunt.  7.  «Hflofle.  n.  8 


Digitized  by 


15G— 158.  -  114  — 

15«.  1)  (Statt  beS  $(ura!*  vesttAtw  tft  ber.  Sing,  veste  $u  fefrcn;  benn  vestl«  Dejetdjuet  in  tief 
fcfjer  ^rofa  iii.^t  ein  einzelne*  ÄleibungOftücf  (oextimentum),  fonbern  foneftiuiid)  ,rbie  Äleibun! 
(restifus).  So  fagt  man  vest/.x  muliebri*  „^raucnfleiber",  stragul«  vestis  „Xeppict 
Herfen",  vestt.«  lugubrts  „Xrauerfleiber",  vest«w  matare  „Irauerfleiber  anlegen".  —  2)  Stc 
beö  Sing,  inimicitia  mu&  nadj  tlaffifdjcm  (Webraudje  inimintiae  fteljen ;  (ber  Sing,  iniraicit 
ftefct  nur  in  ber  pb,ilofoppifd)en  Spracqe  al*  abftrafter  ©egrlff,  33.  Cic.  Tusc.  4,  16).  Plural; 
finb  in  bev  beften  Sprache  aud):  septentriones  „ber  Horben";  sordes  (Qkn.  sordiunu  „& 
Sdmtuti";  rervires  „ber  Waden";  mtenae  „bie  ftette";  fauces  (®en.  faucium)  „bte  fictjlc' 
Ovaria  „ber  .ftochaltar";  rinnst ra  (ö)cn.  claastrorum)  „ba8  Sdjlofi";  romptdes  (l*en.  con 
pedum)  „bie  ftu&f  effel" ;  preres  ©en.  precum)  „bte  Söitten" ;  sralae  „bie  Setter";  »«•periff i 
„ber  SCufroanb,  bie  Jtoften"  (ber  Sing,  impendiuw  fe^r  feiten,  j.  Cic.  Att.  6,  1,  4);  |Wl 
($en.  fidium)  „bie  £eier"  (eine  einzelne  Satte  ehorda  ob.  nervus);  an^tw/ta«  „bie  Cfnge' 
sales  „SBifc,  feiner  Sd)er$"  (feltener  ber  Sing.  .so/).  Gubernarulum  „Steuerrubcr"  fonrmt  i 
ber  bilblid)cn  33ebcutung  „fieitung,  9iegierung"  faft  nur  im  %  1  u  r.  oor.  Wan  fagt  regclmä^i 
furulamenta  alieuius  rci  iacere  „ben  QJrunb  $u  ctioaS  legen".  —  3)  Indoles  „natürliche  ?lt 
lagen,  ftäbigfeiten,  Talente"  tft  in  guter  $rofa  ein  Singulare  tantum.  —  4)  Xa  geienti 
uidtf  objeftio  bie  ©iffenfehaft  ober  bie  3»oeige  ber  SBiffcnfchaft,  fonbern  nur  ba§  fubjeftme  Si'tp 
bie  erlangte  ÄenntniS  bejeidmet,  fo  fantt  cd  nur  im  Sing,  fteljen,  SP.  Tua  scientia  bau« 
exigua  est  „beine  Äenntniffe  (b.  b.  bein  Riffen)  finb  niebt  unbebeutenb".  3n  bem  t>orgelegffi 
Sa(*e  ift  |lt  fdjreiben  lifterae  ober  rfuetrinae.  —  6)  3)a  ber  JHötner  nur  ben  Sing.  Apen  11  hm 
tennt,  fo  ift  gu  fdjrcibcn  Apennin»  dorso.  dagegen  fagt  man  ebcnfonwbl  montts  Pyreme 
ald  Pyrenatus  motu. 

157. 1)  Cur  caput  rosa  redimivisti?  2)  Pavimentum  conclavis  conspergamni 
viola  et  parietes  lilio,  byacintbo,  eyano,  hedera  exornemus.  3)  Pytha- 
gorei  faba  abstinuerunt.  4)  Britannia  antiquitus  materia  cuiusque  gene- 
ris  abundavit  praeter  t&gum  atque  abietetw.  5)  Hi  lacus  pisce  et  con- 
chylio  scatent.  6)  Quamquam  meam  indolf  m  apparet  tuä  inferiorem  esse, 
tarnen  meam  scientiam  tuä  non  inferiorem  esse  meo  iure  affirmare  mihi 
videor.  7)  Hiero,  rex  Syracusanorum,  cum  populum  Romanum  milite 
et  equite  non  uti  sciret  nisi  Romano  et  Latino,  sagittarium  tantummodo 
et  funditorem  auxilio  ei  misit,  quam  manum  aptam  fore  putabat  adversus 
Baliarem  ac  Mauruw».  8)  Apud  veteres  Germanos  mulieres  eadem  fere 
veste  utebantur  qua  viri,  nisi  quod  saepius  linea  veste  yelabantur  eam- 
que  purpura  variabant. 

9lnm.  $ie  ^Dichter  gebrauchen  aud)  multus  (unb  plunwtu)  im  Sinne  be«  ^1  ural«,  h-  ?• 
tnulta  avis      multae  aves.  Trudit  multa  cane  apros.  Uelenam  multo  repetet  Graecia 
milite  (ftatt  multis  militibns).  Plurima  cadet  hostia.  3n  guter  ^Jrofa  fönnen  bid« 
&uantität$abjeftioc  nur  bei  Stoffuauten  (»oie  anrum,  argentum,  caro,  sanguis)  ober  ^ 
ftraften  (toie  cura,  labor,  Studium  u.  ä.)  im  Sing,  oorfommen. 
158.  $er  Vateincr  ift  im  Gebrauche  be$  ^lurolö  ftrenger  al«  ber  $eutfd)e.  3)ab;er  fester  fn ber 
Siegel  bei  Angabe  einer  2Wc&rfjeit  oon  ®egeuftänben  ben  ^lural,  roätjrenb  im  TeuffAen  iri* 
feiten  ber  Sing,  angemanbt  roirb.  —  ferner  fteljt  abtocidjenb  oom  2)eutfd)en  ber  Plural  bri 
Nominibm  ahstractü,  wenn  a)  bie  begeidjncten  SBegriffc  ober  (Sigenidjaften  in  Seiie|ung  aui 
uerf djiebene  3**1*"  ober  mehrere  ^ßerfonen  (O^egenftänbe )  fteljen,  j.  93.  Incnrre» 
in  odia  hominum.  Catilina  adulescentium  familiaritate«  appetebat  Siderum  magni- 
tudine*,  industritie  hominum  novornm,  imperatorum  adventüs  in  urbes  sociomm;  ad- 
verso.v  rerum  exit//#  metuere.  Sapiens  nostra.s  levitat&v  contemnit.  Deorum  aanetitat«- 
Kegum  afflictae  fortunae;  —  b)  wenn  oerfdjiebene  Strten  (formen,  Siegungfn, 
■sjlufjerungen)  beö  S3egriff«  bcgcidjnct  »oerben  f ollen,  g.  S9.  Somnus  et  quiete*-  cetera« 
übrigen  Otiten  ber  9iub,c".  Timidita/e.s  „9iu6erungen  üon  Surdjt";  iracundiae  „ÄuSbrüd)«  W 
^orttö";  mor/e»,  exitio  „SobcSarten" ;  amore.v  „fiiebedbeieigungen4* ;  suspiciones  „Serbüdit*5 
grünbe"  ;  metüs  „9icgungen  üon  ?(ugft"  ;  terrore«  „fd)rerfenerregenbe  ßrfdjcinungen";  assen- 
Btones  „^ufjerungen  bcö  SScifaQ*" ;  seditioncs  „rcüolutionäre  Scencn" ;  honestattf  J[\tAW 
9tiicffid)ten" ;  utilitat«  „nüHlidje  Einrichtungen,  nit^Iic^e  3)icnfte".  Cavendum  est,  ne  ant  tar- 
dita////i«  utamur  in  ingressu  mollioritt^  aut  in  festination/Au*  suseipiamaa  nimi^ 


Digitized  by  Google 


115  — 


158. 


«lerita/«.  —  Slud)  fteljt  ber  ^lur.  fe^r  Ijäuftg:  c)  bei  23 ettererf  Meinungen,  namentlid) 
an  bie  Starte  ober  fcäufigfeit  ober  lange  Stauer  berfelben  $u  beaeidjnen  (j.  93.  nires  „Sdjnee* 
geftöber,  Sdmeefläcben",  pluriae  „fflegenroetter",  twA/e»  „Wegenfcbauer",  graiuiinen  „§agel= 
Detter",  friyvra  „Sroftioetter,  falteS  Älima",  ardores  ober  atstus  „anljalteube  $t&e"),  — 
dr  bei  Stoffnamen,  toenn  nidjt  ber  Stoff  aI8  foldjer,  fonbern  barau«  gefertigte  3)inge 
ober  oerfdjiebene  91  r  t  e  n  ober  bie  einzelnen  ®türfe(leild)en  ^bejeidjnet  werben  foflen,  93.  aera 
.Supferinftnimente,  Srjtafeln  ober  »ronaeftatuen",  lanae  „SBoüfloden",  pants  „^Brotlaibe", 
pices  w^ed)ftücfe\  cerae  „SSadjSfcbeiben,  SBad)#tafeln,  SBad)Sbilber",  rryslalla  „Ärnftaagefäfee", 
tele»  „©a^rorner",  torts  „2autropfcn",  vina  „SSkinforten",  marmora  „SKarmorblörfe,  max- 
morroerfe-.  Cf.  aud)  160,  2  u.  3. 

1)  Iter  pedibus  ingredi.  Dies  noctesque  discere.  Adulatoribus  aurei 
praebere.  Lege.?  moresque  illudere.  2)  Oculos  cruciatu  alieuius  pascere. 
Coniurationi8  Catilinariae  conscii  erant  multi,  qui  patrimonia  sua  pro- 
fuderant.   Amici  dextras  inter  se  iunxerunt.  3)  Antiquis  temporibus 
Olympionicae  Coronas  non  auro  aut  gemmis  micantes,  sed  oleagiuas 
gerebant,  qua©  non  praemia,  sed  laudis  insignia  essent.  4)  Cives  arraa 
ceperunt  (ob.  ad  gladios  redierunt).  Höstes  terga  verterunt  Captivis 
capita  sunt  praecisa.  Equites  ex  equis  desiluerunt.  5)  Parva  sunt  om- 
nium  rerum  initia.  6)  Optimos  scriptores  tanquam  exemplan'a  tibi  sume. 
7)  Domini  familias  suas  continent.  Permultae  sunt  aves,  quae  sedes 
suos  certis  commutant  temporibus.  8)  Stellarum  cursus  observare.  Vola- 
tibus  avium  cantj'&usque  futura  praedicere.  9)  Histriones  ora  fucant. 
Histriones  Graeci  cothurnis  ingrediebantur.  10)  Magnorum  virorum  vi- 
tas  moresque,  sive  in  bello  praestiterunt  sive  in  pace,  cognoscere  non 
solum  iueundum  est,  sed  etiam  utile  et  necessarium.  11)  Difficile  sae- 
penumero  est  animos  ingeniaque  hominum  perspicere.   12)  Admiramur 
harum  arborum  altitudine*  proceritatesque,  riparum  vestitw«  viridissimos, 
liquores  pellucidos  amnium.  13)  Cleanthes  dixit  in  animts  hominum  in- 
formatas  deomm  esse  notiones.  14)  Aegrotos  oportet  praeeepta  medi- 
corum  sequi,  ut  ex  morbus  convalescant.  15)  Animos  colligite  (=  bono 
animo  este,  cf.  Kmn.  2),  iuvenes!  Forte*  fortuna  adiuvat.  16)  Athenis  pueri 
ingenui  fidibus  canere  et  ad  nervorum  sonos  cantare  assidue  discebant, 
quo  tenera  pectora  Aganippae  quasi  rore  mature  conspergerentur.  17)  Solo 
pauperiorum  parentum  filios  sellularia  saltem  opificia  discere  voluit. 
18)  Saepe  accidere  vidimus,  ut  viri  summis  ingenm  praediti  in  odia 
invidiasque  civium  ineurrerent.  19)  Apud  veteres  Persas  filii  non  con- 
sidebant  coram  matnous.  20)  Gravioribus  (cf.  200)  bellis  omne  imperium 
maiores  nostri  penes  dictatores  esse  voluerunt,  quorum  ipsum  (cf.  254) 
nomen  vim  suae  potestatis  indicaret  21)  Tacitus  in  eo,  quem  de  Ger- 
mania scripsit,  libro  se  ad  sententiam  accedere  ait  eorum,  qui  Germa- 
nen nulüs  aut  adventiows  aut  hospitiis  aliarum  nationum  mixtos  pro- 
priam  et  sinceram  et  sui  tantum  similem  gentem  esse  arbitrarentur. 
fluni.  1.  SHan  Jagt  ebenfoiooljl  manum  als  manus  consercre  cum  aliquo;  manum  unb 
manus  alit  ut  afftrrt  ober  inferre;  in  alieuius  manum  ober  manus  renire,  incidere. 
Snm.  2.  ©n  Subftantiü  fann  ungeadjtet  feiner  Stebinbung  mit  duralen  aud)  im  Sing.  ftef)en, 
ronin  ber  begriff  nidjt  nad)  mehreren  Seiten  imb  v-8eaief)ungen,  fonbern  generell  ald  ein 
ungeteilter  bingeftcllt  wirb,  fl.  SB.  Odium  hominum  multum  valet.  ad  pestem.  Caput 
hominum  formosiua  est  quam  bestiarum.  Quid  vult//  extimuistis  („im  SJlid")?  U)e= 
t'onber«  bdufig  ftebt  fo  ber  Sinn  uou  animus  unb  ingenium  aud)  in  löcjiebung  auf  mel)* 
rcre,  wie  beim  £.  33.  immer  nur  bono  (aequo,  fortt,  eo)  animo  esse  aud)  oon  mehreren 
gejagt  toirb.  Cf.  Nostris  animtttr  augetur.  Animo  simus  ad  dimicandum  parati.  Qui 

8» 


s 

Digitized  by  Google 


159— 161.  -  HC  - 

excellcnti  ingenio  doctrinae  ße  dedernnt.  Principes  tristes  capit«  demisso  terr» 
intuebantnr.  (Ißereinjelt  aequ<>  animw  Cic.  Seat.  48.) 
?lnm.  3.  OAcmiffe  Körperteile,  bfe  aus  jwei  gleichartigen  Stücfen  beftehen  ober  boppelt  t>: 
fjanben  finb,  treten  im  Vateinifd)en  in  ber  Siegel  nur  int  $lur.  auf,  nxibrenb  fie  'm  2e 
)d)en  gewühnlid)  im  Sing,  fteben,  wie  pulmonen,  cem'ces,  reuet,  wäre*  (alö  ®eracb,*org>i 
nastu,  OJen.  nasi  als  CWcfld)t5teil)r  latera,  fawes,  praeconiia  u.  a. 
KnVL  4.  fiänbernatncn  crfd)ciuen  nur  bann  in  ber  ^Jluralfonu,  wenn  bas  Vanb  au£  hm 
rcien  Teilen  beftebt,  weldje  ben  9?amen  bc«  ganzen  ßanbeS  führen,  wie  Galliae.  Ii 
sjianiae,  Oermaniae. 

159.  a)  Jöei  <£icero  bejeidjnet  lüterae  aiemlid)  oft  „3uf$riften,  ©riefe,  ©djriftc: 

^.  33.  Ego  propter  incrcdibilem  et  animi  et  corporis  molestiam  conficere  plures  iittcj 
non  potui.  Afferuntur  ex  Asia  rotidie  litterac.  —  b)  „Örter,  ©egenben"  bei  Ben  reg( 

ntäjjig  loca,  oiel  fcltcner  loci*.  2lber  „33üd)erfteÜen,  ©itate,  Xtymata,  pljilof 
pbjfdje  ^atcvicii,  2tbfc^nitte  ober  Hapitel  einer  35arfteöung,  SBeroeigqueÜ'eij 
ijeiften  loci,  nid)t  loca.  9JJan  unterfdjeibe  bemnad)  loca  commuma  „öfferttlid; 
s$lätje"  oort  loci  commune*  „(rebnerifdje)  ©emeinplatje". 

160.  1;  Stfenn  ,uuei  ober  met)r  Slbjeftioe  in  ber  Slrt  jut  einem  ©ubftantwe  gefügt  werben,  baß  bah 
an  mehrere  ocrfchfcbcne  $ingc  beweiben  Ramend  $u  beuten  ift,  fo  ftc^t  baö  @ubft.  rote  im  £euj 
fd)cn  gewöhnlich,  im  Singular,  namentlich,  wenn  c«  oor  beut  erften  Slbjcftw  ftebt ;  bad  ^räbifa 
aber  nimmt  e$,  wenn  es  Subjcft  ift,  ftet«  im  ^lur.  $u  fid>,  alfo:  Ovis  nigra  et  alba 

Poculwm  aureum  et  argenteum  mihi  donata  sunt.  In  portw  Brundisinc 
Tarentinoqne.  Legio  secunda  et  tertia.  Ager  Falernus  et  Campanus 
$od)  ftebt  baö  Subft.  nidjt  feiten  auch  im  ^  I  u  r. ,  befonberä  wenn  e3  t)  int  er  ben  9lbjeftwes 
ftebt,  ,v.  ©.  Secunda  et  tertia  legioues.  Falernus  et  Campanus  agrt ;  aber  aud)  fonft,  j.  £l 
Arationes  Campana  et  Leontina,  duces  Romanus  Poenusque.  Liv.  26,  10,  2:  PJacur 
consules  circa  portos  Collinam  Esquilinamque  ponere  castra;  bagegen  26,  10,  1:  Intet 
Esquilinam  Collinamque  portal»  posuit  castra.  —  2)  $>aben  mehrere  ^erfoner 
einen  gctneinfcbaftlicfjen  Familiennamen,  fo  ftcht  biefer  regelmäßig  im  Plural;  alfo  Ti- 

berius  et  Gaius  Graccht.  Cassiua  et  Maelius  Spurtt.  Lucius  et  Gaius 

Quincfw  Cincinnatf.  (Ausnahmen  febr  feiten,  j.  93.  Sali.  Jug.  42,  1.)  —  3)  ^exfonen 
namen  werben  jumeilcn  al§  wirflicihe  (Gattungsnamen  gebraucht,  wenn  man  burdj  biefelben 
im  allgemeinen  ^krfonen  bc^eidjnet,  welche  bem  junädjft  burdj  ba§  Nomen  proprium  be$c:dj 
neten  (iin^tlmefen  ^tnfid)tltd)  einer  tutd)ttgen  (£tgenf<t|aft  ä^nltd)  finb.  ©o  finb:  Qroesi  „Scanner 

roie  $röfu§*,  b.  t).  überaus  reiche  Scanner,  91abob§;  Maecenates  „fo  freigebige 
23efd)üt}er  ber  Hünfte  unb  3Biffenfcf)aften  toie  Sftacen";  Veryilii  „fo  treffliche 
$id)ter  roie  Virgil";  Scipiones  ^Ärieg^elben  roie  6cipio".  Cf.  auai:  Misera  ea 

civitas  est,  cui  Cleones  et  Hyperfxili  praesunt.  Imitemur  nostros  Brutos,  CantiUos,  Akn- 
Ui8,  Decios,  Curia»,  Aemiliot,  innumerabiles  alios.  Hyptrvlat  volunt  esse  et  Lysiat  , 
cur  nolunt  Catonts?  Te  cum  video,  omnes  mihi  Crassos  et  Laelios  videre  videor.  Si 
Fabio  laudi  datum  esset,  quod  pingeret,  etiam  apnd  Romanos  multi  Polycleti  et  Par- 
rhasii  fnissent.  Laudantur  oratores  veteres,  Crassi  Uli  et  ArUonii.  Cf.  aud)  238,  %nm.  H. 
—  4)  Tres  Friderici  aurei;  quattuor  Ludovici  aurei. 

2.  3uliftrtiitiua. 

lG1.93ie!e  lateinifc^e  Subfiautioa  enthalten  neben  i^rer  urfprünglid)  objcltincu  53e= 
bentung  eine  fuöjefttoe  unb  umgefe^rt,  j.  33. 

a)  duteriiuen  „Unterfdjieb  —  Unterfdjeibuugögabe*" ;  t/loria  M9iul)m  —  9hthmfuch,tM ;  iudieium 
„Urteil  -  llrteilöfraft,  Urteilöoermögen" ;  humilitaa  „Mebrtgreit  —  Äleinmut-;  immatu- 
ritan  „Unreife  —  SBorcUigfcit" ;  leviias  „l'cicbtigfeit  —  fietchtfinn,  Sanfelmut";  gravitus 
„Sd)mcre,  Sich,tigfeit  —  würbcnolle«  Scfen,  ©elbftgcfuhl";  modus  wWaß  —  TOäfjigung"; 
la/Hjr  „«rbeit  —  WrbeitSfraft";  inrenlio  w(5rfinbung«gabe" ;  srelust  „^renelmut";  rarifJas 
„Sanrclmut"; 

b)  opim'o  „bie  ®f einung,  weldje  jemanb  (jat,  —  bie  Meinung,  welche  anbere  öon  iem.  t)üben 


Digitized  by  Google 


—  117  — 


162. 


i=  btx  SHuf)";  tuspicio  „Vermutung,  Wrgroo&n  —  (»runb  $um  Slrgtuoljn,  Stoff  au  S$er= 
badjt";  metm  „Surcbt  —  @egenftanb  ber  fturdjt";  formido  „©raufen  —  Wcgenftanb  bc« 
Traufen«,  Scbrecfbilb". 

Smn.  ^eadjte  befonberä  bcn  Segfall  bcr  bcutfdjen  9lu3brüde  Sinn  (für),  ®cfüf>l  (für): 

cerita-s  „<Smn  für  S8ab>bcit,  &af)rfjeit$gcführ ;  officium  ,,$flid)tgefih)l'' ;  elegant ia  „Sd)bn= 
britfcgefüb,!";  überlas  „ftreibettSfmu";  communitas  „©emeinfinn";  scelus  „ucrbredjerifdier 
Sinti";  dolor  „Sduneragefübl";  pu//or  „Sdjamgefübl,  efjrgefüf)!" ;  iustitia  „5Rcd)t§gcfüb,l" ; 
aequiias  „®illigfeit$gefüt}l";  pielas  „ftamilienfinn" ;  honesta*  „®efüf>l  für  ba«  ©ute"; 
votuptas  „i'ufiQcfiitjI";  humanitas  „©cfüljl  für  2>ienfd)lidireit";  rererun//ta  „Sartgefürjl" ; 
(actus  „^oftfinn";  gimtatus  „©efdnuadfinn";  auditus  „©ebörfmn"  ?c.  2)ian  fjüte  fid)  ja, 
in  biefcn  "Äuöbrürfcn  sensus  anjumcnben !  bcnn  sensus  mit  einem  ©cn.  baif  nur  bann  ftcb.cn, 
wenn  e«  auf  bie  roirflidje  lebenbige  Gmöfhtbung  antommt,  befonber«  im  ©egenfafc  ju 
ratio,  cogitatio,  simulatio  u.  ä\,  93.  Sensus  moriendi  „ba8  ©efüljl  beä  eintretenben 
Xobe4";  assiduitate  malorum  sensum  omnem  humanitatis  ex  animo  araisimus.  — 
«Rette  aud?  intentio  „©rfinbungSgabe"  u.  ä.  (cf.  168,  Hnm.  1,  c). 

162.  Cicero  adtdescens  in  philosophia  Peripateticorum  versattis  est.  Facilius 

convalescunt  pueri  vel  adulescentes  quam  seniores.  In  Volscis  res  bene 

gesta  est. 

$er  Sateiner  l>at  eine  Vorliebe  für  fonfrete  SluSbrucflroeife.  $er  tOtt- 
trete  SluSbrucf  wirb  für  ben  (an      autäffigen)  abftraf ten  gebrannt: 

a)  bei  Angabe  be§  ß eben 8 alter 8,  in  welkem  ober  oon  roelajem  a n  jemanb 
erroa§  getb,an  ober  erfahren  ^at,  forote  bei  äeitbeftimmnngen  nach,  ber  2lmtS* 

füljrung  ber  beeren  9ftagiftrate,  j.  Hannibal  pner  („in  feiner  ÄinMjcit" 
=  in  pueritia)  in  Hispaniam  se  contulit.  Cicero  adulescens,  iurenis  „in  feiner  3u* 
genb,  in  feinem  3Wannc«altcr".  Cato  admodum  senex  („in  feinem  boljen  C^reifcnnlter") 
Graecas  litteras  didicit.  A  puero  (a  jMrrulo,  ab  aduleseentulo  „üon  Sinbljeit  an") 
infirma  valetudine  usus  sum.  A  pueris  ingennarum  artinm  studio  dediti  faimus. 
Scipio  consul  „in  feinem  Äonfulat";  Cicerone  consule  „unter  bem  flonfulat  beö  (L"  (= 
in  consalatu  Ciceronis);  ante  Meteilum  consulem;  post  te  praetorem  „nad)  beiner 
^rärur"; 

b)  beim  <ßräbifat§nomen,  infofern  einer  *ßerfon  ober  einem  perfönliä;  ge-- 
badjten  begriffe  lieber  ein  *ßerf  onenname  als  ein  ©adiname  jum  $rä= 

bifat  gegeben  tt)h'ü,  3.  S?.  Hannibal  aucUtr  (ob.  prineeps)  seenndi  belli  Pnnici  fuit 
„bie  3$cran(affung  $  u  Themistocles  eonsercator  Graecornm  fuit  „bie  ÜH c 1 1 u n g 
für".  Sapientia  mnltarnm  bonarum  re rum  parens  (ob.  effectrix)  est  „bie  Duelle 
(ob.  Urfadje)".  Non  patriae  adiutores,  sed  administri  tyranni  estis  „ibr  feib  nid)t 
eine  Stüfce  beä  SJaterlanbeS,  fonbern  &ü erzeuge  bc$  Xnranncn".  —  So  befonber*  im 
Abi.  absol.:  Hannibale  ditre  „unter  Slnfübrung" ;  Magis  awtoribus  „auf  eintrieb" ;  nobis 
eomiiibus  „in  unferer  ^Begleitung";  vobis  testibus  „nad)  eurem  3cu9m*"i  Dumnorige 
depreratore  „burdj  SBermittelung"  u.  a.; 

c)  bei  Segeidjnung  oon  fidnbern  bnrd)  bie  tarnen  ber  betreff enben  33ölfer, 

$.  5«.  Frnmentum  ex  Mctlis  supportabatur.  Hannibal  per  Lvjures  Apenninnrn  trans- 
iit.  Caesar  ex  Menapiis  in  Trereros  venit.  In  Sabini*  res  bene  gesta  est.  Consul 
Samnites  devastavit.  S?ou  uieleu  3Jb(ferfd)aftcu  fommt  ein  Vänbcruame  überhaupt  nid)t 
i^ber  nur  feiten  uor  (cf.  Volsci,  Aequi,  Aedui,  Sequani,  Persae  u.  a.);  in  biefem  gatlc 
roirb  regclmöfeig  ber  9?amc  bcö  Golfes  ftatt  be-S  VanbcS  gefegt; 

5lnm.  So  bient  auä)  inferi  (eig.  bie  Uutcrirbifdjcu,  ^erftoibencn)  ,^ur  58cjeid)uung  bcr 
Unterwelt  in  3TuSbrüden  mie:  apud  inferos  esse,  ad  inferos  descewlere,  niortuos 
exHtare  ab  inferis,  ab  infens  exsistere  u.  ä.  Tie  93c,',cid)nungcn  Orcns  unb  Tar- 
taros (Tartara)  finb  poctifd);  bie  $rofa  fagt  bafür  loca  infera,  sedes  inferorum. 

d)  in  ber  SJerbinbung  oon  est  (videtur,  putatur  n.  a.)  mit  bem  ©enitio 
einc§  <5itbftantiu§  ober  f ubftantioierten  3lbjef tioS,    ©.  stuin  est  wcö  ift  3:  fj  0 1  = 

b  e  i  t " ;  arrf>gantis  est  „eS  üerrät  91  n  m  a  u  n  g  " ;  am  ici  est  „cö  ift  5  r  c  u  n  b  c  ö  p  f  l  i  d)  t" ; 
iHirbarorum  habetur  „eä  tuirb  für  Barbarei  gebaltcn";  duri  hominis  videtur  „eS  er= 
medt  bcn  Sdjcin  oou  (»efü^Uofigfcit"  (cf.  76); 


Digitized  by  Google 


163—164. 


—  118  - 


i 


e)  bei  tontreten  *ßluratien  ftatt  be§  ifyrer  ©efamtljeit  entfpred)enben  Slbftro 
tumS,  unb  jroar  forool)!  oon  perfönlidjen  als  aud)  oon  facr)lid)cn  ^Begriffe 

93.  Libido  magis  est  adulescentium  quam  senum  „bcS  3ugenbalter3  —  (^rcifenoltrr«. 
Totos  se  alii  ad  poetas,  alii  ad  geometra»,  alii  ad  musicos  contulerunt  „jur  ^ocf 

—  Geometrie,  —  SRllfi!".  Assentatoribus  aures  patefacere  „ber  6d)mcid)clei".  Pri 
eipea  ob.  nobiles  „m\tohatk" ;  vitia  „üafterbaftigfeit" ;  iudicia  „ÖerichtSraefen" ;  iniun. 
„beleibtgenbcd  93erb>Iten";  rhetorum  praeoepta  „SRIjetorif" ;  litterae  „©cfjriftftellcrci 
flaififia  „Sdnirfcrci" ;  boni  (malt)  mores  „guter  (fdjledjter)  SBanbel";  opiniones  „¥c 
ftellungSiueife" ;  angore*  ,,3J?eIand)olie";  renena  /((^iftmtfd)crei" ;  consilia  atque  fao 
„Tcufr  unb  .§anblung$n)eife".  Magna  artificia  („£un|ttf>ätigfeit")  faerant  in  illa  insu) 
His  nwribus  „bei  bem  jefcigen  3eitgci|*te".  Solonis  legts  (atque  inttituta)  ,,3?crfafumg' 
setiitiones  atque  discordiae  „flnardjte"  u.  ä. 

163.  1)  C.  Marius  ut  adulescentulus  (ob.  a  puero)  educatus  erat,  ita  fuit  tot 
vita,  vir  rusticanus,  sed  plane  vir,  nidis  et  asper,  sed  integer  vitj 
2)  Hiero  pollicitus  est,  quo  animo  officioque  priore  bello  popuitn 
Romanum  iuvenis  adiuvisset,  eodem  senem  se  adiutnram.  3)  Admirabili 
sane  fuerunt  amsilia  atque  facta  Themistoclis,  qui  a  ceterorum  Gra« 
corum  humilitate  alienissimus  neque  inani  gloriae  obnoxius  auetor  proel 
Salaminii  et  conservator  omnium  Graecorum  extitit.  4)  C.  Itmin 
Bubulcus  aedem  Salutis,  quam  consul  voverat,  censor  locaverat,  dictafo 
dedieavit.  5)  C.  Iulius  Caesar  Mario  sextuw  constile  (anno  centesinn 
a  Chr.)  mense  Quinctili  natus  est.  6)  Quanta  vitia  essent  nobilmn 
Romanorum,  quam  corrupta  itulicia  et  legesy  quam  nihil  iustitiae  e- 
aequifatis  cum  in  omni  civitate  tum  in  optimatibus  esset,  Sallustius  nor 
uno  loco  singulari  quadam  gravitate  orationis  descripsit.  7)  Xobis  ptieris. 
inquit  Cicero,  cum  esset  Cotta  et  Hortensius,  num  quis,  cui  quiden: 
eligendi  potestas  esset,  quemquam  his  anteponebat?  8)  A  pueris  (ob. 
a  parvulh)  labore  et  duritia  assuescere  ineipiamus  oportet;  nam  nisi 
pueri  vires  exercuerimus,  senes  operam  perdemus.  9)  Ingens  formida 
eis,  qui  apud  inferos  versabantur,  erat  trieeps  Cerberus,  qui  in  ipsc 
aditu  locorum  inferorum  constitutus  neminem  inde  egredi  sinebat 

1 64. 9hd)t  feiten  gebraucht  ber  fiateiner  (wie  and)  ber  ®eutfd)e)  ben  abftrnftcn 
3Ui3brucf  für  ben  (an  ftd)  juläfftgen)  fonfreten,  unb  jroar: 

a)  ba3  9lbfiraftum  in  folleftioif djem  ©inne  für  bie  ©cfanttycit  ber  ju  itjm 

get)i)renben  Honfreta,  j.  93.  Xobilitas  =  nobiles,  roniuratio  =  coniurati,  iuvtntus 

—  invenes  (nber  f)i3d)ft  feiten  adulcscentia  =  adnlescentes,  9?.  Cic.  Cat  ro.  48K 
aetaft  =  „bie  9J?enfd)cn  irgenb  einer  Bett",  postcritas  =  posteri,  vicinitas  =  vicini,  legale 
=  legati,  latroriniutu  =  latrones,  barbaria  —  barbari,  leris  {grarü)  armalum 
=  leriter  (grariter)  armati  u.  S.  Cf.  aud) :  übi  salutafio  (=  salutantes  „bie  ben  SRpnjm- 
befnd)  Stbftattcnbcn")  deflnxit,  litteris  me  involvo.  Virginias  sordidatus  filiam  suam 
cnm  ingenti  admratione  in  forum  deduxit; 

b)  ba3  eine  Gngenfdjaft  ober  einen  guftanb  bejeidjnenbe  9Ibftraftum  für 
bie  s$erfon  ober  bie  ^erfonen,  beren  $Befen  biefelben  auSmadjen,  $.  33.  innoce*- 

tiam  iudiciorum  poena  liberare  „bie  llnfdjulb"  (=  „einen  Unfdjulbtgen  ober  metjrcK 
unfdjulbige  SHttifd)«!").  Jgnaria  =  „ein  gcigling"  ober  „gcigliuge".  Pestis  -  bomo 
pestifer.  Antonius,  insigne  odium  („ücr^afne  ^crfönlidjfcit")  omnium  hominum.  Vaie^'. 
mea  de8ideria.  Erat  provincia  plcna  lictorum  et  imptritirutn  („Äotntnanbeure").  C°m 
luxuria  nobis,  cum  atuenfia,  cum  scelere  certandum  est.  Caesar  nobilitatem  et  di<p*>- 
täte*  hominum  amplectitur  „ben  ?lbcl  unb  JJcutc  Don  Tiftinftion". 
9lnm.  1.  Seod)te  aud),  baft  auiueilen  für  bie  $erfonenbejeid)nungen  nemo,  quisquam,  Q1"5 
bie  9?eutro  ntAi/,  quidquam,  quid  ber  SBerftärfung  wegen  ftefjen,  befonberö  bei  Irotfw» 


Digitized  by  Google 


—  110  — 


165. 


ratioen,  2*.  Hoc  Victore  nihil  modcratius  est.  Peripatetici,  qaibas  nihil  est  uberius, 
nihil  gravius.  Non  potest  insipiente  fortunato  quidquam  fieri  intolerabilias.  So  gc» 
jdnebt  e4  auch  im  Tcutfcben  mit  „nidjtS,  ettuaö  utib  ioaS". 
?tnm.  2.  SiegelmäBig  üeht  im  Vateinifdjen  ba«  Slbftraftum  ftatt  be$  bcurfdjen  ^erfoncm 
namcnd  a)  bei  „fid)  auszeichnen  al8,  Diel  (wenig)  leiften  als"  (cf.  19,  9tnm.  1): 
eloquentiae  laude  florere  „fid)  o!8  JRebncr  auszeichnen" ;  virtute  imperatoria  excellere, 
prudentia  civil i  praestare  „fiel)  alÄ  tyelb&err,  als  Staatsmann  auszeichnen";  arte  ora- 
toria  raultum  valere,  dicendo  multum  consequi  „alS  9?ebner  uiel  leiften";  —  b)  roenn 
ber  3 w cd  (tm  $atiü  ober  mit  oorgefe&tem  ad,  in)  angegeben  roirb,  j.  93.  imperio  natus 
„junt  ftelbljerrn  geboren,  ein  geborener  ^elbtjerr",  ad  dicendum  natus  aptusque 
„oon  9?atur  zum  SR ebner  geeignet",  aliquem  ad  dicendum  instituere  „zum  $  ebner 
bilben",  ad  aentsandum  descendere  „fid)  zum  9t  nf  lag  er  ^ergeben",  se  abicere  in 
strritium  „fid)  jum  ©flauen  erniebrigen",  idoneus  militiae  „zum  Solbaten  geeignet", 
fortuna  eum  ad  constdatum  extulit  „baS  ÜMüd  bat  ilm  zum  Moni  nl  erhoben". 

1)  Int  er  feras  satins  est  aetatem  degere  quam  in  hac  tanta  immanitate 

versari.  2)  Cicero  vi  eloquentiae  saepius  innocentiam  poena  iudiciornm 

liberavit.  3)  Victoria  Salaminia  Universum  genus  humanuni  ab  ingruente 

harbaria  vindicatum  est.  4)  Nonne  miserrimum  est  imperium  ad  summam 

üxdtitiam  nequitiamqne   venisse?    5)  Quousque  tandem  vivere  hanc 

pestern  patiemur?  6)  Antiquitas  multis  de  rebus  minus  recte  iudieavit. 

7)  Agri  Romanorum  locupletiorum  seruitio  traditi  erant  colendi.  8)  Tota 

vicinitas  (in)  domum  nostram  convenit,  ut  patri  meo  mortuo  iusta 

faceret  (ob.  facerent).  9)  Seneclus  interdum  morosior  est.  10)  Titanum 

in  hoc  quoque  similis  est  Aiax,  quod  vi  omnia  patrari  et  perfici  posse 

ratus  consilia  tanquam  perfugia  quaedam  ignaviae  atque  timiditatis 

aspernatur. 

ltö.  Stein.  2)er  $)eutfcf>e  tegt  oft  Subftantioen,  roeldje  einen  leblofen  ober  ab» 
fhaften  ©egenftanb  be$eid)nen,  £anblungen  bei,  toetdje  eigentlich  nur  oon 
^erfonen  auSgefagt  roerben  fönnen.  $er  Sateiner  oermeibet  biefen  «Sprad)* 
gebrauch,  inbem  er  entroeber  ein  f oldjeS  33  e  r  b  u  m  roafjtt,  roctcf)c§  ju  ber  9iatur 
be§  SubjefB  paßt,  ober  ben  ©ebanfen  fo  um  b  Übet,  bafj  bie  in  föcbc 
ftefyenbe  *ßerfon  ba§  grammatifdje  Subjeft  roirb.  Cf.  „$as  Söetfpicl  bes  äröfus 

Wb^rt,  baft  alle«  3rbi|'d)e  uergänglicb,  ift"  res  bumanas  caducas  esse  exemplum  Croesi 
dorumenln  est  (nicht  docet!)  ober  exemplo  Croesi  diseimus  —  JJnSbefonbere  ift  JU  be= 

achten,  bafj  ber  fiateiner  faft  nie  ben  tarnen  be§  SanbeS  ober  ber  ©tobt 

Patt  ber  $en>ob,ner  fefct,  h.  99.  „«tben  fcblofj  ein  $ünbni*  mit  Sparta"  Athenietua 
societatem  inierunt  cum  Locedaemoniis.  „Locri  fdjlofe  fid)  an  5Rom  an"  Locremea  ad 
Romnnorum  societatem  se  applieaverunt.  „ükiccbenlanbö  Sreunbfdjaft  ift  un^uoerläffig" 

Graecftritm  amicitia  incerta  est.  @§  ift  beStjalb  auet)  erforberlid),  bie  93ejeid)nungen 
.Stabt"  unb  „fianb"  burd)  civüas,  gens,  populus  ,ut  überfein,  wenn  be= 
ftimmt  an  bie  93eroof)ner  ju  beuten  ift,  roie  j.  93.  in  ben  (Sätzen:  „$)ic 
grieajifcfyen  Stäbte  fd)ictten  ©efanbte  nad)  ftorintb/';  „$ie  gan&e  Stabt  30g 
bem  ftegreichen  £eere  entgegen";  M3)aö  gan^e  Sanb  erfjob  fid)  }um  2lufftanbe". 

Ünm.  l.^luönaljmen  oon  ber  leßteren  JKegel  finb  gan^  oei ehielt  (j.  Cic.  or.  25;  Pomp.  67; 
am  bäufigften  noeb,  Graeeia,  3.  33.  Cic.  de  or.  2,  G;  Tusc.  I,  1).  9Han  bead)te  aud), 
bafe  bie  'Jlnobrürfc  orien*,  weiden*,  meridie»  unb  septentrvmcs  in  ber  beften  s}ko|*a  nur 
bie  $  im  meld  gegen  b  bejeidmen,  nidjt  aber  bie  in  berfelbeu  liegenben  Üänber  ober  bort 
rooljnenbcn  SJölfer,  fitr  weldje  bie  9ludbriide  orientis  terrae,  partes,  regiones,  provinciae, 
gentes,  populi,  homines  u.  a.  eintreten. 

$ie  oorgelegten  6ä^e  ftnb  bemnad)  $u  überfetjen:  1)  Caesar  virtute  ac  con- 

süio  suo  Gallos  perdomuit  ob.  Galli  virtute  ac  consilio  Caesaris  perdo- 

miti  sunt.  2)  Hic  Über  est  ob.  in  hoc  libro  disseritur  (disputatur)  de 

venatione  et  piscatu  ob.  in  hoc  libro  tractatur  venatio  et  piscatus. 


Digitized  by  Google 


-  120  - 

3)  Athenienses  impetus  Persarum  irritos  reddiderunt.  4)  Cambyse 
crudelitate  ad  turpissima  scelera  raptus  est.  5)  Plataeenses  soli  (ob.  uu 
Plataeensium  civitas)  Atheniensibus  auxilia  miserunt  (ob.  misit).  BomaE 
(ob.  populus  Romanus)  civitatem  Saguntinorum  in  societatem  receperan 
(ob.  receperat). 

Km  2.  I>od)  fmbennidjt  feilen  (bef.  im  oratortfehen  Stile)  Hbmcidjungen  uon  biefer  ^iege 
ftott  ^crfonififntion): 

a)  bei  Sadjnamcn,  bic  gcrabc^u  ftatt  ber  betreffenben  ^erfonennnmen  flehen:  Academi» 
für  Academici,  antiquitas  für  antiqui  homines,  historia  für  historici,  Graeria  fü< 
Graeci  etc.,  93.  Antiquitas  multis  in  rebus  erravit.  Doctrina  Graecia  Romano; 
superavit,  Hispania  plurimos  hostes  superatos  conspexit  Actos  nostra  (=  nos] 
multa  bella  vidit.  Tola  nostra  domus  te  salutat.  Vetos  Acadcmia  docet  omneir 
virtatem  esse  medioeritatem ; 

b)  bei  Warnen  oon  ©celenfrfiften,  pcrfünlid)cn  Gigcnfdjaften  unb  (»cmfit^uflänben,  wo  bie* 
felben  als  ben  SWenfdjcn  bcljerrfdjenb  auftreten,  93.  Cupiditates  non  modo  sin- 
gulos  homines,  sed  nniversas  familias  evertunt,  totam  etiam  labefactant  saepe 
rem  publicam.  Araritia  impellit  ad  quodvis  facinas.  Hinc  spes,  hinc  despertrti» 
animos  irritat,  Temperantia  monet,  ut  rationem  sequaraur.  Etiam  victores  caedis 
ceperat  satiefas.  Ingens  subito  timor  militum  mentes  perturbavit; 

c)  bei  9?amcn  Don  foldjett  fingen,  SUcrbältniffen  unb  3uftänben,  roeldjc  an  fid)  eine  gen»if»e 
Sclbftän  bigfeit  baben,  meift  fofern  fic  förbernb,  binbernb,  tröftenb,  milbemb  wirfen. 
etwa«  Raffen  ober  mit  fid)  bringen,  ju  etwas  antreiben  ober  toon  etwa«  abhalten,  ttm* 
bewirten,  überliefern,  anzeigen,  bezeugen,  $.  83.  Palaestra  adiuvat  histrionem.  Ghria 
brevitatem  vitae  posteritatis  memoria  consolatur.  Gustatus,  qnod  valde  dulce 
est,  aspernatur.  Vtdtus  indicat  mores.  Ondi,  quemadmodum  animo  affecti  simus, 
loquuntur.  Virhu  conciliat  amicitias.  Hildas  amicitias  dissolvit.  Seneetus 
avocat  a  rebus  gerendis.  Lex  iubet.  Mos  maiorum  postulat.  Lifterae  tuae  valde 
me  momorderunt.  In  senatu  vicit  sententia,  qnae  reddenda  censebat  bona; 

d)  bei  Wanten  oon  $>anblungcn,  burd)  bereu  3?ebcutfamfcit  ber  $attbelnbe  felbft  jurüd- 
geb rängt  wirb,  3.  33.  Profectio  tua  spem  meam  debilitavit.  Beprehensio  eins  me 
vehementer  movet.  Cunrta tio  consulis  distulit  victoriam. 

Sie  weit  man  in  ber  Hnwenbung  biefer  ^erfonififation  geben  barf,  barüber  fann  nur 
bie  SSertrautbcit  mit  bem  Spradjgcbraud)  unb  ein  gebilbctcr  ©eftbmao?  entfdjeiben.  9Ran 
fann  93.  moljl  fagen  Philosophia  medetur  omnibus  animi  perturbationibns,  aber 
nid)t  Philosophia  agit  de  finibus  bonorum  et  maiorum. 
Sinnt.  3.  „2Bic  baS  6prid)Wort  fagt"  tä  est  in  jn-overbio  ober  ut  aiunt,  quod  ainnt 
(nidjt  ut  ait  proverbiura),  ut  diritur,  quemadmodum  diedur;  —  „bie  ©agc  erjS&lt" 
fama  est;  „Die  Überlieferung  nielbct"  memoriae  proditum  est;  „biefer  Unt= 
l'tanb  bc meift,  baft"  haec  res  festimmio  (documento)  est  mit  Acc.  c.  inf.;  „biefci 
Umftanb  bemirfte,  bafo"  ea  re  effeetum  est,  ut. 

Bilm.  4.  .frier  m&ge  nebenbei  baran  erinnert  werben,  bafc  „bie  Xrupprn"  nur  bannbunii 
copiae  überfefrt  werben  bürfen,  wenn  fie  als  blo&cS  ©erzeug  in  ber  $>anb  bc*  $eerfü(jrcr* 
in  SJetradjt  fommen;  fonft  burd)  mildes,  wenn  fie  als  mcnfcblicbe  ^nbioibuen  bejeidjnct 
werben,  eS  fid)  um  ibren  93erftanb,  tbr  ©entüt,  irjre  Slnfdjauungen  u.  ä.  hanbelt. 

1)  Traiecto  Granico  flumine  Alexander  Graecis  in  Asia  coloniis 

potitns  est;  signis  ad  Issum  collatis  Tyri  Aegyptique  aditnm  patefecit; 

proelio  ad  Arbela  commisso  omnium  gentium  imperium  occupavit 

2)  Imbribus  continuis  et  frigoribus  eorum,  qui  sub  divo  agebant,  auge- 

batur  miseria.  3)  Seldschucci  Christianis  resistere  frustra  sunt  conati; 

nam  sacrorum  tuendorum  studio  inflammati  maiora  paene  quam  pro 

humanis  viribus  facinora  illi  ediderunt.  4)  Conradus,  Germaniae  impe- 

rator,  et  Ludovicus  VII.,  Galliae  rex,  a.  p.  Chr.  1147  alteram  expedi- 

tionem  sacram  suseeperunt,  sed  militibus  eorum  omni  licentiae  genere, 

inopia,  morbis  consumptis  infecta  re  discesserunt.  5)  Hac  pictura  oculi 


Digitized  by  Google 


—  121  — 


166. 


mir  um  quantum  tenentur.  Croesi  exemplo  discimus  neminem  ante 
mortem  beatum  esse  praedicandum.  6)  Quid  causae  fuisse  putaraus 
(et  488),  cur  inter  omnes  Graeoiae  gentes  eoloni  illi,  qui  oram  Asiae 
occidentalem  occupaverant,  primi  ad  snmmam  illam  ac  singularem 
humanitatem  et  doctrinam  excolerentur,  quam  intuentes  (=  cuius 
aspectu)  etiamnunc  summa  admiratione  affieimur?  7)  Cicero,  cum 
cognovisset,  quantum  periculum  saluti  communi  nefariis  Catilinae  con- 
siliis  immineret,  totum  animum  atque  curam  posuit  in  servanda  ro 
publica.  8)  Quanto  ardore  studioque  litterarum  Euclidis  animum  a 
quiete  nocturna  avocatum  impulsumque  esse  putamus,  ut  proposito 
mortis  periculo  Socratem  investigaret? 
166. $ie  33erbalia  auf  -tor  (-sor),  -trix  bejeiefmen: 

1)  cinc  blcibcnbc  (Sigenfdjaft  ober  bauernbc  $I)ätigf  eit,  eine 

W  0  1)  n  f)  C i t  ober  einen  53  e  r  U  f .  $aljer  f ft  tortur  ein  ftblterfncdrt  uon  ©emerbe,  neitator 
ein  SJorlefer  (b.  f>.  ein  foldjer,  ber  baS  58orlefcn  alö  ein  (bewerbe  übt),  negotiator  ein 
39anquier,  gubernator  ein  Steuermann,  laudatur  ein  £obl)ublcr,  conguisitor  ein  3Bcrber, 
rontümator  ein  »olfSrebner,  reeeptor  ein  gefdjäftSmäfuger  $>el)ler,  aedificator  ein  leiben 
i'd)aftlid)er  3*auliebljaber,  calumniabjr  ein  ßfjifaneur,  renaJor  paffionierter  Säger,  turbaior 
llnrufrftifter,  ©törenfTieb,  corruptor  ein  Serfityrer  oon  ^kofeffion,  polor  ober  potaUtr  ein 
Säujer  x.  SJergl.  Jgnis  consttmpfor  omnium  est,  b.  Ij.  baä  geuer  fjat  bic  ftefjenbe 
Cigenfdjaft,  $u  oer$ct)ren;  ratio  cupiditatum  moderatrix  est.  Diphilns  Crassi  Itctor  est 
„lieft  bie  ©djriften  be8  GrafiuS  unauögcfefct  unb  mit  SSorliebe".  Pythagoras  frngalitatem 
velut  genetrietm  virtutum  omnibns  commendabat.  Omnis  natura  vult  esse  ronser- 
ratrix  sui.  Pecnnia  effectrix  est  multarum  et  magnarum  volaptatnm.  ^>onbe(t  e§ 

ftd)  bagegen  nur  um  einen  galt,  in  roeldjem  bie  Sfyätigieit  geübt  wirb,  fo 

fefct  ber  fiateiner  fein  ©ubfiantio  auf  tor,  fonbern  einen  SRelatiofa^ 

(ober  ein  «Participium).  $a$er  fjei&t  berjenige,  toeldjer  bei  irgenb  einer  Gelegenheit 
einmal  fingt,  nid)t  cantor,  fonbern  is  qni  canit  (cecinit,  canet  etc);  berjenige,  meldjer 
einmal  eine  SRebc  tyält,  nid)t  orator,  fonbern  is  qui  dicit  (dixit,  dicet);  Scrüiu«  JufliuS, 
ber  92ad)folger  be«  Sarqutniu«,  nid)t  successor  Tarquinii,  fonbern  qui  Tarquinio  in 
regno  successit.  Qui  ante  me  dixerunt  „meine  SJorrebner".  Is,  a  quo  accusatus  sum 
„mein  Stnfläger".  Cf.  Praemia  iis,  qui  optime  cecinissent,  proposita  erant  „?3e- 
Io§nungen  waren  für  bie  beften  ©änger  ausgefegt".  — 

2)  jroar  nur  eine  einmalige,  oereinjelte,  aber  fo  bebeutenbe  $anblung, 
bafj  fte  ber  ^erfon  einen  bleibenben  (Sfyarafter  ober  gar  einen 

t|iftorifct}en  Xitel  üerleit)t.  fclfo:  Romulus  condHor  (ob.  bei  Cicero  creatnr) 
urbis.  Themistocles  patriae  liberator,  Marius  Cimbrorum  viclor.  Cicero  rei  publicae 
emserrator.  Cioero  Verris  accusator  „welcher  ftd)  als  Änfläger  beö  Ferres  einen  gefd)id)t= 
Iidjcn  tarnen  erworben  $at".  Brutus  et  Cassius  Caesaris  inlerfectorcs.  Galli  Mercurium 
omnium  artium  inreniorem  ferebant. 

Sliim.  1.  9?ur  wenige  biefer  Subftantioa  bienen  $ur  ©ejeidjnung  oon  ^erfonen,  weldje  in 
einzelnen  (fonrreten)  ftällei!  Ijanbeln,  5.  JB.  competitor,  auditor,  accusator,  deleneor 
u.  ä.,  unb  aud)  biefe  gcwöf)nlid)  nur  bann,  wenn  ber  einzelnen  $anblung  jugleid)  Neigung, 
ruft  unb  23eruf  ber  ^erfon  jur  Seite  ftc&t  ober  beigelegt  wirb. 

Xnm.  2.  ©elbft  in  bem  Salle,  bafo  an  unb  für  fid)  ein  Subft.  auf  tor  ftcfjen  fönnte,  fiubet 
häufig  eine  llmf  d)reibung  beweiben  ftatt,  fei  cö  auö  SRücffid)t  auf  Äoncinnität  unb 
M)ntijmu$  ober  be^ufö  größeren  92ad)brurf3  ober  $um  3wcde  genauerer  #eitangabc.  9Jot= 
wenbig  ift  bie  llmfdjrcibung  überall,  wo  foldje  ©ubftantioa  nod)  einen  abuerbicllen  3ufaH 
haben,  roie;  Ärämer  auf  ben  Warften,  3ufdjauet  bei  ben  Spielen,  tlnrutjeftiftcr  in  bei 
©labt  u.  S. 

8nm.  3.  Die  «uöbrüde  „^Begleiter,  9lnpngcr,  @d)üler,  ^adjfolgcr"  je.  toevben 
feb,r  geroo&nlid)  umidjrieben:  (Uli)  qui  sunt  a  Piatone.  Qui  stabant  cum  Caesare. 
^Ii)  qui  Zenonem  secuti  sunt.  Qui  a  Pythagora  profecti  sunt.  Trecenti  qui  erant 


Digitized  by  G 


167-108. 


—  122  — 


cum  Leonida  (cf.  ol  utra  Kvqov,  nl  ncpi  llh'cttuva,  oi  nno  Xtlrwoi).  —  Über  be 
ob jett teifdjen  Webraud)  ber  Subftanttoa  auf  tor  cf.  10. 

167.  1)  Summis8ius  et  citius  loqueris;  male  legis  (recitas).  2)  Catilina,  con 

citator  ille  atque  corruptor  civium  Romanorum,  consulatum  aliquotie 

petivit  3)  Fures  saepe  auxilio  reeeptorum  utuntur.  4)  Theseus  Panathe 

naea  sollemnia  instituit,  quibus   fortuna  splendorque  et  publicus  e 

privatus  maximo  civium  consensu  palam  conspiciebatur.  5)  Saltatrice 

et  artifices  scaenicae  leves  saepe  sunt  mulierculae.  6)  Ingens  hominan 

vis  quinto  quoque  anno  Olympiam  ludorum  spectandorum  causa  con 

fluebat.    7)  Soror  mea,  cum  summo  saltandi  studio  teneatur,  tamei 

naltatione  nunc  prorsus  desistere  constituit  8)  Qui  Nemea  vicerant 

coronis  ex  apio  nexis  donabantur.  9)  Camillus,  Veiorum  victor,  triam 

phans  curru  quattuor  equis  albis  iuneto  Urbem  invectus  est.  10)  Virtui 

effectrix  beatae  vitae  est.  11)  Tua  ipse  culpa  calamitatem  contraxisti 

12)  Vehementer  errant,  qui  Horatium  nihil  nisi  laudatorem  August; 

fnisse   clamitant.    13)   Omnes  scriptores   libros   suos    legi  cupiunt 

14)  Athenienses  in  Themistoclem,  Graeciae  conservatorem,  ingratissirao« 

se  praebuerunt.   15)  Cornelius  Ncpos  narrat,  cum  pecuniosus  fuerit 

Atticus,  tarnen  neminem  fuisse  minus  aedificatorem.  16)  Cum  Persae 

copias  in  campum  Marathonium  deduxissent,  Athenienses  Phidippnm 

cursorem  Lacedaemona  miserunt.   17)  Paulus,  cum  Christianos  primo 

esset  persecutus,  paulo  post  acer  novae  doctrinae  defensor  exstitit. 

18)  Solimanus  II.  ei,  qui  Serinii  caput  abscisura  rettulisset,  praemium 

mille  aureorum  proposuit.  19)  Ingens  copia  rerum  hoc  loco  se  oßert 

ad  enarrandum.  20)  Furiae  facinorum  scelerumque  speculatrices  atqne 

vindices  erant.  21)  Kepleri  memoria  ex  animis  hominum  non  discedet, 

quamdiu  erunt,  qui  astrologiam,  divinam  illam  et  admirabilem  artem, 

colant. 

168. 3)te  Substantiva  verbalia  auf  -io  (-tio,  -sio,  -xio)  bejeietjucn  in  ber  Siegel 
eine  £  a  n  b  I  u  n  g ,  bic  SluSübung  einer  St  f)  ä  t  ig t ei t  8o  tft  frawiatio  bie  i^t 

Iung  be*  Setrügen*,  (bogegen  frans  ber  oeTÜbte  betrug);  inrentio  bo*  Grfinbcn,  (bogegen  m- 
rentum  ba*  erfunbene  Ting;  cf.  Invcntio  est  txeoyitatio  rerum  veraram  aut  verisimilinm. 
Philosophia  est  inventum  deorum) ;  cotjitatio  bo*  2)cnfcn,  bic  5>cnffraft,  (bagegen  w/Hat"'» 
ber  Wcbanfc  al*  ^robuft  be*  $enfcn*);  ignoratio  baä  9Jidirroifien,  (bagegen  u/norantia  t"if 
llinoiffentjcit) ;  conser ratio  (Spaltung  nlä  .^onblung,  aber  salns  bo*  OJeretietfein  ali  {J«ftaa&i 
cf.  aud)  rastat  io  unb  rastitas;  freqitentatio  unb  fro/uenlia ,  pmttilatio  unb  postulaium; 
promisno  unb  promissum;  imtitufio  unb  institutum;  rertatio  unb  rertamen;  proftcrio 
unb  Her;  vatirinatio  unb  ratirinium;  exornafio  unb  ornamentum  etc.   $5a    nun  MB 

$eutf$eit  bie  5ßcrbalfubftanti»a  auf  „ung"  foroocjl  im  abftraften  als  ton- 
freten  ©inne  gebraust  werben,  fo  muß  «tan,  et)e  man  ein  23erbalfubftantti) 
auf  -io  nimmt,  genau  prüfen,  ob  non  einer  £anblung  ober  non  einem  3*' 
ftanbe,  ob  oon  einer  $f)ätigfeit  ober  einem  fetjon  uerroirflidjten  föcful 

täte  bie  9lebe  ift.  So  lafien  fid)  atuar  in  ben  8äfocn:  „ffrorittfuS  betrieb  bie  »dt «"9 
Tcutfcfjlnnbö" ;  „ßicero  rid)tcte  all  fein  3)  euren  auf  ba*  $eU  be*  Sotcrlanbcä"  bie  Sut 
ftautioa  ronserratio  unb  vogitatio  onmenben,  ba  oon  einer  £>anblung  bic  ÜKebc  ift;  ß^1 
in  ben  3nuen:  ,,$ir  uerbanre  id)  meine  Rettung  (  mein  $>cil),  3>u  t»aft  beinc  $erf|>r«; 
djungen  (=  ba«  2>crfprod)cne)  nidjt  gehalten"  fmb  bic  3ubftantiue  salus  unb  pronis*»» 
&u  nehmen. 

fhm.  1.  $obci  ift  ober  folgenbeö  ^u  incrfen: 

a)  bic  SSerbolfubftonttoa  auf  -io  Ijaben  oft  pafftüifdjcn  Sinn,  5.  53.  Damnatio  bie 


Digitized  by  Google 


—  123  — 


169 


: iv t eilung  =  ba£  Serurteilcn  unb  ba«  SBerurtciltwerbcn.  Iter  per  Gracciam  rex  fecit 
snmma  cum  admiratione  „inbcm  et  auf«  ^öd)fte  bewunbert  würbe".  Cum  privamnr 
dolore,  ipsa  liberationo  gaadeinus  „über  ba«  3?efreitwerbcn".  Doloris  omnis  privatio 
recte  nominatur  voluptas.  Maxima  exspectatione  in  porditam  provinciam  nos 
venisse  scito; 

b)  ftc  Gaben  oft  ben  Sinn  eine«  $cvfcft«,  tnbem  fic  eine  Jpanblung  als  gcfdjeljen  bc- 
$eicb,ncn,  93.  Amissionem  classis  mihi  obiecistis.  Concitatione  quadam  animi 
futnra  praesentire.  Coniunctio  baS  SSerbunbcnfein,  disianetio  ba«  c^ctrcnnticin ;  exer- 
citatio  Die  (Ücübtbcit;  relegatio  ba«  SJerwiefcnfein ;  damnatio  ba«  Skrurteilticin; 

c)  fic  enthalten  ben  ^Begriff  ber  91  rt  unb  5Beife,  ber  SDietbobe,  ber  ftäbi gleit,  ber 
Littel  unb  38ege,  ber  Möglich, feit  be«  £anbcln«,  93.  Galloruin  oppugnatio 
haec  est  „9(ngriff3n)ei]c,  löclagciungSmctljobc".  Perturbationum  variae  sunt  cura- 
tiones  „Oeilmen)oben".  Actio  tua  vehementior  est  „bie  9lrt  beinc«  Äiortraa,«  tf)  flu 
leibenfdjaftlid)".  Erat  Crassi  in  disserendo  mira  explicatio  „Wabe  ber  Gntwidelung". 
Omnem  recusationem  mihi  ademisti  „jebe  2Röo.lid)feit  einer  Weigerung";  eius  rei 
nulla  occnltatio  est  „9Jtöglid)feit  ber  ®el)eimf)altung" ;  dictio  „Sprcd)Weife" ;  oratio 
,,?lu«brurf«wcife'' ;  institutio  „UntcrridMSmettwbe*' ;  divinatio  „(*abe  ber  Sciöfogung"; 
cautio  ,,$orfid)t«ma&regel'' ;  defensio  ,/8ertcibigung«mitter' ;  cogitatio  „SiorfteOung«; 
uermögen";  oatentatio  „C?clegcnf>cit  gmn  ^rabjen";  inventio  ».(htinbungSgabe''  u.  f.  w. 
(cf.  161,  9(nm.).  —  Selbftoerjtänblicb,  werben  aber  bo,  wo  ber  ©egrtfj  ber  ftrt  unb  Seife 
ober  ber  9Köglirf)leit  unb  ftähigfeit  wefentlid)  ift  ober  wo  ba«  entfprcajcnbc  SctbaU 
fubftantiu  auf  io  fehlt,  bic  SluSbrürfe  genus,  ratio,  consuetitdo,  facultas,  locus,  copia, 
cotidirio  IL  ä.  uerweubet,  ;Y  93.  Coram  tecum  mihi  potextas  deliberandi  non  erat. 
Cur  mihi  non  das  respondendi  locum?  Novnm  pugnandi  genua; 

d)  nur  feiten  geben  fic  ben  begriff  ber  $anblung  auf  unb  baben  fonfreten  Sinn,  $.9. 
Possesxiones  C^runbfturfe ;  accusatio  9lnflagcfd)rift;  arationea  Wd erlaub,  Domänen;  ai/di- 
tio  (*eriid)t;  renatio  SÖMlbpret;  cenalio  Spcifc^inuncr ;  munitio  Sd)an^e;  commentatio 
gelehrte  Arbeit;  oratio  Siebe;  dUtinctio  3nterpunftion§$cid)en ;  ambulatio  ^romeuaben 
loeg  ic. 

3lnm.  2.  Ten  9?erbalicn  auf  -io  fteben  bie  SJeibalin  auf  -tos  (uns,  xm)  febr  nabe;  fie  fttmmcn 
in  ihrer  fcnwenbung  üielfad)  mit  jenen  überein.  3m  allgemeinen  finb  fie  oon  jenen  baburdj 
unterf (hieben,  bafo  fie  ben  begriff  be«  SkrbS  alö  etwa«  Öeftebenbe*  beaeidjncn,  mebr  ob 
einen  ^uftanb  unb  ein  9$  erhält niö  beim  al«  eine  eigentliche  £>anblung,  mebr  neu- 
tral unb  intranfttio  als  aftiu  unb  traufitio.  eo  beifet  motio  ba«  bewegen  eine« 
anbern  ©egenitanbe«,  tnotm  bie  Sewegung  al«  ^uftanb  eine«  bewegten  C&egenftanbe«;  statin 
ba«  Stehen,  staim  ber  ^uftanb;  positiv  ba«  Stellen,  positus  bie  Stellung.  Slbcr  tiefet 
llnterfdjieb  ift  ^äuftg  oernadjläffigt,  fo  bafj  j.  ^luifdjcn  amsensio  unb  ron.se>»«*«,  digressio 
unb  digressus,  polio  unb  potus,  concur.Ho  unb  coneursus,  lanae  defectio  unb  defeclus, 
dominatio  unb  dominatus  faum  ein  Untetfd)icb  ift.  5f*ct  einigen  Wörtern  hat  jebod)  ber 
Webraud)  bie  3?ebeutungen  oon  einnnber  ftreng  gefdjiebcn  (cf.  quaadio  unb  quaestus,  am- 
bitio  unb  ambitus).  —  Nebenbei  mag  barauf  ijingewiefcn  werben,  baß  nur  bic  allergcbräud)- 
lidjfien  biefer  iBcrbalfubftantioa  auf  us  alle  tfafu«  bilben  (5.  sensus),  toäbicnb  bie  übrigen 
nur  einzelne  Äafu«  (bei.  ben  9lbl.  unb  9lcc.  Sing )  unb  nur  wenige  ben  2>at.  Sing.,  ben 
©en.,  Tat.  unb  «bl.  %\\xx.  bilbeu. 

Slnm.  3.  „  33  c  f  d)  ä  f  t  i  g  u  n  g  mit  ben  ©  i  f  f  c  n  f  d)  a  f  t  e  n  "  bei&t  Utteranm  shuliittn,  nid)t 
occupatio  (=  Seftfaäftigung  be«  Staatömanne«,  politifdjc  Xbätigrcit). 

169.1)  Qnid  multi  libri  collecti  (ja  nid)t  magna  collectio  librorum!)  tibi  prosunt, 

msi  iis  utare?  2)  Medea  profuga  domo  membra  parvi  fratris  passim 

dispersit,  ut  eorum  collectio  („ba§  bammeln")  patrem  insequentern  remo- 

raretur.  3)  Non  uno  loco  Cicero  monet  oratoris  permultum  interesse  ad 

aptam  collocationem  dispositionemque  verborum  animnm  attendere. 

4)  Milites  locum  suum  aegre  tenuerunt.  5)  Milites  loco  alieno  conflixe- 

runt.  6)  Inventio  huius  machinae  magni  sane  ingenii  acuminis  fnit. 

7)  Pulvis  pyrius  a  Bertholdo  Schwarzio  inventus  esse  dicitur.  8)  Cati- 

lina  artificio  simulationis  et  dissimulationis  eruditissimus  fuit.  9)  Pro- 

missa  solvito.  10)  Exercitus  devictus  salutem  fuga  petivit.  11)  Salutem 

mihi  reperio  nullam  ob.  conservatio  mihi  adempta  est  omnis.  12)  Cice- 

roni  conservatio  rei  publicae  cordi  fuit  13)  Massilia  a  Phocaeensibus 

condita  est.  14)  Salus  civium  in  legibus  maxime  institutisque  publicis 


Digitized  by  G 


170-171. 


—  124  — 


posita  est.  lft)  Postulata  tua  repudio  atque  aspernor.  16)  Bomani  Pyrrhi 
postiilatis  (=  condicionibus  a  Pyrrho  latis)  non  cesserunt  17)  Arrno 
p.  Chr.  millesimo  octingentesimo  duodecimo  Russi  impetum  Napoleonis 
vastatione  omnium  regionum,  per  quas  hostibus  profioiscendum  erat, 
irritum  reddere  ant  impedire  conati  sunt  18)  Per  campos  Mesopotamiae 
olim  feracis8im08  vastitas  nunc  est.  19)  Tota  urbs  resonavit  lamentationi- 
bus  mulierum.  20)  Nulla  mea  culpa  in  calamitatem  et  miseriam  incidi. 
21)  Qnantula  sunt  opera  hominum!  22)  Labore  peracto  requies  iucunda 
est.  23)  Celeri  profectione  periculum  effugimus.  24)  Enuntiatio  sensum 
(ob.  cogitatum)  est  verbis  expressum.  25)  Demosthenes  omnes  cogita- 
tiones  ad  conservationem  patriae  intendit.  26)  Cecropem  Aegyptium 
ex  Saitarum  urbe  (ob.  Aegyptium  et  Saitam)  fuisse  memoriae  prodituin 
est.  27)  Romani  traditionem  perfugarum  (=  ut  perfugae  traderentur) 
postulaverunt 

170.  Xie  Ximinuttönotnlna  (Subft.  unb  fcbj.)  bellten  nid)t  nur  fd)lcd)ttt)eg  eine  ©er  Hein«; 
ruug  btö  Stammwortes,  fonbern  b rüden  oft  aud)  3Srt'^'c^»  SBofjlgcfallcn  unb 
1*  i  c  b  c  au«,  99.  Iectaln8  ,,ba«  liebe  ®ett",  libellas  „ein  nette«  Shid)",  nant.  bei  Slnrcbm 
(mea  Tnlliola,  matercula,  mi  ocolle,  filiola),  —  ober  ba§  3icrlidje  un0  ©efünftelte 
(Stoicorum  contortalae  quaedara  et  minutae  conclusiunculae  „rcd)t  fein  gebrcd)felte  unb 
artig  sugefpttitc  Sdjlüffe"),  —  ober  fef)r  Ijäufig,  mit  ober  otme  Tronic,  ba«  Äletnlidbf, 
•8  i)  w ii  (l)  l  i  rfj c ,  6  r  b  ä  r  m  I  i  d)  e ,  93  e  r  ä  d)  1 1  i  d)  e  (mercedula  addacti  „armfeligen  Siobnc* 
wegen",  legiuneula  „eine  armfeligc  l'egion",  nos  homuneuli  „mir  armen  9J(enfd)cn"f  mulier- 
culae  „fentimentalc  grauen",  ille  acriculus  senex  Zeno  „jener  flcine  §iOfopf",  palliolara 
,,unfd)cinbare«  («cioanb",  regiae  virgines  nt  tonatriculae  „gemeine  ©artfrafrermnm",  can- 
ponula  „eine  erbßrmlid)e  Äneipc",  nummulis  aeeeptis  „für  elenbc«  9Rctafl",  librarioli  „arm, 
feiige  Sfribenten",  Graeculi  homines  „bie  guten  feutdjen  in  ©ricdjenlnnb",  urbani  malevo- 
lorum  sr  rmunculi  „boäljafter  Stabtflatfd)",  negotium  Graeculam  „ed)t  aricd)ifd)",  recrean- 
dae  vocalae  causa  „um  fein  biödjen  Stimme  nriebcr()cr£uftellen",  vidi  ego  tuam  lacrimulam 
„Srofobiletbjäne",  alieni  facinoris  munusculum  non  repudiaverunt  „fie  tuiefeu  ba«  üjncn 
burd)  frembe«  SJerbredjcn  $ufallenbc  ^rofitdjen  nid)t  oon  ber  §anb"). 

170b.  ÜJcntirtie  \iifatninrnncfrtt,fc  Subftantiba  werben  im  Matcinifdjen  au*gcbriidt: 

1.  burd)  ein  einfadjed  ©ubftantio:  civitas  SBürgcrrcdjt,  ©ürgerftanb,  navigatio  See 
reife,  actas  VcbenSalter,  ligna  $oIjfd)eite,  pudor  (Sbjgcfüt)!  ic. 

2.  burd)  ein  S  ubftantio  mit  einem  ©enitio:  rex  Persaram  1?ctferfönig,  proditio 
patriae  SteterlanbSoerrat,  pacis  condiciones  ftriebeuSbcbingungcn,  ias  gentium  «ölfer 
red)t,  cupiditas  vivendi  VebenSluft  ?c. 

3.  burd)  ein  Subitantio  mit  einem  91  bjcftiö  (cf.  198,  h):  domus  regia  «öni^ 
palaft,  bellum  civile  ©ürgerfrieg  ;c. 

4.  burd)  fubftant.  ftenbiabnoin  (cf.  190):  aestus  febrisque  5icbcrf)inc,  vi  atque  armis 
mit  SBaffcngewalt  ;c. 

5.  (feiten)  burd)  ein  Subftantio  mit  einem  <J5rapofitionalauöbrurf  (cf.  13): 
pietas  in  parentes  ftinbeSliebc,  signa  ex  aere  Cfr^bilber  K. 

171.  $ie  JHömer,  meldje  ifjre  Sprarfjc  mit  bem  SBewu&tfcin  römifdjer  ©ürbc  gebraudjtcn,  bejonba* 
bie  JKcbncr  unb  fciftorifcr,  waren  cntfdjiebcnc  fteinbe  aller  grcmDwdrtcr  unb  fdjeuten  ftd),  ohne 
vJ?ot  ein  ©ort  felbft  au«  ber  nalje  oerwanbten  gricdiifdjen  Spradjc  ju  cntlcfjnen;  fie  fudjten 
oiclmebr  auf  irgenb  eine  Steife  einen  (Srfafe  für  baö  ftrembwort  JU  fdjaffen.  grcilid)  mar  bie« 
nidjt  immer  möglid),  ba  baS  Vateinifay  für  eine  5Wengc  oon  pb/ilofopbifa^en  unb  tedjnifa^en  Wu4- 
brürfen  gar  fein  entfpredjenbe«  23ort  fjatte.  3n  biefem  g^Ue  bat  aud)  (£icero,  burd)  bie  9iot  gc= 
.Voungen,  gricd)ifd)e  ®eäeid)nuugen  genommen,  bicfclbcn  aber  meiften«  aud)  mit  gricd)ifd)cn  Sudt 
ftaben  geid)rieben.  gerner  bat  berfelbe  in  t>crtraulid)en  ©riefen  bei  fd)er$t)aftcr  ober  pifantcr 
6d)reibmeifc  gried)ifd)e  Sörter  ober  gan^e  JHebenSarten  ^ugelaffen,  aber  nur  |H  bem  3n>ede,  u"1 
ben  fiefer  aufzuheitern  ober  ioof)l  gar  fein  Sadjen  ju  erregen,  loie  ja  aud)  mir  nod)  lni:t-,utr. 
in  launigen  ©riefen  ober  mi^igen  Sdjriftcn  oft  9{ebcn3artcn  ober  gan^e  Stellen  au«  einer  frem- 
ben  Sprad)c  nebmen,  um  baburd)  ^u  crfjeitcnt  ober  anjurcgeiu  Slber  abgefe^en  oon  biefen  eigene 


Digitized  by  Google 


-  125  —  172—174. 

tümlid>en  SKltten  ift  für  jeben,  rocldjet  fiatein  fdjreibt,  als  9tcgcl  ^In^ufteüen :  „Sermeibe, 
roenn  cd  irgcnb  möglich  ift,  bcn  ©ebraud)  griechifcber  ©brter,  benn  biefelbcn 
entftetlen  bcn  lateinifdien  Stil".  93ergl.  bic  «Warnung  üuintilian«  (8,  1,  2):  Non  alienum  est 
admonere,  ut  sint  quam  minime  peregrina  et  externa ;  qnare  si  fieri  potest,  et  verba 
omnia  et  vox  hnins  alumnum  urbis  oleant,  ut  oratio  Romana  plane  videatnr,  non 
civitate  donata.  Gebrauche  alfo  3.  3?.  nidjt  praxis,  oligarchia,  ochlocratia,  democratia, 
demagogus,  phantasia,  theoria,  systema,  raethodus,  phrasis,  symmetria,  clima,  enthusias- 
mus,  rhythmns,  chronologia,  harmonia,  mythus,  mythologia,  oda  etc.  —  93ead)te  bie 
"Äußerung,  roeldje  Gicero  bem  SJrutuS  gegenüber  ausbricht  (Tusc.  1,  15):  Dicam,  si  potero, 
Latine\  scis  enim  me  Graece  loqni  in  Latino  sermone  non  plus  solere  quam  in  Graeco 
Latine. 

Änm.  öS  öerftebt  ftdj  Don  fclbft,  bafj  man  folebe  urfprünglicb  griecbifd)c  SBörter,  roelcbe  fid)  in 
bie  lateinifd)e  Sprache  ööflig  eingebürgert  haben,  ohne  )$ebcnfeu  anroenben  fann,  3. SB. 
tragoedia,  tyrannus,  epigramma.  bibliotheca,  Stadium,  poema,  philosophia,  rhetor, 
heros,  aenigma,  poesia,  thesaurus,  musica,  historia,  astrologia,  athleta,  scaena,  dialo- 
gus,  theatrum,  syllaba  etc. 

172.  Adimantus  (ber  Diphthong  et  fommt  nur  in  ber  3»tcneftion  hei  ober  heia  Dor);  Aegae; 
Aepia  ober  Aepea;  Croesus  (ja  nicht  Kroesns!);  Ceramicus;  Phoenice  ober  Phoenlca 
„Homeien";  Ptolomaeus;  Maia;  Phaedo;  Phido;  Uüxes  ($u  meiben  Ulysses;  unjiiläffig 
Odysseus);  Hercules;  Iuventas  (jo  nid)t  Hebe!);  mare  Aegaeum  (nid)t  Aegeum);  Coeus; 
Iuno  (ja  nicht  Hera!);  Neptunus;  Pluto;  Minerva;  Parcae;  Mercurius;  Tellus;  Victoria; 
Pudicitia;  Varro;  Clytaemestra  ober  Clytemestra;  Quirinus ;  Areopagus  ober  Ariopagus 
(ober  Areus  pagus,  Anus  pagus;  aber  fletS  Areopagitae);  Furiao;  Somnus;  Proserpina; 
Ceres;  Aurora;  Vesta;  Venus;  Diana;  Fortuna;  Gratiae;  Luna;  Bacchus  ober  Liber; 
Poblius;  Quintus;  Servius;  Kaeso;  Vercingetorix;  Aequi;  Aventinus  mons;  Bellona; 
Aegos  flumen;  Tyndaridae;  Aesculapius;  Ligures;  Pollux;  —  Teucer  (bie  grtechifd)en 
Sorter  auf  qos  mit  oorbergehenbem  tfonfonanten  eubigen  im  fiateinifchen  meift  auf  er:  Ale- 
xander, Meleager,  Antipater,  Euander,  hexameter  etc.;  SJergil  bilbet  Euandrus;  ftcbenb 
ift  Codrus,  Phaedrus,  Hebrus,  Cyprus  unb  fo  aud)  Petrus);  —  Perseus  als  nU)tbologifd)er 
Same;  aber  für  ben  macebonifchen  Äönig  ^crfeuS  gebraucht  ßicero  bie  ftorm  Perses  (®en. 
Perne,  $at.  Persi,  fcec.  Persen,  ttbl.  Perse  u.  Persa). 

173.  a)$er  ©en.  unb  51  bl.  oon  nemo  fehlen  in  ber  guten  s$rofa  unb  mflffen 
burd)  bic  gormen  oon  ntdlns  erfefct  werben;  ber  $at.  tyeißt  regelmäßig  ne- 
mmt,  feltener  nuUi.  —  b)  Nihil  (=  nulla  res;  unflaffifd)  nil)  bilbet  jroar 
alle  ÄafuS  auger  bem  $at.,  alfo  ben  ©en.  nihili,  ben  2lcc.  nihilum  (neben 
nihü),  ben  3lbl.  nihilo.  3ebocf)  ift  p  merfen,  baß  1)  bergen.  nihili  nur  bei 

SÖertbeftimmungen  OOrfommt  in  9ieben«artcn  tote  nihili  esse  „nicht«  roert  fein",  nihili 
facere  „für  eine  Wutt  halten" ;  {homo  nihili  „ein  SRcnfd)  obneSBerr);  —  2)  baß  ber  31 CC. 

faft  nur  nihil  b,eißt,  inbem  bie  gorm  nihilum  nur  in  SJerbinbung  mit  <|k(ipo* 
fttionen  unb  nur  in  geroiffen  Lebensarten  oorfommt,  j. ».  in  nihilum  reeidert 

(oreidere)  „in  ein  WidjtS  jerfaffen",  ad  nihilum  venire  „$u  nidjtö  roerben";  ad  nihil  um  red- 
igere „auf  ein  Sticht«  rebujieren,  $unichtc  machen";  in  nihilum  interire;  —  3)  baß  ber 

21  bl.  nihilo  nur  oorfommt:  a)  jur  93eftimmung  be3  SßerteS  unb  *ßreife$,  roie 

nihilo  emere,  ß)  al§  Abi.  mensurae  beim  ^omparatiü,  roie  nihilo  minus  =  nihilo 
»etius,  nihilo  plus,  nihilo  divilior,  y)  in  einigen  9leben3arten,  roie  pro  nihilo  putare, 

ex  nihilo  oriri,  de  nihilo  nihil  fit.       aßen  anbem  gällen  ift  nulla  res  ju  nehmen, 

V  ,."Jtad)  nid)t3  a(-3  nad)  Sab  begierig"  praeter  landem  nullius  rei  cupidus;  ad  nullam 
rem  utilis;  nulla  re  („burd)  nicbtS")  commovemini;  nulla  re  privatus  sum  ,,id)  f)abt  nid)t3 
eingebüfet". 

1*4. 1)  Instar,  ein  inbeft.  Subftantio,  ^eißt  urfprünglic^  „(Sbenbilb,  ©eftatt",  h.  93. 

Navis  urbis  instar  habere  videtur.  Terra  quasi  puneti  instar  obtinet.  £aupt[ad)lid) 

wirb  e§  aber  für  ba§  beutfdje  2tboerb  „mie"  (=  „nacl)  2lrt,  fo  oiel  alt") 
genommen,  aber  nur  in  Sßerbinbungen,  roo  e§  al§  91  om.  ober  31  cc.  311  er* 


Digitized  by  Google 


175-176.  —  126  — 

ftärcn  ift,  5.  Achivi  eqaam  montis  instar  aedificaverunt.  Hos  dies  instar  esse 
vitae  puto  „biefc  Sage  adjtc  id)  einem  ganzen  Veben  gleid)".  Plato  mihi  unus  est  m.«tar 
omniura  philosophornm.  (Untlaffifd)  ift  ad  instar.) 

2)  Man«  ift  a)  ein  inbeft.  ©ubftantiu  „ber  borgen,  bie  grüfje^  u>eld)e$  nur 

al$  9tom.,  51CC.  Unb  3tbl.  gebraust  lt>irb,  $.  Clarnm  /«an«  fenestras  intrat. 
Multo  mane  „f rüfmtorgend" ;  a  mane  usque  ad  vespernm;  ad  ipsum  tnane  „bie-  an 
ben  bellen,  lid)ten  borgen";  —  b)  ein  SlböCtb  „früb,,  frÜb,morgen3",  3.  Hodie 
mane,  hodierno  die  tnane,  cras  »innr,  postridie  mane,  eo  die  mane,  bene  mane 
„febj  früt)c",  >««ne  est  „ti  ift  nod)  ftiibc". 

3)  Pondo  ift  eigentlich  ein  21  bl.  =  „an  ©eroidjt,  bent  ©enridjte  naa?",  j. 

Exercitas  dictatori  coronam  auream  libram  pondo  decrevit.  Q£§  ftefyt  aber  att§er: 

bem  al§  inbefl.  (Subftantin  bei  3^1wörtern  für  jeben  tfafuS  in  ber 

33ebeutung  „s$f  Unb  *  =  Hbra,  j.  ».  Auri  qainque  pondo  abstaUt  Corona  anrea 
pondo  dneentnm  (=  dneentornm).  Patera  ex  qainque  pondo  anri  facta.  Torques 
aureus  duo  pondo. 

4)  Sponte,  ber  9lbl.  non  bem  ungebräudjlidjen  spons,  in  ber  53ebeutung  „auf 
eintrieb,  naa^  @ntfd)lufj"  fommt  im  beffern  fiatein  nur  mit  ben  ^ßoffeffio- 
pronomen  twea,  tua,  sua,  nostra,  vestra  (unb  aliena)  oor.  erft  im  naav 
flafiifd)cn  3eitolter  toirb  sponte  obne  hinzugefügte«  ^offefftDpronomen  im  6inne  non  „freh 
willig,  uon  fclbft"  (ober  mit  $in$ufugung  eine«  ©enitio«  im  Sinne  öon  „mit  Grlaubnte, 
nod)  bem  SBiDen",  j.  ©.  sponte  prineipis)  gebraucht.  $ftan  fagt  aber,  ba  bic  tytX- 

fon  ^emorget)oben  werben  foÜx  regelmäßig  mea  sponte,  tua  sponte  etc., 
nidt)t  sponte  mea,  sponte  tua  etc.  (Ausnahmen  fetten,  j.  Cic.  inv.  2,  80,  bodtj 
of)nc  9lnftofj,  menn  bie  ^erfon  burd)  ein  jugefctytcS  ipse  fd)on  fjcruorgcljoben  ift,  53.  Cic. 
Sest.  100:  Ipsi  etiam  sjtonte  sua  contra  rem  publicam  incitantar.)  Xcnnmd]  ift 

ber  ©atj:  „$)ie  Söitroe  befannte  freitoiüig,  einen  SÖtetneib  gefdjrooren  ju 
^aben"  ju  überfetjen:  Vidua  se  peierasse  sua  sponte  professa  est  (cf.  4<i5. 
175. 1)  Veteres  Aegyptii  pyramides  montinm  instar  exstruxerunt.  2)  Com- 
mentatio  tua  Latina  voluminis  instar  habet  (ob.  est).  3)  Nonne  exilium  mor- 
tis instar  est?  4)  Snmmam  militum  indignationem  movit  consul  se  in 
castris  regis  instar  esse  professus.  5)  Heri  mane  patruelis  buus,  ut  ve- 
niam  ignoscendi  peteret,  ad  me  venit.  6)  Veteres  patriae  amore  ad- 
dueti  sua  sponte  multa  fecerunt,  quae  nos  hodie  nostra  sponte  non  fa- 
ceremus.  7)  Summis  itineris  difficnltatibus  superatis,  cum  primum  Borus- 
sorum  agmen  in  hostes  ineurreret,  Blucherus:  Macte  virtute  estote,  in- 
quit;  novi  ego  vos,  mei  Silesii;  hodie  Gallorum  terga  videbimus.  Cf 
28,  Knm.  8)  Hic  capreolus  quadraginta  trium  pondo  est.  9)  Partim  cap- 
tivorum  caesi  sunt,  partim  sub  Corona  venierunt  Cf.  47,  9lnm.  c.  10)  Quis- 
quis  libros  Ciceronis  oculis  percurrerit,  facile  reperiet,  quanti  Platonein 
quasi  quendam  deum  philosophornm  fecerit,  quem  sibi  instar  milittm 
esse  ipse  dixit. 

17G.  2)cutfd)c  (subftantitM  faarn  im  £ateinifd)en  oft  ganj  iura,  ober  werben  bloß  bitreb.  bie  Leutra 
ber  3)cmonftratiüöronomina  (hnr,  id,  älud  etc.)  an  gebeut  ct.  2)ieä  ift  befonber*  ber  gell: 

a)  bei  foldjen  Subftanttoen,  roelcbc  auf  einen  apöofitionell  (alö  Soeregefe)  nacb, folge» ben 
Saty  (Acc.  c.  inf.,  ut,  qaod,  JRelatiofaß,  inbheftc  ftragc)  blofj  Anbeuten  ober  oorbereiteit; 

b)  bei  foldjen  Subftanttoen,  meldje  fid)  auf  ben  3nb,alt  eines  oorauSgegangenen  Sape^ 
begeben  unb  beren  begriff  fid)  unjmwibcutig  au8  bem  3ufammenf)angc  ergiebt. 

Soldjc  Subftanttoa  finb :  SBort,  ÄuÄförud),  iPcmerfung,  S3eobacf)tung,  Hnfidjt,  (fr- 
fal)rung,  Überzeugung,  Urteil,  ©ebanfe,  ©runbfaft,  llmftanb,  ^uuft,  ib,atfad)e,  (freigni», 
Vorfall,  SWittcl,  3iel,  giudjt,  Vorteil,  Vorrat,  Duelle,  (Sigenfdjaft,  (irfdjeinung  ?c.,  3. 


Digitized  by  Google 


—  127  -  176 

Hoc  teneo,  nihil  divinius  esse  sapientiä  „tdj  Ijaltc  bic  Hnfidjt  (Überzeugung,  SBefjauptung, 
Sabjbeit,  ben  Gtatnbfafc  u.  ä.)  f eft,  bafe".  Vitulus  e  manibus  sacrificantium  se  prori- 
puit;  id  in  omen  acceptnm  „biefcr  ©orfaH".  Hör  unutn  spectatis,  ut  honores 
conseqnamini  „ibr  ucvfolgt  nur  bicS  eine  3«c'r  bafi".  Ea  („foldje  ©rünbe,  Momente,  ZljaU 
faeften")  affers,  qnae  nemo  non  credit.  Id  („baS  £§cma")  de  qao  disputatur.  Qeneri 
animantium  ho*  est  a  natura  tributum  („ift  ber  Trieb  eingepflanzt"),  nt  se,  vitam 
corpusque,  tueatur; 

c)  beim  fubftanrtoierten  Neutrum  ^5  Iura  Iis,      SB.  Longinqna  coramemorare  „feni- 
Iicgcnbe  Tinge,  SSorfäfle,  ©efd)icf|ten" ;  in  Pompeio  samma  sunt  omnia  „alle  Gigen- 
idwften,  ßrforberniffe" ;  domestica  nosse  „bie  uatcrlänbifdje  G5cfd)id>te" ;  multa  me  movent 
„öfele  JRücffidjten" ;  multa  in  eo  praeclara  cognovi  „Diele  r)errltd)e  3"8C"  I  magna  spec- 
tare  „boqe  3iele  »erfolgen";  quorsum  haec  tarn  mnlta  „mo^u  biefe  weitläufigen  Gr* 
orterungen     uni  omnia  tribuere  „atle  (^eivalt";  omnia  superare  „alle  ©dnuierigfeiten".  — 
Sfmlid)  aueb.  im  Sing.:  de  suo  dare  „aus  eigenen  aJiitteln";  in  alieno  habitare  „auf 
frembem  @runb  unb  ^oben"  ;  in  aperto  „auf  offenem  gelbe"  u.  ä.  Cf.  183. 
1)  Hoc  teneo,  beatum  esse  neminem  nisi  sapi entern.   2)  Posidonins 
copiose  de  hoc  ipso,  nihil  esse  bonum  nisi  quod  honestum  esset,  dis- 
putavit.  3)  Imprimis  Druides  hoc  volebant  persnadere,  non  interire 
animas,  sed  ab  aliis  post  mortem  transire  ad  alios,  atque  hoc  maxime 
ad  virtutem  excitari  putabant  metu  mortis  neglecto.  4)  Vetus  est  de 
senrra  multo  facilius  divitem  quam  patrem  familias  fieri  posse.  5)  Hoc 
libere  profiteor,  vastnm  corpns  consilio  sapientiaqne  carens  nihil  posse. 
6)  Hoc  insidet  in  animis  hominum  fore,  nt  animi  post  mortem  perma- 
neant.  7)  Multi  id  mirantur,  quod  Hannibal  post  pugnam  Cannensem 
non  statim  Romam  sit  aggressus.  8)  Ecclesia  catholica  (hoc)  praeeepit, 
paupertatem  virtutem  esse  sanetam.   9)  Hannibal  per  omnem  vitam 
hoc  unum  secutus  est  (egit,  spectavit),  ut  Romanorum  potentiam  ex- 
tingueret  10)  Meis  praeeeptis  si  obtemperaveris,  etiam  illud  assequere, 
ut  discas  laborare  cum  utilitate.  11)  Nnlli  operae  et  labori  parcendum 
est,  ut  inveniatur,  unde  cognoscendae  veritati  aliquid  lucis  affundatur. 
12)  Imperator  Maximiiianus  I.  adulescens,  cum  rupicapras  venaretur, 
incantius  scandendo  eo  devenit,  unde  neque  amplius  escendere  neque 
descendendo  posset  redire.  13)  Quaeremus,  quomodo  superbiae  vestrae 
modum  faciamus.   14)  Qui  Isocratem  maxime  admirantur,  hoc  in  eius 
snmmis  laudibns  ferunt,  quod  verbis  solutis  numeros  adiunxerit.  15)  Ma- 
gister nobis  posuit,  de  quo  subito  disputaremus.  16)  Saepissime  fieri 
videmus,  ut  parentes  liberis  nimium  indulgeant.  17)  Hipparchus  id 
instituisse  dicitur,  ut  carmina  Homeri  quinto  quoque  anno  Panathenaicis 
sollemnibus  a  rhapsodis  recitarentur.    18)  Thucydides  belli  pernicio- 
sissimi  describere  vicissitudines  ac  conversiones  consilium  cepit.  Quod 
(ob.  quam  rem)  ita  perfecit,  ut  de  bellicis  rebus  canere  etiam  quodam- 
modo  bellicum  diceretur.  19)  Quamvis  in  promptu  saepe  sit  animad- 
vertere  nihil  humanarum  rerum  certum  esse  atque  diuturnum,  plurimi 
tarnen  mortales,  quippe  qui  fluxa  huius  vitae  bona  avidissime  appetant, 
prorsus  illud  videntur  ignorare.  20)  Praeclarum  hoc  quoque  Thrasybuli, 
quod  reconciliata  pace,  cum  plurimum  in  civitate  posset,  legem  tulit, 
ne  quis  ante  actarum  rerum  accusaretur  neve  multaretur.  21)  Aristoteles 
verissimum  illud  magistri  constanter  tenuit,  omnes  artes  habere  quod- 
dam  commune  vinculum  et  quasi  cognatione  quadam  inter  se  contineri, 
idemque  hoc  summum  assecutus  est,  ut  totum  litterarum  quasi  orbem 


Digitized  by  Google 


177.  —  128  — 

non  solum  mente  et  cogitatione,  verum  etiam  scriptione  complecteretui 
22)  Sed  iam  redeo  ad  ea,  unde  sum  degressus  =  sed  redest,  und 
aberravit,  oratio. 

177.  a)  1)  Sol  oriens  et  occidens  diem  noctemque  conficit.  2)  Omnia  mala  na 
scentia  facile  opprimuntur.  Oriens  pulvis  signum  appropinqnantiui 
hostium  fuit.  3)  Ab  oppugnanda  Neapoli  Hannibalem  absterruerun 
conspecta  moenia.  4)  Lacedaemoniis  nulla  res  maiori  fuit  damno  quae 
disciplina  Lycurgi  sublata.  5)  Nemo  laborantem  me  adiuvit.  6)  Aenea 
et  Antenor  Helenae  reddendae  auctores  Semper  fuerant  7)  Germani 
cum  ex  Aegypto  redeuntem  gravis  morbus  tentavit.  8)  Caesarea 
conspecto  Pompei  capiti  illacrimatum  esse  constat.  9)  Morientes  na 
consolatur  spes  immortalitatis.  Omnibus  gentibus  (ob.  omnium  gen 
tium)  id  commune  est,  ut,  quos  vivos  magni  fecerint,  eorum  etian 
mortuorum  aliqua  monumenta  exstare  velint.  10)  Moderatio  ii 
praetermittendis  voluptatibus  cernitur.  11)  Speciem  honeste  viven- 

tium  prae  vobis  fertis.  Cf.  Speciem  tiraentium  praebetis  „ibj  erregt  ben  6<^ir 
ber  fturdjtfamfett".  Scripta  in  existimantiam  arbitrium  veniunt  „in  bie  $)änbe  bei 
Äritif*.  Omitto  levitatem  temere  assentientium  „id)  fage  nidjtä  bon  bem  ?eid)tfmnt 
gcbanfenlofer  3uftlmntunÖ**-  Fremitus  indignantiam  tota  curia  erat  „in  ber  ganzen 
Äurte  crfd)ott  ba&  ©efdjrei  ber  ßntrüftung".  Tarn  splendide  gestae  res  vel  audacissime 
coniectantium  spem  superabant  Jo  glfinjenbe  (Srfolge  überboten  bie  füfmfie  Sermutwng". 
Voces  exprobrantium  „Stimmen  be«  SJormurfS";  clamor  mirantinm  „Öefdjrei  ber  Ser^ 
nrnnberung".  12)  Ubi  natus  sit  Caligula,  incertum  est  propter  dissensi- 
onem  tradentium.  Maior  esse  sol  et  animus  inferentium  vim  quam 
arcentium.  1 3)  Omnia  quae  dixisti  nihil  sunt  nisi  somnia  vaticinantis 
atque  insanientis.  Per  totam  urbem  clamores  paventium  audiebantur. 
14)  Non  sine  magno  labore  seditio  potuit  compesci;  verum  paulisper 
repressa,  non  in  perpetuum  compressa  fuit  vis  resistentium.  15)  Non 
sunt  ea  bona  dicenda,  quibus  abundantem  licet  esse  miserrimnm. 

16)  Gomphi  primum  oppidum  Thessaliae  est  venientibus  ab  Epiro. 

17)  Exeunte  anno  consules  magistratu  abibant  ex  legibus  se  illo 
funetos  esse  iurantes.  (Cf.  au  et)  453). 

b)  18)  Nihil  est,  quod  deus  efficere  non  possit.  Qui  rei  publicae  prae- 
sunt,  quaecunque  agunt,  ad  utilitatem  civium  referre  debent.  UUxes, 
ut  ad  id  quod  cupiebat  venire  t,  suae  domi  etiam  contumelias  ser- 

vorum  ancillarumque  pertulit.  $a«  Subftontio  „3 med"  ift  in  (ul)  (juoA  nJo, 
cupio,  pet*,  quaero,  expeto,  specto,  sequor,  mihi  proposui,  ago,  eonor  enthalten . 
ruf  Ulud  quod  amplexi  sumu*,  quod  profitemur,    quod  iusrepimut;  „0* cfu||l*ctn* 
brüdc"  ea  quae  nwveni  sensu»;  „ßrjeugniffe  bei  Äunft"  quae  arte  effieim/t"; 
„S  d)  i  rf  f  a  U  |  d)  I  fi  g  e*  quae  fortuna  feril  u.  a.  19)  Napoleo,  cum  bellum  Rnssiae 
inferre  (in)  animum  induxisset,  quidquid  habebat  virium  ad  illan* 
belli  molem  contraxit  20)  Qui  Isocratem  maxime  admirantur,  hoc 
in  eius  summis  laudibus  ferunt,  quod  primus  verbis  solutis  numeros 
adiunxerit.  21)  Asia  tarn  opima  et  fertilis  est,  ut  multitudine  earum 
rerum,  quae  exportantur,  facile  omnibus  terris  antecellat  22)  Non 
solum  quae  eximie  pulchra  sunt,  sed  etiam  quae  eximie  turpia,  do- 
minum studia  in  se  convertunt.  23)  Hipparchus  cum  Atheniensinm 
urbem  exornavit  operibus,  tum  etiam  eorum,  qui  in  agris  habitabant. 


Digitized  by  Google 


—  129  —  177. 

animos  erudire  studuit.  24)  Pluris  putare,  quod  utile  videatur  quam 
quod  honestum,  turpissimum  est.  Victoribus  (=  eis,  qui  viceruut,) 
licet  imperare,  quemadmodum  volunt.  Quidquid  auctoritate  possum, 
tibi  deferam,  ut  quod  velis  assequare.  25)  De  Arione  quae  memo- 
rantur,  Novalis,  poeta  Germanus,  poetarum  more  exoruans  huuc  iu 
modum  narrat.  26)  Cum  bellum  Graeciae  indiceret  Xerxes,  animum 
tumentem  oblitumque,  quam  caducis  rebus  confideret,  nemo  eorum, 
qui  circa  eum  erant,  non  impulit. 

c)  27)  Aristoteles  Orpheum  omnino  non  fuisse  docere  est  conatus.  Aller 
argumenta,  quibus  deum  esse  demonstretur.  28)  M\  Curius  legatis 
Samnitium  non  aurum  habere  praeclarum  sibi  videri  dixit,  sed  iis, 
qui  haberent  aurum,  imperare.  29)  Tandem  captivus  parere  se  volle 
contumaciter  dixit.  30)  Ecquid  negas  religionem  christianam  divi- 
nitus  esse  ortam?  31)  Demos thenes  sibi  persuaserat  posse  fieri,  ut 
Graeci  cum  Philippo  bellum  prospere  gererent.  32)  Solonem  sapien- 
tissimum  fuisse  vel  inde  apparet,  quod  in  numerum  Septem  qui  vo- 
cantur  sapientium  refertur.  33)  Permulti  homines  vitae  inutilia  esse 
quae  dicantur  studia  humanitatis  hodie  clamitant.  34)  Hannibalem 
Alpes  superasse  atque  in  Italiam  descendisse  summa  cum  trepi- 
datione  omnium  Romae  auditum  est.  35)  Saepenumero  accidit,  ut 
careamus  voluptate,  qua  frui  iucundissimum  nobis  erat  (ct.  330  u.  331). 
36)  Ario  nautas,  si  vim  ipsi  attulissent,  in  magnas  calamitates  ven- 
turos  vaticinatus  est.  37)  Keplerum  de  astrologia  egregie  meritum 
esse  posteri  satis  intellexerunt. 

d)  38)  Hannibal  statim  cognovit,  quanto  in  discrimine  esset  exeroitus 

Romanorum.  39)  Penitus  animis  nostris  sentimus,  quantae  nobis  sit 

turpitudini  parere  ünperio  hominis  peregrini,  a  quo  subacti  teneamur. 

40)  Quanto  studio  Hipparchus  amplexus  sit  poetas,  probatur  ac 

demonstratur  familiaritate,  qua  cum  Anacreonte  Simonideque  fuit 

coniunctus.  41)  Caesar  priucipes  Gallorum  ad  concilium  convocavit, 

ut  et  de  suis  rebus  quid  vellet  ediceret  et  quibus  in  se  animis  illi 

essent  exploraret  42)  Diligenter  considerandum  est,  quid  ex  quaque 

re  evenire  soleat.  Ab  initio  res  quemadmodum  gesta  sit,  quam 

brevissime  potero,  exponam.  43)  Roscius  non  modo  Romae  non  fuit, 

sed  omnino,  quid  Romae  ageretur,  nesciebat  propterea,  quod  ruri 

assiduus  erat.  44)  Caesar  vocatis  ad  se  undique  mercatoribus  tarnen, 

quanta  esset  insulae  Britanniae   magnitudo,  reperire  non  potuit. 

45)  Iure  licet  dicere  neminem  unquam  fuisse  mortalium,  qui,  quam 

caducae  essent  res  humanae,  non  ipse  expertus  sciret.  46)  Acciderunt 

quae  Demaratus  praedixerat,  stratusque  per  totam  passim  Graeciam 

Xerxes  intellexit,  quantum  ab  exercitu  distaret  turba. 
tinin.  1.  Senn  bei  einem  Verbum  $entiendi  ober  declarandi  ein  abftrafteS  (Subfiantiu 
aß  Öbjeft  (be^ro.  al«  ©ubjett)  fte$t,  fo  tritt  ftatt  beSfelbeu  foft  regelmäßig  eine  präcife 
Umf  djreibnng  üermittelft  be3  Acr.  c.  inf.  ober  eine«  abhängigen  ftragefafceö  ein, 
j.  99.  Plato  animos  immortales  esse  („bie  Unfterblidjfett  ber  ©eele")  multis  argnmentis 
docnit  Die,  quid  sentias  „fage  beine  ^Reinung".  Qnanta  vis  amicitae  sit  =  maximara 
esse  vim  amicitae  („bie  b>i)e  »ebeutung  ber  greunbf^Qft")  facile  intellegitur.  Ab  initio 
res  quemadmodum  gesta  sit,  exponam  („ben  .^ergong  ber  Sadje").  Saepe  audivistis, 
quemadmodum  Syracusae  a  Marcello  captae  sint  „bie  ^rt  ber  (£inna^me  üon  Surofud". 

äRenje,  lotein.  *<p«itorium.  7.  «ufiafle.  II.  9 

Digitized  by  Google 


178. 


Lenitatem  meam  perpetuam  speratis  futuram  „Hjt  rennet  auf  ble  S5cftÄnbtgfelt  meinet 
Wilbc".  Providit  fore  qaae  acciderunt  „er  faf>  baS  eintreffen  biefer  ercianiffe  t»rau*u 
Quantum  profecerim,  alii  indicent  „ba$  l'cai;  meiner  Seifrungen  mögen  anbere  beut 
teilen".  —  derartige  Umfd)reibungen  erfrreden  fid)  ab«  <*ud)  Q«f  fold)e  Serben,  roeldje  mi 
Hl,  n«,  quin  u.  f.  w.  fonftruiert  werben,  j.  Ipse,  ut  quae  instituerat  observarentor 
providit  „er  felbft  wadjte  über  bie  *eobad)rung  feiner  ©nriduungen". 

e)  47)  Socrates,  cum  triginta  (tyranni)  rem  publicam  Atheniensinn 
tenerent,  pedem  porta  non  extulit.  48)  Hector  nec  preeibus  patri 
nec  matris  lacrimis  deterritus  est,  quominus  certamen  cum  Achilli 
iniret.  49)  Contio  plausum,  cum  Ciceronis  nomen  recitaretn 
(=  Ciceronis  nomine  recitato)  dedit.  50)  Homines  improbi,  enn 
mortem  instar e  senserunt,  timore  et  sollicitudine  afficiuntur.  51)  Cun 
ea,  quae  omni  tempore  fiunt,  diligenter  consideraveris,  nihil  nor 
in  rerum  natura  fieri  cognosces.  52)  Aiax,  cum  sibi  persuasissei 
dolorem  honoris  erepti  diutius  perferre  se  non  posse,  manus  sibi 
attulit.  53)  Gravi  pugna  ad  Turonicum  commissa  Carolus  Martellui 
impedivit,  quominus  Arabes  longius  progrederentur  aut  Imperium 
suum  proferrent.  54)  Phidias,  cum  imaginem  Minervae  faceret,  ex 
ea,  quae  ipsius  in  mente  insidebat,  specie  pulchritudinis  eximia  qua- 
dam  duxit  similitudinem.  55)  Alexander,  simulac  regno  potitus  est, 
patriam  Aristotelis  a  Philippo  cum  Thracibus  pugnante  deletam  resti- 
tuit  et  in  honorem  eins  statuam  ibi  posuit  56)  Si  nihil  haberet 
animus  hominis  nisi  ut  appeteret  aut  fugeret,  id  esset  ei  commune 
cum  bestiis. 

Änm.  2.  Äud)  Hb  Her  bim,  bef.  pronominale,  wie  ba*u,  baran,  batoon,  baoor  u.  a- 
miifi'en  oft  in  mräcifer  Seife  burd)  S*erbalumfd)retbung  auSgebrutft  werben:  Id  facere 
me  coegit  „er  awaug  mid)  baju".  Petivit  a  me,  ut  id  facerem  „et  b>t  ntid)  barunt  ge 
beten".  Persuasi  amico  rem  ita  se  habere  „baoon".  Vos  moneo,  ne  istud  committatis 
„id)  warne  eud)  bauor". 

8.  «bjeftitm. 

178.  Senn  bei  ber  93erbinbung  be§  9lbjeftio8  mit  bem  ©ubftantio  ber  ßauptnaef) 
bruet  be§  ©ebanfenS  auf  ba8  Slbjcfti»  fällt,  fo  pflegen  bie  fiateiner  eS' 
Ijerrjorjuljeben  burd)  Umformung  in«  Subftautib.  SBenn  mir  fagen: 
„$er  Slberglaube.  b,at  ftd)  fd)on  frfil)  ber  frJ)n>ad)en  9Henfdjen  bemächtigt",  fo 
ftetjt  frfjiu ad)  £u  bem  #auptgebanfen  in  faufalem  Skrfjäftnte :  ber  Aberglaube 
ljätte  ber  SHenfcfyen  nid)t  mächtig  werben  fönnen,  wenn  fte  nid)t  fd&road)  mären. 
3)iefe  2Btd)ttgfeit  be3  „fd^roar^"  für  ben  ganjen  ©ebanfen  wirb  burd)  sÄn= 
roenbung  be§  ©ubftantio§  anerkannt:  Superstitio  hominum  imbecittitatm 
occupavit  <£benfo  ift  e$  in  93ejug  auf  ben  uorgelegten  Safc  Aar,  ba§  ber 
Sßorjug,  ben  bie  S)eutfd)en  oor  ben  Römern  Ratten,  titelt  in  ben  Äörpern, 
fonbern  in  ber  ©röfje  ber  Hörper  lag.  —  1)  Videsne,  ut  Milo  bracchimm 
robore  nimis  fretus  perierit?  2)  Eae  aves,  quae  in  orbe  medio  na- 
scuntur,  suatntate  vocum  et  eae,  quae  in  torridis  regionibus  sunt,  spien- 
dore  pennarum  excellunt.  3)  Cave  credas  felicitatem  hominum  positam 
esse  in  magnitudine  dwitiarum.  4)  Laudent  alii  vitam  urbanam:  ego 
nulla  re  magis  delector  quam  otio  et  tranquillitate  ruris.  5)  Pythagoras, 
postquam  sedem  Crotone  collocavit,  vitae  integritate  dicendique  gravitate 
animos  omnium  qui  audiebaut  brevi  sibi  conciliavit  plebemque  ad 


Digitized  by  Google 


—  131  — 


179. 


luxuriam  prolapsam  auctoritate  sua  ad  vitoe  temperantiam  revocavit 

6)  Lepores  a  canibus  se  defendere  non  possunt  nisi  velocitate  pedum. 

7)  Milites  saevitia  atque  cnidelitate  ducis  exacerbati  seditionem  mo- 
verunt  nec  aut  templorum  sanctitati  aut  mulierum  imbecillitati  peper- 
cenmt.  8)  Dubito,  opesne  Atheniensium  magis  calliditate  Themistoclis 
quam  probitate  Aristidis  sint  aactae.  9)  Ingrati  profecto  est  fortunae 
temeritati  tribuere,  quod  manifestissima  divinae  providentiae  documenta 
habeat  10)  Poetae  tragici  Ulixem  simulatione  amentiae  militiam  subter- 
fagere  voluisse  insimulant.  11)  Non  solum  mbtilitas  animi  atque  soUertia 
Aiaci  deerat,  sed  etiam  corporis  immanitas  (ob.  moles)  retardabat  celeri- 
tatem.    12)  Ad  Salamina  cum  plnrimi  Graeoi  hortarentur,   ut  auain 
qnisqne  domnm  discederent,  Themistocles  consilio  et  arte  mauere  eos 
coegit.  13)  Quisquis  litteris  ita  se  dedere  voluerit,  ut  id  non  sine  ali- 
qua  utilitate  neque  ob  inanem  famam  fecisse  videatur,  non  magis 
discendi  assiduitatem  reformidare  quam  cogitandi  diligentia  debet  defa- 
tigari.  14)  Quis  sanus  probabit  sententiam  Democriti,  qui  hanc  omnem 
de8criptionem  siderum  atque  hunc  tantum  caeli  ornatum  effectum  esse 
dixit  ex  corporibus  huc  (et)  iliuc  cursitantibus?  _  Cf.  auch  Hoc  vero  est, 
quod  ferri  non  potest,  si  in  hanc  calamitatem  venit  propter  praediorum  bonitalem  et 
muitüudinem  („locgen  feiner  oielen  toerrüoUen  fianbgüter").  In  hae  tanta  rarietate  studiorum 
consensus  esse  non  potest  („bei  fo  oerfd)iebenen  9?eigungen"). 

?lnm.  3Mefer  Sprachgebrauch  ift  befonbcrö  für  ben  gall  $u  beachten,  wo  jtoei  Slbjctrioa,  oon 
benen  baä  eine  ba§  anbcre  ftrigert,  aftjnbetifch  äufammentreffen,  a.  „WH  lauten 
idjmäfjenben  Sorten"  magna  cum  contumelia  verborum;  „bie  feierlichen  jährlichen 
©piele"  celebritas  ladorum  anniversariorum ;  „biefe  wenigen  faft  waffeulofen  Ärieger" 
haec  paucitaa  militum  paene  inermium ,  wba$  gan$e  zahlreich  oerfammelte  ©riedjenlanb" 
totins  Graeciae  celebritas;  „berfelbe  meiröerbrcitete  Stuf"  eadem  famae  celebritas;  „fo 
Diele  glücflicrje  3ahre"  tot  annorum  felicitas ;  „in  folcbcn  fdjlechten  3eiten"  in  tanta  tem- 
pornm  iniquitate;  „ber  unerträgliche  abfctjeitlidje  Geniel)"  odoris  intolerabilis  foeditas; 
„oon  einer  langen  gefährlichen  Äranfheit  geuefen"  ex  longinquitate  gravissimi  morbi 
recreari;  „ein  betounberungStoürbig  gro&eö  SBobhoouen"  adrairabilis  quaedam  bene- 
volentiae  magnitudo.  „$ie  Wenge  ergofe  ftd)  über  ba8  Vanb  toie  ein  gro&e3  n>ogenbe$ 
9J?eci"  tanqnam  ingentis  maris  Ductus. 

179.  %tx  fiateincr  fügt  ju  Eigennamen  nur  foldje  Äbjfftiüa,  bie  enhoeber  $ur  SJerooüftänbigung 
be«  9iamen3  bienen,  inbem  fte  gerabeju  einen  SB  ein  amen  bilben  (j. 99.  Scipio  maior,  Scipio 
Afrieanus  minor,  Salla  Felix,  Cato  Sapiens,  Carthago  nora  „Weufarthago",  Crassus 
Dives,  Alexander  Magnus),  ober  bie  fein  fiob  nnb  feinen  Jabel  in  fid)  fchliefcen  (5.  93. 
Gallia  omni*,  Iota  Asia,  Athenae  solae).  dagegen  werben  in  ber  guten  %vo\a  lobenbe  unb 
tabelnbe  fcbjeftioa  faft  nie  unmittelbar  ju  bem  (Eigennamen  gefügt,  fonbern  entroeber  mit 
einem  paffenben  Slppellatfoum  wie  homo,  rir,  urbs,  insula,  rex,  virgo  etc.  Oerbunben,  fo 
bafe  eine  »ppofition  entfteht,  ober  ba8  Pronomen  itU  „jener  befannte"  (238,  «um.  3) 
wirb  ju  bem  flbjeftto  gefügt  (meift  jtoifchen  ba3  Slbj.  unb  ben  Eigennamen  eingefchoben). 
2Ufo  fyeifjt  „ber  weife  ©ofrateS"  Socrates,  homo  sapientissimus  ober  So- 
crates  ille  sapientissimus.  (Sbenfo:  Ulixes,  homo  callidissimus  ober  calli- 
dissimus  ille  Ulixes;  Plutarchus,  auetor  certissimus  (integerrimus,  locu- 
pletissimus);  Corinthus,  urbs  clarissima  ober  Corinthus  illa  clarissima. 
2^3  Äbjeftio  fteht  m  biefem  Salle  meiftcnS  im  (Superlatio;  ber  v-ßofitio  ftnbet  ftd)  nur  au3* 
nahm^toeife  ( j.  93.  Flavias,  bonestns  et  ornatus  eques  Romanos),  gewöhnlich  nur  oon 
Denjenigen  Slbjefttoen,  bie  an  fid)  fthon  eine  fuoerlatioc  Stfebeutung  b>&en,  wie  singtdaru,  prae- 
tipuus,  eximüu,  dirimts  8.  Cato,  homo  summns  et  singnlaris).  3nbc«  fann  t$  oor- 
fommen,  bag  ein  ^ofitio  mehr  £ob  ober  Jabel  enthält  alc*  ber  ©uoerlatio,  meld)er  oft  nur  eine 
blofj  äußerliche  $orm  beS  £obe3  ober  Jabeid  ift;  alfo  ift  fortis  vir  oft  mehr  ald  vir 
fortiflsimas.  —  2)  Socratem  nihil  unquam  praemii  ab  ullo  diseipulo  suo, 

9* 


Digitized  by  Google 


180.  -  132  — 

ne  a  divitissimo  illo  Aloibiade  quidem  accepisse  constat.  3)  Tiberin» 
ille  crudelissimus  et  avarissimus  cum  magno  omnium  gaudio  mortuus 
est  anno  imperii  vicesimo  tertio.  4)  Officina  Volcani  sub  Aetna,  monte 
ignium  evomente,  erat.  5)  Athenienses  multos  homines  doctos  a  Ptolo- 
maeo  Physcone,  rege  saevissimo,  expulsos  benignisgiine  et  receperunt  et 
aluerunt.  6)  Romani  veriti,  ne  forte  Qallis,  hominibus  bellioosissimis 
libertatisque  amantissimis,  brevi  occasio  daretur  deficiendi,  duas  colonias 
in  fines  eorum  deduxerant  sperantes  fore,  ut  eos  facilius  coercerent. 
7)  Galli  impetu  vehementi  in  agrum  Komanum  facto  multos  homines, 
in  quibus  tresviros  ipsos,  Mutinam  in  oppidum  munitissimum 
pulerunt.  8)  Valerius,  vir  lenissimus  ac  popularis,  dictator  dictus  sena- 
toribus  persuadere  est  conatus,  ut  condicionem  plebis  levarent;  sed  ea 
rogatio  repudiata  est. 

9lnm.  1.  tiefer  @ebraud)  erftredt  fidj  übrigen«  nic^t  bIofc  ouf  Gigennamen,  fonbern  be$nt  fidj 
aud)  auf  anbere  $erfonenbeaeid)mn;gen  au8,  menn  eine  für  ba8  gan^e  SBefen  berfelben 
d)arafteriftifd)c  Seite  fjeruorgef)oben  werben  fofl,  SB.  Consulatam  rettulisti  ad  patrem 
tnum,  fortissimum  vi r um  „beinen  mannhaften  «Bater'1 ;  fortissimum  patrem  mürbe  blofi 
Derjenige  fein,  ber  feine  2Hannt)aftigfett  alö  SJater  botKünt.  Templa  deorum,  quae  nostri 
majores,  religiosissimi  mortale«,  fecerunt  „unfere  fo  gotte§fürd)ttgen  SBorfafcrcn".  Quid 
faceret  mater,  mulier  infirmissima ?  „bie  [d)road)e  SKutter".  Ibi  Craasus  amisit  filium. 
adulescentem  fortissimum  „feinen  ^elbemnütigen  Sofm". 

9tnm.  2.  3m  «riefftile  unb  in  ber  familiären  9iebe  ftnben  fid)  nidit  feiten  Ausnahmen, 
j.  S3.  Suavissimus  Cicero.  Dulcissime  Attice.  Cum  tuo  Servio  iueundissimo.  ©0 
aber  in  guter  $rofa  fid)  Serbinbungen  finben  wie:  ferox  Tullia  (Liv.  1,  46,  6),  stultissime 
Aeeta  (Cic.  Tusc.  3,  26),  doctus  Hesiodus  (Cic.  Cat.  m.  54),  omnium  perfidiosissimus 
Marius  (Cic.  nat.  d.  3,  80),  foü  eine  für  bo«  ffiefen  beö  ©gennamen«  djarafteriftifdK  unb 
uon  bcmfelben  gemifferma&en  un$crtrennlid)e  Cigenfdjaft  bcjeirfjnet  merben.  CC  aud):  Cic. 
Brut  213;  Pis.  27;  Sali.  Jug.  102,  5. 

180.  Die  ©ubftatitiöimmG  Der  »DJeftiOa  (unb  ^artieipien)  ift  im  fiateinifdjen 
—  fd^on  wegen  be$  febjenben  2trtifelS  —  minber  gebräudjUd)  al§  im 
3)eutfdE)en;  fte  finbet  nur  bann  ftatt,  roenn  au8  bem  begriffe  ber  kbjeftioa  ober 
auS  ber  ganzen  Söortuerbinbung  Ieidjt  unb  beutlid)  erfe^en  werben  fann,  baß 
baS  Hbjeftio  eine  <ßerfon  ober  Sadje  mit  ber  burd)  ba$  ^bjeftin  bejeidjneten 
(Stgenfdjaft  auSbrücft.  $ie  $)eutlid)feit  erforbert  fe^r  oft,  bei  Seaeidmung  oon 
v$erfonen  homo,  bei  SBejeicfynung  uon  (Sorten  res  ju  bem  Sbjeftin  ju  fügen, 
wo  ber  £eutfdje  fd)led)trocg  ein  fubftanrinierteS  Slbjeftio  gebraust. 
1.  handle  SIbjcfttoa  finb  uoflftänbig  $u  3ubftaiitibrn  geworben: 

a)  ^rrfonennamen  (männlidje  unb  mciblid)e),  mie  amicus  (amica),  inimicus  (inimica), 
adrersarius  (adrersaria),  eognatus  {cognata),  affinis,  aequalis,  senex,  fnmüiari», 
propinquws,  aemulus,  soc i'im,  ricinus,  sodalitt,  iuvenut,  adulescens,  rusticus,  mortalis, 
sapiens  u.  a.; 

b)  2nd]ttameu,  mie  patria  (sc.  terra)  „SJaterlanb",  dextra  u.  nnistra  (sc.  manos); 
statira,  aestiva,  hiberna  (sc  castra);  bonum  ,,ba«  @ut\  malum  „ba8  Übel",  «"»»/« 
wba«  ©leidjni«",  insigne  „ba8  &t\tyn",  commodum  „Vorteil*,  incommodum  „9ia(&trir, 
publicum  „£ffentlid)feit,  Staatseigentum",  extremum  „ßnbe",  inane  „bie  Seerc", 
commune  „bie  ©emeinbe",  contrarium  „ba8  ©egenteil",  rectum,  deeorum,  honedum 
u.  a.  Cf.  aud)  551,  3,  h. 

2)  ^m  Masc.  Plur.  merben  bie  Slbjeftioa  bann  fubftanrioiert,  roenn  eine  ganje 
klaffe,  ein  gefd)(offener  ©tanb  uon  ^Jerfonen  bejeidjnet  roirb,  wie  pau- 
peres  „bie  Firmen",  docti,  indoäi,  probi,  improbi,  divites,  pauperes,  periti, 
imperiti,  mortales,  summt  atque  infimi,  Pompeiani,  Sttttani,  urbani,  & 
mores  u.  f.  ro.  2(ud)  in  ben  obliquen  ÄafuS  ift  biefer  Plural  gewöhn* 

lid)/  j.      Doetomm  est  ista  consuetudo.  Nisi  in  bonis  amicitia  esse  non  potest. 


Digitized  by  Google 


—  133 


180. 


Quid  est  tarn  commune  quam  spiritns  rivis,  terra  mortuis,  mare  fluctuantibus,  litns 
eiectis  ?  Medici  leviter  aegrotantes  leniter  carant.  Secernant  im  probt  se  a  bonis. 

Snm.  1.  3>q8  Partie.  $rflf.  toirb  im  6ing.  roic  im  ^3  luv.  üiclfadj  fubftantioiert,  jcbod)  faft 
nur  in  ben  obliquen  $afu3,  Iacet  corpus  domiientis  nt  mortui.  Nihil  est 

magnnm  somnianti.  Levitas  fernere  assentientium  (cf.  177,  a,  11 — 13).  Clamor  in- 
dignan/ium.  Multae  bestiae  insertantes  („ihre  Verfolger")  odoris  intolerabili  foeditate 
depellunt.  Aber  man  oermeibe  e«,  ein  allemftehcnbc«  $ortic.  $räf.  al«  Gubjeft  in  einem 
Sa&e  $u  oerroenben;  man  fage  alfo  nicht  amans  amatur  „ber  Üiebenbc  wirb  mieber  geliebt", 
ionbern  qui  amat,  amatur.  Cf.  440,  9lnm.  1.  —  $c :  Partie,  ^crf.  $aff.  wirb  im 
iMural  nidjt  feiten  (im  Singular  fjödjft  uereinjelt,  faft  nur  in  bem  SBorte  mortuus  „ber 
lote")  fubftanthnert,  j.  33.  deleoti  „bie  3!u8crlcfcnen,  victi,  damnati,  caesi,  evocati  u.  ä., 
;y  93.  Armati  in  praesidiis  collocabuntur ;  in  ea  tabula  nomina  ciritate  donatorttm 
incisa  erant  ;  pacati  ac  soeii.  Stber  man  hüte  fid),  beutfebe  Partie  ^erf.  Sßaff.,  wenn  fic 
für  baä  im  $eutfcbcn  fehlcnbe  Partie,  $räf.  $aff.  gebraucht  werben,  wie  „bie  ©eliebten,  bie 
belagerten,  bie  SJeradjtetcn,  bie  Verfolgten,  bie  Seooraugten"  u.  f.  w.,  burdj  ein  fub= 
ftanttuierte«  ^Jarticip  ju  überfein,  ba  bod)  in  biefem  ftallc  ein  Stelatiüfafe  anjuwenben  ift 
99.  „2>ie  Scradjteten  fönnen  oft  fdjaben"  qui  contemnuntur,  saepe  nocere  possunt, 
„Die  in  ber  33urg  belagerten  mad)ten  oft  21u8fällew  qui  in  arce  obsidebantur,  eruptiones 
saepe  fecerunt  Cf.  aber  Liv.  5,  42,  1  u.  23,  19,  4). 

$nm.  2.  3u  fubftantioierten  männlichen  ?lbjefHt>cn  im  Sßlur.  fönnen  aI3  Attribute  im  all- 
gemeinen nur  foldje  Slbjeftioa,  ^ronomtna  unb  tfatjlmörtcr  treten,  weldje  nidjt  einen  2eil 
ober  ©rab,  fonbern  einen  auf  bie  ganje  Oattung  bejfiglidjen  3"f<u)  enthalten;  man  fann 
btäbalb  wohl  fagen  omnes  improbi,  reliqui  divites,  ceteri  improbi,  mei  in  vidi  „meine 
Weiber",  reteres  Uli  sapientes,  aber  nidjt  gut  multi  docti  (ftatt  multi  homines  docti 
ober  multi  et  ei  docti),  nidjt  magni  docti  (ftatt  doctissimi  ober  homines  doctissimi; 
cf.  jebod)  Cic.  Tu  sc.  3,  57;  Söst.  139;  Caecin.  26  u.  a.).  Serbinbungen  wie  doctissimi 
veteres,  patientes  paaperes  u.  a.  ftnb  feiten.  Überhaupt  fuge  man,  wenn  nidjt  eine  gan^c 
Älaff«  Don  ^ierfonen,  fonbern  nur  einzelne  mit  geiüiffen  Gigcnfdjaften  begabte  ^Jerjonen 
bezeichnet  werben  foUen,  nomine*  (refp.  riri)  ju  bem  ?lbj.  Sllfo:  gab  ©elchrte,  welche  . .  .* 
fuerunt  homines  docti,  qui . . .;  „iaj  fcime  SReidje,  weldje  . . novi  homines  dicites,  qui . . . 
Sluänahmen  bilben  bie  häufigen  SluSbriide  multi  boni  „titele  Patrioten",  multi  nobiles, 
plurimi  mortales  (cf.  186.) 

3.  %<&  Masc.  Sing,  ber  Slbjeftina  wirb  nur  bann  fubftantioiert,  wenn  e$  f ol* 
leftioif  cf)  ftety.  31m  tjäuftgften  pnbet  fief)  fo  ber  Gen.  qualit.  in  SJerbinbung 

mit  esse,  fieri  unb  videri,  j.  ©.  Fortis  est  labores  ferre.  Constantis  est  non  per- 
turbari  in  rebus  arduis.  In  tranquillo  tempestatem  adversam  optare  dementis  vi- 

detur.  —  $ic  übrigen  ÄafuS  fommen  im  gangen  nur  feiten  al§  <Sub|t.  nor, 

^.  53.  Probut  in  viel  et  nemini.  Iracundus  non  Semper  iratus  est.  Aegro  adhibetur 
medicina.  Parcitur  inernti.  Iacet  corpus  dormientis  nt  mortui.  Indignnm  est  a  pari 
▼inci  aut  iuperiore,  indignius  ab  inferiore  aut  hitmüiore.  Eruditio  libero  digna.  Bene- 
ficia  tribuantur  vel  ignoto.  Plurimum  in  faciendo  interest  inter  doetttm  et  rudern. 
3m  allgemeinen  $ieht  ber  fiatetner  eS  üor,  in  biefem  Salle  ba3  ?lbj.  mit  humo  (vir)  ^u  oer* 
binben  ober  e*  in  ben  "ißlural  ju  fe^en.  —  3)ie  9lbjeftioa  oon  S3ölfemamcn  (Adiertira 
gentilicia)  toerben  in  allen  ttafuö  bann  fubftantioier^  menn  biefelben  eine  ftppofition  bilben, 
9.  Miltiades  Atheniensis,  Epaminondas  Thebanus.  $ßeun  aber  bie  beutfehen  \Huc-^ 
brüde  „ein  9t 3m er,  ein  ©rieche,  ein  $eutfcber"  u.  ä.  bie  nationale  Gigentümlidj^ 
feit  beS  SSoirc«  (befonberS  anbem  Sölfern  gegenüber)  heroorljeben,  miiffcn  fic  im  Üateinifdjen 
ftetö  burdj  homo  Romanus,  homo  Graecus,  homo  Germanus  auägebriidt  toerben,  ^.  33. 
Non  maior  honor  Romano  dumtaxat  Immini  contingere  poterat  triumpho.  Nunc 
denique  ineipiunt  credere  fuisse  homines  Romanos  hac  quondam  oontinentia.  Ho- 
minibxu  GaJlis  prae  magnitndine  corporum  snorum  brevitas  nostra  contemptui  est. 
Hoc  indignum  est  Thebano  homine,  Cic.  div.  2,  5;  n.  d.  1,  91;  ad  Att  10,  8,  2; 
(cf.  jebodj  Cic.  n.  d.  1,  82;  Verr.  5,  84).  Cf.  audj  155,  2. 

$nm.  3.  9Rit  einem  anbern  Äbj.  fann  ein  foldjcr  fubftantiüicrter  Singular  nur  bann  uer* 
bunben  werben,  wenn  ftdj  ba8  SJerljältnid  beiber  ^u  cinanber  auö  bem  ^ufamnicnbancje  f|ar 
berau^fteOt,  wie:  Non  de  improbo,  sed  de  callido  improbo  quaerimus.  Nihil  insipiente 
fortunato  intolerabilius  fieri  potest.  Fortis  aegroti  est  medicinam  aeeipere.  —  Cf. 
auch  280  u.  283. 

4.  $)a3  fubftantinierte  9?cutrum  Sinrj.,  roetdjeö  ba§  burc^  ba§  tKbj.  ^Bejeia^netc 


Digitized  by  GÖOgle 


181. 


—  134  — 


als  ab ft rotten  begriff  bjnftetlt,  nritb  ooraugSroeife  oon  Slbjefttüen  bei 
2.  35efl mat ton  gebraucht.  <£$  ftefjt : 

a)  b,aufig  im  9t  om.  unb  3lcc.  (cf.  181).  SWcrfe  befonberö  bie  9?cben*arten :  refa* 
est  wc8  ift  ein  alted  (Spridiroort,  c8  ift  eine  alte  ©efdjiajte";  reruw  dic«re  (profiieri)  „bie 
Satirbeit  fagen  (etngefieJjen)";  falsum  sentire  (dicere,  scribere,  iudicare)  „choaS  Solide 
bentnt  (fagen,  (abreiben,  urteilen)";  gratum  (gratius,  gratusimum)  facert  alicai  „jeuianbcni 
einen  großen  (größeren,  größten)  ®ef allen  tbun" ;  certum  scire  (cognoscere,  reperire)  „etwa? 
SidjereS  nüffen  (erfahren,  ermitteln)";  magnum  dir  er  e  {facere)  „etioaS  0*rofee$  fagen  (thuni"; 
integrum  sibi  restrvart  „fidj  freie  f>anb  erhalten"; 

b)  cjaufig  als  partitioer  ober  objeftioer  ©en.  (»ort  Slbjeftioen  ber  2. 

k  93.  Nihil  nori,  aliqaid  boni  (cf.  80);  Studium  veri;  lex  est  recti  praeeeptio  prari- 
que  depulsio;  feiten  tttS  $at.  ober  21  bl.,  h.  93.  üW*o  asaentiri;  parvo  unb  mm- 
nf'mo  content us ;  quid  optimo  melius  cogitari  potest? 

c)  rjäufig  in  proportionalen  91u$brücfen  (cf.  183). 

9lnm.  4.  Wur  feiten  toirb  ein  Pronomen  ober  9Cbj efttts  \u  einem  fubftantioicrtcn  Neu- 
trum im  6ing.  gefügt,  93.  Hoc  praeclarum ;  illud  brevt  vitae  reliquum ;  illud  restruvi 
beatum  et  aeternum;  quidquid  herbidi  terreni  erat  „grafige«  Grbreicb"  (Liv.  23,  19, 
14);  in  infinit»  inani;  ex  omni  reiiquo.  Cf.  12,  a;  184,  ftnm.  1. 

9lnm.  n.  2)eutfd)e  fubftantioierte  9ieurr.  9lbj.  mit  abhängigem  ©en.  in  ftuöbrüden  mie:  „ba4 
Äränfenb«  beincr  JHebe,  baö  Unmenfdjlia)«  einer  folgen  Untbat,  baö  SBürbeooIIe  biefe«  §e 
banfen«,  ba*  ?(bgcfd)marfte  einer  ©ehauptung,  ba*  C»räfelid)c  ber  3#at,  baS  Grfmbene  ber 
Uneigcnnu^igfeitM  u.  f.  n>.  fmb  im  i'atcinifdjen  mit  Slntoenbung  eine*  abftraften  6nbft. 
u«  überfefren:  acerbitas  orationis  tuae,  tanti  facinoris  immanitas,  dignitas  (graritasi 
huius  sententiae,  absurditas  dicti,  atrocitas  rei,  granditas  abstinentiae.  Laus  facti 
„ba*  fiöblicbe  ber  Ibat";  invidia  huius  nominis  „baS  ©einige  biefe4  tarnen«":  nullam 
comitatem  sermonis  habere  „niebtö  ftrcunbltdjeS  in  feiner  ltnterbaltung  linbcn". 

5.  $)a£  fubftantioierte  Neutrum  $lur.  fommt  am  ^äuftgften  im  in  om.  unb 
21  cc.  cor,  weil  bie  gorm  be$  9fteutrum§  bjer  am  beutlidjften  ertennbar  tfi, 
unb  &roar  in  allen  Geminationen  unb  93ergleid)ung§graben,  um  fonfrete 
(Sinjel^eiten  be3  abjeftioiferjen  SegriffS  $u  bejeidmen  (cf.  181),  $.  ©.  Praeterita, 

praesentia,  futura,  ambigua;  plura  appetere,  summa  assequi,  uni  omnia  tribuere, 
magna  spectare,  longinqua  commemorare,  minima  curare,  ad  altiora  tendere;  per 
ardua  proficisci;  multa  ex  aliquo  quaerere  u.  f.  tu.  <J)od)  Wirb  ftatt  be§  fubftan= 

tioierten  Neutrums  aua^  gern  bie  Umfdjreibung  mit  res  gemäht:  res  ad- 
versae,  domesticae  u.  f.  n>.  Cf.  181.  —  Über  ben  ©ebrauch  ber  obliquen  Äaju* 
cf.  185.  —  Aber  bie  Serbinbung  mit  einem  Gen.  partit.  cf.  184. 
Vi  um  6.  ©ubftantioicrte  Leutra  im  $Iur.  fommen  aud)  in  Scrbinbung  mit  ^ronominen 
unb  anberen  3t  b  j  c 1 1 i  ü  c n  u>or,  ^.  9.  Aha  nefaria,  omnia  sollemnia  et  iusta  ludorain, 
multa  in  eo  praeclara  cognovi,  haec  tot  tarn  acerba,  egregia  ttta  u.  f.  to.  Sic  conse- 
quentxbm  vestris  („eure  Folgerungen")  sublatis  prima  tolluntur. 

181.  Verum,  utile,  turpe  fmb  abftraf  te  (moralifdje,  äft^etifdje,  pr)ilo[op^ifa)e) 
griffe,  bie  uorsuggroeife  bem  roiffenfdjaftlic^en  ©til  angehören,  dagegen  ^at  ber 
Plural  vera,  utilia,  turpia  fonfrete  ©ebeutung;  er  bejeidmet  mehrere  feintfU 
Reiten,  oerfa^iebene  Birten,  Su^erungen  ober  @rfd)einungen  be§  SBaljren,  5lü^* 
lidjen  unb  ©djdnblidjen.  9ttan  fann  ba^er,  mo  ba«  Neutrum  s^lur.  erforberlio^ 
ift,  aud)  eine  Umfdjreibung  mit  bem  sßlural  oon  res  gebrauten,  mie  res  ho- 
nestae,  utiles,  turpes;  unb  in  ben  Slafu«,  roo  ba§  Neutrum  $lur.  mit  km 
HWa^fulin  gleite  5orm  ^at,  ift  biefeS  faft  notroenbig,  mie  omnium  bonarum 
rerum  neglectio,  inbem  omnium  bonorum  neglectio  jroeibeutig  ift  (cf.  185). 
Knut.  $cr  ab  fit  a  f  t  e  begriff  be«  ©in  g.  erhellt  beutlia^  au«  S?eifpielen  mie :  Ex  bonis,  qua« 
sola  honesta  sunt,  efbeiendum  est  beatum  („(Slütffeligfeit").  Communia  autem  sim- 
plicium  coniunetorumque  sunt  haec  quinque  quasi  lumina:  diiucidum,  brere, 
babile,  illustre,  suare  („$eut!i£bfeit,  tÜMt,  Sa^rf^einlid)feit,  ?lnfd)aulidjfeit,  ?lnmut").  — 
Cf.  bagegen:  domestica  wbie  bäuSlidjen  Serbältniffe";  externa  „(Sreignifte  im  9luSlonbf"i 


Digitized  by  Google 


—  135  — 


182—184. 


incunda  „freubige  Söegcgnifje";  acerba  „fd)mer$lid)e  Grfafjrungen" ;  ardua  „fdjroicrige  Stellen" 
u.  f.  ro.  Cf.  176,  c. 

182.1)  „3$  ?K»^  nic^t  Dt  derlei  (multa  =  multos  libros)  gelefen,  roofyl  aber 
Diel*  (b.  f).  „oft,  fleifjig*).  —  2)  9tein;  veritas  ift  immer  ein  abftrafteS 
Subft.  unb  bebeutet  „ba§  SOBatyrfein,  ber  Inbegriff  alles  3Bal)ren,  bie  Strflia> 

feit,  Sinn  für  2Baf)r^eit,  Slufridjtigfeit*.  »e^net  bogegen  baS  beutfdje  „SBaWeit" 
in  tonfretem  Sinne  etwa«  einzelne«  ober  meb,rfad)e*  ffiabjc,  fei  e«  gefprodjen  ober  gefeiten, 
hn  (Hegenfafi  $u  etwa«  ^alfdjem  unb  <5rbid)tetem,  fo  Reifet  e«  rcrutn  ober  rera.  3tab,er  Reifet 
„uxr  bie  Sabjljeit  liebt,  fennt,  einfielt",  veritatis  'araans,  amicus,  cultor ,  gnarus;  „bie 
&afcrt)eit  ift  »erborgen"  veritas  latet;  „ber  SBoJjrfjeit  gemäß  reben"  ad  veritatem  loqui; 
ebenfo  lax  veritatis,  vis  Verität is;  aliqaid  ex  veritate  aestimare;  veritas  vincit  imi- 
tationem;  non  me  offendit  veritas  litterarum  tuarum.  dagegen  (jei&t  wbie  ©a^rrjeit  (b.  t). 
ehuelneä  SBabje)  fpredjen,  lagen,  ctngcfiefjen,  t)ören  miinfd)cn"  verum  (refp.  vera)  dicere, 
loqui,  fateri,  scire  velle;  „ber  S3af)rfjeft  gemäfe  icöreiben"  vere  ober  ex  vero  scribere;  „eö 
ift  eine  aufgemachte  SBar)rr)eit"  pro  vero  constat. 
183.  1)  In  unum  vires  conferre.  2)  Höstes  clam  ex  tuto  visere.  3)  A  primo 
ad  extremum;  ad  extremum  fortiter  pugnare;  ab  extremo  ordiri.  4)  Ad 
ridiciilum  convertere.  5)  Naves  in  aridum  subducere.  6)  In  angustum 
venire;  in  artum  compelli;  in  arto  esse.  7)  In  dubium  vocare  ob.  in  du- 
bio ponere.  8)  In  directum  niti.  9)  Ad  summum  (=  ad  summ  am  per- 
fectionem)  pervenire.  10)  Rem  in  maius  extollere.  11)  Ex  composito  ob. 
ex  convento.  12)  Quaestionem  in  medio  relinquere.  13)  Rem  in  medium 
proferre  —  in  publicum  emittere.  14)  In  medio  caedi;  de  medio  remo- 
vere  (tollere).  15)  In  hostico.  16)  In  publico  ob.  in  medio  esse.  In  publi- 
cum prodire.  17)  In  contrarium  tendere.  18)  Veritas  in  profundo  est 
demersa.  19)  In  aperto  castra  communire.  20)  In  tutum  cedere.  21)  In 
praesens;  in  perpetuum;  in  aeternum.  22)  De  suo  dare  (©egenfat}  de 
alieno  „oon  frembem  ®eß>e").  23)  In  immensum  crescere.  24)  Ex  com- 
pacto.  25)  Ex  confesso.  26)  Ex  improviso  ob.  ex  inopinato.  Cf.  aueb, :  Con- 
stlia  in  privato  habere  „in  einem  ^riuatlofalc" ;  urbs  sita  in  piano;  legio  in  primo  in- 
•trueta  „im  SJorbertrcffen" ;  montium  altitudo  ex  propinquo  visa;  ex  vano  aliquid  hau- 
rire  „erwaS  au«  ber  üuft  greifen";  in  praeeeps  dare  „an  ben  JRanb  beö  SBerberbenS  bringen"; 
in  tranquillo  „bei  rufjigtm  Detter";  spes  ad  irritum  cadit;  aliquid  in  integro  est  „man 
bat  bei  etwa*  nodj  freie  §anb" ;  res  in  contrarium  vertit  „fdjlägt  in«  ÜJegentetl  um" ;  27)  In 

medium  ob.  in  commune  consulere  =  servire  utilitati  communi.  28)  Qui 
demissi  in  obscuro  vitam  habent,  si  quid  iracundia  deliquerunt,  pauci 
sciunt;  at  qui  magnis  imperiis  praediti  in  excelso  aetatem  agunt,  eorum 
facta  cuneti  mortales  noverunt. 

*nm.  „Äu*  bem  @ried)ifd)en  in«  fateiniidje  überfe^en"  Reifet  entmeber  e  Graeco 
in  Latinum  (=  in  sermonem  Latinum)  vertere,  convertere,  transferre  ober  Graeca 
Latine  reddere  (=  sermone  Latino  interpretari). 

1^1.  Subftantiuierte  Leutra  ber  Sbjettiua  im  ^lural  in  Serbinbung  mit  einem  ffen.  pariii. 
(cf.  78,  Änm.  2)  ftnb  bei  IMöiuS  unb  Spätem  fjäufig,  bei  Giccro  aber  faft  nur  bei  fteutrtö  in 
ber  SuperlatiPform.  $at)cr  ift  an  ber  Übcrfc&ung  ber  porgelegten  Sluöbrürfe  itfcfyt  ftU 
tabtln,  wenngleich,  e«  gemöb,nlid)er  märe,  biefelben  in  folgenber  SSeife  $u  überfehen:  Per  aversas 
partes  urbis  fugere  ;  summos  montes  (=  snmmas  montium  partes)  occupare;  extremum 
agmen  opprimere.  Cf.  In  occultis  et  reconditis  templi.  In  interiora  aedium  recedere. 
Perseus  in  interiora  regni  se  reeepit.  Opportuna  moeuium  „bie  $ur  ftlucqt  geeigneten 
Steden  ber  SRauer".  Finitima  provinciae  Romanae  „bie  ^unädbft  gelegenen  Striae  ber  römi* 
[<fren  ^romnj".  Ultima  Eispaniae;  infimaclivi;  extremaagri;  eminentia  urbis;  quassata 
mari.  Plana  urbis  Tiberis  stagnaverat.  Summa  pectoris.  Eqnites  praevecti  per  obli- 
qna  campi.  Cuiusque  artis  difficillima. 


Digitized  by 


185—188.  —  136  - 

9lnm.  1.  3?erfd)ieben  baoon  ift  ber  im  3eitalter  bfi  locitu«  febr  beliebte  Sprodjgebraud),  bo 
Neutrum  bed  Slbjefrto*  aud)  mit  einem  n  i  d)  t  p  a  r  t  i  t  i  t>  c  n  ©enitioe  \u  oerbinben,  alfo  j.  $ 
nnftatt  in  hac  lnbrica  aetate  $u  fapen  in  hoc  lnbrico  aetatis.  So  ftelit  incerta  casnur 
für  incerti  casus,  strata  viarum  fiiv  stratae  viae,  amara  cnrarnm  für  amarae  curat 
immensnm  altitndinis  für  immensa  altitudo,  opaca  locorum,  obscarum  noctis,  ex 
trerao  anni,  hnmido  paludum,  asperrimo  hiemis,  occnlta  fati  etc. 

9lnm.  2.  9fid)t  gerabe  häufig  fmb  folche  Stellen,  an  wcldjcn  bie  Äbjcftma  cetera,  a/ia,  omnk 
}deraqne,  inbem  fie  bei  anbern  Slbjcftmen  flehen,  ba«  fubftantintfche  Clement  brr  Üta 
binbung  bilben,  S8.  Exercitus  iter  fecit  per  omnia  pacata  „burd)  lauter  fi  teblid)  pe 
finnte  ©egenben".  Castra  locat  inter  eonfragosa  omnia  praertiptaque  „ votjeben  lantt 
fal<Mt>anbcn  unb  Äbgrünben".  Inter  cetera  trittia  eins  anni  „unter  ben  übrigen  traurige 
SBorfäücn  biefed  ^Mvc*".  Nono  die  in  iugum  .Alpium  perventum  est  per  invia  plera 
que  et  errores.  Haec  aliis  nefariis  cumulant.  Super  cetera  extrema  fames  etiat 
instabat. 

185.  3mar  tommen  fubftantiüierte  Leutra  im  $lural  auch  bei  (Stcero  jmoeilen  in  bem  Äafu 
oor,  in  meinem  baö  ©enuS  nid)t  errennbar  ift,  aber  nur  bann,  wenn  ber  3ufammenbang  burd 
auö  feinen  3mcifel  in  betreff  beö  0*efd)lcd)t«  ^uIA^t.  ©ei  ju  befürdjtcnber  Swcibcutigfeit  i 
jebod)  jebcomal  bie  Umfcbrcibung  mit  res  anjumenben,  fo  bafj  man  fagt  memoria  rerum  prae 
teritarum;  condicio  omnium  rerum  humanarum  etc.  (Sbenfo  beifjt  gwcicrlet  duae  ra 
nid)t  dno.  Cf.  aud):  Omnibus  veri*  falsa  quaedam  adiuneta  sunt.  Ambignorvw  plnr; 
genera  sunt  Haec  ali/.s  nefarir.«  cumulant.  Nihil  humanorww  certi  eat  (Li*.  5,  33.  1) 
Vaatatio  omnium.  üna  est  raateria  ijravium  et  iocorum.  Cf.  180,  5. 

186.  Mortale«  fann  nur  bann  ofjne  weitere^  für  homines  gebraucht  werben,  wenn  oon  bem  gantet 
2J?enfd)cnge[d)led)te  im  Gfogenfa^c  $u  ben  diis  immortalibus  bie  {Hebe  ift  („^cnfdjenfinbev"> 
Sonft  wirb  e$  mm  Cicero  für  unfet  „Wenfdjcn"  nur  in  Skrbtnbung  mit  multi,  piurimi,  omne* 
runeti  (im  Sing,  mit  nemo)  gebraucht,  j.  ®.  Hoc  quidem  omnes  mortale*  et  intellegunt 
et  probant.  Ab  omnibut  morfalibut  audacia  tua  cognoscitur.  Defendo  muttot  mortalts 
multas  civitates,  provinciam  Siciliam  tot  am.  SaUuft  u.  PtoluS  gebraueben  mortales  Diel  freier. 

187. 9iein;  benn  ber  fiateiner  »erbinbet  nicf)t  fotcfye  Slbjeftioa,  roeldje  U)rer  eigent; 
liefen  $cbeutung  nad)  nur  auf  *ßer  fönen  angeroiefen  ftnb,  mit  ©ubftanttocn, 
roeldje  Ieblofe  ©egenfiänbe  be0eicr)nett. 

9lnm.  1.  ?lbcr  nid)t  feiten  werben  aud}  in  %xo\a  mit  biebterifdjer  Freiheit  ublofe  $fnge  in 
bem  beigefügten  Attribute  wie  leben be  hcbanbelt:  amantissima  verba,  arrogans  ern- 
delitas,  sapiens  consilinra,  sapiens  dictum,  loquax  stultitia,  malevoli  sermones,  im- 
pndens  andacia,  Clemens  castigatio,  benigna  oratio,  doctisaimi  sermones,  eruditae 
an  res,  eruditissimae  disputationes,  benevola  recordatio,  fortia  consilia,  desipiens 
arrogantia,  amioitia  Concors,  superbum  arbitrium,  grata  memoria,  poatulatio  rto- 
lida,  stultitia  loquax  u.  5.  (Personificatio,  cf.  ööl,  10). 

Sinnt.  2.  SJJan  oenneibet  inbefien  wo  möglich  eine  folche  SBcrbinbung,  unb  jwar  am  leuhteftcn: 

a)  burd)  bie  Hnwenbung  bcö  foa.cn.  Hendiadyoin:  Proditio  atque  ignavia  „feiger  SSerraf  "; 
preces  ac  misericordia  „ntitleibigc  bitten";  moderatio  et  sapientia  „weiie  Wäfeigung" 
u.  f.  w.  (cf.  190) ; 

b)  burd)  eine  Umfd)relbung  mit  bem  SIbjefrto plenus :  Vox  superbiae  plena  „ein  ftol^ed  Seit"; 
manus  plena  perfidiae  „bie  treulofe  ^>anb";  plenus  terroris  nuntius  „eine  erftbredcitt* 
©otfd)aft* ;  reqnies  plena  oblectationis  „eine  erquidenbe  :Knlic " ;  co'nsilium  plennm  sce- 
leris roerbred)erifd)M ;  Uber  doctrinae  plenus  „eine  gelehrte  Sduift" ;  fnga  timoris  simal 
calliditatisque  plena  „eine  cbenfo  fd)loue  alö  feige  gludjt";  verba  plena  ignominiae 
„fdjmä^enbc  Sporte"  u.  f.  w. 

188. 9?eirv;  benn  ber  Satemer  rjermeibet  t%,  bie  ^artieipia  ^}röf.  31  ct.  t»on 
tranfitiuen  Serben  abfolut  aU  5lbjeftioa  ju  gebrauten:  im  Sateint* 
uifcfjen  bürfen  tronf itioc  ^artieipio  nid>t  ob^ne  Objcft  fteljen. 

nahmen  höd)ft  feiten,  3.  ffl.  causa  efficiens  „wirfenb",  verba  amantia  ober  amantissima 
„liebenb,  IiebeooII",  animus  appetens   „begebrlid)",  animi  timentes  „furdjtfam",  vir  ti- 

periens  „unternebmenb,  tbätig-j.  2)Cr  fiateiner  gebraust  für  fold)e  abfolute  ^8arti= 
eipien  in  ben  meiften  JäHen  ein  entfpred)enbe§  3tbjef  tin;  aifo:  „eine  ergö&cnbe  Gr 

Zählung"  narratio  iuennda;  „ein  brürfenber  Äricg"  bellum  grave;  „ein  rränfenbe*  ©ort" 
verbum  grave;  „eine  begeiftembe  9?ebe"  oratio  fervida;  „eine  fchneibenbe  fifiltc"  acre  fri- 
gus;  „ein  ftechenber  Sd)mcräM  acer  dolor;  „ein  rci&enber  ^Iufe"  rapidus  fluvius;  „eine  # 


Digitized  by  Google 


—  137  — 


189. 


renbe  TOelobie"  flebiles  numeri;  „oerfjeerenbc  Seudjen"  morbi  perniciales;  „mit  btttenber 
Stimme*  sapplici  voce;  „eine  betrübcnbe  9?ad)rid)t"  tristis  nuntius;  „eine  oeruidjtenbe  Biebers 
läge"  exitiosa  ober  fuoesta  clades;  „ein  unternebmenber  Wann"  vir  acer;  „anftrcngcnbeS 
Stubium"  Studium  acre;  „crfdjlaffenbe  ©enüffe"  languidae  voluptates;  „effvenbe  Grwäb,nung" 
mentio  honorifica;  „hödjft  anetfennenbe  9luSbrüde'*  amplissima  verba;  „überaeugenber  Sc* 
wet4"  certum  argumentum  u  „empörenbc  ©raufamfeit"  nefaria  crudelitas;  „anftrengenbe 
Übung"  exercitatio  laboriosa;  „erfrcuenbcS  ©ut'  bonum  laetabile;  „abftoßcnbe  Sitten" 
mores  asperi;  „gewinnenbeö  Senefnnen"  mores  blandi;  „tröftenbe  ©orte"  verba  plena  so- 
lacii;  „eine  befdjimpfcnbc  Sdjmähung"  maledictum  contumeliae  plenum;  „eine  erfd)ütternbe 
SotfdKtft"  mint  ins  terroris  plenns  (cf.  187,  Xnm.  2,  b). 

%nm.  1.  $ie  $artietpia  %xä\.  oon  intranfitioen  Serben  werben  bagegen  unbebenflid)  luic  Im 
Teutfdjen  als  Slbjeftioa  gebraust,  &.  S.  Aetas  florens,  campi  patentes,  Valens  dia- 
lecticus  „ein  tüchtiger  Tialcftifcr",  avaritia  Semper  bians  „eine  ftetS  gierige  ^abimlit", 
oratio  Huens.  Stadium  ardens,..  terror  instans,  lacrimae  abhorrentes  „unpafjeubc 
Tbränen",  oratio  abundans  „an  Übcrföfle  Ieibenb",  mulier  pudens  etc.  (Hud)  ituequens 
„ber  folgenbe"  in  SluSbrürfen  wie  inseqnens  annas,  insequenti  anno  b>t  intranfitioc  Se» 
beutung).  —  £ro&bem  aber  baS  i'ateinifdK  ben  nbjcftioifd)en  ©ebraud)  inrranfitioer  ^artieipia 
»ielfadj  zuläßt,  mfiffen  boeq  einzelne  ^artieipia  inrranfitioer  Serben  beS  S)eutfd)cn  bind) 
Slbjertioa  ober  Partie,  $erf.  ^afi.  erfefrt  werben,  S.  „©lübenbe  #ifre"  aestas  fervidns, 
„Ieudjtenbe  9lugen,  ©eftirne"  lucidi  ocnli,  lacida  sidera,  „ein  bauernbeS  ©ut"  stabile 
bonnm,  „eine  jammernbe  Stimme"  vox  miserabilis,  „eine  weit  auöfyolenbc  JHcbe"  oratio 
longe  petita,  „tiefer  Iiegenbe  geiler"  vitia  recondita,  „ein  an  Inrannei  grenjenber  ^orn" 
ira  paene  regia,  „baS  oorljcrgehenbc  Sud)"  liber  snperior,  „ein  fifcenbcS  $anbwerf"  ars 
sellularia,  „ein  wanbembefl  ?ebcn"  vaga  vita,  „bringenbe  SerbadjtSgrünbc"  magnae 
suspiciones,  „ein  brohcnbeS  SJntlitJ"  minax  vultus. 

3lnm.  2.  35ie  ^artieipia  ^Jerf.  $aff.  werben  in  fchr  großer  ÄuSbehuung  abjetttüifd)  ge* 
braudit  i  Ii  auf  ig  aud)  im  Äomparatiu  unb  Superlatio  bef.  bei  Cicero  unb  ?ioiuS 
(cf.  206)  nicht  bloß  ,v»r  Bezeichnung  beS  aud  einer  $anblung  hervorgegangenen  3wftanbe*, 
fonbem  aud)  im  (Sinne  ber  9lbjefttoa  auf  -ilis  unb  -bilis  cf.  195).  tycroorauheben  finb: 
atreptUK  „ermünfdjt,  wiü*fommen" ;  abiertus  „niebrig,  oerworfen";  contemptus  „oerädjtlid)" ; 
—  aertiratm  „forgfältig,  genau",  b.  lj.  „mit  Sorgfalt  gearbeitet",  nur  paf)ioifd)  oon  Sadjcn 
(j.  S.  oratio  accurata,  accurate  scribere,  disputare),  nie  aftioifd)  oon  $erfoncn  für 
diligens;  —  eogUatus  unb  eonnidtratM  „wofjlbcbacht,  überlegt";  compositus  „wob,I- 
georbnet";  exerrüatu*  „geübt,  gefdjidr";  expeditu*  „fdjlagfcrtig";  perdittm  „grunboerborben, 
oerworfen";  fatvjatu*  „mübe,  mürbe";  inflatus  „jdjwülftig";  incohatus  „unooQfommcn, 
mangelhaft";  minutus  „Mein,  fleinlid)";  emendatu*  „fehlerfrei,  richtig1';  politus  „gcfcbult, 
femgebilbet";  laudatus  „aepriefen,  rühmlid)"  jc.  Cf.  300.  —  «ber  amafut  unb  dilertti» 
werben  oon  Slaffifern  nid)t  abjef tioifd)  im  Sinne  beft  beutfdjen  „geliebt"  gcbraud)t,  bc- 
jonbcrS  nid)t  in  ber  9lnrebe  für  carissimas,  optimus,  suavissimus.  Cf.  27,  ?lnm. 

1^9.  1er  Segriff  eineS  beutfdjen  ?lbjcftioS  ift  oft  im  lateinifdjen  Subftantio  fdjon  enthalten  unb 
»irb  baher  nidjt  befonberS  auSgebrütft,  j.  S.  Auctoritas  „perfönlidje«  9lnfehen",  gratia  „per= 
fönliö>e  Seliebthett".  —  Sehr  oft  wirb  oud)  ein  Iateinifdjc«  SubftanHo  im  3)tutfa>en  burd)  ein 
jmem  Subftantio  entfpredjenbeö  ?(bjeftio  in  Serbinbung  mit  einem  Subftantio  allgemeinen 
Sinnes  auSgebrutft,  ^.  S.  senex  „alter  Wann",  artes  „fiinftlidje  Wittel",  benignitas  „gütige^ 
Seien",  salubritas  „gefunbc  Sefdjaffenheit",  natura  „natürliche«  ©efühl",  asperi tas  „rürffid)tö= 
lofe4  Auftreten",  facilitas„frambliche§  9Befen",  ignominia  (,id)mad)OolIe  Sehanblung",  constantia 
„fonfequentes  «erfahren".  -  1)  Libido.  2)  splendor.  Set  Segriff  „flufetrer"  bleibt 
ira  Sateinifchcn  überall  unüberfefct,  wo  fein  (Megenfafc  ju  „innerer"  benrbar  ift;  alfo  äußere 
Ch"  bonor;  äußerer  ©lanj  splendor;  äußerer  Sohlftanb  fortuna,  res  prosperae 
ober  florentes;  äußeret  Äu*fehen  habitus,  species;  äußere  Wadjt  potentia;  äußere 
Umriffe  lineamenta;  äußerlidjc  Serfeincrung  cultus;  äußerer  ©runb  causa; 
äußerer  Schein  species;  äußerer  SBert  pretium  etc.  Externi  mores  finb  nid)t  äußere 
Sitten,  fonbern  auölänbifdje  Sitten.  Außere  ^einbe  heißen  für  gcwöfmlidi  nur 
W/ej<;  ber  3u\a$  externi  ift  nur  bann  notwenbig,  wenn  ein  auSbrürflidjcr  ©egenfafr  ^u 
„inneren  (domesticis)  ^rcinben"  ftattfinbet.  —  llmgefehrt  hrißt  „innere*"  ©lüd  felicitas, 
„innerer  fBert"  dignitas,  „innere  Silbung"  humanitas,  „innerer  ©nmb"  ratio,  argu- 
mentum, „inneres  Seien  einer  Sadje"  natura  rei  u.  f.  m.  3)  virtus;  pretium.  4)  lae- 

titia;  gaudium.  5)  usus,  exercitatio.  6)  prudentia,  dexteritas.  7)  doctriua, 
scientia.  8)  ratio.  9)  inimicus.  10)  ingenium.  11)  voluptates;  inopia  ob. 


Digitized  by 


190. 


138  — 


indigentia.  12)  hierum,  quaestus.  13)  perspicientia.  14)  conformatu 
15)  virtutes,  vitia.  16)  bonitas.  17)  gravitas.  18)  innocentia.  19)  fnroi 
20)  opinio,  libido.  21)  loco  ob.  in  loco;  tempore,  unfTufftfd)  in  tempor 
(cf.  230,  Änm.).  22)  factiones.  23)  gaudium,  laetitia.  24)  mens.  25)  animm 
26)  levitas.  27)  ineuria.  28)  eruditio.  29)  venustas.  30)  violentia.  31)  se 
verita8.  32)  hilaritas.  33)  honestas.  34)  senex,  iuvenis  ob.  adulescens.  35)  (vii 
quaestorius,  censorius,  praetorius,  consularis,  aedilicius.  36)  diuturnitas 
longinquitas ;  aeternitas.  37)  crudelitas.  38)  incommodum.  39)  mollitia 
40)  tristitia.  41)  vulgus.  42)  magnifioentia.  43)  ferocitas  ob.  ferocia 
44)  hilaritas.  45)  ius. 

Htm.  Unfer  Slbjeftto  flanj  bient  Ijäufig  nur  $ur  SBcrftärfung  ober  Steigerung  eine«  Surft 
unb  wirb  bann  ald  unwefentlid)  nidjt  auSgcbrüdt,  wie  in  „Ter  ©riinber  biefer  ©tabt  imi 
be*  ganzen  SHeicr^ed  (atqae  imperii);  fte  uerljeerten  Dörfer,  ©tabte,  gan^e  ^romn^en  (xkos 
urbes,  provincias)" ;  fo  befonberö  im  (AJcgcnfafc  einer  ©  e  f  a  m  t  b,  e  i  t  u  (Einzeln f n ( 
wie  „Vergeben«  b,abcn  wir  gegen  jenen  fteinb  5elbb,crren  unb  gaiuc  Legionen  gefdjivf; 
(imperatores  et  legiones);  (Ir  ortete  weber  auf  bie  *Rad)iteUungcn  ©huelner  nod)  auf  bit 
^rofjungen  ganzer  Staaten"  u.  bergl.  Staut  ober  gan$  betont  ift,  wie:  „ganjc  National 
iu  ©runbe  rid)ten",  fo  ftefyt  ttnirersus  (ob.  to/iw),  baljer  aud),  wenn  einzelne  (^lieber  einer 
beftimmten  ü>cfamtb,eit  biefer  fclbft  in  ü)rcr  Soll^ligtcit  gegenübergestellt  werben,  wie: 
neque  solam  singulia  concedebantur  immnnitatee,  sed  etiam  populis  universis. 

190.  Sin  f ubftantioifd)e«  Hendiadyoin  ift  überall  ba  geftattet,  wo  fid)  ein  gratnmattfd)  fub= 
orbinierter  begriff  uemünftigerweife  aud)  als  foorbiniert  benfen  läfct,  ob^nc  bnfj  jebodj  tum  ^rn 
foorbinierten  Gegriffen  jeber  eine  fclbftänbtge,  Don  bem  anbern  unabhängige  ©rjftcnj  bat:  bfaf> 
meljr  ntu&  innerhalb  ibjer  Berbinbung  jeber  in  bem  anbern  enthalten  fein.  —     1)  Recor- 

datio  et  memoria.  2)  Caritas  et  benevolentia.  3)  Usus  et  exercitatio. 
4)  Casus  et  temeritas.  5)  Clamor  et  admiratio.  6)  Ignominia  et  caJa- 
mitas.   7)  Natura  pudorque  meus.  8)  Ardor  et  impetus.   9)  Preces  ac 
misericordia.  10)  Metus  ac  timor.  11)  Prodi tio  atque  ignavia.  12)  Scelns 
ac  furor.  13)  Vis  vigorque.  14)  Assiduitas  et  industria.  Otium  et  inertia. 
15)  Severitas  et  fortitudo.  16)  Morbus  et  insania.  17)  Levitas  et  iactatio. 
Fiducia  et  Spiritus.  18)  Aestus  febrisque.  19)  Religio  et  fides.  20)  Mode- 
ratio ac  sapientia.  21)  Vi  et  armis  subigere.  In  convivio  luxuque  tempus 
terere.  22)  Vetus  illa  comoedia  civium  licentias  libidinesque  libera  re 
publica  saepius  coereuit.  23)  Quisquis  heroicas  Graecorum  fabulas  diJi- 
gentius  consideraverit,  in  iis  aeternam  legem  fere  expressam  esse  facile 
cognoscet,  qua  hominum  imbecilhtas  atque  caecitas  subiecta  sit  potestati 
et  ultioni  deorum.  24)  Temeritate  et  impotentia  vel  praestantissimis  in- 
geniis  homines  praeeipites  saepe  aguntur.  25)  Viget  in  eiusmodi  civitate 
vera  hbertas,  quae  a  licentia  petulantiaque  abhorrens  cum  modestia  et 
temperantia  est  consociata.  26)  M.  Tullius  Cicero  antiquissima  famiha 
equestri  ortus  una  cum  Quinto  fratre  diligentia  diseiplinaque  patris 
educatus  est  primo  in  fundo  Arpinati,  tum  Romae.  —  Cf.  aud):  Expilatio 
direptioque  „räuberifdjc  ^lünbevung",  indignatio  et  ira  „florntge  (rnrrüftung",  levitas  et 
iactatio  „gedenljafte  Gitelfeit",  dementia  mansuetudoque  „milbe  CRelaffen^eit",  clamor  et 
admurmuratio  „lautcö  TOurrcn",  faraa  atqne  invidia  „gefjdffige  9tad)rcbc",  humanitas  et 
misericordia  „frcunblid)c  Jeilnafjmc",  sanitag  ac  meng  „gefunbe  Sernunft",  probitas  et 
moros  „rcd)tfd>affener  Gfjarafter",  tenebrae  vincnlaqoe  „bunfleö  ©cfängnife",  cupiditas  atqne 
amentia  „unfinnige  ©egierbe",  temeritaa  et  mendacium  „fredje  ?uge",  pavor  et  trepidatio 
„angfrooHc  9efhirjung"  u.  f.  w. 

Sinnt.  SRan  bead)te  bcfonberS  ratio  als  (Srfafc  für  beutfdje  Slbjcftwa  in  ttuSbrüeZen  wie:  ratio 
et  cogitatio  „öernünftigeS  $cnfen",  ratio  et  conailium  „plcmmfifjige  Überlegung",  ratio 


Digitized  by  Google 


—  139  —  191—192. 

et  disciplina  „wifienfchaftücheS  Serfabrcn",  ratio  et  doctrina  „foftematifche  (aelefirfamfeit", 
raüo  et  via  „fnftematifche  SWcthobe,  planmäßiger  ©ang"  it.  fi. 

L  Eeutfcfce  Slbjcftioa  werben  im  Sateinifchm  böufig  burd)  ben  öeit.  eines  Subft.  frfeftt,  befon^ 
fonberö  in  Grmangelung  eine«  geeigneten  SibjeftwS  (cf.  aud)  74,  »nm.  3).  —  1)  Bona 

animi;  animi  aequitas.  2)  Corporis  voluptates.  3>aS  Slbj.  corporate  ift  un^ 
flaffifd);  eorporeus  =  „mit  einem  Äörper  oerfeben,  aus  förperlict)er  SDiatcrie  beftehenb".  3)  Dolor 

corporis;  brevis  temporis  dolor.  4)  Studium  litterarum.  5)  Historiae 

fidee.   6)  Praecepta  philosophiae.  2)aS  $bj.  philosophicus  ift  unflafiifch  nnb  burebau* 
üu  »enticiben ;  man  gebrauche  bafür  je  nad)  bem  3ufammen^ange  bie  ©enitioe  philosophorura, 
philosophiae,  philosophandi,  ober  de  philosophia,  ober  philosophorum  proprins,  ober 
einen  SRelatinfcu)  (j.      Res,  qnae  in  philosophia  tractantur;  omnia,  quae  sunt  in  phi- 
losophia „ofles  ^htlofophifche").  7)  Mathematicorum  rationes.  8)  Kerum  publi- 
canim  eversiones.  9)  Prüden tia  iuris  publicL  10)  Usus  rei  militaris. 
11)  Beluarum  ritu  (ob.  peeudum  more)  vivere.  12)  Terror  omnium.  Oin- 
niura   assensus.  Omnium  rerum  inopia.  Praeter  omnium  opinionem. 
Omnium  rerum  desperatio.  13)  Multarum  rerum  usus.  14)  Iura  sacer- 
dotum.  15)  Adiumenta  doctrinae.  16)  Sermonis  communicatio.  17)  Auda- 
cium  civium  consilia.  18)  Barbarorum  agmina.  19)  Praeter  omnium  (ja 
nid)t  omnem!)  exspectationem  ex  morbo  recreatus  est.  20)  Omitto  di- 
cere  forum  Syracusanorum  sanguine  innocentium  redundasse.  21)  Di- 
cendi  ubertas.  22)  Puer  novem  annorum  (=  puer  novem  annos  natus). 
23)  Homo  parvi  (pusilli)  animi  (Cf.  74,  «nm.  3). 

Slnm.  S3on  ^ölfernamen  gebrauchen  mir  im  $eutfchen  bcfonberS  häufig  baS  Slbjeftiu 
unb  fagen:  „3>er  fartbagifche  ftelbbcrr,  ber  macebonifdje  Äöntg,  ber  atbcnifd)e  Staat"  iL  a. 
^nfofern  baburd)  nicht  eine  (Sigenfcbaft  ober  ©efdiaffenbcit  beS  SubftantwS,  fonbern  bie  ^ 
üierning,  baS  SSerbältniS  beSfelben  ju  bem  SJolfe  bezeichnet  wirb,  fagt  man  im  ^atcinifdjeii : 
Imperator  Carthaginiensiam,  Macedonam  rex,  civitas  Atheniensiam.  Somit  »wirb  „bie 
römifd)en  ©efanbten"  burd)  legati  Romani  uberfefet,  wenn  fie  in  i^rer  nationalen  G  i  g  e  n  = 
:  cii  an  olo  römifebe  aufgefaßt,  burd)  legati  Romanoram  ober  popali  Romani,  menn 
fie  als  im  Auftrage  beS  rbmifd)en  SJolfcS  b,anbelnb  bezeichnet  werben.  —  9)ian  unterfdjeibe 
bominum  mores  „menfd)lid)e  Sitten"  uon  mores  hamani  „menfd)enfrcunblid)c  Sitten". 

192.  1)  2J?ag  eS  aud)  einige  Stellen  bei  guten  Scbriftfteflern  geben,  an  benen  ftatt  hosttum  castra 
(terra  etc.)  gefagt  ift  hostilia  ober  foxtica  castra  (j.      Sali.  Cat.  61,  8;  Liv.  29,  35,  5; 
1,  29,  2,  8,  30,  8),  fo  fdjeint  e$  bod)  geraten,  biefen  ©«brauch,  nid)t  nachzuahmen.  Ilostilis 
Reifet  für  gewöhnlich,  „feinblidj  gefinnt,  feinbfelig",  feiten  „bem  geinbe  gebörig",  mcS= 
balb  man  wohl  fagen  fann  animas  hostilis,  hostilia  facere,  hostilia  andere,  hostilem  in 
modum,  aber  wenig  gut  cadavera  hostilia,  eqnitatns  hostilis.  Hosticns  „bem  fteinbc  8Cs 
b,6rig*  ift  ein  feltcneS,  altertümliches  Sort,  baS  faft  regelmäßig  burd)  ben  ©en.  hostium  erfefct 
wirb.  -  2)  $at  baS  beutfehe  „3abr"  ben  Sinn  Don  „febenSjahr",  fo  bei&t  eS  lateinifd)  für 
gewöhnlich  nidjt  annus  ober  annus  vitae,  fonbern  annus  aetatis;  barum  ift  in  bem  oorgclcgten 
Safre  hinter  anno  ber  ©enitiö  aetatis  eiiyufcbieben.  $n  gleicher  SBeife  beijjt  „fiebcnSjett*' 
gcroö&nltd)  tempm  aetatis,  feiten  tempns  vitae.  —  3)  a.  Sttan  fagt  ftetS  magna*  (nicht  mnl- 
tae)  eopia«  „bebeutenbe  ©treitfräfte,  oiele  Gruppen";  ebenfo  nur  parvae  ober  exiguae  (nid)t 
paacae)  ropiae;  maiore»  (nicht  plnres),  maximae,  minores,  minimae,  tantae,  quantae 
™pine;  ebenfo  aud)  magnitudo  (nicht  mnltitndo),  exiguitas  copiarnm.  desgleichen  magna 
auxUia  „öiele  #ülfStruppen'\  magnus  peditattu,  magnus  equitatus  „uict  Steiterei".  b)  3>a 
pwuaia  nidjt  „einselncS  ©clb",  fonbern  „GJelbfumme"  bebeutet,  fo  heifit  „oiel  ©elb"  magna 
ob.  grandis  petunia,  „wenig  ©clb"  parva  ob.  exigua  pecunia,  ebenfo  tania,  qwmta,  ma- 
xima  pecunia.  einzelne  ©elbftüdc  beiden  nummi.  3n  ähnlicher  m\\t  beffcen  „oicle  ©chulben" 
mi/num  ob.  grande  aea  atienum.  c)  Statt  peste  fdireibc  pexiilentia;  benn  pesti«  beifct 
.Serbaben,  Unbeil"  (=  pernicies),  aber  pestilentia  „Seud)e,  ^eft"  (=  Ines),  d)  Statt  li- 
fceris  febreibe  pueris;  benn  „Ä  in  ber"  beißen  nur  bann  liberi,  wenn  fie  in  9?ejug  auf  bie 
Altern  obne  9iüdftd)t  auf  baS  «Itcr  fielen.  2>abei  merfe  man  aud),  ba&  „Sciber  unb 
Äinber-  als  »eieidjnung  beS  fchwadjen  ©eftbledjteS  unb  SllterS  mulieres puerique,  mxitieres  ac 


Digitized  by  VjOOQle 


193-194. 


—  140  — 


pueri,  putri  muliereaque,  feminae puerique.  Reifet,  bagcgen  alS  3"begrifi  beffen,  ioa£  bem  SR  an 
baö  9?äd)fte  unb  leuerftc  ift  („©elb  unb  Jtinb")  coniwjes  (uxores)  ac  {et)  Uteri,  conin 
lit>erique,  liberi  et  coniwjes.  e)  Statt  mnndam  fdjrefbe  orbcm  terrarum.  Mandas  „59i 
—  SBcltall,  bef.  Gimmel"  lä&t  fid)  in  olclen  beulen  SluSbrüden  gar  mrf)t  anroenben.  „  S  i 
=  <JrbfretS"  orbis  terrae  ober  (mit  ber  ©coölferung)  orbis  terrarwn;  „SBeltteii 
orbis  terra rum  partes;  „99eltlauf "  rerum  (humanarum)  condicio  ober  ciernts,  mh 
SRenfd)  in  bei  SBelt"  homo  nemo,  nemo  omnium  mortatium ;  „alle  SBelt  u^eif; "  nemo  iynor 
ober  quis  est,  quin  sciat?  „ber  fd)led)tcftc  3Renfd)  Don  ber  Seit"  hämo  omnium  nequissimt 
„bic  gelehrte  SBelt"  homincs  docti  ober  litteraii;  „roo  in  aller  Seit"  ubi  gentium,  ubi  u 
ramm;  „feit  Grfdjaffung  ber  Seit"  post  hominum  memoriam,  post  homincs  natos,  J 
fjeutige,  jefcige  Seit"  homines  qui  nunc  sunt,  homincs  huius  aetatis,  hoc  saeeuJum ;  „n* 
in  aller  Seit"  quid  t andern ;  „nid)tS  in  ber  Seit"  nihil  omnium  (ober  humanarum)  rerut 

193.  Ter  Sateiner  gebraucht  oft  om  VtDjrftiü:  a)  ftatt  beS  jubjcftloen  ober  objeftiuen  öfii 
tiöd :  Possessiones  paternae  „©efifcungcn  beS  SteterS" ;  filius  erilis  „So!m  beS  $>au$Grrni 
speries  puerilis  „baS  duftere  eine*  ÄinbeS";  titia  aliena  (=aliorum);  oblectatio  senil 
„für  ©reife";  scelus  Sagnntinum  „gegen  Sagunt";  —  b)  ftatt  eine*  beutfeben  ^ufammn 
llf festen  Suoftantibä  (170  b,  3):  bellum  civile  „Sürgerfricg";  domus  regia  „Köni^ 
palaft";  praeeipaa  pars  „Jp^uCtteil"  >  domus  patria  „SSaterljauS'';  sermo  patrias  „SNutto 
fpradje";  opes  navales  w8eemad)t";  magna  itinora  „gilmärfdjc";  —  c)  ftatt  eine«  IßrdJJtf 
fltionttlauöDnttfö,  (bef.  bei  »ejeidjnung  ber  .fcerfunft,  Crtlidjf eit,  3ct t,  beS  Stoi 
feS):  Solon  Atheniensis;  vita  domestica  „im  fytufe";  urbs  campestris  „in  ber  Übtne' 
negotia  forensia  „auf  bem  SRarfte";  labores  nocturni  „bei  Äadjt";  Corona  aurea  nM 
<9olb". 

Nnm.  Kotwenbig  ift  baS  lateinifdje  9t  bj.  ftatt  beS  bcutfdjcn  @en.  in  Säfrcn  mie:  „S>u  6tf 
nod)  weit  von  bem  Stange  eines  Senators  entfernt"  a  enatorio  gradn  longe  abeb 
beim  a  senatori*  gradu  mürbe  man  in  bem  Sinne  nehmen:  „von  bem  )Wange  eine*  bc 
ftimmten,  augenblidlid)  in  ftunftion  fteljenben  Senators".  Cf.  jebod):  Cic.  lege.  3,  40, 
or.  1,  167;  2,  75. 

1)  Bellum  Cimbricum,  servile,  sociale.  2)  Victoria  Mithridatica. 
3)  Gorgias  Leontiniis,  Cicero  Arpinas.  4)  Iter  Brundisinum.  5)  Noc- 
turnus  motus  terrae.  6)  Damna  aleatoria.  7)  Oratio  Catilinaria,  Ver- 
rina,  Miloniana.  8)  Thersites  Homericus  (cf.  136,  l).  9)  Itinera  campe- 
stria.  10)  Mors  bellica,  vita  peregrina.  11)  Scelus  divinum  et  humanam. 
1 2)  Institutio  puerilis,  prudentia  senilis,  calliditas  servilis,  consilium  mu- 
liebre  sequi.  13)  Invidia  dictatoria,  odium  decemvirale,  gradus  sena- 
torius.  14)  Mores  externi  (peregrini),  discordiae  civiles.  15)  Imperium 
singulare,  vitia  aliena.  16)  Dignitatem  consularem  imitari,  luxu  regali 
uti.  17)  Brevitas  dicendi  magna  laus  oratoria  est.  18)  Favor  popularis, 
oratio  popularis,  levitas  popularis.  19)  Caro  suilla,  bubula,  vitulina, 
vervecina,  leporina,  equina.  20)  Negotium  vinarium;  mercator  fmmen- 
tarius;  medicus  ocularius.  21)  Alphonsus  IV.,  Lusitaniae  rex,  ctri  co- 
gnomen  datum  est  audaci,  in  ipso  aetatis  flore  regnum  avitum  adeptus 
est,  22)  Sermo  plebeius.  23)  Honos  laborem  imperatoriuin  leviorem  fr- 
eit« 24)  Expeditio  hiberna  (aestiva).  Imber  lapideus  et  sanguineus. 

194.  Dit  9lbjeftiua  beS  OrteS  unb  ber  3e**  summus,  medius,  imus  ober  infimus,  inlerier. 
intimus,  primus,  postremus,  ultimus,  extremu*,  reliqum  bejeidjnen  oft  nur  einen  Jeil  b« 
betreffenben  Sadjc  unb  crfc&en  mandjerlci  fubftantioiidje  ober  ab»erbiale  «uSbritde  ber  beutfebew 
Sprad)e,  ft.  SB.  insula  media  ob.  media  insnla  „bic  mittlere  ^nkV,  media  insala  aud)  „bic 
SRHtC  ber  3nfel  =  ber  mittlere  Jeil  ber  Snfel",  per  mediam  urbem  „mitten  burd)  bic  Stobt"; 
summus  mons  „bie  Spif-c  beS  3*ergeS"  (=  cacamen  ob.  vertex  montis),  in  snmmo  mont« 
„auf  bem  ©tpfel  beS  SergeS,  oben  auf  bem  Serge" ;  in  infimo  monte  „am  gufe  beS  Berge* " 
(=snb  monte,  in  radieibus  montis);  summa  aqua  „bie  Cberflädje  beS  ©afferS";  in  wo 
lacu  „auf  bem  ©runbe  beS  SeeS,  tief  unten  im  See";  infima  auricula  „0^riäp^d)cn";  ex- 
tremi  digiti  „gingerfpi^en";  in  extremo  ponte  „am  ßnbe  ber  Sriide";  in  extrema  or»- 


Digitized  by  Google 


—  141  — 


195—196. 


tione  „tot  legten  Idle  ber  JRebe";  in  prima  provincia  „öom  in  ber  $>roDm$";  primum  ag- 
men  ,/8ortrab";  extremum  (ober  novissimum)  agmen  ,,9?ad)trab";  primo  vere  „ju  An- 
fang be3  ftrüblingS";  prima  luce  „mit  XageSanbrucb" ;  primo  adventu  ,,gleid)  bei  (ober 
na di)  ber  Änfunft"  u.a.  $iefe  attributioe  SJerbinbung  totnmt  oorjugSioeife  im  91bl.  unb  bei 
ptfipofttiortalen  Hudbrüden  oor;  ba8  Slbjeftiö  fteljt  meift  unmittelbar  Hör  bem  ©ubftantto,  au&er 
wenn  ein  Pron.  demonstrativam  binjuttitt,  SB.  in  hac  insula  extrema  „am  fRanbe  biefer 
3nfel";  in  eo  sacrario  intimo  Signum  fuit  Cereris  perantiquum.  (9luSnabmcn  nidjt  feiten, 
*.  8.  Caes.  b.  g.  1,  24,  2;  7,  69,  1;  5,  49,  5;  Cic.  de  or.  1,  157;  3,  7;  Verr.  4,  86;  5, 
29  u.  161).  -  1)  Summa  aestate.  Imus  ob.  innmus  collis  (=  radices  Collis). 
Summa  arbor.  2)  In  extrema  epiatula.  In  prima  planitie  pedites  con- 
stituti  erant,  in  ultima  planitie  equites.  3)  In  imo  mari.  Prima  luce; 
primo  mane  „bei  Slnbrud)  be§  Borgens".  In  media  arce.  4)  Sulla  forte 
in  agro  Nolano  immolabat  ante  praetorium,  cum  ab  infima  ara  subito 
anguis  emersit  5)  Pompeius  bellum  extrema  (=  exeunte)  hieme  appara- 
vit,  primo  (=  ineunte)  vere  suseepit,  media  aestate  confecit  6)  Arabes 
Pyrenaeo  monte  superato  in  mediam  (ob.  intimam)  fere  Europam  pro- 
gressi  sunt  7)  Novissimum  (=  extremum)  agmen.  Summa  res  publica 
(=  summa  rei  publicae). 

?lnm.  1.  £>ier6er  gehört  aud)  secunda  mensa  „ber  jmeite  $eil  ber  3Rafjl$eit"  =  „ber  9lad}= 
tifdr";  secundis  Saturnalibus  „am  ^weiten  £agc  ber  Saturnalien",  tertiis  Megalensibus 
„am  britten  Jage  ber  megalenfifdjen  Spiele". 

Ämn.  2.  9Ran  meibe  ba§  Subftantio  medium  „bie  TOitte",  lueldje«  erft  feit  fiioiuS  mit 
einem  ©en.  üorfommt  fo.  33.  in  medio  aedium  5,  41,  2;  1,  57,  9;  31,  45,  11;  26,  45, 
8).  filaffifd)  ifi  aber  ba«  fubftanttoifdje  dimulium  „bie  $filf  te"  =  dimidia  pars.  Cf.  aud) 
78,  9lnm.  5. 

55.  Tie  oon  »erben  abgeleiteten  «bjeftiüa  auf  ilis  unb  bilis  bejeidmen  eine  SRBglidjteit  ober 
Sürbigfeit,  baS,  roa§  baS  33erbum  befagt,      erleiben,  haben  alfo  pafftt)ifcr>en  Sinn  unb 
entfpredjcn  ben  beutfdjen  Äbjcfttöen  auf  lid),  ig,  bar,  wert,  j.  93.  Mobiiis  „betoeglid}", 
placabilis  „üerföbnlid)",  fragilis  ,rjeibred)lid)"f  docilis  „gelehrig",   portabilis  „tragbar", 
landabilis  „lobenswert",  optabilis  „roünfdjenSroert".   $od)  finb  biefe  Slbjeftioa  uou  oielen 
Serben  nidjt  oorhanben;  fte  werben  bann  erfe&t:  a)  burd)  ba«  ^artic.  $erf.  $aff.  (bef. 
in  ber  abjehimfdjen  S9ilbung  mit  in—),  als  invictus  „unbefiegbar,  unbe$roinglid)",  indomitus 
„unbezähmbar,  unbänbig",  intactus  „unantaftbar",  immensus  „unerme&Ud)",  inexhaustus 
„unerfdjopflid)",  contemptus  „üerädjtlicb",  conspectus  „fid)tbar",  infinitus  „unermeßlich,"  ?c; 
—  b)  burd)  ba8  Öerunbio  (cf.  448,  1),     39.  visendus  „feben&H)crt",  infandus  „unauS* 
fpredjlid)",  tolerandus  „erträglid)",  non  ferendus  „unerträglich",  metuendus  „fuvdjtbar", 
optandus „nJunfdjenSroert",  non  vitandus „unocrmeiblid)"  x. ;  —  c) burd) einfinnoermanbteS 
fcbjcltio,      39.  divinus  „unübertrefflich/',  aeternus  „unuergänglicf)",  obscurus  „um>er= 
ftänblid)"  je.;  —  d)  burd)  einen  StelattDfajj,  $.  33.  quod  fieri  potest  „möglicb",  qui 
cerni  potest  „fühlbar",  haec  omnia,  quae  videmus  „bie  ficötbare  33elt" ;  quod  ignosci  potest 
„OeTäriblid)" ;  quod  resarciri  non  potest  „uncrfe&lich" ;  quod  nihil  excusationis  habet  „unoer- 
anttoortlid)"  u.  S.  —  1)  Insatiabilis  (ober  profunda)  avaritia.  2)  Mobiiis  turrii.  3)  Morbus 
insanabilis.  4)  Aspectus  miserabilis.  5)  Animus  placabilis  (implacabilis).  6)  Vir  in  di- 
cendo  divinus.  7)  Exercitus  invictus.  8)  Infinita  multitudo.  9)  Copia  inexhausta. 
10)  Test is  incorruptus.  11)  Vita  contempta  (=  sordida).  Animus  inexorabilis.  12)  Tri- 
buni  inviolati  (=  sacrosaneti).  13)  Montes  invii  (=  inaccessi,  impediti).  14)  Sanctum 
atqae  integrum  ins.  15)  Mors  gloriosa.  16)  Error  facilis  ad  ignoscendum.  17)  Facilis 
ad  sabigendum  belua  (cf.  455,  Änm.  4).  Cf.  midi:  Cibus  facillimus  ad  concoquendum 
„fehr  leid)t  ücrbaulid)" ;  res  difficiles  ad  eloquendum  „fdjroer  auSbrüdbar";  res  difficiles  ad 
pereipiendum  „fdjroer  üerftänblid)".  18)  Aeterna  gloria. 

%wn.  Sin^elne  ^bjeftioa  auf  ilis  baben  bie  Sebeutung  beS  Partie.  $erf.  $aff.  ober  beS 
Partie,  ^räf.  ct.,  39.  pensilis  „aufgehängt,  fd)mebenb",  praestabilis  „ooranftebenb", 
fiebtlis  „flagenb"  (gemöbnlidjer  „beflagenSmert"),  exitiabilis  ,^um  Untergang  fübrenb"  u.  ö. 

1%.  Ädntre  «bjeftiua  fommen  fotuobl  in  oftiurr  als  aud)  in  paffiür r  SBebeutung  üor:  1)  35ie 
mit  feinblicber  »eute  belabenen  (paff.)  Sthtfie.  öin  brüdenber  (att.)  Ärieg.  2)  (Ein  nidjt 


Digitized  by  Google 


197-199. 


—  142  — 


fefjenber  <*rcid.  eine  nicht  gefehene  (oerborgene)  ©cfatjr.  Unburd)fid)tige  Siadtf. 


jwedlofcr  erwartung  auf  bie  Holter  gefpannt  werben.  3)  ©in  ben  Römern  feinbl 
brohenbe«  SJolf.  ein  gefährbeter  SBeg.  4)  (Sin  Unruhen  erregenber  Bürger,  eine  J 
Unruhe  erregte  93erfammlung.  5)  ©eängftigte  SJiüttcr.  #ngftigenbe  Sorgen.  6)  (I 
befdjränfteS  $>au«.  $ie  einengenbe  Ännut.  7)  eine  geartete  Familie.  Ängefelje 
Ceute.  (Sin  ehre  bvingenber  lob.  (Sine  etjrcnbe  $flid)t  8)  Erfreute  «inber.  ein  < 
freuenber  Sieg.  ein  freubebringenbcS  ©unberjei^en.  9)  ©efunbtjeit  bringen 
©egenben.  3Rit  ©efunbbeit  oerfefjene  Leiber.  10)  3n  einer  fo  argw3t)nifd)en  $ürgi 
fdjaft.  6in  in  hohem  @rabe  Argwohn  erregenbe«  ÖJcfdjäft.  11)  Sin  betrübte»  Qkftd 
Sin  betrfibenber  tfuftgang.  eine  traurig  madjenbe  (beerbe)  Antwort.  12)  ein  unb 
griinbeter  93crbad)t.  Sfiufdjenbc  Sd)meid)ler.  —  So  ferner  dubius,  ignaru*,  iyn^\ 


innoxitm,  Ofiiosus,  operosus,  turpts  u.  a. 

$nnt.  $te  fogen.  Tflattbrtl  )Hti|r(tttie  (tole  roürbig,  unmürbia,,  erfahren,  tauglich,  g 
eignet,  juf rieben  u.  ä.)  werben  im  Vateinifdjen  gewöhnlich  nid)t  abfolut  gebraud 
foubem  erhalten  ben  für  ben  jcbeflmoligen  3ufammenf)aug  crforberlidwn  .ßufafc  ober  twrin 
bind)  ein  anbere$  «bjeftio  erfe&t  ftlfo  bci&t  „ein  erfahrener  TOonn"  homo  rerum  (ob.  vm 
peritus;  „aufrieben  fein''  suis  rebus  (ob.  fortuna  saa)  content  um  esse ;  „taugliche  Su 
baten"  milites  ad  arraa  niiles;  „ein  mürbiger  (=  ad)tung*würbiger)  Wann"  nid>t  bom 
dignus,  fonbem  honestissimus,  gravissimus ;  „eine  roürbige  Antwort"  praeclaram  n 
sponsura;  „ein  unmürbigeö  93enebmen"  turpes  mores  u.  ä.  vJ?ur  bann  roerben  berartii 
ftbjeftioc  o()ne  Objeft  gebraucht,  wenn  baSfelbe  fid)  au«  bem  3ufammcnhange  oon  felbit  et 
Hiebt,  93.  Imperium  ab  dignis  et  idoneis  ad  indignos  et  non  idoneos  transfertu 
VIiii  fjiiufigftcn  ficht  indignun  abfolut,  $.  93.  Malta  gravia  et  indigna  proponere  aninw 
Hominum  indignorum  (=  innocenüum)  calamitates  sublevare.  Facinus  indignui 
„empörenb".  Cic.  Tnsc.  4,  46;  Rose.  Am.  8.  So  aud)  peritu*,     93.  Cic.  Brat  154. 

197.  Hy  pal  läge  nennt  man  bie  SSertaufdiung  ber  SJeaichungdform  ber  Nomina,  unb  fomit  i; 
Hypallage  Adiectiri  bie  be3  9lbieftio«.  3ebc«  Äbjcftio  nämlid)  mufe  ju  bem  Subftantw  grfä 
toerben,  ba*  ti  näher  beftimmt.  ÜHun  lommt,  wenn  oon  einem  Subft.  ein  anbereö  Subft.  ii 
(üenitio  abfängt,  ber  ftaU  oor,  bat?  ein  Äbjeftto,  welches  Aunächft  jum  ©enitio  gehört.  jui 
regierenben  Subftantio  gebogen  wirb,  unb  bieS  nennt  man  Hypallage  Ädiertiri.  $od)  oerirrfi 
fid)  babei,  bafe  fold)c  Skrbinbung  immer  nod)  richtigen  Sinn  giebt,  wenn  aud)  bie  anbere  gang 
barer  ift,  unb  bafe  bie  3)id)ter  allmählich  immer  Fßhner  fold)e  Umfcfyung  madjen;  bafc  fem«  bi 
jwei  Subftantioe  oft  fo  in  einen  begriff  äufammcnwadjfen,  bafi  cd  faft  gleichgültig  erfdjeint,  ji 
toeId)em  ba3  Slbjefho  hinzutritt.  3m  3>cutfd)cn  (ann  man  ftatt  „ein  Raufen  oon  fd)mciyi 
SBolfen"  au«nab,m§toeife  aud)  fagen  „ein  fdjwai-jer  Raufen  oon  28olfen".  So  aud):  „9ieid)t  i&n 
ben  beften  93ed)cr  »ein«"  ftatt  „ben  Weener  be«  beften  98ein«".  ^bnlidj:  „bie  träge  3«'  ^ 
9hibe,  ber  üieber  füBen  9Wunb,  ber  Saiten  golbcneö  Spiel,  ber  blaute  Sd)mud  ber  SSopen 
in  beä  Mantels  purpurnen  galten".  Cf.  Membrorum  collectio  dispersa  (Cic.  pro  leg, 
Man.  9):  „bie  jerftreute  Sammlung"  hält  eben  auf;  freilief)  ftnb  aud)  bic  ©lieber  jerfrrcut,  bi< 
gefammelt  merben.  Fontiam  gelidae  perennitates  =  fontium  gelidoram  perennitates. 
Externa  bella  regum.  Vario  ferarum  lacte  nutritua.  Nimiae  gloriae  cupiditas.  Tyr- 
rhenus  tubae  clangor.  Tyrrhena  regum  progonics.  Pyramidum  samptus  ad  sidera 
dacti.  ^c  fpäter,  befto  gefudjter;  eiaublan  rjat  fogar  fulva  leonis  ira. 

198.  Unter  Prolepsis  Adioctivi  ocrftel)t  mau  bie  ^Beilegung  einer  eigenfd)aft,  bie  an  bem  Sub- 
ftantioe nod)  nidjt  oorbanben  ift,  fonbern  erft  burd)  bie  betreffenbe  ^anblung  bewirft  müb 
(„93 or ausnähme",  oon  tiqo  —  Xaftßdvto).  Sie  finbet  fid)  am  meiften  bei  Sutern,  aud)  bei 
beutidjen,  j.  ®.  bei  Sdjiller:  M3h«cn  fdjlojj  auf  ewig  .^efate  ben  ftummen  Wunb".  „3)a  wW 
ber  OJraf  bie  finftern  »rau'n",  b.  f),  ber  ©raf  rollt  bie  SBrauen,  fo  ba&  fie  burd)  ba*  9*oüen 
fiiifier  merben.  Cf.  Submersan  obrue  puppes,  b.  h-  obrue  puppes,  ut  submergantnr. 
Aries  ballistave  laceraa  coneutit  arces.  Truncaqae  a  fronte  revellit  cornu.  So!  mit 
interea  et  montes  umbrantur  opaci.  Liv.  21,  33,  3. 


199.  1)  5)er  Sloinpn ratio  bejeidjnet  oft  eine  eigenfdjaft,  bie  in  einem  ftärferen  ©rabe  oortanbo» 
ift,  al«  e«  redjt  ift  ober  gewöhnlich  ber  Sali  ju  fein  pflegt;  im  erfteren  Salle  tt» 
fcfct  man  ihn  mit  ju,  $u  fehr,  allju,  im  lederen  mit  äiemlidj,  etwa«,  ein  wenig  unb 


E.  jtamjjaratto  nni  §uptTlaliv. 


Digitized  by  Google 


148 


199. 


bem  $ofitto,  j.  53.  Ea  ipsa,  quae  dixi,  sentio  fuUse  \ongiora  („$u  auSfübjIidy'); 
ignoscite  aatem;  nam  senectus  est  natura  loquaWor  (,,ctwa$  gefdjwa'pig").  —  Sei 
ftdrfercni  Madibrucf  tarnt  jebod)  baS  beutfaje  „att^u,  ju  febr"  aud)  burd)  www  ober  nimium 
mit  bem  $ofirto  überfe^t  werben.  —  Voluptas,  cum  maior  est  atque  longin- 

quior,  omne  animi  lnmen  extinguit.  Cimon  Dolopes,  quia  ferocius  se 

gesserant,  Scyro  insula  expulit.  Archias  etiam  Mario,  cum  is  durior 

esset  ad  Studium  poesis,  iucundus  erat.  Ordo  histrionum  olim  con- 

temptior  erat.  Si  tibi  quaedam  in  hoc  libro  videbuntur  obscuriora, 

cogitare  debebis  nullam  artem  sine  aliqua  exercitatione  percipi  posse. 

SCnm.  1.  3taS  beutfdje  „flu"  (=  at^u)  mit  bcm  ^ofitio  wirb  im  ?ateintfd)en  nidjt  burd)  ben 
fcomparatiu,  fonbern  burd)  bcn  $ofltttJ  auSgebrüdt,  wenn  angezeigt  werben  foH,  bafc  eine 
(Sigenidjoft  für  ein  befonbereS  SerbältniS  ungeeignet  ober  unangemeffen  ift,  S.  Helvetii 
pro  maltitudine  hominum  angustos  se  tines  habere  arbitrabantur  („ein  ju  engeS  ($>e* . 
biet").  Possum  de  felium  utilitate  dicere,  sed  nolo  esse  longus.  Mature  decedere 
,^u  frübjeitig  fterben";  lente  agere,  procedere  „311  langfam";  longum  est  „es  würbe 
weitläufig  fein";  cives  infirmi  erant  ad  resistendum  ,,\u  fdjwad)". 

2)  5 ov  Suprrlntiü  be^eidjnet  nietjt  nur  ben  fjöd)ftcn,  fonberu  aud)  (als  GlatiöuS)  blofj 
einen  fefjr  Ijoben  ©rab  unb  mufj  im  2>eutfd)en  alSbann  burd)  fetjr,  rcd)t,  augers 
orbentlid),  überaus,  ungemein,  ganj  u.  a.  überfefct  werben.  —  Iucundissimus. 

Mundissimus.  Molestissimus.  Gratis-  im  um  mihi  fuit,  quod  epistula  tua 
de  omnibus,  quae  in  urbe  acciderunt,  rebus  diligentissime  sum  edoctus. 
Certissima  argumenta.  Acutissimus.  —  3U  beachten  ifi,  bafj  ber  fiatetner 
bei  lobenben  ober  tabelnben  SIttributen,  be[onber3  audj  bei  Titulaturen 
regeltnägig  ben  ©uperlatio  fefct  (cf.  179). 
flnm.  2.  3ur  Steigerung  im  Sinne  oon  „fe^r,  bikbjt,  überaus,  ungemein"  u.  a.  werben  aud) 
folgenbe  Äboerbien  oerwanbt:  l'erqnam  „überaus,  ungemein"  ftetjt  nur  bei  Sibjeftwen  unb 
Slboerbien  (perquam  flebiliter  lamentari;  apnd  Sophoclem  perquam  flebiliter  Ulixes 
lamentatur;  perquam  grave  est  dictu;  bcfonberS  gern  tritt  eS  ju  brevis,  tenuis,  par- 
va«, pauci);  —  valde  tjeifet  ganj  allgemein  „fefjr"  unb  ftct>t  bei  Serben,  Slbjcftiocn  unb 
ftboerbien  (valde  moveri,  placere,  longus,  magnus,  graviter);  —  magnopere  „mit  aQem 
ytodjbrud,  in  b>ljem  ©rabe"  ftebj  nur  bei  Serben  unb  abjeftiDifd)en  ^artteipien  (magnopere 
desiderare,  suadere,  delectari,  ) aborare,  magnopere  expetendus,  damnandus  u.  0.); 
—  admodam  „in  ooQem  SJiafje,  red)t  febj,  wlrflid)  red)t"  ftebt  bei  Serben,  Wbjeftwen  unb 
Slboerbien,  mit  befonbercr  Sorliebe  einerfeitS  bei  bcn  Wbjeftioen  beS  3RafjeS  unb  ber  3of)l 
wie:  parvus,  pauci,  multi,  rarus,  magnus,  grandia  etc.,  anbererfeitS  bei  ben  ben  ©rab 
beS  Alters  beftimmenben  SBÖrtern,  wie:  infans,  puer,  adulescens,  senex,  (admodum  di- 
ligere,  delectare,  gratus,  deditus  religionibus); —  oppido  „gar  feljr,  ganj  gewaltig"  bei 
Serben,  Slbjeftroen  unb  Slboerbien  fdjeint  oorjugSweife  ber  fionoerfationSfpradje  angehört  $u 
b,aben,  wie  aud)  non  parum,  haud  parum\  —  summe  „im  bödjften  ökabe";  mire,  miri- 
fice  „in  wunberbarem  Qkabe";  egregie,  eximie,  inxignite  „aufjerorbentlid),  auSnebjnenb" ; 
vehementer  „in  ungemöbnlidjem  Gkabe";  plane  unb  prorsu»  „ganj  unb  gar,  unbebingt" 
ftefjen  bei  Serben,  fcbjeftwen  unb  «büerbien.  Cf.  audj  483,  5  u.  485. 

3)  Homo  doctissimus  ob.  litteratissimus.  Amicissimus  Maecenati.  Romanis 

inimicissimus.  Homo  mendacissimus.  Patriae  amantissimus.  Unus  om- 

nium  stultissimu8.  Res  adversisaimae.  Ne  secundissimis  quidemj-ebus. 

Alicui  gratissimum  (ob.  pergratum)  facere  (cf.  180,  4,  a). 

4)  Senn  an  bem  nämlirficn  ©egenftanbe  ober  bei  ber  nämlidjen  ^anMung  ^wei  Qigenfdjaften, 
oon  benen  bie  eine  in  fjöfjerem  (Mrabc  oorbanben  ift,  miteinanber  oerg!id)en  werben,  fo 
ftetjen  a)  entweber  beibe  im  iUmpnrntiU  —  ober  b)  beibe  im  ^ofttiD  in  bev  \'Utr-  bar, 
bei  bem  erften  ^ofitio  magis  ftefjt.  Cf.  Aaia  exercitus  Romanorum  äivitiores  quam  for- 
tiori faciebat.  Romani  bella  quaedam  fortim  quam  feliexus  gesserunt.  Caesar  mi- 
lites  vituperavit,  quod  in  oppugnanda  Gergovia  audaciu*  quam  prtulentius  egissent. 
Haec  magis  accusatorie  quam  libere  dixisti.  Hoc  magis  subtiliter  quam  dHucüie 
dixisti.  Aemilii  contio  fuit  rerior  quam  gratior  populo.  Omnes  cupiditates  conti- 
nere  praeclarum  magis  quam  difficile  est.  Feliciorem  quam  tapieniiorem  esse  „met)r 
Ölücf  al«  Sei^tanb  baben".  (^rft  bei  Späteren  finbet  ftd)  bie  bem  2>eutfd)en  abäquate  Sorm, 


Digitized  by  Google 


199.  —  144  — 

j.  33.  vehementius  qaam  caute.  Tac.  Agr.  4.)  —  Cicero  in  coniuratos  acriu* 
quam  moderatius  (ob.  magis  acriter  quam  moderate)  consuluit.  Rix  an 
tes  homines  multa  cupidius  quam  urbanius  (ob.  magis  cupide  quan 
Urbane)  loquuntur.  Nolite  putare,  iudices,  me  odio  inflammatum  liben 
tius  quam  verius  Clodium  accusare. 

5)  Wad)  einem  tfomparatio  Reifet  quam  pro  (=  *]  wt«)  ,,al«  in  ©emäfcbeit  (im  %ti 
pftltnis  $u)  einer  @ad)e  fid)  erwarten  löfet,  al*  fid)  »erträgt  mit".  Cf 
Proelinm  atrocius  quam  pro  numero  pugnantiam  editur.  Minor  caedes  quam  prr 
tanta  tictoria  fait.  Cohortes  pulverem  maiorem  quam  pro  namero  excitabant.  Se- 
iles excelsior  quam  pro  habita  corporis.  —   Sumptus    multorum  hominun 

maior  est  quam  pro  facultatibus  (=  quam  facultates  patiuntur).  Om- 

nia  discendo  complecti  maius  est  quam  j)ro  viribus  humanis  breviquc 

vitae  spatio. 

6)  „9o4"  oor  einem  Jfomparattv  Reifet  etiam  (unflaffifd)  adbuc),  wenn  ber  %tm  barouf  liegi 
(£.  8.  Die  etiam  clarias.  üt  in  corporibna  magnae  diasimilitudines  sunt,  sie  in  aoi- 
mis  existunt  maiores  etiam  varietates);  meiftenS  aber  wirb  alt  müfeiger  $tfa$  gar 
nutit  auögebritdt,  $.  SB.  Indignam  est  a  pari  vinci,  indignins  ab  inferiore.  Etiam  fff&f 
balb  oor  balb  hinter  bem  Äomparatiu.  —  Linguam  Latinam  (etiam)  locu- 
pletiorem  esse  quam  Graecam  Cicero  censet. 

7)  Hector  robore  corporis  atque  fortitudine  inferior  erat  Achille,  sed  de- 
mentia atque  humanitate  multo  superior.  Mummius,  cum  Corinthum, 
urbem  Graecorum  longe  (ob.  mulio)  opulentissimam,  delevisset,  ip^e 
nihilo  divitior  erat  quam  antea.  Cf.  98,  9lnm.  9. 

8)  „Sflbft"  =  „fogar"  tjeifet  bei  einem  Superl.  vd  ober  etiam  (j.  ».  Caes.  b.  g.  2,  27, 
3;  4,  16,  7;  7,  40,  7;  b.c.  1,  6,  1,  Cic.  Cat.  3,  12  u.ö.),  nidjt  ipse:  „ffl&ft  —  üid|t" 
=  „fogar  —  nid)t,  aud)  —  nidjt"  Reifet  ne  —  quidem.  Übrigend  tft  rel  oor  einem  Sm*rr 
latio  getoöt)nlid)  bnrd)  „  Dl  t  1 1  e  i  A\  t ,  luobl"  ju  iiberfefoen  unb  nähert  fid)  oft  ber  Skbeimuv} 
oon  fädle  „entfd)ieben,  unftreitig,  fidjer"  (facile  primtts,  facile  prineeps,  oV- 
tissiraas,  optimus  u.  ö.),  5.  ©.  In  hoc  vd  inaxime  reprehendendus  es.  Cicero  rel  op- 
timus  Romanoram  orator.  Huius  victoriae  rel  maxima  fait  laus.  Vident  unum  sena- 
torem  rel  tenaissimum  esse  damnatam.  M.  Antonio  rel  primas  eloquentiae  patrum 
nostjorum  tribaebat  aetas.  —  Vel  (ob.  etiam)  sapientissimus  potest  errare. 
Ne  optimus  quidem  vitiis  liber  est.  Magnae  opes  licet  gratae  sint: 
calamitatem  atque  mortem  ne  divitissimi  quidem  effugere  possunt. 

?lnm.  3.  Omnea,  omm'a,  nemo,  nullus  treten  geiob'tjnlid)  unmittelbar  oor  ben  ©uperiatni, 
lüätjrenb  im  $cutfd)cn  ber  Guperlatio  fuf>  mit  „fclbft,  aud),  fogar"  anfdjliefet, 
( »Hilles  optimi  „alle,  aud)  bie  beften";  omnes  antiqaissimi  cives  ,,aUe  Bürger,  ielbft  bif 
älteften"  (Cic.  Caecin.  101;  Verr.  5,  177);  omnia  minima  „aueS,  felbft  ba*  Älefoftc"; 
nemo  amqnam  infimus  „feiner,  felbft  ber  ©ertngfte  nidjt"  (Cic.  Mar.  10) ;  nallum  mexua 
minimum  dictum  „fein  Sort  oon  mir,  aud)  nid)t  ba«  geringfte"  (Cic.  fam.  1,  9,  21 
Cf.  jebod)  Cic  Cat  3,  12. 

9)  Quid  sentiam,  quam  brevissime  (ob.  quam  brevissime  potero  ob.  qu&in 

fieri  poterit  brevissime)  tibi  die  am.  Plurimae  aves  nidos  construunt 

et  quam  ( possunt)  moUissime  pluma  substernunt.  Unfer  „m öo. l tefj ft -  mit  bem 
^Jofitio  wirb  burd)  quam  mit  bem  Superlatio  auSgcbvüdt,  j.  SB.  quam  plarimae  res 
„möglidjft  biele  $inge",  quam  cautissime  „fo  oorftdjtig  al«  möglidj'';  (fo  aud)  qmw 
primum  „fo  balb  ale  möglidj").  Erweitert  wirb  biefe  SBerftärfung  buvd)  einen  mit pomm 
eingefügten  2a[\,  3.  93.  Caesar  qaam  maximis  itineribas  potait  ad  hostem  contendit. 
Iagurtha  qaam  maximas  potest  copias  armat  Comparavit  rem  framentariam  qn&m 
celerrime  potait.  (Sei  Slbucrbien  fann  in  biefem  galle  aud)  ut  für  quam  ftetjen,  i  & 
Caesari  te  commendavi  ///  diligentmime  potui.) 
10)  Improbitas  Catilinae  tarn  magna  fuit,  ut  nihil  posset  accedere  o&- 

quam  quae  maxima.  Soll  etwa*  als  un  über  t  reff  fid)  bejeidmet  werben,  fo  t>at  ^ 


Digitized  by  Google 


—  145  — 


200 


für  ber  Lateiner  bie  Sluswrüde  ut  nihil  supra  pomt,  ut  nihil  pottü  accedere,  ut  supra 
nihil  possii  addi,  33.  Taus  in  nos  omnes  amor  tantus  est,  ut  nihil  supra  possit. 
$a*  beutfdje  „fo  —  wie  nur  jemals  einer;  fo  wie  nur  inögltd)"  wirb  im  i'ateinifdjen 
bcjcidmet  burd)  tarn  —  quam  qui;  ita  (ric)  —  ut  qui  mit  bem  Superl.,  ©.  Tarn 
sum  mitis  quam  qui  lenissimus  (sc.  est).  Te  Semper  sie  colam  et  tuebor  ut  quem 
diligentissime  (sc.  colam  et  tuebor.)  Tarn  sum  amicus  rei  publicae  quam  qui  maxime 
(sc.  amicus  est).  Grata  ea  res  ut  qaae  maxime  senatui  umquam  fait.  Veteres  Ger 
mani  auspicia  sortesque  ut  qui  maxime  observabant.  SBenn  tantus  im  übergeorbneten 
Safte  ftebt,  tritt  für  quam  mit  bem  Superlariü  quantus  ein,  $.  33.  Tanta  est  inter  eos, 
quanta  maxima  potest  esse,  morum  studiorumque  distantia.  £ioiu8  fagt:  Hannibal 
qaantam  maximam  vastitatem  potest  caedibus  incendiisque  consuli  proeul  ostendit. 

11)  Catalina,  homo  omnium,  quos  terra  sustinet,  sceleratissimus  ober  Ca- 

tilina,  quem  terra  sustinet  sceleratissimum  ober  Catilina,  quo  scele- 

stiorem  hominem  terra  non  sustinet.  3)er  Lateiner  fann  nidjt,  rote  ber  2>eutfd)e, 
einen  KclatiDfap  auf  einen  Superlatio  unmittelbar  be$ief)en;  fonbern  er  fügt  entroeber 
iju  beut  Superlatio  omnium  (ober  eorum)  binju  unb  fonftruiert  bann  ba§  SRclatio  auf  om- 
nium (ober  eorum),  33.  Bellum  maximam  omnium,  quae  umquam  gesta  sunt,  Scri- 
pt n rua  sum  „ben  gröfjten  Ärieg,  meldjer  jemals  geführt  ift";  —  ober  er  $ieb,t  ben  Superl. 
in  ben  9?elatlufa£  hinein,  93.  Themistocles  misit  servum,  quem  fidelissimum  habe- 
bat. Milites,  quae  quisque  eorum  carissima  habebat  (wba3  Seuerftc,  wa«"),  ab  im- 
pedimentis  petere  properabant.  Legiones,  quae  primae  venerant,  castra  munire  coe- 
perunt;  —  ober  er  benufct  ben  Abi.  comjtarativus  nad)  ben  in  100,  9lnm.  3,  d  unb  102 
gegebenen  Regeln.  Tic  leftte  Überiefcungäart  ift  befonbcrS  geeignet,  roo  ein  SHelatiofafc  fidj 
an  einen  Superl.  in  ber  Slppofition  anfdjliefct,  j.  93.  „dato,  ber  gcleb,rteife  SlWann,  weither 
in  jener  $eit  lebte"  Cato,  quo  nemo  Ulis  temporibus  doctior  erat. 

12)  Höstes  spe  celerius  in  fugam  se  dederunt.  Cf.  100,  Hnm.  2. 

13)  Hieme  dies  compluriit/*  hom  breviores  sunt  quam  aestate.  Annus 
Aegyptiorum  quinque  diebtis  brevior  fuit  Caledonia  dimidio  minor 
est  quam  Britannia.  Cf.  98,  d. 

14)  Argentum  deterius  est  auro.  Werfe  deterior  „geringer  an  ©ert,  roeniger  gut  al« 
etwas  anbereS  @ute8",  aber  peior  „fcbledjtcr  a!8  etroaS  anbereS  Sd)led)tc3".  9ll)*o: 
in  deterius  vertere  „oerfdjledjtern",  road  oorljer  gut  ober  erträglid)  geroef en,  aber :  in  peius 
vertere  „etwa«  nod)  fd)led)ter  mad)en,  ald  e§  oorber  geroefen  ift". 

lö)  Maxime  (nidjt  optime)  conscius  mihi  sum  nihil  me  scientem  deliquisse. 
Senn  eS  fidj  nur  um  310c i  (9egcnftänbe  fjanbelt  ober  wenn  ein  ©anje«  in  jwei  Teile  jerlegt 
wirb,  fo  muft,  roenn  biefe  Teile  einanber  entgegengefefet  werben,  oon  ber  ©rö&e  berfelben  nidjt 
im  ^ofitio  ober  Superl.,  fonbern  im  ftomparaÜD  gerebet  roerben,  3.  9).  Nobiltore*  Romano- 
ram  („bie  vernehmen  SKömer")  non  facile  sine  comitibus  in  publicum  prodibant.  Duas  a 
te  aeeepi  epistulas;  respondebo  igitur  priori  prius.  Potiorn  commemoremus  „wir  wollen 
nur  ba«  23id)tigfte  erwähnen".  Maior  pars  hominum  „ber  größte  Seil  ber  SHenfdien"  (wenn 
man  fidj  aüe  übrigen  ald  ben  ^wetten  Heineren  Tetl  bentt).  —  1)  Minores  pisces  in- 

sectis  aquatilibus  pascuntur,  maiores  piseibus.  2)  Duo  si  fecerunt  idem, 
quaeritur,  uter  melius  fecerit  3)  Robamus,  si  patre  mortuo  consilium 
teniorum  non  respuisset,  maiorem  regni  partem  non  amisisset.  4)  Sellae 
curule8  maiorum  magistratuum  Romanorum  ex  ebore  conficiebantur. 
5)  Ex  duodeeim  libris  Fastorum  Ovidii  sex  priores,  quibus  dimidium 
anni  continetur,  ad  nostram  aetatem  manserunt 

flnm.  1.  Ter  Öateincr  fefct  oft  ben  Äomp oratio,  wo  bie  beutidje  Spradjc  ben  ^ofitio  ge- 
braust inoem  er  bie  an  bem  ©egenfianbc  b>ftenbe  Gigenfcbaft  mit  einem  beftimmten,  burd) 
ein  natürliche«  öefiif)!  gegebenen  SWafjc  ftiafd)weigenb  oergleidjt.  Cf.  Vinum  Lesbium  mitiu« 
corporique  util/u*  erat  wber  ledbifdje  Sein  war  milb  unb  gefunb".  wDie  $rjte  wenben 
bei  fdjweren  Äranftjeiteu  oft  gefährliche  ^eümetljoben  an"  medici  graviori£us  morbis  peri- 
culosas  saepe  curationes  adhibent.  Gloria  in  rebus  maioribus  administrandis  adiuvat 
plurimnm  „in  ber  S3erwalrung  wtdjtiger  9(ngelegcnbeiten".  Nulla  res  maior  („nid)t« 
(broBed")  sine  consilio  geri  potest. 

titpetitotum.  T.  ttufL  n.  10 


Digitized  by  Göogle 


201-204. 


-  146  - 


9lnm.  2.  hierher  gegoren  auch  bic  geographifche  n  Einteilungen :  Phrygia  mai^r  et  ;//i/ioi 
„©roft*  unb  &leinpf)ü)gien*,  Germania  superior  et  inferior  „Obers  unb  9iieberp,ennanicn" 
(bod)  ftetö  mare  superum  unb  inferum  „baä  abriatijdie  unb  tyrrfjcnifdjc  i^eer",;  Galii. 
citerior  et  ulierior.  2)abci  inerte  mon  jeboeb,  bafc  „ttlcinaficn"  bei  ben  9?ö:nern  um 
Asia  bic&;  bic  Skjeidjnung  Asia  minor  finbet  fid)  erft  niedrere  ^ahrhunberte  ,iacn  t£ örtn 
GJeburt.  ferner  nannten  bie  9tömer  „Oberitalien"  Gallia  cUalpina,  m Uli t € 1 1 falle» ■ 
Magna  Qraecia. 

201. 9leilt;  benn  tarn  „fo  fefjr,  in  bem  ©rabe"  fann  nur  bann  fielen,  loenn  auj 
bem  „fo"  ber  Xon  liegt,  unb  roenn  ba3  oergleidjeube  quam  „al§"  ober  ein 
ftonfefutiofat)  mit  ut  folgt  ober  bod)  leicht  ergänzt  werben  fann  (et  484).  ©o 
aber  im  i>eutfd)en  ein  tonlofeS,  bloß  oerftärfenbeS  „fo"  oor  einem  9Ibj.  ober 
Slbo.  ftebX  muß  im  ikteinifdjen  bafür  ber  Superlatio  eintreten.  Sllfo  ift 
im  1.  ©atje  ju  fdjreiben:  urbem  pulcherrimam,  im  2.  hominis  sapientissimi. 
im  3.  philosophus  ille  praeclarissimus  unb  verissiine  illud  praeeeptons 
dictum. 

Kmn.  9?acb  bem  ©eiagten  ift  uon  fclbft  Mar,  bafc  tarn  mit  bem  ^Jofitm  oft  ebenfo  rtcfjttd»  i>*i 
U)ie  ber  blofee  Supcrlatiu;  ber  einzige  llnterfdjieb  bcftef)t  eben  barin,  baft  im  erficu  Jraße 
ba«  „fo"  (tarn)  ftart  betont  ift  unb  einen  uor$üglid)  tjobeu  ©rab  ber  (Jigcnfd)aft  au*, 
brüdt.  Cf.  Roscius,  homo  tarn  splendidus  et  gratiosus,  nollo  negotio  oeeisus  est; 
bagegen :  Caesar,  homo  mitissimus  ac  lenissimus,  Lentulum  aeternis  vincalis  min- 
dare  non  dabitat.  Car  tu  de  pernicie  popali  Romani  et  exitio  huius  urbis  tum 
acerbe  /ow/que  crudeliter  cogitasti?  Stagegen:  Cor  ea  sustulistis,  quae  maiores  sa- 
pientissime  sanxerunt?  (Cic.  Cat.  4,  10;  Rose.  Am.  20;  Yerr.  2,  104;  3,  131;  Nat. 
d.  2,  158.  Liv.  3,  13,  3;  34,  9,  4;  5,  42,  6  lt.  oft).  Sanad)  ertlärt  fid)  aud)  bor  in  2i2 
befprod)ene  ©ebraudj. 

202.  $ie  ftärffte  $>croorhebung  erfährt  ber  ©upcrlatiu  burd)  unns  ober  uous  omni  am  („UOljn$*< 
weife,  uor  allen"):  Miltiades  modestia  unus  omnium  maxime  floruit.  Eloquentia  res  una 
est  omnium  difficillima.  Cf.  P.  Scaevoiam  unum  nostrae  civitatis praestantissimum  audeo 
dicere.  Mortuus  erat  Hephaestio,  qnem  unum  Alexander  plurimi  fecerat.  Urbem  unam 
mihi  amicissimam  declinavi.  Hoc  tibi  propone,  amplitudinem  animi  unam  esse  om- 
nium rem  pulcherrimam.  Monuraentum  civis  unius  acutiasimi.  —  Uuus  tterirärtt  BUty 
nur  Supcrlatiuc,  fonbern  aud)  $erba,  welche  fuperlalioe  $ebeutung  haben,  wie  eminere.  ex- 
cellere, dominari,  anteferre,  Demosthenes  unun  eminet  inter  omnes  in  omni  ge- 
nere  dicendi.  Virtutes  appellatae  sunt  ab  ea,  qaae  una  ceteris  excellebat.  9lud)  bei 
einem  Abi.  comparat.  ftel)t  eS  gern,  ©.  Nemo  te  uno  iuris  peritior  est.  Cf.  aud) :  Haec 
civitas  mihi  una  in  amore  et  deliciis  est. 

203.  iWcin;  benn  gradus  „bie  Stufe,  ©proffe  einer  Leiter"  barf  nur  bann  genommen  werben,  wem*, 
mit  ^eft^altung  beö  $3ilbe$  einer  fieiter  bejeidmet  werben  foll,  baß  jemanb  non  einer  nieberem 
6tufe  eine  fjbljere  erfteigt  ober  oon  einer  h  Ijeren  ju  einer  niebrigeren  l)erabftcigt.  Seityalb  Rubi 
wohl  gefagt  werben:  Populus  te  ad  summum  imperium  per  omnes  honorum  ^radus  cx- 
tulit;  pervenire  ad  altiorem  gradum  dignitatis;  in  altissimo  dignitatis  gradu  colloca- 
tus;  gradus  plures  sunt  societatis  kumanao;  ad  summum  gradum  ascendere  gratiae 
etc.;  aber  bei  blofccr  Eingabe  einer  Quantität  barf  gradns  nid)t  gebraucht  werben.  2)ic  por- 

gelegten  Lebensarten  fmb  511  überfein :  exigua  gloria,  plus  auetoritatis  ha- 
bere, maximum  frigus,  magna  eloquentia,  ad  eam  audaciam  (ober  eo 
audaciae)  progredi,  modestissimus,  medioeriter  doctus.  Cf.  Ea  facultas  in 
te  est  summa  „bu  befißeft  biefe  (Stabe  im  bbd)fteu  Qhabc";  tibi  ea  minora  data  snnt  ,,tix 
finb  biefe  üigenf (haften  in  geringerem  (^rabe  gegeben". 

204. 1)  PI u res  (plura)  ift  in  Haffifdjer  $rofa  regelmäßig  ein  roirf lieber  Äomparo« 
tio,  fo  baß  bie  93ergleic^ung  entroeber  ausbrüdlid)  burc^  einen  3ufa^  mit  quam 
beAcici)net  ober  $u  ergänjen  ift.  Complures  (complura,  feiten  compluria)  bat 
bagegen  feinen  fomparatioifdjen  93egriff,  fonbern  bie  Q3ebeutung  „einige,  eine 

Slnja^l".  Vllfo:  Adulescentia  roulto  plures  quam  sencetns  mortis  casus  habet.  Anti- 
quissimi  pictores  non  sunt  usi  pluribus  quam  quattuor  coloribus.  Nuper  complures 
domus  arserunt.  Jiemnad)  leicht  ertlärlid) :  Plures  paueos  circumsistebant.  Summus  dolor 


Digitized  by  Google 


—  147  - 


205—207 


plures  dies  raanere  non  potest.  Caesar,  qaod  plnribus  praesentibus  eas  res  iactari 
nolebat,  concilium  dimittit.  Araicitiae  vis  in  eo  est,  ut  unus  quasi  animus  fiat  ex 
plaribus.  ($ei  Miüiu«  ftcl}t  pluribus  3iemlid)  6äufig,  3.  93.  4,  31«  2;  21,  28,  7,  bei  Gäfar 
unb  Cicero  feiten  oqne  fomparanoe  93ebeutung.)  —  2)  Plurimi  (oi  nkstazoi)  bejeif^net 

(al§  ©uperl.  be3  93egriffe§  oiel)  „bie  meiften"  ober  „fc^r  otele",  b.  %  oon 
einemöanjen  bie  größte  2lnsal)l;  plerique  bagegen  (oi  nollot)  bebeutet 
fd)ted)tl)in  „gar  mandje,  eine  grofje  silnjaf)t"  unb  infofern  „bie  tnei« 

\i  e  Tl  **  cf.  Paucos  in  ipso  certaroine,  plerosqae  fugientes  occidernnt.  Popilias  longe 
plurimos  hostium  occidit.  Belgae  plerique  orti  sunt  a  Germanis.  Multi  nihil  prodesse 
philosophiara,  plerique  etiam  obesso  arbitrantur.  ©en.  DOU  plerique  f)etj3t 

nid)t  plerorumque  (plerarumque),  fonbem  plurimorum  (plurimarum).  $at 

ba§  beutfdje  „bie  meiften"  ben  engeren  ©inn  „bie  9ftel)rb,eit,  aflajoritftt  * , 

io  ift  e§  burd)  plures  ober  maior  pars,  maior  numerus  au§$ubrücfen  (cf-  200).  — 

3)  Reliqui  „bie  übrigen,  bie  fonftigen"  ot§  SHeft  ober  Slnfjang  eine§  ©anjen; 

ceteri  „bie  anbern,  bie  übrigen",  infofern  fte  ben  fcfyongenannten  felbftanbig 

unb  gleir^bered)tigt  gegenüberfteljen,  3.  ©.  Caesar  duas  legiones  in  castris  reliquit, 
reliqnas  pro  castris  constituit.  Multi  hostium  interfecti,  reliqui  in  fugam  dati  sunt. 
Pompeius  plura  bella  gessit  quam  ceteri  leget  unt.  Ego  frumentum  non  pluris  vendo 
quam  ceteri.  (NB.  Alii  b,eifct  bei  ben  heften  Älafjifern  nicht  „bie  anbern*  (oi  aXXoi),  fon* 
benx  „anberc"  (ällot);  jebod)  ift  ti  bei  Ötoiu«  in  ber  SBcbeutung  „bie  anbern"  febjr  be* 
liebt  unb  finbet  fid)  aud)  ionfi  bisweilen,  3.  33.  in  ber  SJerbiniwng  otunes  alii  ober  alii  omnes 
—  ceteri  omnes,  reliqui  omnes. 
?lnm.    3m  Specieflcn  ift  über  ben  (9ebraud)  Don  ceteri  unb  reliqui  311  nierfen:  1)  ber 
Singular  cetera»,  a,  um  ift  im  allgemeinen  feiten ;  bie  SRominatioform  ceterus  fommt 
nie  cor;  bäufig  ift  bagegen  ber  8ingular  reliquus,  a,  um;  2)  bei  3a*Mn,ovtern 
nur  reliqui ;  3)  bei  ben  Serben  „übertreffen,  jurüefftetjen"  finbet  fid)  faft  nur  ceteri ; 
4)  t$  beißt  ftetS  praeter  reteros  unb  prae  ceteris  (3.  ©.  florere);  5)  wenn  „bie  übrigen" 
fo  Diel  ift  alö  „bie  nod)  übrigen",  fo  beißt  e$  reliqui;  ebenfo  reliqua  aestas  „ber 
9ieü  bee"  ©ommerä",  reliquus  exercitus,  reliquum  bellum  etc. 

AV>.  Sern*  (Sbt>.  sero)  beifjt  nid)t  ctufadj  „fpät",  jonbern  „Der  fpät  et,  nicl)t  mebr  ju 
redjtcr  3C^1»  3U  fPnr";  semm  est  ober  sero  est  „e$  ift  ju  fpät";  nimis  sero  „altyu 
ipät".  £er  ffomparatiu  serior  ift  unflaffifd);  serius  al$  9lbt>.  „etroafc  3U  fpät,  fpäter" 
befonberd  bei  nacbfolgcnbcm  quam,  3.  ^.  Serius  quam  deeuit.  Biduo  serius  veneram  „um 
$»ei  Sage  311  fpät";  aber  biennio  post  „3iuci  Sabre  fpäter"  (cf.  126). 

•206.  @et)r  Diele  ^artieipien,  bie  uollftänbig  bie  ^ebeutung  uon  Slbjeftiuen  angenommen  baben, 
bilben  einen  (melgebraudjtcn)  ßomparatio  unb  ©uperlatiu,  3.  ©.  abstinens,  florens,  praestans, 
contemptus,  acutus,  ornatus,  remotus,  doctus,  aecommodatus,  patiens,  obsoletus  etc. 
9lber  aud)  fo!d)e  ^artieipien,  bie  fonft  nidit  in  abjeftioifdjem  Sinne  gebraucht  roerben,  finben 
fidj  bei  Cicero  unb  ben  anbeni  klaffifem  oft  ot)ne  SJebenfcn  fompariert  (cf.  attritior,  copula- 
tior,  fractior,  testatior,  compositior,  disiunetior.  citatissimus,  conficientissimus,  despi- 
catissimus,  effusissimus  etc.),  fo  baf}  man  in  biefer  ©e^ebuug  beim  Satetnfdjreiben  nidjt  a03U 
ängftlid)  3U  fein  braud)t. 

'Jlnm.  „3n  „üo vgerürfterem  Älter"  beifjt  bei  Cicero  (longius)  aetate  provectus,  unllaffifd) 
aetate  provectior. 

•207.  Pins  ift  ein  fubftantiuierteS  31bj.  unb  ftetjt  al§  Romparatio  31t  multum  immer 
quantitatio  auf  bie  gvage  „raie  oiel?"  unb  bejeia^net  ba^er  ©r öfje,  9)tenge 
unb  Über(egenl)eit.  Magis  ift  ein  silboevb  unb  fteb,t  aU  Äomparatiu  51t 
valde  qualitativ»  auf  bie  grage  „wie  feljr?",  bebeutet  alfo  ^in  ^öljcvem, 
ftärferem  ©rabe*.  —  Amplius  wirb  befonbev§  oon  bev  2(u§belmung  im 
9teume  unb  in  ber  äeit  gebraust  =  ^roeiter,  länger"  unb  fte^t  namentlid) 
bei  ^aytangaben  (j.  ».  Amplius  sex  menses  sunt)  unb  in  ^(usbrüefen  wie  quid 
amplius  ?  nihil  amplius,  non  amplius,  nee  quiequam  amplius,  um  3U  be= 
jetdjnen,  ba§  31t  bem  ^ovqanbenrn  nod)  etioas  sÄeitere§  l)injufommt  ober  b,in- 

10* 


Digitized  by  G 


208 


148  — 


jufommen  foß,  j.  ».  Quid  est,  Catilina,  quod  iam  ampliua  exspectes?  Non  est  am 
plins  fortnna  temptanda.  —  Potius  „oielmefyr,  lieber,  nod)  efyer"  jetgt  an,  baf 
nur  ba3  gelte,  bem  e8  beigefügt  ift,  ba§  anbere  bagegen  au§äu)d)liefjen  obei 
nid)t  ju  berücf  jidjtigen  fei. 

Hnm.  SSenn  jroei  begriffe  nad)  ifcrer  üualität,  nid)t  Quantität  öerglidjert  roerben.  ic 
i teilt  magis,  j.  9.  Timeo  mayis  quam  spero ;  hoc  magis  ex  aliis  aadivi,  quam  ipse 
vidi.  CSrfdjöpft  aber  ein  SluSbrud  qnantitatio  ben  gerofmfd)ten  ^Begriff  nid)t,  fo  mufe  plu* 
quam  gefegt  roerben,  (mag  ber  ©egriff  9lbjcftiu  ober  Subft.  fetn;  oudj  ber  £afu3  ift  gleiaV 
gültig),  $.  )B.  „3ene  fmb  meljr  als  $*anbiten,  mef>r  al«  SWörber,  me^r  fogar  nod?  al#  Sätet 
mürber"  illi  plus  quam  sicarii,  plus  quam  homicidae,  plus  etiam  quam  parricidae 
sunt.  „SWufe  id)  bir  nicht  nod)  me$r  al«  nur  $einb  fein?"  nonne  />/us  etiam  ^uam  ini- 
micus  tibi  esse  debeo?  Perfidia  plus  quam  Punica.  Aniraus  plus  quam  fraternus. 
Opes  plus  quam  modicae.    Plus  quam  humana  virtus.  —  S3or  3a^'  ' : 

befrlmmungen  Ijei&t  „mefyr"  plw  ober  amplius  (cf.  101). 

208. 1)  Quid  flagitas  amplius  (=  nod)  weiter)?    2)  Plus  edisti  quam  ego. 

3)  Haec  usu  magis  (ober  nud)  poiius  =  ,,üielmeb,r*)  quam  institutione 

didioi.  4)  Tantum  et  pZu*  etiam  mihi  debet.  5)  Crodrus  patriam  magis 

(ober  plus)  quam  semet  ipsum  amavit.  2>a  man  im  ^ofitto  ebenforoofy  multuw 
amare  al«  aud)  rafci«  amare  lagt,  fo  fann  man  im  tfomparatio  neben  magis  amare  auda 
plus  amare  jagen.  6)  Non  jtfus  (  =  saepius)  quam  ter  quaterve  eum  vidi. 
7)  Hus   (ober  amplius)  septingenti  cives  pestilentia  mortui  sunt.  Cum 
haud  plus  (ober  amplius)  decem  equitibus  (cf.  101).  8)  Non  semel  tibi 
ostendi  te  caritate  plus  quam  fraterna  a  me  amari.  Werfe  non  unus  (=  plus 
quam  unus  ober  plus  unus)  „mein'  ali  einer",  non  semel   (=  plus  quam  semel | 
„mdjr  al*  einmal".      dagegen  Reifet  ne  unus  quidem   „fein    einziger"    =  omni™ 
nemo  (nullus)  ober  nemo  (nullus)   omnium;  ne  semel  quidem  „fein  einziges  i'fal" 
9)  Haec  machina,  quae  vaporibus  movetur,  plus  vehit  quam  centum 
equi  (sc.  vehunt,  cf.  101).  10)  Hodie  nulli  iam  leones  in  Graecia  sunt. 
Catilinae  socii  Ciceronem  non  modo  ideirco  oderant,  quod  eorum  co- 
natus  impios  et  furorem  sceleratum  represserat,  sed  eo  etiam  magis, 
quod  nihil  tarn  se  simile  illo  vivo  conari  posse  arbitrabantur.  sjd 
gationen  wirb  ba«  beutfdje  „me^r"  burd}  iam  auSgebrfirft,  wenn  fein  fomparatioe*  Ser* 
ffiltnü  ftattftnbet,  j.  Ö.  Nihil  iam  spero.  Brutus  Mutinae  vix  iam  sustinebat  „bjeit  jid) 
faum  mein".  3Ran  fteÜ*t  cbcnforooffl  iam  non  al$  non  iamt  iam  nihil  als  nihil  iam,  iam 
nemo  al$  nemo  iam  „niemanb  mefjr"  u.  ä.  Slud)  fagt  man  non  amplius  im  (Sinne  oen 
„ferner  nid)t,  uon  nun  an  nidjt  metjr",  ).  93.  Non  luctabor  tecum  amplius;  fortunam  non 
amplius  temptabimus.  H)  Magis  (ob.  potius)  ingenio  quam  corporis  viri- 
bus homo  bestiarum  dominus  est.  12)  Homo  ingenio  plus  valet  quam 
corpore.  13)  Ne  quid  magis  timueris  quam  adulatores.  Desinite  cunetari. 
14)  Catilina  omni  spe  deiectus  facere  non  potuit,  quin  se  in  ipsa 
Roma  nihil  iam  posse  efficere  fateretur.  15)  Post  bellum  Peloponnesia- 
cum  Atheniensium  opes  magis  magisque  corruerunt.  16)  Simultas  inter 
Caesarem  et  Pompeium  magis  in  dies  (ober  aud)  magis  magisque  in  dies) 
crevit  17)  Horatius  non  uno  loco  Homerum  praestantissimum  omnium 
poetarum  esse  dicit.    18)  Themistocles  ab  Atheniensibus  in  exsilium 
expulsus  et,  quod  maius  (plus)  est,  capitis  condemnatus  est.   19)  Ego 
sum  consul,  hoc  est  amplius  quam  praetor.    20)  Socrates  apud  iudices 
cum  dignitate  magis  quam  prüden  ter  causam  dixit.  21)  Philippus  Ma- 
cedo  civitates  Graecorum  nullo  iam  communi  vineulo  inter  se  con- 
iunetas  et  inscitia  vel  nequitia  magistratuum  dueumque  proditas  sibi 
postremo  resistere  non  posse  non  ignorabat. 


Digitized  by  Google 


—  149  — 


209—211. 


)9.  Omnes  improbi  miseri  sunt  fjeigt  fdjled&troeg  „alle  <5d)Ied)ten  finb  unglücflic^", 
aber  improbissimns  quisque  miserrimus  est  „immer  ber  6d)fed)tefte  ift  am 
unglücflidjften"  ober  „gerabe  bic  ©djledjteften  ftnb  am  unglücflid)ften'',  b.  f). 
„\t  fd)Ud)ter  jemanb  ift,  um  fo  unglücflidjer  ift  er",  Sergi.  ba«  fe&r  bejeidmenbc 

3)eifpiel:  Caesar  cum  omnibits  tum  optimo  cuique  carissimus  est.  —  3m  Seutfdjen  ge= 
braudjen  mix  jum  Äufrbrude  btefer  ledern  Steigerung  oft  gerabc$u  nur  ben  einfadjen  ©uper* 
latio,  39.  „Cr  übertraf  bie  lapferften";  wSBä$le  btr  jur  ttad)ab>ung  bic  heften"  u.  fi.;  im 
Satetnifdjen  bavf  fjier  ber  3uf°&  quisque  iiidu  fehlen. 

\Hnm.  Gin  mit  quisqur  uerbunbener  Superl  atio  muß  im  Singular  neben,  wenn  er  männ= 
ltdjcn  ober  weiblidjen  ©cfdjledjtö  ift;  (gan$  ocveinjcltc  ?luönaljmcn  Cic.  Lael.  34; 
Oflf.  2,  75;  Liv.  1,  9,  8;  —  Pluralia  tantum  öerlangen  felbftuerftänblid)  ben  Plural: 
Cic  fam.  7,  33,  2);  —  beim  Neutrum  ift  in  biefem  ftafle  ber  Plural  regelmäßig, 
roenn  qaisqne  fubftantiuifd),  b.  (i.  ofme  ein  anbere«  €ubft.  fte&t  fo.  33.  optima  qnae- 
que,  excellentissima  quaeque;  üereinjelte  9lu3nafnne  Cic.  Fin.  2,  81);  ift  aber  nod)  ein 
mdjlidje«  ©ubft.  mit  quisque  üerbunben,  fo  fann  foioo^l  ber  ©ing.  als  aud)  ber  $lur. 
gebraudtf  »oerben  3?.  antiqoissimnm  qaodqae  tempus  unb  fortissima  qnaeque  con- 
silia.  Caes.  b.  g.  1,  45,  3;  Liv.  25,  38,  18). 

1)  Ex  pbilosophis  optimus  et  gravissimus  quisque  multa  se  ignorare 

facile  confitetur.  2)  Pecunia  Semper  ab  amplissimo  quoque  olarissimoque 

contempta  est.  3)  Semper  ita  nos  geramus,  ut  mores  nostri  ac  facta 

optimo  cuique  probentur.  4)  Gloria  praeclarorum  facinorum  testimonio 

honestissimi  cuiusque  atque  etiam  vulgi  probatur.  5)  Quis  negaverit 

Augusto  contigisse,  ut  restitueret  pacem,  quam  optimus  quisque  desi- 

derabat?  6)  Non  optima  quaeque  eligere  imitanda  stulti  est.  7)  Qui 

eloquentia  sordidi  quaestus  causa  male  uti  non  erubuerit,  eum  ne  tur- 

pissima  quidem  quaeque  committere  pudebit. 

.MO.  1)  a.  Quo  quid  rarius  est,  eo  (hoc)  pluris  aestimatur  ober  quanto  quid 

rarius  est,  tanto  pluris  penditur.  b.  Ut  quidque  rarissimum  est,  ita  ma- 

ximi  aestimatur.  c.  Rarissimum  quidque  maximi  fit.  $ie  beiben  legten  Stu#= 

brurfSrorifen  fönnen  jebod)  felbftoerftänblid)  nur  bei  allgemein  gültigen  ©ebanfen  jur  91n^ 

roenbung  Tommen.  —  2)  a.  Malum  quo  (quanto)  occultius  est,  eo  (tanto)  gra- 

vius  esse  solet  difficiliusque  ad  sanandum.  b.  Ut  quodque  malum  occul- 

tissimum  est,  ita  gravissimum  esse  solet  difficillimeque  potest  sanari.  — 

c.  Occultissimum  quodque  malum  gravissimum  esse  solet  difficillimeque 

potest  sanari.  —  3)  a.  Flumina  quo  altiora  sunt,  eo  minore  sono  labuntur. 

b.  Ut  quisque  fluvius  altissimus  est,  ita  minimo  sono  labitur.  c.  Altissi- 

mus  quisque  fluvius  minimo  sono  labitur. 

tnm.  Senn  auf  eo  fein  befonberer  9?ad)brucf  liegt,  wirb  cä  b  Uro  eilen  roeggelaffcn  (Liv. 
2,  51,  5;  Cic.  Fin.  5,  37).  —  9?ad)  griedjifdjcr  Seife  ftefjt  (feit  fiioiuö)  aurocilen  a)  quo 
ober  quanto  mit  einem  ^ofitioe  einem  eo  ober  tanto  mit  einem  Äomparatioe,  ober 
b)  quo  ober  quanto  mit  einem  Äomparatiüe  einem  einfadjen  ^Sofitioc  (ofjne  eo  ob. 
tanto)  gegenüber,  ^  Roman i  Horatium  aeeipinnt  eo  maiore  cum  gaudio,  quo  prope 
roetum  res  fuerat.  Cohors  quo  maiore  pugnabat  ira,  pugnam  parumper  restitnit.  — 
3?ei  ber  flu#brudäroeife  ut  quisqne  —  ita  wirb  ita  jurocilcn  mcggelaffen.  (Cic.  Off.  I, 
19  u.  65;  Claent.  71;  Fin.  5,  57).  Brdjaiftifd)  ftnbet  fid)  aud)  quam  quisque  c.  superl. 
—  tarn  c.  superl.  fo.  9?.  SalL  lug.  31,  14). 

F.  galjlmtfrter. 

211.  ÜBU8  ftefjt  im  $lttrat:  a)  bei  Fluralibus  tantum,     9?.  üna  castra,  unae  nuptiae, 

una  moenia;  —  b)  in  ber  93ebeutung  „allein"  (=  solus)  ober  „ein  unb 

berfelbe",  $.35,  Ubii  uni  ad  Cacsarem  legatos  miserant.  Lacedaemonii  septingen- 


Digitized  by  G 


212—213.  -  150  — 

tos  iam  annos  amplins  um.«  moribus  vivnnt.  —  c)  in  partitioen  93erfyättniffeil  U 

ber  Sßerbinbung  uni  —  alii  ob.  altert  (—  tertix),  h.  guis  ignorat  tria  Gra« 
corum  genera  esse?  quorum  uni  sunt  Ioues,  Aooles  altert,  Dores  tertii  noimnabaDtai 

212. 9lein;  ba  in  ben  beiben  crftcn  Sätjen  ba§  „ ein*  burcfjauS  nidjt  betonte 
3af)lroort,  fonbern  ber  unbeftimmte  91rttfel  ift,  fo  ift  e3  im  Sateiniidje 
nid)t  511  überfein;  alfo:  Aristides,  vir  probissimus.  Corinthus,  urbs  oj*i 
lentissima.  (NB.  Aristides  unus  ex  probissimis  viris  civium  invidiae  oes 
sit  würbe  feigen :  „sJhiftibe3  mußte  als  ber  einzige  oon  ben  rccf>tfct)affcnfte 
Männern  ber  9Jtifjgunft  b.  93.  weichen").  Gbenfo:  Pyrrhus  Cineam  misit ,  fanul 
arem  saum  „einen  feiner  SBertrauten" ;  Appius  Claudius  deceravir  „  einer  von  ben  X' 
cemüirn";  antiquissima  gente  ortus  erat  „er  ftammte  au«  einem  ber  älteften  (*efd)l<d)trr 
dagegen  Pittacus,  unus  de  Septem  sapientibus,  weil  b,icr  einer  au«  einer  beftitnmtcn  $1 
Saf)l  auSgefonbert  wirb. 

Wum.  1.  Unus  ex  (ober  de)  eutfpridjt  nicfjt  feiten  bem  umftäublid)ercn  bcutjdjcn  ?lu«brtufe  „ein« 
au«  ber  ^a^I  ber..  .",  ^.  Marias  mihi  seenndis  icbus  unus  ex  fortanatti  1.«. 
minibus,  adversis  unus  ex  suramis  viris  videbatur.  Mo  unum  ex  eis  frei,  qni  a 
aquas  venissent.  Sic  me  auditote  ut  unum  e  togatis  „einen  au«  ber  3al)l  ber  fdilidro 
^Bürger".  Fufium,  unum  ex  meis  intimis,  observantissimum  nostri  vehm  benigmssiui 
tractes.   Unus  e  {de)  multis  „einer  ou«  ber  großen  Wenge,  ein  ganj  gewöhnlicher". 

—  3u  Dcm  ^e^cn  oer  vorgelegten  Säfce  ift  diios  als  ©ermaiüdmuS  ju  tilgen 

3m  $)cutfd)en  fdjieben  wir  oft  in  $e$ug  auf  jroei  oortjergenauntc  ^erfoue 

ober  Sachen  bei  ber  Slppofition  ober  bem  ^räbifatSnomen  überflüffig  ba$  ^abl 

»ort  jmei  ober  ein  sJ$aar  ein,  wo  ber  Sateiner  duo  regelmäßig  roegläfct 

$emnad)  ift  ber  £a&:  „Neulich,  fwbc  id)  ben  ?feubulttfl  unb  Srinumnui«,  ein  ^aar  ctui 
uon  ^Inutu«,  in«  $eutfd)e  überfefct"  jit  überfein:  Naper  Pseudalum  et  Trinummam.  f.i 
bnlas  Plautinas,  in  Germanicum  verti.  (NB.  dagegen  miifjtc  man  mit  anberer  3:e0;i."| 
natürlich  fogcu:  Nupcr  duas  fabulas  Plautinas,  Pseudulum  et  Trinummum.  in  G.  v  i 
So  aud):  „$abfud)t  unb  Öknufefucht,  ^mei  ber  fjä&Hdtften  Sjaftcr"  avaritia  et  luxuria,  foe 
dissima  vitia.  Cnidus,  Colophon,  Samus,  nobilissimae  urbes  „bret  ber  bcnujmieftcr 
Stnbte". 

9lnm.  2.  Slnber«  ift  e«  in  SluSbriirfcn  wie  Gellius  et  Lentulus,  duo  censores  ^ alle  bc  1 1>« 
(Senforcn",  mo  auf  duo  offenbar  ein  ftarfer  9?achbrucf  liegt.  Triumphavit  L.  Sulla,  tnum 
phavit  L.  Murena,  duo  („beibe,  alle  beibe")  fortiseimi  et  summi  imperntoref. 

21nm.  3.  „SJetoeö",  woburd)  eine  zweiteilige  Eingabe  oorbereitet  wirb,  bleibt  neben  et  — 1/\ 
alter  —  alter,  sire —  sire  unüberfeftt;  nlfo:  „^etbe«,  ba«  Nachahmen  unb  ba«  ÜftttHj 
fieren,  ift  bem  SJJcnfdjeu  angeboren"  et  imitari  et  aemulari  hominibas  ingeneratum  est 
„©eibefl,  biefe«  ^u  feben  unb  ^u  tjoren,  ift  berbe"  haec  et  videre  et  audire  acerbum 
est.  „^latoö  Sdjriftcn  Ratten  bie  b  0  p  p  c  1 1  e  sfleftimmung,  Me  falfdie  'ijj^iloiopbie  au^urcnrii 
unb  bie  roafjre  (^u  begrünben"  Piatonis  librorum  haec  erat  ratio,  ut  et  talsa  philo- 
Sophia  tolleretnr  et  vera  conderetur.  Virginem  petieve  iuvenes,  alter  virgini  genere 
par,  nobilis  alter.  (s?(u«nal)inen  feiten,  j.  ^.  Cic.  epp.  7,  l:  f'trumqae  laetor  et  sine 
dolore  corporis  te  iuissc  et  animo  valuisse.'< 

213.  Unicns  ftct)t  in  ber  ^ebeutung  oon  unu.<  faft  nur  in  beu  ^tuobviicfeit  unirus  filius, 

filia,  unirus  maritus  (ücrcinjclt  uniea  s-pes);  man  barf  aber  nid)t  fagen  erat  omnino  in  G.illia 
citeriore  legio  unica,  fonbern  mim  „eine  einige".  —  Singularis  „üerein^clt,  00m  allflemtmcn 
Wanden  abgefonbert,  einem  einzelnen  gehörig  ',  5.  ^8.  Ex  litore  aliiinos  singulares  ex  navi 
egredientes  conspexerunt.  Xe  singulaii  qnidem  homini  semitae  patuerant.  Singnbre 
imperium  „Sinein^errfdjaft".  —  Sie  ^cbeutung  „cinjig  in  feiner  ?lrt,  au|erotbeat< 
Itd),  oorjüglid),  unoerglcidjlidj"  tyabcn  unietu  unb  *in</ufori$  gemeinfam,  3.  33.  üm'ea 
benignitas,  unica  raalitia.  Me  unice  fsingulariter)  diligitis.  Aristoteles  in  plulosophia 
prope  singularis  est.  Vir  singulari  doctrina.  Tuum  ingenii  acumen  nnicum  (sin?»- 
lare)  est. 

?{nm.  Nemo  unus  bebeutet  nietjt  „fein  eimiger",  ionbern  „lein  einzelner,  fein  3nbit,'^lim 
nulla  una  res  „feine  einzelne  Gigenfdiaft"  (im  ©egenf.  ju  einer  größeren  ober  fleineren 
^ßluralität).  Cf.  Nemo  de  nobis  unus  excellat.  Cicero  nullius  unius  diseiplinae  legi- 
bus adstrictus  erat.  Nihil  unum  „nidit«  einzelne«"  (Liv.  41,  20). 


Digitized  by  Google 


-  151  -  214. 

14.  1)  Sulpicius  dimidiae  parti  classis  praeerat.  Dimidium  roilitum  pestilentia 
absnmptum  est.  Dimidium  facti,  qui  coepit,  habet.  Quinta  fere  hora  est. 
Quinta  semis  hora  est.  Semihora.  Sex  menses  (=  spatium  semestre). 
Semipes.  Annus  et  sex  menses.  „$al&"  fjci&t  dimidius  ober  dimidiatus  („fjalbiert, 
$ur  £ä!fte  genommen");  wenn  aber  eine  anbere  3al)l  oorf)ergcb,t,  wirb  ba8  inbeflinable  semis 
r.t>alb"  ofjne  jebe  Serbmbung  3U  berfelben  gefügt,  alfo  61/»  ftufj  sex  semis  pedes  =  sex 
pedes  et  semipes;  20'/»  2f)aler  viginti  semis  thaleri.  „$>fe  $Älftf"  wirb  burd)  dimidia 
pars  ober  dimidium  iiberfefet,  3.  2?.  dimidio  pluris  quam  „um  bie  |?älftc  teurer",  dimidio 
rninoris  quam  „halb  fo  teuer  alS" ;  diseipulos  dimidio  stultiores  reddidit  quam  aeeeperat 
„f)alb  fo  gefdjeit";  dimidium  eins  dedit,  quod  pactus  erat.  2lud)  semis  (®en.  semissis)  bc* 
widmet  ald  (Subftanth)  bie  .^>älf te  oon  einer  ©elbfutnme,  einem  SRa&e  ober  einem  yi  IjaU 
bieienben  $an£en,  3.  23.  semisses  panum  „2?rotfjäIften" ;  semisses  aureorum  „fjalbe  £u= 
faten";  alter  semissem,  alter  universa  sibi  vindicat.  —  2)  Una  et  viginti  ober  viginti 

una  legiones.  Sex  et  octoginta  ober  octoginta  sex  vici.  Duodeviginti 
gradus.  Undetriginta  (feltener  viginti  novem  ober  novem  et  viginti)  tribus. 
Octingentae  (et)  nonaginta  duae  clavae.  Mille  (et)  ducenti  duodeoctoginta 
ordines.  Columna  Traiani  centum  duodetriginta,  AntonmiPücentum  septua- 
ginta sex  pedes  alta  erat.  $ie  ßorbinolia  oon  21—99  werben  fo  3ufammcngefe&t, 
baß  enttueber,  wie  im  £cutfd)en,  bic  Giner  ben  3^nern  mit  ei  uorangcfjen,  ober  bie  (Sinei 
ben  ^efjncrn  ofjnc  et  nadjfolgen,  3.  23.  22  tjciftt  entweber  duo  et  viginti  ober  viginti  duo, 
74  quattuor  et  septuaginta  ober  septuaginta  quattuor.  —  $ie  Sühlen  18,  19,  28,  29,  38, 
3y,  48,  49  iL  f.  w.  werben  gewöfmlid)  burd)  Subtrafttou  auSgebriirft:  ftatt  viginti  octo 
jagt  man  alfo  beffer  duodetriginta,  )tal\  viginti  novem:  undetriginta,  ebenfo  duodequa- 
draginta  38,  undequadraginta  39,  dnodeqninquaginta  48,  undequinquaginta  49  u.  f.  w.  — 
2*on  100  ab  ge^t  immer  bie  größere  3QhJ  toran  mit  ober  ofjne  et,  bod)  fo,  ba&  baä  et  nur 
einmal,  unb  ^oar  l)inter  ber  größten  3nf)l  oorfommt,  3.  23.  1764:  mille  et  septin- 
genti  sexaginta  quattuor  ober  mille  septingenti  sexaginta  quattuor;  345:  trecenti  et 
qaadraginta  quinque  ober  trecenti  quadraginta  quinque.  —  3)  Undecimus,  duode- 

eimus,  tertius  deeimus,  sextus  deeimus,  duodevicesimus.  Sei  ben  Crbinalien 

oon  13  bte  19  ger)t  gewöfynlid)  bie  flcinere  3flf)l  Der  größeren  of)ne  et  00 ran,  5.  23.  tertius 
deeimus  ber  brennte.  23on  20  ab  werben  bie  3wifd)en$a()Icn  ebenio  wie  bei  ben  ÄarbinaU 
jaulen  gebilbet,  3.  23.  ber  24fte:  qaartus  et  vicesimus  ober  vicesimus  quartus;  ber  45fte: 
quintus  et  quadragesimus  ober  quadragesimus  quintus.  —  2)er  18te,  19te,  28fte,  29fte, 
38fte,  88fte,  48fte,  49ftc  u.  f.  w.  werben  gcwöfjn lid)  burd)  Subtraftion  au*gebrüdt:  ftatt 
octavus  deeimus  fagt  man  alfo  beffer  duodevicesimus,  fiatt  nonus  deeimus:  undevi- 
cesimus  unb  fo  fort:  duodetricesimus  ber  28fte,  undetricesimus  ber  29fte,  duodequadra- 
gesimus  ber  38ftc,  undequadragesimus  ber  39fte,  duodequinquagesimus  ber  4€fte,  unde- 
quinquagesirans  ber  49fte  u.  f.  w.  —  Xer  ©ebraud)  oon  primus  unb  secitndus  ift  in  ber 
^ufamnienfefouug  feiten;  man  fefet  bafiir  beffer  unus  unb  alter;  ftatt  vicesimus  primus  ber 
21fte  unb  vicesimus  secundus  ber  22fte  fagt  man  (Jeff  er  unus  et  vicesimus,  alter  et 
vicesimus  unb  fo  fort:  unus  et  tricesimus  ber  31ftc,  alter  et  tricesimus  ber  32fte,  unus 
et  quadragesimus  ber  41ftc,  alter  et  quadragesimus  bir  42)te,  unus  et  qninquagesimus 
ber  ölfte,  alter  et  quinquagesimus  ber  52fte  u.  f.  w.  —  4)  (Jntroebet  quattuor  milia 

quingenti  milifes  capfe  sunt  ober  milifuffl  quattuor  milia  quingenti  capto' 
sunt  ober  quattuor  milia  mtiitwn  et  quingenti  capto"  sunt.  5)  Haec  trabs 
pedem  longa  est.  Matronae  Romanae  Bnitum  annum  ut  parentem 
luxerunt.  Nemo  est  tarn  senex,  qui  se  annum  non  putet  posse  vivere. 
Unus  tritt  jw  Subftantioen  nur  bann,  wenn  ber  Segriff  ber  Einheit  mit  Üiadjbrud  beroor* 
gehoben  whb  (3.  0,  Audieram  ex  Catulo  non  saepe  untnu  consulem  improbum,  duos  vero 
numquam  fuisse).  2£enn  aber  bei  23eftimmungen  beö  SJcafje^  unb  befenberä  ber  3C'*  ocl' 
23cgrifi  ber  (5inb,eit  ntdjt  autfbrnrflid)  urgiert  werben  foll,  fo  fer>lt  unus  getuöfjnlid).  Scadjte  aud) 
bie  Lebensart  ne  rerbum  quidem  farere  „fein  einjlgeS  ©ort  fagen",  3.  5).  De  utilitate 
stercorandi  Hesiodus  ne  verbum  quidem  fecit.   Saepe  res  obscura  terbo  illnstratur 


Digitized  by  Google 


214.  —  152  — 

„mit  einem  ©orte".  —  6)  Felis  duo  (ober  duos)  mures  oepit.  7)  Mittles  tifc 

dixi  verbum  excellendi  carere  perfecto.  Millies  melius  mihi  videtur  ess 

mori  quam  cum  ignomiuia  vivere.  Xie  beibcn  ^afriwörter  sescenti  unb  mille  mcrbri 
oft  ^t)t>erbolifc^  jur  9?cäcid)nung  einer  unbefttmmten  großen  3d)l  gebraust,  tote  im  ^Teutiditi 
fjunbert  unb  t  au  fenb;  ift  in  biefem  ^aOe  bie  Äarbinaljal)!  erforberlid),  fo  ftefjt  bei  weiten 
häufiger  sescenti;  al«  Crbnung«$a&I  unb  Sabjabücrb  bogegen  meit  läufiger  miUcsimus  unl 
millies,  Possum  Mfeeulfl  decreta  proferre.  Venio  ad  epistulas  tuas,  quas  ege 
sesrentos  uno  tempore  aeeepi.  Mitte  pro  uno  Caesones  extiterunt,  Mille  in  dies  nov: 
consilia.  Ex  libro  Serapionis  mitlest' mam  partem  vix  intellego.  Aiax  millies  oppeter« 
mortem  quam  tantam  ignominiam  perpeti  raalnisset.  —     g)    Possum  sescentc 

exempla  proferre.  9)  Bis  bina  sunt  quattuor.  Sexies  odona  sunt  duode- 

quinquaginta.  To«  Gin  mal  ein«  bilbet  mon  burd)  9?crbinbung  ber  3afjlab»eTbien  irr 

ben  Sifrributtoa.  —  10)  Posidonius  censuit  a  terra  ad  lunam  esse  vicies  cen- 

tena  milia  Stadium,  inde  ad  solem  quinquagies  centena  milia  Stadium . 

11)  Columbae  bina  ova  edunt.  Lupae  quinos  pullos  parere  solent.  Kes 
publica  Romana  per  quadringentos  duodeoctoginta  annos  a  binis  con- 
sulibus  administrata  est.  Multi  cameli  singula,  alii  bina  tubera  in  dorsis 
habent;  illi  cameli  ipsi  sunt,  hi  dromades  sive  Bactriani.  NB.  G&e  mar. 
eine  3af)l  in«  Satcinifdic  überlebt,  überlege  man,  ob  nid)t  ba«  StftTlbutltMin  nörig  fei!  - 

12)  Turres  in  moenibus  Babyloniis  dtnis  pedibus  altiores  fuerunt  quam 
moenia  ipsa.  Milites  qttaterni  incedebant.  Caesar  agrum  Campanum  vi- 
ginti  milibus  civium   distribuit,   quibus   terni   pluresve   liberi  erant. 

13)  Ne  semel  quidem  me  monuisti  (cf.  208,  8).  14)  Quot  diseipuli  in  sin- 
gulis  classibus  (ja  nid^t  in  quaque  classe !)  scholae  vestrae  sunt?  cf.  Scipio 
et  Hanniba]  cum  sinyulis  interpretibns  congressi  sunt  „jeber  mit  einem  Xolmerftfier".  — 
15)  Hodie  in  unis  aedibus  binae  nuptiae  fuerunt.  Hac  in  urbe  quotanoi> 

quattrnae  nundinae  habentur.  «Bei  edjten  Pfuralia  i  an  tum  ftcl)cn  ftatt  ber  Äarbinal 
ialjlen  bie  riftrtbiitton ;  nur  ftatt  singuli  ffchi  allemal  uni  unb  ftatt  terni  trini.  ?Ufo: 
litterae  „jwei  Shtdjftaben",  binae  litterae  „jwei  ©riefe";  binae  copiae  „jwet  $>ecre";  trin« 
hiberna;  trinae  catenae,  Irina  spolia.  Vna  castra  ex  binis  iam  facta  vide- 
bantur.  $abet  bcadjte  man:  a)  ba&  Wörter  wie  liberi  „Ätnber",  maiores  „??orfab,ren",  pri- 
mores  „SJorncfjme"  u.  ä.  feine  cdjtcn  Pluralia  tantam  finb,  unb  b)  bag  ba«  Tiftributirunt 
bini  and)  oon  folcben  ©egenftänben  gebrannt  wirb,  »oeldje  ein  $aar  bilben  ober  bod)  als  $  tr- 
iam mengcfjörig  betrachtet  werben,  S.  bin i  scyphi  „ein  $aar  $ufammengeljürtge  Sedier", 
bini  boves,  bini  tabellarii  „ein  ©riefbotenüaar".  So  aud)  bini  consules  „$roei  $aare  oem 
Aonfuln",  bini  tresviri  „jroet  Megten  oon  iriumoim"  (Liv.  9,  44,  4;  25,  5,  6).  „$aarw 
im  eigentl.  2  intic  fjcifd  par,  j.  99.  Egreginm  par  consnlum,  qaattnor  paria  colambarnm.  — 
16}  Trina  castra.  Caesar  bina  castra  postüt  et  a  maioribus  ad  minora 
duas  fossa8  duodenum  pedum  duxit.   17)  Pythia  primo  celebrata  sunt 

nono  quoque  anno,  postea  quinto  quoque  anno.  „?llle  oier  3a$rc"  tjeißt 
nad)  römifdjer  Huffaffung  quinto  quoque  anno;  „alle  ad) t  Saljre"  non0  qnoque  anno. 
Werfe :  „$n  jebem  3a$re"  singulis  annis  ober  quotannis ;  „alle  jmei  Satjre"  terti» 
quoque  anno  (feiten  alternis  annis);  „ade  brei  3afjre"  quarto  quoque  anno,  (fbenfo 
„an  jebem  läge"  singulis  diebus  ober  cotidie;  „alle  jwei  Jage"  tetiio  quoque  üt 
(feiten  alternis  diebus);  „ade  fünf  läge"  sexto  quoque  die  u.  ä.  —  18)  Olea  tertio 

quoque  anno  (feiten  alternis  annis)  fruetus  fert.  19)  Quincuplex  acies. 
Werfe:  simplex,  duplex,  triplex,  quadruple!,  quincuplex,  sexuplex,  semptemplex. 
decemplex,  centuplex,  meldje  auf  bic  ffirage  quotuplex  „wie  utelfad)?"  fteben.  —  20)  Ver- 
sus ternarii,  quaternarii,  quinarii,  senarii,  septenarii,  octonarii. 
21)  Biduum,  triduum,  quadriduum;  biennium,  triennium,  quadri- 
ennium,  quinquennium  (ob.  lustrum),  sexennium.  ^iefc  Subftantmo  metben 


Digitized  by  Google 


—  153  —  214. 

regelmäßig  bann  gebraudjt,  wenn  bie  Üage  unb  bie  ^ahvc  ntcfjt  getrennt  $u  benfen  fmb, 
itmbern  einen  ununterbrochenen  3citraum  bilben.  —  22)  Primum  (ll.  prima),  i£e- 

rwm,  tertium  (u.  tertio),  quartum  (u.  quarto),  quintum  (u.  quinto),  septi- 
mum  (u.  septimo),  deeimum  (u.  deeimo),  postremum  (u.  postremo). 
Xie  Gilten  fclbft  waren  über  bte  (Srnbungen  um  ober  o  unentfdjtcben  (cf.  Gell.  10,  1);  nad) 
fcer  SRefjrjabJ  ber  Stc0en  mufc  man  um  uor$ie&cn.  "Man  fagt  ftett  hoc  prim«/«  „jefrt  $um 
njtenmal",  illud  postrem«///  „bamald  jum  letztenmal".  —  23)  Dimidia  pars,  tertia 

pars,  duodeeima  pars,  duae  quintae,  quattuor  partes,  Septem  partes. 
Senn  ber  Kenner  nur  um  ein«  größer  ift  öl?  ber  3äf)lcr,  j.  99.  5/o,  9/io,  fo  wirb  er,  fatl^ 
ein  UJißoerftänbnia  auögefdjlofjcn  ift,  nidjt  bejonberö  autfgcbriirft,  $.  SB.  qninqne  partes,  novem 
partes.  —  24)  Dimidia  pars  et  tres  septimae  et  novem  quartae  deeimae 
sunt  unum  et  quattuor  septimae.  25)  Quadragenarius  (=  homo  quadra- 
ginta  annorum)  robustior  est  quam  octogenarius.  26)  Ad  Marathonen! 
decemplex  numerus  Persarum  ab  Atheniensibus  victus  est.  27)  America 
inadruplo  (ober  quattuor  partibus  ober  quater  tanto)  maior  est  quam 

Europa.  SHerfebieSubftantioa  duplam  „ba$  doppelte"  (unflaffifd)  duplex),  triplum  „ba*  2)rei* 
fadje"  iunflaffifd)  triplex),  quadruplum,  quinquiplum,  sexuplum,  septuplum  etc.  „9tod)  einmal 
io  groß,  boppelt  [0  Diel"  Reifet  aKerum  tantum  (3.      Via  altero  tanto  longiorem  habebat 
anfractum) ;  „breimal  fo  grofe"  triplo  (ob.  tribus  partibus)  maior ;  „üicrmal  fo  groB"  qua- 
dniplo  (ober  quattuor  partibus)  maior;  „breimal  fo  oiel"  ter  tantum;  „fünfmal  fo  oiel" 
qainquies  tantum,  3.       Sexies  tantum,  quam  quantum  satum  sit,  ablatum  esse  ab 
aratoribus  intellegetis.  —  28)  Centesimae  ein  ^tojent  binae  (ternae,  qua- 
ternae,  quinae)  centesimae  jmei  (brei  2C.)  s$rojent.  29)  Archidamus  testa- 
mento  amicis  quina  talenta  legavit.  30)  Secunöüs  Saturnalibus  =  se- 
cundo  Saturnalium  die;  tertiis  Megalensibus.  So  alfo  aud)  primis  Paschalibus 
.,am  erften  Cftertage"  (cf.  194,  »nm.  1).  —  31)  Non  plus  quam  semel.  Semel 
„ein  für  allemal"  (j.  8.  ut  semel  dicam ;  cf.  464,  Slnm.  2).  Vix  centesimus  quis- 
que  (cf.  237,  3).  32)  Unus  aut  alter  (nid)t  unus  aut  duo)  puniendus  est 
(cf.  7,  %nm.  1).   Omnes  fluetibus  obruti  sunt  excepto  uno  aut  summum 
(cf.  495,  9lnm.)  altero  (mcfjt  duobus).  „(Einer  ober  jwet"  unus  aut  alter.  —  33)  Res 
publica  veteribus  non  ut  nobis  instar  fontis  erat,  ex  quo  singuli  agros 
hortulosque  suos  irrigarent  ex  eoque  plurimiim  aquae  in  snam  utilitatem 
deduxisse  summae  prudentiae  esset,  sed  tanquam  fluminis,  in  quod  suum 
qui8que  rivulum  deducebat,  ut  illud  ipsum  quam  amplissimum  et  pulcher- 

nmum  decurreret.  Htfan  r)ütc  fid),  baä  beutfdje  „ber  einzelne"  burd)  singulus  $u  über- 
leben; benn  ber  Singular  singulu«  ift  ardjaiftifd)  unb  fpätlateinifd).  SBielmebj  tjeiftt  „ber  cin= 
Jdnt",  wenn  wirflid)  nur  ein  einiger  bejcicljnet  werben  foll,  unus  (mit  befonberem  9?ad)bnicfe 
mm  tolus;  „irgenb  ein  einzelner"  unus  aliquis,  cf.  274,  9lnm.  3;  „jeber  beliebige  einzelne" 
qtüvis  unua,  quilibet  unus)  ober  singularia  (=  „üerchutlt,  für  fid)  allein  befteljenb  ober 
^anbeinb",  j.  SB.  Ne  singulari  quidem  homini  eo  tempore  anni  semitae  patebant.  2Bo 
bfl«  beutfdje  „ber  einzelne"  oon  einer  SRefjrfjeit  im  Sinne  Don  „jeber  einzelne"  fte&t,  ift 
fcr  Plural  singuli  (ober  quisque,  cf.  286  u.  287)  ju  nehmen.  Cf.  aud}  213,  Hnm.  — 
34)  Fieri  non  potest,  ut  omnes  homines  eodem  more  vivant.  #at  ba«  beutfdje 
3cd)ln>ort  „ein"  bie  SBebeutung  „einerlei,  ber  nämüdjc,  ein  unb  berfelbe",  fo  wirb  eS 
,  tordj  idem  (nur  bei  befonberem  9?ad)brurf  burd)  unus)  Qberfe&t,  3.  SB.  Habitamus  sub  eodem 
tecto  „toxi  wohnen  unter  einem  £ad)c";  duae  tuuicae  eodem  colore;  praeclara  est  aequa- 
bilitaa  in  omni  Tita  et  idem  semper  vultus  «wfewque  frona ;  cavete,  ne  cum  tanta 
maltitadine  uno  tempore  confligatis;  uno  scelere  parentes  et  hospites  perimere; 
omnü  fere  similiter  atque  uno  modo  (ob.  uno  tenore)  dicebantur  „in  einerlei  Jon,  tin- 
^8".  Unus  atque  viem  ober  unus  idemque  fjeifct  „nur  einer  unb  jmar  immer  bcrfelbe", 
l     In  hac  causa  omnes  sentiunt  «mhw  atque  idem.  —   35)  (gine  „Äomnttffton 


Digitized  by"Coog!e 


215—216.  —  154  — 

oon  jroei  üftännern"  fyeifjt  nidjt  duumviri,  fonbern  duoviri,  ebenfo  tresvii 
(nidjt  triumviri)  „eine  Jtommiffion  oon  brei  Scannern",  quatttiorviri,  quinqut 
viri,  decemviri  u.  f.  ro.  dagegen  tjeigt  im  Singular  ein  einzelnes  3ttitglie 
folrfjer  Rommiffionen  duumvir  (b.  I).  „ein  Sttann  oon  ben  ätoeien"  =  duum 
virorum  vir),  triumvir,  quattuorvir  U.  f.  n>.  —  36)  Romani  foedus  enn 
Antiocho  facientes  cum  alias  condiciones  tulerunt  tum  hanc,  ut  vigint 
obsides  daret  non  minores  quam  duodevicenos  neve  maiores  quam  qtta 
dragenos  quinos  annos.  37)  Tres  dies  (ob.  triduum)  totidemque  noctes 
Decem  servi  totidemque  ancillae.  38)  Intra  parietes  (esse,  se  tenere  u.  ä.) 
Nocte  et  die.  39)  Meridie.  Media  nocte.  40)  Quindecim  diebus  inter- 
iectis.  Qninto  deeimo  quoque  die  (cf.  im  ^ranjöf.  quinze  jours  „üieracljn  läge" 
21f>.  1)  Duo  ift  jroei  ober  bie  jroei  als  eine  Möge  Sielljeit  gebaut,  $.  ».  daae  nave«,  da< 
pueri,  c3  fteljt  fdjledjtioeg  auf  bie  ^rage  „roie  niete?*  (aud)  ba,  n?o  ber  Teuti*- 

}toei  nod)  nidjt  genannte  (Megenftnnbe  ol«  „betbc"  bejeidntet,  5.  duo  Dccii  „bie  betben  2>ecier  . 
mihi  avi  tni  dao  fortanati  videntur;  dnae  Hispaniae).  —  Ambo  „beibe"  bcjeidjnet, 

baft  $roei  fdjon  genannte  *perfonen  ober  Sadjen  al§  ein  ©anje§,  als  $11- 
fa  muten  gehörig  angefeljen  werben.  —  $n  uterque  aber  werben  bic  beiben 
frf)on  genannten  Onbiuibueu  als  ^wet  felbftänbige  ©inljeiten  gefonbert  iinfc 

Ctnanbcr  entgegengefteltt,  3.  93.  Duo  senatores  mihi  obviam  sunt  facti;  ambo* 
salutavi,  titerqxtc  resalntavit.  (93cfonber8  inftruftiü  Liv.  1,  40,  5.)  Diagoras  Rhodins  dm 
tilios  snos  eodem  die  Olympionicas  vidit.  Plebiscito  oautum  est,  ne  quis  <?uos  maxi- 
st ratns  nno  anno  gereret.  Plebiscito  cautum  est,  ut  liceret  consules  amboa  plebeios 
fieri.  Placuit,  ut  C.  Pansa  A.  Hirtius  consules  alter  om/wve  ad  senatum  referrent. 
Flamma  ut  ab  oppidanis  et  oppngnatoribus  proeul  est  visa,  utrisque  venit  in 
opinionem  signum  a  classiariis  regiis  dari.  Duo  sunt  aditus  in  Ciliciam  ex  Syrix 
qnorum  u/erifue  parvis  praesidiis  intcrclndi  potest.  ©eldjer  Untcrfd)ieb  entftebt  bemnadi, 
loenn  ber  3afc:  ,,*>aunibal  befreQte  bei  tfannä  bic  &ecrc  beiber  Sonfuln"  cntiucber  Hannibnl 
ad  Cnnnas  exercitas  amborum  consulum  ober  utriuxque  ronsulis  vicit  überfefot  wirb?  — 

2)  $a§  beutfdje  „ein  aweiter,  ber  awette"  tycijjt  bei  einfachen  Stufjä^lungcn 
alter,  b.  I).  „ein  anberer  berjelben  Slrt",    üp.  Absumptus  est  dies  primus,  alter. 

tertins.  Dno  vulnera  acrepi,  nnum  in  stomacho,  alterutn  in  capite.  Crassus  me  sient 

alterum  parentem  diligit.  Secumlns  bagegeu  ift  berjeuige,  weldjer  bem  erften 
unmittelbar  folgt,  unbebingt  ber  närfjfte  nad)  iijm  ift.  ©er  alfo  j. 
im  s28ettlauf  ©ieger  ift  gilt  nl$  primus,  ber  unmittelbar  nad)  ifmt  Äonunenbc 
alS  seauidus,  ber  OJädjftfoIgenbe  al£  tertius  u.  f.  ro.  6omit  fann  secundns 
im  Sinne  oon  „ber  bem  (Srftcn  nädjfte"  nur  bei  einer  beftimm teu  (befamitai 
ober  bereite  angegebenen)  Reihenfolge,  einer  Rang orbnuug  gebraucht  werben,  wie 
im  grtedjifdjen  $)rama  „ber  erfte,  zweite,  britte  ©djaufpicler"  actor  primaniiB, 

secundarum  ,  tertiarum  partium.  Cf.  In  poetis  non  Homoro  soli  locus  est  ant 
Sophocli  ant  Pindaro,  sed  horum  vel  scnmrfix  vel  infra  secundos.  Prima  seqnentem 
honestum  est  in  secunrfis  tertiisqae  consistere.  Prima  officia  dis  immortalibus,  muwia 
patriae,  tertia  parentibus,  deineeps  gradatim   celiquis  debentur.  2lu§brÜd?n 

wie:  „Storiolan,  ein  jroeitcr  £t)emiftofle§ ;  Gicero  mar  ein  jweiter  $tmo- 
ftb,ene$;  id)  liebe  ifjn  raie  einen  jroeiten  trüber;  3)u  bift  mein  jroeiteS  ^dj" 
fann  nur  alter  augcioanbt  werben,  ©nblid)  „alle  jroei  2age"  (=  an  jebem 
Stoeiten  Xage)  Ijei^t  altero  quoque  die,  nidjt  secundo. 
21f>.  Mille  ift  faft  ftet«  9lbjertiü  unb  fann  nl§  folcbc*  reinen  ®enitiu  regieren.  Würfelten  —  (unfc 
,Vüar  fnft  nur  im  Wom.  unb  9lcc.)  —  tuirb  in  nadjbrurflidjer  Seife  al3  SubftauiiD  be 
t)anbelt  (fllcid)  bem  gricdiildjcn  ']  x'?"**  wnb  bem  fi an^ fifdjen  un  millier  („ein  Üaufenb")  nnb 
mit  einem  partitioen  ©enitio  öcrbnnben;  fo  namentlid)  oft  mille  passuuw  (millc  eqait«M 


Digitized  by  Google 


—  155  — 


217—218. 


mille  hominuw,  mille  talentwm).  3"  Wefem  Jolle  tuirb  mille  gutveüen .  mit  bcm  33räbifatc 
tm  Sing,  ncrbunben,  $.33.  In  oo  fnndo  facile  mille  bomin«>n  versabatur.  Non  amplius 
hominuw/  mille  ceciderat.  Mille  talent//;//  dafür.  Sod)  tritt  Ijäufiger  bcr  331  Ural  ein, 
V  &  Mille  passnnm  erant  inter  urbem  castraqne.  Liv.  23,  14,  7  u  4G,  4 ;  Cic.  Rep. 
6,  2. 

217.  Scr  ©ebrauef),  ftatt  ber  eigentlichen  3flW  cm  9lcid)c3  ^tobnft  au$  anbeven  ^at)lcn  JW 
iepen,  j.  $?.  fer  fliiintf««  ftatt  qnindeeim,  w///c  ftatt  dno  milia,  A/.v  91t*  ngue  viri  ftatt 
decemviri,  bis  denae  naves  ftatt  viginti  naves,  ift  ber  9?atur  bcr  Sadje  nad)  überwiegenb 
yoctifd),  boct)  aud)  ber  3kofa  nid)t  uönig  fremb  fa.  33.  Cic  NI).  2,  40  ;  Rep.  (5,  12). 

3lnm.  Siebter  fetten  aud)  pmeilen  ftatt  ber  Jlarbinalia  bie  Siftributiua,  $.33.  »juina  ar- 
menta  (Verg.  Aeu.  7,  538).  Cf.  aud)  Verg.  Aon.  5,  IM»;  5,  Hö.  Hör.  sat.  2,  4,  7(>.  Ovid. 
met.  2,  682;  12,  97. 

218.  $ei  ^1  n f yi!)(utt(KU  fönnen  nur  bann  bie  beftimmten  abjeftioi|cf)en  SoSjien  unu* 
(ju  meibeu  primus),  alter  (feiten  secunduM),  tertius,  quartits, ....  postremus  ücr* 
roenbet  werben,  nenn  ftcf)  bie  Shifsäfjlung  auf  ein  oorangegangeneS  ©ubftan* 
t\n  (ober  fnbftantioierteS  haec  iria,  quatluor  illa  u.  f.  ro.)  be$ief)t,  $.  5?.  c>)taf- 

i\u>r  reperio  causam,  enr  seneetns  misora  videatur:  unam,  qnod  avocet  a  rebus  ge- 
rendis,  nlteram,  qaod  corpus  faciat  infirmius,  tertiam,  quod  privet  omnibns  fere  volup- 
tatibus,  quartam,  qnod  band  procnl  absit  a  morte.  (Cic.  Cat.  m.  15;  off.  1,  152;  fin. 

5.  9.)  —  $ic  getnötinlidje  gorm  ber  9lnf5äf)lung  wirb  jebod)  mit  Hboerbien 
gebilbet,  nämlicf)  (cf.  Hinang  2,  9lnm.  4): 

bei  jwei  Seilen  primum  —  tarn  (ob.  deinde), 

bei  brei  Seilen  primam  —  tarn  (ob.  deinde)  —  post, 

bei  üi er  Seilen  primam  —  deinde  —  tum  —  postremo  (ob.  deniqae,  ad  extremem), 
bei  fünf  Seilen  primam  —  deinde  —  post  —  tarn  —  postremo  (ob.  deniqae,  ad 
extremem). 

Wit  deinde  fönnen  mehrere  (^lieber  nadjeinanber  gegeben  werben.  *D?an  büte  fid)f  ba3  beutfcfjc 
Bunb  ^weiten*,  unb  brittenS,  unb  enblid)"  burd)  et  deinde,  ci  tum,  et  deniqae  \\\  überfein!) 

—  Sel)r  oft  begnügt  ftcf)  ber  Lateiner  and)  mit  einer  einfachen  äneinanber« 
reib,ung  ber  ©lieber  Jburcrj  et  —  et  —  et  (ober,  falls  c§  pajjt,  mit  atä  —  aut 

aut),  j.  33.  Tria  proposita  sunt  ad  gloriam,  et  benevolentia  et  fidts  et  admiratio, 

unb  jroar  ftetS,  roenn  nic^t  eine  Hufaäljlnng  ber  einzelnen  $eile  einc§  Steinas 
ftattftnbct,  fonbern  bie  oerfcf)iebenen  ©eficfjtSpnnfte  einer  93ctjauptnng  an= 

geführt  roerben,  $.93.  „Siefen  SRann  cmpfeble  idi  bir  angclegentlid) ;  benn  erftenö  ift  er 
mein  vertrauter  ftrcunb,  unb  jwcitcnö  fd)äbt  er  bid)  über  aHc§".  über deinreps  unb  porro 
cf.  482,  3  unb  4.  —  93on  primum  unterfdjeibet  fid)  prineipio,  wcldjcS  bei  Eröffnung  einer 
SuSeinanberfefcung,  meift  311  Anfang  beä  erften  $auptteil§  gcbraudjt  wirb,  fo  bafc  primum  in 
bemjdben  Safte  nadifolgen  fann ;  eS  cntfpridjt  betn  beutfd)cn  „juuörbcrft,  um  bamit  ju  beginnen" 

Cic.  off.  1,  11;  de  or.  1,  137;  fin.  I,  17). 
Inn.  33äljrenb  im  Seutfdjcn  beim  Übergange  oon  einem  Seile  einer  9tu3cinanbevfebung  31t 
einem  anbem  bäufig  bic  3  a  t)  I  bc3  Seild  eingegeben  wirb,  3.  33.  «Badjbcm . . .  fomme  id)  nun 
jnjeitend  sn,  rebc  id)  nun  .vjneitenö  uon,  babc  id)  nun  brtttend  ju  jeigen  u.  f.  tu., 
mad)t  man  im  Sateinifdjen  ben  Übergang  obne  ERfidfidjt  auf  bic  ßaljl  burd)  nunc  (nid)t  iam) 
venio  ober  veniamns  ad,  nunc  dicamus  ober  videamus,  deineeps  (^iernädjft)  dicatur 
PÖer  dicendum,  videndum  est,  se((uitnr  ut  dicam  ober  dicendutn  sit,  proximum  est 
wt  dicara,  doceam;  foll  bie  ;faljl  bc^J  Seile*  auöbrürflid)  angegeben  werben,  fo  muß  eä  cnt= 
tueber  termittclft  eineS  ^wifdienfatK*  gefdjefien  (quoniam  id  secundum  erat  de  tribus; 
qnoniam  hic  locus  erat  qnartus;  id  qnod  in  quarto  loco  quaerendi  posueramus; 
ut  ad  illud  tertium  veniamus  u.ä.),  ober  bie  betreffenbe  Angabe  mit|  bic  $oxm  eines 
>:ouptfabeö  erhalten  (tertium  est  propositum,  ut...;  proximum  est,  ut  dicam  ober 
«oceam  ...  u.  ä\  |. 


Digitized  by  Google 


219—220.  -  166  - 

■ 

1.  Pronomina  personalia,  possessiva,  reflexiva.  reciprocnm. 

219. $er  Hominntto  ber  ^erfonalpronornina  wirb  nur  bei  befonberem  9tad)- 
brucf  gefegt  unb  $roar: 

a)  in  Okflrnffifeen,  fic  mögen  wirtlich  au*gcfprocben  ober  nur  gebort  jein,  93.  Maiores  nostri 
libertatera  civium  Romanornm  imminutam  non  talerunt:  ros  vitam  ereptarn  negle- 
getis?  Praedia  rnea  tu  possides,  ego  aliena  misericordia  vivo.  Eo  die  ego  quoque 
malta  verba  feci; 

b)  in  leb  tieften  Knrrbrn  (bef.  bei  Ompcrattncn)  unb  grdgrn  ober  affeftuoilen  «uS 
fttfrn,  %.  93.  Tu  introspice  in  inentem  tnara  ipse.  Tu  ut  unqnam  te  corrigas!  Ego 
didicisse  aliqnid  non  gaudeam?  An  f//putas?  Sed  quid  ego  longinqua  commemoro  " 
Hic  ros  etiam  dicere  aadebitis? 

c)  wor  Vlppofttionni,  wenn  baS  Pronomen  fjeruorgetjobcn  wirb,  j.  93.  Ego%  homo  imperitus 
iuris,  accusatus  sum  ab  bomine  improbo.  93ejcichnet  jebod}  bic  ftppofition  nur  eine 
Warn en8ango.be,  fo  bleibt  ba$  ^erfonalpronomen  unüberfefrt,  Themistocles  veni 
ad  te  ,,id),  Shemiftorie«,  bin  ju  bir  gefommen".  Hannibal  peto  pacem.  Romaai  ea  habe- 
rnus,  qnae  di  dedernnt  Hoc  tibi  iuventns  Romana  indieimns  bellum  „btefen  Äricg 
rftnbigen  wir,  bie  römifebe  3ugenb,  bir  on".  (Erreich  Liv.  32,  21:  Achaei  arma  Roman» 
sustinebimus,  qnae  ros  Macedones  non  sustinuistis) ; 

d)  öor  einem  »rlatitl-  ober  ftonfunftionalfafer,  5.  93.  Ego,  qni  pacis  auetor  Semper  fbi. 
te  ad  meam  anetoritatem  non  potui  adducere.  Tu,  cum  hanc  causam  suseeperis,  for- 
titer  agere  debes.  —  Cf.  auch  220  unb  221. 

Sfmn.  1.  $ie  ÄafuS  be«  fcblenbcn  ^erfonolpronomen«  ber  3.  $crf.  „er,  fic,  e*w  roerben  er* 
fe&t:  a)  bureb  is  bei  einfacher  ^urilrftoeifung  auf  einen  fchon  genannten  begriff ;  —  b)  bureb 
ille  bei  ftärferer  §en>orhebung;  —  c)  burd)  ipse  bei  Bezeichnung  eine«  ©egenfafre*' 
befonberö  oud)  wenn  bie  fcauptperf  on,  bie  Autorität,  ber  $err  im  ©egenfafc  ^u  einer 
mmber  mictjtigen  ^erfon  bcicidjnct  mirb;  —  d)  burd)  hic  nur  bann,  wenn  baS  beutfdje  „er" 
(=  „biefer")  ben  fcauptgegenftanb  ber  iHcbe  bezeichnet,  ber  pxx  »efpreebung  fommen  foü  ober 
bereu«  länger  befprochen  ift. 

9tnm.  2.  3m  $eutfd>n  wirb  ber  fubftant.  9tu#brucr  „baö  3d>"  nid)t  nur  in  Schiebung  auf 
bie  1.,  fonbem  and)  auf  bie  2.  unb  3.  ^erfon  gebraucht,  j.  93.  „bein  3d>,  fein  anberc*  U«*is 
M)  3cb".  3m  fiateinifchen  finbet  aber  ego  nur  bei  mein  ftatt;  bei  bein  ficht  tu,  bei  fein 
Ohr)  reflerjo  ipse  unb  in  ben  obliquen  tfafu«  sui,  sibi,  se,  bemonftratto  aber  idem.  80 
Sriit*"  W"f^«i  tritt  ipse  noch  bin^u,  unb  jene«  anbere«,  jrocite«  helfet  alier. 
Ct.  Filius  tuus  est  tamquam  ipse  tu.  Amicus  tamquam  alter  idem  est  Pompeins 
me  alterum  se  fore  dixit.  SHan  fann  auef)  tamquam  exemplar  mei,  tut,  sui  etc.  t>a- 
menben,  93.  Verum  amicum  qui  intuetur,  is  tamquam  exemplum  aliquod  intuetur 
sm  (Cic.  Lael.  23). 

1)  Ateas  Pbilippo  scripsit:  Tu  imperas  Macedonibus,  qui  bellare  di- 
dicerunt;  ego  autem  impero  Scythis,  qui  etiam  cum  fame  sitique  certare 
po88unt.  2)  Demetrius  quidam  Neroni:  7\i  mihi  mortem  denuntias,  tibi 


natura.  3)  Pythagorae  diseipulis  satis  erat  illud  „ipmm  dmsse".  4)  Mise- 
reat  te  bestiarum,  nam  ipsae  quoqxie  (cf.  255)  vitae  iueunditatibus  fraun- 
tur.  5)  Pindarus  poeta  interrogatus,  cur  Simonides  in  Siciliam  ad  tyran- 
nos  se  contuüsset,  ipse  nollet:  quia  sibi  vellet  vivere,  ait,  non  aüi. 
6)  Graeci,  quamquam  pauci  fuimus,  splendidam  victoriam  ab  hostibus 
reportavimus.  7)  Divites  divitias  sibi  habeant,  tu  (ober  tute,  cf.  222)  vir- 
tutem  divitiis  anteponito. 
220.  93ei  bem  (Gebrauche  oon  qaidem  —  sed  (sed  tarnen,  rerum  tarnen)  ift  $u  bemerten,  bafe  qui- 
dem  fich  unmittelbar  an  ein  ^Jerfonalpronomen  fdjtiefst,  auch,  »nenn  biefe«  nicht  bo*  b^ 
tontefte  Sort  im  ©afre  ift  (cf.  483,  4).  Jür  bic  1.  ^erf.  nimmt  man  in  biefem  ^alle  equidtm 
-  nos  quidem,  für  bie  %  ^erf.  tu  quulem  —  ros  quidem,  für  bie  3.  *erf.  UU  quidem  (fdten 


Digitized  by  Google 


—  157  - 


221—224. 


H  quidem,  befonberS  wenn  [d)on  ein  ille  borauSgctjt),  SB.  Carissimus  In  quidem  mihi  es, 
sed  multo  esses  carior,  ai . . . .  Sereritas  habet  üla  quidem  gravitatem,  sed  amicitia  re- 
missior  esse  debet.  Corporis  bona  complent  Uta  quidem  beatissimam  vitam,  sed  ita, 
ut  sine  Ulis  possit  beata  vita  consistere.  Haec  vitia  habent  aliqnid  excusationis  non 
Ulius  quidem  iastae,  sed  qnae  probari  posse  videatar.  3)ie  Negation  ficht  felbft  bann, 
toam  fie,  genau  genommen,  $um  Sßerbum  gehört,  in  ber  Siegel  üor  bem  mit  qnidem  oerbum 
benen  Pronomen,  5.  SB.  Oratorias  exercitationes  non  tu  quidem  reliqnisti,  sed  certe  philo- 
sopbiam  iis  anteposnisti.  —  1)  Divitias  non  e quidem  contemno,  sed  ] Juris 
tarnen  aestimo  virtutem.  2)  Postremo  tempore  multum  tu  quidem  in  lit- 
teris  profecisti,  sed  plus  didicisses,  si  consilia  mea  secntns  esses.  3)  Me 
non  vos  quidem  laedere  voluistis,  sed  verbis  nsi  estis  iis,  quibns  non 
laedi  non  possem.  4)  P.  Scipio  non  mnltum  ille  quidem  nec  saepe  dice- 
bat,  sed  omnes  aequales  sale  facetiisque  superabat.  5)  Ludo  et  ioco  uti 
Mo  quidem  licet,  sed  tum,  cum  gravibus  seriisque  rebus  satisfecerimas. 

6)  Amicum  tuum  non  nos  quidem  odimus,  sed  certe  non  probamus. 

7)  Sophistae  magnam  Uli  quidem  calamitatem  Graecis  intulerunt,  sed 
magno  iidem  usui  fuerunt  8)  Lacedaemonii  bellica  tili  quidem  fortitu- 
dine  excellebant,  sed  artium  et  litterarum  expertes  et  duriores  erant 
ad  molliores  omnes  animi  motus. 

Slnm.  HuSnatjmen  oon  bicfer  föegel  finb  6ei  ßicero  nidjt  häufig  (a.  53.  Cic.  Lael.  47  unb  74). 
©eljr  oft  ober  ftnbet  fich  für  „jwar  —  aber"  ba8  blofte  sed  ober  (sed)  tarnen  ohne  oor= 
bergehenbeS  quidem,  j.  SB.  Optimus  qnisqne  Hannoni  assentiebatnr,  sed  maior  pars 
im e Ii o rem  Ticit. 

221.  »  (unrichtig  nae  gefcbrieben)  tritt  fietä  an  bie  Spifre  be«  SafceS  unb  fteljt  nur  üor  %tx- 
jonals  unb  5) e m 0 n ft r a  t i ü öronominen,  am  fjäufigften  (cf.  jebodj  Cic.  Tasc.  1,  99)  in  $>aiu;U 
<apcn  fonbitionaler  Venoben,  3.  SB.  Ne  ego  ei  non  affaissem,  nisi  etc.  ;  ne  tu,  ne  ille,  ne  iste. 
Ne  Uli  vehementer  errant.  si  illam  meam  pristinam  lenitatem  perpetaam  sperant  fu- 
taram.  Si  geometricis  rationibns  non  est  crediturus,  ne  ille  longe  aberit,  ut  argumen- 
tis  credat  philosophorum.  ^urrtju«  fagt  nad)  ber  Schlacht  bei  $craflea :  Ne  ego,  si  iternm 
eodem  modo  vicero,  sine  ullo  milite  in  Epirum  revertar.  (Slbmeicbenb  Cic.  Att,  4,  4, 
62.) 

222.  35a«  Suffir.  met  fann  an  alle  Fron,  personal  ia  mit  SluSnafjme  hon  tu,  nos  tri,  noslrum,  restri 
unb  vestrum  treten,  j.  SB.  egomet,  memet,  nosmet;  jebod)  geflieht  bie«  meift  nur  bann, 
n*nn  noch  ein  ipse  folgt,  j.  SB.  de  nobismet  ipsis,  mihimet  ipsi  (cf.  253,  9).  Sfn  bie  Fron, 
possessio  tritt  met  nur  auSnafjmdtoeife,  3.  SB.  Sali.  lag.  85,  24  (häufiger  nur  an  suus  bei 
SaQuft  unb  SMoiu«),  ganj  üereinjelt  an  ipse  (Cic.  Verr.  3,  3).  SSiU  man  ba$  Sßronomen  tu 
üerftärfen,  fo  fagt  man  täte  (ober  ttdemei),  3.  SB.  ut  tute  scis;  quod  tute  inte I legis ,  tute 
introspice  in  mentem  tuam  ipse,  unb  ebenfo  „bich  felbft"  tete,  $.  SB.  Non  modo  tete  viceris, 
sed  omnes.  —  3)a«  Suffir.  pte  tritt  fafl  nur  an  bie  «blattoe  ber  0  f  f  e  f  f  i  0  pronomina  meo, 
mea,  suo  unb  sua,  3.  SB.  suapte  manu,  meopte  ingenio ;  Hannibal  suamet  ipse  fraude 
captus  abiit. 

223.  Lquidem  „allerbtngS,  amar"  ift  nid)t  au«  ego  quidem  aufammengejogen,  benn  eS  toirb  fogar 
mit  ego  $ufammengefteüt:  equidem  ego  (Sali.  Cat.  61,  15;  lug.  10,  6),  unb  öerbinbet  fich 
jumeüen  auch  mit  einer  anbern  al8  ber  1.  $erf.  Sing.,  5.  SB.  scitis  equidem ;  insanit  hic 
equidem;  iam  pridem  equidem  nos  rercun  vocabula  amisimus;  vanum  equidem  hoc 
consilmm  est  (Sali.  Cat.  52,  16;  58,  4;  52,  11;  Liv.  5,  51,  4).  SSielmeljr  ift  e*  ein  bureb 
ba«  bemonftratioc  ^räfir  e  oerftarfte«  quidem  (cf.  nam  unb  e-nim.  «nbere  crriärcn  ba«  S 
für  eine  ^nterjeftion,  fo  bafc  equidem  eigentlich  bebeute  „0  freilid),  ja  freilid)")-  Srofrbem  fcheint 
ti  geraten,  biefed  Sflboerb  nur  $ur  §eroorhebung  ber  1.  ^erf.  Sing,  ju  oerwenben,  weil  e3  oon 
ßicero  audfchliefjlicb  in  biefer  SBeife  im  Sinne  oon  „ich,  mcfnerfeitö"  gebraucht  wirb; 
Qlfo:  puto  equidem;  hoc  admiror  equidem.  Vos  haec  melius  scire  potestis,  equidem 
»udita  dico.  Fauni  vocem  equidem  nunquara  audivi,  tibi,  si  audivisse  te  dicis,  credam. 

224.  Der  Plural  nos  ftatt  ego,  noster  ftatt  mens  ift  nie  ein  Plaralis  maiestatis,  wie  ba*  oft 
im  Teutleben  ber  Jatt  ift,  fonbern  mehr  ein  Pluralis  modestiae,  inbem  ber  fRebenbe  (nament- 
lich bei  oertrauterer  ©preebweife)  feine  eigene  $erjÖnIid)feit  $üttet  bie  b«  fcbret  ober  fiefer  jurücf. 


Digitized  by  Google 


225-227. 


—  158  — 


treten  laijcit  unb  bicjclben  mit  tu  bie  ?lnfid)t  ab«  $aitblung  E^iuein^ie^en  nuü.  Söeil  benu;: 
btefer  Plural  baS  pcrföidld)«  Sntereüe  gu  einem  gemeinfamen  mad)t,  jagt  »Semiu*  ,ut  Yerj 
Aen.  2,  bl>  mit  9tedit:  Pluralis  numerus  pro  singulari  ad  evitaudam  iactantiam.  Cf.  Eai 
rem  in  medio  relitiouemu.s.  Omr  illa:  iain  \idebinuis . . .  Sex  libros  de  re  public 

tunc  scripsimuf,  cum  gnbernacula  rei  publicae  teneforwu«.  Interfuit  sermoni  Crosse 
adulescens,  twstri,  ut  scis,  studiosissimus.  Stafjcr  mirb  bei  SSerroeifung  auf  fr  üb  er  6« 
fagted  nieift  ut  supra  (ober  ante)  diximus  =  ut  supra  (ober  ante)  dictum  est  fteben,  u>oj 
faft  nie  iam  gefügt  wirb  (cf.  jebod)  Cic  Sull.  53;  Tusc.  4,  67).  Wut  baä  beftimmte  Scrnr 
treten  be§  6prcd)cnbcn  forbert  ftctd  bie  1.  ^Jfrf.  3ing.,  8.  E>jo  reges  eieci,  vos  tyrannc 
introducitis ;  et  tgo  et  omnes  hoinines. 

9lnm.  ©te  millfürlid)  jebod)  bie  Scbriftftcller  in  biefcin  (Miraudjc  oerfabren,  geigen  foldjc  8teUei 
DO  ber  ©ing.  unb  $Mur.  promiscue  flehen,  häufig  fo,  bafj  mir  feinen  Öranb  bafür  erfcnnei 
Cf.  bei  Cicero :  Primum  tibi,  quae  sunt  in  re  publica,  exponam,  deinde  scribf/wu 
et  iam,  quae  scire  te  non  nolle  arbitiv/wur.  Ardeo  incredibili  cupiditate,  ut  nome 
nostrum  scriptis  illustretur  tuis.  A  me,  cum  paulum  otii  nac/i  erimua,  uberiore 
litteras  exspectato.  Cum  ven/.-v  ,  senatui  gratias  et/imus.  —  ^tn  allgemeinen  ift  i: 
piftorif  dien  Stil,  bei  tucldjcm  ber  objefttoe  ^ntjalt  ber  (Sraäfjlung  bie  $>auptfad)e  auemad? 
ber  fMtiral,  bagegen  in  ber  Erörterung,  bei  nxldjcr  bie  ^ßcrfoiilicfapeit  bc$  Sprecbntbr 
mehr  in  beu  SJorbergrunb  tritt,  ber  Singular  ba*  gewöhnliche,  lueäbalb  fid)  bei  te 
Ü)efd)ichtfd)rcibern  übertniegenb  ut  diximua  (=  ut  ante,  supra  dictum  est),  bei  ben  Ndj 
nern  unb  im  abljanbelnben,  bibaftifdjen  Stile  ut  dixi  fiubet. 

225.  2)ie  gormen  nostruin  unb  vestruin  fönnen  nur  als  partitioe  ©enitiue  ftelp 

5.  93.  nemo  nostrum,  multi  vestrum;  in  afien  übrigen  S^Hen  gebraucht  mai 

nostri  unb  vestri,  j.  SQ.  Miserere  nostn,  odium  vestri,  vestri  similes 

$>od)  fagt  man  ftatt  noster  omnium,  vester  omnium  faft  regelmäßig  mit  Um 

fteüung  biefcv  3Bövtcr  omnium  nostrum,  omnium  vestrum,  3.  ©.  Patria  com 

munis  omnium  nostrum  parens  est;  video  in  me  omnium  restrum  oculos  esse  conw 
sos;  omnium  restrum  natura,  dagegen:  De  nostro  omnium  interitu  cogitant;  ad  resinv, 
omnium  caedom  Romae  restiterunt.  ^Cf.  jebod)  Cic.  Phil.  14,  15;  Cat.  1,  9;  4,  4;  de 
Or.  3,  208;  Flacc.  5.) 

91nm.  Öatij  uereinjelt  finb  Ü^cifpiclc,  in  meldjen  nostrum  unb  restrum  ohne  partUitoen  Sin 
fteben,  5.      splendor  vestr/wi  (=  vester),  frequentia  xestrum.  Recordarnini,  qnantu> 
consensas  vestno//  fnerit.  Noli  nie  ad  contentionem  vestnwi  vocare.  Cic.  Ca<. 
29;  Phil.  4,  1;  ad  Att.  7r  13,  A.  3. 

220.  $a  bie  ^evfonalgenitiue  mei,  tui,  sui,  nostri,  ve8tri%  aud)  wenn  fte  ein  %t 
minin  ober  einen  ^ßlural  be$eid)nen,  mit  bem  ©eutnbio  auf  -ndi  perbiwMi 
werben,  fo  ift  in  ben  angeführten  ©ätjen  folgenbermajjen  ju  f djreiben :  1)  vestri 
irrideii(Z/  causa;  2)  sui  locupletaneft  causa;  3)  sui  ulciscend*'  causa. 
Caes  7,  43,  2:  Aedui  legatos  ad  Caosarem  sui  purgan'//  gratia  mittunt.  Mulier  sui  ser- 
xanrii  causa  aufugit.  Doleo  tantam  Stoicos  nostros  Epicureis  irridem//  sui  facoltatem 
dedisse.  Non  vereor,  ne  quis  me  hoc  vestri  adhortaw//  causa  magnifice  loqui  existi- 
met.  Natura  animantibus  magnam  sui  conservanrfi  curam  ingenuit. 
227.  9iein;  bie  Pronomina  tibi,  mihi,  tibi,  vobis,  nobis  finb  ju  ftreidjen.  SJZan  fagt  jtaar  i*duert 
(exuere)  alirui  vettern,  aber  nur  induo  (exuo)  restem,  ba  ber  Lateiner  biefe  felbfn>erftfinbltdx 
JHcflcriuität  nicht  bezeichnet  (cf.  54,  Ämn.  1).  (^anj  ebenfo  Herhält  e«  fich  mit  bau  ©ebrouAf 
von  finyere,  contrahere  unb  anbern  Serben.  v\n  bem  Ickten  ber  üorgclegteu  *£ä^e  barf  nobt* 
be'M)alb  uid)t  mitüberfelU  iverben,  weil  bic  (Mrammafifcr  btc  Umuab.r^eiten  nicht  un$  allein, 
fonbern  melntefjr  allen  unb  jebem  überliefert  Jäheit.  Cf.  aud)  historine  prodidorunt  pti< 
^efdjichte  hat  un$  überliefert",  fabula  docet  „bic  Jabel  lehrt  un$"  u.a.  Cf.  aud)  152,  & 
Ämn.  1.  0anj  unlateinifd)  ift  siU  operam  dare,  mihi  operam  do  für  ba8  einfadje  opera>» 

dare,  operam  do.  SBobl  aber  fann  man  fagen  alicui  rei  (5.  50.  philosophiae,  litteris. 

magistro)  operam  dare  (tnbuere,  impendere)  „sD?üt)C  auf  ctmaS  nenuenben". 
?lum.  2.  „Sid)  ctmaS  in§  ©cbädjtnt?  juröeftufen*  Reifet  ohne  Statin  nur  in  me- 

moriam  aliquid  reduecre  (redi//ere)  ober  getuöfjnlidjcr  memoriam  rei  repetere  (ober  t* 

vorare),  aliquid  memoria  repetere.  Cf.  87,  Knut.  1. 
Ktim.8.  SRan  fagt  für  ba*  beutfd)e  „tocnit  e$  btr  gefällig  ift"  «i  tibi  ridetur  unb  *< 

videtur  gletd)  richtig,  aber  immer  mit  SBeglaffung  be«  Hattos  st  placet  unb  nun  ntoieitm 


Digitized  by  Google 


—  151»  —  228-  230. 

eal  (neben  si  tibi  ob.  vobis  uon  niolestnm  est).  —  S8ci  ben  SJeiOcn  betf  y tuberns  (äjjt 
man  ba8  objeftiue  ^serfonalpronomen  meg,  wenn  quominus,  ne,  quin  folgt,  93.  Aniini 
dolor  impedit,  ne  plnra  dicam  „binbert  m  i  d) ,  meljr  311  fügen".  Quid  obstat,  quoininus 
sis  beatus  „fjtnbcrt  bid),  glürflid)  $u  fein  V"  Actas  uon  impedit,  quominus  agri  colendi 
studia  teneamus  nsque  ad  senectutein  „tjinbert  u  u  <5  uid)t . . ."  (sÄu3nat»nen  nidjt  Ijäufig, 
$.  93.  Cic.  Rose.  Am.  5;  Plane.  104;  fara.  3,  7,  3;  13,  5,  1;  Att.  3,  22,  1;  13,  25,  2.) 

28.  $a  bic  SReflejriopronomina  fomie  bie  $afu§  von  is  unb  ben  *ßerfonal  = 
pronominen  regelmäßig  wegfallen,  wenn  fte  in  Serbinbung  mit  einem 
^artieipium  auj  baS  ©ubjeft  (ober  Objeft)  bei  3atje§  fyinmeifen  unb 
bura)  i^ren  SBegfaü  burd)au§  feine  Unftar^ett  eutfteyt,  fo  fmb  a  st»,  se,  ei,  mihi 
au  fixeren ;  bagegen  ift  im  fünften  (Safce  ber  Siladjeit  wegen  ju  fcfyreiben  por- 

tas  a  se  clausas.  Cf.  Qnis  potest  aut  deserta  per  se  (=  a  se)  patria  ant  oppressa 
beatusesse?  Qnid  dnbitas  snmmo  bono  a  te  ita  constituto  nobis  assentiri?  Sthenius 
domo  sua  expilata . . .  non  facit  Ea  praedia  Seio  per  te  (=  a  te)  interfecto  tenes.  Cf. 
eudj  232,  l. 

229.  3ef>r  oft  fefrt  ber  fiatemer  ftatt  ber  bloßen  ^erfon  ein  b  e  5  e  i  d)  n  e  n  b  e  r  e  §  S  u  b  ft  a  11 1 1  u ,  um  bie= 
ienige  Seite  ber  ^erfon  genau  ausgeben,  meldje  uon  ber  SMrfung  ber  im  Scrbum  auSgebrürften 
Jpanblung  uornebmlid)  betroffen  wirb;  fo  befonbcrS  gern  animus  unb  corpus:  Stgntfifaittr 
(suDftontiüo.  —  1)  Cum  animo  (pieo)  constitui  munere  me  abdicare.  Gbenfo: 
considerate  cum  animis  restris;  com  animo  statuere,  deliberare,  recordari;  animo 
cogitare  (agitare,  volvere,  circumspitere);  non  satis  constabat  animis;  occurrit  animo. 
Haec  penitus  animis  restris  metUibusyue  mandate  „prägt  eud)  tief  ein".   2)  Consules 

copias  (ob.  castra)  coniunxerant,  quo  certius  host^s  deviueerent.  3)  Mi- 
Ii  tes  fatigati  et  saucii  passim  ad  omnes  rivos  prostraverant  corpora,  ut 
praeterfluentem  aquam  hiantibus  oribus  captarent.  4)  Liberi ter  volun- 

tati  tuae  morem  geremus.  3)ierfe  aud):  ad  alicuius  familiaritatem  se  applicare 
M  an  jem.  anfdjlie&en" ;  alicuius  fidei  aliquid  committere  „jem.  etiua«  amxrtrauen";  ali- 
cuius 8alutem  custodire  „jem.  befdjü&en";  sententias  iudicum  corrumpere  „bie  9iid)ter 
beftedjen";  id  abhorret  a  moribus  meis  „bic*  liegt  mir  fem";  causam  alicuius  tueri,  de- 
fendere  „jem.  oerteibigen" ;  alicuius  consiliis  occurrere,  obsistere  „jem.  eutgegeutreten" ; 
aperire  suos  sensus,  suain  sententiam  „fid)  offen  autffpiedjen".  5)  Rouiani  omnes 

Italiae  populos  potestati  suae  (imperio  suo)  paulatim  subiecerunt.  6)  Tibi, 
cum  diseipulus  sis,  non  licet  postulare,  ut  magister  ad  tuam  voluntaiem 
se  aecommodet.  7)  Famam  (ob.  dignitatem,  gloriam)  meam  calumniis  ob- 
scurare  frustra  studetis.  8)  Cum  morbus  meus  paulum  levatus  esset, 
medicus  mihi  suasit,  ut  corpus  (valetudinem)  vino  et  iure  curarem. 
Cf.  Levare  corpus  „fid)  aufridjten",  imponere  corpus  lecto,  corpus  applicare  ad  arborem. 
corpus  militibus  saepire,  Corpora  militum  labore  tirmare.  <))  Tarn  summisse  lo- 

queris,  ut  verba  tua  (ober  orationem  tuam)  non  intellegam.  10)  Senes 
corpora  a  frigore  diligentius  defendere  solent  quam  iuvenes.  11)  Amici 
est  eniti  et  efficere,  ut  amici  animum  iacentem  excitet  inducatque  in 
spem  cogitationemque  meliorem.  12)  Noli  diutius  sollicitari  meis  rebus. 
13)  Yestro  beneficio  salvus  sum.  14)  Nisi  mores  tuos  correxeris,  omnium 

amicorum  animos  (ob.  voluntates  studiaque)  abs  te  abalienabis.  ßbenfo:  ali- 
cuius animum  oftendere  „jem.  beleibigen" ;  alicuius  animum  consolari  „jem.  tröften";  ali- 
cuius animum  accendere,  inflammare,  perturbare,  commovere,  sibi  conciliare,  attollere, 
sollicitare  u.  a.  15)  Si  quis  (cf.  386)  inter  Scotos  agrestes  aliquantum  tem- 
poris  versatus  est,  quam  vehementer  animi  eorum  carminibus  patriis 
commoveantur,  non  ignorat.  IG)  Hoc  penitus  animis  vestris  mentibusque 
mandate,  omnia  voluntate  divina  fieri,  nihil  casu  vel  temere. 
230. 1)  Deum  oculis  cernere  non  possumus.  Aetatem  in  studio  philosophiae 


Digitized  by  Google 


231-232. 


-  160 


consumpsi.  Cyrus  ex  curru  desiluit  loricamque  induit.   Xie  $offeffti 
Pronomina  fallen  regelmäßig  auö,  wo  fie  unbetont  ftnb  unb  eine  Unbefrhnintheh  fc 
öeaicfjunc]  unbenfbar  ift;  nur  bei  animu*  (oereinjelt  bei  oculi  unb  aures)  fielen  fie  öfter« 
überflQffiger  SBeife,  5.  58.  Considerate  cum  rest/is  animis  vosmet  ipsi.  Ego  vix  statoe 
apud  animnm  meum  possum.  Malta  cum  animo  suo  volvebat.  Cf.  136,  8.  —  2)  Istu 

scelus  meis  oculis  vidi.  Meo  iudicio  M.  Curtius  a  nullo  Romano  patrü 
amore  superatus  est  Hoo  constat,  Carolam  Qaintum  regno  sua  sponl 
se  abdicasse  (Cf.  174,  4).  Hominibus  fas  est  bestiis  ad  suam  utilitatem  nt 
ftür  gemöhnltd)  flehen  bie  ^offefiwpronomina  hinter  ihrem  6ubft.,  jebod)  bei  ftärfem  $ 
tonung  bor  bemfelben  (bef.  in  ber  ©ebeutung  „eigen").  3>a3  beutfdje  „riaen"  faim  ■ 
bann  burd)  proprius  öberfe^t  werben,  wenn  e«  im  ©egenfa&e  ju  communis  ober  alienas  e 
au«fd)lief$enbe«  ßigentum  („eigentümlid)")  bezeichnet,  b.  h-  einen  folgen  Sefia,  weld} 
jemanb  nidjt  mit  anberen  gemeinfd)aftlid)  Imt,  ober  eine  foldje  ©igenfd)aft,  roeldje  für  jemanb 
d)arafteriftifd)ift  —  3)  Tuo  iure  (=  iure  ac  merito,  recte  ac  merito,  optin 
iure,  instissime;  bagegen  summt  iure  „nad)  frrengftem  9ted)t,  nad)  bem  33ud)tfaben  beS  @ 
ie&c$")  dixisti  Hanmbalem,  omniam  quos  Carthago  tulit  imperatorei 
summum,  apud  Zamam  non  sua  culpa  devictum  esse.  Cicero  suo  ans 
consul  est  factus.  Nunc  abibo,  sed  meo  tempore  revertar.  $»e  ^offeffit 
Pronomina  brütfen  in  gemiffen  Skrbinbungen  baö  für  eine  ^erfon  ober  Sacfjc  $affenb 
rlngcmeffcne,  künftige,  (Belegene,  9tid)tige  au8,  3.8.  Tempore  tuo  pugnas 
(„ju  rcd)ter  3citM);  Claudius  aestu  tuo  Locroa  traiecit  1  „bei  günftiger  &lut*);  Caesar  bost, 
in  suum  locam  elicait  („auf  ein  für  ihn  günftiged  Terrain");  hoc  nostro  iare  poseima.' 
meo  more  „nad)  meiner  gewöhnlichen  ©itte";  Alexander  fortnna  sua  usus  {„mit  feinem  | 
wöhnlidjen  &lüdt")  nullo  resistente  Tigrim  superavit.  Operiri  tempora  sua  „ben  günfiige 
Moment  abwarten";  tmm  occasionera  ex  alieno  incommodo  petere  „frembe«  Unglüd  al 
giinftige  (Gelegenheit  betrafeen".  Naves  suum  numeram  hahebant  „bie  gehörige  rlnjabl' 
Multitudo  ctvium  tota  nostra  est  „ift  und  gan$  ergeben,  geneigt". 
Unm.  Aufteilen  bleiben  bie  beutjd)en  rtbjcftioc  „paffenb,  richtig,  red)t"  bei  Subftanti»e 
uniibcrfe&t;  fo  bei  loco  ober  in  loco  „an  ber  rechten  ©teile",  (in)  tempore  ober  adtempii 
„ju  rechter  3eit",  Per  occasionem  „bei  gftnftiger  Gelegenheit*,  cum  causa  „au«  guten  @run 
ben",  m  triam  redire  „auf  ben  rechten  SBeg  jurürffeb/rcn*',  de  via  decedere  „oom  reebrc 
SBege  abtoeidjen".  Cf.  189. 

231.  $a*  »oöre  ein  purer  ©crmani«mu&;  benn  toenn  ba#  bcutfd)c  ^ofiefitourn  gar  nidjt  ben  Segrü 
be«  «efifce*  ober  ber3ugeb,örigfcit  enthält,  wirb  e«  im  Jatcmifdjen  nicht  burd?  ba«$oi>«f 
ftu,  fonbem  burd)  baö  $  e  m  0  n  ft ratio  (ober  burd)  ba«  Xctcrminatio  mit  einem  paffenbei 
9telatiüfa$c)  auSgebrüdt.  3n  bem  oorgelegten  Safce  mufj  bed^alb  gefagt  »erben  Kor 
'  ober  eo  de  quo  agimus  {di*putamu$,  dtsserimus,  in  quo  rersamur)  loco.  (So  bei&t:  Pl»tc 
noster  „unfer  greunb  ^lato,  unfer  ^Jarteigenoff e,  unfer  «eruf «genoffe,  uniei 
Sanbdmann,  unfer  ©etuäb, römann  ^Jlato";  aber  hic  ober  üle  (idem  kie,  idem  Wt 
Plato  „ber  $lato,  beffen  6d)riften  mir  jefot  lcfen  ober  oon  toeldjem  wir  jefct  fprcd)en".  ^Unfei 
Sdjriftftetler,  unfer  2>idjter,  unfer  Horner"  u.  ä.  heißt  in  ber  Stegcl  einfad)  scriptor,  poeU 
Homerus.  —  ©cfonberd  $u  beadjten  ift  ber  ÄuSbrud  „feine  3e^#  8c'taIier-' 
nur  bann  aetas  sua,  tempora  sua  gefagt  werben  barf,  wenn  entweber  ba«  ©ubjeft  felbft  W 
ber  3eit  a!3  oon  ber  feinigen  fpridjt,  fomit  eine  perfönlidje  «uffaffung  ftattfinbet  (j.  8.  Ciwrc 
in  Bruto  non  de  omnibus  aetatis  suae  oratoribus  loquitur),  ober  wenn  ein  @e genta) 
511  einer  an  bem  ;',eit  oorliegt  (5.  9.  Ipbicrates  fuit  talis  «lux,  ut  non  solum  aetatis  w-' 
cum  primis  compararetur,  sed  ne  de  maioribus  natu  quidem  quisquam  anteponeretar) , 
in  aüeu  übrigen  SäUcn  wirb  iUa  aetas,  illa  tempora  gefagt  ($.  ö.  „Cr  übertrug  biefe*  ®* 
fd)äft  bem  gelehrteften  9Ranne  feiner  3eit";  „(Sr  bewahrte  feinen  ©ofm  oor  ben  oerberWi*w 
Suften  feines  3e^Q^et**')*  —  öcad)te  aud):  Dixi  in  eo  libro,  quem  de  rebus  rusticis  scruw 
„in  meiner  ©djrtft  über  ben  Wderbau";  Cicero  in  eo  libro,  qui  est  de  amicitia  „in  feinem 
93ud)e  über  bie  ^reunbfd)aft". 

2:\2.Da*  9lef(e|it)pronomen  (soi,  sibi,  se,  suus)  rotrb  gebraucht: 

1)  in  Scaie^ung  auf  ba«  ©ubjeft  bc8fc(bcn  ©afceS:  bixettt  «eflcriöUöt, 

j.  ©.  Omne  animal  se  diligit.  Caesar  se  ad  mos  reeepit.  Iustitia  propter  sm  colend» 


Digitized  by  Google 


feine  Sofce,  fonbem  6 abteile;  baber:  Senatui  populus  ipse  moderandi  sui  potesta- 
tem  tradidit  Quis  potest  aut  deBerta  per  se  patria  aut  oppressa  beatus  esse? 
Homo  placabiiis  iniarias  sibi  illatas  facile  ignoscit.  Alexander  militem  incaatias  in 
se  ruentem  hasta  transfixit.  Papirius  Gallo  barbam  suam  permuleenti  seipionem 
in  caput  ineussit.  Me  frater  accuBat  nullo  meo  in  se  merito.  (WuSnaljmen  feiten,  ®. 
Cic.  Br.  220;  Sull.  81  med.;  Mil.  39.)  Cf.  aber  228. 

2)  in  SSejiefning  auf  ba§  Objeft  be§fetben  <5at}e3,  befonbcrS  roemt  a)  stius 
bie  nad)brucf3Dolte  SBebeutung  „ eigen"  (sui  „bie  ©einigen,  Qljrigen", 

sua  „ba3  Seinige,  3fyrige")  fyßt,  J.  93.  Aristidem  sui  cives  eiecerunt. 
Scipio  Syracusanis  suas  res  restituit  Consules  hosten»  in  sua  sede  in  Algido  in- 
veniunt  Caesar  Fabium  com  sua  legione  remittit  in  hiberna.  Volscis  levatis  metu 
mum  ingeninm  ■,  „ttiv  gewöhnlicher  Gljarafter"  i  rediit.  Hanc  pater  suus  de  templo  de- 
doxit.  Desinant  consali  insidiari  domi  suae  „in  feinem  eigenen  $aufe".  Vidi  patrem 
cum  filiis  suis.  Vnlpes  colambam  cepit  in  nido  suo.  Conserva  tnis  siujs.  Fait  hoc 

luctuosam  suis;  —  b)  wenn  ein  Casus  obliquus  uon  quis  quo  mit  bem  Pron. 

p088.  uerbunben  ift,  j.  93.  8m  ruique  mores  fingunt  fortnnam.  Sua  quemque  fraus 
et  suus  terror  maxirae  vexat.  Institia  suuw  caiqne  distribuit. 

«nnu  1.  sollte  jebod)  burd)  ben  ©ebraud)  uon  suus  eine  3  iv  c  ib  c  u  t  ig  ( c  i  t  entftehen,  ober 
bat  baä  Pronomen  gar  feinen  9?  a  dj  b  v  u  i ,  fo  wirb  mit  S9ejug  auf  ba8  Objeft  niebt 
baä  SReflerio,  fonbem  is  gebrauefit,  j.  ©.  Accipiter  columbam  cepit  in  nido  eius  (—  wa« 
würbe  in  nido  suo  bebeuten  ?  — ).  Regem  ipsum  suspectum  habebant  pro  eius  crude- 
litate.  Caesar  Ciceronem  pro  eius  merito  laudat.  Semper  amavi  Bratum  propter 
eius  sammam  ingeninm.  Deam  agnoseimus  ex  operibns  eius.  dagegen  nur  Dens 
cognoscitur  ex  operibns  suis. 

3)  in^innerlid)  abhängigen  9lebenf ätjen,  wenn  fid)  ba§  Pronomen  auf 
ba§  ©ubjeft  beS  vegierenben  ©afceS  bejie^t:  inDtrette  WefleriOität. 
Onnerlttfj  nbtjilngig  finb  aber: 

a)  bie  Sftfer  mit  ut.  ne,  quo,  qoominus.  quin  (ausgenommen  bie  ftolgefdlje  mit 
ui  unb  quin); 

b)  bie  inDirrften  ftragefäfee; 

c)  bie  fonjunfttuifdicn  »elatibfnße; 

d)  bie  $Afee  im  Aec.  c.  inf. ; 

e)  aUe  fonjunftibifaien  9trfcrnfA%r,  weldjc  au*  bem  Sinne  Dr*  im  regier rnben 
Safer  bffinbiittien  ■«ubjrfto  gefurod)eu  finb. 

Hl)o:  Caesar  milites  hortatus  est,  nt  se  seqaerentur.  Iagartha  monnit  milites,  ne 
se  suumque  regnnm  proderent  Höstes  non  dubitabant,  quin  Caesar  legatos  ad  se 
esset  missnrus.  (dagegen;  Nero  tarn  cradelis  erat,  ut  omnes  tum  odissent.)  Nescie- 
bat  dnx,  quid  milites  de  se  dicerent.  Aedni  a  Vercingetorige  petiverunt,  ut  ad  se 
veniret.  Ariovistus  exclamavit,  quid  legati  ad  se  venirent.  Themistocles  domino 
navis  multa  pollicitus  est,  si  se  conservasset.  Cincinnatus  nuntium  aeeepit  se  dictatorem 
esse  factum.  Cincinnato  nuntiatum  est  eum  dictatorem  esse  factum  (cf.  jebod)  234). 
fcmn.  2.  bisweilen  werben  ungenau  in  9iebenfäfcen,  in  benen  fid)  baä  Pronomen  not- 
wenbig  auf  bat  ©ubjeft  be§  regierenben  6afee*  ^urücf  bezieh:,  bie  obliquen  $afu§  uon 
is  ftatt  ber  JReflejriüa  gefegt;  ber  Sdjriftfteller  uerläfjt  in  Meiern  ftafle  ben  Stanbpunft 
be«  SubjcftS  unb  fpridtf  oon  feinem  eigenen  Stanbpunfte  au«.  Cf.  Helvetü  persuadent 
Rauracis,  uti  una  cum  im  proficiscantur.  Verres  Milesios  navem  poposcit,  quae 
eum  praesidii  causa  Myndum  prosequeretur.  Pompeius  suos  omnes  castris  continuit 
ignesque  fieri  prohümit,  quo  occultior  esset  eius  adventus  Socrates  respondit  sese 
meruisse,  ut  amplissimis  honoribus  decoraretur  et  ut  ei  victus  cotidianus  in  pry- 
taneo  publice  praeberetur.  Tirones,  iure  iurando  acoepto  nihil  iis  nocituros  hostes, 
Otacilio  se  dediderunt.  $ied  gefd)tel)t  namenlüd),  wenn  a)  ba$  SJfeftejwum  aud)  auf  ba3 


ftefjen  fönnten  (j.  99.  Sulla  malo  poetae,  quod  epigramraa  in  eum  fecisset,  statim 
praemium  tribui  iussit),  ober  b)  wenn  ber  regierende  3»^  felbft  üon  einem  anbern  6ape 
abfjfingig  ift  unb  im  Acr.  r.  inf.  ober  im  Äonjunftiu  ftebt  53.  Caesar  certior 
tactus  est  omnes  Beigas  contra  populum  R.  coniurare,  quod  vererentur,  ne  ad  eus 


■tttftf  ^tein-  «epctUorlum.  7.  «IuPobc  II. 


11 


S 

Digitized  by  Google 


233—234. 


—  162 


(sc.  Beigas)  exercitns  noster  adduceretur).  —  Umgefebjt  merben  ebenfo  nngena 
bisweilen  in  inbifatiüifdjen  9?ebenfäfcen  ftatt  ber  obliquen  Äafu*  t>on  is  bie  5R  e  f  l  e  1  i  t> 
gefefct,  oljne  bafc  fiel)  ba«  Pronomen  au|  baS  Subjeft  beö  9?ebenfape«  juriief  beliebt ;  eS  ftnbe 
bann  gemifiermafeen  eine  3ßifd)ung  ber  biretten  mit  ber  obliquen  SRcbc  ftatt,  $.  * 
Centum  boves  dux  militibas  dono  dedit,  qui  secum  in  expeditione  faerant.  Epa 
minondas  ei,  qui  sibi  ex  lege  praetor  successerat,  exercitum  non  tradidit  Chry 
sogönus  hunc  sibi  ex  animo  scrupuluin,  qui  se  dies  noctesque  stimulat  ac  puugit 
ut  evellatis,  postulat  Dexio  hic  non  ea,  quae  privatim  sibi  eripuisti,  sed  unirurn 
abs  te  filium  flagitat.  Cic.  Rose.  6 ;  Sali.  lug.  61,  1 ;  66,  1.  $iefe  Ungenouigfeit  in- 
(iJebraudK  be*  9ieflejrit>#  gegfct  ber  Umgangftfpradje  an  unb  ift  nidjt  nacb^ua^men. 
Hltm.  3.  3m  (Sinne  be«  eingcfdjobenen  „fooiel  an  i&m  liegt"  lagt  man  regdmöBk 
quantum  in  se  (ober  ipso)  est,  J.  ©.  Unus  ille  rem  publicam  sustinuit,   quam  exer- 
citns odio  consulis,  quantum  in  se  fuit,  prodebat. 

233. 1)  Themistocles  Atheniensibus  persuasit,  ut  sibi  (cf.  232,  3)  ob.  ips> 
(cf.  235)  salntem  snam  committerent.  Themistocles  tanta  gratia  Athenis 
floruit,  ut  cives  ei  (ja  nidjt  $ibi,  benn  bei  Sonfcfuttofafc  ift  nidjt  innerlich,  abhängig' 
salutem  suam  committerent.  2)  Socratem,  quo  Athenae  sapien  Hörem 
tulerunt  neminem,  sui  cives  (cf.  232,  2)  capitis  damnaverunt.  3)  Allo- 
broges  Umbrenum  oraverunt,  ut  sui  misereretur.  Allobroges  pre- 
eibus  impetraverunt,  ut  Caesar  sui  misereretur.  4)  Polyphemus  oculo 
privatus  Telemum  quendam,  vatem  nobilissimum,  illam  calamitatem 
sibi  praedixisse  recordatus  est.  5)  Stulti  vitia  sibi  insita  raro  vident. 

6)  Stulti  non  vident,   quantopere  arrogantia  sua  aliis   sit  derisui 

7)  Darens,  cum  vitae  finem  sibi  adesse  sentiret,  ut  duo  sui  filii  apud 
se  essent,  optavit.  8)  Dens  homines  proereavit,  ut  sibi  parerent  et  aii- 
quando  seewn  (ob.  cum  ipso)  beati  essent  9)  Ulixes  socios  adhortatus 
est,  ut  secum  cavernam  Polyphemi  ingrederentur.  10)  Pausanias  Co- 
lonas,  quod  caput  Phrygiae  erat,  se  contulit  ibiqne  consilium  et  patriae 
et  sibi  ipsi  perniciosum  cepit  11)  Carthaginienses  Magonem  cum  classe 
sua  in  Hispaniam  miserunt.  12)  Curius  munera  a  Samnitibus  oblata 
(cf.  228)  repudiavit  13)  Caesar  victoria  parta  in  urbem  reversus,  qua  erat 
animi  magnitudine,  indulsit  omnibus,  qui  arma  contra  eum  tulerant. 

14)  Avari  semper  in  metu  sunt,  ne  pecunia  a  furibus  sibi  auferator. 

15)  Dionysius  minor  interrogatus,  quid  tandem  Plato  et  philosophia 
sibi  profuisset,  libere  respondit  hoc  sibi  profuisse,  ut  iacturam  regw* 
et  atrocitatem    temporum    suorum  placide    tranquilleque  perferrei 

16)  Tarquinius  supplex  urbes  Etruriae  obiit  atque  Veientes  maxime 

et  Tarquinienses  oravit,  ne  se  filiosque  mos  in  conspectu  suo  perire 

sinerent.  17)  Caesar  permisit,  ut  Quinctilis  mensis  a  suo  nomine  Mas 

appellaretur.  18)  Clodius  Optimum  quemque  sie  vexavit,  ut  furor  emt 

non  diutius  posset  ferri. 
234.  3n  ben  beiben  erften  ©ufcen  be^ie^t  fid)  ba3  SReflcrtoum  auf  baS  in  bem  regierenben  ^nfinitif 
Iiegenbe  allgemeine  ©ubjeft  „man"  (lateinifd)  quis),  fo  ba&  biefe  Säfce  aufeulöfen  fh>: 
1)  Deforme  est,  ti  quis  de  se  praedicat.  2)  Difficile  est,  aliquem  sua  ritia  noristc.  (Cf. 
aud):  Est  honestius  alienis  iniuriis  quam  re  sua  commoveri,  b.  f).  „burdi  boi  eigene 
Snterefte").  —  3n  ben  brei  legten  Säften  ift  baS  SHeflejto  infofern  gegen  232,  3,  aW  W 
©ubftantio,  auf  melcqe«  e«  fid)  be^ie^t,  in  bem  regierenben  Safte  nid)t  Subjeft,  fonbern  ein 
obliquer  ÄafuS  ift.  3ebod)  ift  in  allen  brei  Säften  ber  Sadroerb>lt  fo,  bafc  ba*  beyigtifr 
©ort,  toenn  audj  nid)t  grammatifd),  fo  bod)  logifd)  baS  Subjeft  beö  ^auptfafte«  ift.  Senn  ab 
Ariovisto  responsum  est  ift  gleid)  Ariovistus  respondit;  a  Caesare  invitor  gleich  Caesar 
rae  invitat;  Faustulo  spes  fuerat  gleid)  Fans  tu  Ins  speraverat.  Jn  Säften  mit  ben  üb» 
perfönlidjen  Serben  piget,  pudet,  paeniiet  u.  a.  gilt  bie  ^erfon,  beren  ©efiu)l  erregt  wirt, 
ftet«  al*  Subjeft,  alfo:  Pudet  eum  neglegentiae  suae.  Id  opto,  ut  paeniteat  eos  tuitoü> 


—  163  -  235—236. 

235.  52cm,  btefer  ©ebraudj  fmbct  fid)  tut:  in  bei  nad)flaffifd)en  octt  non  Qurtiud  an;  bic  Mtaififer 
überladen  of)ne  «ebcnfen  bic  richtige  9luffafiung  foldjer  $weibeutigen  SluSbrudSweifen  bcm  fiefer, 
gebraudjoi  bie  Pronomina  in  Oratio  obliqua  nad)  bcn  in  457,  IV  gegebenen  Siegeln  unb 
toenben  ipse  mit  93e($ug  auf  baö  ©ubjeft  be$  £>auptfafcc3  mein  fdjledjtweg  ui  bem  Qrotdt  an, 
um  eine  3weibeutigfeit  \u  befeitigen,  fonbern  nur  bann,  wenn  eine  befonbere  $eroorljebung 
oer  ^erfon  notwenbig  ift,  wenn  ipse  alfo  aud)  in  birefter  Siebe  fteljen  würbe.  Cf.  Ario- 
vistus  respondit:  magnam  Caesarem  iniuriam  facere,  qui  suo  adventu  vectigalia  sibi 
deteriora  faceret;  quod  tibi  Caesar  denuntiaret  se  Aedaorum  iniurias  non  neglecturum, 
neminem  ««cum  sine  sua  pernicie  contendisse.  dagegen:  Caesar  centuriones  incasavit: 
quid  tandem  vererentur  aut  cur  de  sua  virtute  aut  de  ipsius  diligentia  desperarent.  — 
Helvetii  ita  cum  Caesare  egerant:  Quod  improviso  unum  pagum  adortus  esset,  ne  ob 
eam  rem  aut  suae  magnopere  virtuti  tribueret  aut  ipsos  deapiceret  —  Gallorum  legati 
Caesari  dixerunt:  si  forte  pro  sua  dementia  ac  mansuetudine,  quam  ipsi  ab  aliis 
audirent,  statuisset  Aduatucos  esse  conservandos ,  ne  se  armis  despoliaret.  —  Iu- 
gurtha  legatos  ad  consulem  misit,  qui  ipsi  liberisque  vitam  peterent.  —  Cartha- 
giaienses  pudebat  adeo  se  spretos,  ut  sedentibus  ipsis  ad  Romana  moenia  alia  porta 
exercitus  Romanus  in  Hispaniam  duceretur. 

236.  5)a$  reeiprote  Pronomen  „cinnnDer.  gegenfeittg"  wirb  audgebrüdt: 

%)  burd)  inter  nos,  inter  vos,  ioter  se,  (inter  ipsos),  wobei  ba«  9ieflejnöpronomen  im 
Bcc.  obeTS)at.  regelmä&ig  wegfällt:  Inter  nos  amanus  „wir  lieben  un8  unter  einanber" ; 
mter  t  os  odistiB ,  inter  se  diffidunt; 

Änm.  L  Inter  ipsos  pflegt  nur  bann  $u  fteljen,  wenn  baS  beutfdje  ein  an b  er  fid)  auf  einen 
obliquen  ÄafuS  be$ie§t,  $.  33.  Sancta  sit  societas  civium  inter  ipsos.  Hominibus  inter 
ipsos  societas  haec  est.  Dna  spes  salutis  est  istorum  inter  ipsos  dissensio. 

Ämn.  2.  Die  8<it>c :  „trüber  müfien  fid)  unter  einanber  lieben";  „SMr  wollen  und  unter 
rinanber  oerbinben"  finb  nid)t  Fratres  se  inier  se  amare  debent ;  nos  inter  nos  coniun- 
gamus  gu  übcrfejjen,  fonbern  Fratres  inter  se  amare  debent;  inter  nos  coniungamus, 
weil  bie  hn  reeiprofen  JBerfjölintffe  ftcfjenben  ^erfonen  felbft  ©ubjeft  finb.  dagegen: 
Amor  patriae  nos  inter  nos  coniungit,  weil  ba3  ©ubjeft  t>on  ben  im  reeiprofen  SJer- 
tialrniffe  ftc^enben  ^erfonen  ocrfdjteben  ift.  Cf.  Cic.  fam.  5,  7,  2;  Caecil.  34;  Yerr.  3,  98. 

b)  burd)  alias  alium.  alii  alios.  (alter  alter  am.  feltener  uterque  aUerum  ober  uterque  utrwn- 
quef  wenn  non  gweien  bie  Siebe  ift); 

c)  burd)  SEÖieberfjolung  (^arntare)  be3  betreffenben  ©ub ftantinS,  (wobei  inter  se 
nod)  Einzutreten  fann),  jj.  JB.  Homines  hominibus  (inter  se)  prodesse  debent;  cires  mm 
rivibus  armati  certavernnt;  sapientes  sapientibus  amici  sunt.  Cf.  236,  13. 

Kmn.3.  35er  3)eutfd)e  fefct  oft  aud)  bei  reeiprotem  «erfjältni*  baö  einfad)e  ^Jerfonal- 
pronomen;  er  fagt  j.  8.:  „$ie  ©olbaten  ermunterten  fid)  (=  fid)  einanber)  jur  Xapf  erfett". 
3)cr  l'ateincr  aber  fagt  nidjt  Milites  se  ad  virtutem  exhortati  sunt,  weil  biefe  Sluäbrud«* 
weife  nur  bebeuten  tonnte:  „3)ie  ©olbaten  ermunterten  jeber  fid)  felbft  $ur  fcapferfeit", 
fonbern  fefot  ftatt  se  nielmefjr  inter  se.  Cf.  „Söarum  janft  tf)r  e  u  d) "  cur  inter  ros  alter- 
camini?  „Die  SSerfdjworenen  blidten  fid)  fjeimlid)  an"  coniurati  inter  se  aspexerunt. 
•$iefe  Änfidjten  wiberfpred)en  fid)"  hae  sententiae  inter  se  repugnant.  (Äuönabmen 
feiten  unb  nur  bann,  wenn  bie  fjanbelnbcn  ©ubjefte  al*  eine  ®efamtt)cit  gebad)t  werben, 
bie  fid)  felbft  jum  Objeft  einer  Xfjätigfeit  mad)t,  3.  Sö.  Caes.  b.  g.  5,  38,  5,  2,  25,  1;  7, 
28,  3;  6,  37,  10). 

1)  Hümmes  inter  se  (ob.  alius  alium  ob.  alii  alios)  amare  debent  (ob. 
homo  hominem  am.  debet).  Inter  nos  aspeximus  ob.  alius  alium  ober, 
roetm  oon  nur  $  ro  e  i  ^ßerfonen  bic  SRebe  ijt  alter  alterum  aspeximus.  Milites 
ad  virtutem  inter  se  (alius  alium)  cohortati  sunt  (ob.  miles  müitem  — 
cohortatus  est).  2)  Cum  Xerxes  ingentem  exercitum  Hellespontum  tra- 
duxisset,  Graeci  inimicitiis,  quas  inter  se  exercuerant,  compositis  arma 
contra  bar  bar  um  tulerunt.  3)  Athenienses,  tantum  aberat,  ut  concordia 
inter  se  coniuneti  salutem  publicam  augerent,  ut  saepe  inter  se  obtre- 
ctarent  magisque  inter  se  ipsos  inviderent  quam  ceteris  hominibus.  4)  Sci- 
pio  et  Hannibal  virtute  bellica  pares  inter  se  (ob.  alter  altert)  fuerunt. 
5)  Exercitus  non  plus  quingentos  passus  inter  se  aberant.  6)  Vir  et  uxor 

!!• 

Digitized  by  Google 


837—338. 


-  1(4  — 


ex  animo  inter  se  amare  debent.  7)  Cleopatra  et  Antonius  superare  lu- 
xuria inter  se  studuerunt.  8)  Eteocles  et  Polynices  certamine  singulari 
alter  alterum  hastis  transfoderunt.  9)  Piratae  etiam  ignoti  inter  se  alii 
alios  adiuvabant.  10)  Res  publica  n 08  inter  nos  coniunget.  11)  Non  omi- 
serunt  spem  fore,  ut  res  publica  $e  inter  ipsos  reconciliaret.  12)  Aetas 
aetati  succedit.  Dies  diem  trudit.  13)  Virtus  virttUi  tarn  simüis  est  quam 

Vitium  vitio.  Cf.  audj:  Mauas  manum  lavat.  Diem  ex  die  exspectavi.  Vir  virura 
araplexus  delrahebat  eqao.  Uominem  hominis  incommodo  saam  aagere  commodam 
contra  naturam  est.  Moriens  e  domo  in  domnm  migrare  videbator.  Tribunus  tribn- 
nnm,  centario  centarionem,  eqaes  eqaitem,  pedes  peditem  accepit    14)  Tenebrae 

tantae  quondam  eruptione  Aetnaeorum  ignium  finitimas  regiones  obscura- 
visse  dicuntur,  ut  per  biduuni  nemo  hominem  homo  agnosceret.  15)  Alii 
aliud  placet  ob.  aliis  alia  placent.  16)  Alius  alia  re  utilior  est.  17)  De 
iisdem  rebus  alias  aliter  iudicas.  18)  Alius  aliunde  venit.  Soldjc  allgemeine 
(Sintetlungdfä^e  mie:       er  eine  t  tun  tiefe*,  bec  anberc  jened"  brüdt  ber  Lateiner 
mit  befonberer  Jtürje  burd)  einen  einzigen  2a[\  au8,  tnbem  er  $u  alius  ein  jmeite*  alius  m 
üerfduebenen  5tafu«  ober  bie  Wboerbien  aliter,  alias,  alio,  alibi,  aliunde  fugt;  alfo:  Alias 
aliud  agit  =  alii  alia  agant.  Alii  aliter  vivunt.  Gelten  trat  ber  Lateiner  bie  bem  $«t= 
fdjen  entfprecbenbe  umftänblid)e  ÄuSbrudSroeife  (5.  53.  Cic.  Br.  186;  Top.  79;  Leg.  2,  47). 
237.  iöSäbrenb  inter  st  als  reeiprofeä  Pronomen  »cinanber,  gegenteilig"  bebeutet  unb  bit 
©leid)$eitigfeit  zweier  $anblungen  bejeidmet,  Reiften  invieem  (unciceronianifd))  unb  vteiv 
sim  entmeber  „abroedjfelnb,  medn'clmeife"  (b.  b  „bann  ber  eine,  bann  ber  an- 
bere")  ober  „ umgefefjrt,  binwieberum",  bqetdjnen  alfo  eine  91  broedjäl ung,  Sib- 
lin ung,  5.  33.  Homines  ricissim  dormiant  et  vigilant.  Defatigatis  inricem  integri  sac- 
cedant.  Etrasci  multis  invieem  casibus  victi  victoresqae  faerunt.  Terra  florere,  deinde 
ricissim  horrere  potest.  Snbtilitatem  orator  ab  Academia  mutaatur  et  ei  ricissim  red- 
dit  ubertatem  orationis.  Cum  ipse  dixerim,  te  ricissim  volo  aadire.  Qaidqaid  iastum 
est,  id  etiam  honestum  r/Ws«i//ique,  qaidqaid  est  honestam,  id  etiam  iastum.  —  Kita* 
unb  baS  Slbjeftiu  mutuus  bekämen  eine  foldje  ©egenfeitigfeit,  aud  roeldjer  eine  Verbinblid)f«t 
ober  bie  Verpflichtung  aur  Vergeltung  Ijervorgeljt,  baber  eä  befonber«  üom  Vorgen  unb  Veihen 
unb  gegenfeitigen  £icbe«bienften  überhaupt  ftct)t,  j.  V.  Pecaniam  mutuam  dare ;  mutoa  bene- 
ficia;  mutans  amor;  fac  valeas  meque  mutuo  diligas.  Seltener  t)at  mutuo  bte  fdjlidite 
Vebeutung  üon  vicissim  (j.  33.  Aestas  maritimi  mutuo  accedentes  et  recedentea). 
?lnm.  1.  (54  ift  jtoar  roafjr,  bafi  fdjon  bei  2ioiu4  (6,  24,  7;  9,  43,  17)  invieem  unb  ricissim 
bie  ©cbeutung  „einanber,  gegenfeitig"  haben,  bod)  liegt  fein  ©runb  vor,  roeSbalb  roir  uni 
beim  fiateinfdjreiben  nid)t  an  Den  flaffifdjen  ®ebraud)  balten  wüten. 
Kirnt.  2.  $a£  9tb|eltiu  allemus  bejeidmet  bie  regelmäßig  iortgetjenbe  ( umf  djidjtigc)  Hb-- 
n>cd)8lung  jm>ifd)en  ^meien,     33.  alternis  diebns  «einen  lag  um  ben  anbem,  alle  $n*i 
läge";  alterni  versus  „$>iftid)en" ;  alternis  (sc.  viribus)  canere  (unflaffifd)  alternatim 
unb  alterno). 

2.  Pronomina  demonstrativa. 

238.1)  Hie  (od«)  ift  ba§  $)emonftratio  ber  1.  <ß*rfon;  c§  roeift  auf  einen  ©egen^ 

ftanb  b,in,  melier  entroeber  leibhaftig  uor  ben  3lugen  be§  SRebenben  ftety,  ober 

non  bem  er  mit  folcfyer  fiebfyaftigfeit  fnridjt,  bafc  berfelbe  bem  geiftigen  Huge 

al§  gegenwärtig  oorfcfyroebt.  Hic  bejeidjnet  alfo  ba3,  roa§  bem  SRebenben  räum» 

(id),  seit  lief)  ober  bem  ©ebanfen  nadj  ba8  nädjfte  ift:  hic  homo  ift  juroeilen 

gerabejU  gleid)  ego.  Cf.  Hic  locus  „biete  Stelle,  wo  id)  bin  (ober  mir  finb)";  hic  Laelios 
„ber  bicr  anroefenbe  Cäliu«";  hie  dies  „ber  beutige  lag";  haec  tempora,  hi  mores  „bie  jefcigen 
3eiten,  bie  beutigen  Sitten";  haec  causa  „bie  »orliegenbe  9?cd)tSfad>e" ;  per  hos  annos  ,m 
ben  legten  Sobj«1";  hic  Über  „bie  oorliegenbe  Sd)riftw;  hoc  imperiam  „unfer  9ietd>".  Nihil 
raalo  quam  hanc  vitam  relinqaere.  Per  hanc  dextram  obtestor  te,  ut  hos  caros  habe&s. 
Capitolium  saxo  qaadrato  sabstractum  est,  opas  vel  in  hac  magniticentia  arbis  M 
ber  je&igen  ^irad)t  ber  Stabt")  conspiciendam. 


—  1G5  — 


238 


2)  Igte  [ovtog)  tft  ba§  Stemonftratio  ber  2.  s$erf on ;  e8  bejeitf)net,  namentlich 

in  SReben  unb  ©riefen,  aüe§,  roa§  bem  SRebenben  örttid)  ober  jeitlicb,  ober 

in  ber  Sßorfteflung  gegenüber  unb  in  folctjer  93ejiel)ung  ftef)t,  bag  er  e8 

mit  tu  {vos,  tuus,  vester)  anreben  fönnte:  iste  ift  juroeiten  gerabeju  gleidj 

tu  ober  tuus.  Cf.  Iste  locas  „tiefe  ©teile,  wo  b u  bift  (ober  i b r  feto)" ;  ista  subsellia 
vacuefacta  sunt  „bic  93änfe  in  beiner  9?cüje".  Tsfo  tuo  benefioio  minuisti  rei  publica« 
rnaiestatem.  Ista,  quae  cos  dicitis,  sunt  tota  commenticia.  Quamdin  etiam  furor 
iste  tuus  nos  eludet  ?  Desinite  tandem  furere ;  quis  istum  furorem  diutiua  tolerare 
potest?  Hud)  wedjfelt  tuus  mit  iste,     ®.  Me  tuus  sonus  et  suavitas  ista  delectat. 

3>  llle  (ixeivog)  ift  ba§  3>emonftrath>  ber  3.  $erfon;  e$  beseitet  ba3,  roaS 
bem  föebenben  nad)  SRaum  ober  3«*  ober  in  ber  SBorfteÜung  entfernt  liegt, 

35.  Ille  locus  „bic  bortige  ©tcue";  Ma  tempora  „jene  vergangenen  (bamaligen)  3*it*n"; 
Uli  consules  „bie  bamaligen  .Himmln",  Wae  art.es  „bie  bereit*  erwähnten  fünfte".  Si 
Mos,  quos  iam  videre  non  possumus,  neglegis,  ne  his  quidem,  quos  tides,  consuli 
putas  oportere  ?  Catulus  non  antiquo  Wo  more,  sed  hoc  nostro  fait  eruditus.  Quae 
Uta  scelera  vidistis  „wo«  habt  tt>r  bamal*  »erbred)erifd)e*  gefcbro!" 

Hnm.  1.  3n  33e$ieljung  auf  bie  Säorte  beä  JRebenben  felbft  bient  hic  niriit  nur  jur  Angabe  befjen, 
ma*  er  im  fcugenblidc  fagt  ober  foeben  gefagt  bat  ($.93.  Hoc  dico;  haec  habui,  de 
amicitia  quae  dicerem),  fonbem  e*  bient  aud)  jur  Änfünbigung  oon  etwa*  ftolgenbcm, 
$.93.  In  Äunr  modum  locutus  est  „er  fprad)  in  folgenber  SBeife";  verba  eins  haec 
fuerunt;  hoc  contendo  ,,id)  ftelle  folgenbe  Behauptung  auf";  his  vor  bis  usus  est;  eius 
belli  causa  haec  fuit  u.  f.  m.  ©od  jebod)  ba*  ftolgenbe  bem  93orhergef)eiiben  nadjbrürflid) 
gcgenübergefteQt  ober  entgegcngeftent  werben,  fo  wirb  „jene«,  ba*  Wacbfolgenbe"  mit  iüud 
ober  illa  eingeführt,     9).  Hoc  quidem  durum  est  et  acerbum,  Ulud  vero  ferri  non 

potest  Sed  hoc.  (ba*  eben  Wcfagte)  commune  vitium,  Ulud  (ba*  ftolgenbe)  Epicuri 

proprium,  quod  censet ....  Sed  haec  leviora,  Ufa  vero  gravia.  Cum  multa  dura 
sunt,  tum  iüud  imprimis,  quod .... 

flmn.  2.  Die  Leutra  hoe,  illud,  id  (aud)  sie  unb  Ua)  werben  oft  fo  gebraust,  bafe  jt<  auf 
einen  folgenben  Gfcbanfcn,  welcher  bie  weitere  Äudfütjrung  (©pfjregcff)  enthält,  uorbereiten; 
befonber*  häufig  weifen  fie  fo  auf  einen  Inf.  ober  Acc.  c.  inf.,  oft  aud)  auf  fonjunftionalc 
9cebenfäpe  bin,  &.  93.  Hoc  maxime  laudabile  est,  semper  aliquid  pro  re  publica  facere. 
IUud  ipsum  eum  delectabat.  peccare.  Inter  omnes  hoc  constat,  virorum  esse  fortium 
toleranter  dolorem  pati.  Illud  intellego,  omnium  ora  in  me  conversa  esse.  Iüud 
vereor,  ne  quos  da  m  privata  amicitia  Iugurthae  transversos  agat.  {Ita  ad  me  scripsit, 
sibi  meam  commendationem  maximo  adiumento  fuisse.)  Cf.  aud)  369,  9lnm.  1. 

flnm.  3.  llle  (faft  ftet*  nadjgefteflf)  weift  oft  auf  eine  allbefannte  Sache  bin,  j.  33.  Socrates 
Ule  „ber  mofjlbelannte,  berühmte  6.".  Illa  severa  Lacedaemo.  Medea  illa  quondam 
ex  Ponto  profugit;  notus  Ule  Ephialtes  „jener  berüchtigte  (Spr)iolte^".  Sud  biefer  93e* 
beutung  oon  ille  erflärt  e*  fid),  wie  e*  mit  hic  öerbunben  werben  fann,  j.  33.  Hoc  illud  est 
(„bic*  ift  ber  befannte  9lu*fprud)"),  quod  Pisistrato  a  Solone  responsum  est.  Hic  ille 
est  „ba*  ift  ber  befannte".  Hic  ille  egregius  annus  nunc  instat,  —  Much  bead)te  man, 
bafc  beutfdje  ÄuSbriide  wie  „ein  SWann  wie  $ora$;  ein  fo  au*gcjeidmctcr  Dichter  wie  So* 
pt>ofIe# :  Seute  wie  bie  (Sburonen;  ein  fo  tapferes  93olf  wie  bic  Spartaner"  im  Vateinifdjen 
beiden:  Horatius  ille,  praeclarus  ille  poeta  Sophocles;  Eburones  Uli  (oerädjtlicb  isti); 
fortissimus  ille  Lacedaemoniorum  populus.  Cf.  179.  —  befonber*  gebräud)lid)  ftub  9lu* 
brüde  wie:  illud  Piatoni»  ober  Ulud  Platonicum  „ber  befannte  9lu*fprud)  beä  ^lato" ; 
illud  Homeri  ober  iUud  Homericum ;  laudatur  a  doctis  Ulud  Hesiodium,  quod  eadem 
mensura  reddere  iubet,  qua  aeeeperis,  aut  etiam  cumulatiore,  si  possis.  •  Ticico  /////'/ 
wirb,  wo  ein  anberer  Äafud  als  ber  o  m.  ober  91  c  c.  erforberlid)  ift,  burd)  id  quod  dictum 
est  ab  aliquo  erfe&t,  j.  33.  „Die«  gebt  au«  bem  bmlidjcn  9fu«fprud)e  be«  £>oraa  tftxvox" 
hoc  apparet  ex  en,  quod  ah  Horath  praeclare  dictum  est.) 

$nm.  4.  Iste  fmt  oft  ben  92ebenbegriff  bt$  33eräd)tlid)en  unb  Serb^a^ten,  weil  e§  aud) 
in  bem  gerid)tlid)en  ©prad)gebraud)e  oon  bem  (Gegner,  ,m  weldjem  ber  ffiebner  ftcb  binwenbet, 
gebraucht  wirb,  wie  Gicero  in  ben  Sieben  gegen  33errc3  iste  faft  auSfchliefelid)  oon  3?erre* 
gebraucht.  Exponam  vobis  nunc,  Quirites,  ex  quibus  generibus  hominum  istae  copiae 
comparentur.  Mars  alter,  nt  isti  („biefe  V'eute"  volunt.  (Daß  umgefehrt  iste  aud)  loben  - 
ben  Sinn  fyabtn  fann,  beweifen  ©teilen  wie:  Cum  isla  sis  auetoritate,  non  debes,  M. 
Cato,  arripere  maledictum  ex  trivio.) 

Änm.  6.  3m  Deutfdjen  wirb  öfter*  bei  $inweifung  auf  etwa*  gan$  33eftimmte*  „foldjer" 
gebraucht  ftatt  „biefer",  $  93.  „«uf  folche  Seife,  foldjc*  fprad)  er"  u.a.:  im  ?atei» 


239-242. 


—  166  — 


nlfdjen  talis  nur  im  (Sinne  her  Berallgemetnerung,  j.  93  tali  modo  „fo  ungefähr"  gw[cn 
Aoc  modo  (=»/«)  „fo";  to/ta  dixit  „fo  etwa*,  baS  enoa"  gegen  Äaec  dixit  „bie4  fagte 
er,  btcö  waren  feine  Sorte",  (au*  ha  er  ialiaque  cum  dixisset  neben  haec  atque  eius- 
dem  generis  complara  .  .  pronuntiantur). 
239.  $\vax  fann  ce  an  aüc  ÄafuS  non  Ate  gelängt  werben,  aber  gcmöfmlid)  tritt  e#  nur  an  bie  au* 

s  aufcgefjenben  formen  huiusce,  hosce,  hasce,  hisce.  SBenn  man  biefe  enflirira  an  ben  Kon. 

sing.  fcängt,  fo  fage  man  nid)t  hicce,  haecce,  hocce,  fonbem  hiee,  hatte,  hoct, 

240. 33ci  £inroeifung  ouf  jroei  bereit«  genannte  ©egenftänbe  bebeutet  hie  „ber 

\t%XtXtu,  ille  „Dft  tXftttt",  j.  93.  Ignavia  corpus  hebetat,  labor  firmat ;  iOa  mata- 
ram  senectutem,  hic  longam  aduleacentiam  reddit.  Caesar  benefieiis  atqae  munificenü» 
magnas  habebatur,  integritate  vitae  Cato;  Ute  mansuetndine  et  misericordia  clani 
factus,  Äwtc  severitas  dignitatem  addiderat.    *J|icf)t  feiten  aber  werben   bie  5öejic= 

jungen  gerabe&u  umgefefyrt,  non  guten  ©cfyriftfteüera  jebod)  nur  bann,  wenn 
ber  juerft  genannte  unb  beim  od)  mit  hic  bezeichnete  ©egenftanb  roenigfiens 
bem  ©ebanfen  unb  ben  üöerrjättniffen  nach,  bem  Spreajenben  narjer  pe^t. 

Tanad)  beurteile  man  folgenben  ciccronianifd)en  @afc:  Cave  Catoni  anteponaa  SorraUi» , 
huius  enim  facta,  Vitus  dicta  laudantur  (bem  JRebenben  fte^t  dato  räumlich,  unb  jeitltd) 
nätjer  als  <Sofratc3).  93ci  SiuiuS:  Melior  tutiorque  est  certa  pax  quam  sperata  victoria; 
haec  (i.  e.  pax)  in  taa,  Uta  (i.  e.  victoria)  in  deorum  poteBtate  est  (§annibal  wimfdjt 
ben  ^rieben,  ba&cr  haec). 

Sinnt.  1.  Otme  »ejiebung  auf  $wei  genannte  Nomina  betfet  Ii ic- ille.  wenn  fte  einanber  gegen; 
übergefteüt  fmb,  „ber  eine  —  ber  anbere"  non  einer  werter  bezeichneten  klaffe,  j. 
Homines  alii  aliis  studiis  dacuntur ;  hic  honoribus  petendis  operam  dat,  ille  quaestni 
deditus  est. 

«nm.  2.  93o  bie  iPe^ung  oon  felbft  Har  ift,  fann  für  „ber  erftere  —  ber  lepterr" 
aud)  alter  —  alter  genommen  »erben,     9?.  In  civitate  plurimum  possant  gratis  et 
eloquentia,  quarum  alteram  („bie  Icfetcre")  vereor,  aiteram  metuo.  28o  e3  bagegen  am 
|d)ärfere  93eftimmung  anfommt  ober  wo  hic  unb  ille  fd)on  in  bemfelben  ©afre  mwenbat 
finb,  fann  man  ftatt  hic  —  ille  aud)  prior  —  posterior  ober  superior  —  inferior  gebrauaVn, 
£.  9?.  Cam  duo  sint  genera  decertandi,  onnm  per  diseeptationem,  alteram  per  vim. 
cnmqne  illud  proprium  sit  horainam,  hoc  beluarum :  confugiendom  est  ad  potteritu. 
8i  uti  non  licet  superiore. 
241.  Hoc  (id,  illud)  dico  „foüiel  (ober  nur  fobiel)  fage  id)' ,  hoc  (id,  illud)  oonstat  „i<" 
oiel  (ober  nur  fo  oiel)  ftebt  feft":  ber  Wadjbrud  Hegt  auf  bem  93egriff  „fobiel",  inbem 
eine  beftimmte  £fjatfad)e  ober  ein  einzelner  ^unft  mit  9?ad)brud  herborgcljobcn  loirb.  dagegen 
tan  tum  dico  „ich  fage  nur";  tantam  constat  „t$  ftebt  nur  fefr":  ber  Wadjbrurf  Hegt  auf 
bem  begriff  „nur".  Cf.  Hoc  dico  (ober  Aor  conatat)  virorum  esse  fortium  toleranter 
dolorem  pati.  Illa  omnia  mitto:  hoc  dico... .  Maltis  argnmentis  nunc  non  ntor: 
dico,  te  verum  accusatorem  esse  non  posse.  Nihil  dico  arroganter,  tantum  dico  totos 
dies  atque  noctes  de  re  publica  me  cogitare.  Cic.  Verr.  1,  155  ;  Phil.  2,  20;  Mar.  78. 
Hoc  scio  „(nur)  fönte!  weife  id)";  tantum  scio  „id)  weife  nur".  —  1)  Hoc  dico, 

mollitiam  huius  aetatis  multo  maiorem  esse,  quam  quae  maioram  tempo- 
ribus  fuit.  2)  Hoc  dico,  praeeepta  Academiooriim  alia  fuisse  atque  Stoi- 
corum;  utra  meliora  vel  rectiora  fuerint,  hic  tecum  non  ambigo. 
242. 3)a§  3)emonftratit>  hic,  (weniger  oft  Me  unb  iste),  in  SBerbinbung  mit  einem 
attributioen  Hbjeftiu  nimmt  gern  beS  9tocb,brucfg,  jumeilen  auch,  be§  föb,gtymu3 
roegen  ein  ftarf  tjeruorfjebenbeS  tarn  $u  ftd).  2llfo  hic  tarn  immensns  campus; 
hae  tarn  variae  artes;  illud  tarn  parvum  regnum;  (ftatt  tnagnus  tritt  alS* 
bann  tantus,  ftatt  mxdti  tot  ein,  g.      tantum  hic  vir,  haec  tot  exempla). 
3n  bcrfelben  Seife  ftnbet  ftd)  tarn  aud)  neben  tot  ($.  93.  Tot  tarn  opalenti  tyranni,  tot  fo* 
efferatae  gentes,  tot  tarn  praeclari  imperatores),  neben  9i  e  1  a  1 1  d  c  n  (j.  93.  ouibtt*  taniü 
rebus)  unb  5^fl9cwörtern  bef.  in  inbireften  5ra9enr  h-  ®«  Omitto,  cuitts  tarn  inhuaisni 
et  ingrati  animi  fuerit  in  vobis  tyrannum  inveniri.  Quae  tanta  fuit  contentio,  4oaffl 
ego  non  suaeeperim  ?  —  i )  Quoniam  hanc  tantam  cladem  aeeepimus,  quam- 
vis  iniqua  condicio  pacis  tolerabilior  quam  bellum  videtur  esse.  2)  Hoc 


167  — 


243-245. 


tantum  bellum,  tarn  vetus,  tarn  late  dispers  um  quis  unquam  arbiträr  etur 
ab  uno  imperatore  confici  posse?  3)  Una  et  consentiens  vox  est  Cae- 
sarem  rei  militaris  peritia  atque  prudentia  civili  ceteros  omnes  Romanos 
longe  8tipera8se;  sed  hic  tantus  vir  litteris  quoque  operam  magnopere 
dedit  librisque  conscriptis  insignem  laudem  tulit. 

13.  Sein,  bie  Subftontioa  vir,  riri  unb  poetae  finb  &u  f treiben.  Tenn  im  flatetnifdien  wirb  ba« 
blofee  $emonflratio  [hic,  is,  ille)  gebraudjt,  wo  wir  im  2)eutfd)en  auf  ein  oorljerge&ens 
be*  Komm  proprium  burd)  bie  ©attungSbegriffe  unb  litel  „biefer  SRann,  bitje  ftrau, 
biefer  3)ic^ter,  biefer  ftürft  (&elbf)err,  ©eleljrte,  SRebner  u.  f.  w.),  biefer  berühmte  Wofop&, 
biefer  grofee  (Staatsmann,  biefe  unglüdlidje  Äönigin"  u.  f.  w.  ot)ne  befonbcreS  @emid)t  unb  nur 
juu  Erinnerung  an  bie  fd)on  genannte  ^Jerfon  jurüdweifen.  28cnn  alfo  $.  3J.  oon  ÄtöfuS  bie 

SRcbe  war  unb  bann  gejagt  wirb:  „wenn  wir  nun  bebenfen,  bafj  biefer  gürft  fo 

fagt  ber  fiateiner  nur  eum,  ftärfer  illum.  Cf.  Apud  Helvetios  longe  nobilissimus  fuit  Or- 
getorix;  is  („biefer  ÜKann")  coniarationem  fecit.  De  Pompeio  ita  dicam,  ut  iusta  laus 
ei  („biefem  SWanne,  biefem  gelb^errn,  biefem  großen  StaatSmanne"  u.  ä.)  tributa  videatur. 
(ÄuSnatymen  nur  bei  befonberer  $eroorf)ebung  ber  ©ebeutung  ber  ^erfon.) 
•Änm.  1.  (Sbenfo  meibet  e3  ber  Satemer,  einen  Eigennamen  in  einem  neuen  Safce  ofjne 

jwingenben  ©runb  $u  Wieb  erholen;  er  gebraust  bafür  einfad)  teil«  is  teil«  ille. 
Hnm.  2.  Taä  beutfdjc  „ba3  bezeugt,  baoon  ift  Beuge,  baoon  legt  Beugni«  ab,  bafür  bient 

jutn  Seweife"  Reifet  lateinifd)  (ofne  hinzugefügte«  Temonfrratio)  testis  est,  indicio  ext,  de- 

clarat  u.  ä.,  feiten  eins  rei  testis  ober  testimonium  est,  (aber  bei  relatioem  9tnfd)luffe 

ftet«  ctti  rei  indicio  est,  cuius  rei  testis  est). 

'44.Neocles,  pater  Themistoclis,  generosus  fuit;  w  uxorem  Halicarnasiam 
civem  duxit;  ex  ea  (ob.  qua)  natus  est  Themistocles.  Is  (ob.  gut)  cum 
parentibus  minus  esset  probatus,  quod  liberius  vivebat,  a  patre  exhere- 
datus  est.  Quae  contumelia  eum  non  fregit,  sed  erexit;  quo  factum  est, 
ut  brevi  tempore  illustraretur.  $n  f)tftorifd)er  ©rjä&lung  oerwenbet  ber  ?a; 
teincr  ba3  Pronomen  hic  nur  feiten  für  baS  beutfdje  „biefer",  nämlid)  nur  bann,  wenn  ber 
betreffenbe  ©egenftanb  entioeber  im  Ginne  oon  „biefer  lefctere"  einem  anberen  ©egenftanbe 
gegenübergeiteüt  wirb,  ober  wenn  ein  öegenftanb  nad)brüdlid)  alö  ein  gegenwärtiger  $eroor= 
gehoben  unb  gleidjfam  oor  bie  Slugen  gerüeft  werben  fott  (=  «biefer,  oon  bem  wir  Ijicr  ie&t 
reben,  ber  jefct  ben  ^egenftanb  unferer  StarfieUung  bilbet").  SBenn  aber  ba«  beutfdje  „biefer" 
in  ber  (hjä^Iung  fdjledjtweg  auf  einen  ebengenannten  ©egenftanb  jurüdweift,  fo  gebraucht  ber 
Sateiner  is  (ftärfer  iüe)  ober  baö  ocrfnüüfenbe  SRelatiö  qui. 

3.  Pronomina  determinativa  (is,  idem,  ipse). 

245.  $a§  Pronomen  is  bebeutet : 

a)  „berfelbe,  ber,  biefer,  ber  genannte,  er",  roenn  auf  etroaS  fd)on 
ausbrücflich  benanntes  ober  hinlänglich  9lngebeutete§  (sJJerfonen  ober  Sadjcn) 
jurüefgeroiefen  wirb,  um  an  baSfelbe  einfach  roieber  ju  erinnern  ober  auch 
um  t§  näher  ju  bezeichnen,  oon  anberem  ju  unterfcheiben  unb  heroorjuheben, 

j.  Servus  mens  anfugit,  wr  est  in  provincia  tua.  Maltitudo  Philopoemenis  senten- 
tiam  exspectabat;  praetor  is  tum  erat  et  omnes  eo  tempore  auetoritate  anteibat. 
Cf.  243  unb  244. 

Hnm.  1.  3n  Sä&en  wie:  „ßicero  Ijarte  oicle  greunbe,  unter  if)nen  ben  9ltticu3  unb  Sul^ 
pidu«"  wirb  ba*  beutfdje  „unter  itjnen"  (ober  „barunter"),  weldjed  nad)  Angabe 
be«  ®attung«begriff*  einzelne  al«  unter  benfelben  gehörig  namhaft  madjt,  gemöb,nlid)  burd) 
inter  qnos,  in  puikus,  (ex  quibus),  in  his,  feltener  (meift  unflaffifd))  burd)  in  eis,  ex 
eis,  inter  eos,  in  his  etiam  u.  bergl.  überfe^t. 

?lnm.  2.  911«  eigentümlich  ift  $u  merfen,  bafe  in  öe^ug  auf  eine  fd)on  genannte  ^Jcrfon  fiatt 
be«  einfadjen  is  mit  ftärferem  3?a(hbrude  bie  6ub)tantioa  homo,  vir,  femina,  mulier  (aber 
ofme  §in£ufügung  oon  Ate  ober  ille)  gefefet  werben,  5.  Ut  rationem  Plato  nullam 
afferret  (vide,  quid  homini  tribuam  „fict)e,  wad  id)  auf  ib,n  gebe"),  ipsa  auetoritate 


946—249. 


—  168  — 


me  frangeret.  Cf.  Cic.  Tnsc.  1,  49;  5,  61.  Sali.  Ing,  70.  5  u.  9,  3.  Caes.  b.  g  b 
58,  6. 

b)  „berjenige,  ber",  roenn  e§  burd)  einen  folgenben  SRelatiofafc  närjer  erflär 

roirb,  SB.  Caesar  in  Germaniam  legatos  misit  ad  eos  civitates,  qnas  superioribu 
annis  pacaverat.  In  omni  Gallia  eorum  horainum,  qui  aliqao  sunt  honore,  gener, 
snnt  dno.  ?a  9?elattt>fa^  fonn  auch  »oranfteben,  cf.  260.) 

c)  „ein  foldjer,  berartiger,  oon  ber  9lrt" ,  wenn  e$  auf  einen  folgen 
ben  ftonfefutiu*  ober  flomparatiofat}  f)inroeift,  $.      Non  is  snm,  ut  me*  m 

maximc  delectent.  Ea  est  gens  Romana,  qnae  victa  qniescere  nesciat.  Ego  t*  Fun 
qui  nihil  unqnara  mea  potins  quam  meorum  civiuin  causa  fecehm. 
246.  Statt  ig  —  qui  fteb,t  feiten  hic  —  qui,  jebodj  nur  bann,  wenn  ber  Hebenbe  ben  ©egaifrcn 
ol*  einen  gegen  tu  Artigen  nacbbrücflicb  heroorbeben  unb  gleicbfam  fonfretoor  bie  Äugen  ftcllr 
min.  Cf.  auch:  His,  qnae  sunt,  legibus  non  paruistis  „ben  hier  beftehenbeu  ©efefcen" 
cum  his,  qui  sedent,  iudieibus. 

2-17.  ©ciuöbnlirf)  roirb  is  nur  bann  turggclaffcu,  roenn  e§  unbetont  ift  unb  mi 
bem  Welatiu  in  bemfelben  ftafuS  ftct)t;  fcltener  unb  auffälliger  ift  biete 
laffung  bei  Ungjeidjljeit  ber  SlafuS.  $)al)er  biirfte  nur  in  bem  erften  ber  Ott 

gelegten  Sä^e  IS  auffallen.   Cf.  jebodj :  Xerxes  praemium  proposuit,  qui  (—  ei  qiu 
invenisset  novam  voluptatem.  Maximum  est  pericnlum,  qui  (=  im  qui)  maxime  timent 
Miseranda  vita,  qui  (=  eorum  qui)  se  metui  quam  amari  malunt.  Inter  pbilosophoi 
constat,  qui  (—  tum  qux)  unam  habeat,  omnes  habere  virtutes.  Cf.  Caes.  b.  g.  6.  22 
2;  1,  80,  6;  6,  31,  6;  4.  2,  1;  2,  11,  4.  b.  c.  1,  76,  4;  2,  25,  6;  3,  78,  4. 
Slnm.  1.  iHegelmäfcig  fallt  is  in  allgemeinen  ÜJcbanfcn  unb  ©entenjen  weg,  100  audb 
mir  neben  „Derjenige,  welcher"  einfach  „wer"  ober  „je ber,  wer"  fagen,  $.  33.  Maximum 
ornamentum  amicitiae  tollit,  qui  ex  ea  verecundiam  tollit.  Sapienter  cogitant.  q*> 
temporibus  secundis  casus  adversos  reformidant.  Quem  nunc  demuleet,  mox  e*t 
laesura  voluptas.  Terra  nunquam  sine  usura  reddit,  quoti  aeeepit.  —  dagegen  barf 
is  nicht  feblen,  wenn  Don  beflimmten  Sßerfonen  ober  ©adjen  bic  Siebe  tft  ober  bec 
^emonftrattobegriff  bebeutfam  ift,  befonberS  wenn  berfelbe  nach  bem  3?elatwfat)e  ftebt, 
Hostis  apud  maiores  nostros  is  dicebatur.  qui  nunc  peregrinus  dicitur. 
Accusant  ii,  qui  in  fortunas  huius  invaserunt  „gerabc  biejenigen  Stute,  welche  .  .  "  A 
quo  plurimum  sperant  homines,  ei  potissimum  inserviunt. 
Kran,  2.  3«  ©flfcen  wie:  „3<b  babe  ben  greifen  Ct.  SRarjmu*,  benfelben  welcher  lorent 
wiebererobert  hat,  in  meiner  Sugenb  wie  einen  ÄlterSgenoffen  geliebt",  „pr  einen  Kein« 
würbe  Q,  SRctelluS  gehalten,  berfelbe  welcher  im  punijchen  Äriege  Äonful  ioar"  roir& 
„berfelbe  welcher",  welche*  eine  befannte  Iljotfacbc  ober  eine  jur  htftoiifchen  Crtenherun^ 
be«  SeferS  bienenbe  9?cbenbemerfung  bNufügt,  nicht  burd)  ülem  qtii,  fonbern  burd)  in  qn 
überfe&t.  Cf.  Novisti  Epicumm  tum,  qui  omnia  ad  voluptatem  referenda  esse  vohm. 
Florebat  etiamtum  ea  quae  paulo  post  incendio  deleta  est  Carthago.  Filius  L. 
Pisonis  erat  tius,  qui  primus  de  pecuniis  repetundis  legem  tulit.  Cf.  17.  a. 

248.2)a  ba§  Pronomen  is  faft  regelmäßig  ausfällt,  roenn  e§  bei  einem  gtoeiien 
93erbum  ober  Subftantio  ba$  beim  erften  fteb,enbe  dornen  im  gleiten  Hofus 
roieberlrolen  roürbe,  fo  fmb  bic  folgenberma&en  abjuänbern:  1)  Virtas 
amicitias  conciliat  et  conservat  ob.  virtus  amicitias  et  conciliat  et  con- 
servat OÄuSnafjmen  uid)t  gerabe  feiten,  $.  ©,  Caes.  b.  c.  2,  3,  3  Massiiienses  certiores 
facit  tosqut  hortatur;  2,  9,  2;  10,  3.  Cic.  leg.  1,  42;  off.  3,  47;  Cat.  m.  54;  Verr.  1 
46;  4,  103  u.  ö.)  2)  Avium  et  pennae  et  ossa  aöre  repleta  sunt.  3)  Caesar 
Pompeium  ad  Pharsalum  devicit  atque  (ja  ntt^t  ac  oor  folgenbem  2)ofale!) 
usque  in  Aegyptum  persecutns  est.  4)  Prisci  Graeci  Cererem  legifersni 

et  vocabant  et  venerabantur.  —  (3umeilen  wirb  is  im  ^weiten  OJliebc  fogar  bei  lln 
gleicht)eit  ber  ÄafuS  wcggelaffen,  ^.  3?.  Vercingetorix  suw  tuba  Signum  dat  atqne  « 
oppido  eduxit  „unb  führte  fie  bjnauö"). 
249.  1)  Dax  hostium  captivos  prodnei,  produetos (qne)  in  tentorio  suo  occidi 
iussit.  2)  Parare  libertatem  magnum  sine  dnbio  est  atqne  illustre, 
neque  ita  rarnm;  partam  tueri  maximnm  et  rarissimum  est  facinns. 


—  169  — 


250—251. 


3)  La  t  rem  es  viatorem  occi  derart,  occisum  ex  arbore  suspenderuntw  4)  Athe- 
nienses  m isenin t  Delphos  consultum,  quidnam  facerent  de  rebus  suis; 
cotisulentibus  Pythia  respondit,  ut  moenibas  ligneis  se  munirent.  5)  Ver- 
ginge to rix  omnem  ab  se  equitatum  noctu  dimisit;  discedentibus  manda- 
vit,  ut  suam  quisque  civitatem  adiret,  6)  Pisistratus  carmina  Homeri 
dispersa  antea  atque  confusa  collegisse,  coüecta  disposnisse  dicitur. 
7)  Mohammedes  Meccanorum  civitate  potitos  gentes  vicit  finitimas, 
victas  igni  ferroque,  ut  ad  sua  (ob.  ipsius)  sacra  se  applicarent,  com- 
pnlit.  8)  Philippus  Olynthiorum  urbem  non  tarn  vi  armornm  quam 
proditione  captam  militibus  diripiendam  permisit,  direptam  delevit 

Unm.  Übrigen«  büte  man  fid)  oor  ju  häufiger  ftntuenbung  biefe«  «ebraudje«;  brrfelbc  tft  bei 
£ioiu*  tjäufig,  aber  bei  Gtcero  feiten. 

250.  1)  Classis  Britannorum  maior  est  quam  Gallornm  ober  qnam  classis 

Gallornm  (ja  md)t  qnam  ea  Gallorum!).  Senn  ein  unb  ba^felbc  mit  einem 
Attribut  ocrjef>cnc  dornen  im  gleichen  Äafu«  juoeimal  im  nämlichen  Sn&e  ober  in  juoei  eng 
jufammenf/ängenben  Säfcen  erfd)einen  follte,  fo  fällt  eS  an  $ioeiter  ©teile  oor  bem  ©enitiu 
ober  einem  befjen  Stelle  oertretenben  Attribute  ofrie  jebc  $inroeifung  weg.  3m  $5eutfd)en 
gebrauchen  mir  an  weiter  Stelle  ba«  Pronomen  „ber,  bie,  ba«»\  $.  „$ie  Stade  be« 
lerenj  lefe  \<b  lieber  al«  bie  be«  ^lauru«**  Terentii  fabulis  magis  delector  quam  Plauti. 
Necessitatis  inventa  antiqaiora  sunt  qnam  voluptatis  „al«  bie  be«  Vergnügend". 
Portas,  qai  Menelai  dicitur.  Selbft  wenn  bei*  JTafu«  be«  gemeinfamen  9?omen«  ba«  $roeite 
Wa!  ein  o er fdji ebener  ift,  fällt  ba«  Konten  meiften«  cinfad)  weg,  $  S3.  Quis  potest  con- 
ferre  vitam  Trebonii  mm  Dotabeltne  (sc.  vitä)?  Jntellego  ex  unius  tua  Tita  pendere 
omnium  (sc.  vitam).  (£«  gefd)ief)t  jebod)  niebt  feiten,  bajj  ba«  gemeinfame  Ronen  roiebertjolt 
roirb,  befonber«  roenn  ber  Äafu«  be«fclbcn  ba«  jnjeitc  SKal  ein  uerfdjiebener  ift,  j.  Nulla 
est  celeritas,  quae  possit  mm  animi  neleritate  contendere.  Omnium  animantium  figuram 
vincit  hominis  figura ;  —  ober  ftatt  be«  ©enitio«  wirb  ba«  abgeleitete  Hbjcftfo  gefebt, 
tf.  Terentii  fabulis  magis  delector  quam  Plaut inis  (ober  burd)  eine  SJerriirjung:  quam 
Plaulo).  Piatonis  libri  non  multum  dissident  ab  Arisloleleis  (ob.  ab  Aristolele).  Rhenus 
agrum  Helvetiorum  a  Germanis  („oon  bem  ber  (Germanen")  dividit.  Videtisne  captivorum 
orationem  nun  perfugis  1  „mit  berjenigen  ber  Überläufer")  convenire?  Hoc  non  solam  ex 
hominam  more,  sed  etiam  ex  bestiis  [=  ex  bestiarum  more)  intellegi  potest.  $iefe  tut* 
fihrste  9lu«brudn>eife  Reifet  Comparatio  eompeadiaria  (cf.  551,  21).  2)  Dei  praeeeptis 

magis  parendum  est  quam  hominum  ob.  humanis  ob.  quam  praeeeptis  ho- 
minum  (ja  md)t  quam  iis  hominum!).  Corpus  dormientis  iacet  ut  mortui. 
3)  Syracusarum  urbis  pars  una  dicebatur  Insula;  in  ea  erant  aedes  sacrae 
complures,  sed  duae  longe  ceteris  antecellebant:  Minervae  una  et  altera 
Dianae.  4)  Gladii  equitum  Eomanorum  longiores  erant  quam  peditum, 
ut  ex  equis  contingere  hostes  possent.  5)  Mores  Romanorum  moribus 
Graecorum  multis  in  rebus  dissimiles  fuisse  constat. 
Hnm.  ?av  3>cmonftrat!D  (hic,  ille,  iste)  tritt  nur  bann  £u  bem  GJenitiu,  menn  eine  nadv 
brüdlidje  .frtntoeifung  auf  einen  im  $orfjergef)enben  fd)on  befprodjenen  ober  aübefanuten  C^egen- 
ftanb  ftarrpnbet,  3.  58.  Nullam  virtus  aliam  mercedem  desiderat  praeter  kanr  laudis 
et  gloriae  „au&er  bem  eben  ermähnten  (ob.  in  9lebc  ftetjenbett)  SJofme  be«  iHutjme«".  Cum 
omnis  arrogantia  odiosa  est,  tum  Ula  ingenii  multo  molestissima.  Haec  non  tarn 
acrem  diligentiam  desiderant,  quam  est  Ula  poetarum  „wie  bie  aObcfanntc  ber  lidjter". 

251. 1)  Ea  (tanta)  ira  mihi  minatus  est,  quae  (quanta)  etiam  placidissimos 

exaeerbaret  SBenn  bei  Subftantiocn,  tueldje  burd)  einen  nadjfolgenbcn  JRelatio*  ober  Äon^ 
fttutrofafc  erft  näfjet  beftimmt  werben,  ber  beutfcfje  unbefrimmte  Slrtifel  „ein"  ben  Sinn  oon 
„rtn  foldjer,  ein  fo  grofeer"  &at,  fo  ift  berfelbe  im  ?ateinifd)en  ftet«  burd)  is,  (ille),  tantus 
ja  überfein,  ©.  Videndum  est,  ut  ea  liberalitate  utamur,  quae  noceat  nemini.  Habe- 
ns eum  consulem,  qui  decretis  vestris  parere  non  dubitet.  Ariovistus  iantos  sibi  Spiri- 
tus sumpserat,  ut  ferendus  non  videretur  „einen  Übermut,  ber  ib,n  unerrrfiglid)  erfdjeinen 


Digitized  by  Google 


252—353. 


-  170  - 


liefe".  Parta  tanta  victoria  est,  ut  populus  omnia  consequi  posse  sibi  Tideretur  „e 

imitbc  ein  ©feg  erfaßten,  toclrfjcr  baä  S3o!f  glauben  Hefe,  . . ".  3m  $lural  fe$lt  fn  btqet 
ftaflc  im  Deutfdjen  ber  «rttfel,  §.  Caret  eb  vitiis  („er  ifl  frei  Don  Skiern"),  quibus  aii 
non  facile  possnnt  obsistere.  Hic  locus  nunquam  vacnas  fait  ab  eis,  qui  vestram  caa 
sam  defenderent  ( „tum  SRännern,  roeid)eM).  Rustici  in  iis  elaborant,  qnae  nihil  omni;, 
ad  se  pertinere  sciunt  („in  fingen,  weldje").  2)  Persuade  tibi  patrem  (tuumi  et 

amore  te  prosequi,  qno  nihil  maius  cogitari  possit.  3)  Facile  is  impe- 
rator  exercitum  potest  continere,  qui  se  ipsnm  continei.  Id  aetatis  es 
ut,  quid  rebus  tuis  conveniat,  ipse  videre  possis.  4)  Titus  Pomponius 
Atticus,  cum  ea  aetate  viveret,  qua  res  publica  Romana  bellis  dome- 
sticis  vexabatur,  cavit,  ne  civilium  dissensionum  bellorumque  partieeps 
esset  5)  Nemo  est,  quin  eam  doctrinam,  quae  laude  virtutis  careat 
parvi  aut  nihili  haberi  facile  videat  6)  Isocrates,  quamquam  luce  fo- 
rensi  caruit,  tarnen  eam  gloriam  assecutus  est,  quam  mea  quidem  sen- 
tentia  nemo  orator  postea  est  adeptus.  7)  Hannibal,  ubi  in  Galliam 
cisalpinam  advenit,  statim  tanta  industria,  celeritate,  fortitudine,  con- 
silio  uti  coepit,  quanta  vix  in  ullo  umquam  imperatore  fuerant. 
252. 1)  Homo  memoriam  habet  eamque  (ober  et  eam  ob.  atque  eam  ob.  et  eam 

quidem)  infinitam.  Um  bic  nähere  93eftimmung  eine«  Begriffes  mit  9?ad}brucf  ^eroorju^cben, 
roirb  baä  beutfdje  „uno  (unb  bat,  unb  nod)  baju)"  ftatt  burd)  et  quidem,  ar 

quidem  oft  and)  burdj  et  is,  isqae,  atque  is,  et  is  quidem,  (negatto  nee  is)  auSgebrürft  Ct 
Unam  rem  explicabo  eamque  maximam.  Uno  atque  eo  facili  proelio  caesi  ad  Antinm 
hostes.   Epicurns  una  in  domo  et  ea  quidem  angnsta  qnam  magnos  tenuit  amicorum 
greges!  Galli  legionem  neque  eam  plenissimam  propter  paucitatem  despiciebant  Ste 
jdeljt  fid)  bic  mit  9?ad)brud  f)crt>orget)obene  nöfjcrc  SJefrimmung  auf  ba8    rä b i f  o t  ober  ben  ganzen 
6 a & ,  fo  ftvljt  in  biefem  %aüc  baS  Neutrum  beä  Pronomen«  is,     SB.  Te,  Marce  tili,  annum 
iam  andientem  Cratippum  idque  Athenis  abundare  oportet  praeeeptis  philosophiae. 
Apolloninm  doctum  hominem  cognovi  et  studiis  optimis  deditnm  idque  a  puero. 
2)  Columbus  tribus  navibus  iisque  male  instruetis  in  Americam  navigare 
ausus  est.  3)  Quereris  idque  tuo  iure.  Parisiis  nunc  habito  idque  haud 
proeul  ab  aede  Beatae  Mariae  virginis.  4)  Insatiabiüs  quaedam  cupi- 
ditas  discendi  sciendique  nobis  insita  est,  nemo  ut  dubitare  possit,  quin 
natura  humana  ad  veritatem  investigandam  trahatur  et  rapiatur  atque 
id  nullo  emolumento  provocata.  5)  Da  mihi  quaeso  cultrum  et  eum  acu- 
tum. 6)  Da  mihi  sis  (cf.  310,  1)  securim  nec  eam  hebetem.  7)  Linguam 
momordi  idque  (ob.  ftärfer  et  momordi,  cf.  Hnm.)  tarn  vehementer,  ut  san- 
guis  emicet.  8)  Ad  defendendum  Timotheum  etiam  Iason,  tyrannus 
Thessalorum,  Athenas  venit  idque  cum  magno  periculo  suo.  9)  In  L. 
Torquato  oratore  multas  litteras  fuisse  nec  eas  medioeres,  sed  interiores 
et  reconditas  Cicero  auetor  est. 

SSnm.  „Unb  ^roar",  auf  ein  S8erb  be^üglid),  fann  mit  befonberer  Äraft  aud)  burd)  ei  mi* 
Söicberffolung  bed  SB  e  r  b  ä  überfeftt  werben,  j.  Erepti  estis  ex  crndelissimo  in- 
teritu  et  erepti  sine  caede.  SÄlmlid):  gener  mens  et  Piso  gener  „mein  Sdjttriegerfoön 
unb  itoar  mein  Sd)tuiegerfof)n  S^ifo".  Lex  est  lata  a  tribuno  ei  a  Curione  tribuno.  Cf. 
506,  1. 

253.  2)a§  Pronomen  ipse  „felbft,  er  felbft  (unb  fein  anberer)"  tjebt  einen  ®egem 
ftanb  im  ©egenfatj  ju  anberen  nadjbrücflicb,  fyeroor.  $)aljer  b,at  e3  aud)  bie 
93ebeutungen  „oon  felbft,  gerabe,  eben,  perfönlid),  genau,  allein, 
an  fid),  fcfjon,  fogar,  unmittelbar,  rein,  wirflieb,,  roab,r,  eigent  = 
liel)*  u.  f.  ro.  —  1)  Triginta  dies  ipsi  <ober  aud}  quattuor  hebdomades 
ipsae)  sunt,  cum  avia  mea  mortua  est.  Cf.  Crassus  triennio  ipso  minor  erst 
qnam  Antonias.  Athenis  decem  ipsos  dies  tui.  Talliola  mea  praesto  fnit  natali  no 


-  171  -  254. 
»>*>  die.  2)  Thraces  Alcibiadi  ademerunt  omnia,  quae  secum  attulerat; 
ipsum  capere  non  potuerunt.  3)  Thebis  in  templo  Herculis  valvae  re- 
pagulis  clausae  subito  se  ipsae  apemerunt,  4)  Post  ipsum  proelium  ingens 
tempestas  exorta  est.  5)  Divitiae  ipsae  neminem  mortalem  beatum  reddere 

possunt.  Cf.  Aliud  est  ars  ipsa,  aliud  quod  propositum  est  arti.  Ignoratio  rerum,  e  qua 
ipsa  exsistunt  saepe  horribiles  formidines.  6)  In  ips  oexordio  COmmentationis  tuae 
res  qnaedam  ineptae  inveninntur.  Nnnc  dicam  de  accnsatione  ipsa. 
7)  Xunc  ipsum  (=  nunc  cnm  maxime)  apud  te  esse  velim.  ©o  au$:  tum 
tpsum  „gerabe  bamalä"  =  illo  ipso  tempore  ober  tum  maxime.  8)  Cato  Uticae  mor- 
tem ipse  sibi  oonscivit.  9)  Non  amatis  nisi  vos  ipsos  (ober  aud)  vos  ipsi). 
3?ei  bcr  llberfcftung  be$  beutfdjen  fei  b  f t  ift  auf  bcn  St  afu$  tum  ipse  $u  adjten,  meldjer  fid) 
nadj  bem  im  @cbanfcn  liegenben  ©egenfafre  ridjtet,  j.  ©.  Cato  manus  sibi  ipse  intulit 
it*egenfa$:  „fein  onberer").  Veritas  se  ipsa  defendit,  Nosce  te  ipsum.  Non  egeo  medi- 
ana: me  ipse  consolor.  Miles  fratrem  suum,  deinde  se  ipsum  interfecit.  Eodem  modo 
erga  amicum  afiectns  sum,  quo  in  me  ipsum.  3cbod)  f)äufig  finbet  fid)  ber  9t  om.  ipse 
ipsi  mit  ©cjug  auf  baS  Subjeft,  wo  ber  C*egenfa&  eigentlich  einen  Casus  obliquus  verlangte, 
befonberS  wenn  ipse  bem  ^erfonalpronomcn  ttorau$gef)t,  j.  93.  Non  potest  exercitura  is  con- 
tinere  imperator,  qui  se  ipse  non  contineat.  Nequiquam  sapit  sapiens,  qui  ipse  sibi 
prodesse  non  potest.  3«  V**  mer  Ver  8e  u«  f-  ro-  t^tt  'P8e  fl**8  }m  Wow.,  J.  39.  Virtos  per 
*e  ipsa  placet.  Mbcr  nad)  metnef,  robismet,  vosmet  etc.  fteljt  ipse  bei  bcn  bcften  @d)rift* 
fteüern  faft  ftetS  in  gleidjem  Äafuä;  (9lu8nal)men  nur  bei  ftarf  marfiertem  ©egcnfafc,  $}• 
Cic.  off.  1,  115;  de  nat.  d.  3,  47;  Liv.  2,  12,  7;  5,  23,  10).   10)  Si  nos  ipsi  lau- 

damus,  opus  non  est  alios  nos  laudare.  11)  Arcem  per  nos  ipsi  defen- 
dimus.  12)  Discipnli  non  magistris,  verum  sibi  ipsis  (ober  aud)  sibi  ipsi) 
discunt.  13)  Nero  in  sacris  certaminibus  ipse  se  victorem  pronuntiare 
solitus  est,  non  praeco.  14)  Lentulum  omnibus  ac  mihi  ipsi  antepono. 
15)  Neglegis  tuum  ipse  commodum  (weniger  gut  tuum  ipsius  commodum). 
3nwr  bdfet  „mein  eigene«  §au3"  mea  ipsius  domus,  „nnfere  eigenen  ©efdilüffe"  nostra 
iptorum  decreta  (cf.  71,  Wnm.  1);  aber  wenn  bie  ^crfon  beS  Subjeft«  mit  ber  be«  Pron. 
possess.  eine  unb  btcjelbe  ift,  t'o  iteht  ipse  roeit  häufiger  im  9?oni.  aI3  im  Öcn.  Cf.  Eam 
fraudem  veetra  ipsi  virtute  vitaatis.  Non  solum  hostes  timebat,  sed  suosmet  ipse  cives. 
Hannibal  suamet  ipse  fraude  captus  abiit.  Suis  ipsa  viribus  dissolvitur  tribunicia  po- 
testas.  Ille  imprudens  suus  ipse  accusator  fuit.  Ex  suis  ipsi  scriptis  cognosci  possunt. 
Ct  jeboeb  Cic.  Mur.  9;  Liv.  1,  28,  4;  10,  16,  4  u.  öfter.  16)  Carolus  XIL,  rex  Sue- 

corum,  sua  ipse  (weniger  gut  ipsius)  culpa  periit.  17)  Vestra  ipsorum 
causa  hoc  feci.  18)  Athenienses  ad  bella  cum  Persis  gerenda  per  se 
ipsi  plures  naves  praebuerunt  quam  cuneti  Graeci  reliqui.  19)  Vel  (ob. 
eiiatn)  doctissimi  homines  errare  possunt  „©elbft"  —  „fogar"  Reifet  vel  ober 
eti*M  (cf.  199,  8).  20)  Sapiens  ipse  per  se  beatus  est.  21)  Robur  ipsum 
exercituum  Graecorum  in  militibus  gravis  armaturae  fuit.  22)  Demo- 
sthenes  nemini  ne  Ciceroni  quidem  cedit.  w 3 e  1  b f t  n t d» t w  =  „nldjt  einmal" 
NU  ne  -  qnidem  (cf.  256).  23)  Supra  ipsum  balneum  habito.  24)  Hannibal 
urbi  ßomae  non  semel  imminens  (ob.  vi  armisque  non  semel  minitatus 
est,  sed)  nunquam  ipsum  impetum  in  eam  fecit 

&tm.  3Kan  büte  fitb,  baS  beutfdje  er  felbft  burch  is  ipse  nrieberjugeben  ftatt  burch  ipse, 
h-  8.  Accipio,  quod  dant;  mihi  enim  satis  est,  ipsis  non  satis  („für  fle  felbft").  Is 
ipse  Reifet  üielmebr  eben  biefer,  gcro.be  er,  j.  ©.  Ea  ipsa  ars  mihi  placet.  Id 
ipsum  cupio. 

ftatt  tarn  ift  ipsa  $u  fefren.  SBenn  bad  beutle  „fdjotl"  fooiel  bebeutet  wie  „fogav 
8ind>",  fo  ift  e«  burd)  ipse  ober  üor  tyronomtnibu«  unb  Bboerbien  bureb,  vel  ju  überfein; 
»om  bat  auöfdjlieplid)  temporale  93cbeutung.  Cf.  Pompeius  socios  ipso  nomine  ac  ru- 


255— 2ö7.  —  172  — 

more  defendit.  Saepe  clamore  ipso  militum  magnas  copias  pulsas  esse  audirimus.  Re 

ita  esse  rel  („fchon")  ex  hoc  intellegi  potest  ober  vel  inde  apparet.  Non  solura  adventi 
mali,  sed  etiam  metas  ipse  affert  calamitatem. 

25:>.  Ipse  qnoqne  (ober  et  ipse)  bezeichnet,  bafj  einem  ^weiten  ©ubjefte  bas 
felbe  «Prdbtfot  (Attribut)  beigelegt  wirb,  welche«  fäon  bem  erften  *i 

f  oin ni t ,  j.  ©.  Frater  meua  Romae  eat;  ego  ipse  quoque  (ob.  et  ip$e)  propediem  Roma 
proficiscar.  Darens,  cum  caedi  süos  videret,  mori  voluit  et  ipse.  Scipio  obvius  fa 
Hannibali  ipsi  quoque  ad  exploranda  loca  progresso.  Credo  ego  tos,  socii,  et  ip? 
rerncre.  (Statt  et  ipse  form  and)  ba«  Äboetbium  item  gebraucht  werbeu.  3U  bfnurta*  i 
bafi  Gicero  unb  Cäfar  ftatt  et  ipse  auSfcbliefcHd)  (?)  ba«  einfache  ipse  (ober  ipse  qaoqae.  n-, 
Stetgerung  ipse  etiam)  gebraueben  (Cic.  ad  Att.  8,  7,  1?;  inv.  2,  7?;  Caec  68?;.  - 
Idem  brüeft  au«,  bajj  bemfelben  Subjefte  jwei  oerf  ajiebene  ^ßräbi 

fttte  (Attribute)  beigelegt  merben,  j.«.  Terra  salutiferas  herbas  giguit  enden 
>{ue  nocentes.  Cono  se  contnlit  ad  Pharnabazum,  satrapem  Ioniae  rundem  que  generui 
regia.  Qai  fortis  est,  idem  est  fldens.  Viros  fortes  eosdem  bonos  esse  volumus. 
9lnm.  Idem  wirb,  ioenn  bie  an  ^weiter  Stelle  angegebene  ©eftimmung  eine  ber  erfteren  äbt 
liebe  ift,  burd)  „äugleid),  ebenfalls,  gleichfalls"  überfefrt;  (tnb  aber  bie  beiben  & 
ftimmungen  entgegengefefct,  fo  muß  idem  burd)  „bagegen,  bennodj,  trofcbem,  ba 
bei"  gegeben  werben.         Quomodo  hunc  accusas,  cum  idem  („ba  bu  boch")  laude 
illum?  Alcibiades  laboriosus,  sed  idem  („babei  aud)")  luxuriosus  erat  Cf.  Cic.  Tu» 
2,  65;  5,  30;  Cat.  ra.  4. 

256.  Etiam  tjat  fteigernbe,  oermetjrenbe,  heruorfyebenbe  Äraft  =  *fogar 
auch,  norf),  felbft";  qnoqne  ift  blofj  oerbinbenb  unb  gleicb,ftetlenb  = 

„ebenfo  OUO%  unb  ebenfo",  h.  ».  Mihi  res  familiaris  etiam  ad  necessaria  deest 
Sunt  qnaedam  officia  etiam  adversus  eos  servanda,  a  quibus  iniuriam  aeeeperis.  Can 
Pompilio  videret ur  unam  dimittere  legionem,  Catonis  quoque  filium,  qui  in  eadem  legiom 
militabat,  dimisit.  Quod  ego  facio,  tu  quoque  facias  velim.  ($)aber  fönnen  unter  llmftänben  bäh 

tymiftin  »er Innben  werben.)  ^ueb,  fann  ftet)  quoque  ntdjt  auf  ben  ganjen  So^( 
fonbern  nur  auf  ein  einzelnes  $Bort  be$iet)en,  meinem  e3  nac^ g e ft eilt 
wirb.  Etiam  fann  ebenforoocjl  oor  att  nad)  bem  SBorte  fielen,  ju  roeldjem 

e$  a,cl)öl"t,  5.      Maiores  etiam  difficnltates  ober  etiam  maiores  difficnltates  (cf.  199.  6). 

Cic.  Off.  I,  35.  —  M5lud)  nidjt"  ^ei^t  ne  —  quidem  forooljl  fteigernb  (= 
„fogar  nidn\  felbft  nicfjt*)  als  auef)  gleich, ftellenb  (=  „gleichfalls  mW): 

Nemo  ne  minimum  quuiem  maleficium  („auch  nid)t  ba«  fleinftc  Verbrechen")  sine  causa 
admittit.  Mendaci  homini  ne  vera  quidem  dicenti  credere  solemua.  Milites,  cum  regem 
fugientem  vidissent,  ne  ipsi  quidem  substiterunt.  Quoniam  post  mortem  nihil  est  mali, 
ne  mori  quidem  est  malum.  (C^anj  oerein&elt  itetjt  etiam  non  ober  quoque  non  für  ne  — 
quidem,  j.  8.  Caes  b.  c.  3,  37,  2;  Cic.  nat.  d.  1,  113;  ähnlich  Caes.  b.  g.  5,  52,  1 
neque  etiam.) 

9tnm.  5)er  Unterfdjieb  awifeben  etiam  unb  quoque  tritt  aud)  bei  bem  (»ebrauebe  twn  non  solum 
{modo,  tantum)  —  sed  etiam  unb  non  solum  (modo,  tantum)  —  sed  quoque  betwr, 
inbem  sed  etiam  eine  Steigerung  enthält,  sed  quoque  obne  Steigerung  fte&t. 
ferner  muß  bei  Slnwcnbung  oon  sed  quoque  berjenige  ©egriff,  auf  Welmen  fi*  qvoque 
(„aud)")  be^iel)t,  nicht  hinter,  fonbern  oor  quoque  geiefct  werben,  j.  33.  Mortuo  non  modo 
honor,  sed  miserirordia  quoque  deerit.  Non  cetera  solum  ex  agris,  sed  pecus  quo- 
que  omne  in  urbem  compellebatur.  Non  caelestes  modo  caerimonias,  sed  mda 
quooue  funebria  pontifex  edocebat.  —  Ungenaue  Stellungen  ber  ^arttfel  quoque 
(J.  5ö.  Cic.  de  Or.  1,  219  u.  2.  85;  Fin.  3,  15;  Liv.  10,  14,  9)  ob.  ne  —  quidem  (Caes. 
b.  g.  3,  6,  2;  Cic.  off.  1,  159)  bcredjligen  ju  feiner  9<ad)ahmung. 

257. 1)  Quod  vere  pulchrum  est,  idem  honestum  est  Multi  homines  divit^s 
sunt  eidemque  miseri.  Elephanti  valentissimi  sunt  eidemque  sagacis^imi 
inaximeque  dociles.  2)  Cum  L.  Sullae  codsuH  Asia  provincia  bellumque 
Mithridaticum  a  senatu  decretum  esset,  C.  Marius,  qui  tum  privatas 
grandisque  natu,  sed  idem  impotenti  ambitione  erat;  utrumque  ei  eri- 


-  173  -  258. 

pere  conatus  est.  3)  Etsi  tu  de  re  publica  melius  quam  ego  meruisti, 
tarnen  me  ipsum  quoque  (ob.  et  ipsum)  civibus  Land  mediocriter  profuisse 
scito.  4)  Pyrrhus,  priusquam  proficisci  pergeret,  ut  milites  reficeret, 
cum  Romanis  de  pace  agere  constituit,  praesertim  cum  non  dubitaret, 
quin  Romani  ipsi  (quoque)  tanta  clade  exhausti  pacem  cuperent.  5)  Fa- 
hrns dictator  fieri  non  posse  cognovit,  ut  vir  quamvis  acer  Hannibali 
par  esset,  nisi  idein  illum  consilio  atque  calliditate  adaequaret  6)  Nulla 
ne  minima  quidem  aura  (ober  geroöl)nlicf)  nulla  minima  aura  (Cf.  199,  «nm.  3) 
fluetus  commovebat.  7)  Iustitia  etiam  adversus  infimos  servanda  est. 
8)  Equidem  vehementer  laetor  eum  esse  me,  in  quem  tu  nullam  con- 
tumeliam  iacere  potueris,  quae  non  eculein  ad  magnam  partem  civium 
pertineret  9)  Imperator,  quamvis  magna  belli  scientia,  fortitudine,  au- 
ctoritate  sit,  tarnen,  nisi  idem  in  rebus  gerendis  a  fortuna  adiuvabitur, 
ne  haud  raro  incommodo  vel  clade  afficiatur,  periculum  erit  10)  Mi- 
eipsa  moriens  imperium  Adherbali  et  Hiempsali  filiis  detulit;  simul  et 
Iugurtham,  quem  adoptaverat,  Mastanabalis  fratris  filium,  regni  socium 

constituit.  „3ualel* '  Reifet  simul  (fiet*  3c«n>arrtfel),  menn  e«  auf  bic  ©Ici^citigfeit  jroeier 
eingaben  anfommt;  idem,  roenn  bie  (Sinerleibeit  ber  $erfon  $vti  uerfebjebenen  Angaben  gegen- 
über hervorgehoben  roerben  foö;  m  bem  Orte  nadj  „jufammen",  häufig  aud)  unetgentlid),  um 
ein  bloßeS  3uf°mmW8c^ören,  ein  gemeinicf)aftlid)e$  2bun  ober  Reiben  Don  @egenftänben  ju  be- 
leihen. 11)  Po8sum  hoc  loco  persequi  multa  oblectamenta  rerum  rusti- 
carum;  sed  ea  ipsa  (of.  254),  quae  dixi,  sentio  fuisse  longiora.  12)  Primo 
duces  Gallorum  non  descensuros  in  aequum  Romanos  credebant;  deinde 
ubi  degressos  repente  viderunt,  ipsi  quoque  avidi  certaminis  in  proelium 
ruerunt  13)  Ut  non  dicam,  quanta  celeritate  Pompeius  bellum  servile 
confecerit:  idem  nonne  brevi  tempore  Mithridatem  devicit,  Syriam  in 
dicionem  Romanorum  redegit,  Palaestinam  tributariam  fecit? 

4.  Pronomen  relativnm. 

58.1)  In  vasta  planitie  haud  proeul  Augusta  Vindelicorum  sita,  quem 

(et  23,  3)  Lici  campum  appellant,  Otto  I.  Hunnos  devicit  anno  p.  Chr. 

nongentesimo  quinquagesimo  quinto.  —  2)  Pittacus  fuit  in  numero  Septem 

qui  dicuntur  (vocantur)  sapientium  ober  Septem  quos  dicunt  (vocant) 

sapientium.  Admodum  admirabiles  sunt  motus  stellarum  quae  non  rede 

nominantur  errantium.  3ur  «eaeidjnung  be*  beutfdjen  „fogenannt,  obenerwähnt, 
öorber  genannt,  föäter  $u  ermähnenb,  in  Webe  fteljcnb,  öorangefd)id,t"  muffen  im 
SJateinifcber.  ftetS  ooflftänbige  SRelattofäßc  gebraucht  werben,  wobei  bad  beutfd)e  „fo"  n t et) t 
au*gebrü(ft  wirb.  demnach  beißt  „bic  fogenannten  fccrmenfäulen"  Hermae,  quos  vocant 
(tocabant);  vestra,  quae  dicitur,  vita  mors  est  „euer  fogenante«  fieben";  fea),  quae  supra 
dixi  ,,ba«  fd)on  oben  ©efagte";  „jener  obenerwähnte  fleno"  ille  quem  (supra)  diximus 
Zeno  ober  ille  de  quo  supra  dictum  est  Zeno;  „ber  eben  befdjricbenc  C^araftcr  beä 
9Ranne3"  ei,  quos  modo  descripsi,  hominis  mores ;  „ber  »"dum  oft  ermähnte  93erre$"  Verres, 
quem  saepe  dico  ober  de  quo  iam  saepe  dixi;  „ber  meiter  unten  £U  erwähnenbe  (JnntuS" 
Ennius,  de  quo  infra  die  onus.  (Sbenfo  beißt:  qui  videtur  „ber  fdjeinbare",  qui  putatur 
.ber  oermeintlidje-,  Uber  qui  inscribitur  Phaedo  wba«  $häbo  betitelte  »udjM,  liber  quem 
aliqais  ad  aliquem  misit  „ba$  jemanbem  gemibmete  ©ud?".  Cf.  440,  ?inm.  1.  —  3)  Quam 

tristem   exitum   habuerunt  Pompeius  et  Caesar!    Quam  praeclarus 

aspectus,  quam  magnifioum  spectaculum!  ©enn  ba*  beutfdje  „welcher"  ober 


259-260.  —  174  — 

„weld)  ein"  in  einem  Hugiufc  ober  inbireften  gragcfa&e  $u  einem  «bjeftioe  gehört,  todi 
e«  quantttatiu  fteigert,  fo  batf  e«  nidjt  burd)  qui,  fonbern  nur  bureb  quam  „roie  feb,r"  üb 
fefrt  werben.  —  4)  Multa  pollicitus  est,  quae  uon  praestitit  =  multa  pol 
citus  non  praestitit.  Acerrimus  est  in  nobis  sensus  oculorum,  quib 
sapientiam  non  cernimus.  Haud  pauci  homines  multos  libros  coemtu 

quos  non  legunt.  $e$lerf)aft  würbe  in  biefen  Sä&en  vero  ober  auiem  $u  bem  Sielatitu 
hinzugefügt;  benn  bie  vulgäre  beutfdje  91  u,  ein  ftelatibum  nod)  burd)  bie  Äonjunfnor 
„aber,  jebod),  inbeffen,  freiließ"  k.  an  ba«  $e$ief>ung«wort  $u  fnüpfen,  ift  im  ^atemüd; 
niebt  möglid).  9hir  mit  tarnen  unb  quidem  fann  ba«  9ielath>  in  biefem  gaHe  oerbunben  merbi 
NB.  @ana  anberer  Ärt  finb  Sä&e  wie:  Appianus  scriptor  est  non  ita  diligens,  sai  q 
optimos  interdum  aactores  secutus  sit  „Hppfan  ift  ein  nidjt  gerabe  forgfältiger  Sdjrtftftell 
w  cid)  er  aber  bisweilen"  k.;  res  parva  dictu,  sed  quae  studiis  in  raagnum  certam 
excesserit;  probus  homo,  aed  qui  omnia  ueglegenter  agat  £enn  wenn  einer  burd)  < 
attributwe«  W>j.  bereit«  angegebenen  näheren  ©efrimmung  eine  anbere  mittel«  eine«  »elati 
fafre«  entgegengefefct  wirb,  fo  ftefyt  sed  qui  (cf.  503,  9).  —  5)  Non  is  sum,  qui  opiu 

onem  animo  (meo)  coneeptam  le viter  omittam.  Cf.  23,  5.  —  6)  Mul 
homines,  id  quod  difficilius  putatur,  adversam  fortunam  facilius  ferm 
quam  8ecundam.  Cf.  23,  4. 

259.  SBenn  ju  einem  in  «ppofition  fteljenben  Subftantio  nod)  ein  Sielatiufafc  tritt,  fo  wirb  b< 
Subftanrw  in  ben  SRclatiöfafe  felbft  hineingezogen,  $.  ©.  Amanas  Syriam  &  Cilic 
dividit,  qui  mona  („ein  (iebrrge,  weldje«")  erat  hostium  plenas  sempiternorum.  Firn 
et  constantes',  amici  eligendi  sunt,  rums  generis  est  magna  pennria  („eine  (Gattung  do 
3Henfd)en,  woran  großer  Langel  ifr"). 

9lnm.  Wur  feiten  wirb  biefe  «ttraftion  unterl äffen,  wenn  ba«  flnuofitionäwort  nadjbrüdlu 
beroorgeljoben  werben  fott,  befonber«  gern  bei  vir  (homo),  SB.  Summa  ope  restjt: 
Decius,  rir,  cui  ad  snmmam  auetoritatem  nihil  praeter  sanam  civium  mentez 
derait  Dictator  dietns  Servilius,  rir,  cuius  providentiam  experta  ciritas  erat.  C 
Weissenborn  $u  fiio.  9,  29,  9;  1,  44,  4.  —  ftaH«  bie  Stypofition  ein  Attribut  bei  ftc 
bat,  tritt  fie  gcwöfjnlid)  nid)t  in  ben  fRelatrofafc  j.  ©.  In  Isara,  flumine  maximo,  quo« 
in  finibus  Allobrogum  est. 

1)  Gallia,  qtioe  terra  a  Pyrenaeo  monte  mariqne  interno  usque  ac 
Rhenum  fretnmque  Gallicum  pertinet,  vino  abundat  2)  Immortalen 
gloriam  nacta  est  Salamis,  testis  cum  fuerit  clarissimae  illius  victoriae 
qua  Graeci  a  dominatione  Persarum  sunt  vindicatio  quae  quidem  lata 
Themistochs  maxime  consilio  praesentiaeque  animi  debetur.  3)  Croco- 
dili,  quas  behias  Aegyptii  olim  divinis  honoribus  prosecuti  sunt,  hodi<: 
in  ipsa  Aegypto  non  iam  inveniuntur.  4)  Sunt  qui  dicant  sibi  nihil 
iuris,  nullam  societatem  communis  utilitatis  causa  esse  cum  civibus 
quae  sententia  societatem  omnem  distrahit  civitatis.  5)  Numa  Pompilius 
qui  secundus  rex  (ob.  rex  secundus,  qui)  Komanorum  imperium  tenuit. 
regno  potitus  novam  urbem  vi  et  armis  conditam  iure  legibusque  a<; 
moribus  de  integro  condere  paravit.  6)  lila  nocte  accidit,  ut  esset  lum. 
plena,  qui  dies  maritimos  aestus  maximos  in  Oceano  efficere  consuevit. 

260.  $ie  Slelatiofäfre  Imben  in  ber  gewöhnlichen  Stellung  ü^ren  $lafr  nad)  bem  Körnen,  $u  bec 
fie  alfi  nädeve  ^eftimmung  ober  Erweiterung  gehören,  ©.  Artes,  quae  a  nobis  exercentur 
nobis  gratao  sunt.  9tid)t  feiten  aber  wirb  ber  SRelarwfafc  üor  ba«  3)emonfrraritnrm  geftellt 
um  ba«  rclattoe  Saftgcfüge  mef>r  oor  ba«  Äuge  ju  bringen  unb  mit  9?ad)brucl  ^erDorju^cben, 
j.  ©.  Qui  palam  est  adversarius,  eum  facile  cavendo  evites.  Caesar,  quorum  per  fines 
Helvetii  ierant,  m,  ut  reducerent,  imperat.  Male  se  res  habet,  com,  quod  virtnte 
effici  debet,  /'/  tentatur  pecunia.  Est  ridiculum,  quae  sunt  dubia,  ea  relinquere  io- 
corta,  quae  nemini  dubia  possunt  esse,  ea  iudicare.  Sei  Stnwenbung  biefer  (Stellung  wirb 
ba«  ©ubftantio,  auf  weldje«  ftd)  ba«  StelarlD  begebt,  gan^  in  ben  JRelatiofa^  aufgenommen, 
j.  ».  ^woe  pars  civitatis  HeWetiae  insignem  calamitatem  populo  Romano  intoJerat. 


175  - 


261—262. 


ea  princeps  poenas  persolvit.  Qua  norte  Alexander  natus  est,  tadem  Dianae  Ephesiae 
templum  deflagravit.  Quae  gravissime  afflictae  erant  nares,  earum  materia  Caesar  ad 
reliquas  reficiendaa  utebatur.  $abei  fäUt  baS  bcm  SRelatfoum  entipredjenbe  £ cmonitratiu  oft 
ganj  weg;  c*  ficht  gewöbnlid)  nur,  wenn  bie  3)euÜid)feit  ober  ber  9?ad)brud  ed  erforbert,  $.  ©. 
Quae  cupiditates  a  natura  proficiscuntur,  facile  explentur.  Quae  prima  mihi  defensio 
est  oblata,  snscepi.  In  quem  primam  egressi  saht  lorum,  Troia  vocatur.  —  Quo 

anno   Tarquinius  Superbus  Roma   expulsus  est,  eodem  Athenienses 
Hippiam    civitate   pepulerunt.   2)  Imploremus  deos,  ut,  quam  urbem 
pulcherrimam  florentissimamque  esse  voluerunt,  hanc  Omnibus  hostium 
copiis  terra  marique  superatis  a  nefario  perditissimorum  civium  scelere 
defendant.  3)  Qutbus  herbis  bestiae  non  pascuntur,  (eis)  homines  saepe 
vescuntur.  4)  Non  multo  post  expugnata  Hierosolyma  imperator  Vespa- 
8ianus  edixerat,  ut,  quam  pecuniam  Iudaei  ex  lege  et  more  patrio  singulis 
annis  in  templum  Hierosolymitanum  contulissent,  ea  postero  tempore  ad 
sacra  Iovis  procuranda  Romam  mitteretur.   5)  Quam  quisque  norit 
artem,  in  hac  se  exerceat.  6)  Quibus  diebus  praetores  ius  dicebant,  tt 
fasti,  quibus  ius  dicere  nefas  erat,  nefasti  dicebantur.  7)  Quo  tempore 
tota  Europa  barbariae  sordibus  obvoluta  iacebat,  non  minima  pars  Asiae 
itemque  Aegyptus  iam  diu  sapientiae  luce  collustrabatur.  8)  Qui  rex 
officiis  suis  fungi  noluerit,  itte  cives  bonos  fore  frustra  sperat.  9)  Atticus 
familiäres  Antonii,  quibus  rebus  indiguerunt,  adiuvit  10)  Ad  quas  res 
aptissimi  erimus,  in  iis  potissimum  elaborabimus.  11)  Nihil  fuit  admira- 
büius,  quam  quo  modo  Pericles  opprobria  adversariorum  tulit 
Knm.  1.  @d)on  oben  (199,  11)  ift  barauf  binaewiefen,  bafc  man  in  Säfcen  wie:  „Cäfar  führte 
bie  juDerläffigften  Gruppen,  bie  er  hatte,  in  Die  2i'o(adit"  ber  (Superlatio  in  ben  SWelatitM 
un;>  $u  jieb^en  ift:  Caesar  copias,  quas  habebat  firmissimas,  in  aciem  edoxit.  3)a8felbe 
gef  (hiebt  auch  bei  ben  Orbin al jaulen,  fotoie  bei  unus  unb  solwf  $.  ©.  Urbs,  quam 
tertiam  supra  nominavi  „bie  britte  Stabt,  weldje  idi  oben  genannt  habe".  Höstes  eraperant 
portä,  quae  una  forte  non  obsidebatur  „aus  bem  einzigen  Xbore,  welcbeS . . .".  Libenter 
tibi  do,  quod  unum  habeo.  Hannibal  elephanto,  qui  unus  supererat,  vehebatur  „auf 
bem  einzigen  Glefanten,  weiter  .  .  .". 
Slnm.  2.  $ierber  gehört  aud)  ber  (Spradjgebraucq,  nad)  welcbem  ber  Sateiner  ben  SluSbrud  pro 
tua  prudentia  „flemüfj  beiner  Älugbeit  (ob.  fiel  einer  Älugbeit,  wie  bie  beinige/' 
burd)  einen  abfoluten  SRelatiöfafe  quae  tua  prudentia  est  ober  qua  es  prudentia  (ober 
ut  es  prüden*)  überfefct,     93.  Tu  pro  tua  prudentia,  quid  optimum  factu  sit,  videbis. 
Spero,  quae  tua  prudentia  et  temperantia  est,   te   iam,  ut  Tolumns,  valere. 
Qua   es  prudentia,  nihil  te   fugiet,  si   meas  litteras   diligenter  legeris.  Sine 
mea  commendatione,  quod  iuum  est  iudicium  de  hominibus,  ipsius  Lamiae  causa 
studiose  omnia  facies.  Quaecunque  de  tua  dignitate  ab  imperatore  erunt  impetranda, 
qua  est  humanitate  Caesar,  faul  Ii  mu  tu  erit  ab  eo  tibi  ipsi  impetrare.  Si  mihi  nego- 
tium permisisses,  qui  meus  in  te  amor  est,  confecissem. 

261.  »enn  $u  einem  Subftantto  $wei  burdj  „unb"  oerbunbene  JRelatiof  öfce  gehören,  fo  fefct 
dicero  juiucilet;  anftatt  bc3  3  weiten  SRelattud  ba3  $e  m  0  n  ft  r  a  t  i  0  pronotnen  is  mit  que  {et, 
nee)  unb  jwar  regelmäßig  bann,  a)  wenn  auf  baä  SRelatio  et  —  et,  nec  —  nec,  aut  —  aut  u.  bgl. 
folgt  (cf.  Cic  Br.  258),  b)  wenn  ber  $weite  @afc  negatio  ift,  weil  bie  SJerbinbung  et  qui 
non,  quique  non  oermieben  wirb  (cf.  Cic.  Tusc.  ö,  38.  HuSnabme  Lael.  87).  —  1)  Eique 
ftebt  für  et  cui.  2)  Neque  id  ftebt  für  neque  quod.  3)  Nec  eum  ftebt  für  nec  quem. 

k'62. a)  SRelattotoerbtntomg.  £>erSateiner  fefct  fe^r  oft  im  Anfange  eines  ©afce§ 
Sur  engeren  93erbinbung  beSfetben  mit  bem  oorljevgef)enben  ba§  SHelatiu  ftatt 
be3  unbetonten  2)emonftrattu§;  ba§  SHelatiu  fann  in  biefem  Salle  oft 
burd)  et  is,  et  hic,  hic  autem,  is  enim,  is  igitur  aufgelöft  werben.  Cf.  Virtus 
est  una  altissimis  defixa  radieibus;  quae  nulla  umquam  vi  labefactari  potest.  Nulla 
res  vehementius  rem  publicam  continet  quam  fides;  quae  esse  nulla  potest,  nisi  erit 
neceasaria  solutio  rerum  creditarum.  Oculorum  est  in  nobia  seusus  acerrimus ;  quibus 


gitized  by  Google 


2H2. 


—  17G  — 


sapientiam  non  cerniruus.  Epicuri  non  licet  oblivisci,  m  cupiam ;  cuius  imaginem  nosti 
familiäres  etiam  in  anulis  habent. 
9lnm.  |.  Won  falte  fid)  alfo,  wenn  qui  lebiglich  ,uim  äroecfe  ber  ©atwerbinbung  frebt,  neben  bfn 
felben  ein  enim,  autem,  rero,  igitur  $u  fc^en  (cf.  2öH,  4).  Sind)  quoque  neben  qai  („au< 
biefer")  oerträgt  fich  nicht  mit  ber  relattoen  Watur  be*  Pronomen«  ftatt  is  (#7/«,  Ate  .  . 
g««  ober  qui  ipse  quoque.  —  fflelatiooerbinbung  finbet  befonber*  ftatt,  wenn  auf  Dorf» 
angegebene  Uniftänbe,  (Sreigniffc,  ©orte  fjingewiefen  wirb,  unb  ift  in  mandjen  Übergang* 
fornteln  ftepenber  Spradjgebraud),  33.  Quo  in  genere  „in  biefer  SJejiehung";  quod  »i  [m 
est  ober  esset,  quae  si  ita  turnt  ober  cssent  „in  biefem  ftalle";  quod  um  ita  «C  eo< 
e>se/  „anbcrniaflS";  quo  fit  ober  71*«  factum  est,  ut  „baber";  quod  cum  ita  sU  ober  esst 
quae  cum  ita  sint  ober  cssent  „unter  biefen  llmftänben"  (cf.  498);  qua  re  coyntia,  quikm 
rebus  gestis,  quae  cum  illc  dixisset  u.  ä. 

b)  $elatiwerfd)rättfun0.  Senn  ber  ftelatiofafc  noch,  einen  anbem  ihm  untet 
georbneten  (fonjunftionaten  ober  inbireft  fragenben  ober  relattoen)  s3lebenfa 
bei  ftd)  b,at,  fo  werben  beibe  baburd)  miteinanber  oerfdjränft  (b.  lj.  oer 
fctymolaen),  ba&  ba8  föelattoum  ber  äonftruttion  beä  untergeorbneie 
Webenfai&eS  folgt,  mag  aud)  baS  SBerbum,  meines  im  $eutfd)en  au  qui  g< 

b,ört,  einen  anbem  $afu$  forbern.  ftolgenbe  Xabelle  biene  jur  !8eranfd)auiidjung 
Admiramnr  Alexandruin,  qni.81  diutius  vixisset,  tot  um  orbem  terrarum  subegissei 

Viei  ift  alles  bem  Ten tidjen  gleid),  wiewobl  im  SateintfdKn  qa 

si  nidtt  getrennt,  fonbern  oerbunben  gebadrt  torrb. 
„  „  cuius  si  vita  longior  fasset  (ber,  wenn  fem  fieben  länge 

geiocfen  toärc),  totum  orbem  terrarum  subegisset. 
„  „  <*ai  si  vita  longior  contigisset  (ber,  toenn  tt)m  ein  längere« 

Sebcn  befdu'eben  gewefen  Wäre),  totum  orbem  t.  subegiase; 
„  „  quen  8i  vivum  fortuna  diutius  reservasset  (ber,  wem 

i  b  n  bad  ©djtdfal  länger  am  ifeben  geladen  hätte),  totum  orbem 

t.  subegisset. 

„  „  a  quo  nisi  deus  vitam  immature  abstuliaset  (ber,  wenn 

©ott  ibn  nidjt  fo  früb  au*  bem  Sehen  gerufen  bätte),  totnm 
orbem  t.  subegisset. 

Cf.  Aberat  omnis  dolor,  qui  si  adeaset,  non  molliter  ferret.  In  mentem  mihi  venit 
Catonis,  quem  cum  multi  odissent,  tarnen  ad?ersariorum  minas  non  pertimuit.  Me- 
mini  Catonis,  a  quo  cum  quaereretur,  quid  maxime  in  re  familiari  expediret,  re- 
spondit:  bene  pascere.  Multa  sunt  probabilia,  quae  quamquam  non  pereipiuntur. 
tarnen  eis  sapientis  vita  regitur.  In  hört os  me  Flaeci  contuli,  cui  cum  omnis  metus. 
exilium,  mors  proponeretur,  haec  omnia  perpeti  maluit  quam  custodiam  niei  capitis 
dimittere. 

flnm.  2.  Cft  bat  ba«  JHelatio  gar  feine  $e&ie(jung  $u  bem  äbergeorbneten  92ebenfa^e,  b.  b.  e4 
fann  in  bemfelben  nidrt  als  $)cmonftratw  ergänzt  werben :  Ea  dixisti,  quae  quomodo  ad 
hanc  causam  pertineant,  nemo  sane  intellegit.  Tic  Überfeftung  foldjer  6ü|je  oerurfad?! 
oft  Sdnoierigfeit.  Cf.  Qualia  ista  bona  sunt,  quae  qui  habeat  miserrimus  esse  possit 
„in  beren  93efi v<  man  ber  elenbefte  ^2enfd)  fein  tann ?"  Ea  suasi  Pompe  1  o .  quibus  si  ille 
paruisset  Caesar  tantas  opes  non  haberet  „iKatfd)Iäge,  benen  er  hatte  folgen  mfiffcr, 
um  ben  Säfar  ntd)t  ju  foldjer  9Kad)t  gelangen  $u  laffen".  Epicurus  non  satis  politus  est 
eis  artibus,  quas  qui  tenent  eruditi  appellantur  „bie  man  innehaben  mufe,  um  gebilbet 
genannt  \u  werben".  Adulescens  honestis  artibus  imbai  debet,  quas  plurimum  refert 
a  quo  potissiraura  aeeeperit  „wobei  e*  befonberS  widjtig  ift,  oon  wem  er  fte  überfommen 
pat".  Non  is  sum,  quem  qui  lacessierit  diu  impunitus  sit.  Adest  Sempronius,  quem 
si  isti  ducetn  seouti  essent,  non  captivi  in  hostium  potestate  essent.  Noli  adversus 
eos  me  ducere,  cum  quious  ne  contra  te  arma  ferrem,  Italiam  reliqui  „mit  benen 
id)  nid)t  gegen  bid?  bie  ©äffen  führen  wollte  unb  ba^cr  Italien  oerliefe".  Do  tibi  b'bram. 
quem  nisi  legeris  iudicare  non  poteris  „weldje«  bu  gelefcn  b,aben  muftt,  wenn  bu  urteil* 
fäbjg  fein  wiüft". 

Kant.  3.  9tur  feiten  finbet  fid?  im  üatcinifdjen  bie  bem  Deutftpen  entfprecbenbc  ^orm,  j.  * 
Erant  tum  censores,  quibus,  si  quid  commisissent,  poenae  legibus  erant  constitatae 
Ex  hoc  genere  illud  est  Gorgiae,  qui,  cum  ex  eo  quaereretur . . .,  respondit.  Hoc  Clo- 
dius  dixit,  quem,  quia  iure  ei  fui  inimicus,  doleo  a  te  omnibus  vitiis  esse  super»- 
tum.  Cf.  Cic.  Verr.  1,  27;  2,  138;  Cato  m.  13;  Phil.  2,  17;  Liv.  26,  22,  6. 


Digitized  by  Google 


—  177  — 


263—264. 


?lnm.  4.  treffen  jioei  SRelattoe  juiammcn,  fo  mus  allemal  baö  auf  einen  Dovl)ergef)enben  9(u3- 
bmcf  bcjüglidje  ooranueiien. 

263. 1)  Nihil  est  optabilius  animi  tranquillitate ;  qua  (=  ea  enim)  qui  caret, 
eum  ne  regales  quidem  opes  quiequam  iuvant.  2)  Pyrrhi  mediens  noctu 
ad  Fabricium  venit,  se  Pyrrhum  veneno  interempturam  pollicens;  quem 
Fabricius  vinetum  reduci  iussit  ad  Pyrrhum.  3)  Ratio  docet  deum  esse ; 
quo  (=  eo  autem)  concesso  confitendum  est  eins  consilio  mundum  ad- 
ministrari.  Cilix  quoque  ab  Agenore  missus  erat,  ut  Europam  quaere- 
ret ;  quam  cum  non  invenisset,  domum  reverti  non  ausus  in  Cilicia  con- 
sedit.  4)  Ptolomaeu9  nunquam  ederat  esuriens;  cui  (=  ei  igitur)  Aegy- 
ptum  peragranti  cum  panis  eibarius  esset  datus,  nihil  illo  pane  iueun- 
dius  est  visum.  5)  Quis  non  omnibus  rebus  abstineat,  quibus  bonam 
valetudinem  amitti  noverit?  6)  Depeile  superstitionem ;  qua  (=  ea  enim) 
qui  imbutus  est,  quietus  esse  potest  nunquam.  7)  Plerique  laborem  dolo- 
remque  reformidant,  quibus  (=  et  eis)  ut  careant,  omnia  experiuntur. 
8)  Patria  omnium  nostrum  mater  est;  pro  qua  (=  pro  ea  igitur)  quis 
bonus  dubitet  mortem  oppetere,  si  ei  sit  profuturus?  9)  Anxii  exspe- 
ctabant  reditum  legatorum,  a  quibus  quid  impetratum  esset,  nuntiatum 
nondum  erat.  10)  Marcellus  servare  cupivit  Archimedem;  quem  cum 
interfectum  audivisset,  permoleste  tulit.  11)  Id  solum  bonum  est,  quo 
qui  potitur  necesse  est  beatus  sit.  12)  Iure  dixisti  esse  permulta,  quae 
orator  nisi  a  natura  haberet,  non  multum  a  magistro  adiuvaretur.  13)  In 
Gallia  cisalpina  tum  habitabant  Boii  Insubresque,  quas  gentes  Gallicas 
a  Eomani8  constat  paucis  annis  ante  subactas  esse.  14)  Solone  vivo 
rerum  potitus  est  Pisistratus,  qui  quamquam  multos  m iiitos  mercede 
conduetos  babebat,  tarnen  civitati  leniter  eum  praefuisse  constat  15)  Quis 
non  admiretur  Leonidam,  cuius  etsi  interitus  certissimus  erat,  tarnen  in 
statione  permansit?  16)  Placet  mihi  ille  rex,  cui  cum  quidam  regibus 
omnia  honesta  et  iusta  esse  studerent  persuadere,  respondit:  barbarorum 
quidem  regibus.  17)  Thrasybulo  pro  magnis  meritis  corona  honoris  a 
populo  data  est,  quam  quia  amor  civium,  non  vis  extorserat,  invidiam 
non  habuit.  18)  So  erat  es  nihil  mali  censet  esse  in  morte,  in  qua  si 
sensus  resideret,  potius  immortalitas  quam  mors  ea  ducenda  esset. 
19)  Species  utilitatis  pepulit  animum  Romuli,  cui  cum  solum  quam 
cum  altero  regnare  utilius  visum  esset,  fratrem  interemit. 

264. 3ur  engeren  SBerbinbung  mit  bem  ißorljergeljenben  bient  quod  (oitet  «biattw  in 
ber  »ebtutung  „ba^r,  bemnaa^,  fomit*)  namentlich  in  ben  SJerbinbungen  quod  si 
„roenn  nun,  roenn  affo"  unb  quod  nisi  „wenn  nun  nid)t,  wenn  alfo 
nid)t",  juroetfen  aud)bei  quin,  etsi,  quoniam,  cum,  ubi,  ne,  utinam,  simulac, 

J.  Colantar  tyranni  damtaxat  ad  tempus;  quod  tt  forte  ceciderant,  tum  intellegi- 
tar,  quam  fuerint  inopes  amicorum.  Quod  quia  nullo  modo  sine  amicitia  firmam  iu- 
canditatem  vitae  tenere  possnmns,  ideirco  amicitia  cum  voluptate  conectitur.  Cum 
scribo  ad  vos,  conficior  lacrirais  sie,  ut  ferre  non  possim:  quod  utinam  vitae  minus 
cupidi  fuissemus!  Criminabatur  M.  Pomponius,  quod  Titum  filium  ruri  habitare  ius- 
sisset;  quod  cum  audivisset  adulescens  filius  negotium  exhiberi  patri,  accurrisse  Ro- 
main dicitur.  Quod  ubi  intellexit  id  agi,  ut  filiae  suae  vis  afferretur,  servos  suos  ad 
»e  vocal.  —  (Selbft  not  bem  Mclattüpronomen  finbet  fid)  nereimelt  nod)  quod  gefegt 
(Cic.  Phil.  10,  4,  9). 

3» enge,  latetn.  ilepeti«rii«n.  "•  Äuflaije.  II.  12 


265—266.  —  178  — 

9(nm.  Qaod  si  fcat  gewöb>Iid)  bte  Sebeuiung  „roenn  nun,  toenn  baljer",  jebod)  audj  jtä 
gcrnb  unb  aböerfatio  „felbft  wenn,  aber  felbft  »enn,  felbft  menn  ba&er-,  (wenn  b« 
mdjtigfrit  bcS  im  ©ortjergeljenben  behaupteten  ober  ©ewtefenen  felbft  einem  extremen  galit 
gegenüber  oeTteibigt  »Ivb.)  barf  in  biefem  ftaü*e  für  qaod  si  ja  nidrt  sin  ober  sin  autea 
(cf.  381,  Hm),  au*  nid)t  etiamsi  eintreten,  »oju  bad  Skutfdje  Ieidjt  oerfiujrcn  Kante. 

265.  3n  8e$ie$ung  auf  bie  bemonftraHt»en  SBörter  taiis,  tantus,  tot  (totidem),  toHes,  tarn,  tamdiu, 
tantopere  wirb  ba«  bcutfdje  „alt,  wie"  burd)  bie  SHelatioe  qualis.  quantus,  quot  qutieg. 
quam,  quam  diu,  qaantopere  überfe&t.  Wad)  idem  folgt  ebenfoiooijl  ba$  Stelatiouni  qii  als 
bie  Äonjunftion  ac,  atque.  Cf.  aud)  507.  —  1)  Non  speraverat  Haniiibai  fore, 

Tit.  tot  in  Italia  populi  ad  se  deficerent,  quot  defecerunt  post  cladem 
Cannensem.  2)  Multi  non  tales  sunt,  quales  videri  se  volont.  3)  Cicero 
Komam  quoque  Polyclitos  Parrhasiosqne  habituram  fuisse  censet,  si  K  - 
mani  artibus  eundem  honorem  tribuissent  atque  (ob.  quem)  Graeci.  4)  Mer- 
catores  merces  non  tantidem  vendunt,  quanti  emerunt.  5)  Nemo  nn- 
qnam  tarn  impudens  fuit,  qni  a  dis  immortalibus  tot  et  tantas  res  taei- 
tus  auderet  optare,  quot  et  quantas  di  immer  tales  ipsi  ad  Pompeium 
detulervmt.  6)  Xerxes  Graecos  tantis  copiis  aggressus  est,  quantas  nemo 
ante  viderat.  7)  Servi  eisdem  moribus  esse  solent  quibus  (ob.  atque)  do- 
mini.  Hasdrubal  eodem  quo  (ob.  atque)  Hannibal  itinere  in  Italiam  per- 
venit.  8)  Sapientis  est  eum  (ob.  talem)  esse,  quem  (ob.  qualern)  ab  aliia 
iudicari  se  velit  9)  Noli  desperare,  mi  amice,  te  inventurnm  esse  talem 
oratorem,  qualern  quaeris. 

Hnm.1.  3)ie  forrelatiücn  gönnen  entfpredjen  fid)  nidjt  immer  genau,  $.  ®.  Subeandj 
dimicatio  totiens,  quot  coniurati  superessent  (Liv.  2,  13,  2).  Non  tantum  —  quam 
Liv.  7,  16,  10;  26,  1,  3.  Cf.  au*  9,  38,  4. 

Änm.  2.  8on  bem  forrelatioen  ©ergletdjfafce  ift  ber  auf  talis,  tantas,  tot  folgenbe  Uv* 
f  e  t  u  ti  D  e  )){ e  l  a  t  i  ü  f  a  {\  ju  fdjeiben  (cf.  398,  b),  bef.  in  bem  Satte,  mo  im  Teutleben  ba* 
fonfefutioe  SJerljältni«  nidjt  auftgebriidt  unb  bcatjaib  ein  £>crgleidjfa&  gebraust  roirb, 
Nalla  acies  hnmani  ingenii  tanta  est,  quac  (— ut  ea)  penetrare  in  caelum  possit. 
Taltm  te  esse  oportet,  qui  primum  te  ab  impiorom  civium  societate  seinngas.  Xeno- 
crates  Iegatis  tantum  apposuit,  quod  (=ut  id)  satis  esset. 

266.  3)ie  beutfdje  Umfdjreibung  „tft  (war)  rt,  »eld>cr",  bie  gewö&nlidj  jur  blofcen  ^eroorfjebunä 
eine«  Begriffe"  bient,  mtrb  toi  8ateinifd)en  burd)  8ufoBinten$ie§ung  ber  (Säfce  befettigt  unb 
baburd)  au&gebrüdt,  ba|  ber  betonte  Begriff  in  ben  Safcanfang  geftellt  wirb.  —  1)  Religio 

una  hnmanarum  rerum  studium  sapienter  coercet.  2)  Primarii  belli  ge- 
rendi  legem  Lycurgus  Spartiatis  scripsit  hanc,  ut,  quamvis  hostes  nu- 
mero  essent  snperiores,  nnnquam  fugerent,  sed  ant  vincereut  aut  more- 
rentur.  3)  Chiro  Centaurus  clarissimos  viros  antiquitatis  Achillem,  Ca- 
storem  Pollucemque,  Amphiaranm,  alios  in  Polio  edueavit.  4)  Quanta 
reverentia  diseipuli  Pythagoram  philosophum  aint  prosecuti,  inde  ap- 
paret,  quod  diota  eius  oraculorum  numero  habebant  et,  si  quis  senten- 
tiam  aliquam  eorum  in  dubitationem  voeaverat,  unum  illud  responde- 
bant,  ipsum  dixisse.  5)  Siciliam  primam  Romaiii  in  provinciae  for- 
iii am  redegerunt.  6)  Abs  te  gravissima  aegritudine  afi'ectus  sum.  7)  Anno 
p.  Chr.  n.  millesimo  octingentesimo  deeimo  tertio  bello  exoriente  Scharn- 
horst ius  dictitavit  summum  ducem  exercitui  praefioi  oportere  Bluche- 
rum,  quippe  qui  unus  non  timeret  Napoleonem..  8)  Zeno  nonne  prin- 
ceps  fuit  Stoioorum?  9)  Cum  Sulla  devictis  adversariis  cum  aliis  tum 
Caesari  imperasset,  ut  coniuges,  quippe  quae  propinquae  essent  Cinnae, 
dimitterent,  Caesar  tum  admodum  iuvenis  unus  adduci  non  potuit,  ut 
Corneliam  coniugem,  Cinnae  filiam,  repudiaret  10)  Themistooles  Athe- 


—  179 


267-268. 


nienaibns  persuasit,  ut  in  naves  se  suaque  conferrent ;  eum  enim  a  deo 
significari  murum  ligneum.  11)  Caesar  exploravit,  quo  commodissimo 
innere  vallem  transire  posset. 

9nm.  &u«naljmen  oon  biefcr  Siegel  finb  im  allgem.  feiten  (Cf.  Charilaus  fuit,  qui  ve- 
nit.  Sapientia  est  una,  qaae  maestitiam  pellat  ex  animia.  Temperantia  est,  quae 
in  rebus  ant  expetendis  aat  fagiendis,  nt  rationem  seqnamor,  monet.  Duae  sunt 
artes,  quae  possnnt  locare  homines  in  amplissimo  gradn  dignitatis).  Überaus  Ijcuukj 
fmb  jebod)  bie  nadjbrudSüoHen  Umfdjreibunaen  eine*  einfanden  93cro8  burd)  m  sum,  qui 
nernc  est,  qui  . . . ;  qui*  est,  qui... ;  nihti  est,  quod . . . ;  quid  est,  quod . . .  ?  u.  ä.,  §.  ©. 
Ego  is  sam,  qui  nihil  nnqaam  mea  potias  qaam  meornm  civium  causa  fecerim. 
Non  is  sum,  qui  mortis  periculo  terrear.  Quae  vetustas  est,  quae  vim  devinam  con- 
ticere  possit  ?  Nemo  est,  qui  non  liberos  suos  beatos  esse  cupiat.  Quis  est,  qui 
non  oderit  libidinosam  adulescentiam  ?  Solus  es,  C.  Caesar,  cuius  in  victoria  ceci- 
derit  nemo  nisi  armatua» 

267.  3m  S>eutfd)en  werben  SRelatioffi&e  Ija'ufig  gebraucht,  um  nid)t  etnfad)  eine  attributwe  ©e* 
itimmung  ober  einen  objeftwen  Webenumftanb  anjugeben,  fonbern  aud)  in  ber  ©eife,  bafc  fte 
a)  temporale  »ebeutung,  b)  ben  ©tan  einer  objefttoen  ©egrünbung  ober  entgegen- 
\i  ellung  baben.  $n  btefem  gaUe  ift  ba8  beutfdje  SRelatioum  im  ßateinrfdjen  burd)  eine  fton- 
junftton  (refo.  ^articioialfonfrruftion)  ju  überfein,  j.  S.  „3>er  ÄonfuI,  meld) er  ba*  Ärieg«; 
gefdjrei  feiner  eilte  gehört  fjatte,  eilte  fofort  auf  ba«  ©djladjtfelb"  consul,  cum  clamorem 
suorum  exaudiviase/  (=clamore  exaudito),  statim  in  aciem  irruit.  „Srte  SWenaöler, 
loeldje  $filfe  brausten,  fdjidten  ©efanbte  an  <5äfar"  Menapii,  cum  auxilio  eis  opus  esset, 
legatos  ad  Caesarem  miserunt.  „©eipio,  ber  fdjmer  oertounbet  mar,  bradj  bennod)  auf" 
Scipio,  quamquam  gravis  vulnere  erat,  tarnen  castra  moyit.  —  1)  Dionysius,  cum 

in  communibus  suggestis  consistere  non  änderet,  ex  alta  turri  contionari 
solebat.  2)  Xenophon,  cum  nec  ratione  nec  oratione  par  sit  Thucydidi, 
tarnen  non  ultimum  inter  historicos  locum  tenet.  3)  Pericles,  cum  Athe- 
niensium  libertatem  et  potentiam  nisi  navalibus  oopiis  sustentari  non 
po&se  intellegeref,  vestigiis  Themistoolis  ingressus  est.  4)  Hospites,  st 
quos  (cf.  386)  in  fidem  reeeperis,  quacunque  ratione  (cf.  290)  tutandi  sunt. 

5)  Si  antiqui  Graeci  et  Romani,  cum  purioris  religionis  praeeeptis  non- 
dum  essen!  imbuti,  de  pietate  deorum  ita  iudieaverunt,  quid  t andern 
nos  facere  debebimus,  cum  utamur  religionis  divinitus  ortae  diseiplina? 

6)  Inimici  Alcibiadis,  cum  noceri  ei  non  posse  viderewf,  quiescendum  in 
praesens  statuerunt.  7)  Phocaeenses,  quia  fieri  non  posse  sibi  persuase- 
rant,  ut  patriam  a  multitudine  Persarum  defenderent,  Alaliam  in  ur- 
bem  Corsicae  emigraverunt. 

5.  Pronomina  interrogativa. 

268.  Qnis  (masc.  unb  fem.)  fragt  nad)  bem  tarnen,  qui  naa)  ber  93efä) äffen* 
Ijeit  einer  *ßerfon  ober  <5aä>.  2ßer  bie  grage  ftellt:  quis  vir?  quis  Senator? 
will  uüffen,  rote  ber  in  Webe  fte^enbe  2Jtann  ober  Senator  Ijeifjt,  roö^renb 
berjenige,  roeldjer  qui  vir?  qui  Senator?  fragt,  über  ben  (£b,aratter  ober 
ba$  2Bef  en  be3  in  SRebe  fte^enben  2)tonne3  ober  Senators  belehrt  werben  will. 
(Sbenfo  Ijeifjt  quis  casus?  quis  locus?  „nenne  mir  ben  Unfall,  je  ige  mir 
ben  Ort",  wogegen  qui  casus?  qui  locus?  naefy  einer  93ef djaff en^eit  fragt. 
%nm.  1.  SBirb  nad)  einem  oon  jroeien  gefragt,  fo  fteljt  ntor  (Slbj.  unb  Subft.),  beffen 
Plural  gerabc  fo  wie  ber  Plural  oon  uterque  (cf.  285)  gebraucht  wirb.  —  SRit  qualis 
fragt  man  nad)  ber  99efd)affenf)eit,  mit  qaantiu  nad)  ber  ©röfce,  mit  qaotus  nad) 
ber  Reihenfolge  ber  ju  beftimmenben  Gtegenftänbe.  —  Über  quisnam  „wer  benn"  cf.  533. 
fcnm.  1.  —  (Sine  oerftärfte  Nebenform  $u  quis  unb  qui  ift  ecquis  unb  ecqui  „wer  tootfl? 
locldjer  wo^l?",  j.  33.  Ecquis  est  iudex,  cui  non  persuasum  sit  .  .  .  ?  Ecquam 
putatis  civitatem  pacatam  fuisse,  qaae  locuples  sit?  Cf.  aud)  403,  «um.  3. 

12* 


275.  —  182  — 

quid  ille  promisit,  id  erit  fixum.  Dixerit  quis  (cf.  1,  e). 
9lnm.  5.  92ad^      nisi,  ne,  num  fttntt  quis  aud)  al«  fcbj.  unb  qui  al#  Subft.  gebrcudit 
werben.  —  $a*  «Reutrum  ^iur.  r/etfet  öfter  ?wa  als  ftwe, 

4)  Quidam  (Subft  unb  2lbj.)  „ein  geroiffer"  beaeidjnet  einen  bestimmten 

©egenftanb,  ben  ber  tfiebenbe  nid^t  nätyer  beaeidmen  will  ober  fann,  ober 

auf  beffen  genauere  $3eöeid)nung  weiter  nichts  anfommt.  Cf.  Erat  colli*  qui- 
dam; fuit  tempus  quoddam;  rex  quidam  tres  habebat  filios;  quidam  ex  advocatis 

amicis  dixit.  $ftuftg  iDtrb  e§  gu  unberüfjmten  ober  unbefannten  ^erfonen 
fefct,  um  anjubeuten,  ba§  nichts  als  ber  9tame  angegeben  werben  fönne  ober 

folle,  Pytb  ins  quidam,  qui  argentariam  Syracusis  faciebat.  Gadibus  Argantho- 
nius  quidam  octoginta  annos  regnasie  dicitur.  —  35er  93 1  Ural  quidam  bebeutei 
„einige,  mandje",  j.  39.  (?uulam  ideirco  deum  esse  non  putant,  quia  non  apparet 
Xlefe«  quidam  ift  ober  nidjt  fo»of)l  ein  fla^Ibegrtf?  als  t>ielme§r  etne  inbfoibuefle  fr 
jeidmuna.  ber  einzelnen.  3)cr  3ö§l&egriff  „einige,  manche"  ift  bolb  bureb  pauri  „chrigr, 
wenige" ,  mm  mufli,  halb  burdj  aliquot  „ein  paar,  etliche",  complurc*  unb  nonnulli  „jiem- 
lid)  oielc",  muiti,  balb^burd)  «m/  gm  (cf.  398,  c,  1)  ju  überfehen. 

Hnm.  6.  9J?an  unterfdjeibe :  lege  librum  Ciceronis  „He*  ba*  (genannte  ober  bcfanntei  $hJj 
ISiceroö" ;  lege  librum  aiiquem  Ciceronis  „Hed  irgenb  ein  (=  btefeö  ober  jene*,  bai  elfte 
hefte)  9?uef)  CiceroS";  est  in  libro  quodam  Ciceronis  „e*  |ter)t  in  einem  93udje  Giccroö, 
baft  id)  nid)t  näfcer  bejeidmen  fann  ober  will".  —  Arn  aliqua  „irgenb  eine  ftunft,  gleidwrl 
welche,  aber  jebcnfall«  eine  Äunft";  am  quaedam  „eine  gewifjc  ffunft,  etroa«,  wa«  rntc 
Jhmft  auSfiebt,  jebenfallö  aber  nicht*  weiter  ift". 

2lnm.  7.  $m  SBerftärfung  bc$  ^Begriffe?  wirb  uor  (feiten  hinter)  quidam  öfters  nod)  ceriv 
gefegt,  j.  18.  Ut  saltatori  motu«  non  quivis,  sed  eertus  quidam  („eine  genriffe  feft  b< 
ftimmte  ober  befonbete")  est  datus,  sie  vita  agenda  est  eerto  genere  quodam,  non 
quolibet. 

5)  Quisquam  (Subft.)  unb  ullus  (2Ibj.)  „aud)  nur  irgenb  jemanb,  über= 
fyaupt  einer,  au  et)  nur  im  geringften  einer"  bekämen  einen  ®egen> 
ftanb  in  ber  abftrafteften  2Hlgemeinl)eit,  beffen  SJorfmnbenfein  felbft  nur  als 

möglid)  tungefteUt  ttürb,  $.  Insütia  nunquam  nocet  ruiquam,  qui  eam  habet. 
Angor,  quidquam  tibi  sine  me  esse  iueundum.  SBeibe  3Börter  ftnben  ifyre  |)aupt= 

oerroenbung  in  negierten  (ober  bem  (Sinne  naef)  negatioen)  Sd^eii, 

fr  33.  Noli  quiequam  sequi,  qnod  assequi  non  queas.  Sine  virtute  neque  amicitiam 
neque  ullam  rem  expetendam  consequi  possumus.  @o  ttlfo  OUCl):  a)  nad)  negarc, 

vetare,  nescire)  ignorare,  cavere  (fr  ©.  Nego  ante  mortem  quemquam  beatam 

esse  praedicandum);  b)  nad)  vix,  quasi  unb  ber  ^rftpofttion  sine  (cf.  276'- 

33.  Vix  quisqwim  hoc  er c dat.  Quasi  vero  quisquam  arbitretur  =  nemo  arbitrato , 
sine  ulla  ape.  Hostium  vires  vix  ulla  vis  sustinere  potuit;  o)  nacr)    quam  IftntCt 

einem  Romparatiü,  j.  SB.  Delii  Apollinem  maiore  religione  colunt  quam  q*t">- 
quam  deorum.  Solis  candor  illustrior  est  quam  ullius  ignis;  d)  in  rrjetorifaV" 

fragen,  befonber«  in  ©egenfragen  mit  an  (h.  ».  <>uwguamne  istud  credet' 

Quid  est,  quod  quisquam  Pompeio  dignum  possit  afferre?  an  quisquam  ignorat?).  - 

Seicht  feiten  flehen  fie  aber  aua;  in  pofitioen  6ä^en  im  ©inne  oon  „über- 
haupt irgenb  einer,  audj  nur  im  geringften  einer",  j.  ®.  Enitar, 

si  ullo  modo  potero.  Quamdiu  quisquam  erit,  qni  te  defendere  audeat,  vives- 
quisquam  fuit  unquam  remotus  ab  inani  laude,  ego  profecto  is  sum.  Nefarias  faeris, 
si  quiequam  misericordia  adduetus  feceris.  Filio  meo,  si  erit  ulla  res  publica,  satis 
amplum  Patrimonium  relinquam  in  memoria  nominis  mei. 
Html.  8.  3>er  Äbl.  toon  quisquam  fjcifjt  ullo,  fe^r  feiten  quoquam ,  ber  Plural  non  qo'1; 
quam  mu&  buro)  uJlus  evfe^t  werben.  UOub  bat  im  &tn.t  5)at.  unb  Xbf.  Sinfl-  pn 
fubftantioifd)e  33ebeutung. 

275,  Oni  ©egenfatj  ju  nihil  b,at  aliquid  bie  prägnante  SBebeutung  „  c t  ro a §  oon 

Gelang,  oiel,bebeute  nb",  3. 59.  Ego  quoqae  sum  aliquid  „aud)  id^  bin  eine  $erfönlifr 


—  183  — 


276—280. 


feit  oon  JBebeutung*  (©egenfafc :  ego  nihil  snm  „idj  bin  eine  9?uH").  Nase  dicis  aliquid  „jefct 
t'agft  b«  etwa«,  wa«  Sebeutung  tjat"  ober  „roaö  fid)  f)öwn  lä&t".  Aliquid  assecuti  sumus 
„mir  $aben  etwa«  Grflediicfjc«  gemonnen".  Ad  patriam  liberandam  tu  quoque  aliquid 
(„etwa«  Stebeutenbe«")  contulisti.  In  aliquo  numero  estis  „ifjr  feib  ton  nid)t  geringer 
©eltung".  Cf.  audr.  Fac,  ut  omnia  ad  me  perscribas  meqne  velis  esse  aliquem  „mrrfe 
barauf  tjin,  ban  id)  bod)  lieber  dt  wo«  bin,  au«  meinem  eolttifdjen  SRtdjt«  $erau«fomme". 
Cf.  274,  Ärnn.  4  a.  £. 

276. 3roar  wirb  ba8  beutfcfje  „aller,  jeber"  nadj  ber  ^rapofttion  sine  burd) 

ttllns,  nid)t  burd)  omnw  OUSgebrÜcft,  ».  Sine  u/fo  periculo  „o§ne  alle  ©cfabjr",  sine 
«//o  incommodo  tuo  „o^ne  allen  ftadrtnl  [ür  bid)\    !©enn  ober   JU  sine  nod)  eine 

Negation  tritt,  fo  bog  non  sine  blog  eine  rf)etorifd)e  Umfa)reibung  für  cum 
ift,  fo  fagt  man  nie  ullus,  fonbem  ftetS  aliqui;  alfo:  Hoc  non  sine  aliqua  dubi- 

tatione  confiteor  =  hoc  cum  aliqua  dnbitatione  confiteor.  Verres  nihil  un- 
quam  fecit  sine  aliquo  qoaestn  =  Verres  omnia  cum  aliquo  qnaesta  fecit.  Nemo  vir 
magnas  sine  aliquo  afflata  divino  unqaam  fuit,     SDttUim  mufj   OUtf)  in  bem  DOr* 

gelegten  (Satje  aliqua  ftatt  alla  gefegt  roerben. 

3lnm.  Sine  aliquo  olme  oorljergefjenbe  9?eaation  Reifet  „ofjne  bebeutenbe«,  befonber« 
gro&eö"  (cf.  Caes.  b.  c.  3,  73,  S;  Cic.  N.  D.  1,  63).  —  Sine  omni  sapientia  „olme  bie 
ganje,  gefamte  SeiǤeit"  (Cic.  de  Or.  2,  5). 

277.  Ne  quis  (ober  ne  qui)  Reifet  fd)led)tt)in  „bajj  niemanb,  bamit  man  nid)t";  ne  quisquam 
(cf.  274,  5)  mürbe  bebeuten  „baf;  nidit  aud)  nur  irgenb  einer"  =  „ba|  überhaupt 
niemanb,  burdjau«  niemanb",  unb  ne  aliquis  „bog  nidit  bod)  bielleidjt  biefer 
ober  jener-.  Cf.  Caes.  b.  g.  VII,  40,  4;  Sali.  lug.  45,  2;  Cic.  Lael.  48;  Off.  1,  134. 

278.  ©erat  quidam  hinter  einem  «bjefttoe  ftef|t,  fo  ocrftSrft  e«  ben  ®egriff  bcSfelben,  htbem  e«  bie 
Hu#beb,nung  unb  ben  (Srab  ber  betreff  enben  Gigenfdjaft  al«  unbeftimmbar  bejeidjnet.  ©es 
fonber«  tft  bie«  ber  %aü  bei  foldjen  9lbjeftu>en,  bie  an  ftd)  einen  ungewötmlid)  (joljen  ©rab 
irgenb  einer  Gigenfdjaft  im  allgemeinen  be&cidmcn,  mie:  excelsus,  ingens,  infinitus,  ad  mir  a- 
&i7ts,  innumerabilis,  inrredibilis,  singularis,  eximius  u.  ä.;  quidam  Iäf?t  fidi  hier  burd) 
„gonj,  gar,  roa$r$aft,  förmlid),  au&erorbentlid)"  iiberfefeen.  Selten  ftct)t  quidam 
»or  b«m  Äbj.,  $.  8.  Quaedam  incredibilis  voluptas  (Cic.  Mil.  101;  Cat.  1,  25). 

279.  Äüljnere  9Retap$ern  milber t  ber  Satctner  in  ber  {Regel  burd)  ein  bjnjugcfügte«  quidam, 
quasi  ober  quasi  quidam,  tanquam  ober  tanquam  quidam,  ut  ila  dicam  u.  bergl.,  j.  3). 
In  philosophia  quasi  tabernaculam  quoddam  vitae  oollocavi.  Mors  est  quaedam  quasi 
migratio  commutatioque  vitae.  Non  te  fugit  artium  omnium  proereatricem  quandam 
et  quasi  parentem  philosophiam  ab  hominibus  doctissimis  iudicari.  Plato  tanta  di- 
cendi  nbertate  fuit,  ut  eum  philosophorum  quasi  deum  quendam  esse  putarent.  Iso- 
cratis  domus  cunetae  Qraeciae  quasi  luduB  quidam  patuit  atque  officina  dicendi.  Non 
sunt  isti  audiendi,  qui  virtutem  duram  et  quasi  ferream  quandam  volunt.  Parabo 
amicos,  optimam  vitae  ut  ita  dicam  supellectilem.  Ter  vorgelegte  Safc  ift  bemnad)  $u 
nbeiienen:  Napoleo  genles  subactas  ferrea  quadam  serritute  oppressil. 

Snm.  3nbem  quidam  $ur  SWilbcrung  eine«  8u«brud«  bient,  entfpridjt  e«  in  SBcrbinbung  mit 
6ubftantiüen  oft  bem  beutfdjen  „gewiffermafcen  ein,  fo  &u  fagen  ein,  eineSlrt  oon", 
ü.  59.  Propugnaculum  quoddam  „eine  ?lrt  üon  93olImcrf";  tacitus  quidam  sermo  „eine 
Ärt  oon  fhBem  ®efpräd)e"';  timiditate  ingenua  quadam  a  dicendo  refugisti  „aui  einer 
fo  $u  fagen  eblen  Sdjüdjtem^eit" ;  poetae  suam  operam  comparant  cum  raellificio  quo- 
dam.  Pacis  est  comes  et  constitutae  civitatis  alumna  quaedam  eloqueatia.  Homo 
sapiens  atque  alta  et  divina  quadam  mente  praeditus  multa  videt.  —  911«  nfüjere 
©efrimmung  beö  SBcrbumö  roirb  „geroiffermaften"  burd)  quodammodo  fibcrfe^t. 

280.  Nemo  unb  qnisqnam  (aud)  quispiam^  9.  Cic.  de  Or.  2,  9)  werben  bei  %  e  r  - 
fonalbenennungen  oft  als  Slbjeftioa  im  Sinne  oon  nullus  unb  ullus  ge-- 

braud)t,  93.  Nemo  hostis  —  nullus  hostis ;  nemo  civis,  nemo  deus,  fogar  nemo  homo , 
nee  quisquam  orator;  adhuc  neminem  cognovi  poetam,  qui  sibi  non  optimus  videretur. 

$5tefelben  müffen  femer  bann  angeroanbt  werben,  wenn  fte  in  93erbinbung  mit 
einem  fubftantioierten  Slbjeftio  fielen,  h.  ©.  Nemo  dives  (ja  nidjt  nullus  dives !) , 

nemo  Latinns,  nemo  doctus,  nemo  patricios  aut  plebeius,  nec  quisqn<im  honestus. 


281—282.  —  184  — 

99ei  93erbinbung  mit  Slbjcfttocn  mufj  aud)  baS  fragenbe  „welker"  burd)  gui*, 
„irgenb  einer"  burd)  aliquis  ober  quispiam,  „etroaS"  burd)  aliquid  obet 

quiddam  (qukquam)  Ubtxfäi  werben;  alfo:  Qttis  aegrotus  „Wcldjcr  Uranrc*?:  aliquid 
(ober  quiddam)  caeleste  „etwas  $immlifd)e&" ;  hoc  mirura  quiddam  valet;  aliquid  prae- 
stantius ,  nec  'jui<Iqua»i  honestum. 

9lnm.  ©an$  berciityelt  fteljt  quisquam  aii  91  b  j.  hei  Sadmamen,  JB.  Rumor  quisqrtam  (Cic. 
Att.  5,  10,  4).  3>agegen  bnt  in  91u*brüdcn  wie:  cuiquam  legationi  (Cic  Farn.  3,  10,6 
unb  cuiquam  ordini  (Verr.  2,  17)  baS  ©ubftantto  perfimlidje  SBebeutung. 

281.  Stein;  fiatt  nxdlus  mufj  bag  fubftanttoifdje  nemo  fielen.  Nullus  ifi  Hbjefciü; 

nur  bie  Jormen  nullius,  nutto,  nuUa  ((dt euer  ber  £atio  ntt#i)  haben  ful 

flantiuif d)C  ttvaft  (cf.  173,  a),  9.  1 11  e  iniuste  neminem  laesit,  ruttf/ua  aurca  viola- 
vit,  nemmi  odio  fuit.  In  nutto  unquam  flagrantius  Stadium  vidi.  Ego  nui/i  Testrum 
deero. 

282.  1)  Si  qxiis  (ober  qtii,  cf.  274,  «nm.  5)  convicium  tibi  fecerit,  nolito  cu- 
rare. 2)  Vix  qnemquam  tÄm  hebeti  ingenio  a  natura  praeditnm  esse, 
quin  assidua  industria  aliquid  consequi  possit,  sescenta  exempla  me- 
moriae  et  antiquae  et  recentioris  documento  sunt.  3)  $>a  in  biefem  So$e 
ba§  Pronomen  „irgenb  jemanb"  ben  ooüen  Xon  unb  bie  SBebcurung  „wirf; 
lid)  jemanb"  ober  „überhaupt  irgenb  einer"  Ijat,  fo  ift  ju  überfein: 
Si  aliquis  (ober  quisquam)  fuit  doctus,  is  fuit  Aristoteles,  ober  jufammen^ 
gebogen  Si  quisquam,  Aristoteles  doctus  fuit  Pro  singulari  tua  prudentia 
perspicis,  si  Antonius  aliquid  (ob.  quidpiam)  firmitatis  erit  nactus,  fore 
ut  eximia  tua  in  rem  publieam  merita  ad  nihilum  recidant.  Si  quid- 
quam  decorum  est,  nihil  est  profecto  magis  quam  aequabilitas  univer- 

sae  vitae.  Cf.  .Si  quisquam  est  timidus  in  magnia  periculosisque  rebus,  is  ego  sam. 
Si  aliquid  dandum  est  voluptati,  modicis  conviviis  senectus  delectari  potest.  Create 
consulem  Otacilium,  non  dico  si  omnia  haec,  sed  si  aliquid  eorum  praestitit.  Si  ullnm 
tempus  est  iure  hominis  necandi,  certe  illud  est,  cum  vi  vis  defenditur.  Unrerfdjeibc : 
si  qnis  „wenn  jemanb"  (si  qai  „wenn  einer")  oon  si  qoisquam  „wenn  überhaupt 
jemanb"  (si  alias  „wenn  überhaupt  irgenb  einer")  unb  si  aliquis  „wenn  wirf« 
lid)  jemanb,  wenn  wirf  lid)  biefer  ober  jener"  (si  aliqai  „wenn  wirf  lid)  einer"). 
4)  Non  credo  quiequam  me  omisisse,  quod  ad  rem  pertineat.  Nemo  nti- 
quam similior  est  quam  sibimet  ipsi.  5)  Gens  Cassiorum  non  dico  do- 
minatum,  sed  ne  potentiam  quidem  ettiusquam  (ob.  ullius)  perferre  po- 
tuit.  6)  Decorum  est  pro  patria  mori.  Adulatio  res  foeda  (ob.  fbedum 
quiddam)  est.  Quod  tibi  facile  est,  idem  mihi  difficillimum  est.  „(Staat' 
oor  einem  fubftantioifdjcn  ?lbjeftio,  welcbe«  ^räbifatSnomen  ift,  bleibt  meift  unüberf  e&t;  bfe 
weilen  wirb  eö  burd)  res  (ob.  quiddam)  auSgebrüdt:  Lex  est  aeternum  quiddam  (Cic.  de 
leg.  2,  8).  Manu  cum  hoste  confligere  immane  quiddam  est  (Cic.  off.  1,  81).  Cf.  152, 10. 

7)  Rex  iuvenis  sine  ullo  (cf.  276)  timore  ferocem  equum  conscendit 

8)  Est  aliquid  (cf.  275)  cum  imperio  exercitui  praeesse.  9)  Legati  Corin- 
thiorum  ab  ullo  tyranno  dona  aeeipere  lege  vetiti  erant.  Putasne  quem- 
quam  unquam  potentiorem  Romae  fnisse  quam  Caesarem?  Numquid 
opinaris  Homerum  in  arte  poetica  a  quoquam  (ober  ab  uüo,  cf.  274,  ttnm.  8) 
superatum  esse?  10)  Dicat  aliquis  (ob.  dicet  quispiam  ob.  forsitan  qnis- 
piam  dixerit  ob.  dixerit  quis)  vix  quemquam  inveniri,  qui  pecuniam  con- 
temnat.  11)  Neco  nautas  qtiosdam  Phoenicum  exhortatus  est,  ut  Afri* 
cam  navibus  circumveherentur.  Senn  baS  Pronomen  quosdam  gier  fehlte,  fo  roüibt 
nautas  bebeuten  „bie  Sd)iffer".  Manlio  cognomen  erat  Torquato,  quia  Gal- 
lnm  quendam  certamine  singulari  victum  aureo  torque  exuerat.  12)  Til- 


—  185  —  283—286. 

lins  a  praefectis  quibusdam  militum  rogatns,  ut  caedem  coerceret,  re- 
spondit :  Etiam  militibus  praemium  aliquod  (ob.  praemii  aliquid)  laborum 
concedendnm  est.  13)  Cuculus  paulo  (=  „um  ein  SBenigeS")  maior  est 
quam  colnmba.  14)  Palumbes  aliquanto  maiores  sunt  quam  columbae 
domesticae.  15)  Si  uüius  rei,  artium  certe  et  litterarum  difficilo  est 
imtium.  IG)  Virtus  summum  bonum  est;  an  melius  quidquam  virtute 
esse  putas?  17)  Conscius  mihi  sum  nihil  a  me  commissum  esse,  quod 
boni  cuiusquam  offenderet  animum.  18)  Aliquis  vestrum  cras  domum 
meam  veniat.  19)  Post  cladem  Cannensem  iuvenes  quidam  salute  publica 
desperata  naves  eircumspexerunt,  ut  relicta  Italia  ad  regem  aliquem 
tran  sfugerent. 

283. 1)  Pacem  pluris  stare  quam  bellum  nemo  sapiens  putat  2)  Appio  Clau- 
dio auetore  Cineae  responsum  est  senatum  Romanum  de  pace  cum  nullo 
agere,  qui  intra  Italiae  fines  externis  copiis  praeesset.  3)  Quis  eruditus 
ullam  artem  contemnat  propterea,  quod  quidam  ex  eis,  qui  exercent, 
in  errores  sunt  delati?  4)  Meo  iudicio  nemo  unquam  Romanus  M.  Cur- 
tium  patriae  amore  superavit. 

284.  1)  3ftr  aliquis  iß  quisquam  JU  fefcen,  weil  rix  negativen  Sinn  Ijat.  2)  Jür 
et  nemo  muj$  nec  quisquam  eintreten;  benn  roie  neque  für  et  non  gefagt  nrirb,  fo 
wirb  für  et  nemo,  et  nihil,  et  nu/lus,  et  ntisquam,  et  nunquam  gejagt  nee  quisquam,  neque 
qaicqaam,  nec  alias,  nec  usquara,  neqae  nnqaBm  (cf.  512).  3)  Aliquid  ift  JU  tilgen 

(et  152,  10).  4)  Quo  quis  (cf.  274,  3)  doctior  est,  eo  (ob.  hoc)  modestior 
esse  solet  5)  gür  aliquem  ift  quemquam  jn  fefcen  (cf.  274,  5,  c).  6)  Statt 
aliquis  fdjreibe  quisquam.  7)  (Statt  aliquis  fd)reibe  quisquam,  ba  bie  frage  ne* 
gatinen  ©inn  &at  8)  Statt  ullam  f treibe  aliquam,  ba  ber  gaii^e  ©ebanfe  wegen 
ber  bereiten  Verneinung  pofitinen  Sinn  b>t.  9)  Statt  alicui  ift  cuiquam  JU  fefcen. 
10)  Statt  ubi  aliquis  est  muf3  gefagt  roerben  quis  est  (cf.  273). 
285. Senn  ftd)  ba§  beutfdje  „befoe"  auf  einzelne  ©egenftänbe  besiegt,  bie  im 
Singular  flehen,  fo  mufj  ber  Singular  uterque  ftefjen,  alio:  Miitiades  et 

Themistocles,  qnamquam  de  patria  optime  meruerant,  tarnen  uterque  civiuni  iniariis 

affectiv  est.  <$>er  sptural  ftefyt  nur:  1)  bei  Pluralibus  tantum:  ntraeque  litterae, 
utraqne  caatra;  2)  in  93e$ie!)ung  auf  jn)ei  Z eile,  roeld)c  beibe  (ober  roenigftenS 

einer  OOn  i^nen)  fetbft  im  *ßtur.  fielen,  j.  93.  Caesar,  com  Germanis  et  Britan- 

nis  bellum  intulisset,  utrosqtte  vicit.  Flamma  ut  ab  oppidanis  et  oppugnatoribns  est 

visa,  ntrisque  venit  in  mentem  Signum  a  classiariis  regiis  datum  esse.  Parantibns 

utrisque  se  ad  proelium  „beibe  Teile"  (sc  Samniter  unb  9?ömer). 

ftntn.  1.  Äbnieidjungenöon  biefen  Siegeln,  bie  bei  weniger  genauen  (SdjrififtcUern  gar  nidjt 
feiten  finb,  bürfen  nid)t  nadjgealpt  werben.  Cf.  Nep.  Tim.  2,  2  Corinthii  utrorumque 
Dionysiorum  opibus  saepe  adiuti  fuerant.  5?ei  ÜtoiuS  utrique  consules.  35odj  finbet 
fidj  ber  ^Jlur.  utrique  jutucilen  bann,  wenn  ^roci  einzelne  ©egenftänbe  im  Sinne  be«  beutfdjen 
„alle  beibe"  als  £ufanunenge6,örig  betrachtet  unb  gleidjfam  gepaart  roerben,  $.  $3.  Duae 
nobis  filiae  sunt,  utraeque  iam  naptae  (Liv.  42,  34,  4).  Cum  Scipione  et  Tiberio 
manum  conseruit,  utr<wque  profligavit  (Cic.  Verr.  4.  32;  3.  140;  Lig.  36;  Farn.  12, 
13,  4;  Caes.  b.  g.  1,  53,  4.) 

«nm.  2.  3Ran  büte  ftd),  bie  Säfre:  „Sir  beibe  tjaben  gehört",  „3&r  beibe  feib  rcidje 
feute",  „S)iefe  beiben  finb  $um  Tobe  nerurteilt"  gu  überleben:  Uterque  nostrum  audi- 
rimua;  uterque  vestrum  dieiies  estia;  hornm  uterque  capitis  damnar/  sunt;  üielmclji 
muffen  biefelben  lauten:  Uterque  nostrum  audirt/;  nterque  vestrum  dives  est;  horum 
uterque  capitis  damnatu«  est.  Cf.  aud) :  Uterque  nostrum  hanc  defensionem  sibi  sus- 
cepi/  „roir  beibe  nafjtnen  bie  «erteibigung  über  un$"  (Cic.  BnlL  13). 

1)  Qnisqne  „jeber  einzelne  uon  nieten,  jeber  befonberS*  (inbinibualifierenb)  fejjt 
ein  Wan^eS  t>orau3  unb  t>ereinjelt  beffen  Teile,  3.      Qaod  ntique  obtigit,  id  qnisqne 


287. 


—  186  — 


teneat.  Scipio  pollicetnr  sibi  magnae  curae  fore,  nt  omnibus  civitatihus.  quae  cviusqt 
fuissent,  restituerentur.  (äfften  ftef)t  quisqne  fd)lcd)tt)tn  im  Sinne  »on  „jeber",  befonbe* 
in  bcn  fluSbriiden  ruiusque  modi  unb  ruiusque  generti.)  —  rnusquisque  „jeber  eii 
Seine"  fjcbt  bcn  93cgriff  ber  Vereinzelung  nod)  florier  h^ttor,  5.  9?.  Natura  unumquemqü 
trahit  ad  discondum.  —  3)  I  torque  „jeber  oon  bei  bell  (einzeln  für  fid)";  bagegett  and 
„beibe  aufammen").  —  4)  Oniei  „all'  unb  jeber"  (follefjio)  ftcllt  im  ©egenfafc  | 
quisqne  bae*  baju  gehörige  ©ubft.  al«  ein  <?an$e*  bor;  omnes  „alle  $ufammengertt»mmen 
bcieidjnct  eine  ©efamtf)eit,  93.  Omnes  bomines  mortales  sunt  Omne  animal  or 
utitur.  Milites  pro  contione  laudati  omneji  sunt  donatique  pro  merito  qttigque.  - 
5)  Qniftqnis  (Subft.)  „jeber,  in  er  nur"  unb  qnicunque  (9lbj.  unb  6ubft.)  lieber 
meld)  er  nur"  finb  9?elatioa  unb  erforbem  ein  Verbum  finitum  (cf.  290),  93.  Quid 
quid  ortnm  est,  aliquando  intereat  necease  est.  Quoscunque  de  te  queri  audivi,  qua 
ennque  potui  ratione  placavi.  —  6)  Quirin  „jeber  ben  man  will,  jeber  möglidK' 
unb  qnilibet  „ber  erfte  befte,  jeber  beliebige"  finb  »bj.  ober  Subft.;  (quivis  freUt  bte  ©ob 
bem  SBiflen  unb  Oebanfen,  quilibet  bem  gebanfenlofen  93elieben  anljeim),  $.  93.  Quivis  hom( 
potest  quemvis  turpem  de  quolibet  rumorem  proferre.  Quodvis  malum  perpeti  mal« 
quam  mendacium  dicerc.  —  7)  Utervis  unb  iterlibet  „jeber  beliebige  Don  beiben". 
8)  Über  nemo  non  unb  nullu*  tum  cf.  288  unb  287,  9lnm.  1. 

?lnm.  93on  quisquis,  quidquid  f ft  aufjer  biefen  beiben  formen  faft  nur  ber  91  bl.  Sing. 
33.  in  ber  JHcbeuSart  quoquo  modo  „auf  jebe  Ärt  unb  fBeife")  gebrfiudjlid).  UKerfe  aufceT= 
bem  bic  abweidjenbe  (*enittoform  cuicui  tn  ber  »erbinbung  euiem'modi  est       93.  Cic 
Tusc.  3,  83;  de  orat.  3,  94). 

287.  Quisque  tritt  in  ber  Siegel  nicfjt  at«  felbftänbiger  Segriff  auf,  fonbem  wirb 

geroö^nltc^  (cf.  jebod)  Cic.  Lael.  55;  de  fin.  4,  55;  Sull.  78;  Pis.  98;  PhiL  6,  1;  Caes. 

b.  g.  6,  23,  6  u.  a.)  q1$  ©nflitifa  einem  betonten  SBorte  na$gefe$t,  unb  jroar 
ift  biefeS  ©ort  meiften«  entroeber:  1)  ein  föeflertofcronomen,   93.  Suum  cuiqo« 

tribue;  suam  quisque  noscat  ingenium;  sibi  quisque  maxime  consulit;  pro  se  quisqae 

„jeber  für  feinen  Seil";  —  ober  2)  ein  6uJ)crlatiD  (im  (Singular,  nur  beim 

Neutrum  meift  im  Plural;  cf.209,  HrmO,  j.  93.  Optimus  quisque  maxime  gloria 
ducitur  („alle  Hutten"  ober  „gerabe  bie  heften-);  maximae  cuique  fortunae  minime  ere- 
il on dura  est;  primo  quoque  tempore  „bei  ber  erften  beften  ©clegentjeit" ;  —  ober  3)  eine 

iCrDltUnQd^flfjl,  S-  Decimum  quemque  securi  percuti  iussit ,  non  aingulis  annis  hoc 
fit,  sed  tertio  quoque  anno  (cf.  214,  17);  —  ober  4)  ein  StffatiD  ober  InOtreftfS 

ä.  93.  Quam  quisque  norit  artem,  in  hac  se  exerceat;  quod  cuique  ob- 
tigit,  id  quisque  teneat;  videndum  est,  non  modo  quid  quisque  loquatur,  sed  etiam 
quid  quisque  sentiat;  virtus  praeeeptoris  est,  quo  quemque  natura  ferat,  intellegere, 
magni  interest,  quos  quisque  audiat  cotidie;  defendat,  quod  quisque  sentiat  3n 
biefein  legten  Jyafle  ftet)t  quisque  regelmäßig  im  SRebenfafye  gleid)  nod)  bem  relatioen 
Sorte,  fo  bog  aud)  se  unb  suus  ihm  nad)ftef)cn,  ober  auroeilen  aud)  boppelt  in  beiben  SßjKn> 
befonberö  wenn  ber  2>emonfrratit»  unb  9tclattof<u)  berfd)iebene  Seafu«  oon  quisque  forbern, 
}>.  93.  Quod  cuique  telum  fors  obtulerat,  arripiebat  „jeber  griff  nod)  ber  ©äffe,  bte  ftm 
ber  3ufaD  bot".  Quanti  quisque  se  ipse  facit,  tanti  fit  ab  amicis.  Quod  cuique  obtigit. 
id  quisque  teneat,  Id  est  cuiusque  proprium,  quo  quisque  fruitur  atque  utitur.  Poto 
colendura  esse  ita  quemque  maxime,  ut  quisque  maxime  his  virtutibus  erit  ornstus. 
Qnanta  est  in  quoque  fides,  tantum  cuique  committitur.  —  (Äbroeidjenbe  Stellungen  feiten, 

93.  Cic.  nat  d.  2,  58;  Lael.  73;  Tusc.  5,  38;  Off.  1,  113;  Liv.  21,  48,  2.) 
9lnm.  1.  3n  ©ä&cn  wie:  „3eber  fann  inen";  „2>iefe*  ftcrjt  ieber  leid)t  ein",  roo  jeber  bte 
foüefrioe  93ebeutung  „alle,  jebermann"  ha t  unb  nidjt  alo  Snflirifa  untergeDrad)t  tverben 
fann,  ift  quisyuc  fe^lcrb^aft;  bafür  ift  quivis  ober  nemo  non  (cf.  288)  ober  omne*  otot 
nemo  est,  quin  ober  ber  fragenbe  SluSbrurf  quis  est,  quin  $u  fe&cn. 
?(nm.  2.  Primus  quisqne  b.eifjt  „ademal  bev  erftc  ober  nädtfte"  in  fortlaufenber,  georbnetn 
5Rctr>c,  olfo  „einer  nad)  bem  anbern,  jeber  ber  SReü)e  nadj",  j.  99.  Fluit  voluptas  corporis 
et  prima  quaeque  avolat  „bie  finnlidjen  3rreuben  berge^cn,  unb  eine  nad)  ber  anbeut 
enteilt".  Primum  quidque  explicemus  „mir  moDen  ber  Weibe  nad)  etned  nad)  bem 
onbern  erflSren".  Primum  quemque  versum  recitat  „er  fogt  bie  9Serfe  genau  ber  Seife 
nad)  fjer". 


i 


—  187  —  288—291. 

3mn.  3.  Cft  (Dcfonber*  nad)  JRelartoen)  bebeutet  quisque  „jebefltnalig,  allemal, 
refpeftio",  8.  Qui  cuique  arti  praesunt  „bie  SReiftcr  bcr  jcbc$maligcn  Äunft".  Cic 
Tusc.  4,  28;  Divin.  2,  24.  —  SSereinjelt  ftcljt  quisque  für  uterqne,  wenn  ber  Segriff  bei 
^weifjrit  aud  bem  3ufammenfjange  lcid)t  erfidjtlid)  ift:  Diversi  consnles  ad  smun  quisque 
bellum  proficiscuntur  (Liv.  10,  12,  3;  2,  7,  1). 

\  3n>ar  Ijeben  fidi  ju>ei  Negationen  innerhalb  beSfelben  ©atjeS  auf  unb 
bilben  eine  Affirmation;  aber  e§  fommt  babei  oiet  auf  bie  (Stellung  bcr 
Negation  an;  benn  ti  bebeutet: 


mandjer;  nemo  —  non  jebermann; 

nonniillns  einiger;  nnlins  —  non  jeber,  aller; 


nonnihil  etwa8;  nihil  —  non  alle*: 

nonnnnqnnm  zuweilen;  nunqnam  —  non  immer; 

nonnnsqnam  an  managen  Orten;  nnsqaam  —  non  überall. 
Cf.  Nemo  sapiens  mortem  non  contemnit.  Nemo  Arpinas  non  Plancio  studnit.  Hostis 
est  non  apud  Anienera,  sed  in  nrbe,  in  foro;  nonnemo  hostis  in  ipsa  curia  est.  Non- 
nemo  miier  mortem  exoptat.  Hannibal  nonnihil  temporis  tribuit  litteris.  Nullt  homini 
malevolo  ad  nocendnm  satis  virium  non  est.  Dicere  nunquam  est  non  ineptnm,  nisi 
com  est  necessarium.  Athenienses  Alcibiadem  nihil  non  efficere  posse  ducebant.  Nihil 
non  postnlandnm  pntavi,  quod  aequnm  esse  statuerem.  Vibins  est  poeta  ineptas,  nee 
tarnen  seit  nihil  et  est  non  inutilis.  Nonnulh  a  vobis  benoficio  affecti  snmns.  Nonntüla 
pars  militum  domnm  discessit. 

ttnm.  3uroetlcn  fjeben  ftd)  $wei  Negationen  nid)t  auf;  bie«  ift  ber  %aVL,  menn  nad)  einer 
allgemeinen  Verneinung  entweber  bie  fpcciellcrc  .ftenwrfjcbnng  berfelben  burd)  ne  — 
quulem  ober  bie  ßmtcilitng  berfelben  burd)  neque  —  neque  (feiten  non  —  non)  ange^ 
fnüpft  wirb.  Cf.  Nunquam  Scipionem  ne  minima  quidem  re  offendi.  Nusquam  hoc  ne 
apud  barbaros  quidem  auditum  est.  Nemo  unquam  neque  poeta  neque  orator  fnit, 
qui  quemquam  meliorem  quam  se  arbitraretur.  Eas  nationes  nunquam  populns 
Romanus  bello  neque  lacessivit  neque  temptavit.  Nihil  est  Attico  mihi  nec  carius 
nee  iueundins.  Nemo  non  lingua,  non  manu  promptior  in  civitate  habetur. 

^tein ;  benn  nnllus  (au§  ne-ullus  entftanben)  fyeifjt  „nid)t  einmal  einer,  fein 
einziger",  ift  alfo  ein  ftarf  betonter  ^Begriff,  ber  nie  $u  einem  Sttbj.,  fonbern 

nur  JU  einem  ©ubft.  gehören  fann  (cf.  470).  Cf.  Virtas  summa  petit,  via  nulla  est 

invia  gnavis.  <Da§  unbetonte  „feinu,  roeld)e$  einfach  jur  Verneinung  bient, 
wirb  burd)  non  überfe^t,  ».  Servum  non  habeo  „id)  Ijabe  feinen  ©flauen",  (bagegen 
nulluni  servam  habeo  „id)  fjabc  feinen  einzigen  Sflaocn").  Alexandriae  nives  non  cadunt 
„m  Äler.  fällt  fem  Sdmee".  Haec  non  magna  res  est  „bie«  ift  feine  große  8ad)e\  (bagegen 
nulla  res  maior  sine  eo  gerebatur  „feine  ©adie  non  Söcbcutung").  Non  pueri,  sed  iuvenes 
estis  „if)r  feib  feine  tfinber,  fonbern  3ünglinge".  Haec  res  dubitationi  locum  non  dat  „giebt 
bem  3rocifel  feinen  9?aum". 
290.  Qaisquis  (Subft.)  „jeber,  toer  nur"  unb  qniennque  (91bj.  u.  ©ubft.)  „jeber,  weldjcr 
nur"  flehen  (cf.  286,  5)  in  bev  beften  Spradjc  al«  JRelatioa  mit  einem  Verbum  finiium 
aufeer  in  ben  ?(u#briirfen  quarunrjue  (=  qualibet)  ratione,  qwiquo  mmlo  (=  omni  modol, 
quorunque  modo  „auf  jebe  SBeife",  3.  33.  Qaae  Kanari  poterunt,  quacunque  ratione  sanabo. 
(«u*nafjmen  fmb  &ci  Gfcero  febr  feiten,  j.  ».  Tim.  14;  Nat.  D.  2,  164;  ad  Att.  3,  21); 
ober  bei  CtoiuS  unb  Späteren  werben  biefe  beiben  Wclatioa  fjäufig  aud)  abfolut  für  quilibet 
gebraudjt 

9(nm.  IHud)  qualiscunque  unb  quantmeunque  werben  (aud)  non  Cicero)  oerciiuclt  abfolut 
oljne  S3erbum  gebraucht.  —  ftür  quidquid  ftubet  fid)  nur  auSnaljmSweife  omne,  quod, 

291. 1)  Hannibal  altero  oculo  caecus  fuit.  2)  Mithridates,  Ponti  rex,  inter- 

dum  felicitate,  semper  fortitudine  et  ingenio  maximus,  Romanorum 

odio  alter  (cf.  215, 2)  Hannibal  fuit.  Neutrum  laudo  nec  audacem  nec 

timidum.  T.  Pomponius  Atticus,  cum  res  publica  Romana  bellis  dome- 

sticis  vexaretur,  neutri  parti  studebat.   3)  Maiorem  anni  partem  ruri 

ago,  alter  am  (=  reliquam)  in  urbe.  4)  Non  semper  is  victor  discedit, 

qui  prior  hostem  aggressus  est.  5)  Saepe  quaeritur,  uter  magis  admi- 


292.  —  188  — 

raiidus  sit,  Schillerus  an  Goethius.  6)  Volcanus  utroque  pede  claud 
casse  fertur.  7)  Hic  canis  uno  pede  Claudicat.  8)  Demosthenes  et  Cicei 
clarissimi  oratores  fuerunt;  uter  (eorum)  praestantror  fuerit,  in  medi 
relinquo.  9)  Hercules,  cum  duas  vias  videret,  alteram  (ob.  unam)  voh 
ptatis,  alteram  virtutis,  pendebat  animi,  xitram  ingredi  melius  esse 
10)  Romani  Camillum  alterum  urbis  conditorem  et  Mithridatem  novui 
(ob.  alterxim)  Hannibalem  appellabant.  11)  Duas  epistulas  abs  te  aeeepf 
respondeo  igitur  priori  prius  (jo  nidjt  primae  primum!).  12)  Dux  acier 
instruxit  duplicem,  ut  priore  acie  pulsa  altera  in  locum  succedere  possei 
13)  Persona  non  quaelibet  testimonii  pondus  habet;  ad  faciendam  enic 
fidem  auetoritas  aliqua  (ob.  aliquid  auetoritatis)  quaeritur.  14)  Soloni 
legibus  exsilio  multabatur,  si  quis  in  civili  discordia  non  aÜertitrar 
partem  secutus  esset  (ob.  alterutrius  partis  fuisset.)  Alteruter  „einer  M 
betben,  gleidwiel  weldier",  „ber  eine  ober  anbere  oon  beiben",  ©.  In  bellis  necesse  ea 
ulterutrum  vincere.  (Seltener  fte^t  in  berfelben  ^ebeutung  alter,  nod)  feltencr  titer,  $.  Cic 
Verr.  3,  35).  Alternder  befliniert  gewöbnlid)  nur  ben  ^weiten  Seil  be«  ©orte«,  feltener  beib 
ÄUfammen;  alfo:  alteratra,  alterutrius,  alterutrum  etc.  häufiger  als  alterautra 
alteriusatrius,  alterumutrum  etc. 

3lnm.  2Herfe  alter  in  ber  ftebeurung:  a)  „Kebenmcnfd),  9ifid)fter":  Qui  altert  exitiun 
parat,  eam  scire  oportet  sibi  paratam  pestem.  Qui  alterius  malis  gandet,  is  dignw 
est,  qui  contemnatur.  %m  Plural  bei&en  „9?ebenmenfd)en"  aZii  hornine*  ober  blofe  t* 
mint*',  —  b)  ein  ^weiter:  Alter  Marius;  alter  conditor  urbis;  me  sicut  alterum 
parentem  diligit. 


H.  ga$  Jlertmm. 

1*  3lfiiu  tttib  ^nffiu.  Wcbrattrtj  einzelner  lUvba  unb  Verbformen. 

292.  SWandje  SBcrba  baben  im  91  f  t  i  u  fowobl  tranflttbf  alö  tu  trän  fit  i  be  Scbeutung,  einige  mit 
bem  25eutfd)cn  iibercinftimmenb,  anbere  nfd)t,     99.  1)  remitiere  „nadjlaffen" ;  —  2)  appeiert 
tronf.  „erftreben,  $u  errcidjen  fudjen";  intranf.  „tjcranfommen,  fid)  näbern"  (oon  ber  3^  m* 
beren  Kbfdmitten);  —  3)  mppeditarc  tranf.  „reid)Iid)  barbieten";  intranf.  „reidjltd)  oorbanbnt 
fein"  (=  suppetere);  —  4)  perrumperc  tranf.  „etwa«  burd)bred)en" ;  intranf.  „fid)  &ur(^ 
fd)Iagen";  —  5)  faeessere  tranf.  „bereiten,  uerurfadjen" ;  intranf.  wfltr)  fortmadjen" ;  —  6)  t«- 
clinare  tranf.  „hinneigen,  ^uwenben";  intranf.  „fid)  hinneigen  $u";  —  7)  differre  tranf.  „<M; 
fdjieben";  tntranf.  „ocrfdjieben  fein,  fid)  unterfdjeiben* ;  —  8)  iuperarc  tranf.  „überwölben, 
iiberfd)reiten";  intranf.  „im  Überflug  oorbanben  fein,  bie  ßberbanb  baben";  —  9)  morarx  fron», 
„aufhalten,  uerjögern";  intranf.  „fid)  aufhalten".  —  Cf.  aud):  commodare  alicui  „fid)  jemanbem 
gefällig  erweifen",  aber  alicui  aliquid  „jemanbem  etwas  leiten" ;  —  eredere  alicui  „jemanbm 
glauben,  trauen",  aber  eredere  aliquid  „etwa*  glauben"  unb  alicui  aliquid  „jemanbem  etma* 
anoertrauen";  —  debtre  intranf.  „6d)ulbcn  baben,  jemanbem  oeipflldjtct  fein",  tranf.  .jemanbem 
etwas  fdjulben,  p  oerbanfen  fmben";  —  aimulare  intranf.  „fid)  ben  Sdjein  geben",  tranf. 
„etwas  uorgeben,  crljeud)eln" ;  —  dissimuhu  e  intranf.  „fid)  mdjtS  merfen  lafien",  tranf.  „etwa* 
oerbebjen" ;  —  abstinere  aliquid  „abgalten,  fernhalten"  (j.  83.  iniuriam  a  soeiis),  aber  mttani 
abst.  (ab)  aliqua  re  „fid)  einer  Sad)e  enthalten" ;  —  contendere  tranf.  „anfpannen",  rnrrani. 
„fid)  anftrengen,  fid)  bemühen";  —  lendere  tranf.  „fpannen,  auSftredcn",  intranf.  „nad)  etwa* 
ftreben"  (quo  tendis  „wo  nriQft  bu  b,in?");  —  negare  intranf.  „nein  fagen,  leugnen*,  tranf. 
„etwaö  leugnen"  (rem,  facinus,  crimen)  unb  alicui  aliquid  „einem  etwad  abfdjlagcn,  w 
weigern"  (opem,  civitatem;  büufigcr  denegare).  —  Pergere  ftetd  intranf.,  aufter  in  ber?« 
binbung  iter  pergere.  Cf.  aud):  29,  9lnm.  5;  294,  9(nm. 

§lnm.  1.  Ilahitare  „wobnen"  (meift  ton  einzelnen  gefagt)  ift  in  guter  $rofa  ein  intron|i; 
tioeS  83erb,  weld)e§  fein  Objeft  im  Äcc.  bei  [ih)  baben  fann,  fonbern  nur  auf  bie  grejf 
„wo?"  mit  ben  ^prftpofitlonen  in,  apud,  cum  ober  mit  OrWabberbien  oerbunben  wirb, 
5.  99.  Habitare  in  montibus,  Athenis,  apud  aliquem,  cum  aliquo,  alibi,  ibi.  Inetlef* 


—  189  —  293-295. 

bagegen  (von  Söltcro  unb  Okfamtljciten  gcfagt;  ^ci|jt  fowofjl  „wohnen"  als  „bcmc&uen" 
unb  roirb  in  legtet  Scbeutung  mit  bem«cc.  ($.  S.  urbem,  terram,  arcem)  oerbunben,  in 
trfter  ©ebeutung  aber  nie  mit  in,  fonbern  nur  ba  gebraucht,  wo  OrtSbeftimmungen  mit  eis, 
Irans,  inter,  prope  ober  ftboerbien  moglid)  finb,  fl.  $3.  incolere  urbem.  Delum,  eis  Rhe- 
num,  trans  Mosam.  inter  mare  et  Alpes,  alibi,  proxime.  (Sin  pcrfönlidjeS  ^afjio  Wirb 
nur  oon  incolere  gebilbet  (cf.  jebodj  Cic.  Yerr.  4,  119;  LW.  40,  3,  4).  —  Praedari 
„plünbern"  flaffifd)  nur  intranf itip  =  „Seute  madjeu*  (pr.  ex,  de.  in  bonis  alienis 
ober  hostium  agro).  SranfitioeS  „plünbern"  tjeifet  diripere,  populari,  depopulari  u.  ä.  — 
Darmre  ift  bei  ben  Älaffifern  ein  tranfitiocS  Serbum  unb  bebeutet  „fürten,  abhärten", 
j.  S.  milites  bellis  du  rare ;  nur  bei  Späteren  unb  bei  fiioiuS  bebeutet  eS  „fid)  oert)firten" 
(=  obdurescere)  ober  „bauern,  währen"  (für  esse,  manere,  ]>ermanere,  vigere,  tenere,  per- 
manere  ad,  prorehi  ad,  manere  usque  ad  u.  a.)  —  Unterfdjeibe  nuntius  affertur  „bie 
Äadjridjt  wirb  gebrad)t"  oon  nuntius  affert  „ber  Sote  mclbel*1. 

Ämn.  2.  ©ei  mehreren  tranfitioen  Serben  erflärt  fid)  t^re  intranfitioe  Wnwenbung  aus  ber  Gr« 
g&uung  emeS  bei  Ü)nen  gewöhn  lidjen  Cfajeftc:  abfoluter  (Sebraudj  (cf.  36). 

fcnm.3.  »ftioe  Serba  oon  intranf itioer  Sebcutung  fönnen  burd)  3ufammenfe&ung 
mit  einer  ben  Slcc.  regieTcnben  ^räpofition  tranfitioe  Scbeutung  erhalten  (cf.  31). 

Änm.  4.  Ginige  fonft  tranfitio  gebraudjte  Serba  perbinben  fid)  $u weilen  als  3ntranfitioa 
mit  de,  wenn  baS  Objeft  nid)t  feinem  ganzen  Umfange  nad)  be$cid)net  luerbcn  fall,  $.  S. 
(o^noscere  rem  „eine  (gan^e)  Sadje  erfahren,  erfennen",  aber  de  re  „oon  (=  etwas  poii) 
einer  Sadje  evfabren  ob.  ÄcnntniS  erhalten"  (In  ltalia  Caesar  cognoscit  de  Clodii  caede). 
Lxplicare  rem  „eine  Sadje  entwideln,  erflören",  aber  de  re  „Grtlärung  geben  über  etwaS". 
Eiponer«  rem  „eine  Sadje  barlegen",  de  re  „Mitteilung  madjen  pon".  Remittere  rem 
„eine  Sadje  nadjlaffen,  erlaffcn"  (Stipendium,  poenam),  de  re  „oon  etwaS  ober  an  etwas 
nadjlaffen"  (de  celeritate,  de  se?eritate>.  —  Oft  mufe  de  burd)  „in  betreff"  überfefot  wer- 
ben, ©.  Recusare  rem  „etwa«  oerweigern"  (laborein),  de  re  „Steigerungen  madjen  in 
betreff"  (de  stipendio).  Impetrare  rem  „etwaS  erlangen",  de  re  „in  betreff  einer  Sadje 
baS  Gkwünfdjte  erlangen",  »igniflcare  rem  „etwas  be$etd)nen,  anbeuten",  de  re  „9lnbeu= 
tungen  madjen  rüdfid)tlid)  einer  Sadje".  De  colloquio  postalar©  „Sorberungen  bejüglid) 
einer  Unterrebung  fteüen".  Roraanorum  legati  de  Antiochi  voluntate  explorabaut 
„jogen  örfunbigung  ein  über"  u.  o. 

M.Ttö  Slftio  beseitet  oft  nid)t  ba3,  roaS  jememb  fclbft  tfjut,  fonbern  burd)  einen 

anbern  t^un  lägt,  wenn  oon  felbft  ftar  ift  bafj  er  nidjt  in  eigener  ^Jerfon 

bie§anb(ung  ausführt,  fonbern  nur  0  er  anlaßt:  Quodquis  per  alium  fecit, 

ipse  fec'me  putandus  est  (tnufatiör  3  Hftiö).  2)emnact)  ift  ber  oorgelegte  <5atj 

vi  überfein:  „Simon  ttefc  bie  Seiten  mehrerer  Ernten  auf  feine  Soften  be* 

Italien".  Cf.  Brutus  suos  filios  securi  percussit  („lieft  binviditen"  •.  Pompeius  framen- 
tam  exercitui  navibus  supportavit  („liefe  ^erbeifdjaffen").  Xerxes  pontem  in  Helles- 
ponto  fecit  Verres  multos  innocentes  virgis  cecidit.  Cf.  297. 

^.$a§  ^kiffio  oieter  tranfitioen  Serben  bient  oft  gur  $8e$ei$nung  einer  re= 

flfVitJCn  2^ätigfeit;  fo  mutari  „fidj  änbern";  delectari  „fid)  ergö&cn";  fallt  „fidj  täufdjen"; 
moveri  „[1$  bewegen4*;  augeri  pergröBern" ;  recreari  „fid)  erbolcu-;  larari  wftd)  baben"; 
(jbievrari  wfid)  pcrbunfeln" ;  effundi  „fidj  ergiefeen";  congregari  ,,ftd)  oerfammeln4* ;  angi  ,,fid) 
angftigen";  ferri  „ftd)  ftürjen";  offerrx  „fid)  barbieten";  inveniri  „fid)  finben";  abdi  „fid) 
Perfteden" ;  exerceri  wfid)  üben";  refrigerari  „fid)  abfüllen";  commendari  „fid)  empfehlen"  ?c. 
Oebodj  ift  es  nur  bann  erlaubt,  bay  betttfe^e  :)icfleriu  burd)  ba$  lateinifr^e 
?affio  roiebersugeben,  wenn  ba§  ©ubjett  nid^t  ttjätig,  fonbern  a(§  lei  = 
benb  gebaut  wirb.  Cf.  295. 

tnm.  äuweilen,  jebod)  feiten,  bient  aud)  baS  ?(ftiu  oon  tranfitioen  Serben  $ur  Se^eidjnung 
einer  reflejioen  If^ätigfeit,  j.  ©.  Iam  rerterat  fortuna  „bQtteitd)  gewenbet",  (pericu- 
lam  in  Romanos  verterat,  res  in  contrarium  rertit).  Terra  dies  duodequadraginta 
movit.  Nilus  praecipUat  ex  altissimis  montibns.  A  veritate  (a  proposito,  de  via) 
deflexisti  „Ijaft  bid)  abgewanbt" ;  res  bene  habet;  aniraus  inclinat  ad  pacem  facien- 
di am,  larare  „fid)  baben"  (flaffiid)  ftetS  lavart);  minuente  aestu;  exercentes  ~  ei  qni 
ezercentar  (Cic.  or.  2,  287).  Res  humanae  semper  in  adversa  mutant.  Nibil  odor 
mutant  „ber  ©erud)  blieb,  wie  er  war".  Fama  tenet  „baS  ©eriidjt  erhalt  fid)*»,  (imber 
[)lt  tot  am  noctem  tenuit ,  diu  maestum  silentinm  tenuit).  Rumor  obtinuit.  Cf.  aud) 

1  ^ie  ÄuSbntdSroeife  libris  wie  delecto  beieid)net  ein  4»  a  n  b  e  1  n ,  eine  bemühte  Jfjätigfeit 


296-297. 


—  190  — 


(Selbfttpätigf  eit)  bcS  Subjeftd  im  Sinne  oon  widj  i>erfc^affe  mir  burd)  9Büd>er  Gigöffung 
cf.  Nam  igitur  horam  senectus  miserabilis  fuit,  qni  se  agri  cultione  oblectaban 
Libris  delertor  bezeichnet  ein  blo^  pafffoe«  »erhalten  beS  Subjeft«.  Cf.  aud)  Orator  nul 
re  magis  cwnmendatur  quam  splendore  verborum;  bagegen:  Complares  centuriones  i 
Caesarem  veniunt  «eque  ei  eommendant.  3n  ätjnlidjer  SBcife  untertreibet  fiep  se  confirma 
„fiep  ermannen"  üon  eonfirmari,  se  defendere  oon  defendi,  se  offerre  oon  offerri,  $e  txc 
sare  oon  excmari,  milites  arrais  exercentur  oon  milites  armis  se  exercent  etc.  £anc 
erHärt  ed  fiep  leidjt,  baß  bei  ben  Begriffen  ftd)  benennten,  fid)  oerpalten,  ftd)  beper 
fdjen,  fiep  pingeben  u.  ä.  faft  auäfcbliefiUdj  bie  Slftioform  mit  bem  See.  be8  Letten 
pronomenö  ftetjt.  £eprreicp  i[t  folgenbeö  SBeifptel:  Quod  se  ipsum  tnoret,  quia  numquai 
deseritur  a  se,  uamqaam  ne  moteri  quidem  desinit,  quin  etiam  ceteris,  quae  tnoren'u 
hic  fons,  hoc  prineipium  est  movendi. 

296. 1)  Multi  avaritia  ad  turpissima  scelera  rapiuntur.  2>a*  beutfepe  „fidfc  Ioffm 
wirb  burch  ba»  cinfaepe  ^affiti  überfefet,  toenn  eine  burd)  ftiflfthiocigenbc*  3ugeftänbm-3 
burd)  bloft  untfjätige«  SJerpalten  geftattete  (Etntoirfung  einer  fremben  Spätigfeit  auf  ba#  Subje 
ju  bezeichnen  ift,  93.  Exorari  „fiep  erbitten  laffen";  fern  „fiep  tragen  laffen";  duri  „nt 
leiten  laffen";  efferri  „fiep  fortreijjen  laffen"  (ä-  voluptate,  dolore);  persuaderi  „fiep  übet 
reben  laffen";  deterreri  „ftd)  abfepreefen  laffen";  censeri  „ftd)  fcpäfcen  laffen";  ambitione  ttner 
„ftd)  oom  SprgeUe  beperrfepen  laffen" ;  in  errorem  rapi  „ftd)  $u  einem  Srrtum  oerleiten  laffen" 
hoc  facile  intellegitur  „bie«  läjjt  ftd)  leicht  einfepen";  nolite  perturbari  „la&t  euch,  nidjt  irr 
machen".  2)  Adulator  et  amicus  saepe  haud  facile  diiudicantur.  3)  Nonnt 
lacrimis  meis  commovebere?  4)  Greges  boum,  ovinm,  caprarum  in  pratt 
pascuntur.  Pascere  wirb  oom  Birten  gefagt,  pa&ri  oon  ber  $>erbe.  5)  Divitee  spieu- 
didis  curribus  vehuntur  (ja  nidjt  vehunt!)  6)  Rhodanus  nonnullis  locus 
vado  transitur. 

£97.  „«offen"  bleibt  im  fiateinifepen  uuüberfefrt  nad)  ben  in  293  unb  296  gegebenen  Depo» 
mungen.  ©onft  wirb  ti  auSgebiücft:  burd)  posee  c.  Inf.  Pass.  (befonberS  bei  einer  Negation, 
bei  facile,  vix,  aegre  u.  a.),  J8.  Siue  materia  naves  aedificari  non  possunt.  Res  diutias 
dissimulari  nou  potuit.  Dubitari  non  potest.  Vix  una  causa  reperiri  potest.  —  ßajjen 

—  ben  SJefepl  ju  einer  §anblung  erteilen  iubere,  imperare,  edieere;  =  (Sorge  tragen 
für  bie  ÄuSfüprung  einer  Saepe  curare;  —  erlauben,  bafe  sc,  ben  ©itten  unb  Sor* 
fteßungen  jemanbeS  nachgeben  roncedere,  ut  ober  concedere  alicui  e.  inf.;  —  jemanbem  burd) 
eine  beftimmte  Srflärung  ©rlaubniS  ober  SJollmacpt  geben  pennittere,  ut  ober  aiic%i 
c.  inf.\  —  gleichgültig  jufepen  unb  ettoaS  gefepepen  laffen  rinere  c.  acc.  c.  mf.i 
=  gebul big  unb  fügfam,  wenn  auch  mit  ©epmerigefüpl  gefepeben  laffen  pati  e.  arc. 
r.  inf.;  =  bewirf en  efficere;  =  in  einem  Schrift*  ober  ©ühnenfrücfe  barft eilen,  ein* 
| üp reu  ftwere,  finyere,  mdurere  (cf.  349,  3);  laft  nicpt  =  hüte  bid)  cave  (ne  obet)  mit 
einem  einfachen  Äonj.;  niept  laffen  =  oerptnbern  impedire, prohibere,  eetare,  obttart. 

—  1)  Cicero  complures  Catilinae  socios  a  carnifieibus  in  Tulliano  strangn- 
lari  iussit  2)  Hannibal,  cum  in  verticem  Alpium  perventnm  esset,  fessos 
milites  per  biduum  se  reficere  iussit  (ober  einfad)  refecit).  3)  Sine  vivam 
(cf.  344).  4)  Cave  ira  abripiare.  Caesar  nullis  minis  impulsus  est,  ut  uxo- 
rem,  Ciunae  filiam.  repudiaret.  5)  Quantum  Mithridatis  in  Komaiio^ 
odium  fuerit,  et  ex  gravi  diuturnoque  bello,  quod  cum  illis  gessit,  et 
ex  oratione  illa  cognoscitur  (ob.  cognosci  potest),  qua  animos  militum 
inflammare  studuit  6)  Nero  Senecam  praeeeptorem  interfecit;  idem  ur- 
bem  Eomam  incendit,  ut  videret,  quomodo  Troia  olim  arsisset  7)  Schü- 
lerus  Mariam  Stuartam  facit  dicentem:  Melior  ego  sum  quam  fama 
mea.  8)  Famulum  iube  libros,  quos  poposeimus,  ex  bibliotheca  afferre. 
9)  Tonsusne  es?  10)  Leges  in  alterius  rem  quemquam  involare  non 
sinunt.  11)  Conscientia  mala  nocentes  tranquüle  dormire  prohibet  (ol 
non  sinit).  Calor  aestivus  efilcit,  ut  fruges  maturescant.  12)  Marios, 


t 

—  191  — 


298. 


cum  secaretur,  vetait  se  alligari  nec  quisquam  ante  eum  solutus  dicitur 
esse  sectus.  13)  Augustus  carmina  Vergilii  comburi  contra  poetae  vo- 
tatem  vetuit  (non  sivit).  14)  Cura  vinum  et  pocula  afferenda.  15)  Cur 
iniuriis  te  lacessi  pateris?  16)  Nolite,  mei  amici,  ulla  re  frangi.  17)  Tar- 
quinins  libros  Sibyllinos  in  Capitolio  deposuit.  18)  Sine  (ob.  permitte 
ut)  paulisper  foras  exeam:  confestim  rediero.  19)  Tandem  desine  gar- 
rire.  20)  Pater  Sesostridis  omnes  pueros,  qui  eodein  ac  filius  ipsius  die 
nati  erant,  cogendos  et  una  educandos  curavit.  21)  Lysander  victoriam 
ex  Atheniensibus  adeptus  quattnor  milia  captivorum  securi  percussit 
nec  permisit,  nt,  corpora  eorum  sepultura  aflficerentur.  22)  Augurem 
Tiresiam  poetae  nunquam  inducunt  deplorantem  caecitatem  suam. 

*nm.  3n  m§lreid)en  gütlen  tritt  ftatt  einer  im  2)eutid)en  mit  „l offen"  gebilbeten  Sieben«^ 
art  im  fiateinifdjen  ein  einfache«  SJerbum  ein,  %.  ©.  Barbam  alere  „wadjfen  laffen"; 
arces.se re  „fommen  laffen";  honos  alit  artes  „lägt  gebeten";  nebnla  dispulsa  diem 
aperuit  „ließ  jum  Sorfdjcin  fommen";  vocem  in  turbam  effundere  „erfdjallen  laffen"; 
aliquid  in  promptu  ponere  „offen  fe^cn  laffen";  exensationem  aeeipere  „gelten  laffen". 
Audi  „lafe  bir  .fagen  (eryüjlen)";  aadite  litteras  „lafet  eud)  ben  S3nef  twrlefen";  videte 
maioram  diligentiam  „lafet  eud)  £)inwcifen  auf";  cognosce  itinera  nostra  „lag  bir  Don 
meinen  Weifen  erjäfjlen".  Lex  in  senatu  deposita  est  „man  liefe  ben  ©efe$e«antrag  fallen"; 
consilium  deponere  „ben  ^Jlan  fallen  laffen"  u.  ä. 

98.  Unter  Mrüfeologifdjen  Werben  oerfteljt  man  biejenigen  £ilf§oerba,  weldje  ber 
SJeurfdje,  überhaupt  bic  moberne  2)arfteüung  gebraust,  um  über  bie  SGBeife,  in 
welker  ba$  Subjeft  bei  ber  £auptb,anblung  beteiligt  ift,  ooflftänbigen  2luffd)lufj 
ju  geben.  „Somit  finb  fic  großenteils  ein  «ßrobuft  ber  mobernen  9ieflerion, 
welche  bie  Söer^ältniffc  ber  £anblung  bem  £örenben  möglidrft  plan  ju  machen 
unb  alle  2)unfelf)eit  unb  Unbeftimmt^eit  ber  Sluffaffung  ju  oerbannen  fudjt. 
sBa3  fte  aber  ber  ©pradje  an  3)eutlid)feit  geben,  ba3  nehmen  fie  berfelben  an 
bünbiger  Äürje.  2)a  mo  ber  fiateiner  in§  £auptoerbum  bloß  eine  Straft  legt, 
beren  <£rfenntni3  er  bem  fiefer  überlä&t,  jieljt  ber  $entfa)e  biefe  Hraft  gleiä> 
[am  an5  £age$lid)t  unb  oerförpert  fte  in  einem  eigenen  SBerbum."  <So  über» 
fefct  ber  $eutfa>: 

a)  attioe  ÜJerba  mit  fönnen,  müffen,  n>iffen,  wollen,  follen,  bür* 

fen,  braurfjen,  laffen"  2C.,  $.  S).  Iussa  magistri  qui  metuet,  non  nietuet 
Terbera  „braudjt  feine  6d)läge  ju  fürdjten".  Mens  improba  tandem  in  perniciem 
incidit  „mufe  enblid)  in«  Unglüd  fommen".  Non  infitior  „id)  will  nidjt  in  Slbrebe  fteflen". 
Hoc  unura  dico  ,,id)  will  nur  baS  eine  fagen".  Non  audio  „idj  will  baoon  nid)t3 
fwren Neminem  nomino  ,,id)  will  niemanben  nennen".  Si  verum  dioimus  „loenn  mir 
bie  ffiafjrljeit  fagen  wollen".  Bem  eo  adduxit,  nt . . .  „er  w  u  fe 1  c  cd  batjin  $u  bringen, 
ba& . . Dignitatem  suam  bene  tuetur  „er  weiß  feine  SSürbe  ju  behaupten".  Parvo 
contentus  est  „er  Weife  fid)  mit  wenigem  ju  begnügen".  Fateor  ,,id)  mufe  befennen". 
lnde  facile  intellegitur  „barau«  f  a  n  n  man  leid)t  erfennen".  Iure  posco  ,,id)  f  a  n  n  mit 
Sedjt  forbem".  Spero  ,,id)  barf  woljl  Ijoffen".  Nihil  te  utor  „id)  will  nid)t«  mit  bir 
3U  fdjaffen  ^aben".  Contumaciam  tuam  non  probo  „id)  fann  nid)t  billigen".  Cf.  293; 
428,  -Hnm. 

b)  paffioe  93erba  mit  „fid)  fef)en,  fidjj  füllen,  f i ct>  laffen"  :c,  3.©. 

Cogor  „idj  fe$e  mid)  genötigt".  Deceptus  sum  „id)  fe§e  mld)  gctäufdjt".  Dictis  tuia 
laedor  „id)  fü$le  mid)  beleibigt".  Adducor  „id)  füfjle  mid)  bewogen".  Erigor  con- 
scientia  recte  factorum  „id)  fü$le  mid)  burd)  mein  gute«  ©ewiffen  gehoben".  Offendor 
„id)  füljle  mid)  beleibigt";  animo  commoveor  „id)  f ü t>  1  e  mid)  innerlid)' ergriffen";  ad 
Studium  litterarum  trahor  ober  feror  „id)  f ut) l e  mid)  f)mgejogen".  Impedior  „id) 
fe^e  mid)  genötigt".  Cf.  286. 


299.  —  192  — 

1)  Philippus,  legatis  civitatum  Graecarum  Corinthum  convocatis 
et  sua  liberalitate  et  callidis  contionibus  oratorum,  quos  auro  cormperat 
animos  Graecorum  sibi  conciliavit  ita,  ut  summus  imperator  belli  cun 
Persis  gerendi  eligeretur.  2)  Cioero  e  provincia  decedens  spe  triumphi 
quam  conoeperat,  propter  temporum  iniquitatem  destitatas  est.  3)  Het 
publica  Romana  vixdum  a  clade  Cannensi  aliqua  ex  parte  respiraverat 
cum  nova  atque  ea  graviore  clade  afflicta  est.  4)  Appius  Claudius:  Ad 
huc,  inquit,  dolui  amissa  lumina;  nunc  vero  aegre  fero,  quod  caecus 
modo  sum  ac  non  idem  surdus  atque  turpia  vestra  audio  consilia  et 
consulta,  quibus  gloria  huius  urbis  pervertitur.  5)  Omnia  vis  cogit,  so- 
lum  non  cogit  amorem.  6)  Cum  Tyrii  se  tradere  noluissent,  Alexander 
urbem  eorum  obsidere  est  coactus  (ober  einfad)  obsedit).  7)  Socraticorum 
principes  novitate  ac  suavitate  orationis  mirum  quendam  rerum  hone- 
stissimarum  amorem  incenderunt  atque  aluerunt  8)  Fridericum  Magnum 
nostro  iure  videmur  dicere  cognomine  iilo  dignissimum  fuisse;  nam 
non  solum  perfectus  imperator  erat  manuque  fortis,  sed  etiam  nullo 
aut  casu  aut  clade  perturbatus  detrimenta  accepta  consilio  et  fortitu- 
dine  celeriter  sarciebat.  9)  Demosthenes  interdum  per  duos  tresve  men- 
ses  continuos  in  cubiculum  subterraneum  inclusisse  se  dicitur  idque 
altera  capitis  parte  rasa,  ut  in  publicum  prodire  verecundaretur.  10)  Eex 
Eumenes  a  senatu  Romano  loqui  iussus :  Quod  miserrimum  est,  inquit, 
in  hello,  obsidionem  passus  sum;  nam  Pergami  cum  discrimine  ultimo 
et  vitae  et  regni  inclusus  sum. 
299.  Incipio  „irtj  fange  an"  wirb  in  bet  beften  ^rofa  faft  nur  al$  intranf  itioeS  Serbum  gebrauch! 
(cf.  aber  Caes.  b.  g.  7,  17,  6)  nnb  mit  bem  3nfinitw  uerbunben  ($.  93.  Rem  frumentanaiu 
expedire  ineipit;  triplicem  aciem  dacere  ineipiant);  ali  ^erfeftum  wirb  eoepi  iunf.afftfd» 
ineepi)  gebraudjt.  2>iefeS  coepisse  bilbet  aud)  bie  paffioeu  formen  coeptas  sum.  coepi  um 
w»se  etc.,  j.  3).  Ladi  coepti  sunt,  bellam  coeptum  est,  opus  coeptam.  (S>a$  ^affii?  Don 
incipio  tft  nur  wenig  im  (*ebraud),      ^.  Sali.  lag.  21,  2;  74,  2.)  Ski  einem  paffttxn 
Snfinitiue  mit  wirtlid)  paffioer  $ebeutung  wirb  coeptas  snm  gerabeju  für  coepi  getagt, 
j.  50.  De  re  publica  contuii  coepti  summ  „wir  fingen  an,  befragt  |H  werben";  res  io 
seuatu  agitari  coepta  est  „man  fing  an,  bie  Sadje  im  Senate  $u  Mr&anbdn4* ;  interea  co- 
mitia  Juiberi  coepta  sunt;  Athenienses  undique  premi  bello  erant  coepti.  3n  biefem  %<&t 
wirb  bad  Slftto  coepisse  wn  Cicero  unb  Gäfar  niemals,  uon  turnte«  feiten  (5.  8.  24,  19,  6>, 
öfter*  jebod)  öon  Sidjtem  unb  Späteren  gcbraudjt.  Senn  inbefien  ber  paffioifd)e  3nfin.  neu* 
trale  ober  mebiale  Skbeuiung  b>t,  fo  nerbinben  iljn  aud)  bie  beften  Sdjriftftetler  mit  kr 
ftorm  coepi,  $.      Kos  publica  auger i  coepii  „fing  an  $u  wad)|"cn";  paupertas  pro 
probro  haberi  evepit  „fing  an  für  Sdjaube  |H  gellen".  Tarquinius  crudelis  fieri  coepit, 
terra  tnoreri  coepti  „fing  an,  fid)  ju  bewegen".  —  Gbenfo  gebraucht  man  desita»  sum 
bei  einem  paffioifdjcn  3nftn.  ftatt  desii,  3.  33.  Orationes  meae  legi  destiae  sunt.  L.  P»- 
pirius  Cra8sus  primum  Papisiua  rocari  desitus  est.  Recte  iam  pridem  contra  eos  dispu- 
tari  destiwn  est.  Cf.  jebod)  Liv.  6,  6,  5;  5,  3,  2;  32,  7,  6  u.  a.  —  1)  Poma  ex  arbo- 

ribus  legi  coepta  sunt.  2)  Postquam  terra  coli  est  coepta,  homines 
immanitatem  exuere  coeperunt.  3)  Tyrus,  urbs  vetustate  nobilissima. 
a  Macedonibus  septimo  mense  post,  quam  coepta  erat  oppugnari,  capta 
est.  4)  Post  ipsa  bella  Persica  opes  Atheniensium  incredibile  quantum 
augeri  coeperunt.  5)  Ulixes,  cum  insidias  Circae  effugisset,  tarnen  per 
maria  iactari  et  periculis  vexari  desitus  non  est.  6)  Auetore  Las  Cas&s 
sacerdote  Nigritae  ex  Africa  in  Americam  advehi  coepti  sunt,  qui  in 
praediis  metallisque  opus  facerent.  7)  Bello  cum  Yeientibus  exorto,  cum 


—  193  — 


300—302. 


spes  maior  imperatoribus  Romanis  in  obsidione  quam  in  oppugnatione 
esset,    hibernacula,  res   nova  militi  Romano,   aedificari  coepta  sunt. 
8)  Eae  res  publicae  non  perire  non  possunt,  in  quibus  temperantia  ac 
continentia  pro  fundamento  salutis  publicae  haberi  est  desita. 
#J0.  tenatuH  „einer,  ber  au  SJcittog  gegeffen  b>*M  (cenavi  ,,id)  Ijabe  gegeffen");  iuratus  „einer, 
ber  gefd)Woren  $at"  (iuravi  ,,id)  b>&e  gefdnooren"),  ebenfo  cvniuratus  „ein  ©erfdjworcner* ; 
potus  „einer,  ber  gebebt  (jat,  ein  ©etrunfener"  (potavi  ,,id)  ifabe  gejedjt");  pransus  „einer, 
bei  gefrüf)ftüdt  hat"  (prandi  „icb  t)dbt  gefrürjftüdt")-  Cf.  audi:  Iadici  demonstrandum  est, 
quid  inratus  sit  „worauf  er  t>ereibigt  ift";  lex,  in  quam  iuraii  estis;  statim  milites  ce- 
natos  esse  iubet  (Sali.  lag.  106,  4);  bod)  fann  man  aud)  paffimfd»  fagen  cenatum  est  „eS 
ift  gefpeift  worben".  —  ©oüftanbig  ju  «bjettiben  fmb  geworben:  consideratus  „bebäd)tig", 
consuJtus  „erfahren,  funbig",  profusus  „üerfdiwenberifd)",  effusus  „au«gelaffcn,  ubertrieben", 
floctus  „gelehrt,  burd)  Unterridjt  gebüber",  erudüus  „tljeoretifd),  wiffcnfdjaftlid)  gebilbet",  disso- 
futus  „forglo*,  $figelIo«",  falsus  „trügerifdj",  circumspeeius  „umfidjtig"  u.  f.  m.  Cf.  188, 
Snm.  2.  —  ©on  intranfitwen  Serben  fmb  $u  merfen:  adultus  „Ijeraugewadjfen",  coalüus 
„aufammengemad)fen",  concretus  „geronnen",  inveteratus  „oeraltet",  praeterüus  „vergangen", 
obsoletu*  „abgenufct,  unfd)einbar",  assuetus,  fluxus,  quietus,  tacittis  u.  a.  —  9lud)  perosus 
unb  exosus  Ijaben,  obgleid)  fie  Part.  Pert  Pass.  fmb,  bennod)  (feit  firoiu«)  aftwifd)e  ©e* 
beutung  „fjaffenb";  erft  bei  ganj  fpäten  ©djriftfteflern  fjeifjen  fie  „öerfja&t"  (=  invisus»  odi- 
osas).  ©eibe  regieren  ben  Äcc,  5.  SB.  Plebs  regium  nomen  perosa  erat.  (9cad)fla[fifd)  be* 
beutet  aud)  pertaesus  c.  acc.  ober  gen.  „fiberbrüffig".) 

Unnu  Desperates  „ocrjweifelt"  in  bem  ©inne  Don  ,,b>ffnung«lo«,  §eiflo«,  aufgegeben"  fo.  ©. 
homo,  senex,  perfugium,  aegrota  ac  paene  desperata  res  publica  ,  unlateinifd)  im 
Sinne  non  „gefa&nwfl,  touffitjn''  (j.  ©.  ein  wr$meifelte«  Unternehmen),  wofür  periculosus, 
temerarius,  discriminis  plenus  u.  a.  gefogt  wirb.  —  Uber  amatus  cf.  188,  %nm.  2; 
perditm  304,  2. 

301.  $ie  Participia  Perf.  trieler  3)eponentieu  unb  ©emibeponentien  wie:  veritus  „furdjtenb, 
aud  ^urc^t"  (=  verens),  arbitratus  unb  ratus  „glaubenb,  in  ber  Meinung"  (nie  rens!), 
usus  „gebroudjenb",  miseritus  „fidj  erbarmenb,  au*  erbarmen",  secutus,  fisus,  confisus, 
diffisus,  ausus,  gavisus,  commoraius,  consolatus,  complexus,  solitus,  operatus  „opfernb" 
werben  (bei  Angabe  eine*  ©runbe«,  einet  ©eranlafjung  ober  eine*  obwaltenben  ftebenumftanbe«) 
oft  in  ber  ©ebeutung  eine*  Partie.  Praes.  gebraucht:  Caesar  Avarici  complares  dies 
commoratus  exercitam  ex  labore  atqne  inopia  refecit.  Admiratus  quaerit  causam. 
Viribus  eonfisi  tranare  contenderunt.  Divitiacus  multis  cum  lacrimis  Caesarem  cotn- 
plexus  obsecrare  coepit,  ne  quid  gravius  in  fratrem  statueret.  Fateor  me  quoque  in 
adulesoentia  diffisum  ingenio  meo  quaesisse  adiumenta  doctrinae.  Caesar  veritus,  ne 
noctu  ex  oppido  profugerent,  duas  legiones  in  armis  exeubare  iussit.  Multi  comminus 
congressi,  multi  fugientes  interfecti  sunt. 

Snm.  1.  Übrigen«  fjai  t)ter  ba*  Partie.  $erf.  ntdtf  burdjau«  bte  ©ebeutung  ber  (Gegenwart 
ober  Wlcicbjeitigfeit,  fonbern  bejeidmet  einen  bereit«  früfjer  eingetretenen,  aber  nodj 
fortbauernben  3uftanbf  j.  33.  veritus  „in  ^nx6)t  geraten  unb  nod)  barin  feienb",  ratus 
,,nad)  angeftelltet  Söeredjnung  unb  in  ber  barau*  gewonnenen  TOeinung"  u.  f.  w. 
«nm.  2.  Solüus  al*  Hbj.  in  ber  öebeutung  wgemo^nt"  ift  unflaffifd),  aber  feit  iMuiu«  oiei 
gebraust  (}.  93.  solito  more,  solito  magis  u.  ci.). 
302.  $ie  Participia  Perf,  einiger  3)eponentien  baben  bi«weilen  neben  ir)rer  aftioen  aud)  nod) 
pafiibe  93ebeurung,  3.      Comitatm  ift  nld)t  nur  einer,  ber  begleitet  fjat,  fonbern  aud)  einer 
ber  begleitet  ift;  ebenfo  testatus  (contestatus,  teatifieatus)  „bejeugt",  confessus  „eingeftanben", 
(Hmensus  unb  metatus  „au*gemeffen",  meditatus  unb  commentaius  „überlegt",  partitus  „ge= 
teilt",  exjtertus  „erprobt",  complexus  ,,umfafot",  populatus,  ementitus,  pactus,  auguratus, 
interpretatus,  sortitus,  detestaius  etc.  3Kan  bemeife  aber  hierbei,  bag  Sicero  bei  bem  paffioen 
Öebraudje  ber  meiften  biefer  ^Jarticipien  nod)  ein  anbere«  ^artieip  oon  einem  aftioen 
^erbum  iiiniit.mfügett  liebt,   wie:  meditatus  et  cogitatus,    populatus    atque  vexatus, 
notatus    ac    testatus,    dimensus    atque    descriptus    etc.,    woburd)   bie    paffwe  ©e- 
beutung    ber   S)eponentiaIparttcipien   beftimmter   ^erporrritt.   —  3ur   ©Übung  eigentlicher 
paffioer  Tempora  (al*  Verbum  finitum)  werben  foldje  ^artieipten  fefjr  feiten  gebraust, 
j.  93.  SaU.  lug.  25,  2:  A  regis  fautoribus  summa  ope   enisum  est   „e*  würbe 
erftrebt";  aud)  in  ber  «onfrruftion  be*  Abi  absol.  fommen  fie  nur  öeretnjelt  öor,  1  ©.  agro 
II tngt,  Cot.  Wetittitortiun  7.  Stull.  II.  13 


303—306. 


—  194  — 


depopulato  (Li*.  9,  36,  13);  pariitis  copiis  (Caes.  b.  g.  6,  6,  1);  adepta  libertat 
(Sali.  Cat  7,  3). 

303.  rtomlus.  fungendus,  fraeidas,  potinndtti,  (rescendus),  cf.  109,  j.  6.  In  fungendo  munere 
oculus  conturbatus  non  est  probe  affectus  ad  suum  monns  fungendum ;  per  apeciea 
alienae  fungendae  vicis;  spes  potiundorum  castrorum;  (cepas  vescendas  dare).  Omnii 
bona  utenda  ei  ac  possidenda  tradidit.    Agesilaus  maximam  habait  fidaciam  regni 
Persaruin  potiundi.  Tenendus  est  modus  voluptatis  fruendae.  Agrum  fruendum  locare 
3)od)  ift  in  bcr  Serbinbung  mit  esse  bie  unperfönlidje  HuSbrudSmeife  bie  foft  einzig  ge: 
ludud)Iid)c;  alio:  Utcndum  est  viribus,  nicti:  utendae  sunt  vires.  (Cf  jcbod)  Cic.  Fin.  I,  3.1 
?lnm.  Gkmj  oereinjelt  fte^en  in  bcrfdben  SBeife  gloriandus  ,,rübmlid)'\  medendu»,  paeni- 
tendus  „üerroerflid)",  inrüiendus,  pigenduB,  pudendus,  regnandus  etc.  Laetandum  magis 
quam  dolendam  puto,  casum  tuum  (Sali.  lug.  14,  22).  In  legatis  insidiandis  (Uc 
Cael.  51).  Haec  causa  non  visa  est  supersedenda  (Cornif.  ad  Her.  2,  26). 

304. 1)  93on  vendere  fyeifjt  ba§  Sßa\]\v  md)t  vendi,  fonbern  venire  ober  vennm  dari; 
nur  bic  ^articipia  vendendus  unb  venditus  werben  oon  vendere  gebilbet. 
S)emnad)  hri&t:  „3)ie  ©üter  geächteter  SBürger  mürben  auftionSmäfdg  üerfauft"  bona  civium 
proscriptorum  sub  hasta  venibant  (renierunt).  „borgen  werben  auf  bem  2Warfte  t^cbe 
aller  Ärt  üerfauft  werben"  piscium  omne  genus  in  foro  cras  venibii.  —    2)  93on  per- 

dere  fjeijjt  bo.8  «ßaffb  nid)t  perdi,  fonbern  perire.  Perditus  ift  ein  2lbjeftto 

in  ber  ©ebeutung  „^eiHoS,  grunbfcb,ted)t,  oerruety".  demnach  beifet:  ,,3>a«  £cer 
be*  ÄambnfeS  wutbc  in  ber  libnfeben  SBüfie  burd)  ©affermangel  unb  ©türme  $u  ©ninbe  ge= 
richtet"  Cambysis  exercitus  in  desertis  Libyae  locis  aquae  penuria  tempestatibusqQe 
periit  (=  deletus  est).  llnflaffifd)  ift  pessumdare  unb  pessumdari.  —   3)    S?on  facere 

Ijeijjt  ba§  *ßafjiü  fleri.  So  &aben  auch,  assuefacio,  calefacio,  commonefacio  etc.  hn 
^Jaffiü  ftetS  assuefio,  calefio,  commonefio.  %ber  bie  Äompofita,  welche  -ficio  annehmen,  wie 
efficio,  interficio,  conficio  etc.,  bilben  im  ^affto  -ficior  unb  baben  mit  fio  tn  ber  gönn 
nid)t«  gemein.  (9iur  ganj  oereinaelt  finben  fich  in  Sßrofa  formen  wie  confieri  Caes.  b.  g.  7, 
68,  2;  confieret  Liv.  5,  50,  7;  defiet  Liv.  9,  11,  6  u.  ä.).  —  4)  S3on  rerbero  ^ergt  bai 
^Saffio  in  ber  gebilbeten  Spradje  verberor;  vapulo  ,,id)  befomme  Prügel"  gehört  faft  mir 
ber  Sprache  bcr  ffomiter  unb  $id)tcr  an.  —  B)  Odio  (ober  in  odio)  esse  (cf.  66,  «ran. 
5>a«  oieien  Serben  fcblenbc  Raffte  wirb  crfejyt:  a)  burd)  Umfdjreibungen:  usui  ease  ge= 
braucht  werben;  admirationi  esse,  admirationem  habere,  admiratione  affici  bewunbert 
werben;  misericordiam  habere  bemitieibet  werben;  invidiae  esse  beneibet  werben;  imitatione 
exprimi  nachgeahmt  werben;  oblivione  obrni,  in  oblivionem  venire  öergeffen  werben  (in 
oblivione  iacere  oergeffen  fein);  impetus  fit  in  hostes  bie  ftetnbe  werben  angegriffen;  — 
b)  burd)  finnoerwonbte  SBerba:  lacessi,  tentari  ju  adoriri;  premi,  vexari  ju  persequi; 
pereipi  ju  frui;  agi,  agitari  ju  persequi;  discere  gu  docere  (43,  «nm.  2),  sanari  311 
mederi  u.  IL 

305.  1  uro  in  ,rid)  würbe  fein"  wirb  von  manchen  ©chriftfieflern  anftatt  essem  namentlich,  in 
©ebingungSfä&en  gebraucht;  (Jicero  menbet  e*  nur  feiten  an,  firoiuö  üielfacb.  $äufigcr  ift  t*i 
lnfin.  Fut.  fore,  weldje  %ovm  in  JBerbinbung  mit  ^articiöien  regelmäßig  ftatt  futurum  esse 
eintritt,  ©.  Laudandum  fore  (nidjt  laudandum  futurum  esse),  laudatos  fore  (nid)t  iaa- 
datos  futuros  esse).  Carthaginienses  debellatum  mox  fore  rebanlur,  si  adniti  paulom 
voluissent.  Hoc  possum  dicere,  me  satis  adeptum  fore,  si  ex  hoc  tanto  in  omnes 
mortales  beneficio  nulluni  in  me  periculum  redundant. 

^Inm.  2)a  forem  feiner  »ebeutung  nad)  oon  essem  nidjt  oerfd)ieben  ift,  fo  ftnbct  e«  ftd)  (.bei. 
bei  fiiuiuS)  aud)  ijt  Serbinbung  mit  bem  Partie.  &uturi,  j.  Missus  est  sciscitatum,  qaae- 
nam  finis  tantis  cladibus  futura  foret.  Incertum  erat,  quo  missuri  classem  Cartha- 
ginienses forent.  —  Fore  nerbtnbet  fiioiuS  öfter*  mit  bem  ©crunbiüum,  um  baS  3U: 
tänftige  ber  $anblung  auSbrüdlid)  ^ervor^ubeben,  ^.  33.  Meminissent  sibi  pro  aris  foci»qne 
dimicandum  fore.  Si  quid  ad  eas  leges  addi  vellet,  ab  senatu  ei  postulandum  f*re. 

306.  1)  25a*  befeftine  aio  bebeutet:  a)  id)  bejabe  (®cgenfa&  negoj,  5.  ».  Non  curo,  quid  Ul« 

aiat  aut  neget.  Negantia  contraria  aientibus;  b)  id)  fage.  3n  biefer  SBebeutung  vni 
e*  bem  gemdbnlidjen  ®prad)gebraud)e  nad)  bei  ber  Oratio  obliqua  gebraucht  unb  ftebt  bclö 
cor  ben  ©orten,  bie  jemanb  fagt  (j.  ©.  Ait  ille  idem  sibi  videri),  halb  nad)  benfelben 
(S.        Themistocles  unus  restitit  et  universos  esse  pare*  aiebat),  halb  einge* 


—  195  - 


306. 


jdjoben  ($.  $.  Hoc  ne  statuam  quidem  pater  ait  dicturam,  si  loqui  posset) ;  ba* 
Subjeft  überhat  e*  immet  bei  fid)  unb  wirb  nid)t  oon  bcmielben  getrennt;  baher  $.  8. 
Non  male  ait  Callimachus  lacrimasse  Priamum.  aber  niebt  non  male  Callimachus 
Ucrimaase,  ait,  Priamum.  3uwetlen  fteht  e«  aueb  bei  bireftet  9tebe,  unb  jwar  regele 
mäfjig  in  ben  häufigen  «udbrüden  ut  ait  unb  ut  aiunt,  j.  ©.  Stomacho,  ut  ait  Hö- 
rnerne, nihil  impudentius  est.  0  praeclarum  custodem,  ut  aiunt,  lupum!,  fonft  nur 
oereinjelt,  meift  um  mit  inquit  obauwecbfeln  ^.  ®-  Cic.  or.  36.  Liv.  1,  26,  10;  1,  24, 
4;  21.  54,  1). 

2^  SJaS  befeftioe  inqnam  „fage  ich"  —  (in  ber  hiftorifdjen  Crjnblung  wirb  inquam  oud)  al« 
^erfeft  gebraucht)  —  form  nur  bei  Oratio  recia  unb  ftet«  nur  eingeschoben  gebraucht 
toerben.    Senn  baS  ju  inquam  gehörige  Subjeft  mit  in  bie  SRcbe  etngefdjoben  wirb,  fo 
fteht  t4  regelmäßig  nad),     ©.  Optime,  inquit  Tulliun,  philosophiam  laudasti.  2)ab« 
fo  oft  inquit  Orassus,  inquit  Plato,  inquiunt  iUi,  inquit  Ennim,  feiten  Catulus  in- 
quit u.  ä.  (cf.  jebod)  Liv.  8,  7,  5;  Cic.  de  or.  1,  149;  2,  31;  3,  190).  (Sbenfo  auch  ut 
ait  Enn ms  ;  lu\t (i  feiten  ut  Ennius  ait,  j.  8.  Liv.  30,  26,  9).  3ft  baS  Subjeft  mit  einem 
^Jarticip  oerbunben,  fo  fte^t  e«  mit  biefem  boran  unb  inquit  folgt  in  ber  angeführten 
9tebe  nad),     ©.  Tum  Crassus  subridens:  Quid  censes,  inquit,  Cotta?  desgleichen  ftefct 
ba$  Subjeft  ooran,  wenn  nod)  ein  ©ort  wie  tum,  deinde,  hoc  loco  oorbanben  ift:  Tum 
Brutus:  Quid,  Crasse,  inquit,  de  hac  re  censes?  (Senn  ba«  Subjeft  $ugleid)  in  bie 
birefte  SRebe  ein  gefd)  oben  ift,  fo  wirb  e8  juweilen  bureb  einige  ©orte  oon  inquit  getrennt, 
$.  93.  Vincite,  inquit,  si  ita  vultis,  Sabinus.  Caes.  b.  g.  5,  30,  1;  7,  20,  12;  5,  18, 
5;  Liv.  22,  6,  3;  Cic.  Br.  91;  de  or.  2,  69  u.  245.)  Cf.  oud)  551,  7,  d. 
Snm.  3>ie  Don  inquit  unb  ait  feljlenben  formen  werben  oon  dieere  genommen;  bod)  Wimen 
bie  formen  Oon  dicere  (respondere,  exclamare,  clamare  u.  fi.)  bei  birefter  ftnfüfjrung 
frember  ©orte  nicht  wie  inquit  unb  ait  awifeben  biefelben  eingeschoben  werben,  fonbem 
fteben  entweber  oor  ober  hinter  bem  Sluöfprucbe,  j.  ©.  Timotheum  dixisse  ferunt: 
Vestrae  quidem  cenae  iueundae  sunt.  Cum  quidam  iocans  dixitset'.  Huic  quidem 
certe  vitam  tuam  committis  .  .  .  Plato  aegrum  errare  animum  dixüse  dicitur.  Cf. 
Cic  Tusc.  5,  100;  5,  60;  3,  30;  Cat.  m.  27. 
3)  unb  4)  Ave,  $lur.  ivete  bezeichnet  einen  ®ruß  namentlich  be«  ffommenben  „fei  gegrüßt, 
guten  7ag!M,  aber  aud)  be«  Scheibenben  „lebe  wohl,  «bieu!"  Cr-?  fchrint  oon  Gicero  ge* 
inieben  $u  fein ;  biefer  gebraucht  alä  üBegrüßungSwort  salve,  salvete  (gried).  xaiQne)- 
$18  TlbfdjiebSgruß  war  allgemein  v*le,  valete  (grieeb.  i^eoao,  t^ma^e);  bod)  finbet  ftd) 
aud)  salve  beim  9lbfd)ieb,  namentlid)  in  ber  Serbinbung  salve  atque  vale.  $äufig  fommen 
biefe  »erben  in  SJerbinbung  mit  iubere  oor,  wie  inbeo  te  valere,  iubeo  vos  salvere. 
Cf.  49,  Bmn.  4. 

5)  Age  ift  eigentlich  ein  ^mperatto  „mach",  ^luv.  agile  „mad)t";  bod)  wirb  bie  gorm  age 
ganj  als"  Adverbium  hortativum  wie  unfer  „woblan,  auf!M  ebenfo  mit  bem  $lur.  wie 
mit  bem  Sing,  oerbunben:  Age  experiamur!  age  considerate!  (Sbenfo  im  ©ried)tfd)en 
ayi  ftatt  ayert.  (Gicero  fagt  ftet*  auch  bei  einer  an  eine  Mehrheit  gerichteten  «ufforberung 
age,  nie  agite.)  rtud)  bie  oerftärfte  ftorm  agedum  (cf.  467,  9)  fteht  oor  bem  $lur.: 
agedum  mittite;  agednm  dictatorem  creemus!  Cf.  bogen  Liv.  3,  62,  4;  5,  52,  9  u.  ö.  — 
#efonber$  häufig  finben  fid)  age,  agedum,  age  rern,  age  nunc,  age  tü  (mit  3mperatio 
ober  Coniunc.  hortativus  ober  bireftem  Jragcfa^)  al«  rhetorifdje  ÜbergangSformen, 
um  bie  «ufmerffamfeit  auf  ba«  golgenbe  ju  ridjten  unb  einem  ermatten  ooraubeugen,  $.  ©. 
Age  nunc  illa  videamus,  iudices,  quae  statim  consecuta  sunt.  Agedum  conferte 
nunc  cum  illis  vitam  P.  Sullae.  Age  nunc  ceteras  quoque  facultates  consideremus. 
Age  vero  ceteris  in  rebus  qua  sit  temperantia,  considerate.  2)ie  Serbinbung  age 
porro  bilbet  eine  Slufforberung  für  fid)  in  bem  Sinne  „ weiter  benn",  b.  h.  laßt  un* 
weiter  gehen  m  ber  Schlußfolgerung.  %nä)  führt  age  („nun  ja,  nun  gut,  meinetwegen") 
3ugeftänbniff  e  ein,  wenn  man  etwa*  einräumt,  um  eine  ©egenfrage  ober  ©egenbemerfung 
an^ufnüpfen,  welche  bad  ^ugcüanbene  aufhebt  ober  entfräftet,  j.  93.  Age,  sit  ita  factum: 
qoae  causa,  cur  Bomam  properaret?  Age,  iam  ista  video  fateorque  esse  magna: 
sed  est  in  collegio  vestro  inter  Marcellum  et  Appium  magna  dissensio. 

6)  Gedo  fteht  (in  familiärer  Sprache)  im  Sinne  eine«  Smpcratiö«  jiemlid)  gleidjbebeutcnb  mit 
da  unb  die  „gieb  her,  lag  hören,  fag  an!"  entweber  mit  ober  ohne  einen  %cc.  Wie: 
Cedo  aquam  manibus  „©affer  her  für  meine  §änbe"!  Cedo  tuam  mihi  dextram! 
Cedo  ut  bibam  =  da  bibere!  Cedo  quid  faciam  „fag  an,  maS  id)  Ü)un  foO".  Cedo 


307—310. 


-  196  — 


mihi  leges  Furtaa!  ünum  cedo  auctorem  tui  facti,  unius  profer  exemplum.  3n  bct 
älteren  fiatinität  finbet  fid)  aud)  ein  Plural  ba^u  cette  (au«-  cedit«  ?),  wie  cette  dextras. 

7)  Apage,  ein  befeftioer  ^mperatio  „fort  mit!"  ftcfjt  entiueber  allem  im  ©ümc  oon  „oaie 
bid)!"  ober  mit  einem  Objeft  tute  Apage  te!  apage  istas  a  me  sorores! 

8)  Quaeso  „id)  bitte"  (urfprüngltd)  =«  quaero)  ift  flaffifd)  nur  in  biefer  gönn  imb  im  $lui. 
quacsumus  gebräuchlich.  ®ewöt)nlich  wirb  e«  in  bie  Siebe  $ur  SDWberung  be«  *u«brud* 
cingefdwbcn,  ».  Die  quaeso;  quis  quae«o  dubitet?  attendite  quaeso  diligenter;  tu 
quaeso  crebro  ad  me  scribe  (cf.  836,  Änm.  2).  3ebod)  finbet  fid)  aud)  qitaeso  a  te, 
ut  .  .  .;  quaeso  o  vobia,  ne  .  .  .;  (feiten  quaeso  c.  aer.,  j.  ®.  deos  quaesumus,  Cir. 
fam.  11,  3,  4;  te  magnopere  quaeso,  Cic.  Rose.  Am.  11;  Liv.  40,  46,  7). 

9)  lnfit  ift  ein  altertümliche«,  bichterifche«  SBort,  oon  bem  feine  anberen  gönnen  oorfommen. 
<5«  gehört  ber  feierlichen  ©pradje  an,  wirb  nur  oon  $erfonen  gebraust  unb  bebeutet  „er 
t)ob  an"  sc.  $u  reben.  Liv.  1,  23,  7. 

10)  Keri  infolge  oon  ©eredmung  (ratio)  unb  Abwägung  aller  Umftänbe  „ meinen,  benfen, 
glauben"  gehört  mit  ?lu«nat)me  be«  Partie,  ratu»  „im  feften  (glauben,  in  ber  feiten  SRei 
nung"  met)r  ber  SjJocfie  unb  fjB&ercn  ^rofa  an;  aufeer  $erf.  unb  3nbic.  $räf.  unb  3uiperi. 
finb  bie  übrigen  iempora  ungcbräudjlid). 

11)  Pari  (in  feierlichem,  propt)etifd)em  ütone)  „reben,  fpreeben"  ift  ein  altertümliches 
unb  faft  nur  bid)terifd)e«  ©ort,  wie  aud)  feine  Äompofita,  oon  benen  nur  praefari  „frirr= 
liehe  ober  entfdjulbigenbe  Sorte  oor  einer  $>anblung  fpredjen,  alfl  »orwort  oorau«fd)iden* 
unentbehrlich  unb  gebräuchlich  ift.  $ür  bie  $rofa  ift  befonber«  bie  SRebenöart  fando  audirt 
„burd)«  ©erüd)t  ocrneljmen,  oom  $örenfagen  wiffen"  ju  merfen. 

12)  Assolere  „pflegen"  fommt  nur  in  ber  3.  ^Jerf.  ©ing.  unb  ^3lur.  oor  unb  $war  flaffifd)  faft 
nur  in  ber  unperfönlichen  9ieben«art  ut  assolet  „wie  e«  ju  gefdjehen  pflegt,  wie  gewöbnlid)" 

307.  Qnire  unb  neqaire  finb  bei  ben  Älaffifern  nur  in  einzelnen  formen  unb  im  allgemeinen  nur 
wenig  im  ©ebraud).  »eibe  »erben  finben  fid)  bei  Säfar  gar  nid)t.  (£«  fdjetnt  am  geratenften, 
ftd)  heutzutage  beim  fateinf  abreiben  mit  posse  unb  non  passe  ju  begnügen.  (Cicero  gebraust 
quire  nid)t  nur  in  negatioen,  fonbern  aud)  in  pofitioen  ©äfccn,  83.  Tusc.  5,  108;  Lael.  71, 
Cat.  m.  32;  aber  in  ber  1.  $erf.  (Bing,  fagt  er  ftet«  non  quto,  nid)t  nequeo.) 

308.  1)  %\t  Verba  intensiva  (frequentativa),  fämtlid)  nad)  ber  1.  Äonj.,  brüefen  eine  »erftärfung. 
ober  häufige  SBicberfjolung  ber  #anblung  be«  ©tammoevb«  au«  unb  werben  oon  bem  ©npimnn 
bleiben  abgeleitet,  wobei  ätum  in  Hart  oerwanbelt  wirb;  alfo:  tractare,  iactare,  cursare. 
pulsare,  volutare,  gestare,  saltare,  quassare,  cantare;  —  clamitare,  dorraitare,  rogitare. 
Tolitare.  Einige  »erben  werben  oom  $räfen«ftamme  ober  abweid)enb  gebilbet,  $.  ».  agit&re, 
fluitare,  viaitare,  —  ventitare,  haesitare.  »on  einigen  3ntenfioen  Werben  nodjmal«  onber« 
burd)  «nt)ängung  oon  Itare  abgeleitet,  3.  ».  dictare  dictitare,  cursare  cursitare.  Steige  fini 
Deponentia,  j.  ».  tutari,  minitari,  amplexari,  poUioitari;  unregelmäßig  sectari.  —  2)  $te 
Verba  desiderativa,  fämtlid)  nad)  ber  4.  Äonj.,  bezeichnen  ein  »erlangen  nad)  bem,  roctf  im 
Stammworte  liegt.  ®ie  werben  oom  ©upinftamme  auf  urire  gebilbet;  alfo:  esurio  „midj  wt 
langt  ju  effen,  mich  hungert",  cenaturire,  petiturire,  parturire.  —  3)  %\t  Verba  iiesas- 
tiva,  fämtlid)  nad)  ber  3.  ffonj.    flettiert,  bezeichnen  ba*  «nfangen  einer  $anMung 
ober  eineö  Suftanbeö.  6ie  enbigen  auf  bco  unb  nehmen  ba8  ^Jerfeft  unb  ©upm  oon  bem  Stamm 
oerb;  alfo  obdormisco  „ich  fonge  an  zu  fd)lafen,  ich  fd)Iafe  ein",  erubesco  „idj  erröte",  io- 
gemisco,  langaesco,  calesco,  maturesco,  inveterasco,  revivisco,  ezardesco,  conTsletco. 
—  4)  S)ie  Verba  deminativa  haben  bie  Chtbung  Marc  unb  brfiefen  baS  Äleinltche,  Utibtbe« 
tenbe  ber  ©ache  au«,  g.  8.  cantillare  „triaern",  conscribillare  „sufammentri&eln*.  $aneku 
pullulare  „hertjorfproffen",  albicare  „in«  SBeifee  fpielen",  fodicare  „fted)en,  fticheln",  pensi- 
culare  „fleine  S)inge  abwägen*. 

Änm.  9Kan  merfe  aud)  bie  Verba  meditatira  (oon  meditari  „auf  etwa«  fumen"),  gebilbet 
auf  esso,  isso.  ©0  capessere  „Wt\$  ergreifen",  facessere  „eifrig  betreiben",  incessere 
„losgehen",  arcessere  (oon  cieo)  „fommen  laffen",  lacessere,  petessere  ober  petisaere, 
ineipissere. 

309.  Verba  deeomposita  nennt  man  bie  mit  jwei  ^räpofitioncn  jufammengefe^ten  »erben,  bertn 
ba«  fiatein  hn  »ergleid)  mit  bem  ©riechifchen  nur  fet)r  wenige  hat,  j.  ».  subadmoveo,  adin- 
cresco,  circuminspicio,  superinsterno,  superimpono,  pertrauseo,  praeinfando  etc.. 

310.  1)  Sis.  2)  suUü.  3)  vtn\  4)  capsü.  5)  am'.  6)  vidcn\  7)  saUn\  Cf.  403,  «nm.  1. 

'31  nm.  3Rerfe  aud)  ba«  in  ber  ßonoerfation«fprad)e  häufige  $oda  „gefälligfi",  welche«  nad) 
Cicero«  Angabe  au«  si  au  des  enrftanben  ift,  5.  v.  Die  sodes;  tace  sodes;  vescere  sode*. 


—  197  —  311—314. 

311.  Site  (fltd)atfnfd)e)  93erbformen  fonrmen  aud)  Bei  ben  Beften  Älafftfern  in  einzelnen  au« 
brr  3pracfic  her  ^Sriefter  (in  ©cbetS*  unb  93ermünfdjungdformeln),  bcr  9ted)tßgelcljrten,  fcfonomen 
x.  genommenen  gormein  üor,  ^.  93.  Di  immortales  duitü  (=  dent) ;  di  te  perduint  (=  per- 
dant);  dii  faxint  (=  fecerint) ;  erftw  =  edam;  restituisse  te  dir  Ii  (=dixiBti);  emundus, 
rtndundus,  in  iure  dicundo,  legibus  scribundis;  befonber«  ^äufig  poliundm  unb  ftetfc  (pe- 
cuniae)  repetundae. 

SÄnm.  «ufeer  foldjen  ftereotnp  geworbenen  gonneln  finben  fid)  bei  ben  $id)tern  nod)  folgcnbe 
or  d)aiftif  dje  2empu3formen :  1)  Ter  Infin.  Praes.  Pass.  aller  Konjugationen  auf  ier 
flatt  auf  i,  95.  laudarter,  miscerter,  dicier,  mollirier.  —  2)  3)a8  3  mp  er  f.  auf  ibam 
ftatt  iebam  in  ber  4.  Äonjugatton,  j.  35.  nutriAam,  seibam.  —  3)  $er  Ind.  Fut.  Act. 
unb  /  '(iss,  in  ber  werten  Konjugation  auf  ibo,  ibor  ftatt  iar,  3.  93.  audtAo,  oppe- 

ribor.  —  4)  3n  altertümlicqer  ©pradje  Ijabcn  bie  paffiüifd)en  3mperatfoformen  bie  Qn- 
bung  to  ftatt  tor,  alfo  hortan/o  ftatt  hortan/or.  —  5)  gÜT  em  unb  am  gab  e&  im  trä- 
fen« eine  alte  Äonjunftiocnbung  im,  meldje  fid)  in  re/tro,  mal  im,  nolim,  s%m,possim  aud) 
m  flaijtfcber  Qth  erhalten  t)at.  Duiw  =  dem,  perduim  =  perdam,  ereduim  =  credam. 
—  6)  3n  ber  altern  Spradje  ging  ba8  Fut.  exacL  nidjt  auf  ero,  fonbern  auf  so,  asso,  esso 
au3;  alfo  laudatio  =  laudavero,  faxo  —  fecero,  aeeepso  =  aeeepero,  capto  =  cepero, 
rapsit  =  rapuerit.  —  7)  3ngleid)en  enbijjte  fid)  ber  Coni.  Perf.  nidjt  auf  rim,  fonbern  auf  assim, 
esrim,  alfo  impera&ftro  —  imperaverim,  prohib^ssis  —  prohibueris.  9(ud)  in  ber  beffern 
$rofa  ftcf)t  faxim,  faxis  etc.  bei  feterlidjein  SSunfdje,  So.  Di  immortales  faxint,  ut  — 
(=  fecerint).  ©0  aud):  ausim,  atisis,  ausit,  ausint  „kti  k.  mödjte  wagen"  (Coni.  poten- 
tialis:  aus  im  ==  auserim  =  ausus  aim).  —  8)  ©ünfopierte  gönnen  be«  ^erf.  unb 
^ludqpf.  oon  Serben  ber  3.  Äonj.,  in  benen  is  nad)  s  ober  x  au*gefto|en  ifi,  $.  93.  accestis 
=  acceasistis,  erepsemus  =  erepsissemus,  percusti  =  percussisti,  surrexe  =  surre- 
xisse,  consumpsc  —  consumpsisse,  exixnxem  —  extinxissem,  vixet  =  vixisset  (bidjterifd) ; 
bod)  dixti  einzeln  aud)  bei  Cicero).  flfmlid)  aud)  admosse  =  admovisse,  admorunt  =  ad- 
moverunt  u.  ä.  —  9)  93on  ben  beiben  Serben  arcesso  unb  lacesso  fommen  ard)aiftifd)c 
gönnen  nad)  ber  4.  Konjugation  (j.  93.  arcesslre,  lacessiri,  lacessientes)  lim  unb  wieber 
felbft  bei  Jclaffifern  (?toiu«  u.  6aDuft)  oor.  3n  ä^nlidjcr  Seife  wirb  lavo  (namentlid)  bei 
3?id)tem)  nad)  ber  3.  Konjugation  fleftiert. 

312.  (licero  fagt:  Non  reprehenderim  scripaere,  etsi  scripserunt  esse  verius  sentio;  sed  con- 
snetudini  aaribus  indulgenti  libenter  obsequor.  35a  er  bie  (Snbung  erunt  für  ridjttgcr 
bält,  fo  gebraud)t  er  üe  aud)  faft  audfd)lie&iid)  (cf.  jebod)  Pis.  96;  1.  agr.  1,  12;  de  legg.  1, 
6),  unb  ebenfo  Gäfar,  9?epo3  unb  Cuintilian.  dagegen  mürbe  bie  Snbung  ere  burd)  bie 

rtter  (Saüuft,  ^ioiuS  u.  a.)  unb  bie  2)id)ter  adtfigltd),  unb  man  fjulbigt  ilfv  ^eutjutage  nur  £U 
\t%x.  3u  bemerfen  ift  aber,  bafe  man  oon  ben  fnnfopierten  gönnen  (j.  93.  amarant,  audierunt, 
delerant)  biefe  gönn  auf  ere  niemale  bilben  fann.  (3)id)tcr  gebraudjen  baS  e  in  ber  @n> 
bung  erunt  aud)  futj,  j.  93.  Verg.  Aen.  2,  774;  Hör.  epist.  tt  4,  7  ;  Ov.  Met.  6,  585.) 

313.  Sic  ero  nimmt  in  ber  2.  ^Serf.  Sing.  5ßaff.  aller  Konjugationen  faft  ftets  bie  abgeftumpfte 
ßnbung  re,  nidjt  ris  ;  er  fagt  bemnad)  gewö^nlid)  laudwe,  laudabare,  laudarer«,  landaber« 
(et  jebod)  Mur.  7;  de  or.  1,  164;  2,  188;  Rose.  Am.  54  u.  a.);  er  wäfjlt  re  fogar  ba,  wo 
ein  er$eblid)er  SKifeflang  entfielt,  SB.  vererere,  mererere,  terrere  conere.  92ur  im  3nb. 
$räf.  nimmt  erx  um  eine  93ermed)dlung  mit  bem  Inf.  Praes.  Act.  ju  oermeiben,  faft  au3* 
na^mdlod  bie  (Snbung  ris  unb  fagt  bemnad)  laudari«,  nidjt  laudare.  (9(uöna^men  feiten, 

SB.  delectere  Balb.  42;  juweilen  oon  S)eponentten,  wo  feine  3roclbcutigfeit  möglid)  ift,  ^.  93. 
recordare,  arbiträre.)  91bcr  bie  übrigen  ®d)riftfteller  (au&er  Cicero)  nehmen  mit  93orliebe 
bie  Gnbung  ris. 

2.  Wtbxand)  ber  Sempora. 

314. 3ett  bejeic^net  bie  aßgemeine  gorm  be§  ^a^etnanber,  unter  roetdjer  xoix  an- 
ft^aucit,  erfahren,  roa^rnc^men  unb  benfen;  i^r  ©efamtbegriff  f)ei§t  ©roiqfeit. 
Sic  ift  an  ftd)  ein  ununterbrochenes  ©anje  unb  wirb  burd)  ben  ftetigen  Über* 
gang  oon  brei  relatioen  SBeftanbteilen,  ber  bergan genrjeit,  ©egenroart 
unb  3ufunf*/  gebitbet.  Unter  ©egenroart  oerfteljen  roir  benjenigen  3^* 
abfajnttt,  ben  unfer  gegenwärtiges  Kenten  umfaßt.  Sie  ift  nach,  bem  93erl)ält* 
niffe  beS  ©ebanfenaufamment)ange§  oon  ^öd)ft  oerfdjiebener  2Iu3be!jnung ;  fte 
!ann  auf  einen  Slugenblicf  befc^ränft  fein,  j.  93.  „<$3  bli^t*,  aber  auc^  einen 


314.  -  198  - 

grofjen  3e^aum  umf äffen,  j.  93.  „3$  befuge  fdjon  fünf  3o^re  ba§  ©nm= 
naftum".  5)er  3eitabfd»titt  oor  ber  ©egenroart  ift  bie  Vergangenheit,  bei 
3eitabfdf)nitt  nacb,  ber  ©egenroart  ift  bie  3«fnnft.  2)iefe  brei  3eitabfc^nitu 
(Bettftufcn) 

1.  ©cgcnloavt  (tempus  praesens),  §.  99.  ©r  lieft, 

2.  Vergangenheit  (tempus  praeteritum),  j.  ©.  ©r  la3, 

3.  3ufunft  (tempus  futurum),  j.  95.  ©r  wirb  lefen, 

fann  man  bie  f  ub  je  ftioen  Tempora  nennen,  ba  fte  oon  bem  jebeSmaliaen 
Kenten  be§  rebenben  ©ubjeftS  abhängig  ftnb  unb  burd)  baSfelbe  befrimmt 
roerben. 

Slufjerbem  aber  b,at  jebe  ganblung  (foroie  jeber  Vorgang  ober  3uftanb)/ 
gleidjoiel  in  welche  ber  brei  fubjeftioen  Qtxttn  fte  fällt,  eine  geroiffe  2lu§bef)- 
nung  ober  2)auer,  unb  in  biefem  93erlaufe  ber  $anblung  fönnen  bret  fünfte 
(3ettftänbe)  ober  Momente  unterfdneben  werben,  roeldje  mir  Momente 
ber  $anblung  ober  objeftioe  3eitpunfte  nennen,  nämlicb,  ben  ber  ein 
tretenden,  ber  bnuernöen  (ober  fid)  entroief elnben)  unb  ber  nolicnoeten 
£anblung. 

SBir  unterf^eiben  alfo  brei  objeftioe  3eitpunfte  ober  in  ber  £anb= 
lung  felbft  liegenbe  Momente: 

1)  eintretenbe  £anblung,  j.  93.  ©r  ift  im  ©egriff  ju  lefen,  will  eben 
lef  en ; 

2)  bauernbe  £anblung  (actio  imperfecta),  j.  ©.  ©r  lieft,  ift  im  fiefen 
begriffen; 

3)  nollenbete  #anblung  (actio  perfecta),  j.  23.  ©r  f)at  gelefen. 

2)a  nun  in  jebem  ber  brei  fubieftioen  3eitabf djnttte  eine  $ant>< 
lung  ober  ein  3uftonb  in  jebem  biefer  brei  objeftioen  Momente  ba^ 
geftetlt  werben  fann,  fo  mfifjte  e$  genau  genommen  neun  3eiten  geben.  $a 
aber  ber  Sateiner  für  bie  eintretenbe  unb  bie  bauernbe  £anblung  in  ber 
©egenroart  unb  in  ber  3ufunft  nur  je  ein  fcenwuS  auggebilbet  ^at,  fo  befty 
bie  lateinifd)e  Sprache  nur  fi eben  genau  beftimmte  ober  begrenzte  >jei* 
ten  (tempora  definita),  beren  93ebeutung  burd)  folgenbe  Tabelle  oeranfdjauli* 
wirb: 


$anblung 

Vergangenheit 
(praeteritum). 

ßkgenmart 
(praesens). 

3ufunft 
(futurum). 

etntreteno 

C- - 

Perfectum  historicum 

fugi  ich  floh  =  i$  «griff 
bie  flucht 

Praesens 

fugio  ich  fliehe  =  »* 
ergreife  bie  flucht 



Futurum  I 

fugiam  id)  merbe  fliehen 
=  id)  merbe  bie  ftludit 
ergreifen 

bauemb 



Imperfectum 

fugubam  icf)  floh  =  «<h 
mar  auf  ber  flucht 

Praesens 

fugio  ich  fl"hc  =  i$  bin 
auf  ber  ft!ud)t 

Futurum  I 

fugiam  id)  merbe  fliehen 
=  id)  merbe  auf  ber  frludit 
fein 

üoDenbct 

Plusquamperfeetum 

fugeram  id)  war  geflogen 
—  ich  uiar  bamald  uirfu 
mehr  ba 

Perfectum  praesens 

fugt  ich  bin  geflohen  = 
ich  bin  jefct  nicht  mehr 
ba 

Futurum  II 

fugero  id)  merbe  geflohen 
fein  =  id)  werbe  bann 
nicht  mehr  ba  fein. 

—  199  -  315-316. 

S>autotttm$oxa  fmb:  «PrftfenS,  präfentifche«  <ßerfectum,  gu* 
turuin  I  unb  II;  —  Sfc&cntemjjorn  ober  Ijtftortfdje  Xtmpoxa  fmb:  i)ijtori* 
id)e§  ^Serfectum,  Jjmperfectum,  s$lu3quamperf ectunt. 

S)a§  Verbum  tritt  aber  nidjt  notwenbig  in  folgen  beftimmten  3eitformen 
auf.  ©3  giebt  aud)  QextfottMti,  welche  ben  reinen  2lu§brucf  ber  f ub jcf  = 
tioen  3*ittn  enthalten,  alfo  bie  #anblung  ober  ben  Vorgang  fcrjlec^t^in  unb 
oljne  innere  Begrenzung  nad)  ben  Momenten  u)re$  Verlaufs  in  bie  ©egen* 
roart,  Vergangenheit  ober  3 " ^ " " f t  be8  rebenben  ©ubjeftS  fefcen.  2)tefe 
3eitformen  nennt  man  im  ©riecbjfchen  Slorifte,  b.  f).  unbegrenzte  &ittn 
(tempora  indeftnita).  2)a§  lateinifd)e  unb  beutfd)e  Verbum  ^at  jebod)  für  biefe 
3eitbegriffe  feine  eigentümlichen  SluSbrücfe,  fonbern  bebient  ftd)  auch  bafür  ber 
obigen  bestimmten  Tempora.  $af)er  bient: 

1)  ba$  £empu§  ber  bauernben  ©egenwart  (<ßräfen§)  jugleich  für  bie  un* 
begrenzte  ©egenwart  in  allgemeinen  SluSbrücfen,  j. ».  „@ott  regiert  bie  SBeit"; 

„Xugenb  ift  beffer  nl«  ©elb";  „gweimal  zwei  ift  bier";  „35er  ©alfifd}  fft  ein  Säugetier". 
Cf.  315,  2. 

2)  2)a§  $empu§  ber  oollenbeten  ©egenroart  (^erfectum)  bient  im  Satei* 
nifc^en  zugleid)  für  bie  unbegrenzte  Vergangenheit,  als  r)iftorifd)c^ 
ober  erzählenbeS  £empu§;  im  SJeutfdjen  roivb  ju  biefem  3mecte  ba§  3m- 
perfeft,  im  ©rieajifchen  ber  5lorift,  im  granjöftfchen  ba§  Passe  defini  ge* 

nommen,  ©.  „ftanuibal  bebrof)te  9tom  mefjr  als  einmal"  (Hannibal  urbi  Romae  non 
semel  minitatrts  est;  l4wlßa$  'Pupp,  rfj  nolei  oix  ana$  rpitilrjotv,  Annibal  mena^a 
Rome  plus  d'une  fois).  Cf.  317,  med. 

3)  $a§  $empu§  ber  bauernben  3ufunft  (futurum  I)  bient  auch  für  bie 

unbegrenzte  3ufltnft,  h.  ».  „$u  wirft  nid)t3  lernen,  wenn  bu  nidjt  flei&ig  bift"; 

„Wemanb  wirb  bem  $obe  entrinnen", 
«trat.  2>ae*  ^affiü  Ijat  biefelben  lempora  wie  ba3  Äftiü,  mit  berfelben  33cbeutung,  nur  bafe 
in  ü)nen  feine  $anblung,  fonbern  ein  fieiben  ober  ein  $uftanb,  roie  roir  e*  j***  nennen 
woüen,  auägebrürft  wirb. 

315.  $a§  $räfenö  bezeichnet  roie  im  $eutfd)en: 

1)  eine  §anblung,  welche  in  ber  ©egenroart  eintritt  ober  bauert; 

2)  folche  £anblungen,  bie  ftch  einer  ©eroolmheit  ober  ©itte  gemäfj  p  beftimm* 
ten  ober  zu  allen  3«ten  roieberholen  (aoriftifdjee;  sJSrafen3); 

3)  SluSfprüehe,  fiehren,  ©igentümlid)feiten  früherer  ©chriftfteller, 
welche  an  ftch  Vergangenheit  angehören,  aber  baburd),  bajj  fte  in  noch 
oorhanbenen  ©djriftwerfen  zu  Icfcn  fmb,  ©igentum  ber  ©egenwart 
werben  (litteratorifcheS  «ßräfenS). 

«nm.  SBie  im  $eutfd)en  bie  ^räfenria  „id)§Öre,id)fe§e,id)erfatjre"  unb  im  ®ried)U 

fdjen  dxovto,  Tiw&dvoftat,  ytyvaiaitto,  /tav9avio  oft  ftatt  ber  %  1 1  f  e  f  t  ü  ft i  hat,  fo  and)  im 
?atetnifd)en  audio  unb  video,  wenn  e«  ftd)  um  2"f)atfad)en  ber  ©efdn'djte  ober  Srabition  tjan* 
belt.  Cf.  Cic.  Tuac.  4,  5;  4,  50;  Lael.  39;  Off.  1,  19;  de  Or.  1,  255. 

316.  lai  latetnifdje  ^rflffnS  entfpridjt  ber  beutfdjen  3ufammenfe&ung  oon  fein  mit  bem  Part.  Perf. 
Pas«.,  wenn  bamit  nidjt  eine  oollenbete  .ftanblung,  fonbern  ein  in  ber  ©egenwart 
bauernber  3uf*anb  be^eidjnet  wirb,  befonbcrS  bei  cingi,  claudi,  contincri  „umgeben,  eins 
gefd)Ioffen,  enthalten  fein";  teneri,  cogi,  impediri  „gehalten,  gezwungen,  gcljtnbert  fein", 
j.  S.  Lacertae  fragili  orasta  muniuntur  „bie  Cibedjfen  f  i  n  b  mit  einer  Ieid)t  zerbredjlidjen 
4>aut  bebetfr.  Urbs  maris  cingitur  „bie  Stabt  ift  mit  HJiauern  umidjloffen".  Oculi  praesi- 
diis  teguntur  „bie  9tugen  finb  mit  Sd)u&web,ren  bebedt".  Nuntiatum  est  montem  ab  hosti- 
bus  teneri  „befetjt  fei".  Concediter,  permitti*«r  „e«  ift  erlaubt,  gemattet".  —  1)  Cogor 

te  reprehendere.  2)  Haec  fabnla  Prometheus  vinetus  inscribitur  (=  „führt 


316b— 317.  -  200  — 

ben  Xitel" ;  inscriptus  est  würbe  Reifen,  „Imt  ben  $ttel  erhalten" ;  cf.  Cic.  de  or 
2,  61  iL  217;  div.  2,  1;  Att  8,  5,  2).  -  3)  Hae  urbes  unius  diei  itinere  diri- 
muntur.  4)  Omnibus  hodie  occasio  datur  animos  litteris  excolendi. 
5)  Coloni  Aegyptii  caliginem  barbariae,  qua  tum  Attica  opprime&irur. 
dispulisse  feruntur.  6)  Lacrimis  tuis  commoveor.  Vehementi  ira  tenen 
videmini.  7)  Animalia  partim  coriis,  partim  spinis,  partim  squamis,  par- 
tim pluma  teguntur  (ob.  obductmfur).  8)  Omnes  cives  legibus  tenentur. 
9)  Hac  una  virtute  reliquae  omnes  continem  *ur.  10)  Sicilia  maxi  un- 
dique  claudiftcr  (cingitur).  11)  Trunci  cortice  et  libro  obductinftir,  quo 
tutiores  sint  a  frigoribus  et  caloribus. 
316b.a)  $a$  Futurum  I  bejeidjnet  eine  auffinftige  #anblung  entroeber  als  eintre* 
tenb  ober  al§  bauernb,  h.     Cras  pater  rediM.  Cras  apud  te  ero;  audj  aU  in 
unbegrenzter  Seife  bauernb  ober  fid)  nueberb,olenb,  j.    Nemo  mortem  effug/>/. 

Omnes  homines  morieniur. 
tLnm.  1.  Über  ben  (Mebraud)  bc«  Fat.  I  bei  befehlen  cf.  336,  S(nm.  3. 
SCnm.  2.  9?id)t  feiten  bleut  ba«  Fut.  I  ba$u,  ©ebaiwtungcn  in  mtlbererunbbcjcbcibeitcrcr 

^orm  au«;mfpred)en,  inbetn  bie  Gntjcrjcibung  ber  ^ufunft  ober  bem  Cnncffcn  bc«  Veier*  (tdpi 

X'örer«)  überlafjen  wirb.  So  befenber«  gern  in  allgemeinen  (?ebanfen  unb  in  £djlufien,  j.  S*. 
egritudo  perturbatio  est  animi,  semper  igitur  ea  sapiens  racabil.  An  cetera  mun- 
dus  habtbit  omnia,  hoc  anum  non  habebit  ?  Habere  nos  aniraum  omnes  fatebuntur. 
Cf.  jebod)  325,  I,  «nm. 

b)  $a§  Futurum  II  bezeichnet  eine  £anblung  als  in  ber  3ufunft  oollenbet, 

j.  $3.  Ut  sementem  feceris,  ita  metes. 
Änm.  3.  ?U«  eigentümlicbfeit  ift  ju  bemerfen,  ba\\  ba«  f>n tur  II  öfter*  fiatt  be«  beutidKn 
gutur  I  bei  SJerrocifung  auf  etwa«  fpäter  ju  Unterf udjenbe«  ober  $u  $3efprcd)en  = 
be»  ftebt,  befonber«  videro  (ober  riderimus,  videri*)  meift  in  Serbinbung  mit  mox,  px'. 
alias,  alio  ioeo,  £.  58.  Hisce  de  rebus  paulo  post  ridero  (riderimus).  De  disciplim 
Pythagorae  aliud  tempus  fmrit  fortasse  dicendi.  (3ebodj  fmbet  fid)  aud)  mox  videK 
alio  loco  vi&ebimu»  u.  ü\,  j.  8.  Cic.  Fin.  5,  60;  Fam.  3,  9,  8.)  3n  ber  2.  unb  3.  fa\. 
wirb  eS  gefegt,  wenn  man  etwa«  einem  anbern  $u  bebenfen  überlä&t,  j.  93.  Sed  de  hoc  tu 
ipse  rideris.  Sitxie  malum  dolore  necne,  Stoici  riderint.  Harum  sententiarum  quae 
vera  sit,  deus  aliquia  viderü.  —  Si  potuero,  si  voluero,  si  licuerü,  si  libuerit,  sipla- 
cuerit  wirb  oft  gejagt,  wo  man  si  potero,  si  volam,  si  licebit,  si  libebit,  si  placebit 
erwartet,  weil  ba«  „können,  Sollen,  ©rlaubtfein"  al«  ber  §anblung  boraufgebenb  gr 
fafit  werben  fann,  3.  ©.  Plato,  ri  modo  interpretari  potuero,  his  fere  verbis  utitor. 
Ego  st  potuero,  faciam  vobis  satis.  Si  quis  voluerü  animi  sui  complicatam  notionem 
evolvere,  iam  se  ipse  doceat  eum  virum  bonum  esse,  qui  prosit  quibus  possit,  no- 
ceat  nemini. 

Hnm.  4.  Oft  bient  ba«  Fut  II  in  #auptfä>en  bo$u,  eine  jufünftige  §anbluug  (weil  fdjon  al* 
üollenbet  aufgefaßt)  al«  fidjer  unb  idjnell  eintretenb  binjuftellcn,  befonber*  t»cnn 
in  einem  jugebörigen  bebingenben  ober  &eitlid)en  92ebenfa^e  QltidifaUS  bai  Ftd.  H 
fteb^t,  j.  ©.  Respiraro,  si  te  videro.  Cum  causam  iustam  deus  ipse  dederit,  vir  sa- 
piens Kletus  ex  hac  vita  excesserit.  Aurelios  si  honorifice  tractaris,  tibi  gratissimos 
adulescentes  adiunxeris.  Is  periculosissimum  bellum  confecerit,  qui  Antomum  re- 
presserit.  Tolle  hanc  opinionem,  luctum  susiidertn.  Immuta  paulum:  perierit  tot« 
res.  Libenter  tibi,  ut  de  eo  disseras,  equidem  eoncetatro.  Tu  invita  mulieres,  ego 
aeeivero  pueros.  Oppugnabitis  moenia  unius  urbis,  sed  in  una  urbe  univeresm 
Hispaniam  ceperitis.  De  triumpho  tibi  assentior,  quem  quidem  totum  libenter  abie- 
cero. 

317. 3)a§  ftefftetutt  ift  urfprüngtieb,  ein  2empu§  ber  ©egenroart,  inbem  eö  cinf 
in  ber  ©egenroart  oollenbete  $anblung  (3uftanb)  bejeic^net  mit  bem  $e 
griffe,  ba§  ber  au§  ber  93otIenbung  ber  ^anblnng  fjeroorgefyenbe  3«PanD  in 
ber  ©egenroart  fortbauert:  Perf.  praesens  (ober  logicum),  in  atten  @prad)en 
ebenfo  gebraust  unb  im  5)eutfd)en  regelmäßig  burc^  ba§  ^perfeft  überfe^-' 

Dixi  ober  haec  habui,  quae  dicerem  jagt  ber  SRebner  am  6d)Iuf|e  feine«  Vortrage«  (.id)  ttn 
jeßt  fertig  mit  Sieben").  Vixi  wicb  f)abt  gelebt",  b.  b.  mit  meinem  fieben  ift  e«  jefit  5» 


201  — 


318. 


Cnbe.  Nunc  confugi  ad  te  „Icq  bin  jefrt  al*  $lüd)tling  bei  bfr".  Is  mos  usque  ad  hnnc 
diem  ptrmansit.  Corpora  nobis  natura  infirma  dedit.  Ubi  est  frater?  ahiit  („er  ift 
jefrt  ntdw"  mcfti  biet").  Mihi  persnasi  ,,id)  babe  bic  Überzeugung".  Nanc  quidem  iam  aMr/ 
pestilentia.  Constiti  —  „id)  fielje";  ronaedt  =  „id)  fifce";  conjtieri  =  „id>  pflege";  rognovi, 
HuiiH  =  „1$  weifc";  rfeerm,  «ta*ui  =  „id)  bcabfid)tige"  x. 

?lrrm.  1.  9Kit  befonberer  Äraft  ftc&t  ba«  Perf.  jpraes.  ftatt  be«  Fat.  II,  um  einen  jutönftigen 
Grfolg  als  unfehlbar  gewife  ^in^uftellen,  in  Sä&en  wie:  Si  eodem  animo  paulum  adnixi 
eritis,  milites,  rieimus.  Cf.  Cic.  Verr.  3,  145;  fam.  16,  12,  4;  12,  6,  2.  Liv.  21,  43, 
2;  21,  44,  9;  (21,  8,  8). 

häufiger  jebod)  ift  ein  anbercr  ©ebrauef)  be§  «ßerfeftS,  burd)  roeltfjen  ba$* 
felbe  au$  su  einem  Sempuä  ber  Vergangenheit  wirb.  $a§felbe  fann  näm-- 
lid),  oime  eine  ©ejielmng  auf  bie  ©egenroart  in  ftd)  $u  fdjliegen,  als  erja^ 
IenbeS  2empu§  (Perf.  historienm)  Vorgänge  früherer  Reiten  ofme  9^ürfftc^t 
auf  ib,re  ©ntroicfelung  ober  Stauer  fd)led)tt)m  al§  einmal  oorgefommen  be* 
5cttt)nen.  $ie  beutf  d)e  ©pradje  oenoenbet  für  biefen  3n>ecf  ber  @raftf)lung  ba3 
Ontperfeft,  mäb,renb  anbere  (Sprachen  ein  befonbereS  $empu§  bafür  beftyen, 
bic  griedjifdje  ben  Slorift,  bie  franjöfifd)e  baS  PassS  dtßni:  Fuit  Argan- 

thonius  quidam  Gadibas,  qai  octoginta  annos  regnarif,  centum  ot  viginti  vixit.  Tan- 
tum bellum  Porapeius  extrema  hieme  apparart/,  ineuntc  vere  snseepit,  media  aestate 
conferi/. 

Slnm.  2.  6«  ift  bor  bem  3rrtume  $u  warnen ,  al«  ob  ein  mit  bem  Perf.  histor.  er^tteS  Gr^ 
eigni«  oon  furjer  Tauci  fein  unb  ba«  Ömperfeft  ftet«  eintreten  mfiffe,  wo  eine  längere 
3>auer  Dorau«jufefcen  ift.  2)a«  Perf.  histor.  nimmt  auf  bie  längere  ober  ffirjere 
Dauer  burdjau«  teine  9tito!fid)t;  unb  felbft  ba,  wo  ein  aboerbialer  oitiajj  auf  eine 
gewiffe  5)auer  gerabeju  bjnweift,  mu|  ba«felbe  fteljeu,  wenn  nitfjt  bie  bauembe  ßntwidelung 
betont,  fonbern  ber  gan$e  ßcitraum  mit  einem  SBltrfe  überfd)aut  unb  nur  ber  %bfd)luft, 
nidjt  ber  33  er  lauf  be«  Öreignifie«  r»or  Äugen  geftetlt  wirb  (3.  SP.  Malta  saecula  viguit 
Pythagoreorum  nomen,  Cic.  Tusc.  1,  38). 

»nm.  3.  93i«weüen  ftnbet  Tief)  ba«  Perf.  histor.,  wo  man  ba«  Plasqpf.  erwartet,  j.  33.  Bello 
perfecto  Caesar  haec  facta  ab  iis  cognovit,  qui  sermoni  interfuerwn*  (Caes.  3,  18, 
5;  3.  66,  2.  Sali.  Cat.  17,  2.  Liv.  1,  1,  1;  2,  30,  15;  23,  19,  17  u.  ö.)  3n  biefem  fraHe 
wirb  bie  uor  einer  anbern  $anblung  ber  SBergangen^eit  oollenbctc  #anblung  einfad)  Mm 
6tanböunft  ber  ©egenwart  au«  al«  »ergangen  bejeidutet. 

318,  Landatus  sinn  ,,id)  bin  gelobt  toorben";  landatas  fui  „tri)  bin  gelobt  ge* 

toefett".  Amatnm  esse  „geliebt  (morben)  fein",  amatnm  fuisse  »geliebt  ge= 

lUffftl  fCltt".  (SBeadjte  bie  SBemerfung  SRaböig«:  Discrimen  formarum  amatus  sunt  et 
amattt»  fax  a  yeteribus  et  bonis  scriptoribus  constantissime  servatur.  Cf.  freilicb,  91nm.  2.) 

3)abei  ift  jebod)  ju  bemerfen,  ba§  mancfje  Participia  Perf.  Pass.  bie  93ebeu* 
tung  oon  lUbjef tioeu  angenommen  b^aben;  fo  fann  res  cognita  est  entmeber 
„bie  @ad)e  ift  erfannt  morben"  ober  „bie  ©ac^e  ift  befanut"  bebeuten; 
res  cognita  fuit  „bie  ©adje  mar  befannt".  Cf.  Omnia  fere,  quae  sunt  cotv  iuna 

nunc  artibus,  dispersa  et  dissipata  quondam  ftterunt.  Uli  in  patria  funditus  delenda 
ocritpati  et  sunt  et  fuerunt.  Grammatica  quondam  ac  mnsica  iunetae  fuerunt.  In 
triompho  Quinctii  dictatoris  epulae  instrurtae  dicuntur  fuisse  ante  omnium  domos 
„foOen  äugerid)tet,  fertig  öor  ben  Käufern  geftanben  ^aben".  Ad  gloriam  a  pueritia  inflam- 
mati  fuimus.  Oppidum  redditum  est  Sutrinis  inviolatnm,  quia  non  vi  eapium,  sed 
traditum  per  condiciones  fuerat.  Castra,  quae  in  monte  alto  posita  fuerant,  iam  in 
planum  deferuntur.  Multitudo,  quae  per  agros  sparsa  fuerat,  reeepit  se  in  castra. 
^uod  tibi  fuerit  per8uasumy  huic  erit  persuasum,  quod  tibi  fuerit  probatuni,  huic  erit 

probatum.  —  1)  Marcellus  triumphans  (richtiger  ovans)  in  urbem  intulit 
multa  nobilia  signa,  quibus  Syracusae  ornatae  fuerant,  2)  Ianus  bis  post 
Numae  regnum  clausus  fuit.  3)  Prometheus,  quod  ignem  cum  homini- 
bus  communieaverat,  Iovis  iussu  per  longum  tempus  saxo  Caucasi  mo li- 
tis affizus  fuisse  dicitur,  dum  ab  Hercule  liberatus  est  4)  Eumolpidae, 


319—320. 


—  202  — 


qui  Alcibiadem  devoverant,  rursus  eum  resacrare  sunt  coaoti  pilaequ» 
illae,  in  quibus  devotio  fuerat  scripta,  in  mare  praecipitatae.  Cf.  aud» 
Arma,  qnac  in  parietibus  fixa  fuerani  („angeheftet  gewefen  waren"),  hami  inventa  sunt 
larta  alea  esto.  5)  Solimanus  L,  Turcarum  imperator,  anno  p.  Chr.  mille 
simo  quingentesimo  sexagesimo  sexto  omni  paene  Hungaria  armis  sub- 
actA  iugentes  copias  ad  Sigethum,  mnnitum  oppidum,  addnxit,  quo  at 
oppido  (cf.  547,  1,  b)  paucis  annis  ante  magna  clade  repulsus  fuerat 
flnm.  1.  SBie  $ur  »e$eidmung  eine«  bauernben  3uftanbeS  bie  Serba  ttnert.  habere 

jtossidere  oerwanbt  werben,  ba  rüber  cf.  319. 
Vi  um.  2.  $et  Cicero  wirb  feiten,  bei  (läfar  nirgenbä,  f)äuftgcr  bei  SaUuft  unb  befonber*  bäufjg 

bei  viüiuö  amatus  fui  ftatt  amatus  sunt,  amatus  fueram  ftatt  amatus  er  am  u.  j.  a. 

gebraucht.  3n  biefem  ftafle  wirb  bie  fdjon  burd)  ba«  $art  ^Jerf.  aI3  öoHenbct  bqetitnetc 

•V>anblung  burd)  fui  u.  f.  tu.  noeb  einmal,  b.  h.  beftimmter  be^eiebnet.  Cf.  Cic.  Att,  5,  1,  3; 

12,  81,  Lj  fam.  16,  4.  16;  Sali.  lag.  62,  3;  109,  3:  Liv.  1,  7,  8;  10,  38,  6;  9,  11.  13. 

319.  1)  Ea  cura  animos  patrnm  nunc  com  maxime  intentos  habet.  Quadra- 
ginta  fere  annos  Dionysias  maior  civitatem  Syracusanorum  Servitute 
oppressam  habuit  (ob.  tenuit).  2)  Ad  fidem  tuam  confugio,  quam  cognitam 
et  perspectam  habeo.  Saperstitio  animos  mnltornm  hominnm  soUicüatos 
habet  —  superstitione  animi  mnltornm  ho  minum  soHicitati  tenetituT.  3}  Ulis 
temporibu8  nniversa  Europa  barbariae  caligine  sordibusque  involuta  iace- 
bat.  Apnd  Lacedaemonios,  quippe  quorum  animi  bellicae  maxime  glo- 
riae  studio  incensi  arderent,  bonae  artes  neglectae  iacebant.  4)  Nihil  iu- 
vant  avarum  opes,  quas  coUectas  possidet.  5)  Hoo  praeeeptum  tandem 

habeo  perspectum.  Cf.  Cultram  sab  veste  alxlitHm  habere)  venenam  praeparatum, 
aciem  instrurtam,  domnm  clausa  m,  naves  parat  as,  senatum  in  curia  inrlusum,  csrtos 
horaines  delectos,  commeatnm  pmspectum  habere.  Hoc  si  feceris,  me  maximo  beneficio 
devinetum  habetn's.  Verres  dcorum  toraplis  et  religionibus  bellum  Semper  habuit  Mh 
dictum.  Dumnorix  vectigalia  Aeduorum  parvo  pretio  redempta  habebat  „tutfe  in  ^kdit*. 
Epistula  tua  me  conturbatum  tenuit.  Höstes  civitatem  raptam  et  oppressam  tenel>an!. 
$Hiufig  rem  oynitam,  perspectam,  perreptam,  rompertam,  exploratam  habere.  6)  Statu- 

tum  (ob.  constitutum)  habeo  Omnibus  viribus  in  discendam  linguam  La- 
tinam  ineumbere.  7)  Persuasum  Jiabeo  exercitum  nostrum  ex  hoc  proe- 
Ho  super toreni  esse  discessurum.  8)  Multi  campi  frequentibns  elnvioni- 
bus  expositi  patent  9j  Veritas  saepe  in  profundo  abdita  tatet  10)  In 
mentibus  hominum  opinio  infixa  haeret  animos  post  mortem  esse  per- 
mansuros.  11)  Deus  omnes  homines  pari  amore  complexus  tenet.  12)  0 
illos  stultos,  qui  alios  ea  velint  docere,  quae  ne  ipsi  quidem  cogniti 
habeantl 

Wnm.  $ierf)et  gehört  aud)  boS  bef.  ber  Umgang*fprad)e  angebörige  ntissnm  facere  „entlafien, 
aufgeben,  fabren  laffenM  in  9rcben£avten  toie :  missas  facere  legiones,  missum  facere  amo* 
rem,  missam  facere  iram,  missos  facere  honores.  —  Cf.  aud)  dare  c.  Partie.  Perf. 
Pass.  in  «u«briirfen  wie:  hostes  victos  dare  (Sali.  lug.  59,  3);  legiones  Latinorum 
stratas  dabo  (Liv.  8,  6,  6;  4,  19.  3). 

320.  Da§  3mpcrfcctum  bejeidjnet  eine  in  ber  Vergangenheit  bauernbe  ober 
fid)  entroicfelnbe  (unoollenbcte)  £anbfung.  (£8  ftefjt: 

l)am  ^äufigftcn  belogen  auf  ein  anbereS  gaftum  ber  Vergangenheit  um  bic 
@leid)3eitigfeit  ober  Dauer  ju  bezeichnen:  Cenabam  forte,  cum  amico« 

renif  (b.  I).  wei"  tf ffen  banertc  nod),  alvJ  bie  Slnfunft  beä  greunbeö  eintrat).  Tarquima* 
muro  lapideo  circumdare  urbem  parabat,  cum  bellum  Sabinum  interrent'A  Cimon 
celeriter  ad  prineipatum  perreni/;  habebat  enim  satis  eloquentiae.  Darens  fugieht: 

pauci  regem  *eqvebantur.  @0  tocc^fclt  nun  in  ber  ©rääfjlung  ba§  3nu>erffft 


—  203  —  321. 

mit  bem  fyftortfdjcn  ^crfeft  ab,  inbem  biefeä  bie  neu  ein  trete  nbcn 
gehenkelten  Be^etc^net  (ternpus  narrativum),  jene§  bie  begleitenben 
9tebenumftanbe  angiebt,  33ef djreibungen  einfügt,  3"ftänbe  fäilbert 
( tempus  descriptivum).  $a§  «ße  r  f  e  c  t  u  m  fleht  alSbann  pctö  auf  bie  Jrage  „  xo  a  0 
gefchah  barauf?",  ba$  Qtnperfectum  auf  bie  £rage  »« 

bamalS?*  .  Cf.  Caesar  Alesiam  circnmvallare  insti/uii;  erat  autem  oppidum  in  colle 
summo,  cuius  radices  duabus  ex  partibus  flumina  subluebant;  ante'id  oppidam  pla- 
nities  circiter  milia  passuum  tria  in  longitndinem  pattbat.  —  Cares,  qui  tum 
Lemnum  incole/xzni,  resistere  ausi  non  sunt  atque  ex  insnla  demigrarun/.  —  Datis. 
etsi  non  aequum  locam  ridebal  suis,  tarnen  fretus  copiarum  numero  suarum  con- 
fligere  cupiebat  eoque  magis,  quod  —  utile  arbitra&a/ur ;  itaque  in  aciem  prodttxt/ 
milites  proeliumque  commmV.  —  Caesar  armis  rem  gerere  constitwtV;  videbat  enim 
inimicorum  in  dies  maiorem  fieri  exercitum  reputaba/que  appropinquare  hiemem. 

S)a§  ^erfeft  führt  bie  Srjahlung  weiter,  ba$  Qmperfeft  ^ält 
fie  eine  Zeitlang  an:  Perfedo  procedit,  imperfecto  itisistit  oratio. 
3)a§  >ßerfeft  hat  feinen  eigentlichen  ©itj  in  ben  £auptf  äijen,  baS  Smperfeft 
hingegen  in  ben  Sftebenf äfcen. 

?lnm.  Übrigen«  fbnncn  aud)  9?ebenumftnnbe,  nähere  SBeftiinmungen,  Grflarangen  burd)  ba$ 
fjtflorifdje  ^erfeft  auSgebriidt  werben;  aiSbann  »erben  biefelben  oljnc  JBeaietjung  auf 
bie  3*1*  $auütfafce8  fdjlecbttoeg  alt  Jljatf  ndicn  ber  Vergangenheit  befleidjnet, 
SB.  Omni  Macedonum  gaza,  quae  fuit  maxima,  potitus  est  Panllus.  Plebeii  via 
Nomentana,  cui  tum  Ficulensi  nomen  fuit,  profecti  castra  in  monte  sacro  locavere. 
Milites  celeriter,  quod  habuerunt,  consumpserunt  (Caes.  b.  g.  7,  17,  2.  Cic.  off.  2, 
76.  Liv.  3,  52,  3). 

2)  felbßänbig  (b.  h»  ot)ne  93ejiet)ung  auf  eine  anbere  $anblung)  pr  93c= 
jeic^nung  einer  in  ber  Vergangenheit  öfters  roieberholten  £anblung, 
bauernber  3uftänbe,  beftel)enber  Sitten,  ©eroohnheiten,  @in* 

ri(t)tungen:  Romae  bini  consnies  quotannis  creabantur.  Post  eibum  meridiannm 
,  Äugnstus  paulisper  conquieBcefoit,  Anseres  Romae  publice  alebantur  in  Capitolio. 
Atticus  mendacium  neque  dicebat  neqne  pati  pottrat.  Romani  melius  comminus 
pugna&anf  quam  eminus.  —  «Selten  ftc&t  ba8  3m  p  f.  ftatt  be*  ^>erf.,  »penn  ber  JRcbenbc 
ftd)  in  bie  3cit  beffen,  wo 8  er  felbft  erlebt  (unb  behauptet)  fjat,  aurürfoerfe&t  fe.  9?.  Caes. 
b.  c.  3,  53,  1;  1,  62  3). 

321. $a$  3mperfectum  bezeichnet  juroeilen,  jebod)  feiten,  eine  fcf)on  angefangene 
unb  nerfudjte,  aber  nirf)t  ausgeführte  unb  ohne  Erfolg  gebliebene  £anb= 
lung  ber  Vergangenheit :  Imperf.  de  conatn,  ä. Consul  animos  militum  leniebat 

„fudjte  fle  $u  besänftigen",  e$  gelang  aber  nidjt.  Antiochus  filiam  ei  in  matrimonium  dahat 
„mollte  geben".  Num  dubitas  id  imperante  me  facere,  quod  iam  tua  sponte  faciebas? 
(Cic.  Cat  1,  13;  2,  14;  3,  3;  3,  16)    Galli  ex  silvis  rari  propugnabant  nostrosque 
intra  munitiones  ingredi  prohibe/>a»f.  Veniebatis  in  Africam,  sed  prohibiti  estis  in  pro- 
rincia  vestra  ponere  pedem.  Eo  cum  venissent  cohortes,  pontem  Hominis  int or rumpeAan/. 
ftmn.  1.  De  conat»  fteljt  nid)t  nur  ber  Ind.  Imperf.  Ad.,  fonbern  aud)  Passivi  (j.  SB.  Cic 
Lael.  96;  Phil.  1,  12;  Liv.  21,  31,  6;  23,  20,  2;  7,  17,  12);  femer  aud)  ber  Com. 
Imperf.  (fr  SB.  Liv.  23,  32,  7;  23,  19,  7);  ber  Ind.  Praes.  (fr  SB.  Liv.  22,  60,  13); 
ber  Inf.  hüttor.  (j.  33.  Cio.  Pia.  69);  baS  Partie.  Praes.  (fr  SB.  Cic.  Cat.  m.  11;  Liv. 
10,  19,  1;  4,  19,  6.  Hamilcar,  in  Hispaniam  imperator  profu-tsrerw  Carthagine,  lovi 
host ias  immolavit  Digrediente*  iam  consnies  legati  tribunique  circumsistunt.  Brun- 
disii  profieween*  ad  te  scripseram).  —  91ud|  ber    n f i rt.  ^räf.  (fr  SB.  Liv.  4,  öl,  6; 
5,  20,  1),  ba*  ©erunbium  (fr  8.  Liv.  3,  15,  7;  24,  32,  5),  fogar  $erf.  (Cic.  Cat.  2, 
i)  unb  bat  $Iu8qpf.  (Cic.  Mil.  90)  de  conatu  finben  ftd)  öereinaelt. 
ftnm.  2.  Qa&  3»Ulcn.  de  conatu  tuirb  nidjt  blo'w  burd)  „luollen,  fud)en,  berfudjen", 
fonbern  aud)  burd)  ^beginnen,  fid)  anfd)idcn,  ^Kiene  madjen"  unb  im  ^affi» 
burdj  „follen"  überfefit:  Constitit  utrumque  agmen  et  proelio  sese  exvediebant  („fmgen 
an,  fid)  famnfbereit  ,\u  mad)en").  Utraque  acies  unius  viri  casum  sensit  redebatqxxe  inde 
Romanua  („begann  ju  rocidjen").  Huius  deditionis  ipse,  qui  dedeltafur  („ausgeliefert 


322—324.  —  204  — 

»erben  foflte"),  suasor  et  auctor  ftxit.  Cato  pro  lege,  quae  %htogabaittr  („abgefdwf 
werben  iofltc"),  ita  disseruit. 

322. 2)aS  Praesens  historicum  fteb,t  in  lebhafter  (Jrjäfylung  ftatt  be£  Perfecta* 

historicum  (oorjugSroeifc  in  #auptfätjen),  um  £anb  hingen  bcr  33ergangenb,ei 

gleid)fam  als  gegenwärtig  öorjufüfyren  unb  ben  ratrfjen  ©ang  berfelbett  Terror 

treten  \\\  laffcn,  j,  9S.  Tota  Italla  delectus  habentur,  arma  imperanfar,  pecuniae 
municipiis  exiguntur,  e  fanis  toUuntur,  omnia  divina  humanaque  iura  permisc«nfi*r.  - 
Repente  post  tergum  equitatus  cerni/wr;  cohortei  aliae  appropinquan/ ;  hostes  terg; 
vertun/;  fagientibas  equites  occurrun/;  fit  magna  caedes.  Cft  iucd)felt  ba*  Praes  histor 
mit  bem  Perf.  histor.  ab,  j.  $3.  Caes.  b.  g.  1,  46,  2:  Caesar  loquendi  finem  facti  sequ< 
ad  suos  receyi/;  2.  13,  1;  b.  c.  1,  65;  1,  70;  Sali.  Cat  20,  1  u.  ö.  —     $)er  Infini 

tivus  historicus  ftef)t  (meift  ftatt  be$  3mperfectum$)  in  affeftooltei 
6cf)ilberung,  um  fdjnett  roedjfelnbe,  ftd)  brängenbe  unb  bur^treujenbe  £anb= 
hingen  unb  ßuftänbe  ber  Vergangenheit  als  gegenwärtig  Borjufüfjren,  5. 93.  Qua« 

cum  Athenas  nuntiata  essent,  omnes  relictis  domibus  per  urbem  discurrere  pavidi. 
alius  aliam  sciscitari,  auctorem  nuntii  requirere.  —  Höstes  ex  omnibus  partibus  aignc 
dato  decurrere,  lapides  gaesaque  in  vallam  conicere;  nostri  primo  integris  viribna 
fortiter  ropugnare  neqne  ullum  frustra  telam  ex  loco  snperiore  mittlre;  ut  quaeque 
pars  castrorum  nadata  defensoribns  premi  videbatur,  eo  occorrere  et  auxilium  ferre; 
sed  hoc  superari,  qaod  dintnrnitate  pngnae  hostes  defessi  proelio  excedebant,  alii 
integris  viribus  succedebant.  Selten  ftc$t  ein  folcber  3nfin.  allein,  in  ber  Kegel  folgen 
mehrere  aufcinanbcr  unb  jmnr  nur  in  $aupt[äfcen  (ober  nad)  cum  inveraum:  Sali.  lag. 
98,  2;  Liv.  2,  27,  Ij  3,  37,  5).  2>te  3nfinitfoe  fönncn  ebenfowoljl  aftiöe  al«  paff  ine  fein. 

323.  £)a$  Plusquainperfectum  bejeidmet  im  fiateinifäen  roie  im  5)eutfd)en  eine  in 
ber  Vergangenheit  uollenbete  ©anblung;  eS  ftetyt  in  9tebenfä$en  wie 

in  ^jaitptfätjen,  Mithridates  omnium  militum  nomina  perceperat  „blatte  ftd)  ein= 

geprägt  =  fannte".  Pausanias  eodem  loco  sepultus  est,  ubi  vitam  posuerat.  Cares,  etei 
praeter  opinionem  res  cen'derat,  tarnen  resistere  ausi  non  sunt  —  SJon  Denjenigen  Serben, 
loeldje  im  ^erfeft  «JJrflfenSbebeutung  fjaben,  f>at  ba«^iu8qpf.  bie  ©ebeutung  be«  3mperfeft$: 
norerant,  cognoreram  wid)  fannte",  consueveram  „ich  pflegte",  constiieram  „icb  ftanb"  k. 

9lnm.  1.  $a«  $lu«qpf.  wirb  bei  ben  $lftorifcrn  nitfit  feiten  blofe  $um  9lu8brud  bcr 
Scbnelligfctt  für  baö  erjäblenbe  Jcmpuö  gefefct,  inbem  —  mit  einem  Sprunge  in  bei 
(Sr^äljlung  —  eine  §anblung  al«  fdjon  uollenbet  angegeben  wirb,  bereu  Eintritt  junädit't 
nuSgebrücft  werben  mujjte,         Postqaam  regii  in  loca  tuta  se  reeeperunt,  rertcrat 

Sericulum  in  Romanos  „ba  blatte  fid)  bie  Wcfabr  auf  bie  Seite  ber  {Römer  gewanbt". 
obiles  pueri  intra  vestibulum  regiae  se  teuere  non  potuerunt  et  farentibus  similes 
totam  urbem  luctu  ac  maerore  complcrerant. 

?lnm.  2.  Cft  ftefy  ein  $luöqpf.  febeinbar  obne  alle  SBejiefjung  auf  ein  anbereS  partum,  wo 
man  ba8  %'erfeft  erwartet  unb  wo  auch  baö  ^krfeft  gefegt  fein  würbe,  wenn  ntdjt  entrwbn 
eine  SJertaufcbung  unb  S3erfd)mel^ung  jweier  Äuöfagen  eingetreten  wäre  ober  ber  (Srjäblcr 
feinen  Stanbpunft  au  ber  Griät)lung  oerfeboben  b,ätte  ober  burd)  eine  9lrt  üon  Slttrartion  $m 
^eitbcgjriffe  foorbintert  worben  wären,  wo  bei  ftrengerer  ^orm  bcr  eine  bem  anbern  fuborbiniert 
[ein  würbe.  Cf.  Commins  venit,  qaem  supra  demonstrauera/n  a  Caesare  praemissum 
(=  qui  a  Caesare  praemwstis  erat,  ut  supra  demonstrari),  Caes.  b.  g.  4,  27,  2;  28. 
1.  Oft  dixeravn  (ftatt  dixi)  =  „icb  batte  Don  biefer  Sacbe  gefproeben,  tfy  idj  auf  bie 
anbere  fam"  (Caes.  b.  g.  2,  1,  1.  Cic  or.  101  u.  140).  Lucceium  convenire  non  po- 
tueram,  quod  abfuerat  (Cic.  Q.  fr.  2,  6,  2).  Cf.  aueb:  Sali.  Cat.  18,  6;  53,  6;  50.  4: 
lug.  72,  1.  Cic.  Mil.  43;  Brut.  31. 

324.  Scribam  ,,id)  roerbe  in  fpäterer  $tit  (in  einem  beliebigen  3eitpunfte 
ber  3«funft)  fc^reiben" ;  scripturtis  sum  „idj  bin  im  begriff  &u  fä^reiben,  Ijabc 
bie  2lbftcf)t  (gebente)  ju  fd^reiben";  volo  scribere  „irf)  bin  entfdjtoffen,  habe 

ben  feften  SBiüen,  ^abc  Suft  JU  färeiben".  Cf.  Uli  nondum  venerunt,  sed  «nnin 
sun/.  Quando  rescribe*  ?  Tecum  colloqui  volo.  Libertatem  servare,  non  tollere  columus. 
Attentos  faciemus  auditores,  si  demonstrabimus  ea,  quae  diduri  aimus,  magna,  non, 
incredibilia  esse.  Quid  iam  acturi  estis?  Iniuriam  qui  facturus  e*t,  iam  facii  Owtor 


205  — 


eorum,  apnd  quos  aliquid  ayct  aut  erit  actum»,  mentes  sensusque  degustet  oportet 
i  «oerfjanbeln  wirb  obcv  ju  üerljanbeln  willens  fein  wirb"). 

Jlnm.  1.  Unter  Coniagatio  periphrastica  („umfdjreibenber  Konjugation" )  oeiftel)t  man  im 
weiteren  Sinne  bic  Berbmbung  irgenb  eineä  ^artidps  mit  bem  $>ülf8öerb  esse;  banad) 
tft  laudaUis  sunt,  laudatus  eram,  laudatum  esse  peripbjaftifd)  gebilbet.  $n  ber  JRegel 
boktiänft  man  aber  jenen  tarnen  auf  bie  Berbinbung  be«  Part.  Put.  Act.  unb  be*  <ie 
runbio*  mit  ben  einzelnen  Reiten  von  esse.  Tic  Bcbeutung  biefer  3ufammenfc^itngen  ent 
fpric^t  gan$  genau  ber  Bebeutung  bed  jebcSmaligen  ^artieip«  mit  ber  beigelegten  Srorm  »on 
esse,  alfo:  scripturus  sum  ,,idj  bin  fdjreiben  wottenb,  bin  roiflenö  $u  treiben,  bin  gerabe 
hn  Begriff  ju  fdjreiben",  wofür  wir  zuweilen  aud)  fagen:  ,.icf)  habe  uor  $u  [abreiben,  id) 
will  fdireiben".  Gbenfo:  scriptum*  eram  „id)  war  im  begriff  $u  Ärciben,  wollte 
fdjreiben";  scriptum*  ero  „t(b  werbe  im  Begriff  fein  ju  fajreiben,  werbe  fchreiben  wollcr."; 
scriptum*  fui  „id)  babe  fdjreiben  wollen";  scripturus  fueram;  scriplurus  fuero  (unflafftfd) 
unb  febr  feiten),  ßbenfo  im  ftonjunftin:  scriptum*  sim  (essem,  fuerim,  fuissem),  —  3)ie 
Coniugatio  periphrastica Passivi  bejeidjnct  nidjt  bie  beoorftefjenbe,  fonbern  bienotwenbige 
^anblung  (cf.  448),  j.  B.  Epistula  scribenda  est  „ber  ©rief  mu&  getrieben  werben"; 
patria  defendenda  erat  (fuit,  fuerat,  erit,  fuerit).  $i  beüotftcbcnbe  $anblung  be* 
$Jaffit>3  wirb  burd)  Umfdjreibung  mit  futumm  esse,  ut  auSgebrütft,  93.  Futurum  est, 
ut  epistula  scribatur  „man  ift  im  Begriff,  ben  Brief  $u  fdjreiben";  futurum  erat,  ut 
epistula  scriberetur  „man  war  im  Begriff,  ben  Brief  $u  fdjrciben"  u.  f.  w.  3)iefe  Umfdjreibung 
wirb  jebod)  faft  nur  angewenbet:  a)  um  ben  Inf.  Fut.  Passiri  auSjubrürfen,  B.  Spero 
futurum  esse  (=  fore),  ut  hostea  vincantur  =  spero  hostes  victum  iri;  b)  um  bie 
Coniug.  periphrastica  Activi  $u  erfe&en,  j.  B.  Spero  futumm  esse  (=  fore),  ut  pater 
Teniat  =  spero  patrem  venturum  esse.  Cf.  432  u.  385. 

?lnm.  2.  35a  bie  peript)raftifd)e  Äonjugation  im  STftir»  eine  $anbluna  bewiebnet,  bie  entweber 
Don  bem  eigenen  entf£b,lu&  beö  „©üb  jeft8  auftgebt  ober  oon  frember  Beftimmung  abhängig 
tft,  fo  läKt  fic  oerfdjiebenartigc  Überfefeungen  $u:  „wollen,  willen«  fein,  im  Begriff 
fein,  Dorbaben,  gebenfen,  bie$lbfid)t  baben,  bamit  umgeben,  SRiene  madjen"; 
oft  mufj  fic  oud)  überfefct  werben  burd)  „ cntfdjloffcn  ob.  bereit  fein,  (burd)  Auftrag 
ob.  ba3  ©efd)id)  beftimmt  fein,  f ollen"  (cf.  439,  «nm.  4),  j.  B.  Bellum  scriptumssum 
(„id)  beabftd)tige  jn  febjeiben"),  quod  populus  Romanus  cum  Iugurtha  gessit.  Rex, 
quia  nun  interfutums  navali  certaroini  erat  („ntCbt  beabfidjtigte"),  Magnesiam  con- 
cessit.  Quid  reeipis  mandatum,  si  aut  neglectums  aut  ad  tuum  commodum  con- 
versurus  es?  Roman i  captivos  ultimis  cruciatibus  affecturi  fuemnt.  Vos  cum  hostibus 
artna  consociaturi  fueratis.  Senatus  eo  die  fuerat  futums  „blatte  ftattfinben  follen". 
Nihil  est  factum,  quod  non  futumm  fuerit  mwa$  nid)t  bat  gefd)ef)cn  follen".  Sapiens 
non  vivet,  si  sit  sine  homine  victurus  „wenn  er  in  bie  Sage  fommen  foQte,  ofjne 
iRenfcben  &u  leben".  So  ftefjt  bie  peripbraftifdje  Konjugation  immer,  wenn  bie  Bebingung 
einer  fcanblung,  bie  gefdje^en  foll,  angegeben  wirb:  Me  ipsum  ames  oportet,  non  mea, 
si  veri  amici  fu4ur%  sumus  „wenn  wir  wafcre  Jreunbe  fein  follen".  Quid  timeam,  si  aut 
non  miser  post  mortem  aut  beatus  etiam  futurus  sum?  Manus  sanguine  paterno 
respersas  iudices  videant  oportet,  si  tarn  immane  facinus  credituri  sunt  „glauben 
follen".  Non  me  inimicitiae  commovent,  si  quae  mihi  cum  isto  futurae  sunt.  Di  nati 
numquam  sunt,  si  quidem  aeterni  sunt  futuri, 

.$er  fiateiner  ift  in  SBeaeidjrtung  ber  3citüer^dltniffe  genauer  aU 
ber  3)eutfc^e: 

L  1.  3m  3)cutfc^en  fe^en  mir  uon  jutünftigen  ^anblungen  oft  ba§  $räfen3 
(namentlich  in  SBerbinbung  mit  einem  ^buerbium  ober  aboerbialen  %x%> 

bruefe  ber  3^it),  j.  B.  „©ann  reifeft  bu  nad)  $>aufe?  «Wein  Bruber  fommt  morgen". 

3)er  Sateiner  fefct  ^ier  regelmäßig  ba§  $utur.  («bweid)ungen  feiten,  entweber 

nad)  bem  Borgange  ber  Bolf3jprad)e  ober  um  ba§  .ßufönfttge  ald  iidicv  unb  fofort  ein- 
tretenb  ju  bejetdjncn,  j.  B.  Caes.  b.  c.  3,  94,  6:  Tuemini  castra;  ego  portas  circum- 
eo  et  castrorum  praesidia  confirmo;  2,  31,  3.  Cic.  Mil.  99;  Att.  2,  9,  1 ;  13,  40 
2;  de  or.  3,  17:  'imusne  sessum?  Lir.  21,  13,  6  u.  7).  —  Cras  rus  profici- 
scemur,  octo  autem  diebus  interiectis  revertemur  atque  tum  certe 
te  conveniemttÄ.  Verisimile  est  nos  proxima  hieme  Romae  futuros 
esse.  Spero  mox  haec  &saecuturum  me  esse  (cf.  421,  4). 
%nm.  Ter  Teutfdie  fpriebt  t)äufig  oermutungS weife  oon  ber  3 "fünft  (meiftenö  mit  bei^ 
gefügtem  „wo^l,  Pielleid^t"),  o^ne  ernftlid)  an  bie  8"f"nft  benfen,  j.  B.  „%lle« 
biefe«  wirft  bu  wo$!  ffib,on  wtffen";  f,3unäd>ft  wirb  ed  angemefien  fein,  ben  Begriff  ber 


-  206  — 


ftreibcit  nar^ufteflai";  „Du  wirft  wobl  gebort  t>aben,  baf;  bei  Jriebc  abgcfdjloffen  ift" 
„3&r  werbet  eud)  wof)l  getounbert  b>ben,  baft  id)  nid)t  ju  eud)  getommen  bin".  lief«' 
ÜJcbraudi  fennt  bie  Hafftfc^e  Vatinität  uic&t  (?  Cic.  Quinct.  39  ff.;  Cornit  1,  12),  bie 
ielbe  fefct  in  biefem  Solle  ben  3nbic.  $räf.  unb  «jJerf.  ftatt  be*  beutfd>en  Sfuhit 
unb  II  (j.  ©.  Tu  non  ignoras  „bu  wirft  roobl  wif{en",  audistis  fortaaae  „ihr  werbe 
loobl  gebört  b>ben"),  ober  er  lodbtt  eine  Umftbretbung  mit  rideor,  puto,  arbitrw 
rrtdo  u.  S.  (cf.  488),  3.  ©.  Primam  mihi  videtur  de  genere  belli  esse  dicendai* 
„juerft  werbe  id)  oon  ber  Slrt  be*  Ärtegeä  ju  reben  baben".  Amicus  ridetur  redisw 
„wirb  wobl  jurüctgefebrt  fein".  Qaod  te  audisse  certo  scio  „mal  bu  fieber  geb3ri 
fjoben  wirft". 

II.  SDtit  bet  größten  ©enauigfeit  berücffid)tigt  ber  ßateiner,  ob  bie  $anbütng 
be«  WebenfafceS  im  SBerhältni«  ber  be3  regierenben  <5afce3  gleia> 
jeitig  ober  oorjeitig  ift.  2)emnad)  ftefjt: 

a)  bei  ©leidjjeitigfeit  unb  glcidj  langer  2)auer  (Äongrufnj)  ber 
$anblung  im  tnbiiatioifd&en  9tebenfafce  baSfelbe  £einmi§  wie  im 

regierenben  ©atje:  Dam  ego  lego,  tu  scrib#'.s;  dam  egolegeoam,  ta  scribekfc; 

dam  ego  leg/,  tu  scrip.n«//  u.  f.  w. 
9tnm.  2>a8felbe  ift  ber  &all  bei  foinrlbenten  ftebrnfäfecu,  weld)e  badfei  be  Subjtf: 
wie  ber  regierenbe  Safe  Ijaben  unb  beren  #anblung  jeitlid)  unb  fadjlid)  mit  ber  be* 
regierenben  @a$eä  jufammen  fällt,  9.  Bene  facis,  qaod  tu  res,  bene  feeisn, 
qaod  taeuiati;  bene  feceras,  qaod  tacueras.  Improbus  fuisti,  cum  pecuniam 
aeeepisti.  Pergratum  mihi  fades,  si  de  amicitia  disputabü,  quid  sentias. 
Cf.  362,  I,  3. 

b)  bei  Söoraeitigfeit  (SlnteccDrtia)  ber  |>anblung  fomo^t  in  inbtfati^ 
oifdjen  als  aud)  in  f onjunf tioif d)en  9Ubenf  äfcen  ein  Tempus 
ber  oollenbeten  £anblung  aud)  ba,  wo  ber  Steutfdje  bie  SBorseitigfeit 
nidjt  auSbrficft.  93ead)te  folgenbe  gdtte: 

2.  $er  fioteiner  gebraucht  in  inbifatioifdjen  9tebenfäfcen,  welche  ju  emem 
§auptfafce  im  futurum  (ob.  Omneratio)  gehören,  regelmäßig  ba$  ftutu: 
rum,  menn  eine  ebenfalls  in  bie  3ufunft  fallenbe,ber  §auptqanblung  gleich- 
seitige ober  oorqergeb.enbe  $anblung  bejeidmet  »erben  foü\  $>ie  gleidj je i t ig e 
$anblung  wirb  burd)  ba3  %nt  I,  bie  oorjeitige  burdj  ba8  Bat D  «* 
gebrüeft.  Cf.  jebod)  382,  2  unb  befonber*  367,  «nm.  3.  -  Naturam  si  sequtW 
ducem,  nunquam  aberrabimus.  Si  in  omnibns  rebus  innocentes  fuerimus, 
quid  nobis  inimicitiae  nocebunt?  Non  faciaro  finem  rogandi,  dumpre- 
eibus  meis  obsemitiis  eris.  Quem  alterius  non  misereJ,  is,  cum  ipse  ca- 
lamitate  vexabitur,  misericordiam  mnltorum  frustra  imploraiif.  Simulat- 
que  cognovero,  quid  senatus  hac  in  re  decreverit,  diligenter  tibi  scri- 
bam.  Exstant  epistulae  Ciceronis  ad  Tironem  datae,  quas  qui  legerit, 
nihil  dici  potuisse  concedet,  quo  cura  diligentior  salutis  ac  valetudinis 
amici  signincaretur.  Ut  sementem  feceris,  ita  metes. 

?lnnt.  fBenn  bie  $anblung  bed  92cbenfa^ed  n i d) t  in  bie  ;>utnn't  fällt,  fteben  anbete  Jo« 
pora,  5.  3).  Nunc  si  miseri  8umun%  non  Semper  erimus.  Nisi  me  oiunia  falli»^. ro 
publica  peribit.  Librum,  si  in  bibliotheca  habe«,  mihi  mittes.  Conficiemas,  qao<i 
st u de /'/ us.  Nos  faciemus,  quae  praeeipw  (ob.  quae  modo  praece/>i#/i  ob.  heri  prse<^: 
peraa).  Esse  in  honore  debebit  Cicero,  qui  urbem  servar//. 

3.  Qn  inbifatioifd^en  9]ebenfa^en  muß  aud)  bann  ein  futurum  fteljen,  wenn 
im^auptfa^e  futuvifdje  u 5 b v ü cf  e  (b.  I).  bem  futurum  in  it)rem  Sin:*-' 
gleid^juad^tenbe)  oorf ommen,  roie :  opus  est,  oportet^  convenit,  licet, p^c^ 
volo, possum  etc.,  aud)  bei  $onfefutio»,  3ina^s  wnb  ©erunbioffi|en' 
—  Ludo  et  ioco  uti  licet  tum,  cum  gravibus  seriisque  rebus  satis- 
feceris.  Necesse  est,  si  quis  in  conspectum  regis  venerit,  enm  veneran. 


—  207  — 


325 


Ubi  semel  quis  peier averü\  ei  credi  postea,  etiamsi  per  plures  deos  iu- 
ret,  non  oportet.  Ubi  satis  conanlueris,  matnre  facto  opuß  est.  Improbis 
poena  statu en da  est,  neo  vero  minus  iis,  qui  secuti  erunt  alterum,  quam 
iis,  qui  ipsi  fuerint  impietatis  duces. 

4.  ©ei  (Ereigniffen,  bic  fid)  nneberfyolen  („fooft,  jebeSmat  wenn"), 

wirb  bie  £anblung  be$  9kbenfa£e§,  roeldje  bcr  be$  £auptfafceS  norauggebj, 

regelmäßig  bura)  ben  3n&.  $rrf.  auSgebrücft,  wenn  im  $)eutfd)en  ba§  >ßrä* 

fcn§,  unb  burd)  ben  3nD.  $Ui$q|>f.,  wenn  im  3>eutfd)en  ba3  3mperfec* 

tum  fielet:  Antecedens  iterativum.  3>ie§  fommt  jur  Hnroenbung  in  9teben* 

fd^en,  rodele  Sebingung,  Stit  unb  Ort  angeben,  nad)  quotiens,  si, 

cum  (Cf.  362,  «mn.  1),  ubi,  simulatque,  ut  unb  nad)  Gelatinen.  —  Cum 

epistulam  tuam  legere  coepi  (nid)t  inoipio!),  a  lacrimis  vix  tempero. 

Ubi  mane  ex  somno  experredus  sum,  breves  preces  facio.  Quaeounque 

Themistocles  widierat  et  viderat,  in  memoria  eins  haerebant.  Veteres, 

cum  de  se  ipsi  praedicateranf,  aut  in  sinum  ter  spuebant  aut  „absit 

invidia  verbo"  dioebant.  Cum  ambo  consules  mortui  erant  vel  munere 

ante  tempus  se  abdieaveran*,  interrex  oreabatur.  Solo,  qui  adulesoens 

nullam  discendi  ocoasionem  praetermiserat,  etiam  senex,  ubi  oocasio 

data  erat,  discebat.  Cf.  aud):  Alcibiades,  simulac  se  remiaem/,  laxuriosus  re- 
periebatar.  Britanni,  ubi  ex  litore  aliquos  singulares  ex  navi  egredientes  conspe- 
xerant,  incitatiB  eqnis  impeditos  aggrediebantur.  Romani,  ubi  pericala  virtute  pro- 
pulerant,  soeüs  atque  amicis  auxilia  portabant.  Messanam  ut  quisque  nostruiu 
venera/,  haec  visere  solebat  Si  a  persequendo  hostes  deterrere  neqniverant,  dis- 
iectos  a  tergo  circumveniebant  Qaoties  quaeque  cohors  proenrreraf,  ab  ea  parte 
magnus  hostium  numerus  cadebat.  Si  ad  luxuriam  etiam  libidinum  intemperantia 
Accessit,  duplex  malum  est. 

Ännu  1.  8toiu3  unb  bte  fpäteren  $ti»orifer  (feiten  ßäfar  unb  Gicero)  fefcen  im  2Bieberljolung3= 
falle  fcljr  oft  ben  Äonjunfttu  I  u  *  q  p  f .  (aud)  3  m  per  f.),  wenn  im  Jpauptfa&e  ba3  3m« 
per  f.  fiebt,  &.  $3.  Cum  („fooft")  cohortes  exaeie  iprocucurrissent,  Numidae  ettugiebant. 
Ubi  exercitus  instruc/u.«  tsset,  bastati  omnium  primi  pugnam  inibant.  Si  proelium 
committerefur,  propinquitas  castrorum  celerem  superatis  ex  fuga  reeeptum  dabat. 
Si  quis  a  domino  prehenderelwr,  consensu  militum  eripiebatur.  Montani  occur- 
wbant,  utcunque  aut  locus  opportunitatem  daret  aut  progressi  ah  quam  occasionem 
feexssent.  Alexander  ubi  confertissimos  hostes  acerrime  pugnare  conspesrüse/,  eo  se 
Semper  immergeia/.  Cf.  398,  g. 

Vi  um.  2.  infolge  einer  Attractio  modi  (cf.  398,  d)  fann  ber  bte  SBteberfjulung  auSbrücfenbe 
9?ebenfaB  im  ÄonjunfttD  fteljen,  $.33.  Cotidie  sie  cena  Cimoni  coquebatur,  ut,  quos 
in  loro  invocatos  vidisset,  omnes  devocaref.  Qua  re  fiebat,  ut  omnium  oculos,  quo- 
tiescunque  in  publicum  prodwsef,  ad  se  convertere/.  Hoc  facio  Semper,  ut,  qui- 
cunque  calamus  in  manus  meas  veneri/,  eo  utar. 

5.  S)er  Sateiner  fetjt  in  (inbifatinifdjen  unb  f  onjunttinif  djen)  Sieben* 
fä^en  bei  einmaligen  $anbtungen  ba8  $(udquamj)erfeft  für  ba3  beutfdje 
,wup  er  f.,  menn  bte  $anblung  be§  9tebenfat}e§  ber  be$  $auptfatje3  norauä » 
geljt.  —  Persae,  cum  Athenas  ^ervenissent,  sacerdotes,  quos  in  arce 
iTtveneranty  interfecerunt.  Iphicrates  vigilem,  quem  dormientem  vide- 
rat,  cuspide  transfixit.  Caesari  cum  id  nuntiat iun  esset,  Helvetios 
per  provinciam  Komanam  iter  facere  conari,  ab  urbe  proficisci  ma- 
t u rat.  Duo  Diagorae  filii,  cum  viotores  Olympiae  coronati  essent,  Co- 
ronas patri  imposuerunt  et  multitudine  acclamante  umeris  sublatum 
tulerunt.  Agesilaus,  cum  tonsor  quidam  interrogasset,  quomodo  ton- 
deret:  Tacitus,  respondit.  A  Sphinge  dilacerabatur,  qtüsquis  aenigma 
propositum  solvere  non  potuerat. 


326.  —  208  - 

Slnm.  $aS  Smpcrfeft  ift  in  bem  unter  5  angegebenen  a-aüe  feilen,  finbet  fich  aber  oft  b»i 
SBÖrtern,  mela>e  „f vagen"  unb  „bitten"  bedeuten,  n>ril  grage  unb  Sitte  getDtffermafeei 
nod)  fortbaucru,  bis  bie  Äntmort  unb  ©euxibrung  erfolgt,  $.  «.  Sociales,  cum  rogaretw 
cuiatem  so  esse  diceret :  Mundanum,  iuquit, 

326.  Söährenb  ber  2>eutfcbe  im  »rtffftll  bie  lempora  mit  «eaicbung  auf  bie  Seit  gebraucht,  i; 
welker  er  fcbreibt,  wrfefct  ftd)  ber  fiateiner  oft  (cf.  «nm.  3)  in  biejenige  3eit,  wo  ber  ©mjrfangr 
ben  «rief  lieft,  fo  ba&  er  genau  biejentgen  Tempora  mäblt,  in  melcben  berfelbe  ben  Inhalt  fei 
neS  «riefeS  miebergeben  mürbe.  Ter  (Smpfanger  mürbe  j.  8.  folgenben  Umgang:  .  n>ei] 
nichts  ju  fd>reiben;  benn  einesteils  habe  ich  nichts  WeueS  gehört,  anbernteil 
habe  ich  alle  beine  »riefe  geftern  beantmortet.  3d)  fjabe  inbeffen  bleute  gehört 
baß  unfer  grcunb  bich  befucben  will"  u.  f.  m.  auf  folgcnbe  SBeife  mieoererjählen :  mi£ 
mußte  nichts  511  fcbretben;  benn  einesteils  hatte  er  nichts  WeueS  gehört,  anbern 
teils  blatte  er  alle  meine  «riefe  tagS  juoor  beantmortet.  Gr  hatte  inbeffen  ai 
bemfclben  Xage  gehört,  baß  unfer  greunb  mid)  befugen  mollte  u.  f.  m.  3nbem  rarj 
freilich  ber  Scbreibenbc  oon  fich  in  ber  t.  $erf.  imb  ton  bem  jenigen,  an  melcben  er  fdjreibt,  k 
ber  2.  $erf.  rebet,  Reifet  eS:  Nihil  habefam,  quod  scriberem;  neque  enim  nori  qaicqaan: 
audierom  et  ad  tuas  omnes  epistulas  rescri/wera/«  pridie.  Audieram  tarnen  eo  dii 
fore,  ut  atme us  noster  te  conreniret  u.  f.  m.  Cf.  Rem  te  optime  gessisse  rumor  erat] 
exspectabantur  litterae  tuae,  de  quibus  eramus  iam  cum  Pompeio  locuti.  —  Hae>: 
scrifcAaw  pridie  Nonas;  novi  nihil  nunc  erat  apud  nos;  quae  ad  eam  diem,  cum  haee 
seribebam,  audivera/w,  inanis  rumor  videbatur,  dicebant  tarnen  etc.  Start  beS  beutfefaen 
^räfenS  merben  hier  alfo  imperfecta  ober  (.ohne  «e$ug  auf  Dauer)  perfecta  gebraucht,  an 
ftatt  beS  ^erfeftS  ftc^t  baS  ^luSquamperfeft,  ftatt  beS  einfachen  ftulurS  baS  Präteritum 
ber  peripbraftifd)en  Konjugation. 

Ylnm.  1.  Such,  bie  aboerbialcn  3eiibefttmmungen  Jlnbern  fid)  cntfprcchenb  nad}  bem  ge- 
mählten  SempuS.  Start  beS  beutfdjeu  „heute"  fte^t  e»  die,  ftatt  „morgen"  postridit, 
ftatt  „ geftern"  pridie  etc.,  $.8.  „$eute  merbc  id)  bei  ^omponiuS  fpeifen"  eo  die,  qu<> 
haer  acribebam,  apud  Pomponium  eram  cenaturue.  „Worgen  roirb  bei  dato  ein 
mabl  ftattfinben"  poslridie  eius  diei,  qui  erat  tum  futuru»,  cum  haec  scribebam,  con- 
vivium  apud  Catoncm  erat  futurum.  9htr  adhuc  unb  nunc,  bie  ftd)  fonft  nur  mit  bem 
t'iüi.  unb  $erf.  oerbinben,  bleiben  in  «riefen  aud)  beim  3mperf.  unb  SpiuSqpf.   j.  9.  Bt- 
bulus  ne  cogitabat  qaidem  etiam  nunc  in  provinciam  suam  accedere.  Unam  adhu> 
a  te  epistulam  aeeeperam);  bod)  finb  and)  hodie,  heri,  cras  u.  f.  m.  in  «riefen  nicht 
feiten  (3.  «.  Exspectabam  hodie  aut  summum  cras  ab  eo  tabellarios).  —  Ungleichen 
muffen  bie  ftonjunftionen,  melche  fonft  mit  bem  3nbic.  ^Jerf.  öerbunben  merben  {postquam, 
simulatque,  übt  etc.),  bei  biefer  SDarfteUung  baS  ^luSqpf.  befommen,  $.  8.  üt  Athenas 
venerum,  exspectabam  iam  quartum  diem  Pomptinium.  Statt  dum  c.  Indic.  praes 
tritt  cum  c.  Coni.  imperf.  ein. 

ftnm.  2.  SS  oerftebt  fid)  nach  bem  Cbigen  oon  felbft,  baß  aÜeS  im  ^iräfenS  unb  futurum 
bleibt,  roaS  aud)  ber  Empfänger  beS8riefeS  nod)  als  ^räfcnS  unb  futurum  benfen  foll, 
£.  «.  Si  vsxles,  bene  fit]  ego  val«o.  Ego  te  maximi  et  feci  semper  et  fa<  u>.  Trypho- 
nom  tibi  ita  commendo,  ut  homines  grati  bene  moritos  de  se  commendare  debmf. 
Pet/>,  ut  eum  diligas;  erit  id  mihi  gratisaimura. 

?(nm.  3.  teuere  Satiniftcn  pflegen  \id)  in  iljren  «riefen  ber  Sempera  ganj  fo  mie  im  5Vut; 
id)en  ^u  he  Neuen.  Sud)  Gicero  hat  bie  obigen  Siegeln  nid)t  frreng  festgehalten  (cf.  Tabel- 
larium  meum  hodie  exspectamu«,  Att.  12,  47,  3;  10,  6,  1;  4,  16,  7),  unb  »djon  in 
^liniuS'  «riefen  finbet  fid)  bic  9lffommobation  ber  Sempora  an  ben  3eirpunft  beS  «5m 
pfängerö  fcltener. 

9lnm.  4.  Sonft  ift  für  ben  Iatcinifd)en  «riefftil  ^u  merfen :  5)er  9iame  beS  «rieffdjreiber^  be= 
ginnt  ben  «rief,  mie  ber  fiefer  naturgemä'fi  junäd)ft  ben  Schreiber  rennen  lernen  will.  3" 
famtliär  gebaltcnen  «riefen  folgt  bem  Warnen  beS  Schreibers  ber  beS  Slbreffatcn  unb  barauf 
»alutem  (j.  «.  Cicero  Attico  salutem).  3m  officieUen  unb  feierlichen  Sone  merben  in  ber 
Siegel  ben  Warnen  bie  $tänomina  unb  Gognomina,  fomie  bie  Site!  beigefügt  unb  beibe  qt 
trennt  burd)  s.  d.  (salutem  dicit)  ober  s.  p.  d.  (salutem  plurimam  dicit),  8.  M.  Tallios 
Cicero  proconsul  >.  d.  M.  Caelio  aedili  curuli  designato;  bod)  ftehen  oft  aud)  $rü 
nomen  unb  ^iognomen  obne  baS  ©entilnomen.  —  9lm  Sd)luffe  beS  «riefeS  folgt  auf  bai 
übliche  Vale  ober  ein  ähnliches  9(bfchiebSmort  junächft  baS  2>atum  unb  barauf  ber  Crt, 
aber  gewöhnlich  nidjt  auf  bie  &ragc  „mo?",  fonbern  wrooher?"#  j  ».  Vale.  Nonis  Mar- 
Uis,  ex  castris  Taricheis.  Data  (sc.  epUtula)  pridie  Id.  Sext.  Brundisio.  Cf.  113,  «nm. 


209  — 


327. 


3.  Consecntio  temporum. 

27.  $ie  Regeln  über  bie  (onsecutio  temporum  gelten  nie  für  inbifatioifdje 
Webenfafce,  fonbern  nur  für  fonjunf tioifd)  unb  innerlid)  abhängige 
(b.  b,.  auS  bem  6inne  be§  SubjeftS  im  regierenben  ©afce  gefprodjene)  9teben* 
fafce  (Cf.  232,  3).  $iefe  »erben  gebilbet: 

1)  burc^  unterorbnenbe  ßonjunfttonen  (fonjunf tionate  9tebenfä$e), 

2)  burcf)  relatioe  Pronomina  unb  Slboerbien  (relatioe  9tebenfäfce), 

3)  burrf)  fragenbe  Pronomina  unb  Slboerbia  ober  burcf)  Srageoartifeln  (in« 
birefte  gragefäfce). 

t)  3fk  ba§  SBerbum  be§  regierenben  (SafceS  ein  prüfend  ober  eines  ber  beiben 
Jutura  ober  ein  3mJ>eratto,  fo  fte^t  im  fonjunftioifdjen  Webenfafce  ba§ 
Uröfcnö  ^ejei^nung  ber  gletc^eitigen  £anblung,  baS  ^erfcft  jur  $Be* 
jeiajnung  ber  öorjcltigen  #anb(ung,  ba3  $räfen$  ber  Coniugatio  peri- 
phrastica  jur  SBejeidmung  ber  beoorfte^enben  (nacfoeitigen)  #anblung, 

.V  Te  interrogo,  quid  agas,  egeris,  aeturus  sis\  Noli  dabitare,  quin  paier  idem 
exislimet,  existimarerit,  existhnaturus  sit.  Brevi  scribemas,  ubi  sitnus,  fuerimus, 
futuri  sitmts.  Canes  aluntur,  ut  signi/fcen/,  si  fures  venerint.  Obscurum  est,  quid 
stwterit  scriptor.  Nemo  erit,  qui  consent  a  virtute  esse  recedendum.  Non/w,  quid 
aurfierw.  Non  dubitari  debet,  quin  fuerint  ante  Homerum  poetae.  Senfio,  quid  sce- 
leris adm  wer/m.  Morati  melius  erimus,  cum  didirerirnus,  quae  natura  desideret. 

b)  3ft  ba§  SBerbum  be§  regierenben  6at>e3  ein  Srnperf ectum  ober  ^ludquom» 
prrfectum  ober  bjftortfcQed  «Perfertum,  fo  fteljt  im  fonjunftioifdjen  Sieben» 
fatje  ba8  Smperfeft  jur  Sejeiajnung  ber  gleirfeeitigen  £anblung,  ba8  $lufr 
nuompf rf c f t  &ur  Seaeiajnung  ber  oor zeitigen  #anblung,  bal  Smpcrfeft  ber 
Coniugatio  periphrastiea  jur  93ejeidmung  ber  ücDoritrtKnönt  (naajjeüigen) 

^anbtung,  $.  Me  interrogavit,  quid  agerem,  egissem,  arturus  essem.  Non  dubita- 
bam  (ober  dubitaveram),  quin  pater  idem  existimaret,  existimeuset,  existimaturxis 
eiset.  Canes  alebantur  in  Capitolio,  ut  significarent.  si  fures  venissent.  Miltiades  ac- 
eusafit«  est,  quod,  cum  Parum  expugnare  posset,  a  rege  corraptus  infectis  rebus 
diicesnisset,  Non  erat  mihi  dubium,  quin  te  Tarenti  visurus  essem.  Unum  illud 
extimesreAam,  ne  quid  tarpiter  farerem  vel  iam  eftect'ssem. 

Äim.  $iefe  Consecutio  temporum  pflegt  ber  Lateiner  aud)  in  allgemeinen  Öebanten 
(Sentenjen  unb  Sabrljetten)  feftm&alten,  tnbem  er  nidjt  ben  gegenwärtigen  unb  a\l- 
gemein  gültigen  ßuftanb  ber  Srtnge  betrachtet,  fonbern  [\d)  mit  feinem  ©eifte  in  bie  Ser^ 
gangen  bei  t  oerfeiu,  in  ber  etroaä  gefebaf) ,  ber  ?cumt>e  bagegen  gebraud)t  in  biefem  ftallc 
geioöönlid)  baö  träfen*  ober  ^Jerfcft,  3.  33.  Frater  tuus  nesciebat,  bis  bina  quot 
essent  („fmb").  Posidonius  copiose  de  boc  ipso,  nihil  esse  bonum,  nisi  quod  hone- 
stum  esset  („ift"  ober  „fei"),  di&putabat.  In  Themistocle  cognitum  est,  quanto  elo- 
quent ia  innocentiae  antestore/  („überlegen  ift").  Haue  perfectam  philosophiam  Sem- 
per indieavi,  quae  de  raaximis  quaestionibus  copiose  posset  („fann")  ornateque  di- 
cere.  Tum  subito  Lentulus  scelere  demens,  quanta  conscientiae  vis  esset  („ift"), 
ostendit.  Ne  antea  quidem  mihi  dubium  erat,  quin  nemo  ante  mortem  beatus 
praedicandus  esset  („ift").  Ante  occupatur  animus  ab  iracundia,  quam  providere 
ratio  potuit,  ne  occupare/wr. 

c)  3ft  ba$  SJerbum  be$  regierenben  (SafceS  ein  Perfectum  praesens,  fo  wirb 
boifelbe,  wenn  e5  fid)  nify  gerabeju  mit  einem  prüfen«  oertauf djeu  lägt, 

ttB  ^iftorifüjeS  ^erfeft  be^anbelt,  J.  Nuper  ipse  quoque  expertus  sum, 
quam  caduca  felicitas  fj.se/  („ift").  Hoc  propterea  de  me  dixi  ut  mihi  ignotcfrr* 
(/rverjei6eftM).  Satis  multas  causas  attuli,  cur  bellum  gerendum  esset ;  nunc  de  belli 
duce  dicam.  De  universa  philosophia,  quantopere  expetenda  esset  („ift"),  satis  dic- 
tum est  in  Hortensie  Quoniam  expo«itt,  quae  subsidia  novitatis  habere«  et  habere 
W«age,  l«urin.  9?c$Müorium.  T.  «ultaaf  n.  H 


327 


—  210  — 


posses,  nunc  de  magnitudine  petitionis  dicam.  Nunc  vos  adepti  estii,  ne  quem  ei- 
fern metueretis.  9(ber  nidjt  feiten  (äffen  ftd)  perfecta  gerabe§u  mit  einen 
träfen  §  nertaufc^en,  wie  SB.  novi  (ober  peteepi,  perspexi,  didici)  —  scw. 
Statut  (ober  cotutitui,  decrevi,  animum  induxi)  =  in  animo  habeo;  veni 
(ober  redii,  reverti)  =  adsum;  oblitus  sunt  =  nescio  etc.;  foldje  perfecta 

werben  wie  ^räfentia  befyanbelt,  «.  Generi  animantium  omni  a  natura  tri« 
butum  est  (~=  a  natura  habet  „bat  beu  Srieb"),  ut  se  vitamque  twntur.  Nondum 
satis  constitui  (=  certo  scio),  molestiaene  plus  an  voluptatis  ea  res  mihi  attuterü. 
Oblitus  es  (=  „bu  toetHt  nidjt  indji"  .  quid  initio  dixtrim.  Quemadmodum  Syracusae 
a  Marcello  capfae  sint,  omnes  audivistis  (=  „ihr  wifet").  Quibus  consulibus  Carneades 
Rotnam  venerit,  scriptum  est  („ftebt  geidjrteben")  in  tuo  annali.  Etiamne  ad  subsellia 
cum  telis  venistis  („felb  tyr  bier"),  ut  iugulf/u-  Roscium? 

d)  $a8  Praesens  historienm  gilt  entroeber  feiner  5orm  nadj  als  Vräfens 
ober  (befonber«  wenn  ber  «Rcbenfa^  üoiau*flcbt),  feiner  ©ebeutung  nad)  Ott  Ijifto^ 
rtfdjeS  Verfett;  ja  e$  fommen  fogar  beibe  Äonftmftionen  oermifc^t  in  bem* 

felben  Satje  DOr,  3.  Vercingetorix  Gallos  hortafur,  ut  communis  libertatis  causa 
arma  capiant,  obtesta/ur,  ut  in  fide  m&neant.  Helvetii  legatos  ad  Caesarem  ntittunt, 
qui  dicerent  .  .  .  Caesar  quam  celerrime  potest  ad  exercitum  proficisrt/ur,  ne  gra- 
viori  bello  occurreref.  Caesar,  ut  quam  primum  iter  tsweret,  Genabum  proficisrt/ur, 
oppugnationem  differt  quaeque  ad  eam  rem  usui  sint,  militibus  imperat.  Virgis  ne 
caederefur,  moüet,  ut  c&rcat.  Catilina  Cethego  ramdnt,  quibus  rebus  possrf,  opw 
factionis  confirmet. 

9Inm.  1.  35iefclbe  bohlte  Consecutio  finbet  bei  bem  fogen.  litteratorifdjen  $rSfen^(cf. 
315,  3)  ftatt,  j.  S3.  Cleanthes  doerf,  qnanta  vis  instf  caloris  in  omni  corpore. 
Aeschines  in  Demosthenem  invehtrur,  quod  is  septimo  die  post  tiliae  mortem 
hostias  linmolar/.w/. 

9Inra.  2.  ftinalfäfre  fte^en  bei  einem  Praes.  bist,  öfter  im  Coni.  Praes.  ali  Imperf.,  atx: 
ba*  temporale  cum  „alS"  »erlangt  in  8lb()ängigfett  üon  einem  btftortfdjen  $räfcn*  bi< 
präterttale  3ei*foIfle :  Quem  cum  supplicem  videret  in  ara  sedentem,  quaeri/,  qaae 
causa  sit  tarn  repentini  consilii. 

e)  #ongt  ein  fonjunfttoifc&er  »ftebenf atj  uon  einem  andern  füiijtuiftioiittjni 
Siebeufatje  ab,  fo  gilt  im  äbergeorbneten  9tebenfatje  ber  ftonj.  Vräf.  al£ 
Vräfenö,  ber  ftonj.  3mJ>erf.  unb  fttnfqtf.  als  3m|>erf.  unb  yiuWl> 

ber  Äonj.  $erf.  al8  JiftOrlfdied  ^Jerfcft,  5.  93.  Nescio,  quid  causae  sit,  cur 
nullus  ad  me  litteras  des  (dederis,  daturus  sis).  Nesciebam,  quid  causae  esset,  cor 
nullas  ad  me  litteras  dares  (detiisses,  daturus  esses).  Nescio,  quid  causae  fuerif,  car 
nullas  ad  me  litteras  dares  (dedüses,  daturus  esses).  Nemo  est,  quin  ÜmuerU,  ne 
bostes  urbem  aggrederen/ur.  Quaeramus,  quae  tanta  vitia  fuerint  in  unico  filio. 
quare  is  patri  displicereV.  Tu  accusas  eum,  qui  se  praesidio  muniertr,  ut  vitam 
suam  posset  defendere.  Aristides  in  tanta  paupertate  decessit,  ut,  qui  eBetretur,  fix 
reliquerit.  Cf.  jebod)  f),  Wnm. 
«nm.  @te$t  ber  Coni.  Perf.  al*  potent iali*  ber  ©egen mar t  (cf.  332,  4)  ober  al*$er 
trerung  be8  3möcrat*o*  («"-f.  337),  fo  mu&  ftet«  präfenttfdje  Consecntio  ftattfinben, 
%.  ©.  Non  facile  dixerim,  quam  carus  mihi  sis  semperque  fueris.  Ne  dubitaveris,  quin, 
quod  est  honestum,  id  mihi  futurum  sit  antiquius. 

f)  £ängt  ein  fonjunftiDifc^er  s^ebenfa^  non  einem  Snfinitto,  <®n|)inum,  öerun- 
Dinm  ober  ^otttetpium  ab,  fo  rietet  ftd)  ba«  «erbum  be^felben  in  feinem 
SempuS  nad)  bem  33erbum  be$  regierenben  ©a^e§;  aber  ber  3nf.  Verf. 
gilt  in  ^ejug  auf  einen  abhängigen  @a^  als  jjiftorifdjed  Vetfeft,  §.  ®.  Con- 

stitueram  ad  te  venire,  ut  te  videraw.  Cato  mirart  se  aiebat,  quod  non  rideret  ba- 
ruspex,  haruspicem  cum  vidisset.  Diogenes  Alexandro  roganti,  ut  dicerei,  si  quid 
opus  esset:  Nunc  quidem  paululum,  inquit,  a  sole.  Athenienses  miserunt  Delpho* 
consuUuw,  quidnam  facerent  de  rebus  suis.  Satis  multa  verba  videor  fecisse,  quare 
esset  hoc  bellum  necessarium.  Ostendam  primum  causam  non  /«*##e,  cur  a  praetor« 


—  211  — 


327 


istnd  postulam.  Reperfum  esse,  iudices,  bei  tute  neminem,  qai  illud  signum  ändert 
attingere. 

flmru  Gin  uon  einem  Inf.  Perf.  ober  Coni.  Perf.  abhängiger  fonjunfthrifefcer  9?ebenfafc  fann 
nur  bann  ein  ^Jräfcnd  ober  ^erfeft  enthalten,  wenn  a)  ber  Inf.  (ober  Coni.)  Perfecti 
bie  ^ebeutung  eines*  ^räfend  hat,  5.  ©.  Nunc  videris  perspexw*e  (=  scire),  quam 
turpe  sit  mentiri.  Nemo  vestrum  est,  quin,  quemadmodum  Marcellus  Syracusas 
reperit,  saepe  audteril  (=  sciat);  —  b)  wenn  bie  unter  g)  gegebenen  Stegein  in  Tin- 
roeubung  tommen,  j.  SB.  Apparet  priores  reges  ita  regnarisae,  ut  omnes  deineeps  con- 
ditores  partium  urbis  numeren/ur.  Scitote  tantam  acerbitatem  Verris  fünfte,  ut 
multi  aratores  mortem  sibi  ipsi  conscirmnf.  Id  mihi  ea  de  causa  institt<t*se  Ti- 
den tu  r,  quod  diseiplinam  in  vulgus  efferri  nolint.  Non  dubito,  quin  Brutus  non 
belle  fecerit,  qui  adventu  meo  disct^ser/7 ;  —  c)  roenn  bie  $anblung  be3  untergeorbneten 
'Mebcnfa&eS  mit  ber  be*  Inf.  (ober  Coni.)  Perf.  ber  3eit  nad)  üöllig  juf ammenfällt, 
,V  Fateor  me  errasse,  qui  hoc  maluerimy  fateor  insanisse,  qui  cum  illis  »enserim. 
bolo  sapienter  fecisee  dicitur,  cum  de  parricidio  nihil  sanxerit,  quod  antea  com- 
missum  non  erat.  Id  recte  fecisse  mihi  videor,  quod  statim  litteras  muerim.  Comme- 
morabo.  quid  olim  mali  C.  Iulius  fecerit,  cum  dieculam  duxerit.  Sentio,  quid 
sceleris  admismm,  cum  aeeeptam  pecuniam  frustra  dissiparen'm. 

g)  ftonfefutiofäfte  (foroie  fonjunfttoifdje  Haufab  unb  ^onjeff iofäfce  unb 
nieijt  finale  föelatiofätje)  befolgen,  obgleich  fie  nid)t  iunevlid)  abhängig 
fmb,  bod)  in  ber  SHeget  bie  Consecntio  tempornm,  $.  ®.  Milites  tarn  fortiter 

pugnaverunt,  ut  hostes  celeriter  fugarentur.  gebod)  ftel)t  in  ifmen :  l)nad)  einem 

t)iftorifd)en  iempus  ba§  $räfenö,  roenn  bie  $anblung  als  eine  ber 
®egenroart  angetjörige  ^tngeftetCt  roirb;  2)  nad)  einem  ()iftorifct}en 
Sempuä  baS  $crfett,  roenn  ber  föebenbe  00m  Stanbpunfte  ber  ©egen* 
wart  aus  eine  #anbfang  als  für  bie  ©egenroart  abgefcrjlof fen  IjinfteHt. 

Cf.  Verres  Siciliam  per  triennium  ita  perdidü,  ut  ea  restitui  in  antiquum  statum 
nullo  modo  possit;  (beibe  ©a>e,  unabhängig  ausgebrochen,  würben  lauten:  Verres  Si- 
ciliam perdidit;  ea  in  antiqunm  statum  nullo  modo  restitui  potest).  Ita  vixi,  ut  non 
frustra  me  natum  existimem.  Ardelmt  Hortensias  tanta  cupiditate  dicendi,  ut  in 
nullo  unquam  flagrantius  Studium  riderim.  Iphicrates  tantum  consilio  valuit,  ut 
multa  in  re  militari  partim  nova  attulerit,  partim  meliora  fecerit.  Servus,  cum 
tormentis  laceraretur,  eo  fuit  habitu  oris,  ut  ridentis  etiam  speciem  praebuerü. 
Ulud  periculum  nos,  cum  nihil  contemnere  soleanius,  non  pertimescebamus.  Omnino 
plura  scribere,  cum  tuum  tantum  consilium  iudiciumque  sit,  non  ita  necesse  arbi- 
trabar.  Cum  tantam  ausus  sit  pro  mortuo,  quid  pro  vivo  non  esset  ausus?  (Cic. 
Mil.  90;  Arch.  25).  Nihil  te  a  me  impetrare  oportebat,  quippe  qui  ne  belli  quidem 
in  me  iura  »errareri*.  Fuit  mirifica  vigilantia.  qui  suo  toto  consulatu  somnum  non 
riderit.  Quamvis  non  fueris  snasor  profectionis  meae,  approbator  certe  fuisti.  Hoc 
toto  proelio,  cum  („obgleich,")  ab  hora  septima  ad  vespemm  pugnatum  sit,  aversum 
hostem  videre  nemo  potuit.  Erant  convivia  Verris  non  eo  pudore,  qui  in  magistra- 
tuum  conviviis  versah  soleat. 

Hrnn.  1.  S)och  ift  ber  Coni.  Imperf.  auäfdjliefslid)  im  ©ebrauebe  nach  ben  ^erfeften  (unb 
^lu#quamperfeften)  ber  Serben  be3  ©efebeben«  unb  GrreidjenS  (factum  est, 
accidit,  contigit,  evenit,  hoc  assecutus  -um,  tantum  consecutui  sunt  etc.),  roenn  bie 
golge  ber  Vergangenheit  angebört,  5.  ».  Qui  factum  est,  ut  non  adcs*es  („anmefenb  ge= 
wefen  bift")?  Accidit,  ut  una  nocte  Hermae  deireren/ur.  Thrasybulo  contigerat,  ut 
oppressam  patriam  e  Servitute  in  libertatem  vindicare/. 

»um.  2.  9tud)  bie  inDtreften  graßefatyc  haben  (wenngleich  feiten)  bie  freiere  Consecntio 
ber  Solgefä^e;  benn  ee*  fann  in  tbnen  nad)  einem  bjtforifchcn  IcmpuS  bie  öräfentifetje 
Consecntio  ftattfinben,  roenn  eine  oergangene  fcanblung  oom  Stanbpunftc  ber  ©e  gen  wart 
(alfo  al3  temporal  felbftänbig)  bargeftellt  wirb.  Cf.  Hic,  quantum  in  bello  fortuna  possit 
et  quantos  afferat  casus,  cognosci  potuit.  Id  quantae  saluti  fiter it  universae  Grae- 
ciae,  bello  cognitum  est  Persico.  Qaam  matrem  Euripides  habuerit,  ipsius  quoque 
saeculo  ignotum  fuit.  Quid  causae  fuerit,  postridie  intellexi,  quam  a  vobis  discessi. 
llle  quomodo  trans/er//,  nemo  sciebat.  Pagna  indicio  fuit,  quos  gesserint  animos. 
(Liv.  7,  33,  7;  34,  6,  10.  Cic.  or.  141;  fam.  14,  7,  1.  Nep.  2,  2,  4.) 

Änm.  3.  6*  fann  in  wäfcen  ber  obenbe$cichncten  91  rt  fogar  borfommen,  baß  auf  ein  träfen 3 
ber  Äonjunftiü  eine«  9Jebentempu3  folgt,  wenn  nämlid)  ba*  träfen«  infolge  einer  be* 

14* 


328— 328b. 


—  212  — 


fonbem  ^rägnana  eine  $>anblung  bejeidjnet,  roeldje  nidjt  auf  bie  ©egenroart  beidjränft  ift, 
fonbern  ftd)  aud)  auf  bie  Vergangenheit  erftredt,  j.  ®.  Patriae  tanta  est  vis,  ut 
Ulixes  Ithacam  illam  in  asperrimis  saxulis  tanquam  nidulura  affixam  imraortalitati 
anteponerd  (=  „bie  Saterlanbdliebe  ift  tum  je^er  fo  gewaltig  gemefen,  bajj  .  .  .").  Pa- 
rumne  est,  Piso,  at  neglegere«  auctoritatem  senatus?  (=  *f)at  e9  btr  nod)  nidjt  genügt, 
bafe  .  .  .?").  Ceterorum  servorum  ea  causa  est  (=  de  ceteris  servis  constitutum  esti, 
ut  liberti  nostri  essent.  Verisimile  non  est  (=  fieri  vix  potuit),  ut  ille  homo  taut 
locuples  religioni  suae  pecuniam  anteponere/  vCic.  Verr.  4,  11;  de  or.  1,  196; 
legg.  1,  68;  3,  14;  Acad.  2,  66;  Tusc.  5,  19  u.  ö.).  Überhaupt  fann  jebe«  Konten 
burd)  ben  äufammenbang  prätcrttale  3)ebeutung  erhalten :  Superbiam  ipsius  reginae, 
cum  esset  trans  Tiberim,  commemorare  sine  magno  dolore  non  possum.  Est  apud 
Platonem  Socrates,  cum  eiset  in  custodia  publica,  dicens  Critom  sibi  post  tertiom 
diem  esse  moriendum.  Cic.  Att.  15,  15,  2;  Phil.  1,  12  u.  30;  div.  1,  52;  Tusc.  4,  4f. 

Unm.  4.  3utt>eilen  toirb  bie  Consecutio  bem  XempuS  eined  3wHd)enfa&c*  angeidjlofjen, 
F&cies  perpetuo,  quae  fecisti,  ut  omnes  aequitatem  tuam  laudaren/  (Cic.  Q. 
fr.  1,  1,  46).  Curarit  Serrius  rex,  qaod  Semper  in  re  publica  tenendum  est,  ne 
plurimum  ftiieant  plurimi  (rep.  2,  39).  lllud  dubium  non  est,  quin  mnlti,  cum  its 
nati  esieni,  ut  quaedam  contra  naturam  depravata  haberen*,  corrigeren/ur  ab 
natura  (div.  2,  96).  Idem  a  te  nunc  peto,  quod  superioribus  litteris  (sc.  petr> 
ut  me  .  .  .  moneres  (Att.  11,  16,  3).  Cic.  nat.  d.  2,  118.  Cf.  546,  4  o.  S. 

Slnm.  5.  Stuf  Sä&e,  n>eld)e  fd)on  an  ftd)  im  Coli.  Im  perf  .,  namentlid)  dubitativus  (cf.  332, 
6),  fteben,  bat  baS  träfen*  be«  reaierenben  ©a&e«  feinen  einflufj,  3.  ©•  Quaero  ex  te, 
cur  Cornelium  non  defenderm  „(jätte  üerteibigen  fönen".  Quid  tarn  incredibile  est. 
quam  ut  eques  Romanus  ex  senatus  consulto  triumphare/  „ l>ai te  triumphieren  foOen"  ? 
—  Sind]  irreale  ©ebingungSfäbe  bleiben  Don  ber  Consecutio  temporum  unbeeinflußt, 
j.  Non  duhito,  quin  ad  me  venire»,  si  posses.  Non  dubito,  quin  temeritatis  te 
paenitui.s  rf.  si  istud  ferisses.  2>a-i  Weitere  cf.  385. 

328.  Nemo  tarn  afflictus  est,  quem  consolari  non  possimus.  Nemo  umquam 
fuit,  qui  mille  annos  vixerit.  Octavianns  nlios  snos  populo  numquam 
commendavit,  qnin  adiceret:  Si  merebuntur.  Quae  civitas  est,  quae  nun- 
quam  malos  cives  habuerit?  Oppidum  munitius  erat,  quam  ut  primo 
impetu  capi  passet.  Mala  tua  quereris,  tamquam  si  amici  obliti 
tui  sint.  311  foldjen  eine  ftolge  auöbrüdenben  si  0  njunf  tionaU  ober  9telatit> fdßen. 
ioeld)e  fid)  auf  einen  negativen  ober  fragenben  Äu&brud  beuchen,  befolgt  ber  S)eutfd)e  eint 
ganj  eigentümliche  Consecutio  temporum;  er  fefct  namltd)  mit  SBe^ug  auf  ein  träfen*  ben 
«onj.  3mperf.  ober  ^luSqpf.,  unb  mit  »ejug  auf  ein  ^mperfeft  ober  $erfett  ben 
Äonj.  $lu*qpf.  Ter  Sateiner  jebod)  bleibt  bier  ber  Siegel  über  bie  Consecutio  temporum 
ftreng  getreu;  er  fe&t  alfo  nad)  oorau*gefjenbem  träfen i  im  abhängigen  ©afce  ben  Coni. 
Praes.  (gleld)jeltlge  $anblung)  ober  Coni.  Perf.  (oorjeitig e  $>anblung),  unb  nad)  oot 
au8gel)enbem  bjftorif  d)en  Xempu*  ben  Coni.  In  perf.  (gleichzeitige  $>anblung)  ober  Coai. 
Pluaqpf.  (oorjeitige  ftanblung)  ober  aud)  Perf.  (in  iöejiebung  auf  bie  ©egenmart  be* 
Siebenben ;  cf.  827,  6).  2>a«fclbe  gilt  0011  Säften  mit :  a)  quam  ut  ober  quam  qui  nad)  wt= 
ausgegangenem  Äomparatiü  (cf.  339,  2);  b)  non  quo,  non  quod  „nid)t  al£  ob"  (cf.  371); 
c)  nedum  „gefdjmeige  btnn,  ba&"  icf.  388);  d)  quasi,  tanquam  si  it.  ä.  (cf.  392);  e)  W 
Webenfäfeen  ber  Or.  Mi  qua. 

328b.  Non  aubito,  quin  amicus  promisso  staturus  sit  Nemo  sciebat,  cur  cras 
in  urbem  xentttrus  non  esses.  Nemini  dubium  fuit,  quin  castra  ab 
hostibus  c&perentHr.  Dico,  si  naturam  ducem  sequarour,  numquam  nos 
aberraiuro«  esse  (=  ftäurum  esse^  ut  aberrewu«).  Xerxes  praemium  ei 
daturum  se  esse  promisit,  qui  novam  voluptatem  invenj'sse*.  Pytbia 
praeeepit  Atheniensibus,  ut  Miltiadem  ducem  sibi  sumerent;  id  si 
fecis8ent,  ineepta  prospera  esse  futura.  Lacedaemonii,  Philippo  i>er 
littera8  minitante  se  omnia,  quae  conarenfur  (ob.  conafi  essent),  prohi- 
biturutn,  quaesiverunt,  num  se  esset  etiam  mori  prohibättn«?.  OMe  fehlen 
ben  Stonjunttlne  ber  gfxtura  toerben: 

a)  umfdjr leben  burd)  bie  Coniugatio  periphrastica,  toenn  im  regierenben  3a^e  ber  p- 
funftAbegriff  nod)  ntd)t  auagebrüdt  ift;  jebod)  tritt  (Srfab  ein  (cf.  b,  1),  »atn  ftA 


—  213  — 


328  b. 


bie  Coning.  periphr.  oon  bem  betreff enben  Serbum  überhaupt  niebt  bilben  läfet;  ber 
Äonj.  b«$  ftut.  II  wirb  regelmäßig  erfefrt  Umfchreibung  finbet  namentlid)  fiatt  bei  non 
dubitare,  quin  unb  in  inbireften  5ragefäfccn.  93ead)te  folgenbc  überfielt: 
1)  Com.  fat  I  aetivi: 

Non  dubito,  quin  I  ,  #  *  » 

.r    .    _  '  *,     }  hanc  retn  confeetnras  sis. 

J\ MCW,  qua  rufo  I 
Non  dubitavif  quin  | 


Nesciebam,  quando 
Non  dubito.  quin  I  ....  , 
Aesrio,  fuanrfo      |  ttfn  *» 
Non  dubitavi,  quin  1  ....  »  4. 
.Voiefa...  «JLfe  I  ■*  *"  «•■"■S"* 

2)  Coni.  fat.  I  passivi: 

3)  Coni.  fat  II  activi  unb  passivi: 

Non  dubito,  quin    I  ,  . 
Nescio,  quärulo      }  *«« 


Aa»c  rem  confecissei. 

haec  res  a  te  confecta  futnra)  sit. 

haec  res  a  te  confeeta  (fntnra)  esset. 


Non  dubitavi,  quin 
Nesciebam,  quando 
Non  dubito,  quin 
Nescio,  quando 
Non  dubitavi,  quin 
Nesciebam,  quando 

SHe  llmfd)reibungen  mit  futurum  sit,  ut  .  .  .,  futurum  esset,  ut  .  .  .,  futurum 
fuerit,  ut  .  .  .  ftnb  o!5  unlatciniftb  $u  meiben. 

rlnnu  1.  Ihnfdivcibung  finbet  autb  (feiten)  ftatt  in  foleben  obliquen  5RelatiDfäfccn, 
bie  in  birefter  Siebe  ben  3nb.  &ut.  jeigen  würben,  fowte  in  Äonfelutiüfä&en,  93. 
Sapiens  Posterit  ät  ein  ipsam,  caius  Bcnsum  habiVun«  non  sit,  ad  se  pntat  pertinere. 
Legat  os  habes  eos,  qui  ipsi  per  se  habi/uri  sint  rationem  dignitatis  tuae.  Con- 
sulatum  ita  gerere  constitui,  ut  honorem  appeti  turus  non  sim. 

b)  erff%t  in  ber  «Seife,  baft  für  ben  Äonj.  gut.  I  ber  flonj.  $räf.  ober  3tntoerf.,  für  ben 
Äonj.  ftut.  II  ber  «OltJ.  %tx\.  ober  fMudqjJf.  eintritt.  3Me*  ift  ber  ftatl: 

1)  im  ganzen  $offio  unb  im  91?ttü  bann,  wenn  fid)  bei  feblenbem  $art.  ^uturi  bie 
Coning.  periphr.  oon  bem  betreffenben  löerbum  überbaunt  nidjt  bilben  leint  (of.  a); 

2)  roenn  fdjon  im  regierenben  (Safce  ein  futurum  ftebt  ober  bie  93e$iefmng  auf  bie 
3ufunft  r>inlängltcf}  flar  auögcbrüdt  ift; 

3)  in  ginalfä&en,  befonber«  aud)  bei  ben  «erben  bcS  (Erwartend  unb  ftürdjten* 
unb  bei  SBfinfdjen; 

4)  in  ben  «u$brüden  be8  ÄÖnnenä,  9Rüffen8,  Sollend  unb  Sollend.  Cf.  Pauci 
erunt,  qui  tantos  labores  suseipian/  ac  sustinomt  („ertragen  werben").  In  Omni- 
bus bonis  tanta  consensio  erit,  ut  omnia  maleficia  patefacta  videati*  („feb^n 
werbet").  Haec  omnia  sie  Agentur,  ut  bellum  intestinum  me  uno  imperatore 
sedrtur  („befdjwidjtigt  toerben  Wirb").  Quid  igitur  exspectamus?  an  dum  bestiae 
\oquantur  („reben  werben")  ?  Tibi  affirmo,  si  hoc  mihi  contigerit,  me  magnopere 
garisurum  esse.  Ducem  novi  belli  civilis  aut  nemo  sequetar  aut  ei  sequenfur, 
qui  facile  vincantur  („werben  beftegt  werben").  Adnitar,  ne  frustra  vos  hanc 
spera  de  me  conrerpertfis  („gefaxt  baben  werbet").  Adnitar,  ne,  si  sequamini, 
frustra  me  secuti  siiis  („gefolgt  fein  n»  erb  et").  Cur  timebatis,  ne  patria  pertre/ 
(„untergeben  werbe").  Non  dubito,  quin  oppidum  facile  capi  poasrt  („wirb  — 
fönnen").  —  Sefonberd  Ijäufig  Tommt  biefer  ©pradjgebraucb  in  ber  Or.  obliqua  in 
Hnwenbung,  $.  JB.  Pollicitus  est  sie  se  in  Asiara  profeefurum  esse,  ut  Athenas 
attingere*  („bftübren  werbe  ober  würbe").  Caesar  dicit,  etiamsi  nemo  se  se 
qua/ur  („folgen  werbe"),  tarnen  se  cum  sola  deeima  legione  iturum  esse.  Ora- 
culum  erat  datum,  si  rex  interfceto*  esset,  victrices  Athenas  fore. 


329.  —  214  — 

ftnm.  2.  Ü6tr  bie  irrealen  93ebingung4fäfie  cf.  385. 

Sinnt.  3.  SluSnaljmen.  3n  ginaHäfcen  fann  nur  gan$  au$naf)tn§rc»eife  unter  6efonbcra 
Serljaltniffen  ber  Äonj.  ftuturi  öorfommcn,  $.  Per  veritatem  damns  operam,  r.« 
quid  aliter  quam  confirmaverimus  fiat  aut  factum  aut  futurum  sit  (Cic.  inv.  2 
66).  Über  bie  Serba  bc«  ftürdjten«  cf.  354,  9lnm.  1;  beft  ©riuartcnö  354,  «nm.  2.  - 
Wernal*  fte()t  ein  Äonj.  ftut.  nadj  ben  Serben  beö  ®efd)eb,en8.  —  dagegen  fte&t  ut 
inbireften  gragen,  föelatiü-,  Äaufal*,  £on$effiö  =  unb  ftonf  ctutiofäfccn 
in  bem  ftalle  nid)t  feiten  ber  Äonj.  ftut.  trofo  be$  ^utummS  im  übergecrbnetcn  £afe, 
»oenn  biefelben  nid)t  auf  baS  Sempuft  be$  öbergeorbneten  2atfe$  belogen,  fonbcrn  tauig! td) 
be«  Jentpu«  al«  unabhängig  gcbad)t  finb,  j.  Meministi  me  dicere  in  senaiu 
Manlium  fort  in  armis  certo  die,  qui  dies  futurum  esset  a.  d  VI  Kai.  Nov.  Signi- 
ficas  te  studiose  esse  facturum,  quod  facturus  sis,  Parnmne  erunt  rnulti. 
praesertim  cum  illi  parati  ad  nutum  ttint  futuri?  Mea  sententia  ille  condemn«- 
bitur,  praesertim  cnm  palam  omnes  testimoninm  sint  dicturi.  Statim  redHumtn 
ad  nos  confirmavit,  nisi  consules  praetorum  comitia  habituri  essent.  Perfacile 
conata  perfecturum  sc  dixit,  qnod  ipse  suae  civitatis  imperium  obtcnfttrus  es*f. 
3a,  ber  Äonj.  gut.  muß  gefegt  werben,  roenn  bie  im  9?ebcniafcc  aufgejagte  ^anblunq 
ober  J t)atiad)c  nodj  in  ber  $ufunft  liegt,  nadjbem  ber  im  regierenben  Sane  befrimmte 
^citüunft  bereit*  eingetreten  ift,  j.  93.  Cras  ad  te  scribam,  quando  reditums  sim.  Tu 
quid  sis  arturus,  pergratum  erit,  si  ad  me  scripseris.  Ex  quo  quid  mali  sit  eren- 
turum,  demonstra/w.  Nemo  dubitrt/>/f,  quid  virtute  perferturus  sit,  qni  tantam 
auetoritate  perfecerit,  Te  disertum  puta&o,  si  ostenderis,  qnomodo  eos  inter 
sicarios  sis  defensurus.  Facile  ostende/wr,  quae  incommoda  consecutura  sint.  £0 
befonberöhn@egenfafee:  Posthac  non  scribam  ad  te,  quid  facturus  sim,  sed  quid  fercrim. 

Vnm.  4.  9?ad)  non  dubitaret  quin  finbet  ftd)  ocreuuelt  ber  einfodjc  fionj.  mit  futurifdjcm 
Sinne  aud)  in  bem  JaDe,  bafe  »i-.li  uon  bem  betreftenben  Serbum  bie  Coniug.  periphr. 
bilben  läfjt,  3.  SB.  Non  dubito,  quin  Ariovistus  de  omnibas  obsidibus  gravissimam 
supplicium  suma*  „nehmen  roirb"  (=  surapturus  sit).  Caes.  b.  g.  1,  31,  15;  7,  66. 
6  u.  ö.  Cic.  Cluent.  45;  Rab.  Post.  4. 

329. 1)  Quid  est,  quod  magis  ex  animo  opfern,  quam  ut  salvus  in  patriae: 
redieris  atque  id,  quod  voluisti,  itinere  sis  asseeufus?  2)  Perbrevi  eve- 
niet,  ut  hominis  amicissimi  benevolentiam  et  gravissimi  viri  fidem  deei- 
dem.  3)  Cato  senex  filium  epistula  quadam  monet,  cavea*  (ober  aud) 
c&veret),  ne  proelium  meat  (ob.  miret),  cum  miles  non  sit  (ob.  esset). 
Lentulus  oonsul  senatui  reique  publicae  se  non  defuturum  pollicetur, 
si  patres  audacter  ac  fortiter  sententias  dicere  velint  (ob.  veüent);  sin 
Caesarem  respict'an*  (ob.  respicerenf)  atque  eins  gratiam  sequaniur  (ob. 
sequerenfur),  ut  superioribus  fecerint  (ob.  fecissent)  temporibus,  se  sibi 
consilium  capturum.  4)  In  Sophocle  maxime  cognitum  est,  quid  essd 
illud,  tragoedia  effici,  ut  mores  emendarenfur.  5)  Multi  censent  fieri 
potuisse,  ut  post  vietoriam  Cannensem  Hannibal  Romam  expugnaret 

6)  Nego  ullam  fuisse  tabulam,  quam  Verres  non  conquireref  et  atiferrti 

7)  Fratri  tuo  mandaveram,  ut  ad  te  epistulam  daret,  sed  nescio,  qni 
sit  factum,  ut  tibi  non  scribereJ.  8)  Facile  potes  cogitare  (ob.  fingere, 
aber  ob,rte  tibi !),  quanta  laetitia  universa  civitas  (nid)t  urbs,  cf.  163)  exer- 
citum  victorem  aeeeperit.  9)  Fuerunt  haud  pauci,  qui  a  publicis  nego- 
tiis  se  removerent  et  ad  otium  perfugerenk  10)  Facile  intellegitur  fuisse, 
cur  Cicero  Catilinarios  comprehensos  inter/rcerd.  11)  Imperator  Titus 
benevolentior  erat,  quam  ut  supplices  acerbe  appellare/;  cuius  mores 
quam  praeclari  fuei'int,  optime  inde  apparet,  quod  amor  et  deliciae  ge- 
neris  humani  appellabatur.  12)  Exstant  epistulae  Ciceronis  ad  Tironem 
datae,  quas  qui  legerit  nihil  dici  potuisse  concedet,  quo  cura  diligea- 
tior  salutis  ac  valetudinis  amici  significarefur.  13)  Müites  ignorabant. 
nura  postero  die  proelium  committerefur.  Non  dubito,  quin  inter  p»n- 


—  215  -  330. 

cos  dies  omnes  illae  difficultates  sublatae  (futurae)  rint  14)  Nemo  est, 
qni  sapientius  meliasqae  tibi  suader e  possit  quam  tu  ipse;  neque  enim 
dubito,  quin  n  um  quam  lapsurus  sis,  dum  modo  te  ipsom  audias.  15)  Ger- 
mania recentiore  memoria  tarn  multos  et  praeclaros  poetas  tulit ,  ut  hoc 
in  genere  litterarum  ceteros  omnes  populos  sn^eraverit.  16)  Hoo  dico, 
neminem  unqoam  fuisse,  qui  in  administranda  re  publica  voluntatibus 
ac  studii8  omnium  satisfaceref.  17)  Cineas  a  Pyrrho  cum  ingentibus 
donis  Romain  missus  neminem  invenit,  cuius  domus  muneribus  paterei. 
18)  Non  facile  ullus  invenietur  scriptor,  de  quo  antiqui  honorificentius 
indicaverint  quam  de  Xenophonte;  Cicero  quidem  eius  orationem  tarn 
dulcem  esse  dicit,  ut  Musae  ipsae  quasi  voce  eins  sint  locutae.  19)  Quae 
fuerit  causa,  cur  Corinthii  odium  invidiamque  Atheniensibus  conflarenf, 
satis  constat.  20)  Bello  Parthorum  Crassus  tantam  cladem  accepit,  ut 
Romani  memoriam  eius  calamitatis  diu  retinuennk  21)  Priusquam  bel- 
lum a  Romanis  cum  Iugurtha  gestum  narrem,  pauoa  supra  repetam  ex- 
ponamque,  qui  sit  factum,  ut  ille  regno  Numidiae  j>otiretur.  22)  Non 
raro  accidit,  ut,  qui  scelera  et  flagitia  commiserant,  quamvis  callide 
zgerent,  tarnen  aliquando  maleficiorum  conacientiis  stimulati  ipsi  reos 
se  facerent  voluntariique  meritas  poenas  darent. 

4.  Modi  be?  WttbumS. 

a)  §n  £bauptfäf}etx. 

:;30.$er  Snbifotto,  bcr  9ttobu§  bcr  ©irflidjfeit,  ftc^t  im  fiateinifdjen  abroei* 
d)enb  Dom  $eutfd)en  in  folgenben  Jätlen: 

I.  ocm  ben  £ülf$uerben  bc§  9Hobu8  „fönnen,  mfiffen,  f  ollen,  bürfen" 
(wie  possum,  licet,  debeo,  oportet,  necesse  est,  deeet,  convenit  unb  @rrunbibfon 
ftruftionen).  $ie  beutfdjen  SluSbrücfe  „idj  fönnte,  müßte,  follte,  bfirfte" 
werben  im  Sateinifcfyen  burd)  ben  3nbit.  $räf.,  unb  bie  SluSbrücfe  „id) 
Ijätte  fönnen,  Ijätte  müffen"  :c.  burd)  ben  Qnbif.  3mperf.,  *perf.  ober 
'PluSqpf.  auSgebrütft. 

II.  3n  oen  unperfönlidjen  9lu$brücfen  „t$  märe  billig,  angemeffen,  fdjicfs 
lid),  nflfclidj,  beffer,  fdjroer,  leicht,  ju  weitläufig"  u.  a.  (wieaequum, 
iustani,  par,  fas.  consentaneim,  satis,  satius,  melius,  utilius,  Optimum,  optabilius, 
faeile,  difficile,  grave,  longum,  iniinitum,  magnum  etc.  est). 

III.  S3ei  paene  unb  (unriceronianifd))  prope  ^ f a ft ^  beinahe"  (mit  bem  3nb.  s}3erf. 
ju  oerbinben,  rao  im  $eutfcf)en  ber  ftonj.  sJHu3qof.  ftel)t),  h.  <b.  paene  dixi 

„brinalje  f)ätte  td)  gefügt".  ($od)  inerte :  paene  ober  prope  dicam  „bcinafjc  mödjte  id) 
lagen"). 

IV.  3n  HuSbrüden  Wie:  „id)  Dfld|te,  irf|  foüte  metttfU"  (arbitror,  npinor,  rredo,  puto) ; 
Ijätte  t et»  ntrfjt  geDatflt"  (non  putarat»,  nunquam  exutimapi);  „irti  l]iittc  ermattet" 
(exspectari) ;  „aitörrS  als  \d\  acmnnfrfit  fiflttf"  [aliter  quam  opfaram),  „tuet  müftte 
nidjt,  mer  hatte  nirtjt  lieferen,  mer  foüte  ittdit  gehört  Gaben,  wem  mare  es  aroeifel- 
bafT  ('/ut,«  ignorat,  quis  non  vidit,  glitt  non  atidivit,  quis  non  aeeepif,  cui  dubium 
est);  „e*  Hätte  ntdjt  Ute!  aeffW  (non  midtum  afuit),  „fo  bdtte  id)  Denn  naebaemtefen" 
(demonstrari);  „fo  Ijfttten  mir  nun  genua  ßemrodjen  Aber"  —  (satis  dixi,  satis 
dictum  est  de)  u.  ä. 

V.  gerner  aud)  in  9tebenfät}en,  bie  eingeleitet  ftnb: 

a.  burd)  üerallgemeinernbe  Pronomina  unb  Slbiierbia,  meiere  burd) 


331.  -  216  - 

SBcrboppelung  ober burd) 3lnl)angunQ, oon cunqu* gebilbet ftnb  (mie  qnuqoi «, 

qaotqnot,  quicanqae,  qatlisconqne,  qaantusouBqae,  qaantalBsronqne,  abiranqat 
otcnnqae  (feiten  utut;  cf.  aua)  3%,  «um.)  etc.; 

b.  burd)  sive  —  sive  (seu  —  seu)  „fei  e8  bog  — ober  (fei  e§)  bafe". 

flnm.1.  Um  cntfäeiben  $u  fönnen,  wie  „i$  Ijätte  muffen"  x.      überfein  fei,  beadjtc 

man  folgenbe«:  ba«  ^mperf.  beieidjnet  ben  in  ber  Vergangenheit  bauernben  ober  m  be; 

Cntmidelung  begriffenen  3uftanb;  Mi  ^Iu«apf-  ftcbJ  oon  bem,  toaS  oor  einer  anbern  $cr; 

gangcMjeit  Hergängen  mar;  ba§  $erf.  öon  bem,  ma«  überhaupt  ale  ©ergangen  auAgefprocbai 

merben  fofl.  Hm  b^iufigften  ift  ber  ©ebraud)  be*  3mperfe!t«. 
Slnm.  2.  Über  ni*i  forte  unb  ni*i  rero  mit  bem  3nbic.  cf.  381,  2. 

*?lnm.  3.  „€ct  c3  baft"  =  wfei  ti  tocil"  Reifet  sire  quo<i,  sire  quin,  ,v  33.  Rotnnlus 
cenia m  creavit  senatores,  sive  quia  is  numerus  satis  erat,  $ive  quin  soli  eenlura 
erant,  qui  creari  patres  possent.  Caes.  b.  g.  1,  23,  3. 

9lnm.  4.  GS  oerfteM  fidj  übrigen«  von  felbft,  bafe,  fa03  beftimmte  ffirünbe  unbebingt  ben  Äenj. 
üerlangcn  bei  Oratio  oftliqua  ober  irrealen  ©ebingungdfäjien),  in  ben  oben  an 

gegebenen  fallen  ber  Äonj.  eintritt.  9ludj  bic  2.  ^Serf.  ©ing.  im  ©inne  be3  beutfdKi' 
„man"  fteb,t  im  Äonj.  (cf.  1,  d>,  j.  3J.  Non  id  est  celare,  quidquid  reticra*.  Cic. 
or.  2,  241. 

331. 1)  Possum  ab  omnium  saeculorum  memoria  exempla  repetere  divituin 
hominum,  qui  beati  non  fuerunt.  2)  Longum  est  omnes  memorare  ar- 
tifices,  quos  Athenae  tulertint.  3)  Quidquid  a  duce  inssnm  erit,  militi- 
bus  faciendum  est.  4)  Paene  oblitus  sunt,  quod  maxime  fuit  memoran- 
dum.  5)  Quisqnis  is  fuit,  qui  vulgo  nominatur  Homerus,  hoc  videtur 
certum  esse,  omnium  poetarum  nemini  magis  quam  i Iii  contigisse,  ut 
et  prodesset  et  delectaret.  6)  Ad  mortem  te,  Catilina,  consulis  iassu 
duci  iam  pridem  oportet.  7)  Tacito  cum  opus  est,  clamas;  ubi  loqni 
conveniY,  obmutescis.  8)  Aequum  (iustum,  par)  sane  fuit  Socratem  ca- 
pitis non  condemnari.  9)  Si  homines  rationem  bono  consilio  a  dis  im- 
mortalibus  datam  in  fraudem  malitiamque  convertunt,  eam  omnino  non 
dari  generi  humano  melius  fuit.  10)  Inter  feras  satius  est  aetatem  de- 
gere  quam  in  hac  tanta  immanitate  versari.  11)  Lucullus,  cum  victor 
a  bello  Mithridatico  revertisset,  triennio  tardius,  quam  debuerat,  trium- 
phavit  12)  Plurimae  bestiae  habent,  quo  se  tueantur,  sive  cornibus 
pet?mf,  sive  dentibus  morde/iJ,  sive  alio  modo  se  tntantur.  13)  Cum 
Philippus,  qui  quidquid  faciebat  id  agebat,  ut  fines  regni  propagaret,  Am- 
phipolim,  quae  civitas  cum  Atheniensibus  societatem  inierat,  oppressis- 
set,  Athenienses,  quid  i  11  e  contra  se  moliretur,  sentire  iam  poterant  nec 
quidquam  antiquius  existimare  debebant,  quam  ut  auxilio  statim  in  illa 
loca  misso  socios  tuerentur;  tum  enim  opes  Phiiippi  superare  facile 
erat  et  Athenienses,  si  parvas  copias  subsidio  misissent,  civitatem  foe- 
deratam  conservare  poterant;  neque  tarnen  fecerunt,  quod  oportet 
14)  Magnum  in  re  publica  versari  furorem  et  nova  quaedam  parari  et 
concitari  mala  iam  pridem  videbam;  sed  tarn  exitiosam  coniurationem 
factam  esse  a  civibus  nunquam  putatn.  15)  Omnia  prius  fore  arbitraftar, 
quam  ut  promisso  non  stares.  16)  Satis  demonstravi  fob.  demonstrasse 
mihi  videor)  urbem  Atheniensium  bonas  artes  non  modo  proereavisse. 
verum  etiam  aluisse  atque  cum  generis  humani  salute  per  orbem  ter- 
rarum  propagavisse.  17)  Miseria  istius  viri,  opinor  (credo),  ea  est,  qua 
nemo  non  animo  commoveatur.  18)  Cotidie  licet  animadvertere  pluri- 
mos  homines  aliena  vitia  lyneeis  oculis  cernere,  in  suis  conivere;  quod 


—  217  —  332. 

contra  esse  decet:  nam  si  in  suis  quisque  moribus  maxime  elaboraret 
emendandis,  brevi  melius  se  haberent  res  huruanae.  10)  Humanitatis  do- 
cumenta  cum  omnia  admirationi  sunt,  a  qaocunqne  sunt  edita,  tum  ea 
maxime  admiranda  videntur,  quae  ab  iis  eduntur  hominibus,  quorum  a 
condicione  et  munere  ea  abhorrere  nobis  \idebantur.  20)  Bellum  Nu- 
raantinum  per  tot  annos  cum  summa  Romanorum  ignominia  ductum  ut 
tandem  conficeretur,  senatus  populusque  Romanus  consulatum  detulit 
Scipioni  Aemiliano;  nec  melior  sane  belli  administrator  potuit  eligi. 
21)  Haec  fuit  sapientia  maiorum  nostrorum,  quod,  sive  bella  gerebant 
seu  leges  sancie&aiaf,  nihil  sequebantur  nisi  salutem  atque  utilitatem  rei 
publicae. 

$mn.  3uw<We«  fabet  ftd)  inbeffen  audi  bcr  flonj.  be3  S3cr&8  poiue,  tvenn  btc  $>anblung  als 
uncntfmiebcn  ob«  nur  bebingt  unb  n icf» t  mirflidj  fjingeftent  wirb,  namentlich  in 
negatioen  Sä^cn  unb  in  fragen  mit  negatiöcr  Jenbcn^,  j.  Qnae  tanta  posrit 
iniaria  omni  um  imperatorum  de  Deiotaro  decreta  tollere?  Tamotsi  miserum  est, 
'  tarnen  ei,  qui  hunc  accuset,  poxsim  ignoscere.  Plurima  qnidem  proferre  possemus, 
sed  raodns  adhibendus  est.  Urbes  sine  hominum  coetu  non  potuisaent  nec  aedificari 
nec  freqnentari.  Qnae  res  egestati  tnae  snbvcnire  potuisset?  Qnid  hunc  pancornm 
annorum  accessio  iuvare  potuixset?  Cf.  Cic.  Rose.  Am.  55;  Tose.  1,  84  u.  88;  4, 
44;  5,  5;  LmL  11;  fam.  1,  9,  2  u.  14;  div.  2,  24;  nat  d.  2,  142;  de  or.  2,  367.  — 
So  nmii :  Leges  a  me  edentnr  non  perfectae  —  nam  extet  infinit  um  — ,  sed  ipsae 
rem m  snmmae  atque  sententiae.  Nonne  multo  melius  f nistet  otionam  aetatem 
sine  nllo  labore  tradneere?  —  (3m  irrealen  galle  ber  r)l)potr>cttfd)cn  Säfte  bleibt 
ber  Äonj.  regelmäßig  unoeiänbert,  Si  scriba  mens  adesset,  commodins  ad  te 
scribere  panxem  ob.  potuissem,  Cf.  jebod)  382,  3.) 

532.  Ter  rtoujmiftiü,  roclcfjer  ben  Onfjalt  eines  ©afceS  al§  blofje  Slnnafpnc  ober 
Sorftetlung  b,inftellt,  erfcfyeint  in  £au  ptfätjen  in  folgenber  3Beife: 

1.  als»  Coni.  optativns  jur  SBejeidmung  eines  SBuitftyeS,    s*.  Hoc  di  bene  ver- 

tant  „mögen  bie  ÖJÖtter  ihren  Segen  boju  geben!"  Quod  di  immortales  omen  avert/m/ 
„(»ort  üerhüte  ed!"  Senatus  hoc  ne  concedar/  Üßemeinung3roort   ftef)t  bei 

einem  SBunfr^e  ne.  Uber  bie  SBunfdje  mit  utinam  cf.  334. 

2.  aU  Coni.  hortativns  (ober  suasorius)  jur  ©ejeidmung  einer  3(nfforbe- 
rung  ober  (Ermunterung;  aU  Verneinung  ftef)t  ne  (cf.  337,  «nm.  1  u.  2). 
Tiefer  ftonjunttio  fommt  fyauptfädjlicf)  im  träfen  §  cor,  unb  $roar  teils  in 

ber  1.  ^ßerf.  plur.,  lmitemnr  maiores  nostros!  Amern««  patriam,  poste- 
ritatis  gloriae  inserviawu* !    Misericordia  ne  commoveamur!  —  |etl$    in  ber 

3.  ^ßerf.,  3?.  SU  sermo  lenis  minimeque  pertinax.  Suum  quisqne  nosco/  in- 
genium.  Donis  impii  ne  placare  mdeant  denm;  —  teil§  in  ber  2.  ^3erf.,  jebod) 

faft  nur  im  @ing.  jur  SBejeidmung  be§  unbeftimmten  Pronomen«  „man", 

93.  Fera«,  quod  vitare  non  pot«*.  Sic  cum  inferiore  vivo«,  quemadmodum  tecum 
superiorem  joles  vivere.  Istud  bonum,  dum  absit,  ne  requira«.  Cf.  336,  Slinn.  4. 
Ämn.  1.  3>ic  2.  unb  3.  ^Jerfon  be$  Coni.  Imperf.  unb  feltener  Flitxqpf.  fteljen  oudj  als  3m= 
oratio  ber  Vergangenheit,  Reaisteres  (ober  restitwe»)  „bu  hätteft  SJBiberftanb 
leiften  [oUen";  pateretur  „er  hätte  bulben  foOen";  mortem  pugnans  oppetiasea;  constan- 
tiam  patris  tui  imitatus  essen.  Si  meis  incommodis  laetabantur,  urbis  tarnen  peri- 
culis  commoTeren/ttr.  A  Torquato  hoc  Vitium  silcretur  („fjätte  ucrfdjroiegen  werben 
loaen").  Frumentum,  quoniam  vilius  erat,  ne  etnisses.  Cic.  Sest.  45  und  54;  nat. 
d.  3,  71  u.  76;  Phil.  2,  86;  Sali.  25;  Rose.  A.  72;  Att.  2,  1,  3;  Verr.  I,  107;  3, 
105;  5,  168;  off.  3,  88. 

flnm.  2.  Über  ben  $on junftio  in     c  t  e  u  e  r  u  n  g  3  f  0  r  m  e  l  n  cf.  335. 

3.  aU  Coni.  concessivns  jur  Q3ejeid)nung  eines  3ugeftänbniffes,  $u  über» 
fetjen  „wenn  aud),  gefegt  bag,  mag  immerhin,  zugegeben  ba§"/ 
juroeiten  mit  ut  oerbunben  (cf.  389,  6);  ol§  Verneinung  fteb,t  ne;  j.  üb.  SU 

Digitized  by  Google 


—  218  — 

für,  sit  sacrilegns:  at  est  bonus  imperator.  Age,  »it  ita  factum :  quae  causa,  cu 
Roraam  properaret?  Fueris  doctus,  fueris  prudens:  pius  non  fuisti.  Hoc  ut  ita  ti 
(nihil  enim  pugno):  qnid  habet  ista  res  laetabile?  Ut  credaw  ita  esse:  quam  es 
id  cxigaaml  Xe  aequareri/is  Hannibali  Philippnm:  Pyrrho  certe  aequabitis.  Xe  si 
sane  summum  malnm  dolor:  mal  um  certe  est.  Ne  »int  in  senectnte  vires:  ne  postu 
lantnr  qoidem  vires  a  senectute.  (Ut  non  Ii  et  fit:  „felbft  in  bem  5aü*e,  baß  nicht;  wen: 
auch  nicht",  \.  SP.  Ut  non  officio*,  qnod  vis,  tarnen  mors  nt  malnm  non  sit,  efficies 
Exercitus.  si  pacis  nomen  audierit,  ut  non  referat  pedem,  insistet  certe.  Cic.  Tasc 
l,  16  u.  23;  Phil.  12,  8;  Att.  2,  15,  2;  8,  6,  2).  -  Über  bie  3ufügung  Don  e$to  äi 
bem  Coni.  concess.  cf.  336,  Sinnt.  7. 

Xtttn.  3.  Ter  Coni.  Imperf.  unb  Plusqpf.  ftetjt  nur  bann,  wenn  ba«  $ugeftanbnid  juglek 
alö  unwahr  bejeid)net  lucrben  fofl,  Ut  rationem  Plato  nnllam  aSerrei,  ipsa  aac 
toritate  me  frangeret.  Cf.  Sest.  43;  Tusc.  1,  49;  div.  1,  62;  off.  3,  75;  Verr.  A 
16  u.  58. 

4.  als  (oni.  potentialis,  um  ein  Urteil  in  mi  Iber  er  fjorm  als  roof)t  anne^m 
bar,  als  Möge  9Jt öglicfyfeit  ju  bejeidmen;  als  SBerneinunaSroort  bient  non 

3m  $eutfd)en  nimmt  man  hier  bie  $>ülföoerba  „mögen,  wollen,  fönnen,  bürfen" 
JHücffid)tlicf)  ber  Tempora  in  ju  merfen,  bafe  ber  Äonj.  tyrtlf.  ober  ^rri.  evforberlidj  ifl 
um  eine  noch  je&t  geltenbe  9RÖglid)feit  31t  bezeichnen  Potentin liö  Der  öfflenmort),  rcö| 
renb  ber  Äonj.  3  m  per  f.  fleht,  um  eine  früher  getoefene  Sßögltcbfeit,  bie  ober  jefrt  nict 
mehr  iff,  anjugeben  (^otcntlaliö  ber  SfrganflfnQelt);  wo  baber  im  Teutfdjen  ber  Äonj 
^luftqpf.  fleht,  tritt  im  Sateinifchen  regelmäßig  ber  Äonj.  3mperf.  ein:  Hic  quaera 
qnispiam  „Ijier  fönnte  jemanb  bie  &rage  aufwerten".  Hoc  sine  alla  dabitatione  cor 
firmem  ober  confirmarertm.  Enm,  qui  palam  est  adversarius,  facile  cavendo  vitart 
posti».  Nil  ego  contu/erim  iuenndo  sanus  amico.  Tn  vero  Platonem  nec  nimis  valdi 
nnfjuam  nec  nimis  saepe  laudareri*.  Mori  nemo  sapiens  miserum  dicat  ober  rfixerrf 
Riserit  aliquis  fortasse  hoc  praeeeptum,  est  antem  neecssarium.  Deas  nos  raeliu« 
qaam  optare  anderem//.-*  („hätten  wagen  fönnen"),  hello  liberavit  Haud  facile  du 
cerneres  („man  t)ärte  entfdjetben  fönnen"),  ntrnm  Hannibal  imperatori  an  exercitu 
carior  esset.  —  9Ud  Coni.  potentialis  ift  aud)  bie  jur  »ejeitfanung  beS  unbefthrania 
Subjeft«  „man"  befonber*  in  9?ebertfö|ien  gebräuchliche  2.  $erf.  ©mg.  Äonj.  $u  betrachten 
,V  5*.  Dissimulatio  est,  cnm  alia  dicuntnr  ac  sentit  (cf.  1,  d). 
?lnm.  4.  93efonber«  ju  merfen  fmb  bie  Potentiale  ber  Sßergangenh^eit  rideres  (ferneres 
„mau  hätte  fcfjen  fönnen";  crcilerts  {jmiares)  „man  hätte  meinen  fotlen";  diceres  „ma 
jjätte  behaupten  füllen"  u.  ä.  Cf.  Uli  rairandam  in  modum  (canes  venaticos  dtWres) 
ita  odorabantur  omnia  ac  pervestigabant.  Catilina  ntrnm  pecuniae  an  famae  mi- 
nus parceret,  haud  facile  discemereft,  Milites  ininssn  signa  refernnt  maestiqae  (rre- 
deren  victos)  redeunt  in  castra.  —  ©0  fommt  ber  Äonj.  3  m  per  f.  auch,  für  bie  3.  $erfon 
uor,  wenn  baS  Subjeft  burd)  einen  Wclattofafc  mit  qui  (=si  qnis  ob.  quicunqae)  an- 
gegeben ift,  3.  ©.  Qui  videret,  nrbem  captam  credere/  „hätte  glauben  follcn".  Mirarefwr, 
qui  cerneret. 

5.  als  Coni.  dnbitativus  (ober  deUber  ativus)  sur  93ejeicf)nung  einer  3  wei- 
fe Inbcn*  Srage,  roo  man  im  $eutfd)en  baS  £filf3oerb  „f  ollen*  gc> 
brauet;  als  Negation  bient  non.  3Bo  im  $eutfcf)en  ber  Äonj.  I u § q p f. 
fteljt,  mufj  im  Sateinift^en  ber  Äonj.  $mperf.  eintreten:  Quid  faewm  jh* 

l'oD  ich  thun?"  Quid  facerew»  ,wa«  foate  id)  thun,  wa«  härte  idj  thun  foDen?"  Qao  mc 
confero;«?  Utrum  superbiam  prius  commemorem  an  crudelitatem  ?  Quid  enamerr» 
artinm  multitudinem ?  Quis  unquam  credere/  „wer  tjätte  je  geglaubt?"  Valerius  co- 
tidie  cantabat;  erat  enim  scaenicus;  quid  facerci  aliud?  „Wafl  h^ätte  er  anber*  tömt 
follen?"  Caesar  in  eam  spem  venerat,  se  sine  pngna  rem  conficere  posse :  cur  for- 
tnnara  periclitare/wr?  (35iefer  Äonj.  fommt  auch,  in  ber  2.  <|$erfon  uor:  Quid  hoc  homin« 
faci«.v?  Cic.  Sest.  29;  Caec.  30;  Verr.  1,  42;  Quinct.  83). 

Kran.  5.  33efonbcr8  hcvuorjul)cben  ift  quid  dieam  de,  quid  commemorem  de  „mai  ft»U  q 
fagen  oon,  wo  foH  id)  Sorte  ftnben  für",  weldjeS  angieht,  bafe  eö  nid)t  leicht  fei,  titj* 
treffenbe  Sache  gehührenb  ju  fd)ilbem,  bafe  alfo  ber  @prech,enbe  bie  ber  ©aefcc  angemefio« 
JVorm  beä  «uöbrud*  nicht  finben  ^u  fönnen  meint,  oft  in  bem  ©hme  „wa*  foH  ict>  min  gor 
erft  fagen  oon  — dagegen  ift  quid  hquar  de  „wo^u  foH  ich,  reben  üon"  eine  ^vrmcl 


> 


—  219  —  333. 

ber  Praeteritio  =  „e*  ift  unnötig,  barü6er  $u  fprct^en"  (—  quid  plura  dicam  ober  com- 
memorem  de  ober  quid  commemorem  mit  Objeftäacrufatiu).  —  Gnblld)  beflcidjnet  quid 
rommtmoro,  quid  oroftro  „100311  enoäfme  id)",  bafc  man  etioa*  benanntes  ober  iBefpro- 
djeneS  oerläßt,  um  fid)  £u  28id)tigerem  ,ut  menben.  Cf.  Ck-.  de  or.  I,  18;  Tusc.  1,  2; 
nat.  d.  2,  156;  Sest.  10  u.  95.  (Selten  ftefjt  quid  diram  de  in  bem  Sinne  ,,id)  »ueifc 
nidjts  ju  jagen  über":  Cic.  Tusc.  1,  24.) 
2mm.  6.  »eadjte  folgenbe  fragen  bee"  Umotllenft  unb  ber  Berraunberuilfl,  bind)  mcldic 
eine  Sadje  als  unmbglid)  ober  unbenfoar  bejeidmet  werben  fo(l:  Tibi  ego  ralionera  red- 
dam  „id)  foDte  bir  5Red)enfd)aft  ablegen?"  Archiam  ego  non  diliga/w?  Tu  omnibus  re- 
bus ornatu8  et  copiosus  sis  et  dubites  de  possessione  detrahere?  (Cic.  Cat.  2,  18; 
Sest  78).  Ego  te  videre  nolueriw  „id)  foflte  bid)  nidjt  fjaben  fefyen  wollen?"  Mihi  salus 
cuiusquam  tanti  fraget,  ut  meara  neglegercm?  Ego  non  venire»»  contra  aliennm 
pro  familiari?  (Demöffnlid)  fterjert  berartige  fonjunftioiicqe  fragen  of)ne  ftragepartifel  (cf. 
404);  bod)  bei  größerer  STOtlbe  mit  ber  ^artifel  -ne:  Egone  didicisse  aliquid  non  gau- 
deaw  ?  Sapienswe,  si  patria  deleatur,  non  doleat?  Cic.  Ac.  2,  125  u.  135.  Soldjc 
mtjjbtHigenbe  fragen  werben  übrigen*  aud)  burd)  ut  c.  coni.  ober  burd)  ben  Acc.  c.  inf. 
mit  angehängtem  ne  auSgcbrücft  (cf.  435). 

6.  als  Coni.  hypotheticus  (ober  condiciomlis)  in  irrealen  93ebingung§» 

fäfcen  (cf.  376),  j.  8.  Crede;  ■etti,  si  ipse  vidissem.  Nunqnara  Hercules  ad  deos 
abis*e/,  nisi  eam  sibi  viam  virtute  raunivisset 

33.  1)  Cuperem  vultum  videre  tuum,  cum  haec  legeres.  2)  Maesti  Romani, 
victos  crederes,  in  castra  redierunt.  3)  Velim  definias,  quid  sit  voluptas. 
4)  Quo  superiores  sumus,  eo  summissius  nos  geTamus;  nihil  enim  minus 
nos  decuerit  quam  rebus  secundis  süperbe  et  violenter  in  alios  consu- 
lere;  an  quisquam  dubitaverif,  quin  res  secundas  perferre  non  posse 
non  minus  levitatis  sit  quam  rebus  adversis  succumbere?  5)  Qui  peri- 
cula  temere  subierit,  videa*,  quomodo  efiugiat  6)  Quae  aliis  vitio  ver- 
tag, tibi  laudi  ne  duxeris.  7)  Sint  sane  ista  bona,  quae  vulgo  putantur, 
honores,  divitiae,  volnptates,  tarnen  in  iis  potiundis  exsultans  gestiens- 
que  laetitia  turpis  est  8)  Ego  tibi  irascerer,  mi  frater?  9)  Magistri 
ego  iudicium,  pace  tua  ( =  bona  tua  venia)  dixerim  (ob.  abst*  verbo  in- 
vidia),  longe  antepono  tuo.  10)  Reges  regna  sibi  habeaw*.  11)  Confecto 
proelio,  tum  vero  cerneres,  quanta  audacia  fuisset  in  exercitu  Catilinae. 
12)  Sardanapalus  incidi  iussit  in  busto:  Haec  habeo,  quae  edi.  Quid 
aliud,  inquit  Aristoteles,  in  bovis  sepulcro  inscribem?  13)  Quidquid 
acciderit,  animis  ne  deficiamtw  neve  pericula  fortiter  subire  cunctewttr; 
simul  a  deo  precemur,  ut  nos  custodiat  14)  Quis  in  omnibus  rebus  et 
erga  omnes  obsequium  probe*?  quis  non  potius  vitia,  malitiam,  corru- 
ptionem  summa  vi  persequenda  vel  reprehendenda  iudiceJ?  15)  Quid 
responderan?  16)  Ut  Pelopidas  solus  Thebas  Uberaverit:  num  ideirco 
melius  de  patria  meruit  quam  Epaminondas?  17)  Ita  vivam,  ut  consi- 
liorum  tuorum  ignarus  sum  (cf.  335).  18)  Anno  p.  Chr.  millesimo  septin- 
gentesimo  nonagesimo  primo  summus  rerum  Turcicarum  curator  legato 
Britannorum  scripsit  haec:  üt  ceteri  omnes  Christiani  vera  dicant,  ta- 
rnen Britannis  credi  non  potest,  quibus  omnia  vendere  mos  est.  19)  De 
Homero  nihil  paene  memoriae  proditum  est  praeterquam  illud,  quurl 
nemo  crediderit,  caecum  eum  natum  esse,  nisi  vero  (cf.  381,  2)  caecuin 
hominem  pntamus  tarn  multa,  tarn  varia  tarn  vere  et  perspicue  potuisse 
effingere.  20)  In  urbe  omnia  parata  sunt  :  ipsi  propius  accedere  ne  cun- 
ciemur.  21)  Cur  vestra  ipsi  decreta  sustulistisV  faceretis}  quae  decreve- 
ratis.  22)  Diem  Chaeronensem  multo  fataliorem  fuisse  Graecis  quam 


334—335. 


220  — 


Romanis  Canneusem  iure  dic<w.  23)  Summa  audacia  Cato  iuvenis  i 

senatu  pericula  patriae  exposuit:  numquid  t&ceret? 

X)\.  28iinfd)e  f Stuten  $war  fdjon  burdi  ben  blofeen  ftonjunftiu  au&gebrüdt  werben  (cf.  332,  ; 
93.  Valeanf  cives  mei,  sittt  incolumes,  sint  beati !  Quod  deus  bene  verta*  „möge  (* 
feinen  Segen  bap  geben!"  Di  prohibean*  a  vobis  impia»  mentes!  SBill  man  aber  b 
(SJebanfen  audj  äufeevlid)  unb  nadjbrfidlid)  al«  SBunfdj  ausprägen,  fo  fefct  man  ntinam  (w 
ftärft  utinam  quirlet»,  $.  Cic.  Caecil.  40;  nat.  d.  3,  78;  fin.  5,  83;  Sulla  54;  —  poetrj 
o  *t;  nrchaiftiid)  ut,  feiten  bei  Älaffifern,  $.  33.  Cic.  ad  fam.  16,  12,4), — negatto  ttium  l 
biiuu.  Ü9cnn  bic  S3erwirflid)ung  bc«  SBunfcbe«  als  moglid)  gebad)t  wirb,  fo  fefct  man  ben  Sri 
9*8 f.  unb  *p c r f . ;  füll  aber  ber  Sunfd)  al«  unerfüllbar  bezeichnet  werben,  fo  ftefct  b 
ftoaj.  3  m  per  f.  unb  %Uu«apf. 

?lmu.  I.  $n  btdjterifdjer  Spvadje  werben  jmweilen  aud)  ioldic  ©um' die  al-:-  erfüllbc 
aufgefaßt  unb  au«gebrürft,  btren  Erfüllung  in  fBtrflicbfcit  unmöglich  ift:  0  mihi  praeteriti 
referot  si  Iuppiter  annoa!  ütinam  revivisca*  frater! 

Kam.  2.  erfüllbare  SBünfdje  fönnen  aud)  burdj  relim  „id)  möchte,  roünfdjte**  (nolim,  mdk 
f.  eoni.,  unerfüllbare  burdj  rei/em  „ich  wollte,  möchte"  ober  „id)  fpättc  gewollt,  g 
tuunfd)t"  {nollcm,  mallem)  t.  eoni.  au«gebrütft  werben,  9.  Velim  mihi  ignoscas.  Qui» 
quid  veniet  in  mentem,  scriba«  velim.  Vellern  adesse  posBct  Panaetiua.  Vellern  &] 
qui  ex  vobis  hanc  causam  susce/n**e/.  Nollem  dixüsem.  Mallem  Cerberum  metnen 
quam  ista  tarn  inconsiderate  dicere*.  Cf.  344. 

«mit.  3.  9ln  einen  SBunfchiafe  („o  bafe  bodj;  wie  fer)r  wünfdjtc  id)")  wirb  ber  im  3)eutjtben  u 
„bann"  angefnüpfte  SRadjfafe  mit  profeeto  ober  unmittelbar  angefcbloffen :  ütinai 
colloqui  int  er  uns  potuissemus:  profeeto  aliqnid  opis  rei  publicae  tulissemus.  Qua 
Vellern  ad  illas  pulcherrimas  epulas  me  invitasses:  reliquiarum  nihil  haberema 
Cic.  fam.  4,  1,  1;  10,  28,  1;  12,  3.  1;  AU.  16,  7,  4  n.  ö. 

9lnm.  4.  Statt  utinam  ne  ftnbet  fid)  feiten  baö  ftfirfere  utinam  non,  j.  39.  Illo  die  utinsi 
suseeptus  tum  essem!  Clitus  utinam  non  coegisset  me  sibi  irasci!  —  9ei  oertürjti 
Safcform  fann  utinam  („wollte  (»ott")  aud)  ohne  Serbum  gebraud)t  werben,  j.  39.  Qm 
virtus  excelsior  et  nomine,  utinam  re,  frequentior  est  iustitil?  Habetis  sermonei 
bene  longnm  hominis  utinam  non  impudentis. 

1)  Dii  omnia  bona  tibi  dent  (duint)l  2)  Aristippus  interrogatus,  quo 

modo  Socrates  mortuns  esset:  Utinam  ego,  inquit,  sie  moriar?  3)  UtinaD 

pater  meus  laetum  huno  diem  xidissetl  4)  Utinam  omnes,  qui  gloria 

studio  ducantur,  per  iustitiam  humanitatemque  eam  quaeranf  nettobli 

xiscantur  multos  reges,  qui  urbibus  expugnandis,  regnis  evertendis 

nationibus  subigendis  gloriam  quaesiverunt,  non  felicitatem  bonorum 

que  copiam,  sed  vastitatem  atque  miseriam  hominibus  intulisse!  5)  Veliv 

tibi  nobiscum  esse  placeaf.  Rollern  hodie  te  l&xisscs.  6)  Utinam  in  Ti 

Graccho  Gaioque  Carbone  talis  mens  ad  rem  publicam  bene  gerendan 

fuissetf  quäle  ingenium  ad  bene  dicendum  fuit !  profeeto  nemo  his  virii 

gloria  praestitisset.  7)  Utinam  illum  diem  ne  xideam,  cum  bello  civil 

patria  nostra  ardeat!  8)  Habetis  sententiam  hominis  utinam  perperan 

iudicantis!  9)  Timotheus,  dux  Atheniensium,  cum  collega  quidam  di 

xisset:  Nobisne;  Timothee,  patria  gratiam  referet?  respondit:  Utinair 

nobis  potius  contingai,  ut  iustam  ei  referamus !  10)  Utinam  Icarus  prae- 

cepta  patris  ne  neglexisseV.  in  fluctus  praeeipitatus  non  esset 

335.  $ie  oorgelegten  So^e,  roeldje  Steuerungen  enthalten,  fönnen  nermittelfi  bfi 

Coni.  optativus  auf  boppelte  SSetfe  überfe^t  roerben,  nämlicb;  entroeber:  1)  Pr° 

deum  hominumque  fidem,  ne  sim  salvns,  si  aliter  loquor  ac  sentio. 

2)  Moriar,  ni  (in  biefem  fallt  fie^t  fcltener  nisi,  cf.  379)  omnia  tecum  commnni- 

cavi.  3)  Dii  me  puuianf,  si  galünas  tuas  veneno  interfeci.  Ober:  1) 

deum  hominumque  fidem,  ita  salvus  sim,  ut  non  aliter  loquor  ac  NBttO, 

b.  ^.  icf)  möge  in  berfelben  3Beife  (ober  f  o  gcröijj)  gefunb  fein,  rote  io^ 


221  — 


QnberS  rebe,  als  id)  benfe.  2)  Ita  vivam,  ut  tecum  omnia  communicavi. 
3)  Ita  me  dii  ament,  ut  gallinas  tuas  veneno  non  interfeci.  —  Cf.  Ita  rivam, 
%t  maxi  mos  snmptus  facio  „io  xoafyx  id)  lebe,  id)  madje  fefii  grojjen  ftufwonb!"  Ita  mihi 
relim  deos  propitios,  vt  non  solum  commoveor  animo,  sed  etiam  toto  corpore  perhor- 
retco.  Sollicitat,  Ua  riram,  me  tua  valetudo.  Moria  r,  n  magis  gaaderem,  si  id  mihi 
accidisset 

«ran.  9hir  bei  3>id)tern  fmbet  fid)  in  biefem  Salle  sie  ftatt  tfa,  cf.  484. 
tö.SRan  unterfdjeibet:  1)  ben  Imperatives  Praesentis  ama,  amate  —  amare, 
amamini),  roelcfyev  einen  auf  unmittelbare  ^ernrirflidjung  beregneten,  an  eine 
ober  mehrere  bepimmte  *ßerfonen  gerid)teten  58efeb,l  bejeietynet,       Hac  vem, 

paer.  Patent  portae :  proficiscere.  FeW*  misero  mihi  auxilium,  indices,  sub  venire  inopi. 
Abi  in  malam  rem.  Cura,  ut  valeas.  Perg/te,  nt  facitis,  adulescentes,  atqae  in  id 
stndium,  in  quo  estis,  ineumbifc.  Nosc*  te  ipsum.  Sequere  nataram;  —  2)  ben  Im- 
perativus  Fnturi  (amato,  amatote,  amanto  —  amator,  amantor),  roeldjer  eiu 
für  bie  golge  beredmeteS,  burdj  3eit  unb  Umftänbe  bebingteS  (Sebot  bejeic^net. 
<£r  fjat  feine  ©teile  norsugSroeife  in  ber  ©efefce3fpratf)e,  bei  Serträgen, 
allgemeinen  SBorfd&riften  unb  Siegeln,  3,  ©.  Erranti  viam  monströs.  Cae- 

lestia  »emper  specta/o,  humana  contemnifo.  Apud  indices  vera  loqui/or.  Regio  imperio 
dno  xunto  üque  consules  appellanfor;  illis  salus  pnblica  suprema  lex  etto.  —  <J)gr  Imper. 

Praes.  tarn  nur  in  ber  2.  sßerfon,  ber  Imp.  Fut.  in  ber  2.  unb  3.  *ßerfon  oor* 
tommen,  in  ber  3.  *ßerfon  aber  nur  bei  gefetjlid&en  93orf Triften  (ef.  9tnm.  4). 

Amn.  1.  SBenn  baS,  ma8  man  oerlangt  ober  Dorj treibt,  an  eine  SJebingung  ober  3$oraud= 
fefcung  gefnüpft  ift,  (wenn  alfo  ein  9?ebenfafc  mit  si  ober  nt*/,  cum  ober  ubi  „wann", 
quoniam  u.  ä.  oorau8ge6t),  fo  wirb  bei  (etnfad)em)  ©fferjle  ber  Imper.  Praei.,  bei  (ge 
meffenem,  nad)brüdlid)em)  (Gebote  ber  Imper.  Fat.  gefegt,  $.  Si  me  diligis,excita  ex 
somno  tuas  litteras.  Si  quid  in  te  peceavi,  ignosce.  Si  a  me  diligi  vis,  litteras  ad 
me  mitttto.  Ubi  valetudini  tnae  consulueris,  tum  consultVo  navigationi.  Cum  officium 
et  fides  postulabit,  gratiae  resistt/o.  Cf.  Cic.  fam.  16,  14,  2;  13,  50,  2;  16,  3,  1; 
16,  1,  2;  Att  2,  20,  5. 

«ntn.  2.  813  SRilberung  be3  3mpcr.  $räf.  ftebt  velim  c  Coni.  (cf.  334,  *mn.  2),  j. 
Dicas  velim.  3ur  üHiloerung  (refp.  $>ert>orl)ebung)  treten  ju  bem  3mper.  qnaeso  *id)  bitte" 


„oefäüigfr,  oro  te  (vos)  ,,id)  bitte  bid)",  obsecro  te  (ob.  vot)  ,,id)  bitte  bid)  um  ^intmeU 
toiaen",  awaÄo  te  (—  M  werbe  e«  bir  3>anf  »oiffen,  bir  oerbunben  fem"),  ©.  Tu 
quaeso  crebro  ad  me  scribe.  Exspecta,  awabo  te,  dum  Atticum  conveniam.  Librum. 
oro  te,  mihi  quam  primum  mitte.  —  ;)uv  einbringlid)eren  <Sd)ärfung  bed  3ntpev 
¥x&\.  ftebt  bie  Umfdjreibung  mit  fac  c.  Coni.  ober  eara,  ut,  ,v  ®.  Fac  venias  wfomm  ja" , 
cura,  ut  valeas.  (Siebter  fe^en  memento  mit  3nfin.,  j.  S3.  ütilibus  semper  praepon^r 
honesta  memento.)  —  9lud)  bie  ^mjufügung  be§  perjönlicben  ^ürwrte^  tu  unb  n>s  bient 
Wwfig  jur  (Sr&ö^ung  beS  Wad)brud3  (cf.  219),  befonberS  in  Serbinbung  mit  ben  ^artifeln 
vero  unb  quidem.  Cf.  aud)  306,  ö;  467,  9.  Vtud)  modo  „nur,  bod)  nur"  bient  jur  ^e« 
jeidmung  eine«  einbringlicben  ober  ungebuibigen  ©efeblS:  vide  modo  /ffie^  bod)  nur". 

'.'Inn.  3.  Qutotütn  fteht  ein  $efe61  aud)  im  Ind.  Futuri.  toenn  nämlid)  ber  9lebenbe  ber  ftc* 
füüung  feine*  SBillen«  ganj  geroife  ift:  ber  «ngerebete  toirb  ben  ^efebl  auftfubrm,  benn  er 
tann  nid)t  anber§,  er  ift  gelungen  au*  Vicbe  ober  burd)  ©eioait.  So  ift  bai  ftmut  nad) 
bem  baraufgelegten  Zone  unb  nad)  bem  SJerbältmfje  ber  beiben  ^Jcrfonen  bie  milbefte  unb  bie 
fdjärffte  5orm  be*  ©cfebld,  tuie  bei  und  „bu  tvirft  bied  tbun".  (Negation  non.)  Si  quid 
acciderit  novi,  facte*,  ut  sciam.  Festinationi  meae  ignosces.  Tu  me  dilige*  et  vale/zi^ 
(=  bene  vale  et  me  dilige;  fo  öfter«  in  ben  Sönnern  beö  ©rieffdjluffe*).  Tu  Lucceio 
nostro  librum  dao/.«.  Tu  non  cqbso/hs  et  ea,  quae  babes  institnta,  perpoli».  —  2)er 
2>eutf(be  brürft  ben  ^mperatio  oft  mit  einer  gemiffen  3^erfid)t  aud)  •  burd)  ba*  JpülfdDerb 
„bürfen"  au«,  3.  93.  ,,3)a«  barfft  bu  glauben"  sie  fac  existimea.  So:  „5>u  barfft 
nujig  fem"  bono  animo  esto;  „3n  ben  näd)ften  $agen  barfft  bu  einen  ©rief  oon  mir 
erwarten"  propediem  epistulam  meam  exspectato. 

Änm.  4.  63  ift  oor  bem  S^lume  ju  tuarnen,  al«  ob  eS  empfehlenswert  fei,  ftatt  bed  3ni- 
peratio«  bie  2.  $erf.  Äonj.  ^}räf.  *u  fe^n,  weil  biefe  ?lu*brucfaweife  jjbflidjer  fei.  5)enn 
biefelbe  ift  nur  bann  geftattet,  wenn  Die  zweite  ^erf.  für  baä  unbeftimmte  „man"  gebraud)t 
©irb,  j.      Iniurias  fortunae,  quas  ferre  neqneas,  defagiendo  relinqua«.  Bona  vale- 


cf.  310,  1  u.  2)  unb  sodes  (310,  9lnm.) 


337—338. 


—  222  — 


tadine  uture,  dura  atlsit;  cum  absit.ne  requira*.  Quidquid  agis,  prudenter  agf*  e 
respice  linem.  6onft  nbcr  tft  bic  Wnwenbung  bcr  2.  9Mf.  »onj.  v^tQ|.  für  bot  Smpevatt 
bei  (iiecro  feiten  unb  wobl  nur  int  93riefftil,  j.  9*.  Cautus  «w,  mi  Tiro.  Si  est  spe 
nostri  reditus,  eam  confirme*  et  rem  adinve*.  Cfter  valea*  =  vale.  Slber  bie  Xid)te 
unb  SMoiuä  tc  gebrauten  ben  Äonj.  oft  fo,  93.  Si  sciens  fallo,  tum  me,  Iuppiter  Opl 
Max.,  pessimo  leto  affieuz«.  Scipio  fagt  $u  SWafiniffa:  Amicus  popalo  R.  st#  et  «na 
multos  nostn  similes  in  civitate  Romana  esse.  —  Tie  3.  ^erf.  be8  3mperatit>§  fomm 
nur  in  bcr  ©efefceflfpradje  oor;  in  allen  übrigen  fällen  tritt  ai*  (Srfafc  bofür  bi 
3.  9£erf.  Com'.  Praes.  ein,  j.  93.  Quoniam  ille  nos  diligit.  ipse  quoque  a  nobt 
dihgaiur  (cf.  889,  2). 

Htm  5.  einen  3mperatto  ber  Sicrgaugenbcit  fann  e3  an  fid)  niajt  geben;  bodj  fann  ii 
lebenbiger  SHebe  etwaö  al8  io  befohlen  erfdjeinen,  baß  e*  fogleid)  mit  bem  93cfeble  auSgcfübi 
erfahrnen  foll,  wie  in  bem  befannten  Sorte  (Säfarft  iarta  alea  etfo  „ber  5Bürfel  fei  geworfen!' 
So  aud):  vo8  admnxiti  estote  „Hjr  foQt  hiermit  erinnert  fein". 

9(mn.  6.  „QHaube  mir,  glaubet  mir"  toirb  in  ber  feineren,  gebilbeten  Sprache  bmdi  nih 
crede,  mihi  credite,  in  ber  Spradje  be$  gcwöljnlidjen  VebenS  burdj  crede  mihi,  rre*/i/< 
mihi  airtgebriidt.  3n  (Siceroa  Sieben  unb  pljilofopf)tfd)en  Schriften  fte&J  au3fd)lief{lid)  mih 
crede  (Verr.  4,  133  credite  hoc  mihi  ift  bie  Stellung  burdi  ba«  eingefügte  hoc  besingt) 
crede  mihi  nur  in  ber  familiären  53rieffprod)e,  bod)  aud)  titei  nidjt  häufig. 

?tnm.  7.  „5Biffe"  beifct  scito  (nid)t  sei),  „wiffet"  seitote  (nid)t  scite).  9iud)  oon  hahm 
in  ben  93erbinbungen  sie  habere  „fidjer  glauben"  unb  secum  habere  „für  fidj,  bei  ftd)  bt 
galten"  finb  bie  formen  luibeto  unb  habetote  au8fd)lie&lid)  im  ©ebraud),  ,v  93.  Sie  habet" 
mi  Tiro,  neminem  esse,  qui  me  amet,  quin  idem  te  amet  Secreto  hoc  audi ;  term 
habeto,  ne  Apellae  quidera,  liberto  tuo,.. dixeris.  —  gerner  entipridjt  unferm  „ti  fei, 
mag  fein,  gut"  al$  (JinräumungSs  unb  Übergangöformcl  |U  etwas  9?euem  ber  ^mperatn 
esto.  j.  93.  Esto,  concedatar  haec  quoque  acerbitas.  Esto,  fortes  et  duri  Spartiatae: 
quid?  Cyreuaeum  Theodorum  nonne  miramnr?  E*to,  causam  proferre  non  potes. 

337.9hm;  benn  beim  Imperativus  Praesentis  fteljt  in  guter  ^rofa  toeber  m  nodj 
non  als  Verneinung,  fonbern  man  nimmt  entroeber  bie  Umfdjreibung  mit  noli, 
nolite  c.  Inf.  Praes.  ($.  55.  Noli  fugen,  noiite  mentiW),  ober  man  fefct  ne  (ober 

nihil,  nulluSj  numquam  U.  ä.)  C.  Coni.  Perf.,  3.  93.  Ne  bxgeris,  menti/i  ne  süü, 
ne  dubitflrreri>.  Nihil  ignoreri*-,  nihil  gratiae  causa  feceris.  Nuilum  proelium  timuem. 

dagegen  ftetyt  ne  beim  Imper.  Futuri,  Ä.  83.  impius  ne  mdeto  piacare  donis 

iram  deorum.  Borea  flaute  ne  arafo  nere  semen  iacr/o. 

91nm.  1.  2>er  Imper.  Praes.  mit  ne  ift  bidjterifd),  j.  93.  Tu  ne  cede  malis,  sed  contn 
audentior  ito.  Cum  fortuna  favet,  nimium  ne  crede  favori  (j.  93.  Verg.  Aen.  6,  95; 
7,  202;  6,  644;  oereinjelt  Liv.  3,  2,  9).  —  Non  fann  beim  Imper.  (unb  Coni.  hortafirw) 
nur  bann  norfommen,  toenn  ed  \\\  einem  etnjelnen  SBorte  bed  6a^ed  gehört  \.  33.  Cic 
Cluent.  155),  namentlid)  wenn  ein  ©egenfafr  ftattfinbet,  j.  93.  Lictor  non  saae.  seJ 
tnae  lenitatis  apparitor  sit. 

flnm.  2.  2)ie  Sortierung  be4  93  er  böte  3  gefd)ieb,t,  menn  ne  oerfjergeljt,  mit  neve,  bo4P 
feiten  mit  neque,  93.  Hominem  mortuum  in  urbe  ne  sepelito  neve  urito.  Tu  isla 
ne  aseiveris  nere  fueris  commentieiis  rebus  assensus.  9Benn  fein  ne  im  bergest,  rmib 
meift  nec  gefegt,  93.  Tu  perge  quaeso  scribere  nee  meas  litteras  exspectaris.  Cedat 
consulari  generi  praetorium  nec  contendat  cum  praetorio  nomine  eqaester  locav 
Cic.  leg.  3,  U;  oft*.  1,  92;  1,  134;  Plane.  16;  Sali.  lug.  85,  47;  Liv.  22,  10,  5;  23. 
3,  3.  —  Mad)  öotaufgefjenbem  noli  (nolite)  c.  inf.  wirb  baS  «erbot  mit  nec  ober  mt 
c.  inf.  fortgelegt,  j.  93.  Noli  fugere  nec  (ober  aut)  mortem  timerf.  Cf.  Caes.  b.  g. 
7,  77,  9. 

9lnm.  3.  Umfdjreibungcn  be«  0 er n einten  3mP*r-  ^ra'f.  finb  außer  noli  nod):  1)  f*>* 
r.  Coni.,  5.  93.  Cave  credas  ober  credideris;  —  2)  fac  ne,  j.  93.  Fac  ne  quid  aliud 
eures;  fac  ne  quid  omittas;  —  3)  faft  nur  bei  2>td)tcrn  fnye,  mitte,  0 mitte,  pt^f, 
anfer,  absiste  c.  inf.,  3.  93.  Quid  sit  futurum  cras,  fuge  quaerere.  Parce  pias  scel^- 
rare  raanus.  (Liv.  34,  32,  20.) 

9lnm.  4.  Die  2.  $crf.  Coni.  Praes.  mit  ne  finbet  fic^  in  »erboten  nur,  wenn  ba4  Subjrf: 
ba«  allgemeine  „man"  ift,  5.  93.  Isto  bono  atare,  dum  adsit;  cum  absit,  ne  reqaiw 
(Cic.  sen.  10;  cf.  332,  2  u.  336,  ?tnm.  4). 

338. 1)  Cave  posthac  unquam  istud  (verbum)  ex  te  audiam.    2)  Librum. 

quaeso  (ob.  oro  te),  mihi  quam  primum  mitte.  3)  Permaneto,  mi  fili,  iß 

religione  paterna  et  avita,  verum  ne  quam  abam  spernito;  non  simu- 


—  330» 

lautes  pietatem,  sed  vere  pios  homines  colito  et  aemulator.  4)  Quae 
cognita  habes,  exercitatione  tenere  et  augere  studeto;  quae  non  didi- 
cisti,  addiscito;  ne  pigeat  te  ad  eos,  qui  utile  aliquid  tradituros  se 
polliceantur,  longam  viam  facere;  doctrinam  pluris  esse  cogitato  quam 
magnum  heredium;  hoc  enim  facile  deficit,  illa  numquam.  5)  Magistratus 
dona  ne  danto  neve  capiunto.  6)  Cave  istum  hominem  in  amicorum 
numerum  referas.  7)  Si  me  audies,  consuetudinem  istius  iuvenis  vitato 
(ober  avuS)  vitabis).  8)  Lacrimare  desine,  nam  quidquid  tibi  accidit,  dei 
voluntate  accidit.  9)  Nolite  velle,  quae  effici  non  possint.  10)  Fac 
habeas  spem  bonam.  11)  Causam  investigato  in  re  nova  atque  admira- 
bili,  si  poteris ;  si  nullam  reperies,  illud  tarnen  exploratum  habeto,  nihil 
fieri  potuisse  sine  causa.  12)  Nolite  quicquam  facere  contra  leges.  Nihil 
gratiae  causa  feceris,  immo  resistito  gratiae,  cum  officium  et  fides  postu- 
labit.  13)  Agedum  (cf.  306,  5)  cetera  nunc  crimina  considerate.  14)  Ubi- 
cunque  eris,  vera  dicito.  15)  De  me  nihil  timueris  =  de  rebus  meis  ne 
quid  timueris.  16)  In  foedere,  quod  Roinani  cum  Antiocho,  rege  Syriae, 
fecerunt,  hae  leges  erant:  Rex  ne  quem  exercitum,  qui  cum  populo 
Romano  bellum  gesturus  erit,  per  fines  regni  sui  transire  sinito  neu 
eommeatu  neu  qua  alia  ope  iuvato.  Excedito  urbibus  castellisque  eis 
Taurum  montem  sitis  neu  qua  arma  inde  efferto;  elephantos  tradito 
omnes  neu  alios  parato.  17)  Lex  est:  si  pater  familias  intestato  moritur, 
familia  pecuniaque  eius  agnatorum  gentiliumque  esto.  18)  Si  fortuna 
virtuti  vestrae  inviderit,  cavetote  inulti  animam  amittatis  neu  capti 
potius  sicuti  pecora  trucidemini  quam  virorum  more  pugnantes  cruentam 
atque  luctuosam  victoriam  hostibus  relinquatis. 

b)  "3?on  ben  ^Kobiö  in  '&ebei\fai$en. 

a.  Coniunetiones  conaecotivae  unD  Anales. 

*39.  Ut  consecutivum  „fo  bafj*,  eine  ftolge  ober  9Birfung  bejeidjnenb,  Derneint 
ut  non  (cf.  ?tnm.  7),  fte^t: 

1)  nad)  allen  9ln§brttcfen,  bie  ein  betontet  „fo"  enthalten  {talis,  tantus,  sir, 
t/a,  tarn,  tantopere,  eiasmodi,  adeo,  is  (hic,  iUe)  —  „fo  befdjaffen,  foldjer" 

etc.),  j.  53  Semper  ita  vivamus,  ut  rationem  reddendam  nobis  arbitremur.  Atticns 
sie  Oraece  loquebatur,  ut  Athenis  natus  videretur.  Adeo  ille  pertimuerat,  ut  mori 
mallet  quam  de  bis  rebus  Sullam  doceri.  Quis  est  tarn  demens,  ut  sua  voluntate 
maereat?  Tanta  vis  probitatis  est,  ut  eam  vel  in  eis  diligaraus,  qnos  nunquam 
vidimns.  Alcibiades  ea  erat  sagacitate,  ut  deeipi  non  posset. 
Hunt.  1.  Eiasmodi  (feltcuer  eius  gener  is)  ftefjt  nur  fteüuertretenb  für  ba$  STbjcfttD  talis  ober 
m,  nie  für  ba3  9lbt>crbium  ita,  j.  35.  Totae  res  rnsticae  eiusmodi  sunt,  ut  eas  non 
ratio  neque  labor,  sed  res  incertissimae,  venti  tempestatesque,  moderentur. 

2)  in  ber  SBerbinbung  quam  ut  nad)  einem  ftomparatio  im  ©inne  oon 

„allgn",  'ö.  Aristides  iusttor  erat,  quam  ut  invidiam  vulgi  effugere  posset  „Ijätte 
entgegen  fönnen"  (cf.  328).  Hoc  videtur  esse  alt»«  .  quam  ut  id  nos  humi  strati  suspi- 
cere  possimus.  Cf.  344,  $lnm.  —  Über  quam  qui  ftatt  quam  ut  cf.  398,  b,  ?Inm.  2. 

3)  nad)  ben  unjjerfonlic^en  HuöDrütfcn  (befonberS  be§  ©efdjelienS,  @in« 
treffend,  5otgen§  unb  ÜbrigfeinS):  est  „e$  ift  ber  Sali,  e$  ©erhält 
fnf)  fo,  bafc"  {futurum  est  „e3  wirb  ber  gad  fein,  e3  wirb  nod)  bab,in 


339.  —  224  — 

fommen,  bafj");  —  in  eo  est  „bie  ©arj)e  ftc^t  auf  bem  fünfte,  bafj*  un 
prope  est  „e$  ift  nahe  baran,  bog";  flt  (fieri  potest  „es  ift  möglid)' 
tieri  non  potest  we3  ift  unmöglich"),  aeeidit  (feiten  incidit),  eentingit,  eveiil 
usu  venit  „e3  tommt  OOV";  —  mos  (ober  moris)  est,  eonsaetndo  (ober  eoi 
suetadinis)  est,  lex  est,  ins  est;  —  aliquis  hoc  habet  „jemanb  l)at  bie  Cngen 
tftnitid)feit  an  ftdj",  aliquid  (ita)  fert  „etroaä  bringt  e§  fo  mit  fid),  bafj" ;  - 
sequitur,  ellicitar  (cf.  Slnm.  4),  restat,  relinquitur,  reliqaam  est  (unflafttfd)  *t( 
l>ere$t)j  proxinnm  est,  extreaium  est,  Est,  ut  plorique  philosophi  nall. 

tradant  praeeepta.  Quando  denique  fuit,  ut  quod  licet  non  liceret  „mann  wäre  e 
fo  getuefen,  baft  baö  Erlaubte  nidjt  erlaubt  gemefeu  wäre?"  (Cic.  CaaL  48  u.  14;  de  or 
2,  152;  div.  1,  128).  Dixit  futurum  esse  paucis  annis,  ut  omnes  ex  Galliae  finiba 
pellerentur.  Fit  nescio  quomodo,  ut  magis  in  aliis  cernamus  qaam  in  nobisme 
ipsis,  si   quid  delinquitur.    Fieri  ut   recte   quis   sentiat   et   id,  quen 

sentit,  polite  eloqui  non  possit.  Soli  hoc  eontinffit  sapienti,  ut  nihil  facia 
invitus.  Amicis  quoniam  satisfeci,  reliquuut  est,  ut  mihi  ipsi  consulam.  Si  hae« 
euuntiatio  vera  non  est,  serjuitur,  ut  falsa  sit.  Est  mos  hominum,  ut  nolint  eundea 
pluribus  rebus  excellere.  —  5)et  consuetudo  est,  mos  est,  im  est  fteljt  aud)  ber  3n 
finitiu  (cf.  450).  Cf.  aud)  369,  a,  ß. 

4)  üljur  $e$irf)ung  auf  einen  einzelnen  bejrimmten  begriff  be8  regierenber 
<5at>e8,  in  roeldjem  JaHe  ut  ftetS  mit  „fo  bafj,  bafj  alfo"  $u  überfein  ift 

j.  ©.  Centurio  multis  vulneribus  erat  confectus,  ut  iam  sustinere  se  non  posset 
Cuias  aures  clausae  veritati  sunt,  ut  ab  amico  verum  audire  nequeat,  huius  salas 
desperanda  est.  In  naturis  hominum  dissimilitndines  sunt,  ut  alios  dulcia,  alias 
subamara  delectent. 

Hnm.  2.  Werfe  aud):  potest,  ut  „e*  fann  ber  $au"  fein,  ba&"  (3.  Cic.  div.  2,  10M;  - 
mm  id  tempus  est,  ut  „e4  ift  nidjt  bie  3eit  baju"  (=  non  est  huius  temporis  r.  Inf.); 
non  est  kic  locus,  ut  „e$  ift  hier  ntdjt  ber  Crt  ba$u"  (=  non  est  huius  loci  c.  Inf:. 

*lnm.  3.  Die  bei  Vi  Diu«  unb  9?ad)flaffifern  gebräuchlichen  9teben3arten  in  eo  est  „bie  Sodie 
fteht  auf  bem  fünfte"  (aud):  res  in  eo  est)  unb  prope  est  „e$  ift  nahe  baran,  bai 
toerben  nur  unberfönlid)  gebraucht,  3.  ©.  Iam  in  eo  erat,  ut  milites  in  muros  asceu- 
derent.  Iam  prope  erat,  ut  ne  consulum  quidem  maiestas  coerceret  iras  hominum. 
(Cf.  Liv.  2,  17,  5;  23,  22,  8;  aber  4,  56,  1?;  Nep.  1,  7,  3?).  —  (Sbenfo  aud):  ■tltuii 
(ob.  longe,  tantam)  abest,  ut  ,,e«  fehlt  otel  (fo  Diel)  baran,  bafr",  j.  Holtum  »berat, 
ut  hostes  fugerent  „bie  fteinbe  waren  weit  entfernt  3U  fliehen",  (ffienn  jebod)  bei  abesse 
uod)  eine  ©eftimmung  mit  ber  ^rfipof.  ab  fteht,  fo  tft  bie  perfönlicqe  fonftruftion  not 
toenbig,  3  50.  Tantum  sibestis  a  perfectione  maximorum  operum,  ut  fundamenta 
nondum  ieceritis.  Cf.  Cio.  p.  Marc.  25;  de  or.  1,  255;  epist.  6,  4,  2;  Caes.  b.  c.  1, 
79,  5;  Nep.  Ages.  5,  2.)  Cf.  aud)  340. 

gm».  4.  „$arau*  folgt,  rrgtfDt  ftdj"  t>eiüt  nid)t  inde  (hinc,  ita,  ex  eo)  sequitur,  fwtK'tn 
einfach  sequitur  (feltener  conseyuens  est)  ober  ex  eo  (ex  quo,  inde,  hinc,  ita)  effiritur 
mit  ut  ober  Aec.  e.  iaf.  ober  t/a  fit,  ut.  Nascitur  fteht  in  biefer  Skbeutung  mit  ut;  « 
eo  inteilegitur,  ex  quo  perspieuum  est  mit  Are.  c.  inf.  —  Qui  probari  potest  „wie  ÜB! 
fid)  bewerfen"  balb  mit  ut,  halb  mit  Acc.  c.  inf.,  wcüjrenb  ba*  Ältio  probare  ftetf  ben 
Are.  c.  inf.  bei  fid)  hnt.  Cf.  aud)  527  unb  438,  2.  —  Unterfcheibe:  restat  ut,  reliquuM 
est  ut  ,.e8  ift  (nun)  nod)  übrig"  (beim  Übergange  gum  legten  Seile  einer  ÄuSeinanben'epiin;} 
oott  relinquitur  ut  (nÜu'l  relinquitur  nisi  ut)  „e3  bleibt  nid)t?  aubere*  übrig  al*  baß,  e? 
bleibt  nur  bie  Uionoenbigteit  übrig". 

Kmn,  5.  Ita  —  ut  hat  oft  bie  Söebeutung  oon  „nur  iniofern,  nur  foweit  baß;  m«^1 
ber  SJebingung  (ÖefdjrÄnfung,  SJorauöie^ung),  mit  ber  SJeftimmung,  bi\v. 
^war  —  aber",  5.  43.  Ita  vos  irae  indulgere  oportet,  ut  potiorem  ira  salate«) 
habeatis.  Nostri  imperatores  ita  de  Mithridate  triumpharunt,  ut  ille  puUus  sapera- 
tus<jue  regnaret.  Ita  probanda  est  mansuetudo  atque  dementia,  ut  adhibestur 
soveritas.  Hortensii  ego  ingenium  ita  laudo,  ut  non  pertimescain.  Ego  tibi  onus 
imponam,  ita  tarnen  (ober  sed  ita),  ut  tibi  nolim  molestus  esse.  AssumamiM  eaw 
<iuoquo  partem,  sed  ita  (ober  ita  tarnen),  ut  sit  circumscripta  modicis  regiombui. 
Non  ita  („mit  ber  üöeftimmung")  generati  a  natura  sumus,  ut  ad  ludum  et  iocou 
facti  esse  videamur.  Ego  a  patre  ita  („unter  ber  SBorauSfetmng")  eram  deduetas  ad 
Soaevolam.  ut  ab  senis  latere  nunquam  discederem.  —  ^Bei  ut  fleht  in  biefrin  Sali 


'Sie 


—  225  —  340—341. 

zuweilen  tarnen:  negarw  (mit  Übergong  in  finale  Kliff  äff  mg)  ut  ne  ober  ne:  Haec  ita 
praetereamus.  ut  tarnen  intuenles  et  respectantes  relinquamus  (Cic.  Sest.  13).  Mi- 
nncias  sciebat  ita  se  in  provincia  rem  aagere  oportere,  ut  ne  qnid  de  übertäte 
perderet.  Accusatores  maltos  esse  in  civitate  utile  est,  ut  metu  contineatnr  auda- 
cia,  verumtamen  hoc  ita  est  utile,  ut  ne  plane  illudamur  ab  accusatoribos  (Cic. 
Rose.  Am.  55.  Liv.  22,  61,  5;  7,  31,  2).  6hte  ähnliche  §tnüberneigung  uon  (onfefu  = 
tiner  $u  finaler  Sluffaffung  <b.  f>.  juv  SBejetdmung  einer  SBerljütung)  »igt  fiel)  audj 
ionft  3uroeilen,  *.  SB.  Tantum  a  vallo  Pompei  prima  acies  aberat,  ut  ne  in  eam  telum 
adici  poaset  (Caes.  b.  o.  3,  56).  Ita  me  gessi,  ne  tibi  pudori  essem  „bafc  i$  nicht  — 
fein  wollte".  Liv.  1,  46,  5;  2,  45,  12;  40.  15,  6.  Cic.  Fin.  4,  10;  Off.  2,  72;  Tusc.  5, 
39.  Cf.  342,  Bnm.  2. 

$nm.  6.  SKerte  ita  non  —  nt  (weniger  gut  adeo  non  —  ut)  „fo  wenig  —  bafj",  j. 
Thorias  ita  non  timidas  ad  mortem  erat,  ut  in  acie  sit  ob  rem  publicam  interfectus. 
Haec  verba  adeo  non  moverunt  quemquam,  ut  legati  prope  violati  sint.  ßicero  fagt 
auch  usque  eo  non  —  ut,  j.  58.  Sest.  110;  Rose.  Am.  45. 

fcnm.  7.  3ft  ein  ßonfefurtofafc  neaatiü,  fo  fteht  ut  non  (ut  nemo,  ut  nuüus,  ut  nihil,  ut 
nutquam,  ut  nunquam),  $9.  Multa  saecula  sie  viguit  Pythagoreorura  nomen,  ut 
nuUi  alii  docti  viderentur.  3)ie  Verneinung  wirb  in  einem  jmeiten  ©afce  fortgeführt 
mit  neqae,  3.  5).  Ita  vixi,  ut  non  frustra  me  natum  existimem  neque  vitae  peractae 
me  paeniteat  —  3n  welcher  S8eife  nach  einem  negatioen  $auötfa&e  ftott  ut  n<m  aud) 
quin  flehen  fann,  Darüber  cf.  357. 

MOL  2Benn  man  ben  Sajj:  „3dj  bin  foroeit  banon  entfernt  bid)  ju  tabeln,  bajj  iä) 
bid)  oielmefn:  lobe"  überfetjte :  Tantum  absum,  ut  te  reprehendam,  ut  te  po- 
tius  laudem,  fo  enthielte  biefe  Überfettung  jroei  ge^er:  ftatt  absum  ift  abest 
ju  fdjreiben,  nnb  potius  ift  ju  ftreicfyen.  Denn  bei  tantum  abest,  ut  —  ut 
ift  ju  merfen:  1)  bafj  e3  ftet§  unperfönlid)  ftefjt  (oerein$tlte  Ausnahme  Bell. 
Alex.  22,  l);  2)  bafj  in  bem  jroeiten  6atje  nid)t  potius  (roofyl  aber  contra  „im 
©egenteil"  unb  etiam  „fogar")  Innjugefügt  werben  barf.  —  1)  Philosophia, 
tantum  abest,  ut  proinde  ac  de  hominum  vita  est  merita  laudetur,  ut  a 
plerisque  neglegatur,  a  multis  etiam  vituperetur.  2)  Plurimi  ßomani, 
qui  philosophiae  Stoicorum  operam  dabant,  tantum  afuit,  ut  philosophi 
essent,  ut  animorum  relaxandorum  causa  huic  studio  se  darent  — 
Statt  tantum  abest,  ut  —  ut  finbet  (ich  bisweilen  bie  Bollere  ftorm  tantum  abett  ab  eo, 
ut  —  ut  (£.».  Cic.  Tusc.  1,  76;  Liv.  25,  6,  11).  —  ©tatt  be«  jweiten  Äonfefurtöfa&eS 
Tann  aud),  wie  im  3)cutfcben,  ein  felbftiinbiger  Jpauptfafc  eintreten:  Tantum  abest,  ut  vo- 
laptates  sectentur:  etiam  curas  et  sollicitadines  perferunt.  Tantum  afuit,  nt  inflam- 
mares  nostros  animos:  somnum  vix  tenebamus.  Cic.  Fin.  5,  57;  Brut.  80;  Att.  13,21, 
5.  —  Übrigen«  ift  oor  bem  ju  häufigen  Gebrauche  ber  Senbung  tantum  abest,  ut  —  ut  $u 
warnen;  biefelbe  ift  bei  ben  Älaffifern  oerbältniSmäfjig  feiten  angemenbet.  Gäfar  unb  ©atluft 
haben  biefe  Orügung  gar  nicht,  £miuS  8mal,  Gicero  15  (mit  ben  SRobififationen  28)  mal. 

Ml.  llmfcbrcibung  eines  einfachen  SJerbumS  burch  ein  Skrbum  beS  99emirfenS,  ScrfchuU 
benS,  fid)  (SreignenS  finbet  ftatt,  um  teil«  ein  nominales  ^räbifat  ober  Wböerbhtm,  teils 
ben  öegriff  beS  SbunS,  welcher  in  jebem  93crbum  liegt,  nachbrürflich  herooraubeben,  teils 

—  io  namentlich  bei  Cicero  —  um  ber  JHebe  gröfjere  öeriobiiehe  gütle  ju  geben.  Ct.  Invitus 
feci,  ut  Flaminium  e  senatu  eicerem  (flott  invitus  —  eieci ;  cf.  349,  1).  Facto  libenter, 
ut  per  litteras  tecum  colloquor.  Faciendum  mihi  putavi,  ut  tuis  litteris  brevi  respon- 
derem.  Hoc  plerumque  fit,  ut  consilia  eventis  ponderemw.v.  Nou  committam,  ut  causam 
aliquam  tibi  recusandi  dem.  Tum  forte  acciderat,  ut  Allobrogum  legati  Romam  venire»*. 

—  1)  Lux  maiore  eeleritate  propagatur  quam  sonus;  itaque  fit,  ut  ful- 
guratio  prius  videatur  quam  tonitrus  audiatur.  2)  Lacedamoniis  erat, 
cur  Pausaniam  odisseut;  nam  eius  arrogantia  et  perduellione  factum 
erat,  ut  pristina  auetoritate  orbarentur.  3)  Priusquam  classis  ex  portu 
Piraeo  exiit,  accidit,  ut  una  nocte  omnes  Hermae,  qui  per  urbem  Athe- 
niensium  erant,  deicerentur.  4)  Persaepe  evenit,  ut  utilitas  cum  hone- 
state  certet.  Caesar  sive  casu  seu  consilio  divino  sibi  contigisse  narrat, 
ut  Helvetiorum  eos  primos  devinceret,  qui  populo  Romano  quinqua- 

Wenge,  lotete.  Repetitorium.  7.  «uftaae.  n.  16 


by  GcöOgle 


342.  —  226  — 

ginta  an nis  ante  magnam  cladem  intulissent,  Tignrinos.  5)  Contra  vo- 
luntatem  meam  et  praeter  opinionem  accidit,  ut  mihi  in  provinciam 
proficisci  necesse  esset.  6)  Faciendum  mihi  putavi,  ut  ad  epistulam  tuanj 
paucis  responderem.  7)  Non  committam  posthac,  ut  neglegentiam  meam 
possis  accusare.  8)  Priscis  quondam  temporibus  accidit,  ut  Ario,  nobi- 
lissimus  et  poeta  et  citharoedus,  mari  in  externam  terram  vellet  pro- 
ficisci. 9)  Et  insolentia  Pausaniae  et  Aristidis  iustitia  factum  est,  ul 
Graeci  summam  imperii  a  Lacedaemoniis  deferrent  ad  Athenienses. 
10)  Fit  fere,  ut,  qui  bonum  aliquid  nuntiant;  affingant  aliquid,  quo 
laetius  faciant  id,  quod  nuntiant.  11)  Socrates  interroganti  alicui,  qui 
posset  fierij  ut  gloriam  sibi  pararet,  respondit:  Si  talis  semper  erk 
qualem  videri  te  voles. 
342.11t  finale  „bamit,aufbaß,umau",  (uerneint  ne),  ftef)t  nad)  bcn  Serben 
unb  Lebensarten,  meiere  bie  9lbfid)t,  ben  sJÜ3nnfd),  ba§  streben  be$  £w 
belnbcn  auSbrücfcn,  bafj  etraa§  gefd)el)e,  gefeiten  fofle,  alfo: 
L  in  eigentli^eii  (aboerbialen)  »bfidjtöfntjcn  (beutfd)  „bamit,  auf 
bog,  um  au",  fetten  „bafj"),  um  au^ubrüefen,  in  melier  9lbfid)t,  ju 
meinem  &xozde  ba«  im  regierenben  <5a$e  2lu3gefagte  gefdneljt,    ».  Edimus. 

ut  vivamuB,  non  vivimns,  ut  edamus.  Pyladea  Orestem  se  esse  dixit,  ut  pro  illo 
necaretur.  Nolo  esse  laudator,  ne  videar  adalator.  —  $>er  begriff  ber  ftbftd)t  rotri» 
im  $muptfafec  oft  ^cmorgeljobcn  burd)  bic  bemonftratiuen  SluSbrürfe  idto,  ideirco,  propierta, 
co  con$ilio,  ca  mente,  co  animo,  ca  condicione  etc.,  j.  93.  Legum  ideirco  omnes  servi 
sumus,  ut  liberi  esse  posiimas.  —  hierher  gehört  eine  gro&e  3ab,l  unabhängige! 
(phrafenhafter)  ?lu3brüde,  mit  welchen  ber  SRebenbe  fein  Verhalten  ju  ber  bargefteaten  Sa*e 
be^eictjnet,  wie :  ut  ita  dicam  „fo  $u  fagen",  ut  lenusime  dicam  „gelinbe  gefagt",  ut  fr* 
vissimo  verbo  utar  „um  ben  ftärfften  ÄuSbrucf  $u  gebraudjen",  ut  vere  dicam  „um  bif 
SBafjrheit  ju  fagen",  ut  planius  dicam  „um  mid)  beutlidjer  aufyubrüden",  ut  breriUr  di- 
cam „um  mid)  futj  ju  faffen"  (  ut  paueu  complcctar,  ut  breri  praecidam,  ne  rim 
hngior)  u.  ä.  Cf.  aud)  466,  «nm. 

II.  in  finalen  (£rgänjung$fätjcn,  meiere  ba3  notroenbige  Objeft  befHmmter 
«erben  be§  ©treben«  unb  SBollenS  bilben  (beutfd)  „bafc"  ober^nfin. 
mit  „ju",  niemals  „bamit,  auf  ba&"),  h.  ®.  MiUtes  postaiant,  ut  (ob.  *tt  in 

aciem  dedacantnr.  Epaminondas  collegis  permisit ,  ut  omnem  causam  in  se  trans- 
ferrent. 

Ut  finale  ftefyt  bei  ben  «erben: 

a)  forgm*  curare,  consulere,  prospicerc,  viderc  unb  procidere  „jufeljen,  bafc" ;  catere 
„prforge  tragen,  oorherbefttmmen,  ba&";  —  ftvcbnt,  ftdj  aitftr engen,  fldj  fo* 

UtÜtKIl (tenderc),  contendere,  niti,  eniti,  laborare,  (studerc%  ineumbere),  dort 
operam  (feltener  in  umgefehrter  Stellung  operam  darc\  moliri,  id  agere  „bamit  um 
ge^en",  (id)  spectare  „im  «uge  haben",  cogitarc  „barauf  bebad)t  fein",  in  co  tUbo- 
rare  „barauf  hinarbeiten";  curac  mihi  est,  nihil  antiguius  habere  quam  „nicht* 
Angelegentlichere«  $u  thun  haben  alS"  (nur  Cic.  Fam.  11,  6,  1)  u.  ä.; 

b)  UlÜJt|rt)Cn:  optare  (feiten  exoptare,  unflaffifd)  cupere;  feiten  teilt  unb  malle,  nie 
nolle);  —  tttOQtttU '.  exspectare  u.  opperiri  (cf.  365,  Änm.  2);  —  Jjittfn.' 
orare,  exorare,  rogare,  precari,  implorare,  quaeso  (cf.  306,  8) ;  obtecrart  unb  ob- 
testari  „befd)U)ören" ;  —  forutW,  ÜCrlaili^Clt ."  petere,  postulare,  flagitare,  effltqi- 
tare}  feiten  exigere,  (unflaffifd)  poscerc,  expoBccre,  expetere,  requirere);  —  auf« 

tragen,  befehlen:  imperarc,  mandare,  praeeipere,  praeacribere,  edicere;  prat- 
dicere  „einfcljärfen";  denuntiare  „mit  «eftimmtheit  befehlen";  über  iubere  cf.  42ö. 
über  diecre  cf.  347;  -  beftimmeit,  bef^llefeen:  comtitucre,  decer- 


'  1"  • 

—  227  -  *v"  '  342. 

nere,  sibi  proponere  (feiten) :  sancire,  pacüci,  conrenireT  (vntitium  capere  (cf.  450, 

2) 

c)  ratett:  suadere,  persuadere,  auetorem  es««,  consilium  dare;  —  mnflljllCJt: 
nere,  admoncre,  commonere,  commonefacere,  hortari,  adhortari,  cohortari;  — 
antreiben:  impellere,  compellere  (feltener  perpellere),  incitare,  exciiare,  sollici- 
tare;  —  ^toittgCIt I  co9er*  (<*£  9lnm.  1),  subigere;  —  üCtWlJCIl :  movere,  commo- 
rere,  permoverc,  adducere,  inducerc; 

d)  C Vlnilbcn,  JUlaffett :  concedere,  permittere,  dare  (imHaffifc^  8 hier e,  feiten  paii,  cf. 
438,  8);  commütere  „c§  baljin  fommen  laffen,  öerfdntlben4' ; 

e)  machen,  tiemirtett:  fasere,  eff  icere,  perficere,  (conficere,  praestare);  impetrare 
(ab  aliquoj  unb  tenere  (bei  £imu$  aud)  obtinere)  „burd)fe$en" ;  —  tXTtityttl,  CT* 

langen:  as-equi.  consequi,  adiphei  (Cio.  Verr.  2,  61;  Mil.  34);  „fiegreid)  burdj 
fefren,  ftd)  erfämpfen"  expuynare,  (bei  JioiuS  aud)  evincere,  pervinetre,  feiten  rtn- 
eere);  „beitragen,  mitwirfen"  adiurare;  „mit  ®ewalt  ergingen"  extorquere  u.a. 

$nra.  1.  9Rand)e  oon  biefen  Serben  laffen  aud)  ben  Inf  ober  Acc.  c.  inf.  ju  unb  werben 
weiter  unten  an  ber  betreffenben  ©teile  befprodjen  werben.  $ier  mag  folgenbeS  bemerf t  fein : 
Pernittere  fter>t  nur  oercinaelt  mit  bem  3  n  f.  unb  $war  nur  bann,  wenn  e8  mit  einem  %a- 
tio  beä  perfönlfdjen  Objefte  oerbunben  ift,  93.  Iudicibns  coniecturam  facere  permitto 
(Cic.  Verr.  5,  22;  Nep.  Con.  4,  1;  Liv.  24,  16,  17;  25,  18,  2).  —  Concedere  ftef)t 
regelmäßig  mit  ut  (ne);  mit  bloßem  3nf.  faft  nur  bann,  wenn  es  einen  3>atio  be8  perfön= 
lidjen  CbjeftS  bei  fid)  bat,  unb  $war  gemö&nlid)  (cf.  jeboer)  Cic.  prov.  cons.  46)  nur  bei 
unperfönliajen  ^Saffiüformen,  j.  ©.  Nobis  distrahere  voces  non  conceditar  (=  licet), 
lnimicis  concessuin  est  vagart.  Cic.  Brut  42  u.  152 ;  Tusc.  2,  55 ;  4,  66 ;  5,  31  u.  5. 
Conredere  in  ber  Scbeutung  „$u  gute  galten,  t>erjeif)en"  ftnbet  fid)  aud)  mit  bem  3)at.  ehte« 
"^artieipö,  3.  99.  Philoctetae  concedendum  est  gerne»/»  „wenn  (ob.  baß)  ei"  feufjt" 
(Cic.  Tusc  2,  19;  off.  1,  71).  —  Sei  contendere  „fid)  bemühen,  fict)  anftrengen"  (un- 
flafjifd)  tendere  bei  iMoiuS)  ftet>t  ebenfowobj  ber  $nf.  (*.  S.  Caes.  b.  g.  5,  6,  3)  al3  aud) 
ut  unb  ne  fj,  S  1,  31,  2).  —  »ei  cogitere  „beabfidjtigen,  barauf  bebad)t  fein"  ift  ber 
3nf.  weit  gebräud)lid)er  als  ut  unb  ne.  —  Sei  velle  fteljt  feiten  (nod)  feltener  bei  malle, 
nie  bei  nolU)  ut  (unb  ne)  ftatt  be$  3nf.  ober  Acc.  c.  inf.,  jebod)  metft  nur,  wenn  velle 
bie  fiärfere  Sebeutung  „forbem,  »erlangen"  Ijat.  ©onft  cf.  426,.  —  Studiere  ganj  oereinjelt 
mit  ut,  regelmäßig  mit  $nf.  ober  Are.  c  inf.  —  Pati  in  ber  SRegel  mit  Acc.  c.  inf.  (cf. 
438,  8);  —  cogere  meift  mit  3nf. ;  mit  ut  gemÖf)nlid)  nur  bann,  wenn  e3  fein  yerfönlidje* 
Objeft  bei  fidi  Ijat.  —  Monere,  admonere,  h/trtari,  impellere.  suadere  u.  ä.  regelmäßig 
mit  ut;  ber  $nf.  ftefjt  nur  oerein^elt  unb  meift  nur  in  allgemeinen  6äfcen  otjne  p erf ön  = 
iidH'-5  Objeft  unb  mit  fad)Iid)em  ©ubjette,  j.  ©.  Ratio  ipsa  monet  amicitias 
comparare.  Alio  properare  tempus  monet  (cf.  438,  4).  —  9Zad)  poscere  (cf.  oben)  fteljt 
flaffifd)  (cf.  jebod)  Liv.  5,  28,  9)  fein  abhängiger  @afc.  —  Garere  nur  oulgär  c.  inf.  (Cic. 
Att.  3,  17,  3;  Sali.  lug.  64,  2);  —  facere  „bewürfen"  mit  Acc.  c.  inf.  nur  Cic.  Brut. 
142  (u.  ad  Q.  fr.  1,  3,  6). 

Snm.  2.  SMc  Serben  beS  ^Kadjenö  unb  bewirtend  laffen  aud)  ut  consecutivum  ju,  wenn 
ber  9?ebenfafc  nid)t  etwas  Grftrebte*  ober  Scabf idjtigte«,  fonbern  einfad)  ein  (5r- 
g  c  b  n  i  3  begeid)net,  3.  93.  Splendor  vester  facit,  ut  peccare  non  possitis.  Crassi  vir- 
tute  factum  est,  ut  fagitivi  transire  non  possent.  Consul  perfecit,  ne  quis  ober  ut 
nemo  transire  posset.  3ebod)  b,at  ber  l'ateiner  eine  SSorliebe  für  bie  finale  Sfuffaffung 
biefer  Serben.  Cf.  aud)  339,  Slmn.  5. 

III.  Ne  ftel)t: 

1)  in  negatioen  ginalfäfcen  =  „batnit  nic^t,  auf  bajj  nia^t,  um  nia^t 

JU",  S.  Gallinae  pennis  fovent  pullos,  ne  frigore  laedantur.  Nolo  esse  lau- 
dator,  ne  videar  adulator.  Cicero  id  Semper  egit,  ne  longius  abesset  ab  oculis 
civium.  Obsccro  te,  ne  quid  gravius  in  me  statuas.  MilÜades  hortatas  est  pon- 
tis  custodes,  ne  datam  a  fortuna  occasionem  liberaudae  Graeciae  dimitterent. 
Vos  adepti  estis,  ne  hominibus  uefariis  ludibrio  essetis. 

2)  nadj  ben  Serben:  üerl)üten,  jid)  tfittn:  carere>  friere,  procidere);  - 
unterlagen:  **terdicere;  —  &erf|taoern,  abjalten,  adretten,  miöer- 

ftreben,  ÖertOeißern:  imp&lire,  (prohibere,  cf.  359,  Knm.  3),  deterrere,  obsistere, 
resistere,  obstare,  off  icere,  repugnare,  (intercedere) ,  recusare  u.  ä.  =  „baft" 

16" 


343-344. 


—  228  — 


(cf.  359,  9tnm.  2),  j.  93.  Regulus  in  senatu  sententiam  ne  diceret,  recusavit  Hoc 
et  potuisti  prohibere,  ne  fieret,  et  debuisti.  Obstitisti  videlicet,  ne  ex  Italia  trans- 
ire  in  Siciliam  possent.  Cavendum  est,  ne  assentatoribus  patefaciamus  aares 

3)  nad)  ben  3lu3brütfen  ber  gurdjt  unb  SBeforgniS  =  „bajj*  (cf.  353  u.  354) 
9lnm.  3.  3n  91  b f  i  d)  1 1 fä&en  fann  nur  bann  ut  nun  oorfommcn,  wenn  non  ju  einem  e i n$ e  1  n « r 
Sorte  gehört,  j.  93.  Confer  te  ad  Manlium,  Catilina,  ut  a  me  non  eieetns  ad  alienos,  sed 
invitatus  ad  tuos  videare. —  3n  ftinalfäfren  (jeifet  ,.  b  a  f;  (bamit)  niemanb"  ne  qoi* 
(feiten  n«  quisquam,  cf.  277),  „baf?  feiner"  (Slbj.)  ne  qui  ober  ne  qais  (feiten  ne  uttu^ 
„bafe  nid)t«"  ne  quid  (feiten  ne  quiequam),  „baß  niemals"  ne  unquani,  „baß  «1*1 
irgenb  einmal"  ne  quando,  „bafj  nid)t  irgenbmo"  neeubi,  „ba&  nicht  irgend 
wober"  neennde.  —  Werfe:  ne  forte  „bamit  nidjt  oiellcidjt*  (cf  479). 
9lmu.  4.  „Unb  bamit  n.id)t"  ober  „unb  nidjt,  ober  niebt"  als  ftortfefcung  eineä 
9lbfid)tSfcu)e8  mit  ne  ober  wf  wirb  burd)  neve  ober  neu  auSgcbrüdt;  nicht  feiten  ftebt  bafür 
aud)  nec  ober  neque,  bei  (Sicero  aber  nur,  wenn  ut  (nid)t  ne)  oortjergeht  tj.  93.  Verr.  3. 
115;  de  or.  1,  19),  bei  Vioiuä  unb  anberen  oft  aud)  bei  oorangefyenbem  ne  (£.  2,  32, 
10;  3f  21,  6;  26,  42,  2;  40,  46,  4).  Cf.  aud)  337,  «nm.  1  u.  5?.  —  «udj  ne  —  et  ne, 
ne  —  et,  ne  —  ar,  ut  —  et  ne  finben  fid)  öercin$elt.  Cf.  aud)  353,  Sinnt.  1.  —  „S)ami! 
weber  —  nod)"  beiju  gewöhnlid)  ne  aat  —  aut.  $  93.  Enitar,  ne  aut  indastriam  meam 
aut  diligentiam  desideres.  55od)  finbet  fid)  aud)  u/  nere  —  neve,  j.  93.  Peto  a  te,  wt 
id  nere  in  hoc  reo  nere  in  aliis  reqoiraa  (Cic.  Farn.  1,  9,  19;  Att.  5,  21,  12).  Äucfc 
ne  neque  —  neque  (Caes.  b.  g.  7,  75,  1 ;  Cic.  div.  Caec.  73),  ne  nere  —  neve  i  Cic. 
legg.  2,  67),  ut  neque  —  neque  ift  flaffifd)  ($.  93.  Cic  Lael.  40;  Fin.  4,  9;  Fam.  1. 
9,  17;  9,  2,  3),  unb  ne  et  =  et  finbet  fid)  oercinjelt  (j.  93.  Cic.  Off.  1,  42),  wenn  benw 
gehoben  werben  fofl,  ba&  baS  ifafammentreffen  oon  beiben  (5injelt>eiten  jugleid)  $u  oerfjüten  fei 

343. 3n  jinalfafcen  fann  ftatt  ne  oerftärft  ut  ne  „bamit  (bag)  ja  niety"  flehen. 
3)iefc8  nf  ne  wirb  entweber  nidjt  getrennt  (befonberä  fjäufig  ut  ne  qui»,  ut  ne  quid  u.  cU 
ober  fo  getrennt,  bafj  ne  unmittelbar  oor  bem  Verbum  finitum  ftebt,  93.  Themistocles 
collegis  suis  praedixit,  ut  ne  prius  Lacedaemoniorum  legatos  dimitterent  quam  ipse 
esset  remissus.  Te  ulcisoar,  ut  ne  impune  nos  illuseris.  Operam  dat  Clodias,  ut  iudicia 
ne  fiant.  Quam  plurimis  de  rebus  ad  me  velim  scribas,  ut  prorsus  ne  quid  ignorem. 
Legem  Sestius  tribunus  tulit,  ut  lex  Aelia  et  Fufia  ne  valeret.  Adhibenda  est  dili- 
gentia, ut  ne  qnid  inconsiderate  agamus.  Iustitiae  primum  munus  est,  ut  ne  cai  qais 

noceat.  g]ie  finbet  ftd)  ut  ne  nad)  ben  SSerben  be§  £inbern§,  33ertneigern$ 

unb  SürdjtenS.   ($at)er  ftebt  bei  cavere  „fid)  tjüten"  nur  ne,  nie  ut  ne;  aber  bei 
rarere  „ftürforge  tragen,  bafj  nid)t"  ebenfowobl  ne  als  ut  ne,  j.       Cic.  Lael.  99: 
Liv.  34,  17,  8.  Cf.  aud)  339,  «um.  ö. 
344.  9cacb  ben  Serben  be$  SSollcitö  (vclle,  nolle,  malle,  befonberÄ  in  ben  formen  teJim,  rellem 
etc.  ,,id)  mödjte"),  (Erlauben*,  ftorDern*,  ©ltten$,  ßrmabnenä  ftebt  oftmals,  nadj  ben 
3mperatioen  fac,  cave  (unb  unflaffifd)  sine)  ftebt  regelmäßig  —  befonber«  gern  in  fur^n 
©äfreu  —  ber  bloftf  ÄOltjunftiÖ  o^nc  ut  (cf.  aber  349,  4),  $.  3).  Nolo  mihi  irascans 
Volo  ame.v  meam  constantiam   Vellern  fieri  po.v.se/,  nt  facta  infecta  red  de  rem  Nollem 
te  ad  Epicureos  inclinavtsst«.  Exercitus  lacrimis  Alexandram  deprecatur,  finem  tandem 
belli  facerel.  Albinus  Massivae  persuadet,  regnum  Nnmidiae  ab  senatu  peta/.  Malo  te 
.sapiens  hostis  metuaf  quam  stulti  cives  lauden/.  Deos  quaesumus,  consilia  toa  rei 
publicae  salutaria  sint.  Amicos  Ariobarzanis  hortatus  sum,  regis  sui  vitam  omni  cur» 
defenderenf.  Nuntia  publice  Patribus,  urbem  Romam  muniani  ac  praesidiis  firmen!. 
Moneo  te,  desinax  furere.  Rogo  tos,  auxilio  mihi  veniatis.  Sine  te  exorem.  Fac  cogite? 
(„bebenfebod)"),  in  quantacalaraitatesis.  Caesar  Labieno  mandat,  Beigas  in  ofticio  contin^"' 

9lnm.  3u,ÜCilc'1  folgt  auf  einen  Äomparatio  (bef.  PoHus.  prius,  citius  „eber  —  al*  bat") 
ftatt  quam  ut  (cf.  339,  2)  blofj  quam  c.  Com'.,  j.  99.  Zeno  perpessus  est  omnia  potius 
quam  conscios  indicaret.  Pausanias  epulabatur  luxuriosius  quam  qui  aderant  per- 
peti  jwssent.  Depugna  potius  quam  servias.  Morituros  se  afnrmabant  citius  quam 
in  alienos  mores  verterentor.  —  3n  Säßen  wie:  „3)ie  Solbaten  bulbetcn  lieber 
(ef)er)  alle«,  al«  bafe  fie  bie  93urg  übergeben  fjätten"  beadjte  folgenbe  Siegeln: 
e*  folgt  nad)  potius  (ober  prius,  citius)  quam:  1)  gewöb^nlid)  ber  bloße  kon\.,  3. 
Milites  omnia  potius  perpetiebantur  quam  arcem  tr&derent;  2)  in  @d^en,  bie  ben 
Acr.  c.  inf.  oerlangen,  fte^t  entweber  in  beiben  ©ä&en  ber  Are.  c  inf.  ober  (unflafftfo^  im 
g weiten  bliebe  ber  ftonj.  ohne  (feiten  mit)  ut,  93.  Milites  dicebant  omnia  potiva  tt 
perpe8niro«  esse  quam  arcem  tradtf uros  ober  quam  tut)  arcem  tr&derent;  8)  folgt  ein  3nf 
al«  Objeft  (nad)  wollen,  wünfdjen,  befdjlte&en  u.f.  w.),fofte$tmbdben6ätK«b<rblö§f 


-  229  —  345—347. 

3nf.,  A-  33.  Milites  omnia  potius  perpeti  quam  arcem  t rädere  statuerunt;  4)  fte$t  fm 
ftauptia&e  ber  %n\>.  ftul  (ober  ba3  (»erunbitium),  fo  fteljt  nad)  quam  entroeber  ber 
3nb.  gut.  (refp.  bad  ©erunbiuum)  ober  ber  $onj.  ^iräf.,  93.  Milites  omnia  ciltu* 
perpet ientur  quam  arcem  tradent  (ober  tradan/j.  Demigrandum  potius  aliquo  est 
quam  habiiandum  in  ea  urbe;  5)  irreale  33cbingungäfn&e  bleiben  unücränbert, 
tv  33.  Milites  ctiius  omnia  perpessi  essent  quam  arcem  tradidissent. 

S4o.  llnterfdbeibe  ut  non  dieam  (ut  plura  non  dicam)  „um  nfd)t  ju  reben  oon,  um  nkbt  $u  er« 
roabnen"  =  „um  $u  übergeben",  nt  omittam  (ftorm  ber  Praeteritio;  cf.  551,  17)  unb  ne  dicam 
„um  nid)t  $u  fagen"  =  »um  nid)t  einen  nod)  ftärferen  HuSbrucf  $u  gebrauchen":  Crudelis 
fuisti,  ne  dicam  sceleratus.  —  1)  Imprudentem,  ne  dicam  dementem  esse 
arbitror  eum,  qui  adversarii  consilia  sequattir.  2)  Nonne  Africa,ni  inno- 
centia,  ut  aha  non  dicam,  maxima  laude  digna  est?  3)  De  petitione  tua 
fac  bono  animo  sis;  nam  ut  de  mea  fide  officioque  non  dicam,  studia 
omnium,  qui  rem  publicam  salvam  volunt,  tibi  parata  esse  video. 

M>.  3roar  ftet>t  impf  rare  für  geroöbnlid)  mit  bem  $at.  ber  ^erfon  unb  folgenbem  ui  (»erneint  ne,  53. 
Caes.  b.  g.  1,  46,  2;  b.  c.  3,  89,  4),  33.  Dax  militi&u*  imperavit,  ut  poutem  facerent; 
Caesar  suis  imperavit,  ne  quod  omnino  telum  in  hostes  reicerent.  2lber  bei  Are.  r.  inf. 
ift  bann  tabclloS,  wenn  ber  Onfinttio  ein  paffibifd)er  ift,  53.  Dnx  imperavit  captivos 
occidi.  Pro  Serapionis  libro  tibi  praesenfrw  pecunia/w  boIv»  imperavi.  Nonne  hunr  in 
vincnla  dnei  imperabis?  So  aud)  bei  3)eponentien,  3.  33.  Labienas  quinque  cohortes 
magno  tumultu  profirisci  imperat.  Caes.  b.  g.  7,  60,  3;  b.  c.  3,  42,  2.  (Unflafftfd)  ftef)t 
aud)  ber  Acc.  c.  inf.  Art.,  3.  99.  Sali.  Cat.  16,  2;  lug.  47,  2.)  —  $n  ähnlicher  SBeife  ftef)t 
aud)  bei  postutore  ber  Acc.  c.  inf.  Passiri  ($.  33.  Cic.  Verr.  3,  138;  inv.  1,  53;  Quinct. 
56)  unb  eine*  $eponen3  (Cael.  7),  jebod)  aud)  ber  Acc.  c.  inf.  Artiri  (j.  33.  Caes.  b.  g.  4, 
16,  4.  Cic.  de  Or.  1,  101).  Analog  bei  txpetere  (Cic.  Q.  fr.  1,  1,  2;  Liv.  40,  10,  5). 
?lirm.  „SKir  roirb  befohlen"  Reifet  regelmäßig  wilii  imperatur,  ut  (ober  ne),  alfo  mit  un= 
perfünlicher  Äonftruftion.  ®ricd)ifchartig  fagt  Gicero  (Verr.  5,  68)  mit  perfön  lidjcr 
Äenftruftion  deduci  imperan/wr  (=  iubentur).  Cf.  aud)  Hör.  epist.  1.  5,  21. 

347.  Tt  (bejto.  ne)  ftefyt  nad)  ben  Verbis  dicendi  (namentlich  dicere,  scribere, 
mmtiare,  respondere),  wenn  md)t  angegeben  wirb,  ba§  jemanb  etroa§  tb,ut 
ober  bafc  etroaS  gefd)iel)t,  fonbem  bafj  jemanb  etroa§  timn  f oll  ober  ba§ 
etnm§  gefdjeljen  foll.  —  1)  Frater  mihi  scripsit,  ut  domum  redirem; 
patrew  subito  aegrotare  coepisse.  Themistocles  civibus  scripsit,  ut  ne 
prius  Lacedaemoniorum  legatos  dimitterent,  quam  ipse  esset  remissus. 
2)  Solo  frustra  conatus  est  Croeso  persuadere  neminem  ante  mortem 
beatum  esse  praedicanduw.  Themistocles  populo  persuasit,  ut  pecunia 
publica,  quae  ex  metallis  rediret,  classis  centum  navitim  aedificaretur. 
Unterfcheibe  perxuadeo,  ut  (ne)  „ich  uberrebe,  bafo  etmaS  (nidjt)  gcfdjefjenfoll"  uon  persua- 
iien  mit  Are.  c.  inf.  „ich  überzeuge,  bafc  ettoa§  ift  ober  gefebjeht",  3.  33.  Mihi  persuaderi 
nnnquam  potnit  animos,  cnm  excessissent  ex  corporibus,  emori.  (Ungetubbnlicbe  91b 
weidjungen  Cic.  Phil.  13,  35;  Verr.  5,  11  j  Nep.  Dion  3,  3.)  —  3)  Quis  tibi  dixit,  ut 

hunc  librum  describeres?  (Cf.  Cic.  Brat.  157,  Caec.  24;  Att.  11,  7,  2  u.  ö.). — 
4)  Facile  concedo  scientiaw  tuam  maiorem  esse  quam  meam.  Romani  con- 
cedere  noluerunt,  ut  Carthaginienses  suo  arbitrio  bella  gererent.  Sunt 

qiii  non  facile  se  errosse  concedant.  Concedere  mit  bem  Acc.  r.  inf.  „einräumen, 
angeben",  bafe  etroaS  ber  ftatt  ift;  mit  ut  „jutaffen,  erlauben",  ban  etroaö  gefchche.  beachte 
aud):  Contendere  mit  bem  Are.  c.  inf.  „ich  behaupte  (im  Streite),  bafe"  — ;  mit  ut  Jd)  bc= 
müfic  midi,  bafc",  5.  39.  Themistocles  apud  ephoros  contendit  falsa  eis  esse  delata.  Qni 
Stadium  currit,  contendere  debet,  ut  vincat.  Cogito  mit  Acc.  r.  inf.  „icb  benfe  baran,  baß 
tüoai  ber  Jan  ift";  mit  ui  ,,td)  faffe  in«  Äuge,  etroaS  ^u  thun",  33.  Plnrimi  horoines 
rebus  seenndis  mala  sibi  accidere  posse  non  cogitant  Legatus,  ui  exercitum  in- 
oolumem  in  castra  reduceret,  cogitabat.  Adducor  mit  Are  r.  inf.  „id)  laffe  mid)  bem 
Ölauben  bewegen,  bafe";  mit  ut  ,,td)  laffe  mid)  ba^u  beftimmen,  etwa«  ju  tbun",  3.  ©.  Iam 


348—349.  —  230  - 

addacor  hanr  quoque,  qaae  ie  procrearit,  esse  patriam  triam,  Non  possura  adduci.  m 
abs  te  nnllas  litteras  datas  esse  putem.  (3n  »errin^elten  SBeifpicIcn  frnbet  fid)  ftatt  b« 
oollftänbigen  VluSbrurfS  addacor,  ut  aliquid  esse  credam  fur^roeg  gefagt,  addacor,  at  »Ii 
quid  sil;  unb  analog  ftc^t  nicfjt  nur  nad)  dedurtus  tum  ad  eam  cogitationem,  fonbern  aud 
nad)  3teben*arteti  urie  in  hoc  opinione  sum,  in  illa  sententia  sutn,  haer  mta  est  sententu 
u.  a.  bisweilen  ein  9löpofiHon«fa&  mit  at,  j.  ».  Cic.  leg.  3,  33;  Tusc.  5,  119;  Att.  9,  11 
A.  1.)  —  5)  Epaminondas  capitis  accusatus  cives  monuit  Laeedaemonio: 
se  duce  ad  Leuctra  esse  fugatos.  Caesar  milites  admonuit,  ne  faman 
dignitatemque  imperatoris  sui  minui  aut  violari  paterentur.  Moneo  t< 
homini  praeter  peccatum  et  delictum  aecidere  nihil  posse,  quod  terribile 

sit  aut  extime8cendum.  Monere,  admonere  mit  Are.  c.  inf.  „baran  erinnern,  bafe  etipc>: 
ift  ober  mar";  mit  ut  „ermahnen,  aufforbern,  ettoaS  ju  tljun";  mit  ne  „jemanben  »amen 
cUoaS  ju  trmn",  j.  3?.  Illud  te  monemas  artew  sine  assiduitate  dicendi  non  multuir 
iuvare.  Te  admoneo,  ut  cotidie  meditere  resistendum  esce  iracundiae.  Alexander  suos 
monuit,  ne  multitudine  hostiura  moverentur.  —   6)  Pythia   Atheniensibus  re- 

spondit,  ut   moenibu8   ligneis   sese   defenderent.    7)  In  lege  Valeria 

scriptum  est,  ut  bona  eorum,  qui  proscripti  sint,  veneant.  8)  Caesar  ad 

Lingones  litteras  misit,  ne  Helvetios  frumento  neve  alia  re  iuvarent 

Cf.  aud):  Philosophia  nos  doruit,  ut  nosmet  ipsos  nosceremus.  9)  Antonius  suamami 

Attico  scrip8it,  ne  timeret,  sed  quam  primum  ad  se  veniret. 

348.  Auetor  sum  (alicui)  „id)  rate  (jemanbem)  baju,  mad)C  ben  $orfd)lag,  bin  bie  Seranlapng, 
ba&  etwa«  gefd)ie&t"  ftc^t  mit  ut;  aber  in  ber  ©ebeutung  „id)  beridjte,  behaupte"  ftc^t  c§  mrl 
bem  Act.  e.  inf.,  ^.  Male  pugnatum  esse  in  Algido  multi  auetores  sunt,  Auetor  tibi 
fui,  ut  Romain  proficiscerere  neve  doroi  mancres.  (rTuffallenbc  ?Ibtoeid)ung  Cic.  Att  9. 
10,  5).  —  1)  Cum  Qraeei  impetum  Troianorum  aegre  sustinerent,  Nestor 
fuit  auetor,  ut  opem  implorarent  Achillis,  qiü  unus  ipsis  laborantibus 
praesidium  ac  salutem  posset  ferre.  2)  Catilinam  nec  sumptui  nec  operae 
pepercisse,  ut  omnes  adulescentes,  qui  sceleribus,  inopia,  conscientia  exa- 
gitarentur,  sibi  obstringeret,  Sallustius  auetor  est.  3)  Thucj'dides  osso 
Themistoclis  clam  in  Attica  ab  amicis  sepulta  esse  auetor  est.  4)  Dio 
auetor  Dionysio  fuit,  ut  Platonem  Atheniensem  arcesseret,  euius  con- 
silio  atque  opera  in  administranda  re  publica  uteretur. 

349.  1)  Facere,  ut  ftefyt  (t)&uftg  mit  jutretenbem  libenter,  laetus,  invitus)  in  ter 
SEBeife  einer  llmfdjreibung  in  bem  Sinne  Mid)  laffe  midj  Ijerbei,  id)  laff* 
mtd)  barauf  ein,  id)  oerftefje  mtd)  baju",  befonberS  faciendum  jndo 
„id)  fyalte  eS  für  erforberlid),  betraute  e£  als  meine  *tßflic^tw  (Cf.  341).  (Tamm 

mufj  facere  mit  quod  fonfrruiert  roerben,  roenn  c$  mit  einer  foldjen  aboerbialen  BefHiUHiBJ 
twrbunben  ift,  meldje  ein  Urteil  (Sob  ober  Säbel)  enthält,  j.  SB.  Bene  facis,  quod  me  adin- 

vas;  cf.  369,  a, ß.)  -  2)  Facere  „ben  Sali  fefcen,  annehmen"  (  =  fingere), 

bef.  beliebt  in  ben  formen  fac  unb  faciauius,  fiel)t  mit  bem  Acc.  c.  inf.  (Selten  regiert 
e3  ben  Acc.  c.  inf.  in  ber  23ebcutung  „f»d)  (teilen,  aI8  ob":  Cic.  epist.  15,  18,  1.)  - 
3)  Facio  mit  Partie,  praes.  act.  ober  Inf.  praes.  pass.  ($.      Cic.  nat.  d.  3,  41;  Brut 
142)  „id)  (äff e  (in  einem  ©cf)rift=  ober  Süfjnenfiücfe)  einen  ttwa§  tkun 
ober  etroaS  an  einem  gefdjefjen,  füljre  ein,  (teile  bar"  (=  fingere, 

inducere).  (ÄuenaljinSroeife  fteljt  facere  in  biefer  ©cbeutung  mit  bem  Inf.  praes.  ort,  j-  * 
Cic.  Tusc.  4,  35;  5,  115;  mit  bem  3nf.  v^erf.  «ft.  Cic.  Verr.  II,  1,  100.)  —  4)  Faf 

(facito)  c.  Coni.,  nic^t  feiten  (bef.  in  ©riefen)  aud)  mit  at,  ift  eine  nodjbröali^ 

Umft^reibung  be§  3mperatio§:  Fac  (ut)  cogite*  „bebenfe  bodj"  (cf.  336,  «mn.  2)-  - 

5)  Efficio,  nt  H\$  beroirfe,  bringe  e3  baljin,  bag".  —  6)  Hiieert^ 


—  231  — 


350—352. 


■t  ob.  mit  Aee.  c.  inf.  „barau§  folgt,  bafj"  (cf.  839,  ftnm.  4).  Efficio  mit  Acc. 
r.  inf.  ober  ut  „id)  beroeife,  folgere". 
öO.  1)  Censere  fyat  in  ber  SBebeutung  „glauben,  ber  2lnfid)t  fein"  bei  2Iu3* 
fage  einer  ifwtfadje  ben  Acc.  c.  inf.  nadfj  ft<$.  —  2)  unb  3)  Censere  bebeutet 
meiftenS  „ber  2lnftd)t  fein,  bafe  etroa§  gefdjef)en  muffe".  2)iefe8  müffen  wirb 
im  Sftio  burd)  ut  *  Coni.,  im  *ßaffio  burd)  ben  Acc.  e.  inf.  gernndivi  (feiten 
burtp  ut,  i. ».  Cic.  Cat,  3,  14)  bejeidmet.  Censere  lägt  ftdj  alSbann  oft  überfein 
bura)  „beantragen,  bafür  ftimmen,  raten,  oerorbnen". 

Sinnt.  3un>eiIen»  namentlich  bei  ironifeper  Spredjroeife,  fiept  ccnnere  mit  blofeem  Äonj.  (cf. 
344),  $3.  Quid  sis  acturus,  medit/rr«  censeo  „bu  follteft  bid),  benfe  id),  befinnen".  — 
$et  censere  „befdjliefeen,  für  etwa§  ftimmen"  b/tt  i'ioiu«  auep  bic  fionitruftion  mit  Acc.  c. 
inf.  praes.,  $.  59.  Bona  reddi  omnes  censuernnt.  (Selten  fo  auep  Cicero,  j.  S3.  legg.  2, 
26;  or.  115.) 

161.1)  Statuere  „ber  Meinung  fein"  unb  decernere  „erfennen,  urteilen, 
bafj  ehoa§  ber  $Jafl  ift",  ftefjen  al$  Verba  sentiendi  mit  bem  Acc.  c,  inf.  — 
2)  unb  3)  Statuere,  constituere  unb  decernere  flehen  in  ber  Sßebeutung  „  b  e  ■ 
fdjliefcen"  mit  bem  einfadjen  3nfin.,tt)enn  baSfetbe  ©ubjeft  bleibt;  aber 
mit  nt  (ob.  ne),  wenn  ber  abhängige  6at}  ein  neues  ©ubjeft  I)at.  4)  Sie 
fönnen  in  ber  23ebeutung  „befdjlte&en"  aU  Objeft  aud)  einen  Acc.  c  int. 
gernndivi  bei  ftä^  tjaben,  rooburd)  ber  Segriff  be$  ©oHenS  ober  9Wflffen3  be* 
fonberS  ffarf  Ijeroorgeljoben  wirb. 

Snm.  1.  9lud?  wenn  baSfelbe  ©ubjeft  bleibt,  paben  biefe  brei  Serben  zuweilen  «/  bei  fiep, 
33.  Athenienses  statnerant,  nt  libertatem  Gtaeciae  (  lasse  defenderotf,  (wofür  aud) 
einfad)  defendere  fiepen  fonnte).  Constitueram,  ut  in  Arpinati  va&nerem. 

Slnm.  2.  Slud)  bei  animum  inducere  —  (fiioiuS  Jagt  ftetS,  (Sicero  nur  Sull.  83  in  animum 
inducere)  —  „fiep  ju  ctmaS  entfcplie&en,  ed  über  fidi  rjewinnen"  ftet)t  ebenfowopl  ber  ehu 
faepe  3nfin.  al«  (feltener)  ut  (ober  ne).  —  Wuf  (mihi)  placet  „(id))  befcplicfee"  folgt  balb 
ber  einfache  3nf  in.,  balb  (öfter)  ut  (ne)  ober  ein  Acc.  c.  inf.  (namentlich,  mit  Inf.  Patsivi) ; 
cbenfo  ift  e«  bei  plan  tum  est. 

352.  1)  Cum  in  eo  iam  esset,  ut  Poeni  totum  Minucii  exercitum  delerent, 
Fabins  laborantibus  auxilio  venit;  nam  tantum  aberat,  ut  ea  occasione 
Minucii  ulciscendi  uteretur,  enixe  operam  dedit  (=  ut  enixe  operam 
daret),  ut  hostibus  victoriam  paene  partam  extorqueret.  2)  Thebis  lex 
erat,  ut,  qui  imperium  diutius  retinuisset,  quam  populus  constituisset, 
supplicio  afficeretur.  3)  Zopyrus  a  Dareo  petivit,  ut  sibi  liceret  pro 
transfuga  in  hostium  castra  se  conferre.  4)  Alcibiades,  qui  divitiis  no- 
bilitateque  generis  superbiebat,  cum  Socrates  ei  persuasisset  nihil  in- 
terna inter  nobilitatem  Alcibiadis  et  humilitatem  cuiuslibet  baiuli,  af- 
flictatus  rogavit,  ut  ille  viam  virtutis  sibi  monstraret.  5)  Troiani,  tau- 
tum  aberat,  ut  vaticinia  Cassandrae  respicerent,  ut  virginem  furere  pu- 
tarent.  6)  Qnoniam,  quae  causae  fuerint  belli  Peloponnesiaci,  satis  do- 
cuißse  videor,  restat,  ut  exponam,  qui  socii  viresque  et  Atheniensibus 
et  Lacedaemoniis  fuerint.  7)  Agesilaus  noctu  de  coniuratione  facta  edo- 
ctus  legem  illam  non  dubitavit  tollere,  qua  cavebatur,  ne  quis  iudicta 
causa  supplicio  afficeretur.  8)  Otho  a  militibus  frustra  obsecratus  est, 
ne  Vitellio  cederet  neve  bello  desisteret.  9)  Caesar  milites  cohortatus 
est,  ut  pristinae  (suae)  virtutis  memoriam  retinerent  neve  (ob.  neque) 
animis  perturbarentur.  10)  Cum  Hasdrubale,  qui  id  agebat,  ut  rem 
publicam  non  bello  aut  armis,  sed  persuadendo  et  dementia  augeret, 
Romani  foedus  renovaverunt,  ut  finis  utriusque  imperii  esset  Hiberus 

Digitized  by  Goögle 


353—364.  —  232  - 

neve  (ob.  neque)  Saguntum  bello  peteretur.  11)  Validissimae  Germano 
mm  gentes  a  Romanis  adeo  non  snbactae  sunt,  ut  ipsae  potentissimuu 
eorum  imperium  perpetuis  incursionibus  vexarent  atque  domination 
eorum  finem  facerent.  12)  Fabius  ex  provincia  collegio  augaram  scripsit 
ne  dubitarent,  quin  a  se  tabernaculum  vitio  esset  capttim;  sequi  (ob 
ex  eo  effici),  ut  constdes  vitio  creati  essent,  nec  quidquam  relinqui  nis 
ut  muniis  deponerent 

353.  Üftad)  ben  2tu8brücfen  bcr  Irurdjt  unb  ©eforgntö,  roie  timere,  metuere,  vereri 

timor  {metus,  cura}  perictdum)  est,  metus  mihi  incidit,  cura  mihi  incedit 

anxius  (sollicitus)  tum,  in  metu  sum  u.  ä.  etttfpric^t  ne  bem  beutfcfjen  „bafe" 

ne  non  Ober  Ut  bem  beutfcfjen  „&afe  ntdjt",  $.  ».  Timeham,  ne  erenirent  ea,  qua« 
accideruni.  Etiam  illud  rerendum  est,  ne  brevi  tempore  fames  in  urbe  sit.  Pavor  et- 
perat  milites,  ne  mortiferum  esset  vulnus  Scipionis.  Adnlatores,  si  quem  laudant,  re 
reri  se  dicunt,  tä  illius  facta  verbis  consequi  possint.  Omnes  labores  te  excipere  Vi- 
deo; timeo,  ut  sustineas.  Periculum  est,  ne  exercitam  firmum  habere  non  possim.  Es 
epistnla  tua  cognovi  te  rereri,  ne  snperiores  litterae  mihi  redditae  non  sint.  (Unter 
fdjeibe:  timeo,  ne  gut*  veniat  „beiß  jemanb  fornmt"  unb  timeo,  ne  nemo  veniat  „bafe  nie-. 

monb  fomtnr).  —  Slber  in  0roet  Sailen  barf  man  nur  ne  non  (nic^t  tä)  neb, 
men,  nämlia):  a)  wenn  ba$  $erbum  be8  güra)ten§  oerneint  ift,  j.  ©.  Nbnve- 

reor,  ne  tua  virtus  opinioni  hominum  non  respondeat;  <  Aufnahmen  feiten,     SB.  Cic. 

Phil.  5,  48;  cf.  aud)  Quinct.  78;  Somn.  56);  b)  wenn  ba3  nidjt  be§  abhängigen 
©afceS  nur  ju  einem  ©orte,  niajt  jum  ganjen  Safce  gehört  Veremur,ne 

non  utilitatibus,  sed  propriae  laudi  serviisse  videamur.  —  1)  Non  metuimus,  ne 
non  (nid)t  ut)  mox  diseipulis  superioris  classis  adscribamar.  2)  Noli  ti- 
mere, ne  filius  tuus  non  oonvalescat.  3)  Metuo,  ne  non  libenter,  seH 
coactus  pareas.  4)  Numquid  veremini,  ne  non  publicis,  sed  privatis 
rationibus  serviam  ?  5)  Periculum  est,  ne  hostes  tirbem  oppnguare  per- 
severent  neve  (ob.  et  cf.  9lnm.  1)  cives  ad  pugnam  viribus  impares  sint. 
6)  Caesar,  quamquam  timendum  non  iam  erat,  ne  Ambiorix  plus  damni 
sibi  inferret  (cf.  354),  tarnen  Eburonum  agros  depopulari  (cf.  355)  veritus 
non  est,  ne  cives  suos  impune  trucidavisse  viderentur. 

Wnm.  1.  „3th  fürchte,  baß... unb  (baß)"  her&t  feiten  vereor  (timeo,  metuo),  ae — 

neve  ober  neu  (cf.  342,  9lnm.  4),  meift  ne  —  nec  ober  et  ober  aut  (et  ne,  auf  ne). 
9lnm.  2.  9luf  bie  Sluabrücfe  vide  (ober  quaeso,  ridewt),  videte,  videamus,  vidondum  est 
folgt  öfter«  ein  abhängiger  @aö  in  berfelhen  gönn  wie  nach,  ben  Verbis  timendi,  fo  bot; 
vide  ne,  ride  ut  (ober  ne  non)  in  bem  (Sinne  üon  vereor  ne,  rereor  ut  (ober  ne  non< 
ftebt.  Oebod)  ift  biefe  ÄuSbrucfSmeife  $u  einer  fronncl  ber  Urbanität  geworben,  welche,  mii 
ne,  ben  6inn  oon  „üielleid)  t,  bod)  wof)l",  mit  «/ober  ne  non  ben  8inn  „oiellcidif 
nicht,  bod)  tooh,!  nid)t"  hat;  alfo:  Vide,  ne  hoc  verum  sit  „bieä  ift  bod)  nwhl  am 
Gnbe)  wahr"  =  vereor,  ne  hoc  verum  sit;  bagegen  ritte,  ne  hoc  non  sit  verum  „bie* 
ift  bod)  wohl  (am  Gnbe)  nicht  wahr,  bürfte  fd)werlid)  wahr  fein"  =  vereor,  ne  hoc  non 
sit  verum.  Cf.  Vide,  ne  superbi  sit  aspernari  Caesaris  liberalitatem.  Credere  om- 
nia  vide,  ne  non  sit  necesse.  Si  ita  est,  rvle,  ne  facinus  facias,  cum  mori  suadeas. 
Cf.  Cic.  Tusc.  1,  83;  2,  43;  3,  13;  4,  50;  5,  45;  div.  2,  31;  Cluent.  97;  ad  fam.  14. 
14,  1;  4,  9,  4;  Att.  7,  14,  4.  —  6tatt  videre  wirb  ganj  in  berfelben  Seife  bisweilen  auch 
cogitare  gebraucht,  £.  JB.  Cogitandum  est,  ne  ista  tua  via  tutior  tum  sit. 

354.  9lein;  benn  nadj  ben  33erben  be§  gürdjtenS  fte^t  nid)t  ber  Honj.  ^ut.,  fon 

bem  bafür  ber  $0Uj.  ^räf.  (refp.  3m|>erf.);  alfo:  Timeo,  ne  nos  non  benigne  n- 
eipiaf  „aufnehmen  wirb". 

«nm.  1.  2)er  ©runb  biefe«  @ehraud)«  liegt  barin,  bafe  ber  Satemcr  bie  Verba  iiniavü  ol* 
Verba  optandi  auffaßt :  „3°^  fünfte,  ba^  er  entflieht"  =  „ich  wönfdje,  bafe  er  nicht  enl; 
flicht"  timeo,  ne  effugiat;  ,,3d)  fürchte,  ba^  er  nic^t  entflieht"  =  „ich  wiinfehe,  baR  er  ent- 
fliegt" timeo,  ut  effugiat.  JLMc  nun  im  5?eutfcfaen  nac^  bem  Skrbum  wüufdjen  fein  Juwi 


—  233  — 


355—357. 


flehen  fenn,  fo  tft  biefed  aud)  im  i'ateiniidjen  nad)  ben  Serben  türenten  nic^t  gefiattet. 
Cf.  328,  b,  8.  ^SluSnaljmcn  nur  feiten  unb  jroar  faft  nur  bann,  wenn  entioeber  bie  $0* 
fünft  im  ©egenfafc  ju  ber  (Megemuart,  refp.  Vergangenheit  fteljt,  18.  Non  timeo,  ne  frater 
tuus  istnd  aut  dixerit  aut  dir  tum*  ober  wenn  ber  Coni.  Pracs.,  reip.  Tmperf.  nidit 
mit  t>oQer  Älartjeit  auf  bie  3"funft  belogen  toerben  »üiirbe.  Cic.  Verr.  5,  163;  parad.  18; 
fam.  11,  28,  8;  11,  21,  4;  Marc.  26:  l'ide,  ne  =  vereor,  ne  tua  divina  virtns  ad- 
mirationi8  plus  sit  habitura  quam  gloriae.  [dagegen  ftefyt  in  beut  non  einem  93crbum 
beä  ftiircbtenS  abhängigen  inbirehen  Sragefafic  gemöljnlid)  nidjt  ber  cinfadje  Äouj. 
^raf.  unb  3mperf.,  33.  Timeo,  quomodo  hoc  aeeipia*,  fonbern  ber  Klarheit  tuegen 
meift  ber  tfonj.  $ut.,  Cic.  Brut.  22;  Att.  3,  24,  l;  2,  20,  5;  Sest.  134  u.  ü.j 
$nm.  2.  fiJic  nad)  ben  Verbis  timendi  ftebt  aud)  nad)  exspf  etare  in  einem  inbir.  frragefafre 
ber  Äonj.  $räf.  unb  3 m  P e  r  f«.  fcltcn  b«r  Coniug.  periphr.  (Cic.  Verr.  3,  167;  2,  127; 
5.  161 ;  Flacc.  51  u.  ö.,  cf.  365,  9tnm.  2),  ä-  5b.  Exspectamus,  quid  a  tribunis  militum 
praeeipia/ur.  Dux  exspectabat,  quid  hostes  conailii  capcroif.  ßbenfo  nad)  in  du- 
rrimine  sum  „gefpannt  fein",  miror  „id)  begreife  nid)t  rcdjt"  unb  befonberä  exsperto,  quam 
mox  (ober  quam  cito)  „id)  bin  neugierig,  id)  rcifJ  bod)  fcfjen,  wie  lange  e3  bauern  n>rrb, 
bid",  3?.  Miror,  quo  id  evada/  „roie  ba3  enbigen  rot r b  ober  foll".  Exspecto,  quam 
mox  Chacrea  bac  oratione  utatur.  Exspectas,  quam  mox  ego  Manilium  dicam  or- 
dine  esse  senatorem.  Exspectabant,  quam  mox  consulibus  creandis  comitia  elice- 
rentur.  Liv.  3,  37,  5;  34,  11,  4;  Cic.  de  inv.  2,  85;  Rose.  com.  1  u.  44. 

&n.2Benrt  f»e  bie  Sebeutung  fjaben  „fid)  freuen,  Scbenfen  tragen,  nid)t 
mögen",  befonberS  vereri  {vereewndari),  f eltener  timere,  $.39.  Vereor  te  laudare. 

praesentem.  Vos  Allobrogum  testimoniis  non  credere  timetis?  Consules  plebem  ar- 
mare  timebant.  Caesar  timebat  tantae  magnitudinis  flumini  exercitum  obicere.  — 
Metuere  toirb  in  biefer  33ebeutung  nid)t  Don  Gicero  unb  Gäfar,  aber  uon  sViiuuo  unb  Cornif. 
4,  25  mit  bem  3nf.  uerbunben.  —  (*an$  uereinjclt  ftefyt  carere  „fich  f)üten,  fid)  in  ad)t  nef)= 
raen"  mit  $nf.  (Sali.  lug.  64,  2;  Cic.  Att.  3,  17,  3). 

Quo  „bamit  baburd)"  (=«/  eo)  ober  (uor  einem  Komparativ)  „bamit  befto,  bamit 
um  fo"  regiert  ben  Äonf.,  J.  55.  In  funeribus  Atheniensium  sublata  erat  celebritas  vi- 
rorum  ac  mnlierum,  quo  lamentatio  minuerefur.  Ager  non  serael  aratur,  sed  novatnr 
et  iteratur,  quo  meliores  fetus  possit  edere.  (>uo  „bamit  befto"  ftetjt  in  ber  JHegel 
unmittelbar  oor  bem  zugehörigen  Äomparatto.  —  1)  Caro  assatur  vel  coquitur, 

quo  f&ci\ius  concoqua/tir  iucundiusqne  supiat.  2)  Lex  oportet  brevis  sit, 
quo  faciltus  ab  omni  Im. s  i&neatur.  3)  Phraates,  Parthonim  rex,  filios  ob- 
sidum  loco  Bomam  misit,  quo  tut/o;  domi  ab  insidiis  eoruni  esset. 
4)  Gustavus  Adolphus  eqnitatum,  quo  expeditior  ad  omnes  motus  et 
celerior  esset,  in  minores  turmas  dividebat.  5)  Boni  parentes  nihil  anti- 
quius  habent,  quam  ut  liberornm  animos  honesti  studio  imbuant  atque 
bonis  artibns  litterisque  erudiendos  eurent,  quo  in  futurum  etiam  post 
mortem  parentum  commodis  eorum  consulaher. 
S57.  $ie  Äonjunftton  qain  (entftanben  auS  qui-ne  „in  ber  9lrt,  bog  nicf)t")  fteljt 
nur  bann,  roenn  ber  regterenbe  oerneint  tft  ober  nernetnenben  ©inn 
|at,  unb  jroar: 

1)  für  ben  9]onunatiu  qui  non,  qnod  non,  ineun  ba§  Subjeft  besi  regieren^ 

ben  @a^e§  uemeint  ijt,  3.  <B.  Nemo  est,  quin  sciat  „e*  giebt  niemanben,  ber  nid)t 
löiiftte"  (=  „jeber  weife").  Nemo  fere  est,  quin  acutins  vitia  in  altero  quam  iu  se 
ipso  videat.  Quis  est,  quin  cernat,  quanta  vis  sit  in  sensibus?  Nihil  est,  quin  in- 
tereat.  Nihil  tarn  difficile  est,  quin  quaerendo  investigari  possit. 
?lnm.  Quin  für  baS  5«mininum  quae  non  tft  feiten,  fommt  aber  vior,  ^.  93.  Nnlla  civitas  fuit, 
quin  partem  senatus  Cordubam  mitteret  (Caes.  b.  c.  2,  19.  Cf.  bagegen  Cic.  off.  2. 
16:  Nulla  tarn  detestabilis  pestis  est,  quae  non  homini  ab  homine  nascatur).  Vlud) 
für  bie  Casus  obliqui  bon  qui  fommt  quin  nur  au3nal)m3roeifc  uor  unb  ift  nid)t  fo  y.i  gc- 
braumen,  vielmehr  ift  ju  fagen  cuius  non,  cui  non,  quem  non  etc.:  Nulla  gens  tarn 
fera  est,  cuim  mentem  non  imbuerit  deorum  opinio.  Cum  nullo  unquam  congres- 
8us  sum,  quem  non  vicerim.  Nemo  tarn  humilis  erat,  cui  non  aditus  ad  Ciroonem 
pateret.  Nihil  tarn  sanetum  est,  qiwd  non  aliqnando  violet  audacia. 


—  284  — 

2)  für  nt  non  „bafc  nicrjt,  o^ne  bafj",  wenn  ba§  ^räbifat  be§  #aupt. 

fattfS  üCrtieiltt  ift,  j.  *».  Nunqnam  accedo,  quin  ab*  te  abeam  doctior.  Nihil 
unqnam  vobis  praeccpi,  rnilites,  quin  primus  me  pcricalis  obiecerim.  Hortensia 
nullnm  paticbutur  ease  diera,  quin  aut  in  foro  diceret  aot  meditaretur  extra  forum 
Nnmqnam  tarn  male  est  Siculis,  quin  aliquid  facete  dicant 
9fnm.  $nft  quin  hier  nicfit  =  qui  non,  fonbern  =•  ut  non  $u  foffen  ift,  ben>«ifen  ftäHe,  ir 
wcldicn  is  hinzugefügt  ift,  5B.  Cum  nullo  arma  contuli,  yn in  it  mihi  snccubnerit 
rieanthe8  negat  ullum  cibura  esse  tarn  gravem,  quin  in  die  et  nocte  concoquatur 
Nihil  est,  qnod  sensnm  habeat,  quin  id  intereat. 

3)  für  ba$  beurfety  „bafj*  ober  beit  3nfinttio  mit  „su"  nad)  ben  nega= 
tiuen  tobrüdfcn: 

a)  non  dobito,  non  est  dabiura,  qais  dabitat?  nom  qnis  dabitat  ?  u.  5.; 

b)  non  mnltam  abest,  non  procul  (ober  non  lon&e)  abest,  nihil,  paulum  abest  ji 

fehlt  nicht  oiel  (nicht«)  Daran,  baft"; 

c)  nihil  praetermitto,  nihil  intermitto  „ich.  unterlnfje  nicht*-; 

d)  temporäre  (mihi)  non  possum,  vix  me  contineo,  non  (ob.  aegre)  abstineo,  tenerf 
me  non  possam,  retineri  vix  possam; 

e)  facere  non  possum,  qnin  „ich  fann  n t cf) t  nun  in",  fleri  non  potest,  qnin  *c$  r fr 
nicht  anber*  möglich,  alfl  bafc*.  Cf.  Non  dubitari  debet,  quin  fuerint  ante 
Homerum  poetae.  Qnis  nnqnam  dubitavit,  quin  in  re  publica  nostra  primas 
eloquentia  tenuerit  Semper,  secundas  iuris  scientia?  Quid  dubitamus  (=  non 
dubitamns),  quin  dolor  sit  maximns?  Potestis  dubitare,  quin  Romani  iam  ad 
nos  trucidandos  coneurrant  ?  (Cf.  Cic.  Plane.  39  u.  53;  Sest.  62;  Tusc  1.  92; 
Verr.  1,  71;  Verr.  2,  109;  Phil.  13,  22).  Prorsus  nihil  abest,  quin  ego  sini  miser- 
rimus.  Haud  multura  afuit,  quin  Ismenias  ab  exsulibus  interficeretux.  Ego  nihil 
praeterroisi,  quin  Pompeinm  a  Caesaris  coniunetione  avocarera.  Remi  ne  Suessi- 
ones  quidem  deterrere  potuerant,  quin  cum  Belgis  consentirent.  Höstes  aegre 
abstinent,  quin  castra  oppugnent.  Teneri  non  potni,  quin  tibi  apertius  illad  idem 
bis  litteris  declararem.  Neque  sibi  Germanos  temperaturos  existimabat,  quin  in 
Italiam  contenderent. 

Slnm.  1.  SBichtig  ift  ber  llnterfchieb  jwtfrfjcn  facere  non  possum.  nt  „c8  ift  unmöglich 
bar»  id)M  unb  facere  non  possam,  qain  (=  ut  non)  „eS  ift  notroenbig,  bafe 
id)  fann  nidjt  anbere,  al«  bafc".  Fieri  non  jotest,  nt  „ee  ift  unmöglich, 
fieri  non  potest,  quin  (=  ui  non)  „eS  ift  notmenbig,  ba&;  cd  fann  nicht  anber* 
fommen,  al*  baft".  Cf.  Facere  non  possum,  ut.  verbis  tnis  fidem  habeam.  Fieri 
non  potest,  ut  eum  in  provincia  tua  non  cognoris.  Facere  non  potui,  quin  tibi  sen- 
tentiam  declararem  meam.  Fieri  nullo  modo  poterat,  quin  Cleomeni  parceretar. 
Slnm.  2.  €nnon»m  mit  facere  non  postum,  quin  ift  non  possam  non  r.  inf.,  b-  ®; 
mortem  in  malis  ponit,  non  potest  eam  non  timere.  Ad  Caesarem  non  potui  non 
litteras  dare.  Timm  consilium  nemo  potest  non  maxime  laudare.   Hoo  non  potat 
mihi  non  summe  esse  iueundnm. 
9lnm.  3.  Dnbitare  „SJebenfen  tragen,  Sfnftanb  nehmen"  wirb  (in  negatioen  €ä$en  ge- 
wöhnlich, in  öofitioen  feiten,  cf.  jebod)  Cic.  de  nat.  d.  1,  113;  Sali.  Cat.  15,  2i  mit  bem 
nfin.  öerbunben  (j.      Fulvius  non  dubitavit  Marlis  raanubias  Musis  conseewf 
uis  ho  in  is  dubitet  pro  patria  mortem  oppetenr,  si  ei  sit  profuturus?);  bod)  finbet 
fid)  in  biefem  ftafle  nach  non  dubitare  bi$n»cilen  auch  quin,  befonberö  roenn  dubitare  in 
Maffia  fteht,  unb  nach  noli  dubitare  unb  dubitandum  non  est,     33.  Vos  non  dabiUü*. 
quin  vectigalia  vestra  vendatis.  Nolite  dnbitare,  quin  huic  servo  credatis  omnia. 
Domitius  sibi  dnbitandum  non  pntavit,  quin  proelio  decertaret  (Caes.  b.  c  3,  37. 
2;  b.  g.  2,  2,  5;  Cic.  Pomp  49  u.  68;  Mil.  63.  Cf.  bageßen  Cic.  Ligar.  37;  Man.  1?: 
leg.  agr.  2,  16).  —  Steht  dubitare  ob.  dubium  esse  in  ber  ^ebeutung  „jtDeifeln"  oW 
Negation,  fo  fann  c8  nicht  quin  nach,  fid)  f>aben,  fonbern  entroeber  eine  tnbirefte  $op»elrrßiF 
mit  utrum  —  an  ober  ne  —  an  (j.  33.  Alexander  dubitabat,  utrum  perseverare* 
an  abiret.  Dubito,  honestumn«  factum  sit  an  tarpe)  ober  eine  einfädle  inbirefte  5ra8{ 
mit  quis,  quid,  cur  u.  ä.  ober  ber  ftvagcpartifel  ne  (unflaffifd)  num ;  cf.  jeboch  Cic.  Sali» 
68?  unb  ad  fam.  7,  32),     5^.  Hercules  diu  dubitavit,  utram  viam  vivendi  ingredi 
melius  esset  Dubito,  qutd  nobis  agendum  putes.  Dubitamus,  quid  de  re  pubbea 
sentiamns.  Dubitate  etiamnunc,  a  quo  sit  Roscins  occisus.  Dubito,  verumn«  hoc.»'1 
Dubito,  visurusne  me  in  provincia  sis.  —  Über  dubito  an  „Diell eicht"  cf.  411.  OW 
non  dubilo  mit  Acc.  c.  inf.  cf.  438,  1. 


—  335  —  358—360 

9lmn.  4.  Quin  fief)t  and)  juweilen  nad)  anbern  negatiocn  ?(udbrüden,      93.  Non  impedio 
quin,  non  deterreo  quint  quis  ignoraf  qutn,  dt'H  non  potent  quin,  non  me  fugit 
quin,  non  recuso  quin,  non  (haud)  discrepat  quin,  non  rontradico,  non  nego,  non  rario, 
nulla  tuora  est,  nullam  moram  interpono,  tum  ahest  suspicio  quin  etc.  SWan  oermeibc 
jcbod)  lieber  bie  9iad)af)mung  biefed  Q)cbraud)d  bis  auf  non  recuso,  qnin.  ®ut  ift  and) 
deesse  mihi  twlo,  quin  ,,id)  will  cd  nid)t  an  miv  fehlen  Iaffen". 
$ad  fragenbe  quin  (au«  qul-ne  entftanben  =  „warum  nid)t?")  wirb  gebraucht,  um  in 
rtorm  einer  rfjetorifdien  ftrage  eine  lebhafte  Huf  f  orberung  aufyubrficfen  (cf.  493).  Cd  ftef)t: 
1)  meift  mit  bem  3  n  b !  f . :  „SSarum  werfen  wir  und  nidjt  auf  bie  $ferbe?"  =  „wir  motten 
und  auf  bie  ^ferbe  werfen").  „So  wad)t  bodj  auf!''  „$>attc  bid)  bod)  an  biefe  gute  ©elegcn; 
beit!"  —  2)  mit  ber  1.  ^ßerf.  *?Jlur.  Äonj.  ober  mit  bem  ^mperatiö:  „3o  lafjt  und  bod) 
geb^n!"  „öebt  nun  ad)t,  tfjr  9tid)tcr"  ?c.  —  3)  in  ber  ©ebeutung  riogar,  t>ielmc&r",  teild 
allein,  teil?  mit  potius,  etiam  u.  a.  oerbunben:  ,,3d)  fctjrcibc  tue!  bei  Tage,  ja  fogar  bei 
9iadjt".  Cf.  483,  11 

3ö9.  Qnoniinus  „bafj    (eigentlich  „bamit  befto  roeniger"  =  ut  eo  minus)  ftefjt 

nad)  ben  93erben  »erijinbern,  abgalten,  roiberfireben,  üerroeigern, 

abfcfjreden  unb  folgert,  bie  äfnüidjen  Sinn  Ijaben:  impedire, impedimento esse, 
prohibere  (cf.  ?!nm.  3),  terrere,  deterrere,  obsi^tere,  obstare,  resistere,  ofiieere,  adversari, 
interdicere,  recnsare  u.  ä.  Cf.  Cimon  nunqaam  in  hortis  custodem  imposuit,  ne  quis 
impediretur,  quominus  eis  rebus,  quibns  quisqne  vellet,  frueretur.  Kebus  humanis 
mnlta  externa,  quominus  perficiantur,  possunt  obsistere.  Aetas  non  impedit,  quomxnus 
litterarnm  studia  teneamus  nsque  ad  ultimum  tempus  senectutis.  Non  deterret 
sapientem  mors,  quominus  in  omne  tempus  rei  publicae  suisqne  consnlat.  Qaid  obstat, 
quominus  dens  sit  beatus?  Epaminondas  non  recusavit,  quominus  legis  poenam  subiret. 
Me  infirmitas  valetudinis  tenuit,  quominus  ad  ludos  venirem.  Intercludor  dolore,  quo- 
minus plura  ad  te  scribam. 

?tnm.  1.  Gd  ftef)t  aud)  nad)  non  abstineo,  non  me  contineo,  lemperare  (mihi)  non  possum, 
non  reprimor,  nulla  mora  est,  nullam  moram  interpont),  in  mora  alicui  sunt 
ober  alicui  moram  affero  ,,id)  ucrurfadje  jemanbem  3ögerung",  non  dedueor  ,,id)  laffc 
midj  nidjt  babon  abbringen",  mihi  non  est  religio,  non  pugno  ober  non  repugno,  quo- 
minus „id)  fmbe  nidjtd  bawiber,  bafc".  —  SBefonberd  &u  werten  ift  per  me  stat  (fit),  quo- 
minos  (feiten  ne)  „id)  bin  fdjulb,  bafj  nid)t",  3.  33.  Per  Trebonium  stetit,  quominus 
milites  oppido  potirentur.  (Per  me  non  stat,  quin  Liv.  2,  31,  11). 

2lnm.  2.  Statt  quominus  fann  faft  jebedmal  aud)  ne  ftefjcn.  —  Sei  non  recnsare  „ftd)  nid)t 
weigern"  =  „wollen"  fann  ftatt  ne  ober  quominus  (ober  quin,  cf.  257,  9lnm.  4)  aud)  ber 
einfache  3nfin.  f^cn,  93.  Ad  omuia  pericula  prineeps  esse  non  recusabat.  Nemo 
repertus  est,  qui  mori  recusaret.  (Caes.  b.  g.  3,  22,  3;  aud)  in  fragen  mit  negatioem 
«Sinne:  Liv.  5,  53,  9.)  Siebt  aber  recnsare  ol)nc  Negation,  fo  wiib  ed  regelmäßig 
mit  ne  oerbunben,  50.  Regulus  sententiam  ne  dicerot,  recnsavit.  (^ereinjelt  ftct)t  ber 
3nfm.  aud)  In  pofitioen  Sä&en,  3.      Cic.  Plane.  91;  Pis.  57). 

Snm.  3.  Prohibere  ftcljt  gewö&nlid)  mit  bem  3>nf.  °°er  Are.  e.  in  f.  (im  lißaffil)  bei  per= 
fönlidjer  Äonftruftion  mit  Nom.  r.  inf,  cf.  436,  c;  imflaffifd)  mit  ut),  93.  Timor 
longius  progredt  prohibait.  Barbari  nostros  navibus  egredi  prohibebant.  Monet,  ut 
ignes  fieri  in  castris  prohibeat.  Dolore  prohibeor,  qnae  gesta  sunt,  pronuntwre. 
Parentes  prohibentar  adire  ad  filios.  Cf.  jebod)  Cic.  Verr.  2,  14;  Caecil.  33;  fam.  12, 
ö,  1;  Rose.  Am.  151  u.  ö.  —  Selten  ftcljt  ber  3nf.  bei  impedire  (Cic.  Off.  2,  8;  nat. 
d.  1,  87;  de  or.  1,  163)  unb  deterrere  (Cic.  Verr.  1,  14  IL  24). 
360. 1)  Parmenio  Alexandrum  prohibere  studuit  medicamentum  a  Philippo 

mixtum  bibere  =  Parmenio  impedire  studuit,  quominus  Alexander  .  .  . 
biberetf.  2)  Per  valetudinem  meam  stetit  (ob.  factum  est),  quominus  heri, 
cum  essem  pollicitus,  ad  vos  venirem.  Per  Romanos  non  stetit,  quo- 
minus perpetua  amicitia  cum  Samnitibus  esset.  3)  Imperator  Titus 
nullum  diem  dicitur  praetermisisse,  quin  in  aliquem  civium  beneficium 
conferref.  4)  Vis  imbrium  agricolas  prohibuit  fruges  colligere  =  Vis 
imbrinm  impedivit,  quominus  agricolae  fruges  colligeraif.  5)  Caesar 
recusavit,  ne  parere^  senatus  consulto,  quo  exercitu  dimisso  in  urbem 
venire  esset  iussus.  6)  Noli  dubitare,  quin  mecum  communices,  qua  de 


361.  —  236  - 

re  sollicitere.  7)  Non  procul  afuit,  quin  Napoleo  (a)  Moscavia  rediens 

cum  toto  exercitu  ad  Beresinam  fluvium  caperefrir.  8)  Sapientissimns 

ille  Salomo  se  continere  non  potuit,  quin  exclamaref:  0  vanas  res  ho- 

minnm!  9)  Ne  Alpium  quidem  montibus  inviis  conspectis  Hannibal 

deterritns  est,  quominus  bellum  in  Itatfam  transferret  10)  Aegre  milites 

prohibiti  sunt  captivos  occidere.  11)  Alcibiades  in  patriam  reversus 

apnd  populum  ita  est  locutus,  ut  nemo  tarn  acerbus  esset,  quin  eins 

casum  defleret.  12)  Phocensibus  religio  non  fuit,  quominus  opes  templi 

Delphici  diripemrt.  13)  Facere  nullo  pacto  possum,  ut  tibi  hune  librum 

commod^m.  Tandem  etiam  Fridericus  Magnus  sensit  fieri  non  posse, 

ut  a  consuetudine  dormiendi  recederet    14)  Senatus  certior  factus, 

quanta  insolentia  Philippus,  rex  Macedonum,  in  socios  quosdam  populi 

Komani  se  gessisset,  sibi  dubitandum  non  putavit,  quin  bellum  ei  in- 

diceret.   15)  Deesse  mihi  nolui,  quin  te  admonerem.  16)  Per  unum 

Histiaeum  Milesium  stetit,  quominus  pons  a  Dareo  in  Istro  flumine 

factus  rescinderefitr.   17)  Fieri  non  potest,  quin  sanatio  vulneris  plus 

saepe  doloris  afferal  quam  vulnus  ipsum.   18)  Inhumana  et  scelerata 

illa  vox  ducitur  eorum,  qui  negant  se  recusare,  ne  (ob.  quominus  ob. 

quin)  ipsis  mortuis  terrarum  omnium  deüagratio  consequalur. 

361.  35a$  beutidje  „otjnc  \u,  ot)nc  D(lfe"  wirb  im  fiateiuifdjen  nicht  burd)  sine  mit  einer  Set  bat 
form  (ükrunb.  ober  Partie.)  iibcrfefet  (cf.  jcbod)  Liv.  5,  4,  4;  3,  52,  2;  45,  25.  Sk 
ionbcni : 

a)  burd)  quin  (~  ut  non)  ober  qui  non  c.  Coni.  nach  ben  in  357  gegebenen  Siegeln,  fr  & 
Nemo  navigavit,  qui  um  (ob.  quin,  ut  non)  se  ant  mortis  aat  servitntis  pericalo 
committeret.  Quis  nnqaam  templum  illad  adspexit,  quin  avaritiae  taae  testis  esset? 
Ne  dolere  qnidem  pussam,  ut  non  ingratus  videar. 

b)  burd)  sine  mit  einem  Subftantio,  58.  Dimisi  eom  sine  laudatione  „ohne  itnt  ui 
loben".  Aliena8  calaroitates  saepe  videmus  sine  dolore  „obnc  (schmerj  $u  empfmben". 
Sine  querela  „ofmc  flu  flogen";  .via«  delectatione  „ohne  fid)  $u  ergö&cn";  sine  iniurin 
„ohne  ein  llnredjt  ju  begehen".  Cf.  aud)  104,  Slnm.  1,  c. 

c)  burd)  eine  negatioe  ^Sarticipialfonftiuftion,  j.  33.  Xon  dubitane  dico.  Höstes 
urbem  ceperunt  nullo  resistente.  Nihil  potest  evenire  nisi  causa  anlecedente.  Nihil  feci 
tum  diu  consideratuui.  Misernm  est  nihil  profidentem  angi.  Natura  dedit  usnram 
vitae  nulla  jiraestituta  die  „ohne  bafe  ein  Dermin  für  bic  SHürfgabe  fcftgefefct  ift". 

d)  burdj  negatioe  Slbjeftioa,  wie:  iynarus  (inscius,  insciens)  „ohne  e3  $u  toifjen*,  »»'• 
prüden»  „ohne  e§  ju  mcvfcn",  insperans  „ohne  e$  flu  hoffen",  immeuutr  „ohne  fid)  hü 
erinnern",  imparatus  „ohne  gerüftet  31t  fein",  ncopinans,  inviius,  invocatus.  So  aud): 
tai  U us  „ohne  ein  ©ort  311  fagen". 

e)  burch  nisi  nad)  ooraufgegangenem  negotioen  Softe,  93.  Nullum  imperium  est  tutum 
nisi  benevolentia  munitur.  Nnlla  res  maior  Romae  agebatur  nisi  aves  addixissent. 

f)  bind)  ut  non  („aud)  in  bem  ftafl,  bnfo  nidjt"),  cum  non,  cum  nihil  u.  ä.  c.  Coni.,  g.  R 
Mavnlt  existimari  bonus  vir,  ut  non  sit,  quam  esse,  ///  non  putetur.  Abisti,  cum 
nihil  mihi  dixisses.  Mortem  timere  nihil  aliud  est  nisi  sapientem  videri,  cum  non 
sis  („ohne  e$  ju  fein"). 

g)  burd)  neque  ober  et  non,  mcnn  irgcnb  ehoad  gleichzeitig  mit  bem  Langeln  oon  etwa«  fW» 
finbet,  23.  Dicunt  neque  dubitant  „ofjne  (gugleid)  bahei)  $u  zweifeln".  Fieri  potest,  ut 
recte  quis  sentiat  neque  id,  quod  sentit,  polite  eloquatur  (ober  et  id,  quod  sentit, 
polite  eloqui  n/m  possit).  Romae  fui  neque  Capitolium  vidi.  Suaden  tibi,  ut  hiac 
discedas  neque  mihi  verbnm  ullum  respondeas.  Cf.  512,  Änm.  1. 

h)  burd)  ita  —  ut  non  ober  ita  —  ne  tarnen  (cf.  339,  Hnm.  6),  $.  Legati  ita  admissi 
sunt,  ne  tarnen  senatus  daretur.  Decii  pro  salute  populi  Ha  se  devoverunt,  ut  nihil 
de  commodis  suis  cogitarent. 


—  237  -  361. 

i)  bunf)  Umformung  be$  ©ebanfenS  in  eine  ^eriobe  mit  conceffiüijd)em  SSorberfafce, 
}  5).  Quamquam  eum  non  rogaveram,  (amen  mihi  obsecutus  est  „er  erfüllte  meinen 
Sunfd),  ofjne  bafr  id)  iljn  gebeten  Ijätte".  — 
1)  Nunquam  ceno  nisi  esuriens.  Cur  bellum  movistis  nuüa  iniuria 
lacessiti?  Romani  non  rogati  ad  versus  Nabim  tyrannum  Graecis  auxi- 
lium  obtulerunt.  2)  Cicero  Demosthenem  imitatus  nec  assecutus  est  ob. 
Cicero  Demosthenem,  etiamsi  imitatus  est,  tarnen  assecutus  non  est. 
3)  Sapienter  institntnm  est  a  deo,  quod  aliud  animal  alio  eibo  vescitur ; 
sie  enim  plurima  animalia  diversi  generis  uno  loco  vivere  possunt  ita, 
ut  nullt  eorum  desit  victus.  4)  Galli  nullo  resistente  urbem  sunt  in- 
gressi.  Nemo  deum  amare  potest,  nisi  idem  amat  homines.  5)  In  far- 
culis  Caudinis  exercitus  Romanus  ne  tentata  quidem  pugna  hostibus  ar- 
ma  tradidit.  6)  Non  possunt  una  in  civitate  multi  rem  atque  fortunas 
amittere,  ut  non  (ob.  quin)  plures  secum  in  eandem  trahant  calamitatem. 
7)  Naturae  benignitas  plerisque  bestiis  victum  et  vestitum  praebet  non 
laborantibus.  8)  Sisyphus  apud  inferos  saxum  adverso  monte  volvens 
nunquam  (ob.  volvit  nec  unquam)  in  vertice  posuit.  9)  Plinius  maior 
nulluni  librum  legit,  ex  quo  non  excerperet.  10)  In  campis  Catalaunicis 
Romani  Germanique  socii  Attilam,  quamquam  vicerunt,  tarnen  non  con- 
ciderunt  neque  castra  retro  movere  prohibuerunt.  (NB.  Siefer  Safe  läfot  fidj 
oud)  überfe&en  oermittelft  ita  —  ui  ober  quidem  —  serf  ober  neque  ober  Bnrticipium  von- 
iuwtum.)  Ii)  Alexander  Magnus  cum  nullo  umquam  hoste  congressns 
est,  quem  non  vinceret,  nec  ullum  oppidum  obsedit,  quod  non  expu- 
gnaret.  12)  Mater  puero  cultrum  dedit  nihil  malt  suspicans.  13)  Classis 
infecta  re  domum  revertit.  Cur  me  accusas  nullo  meo  in  te  merito  (ob. 
nulla  a  me  Uesus  iniuria)?  14)  Veteres  nunquam  cenabant  nisi  mani- 
bus  lautis.  Caesar  neque  diurno  neque  nocturno  itinere  internus  so  in 
Lingones  contendit.  15)  Ignominiam  et  iniurias  passi  sumus  impune. 
16)  Hannibal  urbi  Romae  non  semel  minitaiu*  nunquam  impetum 
ipsum  fecit  17)  Multi  poetas  laudant  neque  intellegunt.  Quod  istas  res 
ge&sisti,  gaudeo  neque  miror;  nam  curam  tuam  et  consilium  cognitum 
habeo.  18)  Saepe  lacrimae  nobis  nolentibus  manant.  Deus  homines  vult 
bestiis  ita  uti,  ut  non  crucient.  19)  Athenienses,  Lacedaemoniorum 
auxilio  non  exspectato,  contra  ingentem  Persarum  exercitum  in  proe- 
lium  ierunt.  20)  Socratem  tanta  temperantia  fuisse  memoriae  proditum 
est,  ut  totam  fere  vitam  ageret  valetudine  salva  et  inoffensa.  21)  Pyrrhus 
captivos  sine  pretio  dimisit  Duces  Romani  proelia  nunquam  inierunt 
nisi  auspicato.  22)  Arabes  atroci  ad  Turonicum  proelio  devicti  in  Hi- 
spaniam  recessernnt  neque  unquam  postea  Galliam  expugnare  conati 
sunt.  23)  Lima  maior  videtur  quam  stellae  neque  est.  24)  Ovidio  ver- 
sus tarn  expediti  fuerunt,  ut  non  facile  quiequam  dicere  vel  scribere 
posset,  quin  unum  vel  plures  versus  admisceret.  25)  Sextius  Pythago- 
reus  nullo  unquam  vespere  somno  ante  se  dedit  quam  interrogasset  ani- 
mum  suum:  Quod  hodie  malum  tuum  sanasti?  qua  parte  melior  es? 
26)  Romae  lex  erat,  ne  quis  consul  crearetur  nisi  qui  minoribus  magi- 
stratibus  omnibus  ante  esset  perfunetus. 


362. 


238  — 


ß.  1\t  ftonjunftion  tum  uuD  Du?  Conianctiunes  temporale«. 

362.  Cum  „wann,  ba"  tft  uvfprimglid)  ^eitpartifel,  ba§  9telatit>  $u  bem  $emon= 
ftratiu  tum,  aber  wie  ba$  bcittfctje  „ba"  non  ber  Qut  auf  mancherlei  anbere 
SBejielnmgen  übertragen. 

I.  $en  SiiDtfatto  regiert  cum  in  brei  gällen: 

1.  Cum  vere  temporale  „mann,  bann  wenn,  su  ber  3 t  roo,  n>ätp 
renb  ber  3 ett  als,  jefct  roo,  bamalS  aU\  roeld)e§  bie  3eitmn>d= 
djer  bie  £anblung  be§  £auptfafce$  ftattfinbet,  mit  95eftimmt^eit  nennt  unb 
in  notier  Selbftänbigfeit  bem  £auptfafce  gegenüber  befdjreibt,  regiert  ben 
JnDif.  alter  3eiten^  namentlich  in  SBerbinbungen  wie:  eo  tempore  cum,  eo 
die  cum,  nunc  (olim,  anteay  tumf  nuper,  iam)  cum  etc.,  $.  Animas.  nec 
cum  ade«/  nec  cum  discedV/,  apparet.  Rccordare  tempus  illud,  cum  Curio  m&erens 
mceJiat  in  lecto.  Ligarias  eo  tempore  paruit,  cum  parere  senatui  necesse  erat.  Cum 
Placentiam  consul  v<>nt/,  iam  ex  stativis  moverat  Hanniba].  Non  potui  iniuriam 
ulci8ci  eo  die,  mm  est  lata  lex  de  ine.  Tum,  mm  in  Asia  permulti  res  magna* 
anmerant,  Romae  solutione  impedita  fides  concidit.  Operam  dabo,  ut  te  videam. 
»•um  id  satis  commode  facere  potero.  0  praeclarnm  diem,  cum  ex  hac  turba  dis- 
cedere  mihi  licel>tf.  Pluribus  verbis  ad  te  scribam,  cum  plns  otii  nacitis  ero.  Lon- 
gnm  j  1 1  ud  tempus,  mm  non  ero,  magis  me  moret  quam  hoc  exiguum. 

Knaul.  Senn  mm  bic  93ebeutung  „fooft,  jebe«mal  wenn"  bat  (cum  iterativaal. 
regiert  e$  ben  ^nDif ,  tuobei  bie  in  325,  4  gegebenen  Siegeln  \\\  beachten  fmb.  Cf.  Omni.* 
sunt  incerta,  mm  a  iure  di&cessnm  est.  Poetarum  libros  delectationis  causa,  tum 
e,s<  otium,  legere  soleo.  Verres.  cum  rosam  vide/af  („fab"),  tum  ™r  ineipere  ar- 
bitrabatur. 

Unm.  2.  Soldje  ^citbeftinunungen,  burd)  weldje  nidjt  ber  3eitpunft  an  fid),  fonbern  eine 
*efd) affen^eit  beSfelben  au«gebrüdt  werben  fofi\  erforbem  bcnÄonJ.:  Fuit  tempus,  cum 
{„&  gab  eine  fold)e  3cit»  wo")  rura  coleren/  homines  neque  urbes  haherent.  Fuit  an- 
tea  tempus,  mm  Germanos  Galli  virtute  superaren/.  lllucescet  aliquando  dies,  cum 
tu  amicissimi  benevolentiam  desideres  \cf.  328,  2).  Cft  tritt  bie  faufale,  fonfefu 
tioe  ober  tonjeffiue  SJcbeutung  be$  temporalen  SafteS  fo  ftart  beroor,  bafe  ber  xons. 
oon  felbft  geboten  erfebeint,  3*.  Qui  dies  est,  quae  nox,  cum  ego  non  ex  istorum  iu- 
sidiis  divino  consilio  eripiar  atque  evolem?  Hoc  ipso  tempore,  mm  omnia  gy- 
mnasia  philosophi  teneant,  tarnen  eorum  auditores  discum  audire  quam  philosopbuni 
malunt.  Si  tum,  cum  res  publica  severitatem  desidera&a/,  tarn  vehemens  fui  quam 
cogebar,  nunc,  cum  omnes  me  causae  ad  misericordiam  vorenf,  summo  studio  de- 
beo  humanitati  servire  (Cic.  Mar.  6;.  Neque  enim,  si  tibi  tum,  mm  petera»  con- 
sulatum,  adfui,  nunc,  cum  Murenam  ipsum  pettu,  audiutor  esse  debeo  (Mur.  S\.  — 
2)e3gleicben  fteht  in  allgemeinen  93ef)auptungcn  ber  Äonj.  ber  2.  ^eri.  Sing,  bei  mm  für 
unfer  „wenn  man"  (cf.  1,  d),  $.  93.  Difhcile  est  tacere,  cum  dolens.  Fit  suavis  ora- 
tio, cum  aliquid  novum  dico#. 

flnm.  3.  ÜKan  fagt  ftetS  audiri  ex  eo,  cum  diceret;  audivi  te,  cum  diceres;  saepe  Weo 
audire  Roscium,  mm  dicat;  ridi  te,  mm  a tubuläres  etc.  (cf.  431).  dagegen  fteljt  bei 
memini,  cum  „ich  erinnere  midi  nod)  ber  Qtit,  wo,  a!8"  regelmäßig  ber  3nbtf.,  nN3n! 
eine  befttmmte  Jhatfacbe  auSgefagt  wirb,  £.  93.  Memini,  cum  mihi  desipere  ri&ebare, 
quod  cum  istis  viveres.  Cf.  aber  Cic.  Q.  fr.  2,  10,  2. 

Stein.  4.  „G3  i)t  lange  ber,  bafe  (feit)"  dia  est,  cum  c.  Ind.;  we»  [mb  fdjon  einig« 
3abre  f^cr,  baft  (feit)"  nonnulli  anni  sunt,  cum  r.  ind.,  j.  ©.  Septem  menses  sunt. 
mm  hasce  aedes  nemo  intrariV.  Vigesimus  annus  est,  cum  omnes  scelerati  me  unum 
petnn/.  Permulti  anni  iam  erant,  cum  inter  patres  tribunosque  nulla  certamina 
fuerant.  Biennium  praeteriit,  mm  ille  eubitum  nullum  processif.  Nondum  centam 
et  decem  anni  sunt,  cum  de  pecuniis  repetundis  a  Pisone  lata  lex  est.  Malti  anui 
sunt,  cum  Fannius  in  aere  meo  est.  Senn  bie  beutüte  ^onjunftion  „feit,  ietlDrm"  \\& 
an  eine  3cltbeftimmung  anfdjlie&t,  wirb  fic  burd)  cum  c.  ind.  überfe^t,  fonft  burdj  ex  qu> 
tempore,  ex  eo  cum  (feit  fioiuS  aud)  ex  quo)  ober  postquam  (cf.  366,  4),  aud)  ut  c 
ind.  perf.  unb  plusqpf.  (j.  95.  Ut  Brundisio  profectus  es,  nullae  mihi  abs  te  sunt  red- 
ditae  litterae.  l't  Athenas  veneram,  exspectabam  ibi  iam  quartum  diem).  —  Senn 
mm  interim  ober  cum  interea  „wa&renb  in^wifdjen,  wöljrenb  babei",  cum  etiam  tum 
„wäbrenb  felbft  bann  noeb",  mm  nondum  „wäbrenb  noch  nidjt"  temporale  ©ebeutung 


—  239  — 


362 


baben  unb  eine  I  fj  a  t  f  a  d)  e  bezeichnen,  regieren  fie  bcn  3  n  ö- ,  J.  83.  Caedebatur  virgis 
in  medio  foro  Messanae  ei  vis  Romanas,  cum  interea  nulla  vox  alia  illius  miseri 
an  die ba t ur  nisi  haec :  civis  Romanus  sum.  Piso  ultimas  Uadriani  maris  oras  petivit, 
cum  interim  Dyrracbii  milites  domnm  obsidere  coeperuni.  Multara  diei  proccsserat, 
cum  etiam  tum  eventas  in  incerto  erat.  Unas  et  alter  dies  intercesserat,  cum  res 
nondum  rerta  videoafur.  §aben  aber  jene  ^uSbrüde  abüerfatiuc  51  mit,  fo  fteben  fte 
mit  bem  Jronj.,  SB.  Simulat  se  eorum  praesidio  confidere,  cum  interea  („obgleich 
er  bod)  babei")  aliud  quiddam  iam  diu  machine/ur. 

Änm.  5  SWon  untcrfcbeibe  genau  ba8  bebingenbe  si  uon  bem  temporalen  cum;  ed  ift 
nia>t  baSfelbe,  ob  ber  SaB:  ,,3d)  werbe  tommen,  menn  ich,  Tann"  iiberfe^t  wirb:  Veniam, 
5i  potero  ober  veniam,  cum  potero.  Cf.  Ule  si  prodierit  atque  adeo  cum  prodierit, 

—  scio  enira  proditarum  esse  —  uudiet.  Si  valebis,  cum  navigari  poterit,  tum  na- 
vigabis.  Form  am  mihi  rei  publicac,  si  iam  es  Romae  ant  cum  eris,  velim  mittas. 

—  3n  0 eg r if f 6b eftnit tonen  merben  mm  unb  si  oft  otme  Unterfchjeb  gebraucht:  De- 

Srecatio  est,  cum  peccasse  reus  se  conüteiur  et  tarnen,  ut  ignoscatur,  postukrt. 
ppidum  Britanni  vocant,  cum  Silvas  impeditas  vallo  atque  fossa  munierunt 

2.  Cam  additivam  (ober  inversum),  roeldjeS  an  einen  im  SBorberfafc  gefc^il= 
berlen  nebenfad)lic|en  3"ftanb  ober  Vorgang  ein  unerwartetes,  über  = 
rafctjenbei  ©reignte  mit  ftarfem  sJtac&brucf  nntuüpft,  regiert  ben  3nD.  $erf. 
(ober  Praes.  histor.);  ber  SBorberfafc  fteb,t  alSbcmn  regelmäßig  im  Qmperf. 
ober  <ßlu«qpf.  unb  pflegt  burd)  bie  Slboerbicn  vix,  (feiten  tantum  quod  „faum, 
räum  ba&,  juft"),  commodum,  iam,  nondum  u.  ä.  eingeleitet  ju  fein ;  luv  93er- 
ftarfung  be§  cum  bient  fc,äufig  repente  ober  subito,    ».  Hannibal  iam  scalis 

mbibat  Locrorum  muros,  cum  repente  in  eum  patefacta  porta  eruperunt  Romani. 
Vixdum  epistulam  tuam  legeraw,  cum  ad  me  Curtius  renit.  Tantum  quod  ex  Ar- 
pinati  venera;»,  cum  mihi  a  te  litterae  redditae  sunt.  Iam  milites  prope  summa 
ceperant,  cum  oppidani  concurrunf.  Vix  agmen  novissimum  extra  munitiones  pro- 
cesserat,  cum  Galli  committere  proelium  non  dubitan/.  —  Selten  fteht  biefe«  cum  mit 
bem  Intl.  Imperf.  ober  Plusqpf.,  ©.  Multnra  diei  processerat,  cum  etiamtuiu  even- 
tus  in  incerto  erat.  Vix  explicandi  ordines  spatium  Rtruscis  datum  erat,  cum  pu- 
gna  iam  ad  gladios  venera?. 

3.  Cnm  explicativum  (ober  coincidens,  cf.  325,  II,  a,  Kam.)  „  i  n  b  e  m ,  u>  e  n  n " 
(=  „baburd)  bafj,  baran  baß,  barüber  baß"),  roeldjeS  ba£  fadjlidje 
3ufammenfallen  (bie  3bentität)  ber  sJJebenb,anblung  mit  ber  gauptfyanb* 
lung  be&eid)net,  Ijat  benfelben  SftobuS  unb  baSfelbe  £empu§  bei  ftd) 
roie  ber  ^auptfatj,  alf 0  in  ber  Siegel  ben  3nDit.,    93.  Hoc  cum  oonfitorti,  sce- 

lus  te  admisisse  concedis.  Epicurus  ex  animis  hominum  extraxiY  religionem,  cum 
dis  immortalibus  opem  et  gratiam  »ustulit.  Praeclare  fact-v,  cum  Luculli  raemoriam 
tenei.  Omnia  tu  Deiotaro  tributs/i,  cum  et  ipsi  et  filio  nomen  regium  conce*«t#/t. 
Cum  praecip itur,  nt  nobismet  ipsis  imperemus,  hoc  praecipt/ur,  nt  ratio  coerceat 
temeritatem.  Non  fac/e*  fidem,  cum  haec  disputa^is.  Bis  improbus  fuisti,  cum  et 
remimtf,  quod  non  oportebat,  et  accepw/t,  quod  non  licebat.  Purgatio  e*t,  cum 
fa<  tum  concedtiur,  culpa  remove/wr.  Oum  Collatino  collegae  Brutus  imperium  abro- 
gabat,  poterat  videri  facere  iniuste.  Hoc  cum  dcderis,  illud  dederis,  ut  is  absolvatur. 
Camillus  haud  dubie  patriam  servavi/,  cum  prohibuit  migrari  Yeios.  —  3"  bead)ten 
ift  jebocb,  bafr,  wenn  ber  mit  „  i  n  b  e  m  "  angefuüofte  DiebenfaB  jmei  oerfdricbene  ftanblungen 
ber  93ergangenheit  neben  einanber  ftellt,  oon  benen  bie  eine  bie  anbcre  näher  crflärt 
ober  weiter  ausführt,  cum  mit  bem  ttonj.  ^mperf.  fteht.  ©0  beißt  ba8  beutfdbe  „  in  bem, 
wobei  er  jagte,  (mit  ben  ©orten)"  cam  diceret,  eben  10  cum  negaret,  adderet, 
affirmaret,  demonstraret  u.  3.,  3.  93.  Iratns  abiit,  cum  propediem  rediturum  se  esse 
diceret.  Unterfcbeibe :  Caesarem  accusavit,  oum  diceret  „inbem  er  babei  fagte"  Don  Cae- 
sarem  accusavit,  cum  dixit  „baburd)  baß  er  fagte"  (Cic.  Rose.  Am.  39;  Sull.  22  u.  68). 

IL  5)en  Äonjunltto  regiert  cum  in  brei  gälten: 

1.  Cum  causale  „ba*  regiert  ben  ftunj.,  j.  53.  Cum  vita  sine  amicis  insidiarum 
•t  metus  plena  nt,  ratio  ipsa  nos  monet,  ut  amicitias  comparemus.  Ingens  nume- 


363.  -  240  — 

ras  erat  bello  Punico  captorum,  quos  Hanoibal,  rum  a  suis  non  redimcrentur,  re- 
num  dederat.  GW  Athenaa  tanquara  ad  mercaturam  bonarum  artium  «i>  profectng, 
inanem  redire  turpissimnm  est.  Per  cos  dies  caelo  sereno  interdin  lux  obscurata 
est,  rum  lana  sub  orbem  solis  subiW.  Nemo  facile  intercedet,  mm  intercessin 
stultitiam  inteivessoi  is  signibcafura  »U. 
Unm.  6.  :'**ct-ci;  bem  bloBcn  mm  causale  fagt  man  jumeilen  aud)  nippe  cum,  uipote  cum 
„ba  ja",  $.33.  Cimoni  turpe  non  fuit  sororem  germanam  habere  in  matrimonio. 
<iuippe  cum  eins  cives  eodem  uterentur  institnto.  Me  inconimoda  valetudo.  qua  iam 
emerseram,  utpote  cum  sine  febri  \aborassem,  tenebat  Brundisi.  —  Praesertm  «  um 
ober  «ihm  praesertim  „beionberfc  ba,  gumal  ba"  toft  aud)  ^ttmal  obgletdj"  in 
Sinne  non  „rvai  um  fo  auffaUenbcr  ift,  al3"i,  j.  Caesar  prineipes  accasavit,  qaod 
ab  iis  non  sublevaretur,  praesertim  cum  magna  ex  parte  eorum  preeibns  bellum 
suscej>/«»e7.  Socii  imperatorein  a  vobis  certum  deposcere  non  audent,  mm  praeser- 
tim vos  alium  tnüeriti*.  Caesar  non  exspectavit  vestra  decreta,  praesertim  cum 
esset  illud  aotatis. 

2.  Com  concessivum  „obgleich"  regiert  ben  Moni,  s.S.  Druentia  flnmeu,  cum 

aqnae  vim  vehaf  ingentem,  non  tarnen  navium  patiens  est.  Socratea,  cum  facile 
powet  educi  e  custodia,  nolait.  Cum  primi  ordines  hostium  transfixi  pilis  conc - 
dissent,  tarnen  acerrime  reliqui  resistebant. 
9lnm.  7.  Oft  bat  cum  m du  fowoljl  fonjeffiüe,  ai-5  bietmebr  abueriatioe  Sebeutintg:  rum 
adversativ  um  (c.  coni.)  „wä'brenb  ba gegen,  ba  bod)",  j.  33.  Solus  homo  partieeps 
est  rationis,  cum  cetera  animalia  omnia  sint  expertia.  Nostrorum  equitum  erat 
quinqne  milia  numerus,  cum  Höstes  non  amplius  octingentos  equites  h&berent.  — 
5>iefe«  aboerfatiue  cum  barf  aber  bann  ntd)t  angewanbt  werben,  wenn  ber  t&ebante,  tocläer. 
e*  einführt,  nid)t  nntergeovbnct  unb  ncbenfädjlid),  fonbern  mit  bem  beö  anbern  ©afce*  gl  ei «4 
inert  ig  ift:  vielmehr  wirb  eö  in  biefem  fraHc  tum  bem  fiateincr  $u  einem  $>auptfa{ie  um 
gcftaltet,  woburd)  bie  ©cgeniäfee  energifd)  hervorgehoben  werben,  93.  „(£äfar  fdjirfte  iernat 
Legaten  gegen  bie  fteinbe,  wäbrenb  er  iclbft  im  Säger  blieb"  Caesar  legatum  contra 
hostes  misit,  ipse  in  castris  remansit.  „3di  bejeiebne  belannte  S)inge  mit  berannten  «ufc 
brütfen,  wäbrenb  jene,  um  ba$  nämliche  \n  iagen,  nad)  neuen  33eaeid)nungen  fud)en"  epo 
res  notas  notis  verbis  appello,  Uli  nomina  nova  quaerunt,  quibus  idem  dicant. 
Fieri  potest,  ut  recte  quis  aentiat  et  id  quod  sentit  polite  eloqui  non  possit  „mit- 
renb  er  —  nid)t  fann".  Cf.  befonber«  528. 

3.  Cm  historicuni  „aU"  regiert  bei  (Srsätyung  gefd)id)tttd)er  Vorgänge,  »enn 
e$  bie  ben  ^auptfalj  begleitenben  9iebennmftänbe  bejeidniet,  ben  Coni. 
Im  per  f.  (bei  gleichseitigen  (Sreigmffen)  unb  ben  Coni.  Plnsqpf.  (beioor* 

OUSge^enben  ©reigntffen),  j.  33.  Epaminondas,  cum  ricisset  Lacedaemonios 
apud  Mantineam  atque  ipse  gravi  vulnere  exanimari  se  videref,  quaesivit,  salrusne 
esset  clipeus;  cum  salvum  esse  flentes  sui  rospondüs  <  /i\  rogavit,  essentne  fosi  hostes; 
r-nmque  id  <|Uoque  ut  cupiebat  auditu-wf,  evelli  iussit  eam,  qua  erat  transfixus. 
baatam.  Cf.  325,  5  nebft  «nm.  I. 

v?lnm.  8.  Cum  c.  coni.  beacidmet  aud)  bie  91  rt  unb  Seife  (=  „inbem,  ba"),  $.  8»  Hic 
paulisper  eat  pugnatum.  cum  nostri  irrumpere  conarentur,  hostes  castra  defen- 
derent.  Septimo  die,  cum  iter  non  intermitteret,  ad  mare  pervenit.  Portae  refrac- 
tae  sunt,  cum  iam  defenderer  nemo.  5)iefeS  cum  fteht  bem  cum  causale  unb  «iglet* 
bem  cum  historicum  febr  nahe. 

9lnm.  9.  (£ä  oerftcfit  fid)  non  felbft,  bafj  in  fallen,  roo  cum  an  unb  für  fieb  ben  Snbif  tr 
gieren  würbe,  ber  ttonj.  eintreten  mufj,  wenn  oblique  ©esiebung  ober  Attrcwtio  modi 
(cf.  398,  d)  ftattfinbet,  *8.  Num  tum  ingemuisse  Epaminondara  putaa,  cum  una  cum 
sanguine  vitam  effluere  senliret?  Non  vereor,  ne  aueupari  tuam  gratiam  videar, 
cum  hoc  demonstrew.  ÖHeidjwobl  fte^t  bei  cum  temjwrale  oft  aud)  in  Oratio  oUipta  bei 
3nbif.  (cf.  457,  7),  5.  33.  Credo  tum,  cm»»  Sicilia  üorebat  opibus  et  copiis,  magna  ar- 
tificia  fuisse  in  ea  insula.  Nunc  intellegunt  non  sine  causa  maiores  suos  tarn, 
cum  maxima  temperantia  hsbetelUMa,  servire  populo  Romano  quam  imperare  aliis 
maluisse. 

363.  1)  Cono  extremo  bello  Peloponnesiaco  praetor  fuit,  cum  apud  Aegc* 
flumen  copiae  Atheniensium  sunt  devictae.  2)  Cum  nemo  altero  possit 
egere,  licet  dives  sit  et  honoratus,  nemo  quemqnam  süperbe  repudiet. 
3)  Tum  profecto  aequissimo  animo  mors  oppetitur,  cum  vita  occidens 


—  241  — 


364 


suis  laudibus  se  polest  consolari.  4)  Tiinoleontem,  cum  fratrem  inter- 
(ecisset,  mater  nunquam  aspexit,  quin  fratricidam  nominaret  5)  Cum 
tibi  laboranti  adfui,  me  amicum  tnum  esse  indicavi.  6)  Tum  res  publica 
nostra  non  erat,  cum  leges  in  ea  nihil  valebanU  cum  iudicia  i&eebant 
moresque  patrii  occideran*.  7)  Nemo  unquam  Catoni  illi  seni,  cum  multi 
invideren*,  obiecit,  quod  ex  municipiis  orti  essent.  8)  Unam  epistulam 
iam  obsignaveram,  cum  subito  tabellarius  tuas  litteras  mihi  re&didit. 
L.  Tarquinius  urbem  (Romam)  muro  lapideo  circumdare  iam  paraverat, 
cum  bellum  Sabinum  ei  rei  mtervenit.  9)  Cum  t&ces,  iussum  meum  te 
migrasse  confiteris.  10)  Cum  naves  ad  illam  oram  naufragium  fecerunty 
incolae  neque  opem  ferunt  afflictis  neque  miserentur  eorum.  11)  Fuit 
vero,  fuit  tempus,  cum  ne  doctissimos  quidem  pudereJ  orationem  in- 
numerabilia  verba  peregrina  inculoantes  inquinare.  12)  Aloibiades  ea 
sagacitate  fuit,  ut  decipi  non  posset,  praeseriim  cum  animum  attendissel 
ad  cavendum.  13)  Cum  hoc  c armen  lego}  lacrimae  oculis  meis  oboriuntur. 
Cum  aestas  esse  coeperat,  reges  PerBarum  Eobatana  proficiscebantur. 
14)  Omnium  societatum  nulla  praestantior  est,  quam  cum  viri  boni 
moribusque  similes  familiaritate  coniuncti  sunt.  15)  Amplius  viginti 
anni  sunt,  cum  comes  hanc  villam  exstnmf.  16)  Nihil  satis  paratum 
ad  bellum  habebant  Romaiii,  non  exercitum,  non  ducem,  cum  Perses 
omnia  praeparata  atque  instructa  habere*.  17)  Aliae  in  historia  leges 
observandae  sunt,  aliae  in  poemate,  quippe  cum  in  illa  ad  veritatem 
referanfur  pleraque,  in  hoc  ad  delectationem.  18)  Praedones  tum,  cum 
Pompeio  bellum  maritimum  gerendum  datum  est,  toto  mari  dispersi 
vagabantur.  19)  Brevissime  Aiaci«  mores  describit  Calchas,  cum  eum 
numerai  inter  corpora  immania  eademque  oonsilii  expertia.  20)  Vix  urbs 
ex  incendio  resurrexerat,  cum  veteres  hostes  Romanorum,  Aequi  Vol- 
«»cique,  arma  capessittfrunf,  ut  nomen  Romanum  delerent.  21)  Apollo, 
cum  dicit:  nosce  te  ipsum,  dicit:  nosce  animum  tuum.  22)  Quae  potest 
esse  delectatio,  cum  homo  imbecillus  a  valentissima  bestia  laniafur? 
23)  Maris  tranquillitas  intellegitur  is  Status  maris,  cum  nulla  (ne)  mi- 
nima (quidem)  aura  fluctus  commove*.  24)  Manu  cum  hoste  confligere 
immane  est;  sed  cum  tempus  necessitasque  postulaf,  decertandum  ma- 
nu est  et  mors  servituti  turpitudinique  anteponenda. 
»4.a)2)a§  seitliche  „tottyreiw"  (=  inbem,  als),  roeidjeS  in  ber  Gqätyimg 
uergangener  X^atfadjen  bie  blofje  (infongruente)  ©leidjaeitigfeit  iromt 
Vorgänge  beaeidmet,  ^eijjt  dum  c.  Indic.  praes.,  3.  ®.  Chabrias,  dum  primus 

itvdet  portum  intrare,  ipae  sibi  perniciei  fuit.  Archimedes,  dum  formas  geometricas 
in  pnlvere  describtV,  patriam  expngnatam  esse  non  sensit.  Dum  haec  in  Venetis 
gerunlur,  Titurins  in  fines  Unellorum  pervenit 
flnm.  1.  StotuSunb  Spätere  ucrbtnben  btefeS  dum  juroeilen  mit  bem  flonj.  Smperf.,  gerabe 
rote  ba*  er^lenbe  cum  (cf.  Liv.  1,  40,  7;  4,  25,  9;  10,  18,  1).  —  Öaiu.  oereinjelt  fte$t 
Nep.  Hann.  2,  4. 

b)  3n  ber  93ebeutung  „folangc  al$",  xoo  neben  ber  ©tetdjjeitigfeit  augleid)  eine 
gl eid)  lange  3)  au  er  bejeidjnet  roirb,  fielen  dam,  qnoad,  quam  diu,  unttafiifc^ 
donec  (£to.),  oereinjelt  quatenus  (Cic.  Phil.  14,  14;  Rab.  Post.  12)  nid)t  QU§fd)lief$- 

lid)  mit  bem  Ind.  praes.,  fonbern  mit  bem  3nbif.  be3  bem  3ufammeit* 

^ange  entfprecfyenben  £empu£,  j.      Dum  existimatio  est  integra,  facile  conso- 
IRenge,  tot.  »cpetiwrtum.  7.  ««&,  n.  W 


365. 


—  242  — 


latur  honesta»  egestatem.  In  freta  dum  fluvii  curren/,  Semper  bonos  nomenque 
taum  laudesque  manebant.  Dum  civitas  erit,  iudicia  fient  ©et  gleid)langer  5)auet 

in  ber  SBergangenljeit  fte^t  gewölmlid)  in  bcibcn  ©dfcen  ba§  3  m  ©er  f., 

j.  8.  Dum  illud  tractabam,  quasi  fov«6am  dolores  meos.  Neque,  dum  eram  vobis- 

cum,  animam  meum  videtafw.  2)0d)  fann  in  einem  bet  ©dtje  ober  in  beiben 
Sugleid)  baS  er  f.  eintreten,  wenn  bie  betreffenben  3uftänbe  com  ©tanbpunfte 
be3  ©predjenben  au8  als  ooflenbet  unb  nid)t  meljr  erjfrierenb  bejei^net  ober 
fcf)led)tfnn  at§  Momente  in  bie  <5radl)lung  eingefügt  werben  follen,  j.  ©.  Lsce- 

daemoniorum  gens  fortis  fuit,  dum  Lycurgi  leges  vigebant.  Dum  Cartbaginienses 
incolumes  fuerunt,  iure  omnia  saeva  patiebamur.  Nostri,  dum  pari  c  er  tarn  ine  res 
geri  potuit,  magnum  hostium  numerum  pauci  sustinucrvnf.  Cato,  quoad  rixii,  vir- 
tutum  laude  cremt.  Haec  /er»,  dum  liouit;  int  er  in  ist,  quoad  non  hcuit. 
%nm.  2.  89i«tüeUen  hat  dum  neben  ber  aritltdjen  »ebeutung  noch  eine  faufale  ober  aboer* 
f a t i t> e  Mebenbebeutung  „iitbem",  \.  ©.  In  has  clades  incidimus,  dum  metui  quam 
diligi  malu im us  (Cic.  off.  2,  29;  fin.  2,  43;  Brut.  282;  Att  1,  16,  2;  Mar.  55?). 

o)  2)aS  gegenfät}li$e  (einräumenbe)  „rottyrenb"  =  „ o b g l e i dj  bocb. 
rofi^renb  bagegen"  fyeifjt  cum  c.  Ctmi.  (et  362,  n,  2).  — 
1)  Dum  ftomani  Consultant,  iam  Saguntuin  summa  vi  oppugnabatur. 
2)  Dum  Ardea  oppugnafur,  in  Tarquiniorum  tentorio  incidit  de  uxori- 
bus  mentio.  3)  Dum  (ob.  quoad,  quam  diu)  Lycurgi  leges  vigebant,  res 
publica  Lacedaemoniorum  laude  virtutis  et  probitatis  fioruit  4)  Ale- 
xander, dum  inter  primores  \mgnat,  sagitta  ictus  est;  quam  cum  Phi- 
lippus, medicus  eins,  extraheret,  colorem  non  mutavit,  dum  sanguis  siste- 
batur  volnusque  obligabatur.  5)  Dum  agmen  Romanorum  per  apertum 
proficisceöafur,  ab  hostibus  non  lacessebatur.  6)  Dum  felix  eris,  multos 
numerabis  amioos.  7)  Cur  saluti  rei  publicae  non  consulis,  cum  et  de- 
beas  et  possis?  8)  Dum  tales  viri  exercitibus  nostris  praeerun*4,  disci- 
plina  militaris  non  remittetur.  9)  Höstes,  ubi  primum  nostros  equites 
conspexerunt,  quorum  erat  quinque  milium  numerus,  cum  ipsi  non  am- 
plius  octingentos  equites  habere«*,  impetu  factu  nostros  in  fugam  con- 
iecerunt  10)  Cicero,  dum  consul  fiUtt  aoerrimum  libertatis  Eomanae 
defensorem  se  praestitit.  11)  Aegroto  dum  anima  est,  spes  esse  dicitur. 
12)  Lacedaemonii,  cum  a  studiis  poetarum  fere  alieni  essefit  et  carmina 
poetarum  fastidiren/,  Tyrtaeum  summo  honore  colebant,  quippe  cuius 
carminibus  animos  ad  fortiter  pugnandum  vitamque  pro  patria  libenter 
profundendam  inflammari  crederent.  13)  Dum  Hercules  somno  recreetfur, 
Ca  cus  quid  am  partem  boum,  quibus  ille  Geryone  necato  potitus  erat, 
callide  abegit.  14)  Dum  triginta  tyranni  summam  Athenis  potestatem 
tene&an*,  omnes  urbes  Graeciae  exnlibus  Atheniensibus  repletae  erant. 
365.  Dum  unb  quoad  (nur  oereinjelt  dorne)  regieren  in  ber  93ebeutung  „bid, 
lange  bld,  bis  oafe"  ben  Qnbit.  (bef.  be8  ^erf.,  f eltener  be«  $rdf.  unb 
gut.  II,  nie  be8  3mpf.  u.  <piu$qpf.),  wenn  fte  ein  rein  temporales  3^ 
unb  ba§  ttjatf  äd)lid)c  Eintreten  einer  §anbtung  angeben ;  bagegen  ben  Kon j. 
$rdf.  unb  Qmperf.,  wenn  fie  eine  2lbfiä)t  ober  ba§  (Eintreten  eine«  vom 
©ubjeft  be§  regierenben  ©atje§  gen>ünfd)ten  (SreigmffeS  ober  eine  9Rögs 
licfyfeit  bejeidmen  („bamit  unterbeffen,  bamit  erft*),  j.  Egoinurb« 

opperior,  dum  ist  a  cognosco  (cf.  9lnm.  2).  Quoad  arx  dedita  est,  caodes  tota  urbe  pas- 
Bim  facto«  sunt.  Milo  in  seaatu  fuit  eo  die,  quoad  senatus  dimisstw  est.  Agis  rex 
missilibus  petebatur,  dum  lancea  nudo  pectori  infixa  est.  Non  faciam  finem  rogsndj. 


—  243  —  366. 

qaoad  reoontiatam  erü  te  id  fecisse.  Mihi  curae  erit,  quid  agas,  dam,  quid  egeris, 
»riero.  Nunc  Scaevola  paulum  requiescet,  dura  („bamtt  erft")  se  calor  franga/.  Iratis  ei 
snbtrahendi  sunt,  in  quos  impetum  conantur  facere,  dum  (=  ui  interea)  deferve- 
*cai  ira.  Horatins  Codes  impetum  hostium  sastinuit,  quoad  ceteri  pontem  interrum- 
perent.  Thraces  nihil  se  moverunt,  dum  Romani  armati  transiren/.  Ea  scripta  con- 
tinebis.  quoad  ipse  te  videaw  („bie*  icb  bid)  [eben  fann,  bl«  c«  mir  möglid)  ift  bid)  $u 
(eben-). 

Änm.  1.  SRit  bem  Sut.  I  werben  biefe  Äonjunftionen  bei  ben  Äraffifern  nicht  oerbunben;  flott 
bleiben  tritt  ba«  ^ßräf.  ein,  felbft  neben  einem  gutur  ober  Smperatio  im  ■pauotfafce,  $.  ©. 
Rem  gestam  vobis  dum  breviter  ezpono,  diligenter  attendite.  —  SRit  bem  Äonj. 
$erf.  unb  ^lu«qpf.  tommen  biefe  Äonjunfnoncn  riaffifd)  nur  in  Oratio  obliqua  (ftott 
be*  0ut.  II  ber  Oratio  recta)  uor,  j.  SB.  Caesar,  quoad  munita  hiberna  cognovisse/,  in 
Gallia  morari  constituit  (bireft  morabor,  quoad  cognovero).  Äber  feit  üiüiuS  greift  ber 
(Hebron di  be«  Äonj.  3m  per  f.  unb  $Iu«qpf.  immer  mebr  um  [ich,  fo  bog  aud)  in  ber 
einfod>en  gryiblung  ber  Äonj.  ftebt,  too  ble  früfiere  Spradje  ben  3nblt.  gebraud)t  baben 
würbe  (Liv.  1,  40,  7;  2,  47,  5;  10,  18,  l;  21,  28,  10  u.  a.) 

Änm.  2.  IBenn  nad)  ben  Serben  exspeeto,  opperior,  (maneo)  im  Sinne  bon  „fo  lange 
»arten,  bleiben,  ui£"  bie  einfädle  Eingabe  etned  RaftumS  folgt,  fo  ftebl  nad)  einem  $aupt* 
tempue  dum  mit  bem  %nh.  ^Bräf.,  $erf.  ober  gut  II;  häufiger  aber  haben  fie  bei  ber 
Skbeutung  „erwarten,  abwarten,  bid  bap"  ben  SRebenbegriff  eines  SBunfdjeö  ober  einer 
^Ibficfjt  unb  oerlangen  bann  dum  c.  Coni.  Praes.  (»ber  nad)  einem  9Rebentempu8  c.  Coni. 
Imperf.),  j.  $8.  Ego  hoc  loco  opperior,  dam  ista  cognosco.  Domi  mansi,  dum  pater 
redüf.  Opperiar,  dum  rediem.  Exspectas  fortasse,  dum  dicat  .  .  ,  Caesar  constituit 
exspectare,  dum  sui  in  unum  colligeren/ur.  Unterfcbeibe :  exspeeto  (ob.  opperior),  dam 
dicat  w bis  er  fagt  ober  fagen  wirb",  ut  dicaf  „bafj  er  fagt  ober  jagen  wirb",  quid 
dioaf  ober  dictum*  sit  (cf.  354,  tat.  2).  Gbenfo  exspectabam,  dum  diceret  „bid  er 
iagte  ober  gefagt  hätte",  ut  diceret  „bajj  er  fagte  ober  fagen  würbe",  quid  dicere*  ober 
di'-turus  esset.  (2>er  Act.  c.  inf.  fann  nad)  biefen  Serben  bödjftenS  infolge  einer  6inn- 
fonftruftion  ftehen,  $.  8.  Liv.  43,  22,  2;  Cic.  Verr.  3,  151.)  Cf.  aud)  383. 

%nm.  3.  „SBie"  enblid)"  bergt  nicht  dam  t andern,  qaoad  t andern,  fonbem  entweber  blofj 
dum,  quoad,  (doner)  ober  blofj  t andern  (ober  postremo),  93.  „Stuf  beiben  Seiten  würbe 
mit  9Wut  gefämpft,  bi*  enblid)  bie  geinbe  ble  Srluchj  ergriffen"  utrimque  acriter  pu- 
gnatum  est,  dum  (ober  (andern,  postremo)  hostes  terga  verterunt.  Sluenabmen  febr 
feiten  (Liv.  4,  48,  3;  cf.  aud)  4,  6,  3). 

1)  Hoc  carmen  disce,  dum  (ob.  quoad)  expedite  possis  pronunüare. 

2)  Mctn  et  timore  suspensus  fui,  dum  omnia  bene  evenisse  audtVt. 

3)  Milites  in  statione   mauere  debent,  dum  (ob.  quoad)  deducanfur. 

4)  Moses  Israelitas  qnadraginta  annos  per  loca  deserta  duxit,  dum 
valida  et  integra  iuventus  adolescere*.  5)  Loco  non  cedam,  quoad  ro- 
ganti  mihi  obseeufus  eris  =  non  prius  loco  cedam,  quam  r.  obs.  eris. 
6)  Athenienses  Sphacteriam  oppugnare  non  destitenint,  quoad  eentum 
viginti  Spartiatas  ceperunt.  7)  Mus  lardum  arrosit,  quoad  (fcltcner  donec) 
museipula  clausa  est.  8)  Feles  in  insidiis  sunt,  dum  mures  e  cavernis 
prorep  anl.  9)  In  gen  s  certamen  tribunis  et  int  er  ipsos  et  cum  consule 
erat,  dum  (ja  nidjt  dam  t andern)  senatus  a  consule  habitus  est.  10)  Caesar 
aliquamdiu  exanimus  iacebat,  dum  lecticae  impositum  tres  servi  domum 
rettiderunt. 

•  *•■  Tie  Xemporalfonjunftionen  „na et) bem"  postqaam  (bei  Sicero  böufiger  posteaquam) 
unb  „fobalb  als,  foioie"  abi,  ut,  simulac  ober  (oor  Sofalen  unb  h  ftet«, 
vor  r,  g,  q  meift)  simulat(|U6  (feltener  simul,  simul  ei,  rimul  ut,  simulac  primum, 
simtd  primum),  tibi  priniuui,  ut  prininm,  cum  primum  flehen  in  ber  (Sr^ätjlung 
gem5l)nlicc}  mit  bem  3nD.  tytx\.,  roo  im  S)eutfcf)en  ba§  <piu8qpf.  (ober  ba§ 
erjabjenbe  Qmperf.)  fte^t.  Sebod)  ift  ju  merfen: 

1)  Poslquam  wirb  in  unmittelbarem  0n)d)lufj  an  einen  Abi.  mensurae,  namentlich  wenn  eine 
beftt matte  Bwiftbenjeit  (nach  lagen,  Monaten,  3abren  x.)  im  «bl.  angegeben  ift,  mit  bem 

16* 


367.  —  244  — 

3ttb.  Wuöapf.  wrbunben.  (Selten  ftet)t  in  biefem  Salle  ba«  ^erf.,  ».  Caes.  b.  g.  1, 
28, 1;  Cic.  Bp.  2,  18.)  Übrigen«  febretbt  man  in  biefem  ftatte  nötiger  post  quam  getrennt. 

2)  SBenn  eine  beftimmte  3«itangabc  int  9lbl.  »Orangeat,  tann  man  ftatt  postqaam  audi 
einfach  quam  fagen  (cf.  aud)  126,  4);  aud)  tann  man  in  biefem  &alle  auf  ben  9lbl.  einen 
Safr  mit  bem  ebenfalls  im  Äbl.  fte$enben  SRelatiopronomen  folgen  laffen  (et  126, 
«nm.  2). 

3)  Postquam  (wie  rimulac,  ubi,  ut  u.  f.  w.)  fimnen  bei  lebhafter  ©djilberung,  nrie  aud)  im 
l eutfdjen,  ftatt  be3  Verfette*  mit  bem  Ind.  Praes.  hist.  öerbunben  werben. 

4)  Postquam  in  ber  Sebeutung  „feitbem,  (jefrt  wo,  bamalö  wä&renbr  wirb  in  Skjidjung 
auf  bie  ©egenwart  mit  bem  3nD.  tyräf.,  in  ©ejie^ung  auf  bie  SJergangenbeit  mit  bem 
gilb.  $mpl  oerbunben  (cf.  362,  9lnm.  4). 

5)  Postquam  (wie  ubi,  ut,  HmuJar  u.  f.  w.)  wirb  ntdjt  feiten,  wenn  ein  in  ber  ©er- 
gangen^ eit  bauernber  3"ftanb  bekämet  werben  foH,  mit  bem  3nb.  gfmperf.  wr* 
bunben;  alfo:  „2)ie  ©aQier  traten,  ale*  \\d)  nodj  immer  feine  Spur  ton  einem  gtinbe 
bilden  lieft,  ben  SKarfdj  an";  „ÄppmS  wartete  eine  SBctle  unb  ging,  al«  noch  immer 
fetner  herantrat,  nad)  $au«".  (Zuweilen  finbet  fic^  in  biefem  Salle  au&er  bem  3  m  per  f. 
aud]  nod)  ein  ^erf.  mit  jenen  Äonjunftionen  oerbunben,  j.  Ubi  labore  atqne  iustitia 
res  publica  erevit  et  cunota  maria  terraeque  patebani,  saevire  fortuna  ac  miscere 
omnia  coepit.  Ut  in  extrema  iuga  montia  Maaaici  rentum  est  et  hostes  sub  oeoiis 
erant,  agmen  conatitit)  häufig  ftctjt  aud)  ein  Plusqpf.  (logicum),  welche*  ben  3uftan^ 
al*  «efultat  einer  fcanbiung  bejeidmet  unb  feinem  Sinne  nad)  ein  3  m  per  f.  nettritt,  §.  8. 
Verres,  posteaquam  maliitudinem  emblematam  collegtrat  („gefammelt  unb  nun  bei- 
fammen  tjattc"  =  collect  am  habebat),  instituit  officinam  Syracosis.  Albinos,  post- 
quam decreverat  non  egredi  provincia,  milites  castris  habebat.  Quod  ubi  senseroni 
hostes,  crevit  ex  metu  alieno  audacia.  Ut  nostrae  cohortes  ad  mare  exeubutrant 
(„auf  ©adje  gebogen  waren"  =  „auf  ffiacbe  lagen"),  subito  Pompeiani  accesserunt.  B 
iam  resederat  impetus  animorum,  silentium  subito  ortum.  —  Über  ubi,  ut,  simulae 
c  Plusqpf.  jur  »earidjnung  be*  Antecedens  üerativum  cf.  325,  4.  Über  ba*  Fut.  txari. 
cf.  325,  2  u.  3. 

Slnin.  1.  ©anj  üerein^elt  finben  fid)  postquam  unb  ubi  nad)  ber  rtnalogie  non  cum  mit  bem 
Coni.  Imperf.  uitb  Plttsqpf.  üerbunben,  um  blo|  bie  Unterorbnung  be«  Scebenfafre*  unter 
ben  $auptfa&  aufyubrüden  (Cic.  Man.  9;  Cluent.  181;  Deiot.  86;  Liv.  22,  1,  2;  4,  13, 
10;  26,  11,  3;  29,  34,  8  u.  a.). 

ftnm.  2.  ffienn  nad)  fcbfoluierung  eine«  Seile*  einer  Äu*etnanberfe$ung  ber  Übergana  ai 
einem  neuen  teile  im  3)eutfd)en  mit  „nad)  bem,  nad)  bem  \o"  gebilbet  wirb,  barf  im 
fiateinifdjen  nid)t  postquam  ober  gar  postquam  üa  gebraucht  werben,  fonbem  quoniam 
ober  bei  engerem  wnfd)luffe  an  baö  SÖortjergetjenbe  »td  quoniam,  ei  (ober  quare,  quamobrm) 
quoniam,  quoniamque,  nunc  quoniam,  quoniam  autem,  quoniam  igitur  (ju  meibert  sc 
ober  atque  quoniam).  Cf.  Quoniam  de  genere  belli  dixi,  nunc  de  magnitudine  panca 
dicam.  Sed  quoniam  de  eo  genere  beneficiorum  dictum  est,  quae  ad  singulos 
spectant,  deineeps  de  eis,  quae  ad  universos  pertinent,  disputandum  est  Cf. 
aud)  264. 

367.  Antequam  (febr  feiten  anteaquam,  Ä.  üb.  Cic.  Deiot  30)  unb  priusquam  (aud)  getrennt 
ante  —  quam  unb  prius  —  quam)  fielen: 

a)  mit  bem  3nMt.  ober  ftonj.  $rfif.,  melfadj  olme  mefentlidjen  Unterfajteb  ber 

SBebeutUltg:  Antequam  pro  L.  Murena  dicere  inatituo,  pro  me  ipso  pauca  dicam. 
Priusquam  de  praeeeptis  oratoriis  dicamtts,  videtur  dicendum  de  genere  ipsius 
artis.  Antequam  maiora  hostium  agraina  obsaepirml  iter,  erumpamus.  Graeci 
tragoedi  cotidie,  priusquam   pronuntienf,  vocem  eubantea  sensim  excitaat  — 

$er  Äonj.  ift  oor^errfr^enb  in  6entcn&en  unb  allgemeinen  Äußfttgf»: 

Priusquam  ineipta«,  consulto,  ubi  consulueris,  matare  facto  opus  est.  Ia 
omnibus  negotiis,  priusquam  aggrediarc,  adhibenda  est  praeparatio  dili- 
gens.    Ante  videmus  falgurationem,  quam  sonum  audiamiw.  9iege(mä6'9  W 

wenn  ber  91ebenfat$  potenttale  ober  finale  ^Bebeurung 
t)at.  (<%\t  finale  ©ebeutung  fann  man  fidj  anfebaulid)  mad)en  burd)  bie  Über: 
fe^ungen  ,in  ber  «bft«t,  Erwartung,  baft  (nldjt),  bamit  (nid)t)  jitDor,  e»  foHc  (nid)t)  juwr"; 


-  245  —  367. 

btc  Potentiale  ©ebeutung  burdj  „efje  etwa«  gcfdiehen  fann,  e$e  anjune$men,  $u  er* 
roartcn,  $u  ocrmuten  ift,  bafe  etwa«  gcfdje&c").  Collem  celeriter,  priusquam  ab  ad- 
vcrsanis  sentiatwr,  communite  (=  bamit  eä  bie  tjjtinbe  nidjt  Dörfer  merfen  ob.  die 
an£irneljmen  in,  bog  e*  bemerft  toerbe).  De  Catilinae  moribus  pauca  prius  explanaoda 
sunt,  quam  initium  enarrandi  faciam  „madjen  fann".  (3>a«  SSerbum  jwwe  fte^t  ge* 
rootmitcp  tm  xonj.). 

b)  mit  bem  3nM!.  $erf.  »f*  nroljt  *u  beachten,  ba&  im  $eutfa)en  in  bcr 
Sraäfjlung  bei  „beoor*  oft  baS  3mperf.  ober  $lu8q»f.  ftety,  roo  einfach  bie 
Angabe   einer  £I)atfacj)e  gegeben  werben   foQ;  Patt  beffen  fteb,t  im 

Sateintfc^en  ber  Qnbif.  ^ßerf .  (befonber«  häufig  nad)  non  ante  quam,  non  prius 
quam  neben  einem  Perf.  hist.  im  regierenben  ©afce),  ;v  33.  Mömbris  utimur,  priusquam 
eiidieimus,  cuius  ea  utilitatis  causa  habeamus.  Caesar  priusquam  est  profectus,  luna 
hora  circiter  sexta  visa  est.  Non  prius  sum  conatus  misericordiam  aliis  commo- 
Tere,  quam  misericordia  tum  ipse  captus.  Epaminondas  non  prius  bellare  destitit, 
quam  urbem  Lacedaemoniorum  obsidione  clausit  („eingefd)Iofien  $atte").  Höstes  non 
prius  pugna  excesserunt,  quam  hostium  ducem  concidere  viderunt  („fallen"  ober 
„gefe^en  hatten").  Ct  jebodj  c). 

c)  mit  bem  ttonj.  3mJ>erf.  unb  $luSqpf.,  1.  roenn  im  ^auptfatje  ein  hu 
ftorifdjeS  ^ßerf.  (te^t  unb  ber  SHebenfatj  potentiale  ober  finale  SBebeutung 

hat  (cf.  a),  j.  8.  Numidae,  priusquam  ex  castris  subvenire/ur  (Äbftdjt  bed  Subiefte" i, 
in  proximos  colles  discessernnt.  Achaei  non  ante  ausi  sunt  oapessere  bellum,  quam 
ab  Roma  reverttaenf  legati  (Gkbanfe  be«  (Subjeft«).  Ssepe  magna  indoles  virtutis, 
priusquam  rei  publicae  prodesse  potuisset,  extineta  est.  Antequam  homines  nefarii 
de  meo  adventu  audire  potumenf,  in  Macedoniam  perrexi;  —    2.   in    ber  (Sr= 

anhing  au$  bei  Angabe  non  £!>atfacf)en  (analog  ber  Honftruftion  be8 
cum  historicum),  roo  man  (cf.  b)  ben  Qnb.  ^ßerf.  erroartete:   Gaili  du- 

centis  annis  antequam  Bomam  caperent  (=  ceperunt).  in  Italiam  tranicenderunt. 
Epaminondas,  cum  in  circulum  venisset,  numquam  inde  prius  discedebat,  quam 
ad  finem  sermo  esset  adduetus.  Germani  equites  non  prius  sunt  visi,  quam 
castris  appropinquarent  (=  appropinquaverunt).  Tarquinins  paulo  antequam  sol 
occideret,  venit  ( So  bei.  bei  ben  $iftorifern,  ober  jutocilen  aud)  bei  Cicero). 
Ärnn.  1.  ©tun  trcretnjelt  99.  Lir.  7,  34,  1;  23,  30,  3;  Cic.  p.  dorn.  78)  ftef)t  ber  Ind. 
Imperf.,  aber  nur  in  negattoen  Sä&en,  in  roeldjen  non  antequam  ober  non  priusquam 
ben  Sinn  Don  postquam  c.  Ind.  Imperf.  Ijaben. 

d)  mit  bem  3nbif.  &ut.  II,  roenn  bie  #anblung  be#  9tebenfafce§  als  in  ber 

3ufunft  tl)atfäcf)lia)  OOÜenbet  gebaut  wirb,  ^  ».Tibi  non prius  respondebo^uam 

tu  resp on der is.  De  Carthagine  vereri  non  ante  des i n am,  quam  illam  excisam  cognorero. 
?lnm.  2.  35u*  gut.  I  fann  bei  priusquam  unb  antequam  überhaupt  nid)t  ftefjen;  ftatt  be«-- 

fetten  tritt  ba8  träfen«  ein. 
Hnm.  3.  Selbftoerftänblid)  treten  in  Or.  obliqua  unb  an  oblique  Sä&e  fid)  anfdjlie&enb  bie 

9lebenfä&«  mit  antequam  unb  priusquam  in  ben  #onj.  unb  folgen  ben  JRegcIn  ber  Conse- 

cutio  temporum  mit  alten  tyren  ©efonberfjeiten. 

1)  Fulgur  prius  videmus,  quam  tonitrum  audi(a)mus.  Livius  Androni- 
cus  primus  fabulam  dedit  anno  ipso,  antequam  natus  est  Ennius. 
2)  Antequam  Horatii  et  Curiatii  inter  se  certare  coeperunty  foedus  inter 
Romanos  Albanosque  ictum  est  hac  lege,  ut  is  populus,  cuius  cives  eo 
certamine  vicissent,  alteri  imperaret.  3)  Alexander  Pheraeus  in  eubiculum 
uxoris,  priusquam  ipse  ad  eam  veniret,  praemittere  solebat,  qui  omnes 
arculas  et  vestimenta  scrutarentur,  ne  quod  telum  occultaretur.  4)  Ignis 
totam  domum  corripuerat,  priusquam  aqua  apportari  posset.  5)  Clodius 
Ciceroni  insidiari  non  prius  destitit,  quam  effecit  (ob.  effecisset),  ut  ille 
patria  pelleretur.  6)  Höstes  disiecti  non  prius  destiterunt  fugere,  quam 


368.  —  246  — 

ad  Rhenum  perv  eneruni.  7)  Vires  ingeniumque  tunm  cognosce,  priusquan 
aliquid  aggred iare.  8)  Navis  meroatoria  non  ante  ancoras  tollet,  quao 
procella  mbsederit.  9)  Alexander,  quem  perisse  fama  nuntiaverat,  a< 
Thebarum  portas  erat,  priusquam  cives  ad  vim  propuls andam  se  parar 
possmt  (ob.  potuerunt).  10)  Non  prius  finis  iugulandi  fuit,  quam  Sulli 
omnes  suos  divitiis  explevif.  11)  Pythagoras  praecipiebat :  Somnum  n< 
prius  oculi  videant,  quam  unumquodque  diei  exacti  factum  diligent« 
tecum  consider averis.  12)  Priusquam  de  ceteris  rebus  respondeo  (ob.  re- 
spondeaw,  aber  ni(bt  respondefro,  cf.  Änm.  2),  pauca  de  moribus  Catilina« 
dicam. 

y.  Ctniuetionea  eauales. 
368.  Qnia  unb  quod  geben  einen  ttjat f  ad) lidjen  ©runb  an  =  „au*  bem  ©rttnbi 

TD  eil,  beSfyalb  n>eil":  Edo,  quia  esurio.  Propter  frigora,  qtuxi  Gallia  sub  septen 
trionibas  posita  est,  frumenta  in  agris  matara  non  erant.  —  Cum  „  b  CL "  (urfcrüna 

Iicf|  äettpartifel)  bejeic^net  ben  logifdjen,  b.  I).  nad)  bem  Urteile  beS  Sieben 
ben  ober  unter  SBerücfftcbJigung  ber  oorliegenben  SBerljftttniffe  mafjgebettbet 

©ruitbl  Oum  Tita  sine  amicis  insidiarum  plena  sit,  ratio  ipsa  monet,  nt  amiciti* 
coroparemus.  Dionysias,  rutn  in  communibus  snggestis  consistere  non  änderet,  conti 
onari  ex  turri  alta  solebat  —  Quoniam  (entft.  au3  quom-iam)  fteljt  bei  2ln 
gäbe  eines  aufgemachten  (eoibenten)  ober  als  befannt  oorauSgefetjten  ©runbe* 
=  „raeil  ja"  (©ried).  ineidtj,  JJranj.  puisque):  Vos,  Quirites,  quoniam  noi 

est,  in  vestra  tecta  discedite.  Quoniam  semel  snscepi,  succurram.  Quoniam  fmim 
joeil  ja  bodf .  (2)id)terif4  unb  nacbflaffifd)  wirb  aud)  quaienm  in  ber  ©ebeutung  non  qnonisn 
gebraucht.)  —  Quando  „mann*  ift  eigentltd)  nur  3^M>arttfeI  unb  fteb,t  ran 
fetten  (jebod)  aud;  bei  ©icero)  jur  Angabe  eine«  unbeftrittenen  ©runbes 
=  „weil  benn  ja,  ba  nun  einmal";  häufiger  finbet  fid)  in  bemfetber 
(Sinne  qnandoqoidem  (oereingett  quandoque)  „weil  ja  nun  einmal": 

Quando  non  potest  id  fieri,  qaod  vis,  id  velis,  qnod  po6sit.  Hoc  confiteor  iare  mihi 
obtigisse,  quandoquidem  tarn  iners  sam.  —  Über  siquidem  „wenn  an  ber-?"  ba  [O' 
cf.  381,  4.  —  Ojiippe  (cf.  634)  ftefjt  in  Sierbinbung  mit  bem  Pronomen  qui  ober  mit  am 
jur  9e£eid)nung  *htee*  foldjen  ©runbei,  bunb  beffen  93erüdftd)tigung  ba8  eben  ©efagte  ober  ^ 
bauptete  feine  narürliaV,  fid)  öon  felbft  ergebenbe  ©rllärung  finbet  (=  „leicht  erflärlid),  ba  ja";: 
Cimoni  tarpe  non  fuit  sororem  germanam  habere  in  matrimonio,  quippe  cum  eins 

cives  eodem  nterentnr  institato.  —  2Bfttjrenb  cum  „ba"  ßet8  ben  Äonj.  regiert, 
[tobt  bei  quia,  quod,  quoniam,  quando  unb  quandoquidem  für  geroöt)niid? 
ber  $nbif.;  ben  Stonj.  erforbern  fte  nur  bei  obliquer  33eaiel)ung,  b.  I) 
wenn  ber  ©runb  au8  bem  ©inne  beS  (grammatifcfyen  ober  logifdjen)  ©ubjeft* 

beS  ^auptfatje«  angegeben  mirb,  h.  SB.  Panaetias  iaudat  Africannm,  quod  fuer't 
abstinens.  Noctu  ambalabat  Themistocles,  qaod  somnum  capere  non  posset.  Miltiade« 
accusatas  est  proditionis,  quod  a  Paro  infectis  rebus  discess?jt«ef.  ($abei  ift  oW  ehte 
©tgcntümlid)fcit  bee*  fiateinifdjen  &u  bemerfen,  bafc  oblique  ®e$iebung  aud)  in  SBejug  auf  bi« 
Meinung  bti  ®pred)enben  felbft  (alfo  ber  1.  $erfon)  ftattfinben  fann:  aud)  bie  1. 
fann  eigene  ©ebanfen  eben  als  fflebanfen,  riidjt  alc-  Ihatiacticn  angeben,  j.  $-  Beet» 
fecisse  mihi  videor,  quod  ab  instituto  meo  non  recessertm.  Ego  fateor  me.  qnod 
vidmw  mihi  auxilium  non  deesse,  ideirco  Uli  pepercisse.  Ädmirari  soleo  tum 
M.  Cato,  sapientiam  maximeque,  quod  numquam  tibi  senectutem  gravem  esse  senx""' 

Cic.  Cat.  m.  4.  Cf.  aud)  373).  ©onft  oergl.  371  U.  400. 

9tnm.  Quia  unb  quod  fmb  rüdftd)tlidj  ber  Sebeutung  nid)t  ^u  ftbeiben.  Cf.  Tertia  est  urbs, 
quae,  quod  in  ea  parte  Fortunae  fanum  antiquum  fuit,  Tycha  nominata  est  unb 


—  247 


369—370. 


Quarta  autem  est  urbs,  quae.  quia  postrema  aedificata  est,  Neapolis  nominatur. 
Concedo,  et  quod  animus  aequus  est  et  quia  necesse  est  (3n  bcr  älteren  ?atinltat 
überwiegt  ber  (Bebraud)  Don  quia,  in  ber  jüngeren  ber  üon  quod.)  3u  bemerfen  ift  aber, 
bafe  nad)  ben  Serben  ber  tlffefte  regelmäßig  quod  ftebt  unb  bie«  aud)  nad)  propterea, 
eo,  ideo,  idcirco  menigften8  Diel  häufiger  ift. 

369.  Quod  „öafe"  ftetjt  bei  Slusfage  einer  nrirflid&en  Xfyatfadje,  unb  jroar: 

a)  erflärcnö,  um  ben  3nf)alt  ober  einen  einzelnen  begriff  be$  §auptfat>e8  näfjer 
SU  bestimmen,  unb  p>ar: 

o)  nad)  einem  Xentonftratitmm  {hoc,  ittud,  id,  eo,  inde,  ex  eo,  in  eo,  pro 

eo,  propterea,  ideo,  idcirco  etc.):  Hoc  tmum  in  Alexandro  vitupero,  quod 
iracundus  foit  Mihi  quidem  videntur  homines  hoc  re  maxime  bestiis  praestare, 
quod  loqui  possunt.  In  hoc  sumus  sapientes,  quod  naturam,  optimam  ducem,  se- 
quimur.  Non  ea  res  me  deterruit,  qnoroinus  litteras  ad  te  mitterem,  quod  tu 
nullas  ad  me  miseras.  Iuter  inanimum  et  animal  hoc  maxime  interest,  quod 
inanimum  nihil  agit,  animal  agit  aliquid. 

Hmn.  1.  3utMUcn  ftebt  quod,  ohne  baß  ein  3)emonftratiDum  öorau&geljt,  hn  Sinne  öon 
„Der  UmftanD  tortl  ober  Dafj":  Eumeni  multum  detraxit  inter  Macedones  viventi, 
quod  alienae  erat  civitatis.  Vitium  est,  quod  quidam  nimis  magnum  Studium  in 
res  non  necessarias  conferunt.  Magnum  beneficium  est  naturae,  quod  necesse  est 
mori.  —  3U  beachten  ift,  bau  bie  3>emonftratwa  illad,  hoc,  id,  wenn  fic  lebiglid)  auf 
einen  folgenben  ober  norauSgcfjenben  Wcbenfafc  &  in  weifen,  auf  bie  Äonftruftion  feinen 
(Jinflufe  üben;  üielmefjr  ftefjt  in  biefem  $fttu*e  balb  bcr  Acc.  c.  inf.,  halb  eine  Äonjunf= 
tion  (ut,  ne,  quin  u.  f.  n>.)f  jenad)bem  bcr  regierenbe  ®a&  e«  »erlangt:  Hoc  te  moneo, 
ui  praeeeptores  tnos  non  minus  quam  ipsa  studia  ames.  Illud  te  hortor,  ne  de- 
mittas  animum.  IUud  satis  constat,  ad  salatem  civiam  inventas  esse  leges.  Hoc  intel- 
legere volo,  pergraviter  illum  esse  offeiwura.  Cf.  aud)  370,  ftnm.  1  unb  238,  Änm.  2. 

Stnm.  2.  ScfonbcrS  au  merfen  finb  mitto  unb  pr  acte  reo,  quod  „id)  übergebe  ben  Umftanb, 
bafe"  (neben  iliud  praetereo  unb  praetermiito  mit  foigenbem  Acc.  c.  inf.).  —  Über 
nisi  quod  unb  praeterquam  quod  cf.  381,  3. 

ß-  nad)  9lu8brfitfen  wie  bene  (opportune,  prudenter,  male,  imperite,  mire, 
rede,  perincommode,  humaniter  etc.)  facio,  fit,  accidit,  evenit,  roenn 
bie  bereits  oorliegenbe  $b,atfad)e  ben  ©runb  be§  gtücflidjen  ober  un* 

fllücflic^en  (SreigniffeS  auSbrÜcft :  Fecisti  mihi  pergratum,  quod  Serapionis  librum 
ad  me  misisti.  Bene  facis,  quod  litteras  anteponis  volaptatibus.  Perincommode 
accidit,  quod  eum  nusquam  vidisti.  Bene  mihi  erenit,  quod  mittor  ad  mortem. 
Opportune  acciderat,  quod  Allobrogum  legati  de  suis  rebus  Romam  venerant. 
(®an$  DeremieJt  ftebj  in  biefem  ^allc  ber  Acc.  c.  inf.:  Cic.  Fam.  3,  10,  ö.) 

b)  im  Sinne  non  „nmö  Den  llmftaiiD  betrifft  bafe"  wenn  man  eine  non  an* 
berer  Seite  gemalte  Sugerung  ober  überhaupt  ein  gaftum  oorauSfdjicft, 

um  barauf  JU  entgegnen:  Quod  mihi  de  nuptiis  filiae  gratulariB,  agnosco  huma- 
nitatem  tuam.  Quod  scire  vis,  qua  quisque  in  te  fide  sit  et  voluntate,  difficile  dictu 
est  de  singulis.  Quod  me  Agamemnonem  aemulari  putas,  falleris.  2)icfcS  quod  wirb 
im  $eutfd)en  in  ber  SHegel  burd)  „wenn"  überfefrt. 

c)  nadj  ben  ©erben,  meldte  eine  (SemütSfttmmuufl  ober  eine  Su^erung  ber» 
fclben  bejeic^nen  (=  „barüber  bafj,  barum  ba&  =  weil"):  Sane  gaudeo, 

quod  mihi  faves.  Angit  te,  quod  tamdiu  abes  a  tuis.  Cato  mirari  se  aiebat,  quod 
non  riil free  haruspex,  haruspicem  cam  vidisset.  Gloriabatur  Hortensias,  quod  nun- 
quam  bello  civili  interfai«sef.  Falso  queritur  de  natura  sua  genas  humanuni,  quod 
forte  potius  quam  virtute  regatur.  Cf.  jebod)  370. 

d)  Über  est  quod  „ti  ift  ©runb  oorbanben",  habeo  quod  „id)  habe  (»runb"  u.  ä.  cf.  400. 
—  Über  non  quod  „nid)t  ol*  ob"  cf.  371.  —  Über  quid?  quod  „was  foll  man  baju 
fügen,  bafe"  cf.  410,  6. 

370. 9Bäb,renb  qnod  bei  ben  93erben  ber  ©emütSfiimmung  eine  roirflicfjc  $bat- 
fadje  al§  ©runb  be$  %i fcf  t8  angiebt,  bejeidmet  ber  Acc.  c.  inf.  bie  Z\)aU 
jadje,  meiere  ben  2lff eft  b,eroorruft,  als  ©  e  g  e  n  ft  a  n  b  ber  93  o  r  ft  e  1 1  u  n  g  (wie 


371—372.  —  248  — 

bei  ben  Verbis  sentiendi  unb  deolarandi).  Stauer  jtebt  bei  ben  Serben, 
roeldje  fd)led)troeg  eine  ©emütSftimmung  auSbrücfen,  rote:  „fid)  freuen,  be= 
trübt  fein,  jornig,  unwillig,  erftaunt  fein,  berounbern"  (gaudeo,  laetor,  doloo, 
suscenseo,  aegre  fgravitert  indigne,  acerbe}  ytoleste]  fero,  miror,  admiror 
etc.),  balb  qnod,  balb  (häufiger)  ber  Acc  c  inf.;  bagegen  bei  benen,  roeid>c 
ba8  Sutern  einer  ©emütSftimmung  auSbrüdten,  roie:  ,;loben,  tabeln,  banfen, 
glücfroünfcfyen,  tröften,  anfingen*  (laudo,  vitupero,  reprehendo,  gratias  ago, 
gratiam  habeo,  gratulor,  consolor,  misereor  etc.),  ftety  regelmäßig  qnod 
(cf.  jebod)  Hnm.  2). 

3tnm.  I.  8ud)  nad)  einem  oorauSgefjenben  illwt  (id,  fux)  folgt  je  nad)  bem  ©ebanfen  ki 
Sdjretbenben  teile-  ber  Acc.  c.  inf.,  teile«  quod,  3?.  IÜttd  me  mo vet .  in  tanta  müitum 
paucitate  abesse  tres  cohortes.  IUud  me  non  movet,  quod  ii,  qui  a  me  dimissi  sunt, 
discessisse  dicuntur.  IUud  mihi  perminim  accidit,  tantam  temeritatem  faisse.  H<s 
graviter  fero,  meam  gratiam  inter  meos  minui.  Cf.  369,  flnm.  1. 

2tnm.  2.  93el  gloriari,  laetari,  arguere,  criminari,  rrimini  dare,  ferendum  non  est  unb 
insimulare  finbet  fid)  faft  nur  ber  Acc.  c.  inf.,  wfitjrcnb .  bei  aectisarc,  gratuiari  unb  gm- 
tia*  agere  in  ber  guten  Spradje  immer  qaod  fietjt.  —  Über  miror  si  cf.  438,  6. 

371.  Non  qaod  (non  eo  quod,  non  ideo  ober  non  ideirco  qnod,  feiten  non  quia,  j.  Cic.  Tasc. 
1,  1)  foroie  bat  gleid)bebeutenbe  non  quo  „nfdjt  als  ob,  nidjt  roie  wenn"  führen  einrn 
nur  alt  möglid)  angenommenen  (Slrunb  ein  unb  b>ben  be«b,alb  ben  Äonj.  bei  fid)  (cf.  328  ; 
cbenfo  non  qaod  non  (ober  non  qao  non,  non  qaio)  „nid)t  als  ob  nidjt".  Cf.  AcU 
Caesaris  servanda  censeo,  non  quod  probew,  sed  quid  rationem  pacis  habendam  arbi- 
tror.  Xon  ideirco  eornm  nsam  dimiseram,  quod  eis  suscenserem,  sed  quod  eorum  me 
pudeAor.  Memoriam  nostri  nt  conserves,  rogo;  non  quo  de  tua  constantia  dubikw. 
sed  quia  mos  est  sie  rogandi.  2>er  wabjc  33eweggrunb  wirb  entweber  in  einem  fiaufal 
fnfee  mit  sed  quod,  sed  quia  (c.  indic.)  ober  in  einem  ftinalfafre  mit  sed  ut,  ted  neobn 
in  einem  felbftänbigen  $auptfafce  hinzugefügt,  j.  ».  Eisdem  de  rebns  volui  ad  te  sae- 
pitis  scribere,  non  quin  confiderew  diligentiae  tuae:  sed  rei  magnitudo  me  movebat. 
Vlnm  9?ur  feiten  ftef)t  nad)  non  quod  (quo)  ber  3nbif.,  wenn  öon  einer  wirtlid)  ftatt: 

finbenben  X  ^  a  t  f  a  d)  e  auftgefogt  wirb,  bafe  fie  ben  ÖJrunb  nidjt  auSmadrt.  Cf.  Cic  Plane. 
78;  RP.  1,  30.  Liv.  10,  41,  12;  7,  30,  13. 

1)  Socrates  in  iudicio  ad  humiles  preces  descendere  noluit,  non  quo 

(ob.  quod)  irtdices  eludere  veüety  sed  quia  nullius  culpae  sibi  conscius 

eiat.  2)  Athenienses  expeditionem  Syracusanam  suseeperunt,  non  quo 

a  Syracusanis  iniuria  essent  affecti,  sed  ut  prineipatum  Siciliae  adipi- 

Hcerentur.  3)  Hannibal  collem  quendam  inter  utraque  castra  situm  oc- 

cupavit,  non  quo  eum  a  se  teneri  multum  ipsius  interne*,  sed  quo  fa- 

ciliu8  manu8  cum  hostibus  conserendi  potestatem  f&ceret.  4)  Linguae 

veterum  et  Graecorum  et  Äomanorum  in  scholis  traduntur,  non  quo 

gens  ulla  altera  ex  iis  hodie  tanquam  patrio  (ja  nidjt  materno!)  ntatur 

sermone,  sed  quod  multi  et  egregii  libri  iis  sunt  conscripti.  5)  Milites 

faciunt  inviti,  ut  coronam  dent  civicam  et  se  ab  ullo  servatos  esse  fa- 

teantur,  non  quo  turpe  sit  protectum  in  acie  ex  hostium  manibus  eripit 

sed  onus  benoncii  reformidar)^,  quoniam  permagnum  est  ho  mini  alieno 

debere  idem  quod  parenti. 

372.  (Huc,  eo,  eodem)  accedit,  quod  giebt  ein  roirtlir^e^,  fcr)on  oorlicgenbe^  5üf 
tum  aU  ^injufommenben  ©runb  an  („ber  Umftanb,  roeil"),  roäb,renb  ba§  I)üu: 
figere  ar cedit,  ut  überhaupt  be^icfyiet,  baf?  eine  neue  £^atfad)e      bem  fd)on 

SlngefÖ^rten  ^Ütjuf Omme  ( „  b  a  ^  "  )  :  Accedit,  quod  patrem  plus  etiam  atno,  quam 
ipse  seit.  Ad  communem  omninm  trepidationem  accessit ,  ut  phalanx  Macedouum  non 
circumagere  se  posset.  (Cic.  Deiot  2;  Cato  m.  16;  Tusc.  1,  43.)  9]ad)   ben  tyxöit' 

ritiS  accedebat  unb  accessit  ftel)t  geroö^nlic^  ut :  Ad  Appii  Claudii  aenectatem  ac- 


—  249  — 


373-374. 


redebat.  ut  caecu«  esset,  ^otmenbig  ift  ut  bann,  wenn  nicf)t  oon  einem  wir!* 
üdjen,  fonbevn  oon  einem  blofj  angenommenen  JaUe  bie  Siebe  ift,  alfo 

namentlich,  in  93  ebingungs  feigen:  Hac  si  accederet,  ut  talis  homo  dives  esset, 
samma  omni  um  invidia  exoriretur.  (Cic.  Rose.  Am.  86;  Fin.  1,  41.) 
?lran.  SDcon  üermeibe  burdjau»  quo  accedit  „too^u  nod)  Tommt";  bafür  fagt  man  einfad)  ac- 
eedit  ober  accedit  etiam.  —  9?ad)  bet  Sinologie  oon  accedit  fagt  man  auch,  additur, 
adiungitur  unb  adieitur,  ut  ober  quod.  y 

■73.  9Jad)  qnod  flehen  bie  Serben  „fdgeit  unb  meinen"  (diecre,  negare,  puiare,  existimare  etc.) 
getoöhnlid)  im  Äonj.,  obgleich  niebt  bet  Umftanb,  ba&  jemanb  choaä  fagt  ober  meint,  fonbern 
ber  3iu)a!t  beS  ©efagten  ober  ©emeinten  al*  GJrunb  unb  al«  frembe  9lnfid>t  ju  bezeichnen  ift. 
So  müfcte  j.  ©.  ber  6ab:  Multi  cives  superbiam  tuam  accusant,  quod  te  percontantibas 
non  respondere  dicant  eigentlid)  beifeen :  quod  tu,  ut  dicunl,  percontantibus  non  respon- 
dco*.  SMefelbe  Äonftrufrion  finbet  [ich  auch  beim  Sftelatioum:  Verres  nominat  servum, 
quem  magistrum  pecoris  esse  aHeeret.  Litteras,  quas  me  sibi  misisse  dieeret,  recitavit. 
Cf.  Caes.  b.  g.  1,  23,  3  u.  39,  5;  5,  6,  3;  7,  38,  5;  7,  55,  2;  b.  c.  1,  87,  3;  3,  83,  2; 
109,  6.  Sali.  Cat.  49,  4.  Cic.  Phil.  2,  4,  7;  off.  1,  40;  Verr.  5,  17;  fin.  1,  24. 

374. 1)  Vitium  multorum  hominum  est,  quod  luxuriosius  quam  pro  fortuna 
sua  ac  condicione  vivunt  2)  Prima  historiae  lex  est,  ne  quid  falsi  nar- 
rare  audeat.  3)  Quis  dubitet,  quin  donum  dei  sit,  qxiod  vivimus?  4)  Quis 
putaverit  deum  velle,  ut  (cf.  jebod)  342,  9lnm.  1)  Hbidinibus  indulgeamus? 

5)  Quod  urbem  Romam  a  Troianis  profugis  conditam  esse  a  scriptori- 
bus  quibusdam  veteribus  memoriae  proditum  est,  ei  opinioni  multa  et. 
gravia  argumenta  repugnare  multi  bisce  temporibus  historici  docuerunt 

6)  Socrates  apud  iudices  dixit  magna  se  teneri  spe  bene  sibi  accidere, 
quod  mitteretur  ad  mortem.  7)  Multi  homines  in  eo  peccant,  quod  ali- 
orum  exempla  temere  sequuntur.  8)  Quanta  sit  velocitas  lucis,  inde 
potest  cognosci,  quod  multo  breviore  tempore  ad  oculos  nostros  per- 
venit  quam  sonus  ad  aures.  9)  Nullum  maius  Cicero  patriae  attulit  mu- 
nus,  quam  quod  coniurationem  Catilinariam  patefecit.  10)  Miror  te  ne- 
scire,  quando  et  ubi  Alexander  mortuus  sit.  11)  Quid  arrogantius  esse 
potuit,  quam  Hannibali  hominem  que;jdam  Graecum,  qui  nunquam  aut 
hostem  aut  castra  vidisset,  praeeepta  de  re  militari  dare?  12)  In  libe- 
ralitate  maxime  videndum  est,  ne  cui  beneficentia  noceat.  13)  Non 
queror,  quod  mihi  parum  prospera  sors  contigit.  Demetrius  Phalereus 
Periclem  vituperavit,  quod  tantam  pecuniam  in  praeclara  illa  Propy- 
laea  aedificanda  coniecisset.  14)  Legati  Gallorum  Caesari  gratulati  sunt, 
quod  tarn  acerbum  bellum  prospere  coniecisset  15)  Consulibus  iure  con- 
cessum  erat,  ut  magistratu  abdicato  cum  potestate  proconsulari  in  am- 
plissimas  et  locupletissimas  provincias  mitterentur,  quas  senatus  nomine 
administrarent.  16)  Alcibiades,  cum  Spartam  pervenisset,  nihil  anti- 
quius  (ob.  prius)  habuit,  quam  ut  Lacedaemonios  exhortaretur,  ut  Syra- 
cusanos  strenue  adiuvarent.  17)  Volsci  C.  Marcium  exulem  eo  beni- 
gnus exceperunt,  quod  maximum  odium  civium  prae  se  ferebat.  Vic- 
toria Romanis  eo  gloriostor  fuit,  quod  hostium  dux  eiusque  filius  vi  vi 

capti  erant  92ad)  eo  (hoc,  tanto)  mit  einem  Äomparatio  wirb  ba§  beutfehe  „oW" 
(=  „ba")  bureb  quod,  feiten  burd)  quia  überfe|t.  18)  Postquam  Codrus  sangui- 

nem  pro  patria  nitro  profudit,  Athenienses  regiam  potestatem  sustu- 

lerunt,  quod  neminem  post  illum  tanta  auetoritate  dignum  esse  puta- 

rent  (cf.  373).  19)  Quod  a  me  quaeris,  qua  re  adduetus  ille  omnia,  quae 


375—376.  —  250  — 

vel  dicas  vel  facias,  landet  atque  admiretur:  propterea  facit,  quod  si- 
mulationem  usui  sibi  esse  persuasum  ei  est,  praesertim  cum  hebeteu 
caecumque  te  esse  putet;  aooedit,  quod  assentatoribus  aures  libenter  t« 
patefacere  videt  (ob.  ut  —  videaf)." 
376.  Won  iiberfefre  bicfe  WuSbriirfc  nid)t  burd)  quod  attinet  ad  ober  quod  pertinet  ad,  jonbm 

a)  bot  ?lu$brucf  „ma>3  Ofn  UmftanD  nnbrtriff  t,  Dafe"  einfad)  burd)  quod  (cf.  369,  «  u.  # 

b)  bie  ?lu4*bnufc  „ron<3  nit betrifft  r  üdfi  d)tlid),  in  ^tnfidi  t,  i  n  betreff  '  ertrroeöer  burd 
blofte  ©oranfteilung  be«  .frauptbegrtffS  an  bie  Spi&e  be*  ©afre«,  ober  burd)  Me  ^räpet  i« 
c.  abl.,  de  (meift  in  93erbinbung  mit  einem  Verbum  sentiendi  ober  declarandi,  cf.  430),  ju- 
loeilen  a  unb  <u*  (cf.  153,  16;  98,  Ämn.  5),  ober  jur  SJerbeutlidjung  be8  ©egenfafce*  burd] 
$injufügung  ber  reftringierenben  ^artifcl  quidem  (et  —  quidem,  ae  —  quidem),  ober  auf  rr* 
genb  eine  anberc  bem  jebeSmaligen  3ufammcnljange  angemefjene  ffieife.  —  1)  Qu<>d  te  do- 

mum  vicino  venditurum  esse  scribis,  aegerrime  fero.  2)  In  commovenda 

misericordia  nemo  fuit  maior  Enripide.  3)  Duabus  maxime  rebus  equi- 

dem  censeo  salutem  civitatum  contineri,  legibus  et  religione.  Ao  leges 

quidem  ad  incolumitatem  civium  aecommodatissimae  sunt.  4)  Viribus 

corporis  nemo  unquam  praestitisse  videtur  Miloni  Crotoniatae.  In  ora- 

toribus  admirabile  est  quantum  inter  omnes  unus  excellat  Demosthenes. 

5)  Minimum  fratrem  nuper  iam  tibi  scripsi  litteris  Berolini  studere  ober 

aud)  (cf.  430;   de  minimo  fratre  —  scripsi,  eum  —  studere.  6)  Philippus  II. 

quibus  moribus  fuerit,  satis  inde  apparet,  quod  ei  cognomen  diabolo 

datum  est.  7)  Anarcharsis  Scythes  genere  fuit.  8)  Quod  Livius  Hanni- 

balem  summa  crudelitate  et  perfidia  fuisse  exprobrat,  de  hoste  omnium, 

qui  unquam  Romanis  exorti  sunt,  gravissimo  loquitur.  Cf.  9lmn.  1.  9)  In- 

dustriam  tuam  probo,  yitupero  arrogantiam.  10)  Lacedaemonii  praestan- 

tissima  facile  Graeciae  gens  fuerunt  (a)  virtute;  sed  iidem  (ab)  artibns 

litterisque  raulto  inferiores  fuerunt  Atheniensibus.  11)  Virtutem  ad 

beate  vivendum  se  ipsa  esse  contentam  Cicero  quinto  disputationum 

Tusculanarum  libro  comprobare  studuit.  12)  Ophir  utrum  in  India  an 

in  ora  Africae  ad  ori entern  vergenti  situm  fuerit,  ne  hodie  quidem  satis 

Consta t.  13)  Nulla  ars  plus  quam  eloquentia  pro  d  est  cum  ad  vi  tarn 

publicam  excolendam,  tum  ad  amovendum  stuporem  feritatemque  ani- 

morum. 

9lnm.  1.  9?ad)  einem  SBorbcrfafcc,  ber  mit  bem  ?lu«brude  ,,roa«  ba9  anbetrifft,  bafe"  ein* 
geführt  ift,  roirb  ber  ÜNadjfafo  im  3>eurfd)cn  oft  burd}  Lebensarten  wie  „f  o  roiffe,  fo  ^ör et, 
o  bebenfet,  fo  fage  idj"  eingeleitet;  biefe  SRebendarten  lögt  ber  fiateiner  faft  ftet«  um 
berfefct;  »iclmefjr  fcbUefct  er  ben  tfadjfafr  in  ber  Stege!  unmittelbar  an  ben  »orberfafr  an. 
j.  58.  Quod  scribis  te  velle  scire,  qai  sit  rei  publica«  status:  summa  dissensio  est. 
Quod  mihi  discessum  obiecisti  meum:  ego  scelus  vestrum  cedendo  malui  fraogere 
quam  resistendo.  Cf.  Ö51,  3,  f. 
Hnm.  2.  Qaod  attinet  ad  unb  quod  pertinet  ad  werben  in  ber  guten  $rofa  (bei  Cicero  nur 
in  ben  ©riefen)  nur  auSnafornöroeife  fo  gebraudjt,  ba&  fie  rote  ba3  beutfdje  „roa&  —  an* 
betrifft"  ein  einzelne«  SBort  $um  3»«rf«  nad)b>riger  ©efprednmg  hn  oorau*  $eroorfcben, 
5.  Qaod  ad  librum  attinet,  peto  a  te,  exeat.  Quod  ad  indutias  pertinet,  sie  belli 
ratio  est  divisa.  S3ielmebr  bat  quod  attinet  ad  getuötynlid)  ben  Sinn  „wenn  ober  foweit 
e8  anfommt  auf",  SB.  Caninium  perdidi,  hominem,  quod  ad  me  attinet,  non  mgra- 
tum.  Servos  ipsos,  quod  ad  me  attinet,  neque  arguo  neque  purgo.  dagegen  tjeiB' 
quod  pertinet  ad  „roaS  roidjtia,  (oon  »ebeutung,  uorteilfaft,  angemeffen)  ift  für,  roa*  Gin» 
ftufe  l)at  auf,  3.  $3.  Nunc  die«  aliquid,  quod  ad  rem  pertineat. 

3.  Coniunctiones  condicionales. 
376.  (£inc  bWotyetifdje  SJertoDe  befielt  aus  jroci  ©liebem:  bem  93orberfa$e 
($rotofi$),  welker  bie  gefegte  SBcbirtgunfl  entölt,  unb  bem  SRac^f  a^e  (Äpö* 


—  251  —  376. 

ooftS),  welker  bic  barauS  ju  &teb,enbe  ©cfjlufjfolgerung  ober  baS  ftd)  ergebenbe 
föefultat  bejeic^net. 

9Ran  unterfdjeibet  im  £atetmfcf)en  tote  im  $eutfdjen  brci  Slrten  ber  Inwo* 
tfjetif cfjen  Sä$e: 

1)  Si  pluit,  humus  madet  „wenn  eS  regnet,  wirb  eS  nafj*:  <protaft$ 
unb  SlpoboftS  mit  bem  ÄuSbrucfe  ber  SB  eflimmttjeit:  realer  $aü,  welker 
im  3ttft.  alter  Tempora  erferjeinen  fann.  Cf.  Parvi  sunt  fori«  arma,  si  deest 
consiliom  domi  Si  amitti  vita  beata  potest,  beaia  esse  non  potest.  Poma,  st  matnra 
et  cocta  sunt,  ex  arboribus  decidun/.  Si  probus  es.  poenam  non  meruisti.  Si  senten- 
tiam  mutaeisti,  cur  dissimulo«?  Tu  si  Pompeium  offendwJi,  fae  mihi  perscribas. 
Si  existimosft  te  ntriqne  negotio  satisfacere  posse,  vehementer  errafft  Dens,  si 
mundnra  proerear*/,  guberna*  etiam.  Stomacha6a/ur  senex,  si  quid  asperius  dixeram. 
Si  leges  tibi  displicedant,  Ucebat  tibi  urbem  relinqnere.  Naturarn  si  sequemwr  du- 
cem,  nnmqnam  aberra&mus.  Si  quis  sibi  plus  appe/ei,  violoAiV  ins  sooietatis  hu- 
manae.  Si  feceris  id,  qnod  ostendis,  magnam  habeAo  gratiam ;  si  non  feceris,  igno- 
•cam.  Cf.  325,  2;  382,  2. 

2)  Si  pluat  (pluerü),  terra  madeat  (maduerit)  „falls  eS  regnete  (gereg* 
net  tjaben  foltte),  mürbe  eS  nag  fein  (geworben  fein)*:  Jall 
ber  bloßen  2lnnab,me  ober  9Höglid)f  eit,  Jiotenjiater  ftall,  melier 
bureb.  ben  ftonj.  $räf.  nnb  $erf.  auSgebrücft  wirb  unb  bann  ftattftnbet, 
wenn  man  ftatt  beS  einfachen  „wenn"  fagen  fann  „falls,  angenommen 

baß".  Cf.  Si  quis  dens  mihi  largiatur,  ut  ex  hac  aetate  repaerascam  et  in  ennis 
Tagiam,  valde  recusem.  Si  desiderio  tno  moveri  me  negetn,  tnentiar.  Thucydidis 
orationes  imitari  neqne  po$sim,  si  velim,  nec  velim  fortasse,  si  posstm.  Si  a  Corona 
relietus  sim,  non  queam  dicere. 

vi  tun.  1.  $ierbet  geböten  befonbere"  erbidjtete  (fingierte)  33cifptcle,  39.  Si  insaniens  gla- 
dium  a  te  postulei,  dare  peccatnm  siU  Cf.  397,  %nm.  3. 

3)  Si  plueret  {pluissei),  terra  mader  et  (maduisset)  ,weuneSregnete(ge« 
regnet  l)ätte),  mürbe  eS  nafc  fein  (geworben  fein)"':  beibe  Säfce 
al§  nid)t  wirf  lief)  ober  unmöglich,  aufgefaßt:  irrealer  Sali,  welker  burd) 

ben  «Onj.  3mJ>erf.  unb  ^lUdq^f.  auSgebrÜcft  wirb.  Cf.  Natura  esset  parvo  con- 
tenta,  nisi  voluptatem  tanti  aestimaref.  Nisi  animi  immortales  essent,  non  optimi 
cninsqne  animus  maxime  ad  immortalitatem  gloriae  nitererur.  Nnnquam  Hercules 
ad  deos  bisset,  nisi  eam  sibi  viam  virtute  munim*«/.  Nisi  nave  perlatae  litterae 
turnt,  omnino  nescirem,  quid  istic  fieret. 

Siran.  2.  2)tefe  brei  ©runbformen  ber  bupotbetifthen  ©ä&c  laffcit  bureb  SRifcbnng  unb  Übergang 
tneinanber  mannigfacbe  Nebenformen  ju,  $.8.  Tarpis  excusatio  est,  si  quis  contra 
rem  pnblicam  se  amici  causa  fecisse  fateatur.  Ämicitiam  tueri  non  possumtu,  nisi 
aeque  amicos  et  nosmet  ipsos  diligamu«.  Si  diutius  hic  mauere  velim,  in  hac  qui- 
dem  domo  non  manerem.  Dies  deficit/,  si  relim  paupertatis  causam  defendere.  Si 
qnis  antea  mirabatur,  is  ex  hoc  tempore  mire/ur  potius.  Si  meis  incommodis  lae- 
inbamini,  nrbis  tarnen  pericnlo  commopermtni.  Ipsam  tibi  epistulam  misissem^ 
nisi  tarn  subito  fratris  puer  proficisceta/ur.  Cf.  382,  3.  SBefonberö  bäuftg  ftetn  si  c. 
roni.  neben  beut  3 n b 1 1  oed  £>auntfa&e*  bei  ftngabe  einer  bloßen  SR  ö  g  l  i  d)  f  c  i  t  =  „für 
ben  fiall  bajj",  3.  5B.  Senatus  magistratibus  in  foro  praesto  erat,  si  quid  consu- 
lere  vellent.  Consul  gravem  e&ixerat  poenam,  si  quis  iniussu  in  hostem  pugnasse*. 
Eques  paratus  stabat,  si  quid  hostis  movere*.  Metellus  Centuripinis,  nisi  statnas 
Verns  restituissent,  graviter  minatnr.  Cf.  aud)  383,  1. 

Ämn.  3.  Oftmirb  bie  ©ebingung  nid)t  buref)  einen  Webenfafe  mit  st,  fonbem  buref)  einen  $aupt  = 
faft  ausgebrüdt,  rooburd)  bie  3)arftellung  ungleicfj  lebbafter,  oft  fogar  leibenfdjaftlid)  wirb. 
6o  ftebt:  a)  in  beiben  Säfcen  ber  3nbit,  83.  Poscit,  dandum  est;  vocat,  venien dum 
est  „er  forbert,  ba  muß  man  geben;  er  ruft,  ba  mu&  man  fommen".  Vim  rolumtu  ex- 
stingui,  ins  Taleat  necesse  est  Furem  aliquem  arrxtmris,  vitanda  tibi  semper  erit 
omnis  avaritiae  suspicio;  —  b)  in  beiben  <5ä£en  ber  Äoni.,  ®.  Rerivitcat  M'.  Curius, 
nonne  hunc  hominem  servum  iudice/?  Roges  me,  qualem  deorum  naturam  esse  di- 


Digitized  by  Google 


377—379.  -  252  - 

cam:  nihil  fortasse  respondeatM,  Cognosreres  hominem:  aliquid  de  summo  supplici< 

remittcre.?;  —  c)  im  erften  ©afce  ein  ämpcratio,  im  feiten  ein  ftutur.  j.  35.  Sab 
due  oibam  unara  diem  athletae:  ferre  se  non  posse  clama£t/  (et  503,  6). 

377.  Nisi  „aufjer  wenn;  nur  bann  nid)t,  wenn;  eS  fei  benn,  bag*  oer 
neint  ben  ganzen  ©ebanfen  (namentlich,  bei  negatioem  £auntfat>e),  inben 
e§  bie  SBebingung  angiebt,  unter  iucld)ev  bie  2lu8fage  beä  §auntfa£e$  ju  Der 
neinen  ift;  si  non  „in  bem  Aalle,  bafj  nid)t"  verneint  nur  ein  einzelne, 
Sort  beg  9lebenfatye$,  fei  e§  ba$  ^räbifat  ober  einen  anbern  SaHteil.  (fr 
2)eutfd)en  fann  biefer  Unterfd)ieb  burd)  oerfcfyiebene  ^Betonung  auSgebrücft  roer 
ben:  nisi  =  wenn  nidjt;  si . . .  non  =  roenn  nidjt.)  9üfo  fyeiftt  memoru 
nrinuitur,  nisi  eam  exerceas  „ba§  ©ebädjtniS  nimmt  ab,  e3  fei  benn,  baf 
(ober  außer  wenn)  man  e8  übt";  aber  memoria  minuitur,  si  eam  non  exer- 
ceas „ba3  ©eböc^tniä  nimmt  ab,  roenn  man  e£  ungeübt  läßt"  (non  exerceai 

=  neglegas).  Cf.  Iucnnde  vivi  non  polest,  nisi  cum  virtnte  vivitur.  Actum  de  te  est 
nisi  provides.  Xisi  haec  cohors  sistit  impetnm  hostium,  actum  de  imperio  est  Om 
nibus  apparuit,  si  Conon  non  fuisset,  Agesilaum  Asiam  regi  fuisse  erepturum.  Parv 
sant  foris  arnia,  nisi  est  consilium  domi.  Libertatem  si  non  possumus  servare,  mori 
amur.  Aequitas  tollitur  omnis,  «t  habere  suom  cuique  non  licet.  SBeibe  5lu3brud3 

roeifen  liegen  meift  nat)e  jufammen,  olme  jeboeb,  ganj  gleich  ju  fein;  jebod)  ifi 
si  non  notroenbig:  a)  roenn  nur  einjelne  begriffe  entgegengefefct  »erben,  $.  » 

Si  non  easdem  opes  habemus,  eandem  tarnen  patriam  habemus.  SOIerte  si  non  —  at 

tarnen,  (at  certe,  at  tarnen)  „roenn  uidjt  —  fo  bod)  (roenigftenä)* 

SB.  Desiderium  amicoram  si  non  aequo  animo,  at  fort  1  feramus.  Flures  tulit  haec 
una  ei vitas  si  non  sapientes,  at  certe  summa  laude  dignos;  —  b)  roenn  eine  DOrtjer 

fdjon  afftrmatio  auSgefprocfjene  SBebingung  nod)  einmal  unb  groar  negatio 

roieber  aufgenommen  roirb,  SB.  Si  feceris  id,  quod  ostendis,  magnam  habebo  gra- 
tiam,  si  non  feceris,  ignoscam.  0  miserum  te,  si  haec  intellegis,  miseriorem,  si  non 
intellegis! 

?(nm.  6<att  si  non  —  at  ftnbct  fid)  aud)  si  minus  —  at,  (at)  certe,  at  tarnen,  (at  aalten), 

8.  Cic.  Cat  1,  22;  Clnent  15;  Plane.  29;  off.  3,  L 

378.  1)  In  litteris  non  mnltum  proficies,  nisi  Omnibus  viribus  in  eas  inen- 
bueris.  2)  Si  qnis  spirat,  vi  vi  t ;  si  non  spirat,  mortnus  est.  Tita  humaca 
ferro  similis  est:  si  eam  exerceas,  conteritur,  si  non  exerceas,  robigo 
interficit.  3)  Maxima  soror  mea  huic  circolo  interesset,  nisi  aegrota 
esset.  4)  Magnnm  virnm  si  conseqni  non  possnmus,  attamen  aemoiari 
possnmns.  5)  Hnmanitatem  exuissem  omnem,  nisi  propinquos  amarem. 
6)  Frustra  laborabis,  nisi  deus  te  adiuvabit  7)  Etiam  medioeres  ingenii 
facultates  studio  et  labore  ita  possunt  exeoli,  ut  felicius  natura  ingenium 
si  non  adaequent,  at  prope  certe  ad  illud  accedant.  8)  Galli  pro  vic- 
timi8  homines  immolabant,  quod  pro  vita  hominis  nisi  horninis  vita 
redderetur,  non  posse  deorum  mimen  placari  arbitrabantur  (ob.  arbi- 
trarentur,  cf.  373).  9)  Si  non  omnes,  at  (ob.  tarnen,  certe,  at  tarnen,  at 
certe)  mtütae  bestiae  hominibus  velocitate  ac  robore  corporum  praestant, 
10)  Admirabilis  profecto  Tacitus  exsistit  singulari  illa  arte  compositio- 
nis,  qua  quidem  si  non  omnes  omnino  rerum  scriptores,  at  certe  Ro- 
manos superat  omnes. 

379.  W  ftatt  si  non  (niebt  ftatt  nisi)  ift  Haffifd)  bei  $robungcn,  Letten,  Beteuerungen 
nficv  Strt,  SBertoünf djungen,  namentlid)  aud)  bei  gerieb, tlidjen  Serpf Heitlingen, 
(bei  benen  fteilld)  ebenfo  gut  aud)  si  non  ob.  nisi  ftefjen  fann),  SQ.  Peream,  ni  ita  est. 
Sponsionem  fecit,  ni  vir  bonus  esset.  Pignus  da,  ni  omnia  memini.  Slbet  aud) 


—  253  — 


380—382. 


;aclicn  Don  btcjem  ©ebraudjc  fommt  ni  )ta\l  si  non  uu  florieren  $evuorl)cbung  bcr  Negation 
nidjt  feiten  t»ov,  namentlich  bei  ben  $iftorifern  (aufeer  (Säfar),  bod)  aud)  bei  (iiecro  Derein^elt. 
(3u  meiben  ift  bad  unflaffifd)e  ni  fallor  „wenn  id)  mid)  ntd)t  täufd)e"  ftatt  nisi  me  fallo 
u.  8.  et  33,  «nm.  2.) 

0.  35qä  nad)  borauSgebenbem  affirmahoen  SebingungSfa&e  für  fid)  attdn  ftebenbe  „wenn  (aber) 
ni$t,  »o  nid)t"  Reifet  si  minus,  sin  minus,  sin  aliter,  si  contra,  feiten  si  non  (j. ». 
Cic  fam.  7,  3,  5;  Rose.  Com.  9.  Liv.  28,  29,  4),  ganj  oerefnjelt  ober  unflafjifd)  sin  autem, 
sin  seeus  ober  blofj  sin  (=si  non),  33.  Si  id  feceris,  magnam  habebo  gratiam;  si  mi- 
nus, ignoacam.  —  l)  Cras,  si  poteris,  me  convenito  (cf.  336,  2) ;  si  minus, 
paucis  mihi  scribito,  quando  venturus  sis.  2)  Si  dux  noster  hostes  vi- 
cerit,  bellum  confectum  erit;  sin  aliter,  novae  copiae  conscribendae  nobis 
erunt.  3)  Cura  mea  solet  in  hoc  versari,  si  possim,  ut  orationibos  ha- 
bendis  boni  aliquid  efneiam;  sin  minus,  ut  certe  ne  quid  mali.  4)  Ale- 
xandria expugnata  Amru,  Arabum  dux,  vulgo  narratur  ad  Omarum 
Califum  misisse,  qui  rogarent,  quid  de  celeberrima,  quae  ibi  esset, 
bibliotheca  fieri  vellet,  rogantibusque  Omarum  ferunt  respondisse,  si 
libri  illi  consentirent  cum  Corano,  inutiles  eos  videri  neque  opus  esse 
eos  asservari;  sin  minus,  noxios  esse  et  delendos. 

«nrn.  Sei  si  minus  (unb  sin  minus)  fonn  aud)  ba*  Serbum  be«  erften  ©Hebe«  wicberb>lt 
©erben,  j.  ©.  Defendet,  si  poterit;  »in  minus  poterit,  negabit  (Cic.  inv.  2,  88;  Caes. 
b.  g.  1,  47,  1;  2,  9,  5). 

81.  1)  Änftott  bed  einfachen  nisi  finbet  fid)  bisweilen  baö  ber  Umgang8iprad)e  angeöörenbe  nisi  si 
in  ber  SJebeutung  „aufcer  wenn;  e§  mü&te  benn  fein,  bafc".  —  2)  Nisi  fort«  „wo  = 
fern  ntd?t  etwa;  ed  müfcte  benn  fein,  ba&"  unb  nisi  vero  „e«  müfete  benn  am 
Snbe  gar  (ober  ©irflid))  fein,  bafe"  fteben  abroeidjenb  oom  2)eutfd)en  mit  bem  3nbtf., 
wenn  fie,  meift  mit  ironifdjer  ftärbung,  einen  foldjen  gatl  ausnehmen,  ber  in  ber  $bat  nid)t 
annehmbar  ift,  nur  nm  bemerflid)  $u  mad)en,  bafi  niemanb  oon  ber  SRetnung  bed  töebenben 
abweieben  fönne,  oljne  et©a8  Un©a&rfd)einlid)eä  ober  Slbgefdjmadte«  anjunefjmen.  (Ku8nal)men 
fe$r  feiten:  Cic.  Ac.  2,  140;  Rab.  Post.  29.)  -  3)  Nisi  qnod  „au&er  ba&,  nur  ba& 
=  ausgenommen  ben  Umftanb,  b  a  &  "  unb  praeterquam  qnod  „au&er  b  a  &  —  a  b  = 
Seiet?  en  bauen,  baß"  c.  ind.  —  4)  Siqnidem  ift  weniger  bebtngenb  a\i  begrün  = 
benb;  eS  giebt  unter  ber  gorm  ber  SJebingung  eine  unzweifelhaft  jugeftanbene  5Batjrt)eit  wie 
nnfer  „»enn  anber«  (=ba  ja),  infofern,  wenn  ©irflid)";  jebod)  bat  eö  aud)  ju= 
©eilen  bie  ©ebeutung  „wenn  ndmlld),  allerblng«  wenn".  —  6)  Sin  „wenn  ober" 
{=sed  si,  si  aulem),  oerftärft  sin  aatem  (febr  feiten  sin  vero:  Cic.  Lael.  63),  wirb  ge= 
breuebt,  um  ben  &  egenfafc  ju  einem  boraufgegangenen  ©ebingungSfa&e  ju  be.^eidjnen.  ßfterS 
ift  bie  borauSgeljenbe  Sebingung  auö  bem  3ufammenljangc  (oft  au«  einem  einzelnen  ©orte) 
ui  entnehmen,  g.  99.  Metellus  legatis  persuasit,  ut  Iugurtham  maximc  (=  si  maxime 
possent)  vivnm,  »in  id  parum  procederet,  necatnm  sibi  traderent.  (Sebod)  finbet  fid) 
sin  nidjt  feiten  aud)  an  Steden,  wo  weber  ein  si  borauSgeöt,  nod)  ein  §npotbetifd)er  Safe  fid) 
ungezwungen  ergänzen  läfet.) 

Imn.  3nt  S)cutfd)en  gebraudjen  wir  bäufig  „wenn  aber,  wenn  nun  aber",  um  burd) 
ben  ©ebingungSfafc  ba«  Sorberge^enbe  weiter  aufyufü&ren,  namentlid)  in  ber  SBewei«fübrung 
ober  in  Sd>lüffen  weiter  $u  gel|en.  3n  biefem  gaQe  barf  ja  nid)t  sin  ober  sin  autem  ge^ 
wöblt  ©erben,  fonbern  (si  vero  ,,©enn  DoIIenbS,  ©enn  nun  gar",  meift  aber)  quodsi,  inbem 
in  ber  relatioen  Scrbinbung  burd)  qnod  nid)t  blofe  unfer  „nun,  alfo,  ba&er",  fonbern 
aud)  „aber"  ent&aiten  ift  (cf.  264,  «nm.). 

®.  1)  häufig  fe^t  ber  «atemer  bei  fold)en  irrealen  «ebingung«fä&en  (cf.  376,  3),  »eldje  fo©obl 
in  ber  ^rotafiS  aI8  in  ber  «pobofi*  im  3)eutfd)en  ben  #onj.  ^Iu«qpf.  ^aben,  in  ber  $ro  = 
tafi«  (febr  feiten  in  bcr  Stpoboft«)  ben  Äonj.  3mberf.;  ba&  3m»erf.  bejeid)net  in  biefem 
JvaQe,  baß  bie  in  ber  ^rotafid  angefübrte  ^anblung  mit  ber  $>anblung  ber  Äpobofis  gleid)- 
jeitig  ift.  —  Kur  oereinjelt  finben  fid)  »eifpiele,  ©eldje  ben  Äonj.  3mnerf.  bei  oer  = 
gangenen  fcanblungen  fowobl  im  ^aupt-  al«  im  Webenfa^e  bieten,  ©enn  nämlid) 
ber  ©djriftfteüer  pd)  geiftig  ben  in  ber  SJergangenbeit  bauernben  3«fionb  oergegen* 
»firtigt,  j.  ©.  Nnm  Opimium,  si  tum  esses.  temerarinm  eitern  aut  crndelera  pntare*  f 


383-384. 


—  254  — 


(Cic.  Phil.  8,  14;  R.  Am.  103).  3tt  folgen  5äl<cn  fann  nur  bei  ^ujammenhang  lehren, 
bat";  bov  Äonj.  3mperf.  auf  bie  Vergangenheit  ju  bejiehen  ift.  Cf.  audi  332,  Ärrm.  4. 

2)  Mäuftq  fleht  in  einem  bebingenben  Sorberfafce  ba«  Vrftfenö  ftatt  be«  ftutur«,  währenb 
im  Wacbfa&e  ba«  gutur  fleht.  3n  biefem  ftalle  hebt  ba«  träfen«  bie  Ziehung  auf  bie 
gegenwärtigen  Serhältnifie  befonber«  ftarf  b«oor.  —  3n  gleicher  SBcife  finbet  f«h  and) 
fonft  ba«  $räfen«  in  9?ebenfäjjen,  welche  futurifdjen  Sinn  tjaben,  j.  S.  Quomodo 
potes,  ad  me  fac  venia*.  Suatenta  te.  ut  potes,  honest iasime.  Cura,  qaod  potes,  at 
valeas.  Hic  vobia  bellum  et  pacem  portamua:  utrum  placet,  suraite. 

3)  Slelfad)  fleht  in  trrealcn  ©ebingung«fä>en  (et  876,  3)  hn  fcauntfafre  bet  foüe.  Imperf. 
ober  Perf.  (feiten  Plusqpf.)  ftatt  bc«  Ooni.  Plusqpf.,  unb  jwar  (cf.  330): 

a)  oon  ben  Serben  „rönnen,  füllen,  muffen,  fidj  grjttmeit"; 

b)  ftetö  bei  paene  unb  prope  „beinahe"  (Indic.  Per  f.,  et  330,  3;  Dereinjelte  «u** 
na^me  Caelius  bei  Cio.  fam.  8,  4,  1); 

c)  in  flcrunDidtfdjcn  «udönicfen; 

d)  ftet«  m  ber  Coni.  periphraatiei  act.  (Set einleite  «u«nahmen  Cic.  Ligar.  23;  dir 
2,  21.)  3u  beachten  ift,  bafj  in  Säfren  wie:  Uli  ipsi,  qui  remanserant,  agros  omnes 
reiieturi  erant,  nisi  ad  eos  Metellua  litteraa  miaiaaet,  bie  Coni.  periphr.  nur  eine 
energifd>e  Umfdjreibung  be«  Coni.  plusqpf.  ift  (reiieturi  erant  =  reliquissenf).  Cf.  Cic. 
Verr.  II,  3,  121;  div.  1,  26;  Att.  12,  32,  2;  Seat.  81.  Li*.  I,  40,  4;  t,  7,  o;  23, 
40,  8;  2,  1,  4;  6,  53,  9;  38,  47,  4  ;  41,  24,  4. 

e)  %ud)  fonft  fteht  bi«weilcn  eine  itjaifadie  im  3nb.  $(u«qj)f.  (refp.  3mtorrf.,  befonberv 
wenn  man  anbeuten  miß,  ba|  bie  fBtrfung  febon  begonnen  baue,  alfo  teilroetfe  geidxben 
unb  in  ber  ©ntwidelung  begriffen  war),  um  bie  ftolge  au*  bem  angenommenen,  aber  nicht 
wi rl li dien  ftalle  al«  eine  unzweifelhaft  gewiffe  $u  bezeichnen.  Vergleiche  bie  beutfeben 
Säfre:  „SBenn  bie  Äugcl  einen  gotl  weiter  nach  bem  $crjcn  ju  gegangen  wäre,  fo  war 
e«  um  ihn  gefchehen";  „Schon  war  ber  ^unicr  Sieger,  wenn  niajt  ber  anberc  Äonful 
ben  Unfrigen  )U  $ülfe  gefommen  wäre". 

«nm.  $od)  fiet)t  auch  in  bem  unter  a)  unb  c)  angegebenen  o-alle  ber  Äonj.  ^luöqüf.,  roo 
bie  ?lu«fage  fo  oon  ber  Sebingung  abhängt,  bafe  ftc  ohne  biefclbe  nicht  benfbar  ift,  b.  h-  tvc 
bie  Irrealität  mit  ooQer  Seftimmtheit  au«gebriicft  werben  mufe  ober  foO.  Cf.  Si  acriba 
meu8  udfaisset.  commodias  de  omnibus  reboa  ad  te  acribere  potuissem.  Etiatnsi 
Herculea  hoc  potuiaaet,  tarnen  tu  non  potuisses.  Si  aba  te  iatud  parens  tuua  pe- 
tisset.  graviaaima  tarnen  apud  te  voluntaa  patria  esse  debuisset.  Si  Catilina  in  urbe 
ad  haue  diem  remansisset,  dimicandum  cum  eo  fumet.  ($>er  Coni.  Imperf.  wirb  im 
irrealen  (JaDe  niemal«  m  ben  3nbtf.  oerwanbelt,  fonbem  bleibt  unoeränbert  fclbft  bei  ben 
«erben  „fönnen"  unb  „muffen",  $.  ».  Si  acriba  meua  adeaaet,  commodius  ad  te  scri- 
bere  possem.) 

383.  1)  Si  r.  Coni.  fteht  in  tnbirerten  fragen  im  Sinne  oon  „00,  ob  etioo,  ob  nidjt",  nämlich: 
a)  nad)  ben  Serben  be«  ßrwarten«  (exspectare,  opperiri)  unb  JBerfudjen«  (conari. 
experiri,  tentare);  b)  fo,  bafe  ber  Segriff  bc«  $  erfunden«  oor  ber  inbireften  fyiage  w 
gönnen  ift.  —  2)  Zuweilen  hat  si  al«  £on$ef f i o fonjunftton  bie  ©ebeutung  „wenn  004"; 
im  ^iadiiaf  fteht  aldbann  tarnen  (ober  certe).  ©efonber«  fo  si  maxxme  „wenn  auch  wirflictr 
=  wwenn  auch  im  äufeerften  (fchlimmften)  Sallew  (3.  S.  Cic.  Verr.  4,  91;  CaeciL  29;  Ac. 
1,  15).  Kenn  ber  ^aufitfa^  cor  au«  geht,  fäat  tarnen  felbftoerftänblich  weg  (Cic.  Verr.  4, 
87;  Liv.  7,  10,  2;  5,  51,  1). 

Hnm.  ©eachte  auch  **"  =  „wenn  fchon",  welche«  einer  eine  Steigerung  beaeidmenben  fyoto'- 
fi«  t>orau«geht,  j.  S.  Clemenüae  monumenta  si  in  iratia  glorioaa  aunt,  multo  magis 
commemorabuntur  in  regibu8. 

384. 1)  Si  aspidem  occulte  latere  ugpiam  scias  (ob.  8cieri$)%  improbe  facias 
(ob.  feceri8),  nisi  moimera  alternm,  ne  assidaf.  2)  Graeci  ad  Thermo 
pylas  praeclare  tricissent,  nisi  proditione  Graeci  cuiusdam  hominis  a 
tergo  essent  oppressi.  3)  Non  dubitamus,  quin  istam  condicionem  repu- 
diaturi  sitis,  nisi  vero  divitias  bona  existimatione  potiores  esse  putafü. 

4)  Si  insaniens  gladium  a  te  postulef,  dare  peccatum  sü.  5)  Homerns 
Troicis  iam  temporibus  non  tantom  laudis  in  dicendo  ülixi  et  Nestori 
uib  u isset,  nisi  iam  tum  honor  eloquentiae  fuisset  (ob.  esset,  cf.  382,  1> 


Digitized  by  Google 


255  — 


384. 


6)  Si  hoc  venenum  gaatasses,  moriendum  tibi  erat.  7)  Profecto  ita  beatus 
eris,  si  sorte  tua  contentus  eris.  8)  Dies  me  deficit,  si  multis  hoc  loco 
velim  exponere,  quantopere  tum  iustitia  honestasque  sit  lapsa  atque 
cnpiditas  stupri,  luxuriae,  ceterorum  vitiornm  animos  homimim  occu- 

yaverU.  Äud)  einen  an  ftd)  unroirfüdjen  ober  unmöglidjen  gaß  fann  ber  ©öredjcnbe  fid)  unter, 
genrifien  8er§ältniffen  als  möglich  oorftetlen  unb  be$f)aI6  ben  j  weiten  TsaU  ber  ()tiüot{)ettid)en 
Säfce  hau  bcd  brüten  in  Ämoenbung  bringen,  5.  9.  Si  exsista/  hodie  ab  inferis  Lycurgus, 
gandeai  minis  monamentornm  tyrannidis.  Dies  me  defic/a/,  si  omnia  exerapla  enu- 
merare  t?e/tm  („gefe&t,  td)  tDoUte");  ober  dies  me  de&cerct,  si  —  re//ew  (Jd)  Witt  nid)t 
anfoäijlen").  9)  Socrates  mortem  poterat  effugere,  si  consilio  amicorum  po- 
tius  quam  legum  auctoritati  \)Bxuisset,  si  vitam  pluris  fecisset  quam  fidem. 
10)  Qui  fructus  est  divitiarum,  nisi  eis  utare?  11)  Sapiens  mori  non 
dubitat,  si  ita  melius  sit.  Si  te  videro,  respirafto  (ober  aud)  respirawro, 
cf.  325,  Slnm.  3).  12)  Si  Troia  intertfora  est,  inquit  Laocoon,  opto,  ut  mihi 
liceat  statim  mori,  ne  patriam  captam  videam.  13)  Nunquam,  mihi  crede, 
tuae  voluntati  et  consilio  obsistam,  non  si  maxima  et  certissima  com- 
moda  animo  prospiciam.  An  unquam  vera  felicitate  frui  mihi  licebit, 

si  sanctissimum,  officium  pietatis  laesero?  SRerfe  w  non  „aud)  in  bem  galle 
nidjt,  wenn"  (=  ne  si . . .  qnidem  mit.  ©infdjiebung  beä  betonten  ©egriffeö,  $.93.  ne  si 
samma  qoidem  in  me  merita  constarent,  cf.  536,  12).  14)  Me  pudeal,  si  homines 

tarn  male  de  me  existimare  aud iam.  15)  Experiar,  si  hanc  paragraphum 
in  Britannicum  possim  convertere.  16)  Sim  iinpudens,  si  plus  postuleni. 
Ego,  si  hanc  viam,  quam  vobis  praescripsi,  asperam  et  arduam  et  ple- 
nam  periculorum  esse  negem,  mentiar,  praesertim  cum  ipse  sim  ex- 
pertus.  17)  Sine  labore  maiora  non  assequemini;  nisi  forte  putafta 
omnibus,  qui  magnas  res  sunt  adepti,  conti  gisse,  ut  casu  admirabües  eva- 
derent  18)  Gustavus  Adolph us  militum  praefectis  rogantibus  quondam, 
ut  vitae  suae  magis  caveret,  respondit:  Quid  mihi  gloriosius  possit  con- 
tingere,  quam  si  dei  gloriam  et  patriam  nostram  vindicans  mortem 
occumbam?  19)  Pyrrhus  captivos  nullo  pretio  Romanis,  si  pacem  secum 
facere  vellent,  redditurum  se  dixit;  sin  (ob.  sin  autem)  in  bello  perse- 
verarent,  suum  esse  videre,  ne  eorum  exercitus  tarn  multis  fortibusque 
viris  augeretur.  20)  Aiax,  si  iracundia,  confldentia,  contumacia  positis,  ut 
indueret  moderationem,  impetrare  a  se  potuisset,  dis  hominibusque  re- 
conciliatus  potuit  vivere.  21)  Ab  amicis  prodi  triste  est.  Civem  patriae 
nocere  turpe  est.  Aocusatorea  multos  esse  in  ci  vi  täte  utile  est,  ut  metu 
contineatur  audaoia.  Rem  publicam  salvam  esse  omnibus  bonis  expedit. 
fcm  im  3>eutfdjen  mit  „wenn"  eingeleiteter  <Sa&  ift  im  Satemifdjen  burd)  ben  3nf.  ober  Acc. 
t.  inf.  ju  überfein,  wenn  er  bie  ©teile  be8  ©ubjeft*  bei  einem  unperfönlidjen  «erb  ober 
Huabrud*  üerficljt  (cf.  1,  f  u.  415,  Änm.  2).  $)afj  jebod)  st  in  biefem  &afle  niebt  burdjau« 
unlnteinifdj  ift,  beroeifen  ©teilen  Wie:  Cic.  rep.  4,  3,  3;  Nep.  Äges.  4,  3;  Liv.  28,  41,  1; 
Caes.  b.  g.  3,  5,  2.  —  22)  Cum  in  bello  imperatori  summa  rei  publicae 
oommittatur,  si  ille  rem  bene  gesserit,  magna  commoda,  sin  male  gesserit, 
magna  incommoda  in  cives  redundare  necesse  est.  23)  Sub  finem  alterius 
belli  Punici  pestilentia  pari  clade  incesserat  in  Romanos  Poenosque, 
nisi  quod  Punicum  exercitum  praeter  morbum  etiam  fames  affecit 
24)  Aniculae  saepe  inediam  biduum  aut  triduum  ferunt;  at  subduc  ci- 
bum  unum  diem  athletae :  Iovem  Olympium  implorabit  et  ferro  se  non 
posee  clamabit  (cf.  508,  6).  25)  Si  Borna  condi ta  est  altero  anno  Olym- 


Digitized  by  Google 


385. 


—  256  — 


Soio 
Sriebam 


piadis  septimae,  Romuli  aetas  cecidit  in  id  saecnlum,  com  iam  plenc 
Graecia  poetanun  et  musioonun  esset.  26)  Si  illum  ad  officium  reducen 
non  poteras,  attameu  odio  perseqni  non  debebas. 
386.  gmale  ©ebingungöfäfce  (cf.  376,  3)  bleiben  oon  ber  Consecutio  temporutn  unbeempuB 
(cf.  327,  Hnm.  5). 

a)  8aüa  fie  in  ben  Acc.  c.  inf.  treten,  oeränbern  fie  fid)  nur  in  ber  SBeife,  bafe  in  bf 
Äpobofie*  a)  fratt  bc3  flonj.  3mperf.  ber  2n\.  %ut  ober  eine  Umfdjrcibung  mit  fataruu 
esse,  ut  (mit  folgenbem  Äonj.  3mperf.),  ff)  fratt  be8  Äonj.  ^luSqpf.  ber  3nf.  au 
-urum  fuisse  ober  eine  Umfcbreibung  mit  futurum  fuisse  ut  (mit  folgenbem  Äonj.  3mj>er|7 
eintritt,  «lfo: 

vom.  si  possetis,  me  adiataros  esse, 
vos,  si  potuissetis,  me  adiataros  faisse, 
si  hoc  faeeretis,  futurum  esse,  ut  vituperaremini, 
si  hoc  fecissetis,  fataram  faisse,  at  vituperaremini. 
si  hör  faeeretis,  futarum  esse,  at  vos  paeniteret, 
si  hoc  feeissetis,  futurum  faisse,  at  vos  paeaiteret. 
Knm.  I.  6te§t  in  ber  Wpobofie'  Vellern,  possem,  deberem,  fo  fefct  man  bafür  hn  Acc.  c.  inf 
velle,  posse,  debere;  ftatt  voluissetu,  potuissem  debuisseni  tritt  entfprcdbenb  voluisse,  pot* 
isse,  debuisse  ein,  ftatt  srribendum  fuisset  (ob.  fuit)  srribendum  fuisse,  unb  bem  enl 
iprechenb  merben  alle  «uöbriiefe  be«  Äönnend,  ^Sollend,  TOüffcn§  unb  Sollend 
ohne  bie  ftorm  etneS  futuralen  Snfinitto*  unb  ohne  eine  Umfdjreibung  mit  futurum  esst 
(ober  futarum  faisse)  gebilbet.  Cf.  Scio  te,  si  Mifef,  gravissime  dicere  posse.  Piatone 
existimo,  si  genus  forense  dicendi  tractare  volutsset,  gravissime  potuisse  dicei 
Dico  vos,  m  mentiti  esselis,  vituperari  debuisse  (ober  vituperafw/o.*  fuisse).  Appai 
Tarentum,  nisi  amissum  foret,  non  reciptenrfum  fuisse.  Constabat,  etiamsi  senat 
Carthaginiensium  non  censuisset,  tarnen  Hasdrubali  in  Italiam  eurulum  fuisse.  — 
Sonftige  ©teilen,  in  benen  ber  emfadje  Inf.  perf.  ftatt  ber  Coniug.  periphrast,  auf  -urum 
fuisse  gefegt  ift,  bilben  nur  fdjeinbare  $tu*nabmeu:  biefelben  finb  nad)  TOafegabe  non  382, 
3,  e  $u  erflfiren,  j.  ©.  Vinci  improbos  a  bonis  fuisse  praeclarum  fateor,  si  finem  tum 
vincendi  vi&issem  (Cic.  Plane.  88;  bireft  fuit  praeclarum).  Nemo  mihi  persnadebit 
mnltos  viros  tan  tu  esse  conatos,  nisi  animo  cernerenf  posteritatem  ad  se  pertinera 
(Cic.  Cat.  m.  82;  fam.  13,  10,  3.  Liv.  3,  60,  6;  3,  72,  7;  35,  32,  8). 

b)  ftan«  fie  in  eine  inMrefte  fcrage  $u  flehen  fommen  ober  oon  einer  ben  Äonjunftio  wr= 
Iangenben  Äonjunftion  (at,  ae,  quin,  u.  ö.)  abhängig  finb,  bleiben  fie  gan$  unoeranbert; 
nur  für  ben  Äonj.  ^luöqpf.  Äcti Di  tritt  in  ber  ?fpoboft«  gewöhnlich  bie  perip&raffiidK 
Konjugation  auf  -aras  faerim  ein,  oorauSgefefet,  ba>j  biefe  3-orm  non  bem  betreff entum 
SJerbum  o§ne  Umfdjreibung  überhaupt  gebilbet  merben  tarnt,  ttlfo: 

quin,  si  posses,  me  adiuvares, 
quin,  si  potuisses,  me  adiataras  faeris, 
quin,  si  hoc  diceres,  vitaperareris, 
quin,  si  hoc  dixisses,  vitaperatas  esses, 
quin,  si  hoe  dixisses,  te  paeaitaisset. 
Cf.  Nescio,  qaid  facerew,  nisi  tu  amicus  esses.  Dubitare  nemo  debet,  quin  Caesar, 
si  ticri  posset,  ab  inforis  excitare/ur.    Hunc  tibi  ita  commendo,  ut,  si  mens  filius 
esset,  maiore  studio  commendare  non  possem.  Quid  futurum  fuerit,  si  Bibolos  tarn 
in  forum  descendtwet,  divinare  non  potui.  Hoc  ille  si  repudiosser,  dubitatis,  quin 
ei  vis  esset  allata?  Die,  quid  facturus  fueris,  si  eo  tempore  censor  fuisses.  Ostendis. 
qualis  tu,  si  ita  forte  accidtssrf,  illo  tempore  consul  futurus  fueris.  Adeo  inopia 
est  coactus  Hannibal,  ut,  nisi  tum  fugae  speciem   abeundo  timutasei,  Galüam 
repetiturus  fuerit.  (Vereinzelte,  nidjt  nachahmungSwürbige  WuSnafcmen,  j.  ©.  Cornif.  2, 
14,  22.  Cic.  de  or.  1,  234.  Liy.  2,  33,  9;  10,  45,  3;  28,  24,  2;  23,  39,  2;  38,  46,  6 . 

Hnm.  2.  S)ie  «u«brüo!e  be«  Äönnen«,  6 ollen 8  unb  SRüffene*  ftebat  in  ber  fcpobofiä  nidjt 
im  Äonj.  $Iu8qpf.,  fonbem  im  Äonj.  qjerf.  ober  gmperf.,  ,v  ©.  Haud  dubium  fuit, 
quin,  nisi  ea  mora  intervenissef,  castra  eo  die  capi  potuerint.  Dionysius  ea  com- 
miserat,  ut  salvus  esse  non  posset,  si  sanus  esse  coepisset.  Primo  coneursu  adeo 
aequis  viribus  gesta  res  est,  ut,  si  adiut'wsen/  Etrusci,  aeeipienda  clades  fuerit. 
(Vereinzelte  «bmeidjungen,  $.  33.  Liv.  31,  42,  7.) 

1)  Dubium  rion  est,  quin  nemo  philosophiae,  si  nihil  ea  proficeref, 

Studiosus  esset.  2)  Num  Pompeium  censes  tribus  suis  consulatibus,  tribus 


Digitized  by  Google 


Abu  dubUo, 
Non  dubitabam, 


—  257  — 


386—387 . 


triumphis  laetaturum  fuisse,  si  in  solitudine  Aegyptiorum  trucidatum  se 
iri  scivisset  (ob.  sciret)'!  3)  Si  Caroli  XII.,  Suecorum  regis,  constantia 
prüden  tiam  Semper  com  item  hahuisset  ac  non  saepissime  in  pervicaciam 
deüexisset,  nescio  an  alter  Alexander  et  magnae  partis  Europae  dominus 
extitisset  (ob.  evosurus  fuerit).  4)  Dubium  non  est,  nisi  mores  civitatis 
Romanae  corruptissimi  fuissent,  quin  fieri  non  potuerit,  ut  Catilina  tarn 
multos  pravitatis  socios  circa  se  congregaret.  5)  Plebs  irae  adeo  im- 
potens  erat,  ut,  nisi  tribuni  plebis  in  tempore  interces sissent,  impetum 
in  C.  Marcium  fadura  fuerit.   6)  Quam  fortunam  Carthaginiensium 
futuram  fuisse  putas,  si  Hannibalem  Hannonis  auctoritatem  secuta  Ro- 
manis tradidissent?  numquid  putas  futurum  fuisse,  ut  illa  urbs  a  Romanis 
non  temp taretur  nec  dinxeretur?  7)  Catilina  tantis  animi  corporisque 
virtutibus  erat,  ut,  si  eis  honeste  usus  esset,  civibus  permagnae  utilitati 
eum  esse  potuisse  persuasum  nobis  sit.  8)  Ex  quo  ab  illo  magistro  in- 
stitui  coeptus  es,  quamquam  multum  in  litteris  profecisti,  tarnen  futurum 
fuisse  credo,  ut  plus  disceres,  si  consiUa  mea  secutus  esses.  9)  Epami- 
nondas  Spartam  tanta  vi  adortus  est,  ut  Omnibus  appareret,  nisi  Agesi- 
laus  urbem  summa  contentione  tutatus  esset,  futurum  fuisse,  ut  a  The- 
banis  capere/wr. 

3£6.  Si  quis  (qoi)  entfürid)t  beut  beutfdjen  „wer  etwa,  (berjenige,)  weither  etwa",  $.  SB. 
Errant,  si  qui  in  hello  omnes  Becundos  rerum  proventus  exspectant.  Araneao  retia 
contexunt.  ut,  ti  quid  inhaeserit,  conficiant.  Videsne,  ut,  si  qua  in  membris  prava  sint, 
occultent  hominea?  Wua)  nad)  Dor&erge^enbem  $emonftratitmm,  j.  Melius  existimabis 
de  ea,  si  quam  nunc  habemus,  facultate  (Cic.  Brut.  298;  Caecil.  49).  —  1)  Nuda  fere 

Alpium  cacumina  sunt  et,  si  quid  est  pabuli,  obruunt  nives.  2)  Cave,  ne 
mimicis,  si  quos  habeas,  vita  tua  ansam  irrisionis  des.  3)  Si  quis  aegro 
nunquam  corpore  fuit,  quanti  facienda  sit  bona  valetudo,  fere  nescit. 
4)  Catilina  parricidas,  adulteros,  sacrilegos,  denique  si  quos  pariter 
atque  ipsum  conscientia  stimulari  videbat,  quacunque  ratione  alliciebat. 
ö)  Si  quid  tibi  commissum  est,  noli  enuntiare.  6)  Si  quis  semel  a  veri- 
tate  deflexit,  is  non  maiore  religione  ad  periurium  quam  ad  mendacium 
perduci  consuevit. 

„©entt  nur,  Damit  nur",  einen  SBJunfd),  eine  (Erwartung  ober  einen  Sroecf  beacidfaenb, 
öeifet  dammodo,  modo  (feiten  modo  ut),  dam,  (Demeint  dammodo  ne,  modo  ne,  dam  ne). 
SMefelben  »erben  ftet«  mit  bem  Ron}.  Desjenigen  Sempue"  oerbunben,  meldje*  ben  ©efefcen  ber 
<  ousecatio  temporum  cntföridjt;  nur  in  bem  ftatle,  baft  ber  SRebenbe  bie  (Erfüllung  bee" 
öunfdjc*  alv  unmöglid)  bejeidfaen  will,  fann  nad)  einem  tm  regicrenben  ©afce  gebrausten 
Iwupttemnu«  Im  ©unfdjfafrc  aud)  Der  Äonj.  Smöerf.  ober  ^luSqüf.  ftefcen.  Cf.  Multi  omnia 
honesta  neglegunt,  dummodo  potentiam  consequanter.  Omnia  postposui,  dummodo  prae- 
ceptis  patris  parerem.  Manent  ingenia  aenibua,  modo  permaneol  Studium  et  industria. 
Caligula  tragicum  illud  anbinde  iactabat :  Oderint,  dum  metuan/.  Virtus  vetat  spectare 
fortunam,  dum  praestWur  fides.  Sit  summa  in  iure  dicendo  severitas,  dummodo  ea  ne 
luietur  gratia,  aed  conaerve/ur  aequabilis.  Mediocritaa  placet  Peripateticia  et  recte 
placet,  modo  ne  l&udarent  iraenndiam  et  dicerenf  utiliter  a  natura  datam.  —  (3n  ber 
fcnapb>ra  wirb  nad)  dummodo  nur  dum  gefefct,  j.  S.  Cic.  Br.  285.) 

«nm.  ©e$etdmet  „ruenn  nur"  im  (Sinne  von  „wenn  überhaupt,  wenn  nur  Wirfltd), 
oorauSgefe&t  nur  bafe"  eine  blofje  Sebingung  (ober  eine  ©eforgniS,  bafe  t9  anber«  fein 
rönnte),  fo  §et§t  e8  si  modo  {tYnep),  roclcbeS  regelmäßig  mit  Dem  3nDlf.  fteljt,  SB. 
Istorum  studiis,  si  modo  sunt  atudioai,  abs  te  aatisfactum  est.  Divinatio  magnifica 
rea  et  salutans  est,  si  modo  est  ulla.  Deliget  populua,  si  modo  salvus  esse  vutt, 
«eige,  lotete. Rcp«üortem.T.m«PaBe.n.  17 


Digitized  by  Google 


» 


388—389.  —  258  — 

optimnm  quemque.  St  in  fei  ift  noda  ut,  (tantummodo  ut,  Inn/um  ut)  c.  coni.  ,nm 
DorauSgefefrt  baft"  (j.  ».  Cic.  Verr.  4,  10;  Fam.  14,  14,  l;  16,  12,  3;  16,  11.  Ii 

1)  Videmusne,  ut,  qui  ingenuis  studiis  atque  artibus  delectantur,  nec 
valetudinis  nec  rei  familiaris  rationem  habeant  omnesque  labores  atque 
pericula  subeant,  dummodo  scientiam  augere  possint?  2)  Omnia  pericula 
subire  parati  sumus,  dummodo  servitutem  excutiamus.  Honores  petere 
Omnibus  licet,  modo  ne  per  fraudem  ac  vim  studeant  assequi.  3)  Licetne 
vitae  deliciis  fruiV  Sane  quidem,  dum  modice  fiat.  4)  Magistri  discipulos 
omnes  amant,  si  modo  amore  digni  sunt.  5)  Industriam  tuam  probo, 
modo  ne  laudis  cupidior  esses.  6)  Homines,  quamvis  in  turbidis  rebus  sint, 
tarnen,  si  modo  sunt  homines,  interdum  animos  relaxant  et  iucunditati  se 
dant.  7)  Tanaquü,  uxor  Lucumonis,  oblita  ingenitae  erga  patriam  caritatis, 
dummodo  virum  honoratum  videret,  consilium  migrandi  a  Tarquiniis  cepit. 
388.  Nedam  e.  coni,  (juwcilen  feit  Siuiu«  nedum  ut;  cf.  aud)  328)  „grfdmiriflr  örmi  Dar; 
fniipt't  flc iü öl) n litt)  an  einen  negatiocn  ©ebanfen  einen  anbern  an,  ber  nod)  weniger  julöiug 
ift;  feltener  bejetdjnet  e*  im  Bnfdjlufe  an  einen  affirmatioen  Safe  einen  f cl bf röerf tfinblid)en , 
nid)t  erft  ju  bemeifenben  ©ebanfen  (=  multo  minus,  multo  magia,  non  dicam),  j>. 
Optimia  temporibua  clariasimi  viri  vim  tribuniciam  sustiner©  non  potuerunt,  nedum 
bis  temporibua  sine  iudiciorum  remediis  salvi  esse  possimus.  Secundae  res  sapientium 
animos  fatigant,  nedum  milites  corruptis  moribus  victoriae  temperen/.  Xcdum  jiett 
aud)  in  t>erfür$tcn  ©äfcen  oljne  SJerbum,  $.  Aegre  ioermis  tanta  multitudo,  nedum 
armata  sustineri  potest.  Haec  urbs  suavitati  tuae  multo  aptior  erat  quam  tot* 
Peloponnesus,  nedum  Patrae.  —  Übrigen«  uermenbet  ber  Lateiner  für  „gcfdjroeige  benn 
ba&"  aud)  tantum  abest,  ut  —  ut  (cf.  340)  ober  ita  non  —  ut  (cf.  339,  «ran.  6)  ober  «<*« 
modo  non  —  sed  ne  —  quidem  (cf.  Ö19),  wobei  jebod)  bie  beiben  &ä$e  umgeftellt  roerben 
muffen,  j.  ©.  „9ttd)t  aüe  Sieben  bc*  2>emofttjene*  geniigen  mir,  gefdjioeige  benn,  bafe  id)  meine 
eigenen  Weben  bewunbetn  foü"te"  tantum  abest,  ut  meas  orationes  ad  mir  er  (=  meas 
orationes  ita  non  admiror),  ut  mihi  non  satisfaciant  oratioDes  Demosthenis  =  m* 
modo  meas  orationes  non  admiror,  sed  ne  Demosthenis  quidem  orationes  mihi  satis- 
faciunt.  SBenn  man  ne  quidem  —  non  modo  antuenbet,  barf  feine  UmfteÜung  ber  ©<u)e  wr* 
genommen  werben,  j.  ©.  Apollinis  oracala  ne  medioch  quidem  cuiquam,  non  modo 
prudenti  probata  sunt  (cf.  aud)  519,  Änm.  3).  —  l)  Bonus  homo  nihil  turpe 
cogitat,  nedum  i&ciat  =  Bonus  homo,  tantum  abest,  ut  turpe  quidquam 
faciat,  ut  ne  cogitet  quidem  =  Bonus  homo  turpe  quidquam  ita  non 
facit,  ut  ne  cogitet  quidem  =  Bonus  homo  turpe  quidquam  non  modo 
non  facit,  sed  ne  cogitat  quidem  —  Bonus  homo  turpe  quidquam  ne 
cogitat  quidem,  non  modo  facit.  2)  Hoc  negotio  pecuniam  meruimus 
nullam,  nedum  divites  simus  facti  =  Tantum  abest,  ut  hoc  negotio  di- 
vites  simus  facti,  ut  pecuniam  meruerimus  nullam.  Vix  in  ipsis  tectis 
frigus  vitatur,  nedum  in  mari  sit  facile  abesse  ab  iniuria  tempore. 

3)  Querebatur  plebs  cum  alia  tum  consules  bellicosos  ambo  viros 
acresque  nimis  et  feroces  creatos,  qui  vel  in  pace  tranquilla  bellum 
excitare  possent,  nedum  in  bello  respirare  civitatem  essent  passuri. 

4)  Lemures  esse  nunc  vix  pueri  credunt,  nedum  prudentes  viri  =  Le- 
mures  esse  non  modo  prudentes  viri,  sed  vix  pueri  credunt.  5)  Caesar 
trucidatus  ita  iacebat  humi,  ut  ad  eius  corpus  non  modo  amicorum,  sed 
ne  servorum  quidem  quispiam  accederet.  j 

e.  Conianetiones  conceaaivae. 

389. 1) Quamquam  „obgleid),  roicro o^l "  bejeicfynet  unter  ber  Jorm  einer  Sin* 
räumung  immer  eine  roirflidje  S^atfadje,     ©.  Ariatidea,  quamquam  exc«i- 


Digitized  by  Google 


—  259  — 


389. 


\ebai  abstinentia,  tarnen  exilio  decem  anno r um  raultatus  est.  Quatnquam  omnis  virtas 
nos  ad  se  allict/,  tarnen  iustitia  et  liberalitas  id  tnaxime  efficit.  Q£g  regiert  reget : 

mäjjig  ben  rsnöif.  2)er  Äonjunftio  ftebt  —  abgefeben  oon  ber  Or.  obliqua  —  nurba, 
wo  er  aud)  fonft  flehen  müßte,  fei  e«  um  eine  blofce  9Hi5glid)feit  $u  bezeichnen,  ober  al3 
3irealiS,  ober  aI8  ^otentialU  jum  SluSbrud  einer  gemüberten  ©ebauptung,  j.  Ho- 
raines  beati  quamquam  sint  in  quibosdam  malis  („mögen  fie  aud)  immerhin  in  gcroiffen 
Übeln  fid)  befinben"),  tarnen  hoc  nomen  beati  late  patet.  Cf.  Cic.  de  or.  8,  37 ;  Tusc. 
5,  85;  1,  109  (?);  Phil.  1,  17;  Vat.  33;  Mil.  90;  fam.  10,  6,  2.  —  $n  ber  Albernen 
Üatinität  (tjikhft  feiten  bei  Wühl«,  j.  3«,  34,  6,  unb  «ReüoS  Att.  13,  6)  wirb  quam- 
ffuain  aud)  bei  Zeichnung  ber  SBirfticbreit  mit  bem  Äonj.  oerbunben,  wie  umgetebrt 
quamris  mit  bem  3nbif.  (j.  ».  Liv.  2,  40,  7;  Nep.  Milt.  2,  2). 

2)  Etsi  „wenn  aud)",  etiamsi  „aud)  wenn,  felbft  roenn",  tametsi 
{tamentUi)  m  roenngleid)"  regieren  in  ber  SRegel  ben  3nMf.,  aber  bei 
einer  bloßen  Annahme  ober  9ftöglid)fett  ober  Orrealitftt  ben  ftonj.  nach,  bem 
felben  Regeln,  roeld)e  für  bie  23ebingungSf ftfce  gelten,  j.  ».  Optimi  homi- 

nes  faciunt,  quod  honestuni  est,  etsi  nullum  emolumentuin  consecatarum  viden/. 
Quod  crebro  qa;sqne  videt,  non  rairatur,  etiamsi  cur  fiat  nesciV.  Sunt  qui,  quod 
seutiunt,  ein  Optimum  sit  („fein  tollte")»  tarnen  invidiae  metu  non  audeant  dicere. 
Malta  sunt,  quae  adulescentes,  etiamsi  ingenii  facultates  bonae  sint  („fein  fotlten*), 
nondum  inteliegant.  Etsi  nihil  aliud  nisi  consulatum  abstulisselis,  tarnen  eo  vos 
contentos  esse  oportebat.  9Jad)  oorangebenbem  tametsi  wirb  tarnen  befi  9<ad)brud8 
roegen  im  fymptfafce  oft  wieberbolt  (j.  ».  Caes.  b.  g.  6,  34,  2;  Cic.  Quinct  13;  Caecil. 
8  u.  11). 

3)  Quamvis  „nue  fefyr  audj,  wenn  aud)  nod)  fo"  bejeidmet  eine  @in» 
rdumung,  bereu  Einnahme  in  11  od)  fo  fyoljent  ©rabe  man  bem  ^Bitten 
be§  3uf)örer$  überlägt ;  e8  regiert  bei  ben  ftlafftfern  ftetS  ben  Äonj.  (eben* 
fogut  ber  £aupt$eiten  als  ber  bjftorifdjen  Tempora,  cf.  Cic.  Deiot.  30;  Mil.  21; 
Lig.  26;  Phil.  2,  44;  Sest.  26;  Brut  174),  ftety  feiner  Sebeutung  entfprecfaenb 
faft  au3fd)lief}lid)  mit  bem  *ßofitio,  nidjt  mit  bem  ©uperlatio  (cf.  jebodjCic. 
de  or.  3,  103),  Unb  fd&liefjt  ftd)  nur  an  SBörter  an,  beren  begriff  eine 

(Steigerung  juläfjt,  SB.  Quamris  dives  sis  „wenn  bu  aud)  nod)  fo  reid)  bift" 
=  „wenn  bu  aud)  febr  reid)  bift".  lila,  quamvut  ridicula  essent,  sicut  erant,  mihi 
tarnen  risum  non  moverunt.  Quod  turpe  est,  id,  quamvis  occultefur,  tarnen  ho- 
nestum  fieri  nullo  modo  potest.  ©iberfinnig  aber  Wäre  3.  ©.  quamvis  mortuus  sit 
(für  quamquam  m.  est).  Über  quamvis  non  „fo  wenig  aud)"  cf.  480,  16.  (9lur  feiten 
bat  quamvis  bei  Cicero  biefelbe  ©ebeutung  wie  licet  „mag  aud)",  j.  93.  Off.  1,  35.) 

Slnm.  1.  Quamvis  bient  aud)  oft  innerbalb  eine«  Safce*  «ur  Steigerung  eine*  Slbjeftioa 
ober  SlboerbS,  ohne  (Sinflufe  auf  ben  9Hobu3  be«  Verbi  finiti  ju  baben,  $.  ©.  Gerraani 
ad  quemvis  numerum  equitum  quamris  pauci  („wenn  aud)  nod)  fo  gering  an  Jahl") 
adire  audent.  Facile  mihi  est  quamris  multos  („beliebig  oiele")  nonunatim  proferre. 
Divitias  quivis  quamvis  indiynus  habere  potest.  Stultitiam  accusare  quamvis  co- 
piose  licet.  De  sapientis  excellentia  multa  dici  quamvis  fuse  lateque  possunt  — 
$>aä  in  quamvis  enthaltene  SSerbum  velle  erfchetnt  juroeilen  aud)  fleftiert,  33.  Ex- 
spectate  facinus  quam  rultis  improbum.  Quam  rolent  illi  cedant  otio  consnlentes, 
tarnen  a  re  publica  revocabuntur. 

4)  Licet  ift  erft  fpäter  ju  einer  ooüftänbigen  Äonjunftion  „mag  immerhin, 
mag  aud)"  geworben;  bei  Cicero  behauptet  es  burdjaus  nod)  feine  oerbale 
*Ratur  „e3  ift  erlaubt,  e3  mag".  @3  regiert  ftet§  ben  Stonj.,  aber  nur  einer 

©auptjeit  (^ßräf.  unb  $erf.),  5.  ».  Licet  omnes  in  me  terrores  impendean/, 
tarnen  succurram.  Licet  ipsa  Vitium  sit  ambitio,  frequenter  tarnen  causa  virtutum 
est.  Fremon/  omnes  licet:  dicam,  quod  sentio.  3uwciien  ftnbet  fid)  aud)  quamris  licet 
c.  coni.  „mag  aud)  nod)  fo  fef>r\  j.  Quamris  licet  insectemur  Stoicos,  metuo.  ne 
soli  philosophi  sint. 

17* 


Digitized  by  Google 


390—392. 


—  260  — 


5)  ClB  „obgleich,  Wd&renb  bocb"  mit  Ronj.,  j.  Ö.  Draentia  Humen,  mm  aquae  Tin 
veho/  ingentem,  non  tarnen  narinra  patiens  ©st.  Has  tabulas  Marcellus,  cum  omnii 
profana  feeisset,  tarnen  non  attigit  Cf.  362,  II,  2. 

6)  Ut  „gefeftt  and)  bog,  jugegeben  bafe "  mit  Äonj.,  3.  0.  Ut  desint  vires,  tamer 
est  laudanda  voluntas.  €>tatt  be*  etnfadjen  nt  finbet  fid|  aud)  ul  tarn  ober  tarn  id,  j.  $ 
Caes.  b.  g.  3,  9,  6;  Liv.  5,  64,  6;  21,  47,  5;  34,  32,  13.  Cic.  fin.  4,  66  u.  ö.  Cf.  aud 
332,  3. 

Änm.  2.  $o*  bcuHdje  „A»ar  —  aber"  wirb  meift  burm  quamquam  {eist,  etiamsi,  r%m 
—  tomen  über|efrt;  ober  audj  burdj  ut  —  ita  (cf.  394),  ita  —  ut  (cf.  339,  Änm.  5) 

S\idem  —  sed  (cf.  220)  ober  einfadje*  sed  (cf.  220,  Änm.)  au*gcbrürft.  Überfefre  bonodi  brr 
oft:  „SBir  baben  *war  bie  fteinbe  in  einer  blutigen  Scblacbt  befiegt,  ober  ibre  «acb 
tft  immer  nocb,  groß  genug".  (3n  rbetorifcber  Söetfe  läßt  ftd»  „jwar  —  ober"  oud)  burd 
Asyndeton  cuimsatirum  überleben,  j.  ©.  Ea  liberalitate  utamur,  qnae  prosit  amicia 
noceat  nomini.  Severitatem  in  seuectute  probo,  acerbitatem  nullo  modo.) 

390.  1)  Licet  invidia  atque  improbitas  studio  meo  benevolentiaeque  ad  verspür 
tarnen  animo  non  deficiam  et  libere  aperteque  omnia  crimina  diluam 
2)  Ut  ager,  quamvis  fertilis  sit,  nisi  colitur,  fructuosus  esse  non  potest 
ita  animu8  doctrinae  expers  fractus  non  feret.  3)  Brutus,  quamquau 
multis  a  Caesare  beneficiis  ornatus  erat,  tarnen  cum  aliis  multis  conin- 
ravit  de  interficiendo  eo,  quem  tyrannum  esse  putaret.  4)  Tyranni,  quam 
vis  magnae  sint  eorum  opes,  timidi  sunt.  Avari  indigent,  quamvis  divitei 
sint.  5)  Quamvis  Themistocles  iure  Isaidetur  citeforque  Salamis  cjarissim« 
testis  victoriae,  tarnen  sapientia  Solonis,  qui  primus  constituit  Areo- 
pagitas,  non  minus  praeolara  est  habenda.  6)  Vir  strenuus  atque  acei 
nullis  difficultatibus,  quamvis  magnae  vi&eantur  esse,  deterretur,  quo- 
minus  id,  quod  velit,  exsequatur.  7)  Apollonius  Alabandeus,  rhetor  no- 
bilissimus,  cum  mercede  doceret,  tarnen  non  concessit,  ut  ei,  quos  ora- 
tores  evadere  non  posse  iudicabat,  operam  apud  se  perderent.  8)  Achilles 
gloriae  tarn  avidus  erat,  ut  domi  manere  nollet,  quamquam  certam 
mortem  ad  Troiam  se  manere  ex  matre  scie&a*.  9)  Etsi  in  ipso  itinere 
eram,  tarnen  tantum  temporis  sumpiendum  putavi,  ut  litteras  ad  te 
darem,  ne  ingratum  me  esse  tuique  immemorem  putares. 

391.  $äufig  bleut  qnamqnam  (feltener  tametsi,  feiten  etsi,  etiamsi  unb  etsi  tarnen)  $ur  Angabe 
einer  befdjrdnfenben  8?  em  er  hing  unb  ©eriebtigung  im  Anfange  Don$auptfäben  (unb  in  ißaren 
tbefen),  namentlich,  um  bie  oorbergeljenbe  Webe  alt  unnüfc  ober  übenlüft'ig  abzubrechen,  j.  9. 
in  ben  ©enbungen  Quamquam  quid  loquor?  Quamquam  quid  opus  est  plura  disputare? 
Quamquam  quis  ignorat?  etc.  (Uuamquam  correctivum ;  jebod)  fonn  bafür  aud)  serf,  nie 
aber  tarnen  eintreten.)  —  l)  Hoo  Semper  contendito,  ne  (quid)  ira  incensus 
facias,  quod  te  postea  paeniteat;  quamquam  non  ignoro,  quam  difficile 
sit  ira  non  abripi.  2)  Nunquam  officii  te  admonere  desii;  quamquam 
omnes  monitiones  et  preces  quid  profecerunt?  3)  Temeritatis  poenas 
nunc  8olvo;  quamquam  quid  tandem  mali  oommisi?  4)  Hoc  semper 
agito,  ut  adversus  omnes  humaniter  te  geras;  quamquam  quid  te  ad- 
hortor,  cum  te  ipsum  sciam  humanitatem  servaturum  esse?  5)  Audito 
praeeepta  hominum  sapientissimorum  et  optimorum;  sequitor  exempla 
eorum;  vitas  et  facta  imitator.  Quamquam  quid  ago?  incito  currentem. 

C  Coniuuctiones  comparativae. 

392.  2>ie  ht)pott)etifd)en  3$erglei$ung«fonjunftionen  „gletdj  aI8  wenn,  als  ob'iusi. 
quasi  vero  (ftetft  ironifcb),  tan  quam  (si),  (aequo)  ae  si,  perinde  ac  (si)  unb  perisde 
quasi  („ganj  fo  wie,  förmlich  al«  ob"),  proinde  quasi  („ba*  «tagt  ja  gerabe,  als  ob'),  feto 


Digitized  by  Google 


—  261  — 


393. 


ii.  (feiten)  ut  si,  »eldje  immer  einen  blofe  angenommenen  (Mebanfen  einführen,  regieren  ben 
Äonj.,  wobei  jebod)  bie  Conseadio  temporum  fireng  beobachtet  werben  mufe,  3.  JB.  Stul- 
tisaimnm  est  in  luctu  capillam  sibi  evellere,  quasi  calvitio  macror  lev.efur.  Parvi 
primo  orto  sie  iacent,  tanquam  omnino  sine  animo  aint.  Antonias  Plancnm  sio  con- 
temnit,  lanquam  si  illi  aqna  et  igni  interdictum  ait.  Sequani  absentis  Ariovisti  cru- 
delitatem,  velut  si  coram  adesset,  horrebant.  Deleta  est  Ausonum  gens,  perinde  ae  ai 
interneciro  hello  certassef.  Agesilans  eo  venit  atqne,  ut  ai  bono  animo  feciaaent,  lau- 
davit  consilium  cor  um.  Cf.  aud)  507,  Änm.  1. 

«nm.  1.  Sei  ben  Serben  „Meinen,  fldj  ft  eilen,  öorgeben,  Oer  muten,  «erb  acht  Düben", 

nach  roelchen  im  3>eutfd)en  oft  wal«  ob"  im  Sinne  oon  „bafe"  ftebt,  börfen  nicht  jene 
tfonjunftionen,  fonbent  nur  ber  Ate.  c,  inf.  (bei  videri  ber  Nom.  c.  inf.)  gefefet  werben. 

Hnm.  2.  Selten  ftebt  bei  biefen  ftonjunftionen  nach  bem  träfen«  ober  gutur  ber  .Koni.  3mpci f. 
unb  ^lu«qpf.,  wenn  etwa«  banod)  befthnmt  wirb,  wie  e*  in  einem  nicht  ftattfinbenben 
Aaüc  fein  ober  gewefen  fem  mürbe  förrealif),  3.  23.  Arno  te  non  secns  ac  si  mens 
esses  „wie  id)  bld?  lieben  mürbe,  wenn  bu  .  .  .  märeft".  Hac  de  re  qnoniam  nihil  ad 
me  scribis,  perinde  habebo,  ac  si  scripsiasea  nihil  esse.  Cf.  Cic.  Mnr.  10;  Süll.  61; 
de  or.  1,  63;  Lael.  14;  Att.  3,  13,  1;  fam.  2,  14.  1. 

tnm.  3.  sjuweilen  finben  M  quasi,  tanquam,  ut,  velut,  aieut  u.  ö.  in  oerfürjten  Säfren 
audj  mit  $artinfcten  oerbunben  (bei  Cicero  unb  Cäfar  feiten,  häufiger  feit  Stotu«),  3.  9. 
Graecas  litt  er  as  sie  avide  arripuit  Cato  quasi  diuturnam  sitim  explere  cnpiens. 
Hannibalem  in  snspicionem  regi  adduxerunt  tanquam  ab  ipsis  corruptum  alia 
atqne  antea  sentire.  Sapientis  est  nihil  ita  exspectare  quasi  certo  futurum.  Anti- 
oc hus  Ephesi  seenrns  de  hello  Romano  erat,  tanquam  non  t r ans ituris  in  Asiam 
Romanis  „ol*  wenn  bie  SRömer  nicht  narf)  Kften  hinübergehen  mürben".  Albani,  velut  dis 
qnoque  simul  cnm  patria  relietis,  sacra  oblivioni  dederant.  Cf.  Cic.  Cat,  m.  26  u. 
83;  in*.  1,  27;  Caes.  b.  g.  5,  43.  3;  3,  18,  8;  b.  c.  2,  13,  2;  Li*.  1,  64,  7;  1,  12, 
7;  9,  6,  12;  33,  39,  7.  Cf.  auch  446,  «nm. 

1)  Lamentaris,  quasi  amici  obliti  tui  sint.  2)  Multi  homines  ita  vivunt, 
velut  si  ad  nullam  rem  nisi  ad  voluptates  nati  sint.  3)  Auxilium  a  me 
petis ;  quasi  vero  tuas  ego  res  eurem.  4)  Maxim  am  sibi  quisque  fort  unam 
sperat,  proinde  quasi  aut  plures  fortunati  sint  quam  infelices  aut  certi 
quidquam  sit  in  rebus  humanis.  5)  Lysander  oraculum  a  se  consulfum 
esse  simulavit.  6)  In  Alcibiade  natura  videtur  experta  esse,  quid  efficere 
posset.  7)  Lysander  luxuria  suspicionem  movit  velle  se  desciscere  a  le- 
gibus patriis.  8)  Nono  post  Christum  natum  anno  Varus,  imperator 
Romanus,  exercitum  ad  Visurgim  duxit  neque  German»  repugna<t»ri 
(esse)  vi&ebantur.  9)  Socrates  capitis  damnatus,  cum  poculum  mortiferum 
manu  iam  teneret,  ita  loquebatur,  ut  non  ad  mortem  rapi,  sed  in 
caelum  ascensurus  esse  videretur. 
393  1)  $ie  Vortiteln  „Wie  —  fo"  ut  (ober  uti,  aicut,  aicuti,  quemadmodum,  feltener  tanquam, 
quomodo,  quasi)  —  ita  (ober  sie;  sie  etiam  „fo  aueb";  item  ober  iiidem  „cbenfo";  si- 
mililiter  „(fo)  ähnlich";  aimiUime  „(fo)  gan*  ähnlich"),  welche  gewöhnlich  beftimmte  gada 
ober  tbatfäd)ltche  (reale)  (Srfcbeinungen  mitemanber  Dergleichen,  fteben  mit  bem  3nDif.  (3n 
oerf fiepten  oergleid)enbcn  ©äßen  flehen  gewöhnlich,  ut,  aicut,  tamquam,  feiten  quasi. 
Quemadmodum  unb  quomodo  erfordern  ftete*  ein  eigenes  Verbum  finitum.)  —    Ut  Se- 
rn entern  feceri8,  ita  metes.  Sicuti  magistratibus  leges,  sie  populo  ma- 
gistratus  praesunt. 

2)üt  (stet»/)  est,  erat,  fait  ic.  mit  folgenbem  $räbifat*nomen  bient  jur  »ejeiebnung 
be*  3uftanbe«,  in  meinem  eine  <ßerfon  ober  ©ache  beim  Eintritte  einer  fywbhmg  fid) 
gerabe  befinbet  ober  befanb,  ober  auch  um  eine  (Srflarung  ober  ©egrünbung  be*  im 
fcauptfafce  Äu&gefagten  beizufügen  (=  „wie  er  ift,  wie  er  benn  Ift",  oft  faft  in  bem 
6htne  Oon  qaod  „meil"),  58.  Litteras,  ut  erant  obsignatae  („öerfiegelt  mie  fie  waren"), 
proferri  inssimas.  Sicut  erat  catenatus,  manam  ostendit,  Ille,  ut  semper  fuü  aper- 
tissimua  („mie  er  benn  immer  —  meil  er  fein  Softer  offen  jur  ©<fcau  trug"),  non  se 
pnrgavit  Homo,  ut  erat  furioaus,  atrociter  respondit.  Sabinns,  ut  sunt  mollea  in 


Digitized  by  (Google 


394—396.  —  262  — 

calamitate  animi  mortalium,  lacrimas  effudit.  Iugurtha,  ut  erat  impigro  ingenif, 
ad  arcem  per  venerat.  Veneti,  ut  sunt  Gallorum  subita  consilia,  Trebiam  retinent.  — 
Papirius,  ut  erat  rei  militaris  peritus,  aciem  optime  instmxerat  Ta, 
ut  semper  es  importunus,  aimlium  a  me  petis,  quasi  vero  tnas  ego 
res  eurem.  Cf.  midi  260,  ttnm.  2. 

%nm.  Über  ut  —  ita  in  Beteuerungen  cf.  335.  —  @an$  bem  beutfdjen  „wie  —  fo  oudi* 
entforedjenb  foot  @icero  ut  —  #i>  ettam,  Spätere  aud)  ut  —  ita  etiam  (ober  ita  et  ob« 
ita  quoque).  Cf.  Cic.  Lael.  19;  Cato  m.  20  u.  76;  Legg.  2,  62,  Or.  85;  Tuac.  3,  37; 
LW.  5,  13,  2.  —  Ut  —  sie  contra  (ober  sie  e  contrario)  „wie  —  f o  umgef efjrt".  — 
Proinde  (ober  perinde)  —  ut  (ober  ac)  „in  bem  SWa&e  (ober  ©ro.be)  —  wie,  bem 
entföredjenb  —  roie";  non  proinde  (ober  perinde)  —  ut  (ob.  ae)  „nidjt  in  htm 
SHafoe  (ober  ©rabe)  —  wie". 

394.  Ut  —  ita  (sie)  bebeutet  oft  aboerfatio  „atoar  —  ober,  toemtflleifl  —  fo  bodr, 
roenn  jroei  ^räbifate  ju  einem  ©ubjefte  gehören  unb  im  ©egenfafc  ci«; 
anber  ftetjen.  Cf.  389,  9lnm.  2.  —  1)  Hannibal,  ut  Romanos  multis  et  atro- 
eibus  proeliis  devicit,  ita  rem  publicam  Romanam  evertere  non  potuit. 

2)  Ut  magnas  utilitates  adipiseimur  conspiratione  hominum  et  consent, 
sie  nulla  tarn  detestabilis  pestis  est,  quae  non  homini  ab  homine  nascatur. 

3)  Convenerunt  ad  colloquium  duces,  ut  inter  se  nondnm  satis  noti,  ita 
iam  imbutus  uterque  quadam  admiratione  alterius.  Cf.  Consul  ut  fortasse 
▼ere,  sie  parum  utiliter  in  praesens  certamen  respondit     ;,  irar  meu*eid)t  richtig,  a be t 
für  ben  gegenwärtigen  Streit  nid)t  awedmaftig").  Ut  errare  potuisti  (quis  enim  id  effugerit 
sie  deeipi  te  non  potuisse  quis  non  videt? 

395.  3)ie  sJtertifet  nt  fann  angeben:  1)  einen  faftifdjen  @runö  =  „rote  e$  ja 
nidjt  anberS  fein  fann  bei";  alfo:  „$iogene3  rebete  rücffi$t£loS,  roic  e$ 
ja  non  einem  (Snnifer  nidj)t  anberS  erwartet  werben  fonnte"  ober  „ba  er  ja 
ein  (£rmifer  mar":  faufaleS  ut  $n  biefem  gaUe  fönnte  für  ut  aud)  utpote 
ober  quippe  fielen;  —  2)  eine  ©efäränfuna,  be$  ^räbtfat«  =  „foroeit  e$ 
möglid)  ift  für,  foroeit  man  e§  erwarten  fann  oon,  in  anbetraft'; 
alfo:  „ftliftyeneS  roar  ein  tüchtiger  föebner,  foroeit  baS  in  jenen  Reiten  möglidj 

War":  reftringierenbeS  Ut,  cf.  19.  c.  Cf.  aud):  Magnus  pavor  ac  tumultus  ^ 
in  re  improvisa  fait  „wie  e$  bei  einem  unvermuteten  greigniö  ju  geljen  pflegt".  Possum 
falli  ut  homo  (=  cum  homo  sim)-  Pythius  nt  argentarius  apud  omnes  ordines  grati- 
osus  erat.  Omnes  ut  in  pare  erant  securi  („wie  e$  im  ^rieben  naturlid)  ift"  .  Obsides 
Carthaginiensinm  Setiae  custodiebantur;  cum  iis  ut  prineipum  liberi*  magna  Tis  ser- 
vorum  erat.  Apud  me  ut  bonum  iudicem  („ba  id)  ein  guter  SRictjtcr  bin")  argumenta  plns 
quam  teates  valent.  Multae  in  Fabio  ut  in  homine  Romano  („für  einen  SRömer" )  litterae 
fuerunt.  Condiciones  tristes,  ut-  ab  irato  victore,  ferebantur.  Ne  frumenti  qnidem  copu 
intus  erat,  ut  in  necopinata  obsidione.  Senatus,  ut  in  trepidis  rebus  („weil  bic  vage  !» 
mifelid)  war"),  dictatorem  dici  iussit.  Insigni,  ut  Worum  temporum  Habitus  erat,  triumpbo 
rediit.  Ubiorum  civitas  ampla  atque  florens  fuit,  ut  est  captus  Gerntanorum  „foiw't  Mt 
begriffe  ber  ©ermonen  rctöjen".  Pervenit  Antium  in  urbem,  ut  tum  res  erant,  opnlen- 
tissimam.  Spurius  Maelius  ex  equestri  ordine,  ut  Ulis  temporibus,  praedives.  Perventuin 
indc  ad  frequentem  alium  ut  inter  tnontanos  populum  „ju  einem  onbem  für  £crg= 
gegenben  üolfieidjen  Stamme". 

Slnm.  Ut  fann  aud)  einen  fubjeftioen  ©runb  be^cietjen,  s.  58.  Quod  non  decet.  poet» 
fugit  ut  maximum  vitium.  Vocum  coneursionem  magna  ex  parte  ut  vitiosam  fo?'1 
Demosthenes.  Ipsum  ut  ambiguae  fidei  virum  suspectum  habebat.  Höstes  carperf 
viros  Romanas  ut  non  suffecturas  ad  omnia  aggressi  sunt.  Cf.  19,  b  u.  c. 

396.  Prout  (ob.  pro  eo  ut,  pro  eo  ac)  c.  Indic.  „in  bem  93crl)ältni3  wie,  bementfpr«*^ 
—  wie,  jcnadjbem",  —  quattiin*,  quoad,  qnantum  c.  Indic.  „infofern,  iiiwie»« it. 
fomeit";  —  ita  —  ut  „unter  ber  Seblngung  bafe,  mit  ber  »cfdjrfinfung  ba&" 
(cf.  339,  9lnm.  5);  —  quod  sciam  (cf.  398,  f)  =  quantum  scio  „foöiel  id)  roci&-;  P** 


Digitized  by  Google 


-  263  —  397. 

meminerim  „footel  idj  mid)  erinnere";  —  quod  (aus)  fieri  potest  „fowett  e«  mög» 
iid)  ifl"  (cf.  78,  *nm.  6).  —  l)  Pauperes  adiuvato,  prout  (ob.  utcunque, 
cf.  «ran.)  facultates  tnae  ferent  =  pro  facultatibus  tuis,  pro  viribus. 
2)  Dens  tuis  vitiis  ignoscet,  prout  (ob.  quatenus)  tu  aliorum  peccatis 
veniam  dederis.  3)  Qui  (cf.  Hmn.)  hoc  melius  est  quam  illud?  4)  Consilio, 
quantum  pote$t  me  iuva  (beffer  iuvato).  5)  Causas  huiua  rei  investigavi, 
quatenus  (ob.  qtwad;  aud)  quod  eius,  cf.  78,  «not.  6)  fieri  potuit.  6)  Per- 
gratum  mihi  feceris,  si  fratrem  meum,  quod  sine  molestia  tua  fiat, 
pingere  doceas.  7)  Isthmia,  quod  ego  sciam  (=  quantum  equidem  scio), 
tertio  quoque  anno  celebrabantur.  8)  Pecuniam  ita  tibi  mutuam  dabo, 
ut  te  usuras  diligenter  soluturum  esse  promittas.  9)  Etiam  bestiae,  quae 
quidem  (cf.  398,  f)  soller tioris  generosiorisque  indolis  sint,  inter  se  aemu- 
lantor. 

«nm.  Quatenus  ift  nid)t  nur  9ielatioum,  fonbern  aud)  $rageroort  „ inwiefern?  n>ie  weil? 
in  roie  weit?",  b.  I).  „bi*  ju  roeld)er  (Drenke?",  ftefy  ober  nur  in  inbireften  ^rage- 
fä&en,  ,v  ©.  Videamns,  quatenus  amor  in  amicitiis  progredi  debeat.  Qui  memoria 
vigent,  sei  uiii,  quid  ei  quatenus  et  quomodo  die  tun  sint  $n  bireften  fragen  tohb 
„inwiefern"  burd)  qui  iibevfc^t  (cf.  272).  —  Utcunque  bebeutet  bei  (Sicero  nur  „jenad)- 
bem  (in  jebem  einzelnen  ^afle)",  j.  ©.  Studiis  avium  moderandum  est,  utcunque  res 
postulat,  bei  fioiu«  unb  anbem  „roie  aud)  nur  immer"  (=  quoquomodo  ober  quo- 
modocanque).  92ad)flafftfcf)  ftefjt  t&  aud)  ofjne  ©erbum  als  «boerbium  im  (Sinne  oon  „fo 
gut  roie  nur  immer  möglid)",     ©.  Pace  utcunque  composita  gaudebant. 

&i.  3unt  ±\c ifpirl.  Exempli  causa  =  ut  exemplo  utar,  ut  hoc  afferam  tonn  nur  bann  in 
»ollftfinbigen  ©äfren  neben  ^räbifaten  roie  afferre,  proferre,  ponere,  nominale,  ostendere  etc. 
freien,  roenn  ein  roirtlidje«  ©eifpiel,  ein  hiftorifdjer  gatt  u.  bergl.  angeführt  roirb,  j.  ©.  Huius 
de  perfidia  satis  est  unam  rem  exempli  causa  proferre.  Exetnpli  causa  pouatur  aliquid, 
quod  latius  pateat.  Ut  intellegas,  quam  mutabilis  sit  fortuna,  exempli  causa  nomino 
unum  Croesum,  qui  etc.  —  Verbi  causa  (gratia)  fteljt  bann,  roenn  jur  ©eranfdjaulidjuug 
riner  allgemeinen  ©e^auptung  ein  roiafurlidj  gewählte«  einzelne«  ©eifpiel  gefegt  roirb  (=  „roir 
©ollen  glefd)  einmal  jagen"):  Multi  cives  urbis  nostrae  pauperes  sunt,  rerbi  causa  vi- 
cinus  mens.  Sunt  astrologorum  praeeepta  huismodi:  si  quis  verbi  causa  Oriente  Cani- 
cula  natus  est,  is  in  mari  non  morietur  (gried).  ate  ftro?  tlneiv).  (©ereinäelt  fmbet  fid)  flott 
▼erbi  gratia  aud)  exempli  gratia :  Cic.  off.  3,  50.  Cf.  jebod)  C.  Nep.  6,  2,  1).  —  Qdc~ 
roöonlid)  Reifet  „$um  ©eifpiel"  ut  (feltener  statt)  ober  velut,  unb  jroar  cbenjoronhl  bei  9ln= 
toüpfung  einzelner  ©egenftänbe  (SQamen,  SBörter  u.  bergl.)  al«  ganzer  @äfrc,  93.  Omnes 
<iT es  relut  anseres,  anates,  gallinae,  aliae.  Multi  gloriose  mortui  sunt,  ut  Leonidas,  ut 
Epaminondas,  alii.  Dei  etiam,  ut  cum  Gigantibus,  sua  propria  bella  gesserunt.  Pelo- 
pidas  omnibus  periculis  affuit,  sicut  cum  Spartam  oppugnavit.  Multi  philosophi  baec 
ultima  bonorum  iuneta  fecerunt,  ut  Aristoteles  virtntis  usnm  cum  vitae  perfectae 
prosperitate  coniunxit  (Cic.  fin.  2,  19;  4,  29;  Brut.  292;  LaeL  73;  Tusc.  4,  25;  off.  1, 
140).  Multi  gloriose  mortui  sunt,  ut  (velut)  Epaminondas  sine  gemitu  nna  cum  sangui- 
ne  fitam  effluere  sensit  —  Sott  aber  £ur  Erläuterung  ober  ©egrünbung  eine«  allgemeinen 
ein  fjiftorifdjeä  ober  praftifd)e3  ©eifpiel  angeführt  werben,  fo  üeM  entroeber  nam  (enim), 
ober  ba*  beutfdje  „jum  ©eifpiel"  bleibt  unübfrfeftt;  alfo:  Opifices  post  mortem  nobilitari 
▼olunt;  Phidias  enim  („jum  ©eifpiel")  sui  similem  speciem  inclusit  in  clipeo  Minervae. 
Consuetudinis  magna  vis  est;  pernoctant  venatores  in  nive,  in  montibus  uri  se 
patiuntur.  Manent  ingenia  senibus:  Sophocles  ad  summam  seneetntem  tragoedias 
fecit.  Non  eadem  omnibus  sunt  honesta  neque  turpia,  sed  omnia  maiorum  institutis 
iodicantur;  neque  enim  Cimoni  fuit  turpe  sororem  germanam  habere  in  matrimonio. 
„2)aljer  jum  ©eifpiel"  roirb  nur  burd)  ilaque  ober  iyitur  überfefct :  Summam  eruditionem 
Graeci  sit  am  censebant  in  nervorum  vocumque  cantibus ;  igitur  Epaminondas  fidibus 
praeclare  cecinisse  dicitur.  —  3ur  {Einführung  eiuer  geroid)tigen  Autorität  ober  cineS 
befonberä  treffenben  ©eifpielä,  roorin  fid)  jebenfaUS  ein  au3gefprod)ener  6afe  beroäfjrt,  bient 
qaidem,  ba8  oft  ben  Sinn  bon  „jum  ©  eifpiel"  Ijat:  Gravissimum  civitatum  praesidium 
in  religione  pietateque  deorum  positum  esse  iara  antiquitus  sapientibus  nonnullis 


Digitized  by  Google 


398. 


-r  264  - 


persaasum  fnit ;  Plato  quidem  in  libris,  qui  sunt  de  legibus,  cmtttem  tot  am 


?lnm.  1.  TOan  büte  fitf»       bcutfc&e  „fojumSeifniel"  burd)  ita  ober  sie  *u  übfrfcf*n 

bafflr  fte^t  ut  ober  velut.  Cf.  484,  8mn. 
?lnm.  2.  Ptda  fte&t  feit  ber  filbernen  ßattnität  im  Ginne  bc?  bcutfdjen  wjum  ©eifniel",  ebenf 
»/  puia  „wte  jum  Seifpiel"  unb  nt  nicht  nadijugcbiaudicn,  j.  0.  Hoc  pata  non  instun 
est.  Illa  constant  aat  nexu  aat  acenratione,  nt  puta  funis,  frumentum,  nsvis.  - 
Unflafitfd)  ftebt  eeu  in  ber  Sebeutung  „wie  aum  Seifniel";  biefe4  93 ort  fommt  überbau! 
in  guter  $rofa  nicht  oor;  bei  Siebtem  ift  e«  ffaufig  in  QHeidjniffen  unb  ©ifbern  =  .glcicbiri< 
tute  roenn  es  nxirc  . 

flnm.  3.  3ur  Einführung  eine«  Exemplom  fletam  (b.  h\  wenn  jur  (Erläuterung  unb  93egrünhin 
einer  aufgehellten  S9cb>untung  mögltdje  ftälle  als  ^eifniele  erbaut  unb  angefühi 
werben)  fiefjt  nt  si  (<•.  coni.  prats.  u.  /*r/".)  —  „fo  jum  ©eifpiei  wenn"  (cf.  376 
Ärnn.  1),     SB.  Est,  nbi  promisso  non  stare  liceat;  ui  si  constitueris  te  cuipiam  ad 
vocatum  in  rem  praesentem  esse  venturnm  atqne  interim  grariter  aegrotare  filin; 
coeperit,  non  sit  contra  officium  non  facere,  quod  dixeris.  Cic.  fin.  4,  SO;  off.  3 
107;  1.  32  u.  144;  nat  d.  2,  74  u.  86;  Tusc.  2,  12  u.  67.  (3)er  Coni.  imperf.  td 
plutqpf.  nur  bann,  wenn  ba*  »eifniel  al*  unmöglid)  gebaut  werben  fott:  Cic.  off.  1,  97. 
1)  Athenienses  maltos  viros  optimos  ut  (ob.  velut)  Themistoclem  e 
Aristidem  in  exilium  pepulerunt.  2)  Quid  patriae  amor  possit,  demon 
strat  (ut  exemplum  afferam)  Leonidas  trecentiqne  Spartiatae.  3)  Bestie 
hominibus  eximiam  ntilitatem  praebent;  eqnis  quidem  (ob.  enim)  et  bnbnj 
aegre  careamus.  4)  Non  eadem  omnibus  scientia  ntilis  est;  agricolfu 
enim  (ober  nam  agricolae)  notitia  soli,  stercorationis,  arationis  ntilissimi 
est,  inutüis  nautae.  6)  Animantes  hominnm  causa  generati  sunt,  u 
(velut)  equus  vehendi  causa,  arandi  bos,  venandi  et  custodiendi  canis 
6)  Deprecatio  virginum  Vestalium  magni  semper  ponderis  erat  ad  reoi 
vel  excusandos  vel  liberandos;  C.  quidem  Caesarem  per  virgines  Vestala 
veniam  a  Sulla  dictatore  impetrasse  aeeepimus.  7)  In  feris  inesse  forti- 
tudinem  saepe  dieimus,  nt  in  eqnis  et  leonibus;  iustitiam,  aeqnitatem 
bonitatem  non  dieimus.  8)  Ea  dumtaxat  fortuita  divinari  possunt,  qua* 
nulla  neo  arte  nec  sapientia  provideri  possunt;  ut  si  quis  Marcel  Im: 
illum,  qui  ter  oonsul  fuit,  multis  annis  ante  dixisset  naufragio  esse  peri- 
turum,  divinasset  profecto.  9)  Quam  incerta  sit  gratia  popularis,  per- 
multi  sunt  experti;  Phooion  quidem  (ob.  enim)  anno  a.  Chr.  trecentesimo 
vioesimo  altero  rei  publicae  praef uit ;  idem  quattuor  annis  post  de  per- 
duellione  anquisitus  capitis  est  damnatus.  10)  Non  semper  deposita  red- 
denda  sunt;  ut  si  quis  gladium  apud  te  sana  mente  deponiert^,  repeUrt 
insaniens,  reddere  peccatum  sit,  officium  non  reddere.  11)  Nulla  vis 
imperii  tanta  est,  quae  premente  metu  possit  esse  diutuma;  Lacedae- 
monii  enim  (ob.  quidem)  iniuste  imperantes  post  cladem  Leuctricam 
repente  ab  omnibus  fere  soeiis  destituti  sunt. 


398.  SRelat infame  fielen  im  Snbit.,  wenn  fte  bie  objeftioe  Singabc  eine*  Saftums 

enthalten,         Est  profecto  deus,  qui  omnia  vidc/  et  audi/.   (Sie  fielen  aber  im 

MonjunftiO: 

a)  roenn  auSbrüctlid)  beertet  roerben  foU,  ba§  ftc  einen  örunb  ober  eine  C*iß» 
raummtg  enthalten,  b.  \).  wenn  in  bem  SRelatio  ba§  f auf ale  ober  ton* 

jeffioe  cum  liegt,  ».  Me,  ?ui(=  cum  ego  „weil  id)")  ad  multam  noctem  ri- 
gilawem,  artior  quam  solebat  somnus  complexus  est.  Peccasse  mihi  rideor,  f*"  * 


perfusam  esse  pietate  deorum. 


»?.  SRoou*  In  «elottöfa^en. 


Digitized  by  Google 


—  265  — 


398. 


te  discesterim.  Cor  tibi  invideam.  «714»  („ba  idi  boiy )  omnibas  rebus  abändern?  Tum 
demum  dux,  qui  („ to eil  ober  ba  et")  nihil  antea  providtase/,  trepidare  coepit.  Quis 
est,  qui  Fabricii  non  com  c  an  täte  aliqua  memoriam  usurpet,  quem  („obglcid)  er  ibit" 
nunquam  videri/?  Ego,  qui  sero  Graecas  litteras  attigi*sew,  tarnen,  cum  Athenas 
veniasem,  complores  ibi  dies  sum  commoratus. 

Ämn.  1.  €0  befonbcrfl  aucf)  nad)  einem  Aufrufe,  9.  Me  caecum,  qni  haec  non  Tiden';/! / 
Calamitosns  Deiotarns,  qni  a  suis  accusefar/  Constantem  hominem  et  gravem,  qui 
glorietor  a  gloria  se  afuisse!  3ebod)  (ann  nucfj  ber  3 n  b  t  f .  fielen,  wenn  nämlid)  nur 
ba«  Rottum  betont  ift,  5.  33.  0  Fortunata  mors,  quae  naturae  debita  pro  patria  est 
potis8imum  reddita!  0  incredibilem  vim  doctrinae,  quae  tanto  sui  studiosos  incen- 
dit  amore!  —  Über  quippe  qui,  ufpoie  qui,  ut  qui  c.  coni.  cf.  401. 

Hnm.2.  SRcIatiofäfee  b>ben  ben  ÄonJ.,  w«nn  fie  einen  fon  junf  tioif  djen  S3ebingung8* 
f  a  &  (cf.  376,  2  u.  3)  oertreten,  3.  33.  Qui  illum  concursum  in  oppido  factum  videret, 
urbem  captam  diceret  (=  si  quis  —  videret,  .  .  .  dictrtt).  Qui  pulchritudinem  caeli 
videat,  nonne  cogatur  confiteri  deos  esse?  (=  si  quis  . ..  videat).  Qui  in  re  publica 
princeps  vult  esse,  ei  nulla  satis  magna  pecunia  est,  cuius  fructibus  exercitum  alere 
non  possit  (=  si  eins  . . .  alere  non  possit).  Qui  deum  esse  neyet,  eum  hominem  esse 
vix  puUm. 

b)  wenn  fte  1)  eine  Slbjidjt,  einen  3toetf  ober  2)  eine  ftolßc  bejeidjnen,  b.  I). 
wenn  in  bem  'Kclatiu  ba§  finale  ober  f onfel  uttne  ut  liegt,    83.  Veientes 

legatos  miserunt,  qui  pacem  peterent.  Darens  pontem  fecit,  quo  copias  traduceref. 
Senex  serit  arbores,  quae  alteri  saeculo  pro*  int.  Multi  aliis  eripinnt,  quod  aliis  lar- 
giantur.  Natura  homini  addidit  rationem,  qua  xegerentur  appetitus.  Nihil  est  tarn 
incredibile,  quod  {=  ut  id)  non  dicendo  fiat  probabile.  Nihil  commisi,  quod  auetori- 
täte  mea  indignum  esset  („nid)t$  beraitige$,  baf,  cd").  Secutae  sunt  tempestates,  quae 
hostem  a  pngna  prohiberent  (=  tantae,  nt).  Sapientia  est  nna,  quae  maestitiam 
peWat  ex  animis  (=  talis,  nt).  Difficillimnm  est  reperire,  quod  sit  ex  omni  parte 
perfectum.  —  Werfe  befonberö:  (non)  is  sum,  qui  c.  coni.  „id>  bin  (nidjt)  ber  Wann 
(=  fo  geortet),  bafe  \d)  (ober  um  $u)",  35.  £a  est  Romana  gens,  quae  victa  quiescere 
nescüi/.  Non  is  sum,  qui  mortis  periculo  terrear.  Talis  (eiasmodi,  tantus)  sum. 
qui  e.  coni.  „id)  bin  tum  ber  Vlrt  (33ebeutung),  ba|  id)",  g.  SB.  Innocentia  est  affectio 
talis  animi,  quae  noceat  nemini.  Nulla  acies  humani  ingenii  tanta  est,  quae  (=  ut 
ea)  penetrare  in  caelum  possit.  Cf.  266,  Brnn.  2. 

ftnul.  3n  otelen  hätten  ift  für  einen  Stelattofafe  fotooty  ber  3nbif.  als  aud)  ber  Äonj. 
angetneffen,  jeuad)bem  rein  Üljatfädiltdjeö  objeftto  auSgcfagt  ober  eine  in  bem  Sßefen  beö 
(?egenftanbe4  begrünbete  S9efd^affcnt)eit  bekämet  merben  foll.  Cf.  Philosophiae  magnam 
habeo  gratiam,  quae  me  contra  fortunae  impetus  armat  („bie,  wie  id]  an  mir  er= 
fahren,  mid>  waffnet")  ober  arme«  („für  bie  e«  djarafteriftifd)  ift,  ba&  fie  n\\d)  au  »offnen 
Dermag").  Non  potest  exercitum  is  continere  imperator,  qui  se  ipse  non  continet 
ober  contineaA  Tu  is  es,  qui  consilio  me  saepe  adiuvt#/t  ober  adiuverw.  Mihi  causa 
talis  oblata  est,  in  qua  oratio  deesse  nemini  potest  ober  possit. 

9lnm.  2.  Wadb,  bem  Äomöaratto  in  ber  33ebeurung  „  ^  11 ,  aUjU"  ftcljt  ftatt  bei  gen)öljnlid)en 
quam  ut  (cf.  339,  2)  „al£  bog"  bisweilen  aud)  quam  qui  (niemals  bei  Cicero,  fiäufni 
bei  fchriu«),  j.  33.  Campani  maiora  deliquerant,  quam  qutbus  (=  quam  ut  iis)  ignosci 
posset.  Famae  ac  fidei  damna  maiora  sunt,  quam  quae  aestimari  po.s*int.  Graeci 
et  znaiores  et  magis  ramosas  arbores  caedebant,  quam  quas  ferro  cum  armis  miles 
posset. 

anm.  3.  92odj  ben  oier  Slbjcftioen  difcnus,  indignus,  idoneus  unb  aptus  toirb  ba*  beutfe^c 
wbafeM  ober  ber  3nfinitio  mit  „ju"  burdj  qni  c.  coni.  auSaeorüdt,  Socordia 
tua  digna  est,  quae  reprehenda/w.  Indigoi  estis,  quibus  fiaem  habeamu«.  Digni 
sunt,  quorum  salutem  defendamu«.  —  ÜRerfe:  dignus  sunt,  qui  c.  coni,  für  bod  beutfd)c 
m\d)  uerbiene,  ba&"  (ober  3 nf in.  mit  „  j u " )  =  mereor,  ut,  33.  Dignus  fuisti, 
qui  amplissimis  honoribus  decorarere  =  meruisti,  ut  .  .  .  decorarere  „bu  haft  oer= 
bient . . .  audge&eidmet  ju  merben".  Cic.  de  or.  1,  232. 

Umn.  4.  3>o8  einen  beurteilenben  8wifäenio.&  einfübrenbe  ouod  (=  ita  ut  id)  „in  folc^er  ?lrt 
unb  Seife,  ba&  eS"  oerlangt  ben  1 0  n  j.,  fr  33.  In  enodandis  nominibus,  quod  miseran- 
dum  sit,  laboratis.  Pompeio  litterae  tuae,  quod  facile  intellexerim,  periueundae 
fuerunt.  Aetas  nostra,  quod  interdum  pudeat,  iuris  ignara  est.  Diodotus  caecus, 
quod  vix  credibile  esset,  geometriae  munus  tnebatur.  ©o  aud^:  quod  perspieuum 
sit;  quod  facile  appareat;  quod  facile  sentf'a,«»  u.  fi. 


Digitized  by  Google 


c)  roenn  ba$  föelati©  ftd)  1)  auf  bie  allgemeinen  2fu$brücfe  sunt  „e$  gieb 
fieutc,  welche",  non  des  mit .  inveniuntur,  reperinntnr,  existant,  exorl 
snnt  (bei  benen  ii  homines  „9Hcnfd)en  non  ber  %xt,  bafj  fie"  ergänzt  roei 
ben  fann),  —  ober  2)  auf  bie  negativen  SluSbrücfe  nemo  est,  nullit 
est,  nihil  est,  non  est,  non  habeo,  —  ober  3)  auf  bie  f ragenben  Bus 
brüefe  quis  est,  quotusqnisque  est  (cf.  271,  b),  quid  est  besteht,  $.  ».  San 

qui  censean/  una  animam  cum  corpore  occidere.  Nihil  est,  quod  tarn  miseros  U 
ciat  quam  impietas  et  scelus.  Nihil  habebam,  quod  scriberaw.  Nemo  est  orato 
qui  se  Demosthenis  limilem  esse  nolit.  Qui  se  nitro  morti  oflenzn/,  facilius  reper 
untur.  quam  qui  dolorem  patienter  fem»/.  Nulla  est  laus  ibi  esse  integrum,  ut 
nemo  est,  qui  aut  posgit  aut  ronelur  corrumpere.  Quis  erat,  qui  putaret  ad  eui 
amorem,  quem  erga  te  habebam,  posse  aliquid  accedere? 

9lnm.  1.  SBivb  ben  bejaljenben  Äuöbrüden  sunt,  reperiuntur  etc.  ein  beflimtnteft  S  u  b 
jeft  beigefügt,  fo  Hellt  nad)  qui  foroob,!  ber  3nbif.  als"  ber  ftonj. ,  unb  imat  her  3nbi 
bann,  roenn  et  um*  ^aftifdjeft  mit  ©cftimmtf)eit  au&gefagt  roirb :  bagegen  Der  Äonj.  bani 
»penn  ein  talis  bin^ugebaebt  »erben  fonn,  ,v  ©.  Sunt  bestiae  quaedam,  in  quibus  ine. 
aliijuid  simile  virtutis.  Permulti  philosophi  fuernnt,  qui  summum  malnm  dolorer 
dicereni.  Fuernnt  extra  coninrationem  complures,  qui  ad  Catilinam  profecti  sun 
Omnibus  saeculis  pauciores  viri  reperti  sunt,  qui  suas  cupiditates,  quam  qui  hc 
stium  copias  vinceren/.  Sunt  nonnullae  diseiplinae,  quae  officium  omne  porvertun 
—  (Selten  ftciit  aud)  bei  ?lbn?efcn^ett  eines  beftimmten  ©ubjett*  nach  ben  po)ttit>en  Äui 
brütfen  sunt  qui,  inreniuntur  qui  u.  8.  ber  3nbif.  $ux  5?e^eid)nung  eine«  roirtlidjen  ^at 
tum«,  Sunt  qni,  quod  sentiunt,  invidiae  metu  non  hu&ent  dicere.  Sunt  qua« 
dam,  quae  honeste  non  possum  dicere.  9?ad)  ben  negotioen  ÄuSbrüden  non  $u* 
qui  u.  ä.  mufo  allemal  ber  Äonj.  ftefjen. 

Änm.  2.  Uber  est  qu<*l,  nihil  est  quod  etc.  cf.  400. 

d)  lucn u  fie  nirfjt  eine  2  Ijatfadjc  objeftio  auSfagen,  fonbern  ftd)  als  roef entließ 
(Srgänjungen  eng  an  einen  abhängigen,  im  Qnfin.  (ober  Acc  c  in  f.)  ooe 
Äonj.  auSgebrücf  ten  ©ebanfen  fliegen,  $.  ®.  Sunt,  qui  quidvis  perpetiantm 

dum,  quod  velint,  consequantur.  Boni  regis  est  eorum,  quibns  praesit,  ntilitati  sei 
vire.  Quis  eum  diligat,  quem  metuat?  Mos  est  Athenis  quotannis  laudari  in  cou 
tione  eos,  qui  sitU  in  proelio  interfecti.  Hortensias  tanta  memoria  erat,  nt,  qoa 
secum  commentatus  esset,  ea  sine  scripto  verbis  iisdem  redderet,  quibns  cogiiavisse\ 
Tluris  putare,  quod  utile  \ideatnr  quam  quod  honestum,  turpissimum  est.  Avar 
plus  sernpor  appetnnt  nec  eorum  quisquam  adhuc  inventus  est,  cui,  quod  haberei 
esset  satis.  ©efonber«  häufig  ftcfjen  foldje  SRelattofÄfce  im  Äonj.,  bie  fid)  an  einen  irrealei 
$?ebtngung«fafr  anfd)liefjen,  $.  33.  Quid  me  prohiberet Epicureum  esse,  si  probarem 
quae  ille  dicere/?  Et  earum  rerum,  quibus  abundaremw«,  exportatio  et  earum 
quibns  egeremus,  invectio  nulla  esset,  nisi  his  muneribus  homines  fungerentar 
Quis  esset  tantus  fruetus  in  prosperis  rebus,  nisi  haberes,  qui  Ulis  aeque  atqne  tt 

äderet?  Cf.  aud)  325,  4,  «nm.  2.  gflan  nennt  biefe  <£rf  Meinung  Attractio  mo- 
di  (et  t&nporis),  b.  I).  2lu«gleid)ung  be$  2Hobu$  unb  £em|>u§  in 
latiofäfcen. 

9lnm.  1.  ©oldje  3?elatiöfafre,  weldje  tb,atfäd)  liebe  Eemerfungen  bc«  SdjriftfteOer«  enthalten 
fteben  aud)  neben  einem  3nfin.  ober  Äonj.  im  l^nbif. ,  39.  Caesari  nuntiatur,  Sal- 
monenses,  quod  oppidum  a  Corfinio  Septem  milium  intervallo  eisest,  cupere  ea  facere 
quae  vellet,  sed  a  Lucretio  et  Attio  prohiberi,  qui  id  oppidum  Septem  cohortimn 
praesidio  tenebant.  Pomponius  Manlium  criminabatur,  quod  Titum  filium,  qui  postea 
Torquatus  est  appellatuf,  ruh  habitare  iussisset. 

9lnm.  2.  $ie  Attractio  nodi  (et  temporis)  ift  nid)t  auf  JRelatuifäfcc  befdjtänft,  fonbern  er= 
ftredt  fid)  auf  alle  fonjunftioifd)en  Sßebenfäfre  unb  jmar  a)  faft  ftet«  auf  fold>e,  weldK  w>n 
einem  3rrealU  abhängen,  j.  ®.  Exponerem  etiam,  quemadmodum  vixeremus  „\# 
leben".  Vellern  scriberes,  cur  ita  putares.  Praestans  deorum  natura  hominum  pit" 
täte  coleretur,  cum  et  aeterna  esset  et  beatissima;  —  b)  biötü eilen  aud)  auf  an» 
bere,  meldjc  fid)  ergän^enb  an  einen  3  n  f  i  n.  ober  Äonj.  anfdjlicften,  j.  Invitas  feci, 
ut  fortissimi  viri  T.  Flaminini  fratem  e  senatu  eicerem  Septem  annis  post  quam  cod- 
sul  fuisset.  Quod  me  saepe  accusas,  debes  ignoscere,  cum  ita  me  afflictum  rideas, 


Digitized  by  Google 


—  267  -  399. 

ut  neminem  nnqnam  videro  (=vidisti).  Ego  idem,  qui  raultam  tribuerim  Latinis, 
vel  ut  hortarer  alios  vel  quod  amarem  meos  (=  amabam),  recordor  ....  Cum  co 
postridie  venissemns  quam  apud  te  fuinvmus,  Ut  non  quietior  populus  domi  esset 
qoam  militiae  fuisset.  Cf.  aud)  327,  "knm.  4. 

e)  wenn  ftc  nicfyt  als  objeftioe  93ef)auptung  einer  $I)atfad)e,  fonbern  als  ©e* 
banfe  be§  (grammatifcfjen  ober  logifd)en)  ©ubjeftS  be§  $auptfa£e§  angegeben 
werben,  b.  ty.  in  Oratio  obliqua  fielen  (oblique  Br&icfjiing),    33.  Zeno  ap- 

pellat  beatam  vitam  eam  solara,  quae  cum  virtute  dtgaiur.  Omnia  pollicitns  est, 
tjuae  tibi  essent  opus.  Lysander  eos,  qui  Atheniensium  rebus  studuüsent,  ex  urbe 
eiecit.  Exsecrari  Socrates  eam  solebat,  qui  primus  utilitatem  a  iure  seiunxissei. 
Athenienses,  quod  honestum  non  esset,  id  ne  utile  qnidem  putaverunt. 
Srnn.  3nbeficn  flehen  foldje  aRelattofäfoe,  bie  offenbar  in  bic  ©ebanfen  bc«  JWebenbcn  hinein » 
gehören,  auroeilen  Im  3  n  b  i  f. ,  wenn  bei-  ©djriftfteHcr  anbeuten  roiH,  bafc  ba«  Öefagtc  nidjt 
bto%  eine  ^Infidit  be$  Stebenben  fei,  fonbern  eine  Don  biefer  unabhängige  hjftorifdje  ÜJe^ 
w  i  }\  b  c  i  t  tjabe,  j.  Ciassem  Athenienses  Miltiadi  dederunt,  ut  insulas,  quae  bar- 
baros  adiureran/,  bello  persequeretur.  Caesar  per  exploratores  certior  factus  est, 
ex  ea  parte  vici,  quam  Gallis  concesseraf,  omnes  noctu  discessisse.  Cf.  457,  7. 

f)  roenn  fi*  «nc  $cfd)rän!unfl  enthalten:  qui  (quidem)  =  „foraeit  er  (roc* 
nigfienS)",  befonberS  ^äuftg  in  SRebenSarten  wie  quod  sciam  „foroeit 
id)  roeifj*,  quod  intellegam,  quod  meminerim  (ob.  audierim,  8entiam)y 
quod  salva  fide  possimy  quod  sine  alterius  iniuria  fiat,  quod  facilc  in- 
ielXegi  possü  etc.,  roäb,renb  quatenus,  quoad  nnb  quantum  in  biefer  Seife 
regelmäßig  mit  bem  3nbif.  oerbunben  werben  (cf.  3%),  $.  93.  Ex  oratoribus 

Atticis  antiquissimi  sunt,  quorum  quidem  scripta  consten/  („foroeit  iljre  ©djriften  Dor; 
biinbcn  furo"),  Pericles  et  Alcibiades.  Omnium  oratorum,  quos  quidem  ego  cogno- 
verim,  acutissimum  iudico  Q.  Sertorium.  Aristides  unus  post  hominum  memoriatn, 
quod  quidem  nos  audieriwu.?,  cognomine  iustus  appellatus  est.  Epicurus  se  unns, 
quod  sciam,  sapientem  profiteri  ausus  est.  Cupio  tibi  aliqua  ex  parte,  quod  salva 
fide  potsim,  parcere.  —  3n  ben  Briefen  GiceroS  ftnbet  fid)  baS  bcfcfjränfenbc  quod  oft  mit 
bem  3nbif.,  bcfonberS  bei  posse  nnb  bem  mit  bem  Äonj.  oerroanbten  ftutur  SB.  Attic. 
1,  5,  7;  10,  2,  2;  11,  12,  4).  SRegelmöfetg  fteöt  ber  3nbtf.  in  ben  Lebensarten  quod  ad 
aliquem  attinet  „foroeit  eS  anfommt  auf,  quod  pertinet  ad  „foroeit  baö  ^nteteffe  jemanbcS 
in«  ©piel  fommt",  quod  in  aliquo  est  „fooiel  an  jem.  liegt". 

g)  $te  #iftorifer  (üroiuS)  gebrauchen  in  ber  Gi^Iung  nad)  Pronominibus  unb  Adverbiis 
relativis  oft  ben  Äonj.  IJmoerf.  unb  ^luSqpf.  $ur  93ejeid)nung  iu  iebcrboltcr 
§anblungen,  (roo  im  ©riedjifdjcn  bic  SRelatroc  mit  bem  Cptatto  fielen):  iteratibrr  Äon« 
junftiü,  £  33.  Quemcunqae  lictor  iussu  consulis  prehendi>«W,  tribunus  mitti  iube- 
bat.  Elephanti,  quaennque  incederen/,  tutum  ab  hostibus  agmen  praebebant.  Ca- 
millus,  quocunque  se  intultsser,  victoriara  secum  trahebat.  Alexander  iis  litteris, 
quas  in  Asiam  scribere/,  Darei  anulum  imprimebat.  3m  $auptfap  ftet)t  alSbann  in  ber 
Siegel  ba*  3mperf.  Cf.  325,  4,  Hnm. 

399. 1)  Non  defaertmt,  qui  virtute  bellica  vel  prudentia  in  re  publica  ge- 

renda  vel  integritate  et  fide  Epaminondain  adaequaren£;  sed  quotus- 

quisque  fuit,  qui  virtutum  quasi  societate  quadam  et  communicatione 

inter  suos  pariter  atque  ille  emineretl  2)  Sunt,  qui  multitudinis  potius 

imperitae  quam  sapientissimorum  virorum  iudicium  sibi  subeundum  exi- 

stimerrt.  3)  Mnlti  Bomani  tllios  mittebant  Athenas,  ubi  Scholas  philo- 

sophorum  frequentareni  dicendique  facultates  perficere»^.  4)  Multi  hodie 

quoque  credunt  hariolis,  quorum  praedicta  eventu  cotidie  refellan^ttr. 

5)  Sunt  quaedam  bestiae,  quae  unum  diem  aut  paucas  horas  vivunt. 

6)  Sunt,  qui  nihil  adversi  ferre  possiiif ;  quin  etiam  inveninntur,  quibus 
ex  omnibus  virtutibns  hoc  unum  desit  aequnm  animnm  in  rebus  ad- 
versis  servare;  et  tarnen  vix  quidquam  novi,  quod  ad  veram  felicitatem 


Digitized  by  Google 


400. 


—  268 


aeque  necessarium  sit  atque  aequabilitas  totius  vitae.  7)  Duae  sunt  arte: 
qnae  possun*  locare  homines  in  amplissimo  gradu  dignitatis,  una  in 
peratoris,  altera  oratoris  boni.  8)  Estne,  ubi  licea*  mentiri  ?  Cf.  Est ,  vi 
id  y&\eat  „c£  gicbt  Salle,  wo  ba«  gilt" ;  est,  unde  ius  ciyile  di&catur  „e*  giebt  eine  Diel 
für  Erlernung  bec  bürgerlichen  SRecbt*" ;  est,  quatenus  araicitiae  dari  venia  po&tü  „  t  >  gic 
eine  @ren$e,  bi*  ju  welker  bie  Jreunbfdjoft  gel)en  barf" ;  erf.juo  omnes  convenian*  „e*q 
ftiert  ein  angemeiner  SBerfammlungSort".  9)  Quia  Bruto  animi  celeritatem  detuiss 

ceuseat,  qui  Apollinis  responsum  tarn  argute  acuteque  interpretatus  sit 
10)  Facile  est  continere  eos,  quibus  praests,  si  te  ipse  contineas.  1 1)  Aep 
ptiimU8icamnoxiamputabant,quae  hominum  animos  effeminare*.  12)  Ci« 
Tonis  orationes,  quas  quidem  legerim,  et  verbis  et  rebus  illustres  srm 
13)  Pluris  putare,  quod  utile  videatur  quam  quod  honestum,  turpissi 
mum  est  14)  Avari  plus  semper  appetunt  neo  eorum  quisquam  adhn 
iuventus  est,  oui,  quod  habere*,  esset  satis.  15)  In  picturis  usu  venii 
ut  imperiti  laudent  ea,  quae  laudanda  non  sint.  16)  Eo  simus  animt 
ut  nihil  in  malis  ducamus,  quod  sit  vel  a  diis  immortalibus  vel  a  na 
tura  constitutum.  17)  Non  habeo,  quicum  (cf.  272,  3)  malim  vivere  quai 
tecum.  18)  O  malum  diseipulum,  cuius  nihil  interof,  utrum  a  magistn 
laudetur  necne !  Miseram  rem  publicam,  in  qua  summa  auetoritate  utc 
/ur,  cui  maximae  divitiae  sintl  19)  Augustus  optimo  cuique  maxim 
idoneus  videbatur  esse,  qui  rem  publicam  diu  vexatam  pacaref.  20)  Iral 
est  ei,  a  quo  laesus  videetfur,  quam  maximum  dolorem  inferre.  21)  Ales 
ander  Macedo,  cum  in  Sigeo  ad  Achill is  tumulum  adstitisset:  0  foi 
tunate,  inquit,  adulescens,  qui  tuae  virtutis  Homerum  praeoonem  ir 
veneria!  22)  Plurimum  studii  operaeque  Cicero  adulescens  collocaviti 
eloquentia,  qua  viam  ad  s um  mos  honores  sibi  patere  cre&eret  (cf.  au*  373 
23)  Nunquam  defuerunt,  qui  Caesarem  consiliorum  Catilinae  non  igna 
rum  fuisse  crederenJ.  24)  Pythagoras  diseipulis  praeeipiebat,  ut  rar 
iurarent,  sed  dignos  se  praestarent,  quibus  homines  ius  iurandum  rc 
mitter  enf\ 

400.  Stodj  ben  Huftbrucfen  est  qood  „es"  ift  ©runb  borfjanben,  bog  (totfljalb)",  nihil  est  quod  .< 
ift  fein  ®runb  üor&anbcn,  bafj",  quid  est  quod,  quae  eaisa  est  qood,  quid  est  cim» 
quod,  nibil  est  causae  qood,  ober  anftatt  quod  aud)  cur  ober  qaare  (feiten  quamobrm 
j.  93.  Cic.  Fin.  4,  44;  Dereüuelt  ut,  ©.  Liv.  6,  55?  5;  Cic  de  rep.  2,  59),  ebenfo  not 
habeo  quod,  nihil  habeo  quod,  quid  habes  qood  fie$t  regeltnä&ig  ber  flonj.,  &.  $.  Nihi 
habeo,  quod  inensew  senectutem.  Non  est,  quod  te  pndeat  sapienti  assentiri.  Si  *ai 
mnm  vicisti  potius  qnam  animus  te,  est,  quod  gaudeas.  Quid  est,  cur  virtus  ips»  p« 
se  non  officio/  beatos?  Nihil  affert  Zeno,  quare  mundum  ratione  nti  pnkwtu.  - 
1)  Deo  propitio  non  est,  qttod  (ob.  cur)  metuarous,  ne  quid  mali  nobii 
accidat;  deo  adversante  nihil  succedet  2)  Nihil  est  (causae),  quod  (ob 
ettr)  iis  invideamws,  quos  vulgus  magnos  et  felices  appellet.  3)  Qnic 
fuit  causae,  cur  Romulus  fratrem  occideref  ?  4)  Nihil  est,  quod  clemen 
tiae  vos  pudea*.  6)  Non  habes,  quod  me  unquam  tibi  defuturum  esse 
cogites.  6)  Virtus  nullam  aliam  mercedem  laborum  periculorumque  des- 
derat  praeter  laudis  et  gloriae;  qua  quidem  detracta  quid  est,  quod  in  hoc 
tarn  exiguo  vitae  curriculo  tantis  nos  in  laboribus  exerceamttf?  7)Qo» 
quis  turpibus  voluptatibus  inservit,  indignus  est,  qui  homo  nondneivr. 
Dignus  non  sum,  cuius  domum  intres.  8)  Digna  profecto  socordia  W 
est,  quae  gravissime  reprehenda/ur ;  an  nemo  idoneus  tibi  fuit,  gwi  üIbc 


Digitized  by  Google 


—  269  —  401—402. 

mitteretur ,  ut  ipse  de  periculo  imminenti  cognosceres?  9)  Melan- 
chthonem  quattuordecim  annos  natum  magistri  aptum  existimaverunt, 
qui  civibus  academicis  adscribererwr.  10)  Ut  Cicero  in  Catone  Maiore, 
qui  est  scriptus  de  senectute,  Catonem  induxit  senem  disputantem, 
quia  nulla  videbatur  persona  aptior,  quae  de  illa  aetate  loqneretur:  sie 
idonea  eidem  Laelii  persona  visa  est,  quae  de  amicitia  dissereret  1 1)  Quis 
tarn  innocens  est,  qui  (=  nt  is)  non  alienins  vitii  possit  insimulari? 

12)  Nemo  tarn  afilictus  est,  quem  (=  nt  enm)  consolari  non  possimtts. 

13)  Nullus  est  dolor,  quem  longin  qui  tas  temporis  non  mitiget.  14)  Hoc 
peccatom  mains  est,  quam  quod  (ober  ciceroniamfdj  quam  ut)  condonefwr. 
15)  Tempus  pretiosius  est,  quam  quod  (ob.  quam  ut  id)  ludendo  per- 
damus.  16)  Cave  ntare  iis  verbis,  quibus  quis  possit  laedi.  17)  0  me 
stultum,  qui  amicos  monentes  non  audierim!  18)  Taren tini,  cum  sibi 
persnasissent  Pyrrhum  praeter  ceteros  idoneum  esse,  qui  ipsos  a  Ro- 
manis defenderef,  opem  eins  implorare  constituerunt  eo(que)  magis,  quod 
bello  Corcyraeo  navibus  oblatis  optime  de  eo  meruisse  se  crederent 
{ct.  373).  19)  Potestne  fieri,  ut  eum  beatum  iudicemus,  qui  Semper  tim^af, 
ne  quid  ex  bonis  suis  amittat? 

Ol.StaS  faufalc  23eri}ältni£  eines  9)e(atiofa^eS  !ann  nod)  beftimmter  bcjeidjnet 
Derben  burdj  quippe  qni,  nt  qui,  (| eltener  utpote  qui)  „ba  berfelbe  ja", 
(praesertim  qni  ober  qni  praesertim  „gumett  bei  berfelbe *),  roetdje  in 
ber  beften  ©pradje  fletS  ben  Äonj.  regieren,  (bei  ?iohi«,  ©auuft  u.  a.  aud)  mit  bau 

3 n b i f .  flehen).  Cf.  Solis  candor  illustrior  est  quam  ullius  ignis,  quippe  qui  in  immenso 
mundo  tarn  longo  lateque  colluceat.  Malta  de  mea  sententia  questus  est  Caesar,  quippe 
;m  a  Crasso  in  me  esset  incensos.  Mihi  qnidem  tribonornm  plebis  potestas  pestifera 
ridetur,  ut  quae  in  seditione  et  ad  seditionem  nata  sit  Neqne  tarnen  Antonius  proeul 
»berat,  utpote  qui  magno  exercitu,  locis  aequioribns  expeditus,  in  fuga  seqneretnr.  — 
1)  Centauri,  quippe  Quorum  insita  immanitas  vi  Bacchi  mollita  esset, 
ante  enrrum  dei  ingrediebantur  cornibus  vel  fldibus  canentes  et  ab 
Amoribus  se  regi  sinentes.  2)  Ut  sunt,  qui  legibus  magistratibusque 
inviti  pareant,  ita  non  desunt,  qui  magistratuum  edictis  libenter  ob- 
temperent,  ut  qui  intelleganl,  quam  necessariae  salutaresque  leges  civi- 
tati  s int.  3)  Athenienses  bello  Peloponnesiaco  occupaverunt  Cythera  in- 
sulam,  quippe  quae  itasita  esset,  ut  magnum  damnum  Lacedaemoniis  inferri 
inde  posset.  4)  Equidem  diseipulus  nihil  unquam  mali  loqnar  de  ma- 
gistro,  praesertim  cui  carum  me  semper  faisse  sciam.  5)  Brasidas,  ut 
qui  fortitudine,  probitate,  prudentia  civibus  exoelleref,  dignus  erat,  cui 
Lacedaemonii  magnopere  confiderent. 

Vnftang:  ftragefäfce. 

il  tk  fragen  fmb: 

l.Bortf  ragen  ober  3a fcf  ragen.  (Sine  SB  ortfrage  ift  eine  joldje,  in  melier  ber  8fragenbe 
übet  ein  etnjelne*  ©ort  tm  ©afce  eine  Antwort  ju  erhalten  wünfdjt,  j. ».  „©er  fort 
bie«  getfjan?"  „SBo  motten  bie  alten  SMgurer?"  (Sine  foId>e  SEBortfrage  wirb  gebilbet  mit 
intenogatioen  ^ronommen  unb  Wboerbten  (quis,  qui,  uter,  qualie,  quantus,  ubi,  unde, 
quo,  cur  xl  fi.)  —  3n  einer  ©abfrage  bagegen  erfunbigt  fid)  ber  Öragenbe,  ob  ber  au8= 
gefegte  ©ebanfe  ©elrung  $abc  ober  ntdtf,  ob  er  $u  bejahen  ober  au  oerneinen  fei,  j.  93.  „SJift 
bu  fron!?"  „Betbtent  fjomöetu*  ben  ©einamen  be«  ©rofjen?"  2)ie  ©a&fragen  werben  ein» 


Digitized  by 


403.  —  270  — 

Slnm.  II  bei  bie  rtjetorifdje  ftrage  cf.  551,  6. 

2.  $lrrftf  ober  inDircftr  fragen.  3)irefte  fragen  fmb  unabhängig  unb  fte&en  al*  $aup 
jä&e  im  3nbif.  ober  im  Com,  potentialü  ober  dubUatirwt,  $.  Quid  agis?  Qu 
dubitet?  Quid  faciam?  Quid  faceret?  —  3nbiicfte  fragen  bangen  üon  einem  SSoi 
beä  $>au»tfa$e«  (gewöhnlich  einem  Verbum  dioendi  ober  sentiendi)  ab  unb  fteben  a 
9tebenfä£e  ftet«  im  Äonj.,  j.  ©.  Non  intellego,  quid  velit. 

3.  öinfadjf  ober  DöWielf  ragen  (OldjunftiHe  § ragen),  welche  lefctcre  burd)  ba3  auSfcbii 
fjenbe  „ober"  (ai)  gebilbet  werben,  £.  83.  Honestumne  factu  est  an  turpe  ? 

403. 3ft  in  einer  einfachen  bireften  grage  fein  Jrageroort  oorljanben,  (0  fü< 
man  im  2ateinifcf)en  eine  ber  brei  <ßartifeln  ne,  nam,  nonne  ^inju  unb  5101 
in  folgenber  SBeife: 

a)  Ne,  bie  aUgemeinfte  Sragepartifel,  roirb  gebraust,  wenn  ber  JJragenbe 
anbeuten  roill  ober  fann,  ob  er  eine  beja^enbe  ober  eine  oerneinenbe 
wort  erwarte.  Ne  roirb  ftetS  bemjenigen  Söorte  angehängt,  auf 
ber  §auptfrageton  liegt  unb  roela>3  regelmäßig  in  ben  Anfang  be$  6a$t 
geftettt  roirb;  ift  fein  fconroort  ba,  fo  roirb  eS  bem  SBerbum  ange^äng 

3.$.  Totane  urbs  arsit?  Meniinistine  me  hoc  in  senatu  dicere?  (Wut  au§noiun4roe 
ift  bad  burd)  ne  betonte  ©ort  nicfjt  baö  erfte  be«  @a$c3,  5.^.  Caes.  b.  g.  7,  77,  1 
Cic.  Tusc.  5,  88  u.  26.  Hn  einfilbige  ^räpofitionen  fann  ne  nicfjt  gelängt  werben,  babe 
In  nostrane  potestate  est?  ad  corpusm  refera?  Cf.  130,  8). 

b)  Nam  roirb  gebraust,  roenn  ber  fragenbe  anbeuten  roill,  baß  er  eine  oei 

neinenbe  9Introort  erwarte,  (im  S)eutfdjen  etwa,  wobl,  oielleidit,  bo 

rooljl  ntdjt  beim  Verbum),  j.  Num  me  reprehendere  audes  ?  J&um  iniper 
torum  scientia  nihil  est?  (8u  meiben  ift  num  forte  ober  num  fortasse,  et  479.» 

c)  Nonne  roirb  gebraust,  roenn  ber  gragenbe  eine  beja^enbe  Antwort  e 
»artet,  (im  3)eutfd)en  niajt  beim  93erbum),  h.  ©.  Nonne  poeUe  post  morte 

nobilitari  volunt?  Canis  nonne  similis  est  lnpo?  (Selten  ftetjt  nonne  obne  $erbu 

—  „nicht  wabr?"  Cic.  Caec.  37.) 

Kmn.  1.  3»"  gewöhnlichen  fieben  würbe  ba«  e  uon  ne  abgeworfen,  wie  credon'  tibi  hoc 
tfud»  ein  oorbergebenbeä  s  fiel  altbann  weg,  lote  atV  ftatt  aisne,  riden\  satin'  (cf.  31t 

—  Üritt  ne  an  Air,  haer,  Aor,  fo  entftetjen  bic  formen  hieine,  haeclne,  hoeine  (feit 
hiene,  haecne,  hoene,     $3.  Cic.  Tusc,  1,  62;  Rose.  Am.  141;  Att.  9,  7,  3). 

9lmn.  2.  $n  ber  grage  videsne?  videmasne?  videtisne?  „fiet)ft  bu  nicht?"  meift 
„weifet  bu  n  i  0)  t  ?  "  —  (wonach  ut ftebt,  wenn  bie  Sache  Deutlich  oeranfcbaulicbt  unb  lebenb 
vergegenwärtigt  werben  foll,  fonft  ber  Act.  c.  inf.),  —  ift  ne  für  nonne  gebraucht.  Noni 
vides  etc.  hat  man  bed  allju  oerncbmbaicn  bafttjlifdjen  SR$Utt)mu$  wegen  oermieben,  (freili 
nur  im  @afranfange;  benn  in  ber  TOitte  ober  am  Snbe  eine«  Sa$et  unb  namentlt 
nad)  oorautgefebieftem  quid'*  fagt  man  nonne  vides,  nonne  videmus,     8.  Cic.  Tasc. 
98).  Videmusne,  ut  apud  Homernm  Nestor  de  suis  virtutibus  praedicet?  Tidetn 
ut  in  proverbio  sit  ovorum  inter  se  similitudo?   I 'idemusne,  ut  pueri  ne  verberibt 
quidem  a  contemplandis  rebus  deterreantur  ?  —  Übrigen«  ftebt  auch  fonft,  nomcntii 
in  ber  UmgangSfpracrje  unb  bei  rfjetorifcben  fragen,  ne  ftatt  nonne  1,3.  93.  Cic.  Cst.  1, 
u.  8;  Rose.  Am.  34  u.  66  u.  113;  Tusc.  5,  62)  unb  ebenfo  auch  ftatt  be*  regelmäßige 
num  (3=  „etwa,  woblw),  j.  ».  Cic.  Tusc.  1,  32;  de  or.  1,  226). 

Änm.  3.  pr  num  qui,  num  quis,  num  quid  fann  aueb  baS  mit  befonberem  ^ad^brud  fre 
genbe  ecqui,  eequis.  eequid  gebraucht  werben:  Ecqui  pudor  est,  ecqua  religio?  Ecqoai 
terram  f  idisti  cultiorem  Italia  ?  Rogato,  eequid  in  tu  um  statuam  contulerit.  Ecqoi 
habes,  quod  dicas?  Ecqni  me  hodie  vivit  fortunatior?  Verbum  ecquod  unquii 
ex  huius  ore  excidit,  in  quo  qnisquam  posset  offendi? 

9lnm.  4.  !5)ad  oerwunbemb  fragenbe,  allcinftebenbe  „34?"  beifet  immer  egöne?  unb  ba*  h 
frembenb  fragenbe  „©0?  Sllfo  wirflid)V"  beifet  immer  it^nef  itane  est'*  3U 
tritt  oft  jur  Serftärfung  vero  ober  iandem  binju;  alfo:  *3ft'*  henu  wirflic^  W 
itane  vero?  itane  tandetn?  3>aS  einfache  „Wicht  wahr?  Wicht  fo?"  bei&t  non*t 
©nblid)  wo  wir  oerwunbemb  fragen  „3ft  baS  bein  (Srnft?  9Reinft  bu  ba*?-,  fofi 
ber  Lateiner  ain'  tu?  ainy  tandem?  atn'  tu  vero? 

9(nm.  5.  3u  einfachen  inbireften  fragen  entfpred^en  ne  unb  nam  bem  beutfehen  „c 
(etwa)-  unb  „ob  (etwa)  nichj",  jeboefa  mit  bem  Unterfchiebe,  bafe  num  (befonber*  b< 


Digitized  by  Google 


404-405. 


ben  Serben  be£  JragenS)  meift  eine  negatiue  Antwort  erwarten  lägt,  j.  33.  Videamus, 
deor uni He  Providentia  mundus  regatar.  Xenophon  Socratem  consnlait,  sequeretum« 
Cyram.  Epaminondas,  cum  gravi  valnere  exanimari  se  videret,  quaesivit,  salvusnr 
esset  clipeus.  Lacedaemonii  quaesiverunt,  num  Philippas  se  esset  etiam  mori  prohi- 
biturus.  Hoc  rogo,  fundus  num  qais  renalis  sit.  —  Xonne  für  „ob  (etwa)  niiiit"  itn 
bet  fid)  bi&weilen  bei  Sicero,  aber  nur  bei  bem  SJerbum  qaaerere  (3.  39.  Tnsc.  5,  35; 
Phil.  12,  15;  Fin.  2,  58;  or.  214),  j.  ®.  Croesus  ex  Solone  qaaesivit,  nonne  se  bea- 
tis8imam  pataret.  Cf.  aurf)  383.  —  (5rft  feit  2Mui  wirb  in  ber  ^rofa  and)  an  (ftatt 
num  ober  ne)  für  „ob"  in  inbircften  ftuagefä&en  angemanbt  (£.  ©.  Liv.  31,  48,  6;  8,  24, 
11;  35,  4;  35,  42,  4).  Cf.  409,  5.  »or  fiwiu«  ift  an  in  inbtreften  fragen  üblich  nur  in 
ben  Serbinbungen  haud  scio  an,  nescio  an  u.  ä.  (cf.  411). 

M.OIjne  gragepartifel  finben  fidj  foldje  gragen,  bie  mit  befonberem  21 f fette 
ber  SBermunberung,  be3  Zweifels  ober  be§  Unwillens  unb  Habels  gefprodjen 
»erben,  fo  bafj  man  auf  eine  afftrmatio  auSgebrücfte  fjragc  eine  oemeinenbe 
Antwort  unb  auf  eine  negatioe  grage  eine  bejatyenbe  Antwort  erwartet;  bie 
grage  wirb  in  biefem  galle  bureb,  ben  blofjen  grageton  bejeidjnet,  a.  ».  Patere 

taa  consilia  non  sentis?  constrictam  teneri  tuam  coniarationera  n»n  vi  des?  „Jyiitjlft  bu 
tarn  ba$  nidjt?  Siebfi  bu  benn  ba$  uid)t?"  Qaid?  si  te  rogavero  aliqaid,  non  responde- 
bis?  Clodius  insidias  fecit  Miloni?  Pugnantia  te  loqai  non  vides?  Dabiam  est,  ad 
quem  maleficiam  pertineat?  Sulla  potuit,  ego  non  potero?  Ad  hunc,  dii  boni,  legatos 
mitti  place t?  Tu  mihi  etiam  Atilium  Regulum  commemoras?  Tu  in  forum  prodire, 
ta  in  horum  conspeetum  venire  conaris?  93efonber&  häufig  fehlt  bie  ^fragenartifel  nad) 
f{uid?  {et  410).  Cf.  aud)  332,  %nm.  6.  I  Tcrfi  nebt  bisweilen  nonne,  wo  man  blofj  non  tf 
©ortet,  3.  99.  Cic.  Tusc.  1,  17;  Cat.  1,  27;  Rose.  Am.  80;  fin.  2,  10;  5,  86  u.  ö.) 

05.2)ie  gebräud)lid)ften  gormen  ber  öiöjunftiDcn  gragen  fmb: 

1)  im  erften  ©liebe  utram,  im  aweiten  ©liebe  ai; 

2)  ,,      »       „     ne,  „       „  „an; 

3)  ff      t,  fem  Fragewort,        „       „  „an; 

4)  «        #»  ff        ff  „         fi  H  B6. 

%\t  beiben  erften  gormen  fmb  bie  bei  weitem  gebräucfylidjften ;  bie  britte  unb 
feltener  bie  oierte  grageform  finben  ftd)  in  gitllen,  wo  bie  gragen  furj  fmb 
unb  fdmrf  einanber  gegenfiberfteb,en.  »eachte  folgenbe  »eifpieie: 

ad  1)  Utrum  hoc  tu  partim  commeministi  an  mutasti  sententiam?  Inter  praetores 
magna  fuit  contentio,  utrum  moenibus  se  defenderent  an  acie  decernerent. 

ad  2)  Quidquid  terra  profert,  ferarumn«  an  hominum  causa  gignit?  Quaeritur,  virtus 
suamne  propter  dignitatem  an  propter  aliquos  fruetus  expetatur. 

ad  3}  Rides  an  ploras?  Sunt  haec  tua  verba  an  non?  Postrema  syllaba  brevis  an 
longa  sit,  ne  in  versu  quidem  refert.  Nihil  interesse  putant,  valeamus  an  aegri 
simus.  Bene  praeeipiunt,  qui  vetant  quidquam  agere,  quod  dubites,  aequum  sit 
an  iniquum. 

ad  4)  Datames  experiri  voluit,  verum  falsumne  esset  sibi  relatum.  Fateraur,  valentes 
imbecillin«  simus,  non  esse  id  in  nobis.  L.  Tarquiniua  Superbus  Prisci  Tar- 
quinii  regis  filius  neposne  fuerit,  parum  liquet.  —  (S)id)terifd)  unb  oereinjelt  bei 
öafor  b.  g.  7,  14,  8  pnbet  fid)  ne  —  ne;  aber  ne  —  necne  „ob  —  ober  nid)t"  ift 

§at  eine  btejunftioe  grage  meljr  als  gm  ei  ©lieber,  fo  werben  nacb.  bem 
erften  ©liebe  alle  folgenben  mit  an  eingeleitet,  3.     Romamn«  venio  an  hic  ma- 

neo  an  Arpinum  fogio?  Consultabat,  utrum  Romam  proficisceretur  an  Capuam  tene- 
ret  an  iret  in  Macedoniam.  3n  biefem  goDe  ift  utntm  —  an  —  an  o?el  feltener  al$  -ne  —  an  — 
an.  Cf.  jebod)  Cic.  Verr.  1,  105;  2,  115;  ad  Att.  16,  8,  2. 

Sran.  1.  3umeilcn  wirb  ber  Stoppel  frage  utrum  ooraufyefcbidt  unb  bann  bie  beiben  ©lieber 
bn  grage  burth  ne  unb  an  entgegengefteHt,  3.  Utrum  mavis  statimwe  nos  vela  facere 
an  paululum  r emigare? 

unm.  2.  Nnm  —  an  bilben  nie  eine  biSjunftwe  Sragc,  fonbern  werben  nur  fo  gebraudjt,  baf$ 
auf  num  eine  oemeinenbe,  auf  an  eine  bejabenbe  «ntwort  erwartet  wirb  ;  bie  ftrage  mit  an 
ift  bier  ntd)t  eine  ©egenfrage,  fonbem  eine  neue,  burdjau«  felbftänbige  &rage,  weldje  ba|u 


Digitized  by  Google 


406-408. 


—  272  — 


bient,  bie  borangebenbe  mit  nura  ju  üetbefiei-n  («»  — »  »ober  oiclmet)rM).  Ct  Cic. To* 
t,  112;  Cat.  m.  23;  Leg.  2,  6,  de  or.  1,  249. 

406.  „EDer  nldjt"  in  Jragen  fann  jroar  oljne  9ln$nal)ine  burd)  an  non  ober  bur. 
necne  auSgebrücft  »erben;  booj  fte^t  an  non  f eltener  in  inbireften  (Cic.  c 

inT.  1,  94;  2,  60;  Balb.  22),  necne   I)öcf)fl   fetten   (Cic.  Tusc.  S,  41 ;  Flacc.  59)  i 

bi retten  fragen. 

407.  1)  Wein;  ba  in  biefen  Säfren  ba«  „oder-  burqau«  feine  au«ia?llc&enbe  (bl«jitnftfoe)  «raftfc 
fonbern  nur  baju  bient,  ben  oorfjergeljenbcn  ©egriff  $u  erweitern  ober  $u  oerbeffern  ober  n5t> 
$u  befrlmmcn,  unb  niebt  Diel  Don  „unb"  ucrfcfjieben  ift,  fo  tft  e«  burd)  aut  (ober  rch  übe 
(etven.  Cf.  Romaene  et  donii  tuae  an  Mitylenis  aui  Rhodi  raavis  vivere?  ©benfo  fte^t  ai 
bei  SJerbinbung  oon  Säfren,  j.  9.  Quid  primum  qaerar  aut  nnde  potisaimum,  iadic« 
ordiar  aut  a  quibus  auxiliam  petam?  Num  igitur  me  fefellit  aut  nun  diutius  pota 
sui  dissimilis  esse?  —  2)  3m  $>eurfd)cn  fällt  bie  frorm  bei  inbireften  burd)  ^ronotnh 
unb  Slbuerbien  gebilbeten  ftrage  mit  ber  relativen  &uf  anraten;  bat) er  ift  auf  ben  Untcrfcbii 
beiber  ju  aalten.  SJor  ben  relativen  ©ejeidmungen  fann  immer  ein  SJemonftratro  ergän 
werben,  roäfjrenb  bie  inbireften  %xaqtn  immer  au*  bireften  fragen  entftanben  fm°-  $ab 
Reifet  Non  dicara,  quod  sentio  ,,id)  werbe  ba «jenige  nidjt  fagen,  loa«  id)  benfe"  (=  i 
toerbe  bie  Änficrjt,  roeidje  tcb,  fjabe,  für  mid)  behalten);  aber  Non  dicam,  quid  sentiam  .i 
werbe  nidjt  fagen,  wa«  e«  fei,  ba«  id)  benfe"  (=  id)  roerbe  nid)t  fagen,  weldje  unter 
mehreren  möglichen  31nfid)tcn  bie  memige  fei).  Cf.  Non  intellego,  quid  dicas  „id)  oerftei 
uid)t,  wa«  bu  fagft",  b.  fj.  ,,idj  frage  mid),  ma«  bu  fagft,  fann  e«  aber  nidit  finben;  b 
gegen  ouod*  (ober  ouae  „ba«jenige  toa«")  rfiri*,  omnes  probant.  Quaeramus,  ubi  maleficio 
es!  „laut  unb  ba  nad)fud)en,  wo  ba«  Serbredjen  tuirfiid)  ift",  bagegen  Quaeramus,  ubi  maleficiai 
sit  „laut  un«  erforfa>en,  weld)e«  ber  Ort  fei,  wo  ba«  iBerbredjen  ift".  Senatui,  quae  sw 
gerenda,  praescribo.  Quae  ego  mente  agit/m,  omnes  iam  antea  audivistis.  Sei»  b 
jeidjnenb  ift:  Ego  meum  puto  esse  et  quid  sentiam  oatendere  et  quod  fecer 
defendere. 

Sinnt.  9?ur  feiten  erfcbrfnt  ein  inbifatwifd)er  fflelatfttfafc  in  ber  ftorm  eine«  Inbireften  grag 
fafye«,  weil  ba«  Subftantiö  au«  bem  #auptfafoe  in  ben  9ielatwfa&  gebogen  ift,  $.  8.  Nih 
est  admirabilius  quam  quo  modo  (==  is  modus,  quo)  Q.  Maximus  mortem  filii  tul 
(Cic.  de  senect.  12).  At  quo  utuntur  ilti  argumenta  ad  probandum,  operae  pretiai 
est  considerare  (=  id  argumentum,  quo  illi  utuntur;  Cic.  fin.  4,  67).  @«roö^nlt 
fommt  aber  in  biefem  r>- alle  eine  abhängige  ^rage  in  ttntuenbung  (cf.  413). 

408.  An  (feiten  anne)  „ober  etwa",  oerftdrft  an  vero,  —  (NB.  nie  forte  ober  fo 
tasse  babei  unb  faft  au«naljm«lo«  c.  Indie.f)  —  jteb,t  in  einfachen  bireften  JJrage 
bann,  wenn  ftd)  ba8  erfte  ®lieb  ber  Srrage  mit  utrum  ober  -ne  (eict^t  ergänje 
lägt.  $ie  Jrage  mit  an  ftet)t  in  biefem  Jyalk  immer  in  unmittelbarem 
fdjluffe  an  bie  uorljergefjenbe  SBetjauptung  unb  bient  redjt  eigentlich)  311m  Hus 
bruete  be$  fdjlagenben  Argument«,  womit  man  bem  gefunben  SWenfa^enoerflanb 
ba§  SBiberftnnige  ober  Unannehmbare  einer  Meinung  oorljält.  SWit  an  roentx 
fid)  ber  9{ebner  an  einen  ©egner,  beffen  möglichen  SBiberfprud)  gegen  fein 
eigene  33e^auptung  er  niebertjält,  inbem  er  burc^  bie  Sorm  ber  5)i«junftio 
(an)  beibeS  aU  einanber  au8fc^liejenb  beseia^net  (orgumentlerenDetf  an),  j. ».  No 

ego  te  dictis  offendere  volui;  an  putas  me  parvi  facere  benevolentiam  tuam?  (6tg4nj< 
utrum  id  ita  esse  credis  an  .  .  .).  Necesse  est  cum  Arvernis  nosmet  coniungere;  * 
dubitamus,  quin  iam  Romani  ad  nos  interficiendos  coneurrant?  (^rgän^e:  utrom  i 
ita  esse  credimus  an  .  .  .).  Sapientes  mihi  videntur  esse  beatitsimi;  an  qmdqnar 
deest  ad  beate  vivendum  ei,  qui  confidit  suis  bonis?  Quis  neget  omnes  leves,  omne 
cupidos,  omnes  denique  improbos  ease  servos?  an  ille  mihi  liber,  cui  malift 
imperat  ? 

%nm.  1.  Tic  mit  ai  eingeleitete  Gegenfrage  bat  negativen  ©inn  (an  —  neque  enim),  cf 
274,  6,  d.  Soll  bie  ©egenfrage  bejatjt  roerben,  fo  fieljt  an  non  (=  nam),  j.  8.  Hoitf- 
facile  v i uc e imis .  an  non  pares  eis  suraus ?  —  ; {u  beachten  ift  bie  auRcror&en tli* 
SJerbinbung  be«  argumenrierenben  an  mit  bem  Verbum  sentiendi  (ftet«  im  3»<M!):  fl' 
c*rw«?  an  tu  txistimas ?  an  tibi  videtur?  an  vero  ignoratio ?  an  vero  putatis?  ai 


Digitized  by  Google 


-  273  — 


409—410. 


e*t  qttükpiam,  qui  ignoret?  an  potest  quisquam  dubitare?  an  dubitamus,  quin?  an 
rero  obliti  estis?  u.  fi. 

9mn.  2.  9?ad)  ooraufgegangener  allgemeiner  ftrage  beim  an  fo  Diel  al«  ,,uld)t  ronrjr  f 
öod)  ttJoql";  e«  Imt  in  biefem  ftatle  bejabenben  (Sinn  unb  giebt  eine  «ntniort  in  ftorm  ber 
äJcutmajjung  (gried).  aXXo  n  rj),  j.  ©.  Qnidnam  beneficio  provocati  facere  debemus? 
an  i mit  an  agros  fortiles,  qui  malto  plns  efferunt  quam  acceperunt?  —  Qnando 
an  fem  ista  vis  ovanuit?  an  postquam  homines  minus  creduli  esse  coeperuntV  „©arm 
aber  tft  biefe  #raft  (ber  potterfüflten  Äu«bünftung  $u  S>ctp$i)  öerfdjrounben ?  3>od)  wobl, 
fehbem  bie  2Renfd>en  anfingen,  weniger  leidjtgläubig  |H  fein?"  —  Quid  tuis  statuis  fore 
arbitrabare?  an  rero  id,  qnod  accidit? 

Änm.  3.  3Me  ©egenfrage  mit  an  itcin  faft  au«naljm«lo«  im  3nbif.;  ber  Coni.  dubitativus  unb 
potentialis  wirb  in  berfelben  gemieben.  Buläffig  ift  nur  ber  Hon;,  ber  unwilligen  $rage 
33.  An  ego  in  bac  urbe  esse  posfj'w  his  pulsis?  Cic.  Sest.  146;  Arcb.  30.  An 
ego  ab  eo  mandata  acciperem?)  unb  ber  Äonj.  ber  ^öpotljetifdjen  ^evioben.  £.  93. 
Au  iste  unquam  de  se  bonam  spem  habuisset,  nisi  de  yobis  raalam  opinionem 
auimo  imbibisset?) 

1)  In  hello  nihil  gravius  utiliuave  est  quam  oboedient ia :  an  quid 
vel  maximam  militiun  in  proelio  virtutem  profecturam  putatis,  nisi 
imperatori  dicto  audientes  esse  didicerint?  2)  Non  maior  virtus  est 
quam  deo  oboedire:  an  Christum  ipsum  nescimus  professum  esse  nihil 
gloriosius  sibi  videri,  quam  ut  per  totam  vitam  ad  mortem  cruentam 
patri  caelesti  oboediret?  3)  Quis  auctor  fuit  ordinis  Iesuitarum?  an  Ignatius 
Loyola  Hispanus?  4)  Quis  Graecos  docuit  agriculturam?  an  Ceres,  quae 
arationem  boumque  usum  cum  vomere,  vanno,  cetero  eiusmodi  instrumento 
monstrasse  fertur?  5)  Studium  eloquentiae  non  Graeciae  commune,  sed 
Atheniensium  proprium  fuisse  Cicero  suo  iure  dicit:  an  vero  dubium 
est,  quin  una  urbs  Atheniensium  pluribus  sanae  eloquentiae  operibus 
floruerit  quam  tota  Graecia?  6)  Quem  maxime  laudatis?  an  eum,  qui 
non  solum  sibi,  sed  etiam  suis  patriaeque  consulat?  7)  Cur  Agamemno 
apud  Homerum  optat,  ut  decem  viros  Nestoris  similes  habeat?  An  quia 
hunc  sapientissimum  et  fidelissimum  cognoverat?  8)  Sitientis  nihil  inter- 
erit,  utrum  poculum  au  reu m  sit  an  vitreum:  an  Diogenem  cava  manu 
aquam  hausisse  ignoras? 

«9.  1)  Selten  (Cic.  nat  d.  1,  88  u.  Lael.  36)  ftefct  ftatt  num  ba«  fiärfere  numne,  wie  fid)  audj 
feiten  utrumne  ftatt  be«  einfachen  utrum  finbet.  —  2)  $ie  Sfragepartifeln  numquid  unb  (Diel 
nadjbrücftidjer)  ecquid  fielen  oft  im  Sinne  oon  „benn  etwa,  benn  wol)!"  für  ba«  einfache  num, 
(ecquid  aud)  für  -ne  ober  nonne).  —  3)  Senn  mehrere  ju  bejabenbe  jragen  auf  einanber  folgen, 
fo  ftefjt  m  ber  erften  nonne,  m  ben  folgenben  gewöfmlht)  blofe  non  (cf.  Cic.  Pis.  77;  Cael. 
60:  Rose.  Am.  98;  Sali.  7;  Cat  1,  27.  dagegen  Cic.  Deiot.  82;  Flacc.  30;  nat.  d.  3, 
13;  Caes.  b.  c.  2,  32,  8).  ßbenfo  folgt  auf  nihilne  in  ber  ttnapljora  blo&  nihil  (Cic.  Cat. 
1,  1).  —  4)  Statt  be*  einfachen  an  finbet  fid)  in  ber  ©egenfrage  juweilen  anne.  —  5)  ©ei 
na&flaffifcben  Sd)riftfteffern  finbet  fid)  an  in  einfachen  inbireften  fragen  für  ne  ober  num  „ob". 
Cf.  403,  «nm.  5.  —  6)  Cf.  383. 

^0.  gebe  mit  bem  argumentierenben  quid?  („wie?  ferner  wie?  ferner,  frage  id)")  ein= 
geleitete  ftrage  min  nidjt  blofe  auf  etwa«  9ieueS  al«  etwa*  SBidjtige«  Ijinweifeu,  fonbern  ju- 
9leid)  ben  £efer  ober  fcorer  beftürmen  unb  ba«  Bugeftönbni«  bcSfelben  erjiolngen.  Qu  beadjten 
tft,  bafe  auf  biefe«  eine  ftrage  einleitenbc  quid  niemal«  ba«  jebe«maligc  Fragewort  unmittel, 
bor  folgt,  fonbern  junäcrjft  ber  $auptbegriff  ber  $rage,  welcher  ein  einzelne«  ©ort  ober  ein 
ganjer  Safc  mit  feinen  zugehörigen  2)cpenben$en  fein  fann,  unb  bann  erft  ba«  erforberlidje  ftrage 
roort  mit  bem  übrigen  leile  ber  frrage  folgt  $.  ®.  Quid?  idem  iste  Mithridates  nonne 
legatum  in  HUpaniam  misit?  Quid?  Xenocratis  responsum  quak  tandem  ridetur? 
(**rf?  ex  aede  Liberae  illud  simulacrum  pulcherrimum,  quod  visere  solebamus,  num 
Verret  dubitavit  tollere?  Quid?  cetera,  quae  commemorare  coeperam,  yitia  quanta 
««je,  («ein.  »epetitorium.  7.  Wuftage.  n.  lg 


Digitized  b/ViOOQle 


411. 


—  274  — 


utque  quam  multa  sunt?  Quid?  deum,  elsi  oculis  non  videmos,  nonne  mente  tarn« 
coroplecti  possumus?  ($a«  mit  bem  fragenbcn  -ne  oerfchene  fBort  fann  unmittelbar  fann 
quid?  fte&en,      B.  Quid?  parumne  multa  de  toleranda  paupertate  dicuntur?). 
Unter  ben  Berbinbungen,  in  welchen  quid  $u  rhetorifeben  3wecfen  erfebrint,  fmb  ju  merfe 

1)  Quid  vero?  „wie  oollenb«?  wa«  gar?  ferner  gar;  ja  noch  mehr;  unb  nun  gar 
welche«  eine  mit  Steigerung  oerbunbene  Fortführung  bezeichnet  (j.  B.  Nuper.  cum  ego  Serf 
contra  Antoniam  causam  defenderem,  nonne  omnis  nostra  in  iure  versata  defena 
est?  Quid  vero?  clarissima  Curi  causa  quo  coneursu  hominum  defensa  est?);  • 

2)  Quid  deinde?  quid  tum?  quid  poatea?  „ma«  fobann?  wa«  weiter?  wa«  fol| 
(ob.  folgte)  barauf?  roa*  foll  barau«  folgen?",  welche  einen  gortfdjrttt  ju  einem  nein 
(wichtigeren)  Xeile  ber  Beweisführung  ober  ben  Übergang  ju  etnem  »eiteren  gaftum  ber  ta 
fteflung  Oermitteln.  (Quid  (um,  feiten  quid  postea  fleht  auä>  oor  gragen  oemeinenben  Siran 
=  quid  ergo  „folgt  ehoa  barau«,  ba&?",  B.  At  multantur  bonis  exsulea.  Quid  tum 
parumne  multa  de  toleranda  paupertate  dicuntur?);  —  8)  Quid  ita?  „ warum  fo 
warum  bie«?  miefo?  inwiefern?",  welche«  in  lebhafter  ©eije  bic  ^egriinbung  ju  ein» 
oorauögefchirften  Behauptung  einleitet  (=  enim  im  Äu«fagefafee),  j.  B.  Catenas  habebat  ho$p< 
taus  Aristeus.  Quid  ita?  prodiderat  classem.  Quam  molestum  est  uno  digito  pln 
habere.  Quid  ila?  quia  neo  ad  speciem  nec  ad  uaum  alium  quinque  desidi 
rant.  Accusatis  Roscium.  Quid  ita?  quia  de  mauibus  vestris  effugit;  —  4»  M 
ergo?  quid  igitur?  „wie  alfo?  foll  alfo  ober  follte  alfo?  folgt  etwa  barau«,  baß 
ft et? t  barum  etwa  bie  Sache  fo,  ba&?  ift  bamit  etwa  gejagt ,  baß",  roeldje  i 
fonfiufioer  gorm  einen  ©ebanfen  einleiten,  ber  jwar  au«  bem  Borfiergcbenben  leidet  gefolgt 
werben  fann,  aber  al«  ein  irrtümlicher  (abfurber)  bezeichnet  werben  foll.  $ie  auf  quid  ergo 
quid  igitur?  folgenbe  $rage  oerlangt  ftet«  eine  oerncinenbe  Antwort  unb  fann  nidjt  m 
num  ober  nonne,  fonbem  nur  mit  ne  (ober  obne  Sragenartifcl)  eingeführt  werben.  Cf.  Snmn 
oratores  taoent,  quia  periculum  vitant.  Quid  ergo?  audacissimua  ego  ex  omnibas 
mini me  („Jolgt  etwa  barau«,  bafe  ich,  ber  mutigfte  bin  =  bin  ich  etwa  barum  ber  mun'gfte?" 
At  lactatus  s um.  Quid  ergo?  in  tanta  laetitia  cunetae  civitatis  me  unum  tristem  ess 
oportebat?  At  nemo  post  reges  exaetos  de  plebe  consul  fuit  Quid  igitur?  null»» 
res  nova  institui  debet?;  —  ö)  Quid  enim?  „benn  wie?  benn  ift  etwa  ber  &a! 
beufbar,  baß?",  welche«  baju  bient,  eine  allgemeine  Behauptung  burch  bie  ^tberleguni 
einzelner  fonfreter  ftäVit  ober  (fetjeinbar  entgegenfteljenber)  SRöglicbfcitcn  ju  begrünben.  Tic  ou 
Quid  enim?  folgenbe  ftnige  hat  ftet«  negatlöen  Sinn  (=  neque  enim)  unb  fann  nie  mi 
nonne  eingeleitet  werben.  Cf.  üt  quisque  sibi  plurimum  confidit,  ita  in  amicitiis  maxim« 
excellit.  Quid  enim?  Africanus  indigens  mei?  minime  „benn  ift  e«  etwa  benfbar,  bei 
Äfrifanu«  meiner  bebürftig  mar  =  war  benn  etwa,  frage  ich,,  Äfr.  metneT  bebürftig?") 
Is  quoque,  qui  a  vobis  sapiens  inducitur,  multa  sequitur  probabilia.  Quid  enim: 
conscendens  navem  sapiens  num  pereeptum  habet  se  ex  sententia  navigaturam?  — 
6)  Quid?  quod  (entftanben  au«  quid  dicam  de  eo,  quod)  wwa«  foll  man  baju  fagen^, 
baß?  ja  fogar,  ja  noch,  mehr"  unb  Quid?  si  „wa«  foll  man  baju  f  agen,  joennj" 
bilben  ben  Übergang  ju  einem  neuen  Argumente,  ba«  bie  oorhergebenben  an  Bebeutung  Übertrift; 
fie  flehen  befonber«  in  Beweifcn,  um  ba«  ftävffte  ©lieb  einzuführen.  Quid?  quod  ffeflt  W 
Xb>tfacbe  al«  objefrio  unb  faftifch  bin»  wäbrenb  quid?  si  ba«  ÄufeeTorbentlict)e  be# 
bemorbebt,  ber  $war  faftifcf)  ift,  für  beffen  flnerfennung  aber  erft  noch  bie  Betätigung  bd 
$>örer«  ober  Sefer«  erwartet  wirb,  z-  B.  Divitissimus  quisque  opibus,  potentissimus  qais- 
que  auetoritate  atque  honoribus  est  spoliatus:  quid?  quod  facilis  est  ad  ultimum 
supplicium  ex  regno  descensus?  In  nostra  potestate  non  est,  quid  meininerimas? 
quid?  si  et  nun  iueunda  est  memoria  praeteritorum  malorum? 

Hltnt.  3JIerfc  aud):  Quid  quaeris?  „e«  bebarf  feiner  weiteren  #rage,  ou  fonnft 
bir  felbft  jagen,  genug,  furz",  welche«  ba«  au«  bem  Borhergehenben  fich  ob>  n*>[fre 
Erörterung  ßrgebenbe  einführt  (=  quid  multa?  quid  plura?  ne  multa  ober  ne  malus 
sc.  dicam). 

411.  3Me  Au«briide  haud  scio  an  (feltener  nescio  an,  milber  haud  sciam  an  ob.  nesciam  »ul 
dubito  an,  incertum  (ober  dubium)  est  an  iio.bcn  fct)r  oft  ben  Sinn  „nie  II  eicht,  »er 
mutlid),  bod)  wohl,  möglich  er  weife",  neigen  alfo  jur  Bejahung  hin,  obgleich  vir  nu* 
beutfehev  Auffaffung  ba«  ©egenteil  benfen  möchten;  au  hat  hier  bie  ©ebeurung  oon  „ri  nW  - 
an  non  oon  „oh",  (an  nemo  „ob  jemanb",  an  nullus  „ob  irgenb  dner",  an  numquam  J* 


Digitized  by  Google 


—  275  — 


411. 


jemalä"  u.  f.  n.).  7 aha  [jctftf  haud  sriu  an  hoc  melius  sit  „bieS  ift  bod)  woljl  (öietteiäjt, 
permutlid))  bcfier"  (=  id)  lucif?  nid)t,  ob  tiefet  nidit  bcffer  ift);  /<a/<//  seio  an  non  melius 
sit  „bie«  ift  bod)  wobl  nid)t  bcffer"  (=  id)  weife  nidjt,  ob  biefe«  beffer  ift).  Cf.  JTau//  scio  an 
recte  ea  virtus  frugalitas  appellari  possit.  Aristotelem  excepto  Piatone  haud  scio  an 
recte  dixerim  principem  philosophorum.  Ingens  eo  die  res  ac  nescio  an  maxima  illo 
bello  gesta  sit  Si  per  se  virtus  sine  fortona  ponderanda  sit,  dubUo  an  Thrasybnlum 
prinium  omninm  ponam  „fo  mödjte  id)  uuUil  —  fefcen".  3M«wetlen  fielen  biefe  9lu«brüde 
oqne  SSerbum  gleitbwic  eine  aboerbiefle  Cefthnmung  =  „uiellcirfjt,  wof)I",  5.  JB.  Tanti 
tibi  honores  habiti  snnt,  qnanti  haud  scio  an  nemini.  Hoc  diiudicari  nescio  an  nun- 
qaam,  sed  hoc  sermone  certe  non  potest  —  1)  Nescio  an  res  publica  Athe- 
niensium  nuUa  re  magis  sit  lapsa  quam  immodica  contionum  licentia. 
Contigit  nobis,  quod  liaud  scio  an  nemini  (nicfyt  cuiquam !).  2)  Moriendum 
certe  est  et  id  incertum  an  hoc  ipso  die.  3)  C.  Gracchus,  si  diutius 
vixisset,  nescio  an  eloquentia  parem  habuisset  neminem.  4)  Inest  nescio 
gui  angor  in  animo  meo.  Videmusne,  ut  (cf.  403,  Wnm.  2)  quidam  nescio 
quo  pavore  deterreantur,  quommus  id  quod  sentiant  aperiant?  In 
epistula  tua  ad  Lucceium  data  nescio  quid  scriptum  videtur  fuisse,  quo 
ille  magnopere  sit  affiietatus.  Oratio  senis  diserti  composita  ac  mitis  saepe 

nescio  quo  modo  ipsa  audientiam  sibi  facit.  Oft  fte$t  nescio  quis,  nescio  qni 
(qiid,  qiando,  qnomodo,  qno  parte  1  ai«  gefdjloffener  Stegriff  o^nc  58  erb  um  unb  ebne 
irinftufi  auf  bie  Äonftruttton  ftatt  aiiquis  {quidam),  aliquid,  aliquando,  quodammodo,  um 
bie  llnbeftimmtijcit  beroor^u^eben,  befonber«  bann,  wenn  ber  SRebenbe  a)  bie  $erfon,  bie  ©ad)e, 
bot  Crt,  bie  Ärt  unb  Steife  al«  unbebeutenb,  gleichgültig  ober  gar  oeräd)t(id)  bc 
jeidjncn  will,  j.  Nuper  nescio  quis  ex  me  quaesivit.  Misit  ad  Caesarem  nescio  quem. 
Talis  fnit  Athenis  Timon  nescio  qui  „cm  mir  fonft  nid)t  weiter  befannter  Ximon"; 
—  b)  wenn  ber  SRebenbe  au«brfiden  min,  bau  er  für  etwas  JÄuf  fällige«,  8  ufjerorbent* 
lidje«,  SRerfwürbige«,  9ifitf elbafte«  ben  eigentlicben  ©runb  ober  ben  bejeidmenben 
■Su«brud  nid)t  finben  fönne,  $.  SB.  Valtus  tuus  nescio  quod  ingens  malum  significat.  Res 
gestae  raeae  nescio  quos  Spiritus  mihi  attulerunt.  Nescio  quid  de  illo  dubitare  videris 
„bu  fdjeinft  einen  mir  nid)t  recht  oerftänblicben  3K>dfd  ju  begen".  Stefonber«  ju  beaebten  finb 
nescio  qaomodo  unb  nescio  qno  pacto  im  Sinne  oon  „unwillf  ürlid),  unbegreiflid), 
fonberbar  genug,  leibet",  ö.  Nescio  quo  pacto  ad  praeeipiendi  rationem  delapsa 
est  oratio  mea.  Xescio  quomodo  inhaeret  in  mentibus  quasi  sacculorum  quoddam 
augurium  futurorum.  Iam  diu  in  his  pericnlis  versamur,  sed  nescio  quo  pacto  omnium 
scelerum  maturitas  in  nostri  consulatus  tempus  ernpit.  Fit  nescio  quomodo,  ut  magis 
in  aliis  cernamus  quam  in  nobismet  ipsis,  si  quid  delinquitur.  —  9lud)  mirum 
quantum  (quam),  mire  quam,  sane  quam,  incredibile  quantum,  nimium  quanium,  immane 
quantum,  oppido  quam  fteben  al«  aboerbiale  ^Begriffe  im  ©inne  oon  „ganj  aufeerorbent= 
lid)"  obne  Cinriufe  auf  ben  SRobu«  be«  Sterb«,  j.  33.  Sales  in  dicendo  mirum  quantum 
Talent.  Id  mirum  quantum  profoJt  ad  concordiam  civitatis.  Mire  quam  illius  loci 
cogitatio  me  delectat  Sales  in  dicendo  nimium  quantum  valent.  Pleraque  oppido 
quam  parva  erant.  Voce  sane  quam  suavi  versus  cecinit  —    5)   Hanc    spem  ne 

relinquamus.  Airi  tu?  inquit  ille.  Cf.  403,  2lnm.  4.  6)  Nihil  gravius  fecisti 
quam  nescio  an  alii  multi  ante.  7)  Numquid  vis?  Sane  (ober  ita  est, 
certe,  sane  quidem).  8)  Estne  frater  tuus  aegrotus  ?  Non  est  (ober  minime, 
minime  vero).  9)  Fidemne  habes  eius  promissis?  Nihil  vero  minus. 
10)  Dubitasne,  an  fidem  praestaturus  non  sim?  Minime  vero.  11)  Solusne 
domi  es  ?  Solus.  12)  Haec  quid  ad  me?  Immo  (cf.  483,  11)  ad  te  attinent. 
13)  Numquid  (ja  nicht  num  fortasse!  cf.  479)  nescis,  quid  discriminis  sit 
inter  lucem  et  lumen?  Immo  vero.  14)  Num  dormis?  Minime  vero.  — 
%\t  Antwort  „ja"  nach  einfachen  buchen  fragen  wirb  au«gebrucft: 
a  burd)  ©ieberbolung  be«  ©orte«,  worauf  in  ber  groge  ber  Wachbrud  liegt,  $.  93.  Vidi- 
stiue  eum?  Vidi.  —  Dasne  hoc  nobis,  deorum  immortalium  numine  naturam 

18» 


Digitized  by  Google 


412—413. 


-  276  — 


omnem  regi?  Do  sane.  —  Rogavi,  veniaaentne  legati;  reapondit  aerTua  leos) 
venisse  „Ja". 

b)  burch  sane,  sane  quidem,  ita,  ita  est,  ita  vero  est,  omnino,  certe,  j.  Viane,  aermoni 
reliquo  demas  operam  sedentes?  Sane  quidem. 

c)  burd)  rero  „jawohl,  allerbing«",  welche«  fotoobl  allein  ftel)t  (j.  ©.  Fuiatine,  cnm  Athe- 
nia  osses,  in  scholis  philosophorum?  Veto  ac  libenter  quidem)  al«  i'ict)  auch  an  ein 
Pronomen  ober  ba«  betonteftc  «Bort  bei  ftrage  anf cbHe&t,  j.  8.  Hocine  dixiati?  Dur» 
rero  ober  ego  vero.  Nam  venditor  iniaate  fecit?  Hie  vero. 

d)  burd)  etiam  „ad)  ja,  ad)  r l cf) t i g befonber«  wenn  jemanb  auf  eine  öon  ibm  auf: 
geworfene  ftrage  infolge  nadjträglicben  <5io>S9efinnen«  felbft  antwortet,  j.  ©.  Quia  tan- 
dem  nuper  mihi  de  hac  re  narravit?  Etiam:  frater  tuua. 

5)ie  «ntwort  „nein"  wirb  au«gebrüe!t: 

a)  burch  non  mit  ffiieberholung  be«  tn  bet  grage  betonten  ©orte«  ®.  Poaaumusne  tati 
eaae?  Non  possumus),  feltener  burd)  ba«  btofce  non  fo.  ».  Cic.  Caecil.  33;  Verr.  1. 
20;  2,  106;  Qainct  71). 

b)  burd)  non  ita,  minime,  minime  vero,  nihil  sane,  nihil  minus,  j.  ©.  An  ta  haec  non 
credia?  Minime  vero. 

c)  burd)  immo  ober  immo  rero  „im  ©egentcll,  blelmehr*  (cf.  483,  11). 

Slnm.  Sa«  beutfehe  „entweber  ja  ober  nein"  beifct  au/  etiam  aul  non;  „mit  ja  ober  nein 
antworten"  aut  etiam  aut  non  reapondere. 

412.  1)  2>er  fatetner  fann  jmet  (ober  metjr)  Fragewörter  ju  einem  3fragefa|je  »erbinben, 
wo  bet  $)eutfcbe  entroeber  amei  mit  „  u  n  b  *  oerbunbene  ^xaqtn  bilbet  ober  ein«  non  ben  beiben 
Fragewörtern  befeitigt:  „SBie  oft  t)atte  nicht  Wilo  bie  hefte  ©elegenbeit,  wenn  er*  k.  „Sr* 
wäge,  wer  betrogen  baben  fott  unb  wen".  Cf.  Legati  commeraorabant,  ex  quantis  quo 
reccidiasent  Carthaginienaium  rea  „wie  weit  ber  farthagifehe  Staat  Don  ber  gröfeten  Tlaist 
berabgefunfen  fei".  Quam  brevi  tempore  quot  poetae  extiternnt  „wie  furj  ift  bie  3eit  gc^ 
wefen,  unb  wie  oiele  3>id)ter  [int  tn  berfelben  aufgetreten!"  Rektum  eat,  quae  piacnla  qui- 
bus  dia  quibus  hoatiia  fieri  placeret  „welche  Sübnopfer  unb  welchen  ©öttern  unb  mit  totU 
djen  Sieren  fie  bargebraebt  werben  fottten".  Quaeritnr,  uler  tdri  inaidiaa  fecerit  „wer  non 
beiben  bem  anbern".  —  2)  $>ie  Fragewörter,  mit  benen  nach  beftimmten  Serbaltniffen  gefragt 
wirb,  f tinnen  nebft  ihren  ^ertinen^en  a(«  untergeorbnete  Sahteile  angebracht  werben; 
im  Teututien  man  bann  eine  fotebe  Umformung  oorgenommen  werben,  bafc  bie  Frage  einen  für 
fid)  bcftefjenben  Safe  bilbet  unb  baran  fich  ba«  übrige  in  Form  oon  9Zebenfäöen  anfdjlicfet.  „Gr 
fragte  mid),  wa«  er  thun  müffe,  um  fid)  SBer^eibung  ju  erwirf en".  „3Beldjen  9ht$en  fudjen  wir, 
wenn  wir  ba«  &u  miffen  0  er  langen,  was"  Oerborgen  ift?"  Cf.  Qua  re  laesus  nano  tarn  im- 
placabiliter  iraaceria?  „woburdj  bin  bu  beleibigt  worben,  bau  beut  Sern  fo  unoerföbnlid)  ift?" 
Qua  iniuria  aerepta  ad  hoc  tribunal  confagistis?  „welche«  Unrecht  fjabt  ibr  erlitten,  baß 
Ü)r  ju  biefem  9Wcbterftuble  geflüchtet  feib?"  Quiltus  rebus  gestis  contionem  . . .  advocare 
anaua  ea  „wa«  für  Üljaten  baft  bu  au«gefübrt,  ba&  bu  . . .  wagteft?"  Docui,  qua  re  effeeta 
aperare  veniam  possot  „wa«  gefajefjen  fein  müfie,  ehe  er  auf  SJerjeibung  redtjnen  fönne*.  Cogi- 
täte,  quantis  laboribus  fundalum  imperinm  una  nox  paene  delerit  Videmus,  quüm 
exstinetis  oratoribus  quam  in  paucis  apea  ait  „welche  Srebner  untergegangen  finb  unb  toit 
wenige  jefct  Hoffnung  erregen"  (Cic.  off.  2,  67).  ©er  Lateiner  fernn  auä^  naep  einem  %td%t 
Worte  ba«  finale  ut  unb  ne  gebrauten,  um  nacb  ber  ttbficbj  ber  ^anblung  ju  fragen,  j.  ®. 
Vob  cum  Galli8  iugulare  mavultia?  quid  ut  aasequamini?  ,,wa«  wollt  it)r  bamtt  erreid)en?" 
Concurri8tia  in  forum:  quid  ne  fieret?  „wa«  wollt  i§r  baburet)  üerbüten?"  Cf.  Cic,  Verr. 
3,  191;  Seat.  84;  Font.  32;  nat.  d.  3,  74.  Lk.  44,  39,  5;  40,  13,  4;  28,  19,  6;  4,  49. 
15.  —  3)  3ut0etlcn  finbet  fid)  eine  birefte  3rr°8e  gebrauch,!,  wo  auch,  eine  inbirefte  ftefaen 
fÖnnte,  namentlich  nadj  oiiaero  (interrogo)  unb  ben  Smperatwen  die  unb  vide,  hanrit  bie 
Srage  al«  folebe  befonber«  lebhaft  unb  nacbbrucf«oolI  hemortrete:  „3*  frage  euch:  mai  ^t 
ihr  tbun  wollen?"  w@age  bitte:  erfchrerft  bieb  ber  breiföpfige  Serheru«?"  „6ieh:  wie  bat  fub 
bie  Sachlage  umgewanbeltl"  „3^r  erinnert  eud)  ja:  wie  DolWtümlid)  erfd)ien  ba8  ®efe^  über 
bie  ^riefterämter!"  (Cic.  Tuac  1,  10;  Roac.  Am.  125;  Verr.  3,  191;  5,  180;  de  or.  2. 
261;  Sest.  81;  Lig.  24;  Att.  8,  13,  2;  Lael.  96  u.  5.  Cf.  auch  407,  Änm.). 

413. 9tein;  benn  wenn  bei  einem  Verbum  sentiendi  unb  declarandi  ein  Objeft 
(ober  ©ubjett)  fteljt,  welches  burd)  einen  9lelatit)fa^  noc^  nä^er  beftimmt 


Digitized  by  Google 


—  277  —  414. 

wirb,  fo  wirb  ba«  Objeft  (refp.  ©ubjeft)  regelmäßig  bann  »on  feinem  93erbum 
abgelöft  unb  in  ben  frageroeiS  ju  geftaltenben  SHeiatiüfa^  gebogen,  wenn  eine 
ioldje  Umroanblung  aud)  im  SDeutfdjen  möglich  ift.  Saturn  ftnb  bie 
oorgelegten  Sä^e  ju  überfein:  Nosse  velim,  quam  utilitatem  tibi  ista 
postulata  allatura  sint.  Nemo  novit,  quo  tempore  moriendum  sibi  sit. 
Cf.  Incertum  est,  quo  te  loco  mors  exspectet  „ungerot|  ift  bie  Stätte,  an  n>eldjer"  . .  . 
Non  qaaero,  quae  te  causa  impulerit  „id)  frage  nidjt  nad)  ber  Urfadje,  toeld)e" ...  Cf. 
jebod)  407,  Hmn.  —  1)  Anacharsis  Solonem  rogavit,  ut  explicaret,  quas 
rationes  educandorum  pueroram  Athenienses  sequerentur.  2)  Mtdti  no- 
verunt,  qua  via  ad  virtuteni  perveniatur,  8ed  pauoi  ingrediuntur.  Quanta 
celeritate  Pompeius  omnia  haec  bella  confecerit,  videtis.  Equites,  quanto 
in  periculo  legatus  versaretur,  consuli  exposuerunt.  3)  Alexander  ex- 
cussa  ebrietate  sensit,  quid  sceleris  oommisisset.  4)  Saepenumero  pater, 
quanta  pericula  adulescentibus  ex  inertia  atque  desidia  nascerentur,  me 
monuit  5)  Hannibalis  exercitus  quae  pericula  atque  labores  subierit  in 
transeundis  Alpibus,  quis  est,  quin  aeeeperit?  6)  Quam  similia  inter  se 
sint  ova  gallinarum,  constat;  nihilo  minus  Deli,  ubi  quaestus  causa  mul- 
tae  gallinae  alebantur,  non  pauoi,  cum  Ovum  inspexerant,  quae  id  gal- 
lina  peperisset,  dicebant.  7)  Socrates  quo  modo  philosophiam  diseipulis 
tradiderit,  cum  multis  veterum  scriptorum  testimoniis  constat,  tum  ex 
Xenophontis  maxime  Platonisque  dialogis  apparet.  8)  In  urbe  ipsa  non 
deerant,  qui  de  societate  cum  Pyrrho  facienda  omnino  dissuaderent, 
quae  incommoda  inde  oritura  essent  enumerantes.  9)  Athenienses,  cum 
urbem  firmioribus  moenibus  circumdarent,  Lacedaemoniis  suspecti  esse 
coeperunt;  nam  hi  reputabant,  quantum  incrementi  Atheniensibus  urbs 
munita  esset  allatura. 

Slnm.  9hir  feiten  jieqt  ber  Lateiner  in  biefem  Salle  ba*  Subjeft  bc3  inbireften  ftragefa&ed  $u 
bem  regierenben  SJerbum  (Prolepsis  ober  Anticipatio),  $.  99.  Nosti  Marceilum,  quam  sit 
tardua.  Perspicitis  genus  hoc,  quam  sit  facetum.  Genus  illud  tertium  explicetur, 
qaale  sit.  Quidam  saepe  in  parva  pecunia  perspiciuntur,  quam  sint  leves.  Con- 
stituend»  autem  sunt,  qui  sint  in  amicitia  fines.  Rem  vides,  quomodo  se  babeat. 
Cic.  Lael.  56  lt.  63;  Pomp.  34;  Tusc.  1,  56;  de  off.  1,  29;  2,  52;  nat.  d.  1,  78;  or. 
68.  Liv.  34,  61,  4.  ftutoeilcn  toirb  causa  ju  bem  regierenben  Sierbum  gebogen,  fo  ba&  cur, 
quare,  quamobrem  folgt,  j.  2?.  Perfuga  non  celavit  causam,  cur  venisset  (=  qua  de 
causa  venisset). 

5.  Sit  $arttcM>taltets. 

a  $e*  Snflnitt». 

414. 2)er  Snftattto  giebt  ben  Mögen  begriff  be8  93erb$  in  fubftantioifdjer  gorm 
(als  2(bfrracrum)  of)ne  nähere  ©ejeidjnung  ber  <ßerfon,  be§  Numerus  unb  ber 
3eit;  ba^er  Ijat  er  (im  ©egenfafc  jum  Snbifatiü,  Äonjunfti»  unb  Smperatio, 
roelaje  jufammen  Verbum  finitum  feigen),  aud)  feinen  tarnen  „ber  unbe» 
flimmte"  sc.  modus.  (Seine  brei  Tempora:  <ßräf en§,  $erf  ef  t  unbgutur 
bejeiajnen  nid)t  bie  3eit  an  unb  für  ft$,  fonbern  nur  bie  ©ntroief elun g§ » 
flufen  ber  #anblung  im  SBerffftttniS  ju  bem  regierenben  Sßerbum.  <£$  beaeiajnet 
ndmlid): 

a)  ber  Inf.  praes.  bie  gleid^eitige  §anblung, 

b)  ber  Inf.  perf.  bie  t>or0eitige  (oollenbete)  £ctnblung, 

c)  ber  Inf.  fut.  bie  be&orftefjenbc  #anblung. 


Digitized  by  Google 


415.  —  278  — 

Cf.  Venire  possum,  potui,  potero.  Sciebam  regem  venire,  venire,  ven/umw  tue. 

?lnm.  Tie  Benennungen  Infinitivus  Praesentis,  Ferfecti,  Futuri  fmb  genau  genommen  un- 
rfd^ttg,  benn  bet  3nfinirio  &at  feine  3rtt&cbeutung;  bie  3*it»  in  »tiefte  eine  £>anblung  (ober 
dn  3uftanb)  fällt,  giebt  oielmcbj  ba«  §au»tt»cr bum  an,  ju  welchem  ber  3nfinitit>  geijön, 
in  pergebara  scribere  ift  ba*  ©treiben  eine  ftanblung  ber  SJergangenhetl,  in  pergam 
scribere  eine  $anblung  ber  3ufunft,  in  Hannibal  intellexit  sc  victam  iri  ift  ba$  vinri 
ein  »ergangene«.  Stiditiger  foOtcn  bie  ^nfmitioe  faeifcen:  Inf.  rei  infectae  (ber  UJleidtyeitigfett 
ober  Stauer),  rei  perfecta«  (ber  SJorjettigfeit  ober  S3oUenbuug),  rei  instantes  (bc«  93ew>r= 
flehen«).  3n  berfclben  38eifc  giebt  auch  im  SDeutfdjen  in  ben  Säften:  „  3cb  hmc  ihn  fingen, 
id)  tjovte  Um  gestern  fingen,  id)  »erbe  ihn  morgen  ftngen  Innen"  ber  ^nfmitro  „fingen"  an, 
ba&  bie  franbtung  in  ber  oom  #auörüerbum  beffimmten  3*it  «ine  gleid)$eitige,  noch  Dauembe 
ift. 

$ie  oerbale  9ktur  be8  3nftnitit>8  jeigt  ftd)  —  abgefefjen  banon,  bafj  er  brei 
Tempora  bilbet,  —  barin,  baß  er: 

a)  ftetS  ben  ÄafuS  beä  93erb«  regiert; 

b)  Slboerbten,  md)t  aber  Slbjeftioe  als  nähere  ©eftimmung  ju  fid)  nimmt. 

60  fjeifet  j.  99.  wbad  üefen  eine«  ©ud)e$"  librwm  legere;  „ba&  aufmerffame  Veten  eint* 
99ud)c§"  librum  attente  legere;  „ber  häufige  ©ebraud)  ber  SBaffen"  armw  frequenfer  nti. 
amicort«///  meminisse  „bie  (Erinnerung  an  bie  ftreunbe".  Philosophia  nihil  aliud  est  nisi 
Bapientiae  perpetao  stndere  „ald  ein  unauSgcfefcteS  Streben  nad)  SSeiSbcit". 
Hl  um.  "Je  xiv  einzelne  Leutra  oon  ^konominen  unb  Stbjcftiuen  {hör,  iliud,  i.-tud,  ipsum,  soium, 
totum  etc.)  werben  abjeftioif d)  mit  bem  3nfin.  wie  mit  einem  (Subftantro  oerbunben: 
Vivere  ipsum  tnrpe  est  nobis.  Me  hoc  ipsum  nihil  agere  delectat.  Ipsum  illwi 
aetnulari  non  est  inntile.  Quibusdam  totum  hör  displiret  philosophari.  Totum  beate 
vivere  positnm  est  in  nna  virtute.  Solum  habere  velle  summa  dementia  est,  6ebi 
leiten  wirb  ein  ^Joffeffiü  mit  einem  3npn.  oerbunben :  Scire  tuum  nihil  est.  Id  primum 
videamus,  beate  vivere  restrum  quäle  sit.  Inhibere  illwi  tuum  displicet. 

415. 3n  feiner  gewöhnlichen  (inbeHinablen)  %oxm  ift  ber  ^nfimtio  nur  geeignet,  in 
jroei  8afu§Derb,ältniffen,  nämlich,  als  Nomina  tto  unb  Slccufati»,  oerroanM 
$u  rcerben.  <£r  fann  alfo  in  einem  6afce  fte^en: 
1)  als  (Su&jcft,  unb  jroar: 
a)  bei  est  (erat,  fuit  etc.)  mit  einem  <ßräbitat§nomen  (tKbjeftiü  ober 

©ubftantio),  $.  99.  Dulce  et  decorum  est  pro  patria  tnori.  Imperare  sibi  msxi- 
ranm  est  imperium.  Äpnd  Persas  summa  laus  erat  fortiter  renari,  luxuriöse 
virere.  Recte  rem  publicam  administrare  difflcilis  ars  est.  Yictis  parcere  humanuni 
est.  Hoc  in  genere  operae  pretium  est  diligentiam  maiorum  rerordari.  Nihil 
est  aliud  bene  et  beate  virere  nisi  honeste  et  recte  vivere.  Civitatibus  maxiina 
laus  est  quam  latissime  circum  se  vastatis  agris  solitudines  habere, 
ß)  bei  Unperfönltdjen  Serben  (wie  piget,  pudet,  paenitet,  decet,  dedeeet,  IM, 
licet,  necesse  est,  oportet,  opm  est,  placet,  displicet,  iurat,  delertat,  refert,  conducit, 
expedit,  interest,  nihil  attinet,  quid  attinet,  me  fugit  etc.),     99.  Ex  malis  elvjert 
minima  oportet.  Necesse  est  mori.  Interest  omnium  recte  facere.  Licet  nemini 
contra  patriam  ducere  exercitum.  Quid  opus  est  de  hac  re  pluribus  disputare? 
Hac  de  re  non  libet  plura  scribere. 
vlnm.  1.  ©ei  mandjen  biefer  3mpcrfonalten,  namentlid)  bei  decet,  licet,  nihil  attinet,  opus 
est,  oportet,  necesse  est,  tritt,  wenn  ber  bcutfdje  3nfinirto  nod)  einen  91  cc.  beS  Objeft* 
bei  jid)  bat,  oft  bie  Sßerwanblung  be«  beutfdjen  aftioifdjen  3nfinitio§  in  ben  paffi« 
Ülfcflftt  ein,  i.  33.  „GS  gekernt  fid),  biefe«  3?ud)  allen  $u  emofe^len*  hunc  librom 
omnibus  commendari  decet.  wGö  ift  möglich,  bcrgleidjen  Seifpiele  5U  ^unberten  an= 
jufübren"  eiusmodi  exempla  sescenta  licet  pro/erri.  Hanc  virtutem  liberalitatem 
appellart  licet  Id  in  poetis  cerni  licet.  (Söefonbcr«  ftebt  fo  bei  licet  faft  fteW  b« 
Acc.  c.  inf.  |»ass.,  wenn  eS  ftd)  um  gefe^licbe  ©eflimmungen  ober  ©a&ungen  banbelt, 
99.  Duos  patricios  crean  non  licet.  Intra  decem  annos  eundem  consnlem  re- 
fici  non  licet.)  „9Wan  barf  im  Äriege  nld)t«  gering  adjten"  nihil  in  bello  oportet  con- 
temnt.  wßd  ift  nicht  notwenbig,  bie  ©rünbe  ju  erwähnen"  causas  commemorori  ne- 
cesse non  est.  Nihil  attinet  quemquam  nominar«.  Rem  oportet  spectari,  non 
verba.  Nunc  libertatem  repeti  satis  est  —  Licet  fann  and)  aufeerbem,  wenn  an 
feine  beftimmte  ^erfon  gebad)t  wirb,  mit  bem  3nf.  ^affioi  wrbunben  werben, 


Digitized  by  Google 


—  279  —  415. 

Licet  intelleg»,  cognosct  etc.  (cf.  Cic.  rep.  1,  60;  or.  15  u.  202;  Verr.  1,  26.  Caes. 
b.  c  3,  28,  4.  Li*.  3,  11,  8).  Cf.  416,  10. 
«mn.  2  3[t  ein  3nfmitio  ©ubjeft,  fo  fann  nod)  ein  anberer  ^nftnitto  mit  est  ba«  *J5 rä  = 
bifat  fein,  fr  3).  Docto  homini  vWere  est  cogitare  (Cic.  Tnsc.  5,  111).  Scelos  in- 
tueri  fnit  scelns  adroittere.  —  Senn  ein  im  2>eutfd)en  mit  „luriui  man,  Duft  man" 
eingeleiteter  Webenfab;  bie  ©teile  be«  ©ubjeft«  bei  einem  unpcrfönlidjen  9lu«brude  »er* 
ftef)t,  tft  er  im  Sateintfdjen  burd)  ben  3nfin.  ju  überfein,  fr  ©.  Turpe  est  alios  men- 
daciis  fall«*«  „roenn  man  —  täufdjt".  Menti'r»  non  licet  „Safe  man  lügt". 
Cf.  1,  f;  384,  21. 

«nm.3.  „es  genügt"  Reifet  flaffifd)  nid)t  sufficit  mit  3nfin.  ober  ut,  fonbern  satis  est 
r.  inf.  ober  ut,  wö«  genügt  mir"  mihi  satis  est  ober  satis  babeo  c.  inf.  —  „  3  d) 
bin  aufrieben"  Reifet  nictjt  contenttut  »um  c  inf.,  fonbern  mihi  satis  est  ober  satis 
habet»  c  inf 

Änm.  4.  91udj  bei  perfönlidjen  Serben  fann  ein  3nfin.  tn  ber  Stxa\\  eine«  abftraften 
Subftantio«  al«  ©ubjeft  üc(>cn,  5.  ©.  Non  cadit  invidere  in  sapientem.  Cfcrere  hoc 
significat,  egere  eo,  qnod  habere  velia ;  inest  enim  ve/le  in  carendo.  Nolle  in  causa 
est,  non  ^osse  praetenditur.  Excogitare,  ornare,  disponere,  agere  disiecta  quon- 
dam  omnibus  videbantur.  Cic.  de  or.  1,  187;  Tusc.  1,  88;  3,  21;  Brut  140.  Caes. 
b.  c.  1,  11,  3.  Sali.  lug.  31,  14. 

2)  als  Cb  jett,  unb  jroar  : 
a)  bei  benjenigen  Serben,  roelcfje  wie  im  Deutzen  als  §ülf§rjerben  gebraucht 
roerben  unb  für  ftd)  allein  fein  oofiftänbigeS  ^räbifat  abgeben,  wie: 

fdntteit:  posse,  quire,  neguire,  ($a  meiben  ralere,  cf.  418,  5);  —  Wüllen,  ItJÜlt» 

f ff ) Cll,  DCVlangru :  teile,  nolle,  walle,  cupere,  concupisceret  (feiten)  expetere  (cf. 

438,  4),  gestire,  arere,  feiten  desiderare  unb  exoptare,  ($u  meiben  optare,  peiere, 

anlcre:  Sali.  lug.  39,  5); 
foUeit:  debere;  -  fußeit,  ftrebeit,  fl$  aemflljen:  studere,  contendere,  conan, 

niti,  feiten  non  laborare,  (unflaffifd)  adniti,  conüi,  eniti;  fru  meiben  certare  „wett* 

eifern",  tentare,  qua  er  er e,  petere,  experiri,  cf.  418,  6  u.  7); 
UHl  HC  Ii:  autlere;  —  flnil&mi,  JÖgent:  cunetari,  morari,  cestare;  —  $f&enfCll 

tragen,  ftd)  f^CUett:  dubitare,  vereri,  timere  (cf.  355),  horrere  (oerein^elt  hor- 

rescere,  unf lafiifcf)  perhorrescere),  reformidare;  —  (ftd)  f(t)ältlCUI   »te  pudet, 

unflaffifd)  erubeteere);  —  abgeneigt  fctlt,  SBiDerWiUcn  CmJjftaDen:  gra- 
vari,  (me  piget,  nadjflaffifd)  fastidire); 

anfangen,  firf)  anidjirfen :  ineipere,  coepisse,  parare,  moliri,  adoriri,  agyr&li, 
ingredi,  ordiri,  instituere;  —  fOl'tfllljVClt ,  ÜfljaiTCll :  pergere,  perseverare, 
(üereinjelt  insistere,  instare,  persistere,  perstare);  —  nilfljörm,  inttCVlnffClt : 
desinere,  detütere  (unflaffifd)  absistere);  intermittere,  omUtere,  mütere,  praeter- 
mittere,  (unflaffi|d)  supersedere;  ju  meiben  vitare,  deritarc,  praeterire  u.  ä  ); 

fld)  bedien:  festinare,  maturare,  contendere,  properare;  -  HCrfttUmClt:  ne- 
glegere,  (unflaffifd)  differre  „auftrieben");  —  DCrflCff Cti  l  oblivisci;-  Hxm 

bCnfeil,  beabftdjttgClt,  tJOrljaben:  cogitare,  m&litari,  in  animo  habere,  in- 
tendere,  (feiten  meminisse); 

statuere,  constituerc,  decernere,  destinare,  animum  inducere  cf.  351, 
9lnm.  2,  mihi  in  animo  est,  (feiten)  mihi  stat,  mihi  propnsitum  ober  constitutum 
est;  ($u  meiben  mihi  proposui  wtd)  fjabe  mir  üorgenommen"); 

Pflegen:  solere,  canstierisse,  feu  meiben  amare,  cf.  418,  8);  —  ftrf)  gmiÖljUfn: 
assuefieri,  assuescere,  consuescere,  (unflaffifd)  insuesrere) ;  —  jeilt.  gflUÖl)IIClt : 
assuefacere,  (unHaffifd)  cansuef arere); 

le^rm:  docere,  -  knien.*  discere,  oevlerncn  dedisecre;  -  tlCrftC^Clt:  scire, 
nescire;  —  ^njiltgen:  cogere,  (unflaffifd)  snbigere,  ju  meiben  adigere); 

t>erfd)mät)en .'  nolle,  fugen,  non  curare;  (ju  meiben  enntemnere,  spernere,  asper- 
nari,  abnuere,  odisse,  dedignari,  indignari  u.  ä.);  —  tmv^icljl'Il :  malle,  (feiten 
praeoptare,  $u  meiben  praeferre)  u.  a. 


Digitized  bf  Google 


416—417.  —  280  — 

?lnm.  5.  ©ei  bem  »ofitioen  curare  „ftdj  angelegen  fein  laffen,  fiaj  bannn  fümmern"  \u 
bei  Älaffifern  feiten  ber  3nfin.  (ober  ber  Acc.  r.  Inf.),  i.  SS.  Cic.  Tusa  5,  87;  Fiat 
64;  fam.  9,  10,  1;  öiel  häufiger  bei  non  curare,  j.  58.  de  or.  1,  91;  Ac&d.  1,  4;  fi 
3,  62  u.  ö.  —  Meminisse  „baran  benfen,  ettoa*  $u  tbun"  gan$  öerehuelt  c.  Inf.,  j. 
Memento  curare  (Cic.  Att.  5,  9,  2;  15,  26,  5;  Liv.  30,  42,  16). 

ß)  bei  tranfitioen  Sterben  ftatt  eine«  abftraften  @u6ftantit>3,  j. 

Hieronymus  dolore  taeare  (=  doloris  vacationem)  suromum  bonum  dixit.  Mori  neo 
sapiens  miserum  duxit  Errare  et  deripi  turpe  dueimus.  Beate  vivere  Epicurus 
voluptate  ponit.  Metrodorus  beatum  esse  describit  bis  fere  verbis  (Cic.  fin.  2,  9ti 

416.  $at  ber  3nfmitto  ber  Äopulo  «se  ober  eine«  ropulatioen  «erbumS  (cf.  3)  ein  ^röbifot 
nomen  bei  fid>,  fo  ftebj  biefe*  im  «ccufartb,  wenn  ber  3nftnitfo  Subjeft  im  Safcc  ift,  j.  I 
Vimm  bonum  esse  maxima  laus  est  Non  esse  cupidum  pecunia  est.  Consulem  fie 
valde  utile  Mario  videbatur.  Miserum  est  nihil  proficientem  angi.  Aliud  est  iracunda 
esse,  aliud  iratww.  Impune  quaelibet  facere,  id  est  regem  esse.  Cum  Athenas  taoqns 
ad  mercaturam  bonarum  artium  sis  profectus,  inanm  redire  turpissimum  est.  3 
ber  3nfinitio  bogegen  Dbjeft,  fo  fteljt  ba*  ^räbitotSnomen  im  ftominatit),  3?.  Omn. 
homines  beatt  esse  cnpiunt.  Mulier  vult  formosa  videri.  Dionysius  a  Zenone  fort 
esse  didicerat  Comites  mihi  molest/  esse  coeperunt.  Caesar  constituit  prior  proeL 
non  lacessere.  Constituunt  ipsi  locis  excedere.  —  1)  Nonne  praestat  mutitm  ess 

quam  facundum  ad  perniciem  aliorum?  2)  Pauperem  esse  dedecori  no 
est;  sed  sna  culpa  pauperem  fieri  turpe  est.  3)  Magnus  quaestus  es 
memorem  gratumque  baberi.  4)  Rudern  esse  omnino  in  poetis  inertissima 
segnitiae  est.  5)  Caesar  in  minimo  munieipio  primus  esse  malebat  quar 
Romae  secundu«  6)  Bonum  esse  praestat  quam  bonum  videri.  7)  Cat 
bonus  esse  malebat  quam  bonu*  videri.  8)  Nescire,  quid  antea  quan 
natus  sis  acciderit,  id  est  Semper  esse  puerum;  quid  enim  est  aeta 
hominis,  nisi  memoria  rerum  veterum  cum  superiorum  aetate  contexitur 
9)  Beati  profecto  erimus,  si  parvo  content»  esse  didicerimus.  10)  Ne 
mini  patricto  licebat  tribuno  plebis  fieri.  Lentulus  postulavit,  ut  sib 
beeret  triumphanft  in  urbem  invehi.  ®enn  bei  licet  nod)  ein  $)atio  fh^t  f« 
tritt  ba«  «ßräbifatfinomen  be«  3nfin.  gleldtfall*  in  ben  $atib  (Dat.  e.  iaf.),  j.  S8.  Cor  hii 
esse  liberw  non  licet?  Vobi»  iam  licet  esse  fortunatissimi*.  Mihi  neglegen/i  esse  noi 
licet  Liceat  mihi  innocenri  vitam  in  egestate  degere.  Selten  ftebj  biefem  gaQe  ber  Ate* 
e.  inf.,  $.  83.  Is  erat  annus,  quo  per  leges  ei  consulem  fieri  liceret  (Caes.  b.  c.  3,  1. 
1;  Cic.  Balb.  29).  6tebt  fein  £atio  bei  licet,  fo  fommt  baS  SpräbifatSnomen  in  ben  Sief., 
j.  ©.  Haec  praeeepta  servantew  (sc.  aliquem:  „toenn  man  beobachtet")  licet  magnific* 
vivere.  Non  sunt  ea  bona  ducenda,  quibus  abundantem  licet  esse  miserum.  MecbV 
esse  iam  non  licebit  Cf.  audj  415,  8lnm.  1.  11)  Calanus,  cum  in  morbiun  in- 
cidisset,  voluntariam  mortem  sibi  consciscere  statuit;  rogavit  igitur 
Alexandrum,  ut  sibi  liceret  in  rogo  sedenit  perire.  12)  Sapientis  est  cum 
esse,  quem  ab  aliis  haberi  se  velit  13)  Olympiae  victorem  citari  Graecis 
amplissimus  honor  est  visus. 

417.  1)  (Statt  be«  Inf.  Prot»,  finbet  ftcb  jutoeüen  (befonber«  bei  dichtem,  in  ber  UmgantjlM* 

unb  in  ber  nadjflafftfdjen  &t\\)  ber  Inf.  Perf.,  um  bie  nod)  gegenwärtige  £anblung  al*  f"t« 
bereite  üollenbete  mit  befonberem  9?ad)brucf  barjufteflen.  Xico  ift  namentlidj  b«'  <V^: 
a)  bei  teile,  nolle,  malle,  um  ba«  ^Bedangen  jju  bejeiebnen,  bie  <Sad)c  möge  nW  tltli 
getreten  fein.  6o  befonberS  in  ber  ©efc&eSföradje  unb  bei  fitoiu«,  j.  95.  Ne  qoifl  «l^d 
fugae  causa  vendidiise  neve  emisse  vellet.  Ne  quem  eorum  Aetoli  rerepisse  velint 
(cf.  Liv.  22,  59,  10  ;  39,  14,  8;  39,  17,  3;  24,  16,  11  u.  5.  Hör.  sat.  1,  2,  28;  2.  I 
187).  #ljnlid)  aud)  bei  iendere,  expeiere,  curare,  laborare,  timere,  rarere  u.  ä.  Cf.  <>u* 
426  extr. ;  —  b)  bei  satis  habeo,  ronienius  sum,  postum  unb  mehreren  un^erfon/fai^ 
Wuabrüdcn,  wie  aatis  est,  sufficil,  melius  est,  paenitebU,  pudebit,  iuvabit  u.  ä.  (cf-  Hör- 
epist.  2,  3,  98  u.  168  u.  416;  1,  17,  5;  carm.  3,  4,  52.  Verg.  Aen.  6,  78.  Liv.  3,  41, 


Digitized  by  Google 


—  281 


418-419. 


3;  48,  3).  ©o  aber  bei  älaffifern  ht  btefem  gaHe  ber  Inf.  Ptrf.  fiebt,  bat  et  ftet*  (cf. 
jeboeb,  bie  91nm.)  feine  eigentliche  93ebeutung  feftgebalten,  j.  93.  Melius  fnit  perisse  (=  „tot 
m  fein")  qnam  haec  videre  (Cic.  Att.  14,  10,  2).  Satis  est  viris  fortibus  didicisse 
(=  scire),  quam  hoc  sit  pulchrum  (Cic.  Phil.  2,  117).  ©eionberS  beachte  man,  bafe 
posse  mit  bem  Inf.  Perf.  oerbunben  werben  mufc,  wenn  bie  9Jiöglid)feit  fid)  ouf  bte  SSoß« 
rnbung  ber  $anblung  be^ie^t,  j.  93.  Unde  illa,  quae  alios  docebat,  ipse  didicisse 
potuit?  Bellum  per/ecisae  possumus  (cf.  Cic.  div.  2,  51;  Liv.  37,  19;  Nep.  8,  9,  2). 

Änm.  Sei  ben  ^rfitcritiS  oon  oportet  unb  finnoerwanbten  91u3brüc!en  (decet,  conrenif,  aequum 
e»t)  finbet  ftd)  auch,  bei  Älaffifcrn  nicht  feiten  ber  Inf.  Perf.  Pass.  (meift  objte  esse)  infolge 
einer  Xempuftaudgleiduing,  SS.  Hoc  iam  pridem  factum  (esse)  oportuit.  Totam  rem 
Lucullo  integram  serratam  oportuit.  Inierfectum  (=  interfici)  Catilinam  iam  pridem 
oportebat  ober  convenit  (Cic.  Cat.  1,  4  u.  5;  2,  3).  Tum /fesse  (oft.!)  deeuit  (Li?.  30, 
44,  7).  Cic.  Verr.  4,  37;  1,  142. 

2)  3uweilen  finbet  ftd)  habere  „fähig  fein,  fönnen"  (wie  baS  grieefj.  httv)  mit  bem  3nf.  oon 
dico,  scribo  unb  ähnlichen  93erben  (meift  Verbis  dicendi),  93.  Haec  dicere  habtd  de 
natura  deorum.  Nihil  habet)  ad  te  scribere,  toofür  jebod)  toeit  öfter  ftebt  nihil  habeo, 
qaod  ad  te  scribam.  Cf.  Cic.  Rose.  Am.  100;  nat.  d.  1,  63;  Balb.  33;  Att.  2,  22,  6; 
fam.  1,  5,  A.  3  iL  ö.  911«  üereinjelte  Lebensarten  flehen  bibere  dare  „$u  trinfen  geben" 
unb  bibere  ministrare  „ben  9?edjer  f lebenden". 

3i  9hrr  bei  interest  inter  „e*  ift  ein  Unterfchieb  $wifchen"  ftebt  ber  3nf.  oon  einer  ^Jrä- 
pofttion  abhängig  (Cio.  fin.  2,  43).  Cf.  aud)  Seneca  benef.  6,  10,  2;  Hör.  sat.  2,  5, 
69.  Ov.  Her.  19  (18),  16;  7,  164. 

18.  Ifobter  unb  gräcifterenbe  ^rofaifer  fe&en  ben  gnf.  in  manchen  ftäflen,  wo  ble  gute  ^rofa 
anbere  ßonftruftionen  roäfjlt,  befonberS:  1)  bei  ben  93erben  ber  93ewegung  unb  einigen 
onberen  $ur  Seaeichnuug  einer  21  b ficht,  eines  B^eded  (ftatt  ut  mit  tfonj.),  cf.  455,  '.'Inm.  2. 
Coniurare  mit  3nf.  (Sali.  Cat.  52,  24;  Liv.  27,  3,  4)  ober  mit  ut  unb  quo  (Liv.)  ift  $u 
tneiben;  flaffifch  fte^t  coniurare  de  re  facienda  (j.  33.  Cic.  Mil.  65:  Servi  de  interficiendo 
Pompeio  coniuraverunt),  feiten  ber  Acc.  c.  inf.  fut  (j.  93.  Caes.  b.  g.  3,  8,  3);  —  2)  bei 
ben  Serben  „machen,  bewirfen,  antreiben,  raten*  tc.  (ftatt  ut  mit  ftonj.);  —  3)  bei 
ben  Serben  „geben,  nehmen,  überlaffen"  ic.  ftatt  bc3  ©erunbio*);  —  4)  bei 
Hbjeftioen  unb  @ubftantioen  (ftatt  bei  ©en.  ®erunb.  ober  ad  c.  Gerund.). 
3n  guter  $rofa  finben  fid)  nur  bie  91b j.  paratus  unb  assuetns  (nachflaffifeb.  «uerus, 
«mguetus  unb  insuetus,  93.  Liv.  2,  6,  11;  4,  31,  4;  5,  43,  8;  31,  18,  3)  mit  bem  3nf. 
oerbunben.  —  ö)  93ei  2>id)tern,  fiioiuS  (38  ,  23,  4)  unb  (Späteren  wirb  valere  in  ber  93e= 
beunmg  „oermögen"  mit  bem  3nf.  oerbunben;  aber  in  ber  guten  ^Brofa  heifct  ralere  nur 
«ftarf  genug  (imftanbc)  fein,  etwaö  $u  thun*  unb  ftebt  mit  ad  c.  Gerund.,  93. 
Hoc  praeeeptum  valet  ad  tollendam  amicitiam.  Catilina  valuit  non  solum  ad  negle- 
gendas,  verum  etiam  ad  evertendas  leges.  —  6)  9hir  dichter  unb  Spätere  oerbinben 
quaerere  in  ber  ©ebeutung  „fucfjen,  oerfueben"  mit  bem  3nf.  nach  ?lnalogie  be*  griech.  Zireiv, 
bie  gute  ^Jrofa  fagt  bafür  conari  ober  studere  c.  Inf.  ober  id  agere,  eniti,  operam  dare,  ut. 
$anj  unlatemifd)  ift  e3,  petere  mit  einem  3nf.  iu  oerbinben.  —  7)  Tentare  unb  experiri 
.wrfueben"  werben  in  guter  *Brofa  nie  mit  bem  3nf.  oerbunben;  bafür  nimmt  man  conari 
c.  inf.  —  8)  9tor  dichter,  Safluft  (lug.  34,  1 )  unb  Spätere  oerbinben  amare  in  ber  5öe- 
beutung  „pflegen"  mit  einem  gnf.  3)ie  gute  ^Brofa  nimmt  bafür  solere  ober  ronsttertsse. 
—  9)  93ei  CioiuS  (42,  41,  2)  unb  fpäteren  ©chriftftellern  wirb  est  im  «Sinne  oon  licet  „eS 
ift  möglich"  mit  bem  3nf.  oerbunben;  cf.  bad  gried).  laxiv  Idelv, 

3"  oielen  ftauen  flieht  ber  fiateiner,  um  ein  Urteil  über  einen  ©a&  aussprechen,  ba8 
Iboerbium  unmittelbar  $um  regierenben  93crbum,  wäbrenb  ber  ^eutfetje  um> 
idjreibenbe  ©enbungen  —  meift  infinitiüifche  91uSbriicfe  ober  6äbe  mit  „bafo  man, 
wenn  man"  unb  bergt.  —  in  91nroenbung  bringt,  ©.  Facile  vos  refatabo  ,,e«  wirb  mir 
leicht  werben,  eueb  ju  wibcrlegen".  Sapienter  urbe  excessit  „er  b^at  weife  baran  getban,  bic 
Stobt  ^u  oerlafjen".  Melius  abisses  „bu  bätteft  beffer  getban,  wenn  bu  gegangen  Wäreft". 
HJs  salatem  taam  rectissime  committis  „bu  tbuft  OoHfornmen  recht  baran,  wenn  bu  .  .  . 
anoertrauft".  Facilias  convalescit  puer  vel  adnlescens  quam  senior  „e§  ift  !eid)ter,  bah 
tm  Äinb  gefunb  wirb".  Haec  et  dicuntur  et  creduntur  stultissime  „eS  ift  böefaft  tboridjt, 
boß  man  biefe*  fagt  unb  glaubt".  Periculose  a  paucis  emitur,  quod  multorum  est  „e8  ift 
gewagt,  wenigen  ba*jenige  abjufaufen,  wa8  oielen  gebört".  —  1)  Stultissime  haec  cre- 


Digitized  by  Google 


420.  —  282  - 

didisti.  Veniam  insipienter  speratis.  2)  Humanam  naturam  cum  diis  iniqui 
comparo.  3)  Athenienses  Socratem  iniuste  capitis  damnaverunt.  Alci 
biades  sapientissime  a  Syracusis  Spartam  perfugit.  4)  Honestius  ignosce 
quam  suscensebis.  5)  Germani  famem  facilius  tolerant  quam  sitim 
6)  Melius  peribimus  quam  tan  tarn  ignominiam  patiemur  =  praesta 
nobis  perire  quam  tantam  ignominiam  pati.  7)  Recte  dicit  Aristotele 
amaras  doctrinae  radices,  fructus  dulces  esse.  8)  Periculose  navigatu 
hieme.  9  Verus  et  falsus  amor  saepe  non  facile  diiudicatur. 
420. 5ßie  ber  blofje  Qnftnitio  als  (Subjeft  ober  afö  Objeft  gebraust  roir 
(cf.  415),  fo  oertritt  audj  ber  Acc.  c.  inf.  in  einem  Satje  entweber  bie  Stell 

be§  Bllf)\ct tö  ober  be$  £b\C ft0.  3n  bem  Sa&c :  „(£«  ift  marjrfcheinlicb,  bafe  ber  Sot< 
halb  ^urücffe^ren  wirb"  ift  ber  6afy  mit  „bafe"  Subjcft,  wie  menn  man  fagt:  „bie  balbic 
SRücffebr  be3  Sktcr*  ift  mabrfd>einlid)" ;  in  bem  Safrc:  ,,3d)  erfahre,  bafo  bie  Sdjladjt  mlorc 
ift"  ift  bev  ©oft  mit  „ba&"  Cbjcft,  mie  wenn  man  fagt:  „ich  erfahre  ben  «erlufl 
Schlacht". 

I.  WS  <5ub\ctt  fte^t  ber  Acc.  c  inf.: 

1)  bei  est  (erat,  fuit  etc.)  in  93erbinbung  mit  einem  *ß r ä b i f atSnome 

(2lbj.  ober  (Subft.),  mie  aeqnum,  par,  ins  tum  est  „e&  ift  billig,  gerecht";  apertun 
manifestum,  perspieuum  e»t  „et  ift  offenbar,  augenfebeinlid),  Mar" ;  credibile,  rerwi 
rerisimile,  consentaneum  est  „e$  ift  glaublich,  wahr,  maljrfcheinlich,  natürlich";  facti 
difficile  est;  honestum,  turpe,  indignum  est;  satu  est;  fas,  nefas,  facinus,  sech 
est  ,,e«  ift  redjt,  unrecht,  ©ftnbe,  Serbrechen  ** ;  fama,  opinio,  spes  est,  opus  est  u.  1 
£.  SB.  Utile  est  rei  publicae  nobiles  homines  esse  dignos  maioribus  suis.  Non  es 
rectum  matorem  parere  niinori.  Non  est  consentanenm,  qni  motu  non  frangatn 
eum  frangi  cnpiditate.  Facinus  est  vinciri  civem  Romanum.  Credibile  est  h< 
rainum  caosa  factum  esse  mundum.  Par  est  omnes  omnia  experiri.  Magna  lau 
est  unum  hominem  elaborare  in  ea  scientia,  qnae  sit  multis  profutura. 

2)  bei  unperfönHc^en  Serben,  mie  apparet  „t*  leuchtet  ein";  constat  „e*  ip  b 
rannt";  conduHt,  expedit,  prof/est  „e*  ift  uorteilbaft,  nüblidb";  convenü,  decet,  plan 
displicet,  iuvat,  nihil  attinet,  quid  altinet,  nie  fugit,  me  fallit,  inttllegitur,  pertpiritv 
u.  iL,  £.  SB.  Constat  ad  salntem  civiom  inventas  esse  leges.  Omnibus  bonis  exped 
salvam  esse  rem  publicam.  Te  hilari  animo  esse  valde  me  iuvat.  Non  mc  fugit  veter 
exempla  pro  fictis  fabulis  iam  haberi.  Apparet  nos  ad  agendum  esse  natoi 
Decet  cariorem  esse  patriam  nobis  quam  nosmet  ipsos. 

n.  21(3  £bjett  fteb,t  ber  Acc.  c.  inf.: 

1)  bei  ben  Verbis  sentiendi  nnb  declarandi,  b.  lj.  bei  folgen  Serben,  roeldj 
ein  ©mpfinben,  2BaI)rnef)men,  ©rfafjren,  ©rfennen,  Starten,  deinen 
©lauben,  SBiffen,  —  ober  ein  (Sagen,  SBefyiupten,  ©rjäljfen,  Serfünber 
3eigen  unb  93eroeifen  anSbriicfen,  3.  ©.  Sentit  animus  se  sna  vi,  no 

aliena  moveri.  Athenienses  Alcibiadem  nihil  non  efficere  posse  ceniebant.  E 
inimico  cogita  posse  fieri  amicum.  Caesar  per  exploratores  cognovit  monier 
a  suis  teneri.  Quidam  nuper  disserere  coeperunt  animos  simul  cum  corporibu 
interire.  Orpheum  poetam  docet  Aristoteles  nunquam  tuisse,  Nimis  me  timidon 
fnisse  confiteor.  —  Cf.  jebodj  347  unb  431. 
?lnm.  1.  Ter  ©atji:  Socratem  omnium  Atheniensium  probissimum  fuisse  existimo  löfi 
folgenbe  beutfdje  Überfetjungen  ju:  a)  3ch  glaube,  baft  (SofrateS  ber  rechtfdjaffenite  wi 
allen  Ätbenern  gemefen  ift;  b)  Sofvate«  ift,  mie  ich  glaube,  ber  reeptfebaffenfte  t>.  o.  ^tttj 
gemefen;  c)  SJon  ©ofrateS  glaube  ich,  baft  er  .  .  .;  d)  3ch  glaube,  6ofrate«  ift  ber  redii 
fchaffenfte  o.  a.  9lth.  geroefen;  e)  deiner  Anficht  nach  ift  .  .  .  gemefen. 

2)  bei  ben  Serben  volo.  nolo,  malo,  cnpio,  studeo  (feilen,  cf.  426). 

3)  bei  iubeo  unb  veto  (cf.  42b).  —  SBet  Mtatuo,  conslifao  unb  decemo  (jebod)  nur  bn 
Acc.  c.  inf.  gerundivi,  cf.  350  u.  351).  —  93ei  sino  unb  patior  (cf.  425,  b). 

4)  bei  ben  Verbis  affectaam  (cf.  370). 


Digitized  by  Google 


—  283  — 


421—423. 


III.  (Sdjeinbat  ttnabbänojß  (alfo  al«  felbftänbiger  ©afc)  ftcbt  ber  Acc.  c.  Inf.:  a)  in 
«u-j rufen  ber  SJerrounberung  ober  Älage;  b)  mit  angehängtem  n8  in  fragen  ber 
SSerrounberung  ober  bc3  Unwillens.  Cf.  435. 

Hmn.  2.  ©oldje  affcfroolle  WuSrufe  (unb  fragen)  im  Acc.  c.  inf.  ftnb  auch  al«  Objeft  eine« 
unterbrüdlen  Skrbä  (als  „mufe  man  nid)t  ftaunen,  ba&  .  .  .?  mu&  man  fid)  nief)t  nmnbern, 
betrüben,  bafe  .  .  .'?")  anjufeben. 

Slnm.  3.  93et  ber  Hb&ängigfeit  eine«  Ctaftnittofafre«  öon  einem  anberen  frofeen  oft  amei,  Oer* 
einjelt  jogar  brei  3nfimrto*  jufammen,     9?.  Se  quoque  id  fieri  dtbere  animathertisse 
(Nep.  17,  6,  2;  Caes.  5,  36,  2;  Cic.  acad.  2,  1,  2;  Sali.  lug.  W2,  13;  Liv.  4,  41,  5;  , 
22,  14,  14).  Xergleidjen  ift  inbeffen  nad)  HWoglichfeit  $u  meiben.  Cf.  539,  Slnm.  4. 

21.9lein;  ftc  jinb  &u  überfein:  1)  Hoc  meo  iure  affirmare  me  posse  puto  ober 
hoc  meo  iure  affirmare  posse  (mihi)  videor.  SBenn  ein  abhängiger  Sludfagefafr 
ba*felbe  Subjeft  bot  roie  ber  #auptfa&,  fo  gebraudjt  ber  3)eutfd)c  t)äufig  (befonbcrS  bei  bat 
«erben  be*  ©laubenS,  Sebaupten«,  ^offen«,  SJerfnredjenS)  ben  blofcen  3nfin. 
mit  „au";  im  Sateinifdjen  aber  mu&  ber  Acc.  c.  inf.  fielen,  alfo  ber  ©ubjcftSaccuf.  au& 
gebrüdt  roerben,  $.  53.  „3&r  behauptet,  bie  Soweit  gefagt  ju  baben"  verum  ros  dixisse  affir- 
matia.  9hir  (sibi)  videri  „(bon  fi<&)  glauben"  mu&  ftet«  mit  bem  einfachen  3npn.  (Nom. 
c.  inf.)  nerbunben  werben  (cf.  436,  9lnm.  3).  2)  Caesar  urbem  funditus  deleturum 
se  esse  minatns  est.  3)  Regulas  se  Carthaginem  veversurum  esse  polli- 
citus  est.  4)  Milites  se  potius  morituros  iuraverunt  quam  arma  tr&dituros. 
Sei  ben  Serben  hoffen,  HerfDrcdjen,  ßflö&en,  fdjmdrfti,  Drohen"  fleht,  toenn  bie  «u?= 
fübrung  ber  £hat  nod)  in  ber  £u fünft  liegt,  ber  Acc.  c.  inf.  tut.  Cf.  422  ;  438,  10. 
Slnm.  $*efonber3  $u  beachten  ift,  bafe  nidjt  ber  einfadje  3nfin.,  fonbern  ber  Acc  c.  inf.  not» 
roenbig  ift  nad)  simalare  „fid)  i  teilen,  als  ob",  dissimilare  „fidj  [teilen,  als  ob  nid)t" 
(cf.  392,  Slnm.  1)  unb  conscium  sibi  esse,  J.  ©.  Veram  me  dixisse  (ob.  numquara  me 
vitae  nimi8  cupiduw  fuisae)  conscius  mihi  sum 

^.SBenn  ba§,  roa§  jemanb  ^ of f t  ober  fd)roört,  nid)t  in  ber  3 u fünft  liegt, 
fonbern  etroa§  bereits  ©egenroärtigeS  ober  Vergangenes  ift,  oertangen 
jie  ben  Acc.  c  inf.  praes.  ober  perf.  —  1)  Latrones  se  nunquam  in  üla 
regione  ftiisse  iuraverunt.  2)  Spero  te  non  diutius  sollicitan  meis  rebus 
(cf.  Cic.  Lig,  35;  Phil.  11,  39;  Att.  6,  9,  1;  fam.  4,  6,  3;  Caes.  b.  c.  3,  8,  3  u.  ö.). 
3)  Spero  salvum  te  domum  perven&se.  Non  spero  exercitum  nostrum 
clade  affeefum  esse.  Cf.  Cic.  Tusc.  2,  67;  Arch.  32;  Vat.  28:  fam.  7,  32,  1;  Att. 
2,  21,  2.  Liv.  4,  15,  6  u.  ö.  4)  Spero  mox  pecuniam,   quam  poscis,  tibi 

mittere  me  posse.  Sic  ^nfmitioe  posse,  velle,  nolle,  malle,  debere  werben  auch  al«  Inf. 
(ut.  gebraudjt.  Cf.  Tantum  quisque  laudat,  quantum  se  consequi  posse  eperat.  Caesar 
in  eam  spem  venerat,  se  sine  pngna  rem  conficere  posse.  Iniecta  mihi  spes  est  refle 
mecum  Sulpicium  colloqui.  ((Sbenfo  fd)lic&t  aud)  esse  mit  bem  ©erunbio  fdjon  QrUtur- 
bebeuhmg  in  fid),  93.  Themistocles  sensit,  si  eo  pervenisset,  sibi  esse  pereuntium.  Fore 
mit  bem  ©erunbio  ift  unflafftfd).)  SBcrein^clt  finbet  fid)  fore,  ut  possim  Cic.  Cat.  2,  4; 
Att.  8,  11,  D.  §  1. 

Inm.  Über  bie  Äonfrruftion  ber  Serben  be3  ßrwartenS  cf.  365,  ?lnm.  2;  354,  ?lnm.  2. 
23. 91etn;  man  überfe^e:  Brennum  a  Camillo  victum  esse  satis  constat.  5)enn 
roenn  bei  einem  Acc.  c.  inf.  nod)  ein  2Icc.  beS  ObjeftS  fter^t  unb  eS  für  ben 
Sefer  ober  £örer  jroetfel^aft  fein  fann,  roeldjer  21cc.  ©ubjeft,  roeId)er  Ob* 
jeft  fei,  fo  rodelt  man  bie  paff  in  e  $onftruftion,  3.  3?.  Ne  fando  quidem  andi- 

tam  est  crocodilum  aut  ibim  aut  feiern  ab  Aegyptio  violatum  esse.  Brutum  visum 
a  me  iri  puto.  Philippum,  Macedonum  regt-m,  rebus  gestis  et  gloria  video  superatura 
a  filio.  Xerxes  se  a  Themistocle  non  snperatum,  sed  conservatum  iudieavit.  3)ageaen 
ob^ne  alles  Sebenfen:  Senectus  plerisque  senibus  sie  odios a  est,  ut  onus  se  Aetna  gravias 
dicant  sustinere.  Sic  habeto,  nullam  me  episiulam  aeeepisse  tuam.  Dixit  mihi  sese  ad 
te  filium  suum  misisse.  Labienus  in  rat  se  eum  non  esse  deaerturum  unb  Iurant  oraiies 
*t  face*  non  esse  deserturos  (Caes.  b.  c.  3,  13,  3  u.  1,  76,  2).  ©ei  Älaffifem  finben  fid) 
idjmerlid)  SteUen,  in  benen  baS  »erftänbnie  nicht  fofort  beroortritt  (cf.  Cic.  Verr.  5,  21 ;  Att. 


Digitized  by  Google 


424—425. 


—  284  — 


3,  14,  1;  6,  3,  9;  Liv.  1,  59,  1;  9,  15,  6  u.  ö.).  —  «bfidjtlicf»  ift  ber  3*ppclfmn  in  fc 
Crafelfprudje:  Aio  te,  Aeacida,  Romano.«  vincere  posse. 

?(nm.  3n  Säßen  mic:  „Xie  fteinbc  oerfprarfien,  bafc  fic  fid)  i§m  ergeben  würben"  fagt  n 
geioöfynlid)  nid)t  se  se,  fonbern  einfad)  sc,  alfo:  Höstes  polliciti  sunt  st  ei  deditu: 
(esse).  (Sbenfo  roittemns  legatos,  qai  dicant  nos  (=  nos  nos  nostraque  omnia 
fidem  popali  Romani  esse  permissnros.  Cf.  aurfi  438,  11. 

424.  Seim  Aco.  c.  inf.  ift  e$  fe!)(erl)aft,  in  einem  bamit  oerbunbenen  ©erglddiunt 
fnfcc,  ber  fein  eigene«  93erbum  fat,  baS  Subjeft  beSfefben  nad)  beutfe^er  3 
im  91  om.  folgen  31t  taffen,  ba  e$  bod)  im  Hcc.  fielen  mujj  in  SBejieljung  c 

bcit  3lcc,  ber  beim  -^nfin.  ftef)t,  99.  Platonem  dicunt  sensisse  idem  de  imm 
talitate  animorum  quod  Pythagoram.  Cumanos  eiasdem  iuris  esse  placait  ctüus  Ca 
pano».  Antonias  aiebat  se  tantidem  frumentum  aestimasse  quanti  Sacerdotem.  Ar 
vistns  provinciam  saam  hanc  esse  Gallium  ait  sieut  Ulam  nostram.  Infestins  locnti 
esse  argaebant  Hannonera  qaam  legatum  Romanum.  (9luÄnaf)men  gan$  nereinjelt,  ; 
Nep.  4,  5,  6;  Liv.  42,  37,  8;  Cic.  Att.  9,  11,  A,  3.)  —   1)    ©rjjreibe    quibus  I 

ipsum.  2)  ©d)reibe  sicut  Ciceronem.  3)  ©treibe  atque  te. —  1)  Omniu 
qui  Troia  deleta  in  patriam  reverterunt,  Graecorum  neminem  suis  diuti 
caruisse  constat  quam  Untrem.  2)  Macedones  illa  aetate  eandem  faim 
habuisse,  quam  postea  Romanos,  Cornelius  Nepos  iure  dicit.  3)  Ci« 
non  dubitat  dicere  Pompeium  regni  non  minus  avidum  fuisse  qui 
Caesarem.  4)  Me  non  eadem  de  re  publica  sentire  quae  te  tuoaque,  lac 


425.  a)  93ei  oftioem  inbere  unb  vetare  ftef)t  ber  Acc.  c.  i»f.,  5.  ».  inbeo  te 

rere  „idj  befehle  bir  ju  geborgen",  b.  I).  „id)  befehle,  ba&  bu  ge^ordtft".  Caesar  mili 
castra  munire  iussit  Dax  captim«  vincin'  vetuit.  <J)o<f)  finbet  ftd)  ilibere  Ol 

mit  ut  (bei  eiütu*  and)  mit  blofjem  Äonjunftio,  cf.  344)  fonftruiert,  flafftfü)  jeb> 

nur,  wenn  etroaS  non  ber  Regierung  (Obrigfeit)  angeorbnet  wirb,  u 

namentlich  im  Sinne  oon  „bef d)Ue&en"  bei  93olf§befd)lüff  en,  j.  9M 

populus  Romanus  inssit,  ut  Sullao  volnntas  populo  Romano  esset  pro  lege.  Sena 
decrevit  populusque  iussit,  ut,  quae  statuae  C.  Verris  essent,  eas  quaestores  1 
moliendas  locarent  (Cf.  Cic.  Verr.  2,  161;  4,  28;  Pia.  72.)  Starker  ift  ut  fte^enb 
ber  frormel  velitis  iubeatis,  (Juirites,  ut  .  .  .  (Cic.  de  dorn.  44).  ©0  finbet  fia)  a 
reiare  juwellen  (jebod)  untlaffifct»  mit  ne,  quominus,  blojjcm  Äonjunftio  (ober,  rw 
e$  negiert  ift,  mit  quin)  nerbunben.  [@anj  wreinaelt  fteljt  iubere,  ne  bei  Hirtins  b.  Gt 
8,  52,  5  ftatt  vetare  mit  Acc.  c.  inf. ;  —  unfidjer  ift  iubere  alicui'  aliquid  facere,  $. 
Cic.  ad  Att.  9,  18,  2?  Liv.  27,  16,  8?  —  fpätlatctntftf)  iubere  alicu»,  (ut)  aliquid 
etat,  5.  93.  Tac.  ann.  13,  40;  13,  15  ] 

3ft  bie  ^ßerfon,  ber  etroa§  befohlen  (»erboten)  wirb,  md)t  genannt, 
ftef)t  bei  iubere  unb  vetare  ber  Acc.  c.  inf.  passivi,  j.  S$.  Caesar  cast 
muniri  iussit  (vetuit)  „befahl  (oerbot)  —  aufjufcfylagen". 

3m  ^affio  werben  beibe  ©erben  perfönlid)  fonftruiert  (cf.  436). 

Hnm.  Xie  pafftotfebe  llmumnblung  unterbleibt  unb  ber  blofee  3nf.  «rttbl  fte$t  bei  »m& 


unb  retare  nur  bann,  roenn  bie  ^erfon,  an  lucldje  ber  5Befct)l  ober  ba*  Verbot  erge 
felbftoerftänblid)  (bcfonbcrS  in  ber  militärtfdjen  Sprache)  ober  bei  allgemeinen  ¥1 
fdjriften  ba«  unbeftimmte  „man"  ift:  Lex  recte  facere  iubet,  vetat  delinqoere  (1 
homines  „man").  Iastitia  praeeipit  suum  cuique  reddere.  Caesar  castra  maoi 
iubet  (sc.  milites).  Dux  reeeptui  canere  iussit  (sc.  tubicines).  Duces  tota  sc 
pronuntiare  iusserunt  (sc.  eos  quorum  erat  pronuntiare,  n&mlid)  bie  Tribunen  ui 
lienturionen).  Haruspices  iusserunt  simulacrum  Iovis  facere  maius  et  in  exceli 
collocare.  Desperatis  etiara  Hippocrates  vetat  adhibere  medicinam  (sc.  medicos 
Vetat  Pjthagoras  iniussu  imperatoris,  id  est  dei,  de  praesidio  et  statione  W 
decedere.  Virtus  vetat  spectare  fortunam,  dum  praestetur  fides.  —  5>enfclben  w 


concedo. 


Digitized  by  Google 


—  285  — 


426—427. 


b)  Siliere  unb  pati  werben  mit  Acc.  c.  inf.  fonftruiert  unb  jmar,  gerabe  wie 

iubere,  mit  paffioem  3nf.,  wenn  feine  *ßerfon  genannt  ift,  welche  man 

etioaS  tlmn  lä&t,  h.  ».  Nervii  vi  im  m  ad  se  inferri  non  patiebantar.  Uber  bie  per- 
f online  ÄonfrrufHon  Don  sinere  im  affin  cf.  436  nebfi  9(nm.  1.  —  8lud)  bei  non 
ftro  wtd)  ertrage  e3  nidjt",  ferre  non  possum,  quis  ferre  polest,  quo  modo  ferendum  est 
ftebt  bin  unb  mieber  ber  Acc.  c.  inf.  Sereinjelt  aud)  bd  zitiere  (Cic.  Verr.  1,  10), 
unflafitfä  bei  tolerare  (Sali.  Cat.  20,  11). 

6.  Sei  volo,  nolo,  malo,  cupio  unb  studeo  fteb,t,  wenn  im  9tebenfafce  fein  neue§ 
eubjeft  eintritt,  gewöhnlich,  ber  einfache  3nf.,    ©.  Cato  esse  quam  videri  bonu« 

malebat.  Volo  is  esse,  quem  tu  me  esse  voluisti.  Alexander  ab  Apelle  potissimum 
piogt  et  a  Lysippo  fingt  volebat.  Volo  et  esse  et  haben  gratus.  Clodius  tribuntts  fieri 
cnpit  Opifices  post  mortem  nobilitar»  volunt.   Taa  prudentia  doctior  fieri  studeo. 

Senn  aber  ber  SHebenfat}  ein  anbereS  Subjeft  ^at  als  ber  £auptfat),  fo  fteb,t 

regelmäßig  ber  Acc.  C.  inf.,  99.  Lycurgus  corpora  iuvenum  firmar»  labore  voluit. 
Nolo  falsa  fama  tt  suspectuw  esse.  Themistocles  potios  patriae  opes  quam  regis 
togeri  maluit.  Tibi  favemus;  nimirum  te  tua  frut*  virtute  cupimus.  Rem  ad  arma 

deduc.-  studetis.  ^eboo)  ffety  bei  gl  eifern  ©ubjeft  be§  MebenfafceS  b^ufig 

N  stutiere  feiten,  j.  8.  Cic.  off.  2,  70;  Sali.  1,  1)   ber  Acc.   C  inf.,  unb  awat: 

t)  regelmäßig  bei  gegenfä$licf)en  ©egenüberftellungen,    ».  Se  obsideri  quam 

hanc  urbem  maluit.  Mavult  me  sapientem  a  vobis  quam  ac  modestum  ezistimari.  Me 
quam  socios  taa  frui  virtute  malebam.  Nihil  malo  quam  et  me  mei  similem  esse  et 
Ülos  sui.  Te  et  me  ipsum  levari  volo.  Com  metueret  ipso,  metui  se  volebat.  Te  valde 
amamus  no#que  a  te  amari  volumus.  (Ungemöijnlidje  fcbmeidjung  Sali.  Cat  8,  5 ;  37,  10) ;  — 

b)  oft  um  baS  ©ubjeft  tyeroorjuljeben  unb  bie  objeftioe  (Stellung  ber  *ßerfon 
gegenüber  bem  fte  betreffenben  Salle  anjubeuten,  befonber«  n*nn  ba«  «erbum  bes 

abbfingigen  <Safre8  ein  paffioer  3nfin.  ober  me  mit  einem  <ßräbirat*nomen  ift,  j.  ».  Vinci 
M  malim  quam  vincere.  Adscribi  te  in  eam  civitatem  voluit.  Vir  nemo  bonos  ab 
improbo  se  donari  valt.  Ego  me  Phidiam  esse  mallem  quam  vel  Optimum  fabram 
Ügnarium,  Cupio  in  tantis  rei  publioae  periculis  me  non  dissolufom  videW.  Iis  aemu- 
lamur,  qai  ea  habent,  qnae  nos  habere  cupimus.  Sapiens  prineipem  se  esse  mavult 
quam  videri.  Timoleon  maluit  .se  dilig»  quam  metut.  ttnalog  ftc^t  ber  Acc.  c.  inf.  oer^ 
«njclt  aud»  bei  desiderare  (Cic.  or.  23)  unb  properare   (Sali.  Cat.  7,  6).  —  <8ei  velle, 

nolle,  malle,  cupere  fteljt  öfters  mit  befonberem  9tad)brucf  ftatt  be§  3nf. 
$räf.  <ßaff.  ber  Qnf.  $erf.  <ßaff.  (meift  mit  weggelaffenem  esse),  um  ben 
©egenftanb  be3  SöunfajeS  als  fdwn  oollenbet  ju  beseidjnen;  ber  35eutfd)e 
fe#  in  biefem  galle  ju  bem  93erb  „wollen*  ba$  93erb  „wiffen*  ober 

„feb,en"  mit  bem  «ßartic  ?ßerf.  $aff.  llnterfcbeibe  banad)  Hoc  fleri  volo  ,,id) 
oünfdje,  bafs  bie«  getljan  mirb"  von  hoc  factum  (esse)  volo  „tri;  ivünidie  bieS  g  et  Ii  an  ju 
ftben  (ober  gu  wfffen)".  Cf.  Corinthum  patres  vestri,  totius  Graeciae  tarnen,  extinetum 
[esst)  volnerunt.  Saluti  civis  calamitosi  eonsultum  {esse)  volumus.  Domestica  cura  te 
Itvatum  volo.  Patres  ordinem  publicanorum  in  tali  tempore  offensum  nolebant.  lllud 
tarnen  te  (esse)  admonitum  volo.  Siculi  ab  omnibus  desertos  se  potius  quam  abs  te 
kfenso*  (esse)  malunt.  Patriam  extinetam  cnpit. 

itnn.  Optare  ftebt  unflaffifd)  mit  3nf.  (j.  ©.  Hirt  ms  b.  g.  8,  9),  öerein^elt  mit  Are.  e.  inf. 
ii.  ©.  Cic  de  or.  1,  87;  Phil.  5,  51;  fam.  10,  20,  3),.  regelmäßig  mit  ut  ober  ne  (cf. 
542  unb  438,  4).  —  Uber  volo,  ut  cf.  342,  Hmn.  1.  Über  volo  mit  Äonjunftio  o^tte 
%t  cf.  344. 

H.9ei  opus  est  ftet)t  faft  ftetS  ber  einfa^e  Qnfin.  ober  Acc.  c  inf.  (cf.  98,  »), 
traflaffifc^  ut  ober  ber  Möge  Ronjunftio;  —  bei  uecesse  est  unb  oportet 
fte^t  ebenfowo^t  ber  Qnfin.  ober  Acc.  c.  inf.,  al$  ber  Möge  ^onjunftio 
ob.ne  ut;  jeboc^  mu(3  bei  i^nen  auSfc^Iieglic^  ber  Acc.  c.  inf.  in  bem  Salle  ge* 
nommen  werben,  wenn  fte  felbft  im  3nfin.  fte^en.  ©ei  necesae  estfety  aua) 


Digitized  by  Google 


I 


428.  —  28G  — 

ber  Dat.  c.  inf.,  wenn  auf  ber  Sßerfon  ber  $on  liegt  ober  bie  innere  93et 
ligung  berfelben  an  bem,  mag  gefd)eb,en  mu(j,  ftärfer  tyeroorgefwben  werben  f 

(j.  5».  Cic.  de  fat.  17;  Cato  m.  30;  Sali.  48;  Caes.  b.  g.  7,  38,  7;  Liv.  21,  11,  1).  I 
Nunc  opus  est  te  auimo  valere.  Hoc  fieri  opus  est.  A  deo  mundum  regi  necesse  q 
Darnnatum  poenani  sequi  oportebat,  ut  igni  cremaretur.  Beneficium  aeeeptum  colam 
oportet,  ne  ingrati  videamar.  Dico  necesse  esse  hanc  legem  valere.  Animus  tuus  opon 
te  iudicet  divitem,  non  hominum  sermo.  Qui  bona  imperat,  bene  paruerit  aliquan 
necesse  est.  Virtus  necesse  est  res  sibi  contrarias  aspernetnr  atque  oderit.  Horn 
necesse  est  mori.  Nihil  necesse  est  mihi  de  me  ipso  dicere. 

«nm.  Selten  ftetjt  necesse  est,  ui  (5.  5?.  Cic.  inv.  2,  172;  de  or.  2,  129;  Brot.  289. 
SMöroeilen  finbet  ftdi  (aud)  bei  (ikero  tmb  Gäfar)  necesse  habere  »für  nötig  galten,  n3 
baben"  c.  Inf.,  ^  ©.  Necesse  habeo  ad  ultimum  supplicium  progredi.  —  Statt  1 
c68se  est  fann  aud)  neeessarium  est  gefagt  werben,  wcldjeS  jebodi  nur  mit  bem  Inf.  ol 
Are.  r.  inf.  oerbunben  wirb,  33.  Senatori  necessarium  est  rem  publicam  nosse.  (j 
Cic.  legg.  3,  41;  Brut.  112;  Caes.  b.  c.  3,  11.  L  »ereinjelt  ftebt  u4i  Cic.  pa 
or.  31). 

428.  Necesse  est  (avdyxtj  ketiy.  gorberung  ber  unabweisbaren,  unabanberltcfyen, 
ber  9ktur  ber  ©adje  begrünbeten  9lotroenbigfeit  =  we8  ift  nidjt  anberS  mü 

lid),  unbebtngt  (logifd))  notwenbig",  $.  *.  Si  iudicia  nuila  sunt,  vis  doxninetur  i 
cesse  est.  Qui  ex  divisione  tripartita  duas  partes  absolverit,  huic  necesse  est 
stare  tertiam.  Homini  necesse  est  mori.  Corpus  mortale  aliquo  tempore  inter 
necesse  est 

Oportet  (det):  gorberung  ber  Hnftänbigfeit,  SBiüigfeit,  ®ered)tigfett  unb  33i 
nunft  =  Me§  ift  in  ber  Orbnung,  bog",  „e3  lä^t  ftd?  niefy  anberS  benft 
als  bog . .  *,  „bte  Vernunft  fagt,  ba($  e§  notwenbig  ift".  Nihil  in  bello  od» 
tet  contemni.  Hoc  fieri  non  solum  oportet,  sed  etiam  necesse  est  (Cic.  Verr.  4,  6 
Hostem  fallatis  oportet,  immo  necesse  est.  Cft  läjjt  ftdj  jebodj  jwifdjen  oportet  x 
necesse  est  fnunt  ein  Untcrfdjicb  ftatuicren. 

Opns  est  ixQi)):  gorberung  be$  93ebürfniffe3  ober  ber  3wecfmäptgfeir  =  , 
ift  erforberlid),  bienlicf),  aweefmäpig,  man  braucht,  fpt  nötig",  5.     Si  quid  ei 

quod  te  scire  opas  est,  scribam.  Opus  est  hoc  vulnus  aqua  lavari.  Opus  non  . 
pluribus  de  hac  re  me  dicere.  Ego  vero,  si  loquor  de  re  publica,  quod  opor 
insanus,  si,  quod  opus  est,  servus  existimor.  Ernas,  non  quod  opus  est,  sed  qn 
neresse  est. 

Debere  (oyeileiv):  gorberung  ber  ©djulbigfeit  ober  moralifäen  93erpflid)hu 

j.  33.  Cives  pro  patria  pngnare  debent.  Eum  patris  loco  colere  debes.  Non  defc 
„irf)  barf  nidjt"  au«  moralifd)en  ober  tnteUertuetlen,  für  mid)  oerbuiblicqen  ©riinben. 
Meum,  tnnm, . . .  imperatoris  est  „e8  liegt  in  meiner,  beiner, . . .  eines  gel 

b^errn  etgentümlidjer  <Steflung",  5.  m.  Est  adulescentis  maiores  natu  vereri. 

Decet:  gorberung  be8  SlnftanbeS,  ber  ©dncflidtfeit :  Oratorem  irasci  non  decei 
Cogi,  iuberi:  gorbenmg  einer  öufjeren  ©ewalt,  eine«  fremben  Sillens. 
Facere  non  possum,  quin;  fleri  non  potest,  quin:  gorbenmg  ber  inner 

Nötigung  ober  ber  äuperen  Umftänbe  =  „id)  fann  nit^t  umtnn,  eS  ift  u 

oermeiblid)"  (Cf.  357,  3,  e). 
$a§  WcnmDiount  brüeft  bie  ju  einem  $lmn  ober  Seiben  oorliegenbe  "tNorroenbi 

feit  fd)te<$tljin  als  auS  ben  Umftänben  ftd)  non  felbft  ergebenb  au§  fo  jroc 

bafe  für  jebe  ber  bieder  genannten  Überfettungen  aud)  bie  Coniugatio  periphrastica  1 
(SerunbwS  eintreten  barf,  j.  33.  Omnibus  moriendum  est.  Suo  caique  iudicio  uU 
dum  est. 

«nm,  «18  Dbjaffolontfdifö  Skr&um  (cf.  298)  wirb  „müffen"  oft  gar  nidjt  übene 
wenn  nämlid)  bte  9totwenbigfeit  bed  im  $erbum  9(udgebrüdten  aud  ben  $erbälrnifjen  u 
mittelbar  fid)  ergiebt  unb  bie  SBm mcüuju;  ber  ftreiroidigfeit  Don  felbft  au#gefd)lofjen  ift,  5. 
„3d)  mufe  bebauern"  doleo;  idj  muß  gefteben"  fateor;  poenas  da  „id)  mufe  bü^en";  r«i 
wid)  mu&  erleben";  potior  fftd)  mufe  gebulbtg  mit  anfe^en";  ridso,  lacrimo,  careo;  „tdi  m 


Digitized  by  Google 


287 


420—432. 


micf)  iDunbcrn"  n/iror;  „man  mufe  fid)  wunbern"  mirum  est  ober  est,  quod  vnremur. 
Höstes  pedem  rettuterunt  „mußten  fid)  jMrüd$iebenM.  Tantalus  apud  inferos  graves 
poenas  ptrsotvü  „mufetc  büfeeu". 

fc  Bei  meuiiui  werben  Xbatfadjen  bei  «ergangenljeit,  bei  benen  man  felbft  aI3  3euge  gegenwärtig 
mar,  burd)  ben  Inf.  Praes.  auSgebrüdt,  tnbem  man  infolge  lebhafter  Sergegenwärtigung  Set* 
gangened  gleidjfam  aU  (gegenwärtiges  barfteüt.  25erfelbe  ®ebraud)  finbet  aud)  im  5>eutfd)en 
ftatt,  wenn  wir  fagen:  ,,id)  erinnere  mid),  wie...",  „id)  weife  nod)  reebt  wob!,  wie...",  j.  ©. 
„3d)  erinnere  mid)  nod),  wie  bie  ftranjofen  unfer  ganje«  $orf  oerbrannten  =  id)  erinnere 
mid)  nod),  bafe  bie  Sranjofen  ...uerbrnnnt  haben."  Sirb  bagegen  ein  partum  angefübrt, 
b«i  welchem  man  nid)t  zugegen  gewefen  ift,  ober  foll  eine  2barjad)e  ai8  üollenbet,  eine 
fcanblung  al*  oergangen  (für  bie  ©egenwart  abgef djloff en,  cf.  Cic.  Cat.  3,  19;  Li*. 
36,  34,  3)  audbrüdlid)  be$eidjnet  werben,  io  ftetjr  ber  Inf.  Perf. 

unm.  3n  analoger  SBeije  finbet  fid)  ber  3nf.  $räf.  ftatt  be3  ^ierf.  jum  #mede  einer  leben= 
bigen  SSergcgenroärtigung  »crem^elt  bei  memoria  teneo  unb  recordor  (Cic.  Phil.  8.  31 ; 
or.  23),  bei  audivi  (Cic.  Verr.  4,  70),  bin  unb  wleber  aud)  bei  anberen  Serben,  fogar 
bann,  n>enn  nid)t  erinnerung  an  Sclbfterlebte«  ftattfinbet.  Cf.  Cic.  Off.  1,  108:  Q.  Maxi- 
mum aeeepimus  facile  celare,  tacere,  dissimulare,  insidiari. 

0.  Hefe  Hu«brud8weife  ift  nur  bann  jutöffig,  wenn  de  bebeutet  „waö  anbetrifft,  in  ©ejug 
auf-  unb  ba*  bamit  uerbunbene  SSort  im  ©egenfafr  $u  einem  anbem  mit  Wadjbrud  hervor* 
gehoben  werben  fall  (cf.  875).  9Ufo:  w2Ba«  ben  «ntoniu«  anbetrifft,  fo  habe  id)  bir  fdjon 
'ruber  üon  ibm  mitgeteilt,  bafe  id)  ifm  nidjt  befudjt  habe"  xc 

IL  Sic  Serben  ber  finnlidjen  2Ba^rnei)mung:  fefc,en,  bemetlcn,  tflvtn  vi- 
dere,  cernere,  animadvertere,  (conspicere,  conspicari,  inUteri),  audire  u.  ä. 
werben  fonftruiert:  a)  mit  bem  Partie,  praes.,  wenn  ber  3uflanb  bejeidjnet  wirb, 
in  meinem  fidj  ber  ©egenftanb  bei  ber  SBaljrnefymung  befinbet,    95.  Gracchus  Pi- 

touem  in  contione  ttantem  vidit  „iah,  wie  er  baftanb".  Timoleontem  oculis  amissis 
nemo  unquam  querentem  audi vi t  „bat  gehört,  w  l  e  er  fid)  beflagte".  Die,  hospes,  Spartae 
nos  te  hic  vidisse  iacentts.  Cernis  me  hic  pro  patria  deprecantem.  Milites  proeul  Am- 
biorigem  suos  cohortantem  conspexerunt.   ©tatt  ber  ^artfcipialfonftruftion  wirb 

(bei  2fyitfacb.cn  ber93ergangent)eit)  nidjt  feiten  jur  nac^brücf liefen  ©ernor* 
Hebung  be$  betreffenben  ßuftanbeS  cum  c.  coni.  gebraust,  §.  s.  Audivi  Metro- 
dorum, cum  de  his  ipsis  disputare*.  Saepe  ex  eo  audivi,  cum  so  scribere  neque  con- 
suesse  neque  posse  diceret  (cf.  362,  «nm.  3) ;  —  b)  mit  bem  "sil fintttD  bei  einfacher 

Sejeidmung  einer  £l)a  t  fad)  e,  3.  ©.  Amicum  in  accusatorum  subselliis  sedere  video. 
Coosulem  res  divinas  facere  vidistis.  Saepe  ego  nunc  Archiam  magnum  numerum 
Tersuum  dicere  ex  tempore  vidi.  Faciam,  quod  te  saepe  animadverti  facere,  Legatuni 
litteras  recitare  audivistis. 

tbim.  3n  Sa>en  wie:  „Wirgenb«  babe  id)  ben  Spfuvgo*  nennen  hören",  „©eftern  b>be  id)  einen 
©ifhnifcher  ljinridjten  feben"  mufe  felbfröerftänblid)  ber  Inf.  praes.  pass.  fteb,en:  Nusquam 
Lycurgum  nominan  audivi.  Heri  veneficum  quendam  securi  percut»  vidi.  Vidi  nunc 
ipsum  Hortensium  paene  interfici  servorum  manu,  cum  mihi  adesset.  —  SBenn 
feb^en  im  Sinne  be3  geiftigen  (£rfenncn8  (=  einfe^en),  audire  oom  £Ören  einer  9Jad)^ 
ridjt  fter>t  (=  bie  SKelbung  erhalten,  bie  Äunbe  befommen),  b^aben  fte  ftet*  ben  Acc.  c.  inf. 
bei  fieb,  23.  Omnium  virtutum  praestantissimam  esse  iustitiam  omnes  vident.  Höstes 
castra  tnon'sse  consul  ex  perfugis  audivit  Capitoncm  tres  nobilissimos  fundos  possi- 
dere  audio. 

1)  Lusciniam  c&nentem  audivi.  Sororem  tnam  ambulanfem  vidi. 

2)  Lusciniam  audivi,  cum  c&neret  Sororem  tuam  vidi,  cum  ambulare*. 

3)  Lusciniam  canere  audivi.  Sororem  tuam  ambulare  vidi 

Motoenbig  ift  bie  Umfd^reibung  mit  fore,  ut  (fettener  fntnrum  esse,  nt)  mit 
folgenbem  #onj.  ^rdf.  unb  3  mp  er  f.  bei  ben  «erben,  roeld)e,  ba  fte  o^ne 
Supinum  ftnb,  feine  Sonn  für  bie  ^nftnitiue  be§  Futuri  activi  unb  passivi 

btlben  fönnen,  S.  Spero  fore,  ut  huius  facti  te  paeniteaf.  Sciebam  futurum  esse, 
W  hoc  Carmen  discer«.  Dixit  fore,  ut  perbrevi  convalescerei.  Puto  fore,  ut  me  prae- 


Digitized  by 


433.  -  288  - 

»entern  non  kusMmoi.  -  Slbet  aud)  wo  e$  nidjt  notroenbtg  \%  wirb  biefe  Ui 

fc^reibung  f)ällftg  angeroatlbt,  j,  Spero  /br«,  ut  ad  me  venias.  Arbitror  fort,  i 
nationes  exterae  legatos  ad  popnlnra  Romanum  mittant;  unb  JU  nterfen  ift,  bdfj  b 

Inf.  fut.  pass.  weniger  gebraust  wirb  atS  jene  Umfcfyreibung ;  alfo  fann  jro 
gefagt  werben  Romani  putabant  Gallo«  a  Caesare  viduro  tri,  aber  gebraut 
lieber  bafür  ift  Romani  putabant  /bre,  Galli  a  Caesare  vincerentu 
Cf.  In  libris  scriptum  Veientes  habobant  fort,  ut  Roma  a  Gallis  caperetar.  Ptolomae 
Othoni  persnaserat  fore,  ut  in  Imperium  ascisceretur.  Est  mnltis  philosophis  persa 
snm  fore  aliqnando,  ut  omnis  hic  mnndns  ardore  deflagret.  Illnd  tibi  affirmo,  si  re 
ex  sententia  gesseris,  fore,  ut  ab  omnibus  collaudere.  Non  eram  nescius  fore,  ut  h 
noster  labor  in  varias  reprehensiones  ineurreret. 

Änm.  1.  «I«  Umfdjrei&ung  be«  3nf.  ftut  II  btent  fore,  ut  (futurum  eise,  ut)  mit  folg« 
bem  ßoni.  $trf.  ober  fynöqpf.,  ,v      Sperabam  fore,  ut  omne  odinm  depotuisses, 
hanc  epistnlam  legisses.  Spero,  cum  haa  litteras  aeeeperis,  fore,  ut  ea,  qnae  s 
perioribns  litteris  a  te  petivimns,  impetrata  sint.  Über  futurum  fuisse,  ut  cf.  38 

KlUR.  2.  Fore  mit  bem  Part.  perf.  pass.  entfüridjt  bem  Inf.  fut  exaeti  eine«  ^afittrt  ol 
3)eponen3,  Aristoteles  ait  se  videre  brevi  tempore  philosophiam  plane  absei 
tarn  fore.  Hoc  dico,  me  satis  adeptum  fore,  si  ex  hoc  tanto  in  omnes  mortal 
beneficio  nnllnm  in  me  periculum  redundant.  < l'arthaginienses  debella  tum  mox  foi 
si  adniti  panlnlnm  voluissent.  rebantnr. 

433. 1)  In  Gallia  cisalpina  sedes  tum  habebant  Boii  Insnbresque,  qnas  gei 

tes  Gallornm  paucis  annis  ante  in  dioionem  a  Romanis  esse  redacti 

constat  2)  Pyrrhus,  simulatque  urbem  Taren tinorum  intravit,  oivibi 

acerbo  edicto  ad  arma  convocatis  iuventutem  laboris  et  belli  insnetaj 

exercere  paravit  3)  C.  Licinius  Stolo  L.  Sextius,  tribnni  plebis,  agnu 

publicum  plebi  quoque  assignatum  voluerunt  4)  Est  apud  nos,  inqti 

Cicero,  indicium  veritatis  omnes  idem  sentire;  quamobrem  deum  est 

et  providentiam  divinam  ex  eo  colligimus,  quod  opinio  dei  omnibr 

insita  vel  potius  ingenerata  est.  5)  Iam  imperator  ignem  in  oppidun 

quod  circumsessum  tenebat,  conicere  parabat,  cum  urbani,  armati  inei 

mes,  pueri  senes,  undique  in  moenia  contenderunt  atque  manibus  poi 

rectis  supplices  misericordiam  victoris  imploraverunt.  6)  In  dies  magi 

video  salinem  publicam  Caesari  posteriorem  esse  quam  dominationem 

quid  quaeris?  regem  se  et  esse  et  appellari  vult.  7)  Cum  legati  Bo 

manorum  apud  senatores  dicendi  finem  fecissent,  Hanno  patres  per  deo 

obsecravit,  ne  quid  committerent,  cuius  fore  ut  eos  brevi  tempore  pae 

niteret  ipse  quidem  confideret  8)  Onesimus,  nobilis  quidam  Macedc 

cum  pacem  servatam  vellet,  regi  Persae  suasit,  ut  Philippi  patris  exem 

plum  secutns  bis  in  die  pactionem  cum  Romanis  factam  perlegen ' 

9)  Agricola  conspecto  flore  oleae  sperat  fore,  ut  bacam  videat,  non  sin« 

ratione  ille  quidem,  attamen  interdum  fallitur.  10)  Polyphemus  ocnl< 

orbatus  Telemum  quendam,  nobüissimum  vatem,  illam  calamitatem  sib 

praedicere  meminerat  11)  Indignum  est  eos  plurimum  apud  cives  au 

ctoritate  valere,  qui  quaestus  causa  vel  turpissima  committere  non  eru 

bescant.  12)  Ulixes,  cum  Thersitam  Agamemnoni  maledicentem  audi 

visset,  hominem  impudentem  linguae  moderari  iussit  et,  si  iterum  ducen 

Graecorum  violare  esset  ausus,  se  graviter  in  illum  consulturum  ndj 

natus  est  13)  Socratem  Xanthippa  aiebat  eodem  semper  vultu  vidisse 

se  domo  exeuntem  et  revertentem.  Iracundus  non  semper  iratns  est 

sed  lacesse:  iam  videbis  furentem.  14)  Datames  omnes  suos  confestim 

Digitized  by  Google 


289  - 


434—435. 


sequi  se  iussit;  quod  si  animo  strenuo  fecissent,  futurum  esse,  ut  ad- 
verearii  non  possent  resistere.  15)  Critias  supplicio  afficiendum  esse 
censuit  Theramenem,  quippe  a  quo  auctoritatem  summi  magistratus 
subverti  satis  constaret.  16)  Ovidius  fore,  ut  dies  illucesceret,  quo  Eo- 
mam  redire  sibi  liceret,  frustra  speraverat.  17)  Quis  neget  futurum 
faisse,  ut  Epaminondas,  si  dona  accipere  voluisset,  omnium  Thebanorum 
divitissimus  evaderet?  18)  Praestat  vera  dicentem  vinci  quam  men- 
tientem  vincere. 

J4.  2er  Lateiner  oermeibet  c$,  oon  einem  einteilten  ©uüftantitt,  fclbft  wenn  eS  ben  «egriff  eine« 
Yerbi  sentiendi  ober  declarandi  entölt,  einen  Acc.  c  inf.  (ober  eine  inbirefie  §  rage  ober 
einen  6afc  mit  ut  ob.  ne)  abhängen  $u  lajfen.  Gr  fügt  minbeftenö  $u  bem  ©ubft.  ein  3)emon- 
itratiopronomen  (jin^u,  melcbeS  auf  ben  folgenben  SluSfagefafc  f)inmeift,  j.  33.  IUa  opinio, 
deam  hominam  salati  prospicere,  calamitosis  solacio  est  (Cic.  de  or.  2,  7;  fam.  7,  1, 
3,  Yerr.  2,  101;  Liv.  30,  35,  4).  ©emö&nlid)  ober  »ermittelt  er  bie  «erbinbung  beö  ©ubft. 
mit  bem  Acc.  c.  inf.  burd)  ein  Verbum  sentiendi  ober  declarandi,  ober  er  umfebreibt  baS 
regierenbe  ©ubft.  felbft  buro^  einen  üollen  Webenfafc.  So  Reifet:  „©puren,  bafe  Wadjfteüuugen 
ftottgefunben  baben"  vestigia,  quihus  apparet  factas  esse  insidias;  „Sero  ei  3,  bafj  jene 
£tnge  erbitbtet  finb"  argumentum,  quo  illa  ficta  esse  demonstraiur;  „(5$  giebt  einen  ©brud) 
Solon«,  er  münfd)e  nid)t,  bafc  fein  Xob  be8  ©d)tnerae8  feiner  ftrcunbe  entbehre"  Solonis  est 
elogium,  quo  se  negat  velle  suam  mortem  dolore  amicorum  vacare;  „9Jon  ollen  wirb 
ber«u3fprud)  §efiob$  gelobt,  man  muffe  mit  bemfelben  2Ra&e  mefien,  wie  man  empfangen 
iabe"  laudatur  ab  omnibns  illud  Hesiodium,  quod  eadem  mensura  reddere  iubet,  qua 
aeeeperis;  „(£8  mürben  ©timmen  gehört,  man  müffe  fid)  für  ben  Übermut  ber  ^atricier 
radjen"  auditae  sunt  voces  monentium  patrum  superbiam  esse  ulciscendam.  Hanc  habet 
vim  praereptum  Apollinis,  quo  monet,  ut  se  quisque  noscat.  Passim  exaudiebantur  voces 
posiulantium,  ut  castra  ex  Volsco  agro  moverentur.  (ÄuSnobmen  bei  Gicero  nidjt  häufig, 
de  Or.  2,  339;  Sest.  89;  fam.  7,  28,  3;  Tusc.  3,  34;  4,  26;  Sali.  lug,  100,  4.  ©ie 
ein  Acc.  c.  inf.,  fo  fdjliefet  fid)  aud)  eine  inbirefte  %xaQt  ober  ein  6afe  mit  ut  feiten  unmittel= 
bar  an  ein  Subft.,  $.  ©.  Cognitio,  quae  cuiusque  rei  causa  sit ;  causa,  cur  quidque 
fiat  u.  ä„  j.  ».  Cic.  Tusc.  4,  57;  fin.  4,  13;  Liv.  28,  19,  5).  —  1)  Suspicio  sena- 

torum  M.  Manlium  regnum  affectare  opinantium  falsa  videtur  fuisse. 
2)  Nuntio  allato  hostium  exercitum  fusum  fugatumque  esse,  summa 
omnes  cives  laetitia  afiecti  sunt.  3)  Probasne  praeeeptum  Epicureorum, 
gut  omnia  ad  voluptatem  referenda  esse  volunt?  4)  Brevi  apparuit  spem 
multorum  Atheniensium,  qui  bellum  Persarum  post  pugnam  Marathoniam 
confectum  esse  opinabantur,  inanem  fuisse.  5)  Afflictus  sustentor  prae- 
clarä  conscientiä,  cum  cogito  me  de  re  publica  bene  meruisse.  6)  Ho- 
nestum  est  illud  Solonis,  quod  ait  versiculo  quodam  senescere  se  in  dies 
multa  addiscentem.  7)  Verres  studiosissimus  erat  eius  existimationis, 
ut  artium  intellegens  esse  putaretur.  8)  Alexander  ante  proelium  ad 
Gaugamela  commissum  respuit  consilium  legatorum,  qui  Persas  noctu 
opprimendos  censebant. 

flnm.  fBenn  ©ubftantioa  in  SSerbinbung  mit  SBerben  %  trafen  bilben,  weldje  gerabeju  bie 
Stelle  oon  Verbis  sentiendi  ober  declarandi  oertreten,  fo  folgt  nad)  ifmen  oljue  alle  SJer* 
nüttelung  ber  Acc.  c.  inf.  ©o  nad)  suspicio  est,  in  suspicionem  renire,  vientio  est  facta, 
fcslis  est  (=  testatur),  auetor  est  (=  narrat)  u.  f.  m.,  j  83.  Fama  est  Oallos  peremptos 
'esse.  Erat  magna  suspicio  Parthos  iter  esse  facturos.  Nullam  mihi  abs  te  relatam 
esse  gratiam  tu  es  optimus  testis.  Triste  responsum  non  redimi  captivos  redditum 
est.  Admiratio  orta  est  non  siraul  regressum  Hannibalem.  Ad  collegium  misit  lit- 
teras  se  recordatum  esse. 

%  a)  ©äfre,  meldje  einen  Hudruf  ber  Serwunberung  ober  Älage  enthalten,  fielen  im  Acc. 
e.  inf.,  £.  ©.  0  spectaculum  miserum  atque  acerbum!  ludibrio  esse  urbis  glormm,  po- 
puli  Romani  nomen/  Satis  peccatum  a  vobis  est  in  P.  Africano:  Literni  domicilium 

Wenge,  tat.  «epetiurtum  7.  «tu*,  n.  19 


Digitized  by  Google 


436. 


—  290  — 


et  sedem  fuisse  domitoris  Africae!  Literni  sepulcrt»»/  ostendt*  Conderanon  tot  h< 
mine»  uno  tempore,  nullo  crimine!  —  b)  Säfre,  welche  eine  ftrttfle  berSerwunberun 
ober  bca  U  n  w  i 1 1  e  n  3  enthalten,  werben  entweber  bind)  at  e.  coni.  (m  i  t  ober  ohne  angeftön* 
teö  ne)  —  iudit  feiten  auch  burd)  bot  bloßen  ftonj.,  cf.  332,  Knm.  6  —  ober  burd)  b< 
Ace.  c  inf.  mit  angehängtem  ne  gegeben  $.  $}.  Ten«  hoc  tficere  tali  pradentia  praeditai 
„ift  ti  glaublich,  bafe  bu  . . . ?"  Totiesne  wie  litteras  Romam  dedisse,  cum  ad  te  nulla 
darem?  (^uemyttawne  fuüse  tarn  furiosum,  qui  hoc  crederet?  Egone  ut  scriba»  no 
rogatus  „ift  e$  $u  oerlangen,  bafe  ich  unaufgeforbert  febreibe?  =  \d)  foüte  . . .  febreiben?"  V« 
tamne  ut  quisquam  victrici  patriae  praeferre/?  Hocine  ut  ego  nomine  appellem  evei 
sores  hu  ms  imperii?  „fann  man  mir  zumuten,  bafe  td) ...'?"  Pater  ui  in  iudicio  capit 
obesse  filio  debeat?  Tu  ut  illa  sica  diutius  carere  po&sis?  Cf.  Cic  CaL  1,  22  u.  2-i 
Verr.  3,  26;  Plane.  31;  Tusc.  2,  42;  Seat.  17.  Liv.  4,  2,  12;  5,  24,  10.  Cf.  aud)  33; 
«nm.  6.  —  1)  Te  nunc,  mi  fili,  sie  vexari,  sie  i&cere  in  lacrimis  et  sordi 
bus!  idque  fieri  mea  oulpa!  2)  Priorem  tuum  amorem  humanitatetnqu 
in  tantum  odium  tantamque  inhumanitatem  esse  conversam.  3)  Men 
demisso  animo  ab  ineepto  desistere?  4)  O  te  stultum!  hoc  non  viHm 
verba  nequissimi  hominis  temere  (te)  sequi!  5)  Adeowe  esse  hominet 
infelicem  quemquam,  ut  ego  sum?  ober  adeo  ut  sit  quisquam  infelix,  u 
ego  sum?  6)  O  te  ferrewro,  qui  preeibus  meis  non  moveare!  7)  0  foi 
tunam  indignam!  tene  patria  cedm?,  quam  liberavisti,  tene  ex  urbe  at 
legari,  quam  servasti? 

436.  lötete  Werbet,  welche  im  9tftio  ben  Acc,  c.  inf.  bei  fid)  faben,  werben  im  $offi 
perfönlid)  fonftrutert  (Nominativus  c.  inf.),  inbem  baä  Subjeft  be§  atyän 
gigen  (SafceS  $um  <5ubjeft  be$  §auptfa&e$  gemalt  nrirb;  «ßrabif  at£nomin 
treten  ebenfalls  in  ben  SRominatio. 
'2  er  Nominativ us  c.  inf.  [teilt: 

a)  ftet§  bei  inbeor,  vetor,  8inor,  j.  <8.  Deceraviri  libros  Sibyllinos  inspicere  n« 
sunt  „ben  3ebnmönnern  würbe  befohlen, . . .".  Nolani  muros  adire  retiti  erant.  Ha 
litteras  legere  vos  non  sineuiini  „man  wirb  eud)  . . .  nicht  lefen  laffen".  Milo  eam  ac 
cusare  per  senatus  auetoritatem  non  est  situs  (Cic.  Seat.  95). 

Vitt  in.  1.  Iubere  unb  vttart  muffen  im  Maffia  fogar  bann  perfönltd)  fonfrruiert  werben,  men: 
ber  SBefebl  ober  ba8  «erbot  aar  nid)t  an  ba«  ©ubjeft  gerichtet  ift,  k.  «.  Decitu  in  castri 
duet*  iussrn  est  ,e*  würbe  befohlen,  ben  XetiuS  in  ba*  fiager  ju  führen".  Jusst«  «  re 
nuntiari  consu/.  Romulu*  dicitur  exponi  itutsus  esse.  Triginta  naves  mittt  sun 
iussae. 

b)  ftetS  bei  videor  „id)  f Cheine,  e§  fdjeint,  baj?  id)"  (ober  „aB  ob  id)"),  j  ^ 

Videmini  non  satis,  quid  dicam,  intelleici».«e.  Omnibus  recte  ferisse  risi  sumus.  quoc 
amici  causam  defendimus.  Hosten  non  ridentur  rirturi  esse. 

2tnm.  2.  ©efonber«  wiebtig  ift  sibi  videri  (ober  blo&  videri)  mit  Nom.  c.  inf.  für  unfer  mr>oi 
fid)  glauben,  fid)  jutrauen,  f i et)  fd)meid)eln,  wobl  bürfen*,  3.  Satis  di 
xisse  videor  „id)  glaube,  binlänglid)  gefagt  \u  haben" ;  amens  mihi  fuisse  videor;  bot 
scire  mihi  videor  „baö  glaube  id)  ju  wiffen" ;  rem  bene  gessisse  sibi  videtur  „er  fdunei 
cbelt  fiel),  eä  gut  gemacht  ^u  haben";  Uli  omnia  posse  sibi  videntur  „fie  trauen  fieb  Ol 
aßeö  ju  föuncn";  iure  sumere  videmur  „wir  bürfen  wob,l  mit  9?ed)t  annehmen".  §äuiu 
ftet)t  in  biefen  SBebeutungen  aud)  ba*  eingefd)obene  ut  (mihi)  rideor,  weld)e*  gleichfalls  per 
fönlid)  fonftrutert  werben  mufj,  j.  ».  Obiurgavi  senatum,  ut  mihi  mus  sum,  summ; 
cum  anetoritate.  Oraece,  ut  rideor %  luculenter  scio.  Epistulae  mihi  uno  die  tre; 
sunt  redditae  et  quidem,  ut  videbantur,  eodem  abs  te  datae  tempore.  Ea  verba 
non,  ut  videntur,  easdem  res  significant  Servus  tuus  omnia  fidelissimo  animo. 
mihi  quidem  risua  est,  narravit.  (Cf.  jebod)  Cic.  Fin.  1,  66;  Marc.  3,  10.)  —  3n  *cr' 
binbung  mit  bem  3"f.  5ut-  videri  oft  ble  Söcbeutung  „brohen,  SRiene  machen, 
üerfpredjen,  oerljeijjen",  j.  99.  Res  publica  videtur  peritura  este  „ber  Staat  brott 
unterzugehen".  Uli  rei  publicae  statum  conrulsuri  videntur  wmadjen  «DJiene".  Declüie- 
mus  ea,  quae  nobis  nocitura  videantur.  Tempestas  hodie  Serena  fore  videtur  „wt= 
fßricht". 


Digitized  by  Google 


—  291  — 


436b. 


cj  bei  folgenben  sßoffioi§  oon  Verbis  sentiendi  unb  declarandi: 
a)in  allen  $erfonen:  dicor,  pator,  existimor,  iudicor,  argaor,  prohi- 
beop  (cf.  359,  fcnm.  3),  oft  aud)  nuntior^  negor,  memoror,  perhibeor,  scri- 
bor,  invenior,  reperior,  credor,  (narror),  cognoscor,  audior,  %ndicor1 
perspicior,  intelleg&r,  demonstror  u.  ä. ; 
ß)nva  in  ber  3.  *ßerfon:  traditar,  traduntar,  fertur,  ferantur.  cf. 

Lycurgi  temporibus  Horner».-  fuisse  tradifur.  Xanthippo,  Socratis  uxor,  morosa 
admodum  fuisse  fertur  et  iurgiosa.  Pausanicw  Hilotas  quoque  spe  libertatis  aolli- 
citare  existimoÄatar.  Disciplina  Druidarum  in  Britannia  reperta  atque  inde  in 
Galliam  translata  esse  existima/ur  (dicitur,  putatur,  indicatnr.  narratnr  etc.). 
Quinctiu*  absms  esse  defensiv  negatur.  Sulpiciu*  tribnnatnm  petituru«  ^uiabcUw. 
Omnes  in  Africam  navigatun  putantur.  Regnante  Tarqninio  Saperbo  in  Italiam 
Pythagoros  venisse  reperi/ur.  Occidme  pat rein  Sextus  Roscius  arguftur.  Bibului 
nondum  &udiebatur  esse  in  Syria.  Silenns  hoc  mnneria  Midae  dedisse  scribifur. 
Ex  hoc  dei  beati  esse  intellegunrur.  Palma  per  eos  dies  in t er  coagmenta  lapidnm 
ex  pavimento  sxtitüse  ostendeAa/ur.  Nnm  negaAtiur  deformem  pacem  Appiu* 
Claudius  dir  einige  ?  Pons  in  Hibero  prope  effecti«  esse  nuntio6a<ur.  —  3)er  ^no» 
logte  oon  pntari  folgt  bte  SRebenSart  in  suspieionem  venire,  %.  ©.  III*  fratr«  in 
suspicionem  venerant  suis  civibna  fanum  expilosae  Apollinis  (Verr.  4,  30).  —  9ted) 
Ätiologie  »on  dicitur  totrb  defenditur  (==  defendendi  causa  dicitnr)  fonftntiert,  §.  ©. 
Vi  qoadam  rews  id,  qnod  fecerit,  ttcisse  defendäur.  Cf.  aud)  folgenbe  füljnere 
brudSroetfen :  Reu»  contra  e dictum  fecisse  d&mnabitur  (Cic.  Verr.  3,  26).  Milo  libe- 
tatur  non  eo  consilio  profectu«  esse  (Cic.  Mit.  47).  Si  minime  pecuniae  cupidu* 
fuisse  docear  (Cic.  inv.  2,  36).  Excuao/wr  Areopagite*  esse  (Cic.  Phil.  5,  13). 
tmn.  3.  Son  ben  unter  c)  genannten  SBerben  werben  bie  mit  esse  (unb  posse)  aufammen» 
gefegten  formen  be3  $affiod  (dictum  est,  traditum  erat,  existimandum  est,  negari 
non  polest  etc.)  geroöljnUd)  mit  beut  Aec.  c.  inf.  öerbunben,  alfo  unperfönlid)  fon* 
ftruiert,  $.  ©.  Traditum  est  Homert*?//  caecum  fuisse.  Nuntiat  um  est  adease  hostes. 
Ubi  tyrannus  est,  ibi  dicendum  est  plane  nullam  esse  rem  publicaw.  Socratem 
doctum  et  sapientew  virwm  fuisse  traditum  est.  Neminem  tale m  fuisse  credendum 
est.  Philonem  existimandum  est  disertum  fuisse.  Fides  et  tibios  eorum  causa  fac- 
ta« dicendum  est,  qui  Ulis  uti  possunt.  Negari  non  potest  classem  tripartito  distri- 
butam  fuisse.  3ebod)  bie  Serben  be§  ÖlaubenS  (feltener  be$  SagenS)  fönnen  oud) 
bie  periönlidje  Äonftruftion  baben,    ©.  Plertque  invitt  hoc  fecisse  putandt  sunt.  So- 
cratew  iuventutem  corrupisse  non  est  existimandus.  Non  bene  emisse  iudicati  sumus. 
Pompeiuv  perspectiv  est  a  me  toto  animo  de  te  cogitare.  Regnum  occupare  vo- 
luisse  dirtf  sumus  (Cic.  rep.  2,  27).  P.  Africano  vim  attulisse  existima/Ms  est.  — 
Sei  memoriae  traditur  (prodüur)  ftebt  ftetS  bet  Acc.  c.  inf.  3m  übrigen  cf.  437. 

fcmn.  4.  ffierni  nadj  einem  öerfönlid)  fonftruierten  Safre  (mit  videtur,  dicitur  etc.)  bie 
infinitiöifcne  Äonftruftion  in  mebreren  folgenben  abhängigen  ©äfcen  fortgefefet  wirb,  fo  gebt 
in  biefen  bie  ^onftruftion  ftetd  in  ben  Aec.  t.  inf.  über.  Cf.  Ad  Themistoclem  quidam 
»loctus  hämo  arcessisse  dicitur  eique  artem  memoriae  pollici/u.v  esse  se  traditurum; 
cum  ille  quaesisset,  quidnam  illa  ars  efficere  posset,  dixisse  iUum  doctorem,  ut 
omnia  meminisset;  et  ei  Themistoclem  respondisse  etc.  Cf.  aud)  Cic.  Tusc.  1,  113; 
5,  22;  Cato  M.  63.  Liv.  4,  37,  2;  5,  41,  9. 

136b.  1)  Imperator  Claudius  oonvivae  cuidam,  qui  aureum  scyphum  pridie 
surripuisse  credebatur,  postero  die  fictilem  calicem  apponi  iussit  2)  Non 
in  tarn  magno  timore  sum,  quam  tibi  fortasse  videor.  Me  aspicitis  id- 
que,  ut  \idemini,  irati  3)  Quidquid  fortuna  afferet,  potius  patiamur, 
quam  pacti  condiciones  non  servasse  videamur.  4)  Frons  (ob.  fron  dem) 
lauri  de  caelo  tangi  negatur.  P.  Sulla  in  petendo  consulatu  cupidior 
quam  ceteri  fuisse  iudicabatur.  5)  Fabulae  Terentii  propter  sermonis 
elegantiam  a  Laelio  scribi  credebantur  ob.  fabulas.  6)  Orpheus  poeta 
(ob.  Orpheum  poetam)  fuisse  negatur.  7)  Milites  Pindari  domum  diri- 
pere  ab  Alexandro  vetiti  erant  8)  Theseus  incolis  dispersorum  per 

19» 


Digitized  by  Google 


437-438. 


—  292  — 


Atticam  vicorum  in  nimm  coactis  communem  Atheniensium  civitaiea 
effecisse  narratur.  9)  Omnium  civitatnm  Graecarum  maxime  Attica  for 
tnnam  fantricem  nacta  ease  tradi  solet.  10)  Rose  ms  patrem  inte  rem  iss 
arguebatur.  11)  Apnd  Venetos  oarinas  multo  planiores  fnisse  quac 
apud  Romanos  traditnm  est.  12)  Quadraginta  tres  annos  natns  si  qrj 
consnl  erat  f actus,  is  suo  anno  factus  esse  dicebatur ;  quanquam  (cf.  391 
complures  ob  singularem  virtutem  cousnlatum  ante  consularem  aetaten 
sunt  adepti.  13)  Mihi  die,  qui  sit  factum,  ut  calamitosi  homines  equum  Sei 
anum  habere  dicerentur.  14)  Hunc  librum  legere  nos  siti  non  sumus  nec  ti 
legere  sineris.  15)  Calanus,  cum  morbo  tentatus  voluutariam  morter 
sibi  consciscere  statuisset,  rogavit  Alexandrum,  ut  in  rogo  sedens  perir 
sineretur.  Qui  a  civibus  male  audiebant,  de  praemiis  certare  non  sine 
bantur.  16)  Ciceronem  (cf.  437)  philosophiae,  quae  diu  Romae  peregrinar 
visa  est,  tanquam  civitatem  dedisse  vere  dicitur.  17)  Dubium  non  est,  qui 
Carthaginienses,  nisi  Hiberum  traicere  a  Romanis  vetiti  essent,  Hamilcar 
iam  duce  tota  Hispania  potituri  fuerint.  18)  Labienus,  qui  in  Caesaris  exer 
citu  magna  auetoritate  floruerat,  eum  reliquit  multique  idem  facturi  pu 
tantur.  19)  Satis  doeuisse  videor,  hominis  natura  quanto  cetera  omnia  ani 
malia  anteiret.  20)  Epimenidem  Cretensem,  a  quo  Atheniensium  urbs  ann 
a.  Chr.  quingentesimo  nonagesimo  sexto  expiata  esse  dicitur,  singulari  e 
prüden tia  et  gratia  fuisse  existimandum  est.  21)  Cum  Agesilaus  classer 
Ephesum  appulisset,  Tissapherni,  quia  ad  bellum  ineundum  non  satis  paratu 
erat,  cum  Lacedaemoniis  indutias  trium  mensium  facere  (cf.  437)  visum  est 

437.  Dicitur  (traditur  etc.)  fte§t  bann  mit  bem  Acc.  c.  inf.,  n*nn  nicht  ein  ®erüd)t  bejeiebm 
wirb,  fonbern  wenn  e*  ben  6inn  bat  wcS  wirb  bet) äugtet,  auSgefagt,  uon  einem  6d)rifi 
fteOer  b  e  r  i  d)  t  c  t j.  SB.  Non  sine  causa  dicitur  ad  officia  referri  omnes  nostras  cogita 
tiones.  Caesar  committendum  non  putabat,  ut  dici  posset  eos  ab  se  circumventos  ess< 
De  hoc  Verri  dicitur  habere  eum  porbona  toreumata.  ©o  finbet  [ich.  namentlich,  hoc  dic\ 
tur,  iüud  dicitur,  vere  (recte,  falso,  perverse,  non  sine  causa  u.  ä.)  dicitur  immer  mit  bet 
Acc.  c.  inf.  [Tctmtad)  tonnte  alfo  aud)  im  9.  Safce  ber  oorigen  &rage  ber  Ate.  c.  inf.  ebn 
Jabel  fieben.)  —  Videtar  c.  dat.  beißt  oft  „cS  beliebt,  e«  frtjeint  arocdbienlid),  richtig"  =  place 
(cf.  Soxel  ftoi);  in  biefem  ftatle  mirb  c$  unperfönlich,  fonftruiert,  unb  jmar  entroeber  mi 
bem  einfachen  3nfin.  ober  mit  bem  Are.  c.  inf.  (feiten  mit  vi:  Cic.  ad  fam.  8,  5,  2),  j.  $ 
Visum  est  senatui  mittere  legatos  ober  mitti  legatos  (feiten  ut  mitterentur  legati).  Noi 
mihi  videtur  ad  beate  vivendum  satis  posse  virtutem  (Cic.  Tusc.  5,  12.  Salt  lag.  Bö 
2.  Cic.  or.  67).  —  $a*  ^affio  nuntiari  „e«  läuft  bie  9?ad)rid)t,  SRelbung  ein"  ftefy  meift  mi 
Acc.  c.  inf.,  SB.  Nuntiatur  naves  pirataruin  esse  in  portu.  Nuntiabatur  Parthos  trans 
isse  Euphratem.  3)od)  ift  aud)  bie  perfönlidje  Äonftruftion  nicht  feiten,  ©.  Aquatorei 
premi  nuntiantur  (Caes.  b.  c.  1,  73;  Cic.  Mü.  66;  Liv.  4,  21,  5).  9?ach  nuniiatur  mi 
einem  $atio  folgt  regelmäßig  ber  Acc.  c.  inf.,  j.  53.  Conantibus  Gallis  in  oppida  conveniri 
adesse  Romanos  nantiatur.  93ei  affertur  (sc.  nuntius)  „bie  SRelbung  läuft  ein"  ftebt  ftdi 
ber  Acc.  c.  inf.,  5.  SB.  Liv.  4,  55,  l. 

438.  1)  92ad)  non  dubito  (non  dubius  sum)  „idj  hin  überzeugt,  id)  glaube  gern*  fteljt  bei  fimiu* 
ftepo«  unb  ben  Späteren  bäufig  (aber  nidjt  bei  Sicero  unb  ßäfar)  ftatt  quin  ber  Acc.  c  inf 
—  2)  (53  ftnbet  fict)  ocrfcbjcbentlich  ut  gebraucht  nad)  u  n  ö  c  r  f  9  n  l  i  cb,  e  n  Lebensarten,  noment 
Iid)  folgen,  roeldje  mit  est  unb  bem  Neutrum  eineö  SHbjefttoS  gehilbet  finb,  wenn  bieje  tu* 
brüde  bezeichnen,  bafc  etvoaS  gefdjic^t  ober  gefchefjen  foll.  SKan  überfefce  bie  r»orgeIe#ni 
SJeifpiele:  „$>cn  SHÖmcrn  gereicht  bie  £ljatfad)e  jum  SRubme,  bafj";  „e*  ift  roirfliche  Jt^atfacbc, 
baß";  „2)ioni)fiud  Ijatte  ntd»t  freie  .fcanb  Darüber,  ju  betüirfen,  baf$";  „e«  gefdne&t  in  umwertet 
Seife,  bajj"  k.  ^Demnach  bebeutet  praeclarum  (magnificum,  Optimum)  est,  ui  „e$  trifft  fid) 
ausgezeichnet,  baß";  incredibiie  est,  ut  „eä  ift  ein  unbenfbarer  tJaD,  ba&";  usiiatum  (tritumt 
rarum,  novum,  mirum)  est,  ut  „ti  ift  ein  gewöbnlidjer  (feltenet)  gjatl,  ba&";  mihi  integrum 


Digitized  by  Google 


439. 


est,  ut  „e*  fte^t  mit  frei,  ift  In  meine  freie  ©etoalt  gegeben",  »efonber«  häufig  xft  reri  simile 
est,  ut  im  Sinne  Don  non  videtur  re  vera  factum  esse,  at,  $.  93.  Veri  simile  non  est, 
ut  civis  Romanas  cum  gladio  in  forum  descenderit  ante  lucem.  Veri  simile  non  est, 
ut  ille  homo  tarn  honestus  religioni  suae  anteposuerit  pecuniam.  —  3)  Selten  ftef)t  und) 
ben  Segriffen  ber  fturdft,  toenn  fic  in  ber  SBcbcutung  „mit  »eforgni«  wa^rnetjmen,  mit 
girrest  er  »arten,  mit  Ängft  baran  benfen"  fielen,  ber  Aec.c.  inf.  (j.  ©.  Cic.  de  or.  2, 
334;  Liv.  2,  7,  9;  3,  22,  2  u.  ö.).  —  4)  Statt  ut  ift  in  biefen  ©eifpiclen  nad)  moneo,  ad- 
monco,  suadeo,  postulo,  expeto  unb  opto  (cf.  426,  Änm.)  in  ungeroöfmlidjer  SBeife  ber  einfadje 
3nftn.  ober  Acc.  c.  inf.  gefegt.  Cf.  342,  «nm.  1  u.  346.  —  6)  Wad)  ben  »erben  „loben, 
tabeln,  anflogen,  oerurteilen,  beglüd wünf d)en,  banfen"  finbet  fid)  ftatt  quod 
^uroeilen  cum  c.  Ind.  im  Sinne  oon  „inbem,  bei  bem  Umftanbe,  bajj".  —  6)  Wad) 
mirari  unb  mirum  esse  ftef)t  st,  wenn  man  ben  ©egenftanb  ber  »ertounberung  al«  nod)  in 
ftragt  ftcljcnb  bcjeidjnen  toiU,  oft  jebod)  aud)  $um  gemilberten  ftuöbrud  ber  SBirflidjfeit  (ganj 
bem  beutfd)en  „wenn"  entfpredjenb;  fo  aud)  im  ©riedj.  davpaZt»,  el).  Cf.  Cic.  de  or.  2, 
55;  Lael.  54;  Quinct.  18;  Verr.  2,  29;  Nep.  Cim.  4,  4.  Selten  fommen  anbere  »erben  be« 
Uffcft*  mit  si  oor,  j.  SB.  gaudere  (Cic.  Verr.  4,  37),  dolere  (Quinct.  1),  indignari,  satis 
habere.  Cf.  aud)  ignosce,  si  cessit  (Cic.  Deiot.  12;  orat.  2,  55).  —  7)  9?ad)  contingit  ftn« 
bet  fid)  ftatt  ut  ocrcin^elt  (Cic.  Arch.  4)  ber  einfache  3nfin.  —  8)  SBenn  patior  negiert  ift, 
folgt  barauf  juioeilen  ut  ftatt  be«  Acc.  c.  inf.  —  9)  Sefjr  feiten  ftef)t  nad)  dignus  unb  in- 
dignus  ftatt  qui  c.  coni.  bic  Äonjunftion  ut  (Liv.  23,  42,  13;  24,  16,  19;  22,  59,  17).  — 
10)  93et  ben  »erben  bed  »erfpredjen«  finbet  fid)  au«nafjm«ioeife  ber  Acc.  c.  inf.  praes  ober 
ber  einf  ad) e  Inf.  praes.  ftatt  be«  Acc.  c.  inf.  fut,  wenn  ber  Serfpredjenbe  anbeuten  toiU, 
bafc  er  fein  »crfpredjen  fofort  realifieren  motle  (cf.  Caes.  b.  g.  4,  21,  5;  6,  9,  7;  2,  32,  3. 
Cic.  Quinct.  29.  Liv.  43,  6,  4).  Sogar  nad)  sperare  ftefjt  oereinjelt  ber  3nf.  9$räf.  ftatt 
be«  gutur«,  roenn  ber  SRcbenbe  ehoa«,  roa«  bie  näd)fte  3ufunft  bringen  fotl,  gleid)fam  al«  je&t 
fd>on  ftattfinbenb  barfteHen  toiU  (cf.  Cic.  Tusc.  1,  97).  llnflaffifd)  ift-  ba«  feit  vmui«  SB.  34, 
27,  3)  nid)t  feltene  sperare,  ut.  —  11)  3n  ber  Äonftruftion  be«  Acc.  c.  inf.  merben  bic  $cr* 
fonalpronomina  me,  te,  se,  nos,  vos  im  ganzen  feiten  (f)äufiger  bei  ben  $>iftorifern,  bod) 
aud)  bei  Sicero),  wenn  fein  3rrtum  möglid)  ift,  aber  gciuö^nlid)  nur  in  fürjeren  Säfoen  (bei 
SSiüen*=  unb  9Jteinung«erflärungen,  in  ber  Sprad)e  be«  geroöfjnlidjen  Öeben«,  im  ©efd)äft«ftil 
*.)  to eggeloffen.  Scfonber«  l)äufig  laffen  bie  ©efdjidjtfdjreiber  ben  Subjeft*accufatio  se  au«, 
nid)t  nur  too  berfelbe  fd)on  beim  oorfjergeljenben  3nfinitio  ober  im  Webcnfafce  fteljt,  fonbern  aud) 
fonft  in  lebhafter  3>aiftellung  ober  be«  $Bof)flaut3  unb  ber  Äür^c  roegen,  oorjugSioeife  beim  3nf. 
%ut.  91  ct.  (meift  jugleid)  mit  9lu«laffung  oon  esse),  SB.  Res  male  gesta  erat  n*c  gesturos 
melius  sperare  poterant  (cf.  aud)  423,  9lnm.).  {Regelmäßig  fäQt  ba«  Pronomen  toeg, 
roenn  e«  fd)on  einmal  bei  einem  übergeorbneten  3>nf.  fteljt,  SB.  Non  me  pudet  fa- 
teri  nescire  (nidjt  nie  nescire),  quod  nesciam.  Dicturnm  te  esse  audio  quaestorem  illius 
faisse  (nid)t  te  fuisse).  Non  existimo  te  desperare  ista  posse  perdiscere  (nidjt  te  posse). 
Ct  aud)  423,  SÄnm.  —  12)  3n  ungeioöfjnlidjcr,  nidjt  nadföuafjmenber  SBcife  finb  creditur,  vi- 
detur  unb  dicitur  in  biefen  Sä&en  mit  bem  Acc.  c.  inf.  ftatt  perfönlid)  mit  bem  Nom. 
c.  inf.  fonftruiert.  Cf.  Com.  Nep.  4,  5,  3;  Cic.  Tusc.  5,  12  (?  cf.  437);  Liv.  40,  29,  8; 
36,  13,  9.  So  aud):  Eam  gentem  traditur  Alpes  transisse  (Liv.  5,  33,  2). 

b.  $afl  tymtffptum. 

139. 1.2)a§  tynrticij)  ift  feiner  Jorm  nad)  ein  Slbjeftio  breier  (Enbungen; 
e$  fann  ebenf omenig  roie  ba$  Slbjeftio  fetbftänbig  auftreten,  fonbern  richtet 
fi(^  nad)  feinem  33ejiet)ungSn)orte  im  ®enu$,  9tumeru§  unb  ÄafuS. 
($a§  ^ßartieip  bejeid)net  einen  entmeber  tätigen  ober  teibenben  3«s 
ftanb,  ba§  ^Ibjeftio  hingegen  eine  (Sigenf c^af t.) 
2.  SnbrerfeitS  aber  unterf Reibet  ftc^  ba§  ^artieip  oon  bem  9lbjef  tioe  ba* 
buref),  ba§  e§  (roie ber  ^nfinitio)  folgenbe  (Sigentümlidjfeiten  be^  Serb§  bei» 
behält : 

a)ba§  ^ßartieip  ^at  unterfajiebene  formen  jur  «eaeic^nung  ber  unter« 
fäiebenen  93ef c^af f en^eit  ber  ^atigfeit,  inbem  biefelbe  entroeber  at« 


Digitized  by  Google 


439.  -  294  — 

unoollenbet,  nod)  in  ber  (^troidelung  begriffen,  ober  als  oollenbet 

ober  als  beoorfteljenb  bargeftettt  wirb; 
b)ba$  *ßarticip  fyat  aftioe  unb  paffioe  formen; 
o)baS  ^articip  beS  SlftioS  unb  beS  Deponens  behält  bie  ffleftioi 

feine«  93erb$  bei,  b.  !).  regiert  ben  StafuS  feines  93erbS,    ».  Homo  epista 

law  Bcribexu.  Homo  ration«  utens.  Homo  pauperi&u«  succurrens.    Cf.  jebocb  85. 

3.  S)aS  *ßarticip  brücft  (wie  ber  Qnfmitio,  cf.  414)  nid)t  bie  3C^  «n  u«b  fü 
ftd)  aus,  fonbern  nur  bie  ©ntroicf elungSftufen  ber  £anblung  im  3kt 
fyäitniS  p  bem  regierenben  SJerbum.  (SS  bejeidjnet  nämlirf): 

a)  baS  Part,  praes.  bie  glridHcitigc  £anbtung, 

b)  baS  Part.  perf.  bie  borftfitige  (oollenbete)  £anblung, 

c)  ba$  Part.  fut.  bie  bcöorftcljfnbc  #anblung. 

Cf.  Ridetu  dico,  dicebam,  dixi,  dixeram,  dicam,  dixero.  Dax  fagieru  occiditar,  occidetui 
occisus  est.  Locutus  taceo,  tacui,  tacebo.  (Audifurtw  venio,  veni,  veniam.  Cf.  ?lnm.  4 

S)te  Iateinifd)e  Sprache  Ijat  folgenbe  ^3 ar ti eipien: 

a)  für  baS  Slctioum: 

1.  baS  Partiäpium  praesentis  jur  SBeaeid)nung  einer  gl  eid)j  eilige 
#anblung,  j.  93.  scribens,  amans. 

2.  baS  Participium  futuri  jur  SBejeicfntung  einer  beoorfteI)enben£anc 
hing,  welche  baS  Subjeft  auszuführen  willens  ober  im  begriff  if 
j.  93.  scripturus,  amaturus  (cf.  Hnm.  4). 

b)  für  baS  ^affiount: 

baS  Partiäpium  perfecti  gur  93eaeid)nung  eines  oollenbeten  (t>oi 
jeitigen)  SeibenS,  3.  93.  scriptus,  amatus. 

Wnm.  35a8  Gcrumiirtm  (oft  fälfdjlid)  Partie,  fut.  pass.  genannt),  welche«  balb  bie  Sebcutin 
eine«  Partie,  praes.  pass.,  balb  biejenige  einer  »afftöen  9?otwenbigf  ett  (Porti 
neressitatis)  hat,  wirb  am  ridjtigftcn  aar  nid)t  ju  ben  ^artieipien  geregnet,  fonbern  ii 
3ufammen$ang  mit  bem  ©erunbium  befjanbelt.  Cf.  448  ff. 

c)  S)aS  Deponens  f)at  brei  ^artieipien:  1)  baS  Part,  praes.,  0.  93.  borten 
„ertna^nenb*;  2)  baS  Part,  perf.,  j.  93.  hortatus  „einer,  ber  ermahnt  ^ot" 
3)  baS  Part.  fut.  act}  3.  93.  hortahirus  „einer,  ber  ermahnen  will* 

(ba$u  ba«  Gerundimtn,     83.  hortandas). 
9lnm.  1.  Tas  febjenbe  Partie,  perf.  aetivi  wirb  erfefct: 

a)  burd)  SBerwanblung  be«  &ctioS  in  ein  $affio,  33.  Urbs  ab  hostibus  capta  „1 
Sfabt,  wclaje  bie  fteinbe  genommen  Ratten".  Persis  victis  Graeci  redierunt  „nadjbftn  B 
©riedjen  bie  Werfer  befiegt  Ratten,  feljrten  fie  ^unid".  Höstes  urbe  capta  discess< 
runt. 

b)  burdj  SJertaufrfjung  be*  aftioen  SJerbS  mit  einem  gleidjbebcutenben  Deponens,  5.  * 
verüus  ju  timere,  adhortatus  $u  admonere,  locutus  $u  dicere,  conspieahu  m  consp: 
cere,  rererxus  $u  redire,  pollicitus  $u  promittere,  potitxis  ju  expngnare  u.  f.  10. 

c)  burd)  Slmocnbung  beö  SHelatiöS  ober  einer  Äonjunftion  mit  bem  Verbnm  finitun 

33.  Höstes,  qui  (ober  postquam)  urbem  ceperunt.  ©0  namentlid)  bei  intranfitioe 
Serben:  sol,  qui  occidit  „bie  untergegangene  Sonne";  hostes,  qui  ceciderunt  wbi«  9 
fadenen  geinbe";  miles,  qui  rediit  „ber  äurürfaefefjrte  ßrieger"  u.  f.  ro. 

d)  SBei  forgfältigen  ©a^riftftcllcrn  wirb  ba$  Partie.  IJräf.  niemals  für  ba«  Partie.  crf.  $ 
brauet;  in  Stellen  wie  Cic.  div.  1,  56;  Sali.  lug.  10,  2;  106,  1;  Liv.  24,  7,  11;  41 
56,  3;  8,  10,  4  u.  ä.  §at  bad  Partie,  «ßräf.  bie  Sebcutung  eine*  3mpctfeft«.  «nb<t 
freüid)  ift  e«  mit  SteUen  »oie  Liv.  27,  43,  3  (implicantes),  45,  10,  6  {nega-nte*),  28,  # 
4  (venientibus),  Sali.  lug.  113,  1  (volvens)  u.  d\,  an  benen  offenbar  ^erfeftbebeurun 
Vorliegt. 

e)  Uber  Diejenigen  ^arttetpia  Perf.  Pass.,  toeldje  aftioe  ©ebeuhuig  ^aben,  cf.  300. 
Bnm.  2.  ®a«  fefjlenbe  Partie,  praes.  passivi  wirb  etfefct: 

a)burd)  Wnwenbung  be«  9ielatioö  ober  etner  Äonjunftion  mit  bem  Verbum  finitw 
S?.  Urbs,  quae  (cum)  capitur  ober  capiebatur  ab  hostibus. 


Digitized  by  Google 


295 


440. 


b)  burd)  SÄnrocnbung  be*  ©erunbib«,  jebodj  nur  in  ben  obliquen  Äafu«,  $.  SB.  Super- 
stitione  tollenda  religio  non  tollitur.  Cf.  448. 

c)  feiten  burd)  baS  Partie,  perf.  pa&s.,  wenn  bie  ooHenbete  $anblung  fid)  äugleid)  aud)  nod) 
aI3  gegenwärtig  fortbeftef)enb  auffaffen  läfjt,  $.  SB.  Non  a  qnolibet  hotnine  landari  me 
volo,  sed  a  laudatio  viro  „oon  einem  ÜDtonne,  ber  gelobt  worben  tft  unb  formt  aud)  nod) 
als  ein  gelobter  fortbeücht".  Melior  est  certa  pax  quam  sperata  victoria.  Laetor  cum 
praesenti  tum  etiam  sperata  tun  dignitate.  Liv.  30,  30,  19  ;  2,  36,  1;  Cic.  fam.  2,  9, 
1;  fin.  1,  41.  3*t  beadjten  ift,  ba?j  im  4M.  afooJ.  nidjt  feiten  ba8  Part.  perf.  pass.  ftcfjt, 
wo  eigentlidj,  weil  eine  (SHeidjjeitigfeit  mit  ber  §anblung  be8  regicrenben  ©afce«  ht- 
jeidjnet  wirb,  baä  <ßarr.  $räf.  Sßaff.  fielen  f o Ute,  j.  SB.  Caesar  die  postero  eontione 
habita  rem  gestam  proponit.  Consal  triamphans  in  nrbem  rediit  duce  hostiam  ante 
currum  dueio  („roobei  —  geführt  mürbe").  3)iefer  <Sörad)gebraud)  finbet  fid)  oorjugSweife 
bei  $>iftorifern,  roo  oon  »ergangenen  fingen  bie  SRcbe  ift,  roelcbe  ber  SdjriftfteHer  nidjt 
auf  baS  Verbam  finitum  bcjict)tf  fonbern  oon  feinem  "Stanbpunfte  au«  betrachtet  (Caes. 
b.  g.  5,  52,  5;  5,  11,  6;  Liv.  1,  34,  2;  4,  10,  7;  21,  4  10),  aber  juroeilen  aud)  bei 
Sieero  an  Stellen,  roo  oon  gegenwärtigen  fingen  bie  fHebe  ift,  SB.  Amare  nihil  est 
alind  nisi  eam  ipsnm  diligere,  quem  ames,  nulla  utilitate  qttatsita  „ohne  bafj  man 
Sgorteil  fud)t"  (Cic.  Lael.  100;  nat.  d.  1,  116).  Cf.  aud)  188,  «nm.  2. 

9lnm.  3.  Ta  ba§  Partie  %xb\.  VI  ct.,  weil  e«  ftetö  etwas  mit  ber  §anblung  be8  §aupt* 
oerbs  ©leidjjcitigeS  bezeichnet,  im  ?ateinifd)en  fid)  an  alle  Sempera  anfdjlicfeen  fann, 
fo  miiffen  fold)e  beutfdje  Sonjunftionalfttye,  weldje  eine  ß)leid)^eitigfeit  mit  bem  SSerbum 
be$  regierenben  SafceS  bezeichnen,  ftetS  burd)  baö  lateintfdje  Partie.  Praes.  auSgebrudt 
werben,  mag  aud)  im  bcutfdjen  Äonjunftionalfafee  ein  futurum  ober  SßluSqpf.  ober  Sßerf. 
ftelren ;  alfo :  „  fcippiaS  war  in  ber  @d)lad)t  bei  URaratbon  gefallen,  inbem  er  bie  SBaffen  gegen 
fein  Sßaterlanb  getragen  hatte"  Hippias  in  pugna  Marathonia  ceciderat  arma  contra 
patriam  ferens.  „Sie  ßäfar  ba$  ganje  jenfeitige  ©aOicn  unterworfen  bat,  werbe  td)  jefct 
in  Äiirje  eryiblen,  inbem  idi  Dabei  feiner  eigenen  $enffd)rift  über  ben  gaüifcfjcn  £rieg 
folgen  werbe"  Caesar  qaomodo  omnem  Galliam  nlteriorem  domnerit,  paucis  nunc 
narrabo  ipsins  de  bello  Gallico  commentarios  sequens.  „$>ättc  Sljar,  üemünftiget  $u 
fein  gelernt,  fo  fjätte  er  fid)  bei  bem  Urteile  ber  9ltriben  beruhigt,  inbem  er  ein gef eben  hätte, 
bafc  Jornfucbt  °'c  ®ötter  unb  2Wenfd)cn  ju  geinben  habe"  Aiax,  si  sapere  didicisset,  in 
radicio  Atridarnm  acquieviBset  mtcllegem  iraenndiam  et  dis  et  hominibus  odio  esse. 

flrtm.  4.  3>a*  Partie.  Fat.  auf  urus  fommt  in  ber  beften  Soradje  nur  in  SSerbtnbung  mit  esse 
al*  Coniugatio  periphrastim  oor  (cf.  324,  SÄnm.  1);  als  Gonjunctum  ftet>t  eö,  $mar 
nidjt  bei  Gäfar  unb  bei  Gicero  nur  Verr.  1,  öG,  ad  Att.  2,  8,  9  (ad  Brut.  1,  17,  2), 
aber  befto  häufiger  oon  Sioiud  an,  nidjt  nur  $ur  S8ejeid)nung  ber  Slbfidjt  ober  be§ 
begrifffeind  (fl.  SB.  Galli  ad  Clusium  venerunt  castra  Romanorum  oppugnalur». 

•  Alexander  ad  Iovem  Ammonem  pergit  de  origine  sua  Consultants.  Perseus  rediit 
belli  casum  de  integro  tempta/ura#),  fonbern  be^eidjnet  aud):  1)  benjenigen,  ber  etwad 
ju  tbun  entfd)loffen  ober  bereit  ift,  unb  2)  benjenigen,  ber  etwad  $u  tb.un  beftimmt 
ift,  ber  fomit  irgenb  einem  @d)idfale  oerfallen  ober  geweiht  ift,  $.  SB.  Dictator  ad 
hostem  dacit  nullo  loco  fort.nnae  so  commi.s.oo-u.v  „entfehl offen,  fid)  ntrgenbS  in  bie 
(Gewalt  be«  3ufQ^  ^  begeben".  Dax  in  hostes  se  iniecit  mortf^rus  „entfdjtoffen 
ju  fterben".  Romani  castris  egrediuntur  vallum  invasuri,  nisi  copia  pugnae  fieret. 
Darens  pervenit  ad  vicum  Arbela  nobilem  sua  clade  facturus  „weld)ed  er  burd)  feine 
9?ieberlage  berühmt  madjen  follte".  Horath»  Codes  rem  ausus  est  plus  famae  hab/- 
turam  ad  posteros  quam  fidei  „bie  —  fjaben  follte".  Cf.  324,  2Inm.  2.  —  3)a8 
^artieip  futurus  (Derein$elt  renturus:  Cic.  Tusc.  3,  28)  cntfpridjt  ganj  unfenn  Sflbjeftio 
„jufünftig". 

^.3)ie  ^artietpien  werben  |um  £ei(  ganj  rote  attributine  Stbjeftioa  gebraust, 

$.  ^  Avaritia  ardens,  via  patens  apertaque,   oratio  composita,  erectus  animus; 

jie  tonnen  autt^  fubftantinifa)  gebraust  roerben,  3.  SB. Medici  leviter  aegrotantes 
leniter curant (cf.  180).  Slber  unglcid)  ^duftger  roerben  fte  jur  2lbfürjung  non 
"Jlebenfä^en  üerroanbt,  roo  roir  im  2)eutf(^en  geroö^nlic^  entroeber  SRelatio* 
Pronomina  ober  ^on juntttonen  fe^en. 

$ie  2lnroenbung  be§  sßarticip§  ^tatt  eines  9^ebenfa^e§  nennt  man 
^ürticU)ialfonftrurtion.  @§  roerben  jroei  5lrten  ber  ^articipialfonftruftion 
unterfa)ieben: 

T.  bie  appofitioe  &onftruttion  ober  ba§  Participinm  coninnetnm; 
II.  bie  aboerbiale  ^onftniftion  ober  ber  Ablativns  absolntns. 


Digitized  by  Google 


440. 


—  296  — 


I.  DaS  Participinm  coninnctum  wirb  gebraucht,  roenn  ba§  ©ubjeft  be§  91eSe 
fatjeS  in  bem  $auptfa^e  entrocbcr  al$  ©ubjeft  ober  in  einem  Casus  obliqu 
oorfommt,  fo  bafj  e«  mögtirf)  ift,  ben  9lebenfa$  in  einem  abgefür§ten  i*c 
ticinialauSbrucfe  jn  einem  ©ubfiantioe  be3  #auptfafcc§  jieljen.  ©o  lä 
ftd)  baS  Partie,  coniunetum  anroenben: 

1 )  ftatt  eineS  fflelatiDfaftfö,  j.  Peloponnesus  est  paeninsula  angustia  Isth: 
faueibns  coniinenii  adbaererw  „weldje  . .  .  $ufatntnenf)ängt''.  Nulluni  Vitium  taetri 
est  quam  avaritia  praesertim  in  prineipibus  rem  publicum  gnbernantibtis.  Lysa 
der  magnam  sui  reliquit  famam  magis  felicitate  quam  rirtute  partom. 

Änm.  1.  ©enn  ftatt  bc«  bcutfdjen  „Derjenige,  rorlaVr"  c.  Verbo  finito  im  fiüträtiid] 
ein  ^Sarticipium  gefegt  wirb,  fo  wirb  ba8  SJemonftratirmm  is  in  je  bem  ÄafuS  rw 
gel  äffen,  weil  e&  fd)on  im  ^artieipium  enthalten  ift,  93.  Verum  dü-entibus  faci 
credara  (=■  e«,  7«!  verum  dicent).  Male  parte  (=*  ea,  quae  male  parta  sdi 
male  dilabuntur.  Odiosum  sane  genus  est  hominum  officia  exprobran/iü 
(=  eorum  hominum,  qui  exprobrant).  —  Wufeerbem  beodjte  man,  baß  bai  beut?» 
„berjenia,e,  weldjer",  wenn  e«  für  ftd)  allein,  alfo  obne  ©ubftantio  ftehj,  < 
roö^nlid)  nid)t  burd)  ba$  ^artieipium  auAgebrüdt  wirb,  fonbem  burd)  is  qai,  beionbi 
bann,  wenn  ba*  alleinftebenbe  ^artieipium  bie  ©teile  bed  SubjeftS  einnehmen  roürl 
Unflafftfd)  »oären  alfo  bie  Säfcc:  „derjenige,  weldjer  93öfe«  tbut,  wirb  beftraft";  „$: 
anbeTe  liebt,  wirb  mm  ifmen  wieber  geliebt"  überfefct:  Male  facifiu  punitur;  Ali 
anwtw  amatur  (cf.  180,  9lnm.  1.  HuSnabmen  feiten,  5.  93.  Cic.  Cato  m.  74:  MorU 
Urnen»  qui  poterit  animo  consistere?  Cic.  off.  1,  5?  Liv.  8,  13,  16).  —  fteot 
wirb  ein  töflatibfaft,  nidjt  leicht  ein  ^artieip  gebraucht:  a)  nad)  Sörtern,  bie  ein 
3abl<  unb  £eil  begriff  bejeidnien,  wie  unu*,  alter,  aliquot,  omnes,  nemo  11.  ä.;  al 
t)cif?1  „alle«,  wad  511m  fieben  gehört**  nur  omnia,  quae  ad  victum  cultumque  p« 
tinent,  nidit  omnia  pertinentia;  —  b)  in  folgen  (Säfoen,  bie  einen  all  gern  eint 
©ebanfen  ober  ein  unterfcfjetbenbeS  Werfmal  auSbrüden,  ober  roo  ti  auf  ei 
nadjbrurfSoolle  unb  oeranf djaulittjenbe  Starftellung  anfommt.  Cf.  aud)  24 
Slnm. ;  —  c)  ftctS  in  ben  9lu$brürfen  „fogenannt,  obenerwähnt,  norljer  0 
nannt,  in  fflebe  ftebenb,  betitelt"  u.  ä.;  cf.  258,  2;  —  d)  ftatt  foldier  beutfeb 
©ubftantfoa,  welche  einzelne  oorü  berge  Ijcnbe  $anblungen  ober 3uftänbe  oon ^Jetfom 
bejcidjnen,  3.  93.  (ei)  qui  audiunt  (audiebant,  audient)  etc.  „fluljörer",  (ei)  y 
leyunt  „ i' e f e r qui  adsunt  (aderant,  aderunt  etc.)  „  W  n  ro  e  f  c  n  b  e  (is)  qui  an 
dixit  „ber  8$ orrebne r",  (is)  qui  tibi  surcessit  „bein  S?acbf olger".  (ea)  nuaedi 
„ba«  ©efagte"  u.  8.  Cf.  166  u.  167. 

2)  ftatt  eines  tonjuntttonalcn  Bebenfafceö : 

a)  temporat  (als,  ba,  inbem,  roätyrenb,  nac^bem):  Curio  adfocam* 

denti  magnum  auri  pondut  Samnites  attulerunt.  Dionysius  tyrannus  Syracusi 
expulsus  Corinthi  pueros  docebat.  Qui  erant  cum  Aristotele,  Peripatetici  die 
sunt,  quia  disputabant  inambulantes  in  Lyceo; 

b)  „faufa(  (weit,  ba,  baburä)  b  a  f J ) :  Interdiu  Stellas  non  conspicirua 
luce  obscuratas.  Dionysius  cultros  metuens  tonsorios  candenti  carbone  sibi  ada 
rebat  capillum.  Amicitia  et  secundas  res  splendidiores  facit  et  adversas  partitn 
commtmicansrjue  leviores; 

c)  fonjeffio  (obgleich,  obroo^l,  roiero o^t ,  aud)  wenn  :c.):  Mendac 

homini  ne  verum  quidem  dicenti  credere  solemus.  Ut  oculus,  sie  animus  se  noi 
cidens  alia  cernit; 

d)  t onbitionat  (menn,  fall§):  Ne  mente  quidem  recte  uti  possumus  mult( 
eibo  et  potione  completi.  Quis  potest  mortem  metuens  esse  non  miser? 

e)  mobal  (inbem):  Leonidas  pro  patria  fortissime  puynans  occiditur.  Solo  se- 
nescere  se  aiebat  multa  in  dies  adducentem.  Romani  yratulantes  Horatium  acce- 
perunt. 

Änm.  2.  Cioiuö  (f)6d)\t  feiten  Gicero,  s.  93.  Or.  part.  114)  aebraudjt  ba«  »eutruntW 
Partie.  $erf.  ^aff.  für  fid}  allein  (alfo  ofme  dornen)  als  ein  SBerbalfubftanttr. 
wo  wir  ©cnbungen  wie  „ber  Umftanb  ba&,  baS  Grcigniö  ba&,  ber  3uf.a" 
ba&*  u.  ä.  gebrauchen,  i,.  93.  Pronuntia/ww  repente,  ne  quis  violaretur,  maltitu- 
dinem  exuit  armis  „ber  pliJ^lid)  erlaffene  93efeb;iM  (4,  59,  7).  Temptatew  domi  per 

Digitized  by  Google 


297 


440. 


dictatorem,  ut  ambo  patricii  consules  crearentar,  rem  ad  interregnum  perdaxit 
„ber  llmftanb,  bafe  oom  2)iftator  wrfudjt  würbe"  (7,  22,  1).  Cf.  1,  53,  1;  4,  16,  4;  4, 
49,  6;  7,  8,  5;  28,  26,  7;  29,  10,  4  u.  ä.;  fcfjr  fityn  28,  12,  6. 

Stujjerbem  fann  ein  Participium  coniurutum  fielen : 

3)  ftatt  eines  beutfa>n  6ubftanttoö,  befonber§  eine£  Prä4)0flttottafou8bni<fS: 

Sol  oriens  diem  conficit  „ber  Hufgang  ber  Sonne  (ober  bie  Sonne  burd)  ibjen  Aufgang)". 
Omne  mal  um  nascens  („im  ßntfteoen")  facile  opprimitnr.  Centam  annis  post  Romain 
cotvlitam  „narf)  ber  ©rünbung  9Jom8".  Ante  Christnm  natum.  Ianns  clausus  est  post 
bellum  Punicum  primum  ronfectutn.  Expertm  scio  „au8  Srfafyrung".  Caesar  sperans 
„in  ber  Hoffnung",  veritus  „auS  fturdjt",  ratus  (arbitratus,  putans)  „in  ber  SWeinung", 
ahsens  „in  feiner  gbwtienfjrii",  tnortuus  „nadj  feinem  Hobt"  k.  Cf.  453; 

4)  ftatt  eines  im  fceutfdjen  beifleortmeten  <©afccö,  (inbem  man  bie  beutfdjen  fton* 
junftionen  unb,unbbat)er,unbbann,aber2C.  buref)  Unterovbnung befeitigt): 

Caesar  hostes  aggressus  divicit  „G.  griff  ben  freinb  nn  unb  befiegte  ifjn".  Torquatos 
Gallum  caesum  torque  exuit  „tötete  unb  beraubte  bann".  Tolmides  Peloponnesum 
cirrumveJienx  Lacedaemoniorum  agros  vastavit.  Miltiades  capitis  absolutus  pecunia 
mnltatus  est  „jwar  —  aber"; 

5)  als  (frßänaung  eincö  ©er&albegrtffS,  nämlid):  a)  bei  ben  Serben  beS 
Seiend  unb  £örend,  wenn  fte  oon  einer  unmittelbaren  fmnlidjen  3Ba^r* 
ne^mung  gebraust  werben  (cf.  431);  —  b)  bei  ben  Serben  facere,  fingere, 
inducere  „laffen"  (b.  f).  in  einem  ©djrift*  ober  93ülmenftücfe  barfteHen, 

einführen,  cf.  349,  3),  j.  ©.  Poeta  ülixem  cum  Tiresia  apud  inferos  colloquew/«/« 
inducit,  Scipionem  de  re  publica  disputantow  fingit;  —  c)  bei   ber  nad)bru<f§* 

uollen  SBerbinbung  be§  Partie,  perf.  pass.  mit  ben  Serben  habere,  teuere 

u.  a.  (cf.  319). 

Xnm.  3.  3un>cHen  fte^t  ein  Partie,  praes.  alä  ^Jräbif atönomen  bei  esse  jur  nad)brücf= 
lidicn  ^eroorljebung  ber  $auer  (gäfjigfeit,  (Geneigtheit),  aber  in  ber  9tegel  nur 
nad)  einem  fdjon  üorfjergeb, enben  Slbjeftiö,  j.  93.  Animalium  alia  rationis  ex- 
pertia  sunt,  alia  ratione  utentia.  Senectus  non  modo  languida  non  est,  verum  etiam 
operosa  et  Semper  aliquid  agen*  (Cic.  Cat.  m.  26;  or.  2,  364;  Ac.  1,  24.  Caes.  b.  g. 
3,  19,  6).  Gest us  erat  in  Antonio  non  verba  exprimens,  sed  cum  sententiis  con- 
gruens.  Mundi  partes  sentienfe*  .sunt  (Cic.  nat.  d.  2,  22 ;  Brut  141.  Liv.  28,  44,  17). 
Si  quis  est  timidus  in  periculosis  rebus  semperque  magis  adversos  rerum  exitus 
meinen*  quam  sperans  secundos,  is  ego  sum.  Alcibiades  fuit  affabilis,  blandus, 
ternporibus  callidissime  inserviens.  Iugurtha  iussis  vestris  oboedienn  erit  (8all.  lug. 
31,  19.  Cf.  Cic.  fin.  2,  21;  3,  16).  So  befonber«,  wenn  est  al*  Verbum  subst.  bie  ©e* 
beurung  hat  „finbet  fidj,  tritt  auf,  wirb  bargeftellt",  ©.  E*t  apud  Homerum 
Polyp hem us  cum  ariete  colloquen*.  Cf.  Cic.  Div.  1,  52;  or.  41. 

II.  2er  Ablativus  absolntns  tritt  ftatt  eines  beutfd)en  ftonjunftionalncbenfatjeS 
bann  ein,  wenn  ba§  (Subjeft  be§  sJtebenfatje3  im  regierenben  Satje  roeber  at§ 
Subjeft  n od)  in  einem  Casus  obliqnus  oorfoinmt,  fo  bafj  eS  nidjt  möglid)  ift, 
bie  ßonftruftion  beS  Partie,  coniunetum  in  Slnroenbung  ju  bringen.  5)ie  $on* 
ftruftion  beS  Abi.  absol.  befielt  in  folgenbem:  1)  bie  ftonjunftion  bleibt 
unüberfetjt;  2)  baS  (Subjeft  unb  jeber  91ominatio  tritt  in  ben  Hbi;  3)  baS 
präbifat  wirb  in  ba§  entfpredjenbe  participium  im  5lbl.  gefegt. 

2»ie  abfolute  ^articipialf onftruftion  wirb  angeroenbet: 
l)  ftatt  eines  fonjunftionalen  92ebenfa^ed: 

a)  temporat:    Pythagoras  Tarquinio  Sitperbo  regnavte  in  Italiam  venit.  Xerxes 
inlerfectis  sacerdotibus  Athenas  incendio  delevit  ; 

b)  faufal:  Homines  omnis  timoris  expertes  esse  debent  den  res  humanas  moderante; 

c)  f  Olljeff  io:  Fabricius  ad  Pyrrhum  non  transiit  quarta  parte  regni  promiasi.; 

d)  (onbitionat:  Pieiate  adversus  deum  sublatä  fides  etiam  et  societas  generis 
humani  tollitnr; 


Digitized  by  Google 


441.  -  298  — 

e)  mobat:  Camillas  noYtim  exercitum  scripsit  nullo  militiam  detrectante. 
Hujjerbem  fann  bcr  Ablativus  absoluta*  flehen: 

2)  flau  eine»  beutf^en  ^räpÜUtiOtl nlnilODni tf ö  :  Sole  Oriente  „bei  Sonnenaufgang" 
solo  orto  „nad)  Sonnenaufgang";  regibns  exaetis  „nad)  SBerrrcibung  bcr  Äönige";  ami 
eis  orantibns  „auf  Gilten  bcr  ftreunbc" ;  vobis  absentibus  „in  eurer  Slbroefenfycit" ;  nobi 
adiuvantibus  „mit  unfercr  Unterftüfcung" ;  eo  nunlio  allato  „auf  bie  Äadjridjt  fernen" 
brevi  tempore  interiecto  „nad)  fur$cr  Stit"  ä-J 

3)  ftatt  eines  im  $eutfd)en  bdfleortmeten  <2afteS:  Xerxes  ponu  in  Helie«pont. 

facto  copia8  in  Earopam  traiecit  „fd)lug  eine  SSriicfe  unb  fefete  (bann)  .  .  .".  Cive» 
I radiin  rege  viro  gratiam  victoris  inier unt  „lieferten  auö  unb  gewannen  baburdj...' 
9lnm.  4.  Senn  im  £eutfd)en  ber  >>aupt  unb  5Webenfafc  badfelbc  Subjeft  baben,  io  mu 
man,  um  ben  Abi.  absol.  antoenben  $u  fönnen,  ben  aftiüifdjcn  9?ebenfafc  öaffitoifd)  twnben 
j.  5*.  „9?ad)bem  bie  (*ricd)eu  Jroja  erobert  batten,  febrten  ftc  in  bie  $>eimat  j&urücf"  =  „nad) 
bem  Xroja  erobert  war,  feierten  bie  ©riedien  in  bic  §eimat  juriiel"  7r<n&  captä,  Gnk 
domum  rediernnt.  Umgcfeljrt  ift  ein  pafjioifdjer  Abi.  absol.  bäufig  aftiotfd)  $u  überfefeen 
Qnibus  rebus  cognitis  Caesar  castra  movit  „nadjbem  (Säfar  bieS  erfahren  batte,  brad 
er  mit  bem  $eere  auf.  (3>a  bic  ^Deponentia  ein  Partie.  $erf.  mit  af tioiidjer  $( 
beutung  bilben,  bebient  man  fid)  bei  ihren  bcS  Partie,  coniunetnm  ftatt  be4  Abi.  absol. 
„9?ad)bem  (Xäfar  bic  Solbatcn  evmabnt  r)atte,  gab  er  bai  Beieben  jur  Sd)lad)r  Caesar  mi 
lit<*>  cohortatus  signum  pngnae  dedit.)  Cf.  aud)  228  u.  642,  fcnm.  1. 

2ln  ©teile  bcS  >ß  a  r  t  i  c  i  p  t  u  m  «  fönnen  in  ber  ftonftruftion  be3  Abi  aisoi 
uuef)  gebraucht  werben: 

a)  Subfrnntiün,  roeldje  entroeber  eine  Ijanbelnbe  ^erfon  (diu,  adiatoi 
comes,  auetor,  testis  etc.)  ober  eine  $erfon  nad)  ifyrem  Hilter,  il)rt 
3Bürbe,  ifyrem  Hmte  bejeic^nen  (puer,  iuvenis,  senex,  conml,  r«c,  im 

perator  etc.):  Natur*  duce  errari  nnllo  pacto  potest  „unter  5"^nln9  &ct  Statur* 
Me  duce  „unter  meiner  güJjrung44,  nobis  dueibus.  Hannibal,  quo  duce  „unter  beflen  fvitf 
rung".  Quod  deo  teste  promiseris,  id  tenendam  est.  Cicerone  consule  „unter  bem  Äon 
fulate  bed  6.".  Natus  est  Augustus  Cicerone  et  Antonio  ronsulibus.  Sapientü  prat 
ceptrice  in  tranquillitate  vivi  potest.  Cf.  aud)  162,  b. 

b)  ÄDjeftiOO  (wie  vivus}  svperstes,  invitus,  propitius,  inscius,  ignarus,  sal 

VUS,  incolutnis  U.  ä\):  Hannibale  rivo  =  vivente  .bei  fiebjetten  bcS  §.";  dto  pre 
pitio  „mit  ©otteS  ©nabe";  caelo  sereno  „bei  Weiterem  Gimmel";  patre  ignaro  „of)ne  Sifte 
bc8  93aterd";  nobis  invitit  „luiber  unfern  Sitten";  rebus  secundis  „im  ©lud";  salro  oft 
n'o  „offne  bie  ^flid)t  ju  ocrlc^en".  Summa  erat  vasto  atque  aperto  wart,  magnis  aesiibm 
raris  ac  prope  nullit  portilms  difficultas  navigandi.  Haeo  integris  vectigalibut  gest 
sunt. 

Rltnt.  5.  3n  ber  guten  ^rofa  wirb  bie  Äonftruftion  bc$  Abi.  absol.  bei  bem  Partie,  fui 
actiri  oermieben  (of.  jebod)  Liv.  4,  18,  6;  28,  15,  13;  31,  36,  5;  41,  19,  10);  ouc 
ift  bicfclbe  bei  bem  Pari.  ptrf.  tum  tranfitioen  fccöonentlen,  roelcfjc  cm  Objett  b< 
fid)  bflben,  unflaffifd);  man  fagt  3.  58.  roobl  Haec  locutus  abiit,  haec  lorutum  omne 
clamore  et  plansu  prosecuti  sunt;  aber  nid)t  gut  Re*/e  haec  locuto  omnes  obmutne 
runt  <Cf.  icbod)  Sali.  lug.  103,  7;  Liv.  1,  29,  6;  23,  26,  2;  36,  2,  6;  4,  53,  1 
30,  26,  5;  37,  12,  8).  dagegen  finb  abfolutc  «blarioe  mit  Partie.  $erf.  Don  intranji 
tioen  ^eponentien  (ober  oon  fold)en  tranfitioen  2)enoncnticn,  weldje  fein  ßbjeft  bei  »c 
l)abcn),  gan$  geroö^nlid),  ©.  orta  luce,  paucis  elapsis,  Marcello  mortuo,  ista  potestat 
nata,  virtutibus  ad  cruciatum  profectis;  (hostibus  insecutis,  comitibus  non  conse 
cutis,  causis  antegressis). 

9lnm.  6.  Um  bie  3"ttffl9c  ober  überhaupt  bic  Srolge  nad)  ber  ^arttcipialfonfrruftion  nadjbrüd 
Iidjcr  jju  beacidjncn,  folgen  jumeilcn  auf  bie  ^artiäpialfonftmfrion  bie  ju  bem  ^rfibifate  (jf 
b,örigcn  ^boerbien  prottnu»,  deinde,  tum,  tum  rero,  tum  denigue,  tum  rfewsw,  ita,  j.  ? 
Castris  positis,  populatnr  inde  agrum  Romanum.  Confecto  proelio,  tum  vero  cer 
neres,  quanta  audacia  fnisset  in  exercitu  Catilinae.  Dtraque  re  satis  experta,  tu» 
demum  consules  castra  moverunt.  His  Omnibus  rebus  consideratis,  tum  denique . . 
soleo  cogitare. 

441.  1)  Alexander  anulum  digito  detractum  Perdiccae  dedit.  Ex  ventre  equ 
a  Troianis  in  urbem  tracti  nootn  prosiluenint  Graeci.  2)  In  divitü 


Digitized  by  Google 


—  299  —  442-443 

iniuria  partis  nihil  emolumenti  est.  3)  Terra  comite  luna  circum  solem 
fertur.  4)  Sole  Oriente  nebula  dispellitur.  5)  Nebula  solis  orientis  radiis 
dispellitur.  6)  Hieme  redeunte  plurimae  aves  avolant.  Ciconiae  rede- 
untes  nidos  priores  repetunt.  7)  Hannibalis  mores  tarn  simplices  erant, 
ut  mnlti  saepe  eum  inter  vigiiias  cnstodesque  humi  iacentem  viderint. 
8)  Quid  hominem  iuvant  octoginta  anni  per  desidiam  exacti?  9)  Caelo 
sicco  horti  saepe  irrigandi  sunt.  10)  Romani  Hannibale  vivo  (super- 
stite)  mm  quam  se  sine  insidiis  futuros  arbitrabantur.  11)  Agesilans 
exercitnm  magna  praeda  onus  tum  Ephesum  rcduxit  hiematum.  12)  Ro- 
mains et  Remus  Accae  Larentiae  traditi  sunt  educandi.  13)  Haec 
omnia  facta  sunt  me  invito  et  imprndente.  14)  Caelum  stellis  fulgens 
consideranti  dubium  mihi  non  amplius  est,  quin  moderator  sapientissi- 
mus  infinita  potestate  hoc  Universum  gubernet.  15)  Tempestates  fer- 
yido  maxime  caelo  coguntur.  16)  Medici  aegris  morituros  eos  esse  nun- 
quam  dicunt  mortem  providentes.  17)  Alcibiades  laesae  religionis  accu- 
satus  Spartam  confugit  18)  Disserendi  praecepta  tradam  Optimum  se- 
quens  auctorem  Aristotelem  (cf.  439,  9Tnm.  3).  19)  Aequissimo  animo  So- 
crates  dixit  se  mori ;  neque  enim  domo  egredienti  neque  in  suggestum 
escendenti  signum  sibi  ullum  a  deo  mali  ullius  impendentis  datum. 
20)  Chersonesus  quae  dicitur  Thracia  mari  Thracio  Hellespontoque  in- 
teriacet.  Mausoleum  quod  vocabatur  Artemisia  ad  memoriam  Mausoli 
mariti  exstruxerat.  21)  Ampla  domus  dedecori  saepe  domino  fit,  si  est 
in  ea  solitudo  et  maxime,  si  aliquando  alio  domino  solita  est  frequen- 
tari.  22)  Artes  innumerabiles  inventae  sunt  natura  docente  (ober  prae- 
ceptrice),  quam  ratio  secuta  et  imitata  omnes  res  ad  vivendum  neces- 
sarias  consecuta  est.  23)  Brutus  collegam  sibi  elegit  P.  Valerium,  quo 
adiutore  reges  urbe  eiecerat.  24)  Höstes  signis  nostris  conspectis  (ober 
signa  nostra  conspicati)  raptim,  quasi  nova  et  inusitata  species  esset 
obiecta,  in  munitiones  se  receperunt. 

12.  ftad)  sratiilari  beißt  „baß"  gemöfmlia)  qood  (cf.  370;  bocf)  fteht  00$  ber  Arr.  r.  inf.,  j.  99. 
Cic.  PhiL  2,  28);  wenn  fidj  ber  ©lücfwunfd)  auf  etwa«  bereit«  eingetretenes  be$ief)t, 
l'o  fann  fratt  quod  aud)  ber  91  c  c.  mit  einem  Part.  perf.  pass.  fteben.  $lfo :  Qratulor  tibi, 
quod  patriam  servasti  =  patriam  servatam.  Cf.  Brutus  Ciceroni  recuperatam  liber- 
tärem est  gratulatus.  Slud)  fonft  finbet  ftd)  bte  Äonfiruftion  gratulari  alirui  aliquid  ftatt 
de  (ober  in)  re,  99.  gratulari  alicui  victoriam,  adventum,  illius  diei  celebritatem.  SKoil 
beadjte  übrigen«,  boB  gratulari  ftdj  immer  auf  ein  bereit«  eingetretene«  ©rcigni«  begebt,  nic= 
mal«  aber  oon  ber  tfufunft  gefagt  werben  fann  (ftatt  orania  bona  ober  fausta  alicui  precari, 
ominibns  optimis  prosequi  aliquem  u.  ii.  . 

43.  9?tm;  benn  ein  Abi.  absol.  ift  bann  unjuläffig,  wenn  er  in  gar  feinem  jeitlidjen  ober  Inner« 
Hajen  SSerbältniffe  JU  feinem  regierenben  @abe  ftebt.  Livio  auetore  Saguntnm  captnm  est 
würbe  bebeuten:  „Sagunt  würbe  eingenommen,  al«  (weil,  inbem)  Mühl«  ba$u  riet".  SBcadjte 
bic  fRegel :  „Ter  Abi.  absol.  begebt  ftd)  auf  ba«  Don  bem  ©ubjeft  be«  regierenben  Safcc« 
Hu«gefagtc,  nidjt  aber  auf  abhängige  Xcik  beö  regierenben  Safce«".  3)abcr  barf  ber  6cu): 
„Sie  Werfer  würben  bei  SNarat&on  Don  ben  Sitbenern  unter  Slnfübrung  bc«  SWütiabe«  befiegt" 
niO)t  überfefct  Werben:  Persae  apud  Maratbona  ab  Atheniensibus  Mxltiade  duce  devicti 
sunt,  fonbem  ab  Atheniensibus,  quibus  Miltiades  praeerat.  —  $ie  oorgelegten  6ö'be  muffen 
branad)  lauten:  1)  Saguntnm  octavo  mense  —  captum  esse  Livius  auetor  est  ober  Sa- 
guntura.  ut  Livius  auetor  est,  octavo  mense  —  captum  est.  2)  Omnes  docti  consen- 
tiant  Graecos  ceteras  omnes  nationes  —  superasse.  —  $e«gleichen  fage  man  nidjt :  Epi- 
curo  auetore  (teste)  felicitas  in  voluptate  posita  est  ftatt  Epicuri  sententiä  ober  Epicurus 
cenaet  (pntat,  statuit,  vnlt)  ober  in  einem  8wifd)enfa&e  ut  Epicuro  placet  ob.  videtur. 


Digitized  by  Google 


444—447 


—  300 


9lnm.  Täte  ober  aurtore  aliquo  tn  bem  6ftme  „nodj  jemanbe*  3eu8ni*  0DtT  3Jcitteilun| 
fommt  nur  neben  einem  SScrbum  be$  Sagend  unb  (irjä^Ienft  oor,  wenn  bet  bem  @ u I 
jeft  be«  regicrenben  Safrc«  jur  Seite  fielen  bezeuge  ober  @ewäb>*mann  angegeben  um 
93.  Antoniam  sammam  oratorem  faisse  Cicerone  teste  dico.  Decem  milia  militu 
regem  in  Oraeciara  secnm  traiecisse  Polybio  aurtore  scripsimus.  Tarquinius  Pris 
filiua  neposve  fuerit,  parnm  liquet;  pluribus  tarnen  auetoribus  filium  ediderim. 

444.  Atidito,  cognito,  intelleeto,  comperto,  nuntiato,  edicto,  permüso,  auspicato,  exposito,  d 
bellalo,  pacto,  explorato.  %tbodj  ftnb  biefe  abfoluten  Abi.  absol.  faft  nur  ben  §ifrorifern  ctg 
(cf.  inbeö  Cic.  off.  2,  42;  fin.  2,  85;  inv.  2,  34).  Cf.  Alexander  audito  Dareum  mov:s 
ab  Ecbatanis  fngientem  inseqai  pergit  strenae.  Cognito  ex  agresiibas  hostiam  nar< 
ad  Aethaliam  st  uro  consilium  habitura  est.  Consul  edicto,  ut  qaicnnqne  ad  vallo 
tenderet  pro  hoste  haberetur,  fugientiboa  obatitit.  In  amnis  transgressu  multum  et 
taio  („nadjbcm  lange  gefämpft  mar")  pervicit  Bardanes.  —  9lud)  ein  einjelneÄ  Äbjefti 
bilbet  zuweilen  einen  Abi.  absol.,  &.  93.  bei  Angabe  bed  SBetterfi  »creno  (sc.  caelo)  „bei  U 
terem  Gimmel",  iranquiJlo  (sc.  man  „bei  ruhiger  See".  Malti  adnantes  naviboa  tacen 
prae  tenebris,  qnid  peterent  aut  vitarent,  foede  interiernnt.  Haud  dubio  „ba  e4  nid 
äweifelfjaft  war". 

%nm.  Werfdjieben  Don  biefem  ©ebraudjc  ift  bie  (Srfdjetnung,  baf»  juroeilen  in  einem  AbL  abso 


ba§  Sttbjeft  eis  ober  eo  weggelaffen  wirb,  roenn  nod)  ein  fid)  auf  eis  ober  eo  begrab' 
SRelatiofaft  folgt,  j.  50.  Hannibal  Hibernm  copiaa  traduxit  praemiaais,  qui  Alpiai 
transitus  specularentur.  Mardonina  incensis,  qnae  aedificare  coeperant  Atheniense 


445.  Seil  man  fo!d)e  ^avtuipialfonftrufrioncn  »ermeibet,  in  roeldien  nod)  ein  ^weiteS^artici 
als  Attribut  mit  bem  Subftantto  uerbunbeu  fein  würbe:  überlabene  ^articipialfor 
firuftion.  (Äuönaljmen  üereinjelt,  j.  ©.  Liv.  1,  14,  4  iuventute  armata  immiasa;  1,  44 
1  agro  capto  viritim  diviao;  3,  33,  10;  8,  12,  9;  22,  29,  1  u.  a.  Caes.  b.  g.  8,  20,  i 
28,  4.) 

Änm.  3u^ff*fl  finb  bagegen  foldje  ^Sarticipialfonfrruftioncn,  bei  benen  baS  ^artieipium  bun 
ein  Sßräbif  ai$nomen  ergänzt  wirb,  $.93.  Dolabella  hostis  indicatns  patria  expulso 
est.  Dolabellam  hostem  iudicatum  civea  patria  expulerunt.  ßbenfo  im  Abi  absol, 
Dolabella  hoste  decreto;  tribnnis  sontibus  indicatis;  Lici n io  magistro  equitum  dicto 
Hasdrubale  imptratore  suffecto;  Catone  praetore  designato.  Obsidibus  aeeeptis  pn 


Temperandum  acre  ingenium  eius  moderato  viro  adiuneto  collega  censebant  C 


Cic.  Tusc.  3,  70;  Phil.  13,  39;  Sull.  11;  Caea.  b.  g.  2,  13,  1;  b.  c.  3,  1,  1. 

446.  CSicero  unb  Gäfar  Üben  biefen  ©ebraud)  an  oerfdjwinbenb  wenigen  Stellen  (Cic.  Fin.  5,  6£ 
Att.  9,  6,  4.  Caes.  b.  c.  1,  67,  6);  fic  würben  etjer  gefagt  haben:  Romani  victi  tarne 
animis  non  ceciderunt.  Cf.  Ingratus  est  iniustusque  civis,  qai  armorum  periculo  libt 
ratm  tarnen  animum  retinet  armatnm.  Camolngenua  prope  confectus  aetate  tarnen  a 
cum  honorem  evocatus  est.  Milites  non  exaudito  sono  tubarum  tarnen  a  legatis  retine 
bantur  (cf.  524,  6).  SaUuft  (j.  ö.  lug.  43,  1),  ?iütu8  ($.  58.  4,  53,  1)  unb  Spätere  fegfl 
jebod)  $u  einem  ^artieipium  nid)t  feiten  nod)  eine  fonjeffioc  Äonjunftion,  j.  33.  Quies  pro 
vinciae,  quamquam  remoto  consulari,  manait.  Agia,  rex  Lacedaemoniorum,  et$i  a  mnl 
titudine  victus,  gloria  tarnen  omnes  vicit.  Arma  quamquam  vobis  invisa  tarnen  sn 
menda  sunt.  Cf.  aud)  392,  VI  um.  3. 

«nm.  «nberer  9(rt  ift  ber  rürffidtflid)  ber  Äonjunfrion  quamris  in  389,  Hnm.  befprodjem  <?< 
Luaudi.  Cf.  aud]  392,  Vlnm.  3. 

447.  3n  biefen  Säfren  mü&te  eigentlich  ftatt  be«  AbL  absol.  ba«  Participium  coniunetum  flehen 
Nemo  erit,  qai  credat  tibi  inrito  provinciam  esse  decretam;  Cato  vivi  quoqae  Scipi 
onw  magnitudinem  allatrare  solitus  erat;  Vercingetorix  convocatös  suo*  dienten  facil« 
incendit,  9Han  aljme  übrigen«  biefen  ©ebraud)  nur  mit  S3orfid)t  nad),  nämlid)  nur  banu,  roem 
ber  Abi.  abBol.  logifd)  einen  befonberen  Safe  bilbet,  b.  b.  ein  gaftum  felbftänbig  für  fi*  & 
QJegenfafc  ju  ben  übrigen  gafti*  binfteDt,  ober  wenn  berfelb«  nidjt  ba«  Verb,  finitum,  fonbem 
einen  abhängigen  Sa^teil  (namentlid)  3nftn.  ober  Partie.)  nä^cr  beftimmt,  5.  ©.  Caesar  Gal- 
liam  Italiamque  se  absente  tentari  nolebat  Cato  afürmat  sc  viro  illum  triamphatarn^ 
Cf.  Caes.  b.  g.  1,  16,  6;  3,  14,  4;  4,  12,  1;  5,  4,  3;  5,  44,  6;  6,  4,  4.  Cic.  Deiot.  Ii; 
Rose.  Am.  6. 


ipti; 


Digitized  by  Google 


c.  £aö  ©erunbium  unb  derunblbum. 

48.2)a§  öerunDium  oertritt  bic  Casus  obliqui  bc§  Infin.  praes.  adivi;  e$  ift 
Demnach  ein  Substantivum  verbale  mit  af tiner  §3ebeutung,  welches  eine  £anb* 
hing  ober  einen  3uftanb  be^cid&net  unb  ben  RafuS  erforbert,  reellen  ba§  93er- 
bum  auch  fonft  regiert,  j.  93.  spatium  arma  capiendi  „3eit,  bie  Söaffen  ju 
ergreifen" .  ©s  f  ann  nie  burd)  ein  91  b  j  e  f  t  i  o ,  f onbern  nur  burch  21  b  o  e  r  b  i  e  n 
näher  befrimmt  werben;  im  21  cc.  fommt  es  nur  in  2lb^ängigfeit  oon  *(kano* 
fttionen  nor.  $llfo: 

JVom.  Inf.  beate  vivere  ba8  glücffelige  fieben, 

Gen.  Ger.  beate  vivendi  be$  gliidjeltgen  £eben§, 

Do/.  Üer.  beate  vivendo  Dem  glüdfeligen  fieben, 

Act.  Inf.  beate  vivere  ba3  glücffclige  ?cbcn, 

Aee,  Ger.  ad  beate  viveadnm  $um  glücffeligen  fieben, 

Abi.  Ger.  beate  vivendo  burd)  ba«  glücffeltge  fieben. 

$as  $erunöiöiim  bagegen  ift  ein  Adiectivum  verbale  breier  ©nbungen  (j. 
regendua,  a  um),  roeldjes  urfprüngltch  nicht,  wie  meiftenS  behauptet  wirb,  ben 
Segriff  bes  Hüffens,  ber  SRotroenbigf  eit  auSbrücfte,  f onbern  bie  öebeu* 
tung  eines  Part  praes.  pass.  hatte.  Demnach  ^ieg  über  legendus  urfprüng* 
lieb,  „ein  gelefen  roerbenbe§  $uch",  b.  h-  ein  SBuct),  roetche§  gelefen  wirb 
(ob.  rourbe);  in  biefer  93ebeutung  wirb  ba§  ©erunbio  in  ben  abhängigen 
R  a  f  u  5  auc^  nrirHid)  gebraucht,  j.  93.  In  amicis  eligendis  oura  adhiberi  de- 
bet  „in  ber  2Bat)l  ber  Jreunbe*,  b.  h-  wenn  bie  greunbe  gemä^It  werben. 

*od)  flarer  jeigt  bal  ©erunbinum  bie  einfache  ©«beutung  be3  Part,  praes.  pass.  in  ©ä&cn 
nrie:  Part is  honoribns  eosdem  gessi  in  foro  Labores,  qaos  petendis.  Qaae  placebunt, 
exponendis  rationibus  comprobabis.  Qnis  est,  qui  nullis  officii  praeeeptis  tradendis 
philosophum  se  audeat  dicere?  Superstitione  tollenda  non  tollitur  religio.  Trebonius 
inseclandis  patribaa  tribunatum  gessit.  Contio  plausum  meo  nomine  recitando  dedit, 
Cf.  Cic  div.  2,  148;  Att.  4,  1,  6;  Mar.  17;  leg.  2,  11;  off.  1,  5;  1,  2;  1,  47;  fin.  1,  3G. 
Liv.  5,  43,  7;  21,  2,  1;  25,  30,  6;  8,  4,  3;  30,  24,  4;  3,  65,  4.  3n  bereinigen  ©äfren  be* 
jeidinct  baS  ©erunbio  einfand  bie  ® leidj^eitigf eit,  ba«  ©efdjeben  einer  X&ätigfeit.  — 

Oeboch  fteb,t  e8  in  ber  53ebeutung  be§  SMffens,  oerneint  aud)  beS  ®ür* 
fenS  (Participium  necessitatis) : 

1)  attributiv,  $.  93.  leges  observawrfoe  „bie  ju  beobachtenben  ©efefce". 
Ter  3)eutf$e  gebraust  Ijier  meift  Slbjeftioa  auf  «wert,  *n>firbig,  * I i cf)  (cf.  195)  ober 
einen  Stein tiof  afc,  j.  93.  Facinns  landandnm  „eine  lobenswerte  (löblidje)  Xfm!";  virtus 
admiranda  „benmnberung8n>QrbigeM ;  res  visenda  „fcfjenSnnirbig* ;  res  non  contemnenda 
„eine  Sad)e,  bie  nidjt  üeradjtet  werben  barf";  arrogantia  non  ferenda  „unerrräglidj ; 
haudqaaqnam  sperneridas  anetor; 

2)  präbifatio,  unb  jroar: 

a)  mit  esse,  mobei  bie  hanbetnbe  *ßerfon  in  ben  Statin  tritt  (Cf.  63):  Scri- 
bendum  est  „man  mufj  fchreiben".  Epiatula  mihi  8cribenda  est  „ber 
©rief  ift  non  mir  ju  fchreiben"  =  „ich  *>en  Stoef  fdjreibcn".  Dili- 
gentia omnibus  aemper  est  adhibetida.  Suo  cuique  iudicio  utendum 

est.  (3ntrnnfitine  ©erba  f6nnen  in  biefem  ftallc  nur  unperfönlit^  gebraust 
merben,  Victw  p&rcendum  est,  nidjt  vict»  parc«ndi  sunt ! ;  levitatw  tibi  est 
paeniUnz/wm,  voluptat&u*  moderate  est  hnendum.  Cf.  jebori)  303); 

b)  bei  ben  Serben  „bef  orgen,  übergeben,  überlaf  f en,  übernehmen" 

(cf.  451,  7),     SB.  Paeris  sententias  ediscen^os  damas. 
*nm.  %a*  (öecunbiuum  fjat  urfprüngltd)  auSfdjlieBlid)  att  ine  «ebeutung,  —  (e4  regiert  ja 


Digitized  by  Google 


440. 


—  302  — 


bcn  »aiuö  SJcibtj  — .  ftlle  Stellen,  an  benen  t&  paffiüen  Sinn  hat,  haben  biejc  luueael 
mäfoigfeit  nur  infolge  einer  Ungenauigf eit  ber  Spraye,  inbem  ba«  ^onbelnbc  iml 
leibenbc  Subjeft  nicht  genau  gcfdjtcbcn  werben.  5)enn  ebenfo  wie  bie  beutfeben  Serbai 
iubftanttoa  auf  „^ung"  (©rjiebung,  Sdjä'fcung  ic.)  aud)  einen  paffioen  ©um  ju 
laffen  93.  „(£r  mürbe  ber  (Sraietmng  falber  nad)  «tfjen  gefdjidt",  b.  b.  bamit  er  erjogei 
würbe),  fo  finbet  fid)  aud)  ba*  &erunbium  ^weiten  in  einer  foidbat  ©ebeutung  gebraud)t 
$.  ©.  Athen as  erudiendi  yrcUia  missus  est.  Magister  paeros  ante  urbem  lusus  exer 
cenriique  >  auxa  producit,  b.  b.  ut  ludant  et  ezerceantar.  Haec  frequentia  totiui 
Italiae  convenit  comitiorum,  ludorum  censendique  causa,  b.  b.  „ jur  Sd)ä&ung  =  un 

?iefd)fifet  hu  werben".  Ober  wie  wir  im  2>eutfd)en  leichthin  fagen:  „'Dean  che  2icre  fml 
ür  ben  SRenfcben  jum  (Sffeu  geeignet",  fo  fagt  auch  Gicero:  Multae  peeudes  ad  rt 
»cendum  idoneae  sunt.  Haec  res  duplicem  habet  docemii  viam  =  qua  doceatar.  Ab 
tur  Vitium  vivitque  tegendo.  Amata  inter  eaniendum  a  pontifice  maximo  appellatur 
Memoria  excolendo  aügetur.  Spes  restituendi  „wiebereingefefct  $u  werben".  Sali  log 
62,  8;  Liv.  4,  2,  9;  6,  41,  11;  29,  2,  2.  Cic.  Verr.  Act.  1,  54;  Cat  4,  6;  fam.  9, 25 
2;  fin.  3,  34  («ud)  eine  mebiale  »ebeutung  hat  juweilen  baS  (Derunbium  tranftttw 
«erben,  \.  2*.  locus  augendi,  Cic.  Att.  14,  17  A,  5;  turpitudo  coniungendi  cum  ty 
ranno,  Att.  7,  20,  2;  prineipinm  movendi,  Tusc.  1,  63.) 
tfam.  2.  Überfefct  wirb  ba8  ©crunbium  nid)t  nur  burd)  ben  fubftanthrierten  3nfinttii 
ober  burd)  ben  3nfinirw  mit  ,,ju"  ©.  Difficultas  scribendi  „bie  Sdjwieriatcit  b6 
«Schreiben«"  ober  „$u  fdjreiben"),  baö  ©erunbioum  nidjt  nur  burd)  ein  Serbalabjef  tü 
SB.  Leges  observandae  „bie  $u  beobadjtenben  ©efefce"),  fonbem  beibe  aud)  aufen 
orbentlid)  oft:  a)  burd)  entfprecbenbe  SBerbalfubftantioa  (befonber«  auf  „ung"):  Ar 
administrandi  rem  publicam  „bie  Äunft  ber  Verwaltung  beS  Staate*";  in  detendend; 
patria  „bei  ber  SJerteibigung  beö  SßaterlanbeS" ;  et  4o3;  —  b)  burd)  Sompofita 
Studium  pugnandi  „Äampfluft";  pugnandi  cupidus  „fampfluftig". 

449. SBenn  ba§  ©erunbium  eine«  tranfttioen  33erbum§  fein  Objeft  im  Bccujati 
neben  fid)  bat,  fo  wirb  baSfelbe 

1)  bei  *ßrä>ofitionen  unb  im  $)atio  ftetö  in  ba§  ©erunbtoum  nerroanbel 

(b.  b.  bad  Objeft  wirb  in  ben  Äafu«  beö  ©crunbhimS  gefefrt  unb  ba$  ©erunbtoum  al 
9lbj.  mit  bcmfelben  in  Übereinftimmung  gebradjt):  In  persequendis  hostibus  (auö  in  persi 
quendo  Höstes);  ad  liberandam  patriant  (aud  ad  liberandwn  patriam);  gloriae  pi 
randae  causa  (au«  gloriam  parandi  causa);  impar  sum  bis  oueribus  ferendis  (au 
haec  onera  ferendo); 

2)  in  anbem  ?\älkn  grluoljnlirf)  in  baß  ©erunbioum  oerroanbeft:  Consiiim 

capiendae  urbis  (fcltener  capiendi  urbem),  delector  scribend*  epistula  (.feltener  scr 
bendo  epistulam). 

S8on  bem  eben  angegebenen  ©prad)gebraud)e  weisen  bie  beflen  ©djriftfteHe 
nur  bann  ab  unb  nerroanbeln  atfo  ba«  ©erunbium  ni<$t  in  bog  ©erunbuutm 
roenn: 

1)  ber  $Icc.  beim  ©erunbium  ba§  Neutrum  eines  ^ronomend  ober  »Djefti 
dum»  ift  roetd)e«  im  ®env  ®at.  unb  2t bl.  nid&t  in  feinem  ©enus  ji 

erteunen  n)&re/  £.  SB.  Dialectica  est  ars  vera  ac  falsa  diiudicandt  (nid)t  faUcrw 
ac  veron*/«  diiudicandorum) ;  Studium  aliquiVi  agendi  ,  facultas  plora  dicendi 
cupiditas  omnia  cognoscendt;  interiora  tuendo  minorem  in  dies  urbem  Saguntir 
faciunt;  parva  non  contemnendu  maiores  nostri  maximam  hanc  rem  fecerunt 

2)  wenn  bas  ©enmbium  im  einfachen  (b.  ^.  oon  feiner  ^räpofition  ah 
gängigen)  ©enitio  ober  Ablatio  ftefy,  jebod;  nur,  um  1)  entweber  bi 

Häufung  me^  rerer  @  eit  itiöe  (3.  5B.  initium  mirand*  Graecarum  artium  opera 

ober  bie  fc^ro erfälligen  ©enitioformen  auf  onm,  arum  ju  oermetbet] 

j.  93.  EtTeror  studio  liberos  vestros  vidend»  ftatt  liberorww  vestrontm  videndam« 
(bod)  fmben  fid)  hierfür  aud)  ©eifpiele  Oom  ©egenteil,  j.  58.  corrampendanw*  tabularn« 
publicarum  fingendoru/;tque   senatus  consultarum  potestas  (Cic.   leg.  agr.  2,  37 

Cat.  1,  7),  —  ober  2)  wenn  ber  Sßerbalbegriff,  nidjt  ber  Dbjeftsaccu 
fatio  als  bas  ^auptfäc^ti^fte  ^eroorge^oben  werben  foH,  roie  eö  am  beut 

lidjften  ift  in  ©egenf&ljen,  j.  «.  Inraria«  ferendo  maiorem  laudem  mereberi 


Digitized  by  Google 


—  303  — 


450-451. 


quam  ulriscendti.  Ego  conteinucm/o  potius  quam  appetew/o  gloriam  raodam  cx- 
cesserim.  Dividew/o  copias  porierunt  duces  nostri.  Crescebat  urbs  alia  atque  alia 
loca  appetendo  („burd)  ^ituuaiehung''). 
Slmn.  Tie  wenigen  SJeifpiele,  in  benen  ber  Abi.  bcö  ©erunbiumS  mit  einer  ^räpofition 
unb  einem  91  cc.  tteljt,  finben  faft  äße  (eid)t  in  bei  SBefchaffenheit  ber  SÖorroerbinbung  (£nt* 
fcbulbigung,  $3.  Verbum  invidiae  dnetnm  est  a  nimis  intuendo  fortonam  alterius. 
Cic  Tusc.  3,  20;  1,  102;  leg.  1,  19.  $art  Liv.  30,  13,  9:  in  alloque/w/o  Victore///. 
B.  Afr.  82. 

2)arcw§  ergiebt  [ich  in  SJejug  auf  bic  uorgelegten  StuSbrucfe  folgenbeS: 
1)  Ars  rem  publicam  administrandi,  cupiditas  opes  comparandt  ift  jroar 
richtig,  aber  nid)t  fo  gebräuchlich  tote  ars  rei  publica^  administrandae,  cupi- 
ditas opwm  comparandarum.  2)  (Schreibe  aviditas  multa  legendi,  Studium 
aliquti  agendi.  3)  ©abreibe  tempus  demetendis  frugibus  aecommodatum, 
impar  oneri  ferendo.  4)  (Schreibe  ad  inolestios  levandas,  valetudinw  fir- 
mandae  causa,  in  administranda  re  publica.  5)  3®ar  nid)t  fehlerhaft,  aber 
weniger  gebräuchlich  als  libris  inutüi&us  legendi,  medicina  adhibenda.  Cf. 

452,  3. 

SU  Senn  bie  Subftanrtoa  tempus,  consiliam,  mos,  consaetado,  ins,  oecasio,  ratio  etc.,  bie 
ionft  ben  ©en.  ©erunb.  verlangen  (cf.  451,  1),  mit  esse  (feltener  'fieri,  videri  u.  ä.)  Der* 
bunben  finb,  fo  fleht  bei  ihnen  ber  3nfin.  als*  Subjeft  auf  bie  grage  „ma8?",  bagegen  bei- 
den. Wer  unb.  auf  bie  grage  „maä  für  ein?".  3>anad)  erflären  fid)  bie  vorgelegten  Säfce 
folgcnbermüfcen:  1)  Tempus  iam  est  de  hac  re  dicere  Med  ift  jefct  an  ber  $t\t  (=  eä  ift 
jc$t  $eitgemäft,  roünfdjensroert,  nötig)  über  biefe  2 actio  $u  reben":  dicere  ift  Subjeft  auf  bie 
?rrage  „loa  8?",  tempus  est  Sßräbifat  =  tempestivum  est,  necessarium  est.  Tempus 
est  aheundi  „bie  3eit  $um  SBeggeben  ift  ba";  non  est  mihi  tempus  ad  haec  respondenrf/" 
„bic  3*it  $um  Antworten  fehlt  mir".  —  2)  Lysander  consilium  cepit  Lacedaemoniorum 
reges  tollere  „Snfanber  befdjlofj,  bie  Könige  beteiligen".  Turpe  est  consilium  tuum  fu- 
pendi  „bem  (£ntfd)lufj  $ur  5lud)t  ift  unehrenhaft".  S3ei  consiliam  est  fleht,  menn  e«  einfad) 
ben  Sinn  öon  „beabfidtfigen"  hat,  ber  einfache  ^nflnitio  (feiten  ut);  nur  menn  bei  consilium 
noch  ein  Kbjcttit)  fleht,  ift  ber  ©en.  ©etunb.  auf  bie  frrage  „ma8  für  ein?"  notroenbig. 
Senn  eonsilium  capero  (ober  inire)  ohne  irgenb  ein  Attribut  einfad)  für  „befdjlic&en " 
nebt,  fo  hat  e*  bor  fid)  regelmäßig  ben  ©en.  ©erunb.,  hinter  fid)  meift  ben  $nf.  (feiten  ut), 
alfo:  Regni  occapamft  consilium  cepit  =  consilium  cepit  regnum  occupare.  Consilium 
cepit  hominis  propinqui  fortunas  evertere.  Galli  bellt  renovoneft  consilium  ceperunt. 
Consilium  cepi,  ut  exirem.  Senn  aber  consilium  nod)  ein  Attribut  bei  fid)  hat  ober 
consilium  capere  (inire)  in  bei  paff  inen  Äonflruftion  fleht,  ift  ber  ©en.  ©erunb.  (bejro. 
ut)  notroenbig,  53.  Clandestinum  consilium  ceperunt  Capuae  opprimerufae.  Dux  teme- 
rarium  consilium  iniit,  ut  noctu  proficisceretur.  Inita  sunt  consilia  urbw  de\eiulae. 
(Cf.  aud)  Liv.  21,  30,  1:  Hannibali  sentenlia  stetit  Italiam  petere.)  —  3)  Mihi  mos  est 
plura  aud  irc  quam  loqui  „e8  ift  meine  Sitte,  mehr  $u  hören  als  ju  fpredjcn":  audire  unb 
loqui  finb  Womtnatroe  auf  bie  grage  ,,wa«?"  Eins  mos  est  adversari  „SBiberfprcdjen  (Nom.) 
ift  feine  Oieroo&nheit".  Mos  adversand*  turpis  est  „bie  ©emohnheit  be«  S8iberfprecben8  (Gen. 
auf  bie  t£rage  „roa8  für  ein?4')  ift  Uinlirii".  Nulla  est  ratio  amittere  eiusmodi  occa- 
»ionem  „eine  folebe  Gelegenheit  ju  oerlieren  (Nom.)  ift  nicht  oernünftig"  (Cic.  p.  Caec.  15; 
Verr.  1,  9,  24).  Nunc  vobis  potestas  tit  virtutem  vestram  ostendere  „nmb  eud)  möglich" 
Liv.  34,  13,  5;  Sali.  Cat  29,  3)  u.  f.  w.  (Ungetpöhnüd)  Liv.  25,  11,  10.  Curt.  4,  8,  3.) 

BL1)  $er  (Srnitin  be*  ©crunbiumä  unb  ©emnbioumS  fteht  bei  Subftantiocn,  auf  meld)e  im 
Jeutfchen  ein  ergänaenber  ^nfinitio  mit  ^u  ober  ein  näher  beftimmenber  ^räpofitionaU 
auSbiud  folgt,  auf  bie  5rage  (/toa§  für  ein?"  ober  „wo^u?,  j.  S.  Ars  scribendi  „bie 
ftimft  gu  fdjieibcn";  oecasio  discendi;  difficultas  navigandi;  pueris  ludendi  licentiam 
damus;  ludendi  est  quidam  modus  retinendus;  omnes  incensi  sumus  bene  vivendi 
cupiditate;  oecasio  itineris  faciendi;  nullum  locum  praetermitto  tui  laudandi;  ratio 
Teri  inveniendi;  timor  labefactandi  imperii;  consensio  libertatis  vindicandae;  ad- 
bortatio  capessendi  belli.  Ct  aud)  226.  Auch  Don  $erfonennamen,  iueld)c  eine  Iitatui 
feit  audbrüefen,  fann  ein  folcher  ©en.  abhängen,  j.  93.  Magister  diceudi,  oratores  pacia 


Digitized  by  Google 


-  304  - 

petendae,  artifex  comparandae  voluptatis,  natura  est  optima  dux  bene  vivendi,  in 
tcllegens  dicendi  existimator,  befonbcr«  oon  auctor  unb  prinreps  „Urheber,  Seranlafief 
,V  83.  Auetores  Cadraeae  occupandae ;  Pausa  prineeps  fuit  proelii  faciendi.  Über  verbat 
eundi  „baS  Serbum  geb,cn"  u.  ä.  cf.  9.  Ambiorix  Nervios  adhortatus  est,  n 
occasionem  sui  in  perpetuum  liberandi  Romanosque  ulciscendi  dimittereni 
Parsünonia  ars  est  supervacaneos  sumptus  vitandi  vel  ars  rei  familiari 
moderate  utendae.   Ingenti  desiderio   teneor  patriae,   qua  diu  cani 

videndae.  —  2)  $er  (Senltit)  be*  Öterunbium«  ober  Öerunbioum«  ftefct  bei  fcbjeftiw 
ioeld)e  aud)  fonft  ben  ©en.  regieren  (Ijäufig  bei  cupidiis  u.  ttudiosus,  feiten  er  bei  fien 
ignaritt,  periius,  itnperitus,  consciut,  partieeps,  insuetut;  unfloffifd)  bei  memor,  immemor,  reu 
„oeranttoortlidr*',  avidus,  potent,  impotent,  nesriut  u.  a.)  unb  bei  ben  öränofitionalen  ltl< 
tioen  causa  unb  gratia  „wegen":   Magna  pars  Babyloniorum  constiterat  i 

muris  studiosa  novi  regis  cognoscendi.  Quam  studiosus  Cicero  fiieri 
bibliothecae  comparandae  atque  exornandae,  ex  multis  eius  epistulis  a< 
Atticum  datis  apparet.  Müites  adeo  erant  fessi  itineris  laboribus,  vix  ü 
armorum  tenendorum  potentes  essent.  Cf.  Equum  non  crebris  verberibus  e? 
terret  domandi  peritus  magister.  Dumnorix  Aeduus,  insuetus  navigandi,  mare  timeba 
Libri  inutiles  sunt  ignaro  legendi.  Ignarus  poliendae  oratiouis.  Sui  protegendi  co 
poris  memor.  Immemor  reconciliandi  animos  plebis.  Impotens  regendi  equi.  Non  eg 
belli  conflandi  partieeps  fai.  Yir  regendae  rei  publicae  scientissimus.  Conscios  delend: 
tyrannidis  indicare.  —  3)  $ev  Dati*  beS  <*erunbium$  fte&t  bei  SlbjeMuen,  toela*  b< 
Stotio  oerlangen,  auf  bic  fragen  „für  toen?"  ober  „too^u?",  befonberö  bei  benen,  roelcbe  b 
beuten  „paffenb,  gcfdjitft,  bereit,  geneigt",  Wie  uti/it,  inutilis,  aptus,  idoneus,  aecommodatu 
opportunut,  maturut,  immaturus,  promptus,  natm  u.  ä.r  tt>eld)e  aber  nod)  0  i  e  l  f)  a  u  1 1  g  i 
(cf.  59,  9lnm.  1)  ad  c.  Acc.  ju  ftd)  nefnnen ; par  in  ber  ©ebeurung  „getoad)ien"  unb  impe 
„n\d)t  getoadtfen"  fSnnen  nur  ben  $5at.  ©erunb.  bei  ftc^  fcaben  fj.  8.  par  [impar]  onei 
ferendo):  Arbores  hieme  interdum  tanta  nivis  copia  obtectae  sunt,  vi 
ut  eius  oneri  sustinendo  pares  sint.  Qui  pituita  laborant,  rebus  sut 
tiliter  diiudicandis  et  examinandis  haud  satis  apti  sunt.  Natura  animui 
ornavit  sensibus  ad  res  pereipiendas  idoneis.  Veteres  Persae  iure  cuivi 
negotio  maiori  gerendo  imparem  arbitrabantur  eum,  cui  tacere  grave  esse 
Cf.  Lignum  aridum  materia  est  idonea  eliciendis  ignibus.  Sunt  nonnulli  acoend 
puerorum  ingeniis  non  inutiles  lusus.  Hispania  bello  reparaudo  aptior  en 
quam  ulla  pars  terrarum.  Gens  instaurandis  reparandisque  bellis  nata.  Locc 
coramuniendo  praesidio  opportunus.  Aetas  bello  gerendo  matura.  Tempus  rebti 
gerendis  immaturum.  Gens  veniae  dandae  prompta.  Mona  pecori  alendo  bonos.  - 
4)  35er  $otlH  be«  ÖcrunbtoS  ftc^t  bei  einzelnen  Serben  unb  $f>rafen,  um  eine  beut 
fid)tigte  $anblung  ju  bejeidmen,  befonberö  bei  studere,  intenium  esse,  operam  dare  (navart 
laborem  impertire,  praeficere,  praeetse,  diem  d'mere,  temput  statuere,  hrum  dt 
tigere  (capere,  invenire,  dare),  satis  esse,  tufßcere,  adetse,  deeste,  tempus  intumert  u.  I 
ferner  bei  etse  „fflbjg  fein  $u  etroa«,  imftanbe  fein"  fo.  ».  Divites,  qui  oneri  f< 
rendo  erant  Liv.  2,  9,  6;  4,  35,  9;  30,  6,  3;  31,  13,  5),  befonbeT*  in  ber  9teben*art  so 
rendo  esse  „jaljlungSfäfjig  fein";  fi^nlic^  aud)  censui  eensendo  etse  „cenfuSfä'ljig  fein"  (Ci< 
Flacc.  80)  unb  srribendo  adesse  „einen  Senat&befdjiufo  (abfafien  unb)  unterieidHien"  (Pra< 
scriptio!):  Brutus,  cum  studere  revocandis  in  urbem  regibus  filios  suo 
comperisset,  securi  eos  percussit.  Germanicus  paueos  dies  insumpsi 
classi  renciendae.  Caesar  emendandis  fastis  Romanis  operam  dedit  Pos 
Troiae  interitum  Aeneas  in  Italiam  venit  atque  locum  urbi  condenda 

quaesivit.  Cf.  aud):  Milites  machinamenta  quatiendis  muris  portabant.  Materia  cra 
tibus  faciendis  caesa  est.  Hos  in  insula  reliquit  velut  materiam  novandis  rebus 
Supplicatio  prodigiis  expiandis  facta  est.  Philo  iuri  dicundo  urbana  sors  evenit.  Ho 
arcendis  sceleribus  exemplum  nobile  erit.  (Seit  SiotuS  oertritt  ber  $at.  ©erunb.  bti 
»eilen  gerabeju  einen  $inalfafr,  j.  ©.  Caecinam  diitrahendo  hosti  ad  flumen  Amisiai 


Digitized  by  Google 


—  305  — 


451. 


misit.  Eas  orationes  Seneca  vulgavit  testificando,  quam  honesta  praeciperet  „um  $u 
booeiicn".)  Cf.  auch  456,  9.  —  5)  3>er  «crufutlb  beä  ©erunbio«  wirb  nur  in  9&erbinbung 
mit  ^räpofittonen  gebraucht  unb  $war  fcr>r  häufig  mit  ad,  um  eine  Seftimmung  ober  Slb= 
ftdjt  $u  bezeichnen,  auweilen  mit  in  (bei  ben  Serben  conferre,  transferre  unb  convertere) 
unb  (unHafftftbj  mit  inier  „währenb"  (cf.  136,  4),  feiten  bei  ob  (meift  nur  in  ftormcln  ober 
lUadjb Übungen  ber  ($efe$e4fpracbe,  93.  Flagitiosum  est  ob  rem  iudicamlam,  ob  tu.*  di- 
etndum  pecuniam  aeeipere).  Cf.  jeboch  417,  3:  Cicero  quidquid  habuit  virium, 
id  in  civium  libertatem  defendendam  contulit.  Unde  novit  formica 
aestatem  tempus  esse  ad  eibum  colligendum  aptum?  Doüius  primiis 
ferreas  manus  instituit,  quibus  inter  pugnandnm  triginta  naves  appre- 
hendit  et  tredeeim  mersit.  Caesar  ea,  quae  erant  usui  ad  armandas  naves, 
ex  Hispania  apportari  iussit.  Dentes  castorum  ad  abrodendos  cortice« 
et  dentes  sciurorum  ad  frangendas  nuces  comparati  sunt.  —  6  Tei  Viüla 
tlD  beä  ÖJerunb.  fleht  entwebet  ohne  9$ränofition  alt  Abi.  instrumenti,  ober  mit  ben  ^rä- 
pofitionen  in,  ab,  ex,  de,  feiten  pro  („für,  ju  gunften",  93.  Cic.  off.  3,  26;  Brat  311, 
ober  „anftatt",  j.  93.  Liv.  23,  28,  11),  bei  «laffifern  nie  sine:  Multi  in  equis  paran- 

dis  adhibent  curam,  in  amicis  eligendis  neglegentes  sunt.  Aegyptii 
annum  intercalando  complebant.  Numa  Pompilius  in  legibus  scribendis 
consilio  Egeriae  nymphae  se  uti  simulavit.  Dicendi  elegantia  augetur 
legendis  oratoribus  et  poetis.  Multi,  cum  antea  tarn  inopes  fuissent,  ut 
solvendo  non  essent,  in  praetura  administranda  ingentes  divitias  con- 
fecerunt.  Non  pudendo,  sed  ea  quae  dedeceant  non  faciendo  nomen 
impudentiae  effugere  debemus.  Cf.  auch:  Summa  voluptas  ex  discemfo  capitnr. 
Prudentia  ex  providendo  est  appellata.  Virtutes  cernuntnr  in  ayendo.  Epirurus  nihil 
dt  dividendo  ac  partiendo  docet.  Aristotelem  non  determit  a  scriltendo  amplitudo 
Piatonis.  Tamultns  pro  recuperanda  libertate.  —  7)  $ei  ben  Serben  „faeforgrn,  übtv> 
gefreit,  übrrlafff n,  ftorrtirtimcit"  (namentlich  ruro,  <fo,  trado,  mundo,  mitto,  permitto,  con- 
eedo,  relinquo,  impono,  propono,  offero,  sumo,  aeeipiu,  susripio,  hco  „id)  öerpadjte", 
conduro  „idj  pachte"  unb  ähnlichen)  ftcf)t  ba§  ©erunbioum  jur  93e$eichnung  einer  fmnblung, 
rodehe  mit  einem  ©egenftonbe  (bem  ©ubjeft  ober  bem  Objeft)  oorgenommen  werben  foH,  93. 
Demos  nos  philosophiae  excolendos.  Pneris  sententias  edi&cendas  damns.  Qloriam  P. 
Africani  tuendam  conservan/Zarnque  suseepi.  Alexander  Achillem  sibi  imitandum  pro- 
posuerat.  Antigonus  Eamenem  mortuum  propinqnis  sepelicru/uw  tradidit.  Clodins 
nberrimas  provincias  vexandas  diripieruZa.?que  consnlibus  permisit.  Censores  portienm 
tktdificandmm  locant  „geben  in  Reibung".  Redemptor  colnmnam  Iovis  condnxerat  fa- 
cxendani.  (Cf.  aud):  Aedem  Castoris  habuit  tuendam,  Cic.  Verr.  2,  1,  50.  Saucios  milites 
curantlos  dividü  patribns,  Liv.  2,  47,  12.)  6elten  roirb  in  biefem  fraQe  ad  c.  gerundio 
ebiaiirtu  (,y  93.  Quam  multas  nobis  imagines  non  solum  ad  intuendum,  verum  etiam 
ad  imitandum  acriptores  reliqoerunt!  Mihi  illos  proposni  ad  imitandutn  n)um  SWufter 
ober  jum  93orbilb".  Qnibus  hae  partes  ad  defendendum  obvenerant.  Partem  oppidi 
somit  ad  obsidendum.  Dux  oppidum  militibus  ad  diripiendum  concessit),  namentlich,  in 
ber  paffioen  tfonftruftion  be§  ^crfeftumS,  93.  Cicero  vobis  ad  imitandum  maxime  pro- 
positus  sit.  5>od)  ift  ad  c.  gerundio  felbftocrftanblich  bann  not  wen  big,  wenn  bie  99e» 
imnmung  eines  ©egenftanbe«  nicht  papiM,  fonbern  aftiuifd)  angegeben  wirb,  j.  93.  Oratori 
plerique  duo  genera  ad  dicendum  dederunt.  Spatiutn  sumamus  ad  rogitandum.  Dant 

parvi  se  ad  ludendum:  Matronae  Lacaenae  filios,  cum  vulneribus  aversis 
mortui  erant  reportati,  secreto  et  sine  ullo  funeris  honore  sepeliendos 
curabant.  Caesar  ab  hibernis  in  Italiam  discedens  legatis  imperavit,  ut 
quam  plurimas  possent  hieme  naves  aedificandas  veteresque  reficiendas 
curarent.  Lacedaemonii  prineipes  Aeginetarum,  qui  obsidum  loco  tra- 
dendi  fuerant,  Atheniensibus  custodiendos  mandaverunt.  Tarn  immanis 
crudelitas  Astyagis  fürt,  ut  Harpago  filios  epulandos  apponeret.  Aegei 

K  e  ■  9  e ,  UUein.  WepttUortum.  7.  »uPaflc  n.  20 


Digitized  by  GöOgle 


452-453. 


—  SOG 


temporibusr  Athenienses  quotannis  septenos  iuvenes  totidemque  virgin« 
in  Cretam  mittebant  Minotauro  obiciendos. 

Sinnt.  1.  3n  jo^ltcidjcn  $$crbinbungen  (6cf.  mit  esse,  habere,  dare,  dees*e,  sumert  u.  3. 
wirb  bei  Subftantiocn,  bie  fonft  ben  objcft.  ©cn.  bei  fid)  fcaben,  aud)  bie  %x&po\.  ad  gefe^i 
um  bie  3*eftimmtmg,  ben  3,0C<I  u-  heruor$ul)eben.  Sold)e  Abrufen  ftnb:  facultas  ob 
locus  est,  causa  ob.  ratio  est,  facultatem  (ob.  occasionem,  copiam,  locum  „(^elegenijeir 
habere  ob.  dare,  signum  dare,  Studium  deest,  rires  detunt,  princeps  ob.  auctor  $un 
alicui,  spatium  .«umere  u.  iL,  j.  ÜB.  Occasio  tibi  ad  occupandam  Asiam  oblata  est 
Non  est  locus  ad  tergiversandum.  Vires  militibus  deerant  ad  resistendum.  Oppidaa 
magnam  ad  ducendum  bellum  dabat  facultatem.  Alicui  facultatem  dare  ad  di 
cendum.  Hic  tibi  gravissimus  auctor  ad  rem  instituendam  fuit.  Archias  Ciceron 
princeps  extitit  a  '  ingrediendam  optimarum  artium  rationem.  —  Set  se  dare  „ftd 
Eingeben,  fid)  mibmen"  ftcfjt  ftatt  bcö  $atio&  aud)  ad  (ober  in  c  acc.),  j.  S?.  Ab  ineunfc 
adulescentia  me  ad  defendendos  homines  dedi  (Cic.  div.  Caec.  4;  nat.  d.  1,  9;  legg 
1,  12;  Tusc.  1,  7). 

Änm.  2.  3)ie  felbft  bei  Cicero  nidjt  fcltcneu  Ü3eifpicle,  in  bcneu  oon  beut  ©cit.  eine*  ©e 
runblumS  ba3  Cbjeft  im  (»eu.,  ftatt  im  ?lec.  abfängt,  erflären  ftd)  baburd),  bafj  bai 
regierenbe  Subft.  mit  beut  $cn.  bcü  ©cruubiumS  alö  ein  ntfammengef)övtger  Subftontin 
begriff  gefafct  nrirb,  j.  Reiciendi  triam  iudicnm  potestas  „bas  SScrtocrfungSred) 
breier  9<id)terM;  exemplomm  eligendi  potestas  „bie  SBablfrcifjeit  ber  ©eifpiele";  studion 
illorum  facinorum  imitandi  „^Tadjafnnungöeifer  in  foldjen  Ilmtcn"  u.  ä.  Cf.  Cic.  Yen 
4,  104:  earum  rerum  intitiandi  ratio;  2,  77.  Phil.  5,6:  facultas  agrorum  suis  latro 
nibus  condonandi;  tiu.  6,  19;  inv.  2,  5;  Ac.  2,  128  u.  ö.  Tan  fid)  biefe  fionftrunio! 
faft  nur  beim  (Skn.  $lttr.  finbet  (cf.  jcbod)  Tusc.  5,  70),  ift  gewife  aiti  bem  Streben  nai 
Sffioljllaut  hervorgegangen. 

«nm.  3.  »ei  Älaffifent  feiten  Cic.  part.  orat.  50),  häufig  feit  ber  auguftctfdn 

Verlobe  bient  ber  91  bl.  ©erunb.  ftatt  be«  ^ui.  $räf.  jur  SBcaeidjnung  ber  «rt  ua 
Seife  ober  beglciteuber  9Jcbcnumftänbe,  &.  26.  Cousules  populando  (=  populantei 
usque  ad  moenia  pervenerunt  (Sali.  Cat,  61,  2;  lug.  103,  2;  Liv.  8,  17,  1 ;  5,  43 
7;  30,  28,  4:  senex  rincendit  factus;  25,  19,  14;  30,  24,  4:  reliquom  anni  eircwn 
eututis  Jtaliae  urbibus  consumpsit;  3,  65,  4;  2,  32,  4;  22,  14,  7;  39,  34,  13.  tk 
locituS  ioed)felt  bicfcr  ÄbL  mit  bem  $art.  %v&\.,  3.  ©.  Ann.  2,  81.) 

Knm.  4.  Hufcer  bem  oben  unter  7)  befprod)cnen  &aflc  fann  ber  Slcc.  be«  (»erunbio«  nidj 
gebraucht  toerbcn,  um  bad  Objcft  eine«  tranf itioen  SBeibumö  au  oertreten,  fteblerfjaft  alji 
„bie  SBafcl  bed  .UmtfulS  fihbern"  cousulcm  creandum  adiuvare,  ober  „eilte  SSeränbcruni 
ber  3uftänbc  crftreben"  mutandas  res  appetere,  ober  „bie  ftcrftövung  ber  ©rüde  Ijinbcm' 
pontem  delendum  impedire.  3rcf)Ierljaft  bemnad)  aud)  im  ^affiü  „ber  Sau  biefe«  Raufet 
ift  aufgegeben"  exstruenda  haec  domus  omissa  est  (ftatt  aedificatio  huius  domus). 

452.  1)  3)er  ÖJen.  OJcrunb.  toirb  (—  jebod)  im  ganzen  feiten  — )  in  33erbinbung  mit  e*.*  ge 
braucht,  um  ut  be^cidjucn,  ioo$u  ettoaS  gehört,  paftt,  geeignet  ift,  gereicht  (Qsn.  quali 
laiü);  „$)a&  $U>nigtum  Ijattc  anfänglid)  jur  tSr^alümg  ber  greifet  unb  ntr  Sergro&erung 
Staate«  gebient";  w^ic  Belagerer  uub  belagerten  polten  uon  bem  Selbe,  roa«  ba^u  biente 
eine  lange  »elagcrung  ju  ertragen".  Cf.  Cic.  Verr.  2,  132;  leg.  2,  69;  Sali.  Cat  6,  7;  46 
2;  lug.  88,  4;  Liv.  3,  24,  1;  5,  3,  6;  3,  31,  7;  27,  9,  12  u.  d\  [Sei  £ucitu*  ift  biefn 
(oon  einem  3)erbum  abhängige)  Nuiitiu  aud)  ohne  esse  ungemein  luuifig,  5.  9.  Germanica« 
Aegyptum  proficiscitur  roynoscetulae  antiquitatis  „um  bie  Altertümer  lernten  $u  lernen". 
Conriliandae  viiseriroriiae  haec  refero.  Multa  populus  paravit  tuendae  libertatis}.  «ud| 
oon  einem  einzelnen  Subftantto  ^ängt  bidtoeileu  ein  foleber  (bie  Sefttmmung  ober  ^ 
fäbigung  be^eid)ncnber)  C^enitio  ab,  ».  Aemilius  exercitum  opprimendae  libertatis  habet 
„ein  $ur  llnterbrüdung  ber  ftreibeit  geeignetes  §ctx'4.  Naves  disiciendi  operis  „jur  3er» 
ftörung  bed  S3aucS  geeignete  Sd)iffe".  Societas  comparaiuli  Hbi.  —  2)  Cf.  456,  9.  —  3)  Gin 
Hrdjaiamu*  ift  eö,  ber  fid)  oereiiyelt  aud)  bei  Giccro  (Cat.  m.  6;  Scaur.  13)  finbet,  wenn 
oon  tranfitioen  Serben  ein  Neutrum  bed  ^crunbioö  mit  est  gebilbet  ift,  toeldp*  ben 
Cbjeftdaccufatio  bei  fid)  hat.  $er  oorgelcgte  9lu«bvud  mtifitc  regelmäßig  lauten:  Via,  quaf 
nobis  quoque  ingredienda  est  Cf.  aud)  Verg.  Aen.  11,  230.  —  4)  Ct  303.  —  5)  Cf.  63. 
—  6)  3n  ber  Spradje  bcS  «olfc«  tourbe  nid)t  feiten  ber  91  bl.  ÖJerunb.  ftatt  beö  3nf.  geje?t, 
befonber*  bei  ben  Serben  desistere,  absistere  u.  ä.  liefet  ®cbraud)  finbet  ftd)  oereiryelt  oud) 
bei  l'itmtS  (4,  55,  5;  9,  34,  2;  29,  33,  8),  einmal  aud)  bei  ©icero  (Att.  4,  6,  3). 

453.  3>a§  ÖJerunbioum  bejeiebnet  oermöge  feiner  ©ebeutung  eine  ^anblung,  bie  nod)  unuoll' 
enbet  ift.  darauf  fjat  man  bei  ber  Überfelutng  ber  beutfdjen  «erbalfubftantioa  auf  =ung  be* 


Digitized  by  Google 


—  307  - 


454. 


fonber«  $u  ad)ten,  inbem  biefe  audj  bic  oollcnbcte  (ober  uoraufgegangene)  £>anblung 
bejridjnen  fönnen.  ©o  ift  5.8.  ber  <5afc:  „Die  (Srmorbung  Säfar«  fd)ien  oielen  bie 
fd^Önfte  X$at"  ju  überfein :  Occim»  Caesar  maltis  pulcherrimum  facinus  videbatur,  bemt 
in  biefem  @afee  ift  auf  bie  örmorbung  Säfar8  als  auf  eine  ooüenbete  Xtjatfadje  ©ejiefyung  ge- 
nommen; bagegen  ift  ber  Safc:  „SBrutuS  unb  Gtaffiu8  jdjrcdtcn  ntdjt  oor  ber  ©rmorbuug 
ßfifar*  iurüd"      überfe&en:  Brutus  et  Cassius  ab  oeeuiendo  Caesare  non  abhorruerunt, 
toeil  bier  bie  Srraorbung  nod)  beoorftcb,t.  Cf.  Pro  recuperan&i  libertate  pugnare,  aber  pro 
recuper«/a  libertate  diis  grates  agere.  Angebant  Hannibalem  Sicilia  Sardiniaque  ami.s- 
me  „ber  Serluft  ©iciliend  unb  SovMnieuv".  Interim  ad  Mazaeum  super«/»  regis  fama 
pereenerat.  Labeo  male  administro/ae  provinciae  arguebatur.  Ab  incen#o  Capitolio 
hic  est  vigesimus  annus.  A  Neapoli  oppugnanaVi  Poenum  absterruerunt  consper/a 
moenia.  Brutus  in  libernrnd«  patria  est  interfectus.  Primus  Tusculanarum  quaestionum 
liber  est  de  contemnenda  morte.  Cf.  451,  9(nm.  5.  —  1)  Mutafis  terris  noil  mo- 
res mutanttir.  Inter  Romulum  et  Remum  certamen  de  nova  urbe  appel- 
landa  et  possidenia  coortum  est  2)  L.  Cornelius  Soipio,  quia  regem 
Antiochum  in  Asia  vicerat,  appellatus  est  Asiaticus  exemplo  fratris, 
qui  propter  domitam  Africam  nominatus  est  Africanns.  3)  Sapiens  nnllo 
periculo  deterretur  a  contempland*s  rebus.  Sabinis  creatus  Romae  dic- 
tator  ingentem  metum  iniecit.  4)  Urbs  Atheniensium  eloquentia  et  in- 
venia  et  aurfa  extitit  magistra  gentium.  5)  Quanta  voluptas  ex  litteris 
discendw  pereipitur !  6)  Pulvere  pyrio  invento  omnis  belli  administratio 
immutata  est  7)  Guttenberg  omnem  'curam  oogitationemque  fixit  in 
invenienia  arte  typographica.  8)  Comitia  creandis  consulibus  (cf.  456  ,  9) 
sub  finem  Iulii  mensis  in  campo  Martio  habebantur.  9)  Immortalem 
sui  memoriam  Christophorus  Columbus  Genuensis  reliquit  ignota  ante 
orbis  terrarnm  parte  reperta.  10)  Iure  is  alter  conditor  urbis  appellandus 
est,  qui  condilam  et  amplificaiaw  ab  interitu  vindieavit  11)  Septem 
annos  Vergilius  insumpsit  in  conüciendos  quattuor  illos  libros,  qui 
sunt  de  re  rustica.  12)  Laus  Thebarnm  liberatarwm  a  (cf.  63)  nobis 
omnibus  Pelopidae  uni  tribuenda  est;  ceterae  landes  cum  Epaminonda 
communes  ei  sunt 

451  $09  GkrunbtDum  be$eid)net  nidjt  etwas,  wai  getfjan  werben  fann,  fonbern  etwa?,  tua«  getf)an 
werben  mujj  ober  (in  negativen  unb  bebingenben  ©äfcen)  letwaä,  n>a§  ftattfinben  barf  (fid) 
geziemt,  ted)t  ift).  Homo  non  ferendus  Reifet  bemnad)  ein  SRenfd),  ben  man  nid)t  ertragen 
barf;  res  non  contemnenda  eine  Sadje,  bie  man  nid)t  uerad)ten  barf.  Illa,  quae  natura, 
non  litteris  Romain  asseouti  sunt,  neque  cum  Graecia  neque  nlla  cum  gente  sunt 
conferenda.  Quo  maior  tua  dignitas  est,  eo,  quae  tibi  acciderunt,  minus  ferenda.  Si 
hoc  verbo  utendum  est  „wenn  man  fo  fagen  barf.  Vix  optandum  videtur.  Haec  quidem 
n  potentia  est  appellanda,  appelletur  ita  sane.  2)cu)er  finb  bie  vorgelegten  2ii{w  ju  überfein : 
1)  Hic  morbus  sanari  non  potest.  2)  Incendium  restingui  non  potuit 
ober  fieri  non  potuit,  ut  incendium  restingueretur.  Cf.  audj:  Quod  appetis, 
impetrari  non  potest  „wo«  bu  berlangft,  ift  nid)t  ju  erreidjen".  Hoc  mutari  iam  non 
potest  „bie$  ift  jefet  nidjt  meljr  $u  änbem".  (SfcfonberS  büte  man  fid),  unfer  ,,e«  ift  leid)t  ein- 
jufefjen,  fdjtoer  $u  begreifen"  u.  bgl.  burd)  facile  intellegendum  est  auSjubrüden.) 

.'inni.  1.  3n  SBerbinbung  mit  einer  Negation  ober  mit  vix  fjat  ba§  Öerunbit»  zuweilen  aud) 
in  guter  $rofa  bie  SBebeutung  ber  9RÖglid)!eit,  $.93.  Vix  erat  credendum.  Hostis  vix 
tolerandus.  Dolor  non  ferendus.  Aspernm  et  vix  ferendum.  Cf.  Caes.  b.  g.  5,  28, 
1.  Nep.  25,  18,  6.  Cic.  fin.  4,  53;  Plane.  24. 

fcnm.  2.  $em  lateinifdien  ©erunbiu  entfpredjen  oft  im  $eutfd)en  bie  umftänblidjeren  SBeu^ 
bungen  „eö  gilt,  e«  ift  geraten,  eö  braudjt,  eS  oerbient,  menn  e8  fid)  barum 
banbelt"  u.  a.  j.  83.  Nunc  constituendi  suut,  qui  sint  in  aniicitia  tines  deligendi 
„eS  gilt  jefct,  ober  e3  fjanbelt  fid)  barum,  bie  @reiuen"  u.  f.  m.  Nestori  verendum  non 
erat  („braud)te  nid)t  ju  fürd)ten"),  ne  aut  insolens  aut  loquax  videretur.  Caesar  mul- 

20* 


Digitized  by  Google 


455.  -  808  — 

tis  de  causis  Rhennm  esse  trauBeundum  putavit  „bjclt  ti  für  geboten".  AdiavanJi 
nobis  estis  „ifcr  oerbient  (ober  fmbt  rlnfpru*  auf)  unfere  llnterftüfrung".  In  amicis  eli- 
gendis  („wenn  e§  barauf  anfomint,  ftreunbc  $u  wählen")  homineB  neglegentiores  esse 
Bolent  quam  in  ovibus  parandis  („roenn  e$  fid)  barum  banbelt,  ©djafe  anjuidjaffen"  i. 

d.  Int  Supinum. 

455.1)  Ta*  3  iip  in  um  auf  um,  roeld)e$  afS  ein  Slcc.  anaufetjen  ift  unb  aft:v. 
33ebeutung  fjat,  wirb  bei  Serben  ber  SJeroegung  (namentlich  bei  mitiere, 
venire  unb  ire)  gebraucht,  um  bie  91bfid)t  ober  ben  3wecf  ju  bejeidmen, 

,V  S.  Cubitum  ire,  speculatum  mittere,  salutatum  venire,  venire  auxilinm  postu- 
latum,  pabulatum  profleisei,  pecora  pastum  propellere,  exulatum  abire,  leg&tos  mit- 
tere oraculum  consultum;  Agesilans  Ephesum  hiematum  exercitnm  reduxit;  Vei- 
entes  pacem  petitum  oratorea  Romain  mittunt;  Coriolanus  in  Yolscos  exulatum 
abiit;  Themist o<  K  s  Argos  habitatum  concessit;  aud)  filiam  alicui  nuptum  dort  ober 
roUocare  (unflafjifd)  tradere)  „jur  ßbc  geben"  unb  aliquem  sessum  reeipert  „jemanbem 
einen  ®ty  einräumen".  —  3m  aDgemeinen  ift  ber  Qfcbraud)  biefe«  ©upimim«  bei  guten  ©djrif': 
fteaera  befdjränft;  nicmal«  barf  baSfelbc  eine  Negation  bei  ftd)  baben,  unb  niajt  gerate 
häufig  ift  eö  mit  einem  Cbjefte  ober  ^räpof i  t  i  o  n  a  l  au£brurfe  oerbunben.  SRan  fügt 
anftatt  Legati  inissi  sunt  Consultant  Apollinem  lieber:  ut  (qui)  consulerrn*  Apollinem 
ober  ad  consnUndn/N  Apollin«/«  ober  ApollinAs  consulewit  causa  ober  (nad)  Ctolu*. 
cf.  439,  Slnm.  4)  Apollinem  consnltart. 

9lnm.  1.  Sei  renire  ftebt  and)  baö  ^Jart.  ^räf.:  Legati  venerunt  pacem  petotte*. 

?lnm.  2.  Siebter  fcfcen  bei  «erben  ber  Seiocgung  ftatt  be*  ©upinS  aud)  ben  3nfinitit>: 
Proteus  pecus  egit  altos  risere  montes  (ct.  418,  1). 

«nm.  3.  Sei  ben  Serben  nt ilfn"  (festinare,  properare,  contendere,  t/uiturare)  ftebt  flaffifdj 
nie  ba8  1.  @upinum,  fonbent  ber  3nf.  ^räf.,  j.  S.  Höstes  urbem  oppugnare  festina- 
verunt.  Caesar  in  Galliam  revertt  contendit  (Sei  ütoiud  toirb  aud)  orrupare  „;uoor^ 
fommen,  juerft  tbun"  mit  3nf.  fonflruicrt,  S.  1,  14,  4;  21,  39,  10;  2,  48,  2)  —  Statt 
be«  einfadjen  perdere  unb  ulcisci  finbet  fid)  W  ""b  nrieber  bie  encrgifdje  Umfd)retbun?j 
perditum  ire,  ultuiu  ire. 

2)  $a£  6ui>imim  auf  a  bat  gleidifallsi  aftine  öebeutung  unb  ftebt  als  %hl 
auf  bie  Jrage  „in  ioeld)er  iRflcf f icfjt? "  a)  bei  ben  s)lbjef  ttüen  bes 
fmnlidjen  unb  moralifdjen  ©efüfylS,  wie:  gut,  fd)led)t,  angenehm,  un* 
angenehm,  leicht,  fdjroer,  fdjön,  fyäfjlid)  u.  L;  b)  bei  ben  ©ub^ 
ftanttnen  fas  unb  nefas,  unflaffifd)  bei  »pu*  est  (cf.  98,  Ämn.  1).  —  $ct  ©ebraudj 
biefed  SuüinumS  ift  in  ber  guten  ^jkofa  befdjränft;  nientalt  barf  ein  Objeft  ober  ein  Ib« 
o  e  r  b  mit  bemfelben  oerbunben  fein.  $ie  gebräud)lid)frcn  ©upina  fmb :  dictu.  factu,  aspectu, 
aiiditu,  cognütt,  risu,  memoraiu,  inlellectu,  inveniu,  aditu,  transitu,  ©.  Quid  est 
tarn  iueundum  cognitu  atque  anditu  qnam  sapientibus  sententiis  gravibuaque  ver- 
las ornata  oratio  ?  Quod  Optimum  factu  videbitnr,  facies.  Pleraque  faciliora  saut 
dictu  quam  factu.  Libertatis  restitutae  dulce  anditu  nomen  mutavit  SyracuBanoram 
animoa.  Humanns  animus  cum  alio  nnllo  nisi  cnm  ipso  deo,  si  hoc  fas  est  dicta. 
comparari  potest.  Nefas  est  dictu  miseram  fnisse  Fabii  Maximi  senectutem.  Mira- 
bile  dictu.  0  rem  cum  anditu  crudelem  tum  visu  nefariam!  —  SWerfe:  incredibitt 
(ober  diffieiie,  mirabUe)  e*t  dirtu  „efi  Hingt  unglaublid)" ;  „für  baö  «uge  (Ol)r)  angenetjm, 
bäfriid)"  >  <su  ober  a/lspeclu  {anditu)  iueuntius,  lurpis;  „für  ba4  Serftänbniö  idpierig" 
intelieclu  (coffnilu)  dif'firili*.  —  Sei  liiccro  fommeit  bie  beiben  ©ubft.  fas  unb  nefa»  mit 
feinem  anbern  ©uuinum  aufter  mit  dictu  oor.  —  Dujnus  unb  indü/nu.«  fte^en  erft  feit 
Öioiu*  (§.  S.  4,  3»,  4;  9,  43,  ß;  10,  27,  6;  25,  1,  5  u.  ö.)  mit  beut  Suptnum  auf  u. 

?(nm.  4.  Sei  facti i»,  diffiriiia  unb  iueundus  ift  ad  c.  Gernnd.  geiDÖfjnIid)er  ald  bad  2.  Suf. 
,V  S.  Res  facilis  ad  intellegendum,  verba  ad  audiendum  iueunda;  eo  eibo  utendnin 
est,  qui  sit  facillimus  ad  concoquendum  (cf.  195,  17).  2 od)  heim  c*  regelmäßig  diffi- 
zile dictu  est,  diffirile  factu  est  (c.  Inf.) 

Sinnt.  5.  $er  6a^:  w5Diefe  ©adje  ift  leid)t  ju  er!ennen"  läfct  ftd)  auf  folgenbe  SB«i< 
überfein:  1)  Haec  res  facilis  est  ad  cogooscendum.  2)  Haec  res  facilis  est  cognitu. 
3)  Facile  est.  hanc  rem  cognoscere.  4)  Haec  res  facile  cognoscitur  (cf.  419).  5)  Haius 
rei  cognitio  facilis  est. 


Digitized  by  Google 


—  309  — 


456—457 


456. 1)  Höstes  urbem  oppugnare  maturaverunt  (cf.  455,  Slnm.  3j.  2)  Ex  Omni- 
bus Graeciae  partibus  quinto  quoque  anno  innumerabiles  Graeci  Olyin- 
piam  confluebant  ludos  spectatum  (ob.  ut  ludos  spectarent,  ludorum 
spectandorum  causa,  ad  ludos  spectandos,  ludos  spectaturi).  3)  Dareus 
ad  civitates  Graecas  legatos  misit,  qui  terram  et  aqnam  postularent. 
4)  Non  omni8  aqua  utilis  est  linteis  purgandis.  5)  Philosophia  digna 
profecto  est,  cui  studeamus.  6)  Da  mihi  securim,  qua  hanc  arborem 
succidam.  7)  Beneficia,  qua«  parentibus  debemus,  maiora  sunt,  quam 
ut  ea  (ober  aud)  quam  quae)  ullo  modo  possimus  referre.  8)  Pericles 
innocentior  fuit,  quam  ut  (ober  aud)  qui)  ab  adversariis  in  suspicionem 
civium  adduceretur.  9)  Duoviri  creati  sunt  templis  dedicandis.  $er  Dat. 
Gerundü  üct)t  bei  SBürben  unb  Ämtern  jur  &e£eid)nung  tyrer  93cftimmung  ouf  bie  &rage 
rooju?,  rote  comitia  ronsidi  rreando  (creandi*  dtcemeirüt,  »oo  jebod)  audj  jutoeilen  ber 
<?en.  gefegt  wirb,  8.  Liv.  6,  39,  5;  39,  45,  8),  tresriri  roloniis  dedwendu,  decemviri 
rti  publica*  constituendae,  arbiter  finilms  regend  ix,  decemtiri  legitm*  trribundüi,  duoviri 
atdiims  dedicandis,  tresriri  agris  a*signandis,  curator  muri»  reficiendis.  10)  Iam  inde 

a  Constantini  aetate  inter  Christianos  in  morem  venerat,  ut  sepulcrum 
Iesu  visuri  pieque  ibi  deum  precaturi  Hierosolyma  proficiscerentur. 
II)  Taceo,  ne  (ober  ut  ne)  aegritudinem  tuam  augeam.  12)  Posterum 
diem  uterque  exercitus  insumpsit  in  corpora  occisorum  sepelienda. 
13)  Ovibus  sal  datur  lingendus.  14)  Astyages  Cyrum  infantem  Har- 
pago  tradidit  exponendum.  15)  Frater  mens  salvus  ex  bello  reversns 

paulo  post  typho  mortuus  est.  Statt!  ba«  beittfdje  „um  $u"  eine  ftolgc  bejeidwet, 
bie  nid)t  al«  com  Subjeft,  fonbern  al«  nom  (Sdjictfal  ober  überhaupt  einer  tjötjci n  SWadtf  beab- 
ftdjtigt  gebaut  wirb,  fo  ift  cd  burd)  ^criobenbilbung  $u  befeitigett  (cf.  jebod)  439,  Vi  um.  4). 
16)  Pompeius,  cum  pugna  ad  Pharsalum  commissa  in  Aegyptum  pro- 
fugisset,  occisus  est.  17)  Hoc  praedium  delegi,  ubi  (=  ut  ibi)  vi  tarn 
agerem.  18)  Qui  miles*  ignavia  et  fuga  vi  tarn  servare  quam  cum  hone- 
state  pro  patria  mori  maluerit,  ut  lenissime  dicam,  omnium  contem- 
ptione  dignus  est.  Cf.  342,  II. 

6.  Oratio  obliqua. 

157.  Unter  Oratio  obliqua  (©egenf.  Or.  recta)  oerfteljt  man  Diejenige  ersäf)(cubc 
$arfteHung,  in  roeldjer  bie  ©ebanfen  auf  bie  $orfteflung  be$  föebenben  belogen 
unb  non  einem  Verbum  sentiendi  ober  declarandi  ober  einem  biefen  ißerbiS 
gleidjbebeutenben  SluSbrucfe  abhängig  gemadjt  werben.  ftür  bie  Oratio  obliqua 
gelten  fotgenbe  #auptregeln: 
I.  fcauMäfte: 

1)  Me  £aitptfäfce  ber  bireften  Siebe,  bie  eine  2lu§fage,  ©r^ä^ung,  ©eljaup« 
tung  enthalten  (EuSfageffifce),  ftefjen  in  ber  Or.  obliqua  im  Acc.  c. 

inf.,  j.  S.  Solo  dixit  neminem  ante  mortem  beatum  esse  praedicandnm.  Loctt- 
tns  est  Divitiacus  Aednus  Galliae  totins  factiones  esse  duas;  harum  alterins 
principatum  tenere  Aednos,  alterins  Arvernos.  (Vereinzelte  auffallcnbc  Wbiueidmngcn, 
},  33.  Caes.  b.  c  3,  73  a.  ö.,  Nep.  2,  7  a.  (*.,  Cic  Att.  14,  22,  1  ?,  finb  al*  9lna= 
folurqie,  reip.  Attractio  modi  f,u  crflnrcn.) 

2)  diejenigen  ^auptfä^e  ber  bireften  ftebe,  roetdie  Seferjl,  9ht,  Söunfd), 
SBitte,  Verbot  bejeidmen  (93eger)rung8fä&e),  fte^en  in  Or.  obliqua 
im  Äonj.  unb  aroar  ofme  ut,  oerneint  mit  ne  (neve),  h.  <ö.  Redditur  respon- 


Digitized  by  Google 


—  310  — 

sam:  Nondam  tempus  pugnae  esse;  castris  se  tenerent  seqne  ex  labore  reficerent. 
Caesar  milites  hortatas  est:  Ne  ea,  quae  accidissent,  graviter  ferrent  tun  bis 
rebus  terrerentnr. 

flnm.  1.  (Sin  93  etat  in  bfr  bircftcn  Siebe  fann  nur  mit  nerönbertem  Äafu«  in  bic  Or.  obl. 
eingeflößten  werben,  j.  „Crroäget,  Guiriten"  —  „bie  Duiriten  foflten  erwägen";  .Gurt 
Serlufle,  6olbaten,  werben  burß  reiße  ©eute  erfefot  werben"  =  „bic  Serlufte  ber  Bei 
baten  (ob.  blofr :  „berfelbcn")  würben  . . .  erfefct  toerben".  Oft  la'fct  fiß  ber  SBofatro  gai 
nißt  ctnfleßten;  olöbann  fällt  er  ganj  weg,  j.  93.  „C  €olbatcn,  noßbein  bie  geinbc  ob 
gebogen  finb,  ift  nunmebr  alle  Wcfahr  befetttgt". 

3.  silMrütrf)e  fragen  (auf  bic  eine  Antwort  erwartet  roirb)  fteljen  im  Moni- . 
rftetorif^c  großen  treten  wie  bie  2fu3farjefä&e  in  ben  Acc  c.  inf.  $a» 
I)er  treten: 

a)  bieienigen  Sragen,  bie  in  birefter  SRebe  in  ber  2.  er  f.  Qnbif.  fterjen 
unb  faft  immer  mitfliege  fragen  fmb,  faft  ftetS  in  ben  Äonj.; 

b)  biejenigen  fragen,  bie  in  birefter  fttebe  in  ber  L  ober  3.  s$erf.  3nbif. 
ftefyen  unb  faft  immer  rt)etorifcb,e  fragen  fmb,  treten  faft  ftetS  in  ben 
Acc.  c.  inf.; 

c)  biejenigen  fragen,  bie  fd&on  in  birefter  SRcbc  im  ÄonJ.  (dubitativiu 
ober  potentialis)  fielen,  begatten  ben  JJloitJ-  bei,  j.  c  aesar  milites  allo- 
cutus  est:  Quid  tandem  vererentur  aut  cur  de  sua  virtute  desperarent?  Ario- 
vistus  Caesari  respondit:  Quid  sibi  vellet?  cur  in  suas  possessiones  venire!  :• 
Legati  dixerunt :  Quo  se  repulsos  a  Romanis  ituros  esse?  quomodo  sine  cla*si 
bus  Siciliam  obtineri  posse?  Plebs  fremit:  Quid  se  vivere,  quid  in  parte  ci- 
vium  censeri?  Tribuni  militum  dixerunt:  Quid  esse  levius  aut  turpius  qaain 
anetore  hoste,  de  summis  rebus  capere  consilium  ?  Quis  sibi  hoc  perBuaderet 
(bireft  quis  mihi  hoc  persuadeat  ?).  Caesar  dixit:  Cur  etiam  seenndo  proelic 
aliquos  ex  suis  amittere/?  cur  vulnerari  p&teretur  optime  de  se  meritos  mi- 
lites? cur  denique  fortunam  periclitare/ur ?  (bireft  cur  amit/am?  cur  patwr'i 
cur  pericliter?).  —  (ShtSnaljmen  Don  biefen  Siegeln  ftnb  feiten  unb  im  ben  ftetft  be 
fonbere  ^eranlaffungcn,  3.  Liv.  5,  2,  9;  7,  15,  2;  4,  43,  10;  Caes.  b.  c.  1 
32,  3). 

II.  Siföenföfec  (relatiüifrfje  unb  fonjunftionale)  fteb,en  in  Or.  obliqua  im  8onj. 

h-  5?.  Dixit  miles  se  omnia  fecisse,  quae  sibi  imperata  essent.  Ennins  negat  lagen 
dam  esse  mortem,  quam  immortalitas  consequatur.  Respondit  dux  militem  poenair 
dedisse,  quoniam  imperio  non  paruisset. 

Slnm.  3.  Solßc  (fßeinbare)  SRelatiofä&c,  bie  eine  ftortfefeung  ber  Gablung  ober  eine  ^ 
bauntung  entbaltcn  unb  in  benen  ba«  9?clatio  qui  für  et  hic,  et  m,  m  autem,  nam  « ftcijt 
erforbern  ben  Acc.  c.  inf.,  9?.  Ad  ea  Herennius  respondit:  Multos  aonos  iam  intei 
Romanum  Nolanumque  populum  amicitiam  esse,  cuius  (=  et  eius)  neutros  ad  eure 
diem  paenitere.  Unuraquemque  nostrura,  censent  philosophi,  mundJ  esse  partem, 
ex  quo  (—et  ex  eo)  illud  natura  consequi,  nt  communem  utilitatem  nostrae  ante- 
ponamus.  Puellis  ut  saltem  parcerent,  orare  institit,  a  qua  (=nam  ab  ea)  aetat« 
etiam  hostes  iratoa  abstinere.  (Gfifor  fefet  in  Derartigen  9?clatwfäfcen  bisweilen  ben  toni-, 
um  fic  enger  mit  bem  Sorbergehenben  $u  nerbfnben,  ©.  b.  g.  1,  20,  3;  2,  31,  5:  7, 
14,  10;  7,  20,  5.  Cf.  jeboß  1,  26,  6;  1,  31,  7;  2,  4,  3). 

91nm.  4.  Selten  Derbinben  Vioiu«,  2acitu*  u.  a.  auß  ctsi  unb  quarnquam  (=  sed  tarnen , 
cum  interim  (=  interim  autem),  quia  (=  nam),  quemadmodum  etc.  mit  bem  Acc.  c. 
inf.,  j.  9?.  Tribuni  plebis  dicebant  fngere  senatum  festes  tabulas  publicas  censas 
caiusque,  rum  interim  obaeratam  plebem  obiectari  aliis  temere  hostibus.  (Cf.  Liv 

4,  51,  4;  6,  27,  6;  26,  27,  12;  4,  3,  3;  2,  13,  8.)  3n  einem  »ergieiße  mit  tU-sii 
fe&t  fogar  (iicero  bei  ut  au$na$m$meife  ben  Acc.  c.  inf.  (Cluent.  138.  Cf.  Liv.  33,  4o, 
7;  27,  34,  15;  23,  12,  4). 

?lnm.  5.  6olßc  ^icbcnfäfce,  weiße  ber  SßriftftcIIer  alö  feine  eigene  (Jrflärung  (Skmcrfung)  ota 
als  Angabe  beftimmter  Xbatfaßcn  ober  allgemeiner  SBabrljeiten  beifügt  (objeftiue 
?Iu«fagen),  ober  weiße  blofj  ^ur  Itmfßreibung  einzelner  fubftanttoifßer  begriffe  bienen, 
fteben  im  dttoit.,  Apud  Hypanim  Huvium,  qui  ab  Europae  parte  in  Pontnm  üv 
fluit  (93emerfung  be3  Sßriitftellerd),  Aristoteles  ait  bestiolas  quasdam  nasci,  quae  anam 
diem  vivant  {ZtU  ber  »ebauttung  be§  «riftotcle?).  Themistocles  Xerxem  certiorem 


Digitized  by  Google 


—  311  — 


458. 


fecit  id  agi.  at  pons,  quem  in  Hellesponto  feccra/,  dissolveretur.  Quis  poirst  esse 
tarn  mente  captus,  qoi  neget  haec  omnia,  quae  videmu*  (=  blefe  flanke  ftc^tbare  3ScIt), 
deornm  immortaliam  potestate  administrari  ?  Caesari  nuntiatur  Sulmonenses,  quod 


praesidio  tenebant.  Cf.  398,  e,  9lnm.  (Buioeilen  ftcfjt  ber  3nbtf.  in  lebhafter  ^arfteöung, 
m  n>cld)er  bie  abhängige  Siebe  ben  Gfyarafter  ber  b  i  r  c  f  1  c n  gorm  annimmt,  93.  Caes.  b. 
e.  1,  40,  5;  Sali.  lug.  38,  9  u.  81,  1;  Liv.  2,  32,  9;  2,  15,  3.  »ei  Simu«  fteht  bet 
Jnbif.  oftmal«  nur  infolfle  bcr  9tod)abmung  ber  ©riedjeu,  bei  benen  befanntlid)  ber  3"W- 
in  ben  9?ebenf<tyen  ber  Or.  obliqua  ganj  getoöbnlid)  ift.) 

HL  2)a3  Xcm^UÖ  bcr  fonjunftioifcfyen  9tebenfäfce  rietet  ftd)  nad)  ben  SRegeln 
bcr  Consecutio  temporum  (cf.  327—329). 

Ämn.  6.  3ft  alfo  ba3  bie  Or.  obliqua  einleitenbe  93erbum  ein  Präteritum,  fo  fielen  bie 
'Kebenfä&e  ber  Siegel  nad)  im  sion\.  3mperf.  ober  ^luSqpf.  2)od)  finbet  fid)  in  bleiern 
gaüe.  nid)t  feiten,  befonber«  tu  längeren  Sieben,  auch  ber  Äonj.  ^räf.  ober  ^Jerf.  3n  fol- 
gern Salle  oerfefct  fid)  ber  Grübler  lebhaft  in  bie  3eit,  too  bie  SRebe  gehalten  tourbe,  alö  loävc 
fie  gegenwärtig:  cd  fchwebt  ihm  ein  Praesens  historicum  als  regieienbeö  SJerbum  oor, 
,V  93.  Legati  a  Germanis  ad  Caesarem  venerunt,  quorum  haec  fuit  oratio :  Germanos 
non  recusare,  si  lacessan/j/r,  quin  armis  contendon/,  quod  Germanorura  consuetudo 
haec  sit  a  maioribus  tradita,  quicunque  bellum  inferanf,  resistere  neqne  deprecari. 

IV.  3)ie  $rottoittittn,  roeldje  ftdr)  auf  ba§  ©ubjeft  be3  reqierenben  6at}e§  be= 
jieljen,  b.  f).  roeldje  in  bcr  Or.  recta  bie  1.  ^erf.  bejetdjnen,  roerben  in  ber 
Or.  obliqua  burdj  ba3  9tef  Jcyio  (swt,  silri,  sey  smu),  juroeUen  (unb  jroar 
im  9lominotio  immer)  bnrd)  ba§  ftärfer  b,eroorb,ebenbe  gegenfätjlidje  ipse 
(cf.  235)  auSgebrficft.  3)ie  2.  s$erf.  ber  Or.  recta  (<u,  vos)  roirb  in  bcr  Or. 
obliqua  geroölmUcf)  burd)  üle  auSgebrücft,  befonbevS  roenn  fte  betont  ift  ober 

aud)  burd)  U,  tt)enn  ftC  Unbetont  ift,  33.  Ariovistus  respondit:  Si  ipse  Caesari 
non  praescriberet,  quemadmodum  suo  iure  uteretur,  non  oportere  sese  a  Caesare 
in  mo  iure  impediri.  Si  quid  illc  sc  velit,  illum  ad  sc  venire  oportere.  Cf.  jebod) 
232,  3. 

Slnm.  7.  Safer  gebraudjt  in  ber  Or.  obliqua  ba§  Pronomen  bcr  ©egemuart  hic  unb  tai 
Äboerbium  ber  (begenroart  nmic  aud)  nad)  einem  Präteritum  gerabe  fo  wie  in  ber  Or.  recta. 
(£eroöhnlidj  aber  tritt  für  hic  in  ber  Or.  obliqua  is  (ftärfer  üle),  für  nunc  tum  ein ;  cbenfo 
ün\  intle,  eo,  ad  id  (ob.  iUud)  tempus,  eo  (ob.  ilhyiic  für  hic,  hinc,  huc,  adhuc,  hodie ; 
(entipredjenb  aud)  postcro  die  flatt  cras,  unb  prvlic  ftatt  heri;  cf.  320,  9tnm.  1).  9iot= 
wenbig  ift  jebod)  hic  in  ber  ^ebeutung  „ber  folge nbc"  ober  „biefer,  ber  Untere" 
(im  ©egenfafc  $u  ille),     93.  Provinciam  suam  hitnc  esse  Galliam  sicut  Warn  nostram 
(Caes.  b.  g.  1,  44,  8;  31,  11;  7,  14,  10);  unb  nunc  mnf;  flehen,  tuenn  e3  einem  anbem 
auf  bie  Vergangenheit  ober  Hufunit  bimoeifeuben  tum  entgcgcnqefefot  luirb,  g.  93.  Numidiae 
partem  quam  nunc  peteret,  tum  ultro  adventuram  (Sali.  lug.  111,  1;  Liv.  3,  40, 
10;  8,  31,  4).  Cf.  467. 
Umn.  8.  £>äufig  geben  bie  ©djriftftcQer  Don  ber  Or.  obliqua  jur  Or.  recta,  mei)t  mit  $u= 
jiebung  oon  inquit,  über,  nidjt  ehva  jur  93crmcibung  bcr  Ginförmigfeit,  fonbern  um  ben 
midjtigeren  $unft  beroor^ubeben  unb  ba«  öJanic  bamit  ab^ufd)lieBen.  <&o  läfjt  2io.  2,  2  ben 
Srutu«  in  bcr  SJolfSueriammlung  unb  in  (iJegemoart  ieinc«  Äollegcn  V.  ianiuiniuö  (iolla; 
tinud  ^uerft  inbireft  fagen  non  credere  populum  solidam  libertatem  reeiperatam  esse  ; 
regium  genus,  regium  nomen  non  solnm  in  civitate,  sed  etiam  in  imperio  esse;  id 
officere,  id  obstare  libertati,  unb  bann  ftd)  an  biefen  fcfbft  menben:  hunc  tu,  inquit, 
tua  voluntate,  L.  Tarquini,  remove  motum.  SSergl.  ib.  7;  1,  47  u.  f.  w.  ferner  lafjcn 
bie  Sdjriftftener  auf  bie  oblique  Siebe  beS  einen  eine  befonberö  auSbrurfSooßc  (Srtoiberung 
be«  anberen  in  birefter  SHebe  folgen,  lote  Liv.  44,  36  am  (Snbe  unb  fo  fonft  oft ;  ebenio  aber 
aud)  umgefebrt  auf  bie  birefte  bie  tnbirette,  Liv.  21,  18  extr. 
-  3n  i'okben  Xciupora Ifa t^cit,  roeldje  an  unb  für  fid)  ben  3nbü.  erforbem,  mirb,  tuenn  fte  in 
b"ct  Or.  obliqua  in  ben  Äonj.  treten  mi'tjfen,  genjöljnlid)  bie  Consecutio  temporum  genau 
beobachtet,  fo  baß,  jcnad)bem  baS  Verbum  regens  eine  $aunt;  ober  eine  IKebengeit  ift,  für  ben 
3nbif.  ^räf.  ber  Or.  recta  ber  Äonj.  tyrÄf.  ober  3m|Jcrf.  unb  für  ben  3nbif.  *perf.  ber 
Äonj.  ^erf.  ober  $(u$q|>f.  eintritt.  3)odj  ift  $u  beadjten,  bah  bei  Vn  Iton junftUmeii postquam, 
ut,  ut  primum,  cum  primum  u.  a.,  fotoie  bei  antcquam  unb  priusquam,  ferner  aud) 
bri  dum  unb  quoad  fchr  oft  bcr  Äonj.  $erf.  fteht,  iuo  man  ben  Äonj.  ^Jlu^qpf.  enoavtet, 


Digitized  by  Google 


459-460.  —  312  - 

j.  93.  Fatetur  hanc  in  exercitu  fuisse  et,  ut  Pompeius  in  Hispaniam  renerit,  numqu&i 
a  Memmio  discessisse.  Orator  dixit  nihil  esse  actum  cum  dignitate,  postquam  arm 
disceptari  roeptum  rit  $er  Qkunb  biefeS  ©ebrautfje«  tft  barin  8u  (ucfan,  bafc  bcr  fiotein 
ftd)  ßtuij  baran  geiuötjnt  fcottc,  bicfc  Äonjunftionen  mit  bem  ^Jcrfeft  $u  öerbinben.  Hudj  | 
alä  eine  CEtgerttumlidyreit  (namentlicf)  bei  ftiftoiifer)  $u  bewerfen,  bar,  2einporaIfä$e  mit  ben  ko 
junftienen  dum,  poMquam  etc.  an  et)  in  Or.  obliqaa  biöioeilen  in  geroöljnlidfcr  Seife  mit  be 
3  n  b  i  r.  fte^cn,  Piso  orarit,  ut  traditii  armis  maneret  in  castello,  dum  Caess 
consulitur  (cf.  362,  9lnm.  9). 

459.  1)  Romulus  indignantes  virgines  Sabinas  circumiit  doeuitque:  Patrcn 
id  superbia  esse  factum,  qui  conubium  finitimis  negassent.  Blas  tarne 
in  matrimonio,  in  societate  fortunarum  omnium  civitatisque  et,  qu 
nihil  carins  generi  humano  esset,  liberornm  fore.  Molliren t  modo  irs 
et,  qnibns  fors  oorpora  dedisset,  darent  aniraos.  Saepe  ex  iniuria  poste 
gratiam  esse  ortam  eoqne  melioribus  eas  usuras  viris,  quod  adnisum 
pro  se  quisque  esset,  nt  parentum  patriaeqne  expleret  desiderinm.  2)  U 
gatus  Helvetiornm  ita  cum  Caesare  egit:  Si  pacem  populus  Romane 
cum  ipsis  vellet  facere,  in  eam  partem  se  ituros  atque  ibi  futuros,  nl 
Caesar  ipsos  constituisset ;  sin  hello  persequi  perseveraret,  reminisceretrj 
et  veteris  incommodi  populi  Romani  et  pristinae  virtntis  Helvetiornn 
Qnod  improviso  alteram  partem  adortus  esset,  cnm  ii,  qui  flumen  trän; 
issent,  suis  auxilium  ferre  non  possent,  ne  ob  eam  rem  aut  suae  magm 
pere  virtuti  tribueret  aut  ipsos  despiceret.  Se  ita  a  patribus  maioribn» 
que  suis  didicisse,  ut  magis  virtute  quam  dolo  contenderent  aut  in?: 
diis  niterentur.  Quare  ne  committeret,  ut  is  locus,  uhi  constitissent,  e 
clade  exercitus  Romani  nomen  caperet  aut  memoriam  proderet. 

460.  Regibus  Roma  expulsis  Aequi  et  Volsci  agrum  Latinum  ferro  igniqa 
populati  ad  urbis  portas  accesserunt.  Unde  postquam  inulti  praedar 
prue  sc  agentes  domum  proncisci  coeperunt,  T.  Quinctius  consul  popul 
ad  contionem  convocato  ita  locutus  est:  Ktsi  nullius  criminis  sibi  cod 
scius  esset,  tarnen  cum  summo  pudore  in  contionem  se  prodisse.  Nax 
timere  se,  ne  posteris  (memoriae)  traderetur  Aequos  et  Voldcos  quai 
tum  se  consule  ad  moenia  urbis  armatos  venisse.  Eam  se  ignomüuao 
si  ei  potissimum  anno  imminere  seivisset,  vel  morte  vel  exilio  vitatu 
rum  fuisse.  Ignorare  sese,  utrum  hostes  se  consulem  an  populum  con 
tempsissent.  Si  culpa  in  ipso  esset,  auferrent  sibi  imperium ;  sin  in  illu 
(sc.  culpa  esset),  neminem  illorum  peccata  punire  posse:  illos  tantun 
eorum  paeniteret  Neque  vero  hostes  illorum  ignaviam  contempsis» 
nec  sua  virtute  connsos  esse.  Nisi  discordia  intestina  venenum  iUitu 
urbis  esset,  futurum  non  fuisse,  ut  agri  vastarentur.  An  quemquan 
dubitare,  quin  ipse  hostes  fugaturus  fuerit,  si  plebs  delectum  fieri  passf 
esset?  Itaque  cur  inter  se  odisse  perseverarent?  Quem  tandem  finem 
discordiarum  fore?  Ne  taederet  in  posterum  aut  plebem  patriciornn 
magistratuum  aut  tribuniciae  potestatis  patres.  Quod  si  fecissent,  et 
concordiam  publicam  reconoiliatum  iri  et  omnium  rerum  prosperiUtem 
fore  . 


Digitized  by  Google 


—  313  — 


461-464. 


51. 1)  $a$  eigentliche  Slboerbium  oon  certus  ift  certo  „mit  ©eroigheit,  ftc^er" 

fa.  9?.  Sa p lentis  est  nihil  iU  exspectare  quasi  certo  fnturnm.  2)iefcö  certo  forum!  iibrigend 
in  bei  beffern  $rofa  faft  nur  in  ber  ©erbinbung  mit  sdrc  oor);  certe  fjeifjt  entroeber  bc* 

hrdftigcnb  „ftcherlich,  jebenfaü§"  (h.  <B.  Si  deus  seit,  qaid  casu  fatarnm  sit,  certe 
eveniet;  sin  certe  eveniet,  nulla  fortuna  est)  ober  mit  23efd)ränfung  beftätigenb 

,bod)  fldjerlich,  bod)  rnenicjftenS"  (j.  53.  Quamvis  non  fueris  suasor,  approbator  certe 
fnisti.  Ani  damnnm  aut  certe  non  mapunm  lacram  feeimns.  Homines  mortem  vel 
optare  ineipiant  vel  certe  timere  desistant).  SDaljer   Cjeißt  certo  SCtO   „id)  Xüt\$  C£J 

gewif*,  mit  33eftimmtr)eit",  b.  h-  roa$  id)  behaupte,  ift  roat)r,  roeil  id)  e3  mit 
v3eftimmti)eit  roeifj;  certe  feto  „roirflid),  tef)  roeifj  e§,  id)  roeifj  in  ber  $lwt", 
b.  g.  oerlafj  bid)  barauf,  id)  roeifj  e§.  —  2)  Postremtim  „&um  letztenmal", 
1  Hodie  postremwm  me  vides;  postremo  „sulefct,  fdjliefjlich"  bqeidjnet  entroeber 
ba§  <£nbe  einer  <5ad)e  fc^Iedyt^in  als  fold)e$  (=  ad  postremum)  ober  roitb  jtir 
(finffihrung  be£  legten  ©liebet  einer  längeren  Slufeählung  gebraucht  (=  denique, 
cf.  218  unb  48i).  _  3)  Vere  „wahrheitsgemäß,  richtig"  ift  baS  eigentliche  9lboerb 

Don  vems,     33.  De  hac  re  vere  iudicasti;  vere  dicere.  Vero  aber  t)ei§t  entroeber 

als  Äonjunftion  „aber,  oollenbS*  (cf.  524, 3)  ober  als  SSerftdjerungSpartifcl 

„in  2Bal)rl)eit,  roacjrlich,  roahr^af  tig",  33.  Nullum  vero  id  qnidem  argu- 
mentum est.  Magnifica  vero  vox  et  magno  viro  digna.  Ego  vero  cupio  te  ad  me  ve- 
nire, ober  beftätigenb  „ja  roof)l,  allerbingS"  foaoty  in  Antworten  (cf.  411,  14, 
c)  als  aud)  fonft,  foiuofjl  au*einftct)enb  alö  aueb  in  «erbinbung  mit  ^ronominen  (ego  vero,  me 
vero,  nos  vero  volumus),  3mperatioen  (audite  vero;  perge  vero,  Crasse),  ?lbocrbicn  (tum 
vero,  ibi  vero;  cf.  524,  ?lnm.  3)  unb  ^Jartifeln  (quasi  vero,  an  vero  u.  o\)  —  4)  Primum 

unb  primo  bebeuten  ohne  roefentlid)en  itnterfdjieb  „jum  erftenmol"  (cf.  214,  22>  * 
daneben        primum  „erftlid)"  in  2fofeäf)lungen  (primum  —  deinde  —  tum 

—  denique ,  cf.  218  unb  481),  primo  „anfänglich"  (=  imtio).  Cf.  21,  «nm.  2. 

—  5)  Continuo  «unmittelbar  barauf,  fofort,  fogleid)";  continenter  „in  einem 
fort,  ununterbrochen*.  —  6)  Consulte  „auf  wohlüberlegte  Seife,  mit  93ebadjt" ; 
consutto  „abftdulid)".  —  7)  Dextra  (sc.  parte)  „jur  rechten  £anb";  dextre 
„auf  geroanbte,  gefchiefte  Seife";  recta  (sc.  via)  „gerabeäroegS*;  recte  „in 
richtiger,  gehöriger  Seife".  —  8)  Commode  „in  gehöriger,  paffenber  Seife", 
1 59.  Breviter  et  eomnwOe  dicere ,  bagegen  commodum  „&u  gelegener  3^it/  gerabe, 

Eben",  h'  ®*  Commodum  discesseras  heri,  cum  Trebatius  venit. 

;2  $ie  abnerbiale  ßnbung  itus  bqefdjnet  ein  ftuägefjen  uon  etwa«,  mie:  radicitus  „Don  bet 
Surfet  au«";  funditus  „oon  Ghunb  ani";  antiquitus  „uon  alterö  ber";  dttinkus  „oon  ©Ott 
«Kr,  bunb  göttltdje  6d)itfung";  humanitus  „nad)  menfdjlicbcr  Seiie";  penitus  „oon  innen  ha, 
bi*  in*  3nnerfte*;  (unflaffifch  caelitus,  medullitus,  primitus,  feiten  stirpitus). 

W.  3>ie  oboerbialc  Snbung  im  bejeiefmet  bie  91  rt  unb  Seife:  furtim  „oerftot)tcn";  certafim 
.um  bie  28ette";  currim  „im  Saufe";  pedetettfim  „(Schritt  oor  ©djritt";  stalim  „ftebenbcu 
^ufee*";  catertcUitn  „b,Qufenmeife";  yrajatim  „berbenioeife" ;  raptint  „in  baftiger  6ilC;  rar- 
ftim  „ftütfroeife" ;  nominatim  „namentlid)"  (b.  t).  mit  auöbrücflidjer  Nennung  be«  Ramend) ; 
riemim  „locdjfelroeife"  (cf.  237);  turmatim,  curia! im,  gradatim,  paulatim,  riritim,  caetim, 
priratim,  tentim  etc. 

Olim  ift  «boerbium  oon  olus,  einer  alten  Nebenform  oon  ille,  unb  t)elfet  eigentlich  „ju  jener 
3«t",  b.  t).  in  einer  oon  ber  ©egenmart  fernlicgenben  3ett;  bab^cr  foroot)!  „in  frübwer  geit,  oor 


Digitized  by  Google 


465-467. 


-  314  - 


langen  3atjren,  ehemals"  als  „in  fernet  3uf""ft  bercinft",  $.  ©.  Alium  esse  censes  na 
nie  atque  olim  ?  Non  si  male  nunc,  et  o/im  sie  erit.  —  Qnondam  bezieht  fid)  in  ber  gut 
$rofa  blofe  auf  eine  vergangene  Seit,  auf  beren  genauere  iöefrtmmung  nidjt*  anfommt  =  „öi 
malS,  ehebem,  norbem  einmal"  unb  bilbet  ben  @egenfap  ju  nunc,  9.  Popului  Romam 
cjni  quondam  lenissimns  existimabatur,  nunc  domestica  crudelitate  laborat  —  A 
quando  ift  unfev  auf  ber  legten  Silbe  betontes  „  einmal",  (mäbrcnb  temel  ein  beftiram 
3nf)lwort  unb  „nur  einmal"  ober  „einmal  für  allemal"  bebeutet;  cf.  jebod)  Änm.  2); 
bezeichnet  im  ©inne  t>on„irgenbetnmül,  irgenbmann"  einen  jwar  unbefrtmmten,  ol 
mi i 1  I idi  oorbanbenen  ;{ei  timnf  t  ( „  in  i  r  f  I  i  d)  einmal")  unb  fteht  frtuolil  non  ber  Sergangenfi 
(„früher  einmal")  als  t>on  ber  ©egenmart  („bann  unb  mann  einmal")  unb  ßurunft  (»über  ft 
ober  lang  einmal,  bereinft  einmal*  =  quandoque)  im  ©egen[afrc  $u  einem  rwrfdjwebenb 


Kam.  1.  ITnaaiM  niemals,  je"  bal  einen  negatloen  (Sinn,  fiet)t  aber  nidjt  bloft  in  n 
gatioen  ©äfcen,  fonbern  auch  in  Drages  unb  foldjeu  ©äfcen,  welchen  ein  liueif  el  ober  tot 
eine  negative  $ebeutung  $u  ©runbe  liegt,  j.  $?.  Nemo  unquam  sapientior  fuit,  ^u< 
nomen  utiquam  clarius  fuit?  Demosthenes  praestare  videtur  omnibus,  qui  umpt» 
orationes  attigerunt.  9Ran  unterfdjeibe  bemnadj  si  quando  „wenn  jemals"  Don  si  unqua» 
ne  quando  oon  ne  unquam  u.  f.  w.  (CimuS  oerbinbet  beibe  ©ortet:  si  quando  ujf/iwi 
».  8,  6,  14;  10,  14,  11.) 

Änm.  2.  Seinel  entflicht  als  abgefcbmäditeS  Numerale  ganj  bem  beutfeben  „einmal"  bei  91 
gäbe  Don  $anblungen  ober  Gegebenheiten,  roeldje  einer  nacbfolgcnben  üorherget}en  unb  ni 
metjr  &u  änbern  finb,  93.  Hoc  evenire  solet  motis  semel  animis.  Multi  philosop 
semel  egressi  nunquam  in  patriam  reverterunt.  Qui  semel  verecundiae  fines  trau 
ierit,  eum  naviter  oportet  esse  impudentem.  (Sbenfo  fagt  man  quoniam  semel,  quarut 
quidem  semel,  ut  semel  Jobalb  einmal"  u.  ä.,  Ariovistas,  ut  semel  Gallorum  c 
pias  fioit,  süperbe  imperabat. 

465.  Ultro  „aus  freien  ©tüden",  ohne  non  einem  anbern  burd)  Güten,  Drohungen,  Sbätlidjfeit 
gezwungen  $u  fein,  ohne  bafo  eine  äußere  SJeranlaffung  uorliegt.  Spoite  (et  174,  4)  „au*  cic 
nem  ffiillcn,  aus  eigener  Sraft,  mit  eigenen  Mitteln,  nad)  eigenem  (£rwägcn",  o$ne  bafe  frem 
ßinflüffe  ober  frembe  fcülfe  efngewirft  Sötten;  alfo:  Bellum  ultro  a  Romanis  nobis  illata 
est  „cS  fehlte  ben  Mio  mein  \\i  bem  Äriege  mit  unS  ein  Slnlaß";  aber  Sita  sponte  Roma 
bellum  intulerunt  „bie  9tömer  tieften  ftd)  nidjt  burd)  anbere  Sölfcr  $u  bem  Äriege  beftimme 
fonbern  unternahmen  ihn  aus  felbfteigencr  Gntfchlie|ung".  Cf.  Respondit  Ariovistus  transi» 
Rhenum  sese  non  sua  sponte,  sed  rogatum  et  arcessitum  a  Gallis.  Quae  facio,  m< 
iudicio  et  mea  sponte  facio.  Nihil  mihi  in  mentem  venit  optare,  quod  non  tdiro  mil 
Caesar  detulerit,  Ultro  morti  se  obtulit.  Werfe  aud):  voluntate  „aus  freiem  Stilen 
j.  ©.  Populi  alii  voluntate,  alii  metu  iugnm  aeeeperunt;  voluntate  et  iudicio  „wrfSfto 
abftdjtlidj"  (=  constdto,  de  intlustria,  rfetlita  ojtera), 

466.  1)  Tum  betfjt:  a)  „bamalS"  (bei  SBcrwcifung  auf  einen  beftimmten  3«töunft  ber  Skrgangei 
heit);  b)  „barauf,  fobann"  (um  bic  flufeinanbeTfolge  $meier  Greignfffe  fjerwrju^eben 
c)  „bann"  (b.  b.  ju  ber  %t\\  wo,  in  bem  ftalle  baß  ein  befrhnmtcS  Ereignis  etnfri 
ober  eintreten  wirb).  Tunc  (aus  tum-ce  entftanben)  ftefjt  faft  immer  in  beftimmtem  ©egenfat 
^u  nunc  unb  weift  auf  einen  oer  Gergangenfjcit  ober  3ufunft  mit  befonberem  ?{a<t 
brurf  ^n;  eS  bei&t  beSfjalb  niebt  „barauf,  fobann",  fonbern  nur  „bamalS"  ober  „bann",  fr  5 
Erat  tunc  excusatio  oppressis,  nunc  nulla  est.  Nunc  aiunt,  quod  tunc  negabsnt.  Tun 
est  commoTendum  theatrum,  cum  ventum  est  ad  ipsum  illud  plaudite  (bodf  Tonnte  t 
biefen  3öpcu  aud)  tum  ftef^en).  Gei  9luf jäb lungen  fann  tutu-  nie  gebraudjt  werben;  folft 
wäre  alfo:  Primum  Graecomm,  tunc  Romanorum  res  gestas  enarrabo;  aud)  lagt  ma 
regelmfifeig  tum  cero,  tum  primum,  tum  denique,  tum  demum.  (3n  ben  3uiammcniepungei 
mit  etiam  unb  maxime:  etiamlum  ober  etiamtunr,  tum  maxime  ober  tunc  moxin*  trit 
fein  Unterfdjicb  bcS  ©inneS  ^mifdjen  tum  unb  tunc  beroor.)  —  2)  Cf.  257,  10. 

Brün.  $ead)te  bie  Übcrfefeung  beS  beutieben  „bann"  burd)  baS  finale  ut  in  SBcnbungnt  trie 
Iustitia  restat,  ut  de  omni  virtute  sit  dictum  „bie  ©ereebtigfeit  ift  nod)  übrig;  iavt 


pertractata.  Sortes  restant,  ut  ad  rates  veniamus  „bann  wollen  wir  auf  bie  fh* 
Preten  fommen". 

467.  Nunc  bejie^t  firJ^  auf  bic  röirflidje  ©cgertroart  beS  ©predjenbert  (=  hoc  tem- 
pore), ©teejt  aber  basi  beutfcfje  „jc^t*  »ort  ber  33 ergangen!) eit  int  Sinne 


nunqaam. 


Digitized  by  Google 


_  315  —  468—469. 

Don  „bamal*,  bann,  btttttttf",  fo  Reifet  c§  tnm  (ober  tunc,  et 466, 1\ jW 
feiten  »m»r  in  lebhafter  6d)ilberung.  wenn  ber  Nebenbe  fm)  baS  «ergangene  ucvgegenranitiflt, 
l  S.  Cic.  Verr.  3,  47;  Caes.  b.  g.  7,  62,  6  unb  6,  40,  6;  Li*.  8,  19  8;  cf.  aueft  «7, 

Xnm.  7  unb  326,  «mn.  l.  übet  adhuc  „Ott  W  cf.  477.  JJJI  ba§  „jefct,  nun"  leb* 
«afte  JortfefcungSpartifel  im  ©inne  oon  .nunmehr"  ober  besetztet  es 
in  ber  ©^lung  ba$  bef djleunigte  eintreten  einer  £anblung,  fo  tft  e8 

bur$  iam  ju  überfein.  (Sabet  ift  jeboeb,  *u  &<merfcn,  ba&  fhD       ,am  re™  aI? 
3ang*parttfel  nur  bei  ginfüljrung  ber  Unterteile  eine*  «auptteil«  fmbet,  mäfjrenb  beim 
Übergänge  ju  einem  fcaupttetle  baö  rein  jeitlirfje  nunc  fte^t.)  -   1)   Quoniam,  qui- 
bus  de  causis  bellum  Peloponnesiacum  ortum  sit,  breviter  exposuimus, 
nunc  ad  bellum  ipsum  describendum  nos  convertamus.  2)  Pugna  Cannensis 
fundamenta  rei  publicae  Romanae  adeo  coneussit,  ut  Haniiibai  hostes 
odiosos  tum  prostravisse  videretur.  3)  Quam  doleo,  quod  nunc  ipsum 
(ober  nunc  cum  maxime)  morbo  laboras!  4)  Tum  demum  (ober  tum  deni- 
que)  Croesus,  cum  in  eo  erat,  ut  in  rogo  combureretur,  quam  vere  Solo 
dixisset,  intellexit.  5)  Etiamnunc  (ober  hodie  etiam)  sunt,  qui  deum  esse 
uegent.  6)  Hoc  tertium  (cf.  tovto  tqLtov)  atque  postremum  tibi  dico  su- 
pinum  verbi  bibendi  non  esse  bibitum,  sed  potum.   7)  Hannibal  üe 
clade  atque;  morte  Hasdrubalis  certior  factus  iam  se  agnoscere  tor- 
tunam  Carthaginis  fertur  dixisse;   et  profecto  ex  iUo   tempore  tor- 
tuna  Poenos  adiuvare  desüt.  8)  Si  dives  essem,  ad  aquas  proficiscerer ; 
nunc  (ober  nunc  ver'o,  nunc  autem  =  sed)  pauper  BUm;J&i«  ^SSL^mI 
aber-,  meiere«  nad,  einem  blofe  fingierten  (irrealen)  Safte  bte  fattifdje  <ffitrflid)fett  Ott 
^grafaft  einführt,  Reifet  nunr,  nunc  vero,  nunc  autem,  h.  93.  Si  tuura  oonsilium  secuius 
enem,  omne  pericnlam  effugissem;  nunc  (ober  nunc  autem,  nunc  vero)  pwitratüiwwo. 
Si  rttilitas  amicitias  conglntinaret,  eadem  commutata  dissolveret;  nunc  autem  (_  sed) 
terae  amicitiae  sempiternae  sunt,  ütinam  virorum  fortium  magnam  copiam  haberetis: 
nunc  vero  uuus  est  Pompeius.   9)  Agedum  (cf.  306, 5)  me  ducem  sequimini. 
Tu*  enflitifdie  dum  tritt  an  mandje  3mperattoe  unb  3ntcrjenionen  jur  »«ftarfung,  3.  3. 
agedum,  tacedum,  iteradum,  cedodum,  ehodum.  10)  Omnibus  monendum  est,  sive 
divites  sunt  sive  pauperes.  11)  In  praesens  quiescemus. 
IK.  Nemo  inqiiam,  nemo  «quam;  iullus  nnqnam,  nullas  usquani;  nihil  nnquam  nihil 
tsqoan.  Cf.  Verres  nihil  unquam  fecit  sine  aliquo  quaestu.  Nullae  unquam  in  uraecia 
exercitatiores  copiae  fueruut.  Nemo  unquam  vir  maguus  sine  aliquo 
Iste,  cui  nuüus  esset  usquam  consistendi  locus,  Romam  se  rettuht  3ebod>  fmben  W 
oudj  bie  encrgildjeren  9lu*brüde  nunquam  quisquam,  nunquam  qutcquam  (j.  -ö.  uc.  iusc. 
2,  29;  Fin.  1,  50)  etc.  —  1)  Achilles  cum  Ulixe  questus  est  mumm  unquam 
honorem  sibi  ab  Agamemnone  habitum  esse,  nullam  gratiam  relatam. 
2)  Hoc  dico,  neminem  unquam  ftiisse,  qui  in  administranda  re  publica 
voluntatibus  ac  studiis  omnium  aequabüiter  satisfaceret.  3)  Artes  nxiMo 
usquam  tempore  magis  floruisse  constat  quam  Athenis  aetate  Penclis. 
469.  $ie  geroöfjnlid&e  Negation  ift  non,  roeldjeö  objeftio  oemeint  unb  ebenforool)!  ju 
einem  antuen  ©ebanfen  a(*  ju  einem  einjetnen  «egriffe  gehören  rann,  ®QS 
feltenere  band  («dplfHfd)  hau)  oemeint  fubjeftio  (alfo  in  mitberer,  urbanerer 
»)  unb  smar  nid)t  ben  ganaen  Safc,  fonbern  nur  einzelne  begriffe  be* 
fonberg  «bjettwe  unb  Slbocrbien,  um  biefetben  in  ba§  ©egenteil  »u  oerroanbeln 

(Litotes,  cf.  550,  7),  4.  ».  Hand  facile  =  difficillime,  haud  medioeris  =  egregius, 
haud  obscurus,  haud  verisimilis,  haud  procol,  haud  dubius  (parvus,  magnus,  multi 
u.  L)  haud  sane,  haud  quisquam  (ullus,  unquam,  usquam)  u.  a.  «on  »erben  uci« 


Digitized  by  Google 


470—471.  —  316  — 

binbet  eö  fid)  borwiegenb  nur  mit  tcio  (haud  scio  an),  öereiiuflt  mit  dubito,  assenti 
ignoro  u.  S.  Statt  bti  Iiüianifdjen  haad  ita  fogt  Giccro  ftctö  non  ita,  S3or  ben  mit 
privativum  aufammengefefiten  «tbjeftiucn  unb  »boerbien  baben  bic  ftlaffifer  bcn  ©«braud? 
haud  gemlcben  («uöna^mcn  bei  filoiu«  ttit^t  feiten). 

Änm.  9Rand)€  negatine  Sludbrüde  ber  beutfdjen  Sprache  »erben  im  2ateiniid)en  burd) 
einfad)e$  SJerbum  wiebergegeben,  3.  SB.  Mortem  contemnere  „nid)t  fürdjten";  divit 
spernere  „nid)t  begehrenswert  erad)ten";  ambitio  animos  hominum  exercet  „läfct  f» 
Nu&c";  dubito  „id)  werfe  nid)t  reerjt";  heri  mirabar,  quid  accidiaset  „tdj  tonnte  11 
begreifen";  haeaitare  in  re  „nidjt  fortfommen  fönnen";  me  paenitet  „ich,  bin  nid)t 
trieben";  militiam  detrectare  „Dorn  ffrieg«bicnfte  nidjtö  wiffen  wollen";  occasioni  dee 
„nid)t  benuöcn"  u.  ä. 

470.  Stä rf er e  Negationen  al*  non  unb  haud  finb:  nullus  „nid)t  einer"  (auf  ein  6ubit. 
jogen,  cf.  289);  nihil  „gar  nidjt,  in  feiner  $infid)t"  (cf.  46);  nullo  modo,  nullo  pari» 
feiner  SBei|*e";  minitue,  nequaquam,  neutiquam,  hautlquaquatu  „feineSweg*,  burdjauS  M 
gan$  unb  gar  nidjt".  Hlft  ein  abgefd)Wäd)te*  non  bient  öfter*  minus  „nidjt  red)t,  n 
gan$"       B.  Nonnumquam  ea,  quae  praedicta  sunt,  mint«  eveniunt.  Hoc  mA 
intellexi;  cf.  aud)  877,  9lnm.  tibnlid)  aud)  purum  „ntdjt  fonberlid)").  —  l)Precesme 

nihil  te  moverunt.  2)  Iamne  hortulanus  flores  aqua  perfudit?  Mini 
vero.  3)  Pisces  auditu  haudquaquam  carent.  4)  Plumbum  neiUiqw 
levius  est  quam  ferrum,  immo  multo  gravius  est.  5)  A  recentiorifc 
historicis  probatum  est  Aegyptiorum  navigationem  illis  temporibi 
quibus  Cecrops  in  Graeciam  pervenisse  fertur,  nullam  fuisse.  ©enn  I 
beutfdje  „nidjt,  gar  nidjt"  in  bem  ftarfen  Sinne  uon  „in  feiner  Seife"  fi*  o«f 
oubft.  be$ief)t,  wirb  t9  oft  burd)  nullus  überfefrt  Cf.  Misericordia  permotus,  quae  1 
nulla  debetur.  Eloquentiam  in  Tuberone  nullam  video  fuisse.  Sulla  igitur  haec 
amicitia,  cum  ad  utilitatem  omnia  revocantur.  Haec  bona  in  tabulas  publicas  nu 
redierunt.  De  mortuis  loquor,  qui  nullt  sunt,  Philotimua  non  modo  nullius  venit,  ! 
ne  per  litteras  quidem  me  certiorem  fecit  (fo  im  oerttaulidjen  ©riejjtile,  wie  aud)  1 
mit  berfeiben  fjumoriftifdjen  Färbung  fagen  „fein  ^bjiotimuä  fommt"  =  er  fommt  m 
Sextus  ab  armis  nullus  discedit.  Cic.  ad  Att.  11,  24,  4;  15,  22;  fin.  1,  56;  Verr. 
43;  Rose.  Am.  128;  off.  3,  59;  Tusc.  1,  87;  Phil.  2,  15).  —  6)  Pisces  in  Asphalt] 

lacu  inveniuntur  nulli.  7)  Anna  in  domibus  coniuratorum  reperta  su 
nulla.  8)  Aes  alienum  contraxi  nullum.  9)  Usus  vini  antiquissin 
temporibus  apud  Romanos  non  ita  (ob.  liaud  ita)  frequens  erat.  B*Mi 
eben,  utrfit  geroDf,  (nid)t  fonberlidjr  wirb  au$gebrüdt:  bei  «bjeftwen  unb  fcbwrbien  toi 
non  Ha  ober  haud  ita  (cf.  469),  bei  Serben  burd)  non  magnoperc  ober  non  ita  valk,  I 
Serben,  Slbjeftwen  unb  «boerbien  burd)  mn  nimis,  non  admodum  ober  non  sant, 

471.  $a§  beutfdje  „idj  fage,  ba&  nidjt"  Reifet  ne^o;  „\d)  befehle,  bafc  nidji 
veto;  „idj  null,  bafj  nidjt"  nolo.  —  1)  Stoici  negaverunt  qumqua 
posse  bonum  hominem  esse  nisi  sapientem.  2)  Elpinica  negavit  se  passi 
ram  Miltiadis  progeniem  in  vineulis  publicis  interire.  3)  Milites  veti 
erant  ignes  in  castris  accendere.  4)  Caesar  suos  vetuit  pontem  rescinder 
Noßem  imperatorem  nostnun  indutias  cum  hostibus  fecisse.  5) 
PhiJodaraus  moris  esse  Graecorum,  ut  in  convivio  virorum  accumberei 
mulieres.  6)  Nego  esse  quidqtiam  a  testibus  dictum,  quod  aut  vestnu 
cuiquam  sit  obscurum  aut  cuiusquam  oratoris  eloquentiam  quaeral 
Cf.  Democritus  negat  sine  furore  quemquam  poetam  magnum  esse  posse  („behaupte 
ba&  niemanb").  Xego  in  Sicilia  tota  ullum  argenteum  vas  fuisse,  quin  Verres  abstulerii 
Vetaf  quemiuam  privat ac  rei  quuquam  agere  (wbefief)lt,  baR  niemanb").  —  «u^nabmei 
öon  tiefer  SRegel  nur  oerein^eit  Liv.  21,  9,  3;  30,  12,  6.  Cic.  Süll.  43;  Tusc  3. 
de  or.  1,  76;  219  u.  ö.).  ©e^ört  jebod)  bie  Negation  *u  einem  einzelnen  ©orte  be#  ob^i|' 
Sa^e*  (j.  50.  Dico  patriam  non  prodendam,  sed  defendendam  esse),  ober  feiltet  fet  -( 
griff  nidjt  fagen  einen  ©egenfa^  &u  fagen,  fo  fic^t  regelmäB'Q  non  diecre,  nidjt  negan 


Digitized  by  Google 


317 


472-475. 


fj.  t*.  .Von  diso  beatum  esse  posse  staltum,  sed  misemm);  ebeitfo  and),  wenn  ein  Ob- 
jeft  hn  3>at iü  babei  fteljt  fr      Patri  non  dixi  me  litteras  aceepisse). 

<i  t\t  Überfetntng  ift  nidjt  gerabe  fehlerhaft,  bod)  tritt  bie  Negation  non  nur  h&hft  feiten  in 
i*egen?ä&en  an  ba«  Safrenbe  (Cic.  Br.  255;  Att.  14,  12,  2).  2Heiftcn«  wirb  in  biefem  ftalle 
nod)  item  $u  non  gefugt  ober  ba«  $erbum  wieberholt;  alfo:  Tibi  hic  liber  placet, 
mihi  non  item  (ober  mihi  non  placet  —  displicet).  Quaeritar,  qaid  faciendum  sit  aut 
non  faciendum  (ober  quid  faciendum  non  faciendumre  sit).  Cf.  Hoc  Herculi  potuit  for- 
ttsse  contingere,  nobis  non  Hein.  Haec  armis  restitui  posaunt,  auctoritate  non  pauunt. 
Xonnunquam  mortem  sibi  ipse  consciscere  alias  debet,  alias  in  eadem  causa 
mm  debet.  Arborum  altitado  nos  delectat,  radices  stirpesque  non  item.  (Cf.  Cic. 
Tose.  1,  116;  2,  39;  4,  31;  Att.  2,  21,  4;  14,  14,  6;  fam.  11,  27,  2;  Phil.  9,  14;  10,  20; 
Off.  l,  118).  —  1)  Probo  ut  adulescentem,  in  quo  senile  aliquid,  sie  senem, 
in  quo  est  aliquid  adulescentis ;  quod  qui  sequetur,  corpore  senex  esse 
poterit,  animo  non  erit.  2)  Hoc  praestat  amicitia  propinquitati,  quod  ex 
propinquitate  benevolentia  tolli  potest,  ex  amicitia  non  potest  (ob.  non 
item).  3)  Noli  committere,  ut  aliena  vitia  ceraere  dicaris,  tua  neglegere. 
4)  Si  saperes,  divitias  non  pluris  quam  virtutem  duceres  cogitans  di- 
vitiis  facile  privari  te  posse,  virtute  non  item. 

3.  $a#  beutid>e  r  ntdif  wirb  in  einem  mit  einem  Fragewort  gebilbeten  $u«rufe,  wenn  e* 
lebigltd)  jur  Crhöhung  be«  9?ad)brurf«  bient  unb  feine  oerneinenbe  traft  gaben  foll,  am* 
Arloff  rn.  —  1)  Quanta  est  benignitas  dei !  2)  Quantum  est  in  rebus  humanis 
inane!  Quam  multi  mortui  sunt  fruetu  maximorum  laborum  non  per- 
cepto!  3)  Nero  mortuus  est  exclamans:  Qualis  artifex  pereo!  4)  Quam 
grata  requies  est  opere  peracto!  5)  0  beatum  hominem,  qui  bona  vale- 
tudine  utatur! 

*mn  @anj  onbrer  91rt  finb  wtrflid)  negatioe  Äu«rufc  wie:  Qnam  id  te  non  decebat 
.wie  wenig  liemte  jid)  bie«  für  bidj!"  unb  ftraqefäfce  wie:  „Scldie  ©djanbthat  f>at  jener 
cdjurfe  nidjt  oerübt?  «Jen  foöte  betn  @t>ott  nidjt  oerle^t  haben?"  $>ter  liegt  auf  ber 
Negation  ber  Xon,  unb  fic  Tonnte  in  feinem  JaOe  fehlen,  weil  erft  burd)  fie  ba«  betreffeube 
Fragewort  einen  bejafjenben  ©inn  erhält.  Cf.  Qaid  non  adeptas  es,  qaod  homini  fas 
esset  optare?  Quis  tarn  non  ingemait?  qais  non  dolait  rei  pablicae  casum? 

<  1)  Fi  ustra  „uergebltd)"  wirb  gefogt  mit  9iurffid)t  auf  ba«  ©ubjett,  ba«  in  feinen  (Erwartungen 
jetanfdjt  wirb  ober  etwas  „jwedlo«,  grunblo«"  Unit ;  neqniqnam  „nuölo«,  erfolglo«"  mit  Wirf* 
nd)t  auf  bie  ©ad)e,  au«  toeldjer  nidjt«  geworben  ift.  3>emnadj  hei&t  Athenienses  arcem  defen- 
dere  frusira  conati  sunt  „bie  Hujener  Faf>en  ftd)  in  ihrem  93erfud),  bie  »urg  $u  oerteibigen, 
getäufdjt";  aber  Athenienses  arcem  nequiquam  defenderunt  „bie  fttfjener  fonnten  bie 
Serteibigung  ber  Surg  nidjt  buutjfü&ren".  Gratis  ober  gratuito  „umfonft",  b.  fj.  unentgeltlidj, 
otjne  ßofjn  ju  geben  ober  au  empfangen.  —  2)  Perperam  (Gfcgenf.  recte)  „unridjtig,  ber 
Sadje  unangemeffen,  oerfe^vt"  (—  minus  recte,  vitiose,  perverse)  brudt  ben  abuerbialeu  Ste 
griff  „falfdj*  objeftio  au«,  infofern  bie  Sadje  nidjt  fo  bchanbelt  wirb,  wie  pe  fönte;  falsa 
©egenf.  vere)  „fälfdjlidj,  irrtümlich"  fubjeftio,  infofem  bie  ^erfon  (bewu&t  ober  unbewu&t) 
nnen  3rrtum  begeht.  M\o :  Illud  falso  memoriae  proditam  est.  Falso  qaeritur  de  natura 
raa  genas  humanuni.  Recte  an  perperam  fecerint,  ipsi  rationem  reddent.  Haec  verba 
ixrperam  pronontiavisti.  Fallaeiter  (©egenf.  probe)  bezeichnet  eine  obfichtlidje  SBertälfdjung 
unb  helfet  „in  betrügerifd>er  föeife,  in  ber  «bftdjt  $u  täufdjen",  j.  ».  Ratio  hoc  postulat, 
ae  qaid  iasidiose  aut  fallaeiter  agamus. 

1)  Audire  bene  (male)  ab  aliquo  „in  gutem  (fd)led)tem)  JHufe  ftefjctt  bei  jemanbem",  ti> 
{taxtüi)  axovnv  vno  rsvoe,  3.  Magna  laus  est  bene  audire  a  bonis  viris.  (Dagegen 
.gut  (fd)led)t)  fjören  =  ein  gute«  (fdjledjteB)  ®e^ör  f^aben"  aaditu  valere  (non  Talere);  acri 
snditu  esse  etc.  —  2)  Bene  virere  Reifet  „red)tfd)affen,  tugenbf)aft.  efjrenfjaft  leben",  male 
ritere  „lafterfjaft,  unehrenhaft  leben".  Dagegen  fjeifet  „wofjl,  fjmlidj,  luftig  leben"  laute, 
iocunde,  magniBce  vifere;  „färglid),  äiTnlict),  elenb  leben"  parce,  tenuiter,  sordide,  misere 
Titere.  —  3)  Latine  urire;  Oraece  dicere;  Oermanire  loqui,  bene,  optime  ober  perlene 
iekyanier)  Latine  loqui.  —  4)  Verba  alicaias  in  bonam  (malam)  partem  acripere  (feiten 


Digitized  by  Google 


47G-477.  —  318  — 

bene,  male  accipere).  —  5)  Bene  (male)  scire  aliquid  „fidj  gilt  (fd)led)t)  auf  ehoa« 
fteben".  &ür  ba«  beutfcbe  wid)  weife  wofjl,  bafe"  fagt  man  nid)t  gut  bene  »cio,  for 
lieber  probe,  plane,  satis,  maxime  »cio  ober  nod)  gewöhnlicher  non  ignoro,  non 
ü/narus  (nesciu*). 

476.  1)  35a  nereri  (—  baä  ^ierfert  beifet  meritut  sum  unb.  nod)  gewöhnlicher  merui  — ) 
gutem  unb  fcbledjtem  SSetbienfte  um  etroad  gebraudjt  wirb,  fo  mufe  nod)  ein  Slböerbtun 
bemfelben  gefügt  werben,  aber  nid)t  bie  quantitatioen  wilde,  magis,  maxime,  samme,  mi 
minime  u.  ä.,  fonbern  qualitatioe,  näinlid)  entweber  bene,  melius,  optime,  praec 
eyreyie,  mirifice,  dirinitus  ober  male,  peius,  pessime.  —  2)  3>a*  beutfdje  Mf4i%rn' 
Sinne  üon  „tjodjfdjfiften"  t)eifet  nid)t  einfad)  aestimare,  fonbern  magni  aestimare 
wenn  non  ^erfonen,  weid)e  man  fdjä&t,  bie  ffiebc  ift,  häufiger  colere  ae  diligtre  (cf. 

Vlnm.  1). 

477.  Wod).  a)  ;J,ritlidi:  adhuc  „btötjer,  bi*  jefrt"  (=  ad  hoc  tempus)  ficht  nur  in  öejug 
bie  wirflidje  Gegenwart  be*  Siebenben  ($.  'S.  Canoram  illad  in  voce  adhuc  non  am 

adhuc  „nod)  bid  auf  ben  heutigen  lag";  adhuc  nihil  (nemo,  ntdlus,  nunquam) 
\il  (nemo,  nullus,  nunquam)  adhuc,  adhuc  semper  u.  1  3n  ©ejieljung  auf  bie  i 
gangent)cit  tjeifet  bao  jeitüdjc  „nod)"  etiam  (cf.  Vi  um.  1),  fam,  etiam  tum  ober 
etiam,  usque  ad  id  (ober  i//*d)  fempit*,  ante  illum  diem,  bleibt  aber  geu>öt)nlid)  gan$ 
au#gebriidt  bei  nemo,  n»Äi7,  n«#uj*,  nun//uaw.  —  b)  $erDort)ebenb:  etiam  „nod)" 
bann,  wenn  bie*  ©ort  befonbem  Äadjbrud  t?at  (=»  „fogar  nod),  aud)  nod),  immer  no 
i.      eftaw  nunc  (ober  etiamnwn)  =  nunc  e/iam  „aud)  jefrt  nod)  (immer)*4;  etiam 
(ober  efii m tum  i  =  (wm  etiam  „aud)  bamald  nod)  (immer)";  cf.  aud)  199,  6.  $ag 
bleibt  baS  unbetonte  „norfi"  im  fiateinifdjen  unau*gebrürft  (cf.  497),  j.  8.  „9?odj  t)eu 
Wie  (neben  forte  etiam  „aud)  t)eute  nod)");  „nod)  obenbrein"  tneuper  (neben  M* 
etiam  „aud)  nod)  obenbrein");  atft  „nod)  anbere"  (neben  etiam  aii*  „aud)  nod)  anbere" 
;/rtietereo  a/i*  „aufeerbem  nod)  anbere")  u.  a.  Werfe:  „nod)  einmal"  Herum,  denuo 
integro  (cf.  492);  „nod)  einmal  foüiel"  alterum  tantum  (cf.  98,  «nm.  8);  „nod)  l 
mal  fo  groft"  altero  tanto  maior  (cf.  214,  27);  „wie  lange  nod)"  quousque  (tanr. 
cf.  482,  1);  „nod)  aufeerbem"  praeterea,  etiam)  „nod)  weiter,  nod)  metjr"  awj> 
(cf.  207).  —  i)  Pacem  compositam  esse  adhuc  non  audivi.  2)  Turpis  \ 
(etiam)  peior  est  quam  mors.  3)  Etiam  hodie  in  Alpibus  montes 
i  lum  sunt,  quos  nemo  adhuc  homo  ascendit.  4)  Pisistratus  vivo  etiam  t 
Solone  imperium  Atheniensium  occupavit.  5)  Pyrrhus  primos  elephan 
in  Italiam  adduxit,  quas  beluas  nemo  (antea)  Komanus  v iderat  6) 
teriores  Airicae  partes  adhuc  non  (ober  ne  nunc  quidem)  satis  cogni 
sunt.  7)  Quousque  (tandem)  ob.  Quem  ad  finem  ludibrio  me  habeb 
8)  Hanc  rem  Herum  mihi  explica  quaeso.  9)  Preces  meas  repudia 
atque  importunitatem  insuper  mihi  exprobravit.   10)  Bellum  (per 
ipsum  malum  est  et  alia  etiam  mala  habet.   11)  Germania  altero  ta\ 
maior  est  quam  Italia.  12)  Nemo  (adJiuc  ob.  unquam,  cf.  $nm.  2)  sapit 
fortunae  Stabilität!  confisus  est.  13)  Imperator  Fridericus  Aenobart 
etiamnunc  (ob.  hodie  etiam)  in  Kiffhauser  monte  dormire  fertur.  14)  H 
ipso  vespere  eius  litteras  tibi  recitabo.  15)  Quemadmodum  ponia,  cru 
(cf.  497)  si  sunt,  ex  arboribus  vix  avelluntur,  si  matura  et  cocta,  de 
dunt:  sie  vitam  adulesoentibus  vis  aufert,  senibus  maturitas. 

Wnm.  1.  Äud)  efiaw  ftefjt  nid)t  feiten  in  ^  e  1 1 1 1  d)  e  m  (ginne  (t»on  ber  ©egenwart,  SerganS 
beit  unb  Surunf*),  bod)  ftet«  mit  befonberer  fceroorljebung  ber  geitbauer  ober  bt*  «nunt 
brodjenen  3uftanbc3,  h-  ®«  Cum  iste  etiam  cnbaret,  hic  in  cnbicnlum  introduetns  e 
Quamdin  etiam  foror  iste  tnns  nos  eludet?  Incidit  in  enm  incautum  etia>»  a^ 
iiuparatum.  So  aud)  non  etiam  „immer  nod)  n\d)t"  53.  Xan  dico  fortas« 
qnod  sentio),  nondum  etiam  „aud)  je(it  nod)  nid)t",  rixdum  etiam  „aud)  je^t  fau<n 
Weife  bejonber«  etiam  atque  etiam  „wieber  unb  wieber,  immer  wieber".  —  tf™ 
ftebt  adhuc  mit  Skjug  auf  bie  Vergangen  fielt  bei  $id)tem  unb  $>iitorifern,  twWx  0 


Digitized  by  Google 


—  319 


478—479. 


Sergangene  gern  lebhaft  bergegeniuärtigen,  $.  SB.  Scipio,  qaamqnam  gravis  adhuc  vul- 
nere  erat,  tarnen   profectus  est    Liv.  6,  33,  2;  21,  48,  4;   24,  22,   8;  9,  6, 

12  u.  ö. 

:'lnm.  2.  öei  mancqen  Negationen  ipirb  „nod"  burd  ba§  enflitifdc  dam  überfcfct,  fo: 
n/yndum  (feitener  hauddum)  „nod)  nid)t",  melde*  foniob,l  oon  bcr  Öegenroart  alö  aud  uon 
ber  Vergangenheit  gebraud)t  muh;  nerdum,  nequedutn  „unb  nod)  ntd)t" ;  rixdum  „faurn 
nod".  So  aud)  nullusdum  „noch,  feiner"  unb  nihiidum  „nod)  nidjtä",  jebod  nur  bei  (£r= 
$äl)lung  vergangener  (Sreigniffe.  rlber  unflaffifd  in  nemodum,  wofür  entroeber  blofe  nemo 
(feiten  nondnm  qaisquam)  ober  nemo  adhnc,  nemo  nnqnam,  nemo  ante  ftefyt. 

BL  2onft  Alias  „fonft"  =  „$u  anberer3*it  (=  alio  tempore,  aliis  temporibus),  ein  anber; 
mal.  bei  einer  anbern  ©elcgcntjcit",  fei  eS  efjebem  ober  rünftig  (©egenf.  nunc):  cum  saepe 
alias,  tum  Pyrrhi  bello;  feci  et  alias  saepe  et  nuper  in  Tusculano;  numquam  alias; 
semper  alias;  raro  alias  u.  Q.  —  „  Bonn"  =s  „Dörfer,  e  1}  e  m  a  l  S  N  antea,  quöndam,  olim ; 
=  »an  einem  anbern  Orte"  alibi,  alio  loco  ober  aliis  locis ;  =„au6erbem4'  praelerea ; 
=  „  übrigen*,  im  übrigen,  in  anbern  33 eji et) ungen "  ceterum  (feiten),  cetcroqui 
.feiten,  alioqui  unflaffifd),  (in)  celeris  rebus,  (in)  aliis  rebus  ober  entfpredjcnbe  Äafu*formen 
öon  etteri  ober  reterae  res,  alii  ober  alias  res;  =  „fonft  femanb"  aliquis,  alius  qttis  ; 
=  „roibrigenfall*"  aul  (cf.  522,  sÄnm.  1),  feitener  aliler  (unflaffifd  alioqui).  üciufig 
mtritt  „fonft"  a)  bie  (Stelle  einer  oerneinenben  SBebingung  unb  toirb  aldbann  enttueber 
jux di  sin  minus,  sin  aliler  (cf.  380)  ober  bind)  bie  SBenbungcn  quod  nisi  iia  est,  quod  ni 
iia  esset,  quod  nisi  ita  fuisset,  quae  nisi  ita  se  haberent,  quod  nisi  factutn  esset  u.  ä. 
iiberfefct,  toofür  nidjt  feiten  aud  aliter  gefagt  wirb,  cf.  Caes.  b.  g.  5,  29,  2;  4,  17, 
2.  Cic.  LaeL  74;  ofT.  1,  139;  2,  42;  3,  93);  —  b)  bie  3 teile  eine*  verneinten  ftinalfa&e* 
unb  nitro  bann  burd  ne  überlebt,  £.  33.  „Set  getyorfam,  fonft  wirft  bu  beftraft  werben"  dicto 
aodiens  esto,  ne  puniaris.  —  1)  Paradiseae  in  Australia  nec  nsquam  alibi 
(ob.  nec  ullo  alio  loco)  nascuntur.  2)  Equites  olim  a  vestigio  ad  verticem 
ferro  induti  erant.  3)  De  valetudinariis  bene  ins  ti  tuend  is  alias  (=  alio 
loco)  dicam;  nunc  (ob.  iam)  quid  de  enrandis  gravitex  vulneratis  sentiam, 
explicabo.  4)  Redde  mihi  pecuniam,  aut  in  ins  te  yocabo  (ob.  ne  in 
ius  te  vocem).  5)  Cum  deus  morbo  ant  aliquo  malo  te  affecerit,  pa- 
tienter perferto.  6)  Hie  senex,  qui  ceteris  in  rebus  parcissimus  esse  solet, 
ingentes  pecunias  in  tabulas  coemendas  insumit.  7)  Hospes  noster  lo- 
qnacior,  ceteroqui  (häufiger  ceteris  in  rebus)  iueundus  atque  amabilis  erat. 
8)  Milites  in  arce  inclusi  postremo  carne  equina  vescebantur,  cum  nulluni 
praeter ea  eibum  haberent.  9)  Aut  omnia  me  fallunt  aut  Caesar  vincet. 
10)  De  Pompei  felicitate  utar  moderatione  dicendi,  ne  invisa  dis  im- 
mortalibus  oratio  mea  videatur.  11)  Cum  saepe  alias,  tum  nuper  vos 
monui,  quam  recte  Tacitus  apud  veteres  Germanos  bonos  mores  plus 
valuisse  quam  alibi  bonas  leges  dicat.  12)  Amicos  veros  esse  oportet, 
aliter  (ob.  aut)  amicitiae  stabiles  esse  non  possunt.  13)  Plus  ego  in  hac 
causa  laboris  et  operae  consumpsi  quam  ceteri  defensores  solent  14)  Hic 
unus  imperator  ab  hostibus  metuitur,  praeterea  nemo,  idque  saepe  alias 
dixi.  15)  Cum  ceterorum  consuetudinibus  non  utare  nisi  honestorum, 
cur  istum  in  amicitiam  reeepisti?  Fac  ab  eo  te  disiungas,  aut  brevi 
temeritatis  te  paenitebit  (ob.  ne  —  paeniteat). 

&  K«rtatM  föödft  feiten  unb  fdwerltd  flafi'ifd  fortassis)  c  Indic.  „oietleidt  unb  fogar  wabjr 
fdemlid,  wnnutlid,  fept  wo^l  möglid".  -  Forsitan  (fe$r  feiten  forsan,  j.  ».  Liv.  3,  47,  6) 
c.  Coni.  „allcnfall*,  möglidertoeife"  bejeidnet  ein  »ieOeidt,  für  weide*  man  fid  feiner  (Uriinbe 
bewu&t  ift,  melde*  ntan  oft  gar  nidjt  glaubt,  fonbern  ba*  man  nur  al*  ftnnabjne,  %orfteüung 
tjinftellt.  (Sei  Ctoiu*  unb  Späteren  fteljt  forsitan  aud  mit  bem  $nbtf.  ober  al*  Hbuerb  über^ 
tjaupt  otme  <£tnflu&  auf  ben  SRobu*,  $.  ©.  Liv.  9,  11,  13;  2,  45,  2;  1,  63,  9).  —  Uaud  «cio 
an,  BMeio  an  (cf.  411)  enthält  ben  «uöbrurf  ber  fubjeftioen  Ungeruifefjeit  unb  »efdeibenb,eit. 
—  (P«rte  Ijat  nur  in  ber  ftefcenben  SBerbinbung  mit  ben  Äonjunftionen  si,  sin,  nisi  unb  «e 


Digitized  by  Google 


480-481.  —  320  — 

bie  fcebeutung  „uieUeldjt" ;  fonft  bebeutet  e3  tlafftfc^  ftct«  „oon  ungefähr,  iuffltlig"  =  fortuit 
£u  meiben  ftub  bie  Serbinbungen  num  forte  unb  an  forte ;  benn  nocfj  num  unb  an  nu 
„uieUeidjt"  gor  nidtf  iiberfe&t). 

Sllfo:  fortasne  verum  est  „e$  ift  cfjer  waljr  alft  falfd)"; 
forrilan  verum  sit  „e*  ift  üietlcictjt  aud)  falfd)"; 

haud  scio  an  verum  sit  „ee*  fann  motjt  fein,  aber  icf)  behaupte  e£  nid)t". 
Sinnt.  Si  forte  fte^t  aufteilen  (Cic.  Bttl.  104;  Att.  14,  13,  8;  Q.  fr.  1,  2.  7;  de  or.  3,  4' 
off.  2,  ?0)  eflintifd)  (=  si  forte  contingat,  si  fors  ita  tulerit,  ti  tfjp*)  »günftigenfaU 
mÖglid)crwcife,  eüentueU",     SB.  In  patria  moriar  aut,  si  forte,  pro  patria. 

480.  Parun  tjei&t  niemals  „wenig",  fonbern  ftet«  „^u  wenig,  gar  wenig,  nt  rti  t  genug*  (> 
non  satis).  —  1)  Graeci  minas  Xerxis  non  magnopere  (ob.  non  muliun 
timuerunt.  2)  Solonis  leges  a  Lycurgi  muUum  (aliquantum)  differeban 
3)  Non  multum  aut  nihil  didicisti.  4)  Lintearii  Silesiaci  tarn  parvm 
pecuniam  merent,  vix  nt  babeant,  unde  vivant.  5)  Minimus  mens  filit 
leviter  aegrotat.  Exspecta  paulum  (paululum,  pauUsper).  9Rerfe  bie  Subita 
tina  paulum  (=  non  multum)  „ein  wenig,  nur  ein  wenige**,  paululum  „nur  ein  Hein  lwnt. 
(,V  paulnm  frumenti,  paulalum  morae),  beibe  and)  al*  Hbnerbien  (j.  ».  Epistulae  tm 
me  paulum  recreant;  paululum  respirare);  fobann  parumper  „auf  eine  gar  flehte  Sti 
auf  einen  tur&en  ttugenblid" ;  paidisper  „eine  PI  eine  "Beile  fang" ;  ad  tempus  „uorübergeJjeni 
ad  exiyuum  tempus  „auf  furje  Stu",  aliquamdiu  „eine  $ieinlid)e  SBeile  lang".   6)  Tu 

demnm  Minucins  quam  non  boneste  fecisset  cognovit,  quod  Fabio  d 
ctatori  male  dixisset  atqne  obtrectavisset,  et  quam  non  salutare  popu 
Romano  fnerit  futurum,  si  ille  sibi  totam  exercitum  ducendnm  trad 

disset.  SRerfe  quam  non.  quam  nullns  „wie  wenig",  quam  nihil  {quam  non  multui 
„Wie  wenige*",  \.  SB.  Vides,  quam  non  cupidus  sim  rixandi.  Incredibile  est,  quam  t\ 
iata  non  eurem.  Vide,  quam  non  flebiliter  respondeat.  Quam  nihil  praetermittis 
consilio  dando!  quam  nihil  tarnen  explicas!  Attende,  quam  nuüa  vis  sit  in  iadici 
7)  Mucius  cruciatus  ita  non  (adeo  non)  extimnit,  nt  dextram  ipse  ign 
bus  iniceret  Cf.  339,  «nm.  6.  8)  Quam  nihil  novisti  pericnla  divitiarun 
9)  Iratus  qni  accedet  ad  poenam,  nunqnam  medioeritatem  illam  ten 
bit,  qnae  est  inter  niminm  et  partim.  10)  Aura  popularis  non  man 
(cf.  521)  certa  est  quam  fluetns  maris.  11)  Quam  ntiiil  occasionis  aniniu 
Htteris  excolendi  in  oppidnlo  nostro  babeo,  in  qno  (=  ubi)  pauci  (pe 
pauci)  homines  litterati  sunt  12)  Rbodii,  cum  in  fide  Romanorum  paru 
constantes  non  semel  defectionem  essent  moliti,  übertäte  diu  conce* 
sunt  privati  postremoque  insula  Vespasiano  imperatore  in  provincü 
formam  est  redacta.  13)  Clades  Cannensis  rem  publicam  Romana 
adeo  (ita)  non  pervertit,  ut  initium  esset  imperii  proferendi  et  muniend 
ober  Tantum  afuit,  ut  clades  Cannensis  rem  publicam  Romanam  perve 
teret,  ut  initium  etc.  Cf.  340.  14)  Parum  multi  milites.  ©0  aud)  parum  sael 
„ju  feiten",  parum  diu  „ju  fur$e  $eit",  parum  magn%u  „ju  gering",  parum  firmus  „, 
fd)wad)"  ?c.  15)  Quotusquisque  (cf.  271,  b)  est,  qui  sapientiam  divitiis  pra< 
ferat?  16)  Tua,  tua,  inquam,  haec  culpa  est,  quamvis  non  fatear 
Omnibus  locis  insidias  timet,  quamvis  nuttae  sint  Socrates,  quamvis  in 
pietatis  adversus  deos  coargui  non  posset,  ab  iniustis  iudieibus  capit; 

est  damnatus.  -Kerfe:  <iuamris  fn  SSerbinbur.g  mit  ben  Negationen  non,  nulius,  mm 
nihü,  nunquam  alS  Sluäbrud  für  baä  beutfdje  „ fowenig  aud)".  Cf.  Qwimris  non  hier, 
suasor  profectionis  meae,  approbator  certe  fuisti.  Quamvis  non  reformidem,  tarne 
verbis  tuis  moveor. 

481.  Über  postremo  cf.  461,  2.  —  Tandem  be^icfM  fidj  auf  etwa«  längft  ©rwarteted,  ©eiPÜniAte 
ober  (Skiihd)tete«,  5.  !ö.  Diu  multumque  fatigati  tandtm  in  castellum  perveniunt.  - 


Digitized  by  Google 


—  321  — 


482—483 


Denique  (cf.  218)  Ijri&t  „enblid),  fd)lieBlich"  bei  Hufenfjlimfl  mehrerer  ®egenftonbe  ober  Hu«; 
iagen  (=  pottremo  ober  ad  extremum):  Primum  —  deinde  —  jtost  —  tum  —  denique  (ober 
postremo,  ad  extremum),  $.  93.  Quaero,  vester  deus  primum  ubi  habitet ;  deinde  quae 
causa  eum  loco  moveat,  si  modo  movetur  aliquando;  tum  quid  appetat;  postremo  (= 
den^ue)  qoomodo  beatus  sit.  —  Demum  l> e i f i t  „  c  r  [t " ;  e«  jeigt  an,  bafi  etwa«  jpätcv  ge= 
[chiebt,  al«  e*  fofftc  ober  tonnte,  unb  fcblie&t  ftd)  enflitifd)  an  ba«  betonte  ©ort  an,  unb  jwar 
in  guter  $rofa  DorjugSweife  in  ben  SSerbinbungen  nunc  demum  „erft  jefct";  tum  demum;  ibi 
demum;  is  demum  „ ber  erft",  b.  b.  Derjenige,  bei  bem  man  nad)  oorangegangener  Prüfung 
unb  6d>eibung  fdjlie&lidj  flehen  bleibt,  Idem  velle  atque  idem  nolle,  ea  demum  firma 
amicitia  est  i  Ticielbc  SJebeutung  wie  demum  tiat  auch  denique.)  —  JBerftärft  wirb  tandem 
oft  burd)  aliquando:  tandem  aliquando  „enblich  einmal".  —  Denique  flebt  oft,  wenn  man 
bie  Hufjäblung  abbricht,  für  unfer  „furj,  überhaupt,  mit  einem  SBorte"  unb  jwar 
in  ber  9?egel  hinter  bem  Segriffe,  mit  bem  e«  üerbunben  ift,  j.  ©.  Iuvenem  probissimum, 
gravißsimura,  eruditissimum,  omni  denique  laude  dignissimum.  Dens  caelum,  terram, 
maria,  omnes  denique  res  effecit.  92id)t  feiten  gebt  denique  in  biefem  Salle  in  bie  Öebeu- 
tungen  „ja  fogar"  ober  „aud)  nur"  über.  —  Über  ba«  jur  (Einführung  be«  lefcten  Seile« 
einer  Tractatio  btenenbe  „enblich,  fchlie&ltch"  cf.  «Inbang  8. 

$mn.  3)a«  beutfdje  Slbperb  „erft"  bleibt  unüberfefct,  wenn  ein  einzelner  begriff  ober  ein  gan- 
zer Hu«brucf  an  unb  für  ftd)  febon  ben  ©inn  ber  SBerfpätuna  ha t,  j.  23.  „Gato  lernte  e  r  ft 
als  @rci«  ba«  ®ried)ifche",  „3br  feib  erft  nad)  «efiegung  Der  geinbe  un«  $u  $>ülfe  cp 
rammen",  „(rrft  nad)  feiner  Verurteilung  legte  ber  Verbrecher  ein  ©eftfinbni«  ab".  Cf.  497. 

&  1)  Quid  /aw/em  tibi  vis?  Tandem  fteht  fer)c  oft  bei  fragen  ber  »erwunberung  im 
Sinne  t>on  „benn  eigentlid),  benn  nur,  in  aller  28elt"  (beim  3mperatto  =  „bod)  nur,  bod) 
in  aßet  SBelt",  33.  Cic.  Cat  1,  8),  5.  33.  Quorsum  tandem  aut  cur  ista  quaeris  ?  Haec 
atrum  tandem  lex  est  an  legum  omnium  dissolutio  ?  Quousque  tandem  abutere,  Cati- 
lina,  patientia  nostra  ?  —  2)  Quousque  tandem  hoc  patiemur  ?  —  3)  Virgines  carmina 
deineeps  cantaverunt,  tum  (deinde)  saltare  coeperunt.  Mos  erat  apud  maiores,  ut  dein- 
eeps, qui  aceubabant,  canerent  ad  tibias.  Cf.  Quattuor  deineeps  exercitus  devicti  sunt. 
Reliquis  deineeps  diebus  Caesar  Silvas  caedere  instituit.  De  iustitia  satia  dictum  est, 
deineeps  de  beneficentia  dicatur.  Deineeps  „nadjetnanber,  ber  Steide  nad),  in  einem  fort" 
ift  nicht  mit  deinde  „barauf"  $u  üerwechfeln.  Sei  Wufeäblungen  ober  beim  Übergänge  Don  etnem 
teile  einer  «u«etnanberfefrung  ju  einem  anbern  bebeutet  deineeps  „im  unmittelbaren  Hnfcbluffe 
!>cran,  nächjibem",  wenn  ba«  betreffenbe  ©lieb  mit  bem  üorhergehenben  eng  Derbunben  ift 
(=  „ber  gemadjten  Reihenfolge  gemäfj").  häufig  finb  9Benbungen  wie:  Deineeps,  (ut  erat 
propositum),  dicatur,  dicendum  est,  videndum  est.  —  4)  Quoniam  de  eloquentia  Cice- 
ronis  breviter  disputavi,  iam  porro  de  eins  philosophia  paucis  dicam.  Porro  „weiter  , 
ferner"  besamet  junächft  ein  ftortfebretten  bei  räumlicher  »ewegung  (5.©.  porro  ire, 
pergere  porro,  armentum  porro  agere),  fleht  aber  befonber«  in  Wufforberungen,  fragen  unb 
Sufjablungen,  um  einen  ruhigen  5ortfd)ritt  m  ber  begonnenen  ©ebanfenentwtcflung  burd) 
fchtjufügung  eine«  gleichartigen  ©liebe«  ober  eine«  folcfjen  9Romente«  $u  bezeichnen,  weicht* 
mit  bem  norau«gehenben  m  innerlid)er  33erbinbung  fte^t.  (£«  pa^t  alfo  nid)t,  wenn  rein 
ämjerlid)  aufgellt  ober  fortgeführt  wirb.  9lm  häuftgften  finbet  e«  fid)  in  gormein  wie:  Videte 
iam  porro  cetera;  sequitur  porro;  sed  perge  porro;  age  porro  „wohlan,  lajjt  un«  weiter 
gehen".  Cf.  aud):  Mors  ipsa  quid  sit,  primum  est  videndum;  quid  sit  porro  animus  ipse, 
magna  dissensio  est.  Neque  ego  me  abdidi  neque  deserui  neque  porro  adulatus  aut 
admiratus  sum  fortunam  alterius.  Quid  est  emm  memoria  rerum,  quid  porro  inven- 
tio?  (?lu«nahmäweife  hat  porro  al«  abüerfatiöpartifel  bie  «ebeutung  „anbrerfeit«,  um  ^um 
Gegenteil  weiter  $u  gehen"). 

Ä  l)  Hnctenns  fteht  flaffifd)  in  ber  öebeutung  „bi«  ju  biefem  fünfte,  bi«  hierher"  (5.  ».  Hac- 
tenns  de  amicitia  quid  sentirem,  mihi  videor  potuisse  dicere),  befonber«  beim  9lb= 
brechen  ber  9tebe  in  ben  Wormeln  sed  (haec)  haetenus,  atque  haee  hactenus,  sed  (de  Orae- 
-i>)  hactenus;  hactenus  de  soloecitmü  u.a.,  aber  nicht  $eitltd)  für  adhuc  (cf.  477). 
;8ereinaelte  «uänahme  bei  Jiu.  7,  26,  6).  3u  beadjten  ift,  ba&,  wenn  ba«  Objeft,  mit  mel* 
ehern  abgebrochen  wirb,  burd)  bie  «Jkäpof.  de  angegeben  wirb,  niemal«  haee  ju  hactenus 
gefügt  werben  barf;  fehlerhaft  n>äre  alfo:  Sed  haec  de  litteris  hactenus.  —  Söenn  ein 
oap  mit  quoad,  quod,  ut,  ne,  si  folgt,  hat  e«  aud)  bie  $ebeuhmg  „in  ber  $infid)t,  nur  \o 
weit,  nur  Infofern",  5.  93.  Sophistae  hactenus  de  Oraecis  optime  meruenmt,  quod  ser- 


Digitized  by  Google 


—  322  — 

inunem  Graecum  inultis  partihus  auxerunt  et  expoliverunt.  Eoram  oraüoncs  ha 
terms  exprimara,  ut  eae  non  abhorreant  a  more  nostro. 

2)  L  bique  „wo  c$  aud)  nur  fei,  jebe«mal  an  einer  Stelle"  ift  ba$  lotalt  ttboerbiutn  ju  qui 
que;  e$  fcbliefjt  fidj  faft  ftetd  an  relative  luftbrüde  allgemeiner  &rt  (omnes  qai,  qai 
qaid,  quotquot  etc.)  ober  3  •  v a  geWörter,  ©.  Omnes,  qui  ubique  sunt,  consentiai 
^ttid  utt'/uc  habeat  frumenti  ostendit,  onerarias  naves,  quas  ubique  poasant,  d 
prehendunt.  2)ie  SBebeutung  „überall"  bat  ubique  erft  feit  i'rotu«;  Gieero  unb  Gaj 
gebraudjen  bafür  Omnibus  bris,  (omnibus  in  rebus),  mquequaque,  nutquam  non.  % 
9lu*brfi(fen  ber  Entfernung,  be«  flui-  unb  ©eggeben*  k.  ift  „überan-  burd)  undique  wö 
allen  Orten  unb  Seiten  ber"  ju  überfefren,  5).  Insula  undique  exitus  maritimos  bab< 
Acre  undique  circumfondimnr.  Oppidum  altissimis  montibus  undique  continebatc 
Aut  undique  religionem  tolle  aut  usquequaque  consenra.  Undique  otium  fait  B 
manis. 

3)  Utiqüe  „jebenfana"  bilbet  ben  ©egenfafr  ju  „möglichenfalls,  biellcidjt",  j.  ».  Quo  die  * 
nies,  utique  cum  tuis  apud  me  esto.  Legibus  Liciniis  Sextiis  sanetum  erat,  nt  co 
sulum  utique  alter  ex  plebe  crearetur. 

4)  Quid©«  ift  ftetö  enflittfd)  unb  bient  bauptfächUd)  ba$u,  ba3  oorbergefienbe  ©ort  fcc 
oorjubeben,  tnbem  e*  ben  Jon  barauf  legt  unb  baburd)  bie  «ufmerffamfeit  norjug*iw 
barauf  lenft  („roentgften*,  ftdjerltd),  jebenfall«,  gewi&"),  j.  $3.  Cum  omn 
fagiebant,  tu  quidem  fortiter  resistebas.  Optare  hoc  quidem  est,  non  docere.  E 
illud  quidem  vel  maximum,  animo  ipso  animum  videre.  Absurdum  id  quidem.  5>i 
beroorbebenbc  Äraft  jeigt  quidem  aud)  a)  in  SSerbinbung  mit  einem  SRclatioum,  j.  8 
mortuus  est  Themistocles,  qui  quidem  („er,  weldjer")  Persas  ad  Salaminem  d 
vicit.  Catonera  quis  nostrorum  oratorum,  qui  quidem  nunc  sunt,  legit?  —  b) 
SJerbmbung  mit  ® erfid)erung*partif ein  unb  mit  Äonjunf tionen:  certe  quüei 
profecto  quidem ,  si  quidem,  quoniam  quidem,  ut  quidem,  quamquam  quidem  u.  i 

—  c)  im  ©egenfa&e  $u  einem  oorbergebenben  ©Hebe,  wo  e«  gegenfä&lidjc  (a 
oerfattoe)  »ebeutung  bat  (wftd)erlid)"  =  „ aber,  freilid),  wiewobl"),  j.  83.  Id nos fo 
tasse  non  perfeeimus,  conati  quidem  („fidjerlid)*)  saepissime  sumus.  Flacco  atina 
aliquando  referre  gratiam  possimus,  habebimus  quidem.  Ille  quid  in  dicendo  poss< 
numquam  satis  attendi ;  in  clamando  quidem  video  cum  esse  bene  robustum.  F 
bulae  delectationis  habeant,  quantum  voles:  fidem  quidem  nullam  debemus  cot 
raentieiis  rebus  adiungere ;  —  d)  in  ber  fflebeutung  „aum  ©eifpiel"  (cf.  397,  Änm.  1 

—  <5ebr  bäuftg  forrefponbiert  quidem  mit  einem  folgenben  sed  ober  setl  tarnen  „htoay 
aber*,  wobei  bie  in  220  gegebenen  Siegeln  311  beachten  fmb.  —  Et  quidem,  ae  quide 
„unb  * mar"  (cf.  252  u.  506,  1  nebft  «tarn.  2).  Über  equidem  cf.  223.  (Buglridj  tjewo 
bebenb  unb  befdjränfenb  ift  quidem  rerte  „gewife  ba*  wenigften«",  welcficS  meift  ju  eine 
einzelnen  ©egriffe  gehört,     ©.  Cic.  Verr.  2,  148;  Off.  1,  138.) 

5)  Praesertim  „jumal"  ftebt  au§fd)lie&lid)  in  faufalen  unb  fonbitionalen  6ä&en,  Mrjügli 
in  SBerbinbung  mit  ben  Äonjunfttonen  cum,  si  unb  bem  Stelatto  qui  (cf.  401  u.  36! 
9lmn.  6);  alfo:  Alcibiades  ea  sagacitate  erat,  ut  deeipi  non  posset,  praesertim  ,w 
animum  attendisset  ad  cavendum.  Sera  gratulatio  reprehendi  non  solet,  praeitrtii 
$i  nullä  negligentia  praetermissa  est.  Equidem  miles  nihil  unquam  dicam  ' 
imperatore  meo,  rui  praesertim  gratias  sciam  ab  senatu  actas.  Cft  ift  ber  ßrun 
ober  bie  ©ebingung  burd)  einen  abge furzten  <5a[\  au^gebrüdt,  5.  9.  Deforme  est  de  s 
ipsum  praedicare,  falsa  praesertim  („jumal  loenn  c?  erlogene  2)inge  fmb").  Qü0' 
munus  rei  publicae  afferre  maius  meliusve  possumus,  quam  si  erudimus  iatentaten: 
his  praesertim  moribus  atque  temporibus  {—  praesertim  cum  hi  mores  atque  tem 
pora  sint)?  Tain  exiguam  manum  praesertim  fugientem  facile  vincemns.  —  S« 
praesertim  ju  unterfdjeiben  ift  (cf.  199,  Änm.  2):  imprimis  (=  in  primis  „anttt  M 
erften")  „in  erfter  f  inie,  roie  wenige"  (ftetS  in  bonam  partem),  melcbeS  ein  bebeutenb  wr 
ftärfte«  „feljr"  ift  unb  für  meltbeS  jutoetlen  aud)  cum  primis  (ardjaifHfdj  prime,  appno« 
cumprime)  fte^t,  ©.  horao  domi  suae  <ntm  primis  locuples  et  honestus ;  pr»««PB< 
„oor  allen  anbern,  ooraugön>eife"  bcjeidjnet  eine  9lu83eicbnung,  bie  man  oor  ben  anbem  W 
fonberd  (fpecieü)  geniest,  ift  alfo  mcbrfagenb  a!8  imprimis;  potissimum  (eigentl. 
liebften"  oon  ber  SSa^l)  „gerabe,  namentlid)"  (mit  Äu*fdqlu^  anberer)  fdjlicftt  fid)  ^ctJ 
liebe  enllitifdj  an  Pronomina  unb  beseidjnet,  ba&  bei  einet  $)abl  ober  Überlegwg  «w 


Digitized  by  Google 


323  — 


483. 


tyiion  ober  Sache  Dur  anbeut  gleichartigen  ber  2Jor$ug  gegeben  loirb ;  maxitne  „im  bödtften 
Wiabe,  am  meiften";  summe  „äu&erft,  abfolur";  eximie,  egregie  „ungemein,  in  au*= 
gewidmeter  Seife".  (Nominatim  bient  nie  *ur  $eroorhebung  eine«  ©orte«,  fonbern  Reifet 
„mit  Nennung  be$  Ramend",  j.  93.  Dax  niilites  nominatim  cohortatus  est,  ut  pristinae 
virtutis  memores  essent.  Cf.  463.) 

*>)  Pibliee  gefdjiebt  emaö  „oon  fetten  be«  (Staats,  ber  ©tobt  ober  ber  ©emeinbe,  im  Tanten 
ober  im  Auftrage  ter  Staatsgewalt,  offiziell",  im  ©egenfafc  $u  privatim,  j.  ©.  Nemini 
mens  adventns  sumptui  neque  publice  neque  privatim  fait.  Filiae  Anstidis  publice 
f„auf  SJcfebl  unb  Soften  ttf  ©taate*")  alebantur.  dagegen  betfet  in  publica  „auf  einem 
öffentlichen  $la£e,  in  ber  Öffentltcbreit"  (j.  JB.  statuam  in  publico  collocare);  palam 
„oor  aller  SBelt,  mer'e  nur  boren  ober  feben  will"  (©egenf.  clara);  propakm  baSfelbe,  mit 
bem  Äebenfmne  üon  „fo  redjt  offen";  aperte  „offen,  offen  faerauä  unb  ohne  SRüdbalt  ober 
»erfteUung"  (®«genf.  occulte,  tecte). 

T)  Mex  bejict)t  fid)  flaffifd)  nur  auf  bic  tommenbe  3«t,  auf  bie  3ufunft,  jebod»  ebensowohl 
in  ber  Oratio  recta  al9  obliqua,  j.  23.  Mox  venia  in;  mox  ad  te  scribam;  de  numero 
mox  Bcribam,  nunc  de  sono;  iuasit  mihi  nuntiari  mox  se  venturum.  3ft  „balb"  fo 
oiel  rote  „in  furjer  QtH",  fo  heifct  eö  brevi,  brevi  tempore,  j.  ©.  Vere  Socrates  Critiae, 
cui  venenum  praebiberat,  mortem  est  eam  augnratus,  quae  breri  consecuta  est. 
„*3alb  barauf"  paulo  po,st,  (feltencr)  breri  post.  Unlateinifcb  ift  mox-mox  „balb  —  balb" 
für  modo-modo  ober  nunc- nunc  (cf.  516,  ö). 

&)  Paene  „faft"  tft  oon  prope  „beinahe"  (unb  propemodum  „in  gewiffer  Beziehung  beinahe, 
gewiffermafjen")  wenig  unterfd)ieben;  ed  $eigt  an,  ba&  nur  wenig  an  ber  SöoUftänbtgfeit 
eine«  3uf taubem  ober  einer  <5ad)e  fefjlt,  93.  Flamen  paene  totum  oppidam  cingit; 
Metrodorus  paene  alter  Epicurus ;  Atheniensium  naves  paene  inanes  relictae  erant ; 
prope  iam  desperata  salos  est;  sapientia  praeditus  prope  singulari.  Oft  cntfpredjen 
biefe  Hbüerbtcn  bem  beutfehen  (übertraejenen)  ÄuSbrucfe  „grenjenb  an",  93.  Casus  in- 
credibilis  ac  paene  di vinns  „and  Übernatürliche  greitjenb" ;  impotens  ac  paene  regia 
ira  „etn  mafjlofer  unb  an  Xorannei  gren^enber  ftom".  93ei  ungefähren  3Q^6<f,immun8cn 
fann  paene  nid)t  gebraust  »erben  (cf.  160,  3). 

Srnn.  I.  SWerfe  and)  tantum  non  „faft,  beinahe"  (=  ftovov  oi.  6oov  oi),  welche«  erft  nach 
(Sicero  gewöhnlich  mürbe,  93.  Campani  nuntiaverunt  duos  consules  ad  Beneventam 
esse  diei  iter  a  Capua:  tantum  non  ad  portas  et  maros  bellum  esse.  Nuntii  äff  er  e- 
bant  tantum  non  iam  captam  Lacedaemonem  esse.  Wod)  feiten«  ift  modo  non,j. 
Is  senem  per  epistulas  pellexit  modo  non  („beinahe")  montes  auri  pollicens.  $htiltd) 
aud)  tantum  quod  non  „nur  bafj  nidjt,  eS  febjt  nur  nod),  bau",  ).  Sö.  tantum  quod  ho- 
minem  non  nominat,  b.  6.  er  bezeichnet  ibn  beutlid),  nur  bafe  er  üjn  rtiebt  mit  Tanten 
nennt  —  er  nennt  ibn  beinahe  mit  Warnen  (Cic.  Verr.  1,  llö). 

<•)  Fere  (ober  ferme  bei  Sioiu«  häufig,  bei  Cicero  feiten)  „fo  aiemlid»,  etwa"  giebt  bei 
8eit=  unb  ©iajjbci'timmungeu  eine  ungefähre  <Sd)ä&ung  an,  bie  über  ba$  betreffenbe  9Hafc 
hinaufgehen  ober  babinter  $urücfbleiben  tanu,  j.  93.  Centum  fere  pedites;  sexto  fere 
anno,  eadem  fere  hora,  qua  veni;  in  hanc  fere  sententiam  locutas  est  „er  fprad) 
ungefäbr  folgenberma&en".  ftebt  gewöbnlid)  bin  ter  bem  ©egriffc,  ^u  welcbem  ti  gehört, 
namentlich  binter  Negationen  unb  3ablwörtern  («u«nabmeu  feiten,  j.  ©.  Cic.  de  or.  1, 
116;  Cluent  46.  Caes.  b.  g.  1,  1,  4).  3n  SJerbmbung  mit  nemo,  nuüus,  nihil,  omni*, 
totut,  temper  tjat  ed  im  ganzen  biefelbe  ^ebeurung  wie  paene  unb  prope,  3.  93.  nemo  fere 
„fo  gut  wie  ntemany',  nemo  paene  „faft  niemanb",  prope  nemo  „beinabe  niemanb".  — 
Sebr  oft  b>t  t$  bie  Sebeurung  eine3  gemäBiQten  Semper  =  „meiftcnS,  in  ber  9tegel, 
gcwöbnlich",  j.  93.  Fit  fere  „eS  gefduebt  gewöl)nlid)" ;  itinera  nocte  fere  faciebat; 
probabile  est,  qnod  fere  fieri  solet;  libenter  fere  hoinines  id  quod  volunt  credunt  ; 
muri  omnes  Gallici  hac  fere  forma  sunt.  Non  fere,  haud  fere  „in  ber  Siegel  nid)t, 
nid)t  leidjt,  nur  au«nab,m<Jweifc".  öefonberö  bäufig  ift  omnes  fere  „fo  jiemlid)  alle".  9}on 
fere  unterfdjeibet  fidj  valgo  „allgemein,  inSgemein,  gemeiniglid)"  (=  bei  ober  oor  beu 
Stuten,  adentbalben  im  iJSublifum)  baburd),  bafj  e«  einem  gemilberten  omnes,  ab  omnibns, 
apud  omnes  gleicbfommt  unb  eine  $ielf)eit  tbfitiger  ober  beobad)tenber  ©ubjelte  ooraudfe^t, 
^  S  Vulgo  milites  a  siguis  discedebant:  vulgo  totis  castris  testamenta  obsigna- 
bantur;  rulgo  boraines  impnj  interficiebantnr.  Qnaeritur,  utrum  rulgo  evenire 
soleat  an  raro. 

»• 


Digitized  by  Google 


484.  -  324  - 

10)  Aegw  „nur  mit  Diütjc,  mit  genauer  $ot"  l>at  nffmnatioen  Sinn,  wityraib  vix  Jexa 
=  „beinahe  nicht"  negahoeit  (ibarafter  bat.  Vixdum  „faurn  erft,  faum  nur-  =  „beina 
nod)  nid)t",  j.  ©.  Vixdum  epistulam  tuam  legeram,  cum  ad  me  Curtius  venit  ( 
477,  «tun.  2. 

i  «tum.  2.  Vix  teilt  aud)  binfidjtlid)  ber  SSortftellung  bie  etgentümlidjfeit  bei  Negation;  a 
V  nicht  vix  dici  potest,  fonbern  rfirt  rix  potest  u.  ä.  Statt  ut  vix  „fo  baft  fainn"  ftebt  t» 

häufiger  na?     ;  ebenfo  Ut  vix  qui  beffer  al*  qui  vix  (cf.  536;  «mn.  Ift.S 

11)  Immo  Ift  nicht  unfer  &ufagenbe$  unb  Beifall  gebenbe*  „ja",  fonbern  oerneinenb  (b 
rid)tigenb)  „nein  oiclmebr,  nein  im  (Gegenteil,  ja  bod)",  unb  giebt  an,  bafc  baS  oorf 
(Sefagte  al*  nicht  jutreffenb  ober  ber  in  ber  Jrage  liegenbe  3toeifel  al«  unbegrünbet  oe 
toorfen  roerben  muffe,  j.  8.  übi  fuit  Sulla?  num  Romae?  immo  long©  afuit.  Ea  s: 
depulsua  non  tarnen  belli  conailia  omisit .  immo  iam  incohavit  bellum.  (9hrr  feit 
ftebt  ei  im  Sinne  fteigenber  SBej  ab ung.)  8  ein'  oft  totrb  immo  burd)  rero  oerjtfirft,  }  I 
Si  pat riam  prodere  conabitur  pater,  silebitne  ti  1  ins  ?  immo  vero  obaecrabit  patrei 
ne  id  faciat  Verberandus,  immo  vero  necandus  est  miles  fugitivus.  Vivuntne.  qu 
nos  extinetos  esse  arbitramur?  immo  rero  vivunt.  3)a«  bejobenb  fteigernbe  „ja  oie 
mebr,  ja  fogar"  Reifet  quin,  qirin  etiam,  quin  contra,  quin  potius  (cf.  358,  3),  atq- 
etiam,  atque  adeo,  j.  C  Credibile  non  est,  quantum  scribam  die,  qttin  et  iam  noctibt 
Urbs  capta  atque  etiam  combusta  est.  Verres  tota  Sicilia  recusante  cum  maxin 
detrimento  atque  adeo  exitio  vectigalium  totam  Hieronicam  legem  sustulit.  T 
annis  atque  adeo  saeculis  inventus  est  vix  unus.  His  miraculis  nunquam  elusa  fid 
est,  quin  potius  aueta  arte  quadam.  3«  beadjten  ift,  bafj  atque  etiam  $roei  Segri 
einfad)  fteigernb  oerbinbet  („unb  fogar,  ja  fogar"),  toäbrenb  atque  adeo  feiten  eine  ei 
fache  Steigerung,  in  ber  Kegel  aud)  eine  ©ertebtigung  (»ober  oielmebr,  ober  eigen 
Ii d)")  bezeichnet,  j.  Si  qui  pudor  in  te  atque  adeo  si  qui  metus  fuisset  Cf.  Ci 
Cat.  1,  5  u.  9;  2,  27;  Quinct.  93;  Rose.  Am.  29  u.  113;  Pis.  41;  Verr.  3,  11  B.  I 
u.  102  u.  142  u.  ö. 

12)  Nuper  „neulid),  oor  Furjcm"  begebt  fieb  auf  eine  oon  ber  ©egemoart  fdjon  gefdjiebene,  bo!) 
oft  felbft  auf  eine  $iemlicb  ferne  SBergangcnbcit.  So  fagt  Cicero  oon  geroiffen  mebijmifdM 
99eobacbruugen,  fic  feien  nuper,  id  est  paucis  ante  saeculis,  reperta.  inbem  er  t 
ganje  3eit  menfeblicher  »eobachtung  oor  ftch  bat.  dagegen  bejiebt  fid)  nodo  „jüngfi,  foebe 
eben  nod)"  auf  eine  nod)  ganj  nafce  liegenbe  Vergangenheit;  proxime  „in  leßtoergangen 
3eit,  in  ben  legten  lagen";  noritsime  (feiten)  „ganj  neuerbing«,  ganj  oor  turjem". 

«nm.  3.  2dion  Iflngft.  Iam  diu  „fdjon  lange  Qeit  binburdj,  fd)on  feit  langet  3eit"  m 
iam  pridem  „febon  oor  langer  3eir"  (feltener  „febon  feit  langer  3eit")  baben  objettü 
SBebeutung,  toäbrenb  tarn  dudum  „fäon  eine  aiemlicbe  2Beile'r  (b.  b.  nidjt  erft  in  biefe; 
«ugenblicfe)  fubjeftio  fht^t,  b.  t).  auftbrüdt,  ba&  bem  Siebenben  eine  3eit  lang  bünf 
3Wan  oermeibe  bemnad)  iam  dudum  in  ber  ©ebeutung  „fdjon  längft",  wenn  e4  fid)  ui 
eine  wirtlid)  lange  3cit  tjanbclt. 

13)  Pedetentim  MSd)ritt  Oor  Stritt,  bcbädjtig  fortfd)reitenb"  (oon  pedem  tenere,  b.  i.  b« 
gufe  im  3anme  ^alteub)  bc^eidjnct  ba«  oorfid)tige  93onoärt«fdjreiten  ju  einem  3ifIc  1 
ba4  ©egenteil  oon  propere  ober  festinanter.  dagegen  Reifet  sensim  „unmetflid)"  (Ök9fr 
fafc  repente),  paulatim  „aUmS^lid)"  (®egenia|i  protinus),  gradatim  „fdjritt^  ober  fiufer 
weife". 

484.  „So"  qualitatio  =  „auf  biefe  SBetfe"  Reifst  ita  ober  sie,  »eldje  beiben  3lb 
Derbien  ftd)  oer^oltcn  rate  is  unb  hic ;  beibe  fte^en  geroöfjnlid)  nur  bei  Serben 
Sic  (=  hoc  modo,  hac  ratione)  ift  DorjugSroeife  ba§  mit  (Energie  unb  biref 
^tnroeifenbe  (beifttfe^e)  „fo",  j. Sic  vita  houiinum  est;  sie  se  res  habet;  w  exl 
stimo;  nV  mihi  videtur.  Jta  (=  eo  modo,  ea  ratione)  bebeutet  junSc^ft  „w 
bie  beseitete  SBeife",  j. «.  Quod  cum  ita  sit;  ita  sunt  res  nostrae,  ^at  ober  cud 
nu^er  beftimmenbe  ober  auc^  befdjränfenbe  Äraft  =  „bergeftatt,  unter  ber  ^ 

bingung,  (nur)  in  bem  JaHe"  (i-  ©.  ita  te  defendito,  ut  neminem  laedas);  e$  über* 

nimmt  ferner  gar  fyftuftg  bie  Sebeutung  oon  sie,  nia^t  fo  sie  bie  befa^ränfenbe 
oon  ita  (et  335,  «mm).  —  Tain  „fo  fe^r"  er^t  ben  @rab,  fte^t  ober  wir 
bei  ^bjeftioen  unb  Slboerbien,  bei  Serben  nur  in  ber  ftorrefoonfton  mit  quam» 


Digitized  by  Google 


—  325  —  485—486. 

v«.  Decipi  tam  dedecet  quam  delirare;  bei  Sterben  tritt  jum  tHuSbrucfe  einer  be* 

jnmmten  Steigerung  tantopere  ober  adeo  „in  fo  fyofjem  ©rabe"  bafür  ein. 

"Änrn.  1.  3>a8  Im  3>eutfd)en  hn  (Safcanfangc  ftcbenbe  „fo" ,  welches  ben  Sinn  oon  „(fo)  $um 
Seiiöiel"  bat,  wirb  nicht  burd)  ita,  fonbern  burch  ut  ober  velut  uberfe^t.  Cf.  397, 
9Innt.  2. 

%nm.  2.  »ei  Slbjefttoen  unb  «bberbien  h>t  Ha  oft  faft  gan$  biefelbe  ©ebeutung  wie  baö  grob» 
bejeichnenbe  tam,  j.  93.  Ita  multi,  ita  perapieuua,  ita  raro,  ita  vehementer,  ita  penitua 
u.  ä.  —  Sie  ftcl>t  bei  Äbjefttoen  (Äboerbien)  nur,  wenn  auf  ben  augenblidlidjen  tfuftanb 
einer  Sache  bingeroiefen  wirb  (wie  etwa«  in  bem  oorltegenben  Salle  gerabe  ift  ober  war  = 
„fo  ohne  weitere«,  fo  fcbjecbtweg,  fo  gaiu"),  93.  Sic  nudos  in  flumen  proicere ;  sie  solus 
in  eubiculo  sodebat. 

&  3n  flrengen  ^rofa  werben  faft  nur  Slboerbia  ber  Cuantität  ober  be$  ©rabe  3,  wie 
tam,  ralde,  maxime,  minus,  mininie,  parum,  admodum,  mediorriter,  oiel  feltener  Wwcrbta 
ber  Gualität  mit  Wbjeftwen  unb  anbern  Wbuerbien  oerbunben;  bene,  male,  egregie,  eximie, 
mirt,  mirifice,  insignite,  vehementer,  lerUer,  gradier,  pariter  nehmen  in  »erbinbung  mit  ?lbj. 
bie  Gkltung  üon  GuantitätSaboerbien  an  (cf.  199,  Sfam.  2),  99.  bene  robuatus  „recht  ftarf", 
bene  multi,  male  sanus,  egregie  fortia,  vehementer  gratus,  insignite  impudens,  leviter 
saucioa,  graviter  aeger.  Slber  9lu*brücfe  wie  turpiter  atrae  nubes,  aplendide  mendax 
paer,  atolide  ferox  iuvenis.  distinete  concisa  brevita8,  callide  improbus  civia,  acerbe 
seyerua  iudex,  inimice  infeati  adveraarii  etc.  fmb  entweber  biebterifd)  ober  finben  fid)  in 
Urofa  nur  auSnabmSwetfe  (bcfonberS  bei  gehobener  ober  öifanler  3>arftellung8weife),  j.  JB.  Cic. 
Mar.  26;  off.  3,  112;  Tuac.  5,  6;  legg.  2,  16;  3,  26;  or.  3,  184  u.  202.  Liv.  7,  6,  6; 
7,  10,  5;  3,  29,  3.  2>ie  oorgelegten  2fu3brürfe  finb  (metft  mit  9(nwenbung  eine«  Hendiadyoin, 
cf.  551,  14  u.  489,  14)  ju  überfein :  more8  impü  ingratique  ober  morum  ingratorum 
impietaa;  vultua  super bus  et  contumax;  apea  puerili8  atque  inepta.  <3o  and):  „Seine 
$läne  waren  fnabenbaft  thöricht"  conailia  eiu8  ut  pueri  plena  atultitiae  erant;  „feinbfelig 
erbittert  gegen  jemonben"  alicui  inimicua  atque  infeatns ;  „boHfoinmen  unparteUftf)"  in- 
corruptua  atque  integer;  „üoHfommen  gleid)"  aequu8  et  par,  aequali8  et  par;  „abfolut 
twüTommen"  perfectua  et  abaolutus;  „unerbittlich  ftreng"  8everus  et  inexorabilis ;  „woh> 
öerbienter  Xrtumph,"  meritua  debituaque  triamphna.  — -  1)  Divitiarum  et  formae 

gloria  fluxa  atque  fragilis  est.  2)  Legatio  vana  atque  irrita  fuit  3)  Cala- 
mitas  insperata  et  necopinata.  4)  Turbidi  animorum  concitatique  motus. 
5)  Spes  falsa  et  inanis.  6)  Beneficium  omnibus  gratum  aeeeptumque. 
7)  Proditor  morti  debitus  destinatusque.  8)  Turba  militum  inordinata 
et  incomposita.  9)  Poena  iusta  et  debita.  10)  Inquieta  et  exercita  vita. 
unm.  3ur  Steigerung  eine«  SlbjcftwS  fann  auch  bie  Litotes  (550,  7)  bienen,  j.  93.  Non  igno- 

bilia  philoaophus  „ein  gar  fehr  berühmter  ißbtlofopb".  Haud  ambigua  fidea  „eine  entfebieben 

juoerläffige  5reue". 

Solche  beutfd)e  Äboerbia,  welche  nicht  ein  einzelnes  3  ort  bee"  Sa&eS  näher  beftimmen, 
ionbem  ben  ganzen  ©ebanfen  affigieren  unb  $ugleich  ein  Urteil  be$  ©ubjeftö  enthalten,  wer» 
ben  burch  ein  enrfpredjcnbeS  Verbam  regens  auSgcbrücft,  5.  93.  ronstat  für  „  an  er  rannt  er  - 
mafeen";  apparet,  perspieuum  est  für  „augenfeh.  ein  lieb";  nemo  neseif,  quis  est  qui 
wriat,  quis  ignorat,  ronstat  für  „bef anntlidt),  bef anntermafeen";  probabile  ober 
terisimile  est  für  „wabrf  ebeinlieb,";  non  est  dubium,  quin  für  „un$weifel(jaf  t" ; 
/ieri  polest  ut  für  „möglich, erw eife";  opportune  acridit  ut  für  „glüdlicberweif c"; 
necesse  est,  oportet  für  „notwenbigerwetfe";  vereor  ut,  non  verendum  est  ne  für 
»I  cf)  wer  Ii  cf)  ■  u.  ä.  —  l)  Periclem  filium  fuisse  constat  (ob.  nemo  est,  qui 
nesciat)  nobilissimorum  parentum.  2)  Tresviri  in  vitam  atque  bona  ci- 
vium  invadentes  nihil  aliud  spectare  se  simulabant,  nisi  ut  rem  publi- 
cam  constituerent  et  necem  Caesaris  persequerentur.  3)  Hilotas  nomen 
aeeepisse  ab  oppido  Helo  verisimile  {probabile)  est.  4)  In  proelio  ad  Li- 
niacum  commisso,  quo  Borussi  clade  affecti  sunt,  Bluchero  accidit,  ut 
equus,  quo  vehebatur,  globo  transfossus  collaberetur  et  onere  suo  ipsum 
obrueret.  5)  Ancus  Martius  nepos  Numae  fuisse  videtur.  Suspicor  te, 


Digitized  by  Google 


487—488.  —  326  —  \ 

mi  amice,  iisdem  rebus  quibus  me  ipsum  oommoveri.  6)  Navis  perissc 
nisi  (opportune)  aecidisset,  ut  tempestas  subsideret.  7)  Quae  polliciti 
es,  te  praestare  oportet  8)  Vereor,  ut  desiderio  tuo  possim  obtemperar 

9)  Fieri  non  potuit,  ut  flumen  imbribus  anotum  ab  exercitu  traiceretc 

10)  Non  dubito,  quin  quo  anno  Horatius  natus  et  mortuus  sit  sei« 

11)  Non  dubito,  quin  tibi  molestae  sint  eius  epistulae.  12)  Paulum  afw 
quin  me  interficeret.  13)  Apparet  vos  esse  commotos.  14)  Lacaena  qua 
dam,  cum  filium  in  proelio  cecidisse  audiisset:  Idcirco,  inquit,  genuerai 
ut  pro  patr^a  mori  non  dubitaret  15)  Gustavum  Adolphum,  Suecoru 
regem,  et  rei  militaris  peritia  omnibus  ilüus  aetatis  dueibus  et  fort 
tudine  omnibus  exercitus  sui  militibus  praestitisse  nemo  est,  qui  negt 
16)  Quoniam  de  rebus  gestis  Alexandri  satis  diximus,  restat  (ob.  re 
quum  esO»       quibus  moribus  ille  fuerit,  paucis  describamus. 

487.  Sctjr  f#uftg  fte§t  im  ?ateinifd)en  eiu  entfpredjenbeS  «rröum  mit  folgenbem  Snfin.  ftatt  ett 
beutfdjen  91  b Derb &,  nämlid):  soleo,  eonsueri  —  „of t,  gcioöljinlidj'';  propero,  waim 
rontendo  =  „ e i  1  i g ft ,  fdjlcunigft";  ptrsevero  —  „  beljarrlid) non.  dubito  =  „ u 
beben f lld)";  non  intcrmilto,  non  dtsisto  =  „fort  unb  fort,  ununterbrochen,  u 
auffjörtid)";  dtsino,  ätsisfo  —  „nidjt  meljr,  nid)t  weiter";  non  runcior  =  „u 
üeriiigli^";  volo,  non  nolo,  ges/io,  aveo  =  „gütigft,  gern,  millig";  coepi  —  .al 
mä^Hd),  oon  nun  an";  rideor  =  „fdjeinbar —  1)  Athletae,  priusquam 

certamen  descenderent,  corpora  unguento  et  oleo  perungere  solebant  (coi 

sueverant).  2)  Persuadendo  plus  effici  solet  quam  vi.  Quales  in  re  p 

blica  principe8  sunt,  talea  ceteri  solent  esse  cives.  3)  Diocletianus,  qua 

quam  Christianos  persequi  non  destitit  (desiif),  tarnen  quominus  noi 

doctrina  latius  diffunderetur,  prohibere  non  potuit.  4)  Cato  Roirani 

ut  Carthaginem  delerent,  suadere  non  destitit  5)  Caesar  Helvetica  : 

Galliam  irrnmpere  conari  certior  t  actus  ab  urbe  proßeisei  maturavü  (pr 

peravit,  rontendit).  6)  Homines  si  nullo  suo  labore  doctrinam  asseq 

possent,  dubium  non  esset,  quin  satis  multi  invenirentur,  qui  doctriw 

laude  superbirent;  sed  quoniam  doctrinam  nemo  omnino  potest  asseq' 

nisi  sua  meditatione  et  suo  labore,  plerique  in  litteras  ineumbere  magm 

pere  gravantur.  7)  Rogo  te,  ut  mihi  poculum  aquae  afferre  velis.  8)  Poi 

cenam  •  (prandium)  conquiescere  consuevi.  9)  Post  Alexandri  expeditiom 

Graecorum  et  lingua  et  artes  per  omnes  orientis  partes  diffundi  co 

perunt  (ob.  coeptae  sunt,  cf.  29fl).  10)  Cato  bellica  laude  ad  Thermopyl* 

parta  contentus  id  iam  maxime  agere  coepit,  ut  morum  in  urbe  com 

ptelam  ingruentem  censura  et  exemplo  coeroeret.  11)  Quia  homines  p< 

dibus  eundo  defatigari  nolunt,  currus  inventi  sunt,  quibus  coinmode 

loco  in  locum  pervenirent. 

488.  Senn  bie  ftboerbien  „motu,  gewlfe"  (meift  in  g ragen  unb  in  Scrbinbung  mit  ben  $erb 
„mögen,  follen,  müffen")  eine  Unfidjerfyeit  ber  9lnfid)t  über  etwas  ober  bie  öal)' 
fdjeinlidjreit  einer  Vermutung  bcjeidjnen,  finb  fic  burd)  putare.  existimare.  ered*fl 
opinari,  censere.  videri,  non  dnbitare  etc.  aufyubrücfen,  93.  „28aä  rotrb  mo$l  bei  Äöni 
mit  ben  (Befangenen  anfangen"  quid  regem  captivis  facturam  esse  putat  (ober  putamui 
putativ)?  „$8a3  würbe  motjl  ^onwejud  gettwn  f)aben,  n>enn  er  geftegt  b/ätte"  quid  emsv»* 
Pompeium  facturum  misse,  si  vicisset?  w3ßr  mögt  eud)  motjl  barüber  gewunbert  fjflben 
rredo  ego  vos  miratos  esse.  3>a«  «erbum  bc«  OMaubcnS  fte§t  in  biefem  gafle  ftet«  rat  Snbil 
—  1)  Decem  milia  illa  Graecorum,  cum  laboribus  itineris  perfnnetie: 
summo  quodam  monte  mare  conspexissent,  qnanto  gaudio  eos  perfoso 

Digitized  by  Google 


—  827  —  489. 

esse  putas  [putamus,  putatis)  ?  2)  Quod  Apollo  Pythius  oraculum  edidit 
Spar  tarn  nulla  re  alia  nisi  avaritia  esse  per  i  turam ,  id  videtur  non  solum  Lace- 
daemoniis,  sed  omnibus  opulentioribus  popalis  praedixisse.  3)  Xanthippa 
maritum  non  sine  causa  saepe  videtur  (putanda  est)  increpuisse;  nam 
Socrates  haud  ita  diligens  fuisse  pater  famllias  videtur,  4)  Qnanto  gau- 
dio  animnm  Columbi  perfusum  esse  putatis,  cum  nauta  quid  am  terram 
apparere  nun t lasset?  5)  Quanam  re  putamus  animos  hominum  sollioi- 
tatos  magis  sedari  quam  precatione  ardenti?  6)  Quid  censemus  maiorem 
illum  Dionysium  qno  cruciatu  timoris  angi  solitum  esse?  7)  Etsi  haec 
omnia  scripta  esse  a  tuis  arbitror,  tarnen  ea  scribam  breviter,  qnae  te 
puto  potissimnm  ex  meis  litteris  velle  cognoscere.  8)  Ad  veram  humani- 
tatem  in  hominum  animis  excitandam  atque  confirmandam  cnm  multae 
doctrinae  sint  idoneae,  tum  nuilam  aptiorem  esse  quam  quae  dicuntur 
studia  humanitatis  meo  iure  afnrmare  posse  (mihi)  videor.  9)  Quid  etiam 
summam  militum  in  pugna  audaciam  profecturam  putamus,  nisi  impe- 
ratori  dicto  au  dient  es  fuerint? 
89. 1)  Te  tutorem  semper  pie  coloisse  eiusque  praeceptis  Ubentissime  (=  liben- 
tissimo  animo)  obsecutum  esse  non  ignoro  (cf.  476,  5).  fceutfdje  aboer6ialc 
^räpofitionolauSbrüde  werben  im  £ateinifd)en  gern  burdj  einfad)e  flDDcrbien  überfefct, 
j.  3*.  considerate  „mit  Überlegung",  atrociter  „in  rrofrigcr  Haltung",  ferociter  et  prae- 
propere  „mit  SSerrocgenfjeit  unb  Übereilung".  llmgcfetyrt  mufjcn  manche  bcutfdjc  Stboerbien 
hn  ?atemifcben  burd)  ^räpof it ionalaudbrüd e  ober  burd)  ben  9161.  eine*  <S ubft.  au-?- 
gebrüeft  roerben,     $9.  Una  voce  (uno  ore)  dicere  „einstimmig",  populos  vi  (ob.  per  vim) 
»obigere  „gemaltfam";  lege  agere  „gefefclid)";  iure  in  alqm.  animadvertere  „red)tmä&ig" ; 
ratione  ac  via  procedere  „planmäßig" ;  sine  cansa  timere  „grunblo«";  suo  arbitrio  (ob. 
ad  suum  arbitrium)  agere  „nrillfürlid),  eigenmächtig  fwnbeln";  ex  composito  „oerabrebeter: 
mo&en"  u.  ä.  2)  Hannibalem  non  fefeüit  (fugit)  consulem  Eomanum  cali- 
dius  quam  cautius  rem  gestnrnm  esse.  3)  Pericli  rem  publicam  Athe- 
niensium  abstinentissime  se  administrasse  vere  de  se  praedicare  licnit. 
4)  Fortissime  pugnare;  attentissime  legere ;  benignüsime  vitnperare;  celer- 
rime  progredi ;  graviter  ornateque  dicere.  5)  Litteris  (ob.  per  litteras)  cer- 
tiorem  aliquem  facere.  6)  Pillenm  mihi  per  occasionem  (=  si  occasio 
fuerit)  mitte.  7)  Litern  contra  leges  decernere.  8)  Per  vim  et  insidias 
expilare.  9)  Süperbe  respondere;  asper e  aliquem  compellare.  10)  Laute 
{magnifice)  vi  vere;  familiariter  uti  aliquo.  11)  Soüerter  indagare  et  feli- 
citer  invenire.  12)  Poeni  süperbe  avareque  a  Romanis  sibi  imperitatum 
esse  credebant.  13)  Pueriliter  blandiri;  mtdiebriter  lacrimare;  amice  mo- 
nere;  sensa  apte  eloqui.  14)  Modice  ac  sapienter  agere;  constanter  et  se- 
date  dolorem  ferre ;  morbum  toleranter  et  humane  pati ;  moderate  et  tran- 
quiUe  vituperare;  fuse  lafeque  exponere;  incorrupte  atque  integre  iudicare; 
pugnam  incaute  atque  inconsulte  inire.  Cf.  561,  14  u.  485.   15)  Memoriter 
(b.  \).  mit  gutem,  treuem  ©ebädjtmS)  dicere  ober  pronuntiare  (@cgenf.  de 
scripto);  memoriter  tenere,  memoriter  complecti  (nidjt  memoriter  scire).  9Tber 
„au§roenbtg  lernen"  fjeijjt  ediscere  ober  memoriae  raandare.  16)  De  Romanorum  re- 
bus gestis  contemptim  (cf.  463)  loqui.  17)  Aliquem  mordicus  (2lb.  =  morsu; 
cf.  oda£)  interficere;  fo  aud)  mordiem  alicui  auricalam  aoferre  „baö  Cfjrläppdjen  ab- 
bei&en".  18)  Pernoscere,  perquirere,  coneursare.  Cft  ift  ein  beutfdjeS  9lboerbium 
m  ber  Äroft  beS  lateinifdjen  SJerbumS  unb  ber  Äompofita  beSfclben  enthalten,     93.  Per- 
Testigare  „griinblid)  erf orf djen" ;  perpendere  „genau  ermägen";  perdoraare  „oonftfinbig  unter* 


Digitized  rjy  Google 


489  b— 490. 


—  328  — 


werfen",  cf.  audj  permanire,  percoqaere,  percurare,  pervelle  „gern  wollen";  perneg« 
„ljartnätfig  leugnen";  perpolire  „gehörig  ausarbeiten";  perscribere  ,,au*füljrlid)  befäreiba 
perspicere  „beutlid)  fe$cn";  persalutare  „ber  JReu)e  naa}  begrü&en";  pervulgare  „aQgem 
befannt  ma<$en";  commeare  „ein*  unb  ausgeben";  militiam  subterfugere  „fu$  bem  Sri* 
bienfte  unter  ber  §anb  entfliegen";  edicere  „öffentlidj  befannt  matfen";  efflagitare  „bringe 
oerlangen";  ezaudire  „oon  wettern  Ijören";  communire  „ftarf  befefrigen";  decertare,  dej 
gnare  „auf  fieben  unb  %ob  Wimpfen";  subsequi  „unmittelbar  folgen";  surripere  „Getmlid)  jr 
nehmen";  se  subducere  ,,fid)  Ijeimlid)  entfernen";  suspirare  „tief  atmen"  etc.  19)  Lac 

daemonii  et  Athenienses,  prineipes  veteris  Graeciae  populi,  ingen 

moribusque  mirum  quantwn  (cf.  411,  4)  inter  se  discrepaerunt.  20)  £ 

nigixe  (feiten  bene)  facere  edieui  =  beneficia  conferre  in  aliquem  ob.  ben 

fieiis  afficere  aliquem  (nicht  alieni  bona  facere);  male  dlicui  facere  —  alic 

iniuriam  inferre.  ©eadjte  au&erbem  folgenbe  5Reben*arten,  in  benen  ein  HDörrb,  rti 
ba«  Objeft  eine«  fubftantioierten  Neutrum«  fte&t:  bene  (male)  dicere  alicui  „«ute*  tßäfk 
te«)  oon  jem.  reben"  (cf.  49,  91nm.  3);  bene  (male)  existimare  de  aliquo;  bene,  reck  *; 
rare  (de  aliquo)  „@ute*  fwffen  (Don  jem.)";  bene  (male)  precari  alicui  (cf.  43,  c);  be 
(benigne,  Meraliter,  large,  prolixe  u.  Ä.)  promittere  ob.  polHceri  „grofje  (glönjcnbc)  & 
föredjungen  madjen".  (Largiter  passe:  Caes.  b.  g.  1,  18,  6.)  Cf.  aud)  475,  3. 
91nm.  ©enn  bie  beutfdjen  «uftbrüde  „im  ttngfmdneit"  unb  „tat  befonDcrr rr  ju  ein 
(Subft  gehören,  fo  werben  fic  burdj  bie  Stbjeftioe  untrer  sus  (ob.  omnis)  unb  prapri 
i'tberfefot  (cf.  22,  6).  Sonft  finb  fic  burd)  bie  Slboeibien  unicertc  —  proprie,  generatim 
singiUalim,  ronimuniter  —  separatint  aufyubrfltfen.  (Sei  SioiuS  fmbet  ftd>  in  unkersu 
—  nominatim  ,  unlatcinifa^  ift  in  genere  —  in  specic.) 

489b.  1)  In  servitntera  aWucere.  2)  Ad  opus  aggredi.  Rem  in  discriim 

adducere.  Ad  genua  alienius  advolvi  (ob.  provolvi).  3)  Omnes  ad  arn 

coneurrerunt.   Omnes  conclamaverunt,   Omnes  consurrexerunt.  4)  A 

aras  deorum  confugiamus.  5)  Ex  equo  descendere.  De  saxo  in  ma: 

desilire.  Coloniam  in  Asiam  deducere.  Rem  eo  tfeducere,  ut  6)  Pra 

sidia  efoponere.  Milites  in  oontionem  convocati  postremo  in  tentor 

rfweesserunt.  7)  In  terram  egredl  Exercitnm  ex  castris  educere.  Patr 

«rpellere.  8)  Se  in  hostes  immittere.  In  urbem  t/igredi.  9)  Anna  huma 

proicere.  In  pnblicnm  prodvre.  Ad  tantam  snperbiam  progredi  (ob.  pr 

eedere).   10)  In  sententia  ^ermanere.   Minis  ^erterrere.  Dornum  pe 

venire.  11)  Pollices  alioui  praecidere.  12)  Memoria  retinere.  Ratione) 

ab  aliqno  reposcere.  Nuntius  (responsum)  rettulit.  13)  Naves  in  aridw 

suMncere.  Ad  moenia  sttfeedere. 

?lnm.  Selten  »erlangt  ber  lateinifdje  ©pradjgebraud)  ein  einfand?  SJcrbum  ftatt  &e*  beu 
fdjen  jufammengefc&ten.  aKerfe:  „ablegen''  ponere  (vestem,  arma,  vitia;  eben 


inimicitia8,  invidiam);  —  „eö  entgeht  mir"  tue  fugit  (nid)t  effugit');  —  j IIa  civiti 
(nrbs,  aetasj  magno*  viros  tulit  „bnt  ljeroorgebrad)t"  (nid)t  ^rotulit);  ager  frag» 
fert  „bringt  Ijeroor";  —  „Sebingungen  anbieten"  condiciones  ferre;  —  „eine  flotte,  r 
®d)iff  auSruften"  classem,  navem  ornare  (nid)t  exornare);  —  „abhängen  ton 
pendere  ex;  —  jemanbem  erlaubteren"  plausum  dare,  plaudere  aiirui;  —  „(Ökfanbt 
entfenben,  abfa)idcn"  mittere  (</»'mittere  nur  im  ©tnne  oon  „nad)  oerfdbiebenen  6<it< 
b,in  fenben").  Cf.  aud)  492,  Xnm. 
490.  8eb,r  oft  überfe&t  man  ein  bei  einem  9?erbum  fte^enbe«  ^eroor^cbenbeö  «boerbium  bun 
jwei  iufammengeftellte  fijnontjme  Serba:  Hendiadyoin.  Cf.  551, 14.  —  1)  Pylades  * 
Orestem  se  applieaverat  et  adiunxerat.  2)  Aerarium  exhaustum  con 
8umptumque  erat.   3)  Priamus  Achillem  oravit  atque  obsecravit,  n 
Hectoris  corpus  sibi  traderet.  4)  Sophistae  Socrati  odiosi  et  invisi  erant 
5)  Aedui  Caesarem  imploraverunt  atque  oraverunt,  ut  sibi  auxiliun 
ferret.  6)  Latrones  me  spoliaverunt  atque  denudaverunt.  7)  Omnes  a< 


Digitized  by  Google 


329 


491-492. 


cognitionis  oupiditatem  ducimur  et  trahimur.  8)  Carthaginienses  contu- 
meliosas  pacis  condiciones,  quas  Romani  tolerant,  repudiaverunt  atque 
respuerunt.  9)  Nostrnm  est  omnes  cupiditates  coercere  atque  reprimere. 
10)  Dolendum  est,  quod  sunt,  qui  bestiis  cruciandis  et  enecandis 
oblectentur.  11)  Aliquid  neglegere  atque  omittere;  laedere  ac  violare; 
consentire  et  concordare  cum  aliquo;  amplecti  et  colere;  divellere  ac 
distrahere;  laborem  profundere  et  perdere.  12)  Socrates  errorem  fastum- 

que  sophistarum  detexit  atque  coarguit.  Cf.  a\\<f):  mendaciam  refeilere  et  red- 
arguere  „gjünblid)  mibe  vielen",  illiquid  cupere  et  optare  ,,!;  erriet)  nad)  ctwaS  bedangen", 
sapplicia  metaere  atqae  horrere  „gewaltig  fürcrjten",  nomen  delere  ac  tollere  „bis  auf 
bie  lefctc  Spur  austilgen",  distarbare  et  dissipare  „gewaltfam  auScinanbcrfürengen",  alicui 
rei  proTidere  ac  consulere  „angelegentlich  für  etwas  Jorgen",  parere  et  oboedire  „unbeblngt 
gehorchen",  subvenire  et  opitulari  „bfilfreich  unterftüfeen",  polluere  ac  violare  „grenzenlos 
enttDeihen". 

BL  sefjt  oft  ftcijen  im  ßateinifdjen  luie  auch  im  2)eutfd)en  pronominale  Vlbürr bin  (ubi,  undct 
quo,  eo,  hue,  eode/n,  mde,  cum  etc.)  ftatt  eines  $ronomenS  mit  ber  ißräpofition,  >  5*. 
Bex  Themistocli  Lampsacum  donavit,  unde  vinum  sumeret,  Mvuntem,  ex  qua 
optonium  haberet.  —  l)  Quae  urbs  fuit,  unde  (=  ex  qua)  Lucullus  cerasum 
in  Ttaliam  attulit?  2)  Aquilae  nidos  (in)  iis  fere  locis  ponunt,  quo  (=  ad 
quae)  nisi  cum  vitae  periculo  perveniri  non  potest.  3)  Germani  aciem 
(suam)  raedis  et  carris  circumdederunt  mulieresque  co  {=  in  eos)  impo- 
suerunt.  4)  Praetor  classi  occurrit  septemque  incle  (=  ex  ea)  naves  cepit. 
5)  Multi  homine8  nobiles  plebem  nusquam  alio  (=  ad  nullam  aliam  rem) 
natam  esse  putant  nisi  ad  serviendum.  Cf.  Liv.  7,  18,  7;  4,  54,  7.  Cic.  fin. 
2,  27.  6)  Consul,  cum  primum  hostes  conspecti  sunt,  exclamavit:  IUuc 
(=  in  illos)  irruamus!  7)  Nusquam  inveniebatur  fons,  unde  (=  ex  quo) 
aqua  hauriretur,  nusquam  vicus,  ubi  (=  in  quo)  eibus  emeretur. 
8)  TJtinam  illum  diem  videam,  cum  (=  quo)  libertas  nobis  restituatur! 
Cf.  123,  «nm.  1. 

Änm.  Seltener  fielen  foldje  «boerbien  tn  Se^iet)ung  auf  ^Jerfonen,  z-  SB.  Adsunt  Athe- 
aienses,  unde  human  itas  et  leges  ortae  putantur  (cf.  Cic.  FRicc.  62;  Verr.  3,  35;  de 
or.  1,  199).  Apud  Qraecos  indeque  perlapsus  ad  nos  Hercules  habetur  deus.  Eum 
neeavit,  unde  ipae  natus  erat  (cf.  Cic.  Rose.  Am.  71).  Diodorus  apud  omnes,  quo 
se  contulit,  propter  virtutem  gratiosus  fuit.  Audistine  de  Carneade?  rapior  iiluc 
„mi.1i  jiehJ'S  nadi  biefer  JRidjtuna  r)in".  Tibi  vita  erepta  est,  unde  minume  deeuit  (Sali, 
lug.  14,  22).  Ille  ipae,  unde  didici  „mein  5Berid)tcrftattcr" ;  is,  unde  petitur  „ber  S8er- 
nagte''.  60  aud):  hue  =  ad  hos,  j.  SB.  Cic.  Phil.  13,  3;  Caes.  b.  c.  3,  4,  6;  ubi 
=  apud  quem,  in  quibus,  j.  8.  Cic.  Verr.  4,  29;  Quinct.  34;  Sali.  Cat  20,  8;  Liv. 
30,  35,  9;  ibi  =  in  eo,  j.  S.  Liv.  4,  13,  12. 

08.  Iteram  bezeichnet  immer  nur  bie  erfte  SBieberljolung  =  „3 um  j weitenmal "  im  ©egenfafee 
ni  semel,  primum,  tertium  etc.,  3.  93.  Marius  Herum  consnl.  Denn«  (auS  de-novo  ent- 
ftanben)  „Don  neuem"  bezeichnet,  bafj  bie  #anblung  baS  erfte  Wal  ihre  SBirfung  Derfeblt 
bat  unb  alfo  als  nid)t  gejeheben  betrachtet  toirb.  De  integro  (feiten  ab  integro,  unflaffifch  ex 
integro)  „oon  frifebem",  b.  b.  mit  ungefebwächter  töraft.  Kursus  ob.  rnrsuni  (aus  re-versus, 
re-versum  entftanben)  allgemein  „mieber"  bleichtet  fowotyl  bie  erfte  als  auch,  bie  zweite  unb 
jebe  folgenbe  SBieberbolung;  aufeerbem  bat  eS  aber  auch  bie  gäbigfeit,  im  6inne  oon  „ba; 
gegen,  umgefefcrt,  anbrerfeitS"  einen  «egenfah  unb  eine  SBecbfelbeziebung  entroeber  im 
Subjeft,  Cbieft,  Ort,  Seit,  «rt  unb  Seife  ober  im  ^räbifat,  Attribut  ober  in  beiben  Se= 
Ziehungen  zugleich  ju  bezeichnen,  demnach  fann  in£iu)en:  „38aS  er  beute  lobt,  tabelt  unb  Der* 
wirft  er  morgen  mieber";  „Diele jleifchfreffenbc  Jierc  bienen  toieber  anbern  zur  Nahrung"; 
„bie  belagerten  backten  halb  an  Übergabe  ber  (Stobt,  balb  wollten  fic  wie  ber  lieber  fterben 
alS  Heb,  ergeben"  —  nur  rursu*  zur  flnwenbuug  fommen.  Dabei  ift  jeboch  zw  bemerten,  bafj,  wenn 
baS  beutfcfje  „roieber"  of)ne  jebeu  9iachbrucf  bei  einfacher  Bezugnahme  auf  ben  DorauS* 


Digitized  by  Google 


493—495. 


—  330  — 


gegangenen  ^m'tanb  freqt,  e«  unauSgebrüdt  bleibt,  $.  SB.  „9?ad)bcm  ble  flotte  einen  5ag  t 
.\>afeu  flelegcn  hatte,  fegelte  fie  mieber  ab";  „er  hatte  ba«  2lmt  nod)  fein  3aqr  betreibet,  a 
et  wieber  abgefegt  würbe";  r,nad)  fdjwercr  Äranfljeit  bin  id)  jefct  enblid)  Wieb  er  g 
funb  geworben"  u.  fi.  Cf.  and)  237.  —  „SBleber  unb  wieber,  immer  wieber"  id* 
tidetn,  etiam  atque  etiam,  Herum  et  (ac)  saepius,  (poetifd)  iterum  iterumque).  Sem 
atque  iterum  „ein  paarmal",  non  semel  ,,mehr  al«  einmal"'. 
SÄnm.  „SSiebetfefcen"  nldjt  revidere,  fonbern  videre  ob.  remere;  —  „wieberf  ommen 
redire  ob.  rewr/t  (rerenire  feiten,  bei  Cicero  nur  in  SBerbinbung  mit  domnm);  „wirbt 
genefen"  nidjt  reconvalescere,  fonbern  convaiescere  (ex  morbo). 
403.  Cur  „warum?"  fragt  nad)  bem  aureidjenben  (beweif enben  unb  redjtfertigenben)  (*runbe  cht* 
$anblung;  quire  „we«f)alb?"  fragt  überhaupt  nad)  bem  ©runbe,  weldjer  jur  QrfWruri 
einer  #anblung  bient,  gleichviel  ob  berfelbe  jureid)enb  ift  ober  ntdjt;  quid  „wa«,  woju; 
(cf.  269,  Änm.)  fragt  mit  Überrafdmng  unb  SBerwunberung  unb  infolge  berfelbcn  ben  St 
gerebeten  um  «uSfanft  glcidjfam  beftünnenb ;  quamobrem  u.  quamobeausam  (unflafftfd)  qui 
propter)  fragen  nad)  ber  befrimmten  Urfad)e,  bie  al«  Söeweggrunb  bient.  ÄUe  biefe  fcboerbie 
fönnen  ebenfowofjl  in  bireften  al«  in  inbireften  ftragefäften  gebraucht  werben.  —  SfBäljrenb  tt 
non  „warum  nid)t?"  fdjledjtwcg  eine  wirflidje  (blrefte  ober  inbirelte)  Srage  be$cid)net,  fityu 
quidni  unb  quin  nur  rfjctorifdjc  (unb  jioar  nur  birefte)  fragen  ein,  auf  roeidje  ma 
feine  Antwort  erwartet.  Quidni  (fiel«  c.  coni.)  bat  ben  Ginn  einer  befräftigenben  au*fag 
=  „gewiii,  bod)  wof)I,  naturlid)"  fo.  Laudas  hone?  quidni  laadem?  Quvh 
doleam  ,,id)  mufi  ja  bod)  mofjl  trauern,  wie  foQte  id)  nid)t  trauern?"  Quidni  eins  rei  wem. 
nerim  „wie  follte  id)  mid)  nidjt  baran  erinnern?").  Quin  (meift  c.  indic.,  cf.  jebod)  358)  h 
jeidjnet  eine  lebhafte  Slufforberung  (4.  5?.  Quin  conscendimus  equos?  =  Jo  laßt  un 
bod)  ju  Werbe  ficigen"). 

494.  ,,©te"  in  fragen  =  „auf  weld)e  Seife"  quoniotlo  ob.  quemadmo<ium,  audj  ^w»  ic 
272);  —  .wie  fefjr"  quantopere  (feiten  r/tiam  ra/de)  bei  Serben,  quam  gcroi^nlid)  nur  In 
Slbjeftioen  ober  SÄboerbien,  (in  Ausrufungen  aud)  bei  Serben). 

Anm.  1.  Ut  „wie"  fommt  al«  cigentlidje«  ftragemort  flafftfd)  (cf.  jebod)  Liv.  10,  18,  11)  nu 
in  inbireften  fragen  oor  ($.  SB.  Non  potes  ostendere,  ut  illos  convenire  potuerit 
befonber«  in  Wbqängigfeit  oon  ridere  (cf.  403,  SÄnm.  2)  unb  anbern  Verbis  sentiend 
unb  declarandi,  1.  SB.  Credo  te  andiase,  ut  omnes  rae  circumsteterint  (Cic.  Att.  1 
16,  4;  Cluent,  67  u.  78  u.  36;  Caea.  b.  g.  1,  43,  7;  46,  4;  b.  c  2,  5,  3;  2,  32,  1] 
häufiger  ftefct  c«  inÄu«rufcn,  unb  iwar  balb  qualitativ  —  „auf  meldje  9lrt  unoSetfe' 
balb  quantitatiü  =  „wie  fefjr",  j.  58.  Qaod  cum  facis,  ut  ego  tuum  amorem  desi 
dero!  Ut  illi  efferuntnr  laetitia,  cum  vicernnt!  (Cic.  Att  3,  11,  2;  2,  21,  8;  Mi! 
64;  fin.  5.  61).  —  S)a«  „wie"  bei  <Sinfd)altung  üon  3wif chenfüfcen  (ut  aiunt,  ut  dist 
ut  ante  dictum  est,  ut  opinor,  ut  eredo,  ut  solet  etc.)  unb  bei  SBe$eid)nung  ber  Arft  in 
Sinne  non  „fobalb  al«"  (cf.  366)  fjcfjjt  ftet«  ut.  —  Über  quam  non,  quam  nihil  „rot 
wenig"  cf.  480,  6. 

9(nm.  2.  SBejcidmet  ba«  beutjdje  „wie"  weber  ben  ®rab  nod)  bie  «rt  unb  Seife  eine 
§anblung,  fonbern  fd)led)tweg  bie  ^anblung  als  fold)e  (bei  ben  Yerbis  sentiend 
unb  declarandi),  fo  mufe  e«  burd)  ben  Acc.  c.  inf.  (refp.  Are.  c.  partie.)  auGgebrüd 
toerbeit.  Cf.  bie  ©ä&e:  „3)ie  ballier  fatjen,  wie  ibre  ^'idcr  oerwüftet  unb  ifjre  «noe^oricio 
in  bie  (Sflaoercl  flefd)Ieppt  würben";  „Cioiuö  er^lt,  wie  Xitu«  Xatiu«  be9  larpfia» 
Xodjter  burd)  @olb  beflod)en  ifabt,  bewaffnete  in  bie  »urg  auf^unebmen".  —  Cf 
aud)  273. 

4t»5.  1)  Modo  „nur"  bcfdjränft  bie  «uSfage  fd)lcd)t^in  auf  bie  ©renken  bcö  in  JRebe  ftebenben  8« 
griff«;  e«  be^idjnct.  bafe  ber  SRcbeubc  bie  Sirflid)feit  be«  ^räbifat«  ober  «trribut«  unb  nidj 
metjr  für  feinen  3WC(I  öorauSfelw  ober  forbere;  cd  ftc^t  ^auptfäcr)li(t)  bei  Aufforbcrungcn  vnt 
©ünfd)cn,  bei  si,  dum  unb  fonft,  wo  SJorau^fctmngcn  gemad)t  werben,  j.  ©.  Audi  nodo 
vide  modo;  veniat  modo;  demus  modo  operam.  Quis  hoc  ignorat,  qui  modo  anqaain 
medioeriter  istas  res  scire  curaverit?  —  Solun  „lebiglid)"  (ju  meiben  «olummodoi 
hebt  einen  »egriff  ober  ©egenftanb  au«  ber  Wenge  ber  benfbaren  begriffe  ober  ©egenpä«-' 
im  ©egenfaß  gegen  bie  anbem  f)eröor,  SB.  üna  de  re  solum  est  dissensio.  Quasi  Tero 
atra  bili  solum  mens  ac  non  saepe  vel  iracundia  vel  timore  vel  dolore  moveatar.  — 
Tantum  (oerftärft  tantummodd)  „blofe,  feiner  al«,  nid)t«  al«"  fc^t  ben  geringeren  Zeü  M< 
felben  ©an^en  bem  größeren  ober  überhaupt  ba«  Geringere  bem  »ebeutenberen  entgegen;  «j 
befonberer  «orliebe  ftef)t  e«  bei  Baqlen  unb  ©rö&enangaben,  j.  ®.  Nomen  tantum  virtatis 
usurpas:  quid  ipsa  valeat,  ignoras.  Romanis  fere  par  numerus  fnit,  equitum  cop"s 


Digitized  by  Google 


331 


496—497. 


tantum  superabant.  Dixit  tantum,  nihil  ostendit.  —  Damtaxat  (eig.  Wenn  man  bie  Sadie 
genau  abfcWfrt,  genau  nimmt)  ftef)t  in  ber  SJebeutung  „fjöd) fl c n 8  nur,  freilief)  nur"  nid)t 
in  $ejug  auf  gan$e  Säfce,  fonbern  nur  bei  einzelnen  Gegriffen,  ooraugSroeifc  bei  9Wafc  nnb 
Saljlbefrimmungen,  j.  SB.  Potestatem  habere  dumtaxat  annuam.  Nos  animo  dumtaxat 
Tigemus,  re  familiari  comminuti  sumns.  Peditatu  dumtaxat  procul  ad  speciem  ntitur. 
Valde  me  Athenae  delectarunt,  arbs  dumtaxat  et  urbis  ornamentum.  —  2)  Saltem 
,  ,jum  wenigften,  mtnbeften*,  jebenfalld  bodi"  bejeidmet  ein  herabsteigen  öon  einem 
$>öb,eren  $um  (Geringeren  unb  giebt  baS  geringfte  unb  eben  belegen  um  fo  gewiffere  3J?aft 
an,  ,v  9?.  Eripe  mihi  hone  dolorem  aut  minae  saltem.  Si  alia  membra  vino  madeant, 
cor  sit  saltem  sobrium.  Antehac  sperare  saltem  licebat,  nunc  etiam  id  ereptura  est. 
91  nm.  S3ei  Baljiroürten  Ijeifu"  „mtnbeften«,  *um  wenigften"  nidjt  saltem,  fonbern  mini- 

mum  (nid)t  ad  minimum !),  uue  „Ij  öd)ften8"  summum  (ntd)t  ad  summum!),  $,  9?. 

Duo  aut  summum  tres  dies;  excepto  uno  aut  summum  altero;  constat  ex  tribus 

minimum  partibus.  Cf.  46. 

4D6.2)ie  Stellung  non  non  nisi  »nur"  ift  nod)  Mafftfc^em  ©ebraudje  (—  9lua= 
nabmen  gan$  uereinjelt,  j.  ».  Cic.  Verr.  1,  98  — )  bie,  bafj  non  jum  95crbum  geigen 
unb  nisi,  non  non  getrennt,  mit  bem  Sorte  nerbunben  wirb,  rooju  'ba§ 

beiltf^e  „nur"  gehört,  $.  Amicitia  nisi  inter  bonos  esse  non  potest.  Aon  licuit 
de  capite  civis  nisi  comitiis  iudicari.  Hoc  non  contingit  nisi  eis,  qui  etiam  contemnen- 
dos  sc  arbitrantur.  Orator  nisi  multitudine  audiente  eloquens  esse  non  potest.  La- 
bienns  iuravit  so  nisi  victorem  in  castra  non  reversurum.  —  (Statt  beä  einfachen  non 
fönnen  aud)  ftärferc  Negationen  (nemo,  nihil,  nunquam,  nusquam  u.  a.)  gebraucht  werben, 
j.  33.  Dicere  bene  nemo  potest,  nisi  qui  prudenter  intellegit.  Apollo  Pythius  oraculum 
edidit  Spartam  nulla  re  nisi  avaritia  perituram.  Id  nunquam  usu  venerat  nisi 
Olympiae  victoribus. 

Änm.  Senn  „nur,  lebiglidj"  jum  3? erb  um  gehört,  wie  in  bem  Satyc  „SJiele  SJfenfdjen 
fdjlafen  unb  effen  nur",  fo  mufo  man,  um  nisi  anioenben  ju  fönnen,  bie  SiebenSart  nihil 
'aliud  faeere  (ober  a^ere)  su  hülfe  nehmen:  nifo:  „Siele  9Renfa)en  tfmn  nid)tö  anbereö, 
als  (bafv)  fic  fd)lafen  unb  effen"  multi  homines  nihil  aliud  faciunt  nisi  dormiunt  et 
ednnt  Cf.  Nihil  aliud  feristi  nisi  rem  detulisti.  Videtis  nihil  aliud  actum  nisi 
possessionem  repetitam  esse.  Nundatum  est  nihil  aliud  tota  urbe  agi  nisi  bellum 
apparari.  Gabimus  nihil  alind  egit  nisi  ut  urbes  depopnlare/ur  (Cic.  in  Pis.  c.  17 ;  fam.  9, 
24;  Att  9,  5,  3).  fitoiuS  unb  Spätere  laffen  jeboa)  in  biefem  grafle  baöSSerbum  faeere  (ober 
agere)  meift  weg  unb  gebrauten  meift  quam  ftatt  nisi,  3.  ©.  Xihü  aliud  quam  legem 
abrogandam  consent.  Per  biduura  nihil  aliutl  quam  steterunt  parati  ad  pugnandum. 
Tissaphernes  nihil  aliud  quam  bellum  comparavit,  (Liv.  2,  29,  4;  4,  3,  3;  22,  60, 
7;  31,  13,  4.)  ©ei  Cicero  finbet  fid)  bieä  elliptifdje  nihil  aliud  nisi  nur  oereinjelt  (j.  58. 
Arch.  8;  Best.  14);  benn  Stellen  rote:  Nihil  aliud  nisi  de  hoste  cogitat  (Pomp.  64)  finb, 
ba  ein  unmittelbarer  Ritfammenfjang  1Hlt  ^em  foigenbcn  SBcrbum  ftattpnbet,  burd)  Ännafjmc 
be«  öedtfel«  ber  ftonfhurtion  31t  erflären  (cf.  Cat.  1,  17;  Sull.  65;  Phil.  4,  4;  10,  8). 
1)  Oppidum  Alesia  in  summo  colle  erat,  ut  nisi  obsidione  expugnari 
non  posse  videretur.   2)  Proxenus  ut  honores  facultatesque  appetebat, 
ita  possidere  nolebat  nisi  honeste  parta.  3)  Caesar  legatis  civitatum,  quae 
nihil  nisi  communi  consilio  acturas  se  esse  inter  se  coniuraverant,  de- 
ditionis  nullam  esse  condicionem  respondit  nisi  armis  traditis.  4)  Si  quis 
forte  Cleonem  putet  nullius  rei  nisi  honoris  cupidum  fuisse,  erret;  nam 
et  Thucydides  et  Plutarchus   eum  rem  publicam   quaestui  habuisse 
auetores  sunt.  5)  Hannibal,  cum  post  proelium  Cannense  ingentem  vim 
anulorum  aureorum  Carthaginem  mitteret,  epistula   ad  senatum  data 
adiecit  verbis  neminem  nisi  equites  Romanos  atque  eorum  ipsorum 
primores  id  gerere  insigne.  6)  T.  Pomponius  honoribus  fungi  nolebat, 
quos  moribus  civitatis  corruptis  non  aliter  nisi  largiendo  legibusque 
neglegendis  gerere  se  posse  crederet  (cf.  373). 

$tefe  Äboerbien  bleiben  in  ben  oorgelcgten  Saften  unftb erf efrt,  ba  fieb,  ü)r  Segriff  au« 
ber  ©ebeutung  be«  zugehörigen  SBortcS  ober  aus  bem  3u[ammenb>nge  ber  JRebe  ober  au«  ber 


Digitized  by  Google 


—  332  — 


SortfteHung  r»on  felbft  crgiebt.  ftamentlid)  Ijüte  man  fid),  ba8  „nur"  bei  3<rijlwörtern  unb  foldi 
?tbjeftiuen,  bie  einen  Xabel  ober  eine  $efd)rfinfuug  enthalten,  burd)  modo,  solum  ober  tanta 
iit  überfefcen.  SNerfc:  unus  „nur  einer",  semel  „nur  einmal",  pauci  „nur  wenige",  medial 
„nur  mfi|ig*tj>au//ffm  „nur  wenig",  raro  „nur  feiten",  aegre  „nur  mit  3JfTu)e",  breviter  „n 
rurj'\  exiguus  „nur  gering",  parrus  „nur  unbebeutenb",  leve  proelium  „ein  nur  unbeb« 
tcnbeG  Ürcffen",  angusti  fines  „ein  nur  flautet  ©ebiet",  inritus  „nur  ungern".  Cf.  aud)  2 
u.  339,  9inm.  5.  Oft  liegt  bafi  „nur"  lebiglid)  im  @egenfa|jc,  j.  99.  Gemebant  Syracusai 
sed  tarnen  patiebantor  „fie  fcufjten  nur,  Heften  e«  aber  gebulbig  gefa^ben".  3)iefem  „  n  u  i 
ftebt  „r rft"  fcfcr  na&e  bei  3eitbeftimmungen  ober  ©egenfäfcen,  wie  paueü  ante  dUbus  „erft  D 
wenigen  Sagen",  nuper  „erft  neulieb",  hodic  „erft  Ijeute";  purgavit  ae,  qaod  ül  tempor 
venisset  „erft  in  biefer  $cit";  incohata  vestra  gloria  est,  nondum  perfecta  „ift  e  r  ff  i 
Cntftcben"  (cf.  481,  9lnm.).  —  tyvnex  fönt  ba*  unbetonte  ,,nod)"  (befonber*  bei  3c't0eltii 
mungen)  weg  (cf.  477):  hodie  „nod)  bleute",  nunquam  „nod)  niemal§",  nunc  „nod)  jfp! 
forum  „nod)  einmal",  de  ceteris  saepe  dicemus  „nod)  oft",  insuptr  „nod)  obenbrein",  an 
lucem  „nod)  oor  2age3anbrud)",  eodem  anno  „nod)  in  bemfelbcn  3*«?**",  dm  „nodj  Ian^e 
puer  „nod)  ein  Änabe",  anttquam  ober  priusquam  „beoor  nod)",  vivere  „nod)  am  £eb> 
icin",  resfa*  „c#  bleibt  nod)  übrig",  relinqutbalur  una  via  „e3  blieb  (nur)  nod)  ebi  © 
übrig",  andere,  adiungere  „nod)  fjinaufügen"  u.  f.  w.  —   1)  Hanniba]   cum  pauc 

equitibns  caedem  apnd  Zamam  effugit.  2)  Raro  fit,  ut  omnis  lact 

Brigantinus  glacie  obducatur.  3)  Cicero  egregius  orator  idemque  m 

dioeris  poeta  fuit.  4)  Hoc  ex  parte  mihi  videtur  verum  esse.  5)  Ii 

quae  supra  dixi,  unum  addam.  6)  Est,  ut  dicis.  Adventu  hostium  Hai 

nibali  nihil  exoptatius  erat ;  nam  pridem  omnia  ita  ins ti t tierat .  ut,  q  > 

accidit,  omnia  conspirarent  ad  exercitum  Rom  an  um  delendum.  Drns 

usque  ad  AI  bim  progresso  mulier  quaedam  fatidica  augurata  esse  fei 

tur  mortem,  quae  brevi  consecuta  est.  $a*  beutfd)e  „mlrNid)"  bleibt  unüberfef 
wenn  eö  lebiglicb  jur  ftärteren  Betonung  einer  SÖirflidjfeit  bient.  2>ie3  ift  befonber«  ber  &a! 
a)  wenn  ber  GJegenfafe  jwifdjen  bem  S8unfd)e,  ber  (Srwartung,  bem  Skrfudje  unb  bem  $t 
jäd)lid)en  Eintritte  einer  ©ad)e  nebeneinanber  geftcOt  roirb,  93.  Athenis  exspectabam  episti 
lam  tuam,  quae  brevi  reddita  mihi  est;  b)  nad)  ut  unb  sicut  bei  ©eftfitigung  einer  Iba 
fad)e,  SB.  Incumbite  in  causam,  Quiritea,  ut  facitis.  Tu  istam  imbecillitatcm  valeti 
dinia  austent«,  sicut  facis.  Suavis,  sictd  fuit  („roie  er  wirflfd)  mar"),  videri  mala 
quam  gravis.  Km  bäufigften  gefdjiebt  bie*  na*  fonjeffioen  unb  bebingenben  Säfren,  } I 
Quamvis  ille  doctus  sit,  ut  est.  Sit  ea  res  magna,  ut.  est.  Si  virtus  digna  est  glorii 
tione,  sicut  est.  ferner  finb  im  2>eutfd)en  fet>r  oft  „aud),  bemt  aud),  Denn  aud)  rotrflifl) 
blofee  5 1  i  d  io  ö  r  t  e  r ,  wenn  nämlid)  auSgefagt  mirb,  bafj  eine  gewünfdjte  ober  in  ?lu§fid)t  iteljent 
6adje  wirflid)  in  Erfüllung  geljt.  S3ergl.  bie  @a>e:  „34  rief  ben  §unb,  unb  er  fam  ben 
aueb  (mirflid))",  ,,3d)  erinnerte  ibn  an  fein  93erfored)en,  worauf  er  mir  benn  autf  (wirf 
lidj)  balf",  „?)ic  jeinbe  baten  um  ^rieben,  wela>er  tljnen  benn  auü)  gewährt  würbe".  - 
7)  Si  mentiris,  facis,  cogitato  te  ipsum  dignitatem  tuam  dedecorare 
Etsi  dives  sum,  sicut  sum,  tarnen  vita  mea  voluptatis  expers  est.  8)  Be 
stiolae  quaedam  unum  diem  vivere  dicuntur  et  eas  esse,  auetoritate  phj 
sicorum  confirmatnr.  9)  Cato,  cum  senex  esset,  linguam  Graecam  di 
scere  coepit.  Sunt,  qui  potiores  velint  videri  quam  sunt  et  maiora  sem 
per  appetant.  10)  Quamvis  multis  locis  Epicurus  de  dolore  fortiter  to- 
lerando  satis  graviter  dicat,  sicut  dicit,  tarnen  quidquid  disputat  a  re- 
liqua  eins  ratione  praeeeptisque  abhorret  11)  Ii  Helvetiorum,  qui  tln- 
men  transierant,  suis,  cum  in  altera  ripa  essent,  auxilium  ferre  non  po- 
tuerunt.  12)  Atticum  Cornelius  Nepos  beneficiorum,  quae  tribuisset,  tm 
diu  memorem  fuisse  refert,  quoad  üle,  qui  aeeeperat,  gratus  esset.  13)  A 
Xerxe  fauces  illas,  per  quas  iugum  Athonis  cum  continenti  cohaeret? 
perfossas  esse  homines  docti  nostrae  memoriae  confirmavernnt.  14)  Leoo- 


Digitized  by  Google 


498. 


Latus  Euinenom  intorficere  conatus  est  et  f wisset,  nisi  illo  uiaxii  nociu 

effugisset.  15)  Pater  meus  iam  pridem  mortuus  est;  si  viveret,  verba 

ei us  audiretis.  16)  Antiochus,  si  tarn  in  gerendo  cum  Romanis  bello 

parere  voluisset  Hannibalis  consiliis,  quam  in  susoipiendo  vonstituerat, 

propius  Tiberim  quam  Thermopylas  de  summa  imperii  dimicasset. 

17)  Senectus  ita  honesta  est,  si  suam  ipsa  dignitatem  defendit.  Cf.  339, 
?lnm.  5. 

Siran.  1.  Site  wenigen  Setfptele^  in  betten  bei  &lafiifern  ;u  unus  ober  pauci  ein  modo  (ob. 
tantum,  solum)  gefügt  ift  (j.  S.  Cic.  or.  28  u.  180;  legg.  1,  53;  Ac.  2,  101 ;  Phil.  1, 
14;  Caes.  b.  g.  5,  41,  7;  b.  c.  3,  19,  1;  Liv.  6,  16,  5;  21,  50,  6;  34,  9,  5),  ober 
Säfce  tute :  Si  modo  dii  sunt,  at  profecto  sunt;  at  iam  omnes  insipientes  sint  miseri, 
quod  profetto  sunt;  sit  Ennius  sane,  ut  est  certe,  perfectior,  berechtigen  nid)t  oljne 
wettere*  ju  einer  Stodjofjmung.  —  3m  allgemeinen  hüte  man  ftd)  oor  bem  ©ebraudje  uon 
re,  rerera,  re  ipsa  (unb  reapse  familiär  —  re  ipsa),  bie  ntdjt  einfad)  für  baÄ  beutfaje 
..roirflid)"  jur  ftärferen  $eroorljebung  bcS  ^aftif^en  bienen,  fonbern  nur  bann  fielen,  wenn 
fie  im  ®egenfafo  jtu  „ben  SBorten,  bem  2?orgeblid)cn,  betn  £djcine"  bie  SBebcutung  „in 
SSaljrbeit,  in  SBirflidjf  eit"  fjabett,  SB.  Specie  urbs  libera  est,  revera  omnia  ad 
nutum  Romanorum  fiunt.  Verbo  socii  sumus,  rerera  subiecti  imperio.  Sapientia 
non  modo  re  est  antiqua,  verum  etiam  nomine.  Specie  illud  quidem  blandum  est, 
sed  re  ipsa  multis  locis  repudiandum.  Cf.  aud)  506,  3.  —  $at  ba8  c  i 1 1  i  et)  c  ,,iä\on" 
(cf. 254)  bie  DoQe  SBebeutung  Don  „bereits",  fo  (jeifjt  eS  iam;  aber  feljr  oft  Ijat  e&  ge= 
ringe  %^tonung  unb  tonnte  aud)  im  2)eutfd)en  ofjne  ©djaben  wegfallen;  fo  a)  saepe  „ldjott 
oft",  diu  „fdjon  lange",  multi  „fdjon  oiele",  ante  „fdjon  früher",  ante  (ob.  supra)  dixi- 
mus  „wir  Ijaben  föjon  oben  gefagt"  (cf.  224),  mature  „fdjon  fritfoeittg",  semper  „fd)on 
immer,  fdjon  oon  je$er"  u.  a.;  bod)  fagt  man  ftetä  tarn  inde  a  (feiten  iam  a)  „fdjon  oon 
...  an,  fdjon  feit";  b)  im  ©egenfaß,  99.  Qui  mortui  sunt  et  ei,  quibus  moriendutn 
est  „bie  fdjon  geftorben  ftnb  unb  bie  nod)  fterben  müffen";  et  praeteritorum  recordatio 
est  acerba  et  aoerbior  expectatio  reliquorum  „bie  Grinnerung  an  bie  Vergangenheit  ift 
fdjon  bitter  unb  nodj  bitterer  bie  Grwartung  ber  5>fnge,  bie  nod)  tommen  foUen";  hoc 
multis  locis  et  dixi  et  die  am ;  c)  bei  brofyenber  ober  tr5ftenber  $>inweifung  auf  bie 
3«tunf  t  in  ÄuSbrütfen  wie:  „3)ie  ©adje  loirb  ftd)  fd)on  änbern",  „Sie  werben  iljre  Strafe 
fd)on  ftnben",  „$u  wirft  beine  ©djulb  fd)on  büfcen";  d)  in  ben  Serbinbungen  „wie  fd)on 
—  fo  nod)  (mef)r,  größer  ?c.)"  ut  —  ita  (mayis,  maior  etc.);  „fd)on  —  öollenbd 
aber",  „wenn  fdjon  —  fo  nod)  mefjr"  u.  ä. 

Änm.  2.  Äudj  bad  beutfdje  Äbuerb  „Ict&er"  bleibt  unüberfefot,  wo  e5  oljne  befonbern  9tod)= 
brud  fte§t  unb  ber  ©ebanfe  an  unb  für  ftd)  ben  SluSbrud  be«  SkbauernS  einfd)ltefjt,  j. 23. 
Pater  eius  mature  decessit  „ftarb  leib  er  frütj" ;  rem  pablicam  penitus  amisimus  „bie 
Serfaffung  §aben  wir  leib  er  gfinjlidj  oerloren".  3>ie  ÄuSbrüde  dolendum  est,  eonqueren- 
dum  est,  quod  indignissimum  est,  quod  mihi  molestissimum  est,  quod  paeniteat,  cum 
marjno  meo  (ober  omnium)  dolore,  noliem,  nescio  quo  pacto  (cf.  411  4)  u.  ä.  ftnb  für 
gcwöljnlid)  *u  ftarf  unb  würben  bie  9?ebe  meift  iiberlaften.  3)le  aflcinfteljenbe  Sntericftiott 
pro  enrfürtajt  unferm  mit  Slffeft  geforodjenen  „ad)  leib  er!"  (Liv.  22,  14,  6). 

98, 1)  Haec  (ob.  quae)  dum  geruntur  (aguntur,  fiunt),  cum  haec  gereren- 
tur.  2)  Quo  facto,  his  rebus  gestis,  his  rebus  confectis,  quibus  rebus 
peractis,  haec  ubi  facta  sunt,  quo  audito,  quae  cum  ille  dixisset,  his 
rebus  cognitis,  quibus  rebus  constitutis  etc.  3)  Quae  cum  ita  sint  bejto. 
essent,  fuerint  etc.  ober  (befonberS  in  pl)ilofopf)ifcf)er  3)emonftration)  quod 
cum  ita  sit.  4)  Itestat,  reliquum  est,  ut.  5)  Quod  nisi  ita  est  (esset), 
quod  nisi  ita  se  haberet,  quod  nisi  ita  factum  erit  (cf.  478).  6)  Unde 
efficitur,  ut;  ex  quo  fit,  ut.  Cf.  339,  9lnm.  4;  527.  7)  Quo  fit,  ut;  unde  fa- 
ctum est,  ut;  quae  si  ita  sunt  8)  Quid  quod;  accedit,  quod  ober  ut 
(cf.  510,  9Tnm.). 


Digitized  by  Google 


499-500. 


—  834  - 


K.  §0n|unkti0nen. 

499.  Et,  bie  allgemeinfte  ftopulatiofonjunftion,  oerbinbet  rein  ft u  Herlief)  foldje  ^ 
griffe  unb  ©ebanfeu,  bie  an  unb  fflr  fid)  oljne  nähere  33e$iel)unQ  ju  einant 
ftefyen  unb  nur  für  ben  $md  ber  3)arflellung  mit  einanber  in  ^erbinbung  ( 

bvad)t  roerben,  3.  $3.  Leo  et  asinus  ve natura  ierunt.  Valetudo  eftieit,  ut  dolore  car< 
raus  et  muneribus  corporis  fungamur.  Castici  pater  regnum  in  Sequanis  multos  ann 
obtinuerat  et  a  senatu  araicus  appellatus  erat.  —  Atque,  auS  adque  entftanben  (— 

fte^t  nur  oor  Honfonanten,  jebod)  feiten  oor  c,  g  unb  q,  nie  cor  h  — ),  brü 
eine  innige  unb  roef entließe,  md)t  blofj  äu&erlicfje  unb  zufällige  3fcrbinbui 
oon  Gegriffen  unb  (Gebauten  auS  unb  i  teilt  l)auptfäd)lid) :  a)  jur  naajbruct 
oollen  3lnfnüpfung  be§  ©eroidjtigeren  =  „unb  fogar,  unb  aud),  ur 

uod)  baj  U  ,  3.  $$,  Bern  difficilem  atque  omnium  difficillimam  ,  pauci  atque  admode 
pauci;  res  tanta  ar  tarn  atrox;  castra  Carthaginiensium  in  Italia  ar  prope  in  cc 
spectu  urbis  erant;  Romani  in  agris  nostris  considere  ae  nobis  aeternam  mmr: 

servitutem  voiunt;  b)  jur  SBerbinbung  fqnonnmer  ober  entgegengefefcti 
^Begriffe  (bef.  aud)  allitterierenber  Söörter),  h.      Orare  atque  obsecrar 

pestis  atque  exitium,  pestis  a>-  permeies ;  appetere  atque  deposcere ;  detestor  ar  <3 
precor;  perfectus  atque  absolutus;  huc  atque  illuc;  honesta  atque  in  honesta.  —  Q| 

giebt  qu,  bafj  bie  oerbunbenen  begriffe  ober  ©ebanfen  ein  jufammengetyörig 

©attje  bilben,  j.  SB.  Senatus  populus^uc  Koraanus,  dies  noctes<?ue,  terra  marine,  p 
aris  focisgw  dimicare,  longe  late?ue,  res  divinae  humanaeguc,  unb  ftTDQX  meift  j 

bog  ber  groeile  als  eine  C£rgdn$ung  ober  (Erweiterung  ober  (Srf (drung  bes  erfb 

ftefjt,  3.  ».  Parentes  üb  eri^ue  „bie  Gltent  mit  ihren  Äinbem";  cives  se  su&que  tradid 
runt  „ubergaben  fid)  mit  ibrer  fyabt".  Mutina  praesidium^ue  in  periculo  erat.  Org 
torix  Duranorigi,  ut  idem  conaretur,  persuadet  eigne  filiam  in  matrimoniura  dat  („u: 
bc^alb").  Staberbat  que  abfd)Ue&enbe  (fomptetiercnbe)  SBebeutung  (et  510,  Änm.  a.  (r 

Änm.  1.  Übrigen«  leudjtet  oon  fclbft  ein,  baft  e$,  abgelesen  oon  einzelnen  feftftcbenben  ?lu 
brüden,  oftmals  oon  ber  fubjeftioen  Anficht  be$  JRebenben  ober  oom  Stfohlflange  abbcwi 
meldte  Don  tiefen  brei  Äonjunfttonen  bie  paffenbfte  fei.  @enau  beobachtet  ift  ber  Unter"*! 
berfelben  j.  SB.  Caes.  b.  g.  7,  66,  2 :  Infamia  atque  indignitas  rei  et  oppositos  mot 
Cerenna  riarumouc  difficultas  impediebat  Wber  ed  giebt  aud)  Diele  Serr^bungen,  b 
benen  in  wtntürltdtfter  ©eife  ein  Sedtfel  biefer  $artifeln  ftattfinbet.  So  jagt  $.  35.  <Hf< 
iter  difficile  et  angustum,  iter  difficile  atque  angustum,  iter  difficile  angustumjw 
unb  Giccro  socius  atque  araicus,  socius  amicusque,  amicus  et  socius. 

s?lnm.  2.  3  *° c  *  toorbintertc  Verba  finita  treten  gern  mit  qne  öerbunben  nebeneinanber,  n>er 
oon  bem  ^weiten  berfelben  nod)  ein  6  a  [\  abhängt,  1.  Ö.  Aristides  in  contionem  Ten 
dixxtque  perutile  esse  consilium.  Ordinem  servandum  putamus  cavemutque,  ne  qui 
indecore  faciamus.  Principes  civitatum  ad  Caesarem  reverternnt  petieruntque,  c 
sibi  secreto  cum  eo  agere  liceret.  —  9(n  ben  Inf.  praes.  aet.  tohrb  que  fofi  nie  91 
hängt;  (oeretmelte  «u^nabmen  Cic.  oflf.  1,  83  II.  124);  häufiger  tritt  e«  an  hm  Inf.  pro*- 
pass.  d.  ».  Caes.  b.  c.  1,  19,  2;  Cic.  Verr.  1.  21;  131;  167;  4,  107  u.  öfter). 

500.  3n  riapchev  *Jkofa  bient  nec  non  (ob.  neque  11011  •  niemal*  für  ba«  einfädle  et  jirr  »erbir 
bung  zweier  einzelnen  ©egriffe,  fonbent  nur  bei  SJerbinbung  oon  Sä^en  im  ©time  wn  „un 
gemil  (aud)),  unb  jebenfattö,  unb  in  ber  £t)af"  jur  tmdjbiiidlidien  ^leroochebung,  toem  ei 
neues  S3erb  folgt.  Stegelmä&ig  ift  in  biefem  x$aüt  baS  nee  oon  non  getrennt,  j.  S. 
tibi  diligenter  exposui,  neque  tu  haec  non  intellexiati.  (Ausnahmen  nur,  roo  neqae  - 
neque  ft$  entfpreeben,  j.  ©.  Cic.  Fin.  2,  15;  Farn.  3,  12,  2.)  —  »efonber*  häufig  fiflM* 
SJerbinbungen  neque  enim  non  „benn  mirftid),  benn  jebenfaH*",  nee  rero  non  „unb  mirn^ 
unb  getoife",  ner  tarnen  non  „bennod)  aber",  ,v  S9.  Nee  enim  is.  qni  in  te  adhuc  iniustioi 
fuit,  non  magna  signa  dedit  animi  erga  te  mitigati.  Nemo  Attico  minus  fnit  aedifica 
tor,  neque  tarnen  tum  imprimis  bene  habitavit.  Sidera  ipsa  sua  sponte  moventur. 


Digitized  by  Google 


—  335  — 


501-503. 


rcro  Aristoteles  non  laudandus  est  in  eo,  quod  omnia,  quac  inoventur,  aut  natura 
moveri  censuit  aut  vi  aut  voluntate. 

)l.3n  «uf^aingen  ftetyn  brei  ober  meljr  ©lieber  (einsehe  Begriffe  ober  gange 
Safce)  enhoeber  alle  mit  einanber  burd)  et  oerbunben  ($olt)fonoct<m)  ober  alle 
unoerbunben  neben  einanber  (Ufonbeton),  ober  nur  ba§  tetjte  wirb  mit  que  an« 

gefügte  j.  Arnicitiam  summa  fide,  constantia.  iustitia  servavit  ober  summa  et  fide 
et  constantia  et  iustitia.  Phryges  et  Pisidae  et  Cilices  et  Arabum  natio  avium  signi- 
Scationibus  plurimum  obtemperant.  At  sunt  raorosi  et  anxii  et  iracundi  et  difficiles 
senes.  Qualis  apud  Qraecos  Pherecydcs,  Hellanicus,  Acusilas  fuit,  talis  noster  Cato 
et  Pictor  et  Piso.  Haec  res  vobis  pacem,  tranquillitatem,  otium  concordiamau«  afferat. 

Sapienter,  honesta  iustegu«  vivere.  (Betten  toirb  bei  oorauSge^enbem  &funbeton 
baS  lefcte  ©lieb  burd)  ac,  atque,  nod)  fettener  burd)  et  angefnüpft  (cf.  Km».). 

«mn.  L  SBenn  am  ©djlufje  einer  afnnbettfdjen  Hufaäfjlung  aufammenfaffenbe  91u8brüde  ttrie 
aHi,  ceteri,  reliqui,  alti  plures,  ceteri  omnes,  alia  multa  etc.  ftefyen,  fo  werben  biefe 
entroeber  ebenfalls  afünbetifd)  ober  mit  que,  feiten  mit  et  angefügt,  l  33.  Honores,  divitiae, 
voluptates,  cetera  eiusdem  generis.  Constantia,  gravitas,  fortitudo  reliquaeque  vir- 
tutes.  Multa  bella  gesta  cum  regibus  Philippo,  Antiocho,  Aristonico,  Mithridate  et 
ceteri». 

8mn.  2.  ©enn  Cicero  naa)  öorauBgefjenber  aftmbetifd)cr  Hufeäbjung  $um  lefcten  ©liebe  ei 
fe|t,  fo  erfjalt  bie«  meift  baburdj  etne  fpeaiefle  ©ebeutung  (j.  ®.  ftolge,  ffiefultat)  unb  tft  alfo 
oon  nidjt  g(eid)er  (Geltung,  J.  ©.  Poetae  audiuntur.  legnntur,  ediscuntur  et  inhaerescunt 
in  mentibus  (Tusc.  3,  3).  —  SBenn  a»tfd)en  ben  beiben  legten  SBörtern  ber  Äufaäljlung 
eine  nähere  Segtifföoerroanbtfdjaft  beftc^t,  fo  baft  fie  nur  einen  begriff  bitten,  fo  »erben 
fie  burd)  ac,  atque  oerbunben:  Honor,  gloria,  divitiae,  cultus  atque  vestitus  corporis 
multos  delectant.  Verres  Siciliam  vastavit,  vexavit  ac  perdidit. 
D2.  3m  allgemeinen  fte$t  et  bei  ben  beften  ©ctjriftfteüern  feiten,  bei  2»iu3  unb  ©pätern  häufig  für 
Hiam,  namentlid)  in  einzelnen  SluSbrürfen  (»ie  et  ille,  et  hic,  et  nunc,  simul  et,  quin  et, 
nam  et,  at  et,  ergo  et,  itaque  et,  et  iste,  et  ipse,  sie  et,  et  alii  multi)  unb  »irb  am  beften 
ganj  öermieben.  —  Sei  Cicero  fteJ&t  et  für  etiam  gern  bei  unmittelbarer  SJerbinbung  mit  einer 
«boerfatiopartifel  (sed  et,  verum  et,  at  et),  aud)  mit  nam  unb  simul.  $>äufig  aber  ift  et  in 
ber  SRitte  be8  ©afccS  fogen.  Particula  pendens,  b.  fj.  e«  finbet  em  Slnafolutfj  ftatt,  inbem 
fpäter  fein  forrefponbierenbeS  et  meljr  folgt  (cf.  546,  4  g.  G.). 

$mn.  fcnalog  fleljt  nec  im  ©inne  oon  „aud)  nidjt"  ober  eine«  fdjroädjeren  ne—quidem 
oieEetd)t  fogar  ato  etnigen  dceroniantfdjcn  Stellen  (Cic.  Top.  4,  23;  fam.  1,  8,  3;  Att.  2, 
1,  5;  Acad.  1,  7);  jebenfaß«  bei  2»iu8  (j.  ©.  5,  33,  11;  30,  15,  7;  31,  22,  7;  23, 
18,  4)  unb  Spateren.  Cf.  aud)  512,  ftnm.  4. 
tö.  1)  fBenn  $wei  ju  einem  ©ubfiantto  gehörige  Slbjefttoa  einanber  bcigeorDnet  ftnb  (b.  Ij.  in 
einer  oöHig  gleiten  »ejie^ung  $u  bem  ©ubftant»  fte^en  unb  burd)  „unb*  mit  einanber 
oerbunben  »erben  fönnen),  fo  muffen  fie  im  fiatemtfdjen  burd)  et  (ac,  que)  uerbunben 
fein,  roä&renb  fie  im  3)eurfd)en  oft  afünbetifd)  ftefjen:  alfo:  Quercus  vetus  et  sacra. 

Bellum  diuturnum  atque  perniciosum.  Domus  ampla  et  magnifica. 

2)  Senn  aber  ba5  ^»eite  %bjeft»  cingeorDnct  ift  (b.  t).  mit  bem  ©ubftantio  einen  @efamt= 
begriff  bittet,  ju  »eldjem  ba8  erfte  Slbjeftio  al*  Attribut  gehört),  fo  barf  fein  et  fteben;  alfo: 
Vehementes  dissensiones  civiles.  Excellens  vinum  rubrum  („SHotroein"). 
Multae  liberae  civitates  „mele  Sreiftöbte",  multi  clari  viri  „©tele  SRänner 
oon  9lbetM.  Recentes  fici  S^Tiaci  („Seigen  au§  ©nrien").  Nonnuilae  naves 

longae  „einige  JWeglfdjiffe*;  proelium  equestre  adversum  „ein  unglüdlidje«  9ieitcrgefed)t" ; 
columna  aurea  solida  „eine  maffioe  ©olbfäule";  festi  dies  anniversarii  „jä^rlidje  &eft^ 
tage";  maximae  finitimae  gentes  „bie  größten  92ad)baroölfer" ;  magna  itinera  nocturna 
„forcierte  92ad)tmärfd)e";  privata  navis  oneraria  raaxima.  $e&üglid)  ber  öortftellung  ift 
3U  beadjten,  bafe  ba«  bem  ©ubft.  cingeorbnete  9lbj.  biefem  am  n&d)ften  (oorange&enb  ober 
nadjfolgenb)  fte^t;  bie  anberen  ge^en  ber  fo  gebilbeten  Serbinbung  ooran  ober  folgen  i^r 
nad).  Ct  537,  1. 

3)  3)ie  Kamen  zweier  Äonfuln  ober  Slmtägenoffcn  fte^en  ge»ö§nlid)  afünbetifd),  »enn 
oon  jebem  ade  brei  ober  bod)  5» ei  Kamen  angegeben  ftnb,  »erben  aber  mit  et  ober  que 
oerbunben,  wenn  nur  ber  Samllienname  angeführt  tft;  alfo:  Cn.  Pompeio  M.  Crasso 


Digitized  by 


—  33G  - 

coiisulibus.  Pompeio  et  Crasso  consulibus.  er.  aud):  Praeture*  facti  Q.  Mim 
cius  Kufus  L.  Furius  l'urpurio.  Sluaualjmcu  nid)t  pufig,  33.  Cacs.  b.  g.  1,  2,  1.  Ci 
Br.  72.  Sali.  Cat.  17,  1;  38,  1.  Liv.  31,  4,  5  u.  7. 

4)  SSenn  chte  ftufeätjlung  au*  paarweifen  ©egenfäfcen  befteljt,  fo  werben  biefe  unnerbunb 
paarweife  .mfammengcftellt  (poorwctffö  «fnnDrtoii)    Democritus  luminibus  ami 

sis  alba  et  atra  discernere  non  poterat,  at  vero  bona  mala,  aequa  in 

qua,  honesta  turpia,  magna  parva  poterat.  Sensus  indicant  dulce  am 

rum,  lene  asperum,  rotundtim  quadratum.  Omnes  te,  Autoni,  oderun 

dii  homines,  summi  infimi,  senes  pueri,  cives  peregrini,  viri  midiere 

liberi  servi.  Omnibus  moriendum  est,  divitibus  pauperibus,  summis  ü 

/imis.  (Seltene  9lu3naf)tncn,  93.  in  publicis  privatis^u«,  forenaibua  donieatici*v< 
rebus,  Cic.  leg.  agr.  2,  64.  Vacuos  ab  odio  araicitia,  ira  atque  misericordia,  Sai 
Cat.  61,  1.  Liv.  9,  14,  11.  Sali.  Cat.  6,  1.  Cic.  Lael.  84.)  —  Werfe  aud)  folgenbe  $e 
blnbungen  üon  unmitttelbaren  ©egenfätien:  maxima  minima  „baö  ©röfete  wie  & 
Äletofie";  prima  postrema  wba3  (*rfte  wie  ba3  fiepte";  publica  privata;  bonus  ignoru 
rustica  urbana;  honesta  turpia;  spes  metus:  mini*  blandimentis  non  corraptns;  foq 
profana;  dextra  sinistra  „$ur  9ied)ten  wie  $ur  fitnfen";  viri  mulieres;  com  minus  eminu 
paiam  secreto;  velim  nolim;  ire  redire;  dare  aeeipere;  rendere  emere;  uUro  ri/i 
„hinüber  unb  fjeriiber-;  sursum  deoraum;  bona  mala  tolerare  cum  aliquo  „GMüd  ifl 
Unglücf  mit  jem.  teilen".  (Selten  werben  bei  berartigen  ©egeniäfren  aud)  bie  biSjun 
tioen  Äonjunfnoncn  meggelaffen,  93.  Velit  nolit,  scire  difficile  est.  Cic.  Q.  fr.  3, 
4;  Ac.  2,  92.) 

Kttat.  1.  Sonft  ftnben  fid)  itoel  begriffe  aiunbetifd)  nur:  a)  in  folennen  gormein  in 
fpridjwflrtlidjen  JRebenSartcn,  in  weisen  $wei  begriffe  cin^eitlid)  $ufammengcfa&t  werbi 
follcn,  a.  33.  Iuppiter  Optimus  Maximus,  rolens  propifius  „gnäbig  unb  fjolb14,  aeq\ 
boni  aliquid  facere  (cf.  88,  Knut.  2),  agere  rapere  „rauben,  plünDern",  usus  frwi* 
„9hi&nie&ung\  velitis  iubeatis,  Quirites  (im  Änfange  eine«  ®efe$antrage«),  omnibt 
opibus  rirtbus,  equis  viris  „mit  aller  9Rad)t",  forte  fernere,  in  patriam  properai 
ventis  remis  „mit  Dollen  Segeln"  (=  velis  remisque);  —  b)  in  leofjaft  bewegtet  SReb 
um  entweber  ben  rafd)en  Serlauf,  bie  Gile  ober  energifd)e  Sljatfraft  gleidjfam  ) 
malen,  Tum  capi,  occidi  Samnis.  Iam  coepit  festinare,  deposcere  pretiun 

Imperatores,  ut  fluetuantia  viderunt  signa,  hortantur,  orant  railites.  Iuvenes  corpor 
oleo  perunxerunt,  ad  iugum  accesseruni;  —  c)  um  an$ubeutcn,  baft  man  auftcr  be 
»od  ©egriffen  nod)  a  n  b  c  r  e  anfuhren  fönnte,  j.  83.  Poema,  orationem  aut  scribo  an 
lego.  Homini  gratissimo,  iueundissimo  libenter  benigne  feeimua.  Yotiva  legatio  prop 
omni  um  fanorum,  lucorum  (woju  alfo  nod)  anbere  Ijeilige  Stätten  angeführt  werben  fonn 
ten);  —  d)  in  ber  Steigerung  be*  ÄuSbrudf«,  inbem  $wei  fmnüerwanbte  begriffe  neben 
einanber  gefteOt  werben,  $.  33.  Poen a«,  igno m in ias  omnes  nos  patimur.  Ret,  perirult 
magis  quam  oratio  hortantur.  Jnimicus,  hostis  esset.  Aderant  amiei,  propinqw 
Avaritia  aemper  infinita,  insaiiabilis  est.  üDlit  bejonberer  Kraft  Wirft  bie  3wi9lMrtijfcj 
ber  SBerba  am  ©nbe  ober  Stnfang  beS  Sa&e«:  A  populo  Rom.  contemnimwr,  demei 
mur.  Tu  indicio  lecto  quievisti,  tacui$ti.  Adsunt,  querunfur  universi  Siculi.  Fasfi 
diunt,  oderunl  rhetorum  commentarioa.  Cf.  551.  1. 

5)  Sßcnn  auf  bie  bcutfdjcn  Äbjcftioa  „  oicle,  (fo  üiele),  wenige,  manage"  nod)  ein  anbere 
Äbjeftin  unmittelbar  folgt,  fo  ift  ju  unterfudjen,  ob  beibe  9lbjeftioa  beigeorbnet  fml 
(cf.  603,  1),  ober  ob  ba«  «erljdltni«  ber  (Sinorbnung  ftattfinbet  (603,2);  im  erften  SoHj 
finb  bie  Hbjeftioa  burd)  et  (ob.  que)  3U  oerbinben.  Cf.  Versantur  in  animo  meo  malu» 
et  magnae  cogitationea;  plurima  et  flagitioaiaaima  facinora  fecerunt;  multi  et  gray« 
dolorea;  bagegen  multae  liberae  civitatea  „üiele  ^reiftöbte",  multi  docti  homines  „Pieti 
©ele^rte";  multi  honeatiaaimi  viri  „biele  SWänner  nom  qikfjften  Stoel";  multa  seennda 
proelia  „oielc  Siege";  multi  forte8  viri  „üiele  gelben".  —  In  commentatione  tua 

multa  et  gravia  menda  insunt  (benn  e8  ift  ebenfo  rote^tig,  ba|  bic  3el)lft 
in  großer  3a\ji  ftä)  ftnben,  a(§  ba^  ftc  fdjlimm  ftnb).  In  bellis  Persicis 
Graeci  multis  splendidisgwe  victoriis  nobilitati  sunt.  In  hac  classe 
multi  pigri  diseipuli  sunt  („oielc  Jauüenjet").  Caesar  multis  et  magn* 
rebus  in  Italiam  revocatus  est.  Caesar  multis  et  gravibus  \-ulneriyus 


Digitized  by  Google 


—  337  — 


503. 


percussus  concidit.  Puer  in  frigore  psucis  et  tenuibus  vestimentis  in- 
dutus  erat  Per  hunc  montem  unus  et  difficilis  callis  fert.  <So  aud);  tot 
tnntique  casus  „fo  üiele  große  Unfälle",  tot  ei  tarn  potentes  populi,  quot  et  quantae 
calainitatea  „Wie  Diele  große  Unfälle". 

SInm.  2.  Et  fann  hinter  multi  ausfallen,  wenn  multi  t)on  betn  »weiten  Äbjeflioe  burd)  ba8 
jwifdjengefiellte  Subftantiü  getrennt  wirb,  Malta  bella  gravia;  multa  signa 

puleberrima;  multa  supplicia  iusta. 

6)  o"  Säfcen  rote:  „Sie*  bie*  ©ud),  unb  bu  wirft  finben",  in  weisen  ein  imöeratiöifdjcr 
©afc  bie  Stette  eine«  ljiwotbetifcben  SJorberfafre*  oertritt  =  „roenn  bu  bie*  ©ud)  lieft,  wirft 
bu  finben"  fd)iebt  man  flafftfd)  ff  in  et  ein,  fonbern  fagt:  Lege  hunc  librum:  intelleges. 
Sequere  praeeepta  medici:  brevi  convalesces  =  si  praeeepta  m.  se- 
queris,  br.  convalesces.  In  hostes  fortiter  invadite:  victoria  nostra 
erit.  Promissi  eum  admone :  statim  tibi  obsequetur.  Cf.  Eecordare  de  cete- 
rit:  intelleges  iudioium  meum  et  hör  um  par  atque  uuum  fuisse.  Tolle  hanc  opini- 
onem:  luctum  sustuleris.  Subduc  eibum  «mim  diem  athletae:  ferre  se  non  posse 
clamabit.  3»"  S3erfd)ärfung  be*  jweiten  @afce8  tritt  zuweilen  ein  tarn,  feltener  tum  ein, 
%.  93.  Recognosce  mecum  noctem  illam  superiorem :  tarn  („unb  fofort")  intelleges  multo 
me  Tigilare  acrius  ad  salutem  quam  te  ad  perniciem  rei  publicae.  (Statt  be* 
Smperatio*  ftebt  bi*roeilen  ber  Äonj.,  3.  «•  Cic.  Tusc.  1,  51;  fam.  10,  10,  2.) 

Bnm.  3.  öanj  anbrer  Hrt  fmb  (Säfce  wie:  „Sieb  $u  unb  jweifle  (bann  nod)),  wenn  bu 
fannft",  „tyrüfe  beine  fBorte  unb  wage  (bann  nod))  ui  leugnen";  bier  ift  „unb  bann, 
unb  bann  nod)"  burd)  ei  ju  überfefcen:  Vide  ei  dubita,  si  potes;  Recognosce  verba 
tua  ei  aude  negare. 

7)  Iuppiter  Optimus  Maximus.  Cf.  «nm.  1  unb  540. 

8)  Nulla  bestia  fidelior  aut  magis  docilis  est  cane.  Animalibus  rationis 
participibns  nulla  cognitio  honestior  aut  magis  necessaria  est  quam 

cognitio  dei.  gn  negatioen  Sä&en  fefrt  aut  (ober  ve  ober,  fall*  eine  beftimmte  9te 
gation  wie  non,  nemo,  nullus  u.  ä.  öortjergebt,  aud)  neque)  bie  Verneinung  fort,  wo  wir 
im  3)eutfd)en  „unb"  gebrauchen.  Cf.  aud):  Minime  leges  nostras  mores  ve  novit.  Nihil 
est  maius  aut  difficilius  quam  severitatem  cum  misericordia  coniungere.  Romani 
non  man  venturum  aut  ea  parte  belli  dimicaturum  bostem  credebant,  Se  natura 
loci  ac  vallo,  non  virtute  aut  armis  tatabantur.  Nemo  tribunos  aut  plebem  timebat. 
Nusquam  trepide  neque  („unb")  effuse  cesserunt.  (Sbenfo  fletjt  aui  aud)  in  rf)etorifd)en 
unb  inbirefteu  fragen  mit  negartoem  Sinne,  $.  S.  Quis  ignorat,  quid  Aeschylus  aut 
(„unb'')  quid  Plato  de  ea  re  senserit?  Quid  potest  esse  tarn  pestiferum  aut  detesta- 
bile ?  Ratio  iniri  vix  poterat,  quo  primum  curreretur  aut  oui  rei  ferretur  auxilium. 
»ergl.  aud)  342,  9Jnnt.  4.  3ebod)  finbet  ftd)  nad)  einer  Negation  aud)  et  (ac,  que),  wenn 
namlid)  jwei  begriffe  flu  einem  ©anaen  oerbunben  ober  ber  jmeite  ©egriff  nur  al*  (Srgänaung 
ju  bem  erflen  hinzugefügt  wirb,  $.  SB.  Nihil  minas  opprobria^ue  tua  timeo.  Non  tantum 
maerorem  ac  luctum  senatui  mors  Clodii  attulit,  nt  nova  quaestio  inatitueretur. 
Nonquam  exercitus  neque  minor  numero  neque  clarior  fama  et  admiratione  ho- 
minum  per  urbem  incesait.  Nolite  stultitia  ac  temeritate  vestra  omnem  Galliam 
prosternere  et  perpetuae  servituti  subicere.  Cf.  aud)  620. 
9)  23enn  ya.  einer  burd)  ein  attributioe*  Bbjeftio  angegebeneit  (Sigenfd)aft  eine  jwette 
mittel ft  eine*  Stelatibfafce«  fommt,  fo  wirb,  wenn  beibe  öigenfehaften  nebeneinanber 
ju  benfen  finb,  mit  et  qui  fortgefahren  (unb  &mar  in  ber  SRegel  mit  bem  Äonj.,  ba  e*  fid) 
gewöbnlid)  um  eine  blcibenbe,  In  bem  Gbarafter  ber  $erfon  ober  Sadje  begrünbete  ©gen» 
idwft  banbelt).  C.  Marius  ortus  parentibus  obscuris  et  qui  victum  mani- 
bus  quaererenf,  adulescentiam  egit  in  vico  quodam  agri  Arpinatis. 
Herodotus  auetor  est  fide  dignus  et  qui  nunquam  sane  sciens  falsa 
prodere  voluerit.  Scientia  rerum  occultarum  et  quae  ab  intellegentia 
sensuque  imperitorum  disiunetae  essent,  ad  paueos  Semper  pertinuit. 
Cf.  L.  Pinarius  erat  vir  acer  et  qui  plus  in  eo,  ne  posset  deeipi,  quam  in  fide 
Siculorum  reponere/.  Oratorem  perfectum  et  cui  nihil  admodum  de«/,  Demosthenem 
«f  n ue,  lat.  WepetUortum.  7.  ÄujL  II.  22 


Digitized  by  Google 


604— ftOO. 


—  338  — 


facile  dixeris.  Siel  feltcner  fte§t  ber  3nbif.,  wenn  bie  Sigcnfdjaft  fdjletbttjln  al«  t$atfäcfcli*  « 
licgcub  gelten  [oll,  $.     Egnatiam  tibi  commendo,  hominem  non  indoctam  et  qui 
praeter  ceteros  coli/. 

504.  SÖJeil  in  bem  erfien  Skifpeilc  bic  beiben  ftelatibfftfcc  einanber  belgrorDnet  finb,  b. 
itjrem  ©eftimmungdmorte  Oppins  in  bemfelben  S3eri)ältniffe  ftcf)en  unb  in  glcidjer  SBetie 
neued  Attribut  beibringe,  dagegen  fielen  in  bem  ^weiten  ©eifpielc  bie  beiben  SRelatitM'äfw 
einem  gatty  ungleldjen  SBerlifiltnifie  ju  ifcrcm  $*eftimmung*worte  Oermani;  benn  btr  e 
Melattofafr  qni  trans  Rhena m  incolant  bilbet  mit  bem  ©ubftantiu  Oermani  einen  Ckia 
begriff,  inbem  er  eingeordnet  ift,  unb  fcätte  aud)  burd)  ein  einfadje«  ^artieipium  ausgebt 
werben  «tonen;  ber  jweite  92c(attufa^  aber  fugt  bas  eigentliche  Attribut  (jm^u.  Cf.  Iumem 
qui  bas  maxime  Galli  utnntnr  quaeaue  impenso  parant  pretio,  Germani  non  ntunt 
Carthaginienses  iidem  Bant,  qni  ad  Aogates  pugnavernnt  et  quos  ab  Eryce  emisisl 
Copioso  agricnltnra  a  Xenophonte  landainr  in  eo  libro,  qni  est  de  tnenda  re  familia 
qui  0econoraicu8  inscribitur.  Hoc  apparet  ex  ea"  caritate,  quae  est  inter  natos 
parentes,  quae  dirimi  nisi  detestabili  scelere  non  potest.  Errare  malo  cum  Platoi 
quem  tu  qnanti  facias  scio  et  quem  ex  tno  ore  admiror.  Tertia  est  urbs,  quae  Tyc 
nominata  est,  in  qua  gymnasinm  amplissimum  est. 

505.3nbcm  man  bic  ftonjunftion  „unb"  wegläßt  unb  bie  gigur  ber  HnaJJljü 
(cf.  551,  7  a)  anroenbet.  —  1)  Quam  fragüia,  quam  caduca  sunt  omnia  h 
mana!  2)  Quid  praeclarius  est,  quid  maius  innocentia?  3)  Nullus  unqua 
philosophus  tarn  humanus,  Ulm  modestus,  tarn  ab  omni  fastidio  alien 
fuit  quam  Socrates.  4)  Tantus  pavor,  tanta  trepidatio  fuit,  quasi  hosi 
iam  ad  portas  urbis  esset.  5)  Ad  fortunarum  possessionem  eas  leg 
institutaque  referri  apparet,  quibtts  agriculturae,  quibus  mercatura 
quibui  commereiis,  quibus  opifieiis  et  artibus,  quibtts  denique  negoti 
vitae  tarn  privatae  quam  publicae  prospicitur.  6)  Narrationem  conven 
tres  habere  res,  ut  brevis,  ut  aperta,  ut  probabilis  sit.  7)  Quo  longii 
in  litterarum  via  processeris,  eo  expeditior  illa,  ea  iueundior  fit. 

506.  1)  Et  (feltener  atqne  unb  qoe)  fteljen  crflärcnb  unb  nfiljcr  beftimmenb  (ftärfer  !>en>orf>ebai 
im  Sinne  uon  „unD  jrnnr"  (=  et  quidemy  et  is,  üque,  aique  in,  idque,c(.  252):  „$u  trrti 
bidj  unb  jmar  bebeutenb";  „Sd)reibe  rcdjt  oft  unb  $war  befonber«,  wa3  ifjr  nad)  bein 
dWefmmg  ü)un  mü&f;  „$u  wirft  »weiter  leben  unb  jwar  fo,  wie  bu  jefct  lebft";  „ffeewi 
fofl  au«  %i)pten  unb  3 mar  au«  Sai«  gemefen  fein".  $u  beadjten  ift  bie  bei  ei  in  btefe 
$afle  beliebte  rtjctorifdje  SBicbert)olung  bc«felben  Sorte«,  Regnat  et  crndeliter  regna 
errabas  et  vehementer  errabas;  dicam  et  ita  dicam,  ut  .  .  .;  gener  mens  et  Pis 
gener;  lex  erat  lata  et  ea  lex  u.  ä.  3>od)  fann  l)ier  überall  aud)  ei  quidem  ongetwin! 
werben,  Veniet  tempus  et  celeriter  quidem.  Occurrunt  alii  philosophi  et  ii  quidet 
magni.  Mecum  erat  senatus  et  quidem  veste  mntata.  ($ermef)renb  ober  jufefrtn 
bebeuten  ei  unb  aique  nud)  „unb  aud),  unb  nod)  aufterbem,  unb  ba$u",  3.  33.  1 
11,  4;  26,  21,  9;  5,  52,  8;  Cic.  Sest.  11  u.  ö.)  —  2)  Et,  atqae  unb  qne  öcrbinben  oi 
einen  poftttöen  ©at>  mit  einem  uegattoen  im  Sinne  einfadjer  fBeiterfütjrung,  loäljrenb  it 
2>eutfd)en  „fonoern"  gebrnudjt  wirb:  „$ic  fteiube  fonnten  ben  Angriff  unfercr  forte  nid) 
aushalten,  fonbern  ergriffen  bic  ftlud)t"  ?c.  —  3)  Et  (feltener  atqne)  führen  im  Sinne  wi 
„unb  mirtiid),  unD  aUerDlna«,  unD  tn  Der  Xtjat"  (=  ei  vero,  ei  proferto,  ei  hercJe 
einen  Safe  ein,  burd)  meldjen  ba«,  wa«  im  3$ovl)crgel)enben  alö  beabfid)tigt  ober  erwartet 
jeidjnet  ift,  beftätigt  wirb.  Sicgelmäftig  f  abliefet  fid)  in  biefem  $alle  ba*  SSerbum  unmittelte 
an  et  (ober  atqne)  an:  „^apiriuS  Gurfor  ^at  fid),  wie  Madnidjten  üon  Sdjriftiteflem  b«f°3€n» 
jur  »btjaltung  eine«  Xriump^e«  nad)  JRom  begeben,  unb  er  war  wirflid)  ein  Wann,  &« 
wegen  feiner  ludjtiflfeit  jebe  militärifd)e  «u^eidjnung  uerbienle"  ?c.  (et  524,  9lmn.  - 
4)  Et  bejeidjnct  oft  im  Sinne  oon  NunD  Dort),  nnö  tro^bem,  unD  Dabei"  einen  Äontraii 
jum  ?ßort)crget)enben  (=  et  tarnen):  „öftren  So^Iflang  ^at  meine  Stimme  nid)t  ocrlorcn,  «nt 
«jr  fetjt  bod)  mein  t)ofcc3  %[\nM  ?c.  »efonberö  gern  eröffnet  et  eine  affefWoOe  Sragf  b«* 
Unwillen«,  ».  Ei  mirabimur  wunb  bod)  fönten  wir  un«  wunbern-  =  „firnnen  w  ™* 
ba  nod)  wunbem?"  (—  bic  miramnr?);  et  quisquam  dubitabit,  quin  (=«  hic  quüqawn 


Digitized  by  Google 


—  339  —  507. 

dnbitat)  „unb  ba  tuiU  nod)  jemanb  £tuetfeln?M;  et  vos  acta  Caesaris  defenditis,  qui  leges 
eiua  evertitis?  (Liv.  2,  88,  5;  3,  19,  10.  Cic.  leg.  Man.  42  u.  45;  Tusc.  1,  92;  3, 
35  u.  ö.).  —  5)  Que,  feltener  et,  flcfjt  oft  baS  SJorljcrgeljenbe  aufammenfaffenb  im  Sinne  oon 
„unD  überhaupt":  „^ferbe,  $>unbe  unb  überhaupt  alle  £iere"  ic.  Senn  man  folgernb 
etn>a3  fur^  abfd)liefjt,  §at  ee"  bie  »ebeutung  „unb  fomit,  unb  fo  benn,  unb  folglich/ 
(cf.  510,  &mn.). 

Xnm.  1.  -Tic  Birten  be3  ©ebraudjeS  oon  et  teilt,  foroeit  cd  möglich  ift,  aud)  neque,  inbem  e8 
ftetjt  für  „unb  roirflid)  nid)t,  unb  $roar  nidjt,  unb  aud)  nirtit,  aber  nid)t". 

«nm.  2.  Oft  wirb  bie  SRebe  fortgefefct  (ober  ein  ©ebanfe  näljcr  ausgeführt)  mit  bem  erften 
©liebe  eine3©egenfafce8.  $en  ©egenfafc  leitet  ber  2)eutfd)e  ein  burd)  ©oranfteflung 
beä  "SorteS,  in  roeldjem  berfelbe  rul)t,  bie  $ortleitung  mit  „nun";  biefeS  „nun"  ift  et  ober 
atque,  ber  ©egenfafc  roirb  eingeleitet  mit  quidem  unb  ba«  im  2>eutfd)en  oorangeftellte  SBort 
in  et  —  qaidem  ober  atque  —  qnidem  (gried).  *«*  —  piv)  cingcfdjloffen.  3.  ©•  #»3d)  begann 
bie  Gilten  $u  lefen.  %\t  Lateiner  nun  besagten  mir  toeniger;  aber  oon  ben  ©rieben  mar  id) 
begriftert":  Scriptores  veteres  legere  coepi.  Et  Latin i.s  quidem  delectabar  minus; 
Graecorum  autem  incensus  studio  ferebar  (Liv.  2,  2,  9;  9,  11,  13;  27,  18,  4;  27, 
34,  2;  9,  41,  7).  2Bie  im  3)eutfd)en  baö  „nun14  fehlen  fann,  fo  wirb  im  fiateinifdjen  oft 
bad  quidem  ober  ba*  et  (ac)  auSgelaffcn  (Liv.  26,  40,  18;  25,  8,  5;  6,  13,  4;  26,  27, 
8;  2,  19,  8  u.  9;  3,  2,  10  u.  3.). 
OT.  «ad)  ben  Sörtern  ber  ©leid)6eit  unb  Ungleichheit,  ftbnlidjfeit  unb  UnSl)nlid)» 

feit,  roie: 

idem,  par,  dupar,  dirersus,  aliusf 

aequus,  simUis,  dissimilis,  contrarius) 

perinde,  aeque,  iuxta,  pariter, 

proinde,  contra,  secus,  aliter 
beifet  „«Ii,  wie"  ac  (atque),  feiten  et  ober  que  (cf.  509),  nid)t  quam  ober  ut  (cf.  jebod) 
393,  VI n in. i.  Cf.  Ea  res  tibi  aeque  nota  est  ac  mihi.  Amicos  aeque  ac  semet  ipsos  dili- 
gere  oportet.  Vides  omnia  fere  contra  ac  dixisti  evenisse.  Abeuntium  bona  inxta 
atque  interemptorum  divisa  sunt.  Hamilcar,  ut  Carthaginem  venit,  longe  aliter  ac 
sperabat  rem  publicam  se  habere  cognovit.  (Lux  longe  alia  est  solis  et  lychnorum.) 
Ulum  similiter  atque  ipse  eram  commotum  esse  vidi.  Vercingetorix  docet  longe  alia 
ratione  esse  bellum  gerendum  atque  antea  gestum  sit.  Höstes  inter  se  iactabant  si- 
milem  Romae  pavorem  fore  ac  bello  Gallico  fuisset.  Litavicus  hortatur  Aeduos,  ut 
simili  ratione  atque  ipse  fecerit  snas  iniurias  persequantur.  Te  haud  secus  amo  ac 
fratrera.  Parem  hic  sapientiam  habet  ac  formam.  Ostendant  milites  se  iuxta  hieme 
atque  aestate  bella  gerere  posse.  (llntcrfdjeibe  proinde  ac  „in  ©emäfjfjeit  beffen,  wie"  unb 
periwl*  ac  „ebenfo  roie".) 

Slnm.  1.  9?ad)  idem  fann  ftet*  qui  gebraudjt  roerben;  ac,  atque  barf  nur  bann  fteljen,  toenn 
au  beiben  9?ergleid)3gliebern  badfei be  8  erb  gebört;  fjaben  aber  beibe  ©lieber  befonbere 
Serben,  fo  mufe  qui  in  Slnroenbung  fommen;  alfo:  Plato  idem  sensit  quod  ober  atque 
Pythagoras;  aber  nur  Plato  idem  sensit,  quod  Pythagoras  docuerat.  (SBereiiuelt  fuu 
bet  fid)  qui  ftatt  atque  als  ßorrelatto  $u  par,  Caes.  b.  g.  5,  8,  2).  —  9Jad)  Negationen 
Reifet  „aU"  nisi;  nad)  talis,  tantus,  tot,  totiens,  tarn,  tamdiu,  tantopere  wirb  „alS" 
burd)  bie  Äorrelatiue  qualis,  qaantas,  qnot,  quotiens,  quam,  quamdia,  qnantopere  aud' 
gebriidt  (cf.  265).  Totidem  forrefponbiert  in  ber  Kegel  mit  quot;  feiten  folgt  atque  barauf. 
—  ftolgt  nad)  ben  ©egriffen  ber  @leid)f)rit  unb  $tmlid)reit  ein  SierglcidmngSfafe  mit  ,,al« 
wenn,  als  ob,  roie  roenn",  fo  fte^t  entroeber  ac  si  (cf.  392)  ober  ut  si  (quasi,  tam- 
qaam  si)  c.  Conü,  $3.  Tu,  qui  id  quaeris,  similiter  facis  ac  si  me  roges.  cur 
Qui  aliis  nocent,  ut  in  alios  liberales  sint,  in  eadem  sunt  iniustitia,  ut  si  in  suam 
rem  aliena  convertant. 

Hnm.  2.  Ac  fteljt  aud)  in  ber  StebenSart  pro  eo  ac  (=pro  eo  ut,  proinde  ut),  j.  SB.  pro 
eo  ac  debeo  „nad)  bem,  aI3  ich  fdmlbig  bin,  nad)  meiner  Scbulbigfeit" ;  pro  eo  ac  me- 
reor.  Cf.  396. 

1)  Cicero  Romain  quoque  Polyclitos  Parrhasiosque  habituram  fuisse 
censet,  si  Romani  artibus  eundem  honorem  tribuissent  atque  (ob.  quem) 
Graeci.  2)  Quem  fruetum  rerum  secundarum  Achilli  futurum  fuisse 
putamus,  nisi  Patroclum  nactus  esset  eum,  qui  perinde  eis  gauderet  at- 
que ipse?  3)  Plurimae  res  nobis  assecutis  non  pariter  videntur  esse  iu- 
cundae  atque  coneupiscentibus.  4)  Fratris  mei  negotia  ut  tueare,  aeque 

22* 


/ 


Digitized  by  GoOQle 


508-510. 


—  340  — 


a  te  peto  ac  si  mea  sint.  5)  De  nullo  templo  tot  senatus  consulta  erai 
quot  de  Ciceronis  domo.  Cf.  265. 

508.  1)  Non  alias  atqne  (ober  et)  „cbcnberfelbe  tote"  bezeichnet  bie  CMeid)fjeit  zweier  Sadji 
ober  $anblungcn:  „3ch,  °'n  icfct  nad)  cbcnberfelbe,  ber  td)  früher  war".  2)  Non  alias  qua 
„nicht  geringer  «IS,  nidjt  befier  als*  $cbt  ben  in  alias  Iiegcnben  fomparatinifchen  Skgr 
hercor:  „Cüfanber  troditetc  nach  nicht«  Geringerem,  als  bafj  er  alle  Staaten  in  feiner  ®erw 
hätte".  3)  Non  alius  nisi  „nur,  blo&"  (cf.  496)  bödmet  eine  SluSfd) liefcung,  unb  bi» 
ift  ber  gen)i5r)nlicr>ftc  ftaU:  „Gincn  Ärieg  möge  mon  in  ber  SBeife  anfangen,  bafe  lebiglub,  b 
triebe  erftrebt  $u  fein  fd)eint". 

?lnm.  3n  berfelben  Seife,  wie  nad)  alias  ein  quam  fteljt,  folgt  aud)  nad)  stcus,  contra  (ui 
aeque  feit  SiüiuS,  5,  3,  4;  26,  45,  2),  wenn  ein  fomparatioer  SJcgriff  bartn  lieg 
quam,  $.  33.  Cave,  ne  quid  fiat  secas  quam  volamas.  Dalcis  non  malto  seci 
(=  »in  nicht  geringerem  tfkabe")  ea  patria,  qua«  genuit,  quam  qua«  excepit,  Qaid  d 
vestro  iure  contra  quam  proposaeram  disputabo?  Clamare  contra  quam  decea 
Nihil  aeqne  eos  terroit  quam  robur  imperatoris.  (luxia  quam:  Liv.  10,  6,  9.)  - 
Tai;  nad)  malle,  praestare,  supra,  ultra,  multiplex  (Liv.  7,  8,  1),  dimidium  (Li*.  31 
1,  2;  45,  18,  7)  unb  ähnlichen  fomparatiui{d)en  SluSbrüden  ein  quam  folgt,  hat  nichts  foi 
berlid)  SUiffaÜenbeS.  itkfvemblicher  ift  aber,  ba&  oereituelt  rette  (im  Sinne  Don  malle)  m 
quam  oerbunben  wirb  (Liv.  3,  68,  11;  25,  29,  6  ,  Cic  de  inv.  2,  5).—  Ciuiuö  fett  noi 
nemo  alius,  non  alius,  nihil  aliud,  quid  aliud  meift  quam,  wo  Cicero  nisi  gebraud 
haben  mürbe.  Cf.  aud)  4%,  BltüL 

509.  1)  Multi  homines  aliud  loquuntur,  aliud  sentiant.  Cf.  Aliud  est  maledicere,  aliud  aen 
Bare.  Intellego  te,  frater,  alias  in  historia  leges  observandas  putare,  a!i>/,-  in  poemati 
Aliter  leges,  aliter  philosophi  tollnnt  astutiaa.  (Unflaffifd)  aud)  aerjue —  aeque:  Virtc 
aetjue  pauperibas  prodest,  aeque  locapletibas.)  —  2)  Malti  homines  aliwl  loquunto 
et  sentiant.  Cf.  Alia  causa  est  eius,  qui  calamitate  premitur,  et  eins,  qui  res  melior« 
quaerit.  Non  est  aeque  miser,  qui  patriae  conanlit,  et  is,  qui  illam  extinetam  capi 
Non  ideai  interitas  est  animoram  et  corporam.  Similem  sibi  videri  ait  vitam  hominm 
et  mercatam.  Omnia  pnria  fuerunt  in  Themistocle  et  Coriolano.  —  3)  Malti  homioe 
aliud  loquuntur  sentiuntr/tt«.  Cf.  Ad  Lnceriam  iuxta  obsidentes  obsessosgu«  inopi 
vexavit.  3>iefe  lefete  «rt  beS  «luSbrudS  ift  bie  feltenfte. 

510.  TOit  ac  (atqne)  geht  man  *ur  eigentlichen  9luSeinanberfe&ung  über  unb  jroar,  wennbi 
WuSeinanberfe&ung  mehrere  Teile  umfaßt,  jutn  erften  Teile  gewöhnlich  mit  ber  SBettbung  a 
primum  ober  ac  primum  quidem  (cf.  Stnljang  6  ff.)  —  ^Desgleichen  bient  a?  beim  Übergang 
$u  einem  neuen  Teile  in  Serbinbungen  wie:  atque  ut  reniam  (ober  venia  »ms:  ad...;  ä 
que  hactenus  de  .  .  .:  rideamus  nunc  . .  .;  ac  de  .  .  .  satis  dictum  est:  sequitur,  ut  dican 
. . .  etc.  —  Qnmitten  ber  9liiScinanberfefcung  bient  ac:  1)  jur  ftortfüljrung  ober  jur  einfübruni 
einer  neuen  Webanfenrciljc  im  Sinne  beS  beutfdjen  „unb  aud),  weiter,  ferner"  (Aiy* 
etiam  hoc  animadvertendnm  est  „eS  fommt  ferner  in  S?etrad)t";  ac  ne  illad  quidem  neg 
legendum  (ober  silentio  pratereundnm)  est;  atque  hoc  loco  illud  non  queo  praeterire 
atque  hoc  quidem  perspieuum  est...;  atque  ne  illud  quidem  alienum  est  dicere) 
2)  in  bem  Sinne  „übrigens,  aber",  wenn  eine  für  bie  Sache  wichtige  Webenbemerfunj 
gegeben,  inSbefonbere  wenn  ber  abweiebenben  ?lnftd)t,  bem  Jabel  ober  ©efremben  jemanbeS  be 
gegnet  (Praemunitio,  cf.  651,  20)  unb  augleid)  bie  Sache  näher  begrünbet  werben  foH  (At 
ne  ignores;  atque  ut  intellegas;  ac  ne  quis  putet;  ac  ne  quis  temere  hoc  a  nobis  dici 
existimet ;  ac  ne  quis  forte  miretur ;  ac  ne  hoc  forte  magnum  et  admirabile  videatar 
juweilen  auch  fo,  bafe  im  S)eutfd)en  afonbetifd)  fortgefahren  wirb  (Ac  iam  illa  omitto,  qua« 
etc.  „ich,  übergehe"). 

9lnm.  SRan  hüte  fuh,  baS  beutfdje  „ferner,  fo&ann",  wenn  cS  in  ?luScinanberfe&ungen  unb 
©emeifen  ben  Übergang  $u  einem  neuen  Teile  ober  Argumente  ober  ©eifpiele  bilbet,  bimt 
deitule  ober  tum  $u  ubcrfc&en,  ba  biefe  Slboerbien  entweber  nur  temporale  »ebeuhing 
haben  ober  einer  ftufjfiblung  angehören  (cf.  218).  Sflan  gebrauche  uielmehr  air&er  bem 
ebenbefprodjenen  ac  (atque):  1)  autem,  meldje«  in  rubjger  SBeife  fortführt  (cf.  524,  l', 
unb  porro,  welche*  etwas  (Gleichartiges  unb  mit  bem  S&ortjergebenbcn  eng  ^ufammcnhfingenbf? 
hinzufügt  (cf.  482,  4);  —  2)  rero,  welches  eine  Steigerung  bezeichnet  =  „ferner  gar,  fobann 
aber  erft"  (cf.  524,  3);  —  3)  at,  welches  einen  mit  Smpljafe  auSgefprochenen  (^egenfaf  m 
führt  =  „aber  nun  ootlenbS,  unb  nun  oollenbS";  —  4)  tarn  „nunmehr"  unb  iam  rtro 
„nunmehr  uolIenbS",  melcrje  aber  nur  einen  neuen  Unterteil  ober  ein  neues  gleichartig 
«eifpiel  einführen;  —  5)  praeter  ext,  etiam  (an  ^weiter  Stelle,  aber  atque  etiam  cm  ber 


Digitized  by  Google 


—  341  — 


511—512. 


Spifre  be$  6afce3),  adde  (mit  $cc.  eine«  Subft.,  feltener  mit  quod),  arcedit  (mit  9?om.  eine« 
Subft.  ober  mit  quod  ober  ut)  „atiBerbem,  ferner  nod)";  —  6)  bie  rtjetorifeben  Über* 
gangäformen  age,  age  nunc,  age  rero,  age  sis  „ferner  nun"  (cf.  306,  5);  quid?  quid 
rero?  quid  quod?  quid  si  ?  „roie  fleht  e8  ferner  mit .  .  .?«  (cf.  410);  quid  dicam  de  .  .  .? 
quid  eommtmarem  de  . . .?  „ioa8  fofl  id)  »weiter  gar  fagen  v>on  . . . ?"  (cf.  332,  2tnm.  5). 
—  7)  9lud)  qut  bient  ba$u,  ben  Übergang  $i  einem  neuen  Seile  ber  9(uöeinanberfe&ung  ju 
bitben,  aber  ber  mit  que  eingeführte  leil  abfoluiert  unb  fd) ließt  eine  ganjc  jufammen- 
gehörige  3teit)e  ab,  inbem  entmeber  mit  einem  allgemeinen  Urteile  ba§  einzelne  $ufammen* 
ciefafet  („unb  fo,  unb  fomit,  unb  überhaupt")  ober  burdi  ein  einzelnes  ©lieb  eine  gefd)lo)fcnc 
iHeifje  oon  Argumenten  üerooaftänbist  wirb.  So  finbet  fid)  befonber«  oft  cumque,  quoniam- 
qut,  imprimtstjue,  omninoque,  maximeque,  itemque.  Cf.  506,  5  unb  Klttymg  7—10. 

11.  Atque  in  SÖenbungcn  wie:  Atque  de  morte  quidem  contemnenda  satis  dictum  est;  atque 
haec  quidem  hactenus;  atque  haec  quidem  de  Graecis;  atque  bis  quidem  ita  expo- 
sitis  etc. 

12.  'JBaljrenb  nec  (ober  ba§  in  90113  gleicher  SBeife  gebrauste  neqne)  erforberlid) 
ijt,  roenn  ber  ganje  angefuüpfte  Sa*}  oerneint  werben  foH,  mufj,  roenn  bie 
Verneinung  nur  ein  einziges  2Bort  be§  6atje§  trifft,  bie  ©atjoerbinbung  burd) 
et  non,  ac  non  gebitbet  roerben  unb  jroar  fo,  bau  non  vor  bem  betreffenben 

3Borte  [tefyt,  SB.  Druides  a  hello  abesse  consuerunt  neque  tributa  pendent.  Impedit 
consilium  voluptas  nec  habet  ullum  cum  virtute  commercium.  Ab  hostibus  constanter 
et  non  timide  pngnatura  est  (non  timide  =  fortiter).  Vetus  ei  non  ignobilis  dicendi 
magister.  Longum  est  et  non  necessarium  commemorare.  —  ferner  ift  et  non  tu 
forberlid),  menn  ber  gan$e  9Jad)brucf  auf  ber  Negation  liegt,  5.  83.  Habebit  igitur  Unguam 
deus  et  non  loquetur.  Has  leges  migrare  et  non  servare  iustura  videtur.  —  $a8 
torrigierenbc  (befonber«  bei  fragen  unb  in  93ebingung8fäbeu  oorfommenbe)  „unb  nidjt  oiel- 
me&r"  fjei&t  regelmäßig  ac  non  (aud)  et  non),  feltener  ac  non  potiust  j.  93.  Pluribus 
verbis  ad  te  scriberem,  si  res  verba  desideraret  ac  non  pro  se  ipsa  loqueretur.  Quis 
te  aspexit  ut  perditum  civem  ac  non  (potius)  ut  importunissimum  hostem  ?  Nulla  res 
recte  potest  administrari,  si  unusquisque  velit  verba  spectare  et  non  ad  voluntatem 
eins,  qui  ea  verba  habuerit,  accedere. 

flnra.  1.  häufig  fügen  mir  im  3)eutfd)en  $u  einem  bejatjenben  6abe  eine  negattoe  93efd)ränfung 
ober  einen  ß)egenfaft  mit  „jebod)  nid)t,  ofjne  babei,  aber  nidjt";  aläbann  nimmt 
man  im  flateinifdjen  neqne,  a.  99.  „Sie  fdjlugen  bie  Seinbe  in  bie  frlud)t,  tonnten  fie  jebod) 
nid)t  üerfolgen":  Höstes  in  fugam  dederunt  neque  persequi  potuerunt.  Id  utile  vide- 
batur  netfue  erat  „bieS  fdjien  nü&lid),  mar  c$  jebod)  nidjt".  Leotychides  de  honore 
regui  cum  Agesilao  contendit  neque  id  quod  petebat  consecutus  est.  Includit  nos 
terminis  nec  eos  observat.  Haec  ex  oppido  videbantur  neque  tanto  spatio,  certi  quid 
esset,  explorari  poterat.  Cf.  361,  g. 

Stnm.  2.  93i8roeilcn  mirb  neqne  gefebt,  wo  et  —  non  ftcfjen  müfrte,  93.  Consules  in  Her- 
nicos  exercitum  duxerunt  neque  inventis  in  agris  hostibus  Ferentinum  urbem  cepe- 
runt  as  'cf,  hostibus  in  agris  non  inventis,  urbem  ceperunt.  Haud  cunetanter 
Hiberum  transgrediuntur  nec  allo  viso  hoste  Saguntum  pergunt  ire  (ftatt  et,  nullo 
viso  hoste,  S.  p.  ire.)  3)ergleid)en  ift  jebod)  nicht  nachzuahmen.  Xod)  finbet  fid)  audi  bei 
ben  heften  Sdjriftftetlera  nec  ftatt  et  non  tn  bem  ftaUe,  menn  ber  ^Begriff,  ju  welchem  bie 
Negation  gehört,  unmittelbar  auf  ner  folgt,  j.  93.  Consules  ipsi  tergiversantur  nec 
dubie  miserias  nostras  ludibrio  habent.  Rationem  explicabo  neque  incilus.  Homines 
ingeniosi  ner  satis  dooti.  Cf.  Cic.  Plane.  95;  de  cl.  or.  92  u.  246;  Deiot.  33. 

flnm.  3.  On  ütjnlidjer  98eife  wie  et  non  finbet  fid)  aud),  menn  baö  negative  SBort  ftavf  tjervot» 
gehoben  werben  foH,  et  nallus  (für  bad  gewobjtlidje  nec  alias),  et  nemo  (für  neque  quis- 
quam),  et  nihil  (für  nec  quiequam)  etc.:  Domus  temere  et  nullo  consilio  admini- 
stratur.  Nihil  hominem  nisi  quod  honestum  decorumque  sit  aut  admirari  aut 
optare  oportet  ntdlique  neqne  homini  neque  fortunae  succumbere.  Haec  sentimns 
natura  duce,  nulla  ratione  nullaque  doctrina.  Eo  simus  animo,  ut  moriendi  diem 
nobis  faustum  putemus  nihilque  in  malis  ducamus,  quod  sit  a  diis  constitutum. 

9nm.  4.  „Unb  ttidjt  einmal"  fjeifjt  bei  guten  Scbriftftellem  ac  (et)  ne  —  quidem.  nicht  nec 
—  quidem,  *v  Reliquos  in  fugam  coniciant  ac  ne  in  superioribus  quidem  locis  con- 
sistere  patiuntur.  Cf.  Cic.  Tose,  ö,  62;  Lael.  30;  de  or.  1,  13;  Caes.  b.  g.  3,  6,  2; 
7,  8,  3.  3cbod)  ftehj  aud)  ba3  einfache  ne  —  quidem  oft  für  ba«  beutfd)e  „unb  nicht  ein» 
mal",     !Ö.  Sapiens  turpia  non  suseipiet  rei  publicae  causa,  ne  res  publica  quidem 


Digitized  by  Google 


513-514. 


—  342  — 


pro  se  suicipi  volet  „unb  ber  Staat  toirb  e«  aud)  nic^t  einmal  toünfdjcn".  Cf.  Ci 
Off.  1,  84  u.  159;  or.  151;  Deiot,  36.  Vci  ftuiu*  unb  ftadtflaffifern  fjnt  mich  ner  l 
©ebeutung  oou  „unb  nidjt  einmal".  Cf.  602,  9lnm.  —  SBo  ner  —  quidem  uebt,  bebeul 
ner  „aud)  nid)t"  unb  quidem  gehört  einem  einzelnen  Sorte  an,  n>cld)e«  nadjbrücfli 
beroorgeboben  »erben  fott"  fo.  SB.  Cic.  Cat.  m.  27;  Divin.  1.  16),  ober  quidem  fre^t  eine 
folgenben  Safte  mit  sed  entgegen  fe.  99.  Farn.  6,  6,  2). 

513.3m  allgemeinen  ftety  bic  SRegel  fe|t,  bafj  im  Anfange  eines  ©a£e§  rfabe 
nidjt"  burd)  neque  vero,  „bennoef)  ntdjt"  burd)  neque  tarnen,  „ben 
nid)t"  burd)  neque  enim  ju  geben  ftnb.  A7o«  vero  unb  non  /amen  fir 
feiten;  non  enim  (ob.  naro  non)  i(t  häufiger,  ftefjt  aber  geroöljnlid)  nur  bani 
wenn  bie  Negation  eng  ju  einem  ein$elnen  SBorte  gehört  ober  mit  befonberi 

9fod}brud  ^eroorge^oben  metben  fott  (cf.  636,  12),  Cf.  Nihil  inconsiderate  aut  ne( 
legenter  faciamus;  neque  enim  a  natura  ita  generali  sumus,  ut  ad  ladam  et  iocai 
facti  videamur.  Rutilius  hnic  hnmilitati  vel  mortem  anteponendam  esse  dicebai 
neque  vero  hoc  solam  dixit,  sed  ipse  et  sensit  et  fecit.  Alcibiades  magnam  amicitiar 
sibi  cum  qoibusdam  regibus  Thraciae  pepererat;  neque  tarnen  a  caritate  patria 
potuit  recedere. 

91nm.  Statt  neqne  vero  finbet  fid)  gan$  üercin^elt  aud)  neque  autem,  aber  nur  nad}  Dorbei 
gegangenem  neque  (j.  S.  Cic.  Farn.  5,  12,  6).  —  Sie  et  nemo  in  neque  quisqu^n 
et  nulla  res  in  neque  uüa  res  u.  f.  10.  ocrwanbelt  mirb,  ebenfo  fann  e«  gefdje^en,  roen 
vero,  enim,  tarnen  baju  tritt;  alfo  ju  Anfang  be8  Safte«:  neque  enim  quisquam  „ben 
niemanb"  (aber  aud)  nemo  enim);  neque  vero  unquam  „in  ber  £f>at  nicmal«";  ne^u 
tarnen  u/ia  re  „burd)  nidjt«  jebodj"  u.  f.  w. 

514.  „2ouuil)l  nlö  aud)"  f)eifct  in  guter  *ßrofa  faft  nur  et  — et;  bie  SBerbin 
bungen  et  —  que,  que  —  ety  que  —  que,  et  —  atque,  atqtie  —  atque,  qu 

—  ac  finben  ftd)  in  flafftfdjer  *ßrofa  entroeber  gar  niajt  ober  als  foldje  Selten 
Reiten,  bajj  fie  nic^t  gur  91ad)ab,mung  berechtigen.  (Cf.  Cic.  Brot.  302;  Fin.  5,  6 
u.  öl ;  cf.  aud)  546,  4  g.  e.)  2)ie  S)id)ter  (unb  einzelne  ^rofaifer,  j.  93.  2iv\m 
machen  non  biefen  föonjunftionSpaaren  einen  ftarfen  ©ebraua),    s.  Sauuft:  se 

que  et  oppidum  tradit;  ibique  et  in  omni  Africa;  m&que  regnum7ue  meum;  £ioraj:  peti 
mus7«e  damns^Me;  risus</«e  iocos^we;  SBergil :  tectunu/ue  larem7»*e  Amyclaenm^ue  canen 
Cressamgue  pharetram.  Sei  ?h)iu«  finbet  fid)  jur  SBcrbtnbung  einzelner  SBörter  öfter«  qut 

—  et,  £.  vu.  Legati^ue  et  tribnni;  aud)  ift  ;,u  bemerfen,  bafe  in  boppelten  iRelattüfäften  bc 
it)tn  öfter«  que  —  7««  ftebt,  5.  SB.  Omnes  quique  Romae  7uirtte  in  exercitu  erant.  — 
Wut  ift  et  —  et  tarnen  „etnerfeit«  —  anbrerfeit«  jeboth",  menn  ba«  eine  jwar  ftattftnbct, 
aber  bod)  ba«  anbere  nid)t  feljlt  (Cic.  inv.  1,  31;  Liv.  21,  8,  3;  42,  48,  2).  —  Sei  mehreren 
©liebem  mit  et  fann  ftatt  be«  leftten  et  aud)  postremo  fteben  (Cic.  Lael.  86). 

?lnm.  1.  ffienn  ein  negattoet  Saft  mit  einem  affirmatmen  ober  ein  afftrmatioer  mit  einem 
negativen  oerbunben  werben  foü,  fo  gefdnebt  bie«  burd)  neque  —  et  (feltener  neque  —  7ue) 
„einerfeit*  nid)t  —  anbrerfeit«"  ober  burd)  et  —  neqne  „cinerfriiS  —  anbrerfeite  nidjt", 
5.  33.  Aogustas  araicitias  neque  facile  admisit  et  constantissime  retinuit.  lntelle- 
gitis  Pompeio  el  animum  praesto  fuisse  ner  consilium  defuisse.  Neque  tu  multuru 
interfuisti  rebus  gerendis  et  ego  Semper  id  egi,  ne  interessem.  Aufidiua  et  in  se- 
natu  sententiam  dicebat  ner  amicis  deliberantibns  deerat.  Sed  ner  illa  extineta 
sunt  alnntur7ue  potius  et  angentur  cogitatione. 

Wnm.  2.  SJö^renb  ber  3)eutfdie  einzelne  Segriffe  unb  Saftgüeber  einfad)  burd)  „unb,  unb 
aud),  aud)  nidjt,  ober"  oerbinbet,  ftellt  ber  Lateiner  eine  gegenfeitige  Se^ung  unb 
angemeffene  ©lieberung  ber  Segriffe  unb  Säfte  baburdj  6er,  ba&  er  bie  f omiponMr rr nDr n 
^artifeln  et  —  er,  nec  —  nee,  rum  —  tum,  aut  —  aut,  rel  —  vel  etc.  üenoenbet. 
Tieö  gefdjtebt  regelmäfiig,  wenn  jebeS  ber  ©lieber  in  gleicher  ©cltung  mit  bem 
anbern  beroorgejoben,  nidjt  bloß  einfad)  eine«  mit  bem  anbern  öerbunben  »erben  fofl. 
Cf.  „%\t  ftrcunb|cqaft  mlftt  unb  erfreut"  amicitia  et  prodest  et  delectat  wTOir  gefallt 
bie  Sad)e  unb  aud)  ber  SD?ann"  ei  causam  et  hominem  probo.  „©er  bebauert  nidjt  ben 
Untergang  eine«  fold)cn  Sürger«  unb  9Ranne«?"  quis  non  dolet  interitum  Ulis  et  civis 
et  viri?  w2JMr  fdjeint  biefer  Ärieg  nidjt  notwenbia  nod)  roidjtig  ju  fein*  mihi  hoc  bellum 
ner  necessariam  ner  magnum  videtur.  „G«  bleibt  eud)  nur  übrig,  ^u  [\e$tn  ober 
fterben"  nihil  vobis  relinquitur  nisi  ut  aut  vincatis  aut  moriamini.  So  befonber«  bei 


Digitized  by  Google 


—  343  — 


515-516 


©egenfäfeen  8.  Et  monere  et  reprehendere  proprium  est  verae  araicitiae),  ferner 
uxnn  bcibe  @ä$e  bafifelbe  SJerbum  in  uerfcbiebcnen  formen  babcn  93.  De 
ceteris  studiis  alio  loco  et  dicemus,  si  usus  faerit,  et  saepe  diximus);  enblid)  nlö 
ftonnel  (4.  ©.  £Ü  esse  et  haberi,  et  haberi  et  vocari.  Hortensias  princeps  et  erat  et 
Kabcbatur.  Uli  Septem,  qui  sapientes  a  nostris  et  habebantur  et  notrrinabantur. 

Smn.  3.  Statt  beä  geroiibnlidjen  tum  et  —  et,  qui  et  —  et,  (jwmI  et  —  et,  cum  vd  —  rel, 
quia  aul  —  aut,  ut  ner  —  nee,  qui  partim  —  partim  u.  ä.  finbet  fid)  juroeilen  aud)  cum 
et  —  et  cum,  qui  et  —  et  qui,  quod  et  —  et  quod,  cum  vel  —  vel  cum,  quia  aut  —  aut 
quia,  ut  nec  —  nec  ut,  qui  partim  —  partim  qui  u.  ä. 

15. (am  —  tum  bebeutet  „f  oroob,I  —  al§  (aud))  befonber«;  wenn  fc^on  — 
bann  befonberS"  unb  ift  uon  et  —  et  baburd)  untergeben,  bafj  e§  ein  grogeS 
Übergeroidjt  auf  ba§  310  ehe  ©lieb  legt,  4. ».  Ex  victoria  cum  multa  mala  tum 
♦jrannis  existit.  Fortuna  cum  in  reliquis  rebus,  tum  in  hello  plurimum  potest.  Luxuria 
cum  omni  aetati  turpis,  tum  senectuti  foedissima  est.  Pausanias  Colonas  se  contulerat; 
ibi  consilia  cum  patriae  tum  sibi  inimica  capiebat.  Cum  multis  in  rebus  neglegentia 
plectimur,  tum  in  amicis  et  deligendis  et  colendis.   SD(i§   tum   int   ^weiten  ©Hebe 

roirb  oft  rerftärft  burd)  praeeipae,  maximef  imprimis,  vero,  tnuUo  magis, 
certe,  etiam  etc.,  (nid)t  aber  burd)  potissimum),  ©.  Volvendi  sunt  libri  cum 
aliorum  tum  imprimis  Ciceronis.  Cum  omnium  sociorum  provinciarumque  rationem 
diligenter  habere  debetis,  tum  praeeipue  Siciliae.  Plena  exemplorum  est  nostra  res 
publica  cum  saepe  htm  maxime  hello  Punico  seenndo.  Cum  antea  distinebar  maximis 
occupationibus,  tum  hoc  tempore  multo  distineor  vehementius.  ©inb  mefyr  ttlS  ^TOCt 

Safcglieber  oorb,anben,  bann  fann  foroolu*  mm  al§  aud)  tum  anapljorifd)  roie* 

b erholt  werben,  3.©.  Me  cum  amicitiae  vetustas,  cum  dignitas  hominis,  cum  ratio 
human i tat is  ad  Rabirium  defendendum  est  adhortata,  tum  rero  ....  Eum  pater  mo- 
riens  cum  tutoribns  et  propinquis,  tum  legibus,  tum  aeqnitati  magistratnum,  tum  iu- 

dieüs  vestris  commendatum  putavit.  —  SBenn  cum  mit  einem  befonbern  33erbum 
oerbunben  ift,  fmt  e§  geroöfynlid)  ben  3nbif.  bei  ftd) ;  fettener  ftefjt  berßon* 
junftio  unb  jroar  bann,  trenn  äroifdjen  ben  beiben  Sätjen  ein  fonjeffioer 
ober  faufaler  3ufantmenb,ang  ftattftnbet:  „meint  gleid) —  bann  aber;  menn« 
gleich  einerfeitS  —  fo  bod)  anbrerfeit§;  §mar  —  befonber§  aber",    93.  Sisennae 

historia  cum  facile  omnes  vinc//  superiores,  tum  iudicat  tarnen,  quantum  absit  a  sum- 
mo.  Cum  multae  res  in  philosopbia  nequaquam  satis  adhuc  explicatae  sin/,  tum  per- 
difficilis  quaestio  est  de  natura  deorum.  Cum  plurimas  et  raaximas  commoditates 
amicitia  contineaf,  tum  illa  nimirura  praestat  omnibus,  quod  bona  spe  praelucet  in 
posterum.  Consilium  tuum  cum  semper  probavi.s/<e///,  tum  multo  magis  probavi  lectis 
ttüs  proximis  litteris.  Cic.  Deiot.  1  u.  12;  Lael.  23;  Rose.  Am.  16. 

$nm.  SöefonberS  Ijäufig  werben  bie  beutfeften  Senbungen  „unter  Dielen  anberen  aud)..., 
abgefe^en  Don  allen  übrigen  aud) ..."  burd)  cum  —  tum  überfefct,  wobei  ali  u# 
neben  multu$  geroöbnlid)  auSgelaffen  roirb  (cf.  jebod)  Cic.  Tusc.  1 ,  27 ;  Flacc.  94 ;  div. 
1,  16;  nat.  d.  1,  15;  Rab.  perd.  29).  Xemnad)  ift  ber  £afc:  „fltticu*  r)at  aufeer  oielen 
anbern  Seroeifen  feinet  SSoblrooHenS  befonber*  aud)  bein  Sntereffc  mir  erworben"  *u  über; 
feften  :  Atticus  cum  multa  benevolentiasime  fecit,  tum  te  mihi  conciliavit.  ^^Ätltiabeö 
befafe  abgelesen  von  anberen  guten  (Sigenfdjaften  aud)  eine  auffaQenbe  Jreunblidjfeit  unb 
fieutfeligfeit"  In  Miltiade  cum  aliae  virtutes  tum  mira  humanitas  atque  communitas 
erat.  Multum  cum  in  omnibus  rebus  tum  in  re  militari  potest  fortuna  „auf  allen 
©ebieten,  befonbcrS  aber".  —  hieben  cum  multa  —  tum  befielt  aud)  bie  ?luSbrud$roeife 
et  alia  et  hoc  imprimis. 

Jtö.  I)  Qua  —  qua  „in  gleicher  Seife  —  roie"  ift  flaffifd)  feiten  unb  bient  nur  jur  Serbin* 
bung  einzelner  SSörter  (faft  nur  im  familiären  ©rieffnl),  Omnia  conrestivit  hedera 
qua  basira  villae  qua  intercolumnia  ambulationis.  Omnes  eum  oderunt  qua  viri 
qua  molieres.  Qua  plebis  qua  patrum  eximia  virtus  fuit. 

2)  Siraal  —  limil  (umm  fdv  —  upa  8i)  „ebenf ofebr  —  ali"  ift  bei  «laffifem  febr  feiten 
(Caes.  b.  g.  4,  13,  5),  häufiger  bei  2  intern  unb  ^acbflaffifern,  25.  Simui  suis  virtutibus 
»imul  vitus  aliorum  praeeeps  agebatur.  Increpat  timul  temeritatem  timui  ignaviam. 


Digitized  by  Google 


517-518. 


—  344  — 


(S*  ftnbet  fid)  aud)  simul  —  et  (que,  atque),  j.  39.  EximiuB  simul  honoribus  aij 
¥irtutibus.  CogiUre  optima  simul  et  deterrima.  Ct.  509. 

3)  Tum  —  tum  „ balb  —  balb*  oerbinbet  SluSfagen,  bie  jioar  wirfli^  fto 

finben,  aber  nid)t  $U  gleitet  3«»t  h-  ©•  Inflectit  sol  curaum  ad  aeptentrioi 
/«ro  ad  meridiem.  Diaaeruit  in  utramqne  partem  tum  Graece  tum  Laiine.  Sei 
ine  iam  diu,  quod  rikoe  Graeci  dicunt,  id  dicere  tum  extremum  htm  ultimum  k 
summum. 

4)  Tarn  —  quam  „ebenfofefyr  (ebenfogut)  —  al$"  i(t  oon  et  —  et  babu* 
nerfdjieben,  ba&  e$  jugleid)  einen  gleich  tjoljen  @rab  für  beibe  SBerljältni 

bejei rf)HCt,  j  53.  Tarn  omnibus  ignoacere  crudelitas  est  quam  nulli.  Secerni  blaoc 
amicus  a  vero  tarn  poteat  quam  omnia  fucata  a  aincero. 
9lnm.  Noi  Um  —  quan  „  u i ct> t  fomobj  —  al*  öielmetu"  (ja  nidjt  quam  potiui 
$.  39.  Demoathenes  in  dicendo  non  tarn  dicax  foit  quam  facetus.  Tcin'clbcn  einn 
aud)  non  magis  —  quam  (cf.  521)  unb  ba*  feit  euere  non  potius  —  quam,  j.  39.  In  o 
tione  non  vis  potius  quam  delectatio  postulatur  (Cic.  de  or.  2,  317  u.  126;  Caei 
5) ;  bei  Cioiu*  oereinjelt  non  adeo  —  quam  (4,  2,  1 ;  30,  44,  6). 

5)  Nunc  —  nunc  „balb  —  balb"  tp  jn>ar  nidjt  ciceronianifa),  finbet  j 
aber  feit  £iotu3  namentlich  bei  #iftorifern  in  Säuberungen  forooljl  » 
gangener  als  gegenwärtiger  2)inge  (neben  bem  nadjflaffifdjen  tarn  —  mm 
©eroöfmlid)  r>ei|t  „balb  -  balb"  modo  —  modo  ober  tum  —  tum,  fei 
ner  alias  —  alias,  nereinjelt  interdum  —  interdum,  (niemals  mox  —  mox! 

483,  7).  SWandjerlei  Variationen,  39.  modo  —  modo  —  tum,  Cic.  nat  d.  1,  36;  tt 
—  alias  —  tum,  Tuac.  4,  36;  interdum  —  alias,  de  or.  3,  206;  alias  —  plerumqi 
de  sen.  51  u.  fi. 

517.  To«  beutfcr>e  „teil*  —  teilt"  trat  Doppelte  89ebeutung,  iunnlid):  1)  „teil  weife  —  tei 
» e  l  f  c wenn  e*  fieb,  um  eine  wirflicbe  Seilung  eine«  ©an^en  fcanbelt,  \o  ba&  oon  jebem  X< 
etwa*  anberc*  aufgejagt  wirb  über  mehrere  Subjefte  fid)  in  baifelbe  $räbifat  teilen,  j.  99.  «3 
Siere  fin&  teil«  9Rfinndjen  teil«  3Beibcb,en",  b.  bei  eine  Xeii  umfafjt  SRfiitncften,  bet  anbi 
9Beibd)en:  partim  —  partim;  —  2)  „fowobl  —  al*  aud]",  wenn  oon  bem  ungeteilt 
©anjen  zweierlei  au*gefagt  wirb,  j.  39.  „S)ie  %\txbt  ftnb  teil*  $um  3\t$m  oon  358ogen  teil«  p 
fragen  oon  Sttenfdjen  unb  Saften  tauglid)- :  et  —  et  (wenn  beibe  Hudfagen  gleldjerrodfe  gelt 
Ionen)  ober  vel  —  vel  (wenn  awlfctjcn  beiben  «u«fagen  bie  3Ba$l  gelaffen  wirb).  —  $emw 
wäre  e*  unmöglid?,  ben  Sa$:  „£ie  Elefanten  finb  teil*  fe^r  flug  teil*  fefjr  ftarf"  $u  überleg 
Elephanti  partim  prudentissimi  partim  valentissimi  sunt. 

618.  3n  ox*i  ftäflen  fagt  man  non  modo  —  sed  (ungleich  fcltener  non  solum  —  sedt  non  tantu 
—  §ed,  non  tantummodo  —  sed),  nämlid):  1)  um  ju  bqeidmen,  bafe  ba*  erfte  ©lieb  Di 
enthalte  unb  man  bei  bem  ^weiten  geringem  ftef)en  bleib«:  =  „itb,  will  nid)t  fageti  • 
fonbern  (aud))  nur",  j.  39.  Quae  civitas  est  in  Asia,  quae  non  modo  imperatoris  a 
legati,  sed  unius  tribuni  militum  am  mos  ac  Spiritus  capere  possit  ?  Iecissem  me  ip 
potius  in  profundum,  ut  ceteros  conservarem,  quam  illos  mei  tarn  cupidos  non  mo> 
ad  certam  mortem,  sed  in  magnum  vitae  discrimen  adducerem.  Quid  est  minus  tu 
modo  oratoris,  sed  hominis?  (Statt  be*  einfachen  sed  fteöt  jumeilen  oerftärft  sed  rix:  Li 
3,  6,  8;  Cic.  Cael.  40;  fam.  4,  1,  2)  unb  noc$  häufiger  sed  etiam:  non  modo  —  ted  etia 
„id)  will  nidjt  fagen  —  fonbern  aud)  nur"  —  „nicb,t  nur  nicb,t  —  fonbern  fogar-,  j.  39.  Cic  Dcio 
15;  Phil.  3,  33;  Mil.  5;  R.  Am.  111.  Statt  biefe*  non  modo  —  sed  finbet  0 
aud)  non  dicam  —  sed,  non  dieo  —  sed,  39.  Num  exploratnm  cuiquam  potest  ess 
quomodo  seae  habiturum  ait  corpus  non  dico  ad  annum,  sed  ad  vesperum?  Qnisno 
indigniaaimum  facinua  putavit  illum  non  dicam  loqui,  sed  vivere  ac  spirare  ?  Si  quk 
quam  in  vobis  non  dico  civilis,  sed  humani  esset ;  —  2)  wenn  ba*  zweite  QHteb  a\i  Im 
fonber*  wichtig  t)ingcfteQt  werben  toll,  fo  bag  ba*  erfte  ©lieb  gegenüber  bem  gmetten  al*  tarn 
in  3?etracf|t  fommcnb  erfd)eint:  =  „nid)t  nur  —  nein  fogar  (ober  nein  üielmefjrl' 
3.  39.  Tu  haue  legem  datam  eaae  non  modo  sciriati,  sed  ipae  dediBti.  Hia  negotiii  i" 
non  interfuit  solum,  sed  praefuit  Populi  Romani  haec  eat  conauetudo,  ut  aoeioa  atqo« 
amicoa  non  modo  sui  nihil  deperdere,  sed  gratia,  dignitate,  honore  auetiorea  velit  esssr 
(3n  biefem  galle  finbet  fuQ  nid)t  feiten  ftatt  non  modo  —  sed  ba*  einfache,  aber  befonta 


Digitized  by  Google 


—  345  — 


519—520. 


fiarfe  tum  —  sed,  j.  39.  Uli  non  singulorum  civium  bona  publicaverunt,  sed  universas  pro- 
vincias  uno  calamitatis  iure  comprehenderunt.  Cf.  Cic.  Off.  2,  27 ;  Tose.  5,  15 ;  Arch. 
11;  Li*.  10,  6,  4);  —  3)  wenn  her  jmeite  ©ebanfe  ober  Begriff  ben  erften  umfa&t  ober 
mit  in  fid)  begreif  t,  99.  Mnlti  non  modo  ea,  quae  timenda  sunt,  timent,  sed  omnino 
omnia.  Steuer  gewöfmlid)  non  modo  —  »od  omnea  (cunetus,  totus,  universus,  omnino).  Cf. 
Snm  consecutaa,  non  modo  nt  domus  tna  tota,  sed  ut  enneta  civitas  rae  tibi  ami- 
cissimum  esse  cognosceret  (in  caneta  civitas  i)t  domus  tna  tota  mit  begriffen).  Non 
consali  modo,  sed  omnibas  civibas  cavebo.  Non  modo  in  Italia,  sed  toto  orbe  terrarnm. 
Non  sotum  cives,  sed  quivis  Uber  debet  esse. 

Enm.  2>ie  3fa«briicfe  non  modo,  non  solum,  non  tantum  —  sed  (ober  verum)  etiam  finb 
unteremanber  gerabe  fo  untertrieben,  wie  bie  beutfeben  „ntd?t  nur,  nid) t  allein,  n  i  d)  t 
bloß  —  fonbern  audj".  9lm  wenigften  gebräud)lid>  ift  non  tantum  —  sed  etiam,  (oer= 
einölt  bei  ?wiu3  37,  53,  9  non  dumtaxat  —  sed  etiam).  —  Über  sed  quoque  ftatt  sed 
etiam  cf.  256,  «nnt 

5l9l  Non  Bodo  non  —  sed  etiam  „nidjt  nur  nid)t  —  fonbern  fogar",  93.  Dolor  mens 
non  modo  non  minuitur,  sed  etiam  aagetur.  Hos  ego  festes  non  modo  nullo  (ob.  sine 
uilo)  timore,  sed  etiam  cum  aliqna  spe  delectationis  exspecto.  Cf.  jebod)  518,  1.  —  Non 
modo  non  —  sed  ne  —  quidem  „nidjt  nur  n i et) t  —  fonbern  nid)t  einmal",  ,v  33.  Ego 
non  modo  tibi  non  irascor,  sed  ne  reprehendo  quidem  factum  tuum.  Non  modo  divitiis 
tois  non  invideo,  sed  ne  gloriae  quidem.  Senn  aber  bie  beiben  ©lieber  ein  gemeinfdjaft= 
I icr)e 4  ^räbtfat  f)abcn  unb  biefe*  im  ^weiten  ©liebe  ftef)t,  fo  wirb  „niebt  nur  nid)t 
—  fonbern  nidjt  einmal"  bind)  non  modo  —  sed  ne  —  qnidem  überfefet,  inbem  bie 
im  ^weiten  ©liebe  ftefcenbe  Negation  aud)  für  ba$  erfte  ©lieb  gültig  gebad)t  wirb,  39. 
Assentatio  non  modo  amico,  sed  ne  libero  quidem  digna  est.  Non  modo  proditori,  sed 
ne  perfugae  quidem  locus  in  meis  castris  cuiquam  fuit.  Dolorem  non  modo  summum, 
sed  ne  malum  quidem  esse  philosophi  affirmant.  (SluSnatjmen  gon$  uerein$elt,  bod)  burd)- 
roeg  öon  ber  ftritif  angefochten,  99.  Cic.  Mur.  8  u.  Cat.  4,  19  üergl.  mit  Rose.  Am.  65.) 
fcttm.  1.  ©ine  beiben  ©liebem  gemcinfdiaftlidje,  an  bie  Spifce  beä  ©ebanfen4  tretenbe  93er* 
neinung  mit  nemo,  nihü%  nullus  begreift  naturlieb,  zugleich  non  fd)on  in  fid),  x.  93.  Nemo 
non  modo  agrestis,  sed  ne  doctus  quidem  homo  id  concedet  Nihil  eis  Verres  non 
modo  de  fruetu,  sed  ne  de  bonis  quidem  suis  reliqui  fecit 

Vnm.  2.  Statt  non  modo  non  nebt  mit  befonberer  jfraft  baä  einfädle  non,  \.  99.  Homo  non 
nequam,  sed  etiam  tuo  iudicio  probatus.  Tibi  ampUssimae  dignitatis  praemia  data 
sunt  non  postulanti  imperia,  verum  etiam  recusanti.  —  Statt  sed  ne  —  quidem  finbet 
fid)  aud)  ba«  fdjmächere  sed  nix,  99.  Obscenitas  non  modo  non  foro  digna,  sed  rix 
convivio  liherorum. 

Änm.  3.  Non  modo  (refp.  non  solum)  fann  aud)  im  ^weiten  ©liebe  fterjen ;  alftbann  fagt 
man:  a)  (etiam)  —  non  modo  ftatt  non  modo  —  sed  (etiam);  b)  ne  —  quidem  —  non 
modo  non  ftatt  non  modo  non  —  sed  ne  —  quidem  ober  ne  —  quidem  —  non  modo 
ftatt  non  modo  —  sed  ne  —  quidem ;  c)  vix  —  non  modo  ftatt  non  modo  —  sed  yix. 
Cf.  Seonndas  etiam  res  nostras,  non  modo  adversas  pertimescebam.  Apollinis  ora- 
cula  ne  medioeri  quidem  cuiquam,  non  modo  prudenti  probata  sunt.  Mihi  id,  quod 
rogas,  ne  licet  quxdem,  non  modo  non  lubet.  Est  quaedam  opinione  species  deorum 
in  ocnlis,  non  modo  (ober  non  solum)  in  mentibus.  Fessus  ego  sum  iam  vivendo, 
non  solum  rebus  gerendis.  Cf.  aud)  388. 

MO-  Alt  —  aut  fann  ftatt  neque  —  neque  bann  fielen,  wenn  in  bem  Sa&e  fdjon  eine  allgemeine 
Negation  Dorauögefjt,  5.  99.  Nemo  hoc  factum  aut  admirabitur  nut  imitabitur.  Nulio  la- 
bore  aut  corpus  Hannibalis  fatigari  aut  animus  vinci  poterat.  Nunquam  apud  iudices 
aut  dolorem  aut  misericordiam  aut  invidiam  aut  odium  excitare  dicendo  volui.  Nemo 
unquam  aut  poeta  aut  orator  fuit,  qui  quemquam  meliorem  se  arbitraretur.  Cf.  503, 
8.  (Statt  aut  —  aut  fte&t  in  biefem  gafle  feltener  aud)  rel  —  vel). 

nmn.  $a8  beutfdje  „unD  »eotr  —  ttodj"  Reifet  (namentlid)  bei  ftortfefeung  einer  wxa\u 
gegangenen  Negation)  neqne  aut  — ■  ant  (feltener  neque  vel  —  vel),  j.  33.  Constantis  est 
nullo  casu  perturbari  neque  aut  spe  aut  metu  de  suseepta  sententia  deterreri.  Cfjnc 
Dtnrl)erge^enbe  Negation  beißt  „unb  weber  —  nod)"  oft  aud)  neque  —  neque,  feltener 
et  neque  —  neque\  ;y  99.  Avaritia  insatiabüis  est  neque  copia  neque  inopia  minuitur. 
operae  pretium  est  audire,  qui  omnia  prae  divitiis  humaua  spernunt  neque  honori 
magnum  locum  neque  virtuti  putant  esse.  Moderati  et  nee  difficiles  nec  inhumani 
senes  tolerabilem  senectutem  agunt  Regulus  Carthaginem  rediit  nec  Caritas  patriae 


Digitized  by 


521—522. 


—  346  — 


ner  suorum  eam  retinuit.  Prudentia  constat  ex  scieniia  reruni  bonarum  et  malarun 
et  ner  bonarum  nec  malaram. 

521.  3wor  bei&en  non  magis  —  qua«  unb  non  minus  —  quam  beibe  „ebenfo  febr  —  als 
(=  aeque  —  ac),  aber  babri  ift  $u  bemerfen,  ba&:  1)  bei  non  magia  —  quam  bet  nrid)nget 
C*ebanfe  in  bem  (£at*gliebe  mit  quam  ficht,  toäbrcnb  bei  mm  minus  —  quam  ber  ttndjtiget 
©ebanfe  in  bem  ©abliebe  mit  non  minus  auSgefproctoen  wirb.  2)emnad)  muffen  wir  it 
Xeutfdjcn  bie  ©lieber  umfebren,  roenn  im  Satcinifdjen  non  magis  —  quam  ongemenbet  if 
3.  ©.  Alexander  non  ducis  magi»  quam  militis  munia  exsequebatur  „Sllej.  Iciftcte  ebeni 
febr  bie  Dienfte  eined  gemeinen  6oIbaten  ali  bie  eine«  gdMjrnn'*  —  Alexander  non  mm 
militis  quam  ducis  munia  exsequebatur.  Cf.  Militnm  animi  non  minus  laudibus  quan 
praemio  gaudent.  Fatria  hominibus  non  minus  cara  esse  debet  quam  liberi.  Ea  domo 
erat  non  domino  magi»  ornamento  qtutm  civitati.  Meae  me  miseriae  non  magis  ex 
cruciant  quam  tnae.  Cimo  in  matrimonio  habebat  sororem,  non  magi»  amore  quat, 
more  duetus;  —  2)  bo&  non  magi*  —  quam  bie  »ebeutungen  „ebenfo  tuen  ig  —  al* 
unb  „niebt  forooQl  —  al«  üielme&r"  (cf.  616,  4,  Änm.)  bat,  weld)e  9ebeurungen  noi 
minus  —  quam  niemals  hat,  j.  $3.  Tu  non  magis  aegrotus  es  quam  ego  „bu  Luit  ebenfo  toeni 
franf  als  id)*.  Legati  Flaminium  non  magis  movernnt  quam  litterae  moverant  a  senati 
raissae.  Non  nascitur  ex  malo  bonum,  non  tuagis  quam  ficus  ex  olea.  los  apud  vetere 
Romanos  non  legibus  magi»  quam  natura  valebat  „ba$  9ied)t  würbe  bei  ben  alten  JKömcr 
nict)t  foroobl  burd)  ben  »uchftaben  bc*  GkfefreS  a!4  burd)  ba«  natürlid)e  ©efiibl  bod)gebalten 
(=»  non  tarn  legibus  quam  natura  ober  minus  legibus  quam  natura). 
3lnm.  (statt  non  magis  —  quam  finbet  fid)  feiten  aud)  non  plus  —  quam. 

522. 1)  Aut  b,at  auSfcfjliefjenbe  ftraft  unb  bejeidjnet,  bafj  von  ben  aufgeführte] 
fingen  nur  e  i  n  e  8  ftattpnben  tann,  ober  bafj  boeJ)  bie  begriffe  al§  entgegen 
gefegt  ober  fcfyarf  getrennt  betrachtet  werben  f ollen :  Hic  vincendum  aut  morien 

dum  est.  Semel  aut  non  saepe.  Ceteri  metu  aut  pretio  pacati  sunt.  Audendum  es 
aliqnid  uniTersis  aut  omnia  singulis  patienda.  ©el)r  oft  wirb  e§  be3  sJtad)bnitf! 

rocgen  oerboppett  (ant  —  aut  „entweber  —  ober"):  Animus  aut  est  aut  noi 
est  Omne  enuntiatum  aut  verum  aut  falsum  est.  Aul  vivam  aut  moriar  GS  fan; 
aud)  ntebr  aU  jwcimal  fteben:  Multi  aut  natura  corporis  aut  consuetudine  dolend 
aut  metu  mortis  vim  tormentorum  pertulerunt.  Omne  corpus  aut  aqua  aut  aer  nu 
ignis  aut  terra  est  aut  id,  quod  est  concretum  ex  his  aut  ex  aliqua  parte  eorum 

tUtm.  1.  3"  Anfang  eines  ganzen  ©afccö  bebeutete  aut  oft  „fonft,  mibrigenf a IIS",  $ 
Oratori  omnia  bene  sunt  dicenda,  auf  eloquentiae  nomen  relinquendum  est.  £ft  i 
aud)  auf  —  aut,  99.  Aut  haec  ars  est  auf  nulla  omnino  „bie$  ift  eine  ©iffenidjafl 
fonft  giebt'8  übcrljaupt  feine".  Aut  omnia  me  fallunt  aut  Caesar  vincet  „Gäfar  wiri 
fiegen,  fonft  muRtc  mtd)  alle«  täufchnt".  Cf.  478.  —  3n  negatioen  6ä>n  fomic  I 
fragen  unb  SBcrgleidjen,  in  benen  ein  negatiuer  Sinn  liegt,  bat  aut  (ober  aut  —  auf 
lebiglid)  hinauf ügenbe  ffraft.  Cf.  503,  8  u.  520. 

?ltun.  2.  ?8eun  ant  mit  einem  ftärferen  ober  weiteren  Ergriffe  einen  fdjmädjeren  ober  enger« 
oerbinbet,  bat  e«  bie  ©ebeutung  „ober  bod),  ober  wenigftcnö"  aut  certe,  au 
»altem),  fl.  93.  Nisi  Marius  evadere  oppido  properavisset,  profecto  cuneti  aut  magni 
pars  Siccensium  fidem  mutavissent.  Legati  civitates  ad  societatem  perlicere  au. 
avertere  a  Poenis  studebant.  Umgefebrt  bei  $in$ufügung  cined  ftärferen  ober  »eiteret 
begriffe*  $u  einem  fd)roäd)eren  ober  engeren  bebeutet  aut  „ober  gar,  ober  oielme^r" 
).  5B.  Non  multum  aut  nihil  mihi  concessisti.  —  „Cber  oielme^r"  fjeiftt  flaiftfdj  mn 
oercinjelt  aut  potius  (^.  ©.  Cic.  Tusc.  1,  23;  Cato  m.  35;  Verr.  3,  113),  regelmöBK 
rel  potius  ober  »ive  potius  ober  bloß  aut  (cf.  661,  19). 

2)  Vcl  (abgeleitet  oom  33erbum  velle:  „rotHft  bu  fo  ober  wiüft  bu  fo?M) 
^etG^net  einen  btog  fubjeftioen,  b.  f).  ber  jebeömaligen  SBa^l  überladenen 

Unterfr^teb,  h.  ®.  Cbii  orabant,  ut  Caesar  sibi  auxilium  ferret  vel  exercitum  modo 
Rhenum  transportaret.  Fortitudo  est  scientia  rerum  perferendarum  vel  affectio  animi 
in  patienclo  ac  perferendo  summae  legi  parens  sine  timore.  Est  fragilis  ea  fortuna 
populi,  quae  posita  est  in  unius  voluntate  vel  moribus.  5lnt  ^ällftgften  fle^t  ve^ 

einfach  beridjtigenb,  um  ben  jutreffenberen  21u8brucf  an  bie  ©teile  eine* 
minber  guten  511  fe^en;  alöbann  tritt  oft  ein  potius  ober  dicam  (cf.  551,  W 


Digitized  by  Google 


—  347  — 


523-524. 


hin  mi:  h  omo  minime  malus  vel  poiius  optimus.  Stupor  hominis  rd  dicant  pecudis 
A  plerisque  vd,  ut  rerius  dicatn,  ab  omnibus.  SBerboppelt  tiennt  vel  —  vel  3)iugc, 
»oeltbe  ein  drittes  nicf)t  nottoenbig  auSfdjliefjen  nnb  jjtoifdjen  benen  bie  2Bat)l  ooUflänbig  frei- 
gcfteOt  ift  („fei  e&  —  ober  fei  eä"),  8-  Miltiades  dixit  ponte  rescisso  regem  vd 
hostinm  ferro  rd  inopia  pancis  diebus  interitarum.  Sic  erat  in  omni  vd  officio 
cd  sermone  sollers.  L.  Catilinam  ex  nrbe  vd  eieeimus  vd  emisimos  „fofl  td)  fagen 
IjinauSgctrieben  ober  fjinauSgelaffen".  Gatilina  bei  ©alluft  fagt  jut  feinen  @enoffen:  rd 
imperatore  rd  milite  me  utimini  unb  ücrfter)t  babei:  „e$  ift  mir  gleid),  wo^u  itn;  mid) 
gebraucht,  nur  gebraust  mich".  Cf.  aud)  517  unb  620. 

3)  Ve  (angehängt)  ift  ba8  abgefchnmehte  vel  unb  oerbinbet  Segriffe,  bte  aroar 
bem  2lu§brucfe  nach  unterfdjieben  finb,  bereu  s2Baf)l  aber  für  bte  ©adje  ganj 

gleichgültig  ift:  Auditores  in  hilaritatem  risumre  convertere.  Nullum  mem- 
brum  rei  publicae  invenies,  quod  non  fractum  debilitatumve  sii. 

4)  Sive  (seu)  ift  oon  vel  roentg  unterf Rieben ;  e3  bezeichnet,  bafj  bem  Sprechen- 
ben  bie  2Bat)l  be8  einen  ober  anbern  Seilet  gan$  gleichgültig  fei:  Hoc  Piato 

sive  quis  alius  dixit.  (SBereinjelt  finbet  ftd)  ftatt  biefe«  sive  audj  an,  $.  3?.  Cic.  fin.  2, 
104;  Brut.  89;  Fam.  7,  9,  3;  Att  1,  3,  2.)   2llU  Hebften  fte^t  sive  mit  potitiS 

berid)tigenb :  Nihil  perturbatio  h  oc  ab  urbe  discessu  sire  potius  turpissima  fuga. 
SJerboppelt  ftctjt  sive  —  sive  in  ber  93ebeutung  „fei  e8  —  ober"  (cf.  330),  $.33. 
Sire  casu  sire  consilio  deorum  immortalium  illi  poenas  persolverunt.  Cretum  leges, 
quas  siee  Iuppiter  sire  Minos  sanxit,  laboribus  erudiunt  iuventutem.  Sire  anima 
sive  ignis  est  animus,  eum  iurarem  esse  divinum, 
unm.  3.  „Ober"  bei  foldjen  ^Begriffen,  bie  nur  bem  20  ort  laute  nad)  oerfdjieben  finb,  tjeiftt 
sive,  seu,  j.  29.  Mars  sei*  Mavors,  Bacchns  sire  Liber,  figurae  seit  translationes.  — 
Statt  sive  —  sive  ftet)t  flaffifd)  feiten  ä  —  sive  ober  si  —  st  (Caes.  b.  g.  4,  17, 10;  Cic. 
Divin.  2,  149). 

&  $ei  3°-&lcn  Reißen  ve,  mit,  vel  W6U"  unb  bienen  jur  Bezeichnung  beS  geringen  Unterfdnc* 
be*;  alfo:  Ter  qnaterve  (ob.  aut  quater)  eum  vidi  „id)  tjabe  iliu  brei  ober  oier  Wale  ge- 
fefjen".  dagegen  fjeiftt  Ter  quater'/ue  ober  ter  et  quater  te  punivi  „id)  Ijabe  bidj  fdjon 
brehnal  ober  oiermal  [trafen  muffen"  (=  ter  vel  etiam  quater).  Homo  bis  ter?««  stultus 
„ein  Doppelter  unb  breifad)cr  9torc".  Haec  iudicatio  tibi  unum  alterumre  diem  auferet. 
A  te  bis  terre  summum  et  eas  quidem  perbreves  litteras  aeeepi.  Unum  aut  alterum 
vd  cum  plurimos  tres  aut  quattuor  admittere  solebat.  Biduum  aut  triduum  (Cic.  Tusc. 
2,  40),  biduo  triduore  (Att.  7,  23,  2),  triduo  vel  quadriduo  (Phil.  14,  15).  Is  unum  iam 
d  alterum  diem  desideratur. 

24.  l)Scd  „aber,  inbeffen"  bezeichnet,  inbem  e§  ba§  feinem  SBefen  nach  (Getrennte 
oon  etnanber  abfonbert,  einen  ba3  33orhergef)enbe  ganz  ober  teilroeife  auf* 
hebenben,  befchränfenben  ober  berid)tigenben  ©egenfafc:  Alcibiades  ingenio- 

sus  homo,  sed  in  omni  vita  inconstans  fuit.  Saepe  ab  amico  tuo  dissensi,  sed  sine 
ulla  ira.  Vera  tu  dixisse  videbare,  sed  nequiquam.  Video  te  testimoniis  satis  in- 
struetum,  sed  apud  me  argumenta  plus  quam  testes  valent.  Ipsum  quidem  regem 
assecutus  non  est,  sed  magnam  partem  agminis  oppressit.  —  Qu  Ubergängen 

ber  SHebe  ftetjt  e§,  wenn  man  abbricht,  um  zu  etwa«  anberem  überzugehen 

{Revocatio) :  Sed  haec  (quidem)  hactenus,  restat  ut  . .  .  .  Sed  hoc  nihil  sane  ad 
rem,  illa  videamus  ....  Sed  satis  dictum  est  de  constantia,  venio  nunc  ad  alterum 
illud,  ut  doceam  ....  Sed  haec  missa  facio ;  illud  quaero  ....  Sed  in  rebus  aper- 
tissimis  nimium  longi  sumus,  perspieuum  est  enim  ....  Sed  iam  sentio  me  longius 
esse  provectum.  Sed  quid  ego  longinqua  commemoro?  Sed  quid  externa?  dorne- 
stica  quanto  illustriora  sunt!  Sed  quid  vetera  colligo  ?  audite,  quid  perfecerint  Ger- 
mani.  Sed  quid  ego  de  hoc  plura  disputem  ?  Sed  quid  opus  est  plura  ?  Sed  nescio 
quo  pacto  a  re  instituta  defluxit  oratio.  Sed,  si  placet,  ad  reliqua  pergamus.  Sed 
quid  attinet  de  rebus  tarn  apertis  plura  requirere?  Sed  de  hoc  alias,  nunc  quod 
instat.  Sed  haec  parva  sunt,  veniamus  ad  maiora.  Sed  haec  leviora,  illa  vero  gra- 

via  atque  magna;  ober  wenn  man  nach  einer  Slbfchroeifung  (Degressio)  roieber 


Digitizedl>y  Google 


—  348  — 

aur  ©adje  aurücffefyrt  (Reditus  ad  propositum) :  Sed  redeo  (redeamus,  rever- 
tamur)  ad  rem.  Sed  redeat,  unde  aberravit,  oratio.  Sed  ad  institatam  disputationem 
revertamur.  Sed  eo,  unde  degressa  est,  referat  se  oratio.  Sed  ut  ad  propositum 
redeat  oratio.  Sed  ut  ad  id,  quod  institui,  revertar.  Sed  adhibeat  oratio  modum 
et  redeat  illac,  ande  deflexit  Sed  haec  alia  quaestio :  nos  ad  inst it ut a  (ober  ad  pro- 
positum) redeamus  etc.  Cf.  Slnfjang  11. 

Sinnt.  1.  Sed  enim  „aber  frcilfdj,  tnbeffen,  natürlid}"  briicft  ©egenfafc  unb  »egrünbung  jugidd) 
auf. 

2)  Verum  ift  in  feiner  Stnroenbung  oon  sed  faum  \w  untertreiben;  e§  enthält 
eine  parte  ©eträfttgung  ober  Söerftc&erung  im  6inne  oon  „ober  ba§  mu§ 
id)  bem  3Jorb,ergeljenben  gegenüber  fagen  unb  jur  $erücfftd)tigung  anfuhren, 

bafj" :  Operae  pretium  est  visere  templa  deorum,  quae  nostri  maiorea,  religiosissi- 
mi  men  tales,  fecerunt;  rerum  illi  delubra  deorum  pietate,  domos  suas  gloria  orua- 
banL  Si  certum  est  facere,  facias,  rc™in  ne  post  culpam  conferas  in  me.  Pacem 
posthac  sine  dubio  habebimus,  verum  cruentam.         ber  Revocatio  XD\t  im  fie- 

ditua  ad  propositum  fleljt  verum  gerabe  wie  sed,  menn  aud)  etwas  feUencr. 
Stint.  2.  ?lud)  bie  SJebeutung  „lonbern"  ift  ben  beiben  ^Jartifeln  .«er/  unb  rerum  oljne  Unter* 
fd)ieb  gemeinfam,     Sö.  Est  non  scripta,  $ed  nata  lex,  quam  non  didieimus,  rerun  ex 
natura  ipsa  arripuimus,  ad  quam  non  docti,  sed  instituti  sumus. 

3)  Vero  (cf.  461,  3)  Ijat  alt  ^artifel  (nadjgeftefit !)  entroeber  bie  nadjbrücflid) 
fteigernbe  93ebeutung  „erft  gar,  ooUenb§*  ober  b^bt  boef),  roenn  biefer 
Slffeft  nid)t  fo  tjeroortritt,  in  ber  Sfcbeutung  „aber,  ferner  aber"  ben 
neuen  ©ebanfen  als  einen  gewichtigeren  Ijeroor:  Musica  Romanis  moribus 

abest  a  prineipis  persona,  saltare  vero  etiam  in  vitio  ponitur.  Opimum  illud  di- 
cendi  genus  Bhodii  nunquam  probaverunt,  Athenienses  vero  funditus  repudiaverunt. 
Odistis  hominum  novorum  industriam,  despicitis  eorum  frugalitatem,  pudorem  ton- 
temnitis,  ingeninm  vero  et  virtntem  depressam  extinetamque  cupitis.  Haec  sunt 
leviora,  illa  rero  gravia  atque  magna.  —  ©cfonber«  $u  merfen  ift  si  vero  „wenn 
nollenb«,  wenn  nun  gor";  iam  vero  (bei  Übergängen)  »ferner  oollcnb*,  feiner  nun-, 
cf.  610,  «nm.;  nunc  vero  (cf.  467,  8);  immo  vero  (cf.  483,  11);  ne«  vero  non  wunb 
jebenfall«,  unb  fitfjerlidj"  (cf.  500) 
Hmn.  3.  3n  ^iftorifdjer  (Erdung  fängt  tum  vero  „ba  aber,  jefrt  ober*  einen  Safr  an, 
um  eine  Äataftropl)e,  b.  f).  einen  JBenbepunft  ber  fcanblung  einzuführen,  j.  15.  Hannibal 
Iovem  precatus  est :  tum  vero  omnes  proelium  una  voce  poscunt  —  ©eim  libergange 
iu  einem  neuen  Xeile  ber  Siebe  fteljen  tarn  rero,  age  vero  (ct.  Hnm.).  —  3m  Safronfanae 
bebeutet  et  vero  gewöfmlid)  „unb  roirfltd),  unb  in  ber  X&at"  (=  et  profecto,  et 
hercle,  cf.  506,  3),  nidjt  feiten  aber  aud)  im  Sinne  bloßer  SBeiterfityrung  „unb  aud)" 
ober  „unb  $war\  (ebenfo  negue  rero  „unb  aud)  nid)t,  unb  $war  nid)t~).  S?ead)te  aud) 
neque  —  neque  rero  „roeber  —  nod)  aud)". 

4)  Autem  (nadjgefteHt)  ift  bie  fd)roäd)fte  Slboerfatiopartifel ;  fte  will  nidjt  bas 
©efagte  aufbeben  ober  ben  ©egenfatj  fdjarf  betonen,  fonbern  nur  (mie  ba$ 
gried).  de)  baS  5]eue  al§  etwas  oom  33or^ergeb,enben  93erfd)iebene§  anführen 
ober  in  ber  (Srjätjlung  fortfahren;  fte  oerbinbet  nur  6ä$e  unb  ^at  oft  ben 
fdjroadjen  6inn  „weiter,  ferner,  be8gleid)en,  unb"  (cf.  510,  «mn.i 
„Autem  beaeidjnet  ben  inbifferenten  ©egenfatj  eines  bleuen  gegen  ba£  grüfcre 
jur  Fortführung  ber  föebe"  (9iäget§bad)),    ».  Versutos  eos  appello,  quorum 

celeriter  mens  versatur,  callidos  autem,  quorum  animus  usu  concalluit.  Duplex  est 
considerandi  via,  quarum  altera  est  longior,  brevior  altera;  est  autetn  longioris 
prima  illa  quaestio,  sitne  omnino  ulla  numerosa  oratio.  Croesus  host  mm  vir»  »esc 
perversurum  putavit,  pervertit  autem  snam.  Quam  brevi  tempore  quot  et  qoanti 
poetae,  qui  autem  oratores  extiterunt!  —  Über  autem  in  ber  Propositio  minor  riittf 
edjlufieä  cf.  527. 

Ulnrn.  4.  VorentWfn,  weldje  im  ^eutfdjen  oft  olme  ade  Serbinbung  mit  ber  übrigen  Sieb« 
ftcfjen,  werben  im  ?ateini|d)en  oerbältni^ntäfeig  feiten  Qiynbetifd)  eingeftbaltct  ober  angefügt, 


Digitized  by  Google 


S49  — 


524. 


,y  ©.  Aliquid  praeterea  —  (timide  dico.  sed  tarnen  dicendum)  —  ipsi  omnes  satis 
novistis.  Quamobrem  —  (redeo  nunc  ad  querelam)  —  ego  te  suffragium  tulisse 
non  credo.  SSielme&r  werben  biefelben  faft  ftetö,  jenadjbcm  fte  begrünbenben  ober  erflärem 
ben  ^n&alt  $aben,  burd)  nam,  namque,  enim,  etenim  ober  autem  eingeführt.  Cf.  Tribuni 
militum  foedera  ac  leges  —  (erant  autem  eae  daodecim  tabalae  et  quaedam  regiae 
leges)  —  conquiri  iusserunt.  Archias  primum  Antiochiae  —  (nam  ibi  natus  erat  loco 
nobili)  —  celeriter  antecellere  omnibus  iugenii  gloria  coepit.  Aduleacens  materno 
genere  impar  —  (nam  pater  eins  ex  coneubioa  ortns  erat)  —  tarnen  regi  carus  ac- 
ceptusque  erat.  Si  in  rei  publicae  partibns  djssenaio  intercesserit  —  (loquor  enim 
iam  de  communibas  amicitiis)  — ,  cavendum  erit,  ne  .  . . .  Autem  fic&t  befonberä  gern 
in  folgen  parentljetifdjen  3"fä&«t»  ourd)  meldjc  ju  ber  üorange&enben  relatioen  ober  bebingen* 
ben  ©efrimmung  eine  abfolute  ober  objeftioe  gefügt  wirb,  5.  SB.  Quotienscunque  filinm 
tanm  video  —  (video  autem  fere  cotidie)  — ,  de  te  ipso  recordor.  Si  qaae  prae- 
terea sententiae  sunt  —  (credo  auiem  esse  mnltas)  — ,  a  philoaophis  ipsis  quaeri- 
tote.  92id)t  feiten  laffen  fid)  beutfdje  ^arentbefen  nud)  burd)  Umformung  in  einen  ftaufal« 
la$  mit  bem  übrigen  ©ebanfen  aufs  engfte  uneinigen. 

5)  At  (bie  altertümlidje  Srorm  ast  werbe  oermieben)  ift  bic  flävffte  ^Ibuerfatiupartifel ; 
fie  wirb  gebraucht,  um  einem  ©ebanfert,  ber  als  an  firfj  gültig  anerfannt 
wirb,  einen  anbern,  ber  gleichfalls  gültig  ift,  mit  frijarfem,  pafyetifdjem  Waty 
bruef  entgegenjuftellen,  rooburd)  ber  erfte  befdjränft  ober  jurüefgemiefen  wirb 
(„bagegen,  bogegen  aber,  aber  bodj"):  Magna«  divitiae,  vis  corporis, 

cetera  omnia  huiusmodi  brevi  dilabnntnr,  at  ingenii  egregia  facinora  immortalia 
sunt  Brevis  a  natura  vita  nobis  data  est,  at  memoria  bene  redditae  vitae  sempi- 
terna.  Croesus,  Darens,  Alexander  divitiis,  fama,  opibus  Horner unt:  at  quam  diu 
Uli  imperinm  tenuerunt,  quam  diu  bic  fruetum  cepit  maiestatis!  3ur  SBefräftigung 
be$  (ScgenfaficS  bienen  bie  SJcrbhtbungen  at  vero  „aber  fürwahr"  unb  at  eert«  »aber 
iidierlid)",  $ur  ftärferen ^eroorbebung  at  contra  „ober  im  «egenteil"  unb  at  tarnen 
.ober  bennodj",  jur  Steigerung  at  etiam  „aber  fogar".  —  SBefonberS  fmb  brei 

©ebraud)§n>eifen  oon  at  $u  merfen:  a)  es  füljrt  einen  (Sintourf,  ber  bem 
föebenben  gemalt  wirb  ober  ben  er  fid)  felbft  mad)t,  ober  eine  fdjlagenbe 
SBiberlegung  eine«  ©inrourfg  ein  („aber,  wirb  man  fagen;  aber, 
fönnte  man  eintoenben;  aber,  b,öre  id;  fagen;  aber  barauf  ift  ju 

errotbem*):  Non  potest  esse  mi8er  quisquam  sensu  perempto;  at  id  ipsum 
odiosum  est,  sine  sensu  esse.  Multi  ita  sunt  imbecilli  senes,  ut  nulluni  vitae  munus 
exsequi  possint ;  at  id  quidem  non  proprium  senectutis  Vitium  est,  sed  commune 
valetudinis.  Canes  aluntur  in  Capitolio,  ut  significent,  si  fures  veneria! ;  at  fures 
internoscere  non  possunt.  (NB.  9Wan  (jüte  fid),  in  biefem  Salle  ju  bem  at  ein  inquies 
ober  (licet,  quispiam  ob.  bergl.  ju  fefren!  cf.  561,  20);  —  b)  el  füf)rt  nad)  einer  üor* 
auggetyenben  93ebingung  eine  93efd)ränfung  im  Sinne  oon   „fo  bodj 

menigftenS*  ein  (cf.  377  a.  (5.):  Quintus  Naevium  obsecravit,  ut  aliquam  si  non 
propinquitatis,  at  aetatis  suae,  si  non  hominis,  at  humanitatis  rationem  haberet. 
Si  tos  urbis  nutta  cura  tangit,  at  veremini  deos  vestros.  —  c)  eS  btent  in  einem 

eingefdjobenen  ober  für  ftcb,  befte^enben  91  u§  rufe  jur  <£infüb,rung  beffen, 
nm$  93erounberung  ober  Unwillen  erregt  (beutfeb,  oft  „ad?"  ober  „unb*): 

Si  istuc  venissem,  habuissem  non  hospitem,  sed  contubernalem :  at  quem  rirum\ 
Horum  omnium  Studium  una  mater  oppugnat:  at  quae  materl  Sulla  regem  Bocchum 
commovit,  at  quanta  difficultatel  ut  Iugurtham  vinetum  sibi  t räderet.  Plagis  con- 
fectus  est  cWi»  Romanus:  at  quam  ob  causam]  „unb  medbalb!" 

6)  Tarnen  fjat  feinen  <ßlatj  nad)  eigentlichen  Äonjefftofäfcen,  mögen  biefe  mit 
einer  Äonjefpopartifel  (quamquam,  quamvis  etc.)  ooUftänbig  auSgebrficft 
ober  in  anberer  oerfürjter  gorm  (j.  93.  in  einem  ^articipialfafce,  cf.  44ß) 
gegeben  ober  au8  bem  33orr^erge^enben  ju  ergänzen  fein;  in  ben  beiben  erften 
JäUen  tyeifjt  e$  „bodj,  bennod)*,  im  legten  *jebod),  trofcbem".  3m 
3ladjfafce  eines  ShmaefftofafceS  fielet  e$  ooran;  nur  wenn  ein  3Bort  mit  9taa> 


Digitized  by  Google 


585—527. 


—  350  — 


brud  l)erDorgel)oben  werben  fotl,  hinter  biefem.  —  Et  Urnen  „unb  bennoay 
at  tauen  „aber  bcnnoaV    sed  tarnen,  vemmtanen  „inbeffen,  inbeffen  bod)* 
vJlnm.  5.  Statt  tarnen  ficht  aud)  nihilo  tttinu*  ober  nihilo  setius  „nid)t*beftoweniget' 
i.  $3.  Etsi  nihil  profeci,  nihilo  minus  maximo  sam  anirao.  ^uiucilcn  tritt  nod)  tat»r< 
SJinju,  j.  ©.  Cic.  fam.  4,  13,  2;  Cluent  76.  Caes.  b.  c.  3,  17,  4. 
7)  Ceteram  „übrigen*"  wirb  non  einigen  Sd)riftfteflern  (S?ioiu*  unb  anberen  §lftorifem 
aud)  für  sed  unb  verum  gebraucht:  Non  consulibus,  ceterum  dictatori  legiones  tradi 
tae  sunt.  Simnlabat  se  negotii  gratia  properare,  ceterum  proditionem  timebat 
525.  Atqui  fou  Anfang  be*  Sa&e*)  „gleid)Wobl  aber;  ja,  aber  bodj"  räumt  ba*  Sor&er 
gebenbe  ein,  fügt  aber  eine  entgcgcngcfe&tc  Sebauntung  mit  oerfidjernber  «Taft  hjiun,  um  bai 
(Srftcre  umauftofjen  ober  &u  entfräften:  Magnum  narras,  vix  credibile;  atqui  sie  habet 
0  rein,  inquia,  difficilem  et  inexplicabilem ;  atqui  explicanda  est.  Mei  compos  not 
sunt,  atqui  opus  est  nunc  cum  maxime,  ut  sim.  Beeilen  überwiegt  bie  (Sntgegeufcfcung 
fo  ba&  bie  Ginräumung  jurudtrttt  („bagegen,  im  ©eg  enteil"),  zuweilen  gilt  nur  bie  ©n 
räumung  („allcrbing*,  freflid)");  cf.  Cic.  Tusc.  6,  28;  Brut.  278;  Seat  79.  -  23«. 
fonber*  widjtig  f ft  ber  Gtebraud)  non  atqui  im  Unter fa^c  non  Schlußreden  (et  527) 
52P>.  Da*  beutfd)e  „aber,  woljl  aber"  toirb  gar  nid)t  fiberietyt  unb  „nidjt  aber,  aber  nid) 
(unb  nid)t)"  blo&  burth  non  au*gebrüdt  in  fdjroffen  (bireften  ober  gcraben)  @eg«n 
fäfccn,  jumal  fitracren,  wenn  ber  (»egenfafr  fid)  al*  foldjer  non  felbft  anfünbigt  unb  burd 
ba*  Wtybttuutreten  ber  ^artifel  nachbrürflidjer  bemorgehoben  wirb;  babei  ifi  aber  oft  not 
menbtg,  baß  ba*  93erbum  im  jroeiten  ©Hebe  wiche  rfjolt  ober  burd)  ein  paffenbe*  S«no 
nutnum  erfefct  werbe  (cf.  472):  Asyndeton  adversativnm  (cf.  551,  1),  &.  99.  Mihi  omni! 
oratio  est  cum  virtute,  non  cum  desidia,  cum  diguitate,  non  cum  voluptate.  Obside« 
dare,  non  aeeipere  asauevimus.  Insignia  victoriae,  non  victoriam  reportaverunl  Ubertas 
orationis  tibi  non  defuit,  rationes  defuerunt  „wohl  aber  bie  Ökünbe".  Horam  ego  cogita- 
tionem  non  vereor,  impetum  pertimesco.  Clodius  dictitabat  consulatum  Miloni  eripi 
non  posse,  vitam  pos?e.  Cf.  jebod)  512,  %nm.  1. 

9(nm.  1.  $ikhft  feiten  ficht  bei  JUaffifern  non  autem  im  negatioen  ©egenfafee  für  ba*  ein3 
fadje  non,  j.  39.  Cic.  Fin.  3,  49;  nat.  d.  3,  34;  ebenfo  feiten  nec  ober  neque,  j.  * 
Sali.  Cat.  24,  3;  lug.  88,  4;  Liv.  6,  12,  6;  3,  &5,  1.  —  9»d)t  häufig  fällt  hei  wan* 
gehenber  Negation  sed  im  Sinne  non  „fonbern"  weg,  ,v  ®.  Non  multi  eibi  bospitem 
aeeipies,  multi  ioci.  Nulla  vi,  nulla  contumelia,  auetoritate  et  exhortatioue  rem 
perfeci.  Non  egeo  medicina,  me  ipse  consolor. 

$lnm.  2.  3)a*  Asynd.  adrersat.  ift  aud)  amifdjen  Sä&en  unb  ganzen  $ er i oben  niebt  feiten, 
j.  99.  Est  ridiculum  ad  ea  quae  habemus  nihil  dicere,  requirere  quae  habere  non 
pos8umu8.  Vereor,  ne  hos  tenere  potuerimus,  tribunos  plebis  amiserimus.  Galli, 
nisi  perfregerint  munitiones,  de  omnium  salute  desperant,  Romani,  si  rem  obti- 
nuerint,  finem  laborum  exspectant.  So  befonber*  im  @ntl)t)mem  (cf.  528),  j. 
Timor  saepe  aegritudinem  potuit  repellere:  ratio  ac  sapientia  non  poterit? 

1)  Opifices  in  artifieiis  suis  saepe  adhibent  vocabula  nobis  incognita, 

usitata  sibi  (man  ad)te  auf  ben  (£f)ia3mu§ !).  2)  Quid  est,  cur  a  magistro 

tuum  peccatum  non  reprehendatur,  repreliendatur  meum?  3)  Lycurgus 

Spartam  fortitudine  civium,  non  moenibus  muniri  voluit.  4)  Aliena  vitia 

facile  cernimus,  nostra  neglegimus  (ob.  nostra  non  item,  cf.  472).  5)  Mahar- 

bal:  Non  eidem  profecto,  inquit,  dii  omuia  dederunt;  vinoere  scis,  Hanm- 

bal,  victoria  uti  nescis.  6)  Tantum  eibi  potionisque  adliibendum  est,  ut 

vires  reficiantur,  non  opprimantur.  7)  Ut  otio  concesso  fruor,  ita  soli- 

tudinem,  quam  necessitas,  non  voluntas  mihi  afiert,  non  patior  languere 

et  in  philosophia   scribendique   opera  omne   Studium  diligentiamque 

eolloco.  8)  Abiectissimi  isti  sunt  homines,  qui  praesentibus  blandiantur, 

rodant  absentes.  9)  Ut  hirundo  aestate  advolat,  instante  hieme  avolat: 

sie  infidus  amicus  rebus  laetis  praesto  est,  commutata  fortuna  deserit 

amicum . 

627.  35er  logifchc  ober  biolcitifchc  ©djluft  (  2till0fli*mn*)  befteht  in  feiner  ftvengen  &orm  au*  l>«i 
Seilen:  bem  Oberfa&e  (propositio  ober proporitio  maior),  weither  eine  allgemein  anerfautte 


Digitized  by  Google 


—  3Ö1  —  Ö28. 

Siegel  ober  Söafjrfjeit  enthält;  bem  Hnterfafoe  (assumptio  ober  propositio  minor),  weldjer 
bte  (Subfumption  bco  3?efonbern  unter  ba§  Mgemcine  enthält ;  unb  bem  ©djlujjfatye  (con- 
ditio ober  complexio),  roeldjer  ba3  au3  ben  bciben  oorhergehcnben  ©äfcen  abgeleitete  Urteil  ent« 
hält.  Cber=  unb  Unterfafr  werben  $ufammen  aud)  <ßrämlffen  (sumptiones)  genannt.  (Greifen 
mehrere  ©d)lüfie  fi^aogiflifc^  ineinanber,  io  entfielt  ein  Äettenfd)lufe  (SortteS). 

$er  llntcrfafl  wirb  im  3>eutfd)en  mit  „nun  (aber)",  im  fiateinifdjen  mit  atqui  ober 
autem,  (eltencr  mit  bem  lebhaften  at  ober  mit  et,  ac,  porro,  iam  ober  iam  rero  eingeführt; 
ber  Sdjlufefiiu,  im  3>eutfd)en  mit  „folglich  bemnad),  alfo",  im  ßatcinifdjen  mit  ergo 
(cf.  630,  1)  ober  igitur  (cf.  530,  3),  juroeüen  mit  ita  ober  quod  ri  est,  häufiger  mit  ben 
Senbungen  üa  fit  uty  ex  quo  fit  ul,  ex  quo  efficitur  mit  Acc.  c.  inf.  ober  ut,  ex  quo  in- 
teüegitur  (iniellegendum  est,  perspicuum  est,  conetuditur,  consequens  est)  mit  Acc.  c.  inf., 
ober  sequitur  tä  (ober  mit  Acc.  c.  inf.).  Cf.  Quod  raiione  utitnr,  id  melius  est  quam  id, 
quod  ratione  non  utitur;  nihil  autem  mundo  melius:  ratione  igüur  mundus  utitur.  — 
Fort is  vir  aegritudine  numquam  afficitur;  atqui  omnea  sapientes  fortes  sunt:  non 
cadit  ergo  in  sapientem  aegritudo.  —  Sapiens  numquam  perturbatus  est  ;  .at  aegritudo 
perturbatio  animi  est:  Semper  igüur  ea  sapiens  vacabit.  —  Qui  in  morbo  sunt,  sani 
non  sunt;  et  omnium  insipientium  animi  in  morbo  sunt:  ex  quo  intellegitur  omnes 
insipientes  inaanire.  —  Yidetis  nihil  esse  morti  tarn  simile  quam  somnum;  iam  rero 
dormientium  animi  declarant  divinitatem  suam:  ex  quo  efficitur,  quales  futuri  sint, 
cum  se  plane  corporis  vinculis  relaxaverint.  —  Nec  in  misera  vita  quicquam  praedica- 
bile  aut  gloriandum  nec  in  ea,  quae  nec  misera  sit  nec  beata;  et  est  in  aliqua  vita 
praedicabile  aliquid  et  gloriandum:  quod  n  est,  beata  vita  glorianda  et  praedicanda 
est.  —  &ettenfd)luf} :  Animus  ipse  se  movet;  quod  autem  se  ipsum  movet,  principium 
est  movendi;  ergo  animus  est  principium  movendi;  atqui  principii  nulla  est  origo: 
ergo  animi  nulla  est  origo;  quod  autem  numquam  oritur,  ne  occidit  qtüdem  umqnam: 
ergo  animus  non  occidit.  —  Qui  fortis  est,  idem  est  magni  animi;  qui  magni  animi 
est,  res  humanas  despicit;  despicere  autem  nemo  potest  eas  res,  propter  quas  aegri- 
tudine affici  potest:  ex  quo  efficitur  fortem  virum  aegritudine  nunquam  affici;  omnes 
autem  sapientes  fortes:  non  cadit  igüur  in  sapientem  aegritudo. 

1)  Omnes  homines  mortales  sunt;  atqui  Gaius  (ob.  Gaius  autem) 
homo  est:  ergo  Gaius  (ob.  Gaius  igüur)  mortalis  est.  2)  Omnes  rapaces 
bestiae  quadrupedes  carne  vescuntur;  atqui  nulla  (ob.  nulla  autem)  bestia 
ru  miliaris  carne  vescitur:  ergo  nulla  (ob.  nulla  igitur)  bestia  mm  in  ans 
rapax  est.  3)  Omnes  homines  beati  esse  cupiunt;  iam  vero  sapientia 
homines  beatos  reddit:  ex  quo  efficitur  omnes  sapientiae  studiosos  esse 
debere. 

$J.  ^m  allgemeinen  fönnen  ber  ftatur  ber  @ad)e  nad)  in  ber  Sprache  ber  SRebner  unb  ©efd)id)t= 
fctjreiber  nur  feiten  oodftänbig  unb  rein  aufgeführte  ©uÜogiSmen  oorfommen.  3)ie  ©teile  ber= 
felben  oertreten  oielmehr  bfe  Gnttinmcmc  (^»vfir^a  =  beherzigenswerter  ©ebanfe),  b.  h-  ber  = 
fürjte  ober  unoollftänbige  logifrfje  6  d)  Iii  ff«/  in  benen  weber  alle  ©lieber  eine«  6»ao= 
gtemu«  üoüftanbig  enthalten  —  (e*  fehlt  halb  bie  Propositio  maior,  balb  bfe  Pr.  minor,  balb 
bie  Conclusio)  — ,  nod)  bie  ^Reihenfolge  berfelben  beobad)tet,  nod)  enblttf)  bie  bünbige  %oxm 
be«  3)ialefttfer8  angemenbet  ju  fein  braucht.  35emnad)  finb  enthmneme  folgenbe  ©djlüfje:  „Gaius 
ift  ein  SRenfd),  alfo  ift  er  fterbüd)";  —  „HUe  3Wenfd)en  fmb  fterblid),  alfo  ift  c*  aud)  Gaius"; 
—  „©ott  ift  aHmiffenb,  folglich  ift  ihm  nid)t3  oerborgen'1;  —  „S)cr  SWörber  oerbient  ben  Xob, 
unb  bu  t>aft  gemorbet";  —  „3ft  etwa  ba*  @elb  ein  ©ut,  ba*  bod)  jeber  fdjledjt  anroenben 
fann?"  —  3m  befonbern  oerfteht  man  aber  unter  Gnthmnem  bie  Folgerung  au«  ©nt* 
gegengefefctem  (Argumentum  ex  contraria),  b(e  namentlid)  in  $mei  aufjerorbentlid)  be- 
liebten formen  erfd)dnt,  nämlid):  1)  In  ber  an  eine  Behauptung  gefügten  ©egenfrage  mit 
an  (cf.  bie  ©eifpiele  in  408)  unb  2)  in  ber  bireften  SJerbtnbung  zweier  gegenübergeft  eilten 
Sä$e.  3>a8  Sefen  biefer  ledern  ©djlujjart,  weldje  oor$ug8weife  (En thumem  genant  wirb, 
befteht  barin,  bafe  oon  ben  beiben  miteinanber  $ufammengefteUten  €>ä&en  ber  erfte  eine  allgemein 
jugeftanbene  Z§at\a6)t  enthalten  mu&,  au*  beren  Analogie  bie  ©ultigfeit  be$  Stödten,  |U  be= 
roeifenben  ©afre« .  fid)  bem  gdunben  SRenfdjenucrftanbe  non  felbft  ergiebt.  SBir  3>eutfd)en  ge-- 
bvaud)en  in  biefem  ftalle  meiftenS  ba«  einfadje  „unb"  ober  aud)  „währenb"  im  Sinne  oon 


Digitized  by  Google 


529—530.  —  352  — 

„ba  bod)"  (cf.  362,  Änm.  7).  ftax  Setonfcbaulidjimg  ber  berfdjiebenen  Soroten,  in  toeltben 
ba«  QMtftmem  oortommt,  möge  ba«  ©eifplel  Waten:  „S)ie*  follteit  TOfinncrnidjtrön» 
nen,  wä&renb  Knaben  e»  gefonnt  Gaben?" 

a  ^Prämtffe      /  Qaod  pneri  potnerant,  viri  non  poterant? 
bem  @d)lufifa$e  I  Com  paeri  hoc  poiaerint,  viri  non  poterant? 
[uborbiniert:  '  Si  paeri  hoc  potnerant,  qaanto  raagis  viri  poterant? 

b.  $rämi|'ie     |  Paeri  hoc  potuerunt :  viri  non  poterant  ? 
bem  Sd)lu&fatje  J  An  paeri  hoc  potuernnt:  viri  non  poternnt? 
foorbintert:    (  Ergo  paeri  hoc  potaernnt:  viri  non  poterant? 
VI  um.  Um  bem  Sntyumem  mein  9?ad)brud  ju  geben,  nrirb  bcmfelben  oft  ba«  fragenbe  quid? 
oorau«gefd)id't  (cf.  410).  —  3m  Sd)lujjfafre  fommt  oft  bie  tn  488  befprodjene  «u*brurf*meiir 

1)  Cum  liberi  parentibus  gratiam  referre  magnopere  studeant,  cives 
patriae,  communi  omnium  parenti,  fortunas  suas  condonare  dubitabunt? 
2)  Quid?  bestiae  brutae  bominum  prudentia  ad  quandam  rationis  simili- 
tudinem  virtutisque  imaginem  informari  possunt:  bomines  ipsi  ratione 
praediti  naturam  non  poternnt  vinoere?  3)  Ergo  venandi  Studium  ac 
voluptas  bomines  per  nives  ac  pruinas  in  montes  silvasque  rapit:  nos 
belli  necessitatibus  eam  patientiam  non  adbibebimus,  quam  vel  lusus 
et  voluptas  elicere  solet?  4)  Legati  quod  erant  appellati  superbius,  pa- 
tres vestri  Corintbum,  totius  Graeciae  lumen,  extinetum  esse  voluerunt: 
vos  Mitbridatem  inultum  esse  patiemini,  qui  legatum  populi  Romani 
exeraciatum  neeavit?  5)  Quid?  cum  pueros  Lacedaemone,  adulescentes 
Olympiae  videris  excipientes  gravissimas  piagas  et  ferentes  silentio: 
si  te  forte  dolor  aliqui  pervellerit,  tu  exclamabis  ut  mulier?  6)  Si 
maiore8  nostri,  nulla  ipsi  iniuria  lacessiti,  propter  socios  cum  Antiocho 
bella  gesserunt:  quanto  maiore  vos  studio  convenit  iniuriis  provocatoa 
80ciorum  salutem  una  cum  imperii  vestri  dignitate  defendere? 

529.  1)  At  enim  {dXXd  ydp)  „aber  —  ja  bod),  aber  —  fretlid)"  fte§t  oft  für  ba«  einfache  ai 

(cf.  oben  524,  5,  a)  in  foldjcn  6  in  würfen,  mit  welchen  man  einem  oon  anberer  Seit* 
eitoartenben  Sintoanbe  ^uoorfommt  unb  ftd)  felbft  ihn  mad)t,  um  ibn  glcid)  roiberlegen 
(Occupatio,  cf.  651,  20);  enim  ift  bicr  nid)t  »egrünbung«*,  fonbern  SSerfidjerunga« 
pavttfel  (cf.  533,  «nm.  1),  ebenfo  nrfe  yde  in  bev  Serbinbung  dXXd  yde.  Cf.  Cic  Pomp, 
51 ;  Tusc.  6,  47.  —  Qux  JBerftärfung  bc«  Sinnmrf«  bient  aud)  ai  vero  ober  at  enim  rero, 
toeld)e«  jebod)  gewöbnlid)  nur  bei  einem  jweiten,  gefteigerten  Hinwürfe  ftebt,  nadjbetn  bei 
erfte  bereit«  roiberlegt  ift. 
Wnm.  8iel  feltener  ai«  ba«  etnfadje  at  bient  at  enim  $ur  SBiberlegung,  (alfo  nid)t  in  bei 
Occupatio),  i.  ®.  Cic.  Off.  1.  144;  de  or.  3,  47  u.  188. 

2)  Kaim vero  tjat  feinen  aboerfatioen  Sinn,  fonbern  ift  eine  ftarfe  CerftdjerungÄpartifel  mit  bei 
Sebeutung  „ja  roabrbaftig,  bei  meiner  $reu":  Enimvero  ferendum  hoc  non  est. 
Enimvero  mirari  satis  non  qneo. 

3)  Verumenimvero  bejeidmet  (fchon  burd)  feine  TOaffenbaftigfeit)  eine  mit  Wachbrucf  auSgefprc* 
djene,  gleidjfam  ade«  überbietenbe  gegenfä&lidje  93erfid)erung  =  „aberwirflid)  unb  in 
bei  Xfjat,  aber  wabrbaftig":  Vociferantnr  malti  a  doctrinae  studio  orta  esse 
mala;  verumenimvero  illos  in  tristissimo  errore  versari  quis  est,  qai  neget? 

530.  1)  Krgo  „folg lieb"  ift  ba«  eigentliche  ©ort  füv  unfer  „alfo"  in  einem  lo  gif  eben  (auf 

SJernunftgrünben  berubenben)  6<hluffe  au«  Dorbargefchuften  einzelnen  Säfren  (cf.  527);  fobann 
bejeidjnet  e«  überhaupt  bie  l  o  g  i  f  d)  e  %  o  I  g  e ,  $.8.  Caret  senectus  epulis  exstruetiaque 
raensis  et  freqnentibas  pocalis;  caret  ergo  etiam  vinolentia  et  ernditate  et  inso- 
raniis.  <5«  wirb  entweber  einem  anbern  ftarfbetonten  ©orte  nachgefe&t  ober  (mciftentell«)  felbft 
al«  bebeutfame«  ©ort  an  bie  Spifce  be«  Sa&e«  gefteHt. 
2)  ltaque  „infolgebeffen,  baber"  bezeichnet  eine  au«  oorlfegenben  Umftänben  folgenbf 
2hatfad)e  unb  ift  nicht  weit  oerfdjieben  oon  bem  rclatiotfd)en  quare,  quamobretn,  f*"- 
eirca,  quapropter  unb  oon  ber  «erbalumfchreibung  ita  fit,  ut  (ober  eo  factum  ett,  «9, 


Digitized  by  Google 


—  353  — 


531. 


5-  S.  In  Phocione  tantum  fuit  odium  multitudinis,  ut  nemo  aasas  sit  eam  liber  se- 
pelire;  itaque  („unb  fo  Farn  t&,  bafj"  :■  a  servil  sepultus  est.  —  Intellegebant  Lace- 
daemonii  sibi  cum  Atheniensibns  de  principatn  cer tarnen  fore;  itaque  eos  qnam  in- 
firmissimos  volebant  esse. 
Änm.  Itaque  bebeutet  eigentlich  „unb  fo",  in  tueldicr  »ebeutung  baö  ©ort  aud)  oft  öor= 
fommt,  j.  S3.  Peto  abs  te,  ut  eum  in  meis  intimis  scias  esse  itaque  tractes,  nt  in- 
tellegat  meam  sibi  commendationem  magno  adiamento  faisse.  Te  reditnrnm  dixe- 
ras  itaque  fecisti. 

3)  I »i t ur  „  f  o m i  t ,  mithin,  a  l  f  o ,  nun*  giebt  eine  Srolge  ober  Folgerung  an,  bie  fid)  unter 
ben  obwaltenben  S3erl)ältniffen  al&  felbfioerftänblidje«  9tefu(tat  ergiebt;  igitur  oereinigt  bcm= 
nadj  bie  l  o  g  i  f  d)  e  Äraft  ber  <ßartifel  ergo  mit  ber  realen  »ebeutung  oon  itaque :  Bestiolae 
qnaedam  unum  diem  vivunt;  ex  his  igitur  hora  octava  qnae  mortna  est,  provecta 
aetate  mortna  est.  Laco  quidam,  cum  hostis  in  colloquio  dixisset:  solem  prae  ia- 
cnlomm  multitndine  non  videbitis,  in  nmbra  igitur,  inquit,  pagnabimus.  3m 
Sdjlu&fafce  (cf.  527)  fjat  e8  biefelbe  traft  toic  ergo.  9Md)t  feiten  ftetjt  e3  aud)  in  ber 
»ebeutung  oon  atqae  (of.  510)  beim  tibergange  $um  erften  £etle  einet  Äu&etnanberfe&ung, 
»enn  eine  «nfunbigung  ber  Xetle  be«  Xljema«  oorauSgegangen  ift. 

tmn.  9Ke§rere  oorangegangene  »egriffe  ober  ©ebanfen  »erben  $ule&t  burd)  igitur  ju  einem 
Wanden  jufammengefa&t,  $.  ».  Pro  imperio,  pro  exercitu,  pro  provincia,  pro 
trinmpho  ceterisqne  landis  insignibus,  quae  sunt  a  me  repudiata,  pro  his  igUur 
omnibus  rebus  nihil  aliud  postulo  nisi  .  .  .  .  Cf.  Cic.  Cat  4,  23;  Tusc.  1,  70;  de 
Or.  2,  105. 

4)  Proilde  (üerfürjt  proin)  „bemnad)"  be^eidinet  eine  an  ba«  »orijetgeljenbe  fid)  eng  an* 
fdjltc&enbe  Äufforberung  ober  Ermahnung  unb  ftetjt  beSljalb  burdjroeg  nur  mit  bem 
3mpct  atiü  ober  Äonjunftiö:  Frustra  meae  vitae  subvenire  conamini ; proinde  abite, 
dum  est  facultas.  Quae  resecanda  sunt,  non  patiar  ad  perniciem  civitatis  manere; 
proinde  aut  exeant  aut  quiescant  («bmeidjenbe  Äonftruftion  bei  ¥tohtft,  j.  83.  3,  48,  3; 
2,  15,  4;  3,  67,  5.) 

5)  SBätyrenb  fid)  bie  ebengenannten  folgernben  fionjunftionen  notwenbtg  auf  ba«  »orljer* 
gebenbe  beziehen  muffen,  ftnben  bie  bemonftrarinen  $artifeln  ideo,  ideirco,  propterea 
meifien*  in  einem  abhängigen  6afee  mit  quod,  quoniam,  ut,  nt  etc.  ibre  ßrflärung  (=  „aus 
bem  Okunbc,  au§  ber  Urfacbe"),  ».  Omnium  fortissimi  sunt  Belgae  propterea,  quod 
a  cultu  atque  humanitate  provinciae  longissime  absunt.  Ideo  ad  te  veni,  ui  te 
consolarer.  Illa  sortitio  ideirco  comparata  est,  ne  nimium  multi  poenam  capitis 
subirent,  3nbeÄ  fönnen  biefelben  aud)  auf  ba8  »orfjergeljenbe  Ijrmoeifen  (=  „au« 
bie  fem  ©runbe,  aus  biefer  Urfadje"),  j.  93.  Höstes  copias  suas  ex  castris  producunt 
neque  ideirco  Caesar  opus  intermisit  Unter  fid)  finb  biefe  brei  ^arttfeln  faum  oonein* 
anbei  ju  unterfcbeiben. 

«trat.  1.  »et  fiioiuS  ift  bie  Häufung  itaque  ergo  „ba^er  alfo"  ju  finben  (j.  ».  1,  25,  2). 
Inm.  2.  $>er  Sibi.  eo  fteljt  jumeilen  im  Sinne  oon  ideo  „beSljalb,  ju  bem  ^medc":  Homines 
saorum  mortem  eo  lugent,  quod  eos  orbatos  vitae  commodis  arbitrantur.  Fer- 
tilissimus  ager  eoque  ab  und  ans  omni  copia  rerum  est  regio.  Germani  mercatoribus 
aditum  dant  magis  eo,  ut,  quae  hello  ceperint,  quibus  vendant,  habeant,  quam  quo 
ullam  rem  ad  se  iroportari  desiderent.  Cf.  108,  «nm.  3. 
«nm.  3.  Hine  unb  inde  werben  beffer  nidjt  aI8  Sbnjunftionen  betradjtet,  ba  [it  it)rc  eigent* 
liebe  »ebeutung  „oon  hier,  hieraus"  nicbt  ablegen, 
ftl.  Itaque  fie$t  bei  Gtcero  ftetS  (Or.  partit  23?)  ju  Anfang  ber  ©afce,  igitur  bagegen  nad) 
einem,  btötoeilen  aud)  nad)  mehreren  engoerbunbenen  SQßörtern,  ,v  ©.  Haie  homini  parcetis 
igitur,  iudices.  ?tn  erfter  ©teile  ftnbet  fid)  igitur  bei  Cicero  nur  feiten,  jebod)  nicbt  nur  im 
Sdjlufefofre  oon  6uHogi«men  (j.  ».  Tusc.  3,  14;  4,  42;  cf.  527),  fonbern  aud)  in  getoÖljn= 
Hd>er  3?ebeoerbinbung,  j.  33.  Lael.  39;  Tusc.  1,  4.  »ei  fitöiu«,  ©afluft  unb  ©Otitern  fte^t 
itaque  oft  nad),  igitur  bagegen  ju  Anfang. 

nnm.  1.  Igitur,  foraie  aud)  mint,  autem,  quidem,  vero,  etiatn,  quoque  treten  in  ber  9?egel 
jroifcgen  »or=  unb  ßunamen  einer  $crfon:  Gnaeus  igitur  Pompeius.  M.  enim  Mar- 
cellus. P.  autem  Sulpicius.  —  Senn  quoque  mit  enim  unb  igitur  ftufammentrifft,  fo  üef)t 
ed  Ooran,*).  ».  Haec  quoque  igitur  crimina  (Cic.  Caecil.  32). 

Änra.  2.  Igitur,  enim  unb  autem  haben  in  ber  SRegel  bie  brltte  ©teile: 
a)  toenu  ber  Safe  mit  bem  ^räbifate  unb  einer  ^orm  oon  sum  anfängt:  Moriendum 
est  enim  omnibus.  Venus  est  igitur  illud.  Victi  sumus  igitur.  Perspicuum  est 

*  t  a  |  e ,  tatet*,  «epet it ortum .  7.  Huftage.  IL  23 


Digitized  by  Google 


632—533. 


mim.  (3cbod)  finbet  fu$  aud):  Imbecilla  mim  est  natura  ad  contemnendan 

potentiam.) 

b)  roenn  ber  <3afc  mit  non  est,  nequt  est,  nihil  est,  nemo  est,  quis  est,  hic  est  etc.  b« 
ginnt:  Non  est  igitnr  natura  deorum  praepotens.  Nihil  est  autem  praeclariu 
mundi  administratione.  Haec  est  mim  Socratica  ratio.  Quid  est  mim  flet 
muliebri  viro  turpius?  Cbenfo  aud),  wenn  est  an  ber  ^weiten  ©teile  unb  ein  Xonrooi 
im  Safyanfange  ftebt:  Temperantia  est  enim,  quae  ut  rationem  sequamur  monel 

c)  wenn  ber  6a&  mit  einer  Äonjimftion,  einer  wegation,  einem  Kdathwm  ober  3ntn 
rogaiiiuim  beginnt  unb  ba«  barauf  folgenbe  SBort  Ijervorgeboben  werben  foü":  Cum  diei 
igitur.  Non  vidit  autem.  Num  vis  tgitur  audire?  Quid  curabo  autem? 

9lnm.  3.  Senn  est  al«  betonte«  SBort  an  ber  Söitye  be«  ©a&e«  fte$t,  fo  folgen  igitur,  eniD 
unb  autem  bemfelben  unmittelbar  nad):  Est  xgxtttr  difficilis  cura  rerum  alienarum. 

532.  „Unb  öntjer,  unb  Deshalb,  unb  a(foM  Reifet  nidjt  et  itaque,  et  (atque)  igitur  ober  igitur 
que;  aud)  et  idcirco,  et  ergo,  ideoque,  et  proinde  [mb  feiten.  Wan  fage  einfad)  ilaqut 
igitur,  ergo  etc.,  ober  ob  eamqne  rem,  et  ob  eam  causam,  eaque  de  causa  etc.  ober  mal 
nxifjle  mit  8u«laffung  be«  „unb"  bie  velattuifdjen  Äonjunftionen  quare,  quapropter,  quocirea 
quamobrem,  unde,  ober,  wo«  ba«  gewitynlidjfte  ift,  man  befeitige  „unb  bafjer"  burd 
$eriobenbilbung  (cf.  542,  1),  inbem  man  entweber  ben  erften  Sa&  ju  einem  bt 
grünbenben  ober  ben  jweiten  ©a&  ju  einem  Fonfefuttoen  umformt,  j.  8.  „Stai 
Sater  ift  fctjr  reid)  unb  braudjt  ba$er  feine  Äoften  ju  fdjeuen"  pater  mens,  cum  diri 
tissimus  sit,  sumptui  parcere  non  debet  ober  pater  mens  divitissimus  est,  ut  sumptu 
parcerc  non  debeat.  —  1)  Quia  tempestas  mala  est,  in  publicum  prodire  noi 
possumus  ob.  tempestas  (tarn)  mala  est,  ut  in  publicum  prodire  noi 
po8simus.  2)  Aedui,  cum  se  suaque  ab  hostibus  defendere  non  possent 
legatos  ad  Caesarem  miserunt  auxilium  rogatum.  3)  Antiquitas  abundaba 
concisis  quibusdam  sententiis,  quae  cum  multum  sapientiae  haberent,  a< 
deum  aliquem  auctorem  referebantur,  ut  illud:  Nosce  te  ipsum.  4)  He 
roes  apud  veteres  vocabautur  ii  homines,  qui  praediti  divina  quadam  vir 
tute  deorum  filii  haberentur.  5)  Decii  consulis  corpus,  quia  obrutun 
superstratis  Gallorum  cumulis  erat,  primo  die  inveniri  non  potuit 
6)  Sic  iam  obduruistis,  ut  admomti  nihil  omnino  commoveammi. 

533.  Nam  (regelmäßig  im  Anfange  bei  Safre«)  fte&t  bei  Hnffujrung  eines  objeftiuen  Seweifd 
einer  Jljatfacrje,  weldje  al«  ®runb  angeführt  wirb;  enim  bagegen  tjat  fubjcltioe  Äraft,  in 
beut  e«  eine  (Srflärung  anführt,  für  beren  Slnerfennung  e*  an  ba*  Urteil  be*  3u$örcr«  obe 
fieferö  appelliert  Übrigen«  ift  ber  reale  Unterfdjieb  beiber  ffortifeln  ein  unwefentlidjier,  fo  baj 
fie  £.  SB.-  in  ^Jarcntljefen,  weldje  eine  Srflärung  ober  einen  ®runb  anfügen  (cf.  524,  Warn.  4] 
fowie  bei  erläuternben  Sktfpielen  promi«cue  fomof)I  in  ber  Sebeutung  „benn"  (begrünbenb)  ali 
aud)  in  ber  3?ebeuhmg  „nfimlidj"  (erflärenb)  gebraud)t  werben.  —  Namqne  unb  eteain 
(x«i  :,nV)  fmb  in  §lnftd)t  t&rer  ©ebeutung  nidit  wefentlid)  non  nam  unb  enim  oerfdneben 
benn  que  unb  et  bienen  bei  Ü)nen  nur  jur  engern  »erbtnbung  mtt  bem  93or$erge$enben 
33eibc  ftefjen  in  muftergftltiger  $rofa  an  ber  Spi&e  be«  ©afee«  unb  jwar  namqne  mit  be 
fonberer  »odiebe  (aber  nid)t  auSfdjlieftfid))  oor  »ofalen.  Enim  fjat  gewö^nlid)  bie  jmeiti 
Stelle  be«  Safce«  innc  (cf.  jebod)  531). 

9nm.  1.  Tie  urfprunglid)  üerf idjernbe  ©ebeutung  non  nam  unb  enim  „in  ber  Zftat 
fürwahr"  tritt  aud)  in  guter  <jkofa  nod)  jumeilen  ju  Xage  ($.  ©.  in  ber  SScrbinbung  nam 
mehercule  „ja  loa^aftig",  Cic.  Verr.  1,  133;  2,  72;  de  or.  2,  142;  aber  aud)  fbnft 
*.  ©.  Verr.  3,  196;  de  or.  1,  101.  Cf.  aud)  529),  aud)  bei  naraque  unb  etenim  „unl 
in  ber  £§at".  —  Nam  (nie  enim)  wirb  oft  jur  Serftörfung  ber  ftrage  einem  Srage^ 
Worte  angehängt,  $.  ©.  quisnam,  ubinam,  cuiusnam  modi. 

Slnm.  2.  Über  nam  non  unb  non  enim  cf.  513.  —  Über  nam  unb  enim  in  ber  Öebeutung 
„jum  ©eifpiel"  cf.  397.  —  Über  ben  ©egfall  be«  beutfd)en  wndmlid),  benn"  hn 
Cpip Tonern  cf.  551,  5,  «nm.  u.  561,  t 

9lnm.  3.  Nam  unb  enim  werben  befonber«  in  ©efprädjen  bei  Grwiberungen  fo  oebrauit, 
baö  ber  ®ebanfe,  worauf  fte  ftd)  belieben,  nid)t  au«brüdlid)  hinzugefügt  ift,  fonbem  ort 
bem  3ufQwmen^angc  ergänjt  werben  mu&,  ba^er  [it  hn  SJeutfdjen  oft  burd)  „allerbtng*, 
wa^rlid),  freilid),  ja"  übcrfe|t  werben  fönnen:  Cum  Critias  respondisset  in  »gr« 
ambulanti  ramulum  adduetum,  ut  remissus  esset,  in  oculum  suum  reccidisee, 


Digitized  by  Google 


—  355 


534—535 


tarn  Socrates :  Non  enim  paruisti  mihi  revocanti  („ba«  tft  nicht  au  üerwunbern,  beim"). 
Ct  auch  Hör.  carm.  3,  11,  1. 
%irm.  4.  Qefonber«  wichtig  finb  nod)  folgenbe  zwei  ©ebraudjöweifen  bon  nam: 

a)  m  ber  fog.  PraeterlÜo  (et  551,  17  i,  wenn  eine  für  ben  behanbelten  ©cgenftanb  be= 
beutung«oofle  ©ache  ganz  flüchtig  unb  gletd)fam  im  Vorbeigehen  ermähnt  wirb,  inbem 
man  fagt,  man  rodle  biefelbe  übergeben  ober  brauche  fte  nicht  zu  erwähnen,  ba  fte  ja  be 
tonnt  ober  fdbftoerftänblicr)  ober  überflüfftg  fei,  j.  ®.  Quid  Achille  Homerico  foedias, 
qnid  Agamemnone  in  iargio?  nam  Aiacem  quidem  ira  ad  furorein  mortemqne 
perduxit  Fortis  Tir  in  sua  re  publica  cognitus  multa  de  iuvenum  amore  scribit 
Alcaeus;  nam  Anacreontis  quidem  tota  poesis  est  amatoria  („um  be«  Slnafreon 
aar  nidjt  ju  gebenfen,  beffen  ganze  ^oefte  au«  fiiebe«gcbicoten  befte^t"). 

b)  m  ber  fog.  Occupatio  (et  551,  20),  wenn  etwa«  bem  Sorbergeljenben  Gntgegenftcljcnbeo. 
nachträglich  wiberlegt  unb  jurüefgewiefen  werben  foH  unb  zwar  fo,  bafi  biefe«  (Gegenteil 
felbft  al«  etwa«  blofc  Setläufige«  erfd)eint,  ba«  nur  einer  gelegentlichen  ober  nachträglichen 
Serücfftdjtigung  bebaef  (beutfd)  „übrigen«,  bagegen";  genau:  „hiergegen  wirb  nicht« 
einjuroenben  fein,  berat  wenn  man  etwa  elnwenbet,  bafj  .  .  •,  fo  ift  ba«  irrig,  ba  .  . 
ober  „fo  entgegne  tetj  barauf,  bafj  .  .  ."):  Nam  illud  quidem  absurdum  est,  quod 
quidam  dicunt.  Nam  illos  quidem  dimitto  (missos  facio,  nihil  moror),  qui 
cenaent  Nam  illa  sententia  minime  probanda  est.  Nam  illud  quidem  funditus 
eiciendum  est,  quod  a  multitudine  imperita  dici  solet.  Nam  illud  qaidem  adduci 
non  possum  ut  credam,  quod  a  quibusdam  affirmari  solet  Nam  quid  attiuet  de 
eis  dicere,  qui . .  .?  Nam  quid  ego  de  eorum  opinione  dicam,  qui  ex  ist.  im  an  t  . .  .? 

"  Nam  quod  scYibis.  Nam  quod  ahmt.  Nam  si  quis  hoc  forte  dicet.  Nam  si  quia 
putat, 

&  Seilieet,  videlicet,  nimirum,  quippe  unb  nempe  bienen  gwar  nicht  immer,  aber  bod)  fet)r 
oft  zur  Bezeichnung  einer  fronte  („naturlich,  fein  SBunber,  ganz  begreiflich") :  Homo  vide- 
licet timidus  et  permodestus  (oon  Satilina).  Movet  me  quippe  lumen  curiae!  Än  unb 
für  fid>  bebeuten  seilieet  unb  videlicet  „begreiflicherweife,  offenbar"  unb  bezeichnen  etwa«  al« 
leicht  erfennbar  unb  ber  ©egrünbung  nicht  bebürftig ;  nimirum  (eig.  ne  —  mirum  ,,e«  ift  nicht 
*u  öerwunbern")  „natürlich,  felbfröerftänblich" ;  quippe  (entft.  au«  bem  Äbl.  qui  unb  bem  bernon^ 
frratwen  ©ufftr.  pe)  „leichterflärlfdj,  freilich"  (et  368) ;  nempe  (entft.  au«  nam  —  pe)  „bod> 
wohl,  bod)  ftcherlich,  aHerbing«"  (welche«  ba«  3u9ef^nbni«  be«  anbem  beftimmt  erwartet,  meift 
um  eine  Antwort  ober  eine  golge  al«  felbfröerftänblich  $u  bezeichnen).  Ct  Me  quidem  species 
quaedam  commovit,  inanis  »cilicet,  sed  commovit  tarnen.  Brutus  terram  osculo  con- 
tigit,  seilieet  quod  ea  communis  mater  omnium  mortalium  esset  Dareus  in  fnga,  cum 
aquarn  turbidam  bibisset,  negavit  unquam  se  bibisse  iueundius;  nun  quam  videlicet 
sitiena  biberat.  Quid  metuebant?  vim  videlicet.  Non  parva  res,  sed  nimirum  maxima. 
Si  diligenter,  quid  Mithridat.es  potuerit,  consideraveris,  omnibus  regibus  hunc  regem 
nimirum  antepones.  Sol  Democrito  magnus  videtur,  quippe  homini  erudito.  lata  ipsa 
a  te  apte  sunt  dicta;  quippe  habet  enim  a  rhetoribus.  Apud  quem  igitur  hoc  dico? 
nempe  apud  virum  bonum  et  prudentem.  Quid  volunt  leges  ?  nempe  ut  iis  obtempere- 
mus.  —  ©ei  «nffihrung  oon  ©rünben  ^ei^t  nimirum  enim,  nam  nimirum  ,benn  natürlich", 
nimirum  quia  „weil  natürlich". 

L  filjr*  wn  btx  P0rtpfllun0,  wm  tyttitbmban,  wn  btn 

©topfit  nnb  $ iprcn. 

•35. 1)  $ie  SÖortfteÜung  (Ordo  verborum)  ift  in  ber  lateimfdjen  Sprache,  in  rocl* 
d)er  fid)  bie  grammatifcfje  93e$iet)ung  ber  Wörter  au§  beren  ^-leri  ou-;- 
enbungen  leicht  erfennen  lägt,  weit  beweglicher  unb  freier  als  in  ben 
neueren  (Spraken,  9iid)t3beftotneniger  laffen  ftd)  aud)  im  fiateinifdjen  geroiffe 
©runbfä^e  für  bie  Orbnung  ber  SBorte  nadjröeifen,  roiciuo^l  biefelben  nie 
eine  au$na1)m3lofe  ©eltung  Ijaben.  $ie  greiljeit  ber  lateiniföen  SBortfotge 
ift  (eine  regellofe  SBillfür,  fo  bafj  bie  SBorte  beliebig  burdfjeinanber  geworfen 
»erben  fönnten.  ©tetö  ift  als  ©auptreget  jubea^ten:  Summa  oratwnü 
virtus  est  perspieuitas. 

Digitized  by  Google 


9(nm.  i.  SSMe  befc&räntt  bic  beutfdje  Sortflcuung  im  Sergletdi  mtt  ber  lateinifdjen  in, 
erbeUt  barau«,  baß  felbft  bie  ancrgemö^nlidiften  lateinif d^en  ©ortfteuunaen  im  $tuu 
fdjen  mein  möglid)  fm°>  £  ©.  Acerrimo  vir  ingenio ;  huius  aneioritatetn  loci ;  omne* 
omnium  temporum  imperatores;  raea  fuit  Semper  haec  in  hac  re  voluntas ;  atrox 
Romanorum  ad  Cannas  cladcs ;  res  in  usu  posita  militari  u.  f.  w. 

2)  £ie  Stellung  bcr  Sorte  im  ©afce  ift  junädjft  bie  Qrammatifdje  (ober  bie 
ftonftruftionSorbnung).  S)a8  ©runbgefefc  bcrfelben  ift:  $a§  Subjeft 
eröffnet  ben  Safc,  ba$  ^räbifat  fd>lie&t  tyn,  bie  ObjeftS*  unb  Slebenbefrim* 
mungen  werben  8tt>ifa)en  biefe  beiben  £au»tfa$teile  eingef Stoffen  unb  jroar 
in  ber  SBeife,  bog  fte  um  fo  näljer  bei  bem  ©ubjefte  ober  *ßräbtfate  fieljen, 
je  enger  fie  bem  ©ebanten  nad)  ju  bemfelben  gehören,  ©in  foldjer  lebiglia) 
mit  föücfftdjt  auf  bie  ©rammatif  georbneter  ©afc  ift  j.  Canis  magnus 
agricolae,  bestia  saevissima,  heri  in  foro  filio  regia  vulnus  intulisse 
dicitur. 

3)  93on  ber  grommatif  d)en  Orbnung  wirb  fyaufig  unb  uielfad)  abgetöteten, 
fei  e$  um  einzelne  ©abteile  befonberS  tyeroorptieben,  ober  im  3ntereffe  ber 
$>eutlicl)feit,  ber  ©oneimtität,  be§  2Bof)lflang§  unb  ber  3Ibroecf)3lung.  60 
tritt  neben  bie  grammatifcfye  Sßortfteßung  bie  rt)rtorifdjC  (ober  inoettierte), 
b.  I).  bie  burd)  beftimmte  &xotdt  be3  3)arfteUenben  bebingte.  ®ie  befolgt 
fotgenben  boppelten  ©runbfatj :  a)  bie  für  ben  ©ebanfen  bebeutfamften  ©lieber 
müffen  aud)  bic  auSgejcidjnetften  Stellen  im  ©afce  b,aben,  b.  i).  ber  roieb,tigfte 
unb  betontefte  begriff  bie  erfte,  ber  jroeirnudjtigfte  begriff  bie  tefcte  ©teile, 

®.  Varia  sunt  hominum  iudicia.  Serpit  per  omnium  vitas  amicitia.  Quae  potest 
esse  iueunditas  vitae  snblatis  amicitiis  ?  Movit  me  oratio  tna.  Litterarum  conatat 
Catonem  perstadiosum  fuisse  in  senectate.  Aliud  iter  habemns  nullum.  Eripiet, 
extorquebit  tibi  ist a  popnlus  Romanas.  Doctrinä  Oraecia  nos  et  omni  litterarum 
genere  superabat.  Errare  mehercale  malo  cum  Piatone  quam  cum  istis  vera  sen- 

tire.  Magnum  animo  cepi  dolorem;  —  b)  bie  SBorte  müffen  fo  gefteflt  werben, 
bafj  if)re  93erbinbung  mo^lflingt  unb  ein  b,armonifd)  geglieberte«  ©anae  ent* 
ftefy  (rb,p,tl)mifdje  SBortftelhmg). 

Hnm.  2.  3ft  bie  erfte  Stelle  im  6afrc  fd>on  burd)  ein  befonber«  betonte«  ober  bie  £ar= 
fteüung  lucitcrfüljrenbeä  ©ort  in  Wnfprudj  genommen,  fo  toieb  bad  ©ubjeft  baburdi 
fjerOorgef)obcn,  baft  eä  bie  I c tu c  2 teile  erhält:  Dicebat  melius  quam  scripsit  Bor- 
tensius.  Malum  mihi  videtur  esse  mors.  Aegritudine  igitur  sublata  soblatus 
est  metus. 

4)  2Bie  fdwn  angegeben,  ift  bie  auSge&eidtjnetfte  ©teile  im  (Safce  bie  erfte,  bie 

näcrjftauSgeaeidEmete  bie  lefcte,  mäfyrenb  bie  mittlere  immer  bie  unbebeu* 

tenbere  ift.  $abci  tonnen  jebod)  flcinc,  tonlofc  SBörter  (Äonjunftioncn,  ^rapofitionen  u.  f.  ».) 
bem  eigentlidjen  lonioorte  uorange&cn  unb  an  bcr  6pU«  be«  Safre8  fte^en ;  fte  getjen  bann 
bem  Xomuorte  glcidjfam  als  eine  ftnafrufiS  ooran,  j.  SB.  Per  se  ins  est  expetendum. 
Nam  concordia  parvae  res  crescunt,  discordia  maximae  dilabuntur.  Poeta  peccat, 
cum  probam  orationem  affingit  improbo. 

Mnm.  3.  Gfl  ift  nufrloS,  über  bie  lateinifdje  SBorrfteUuna  in  breiter  BuSfü&rlicfcfeit  fidj  J« 
ergeben,  ba  oljnctyin  bie  s])cannigfaltia,fcit  r^etorifd^cr  Jßenbungen  nid^t  crfd)öpfcnb  bcbfl»: 
belt  werben  fann.  9Bie  bie  SSortc  emc«  größeren  6a^e«  ^u  orbnen  feien,  Darüber  famt 
Iebiglict)  eine  genaue  Grmägung  be«  auäpfprcdjcnben  (SebanfenS  unb  ein  für  lateinii'dx 
Sprad)c  gebilbete«  Cfjr  cntfd)ciben ;  be«()alb  mirb  im  folgenben  nur  auf  einige  ber  mfc 
tigften  Regeln  9?ücffic^t  genommen  werben. 

536.  1)  3)ie  ftoputa  esse  fte^t  enttoeber  am  ©übe,  inbem  fte  ftcb,  entlitifcb,  an  bai 

^ßräbifat  fe^liegt,  h-  ®-  Anser  avis  est;  Romani  fortes  erant;  ober  fie  fte^t  Oer- 
biltbenb  amife^en  Subjeft  unb  «ßrdbif at,  Ä.  ».  Patres  fuerunt  auetores;  facta 

sunt  exaequanda.  §at  aber  esse  als  Verbum  substartivum  bie  öebeutung 


Digltized  by  Google 


-.  867  -         (TJI     ,cK*-*\  536. 

„ba  fein,  oorfjanben  fein*  ober  eine  ftärtere  SSetdrmnß^im  2)entfrf)cn  öfters 
wirf  lief)),  fo  tritt  e§  meift  an  bie  ©pitje  be$  ©atjeS,  $.  93.  Est  caeleste 

numen.  Est,  est  profecto  i  1  In  vis.  Est,  ut  dicis.  Fuit  qnaedam  ab  infinito  tempore 
aeternitas.  Erant  hae  difficultates  belli  gerendi  „bie  enoäfmten  ©djroierigfeiten  roaren 
wirf  lieb  oorljanben".  Est  enira  difficilis  cara  rerum  alienarum.  (Cf.  aud)  531,  9lnm. 
2  unb  3). 

2)  2fttributu>e  fc&jetttoc  (unb  *ßarticipien)  fteb,en  für  geroötjnlic^  hinter  ihrem 

©ubftantioe,  j.  ©.  Poma  matura,  iter  campestre,  bellum  grave  atque  periculosum, 

befonber§  wenn  fte  uon  einem  Eigennamen  abgeleitet  fmb,    ©.  Lysander  i 

Lacedaemonius,  popnlus  Romanus,  Thersites  Homericus,  ober  TOCUn  fie  Dtelfilbig  ■ 

ftnb  unb  iljr  ©ubftantiü  menigfUbtg,  3.  ©.  Di  immortales,  rex  potentissimus,  vir  \ 
egregius,  res  atrocissima,  bellum  exitiosissimnm,  ober  wenn  fie  Itocf)  burd)  3u= 

fäfce  eine  ®tgdnjung  erfahren  tjaben,    33.  Consul  ex  gravi  vulnere  aeger,  vox 

populi  Rom.  maiestate  indigna,  rationes  ab  ineuate  aetate  suseeptae.    ©ie  treten 

aber  ooran,  wenn  fie  gröjjern  ^adjbrucf  b.aben  (bef.  im  ©egenfat}),  93. 

0mne8  socii ;  snmmo  ingenio  iuvenis.  Vsitalae  res  facile  e  memoria  elabuntnr,  in- 
signes  et  norat  manent  dintius.  Prwlens  homo  prudenter  agit.  Vrbanas  res  (Caes. 
b.  g.  7,  6,  1).  Cura  de  publica  ro  et  de  prirata  (Cic.  Lael.  15).  Prope  cotidiana  di- 
cendi  exercitatio.  Caesar  non  solura  publica*,  sed  etiam  privatas  iniurias  ultus  est 
Punica  fides  „ed)t  puntfd)e  Ireue",  Romanus  homo  „ein  echter  Nomer";  genjöfjnlicf) 

auef),  wenn  fte  mit  ib,rem  ©ubft.  einen  ©ef  am  t  begriff  bilben,  $.93.  Com- 
munis utilitas  „@ememwof)lw,  naturalis  lex  „9toturgefe|>",  nocturnum  iter  „'.Kaditmarid)" 
(aber  iter  nocturnum  „SWarfch  bei  9?ad)t"),  humanus  animos  „"äMenfdjengcift".  Cf.  aud) 

194.  —  SEßenn  in  5lu§brücfen  rote  „alle  pfiffe  unb  3Jlecre*  ein  attributioeS 
^Ibjerrio  mehreren  (Subftantinen  gemeinfc^aftlia)  angehört,  fo  ftnb  folgenbe 
Stellungen  be§felben  erlaubt:  1)  Omnes  fluvii  et  maria;  2)  Fluvii  omnes 
et  maria;  3)  Fluvii  et  maria  omnia.  Unerlaubt  ift  aber  bie  Stellung 
Fluvii  et  omnia  maria,  benn  biefeS  ronrbe  fjeifjen:  „2)ie  Slüffe  unb  alle 
SJleere*.  Cf.  11  u.  503,  2. 

3)  Pronomina  possessiva  flehen  f oft  ftet§  n  a  cf) ,    SB.  Pater  meus,  nur  bei  ftar* 

fer  Betonung  uoran,  j.  Meum  consilium  aecommodabo  ad  tuum.  Spero  no- 
stram  amicitiam  non  egere  teatibus.  Haec  mca  mann  scripsi.  Haec  nostro  iure 
poseimus.  Nostra  ipsorum  domus.  Cf.  230,  2. 

4)  Pronomina  demonstrativa  ftetjen  roegen  itjre§  ftärferen  sJlacf)bruct:$  meiftenS 
oor  bem  ÜJlomen,  a.  93.  Hic  mons,  illo  tempore,  ea  civitas.  SBenn  aber  ille  fooiel 
bebeutet  rote  „jener  befannte"  (cf.  238,  9inm.  3),  fo  fteb,t  e$  nad),  j.  93. 
Medea  illa.  $at  ba§  ©ubftantio  ein  9lbjeftio  bei  fuf),  fo  ftetjen  bie  Neroon* 
ftrationronomina  geroöfmlitt)  in  ber  ÜDlitte,  j.  93.  Magnus  nie  Alexander;  bonuo 

hic  diseipulus;  idem  ille  populus;  antiquis  illis  temporibus.  25od)  fagt  man  gewöhn^ 
lieh  hi  omnes,  Uli  omnes. 

Sinnt.  1.  3n  93erbinbung  mit  ^offefiiupronomincn  werben  bie  2)cmonftratiüa  jenen  uoram 
gefteüt,         Haec  mea  domus,  isla  restra  arrogantia. 

Knm.  2.  $3c$teht  fid)  ein  $emonftrattoum  auf  ben  oorbergchenbenSafc  ober  einen 
X e i  1  beSfelben,  fo  wirb  ed  mögltdjft  weit  an  ben  Stnfang,  am  liebften,  roenn  cü  an- 
gebt.  an  bie  ©pitye  beS  ©afccS  geftellt,  währenb  e3  im  $5cutfcben  oft  tief  in  ben  <5a& 
tunabgerüdt  ift,  j.  93.  Eo  cum  Caesar  venisset,  timentes  confirmat.  hl  ut  audivit, 
Corcyram  demigravit.  Germani  arcessiti  sunt :  Horum  primo  circiter  milia  quin- 
deeim  Rhenum  transierunt  „juterft  übcrfd)rittcn  15000  uon  biefen  ben  SRhehT.  Hel- 
vetii  omnia  ad  profectionem  parare  constituerunt;  ad  eas  res  conficiendas  bien- 
nium  sibi  satis  esse  duxerunt  „fie  glaubten,  juoei  .\alnc  genügten  itjnen,  um  biefe 
^a&rcgein  au:, untren".  Miltiades  quinquaginta  talentis  multatus  est;  hanc  pe- 
cuniam  quod  solvere  non  poterat,  in  vincla  coniectus  est  „er  lourbc  inö  @efäng= 
nii  geujorfen,  weil  er  biefe  Summe  nid)t  ^aljlen  formte". 


s 

Digitized  by  Google 


—  358  - 

5)  Pronomina  indefinit»,  nrie  qnidam,  aliqnis,  qoispiam  etc.,  flehen  in  be 
Siegel  nad),  j.  53.  Homo  qnidam,  ober  aroifdjen  90)j.  unb  ©ubft.,  j.  99.  Ii 
credibiiis  quaedam  ceierita«.  <Jhir  bei  ftarfer  Betonung  fteljen  fte  oo tan 

,V  53.  Non  sine  aliqao  quaestu. 

6)  Attribut  ine  ©enitiüe  (fubjeftioe  toie  objeftioe)  flehen  geroötinüci)  (nie  bi 
attributioen  Slbjeftioe)  hinter  bem  regierenben  dornen,  c.  Amor parentoo 
h ;ii us  rei  publicae,  od i um  Hannibalis.  3te  fielen  aber  roran  bei  ftörferer  93( 

tonung,     51  Atbeniensium  urbs  omnium  artiam  fait  inventrix,  ober  toenn  fi 

mit  ü)rem  ©ubft.  einen  ©efa  int  begriff  büben,  j. ».  Terra«  motu»  „Cd 

beben",  belli  fortnna  „Äricg&glüd"',  corporis  voluptates  w€hmenlufr,  anaernm  ot 
„Otönfecier",  veritatis  amicus,  iuris  peritus  etc.   ©ef)ört  ein  ®enitio  jmei  9lo 

minen  gemeinfdjaftlid)  an,  fo  ftef)t  er  entroeber  oor  bem  erften  ober  fynte 
bem  jroeiten  ober  aud)  hinter  bem  erften,  *. ».  Caesaris  fortitndo  et  prndenti 

ober  fortitndo  et  prndentia  Caesaris  ober  aud)  fortitndo  Caesaris  et  prndentia  (cl 
aud)  536,  2).  —  Über  bie  fogen.  gfftfjlofff nen  «uoDrürfr  cf.  12  u.  13,  Hmn.  3. 

7)  91|i|iofitionen  unb  Xitel  fielen  faft  immer  hinter  bem  SBorte,  ju  befje 
(Jrflftrung  fie  bienen,  bef onberS  wenn  fte  mit  einem  Attribut  oerbunben  ftnt 

v  5*.  Homerus  poeta,  Dionysius  tyrannus;  Alexander,  rex  Macedonnm;  Corinthai 
lumen  Graeciae;  Lncullns,  summns  vir  „ber  große  $elb  fiurufl".  Ariobarzanes,  socio 

popnii  Romani.  3utoeilen  fteb,en  fte  oor  an,  aber  nur  au«  rljetorifdjen  ®rün 

ben,  5.  33.  An  Srythes  Anacharsis  potuit  pro  nihil o  peenniam  dacere :  nostrate 
pnilosophi  non  poternnt  ?  Sapientüsimtis  rex  Philippus  Aristotelem  Alexandro  fib< 
doctorem  aeeivit.  Ipse  augur  Tib.  Gracchus  auspiciornm  auetoritatem  confession 
errati  sni  comprobavit.  Cinna  coUegae  sui,  Cn.  Octavii,  caput  praecidi  inssit  Ci 
Cic.  Cael.  1,  1:  ad  pontificem  Scaevolam;  nat.  d.  3,  80:  cur. .  .  pontifex  maxim* 
Q.  Scaevola  est  trncidatus.  (©eadjtc  aud)  bie  Äöüofition  mit  Sperrung:  Propinqu* 
meus  ad  te  Q.  Tubero  detulit,  Cic.  Lig.  1.  Oravienmut  auetor  in  Originibus  dixi 
Cato,  Cic.  Tusc.  4,  3.) 

Änm.  3.  25er  Sprachgebrauch  fjat  jebod)  a\i  Siegel  f  cftgeftellt :  Lud*  Floralia,  lud*  Me 
galensia  etc.  (cf.  9,  ftnm.).  Tragoedia  Thyestes.  Tabula  Oedipus.  Rex  Philippas 
rex  Deiotarns  u.  fi. ;  bod)  fteht  rex  aud)  hinter  bem  dornen,  3.  ©.  Antiochus  rex  (Cic 
Verr.  4,  70;  Pomp.  55  u.  ö.).  HReift  fteht  aud)  imperator  als  £itel  ber  «aifer  w 
bem  Wanten  (imperator  Clandius),  nxifjrenb  Augusta  „taifertn,  faiferlidje  ^rtiu/fitn' 
naebgeftedt  toirb  (Livia  Augusta,  Clandia  Augusta).  93oranaefteflt  »erben  Dielfadj  aud 
bie  einfachen  geograßbif che n  flöpellattDa  urbs,  oppvium,  insula,  prorincia 
tnons,  flumen  u.  fi.,  ©.  urbs  Neapolis  (neben  NeapoUs  urbs,  ober  ftet*  wbi 
Roma),  oppidum  Cirta  (neben  Cirta  oppidnm),  provincia  Sicilia,  insula  Rhodos, 
mons  Iura,  mons  Cerenna,  finmen  Rhenus  (neben  Garumna  Humen  ;  regelmäRic 
fteht  terra  üoran:  terra  Gallia,  terra  Italia;  Appia  via  ift  uiel  häufiger  all  via 
Appia  (Cic.  M il.  91).  SDagegen  werben  littera,  syllaba,  praepositio  unb  ägnltdjc  graou 
matifdje  ©c$eid)nungen  nachgeftellt,  4.  ©.  A  littera  (nid)t  littera  A).  Ex  praepositio. 

8)  Cf.  27. 

9)  Cf.  129  unb  130.  Wf 

10)  Cf.  287.  k  ^  V- 

11)  Cf.  631.    tffr        iS  x  ^ 

12)  $)ie  Negation  non  (haud)  fte^t  regelmäßig  unmittelbar  0 0 r  Demjenigen 
Sorte,  roeldjeS  oerneint  »erben  foll,  unb  jroar  genauer  aU  im  2)eutfd)en, 

5.  99.  Ca  ms  me  non  momordit,  sed  lambit;  canis  non  me  momordit,  sed  fratrem 
meum ;  non  canis  me  momordit,  sed  anguis.  $)ie  Unterf triebe  OOn  ber  beutfeben 

Stellung  ftnb  befonber«:  a)  3m  2)eutfa>n  fte|t  Mnic|tM  in  ^auptfä^n 
nac^  bem  SBerb,  im  fiateinifc^en  oor  bemfelben,  ^.  ©.  ,,3d)  ladje  nid)t"  ** 

rideo;  ,,id)  fann  nid)t  fommen"  venire  non  possum;  ira  in  sapientem  non  cadä.- 

b)  ©efte^t  ba§  93erbum  au§  einem  Qnfinitio  mit  einem  §ülf«nerb  be§ 


Digitized  by  Google 


359 


536. 


97lobu§,  fo  fetjen  mir  in  ^ebenfä^en  bie  Negation  cor  ben  ganzen  2lu8« 
brucf,  ber  fiateinet  ober  unmittelbar  not  ba$  £fllf8oerb  beS  3Jlo« 

bu3,  $.  33.  Nihil  est,  quod  deus  efficere  non  possü  „ma8  ©ort  ntd)t  bewirfen  fann". 
Metuo,  ne  hostes  ex  castris  prodire  non  audeant  „nid)t  fjerüoriufommen  wagen". 

SBenn  aber  roirftta)  ber  infinit  in  negiert  werben  foll,  fo  nimmt  er  aud) 

bie  Negation  nor  ftd),  3.  93.  Hanc  epistulam  cur  non  seindi  velis,  causa  nulla 
est  8i  dolor  deponi  potest,  etiam  non  sutcipi  potest  3)af)er  facere  non  postum 
wid)  fann  nid)t  tljun",  aber  non  facere  possum  Mid)  fann  unterlaffen" ;  fieri  non  potest 
mti  ift  unmögltd),  bafc  c«  gefdjieljr,  aber  non  fieri  potest  we8  ift  möglid),  ba&  e*  nidjt  ge* 

fdjie^r.  —  c)  SBei  ^articipialformen,  bie  mit  esse  jufammengefefct  ftnb, 

tritt  bie  Negation  OOr  ba$  #Ülf3oerb,     33.  Divitiae  sapienti  expetendae  non 

**nt;  bagegen  bei  @egenfä$en  nor  ba§  ^artictotum,  $•  «•  CaiUcrates 

hac  religione  non  modo  ab  ineepto  non  deterritu»,  sed  ad  maturandum  concitatus 

est  —  d)  <5oH  bie  Verneinung  ftd)  über  ben  ganzen  ©afc  erfrreefen  ober  mit 
befonberem  9tad)brucf  hervorgehoben  werben,  fo  fte^t  non  gern  an  ber  ©nitje 
be$  ©afceS  unb  öroar  weit  häufiger  als  im  fceutfdjen,       Non  ego  secun- 

dis  rebus  nostris  gloriabor.  Non,  si  Opimium  defendisti,  ideirco  te  isti  bonum  ri- 
fun putabunt  Non,  si  tibi  ea  res  grata  fuisset,  esset  etiam  probata.  Non  ego  iam 
Epaminondae,  non  Leonidae  mortem  huius  raorti  antepono.  S3efonber8  beliebt  ftnb  bie 
Serbinbungen:  a)  non  enim  (cf.  613),  non  igitur,  non  ergo,  j.  ».  Non  enim  audiendi 
sunt  Epicurei.  Non  ergo  erunt  homines  deliciis  diffluentes  audiendi ;  b)  non  hercle, 
non  mehercie,  (non  sane  neben  mne  non;  non  profeeto  neben  profecto  non).  c)  SBenn 
ftd)  ein  SRelartofafc  an  bie  negativen  SluSbrürfc  nemo  est,  nihil  est  u.  S.  (cf.  398,  c)  an: 
fd)liefet,  fo  nimmt  non  in  ber  Siegel  feine  ©teile  gletd)  fjinter  bem  SRelattoum  (ober  ber  Äon* 
junftion  ut),  nidjt  öor  bem  Serbum  ein,  ©.  Nihil  est  tarn  incredibile,  quod  non  (ober 
ut  non)  dicendo  fiat  probabile.  Nemo  reliquus  est,  quem  non  superare  possimus. 
3umeilen  tritt  ein  Pronomen  bajmifdjen,  ©.  Quis  est,  qui  id  non  maximis  efferat  lau- 
dibus?  Nulla  domus  in  Sicilia  locuples  fuit,  «5t  iste  non  textrinam  instituerit  — 
Cf.  tutdj  636,  ttmn.  3  u.  472. 

Änm.  4.  Stellung  öon  le  —  qnidem:  3n  ber  Siegel  fteljt  nur  ein  Xonwort  awifdjen 
ne  —  quidem,  S3.  Ne  tu  quidem,  ne  cupio  quidem;  bod)  »erben  ^räpofittonen 
von  iljrem  dornen  nidjt  getrennt,  5.  6.  Ne  in  templis  quidem,  ne  sine  adversario 
quidem.  3>a3  Pronomen  tritt  baib  mit  feinem  dornen  jufammen,  balb  allein  jroifdjen 
ne  —  quidem,  j.  93.  Ne  Lucius  Valerius  quidem,  ne  Publias  quidem  Clodras. 
Cngjufammengcb,örige,  einen  ©egriff  bübenbe  SBörter  bleiben  ungetrennt,  $.  58.  Ne  tarn 
diu  quidem;  non  modo  quod  non  possumus,  sed  ne  quantum  possuraus  quidem 
cogimur.  ©eljort  ne  —  quidem  ju  einem  ganzen  SRelatiu*  ober  Äonjunftlonalfafce,  fo 
wirb  aufjer  bem  JReiatto  ober  ber  Äonjunftton  nod)  ba$  betonte  SBort  eingcfa>ben,  $.  53. 
Ne  si  iudex  quidem  ero  de  ipso  amico,  contra  ins  iurandum  faciam.  Ne  cum 
solebat  quidem  id  facere  (Cic.  Mit  88).  Iratus  alieno  malo  gaudet;  quod  quo- 
niam  non  cadit  in  sapientem,  ne  ut  irascatur  quidem  cadit  (Cic.  Tusc.  3,  19). 
—  Ru  bemerfen  ift,  ba&,  wo  wir  lagen  „nidjt  einmal  bann,  wenn  .  .  b.  9. 
„in  bem  galle,  wenn  .  .  man  latetnifd)  nid)t  ne  tum  quidem,  si  .  .  .,  fonbern  nur 
»©  si  —  quidem  fagt  mit  SBeglaffung  oon  tum,  wofür  bagegen  bie  betonten  begriffe  be$ 
Äonjunftion*fa&e«  ftwifdjen  ne  unb  quidem  treten,  $  93.  ,SW  einmal  bann,  wenn  ihre 
JBerbtenftc  um  mid)  nod)  fo  grofj  wären"  ne  si  summa  quidem  eorum  in  me  merita 
constarent;  „nidjt  einmal  bann,  wenn  id)  abweidjenber  Meinung  bin"  ne  si  dissensero 
quidem.  (Ne  tum  quidem,  cum  .  .  .  bebeutet  „nidjt  einmal  bamal«,  al*\)  Cf.  384, 13. 

13)  Cf.  496.  >Xvl 

14)  Cf.  306,  1  unb  2. 

Änm.  6.  Ut  „fo  bafe"  wirb  gern  (aud)  felbft  oljne  befonbern  9?ad)bruoT)  ben  SBörtern  vix, 
paene,  prope,prorsus,  fowie  ben  Negationen  non,  nemo,  nihil,  nullus,  nusquam  u.  a. 
nadjgefe&t,  i.  8.  Vix  ut  arma  retinere  possent;  —  nihil  ut  de  commodis  suis  co- 
gitarent  Insula  sie  direpta  est,  non  ut  ab  hoste  aliquo,  sed  ut  a  barbaris  prae- 
A  donibus  vexata  ease  rideatur.  Atque  eo  facto  sie  doluit,  nihil  ut  tulerit  gravi us 
in  rita.  ©0  aud):  Iter  erat  per  Sequanos  angustum  et  difficile,  vix  qua  (=  fix 
ut  ea)  singuli  carri  ducerentur.  Cf.  483,  10,  «mn.  2. 


Digitized  by  Google 


537-538. 


-  360  — 


Hnm.  6.  ifa  inerten  ift  $ler  aud)  bie  Xmr ftö\  b.  g.  bie  ^wldmetbung  ober  Äuflöfung  eine« 
flufammengefeftten  $Borte3  in  feine  Seile,  ;y  S3.  Iamqae  adeo  super  unus  eram,  b.  i 
anas  supereram.  3n  oer  Suten  Itofa  ift  bie  Xtneft*  überhaupt  feljr  feiten;  fte  fomm 
faft  nur  bor:  1)  bei  bcn  mit  cunque  unb  libtt  gebilbeten  RompofittS,  j.  fb.  Quäle  ic 
cunque  est.  Quod  erit  c*ngu«  visum,  ages.  Catilina  euius  rei  /t'6ec  Simulator  aui 
dissimulator ;  2)  bei  ben  mit  ber  Söorfa$fiU*  per  gebilbeten  &bjefttoen,  IB.  Alter; 
pars  per  mihi  breris  fore  videtur.  Per  mihi,  per,  inqnam,  gratton  feceris.  Mih 
Phanias  dixit  per  fore  acconttnodatum.  Per  enim  magni  aestimo. 

?(nm.  7.  $*i  ben  römifdjen  ^erfonennomen  gilt  ol»  Siegel,  bafj  ber  ®efdjledjt«nam« 
(nomen  gentilicium)  bem  Beinamen  (cognomen)  oorangeqt,  $.  $3.  M.  Tnllitu 
Cicero,  P.  Cornelias  Scipio.  Tod)  fpäter,  al*  ber  ®efd)led)t*name  mehr  unb  meljr  tt 
ben  #intergrunb  trat,  ber  ©einome  hingegen  boS  Übergeioidjt  erhielt,  murb«  ber  Stanam« 
häufig  (befonberd  in  ber  Umgang$fprad)e)  bem  ($ef$led)tdnamcn  oorgefefct  unb  ber  8er 
name  (praenomen)  gotu  megflelofjen,  S3.  Pollio  Asinius,  Crispns  Sallustius,  Balbas 
Cornelius.  93ei  ßicero  ftnbet  fid)  biefe  Stellung  foft  nur  in  ben  »riefen,  fonft  nur  w 
ehielt  in  9?ad)aijmung  ber  Umgang*fprad)e ;  Gfifar  bat  Tic  einigemale  im  b.  cit. 
Spätere  häufiger. 

537.  1)  $)a«  cinorbnenbe  2lbjeftio  (cf.  503,  1  u.  2)  fteljt  entroeber  mit  bem  eingeorb* 
neten  Slbjeftio  nad)  ober  mit  bemfe(ben  uoran,  ober,  roenn  beibe  Slbjeftbc 
^  Ijeroorgeljoben  roerben  foüen,  wirb  ba$  6ubftantio  oon  ilmen  eingefcfyloffen.  — 
2)  Cf.  TO^Tinm.  —  3)  Ceteri,  reliqtä,  alii  in  SBerbinbung  mit  omnes  gebet 
biefem  in  ber  Siegel  cor  an;  omnes  pflegt  rjiev  nur  bann  ooranjuftetjen,  roent 

ber  ganje  9tad)brucf  barauf  liegt  (cf.  Cic.  Fin.  6,  67;  Tusc.  5,  88;  de  or.  2,  72). 

538. 1) Unter  .vuipcrbntoii  (ober  Traiectio)  oerftefy  man  bie  ^uSeinanber 

ftellung  (Sperrung)  jufammengefyörenber  SB  ort  er,  rocldje  entroeber  bei 

groeef  ^at,  bie  auSeinanbergefteHten  begriffe  met)r  ^eroorj uneben  ober  ben 

I    Satje  einen  gröjjern  rfjutfymifdjen  SBofyllaut  ju  geben.  So  treten  ,v  $ 

unbetonte  Pronomina,  2tboerbien  ober  ^rftpofitionataudbrüde  gern  ^roiniut 

,Mif  amineugeljörige  SBörter :  Hie  me  dolor  angit;  mea  me  voluntas  prohibuit;  omna 
in  me  terrores  impendent;  si  quid  est  in  me  ingenii;  magna  nuper  laetUia  affeettu 
sum;  tuis  incredibiliter  sludüs  delector;  breris  a  natura  nobis  vita  data  est;  (moi 
beortitc  aud)  bie  Trennung  bed  Cor*  unb  ^iinamm?  :  Marcus  ad  me  Brutus  venerat 
Ahala  ille  Servilius;  Gaius  noster  Lamia\  cf.  531,  «nm.  1);  —  ober  ba£  regic 

renbe  Sort  tritt  jroifäen  bie  regierten:  Omnium  inventor  artium;  A«i«5aucto 

ritas  loci;  magno  vir  ingenio;  de  totius  arte  vitae ;  —  ober  Ablativi  absolut 

werben  burd)  ba«  eingefefjobene  ©ubjeft  getrennt:  Recepto  Caesar  Orico  Apollo 

ii uim  protirisr.it  u r ,  hao  re  s tat  im  imperaior  per  speculatores  cognita  exercitun 

castris  continuit;  —  ober  Accusativi  c.  inf.  werben  burd)  baS  regierend 
33erbum  ober  burd)  ben  ganzen  regierenben  @a^  getrennt,  j.  ».  iP  sum  Scipi 

onem  aeetpimus  infantem  fuisse;  Calchantem  augarem  scribit  Homerus  long« 
optimum  fuisse.  3n  äljnlidjei  5Beife  merben  9?ebenfö^e  oft  burd)  ben  in  ib^re  SRitte  ein 
gefdjalteten  regierenben  Sq^  geteilt,  9.  In  oratoribus  Graecis  admirabile  est  quantatr 
inter  omnes  unus  excellat.  Orator  metuo  ne  languescat  senectute.  Sunt  vitia,  qaa( 

nemo  est  quin  effugere  cupiat;  —  ober  jwei  ©a^glieber,  benen  ein  ©ajjteil 
gemeinfam  ift,  roerben  burd)  C£infd)iebung  be§  ©emeinfamen  getrennt,  $.  9. 

lustus  vir  ac  bonus,  effrenata  libido  et  indomita,  cognitionis  amor  et  icientiae, 

virtns  neque  datur  dono  neque  aeeipitur;  —  namentlich)  roerben  bie  Slboerbien 
quam,  tarn,  nimis,  satis,  minxis,  multo,  eo,  quo,  paido  u.  ä.  gern  oon 
bem  |tt  itjnen  gehörigen  3Borte  getrennt:  vides,  quam  sit  magna  dissensio;  in- 

genium  meum  sentio  satis  Semper  fuisse  exiguum  ,  multo  eins  oratio  esset  pressior ; 

quo  quis  prudentior  est.  ^äuftg  bient  bie  «Sperrung  baju,  bie  miteinanber  eng 
oerbunbenen  begriffe  als  eine  ©in^eit  barjufteUen :  Marcelli  ad  Noiam  proe- 

lium;  Divitiaci  in  populum  Romanum  Studium;  regiae  in  Macedonia  possessiones  i 


Digitized  by  Google 


361 


538, 


omni»  quae  me  angebat  de  re  publica  cura.  2Bte  weit  bic  Sperrung  geb>n  tonn  unb 
toelc^e  SBirfung  fie  fürt,  jetgen  SSeiföiele  Wie:  Tantam  ingenuit  animantibus  conser- 
vandi  sni  natura  custodiam.  Stoicorum  non  ignoras  quam  sit  subtile  Tel  spinosum 
potiu8  disserendi  genus.  Eam  optimam  illi  esse  censent  sepulturam.  Iis  se  adule- 
scens  improvida  aetate  irretierat  errati*.  Quantum  mihi  vel  fraua  inimicorum  vel 
causae  amicorum  vel  res  publica  tribuet  otii,  ad  scribendum  potissiraum  conferam. 

2)  Unter  Chiasmus  „$^^6116^^9"  Gpaopog,  von  %iatw  „bie  ©eftalt 
eines  X  machen")  oerpe^t  man  biejenige  SBortfteUung,  in  melier  (namentlid) 
bei  fürjeren  ©egenfätjen)  bie  SBörter  bag  sroeite  3M  in  umgefegrter 
Orbnung  als  beim  erften  9Me  fte^en  unb  jroor  fo,  ba&  bie  am  ftärfften 
entgegengefe^ten  unmittelbar  aufammentreffen,      ».  „25er  fromme  Hebt  jeben, 

niemanben  ber  S6i5fe".  Fragile  corpus  animus  sempiternus  movet.  Cimbri  in  proeliis 
exsultant,  lamentantur  in  morbo.  Vir  specie  quidem  puerili,  senili  vero  prudentia. 
Cornibus  tauri,  apri  dentibus,  morsu  leones  se  tutantur.  Si  gladium  quis  apud  te 
sana  mente  deposuerit,  repetat  insanus,  reddere  peccatum  sit,  officium  non  reddere. 
Cum  spe  vincendi  simul  abiecisti  certandi  cupiditatem.  Ratio  nostra  consentit, 
repugnat  oratio.  Clariorem  inter  Romanos  deditio  Postumium  quam  Pontium  in- 
cruenta  victoria  inter  Samnites  fecit.  Expilatae  provinciae,  vexati  socii ;  dii  immor- 
tales  spoliati,  cives  Romani  cruciati  et  necati.  Laudant  cos,  qui  aequo  animo 
moriantur;  qui  alterius  mortem  aequo  animo  ferant,  eos  putant  vituperandos.  — 
Zuweilen  burdjbrlngt  ber  6&Ja8mu3  eine  gan^c  Verlobe,  fo  bafe  alle  Xcilc  berfelben  burd) 
bie  fireuäftellung  gegliebert  [inb,  $.  83.  Quis  est,  qui  velit,  ut  neque  diligai  quem- 
quam  nec  ipse  ab  ullo  diligatur,  circumfluere  omnibus  copiis  atque  in  omnium 
rerum  abundantia  vivere  ?  (t)icr  finb  bie  58erba  beibemale  bie  äußeren,  beren  Tepenbenjen 
bie  inneren  ©lieber  be*  6§ia«muS). 

flnm.  1.  9?id)t  jeber  Safe  ift  bem  Sinne  nach  d)iaftifd)er  Stellung  fiUjig,  benn  immer  müfien 
fo  befonber«  au*einanber  unb  gegenetnanber  geftellte  29orte  fyrer  ©ebeutung  nad)  biefe 
Stellung  uerbienen. 

8nm.  2.  35qö  ©egenteil  be§  (SbjaSmuS  ift  ber  VarallfU<Jimii8,  b.  bic  Sieberfe^r  berfelbcn 
SBortftetlung :  Superavi  dignitate  Catilinam,  gratia  Galbam.  Ausi  sunt  transire 
latissimum  flumen,  ascendere  altissimas  ripas,  subire  iniquissimum  locum.  Saepe 
aut  voluptates  omittuntur  maiorum  voluptatum  adipiscendarum  causa  aut  do- 
lores suseipiuntur  maiorum  dolorum  effugiendorum  gratia.  —  3n  bem  Safte:  Lu- 
get 8enatus,  maeret  equester  ordo,  tota  civitas  confecta  senio  est  ift  (£t)ia3muö 
unb  <ßaralleli8mufl  gemlfdjt.  Cf.  oudi .  Exagitabantur  omnes  eins  fraudes  atque  falla- 
ciae;  tota  vita  in  eiusmodi  ratione  versata  aperiebatur;  egestas  domestica,  quae- 
stus  forensis  in  medium  proferebatur;  nummarius  interpres  pacis  et  concordiae 
non  probabatur  (bie  beibeu  elften  ©lieber  geigen  ben  <SI}ia8mu3,  bie  beiben  lefcten  ben 
^aralleltemu*). 

3)  SBenngleidj  bie  9tt)etorit  oorfcfyreibt,  nid)t  mehrere  SBörter  non  gleicher  SBc* 
tonung  ober  ätmlidjem  Stange  aufeinander  folgen  $u  laffen,  fo  merben  bod) 
oft  abfidjtlid)  ä^ntict)  flingenbe  SBörter  jur  #ebung  be§  SluSbrucfS  mitein* 
anber  oerbunben.  Sftan  unterf djeibet: 

»)  ttaitteratton,  wenn  oerfefciebene  SBörter  mit  gleiten  HnfangSfonfonanten 
(oft  formelhaft,  oft  malenb)  nebeneinanber  gefteüt  werben,  Ä.  ».  Sanctum 

atque  sincerum;  amisimus  sueum  atque  sanguinem;  profundere  atque  perdere; 
maria  montesque  polliceri;  multa  mala  magnusque  metus;  patent  portae:  pro- 
ficiscere;  fortis  fidelisque;  laterem  lavare;  mendacem  memorem  esse  oportet;  vi 
Ticta  vis  est;  vestrae  religiones  viguerunt,  vestra  vis  valuit;  dare  donare  dicare ; 
spoliatus  fama  fortunisque;  vivunt  et  vigent;  quod  polles  potesque;  homo  et  sa- 
piens et  sanetus  et  Severus;  obsecro  atque  obtestor;  omnes  omnium  ordinum  ho- 
mines;  sensim  sine  sensu  aetas  senescit.  „Schimpf  unb  ©djanbc;  über  Stocf  unb 
Steht;  Sinb  unb  SBetter;  9Hann  unb  SRaud;  Selb  unb  geben;  $euer  unb  flammen; 
9to&  unb  Weiter;  in  Samt  unb  Selbe;  SBo$l  unb  ©elje;  §au8  unb  J£>of ;  3ittern  unb 
gagen;  hoffen  unb  Marren"  u.a.  —  „3>er  «übe  ftc^t  am  «effel,  fdjaut  m  bie  ©lut 
hinein;  ba*  wogt  unb  wallt  unb  wirbelt  unb  wiU  entfeffelt  fein;  unb  jifdft  ifjm  in  bie 


Digitized  by  Google 


538. 


Obren,  unb  judt  ihm  burd)  ben  Sinn,  unb  flieht  an  adelt  Ringern  ttjn  und)  bcm  fcabn 
bin".  Cf.  bei  Bürger  bie  funfmofle  «Üitteration :  „ffionne  weht  oon  Xbal  unb  $üge 
totfit  non  $lur  unb  ©iefenölan,  me$t  üom  glatten  ©afferfpiegel ;  Sonne  webt  mit  toeiaVi 
ftlügel  befl  Piloten  ©ange  an", 
b)  ^nronomajic  (Annominatio),  ©leicfyflang,  roo  bi3  auf  eine  geringe  2lb 
roeidmng  baSfelbe  SBort,  aber  mit  einem  meljr  ober  minber  entgegen 

gefegten  ©inne  wieberfel)rt,  j. ».  Et  ratio  et  oratio;  neque  res  neque  spes 
sententiae  graves  et  suaves;  ex  aratore  orator  f actus  est;  eum  non  facile  no 
modo  extra  tectum,  sed  ne  extra  lectum  quidem  quisquam  vidit;  parro  anim 
et  pravo;  non  actorem  esse  alienae  personae,  sed  aactorem  saae;  facie  magi 
qaara  facetiis  ridicnlus.  Lenones  vitato  tanqaam  leones.  Nolo  esse  laudatoi 
ne  videar  esse  adalator.  Haec  mihi  ernnt  non  solum  rata,  sed  etiam  grati 
Amare  honestatem  nnnquam  est  amarum.  Tn  et  adversns  et  aversos  impudicni 
Cf.  aus  6d)i0er«  SSallenftein:  „3>er  »tbeinftrom  fft  morben  $u  einem  $einfrrom,  bi 
«löffer  finb  aufgenommene  Hefter,  bie  ©tStümer  finb  nerwanbelt  m  ©üfrtümer,  bie  «fc 
teien  unb  Stifter  finb  nun  JRaubtcien  unb  25iebe4flüfter,  unb  alle  bie  gefegncten  beutle 
Cftnber  finb  oerfehrt  »orben  in  Glenber".  „(Eile  mit  fBeile". 

Änm.  3.  SJefonberö  häufig  finbet  fid)  bie  ^aronomafte  bei  Äompofiten  beleihen  6tatmue 
(cf.  ad  Heren ii.  4,  29 :  Deligere  oportet,  quem  yelis  diligere).  Sicnlorum  esa 
sam  reeepi,  popnli  Romani  snscepi  (Cic.  Caecil.  26 ;  Verr .  2,  1 ,  de  or.  2, 101 
©o  subripi  u.  eripi  (Verr.  1,  10),  cognoscere  u.  recognoscere  (Verr.  1,  15),  de 
portare  u.  asportare  (Caecil.  28)  u.  d. 

o)  £>omöotfleuton,  roentt  in  parallelen  ©afcgliebern  bie  forrefponbierettbe: 

2Borte  gleite  ©nbfilben  fyaben,  j.  13.  Studium  Semper  adsit,  cunetatioab 
sit;  audaoter  territas,  hamiliter  placas;  hominem  laudas  egentem  Tirtutis,  abuc 
dantem  felicitatia;  diligere  form  am,  neglegere  famam.  Haec  omnia  vidi  inflam 
mari,  Priamo  vi  vitam  evitari,  Iovis  aram  sanguine  turpari.  Ad  hanc  legem  no 
institati,  sed  imbuti  snmus.  Pompeio  se  tradidit  Milo  praeaertim  omnia  andient 
magna  metnenti,  mnlta  suspicanti,  nonnulla  credenti.  To*  $omoottleuton  gleidje 
«afu*  nennt  man  Homöoploton. 

4)  Unter  ttnfoMonie  nerfte^t  man  jeben  93erflofj  gegen  ben  SBoljaaut.  S)a^ 
gehört : 

)  oa»  ^jufammentrefyen  non  ittsortern  mit  jajroer  naetjetnanoer  ausjuipreajtn 

ben  Äonfonanten  Unb  totalen,  3.  93.  Ingens  est  Stridor;  stirps  splendids 
bacae  aenae  amoenissimae ;  rex  Xerxes. 

b)  ba$  3ufammentreffen  äfmlid)  Iautenber  ©örter  ober  ©Üben,  j.  ».  Con 

com  eo  saepe  una  fuissem;  quidquid  fit,  id  pater  non  concedit;  hör  am  dnoras 
virorum  fortissimorum;  nallis  satis  certis  mandatis;  vulgares  res;  res  mihi  in 
visae  visae  sunt;  pleniore  ore.  »eadtfe  aud)  bie  Comphsio  syUabarum  in  «eifpieio 
roic:  mente  /«neto  (Verg.  Aen.  3,  388),  omne  nemus  (5,  149),  tofa  fomen  (5,  186J 
cerfe  rfeo  (6,  467)  u.  L 

9lnm.  4.  9Hand)e3  mar  inbeffen  bem  feinen  römifdjen  Obre  nicht  anftöfeig,  roa*  unfern 
€bre  nidjt  angenehm  erfdjeint,  j.  93.  bie  unmittelbare  JBerbinbung  mehrerer  mit  ?t 
anfangenben  ffielattoa:  qui,  qttae  sit;  qui  quoniam,  quid  diceret,  intellegi  nolait 
virtns,  quam  qui  habet;  ober  bad  ^^ujanmicntn^fcn  mehrerer  3nfinittt>e  (J.  $ 
Non  me  pndet  fateri  nesrire,  adalescentes  dietre  doctre  coepit,  cf.  420,  Änm.  3j 
ober  oon  «blaHoen  unb  Patinen  im  Plural  (^.  93.  obsidibus  Aednis  redditis;  omni 
bas  eqnis  Oallis  equitibns  detractis);  ober  ^ufammenftellungen  mie:  Tom  sacer 
dos  dixisse  dieüur  fo.  83.  Cic.  Verr.  4,  73);  dixisst  diamt  (Cic  Quinct  35 
fam.  9,  16,  5);  eum  indicem  falsnm  iudirassc  iudieavit;  vtdere  iam  videor  ob 
rideor  ridert  ob.  videri  rideo  (j.  ©.  Cic.  Cat  4,  11;  de  or.  2,  33;  3,  20;  Tnse 
3,  3;  3,  77);  Homerua  hoinsmodi  quiddam  vidisse  riddur.  Fecit  pugnandi  po- 
testatem,  potestate  facta  Afranins  oopias  ednxit. 

c)  eine  lange  9Reif)e  einfitbiger  ober  oielfilbiger  SÖörter  oon  bem* 

felben  Tonfälle,  j.  93.  Haec  de  te  spes  nos  fefellit.  Cur  tu  in  hac  re  non  debere 
cedere  crederes  ?  Saepe  bonus  homo  laude  captua  peccat  Africanus  Nomantinos 


Digitized  by  Google 


—  363  — 


539—541. 


gloriose  resistentes  superavit,  Generosissimi  homines  fortissimornm  popalorum 
omnibas  temporibas  maximam  admirationem  habuerunt.  —  83ead)te  bie  33orfd)rift 
üuintilianS :  Etiam  monosyllaba,  si  plura  sunt,  non  contina abun tur ,  quia  necesse 
est,  compositio  multis  clausulis  concisa  subsultet;  ideoque  etiam  breviam  ver- 
borum  ac  nominam  vitanda  continaatio  et  ex  diverso  quo  quo  longorum;  afferunt 
enim  quandam  dicendi  tarditatem. 
Ht  Sold*  SBSrter,  mel^e  oerroanbte  ober  entgegengefcfcte  ©egriffc  ober  als  oerfdjicbene 

gönnen  beöfelben  Sorte«  (cf.  236,  c)  benf elben  ©egriff  bejeidjnen  (befonber«  aud)  bie  $ro  =     ^  V 
nomina  unb  ^ronommalabjefttoa  berfelben  ober  oerfdjiebener  $erfonen),  werben  regelmäßig  >\ 
bii)t  nebeneinanber  geftettt  (Parataxe) ;  benn :  Oppoiita  iuxta  po$iia  magis  elucetcunt.  \ 
Cf.  oudi:  hos  ego,  quos  ego,  qnae  ille,  qai  se,  qaid  sibi  ist i,  qnis  sibi  hos,  quam  ille 
mihi,  hoc  idem  huic,  id  ego  vobis  u,  8. 

Ämn.  Senn  jebodj  bie  betreffenbrn  ©Srter  in  ber  jjorm  ganj  unb  gar  überetnftimmen,  fo 
inüffen  fie,  fad*  fic  bemfelben  ©afegliebe  angehören,  üon  cinanber  getrennt  »erben;  alfo  nid)t 
Cjvcs  civee  adiuvant,  fonbern  Cives  adiuvant  cives. 

40. 3n  oielcn  üöerbinbun gen  beobachtet  ber  <©prad)gebraud)  eine  fefie  (ftereotnpe) 
Söortftettung,  bie  nie  o^ne  einen  stoingenben  ©runb  oerlajfen  wirb  (ufueUe  - 

SÖOttfteUungX  ?>■  93.  Senat us  popalusqae  Romanas  (cf.  jebod)  Sali  lag.  41,  2;  Liv.  7, 
31,  10;  24,  37,  7).  Pontifex  maximas.  Magister  eqnitam.  Praetor  urbanas.  Iappiter 
Optimas  Maximas.  Tribnnus  plebis,  tribunus  militum.  Praefectas  fabrum.  Magna 
Graecia  „Unteritalien",  Gallia  cisalpina  „Dberitalien".  Senatns  consnltam,  senatas  aueto- 
rita8,  plebis  scitnm.  Res  familiaris.  Ins  civile.  Aes  alienam  (cf.  jebod]  Sali,  Cat.  14, 
2).  ßona  dea  =  Ceres.  Dii  immortales.  Lex  agraria.  Divus  Caesar.  Genus  humanuni. 
Mensa  seconda  „ber  zweite  lifd)*,  aber  secunda  mensa  „ber  Wai)t\\ibM.  Bonae  res  „gute, 
eble  3>inge",  aber  res  bonae  „Saasen  oon  SBert,  gute  llmftänbe".  Vir  bonos  meifi  „redb> 
[^offener  9Rann,  ^bjenmamt",  bonos  vir  meifi  „Patriot".  Res  urbanae  „ftäbtifc&e  angelegen* 
heilen" ,  urbanae  res  „%rtige£,  ©i^igeS".  Bono  animo  esse  „gute«  SRutee"  fein",  aber  animo 
bono  „in  guter  Äbfidjt".  Ferro  igniqne  (feiten  igni  ferroqae  ober  ferro  atqae  igni).  Domi 
belliqne,  domi  militiaeque.  Pro  virili  parte  (cf.  jebod)  Liv.  3,  71,  8  u.  8.)  Ratione  et 
ria  „auf  metfiobifdjem  SBege".  Sorsum  deorsum;  nunc  denique,  tum  demum,  quod  ad 
rem  attinet  etc.  —  2Rand)e  9tu«brüde  laffen  bagegen  eine  f)öd)ft  üerfdjiebcne  SJerbinbung  ju, 
j.  93.  Dies  noctesque,  dies  et  noctes,  dies  atque  noctes,  noctes  diesque,  nootes  et  dies, 
noctes  atqae  dies,  die  noctuque,  nocte  et  interdiu.  —  Über  omnes  fere  civitates  „faft 
alle  ©emeinben"  cf.  483,  9. 

41.1)  Unter  einer  $eriobe  oerftefyn  mir  ein  tunftmäfjig  gebautes  ©afcgeftige  oon 
größerem  Umfange,  beffen  Seite  ftd)  wie  ©lieber  eines  Iebenbigen  OrganiS* 
muS  gegenfeittg  f orbern  unb  bebingen  unb  ein  fo  in  ftd)  gefdjIoffeneS,  ab* 
gerunbeteS  ©anje  bilben,  bafj  man  fein  ©lieb  IjerauSreifjen  fönnte,  ofjne  ben 
3ufammen^ang  ber  übrigen  aufsu^eben  unb  bie  gefäloffene  ©in^eit  be$ 
©anjen  ju  jerftören. 

Änm.  1.  Um  bie  ©Iieberung  einer  $eriobe  bem  Huge  anfdjaulidi  borjufityren,  beaeidjnet  man 
bie  feibftänbigcn  #auötfä$e  mit  A,  B,  C  k.,  bie  biefen  unmittelbar  fuborbinierten  9?ebett= 
fä^c  (erften  OJrabc«)  mit  a,  b,  c  ?c,  bie  b,rmoieberum  biefen  fuborbinierten  Webenfäfre 
(5 weiten  ©rabeS)  mit  a,  ß,  y  k.,  cnblidj  weitere  <5uborbinationen  be$  britten,  oierten  unb 
noch  böficrer  (grabe  mit  ben  entfpredjenben  3*ffern  3>  4  tt  S>a8  ,^  ei  dien  :  bebeutet  $oran* 
fieuung  =  a:  A;  ba«  3eid)en  (  )  bebeutet  etnfdjaltung  —  A  (a)  A;  ba«  3eidjen  /  bc* 
beutet  «nfüaung  =  A  /  a.  —  Um  femer  eine  Verlobe  ju  analnflercn,  bebient  man  fia) 
folgenber  Äbfürjungen: 

1)  5>«r  $auptfafc  (H)  befielt  au8  ^auörfubjeft  (HS)  unb  fcmmtoerbum  (HV);  Im  «nfange 
oft  bie  oerbinbenbe  ^artifel  (HP). 

2)  ©ei  Webenfä&en  unterfa>eibet  man: 

caus.  =»  Äaufalfa|(,  comp.  =  Äomparatiofafo,  conc.  =  Äon^efftofa^,  consec.  = 
Äonfefutiofa&,  fin.  =  ginalfafr,  hyp.  -=  »eblngung^fa^  temp.  —  lenrnoralfafc,  rel. 
=  Selatiofa^,  ind.  =  mbirefter  §ragefa&. 

3)  «1«  begleitenbe  6a^tdle  fSnnen  jum  fcauötfafrc  wie  ^um  SWebenfa^e  b.mjutreten:  ba« 
Participium  coniunetum  =  pc,  ,ber  Ablativus  absolutus  =  absol.,  ber  Accusa- 
tivuB  cum  infinitivo  =  acc  mf. 


Digitized  by  Google 


Sinnt.  2.  Sßet  Seibinbung  eine«  .ftauptfo&e«  mit  einem  9iebenfafee  finb  folgenbe  ^crmei 
möglich: 

a  :  A,     8.  Com  Hannibal  Saguntum  delevisset,  Romani  Carthaginiensibus  bellun 
mdixerunt.  WnalüftS:  temp.  :  H. 
A  (a)  A,  j.  S3.  Hannibal,  cum  Saguntom  delerisset.  Romanis  bellum  intulit  HS  - 
(temp.)  —  HV. 

A  /  a,  ,v  58.  Hannibal  Alpes  superavit,  ut  Romanis  bellum  inferret.  H  /  fin. 
a  (A)  a,     9.  Haec  res,  meino,  ne  nobis  perniciei  sit.  fin.  /  (H). 
A  a  A  a,  j.     Qais  meum  consulatum  inventus  est  qui  vituperaret?  HS  —  rel.  —  (HP; 
a  A  a  A,  j.  9.  Huiua  Tictoriae,  non  alienum  videtur,  qnale  praemium  Miltiadi  si 
tributum,  docere. 

9lmn.  3.  9?et  Sßerbinbung  eine*  ^auptfafce«  mit  $wci  foorbiniettcn  unncrbunbenen  Sltbm 
fäften  finb  foigcnbe  gönnen  möglid): 

a  :  A  /  b,  j.      Qnia  divitissimus  snm,  nihil  impedit,  quominus  illam  domnn 
emam.  caos.  :  H  /  consec. 
a  ■  A    Ii    A,  v  SB.  Dnm  Romani  tempns  terunt,  Hannibal,  qnia  fessum  militem  ha 
bebst,  qnietem  pancornm  diernm  dedit.  temp.  :  [HS  —  (caos.)  —  HVJ 
a  :  (b  :  A),     SB.  Qnid  sentiant,  cum  taceant,  satis  dicunt  ind.  :  [conc  :  H]. 
A  (a)  A  /  b,  $.  SB.  Nihil  mihi,  quamquam  aegro  corpore  snm,  maiori  curae  est 
quam  ut  primo  quoque  tempore  ad  te  veniam.  HS  —  (conc.)  - 
HV  /  fin. 

A  (a)  A  (b)  A,  j.  SB.  Höstes,  ut  locus  procul  muro  satis  aequus  agendis  vineis  fuit 
ita  baudquaquam  prospere,  postqnam  ad  effectum  operis  ventum  est 
coeptis  successiL  HS  —  [(comp.)  —  (temp.)  [(temp.)j  —  HV 
u.  f.  tu.  —  Über  bie  SBerbinbung  cincö  ^ouptfQjic«  mit  a»ei  9?ebcnfä&en  uerf djtebcnc 
t»rabe  cf.  542,  3. 

2)ie  römifdjen  SHfjetoren  oerftanben  unter  er  tobe  (ambittu,  circuitut 
(omprehensio,  complexio,  circumscriptio,  feit  Cuintilian  aud)  periodic 
ein  foldje«  ©afcgefüge,  in  welchem  ber  Webenfafc  non  bem  £auptfafce  ein 
gefdjtoffen  unb  jufammengefafU  wirb.  So  ift  j.  SB.  ber  6m):  Socrates 

cum  occasio  ex  vinculis  fugiendi  data  ei  esset,  mori  maluit  [6<bema  A  (a)  A 
flnolnfiä  HS  —  (conc.)  —  HP]  nad)  bem  begriffe  ber  ?llten  eine  Verlobe,  ^nt  roeitcret 

Sinuc  nannte  man  aber  aud)  foldje  ©atjgefüge  eine  *ßeriobe,  in  melden  bei 
9iebeufat)  mit  feinen  teilen  al§  93orberfatj  bem  §auptfa£e  al§  9tod)fat 

OOr au geft eilt  ift,  93.  Quamqnam  excellebat  Aristides  abstinentia,  tamei 
exilio  decem  annornm  multatns  est  (<Sd)cma  a  :  A;  SlnahifiS  conc.  :  H).  9ftä)t  leid] 

aber  nannten  bie  Sllten  ein  foldjeS  ©atjgefüge  ^Jeriobe,  in  meinem  bei 
£auptfatj  ooranftefyt  unb  ber  9tebenfat>  nadjfolgt  (im  $eutf$eu  „ftnfenbi 

pertoben"),  SB.  Thucydides  libros  suos  tum  scripsisse  dicitur,  cum  in  exilinc 
pnlsns  esset  (€d)ema  A  /  a;  Slnaluft«  H  /  temp.).  <J)amtt  ift   jebod)   nirf)t  gefagt, 

bog  fintenbe  <ßerioben  allemal  unfcfjön  feien,  ©o  mtrb  man   ©.  folgend» 

crmeiterten  ©u&gefiige,  weldjc«  mit  bem  fcauntfa&e  beginnt,  ba«  l'ob  ber  ©djonbeit  nidjt  m- 
fogen  fönnen:  Credo  ego  vos,  iudices,  mirari,  quid  sit,  quod,  cum  tot  summi  ors- 
tores  hominesque  nobilissimi  sedeant,  ego  potissimum  surrexerim,  qui  neqne^aetat« 
neqne  ingenio  neque  auetoritate  sim  cum  iis,  qui  sedeant,  comparandus.  Scftfnia: 
A  /  [a  /  «  (3)  a  I  3'  (4)  3'];  «nalnfi*  :  H  /  [ind.  /  caus.  —  (conc.)  —  /  rel.  /  (reL)].  - 

*8eftel)t  eine  ^ertobe  blofc  au8  einem  9lebenfatje  unb  einem  £auptfa$e,  fo 
Reifet  fie  einfa^;  wenn  aber  biefe  @ät>e  roieber  burd)  anbere  erweitert  unb 
befonberS,  wenn  biefe  neuen  in  jene  eingeflößten  ftnb,  fo  nennt  man  bie 

^eriobe  eine  äUfammengefetjte.  Gine  folcfjc  ift  $.  SB.:  Ut  saepe  homines  aegri 
morbo  gravi,  cum  aestu  febrique  iactantur,  si  aqnam  gelidam  biberunt,  pnmo 
relevari  videntur,  deinde  multo  gravius  vehementiusque  afflictantur:  sie  bic  morbos, 
qui  est  in  re  publica,  relevatus  Catilinae  poena,  vebementius,  reliqnis  vivis,  m- 
gravescet.  (Schema  :  a  (3  :  «)  a  :  A  (b)  A;  Änalnfi«'.  leomp.  —  (temp.  :  byp.)] :  Hb 
—  (rel.  /  pc.  /  absol.)  —  HV. 


Digitized  by  Google 


—  365  — 


541. 


2)  ijcbc  nod)  fo  umfangreiche  *ßeriobe  mufj  zweiteilig  fein,  unb  jroar  müffen 
bie  beiben  £eile  fo  bef Raffen  unb  fo  georbnet  fein,  bafj  fte  einanber  not* 
roenbig^fmb  ober  fid),  roie  ©atj  unb  ©egenfatj,  3ra8e  uno  Slntroort, 
gefpannte  Ccrroartung  unb  SBefriebigung,  gegenfeitig  forbem  unb  er* 
gangen,  um  ein  ©ebanfen*  unb  föebegangeS  ^er^ufteDen.  Unb  biefe  9totn>enbig* 
feit  muß  aurf)  in  ber  SRebe  babura)  auSgebrücft  fein,  bafj  fdtjon  ber  erfte 
Xtil  burtf)  feine  gorm  unb  (Stellung  auf  ben  groeiten  als  feine  roefentlidje 
©rgdngung  ^inbeutet  unb  ein  befriebigenbeS  93erftänbni§  erft  mit  bem  ©djluffe 

be§  ©angen  möglid)  mirb.  SJergl.  folgcnbe  fdjüne  $eriobe:  Hac  nuntiat*  clade  cum 
per  dies  maltos  in  tanto  pavore  faisset  civitas,  ut  tabernis  clausis,  velut  nocturna 
solitndine  per  nrbem  acta,  senatus  aedilibns  negotium  daret,  nt  nrbem  circum- 
irent  apeririqae  tabernas  et  maestitiae  pablicae  speciem  urbi  demi  inberent 
(SJorberfafc  in  fein'  erweiterter  3rorm):  tum  Ti.  Sempronius  senatum  habuit  consolatus- 
que  patres  est  et  adhortatus,  ne,  qui  Cannensi  ruinae  non  suceubuissent,  ad 
minores  calamitates  animos  summitterent  (9Jad)fatj  auB  mehreren  ^auptfetyen  unb  ein« 
geflochtenen  9?ebenf8fcen  gebilbet).  ©diema  :  a  /  «  /  3  :  A  /  b  (ß)  b  ;  «nalofi«:  [absol.  : 
temp.  /  consec.  (absol.)  /  fin.] :  H.  fin.  (rel.). 

3)  ftotroenbige  ©igenf  haften  einer  guten  «ßeriobe  fmb: 

a)  (?inf>eit:  bie  periobe  mufj  ftd)  als  ein  in  allen  it)ren  einzelnen  teilen 
eng  oerbunbeneS  ©ange  barftellen,  ba$  non  einem  gemeinfamen  ©ebanfen 
gufammengefjalten  wirb,  in  roeldjem  bie  Sftebenfftfce  in  ber  engften  93e= 
jie^ung  gum  £auptfafce  fielen,  unb  in  meinem  bie  gefpannte  (Srroartung 
erft  mit  bem  ©djluffe  befriebigt  wirb.  (93ergl.  bie  f$öne  (Srflärung,  meiere 
SlriftoteleS  oon  ber  *ßeriobe  giebt :  legis  h°^aa  aQxyv  xai  rilsvtrjv  aintj 
xad-'  avtrjv  xal  nkyed-oq  evövvojnov). 

Änm.  4.  2)urd)  nidjtä  toirb  für  bie  Einheit  ber  $triobe  beffer  geforgt  alö  baburd),  bafe  man 
ben  6ubjef  t«werf)fel  möglidjfi  oermeibet;  benn  ber  3>eutjd)e  lägt  in  ber  Verlobe  ba*  X 
©ubjeft  oljne  SJebenfen  medjfeln  unb  in  einem  neuen  Safce  oljnc  amingenben  ©runb  / 
ein  neue«  Subjefi  eintreten,  ma8  ber  Sateiner,  menn  e«  irgenb  möglid)  ift,  oermeibet: 
(Hnt)rtt  bed  2ubjcftt5.  ftux  löeranfdjaulidmna,  biefer  aufjerorbentlid)  widrigen  ÄarbinaU 
regel  bienen  folgenbe  ©eifpiele:  Vercingetortx  adversarios  suos,  a  quibas  paulo 
ante  erat  eiectut,  expelbV  ex  civitate  „oerbannte  feine  (Skgner,  bie  iljn  oertrieben 
Ijatten".  Caesar  eodem  die  ab  exploratoribus  certior  facti/*  hostes  prope 
consedisse,  statim  castra  munivü  „al«  bie  Jhmbfdjafter  ben  Säfar  —  benadjridjtigt 
Ratten,  fdjlug  er  . . ."  Caesar,  etsi  hac  oratione  Dumnorigem  designari  sent  ie&a t, 
tarnen  quod  plnribus  praesentibus  eas  res  iactari  nolebal,  consilium  ilimi>/' 
„obgleid)  bem  ßäfar  Nor  mar,  bafj  .  .  .,  entlief;  er  bod)  bie  Serfammlung,  meil  c$ 
nidjt  fein  Sunfd)  mar,  bau  .  .  .".  Caesar  primum  suo,  deinde  omnium  ex  con- 
spectu  remotis  equis,  ut  aequato  omnium  periculo  spem  fugae  toller  et,  cohor- 
tatus  suos  proeliam  commisit  „Gäfar  liefe  alle  ^ferbe,  fein  eigene«  juerft,  roeg» 
fuhren;  bie  ©efa&r  fönte  für  alle  gleid)  fein  unb  Feiner  an  $lud)t  benfen  fönnen. 
(Sine  fur^e  Wnfpradjc,  unb  bie  Sd)lad)t  begann". 

b)  2Ranntgfaltigteit  ber  gur  Seftimmung  ober  93erootlftänbigung  be§ 
^>auptgebanfen§  bienenben  9tebengebanfen. 

c)  Überfielt  ttd}fett  ber  ganzen  oerbunbenen  ©ebanfenmaffe,  Verteilung 
berfelben  in  furje,  Ülu^epunfte  für  ©predjen  unb  2luffaffung  geroa^renbe 
3lbfc^nitte  mit  S3ermeibung  langatmiger  ©d^e.  SSergl.  bie  SBorfdjrift  Sicero§: 
Omnia  et  prima  et  media  verba  spectare  debent  ad  ultimum. 

d)  ©oncinnitftt  unb  Proportion  (©gmmetrie,  ©benmag)  jroifa^en  ben 
einzelnen  -Teilen,  mobei  namentlich  barauf  ,ut  feiert  ift,  ba|  ber  ^auptfa^ 
nic^t  gu  turj  gegen  ben  93orberfatj  fei,  unb  ba§  bie  einanber  entfprecfyenben 
ober  gegenübergefe^ten  ©abteile  gleichartigen  ©au  unb  fo.mmetrifchen  Um« 


Digitized  by  Google 


541. 


—  866 


fang  fabelt  (cf.  541,  5,  «nm.).  *l*  »eifpiel  einer  »oblgeglteberten  oratortfd)en  *eriol 
Dergleidje  man: 

Si,  quantum  in  agro  locisque  desertis  andacia  potest, 
taniam  in  foro  atqae  in  iudiciis  impndenÜa  valeret : 

non  minus  nunc  in  causa  cederet  A.  Caecina  Sex.  Aebntii  impndentiae,  qnam  tni 
in  vi  facienda  ceaait  andaciae.  —  Cf.  aud) :  Et  si  vereor,  iudices,  ne  tarpe  sit,  pi 
fortiasimo  viro  dicere  incipientem  timere,  minimeqne  deceat,  cum  T.  Annins  ips 
magis  de  rei  public ae  salnte  quam  de  sua  pertnrbetnr,  me  ad  eins  causam  parei 
an  im  i  magnitudinem  afferre  non  poaae :  tarnen  haec  nori  indicii  nora  forma  terr« 
oculoa,  qui  qnocunque  incidernnt,  conanetudinem  fori  et  pristinnm  morem  iudicü 
nun  reqnirnnt. 

e)SRf)qtt)mu3  unb  Numerus,  b.  b,.  SBo^Haut  unb  Xonfall,  reeller  jefc 
ftafopb,onie  (cf.  638,  4)  oermeibet  unb  gn>ar  in  feinen  netSartigen  ©an 
oerfällt  (benn:  Versus  in  oratione  si  efßcüur  coniunctione  verbmm 
Vitium  est),  aber  bod)  eine  roobjgefällige  9(bn>ed)3tung  jroifc^en  langt 
unb  furjen  Silben,  jnrifdjen  einftlbigen  unb  metyrftlbigen  SBörtern,  jrmid;e 
Hebungen  unb  Senfungen  fudjt  unb  namentlich  bie  ^ßeriobe  mit  einet 

ft&ftigen  ©cfjlufjfall  enbigt.  Gleen»  fagt:  IU  atructa  verba  eint,  nt  numern 
non  qnaesitns,  sed  ipse  secutus  esse  videatur  unb  Multum  interest,  ntrnm  nanu 
rosa  sit  an  plane  e  nnmeria  conatet  oratio;  alternm  ai  fit,  intolerabile  vir:..: 
eat,  alternm  niai  fit,  dUaipata  et  inculta  et  flnena  eat  oratio.  Ter  92  unter  u 
wirb  betonter«  Don  bem  SR  ebner  gepflegt,  mdbrenb  er  non  bem  Weid)icbtfdjreiber,  berfebi 
<£ä[\c  nid)t  für  ben  $örer,  fonbein  für  ben  Vefer  fdjreibt,  roeniger  beachtet  toirb. 
%nm.  6.  3>a  ba«  9? fj ö tb m i f d) e  am  meiften  gegen  ba«ld  n  b  e  ber  $erioben  unb  hu  Ä  u  *J 
gange  ber  Säfte  bcrDortrttt,  fo  beftimmten  bic  9Uten  bie  8er«fufec,  weldje  be 
■Sdjlun  am  wobJgcfiMigftcn  bilben.  3>er  SdjluBfall  i  clausula  i  ift  aber  rooblgebilbe 
wenn  er  mit  vollem  Xone  enbigt,  nidjt  mit  einzelnen  Silben.  ifcaijer  roählt  (Sierra  ger 
ben  Greticu«,  ben  Ditrodjäu«,  Den  Paeon  primae  mit  bem  ©ponbeu«  ober  Xnxfyiu« 
unb  in  benfelben  Dorjüglid)  ben  langen  A-xaut  m  ber  Dorlefeten  Silbe,  j.  8.  rideatw 
ampliticavit,  comprobavit,  temeritates  u.  bergl.,  toie  Dagegen  terroit,  habaeri 
nidjt  fo  doO  unb  fräftig  fdjliefjen.  (Sin  jerftürfeiter  ttfjmtynu«  fällt  am  iS übe  melir  al 
irgenbmo  auf ;  batjer  fteben  etnfilbige  SBörter  nur  bann  an  biefer  ©teile  wobl,  man  fi 
mit  bem  Dorau«gebenben  Sorte  au  einer  gebunbenen  trintjeit  Derfehmel$en  (wie  est,  t 
uuidjem  bei  DorauSgefjenbcm  Sofale  überbte«  eine  Ärafi«  entfielt:  bonamat,  malest 
ober  um  einen  Wacbbrud  $u  beroirfen :  per  einamodi  rationem  atqae  vim.  —  öfcr 
Iii  fit  man,  um  einen  ö  oU  tönen  ben  Sdjlufe  ju  erlangen,  jroei  funonnme  Serba  oM 
Subftantina  neben  einanber  treten,  ,v  8.  Specalabnntnr  atqae  eusto dient,  ge 
nait  et  confirmavit.  magni  ingenii  magnaeque  conatantiae,  ober  bebt  baft  lefit 
3Bort  bur et»  SoranfteÜung  be§  SJerb«,  j.  Intellegam  me  suseepisse.  non  debe 
cognoaci.  —  92id)t  feiten  fjot  ber  <5d)lu&  eine«  Safte«  ober  einer  $ertobe  aud  rbntfl 
mifdjen  (Krünben  einen  (Sirtf dynitt  (Caetura),  tnbem  Saftglieber  burefi  3roitöCT 
fteUung  be«  ©emetnfamen  getrennt  »erben,  ,v  B.  Mores  et  institnta  vitae  resqo 
domeaticaa  et  familiäres  nos  profecto  et  melius  tnemur  |  et  laut  ins :  rem  Ter 
public  am  nostri  maiores  certe  melioribus  temperaverunt  |  et  institutia  et  legi 
buB.  —  Quam  ai  ipse  exaequi  nequeas,  poaaia  tarnen  Scipioni  praeeipere  e 
Laelio.  —  Qua  in  re  nihil  alind  asaequeria,  niai  ut  ab  omnibua  mortaliba 
andacia  tua  cognoscatur  et  impudentia. 
Wnm.  6.  S>e8  §u  fiarl  in«  Cor  fauenben  baftniifdjen  JRfjijtljmu«  roegen  bat  man  ju  m ei 
ben:  crede  mihi  (cf.  336,  Änm.  6),  nonne  ridemus  u.  1  (cf.  403,  «nm.  2)  unb  an 
(£nbe  etned  Safte«  esse  ridetur,  esse  potest  (et  jeboeb  Cic.  off.  1,  62  u.  148;  Rose 
Am.  30),  dicere  possum,  narrare  solebat  u.  8.  Übrigen«  ift  ber  fcuegang  be*  £era 
meter«  aud)  Don  Gicero  nidjt  immer  Dermteben,  ja,  trofr  aller  rldjtfamfeit  ift  e«  ben 
beften  $rofaifern  unb  fogar  bem  Cicero  begegnet,  Dotlftänbige  ober  teilmeife  >:ero- 
meter  ut  bilben.  Cf.  Cic.  Att.  2,  18  displiceo  mihi  nec  eine  summo  scribo  do- 
lore; Arch.  1  in  qua  me  non  infitior  medioeriter  esse  yeraatum.  Cm  gatyr* 
25iftidjon  de  or.  3,  20  complexi  plua  multo  etiam  vidiaae  Tidentur,  quam  qnan- 
tum  nostroram  ingeniorum  acie8.  Tac.  ann.  1,  1  urbem  Romam  a  phneipio 
reges  habuere  —  geroiß  unabfidjtlid),  mie  auch  bei  JiDiu«  ber  hc£ametrifd|ie  «nfang 
ber  Praefatio  unb  anberSmo  (22,  60,  10;  21,  9,  3;  4,  57,  7;  23,  18,  2)  W 


Digitized  by  Google 


—  387  — 


541. 


4)  $er  $ er i obenbau  gilt  mit  9ted)t  für  bic  Ijödtfte  SJottenbung,  baS  le^te 
3icl  für  bcn  Sateinfdjreiber.  3c  meljr  iljn  jemanb  oerftel)t,  um  fo  Ijötyer  fteljt 
er  al§  Stilift.  (Sine  oollenbete  ^eriobe  fefct  eben  aud)  burd&gebtlbeteS  lateini« 
fdje§  SUenfen  uorauS,  biefe  notroenbigfte  Sorberung  a^e^  SateinfcfjreibenS. 
2Bie  nun  bie  £eiftung§fäf)igfeit  ©ingelner  barin  oerfd)ieben  ift,  fo  aue§  ganjer 
Zeitalter.  $)ie  ftlberne  fiattnität  unterfcfyeibet  ftdt)  roie  in  oielen  grammatt» 
fdjen  Sßerbinbungen,  fo  aud)  bann  oon  ber  Haffifcfjen,  bafj  fte  auf  93ilbung 
oon  längeren  Venoben  nid)t  auSgeljt.  —  SBeiter  ift  Aar,  ba{$  eine  rutnge 
©eroeiSfüljrung  am  meiften  pr  *ßeriobenbilbung  hinneigt,  bafj,  je  heftiger 
jemanb  aufgeregt  ift,  er  befto  mefjr  in  turnen  Seiten  fprid)t,  rote  er  befto 
geroaltfamer  bie  2Bortfteflung  betjanbeln  roirb,  um  feinen  ©efüfjlen  silusbrucf 
ju  geben;  bafj  aber  aud)  jebroebe  S)arftettung,  bie  fortroätjrenb  in  langen 
Venoben  ftdj  enttoicfelt,  etroaS  (SrmübenbeS  unb  (SdjroerfälligeS  l)at.  <&$  mufj 
ju  regier  Qt\t  roieber  mit  fürjeren  ©ätjen  abgewedelt  werben,  cf.  bie  Bor* 

l'cbrif t  Gicerod :  Non  Semper  utendam  est  perpetaitate  et  quasi  conversione  verborum, 
sed  saepe  carpenda  membris  minutioribus  oratio  est  ©er  fd)9ne  Venoben  bilben  unb 
fd)öne  «bwtdjölung  in  biefelben  bringen  lernen  »in,  lefe  wieber  unb  wieber  —  Gicero. 

5)  SWan  unterf Reibet  bie  b,iftorifd)e  «ßeriobe  (<£äfar  u.  bef.  ßtoiuS)  unb  bie 
oratortfdje  ^eriobe.  $ie  ^iftorifc^e  «ßeriobe,  welche  eine  burd)  einen  ober 
mehrere  Umftänbe  nä^er  beftimmte  Gegebenheit  barftetlen  roill,  folgt bem 
©efefce  ber  Überfta)tlid)feit  unb  3>eutlid)feit;  fte  orbnet  bie  ©ftfce  ftreng  mit 
SRücfftdjt  auf  seitliche  Ser^ältniffe,  fehltet  bie  Webenfäfce  oorljerrfdjenb  in 
ben  #auptfat}  ein  unb  forbert  inSbefonbere  2lbroecf)§tung  in  ben  Seitbeftim* 
mungSfätjen  burd)  Ablativi  absoluti,  Participia  coniunota  unb  ©ätje  mit  v 
ben  £emnoralfonjunftionen  com,  nbi,  postquam  etc.  <5o  fann  8ioiu8,  oljne 
bafj  baburd)  bie  3)eutlid)teü  gefä^rbet  roirb,  in  eine  ^ertobe  oereinigen,  roaS  ' 
mir  im  ®eutfd)en  burdj  brei  unb  me^r  ©ätje  auSbrütfen  müffen,  j. ».  Sit»,  l, 

6:  Numitor,  inter  primum  tumultum  host  es  invasisse  urbem  atque  adortos  regiam 
diciitans,  cum  pubem  Albanam  in  arcem  praesidio  armisque  obtinendam  apocastet, 
postquam  iuvenes,  perpctraia  catde,  pergere  ad  se  gratulantes  vidit:  extemplo  ad- 
voeato  eonsilxo  scelera  in  se  fratris,  originem  nepotum,  ut  geniti,  ut  educati,  ut  co- 
gniti  e9sent,  caedem  deinceps  tyranni  seque  eins  auctorem  ORtendit.  (Sine  fo(d)e  $ertobe 
mirb  fid)  t>iedeid)t  in  allen  Sdjriften  <5icert>*  nidjt  ftnben,  aber  fie  ift  iehr  geeignet,  alle  Weben* 
umftänbe  in  trjrcr  Unterorbnung  unb  ihrem  $eitlid)en  Serlaufe  au^ubruden.  Cf.  aud):  Ser- 
vilius  consul  legibus  proelii*  cnm  Gallis  commissi  et  uno  oppido  ignobili  cxpu- 
gnato,  pottquam  de  collegae  exercitusque  caede  audivit,  etsi  ipse  aegro  corpore  erat, 
iam  patriae  moenibus  metum»,  ne  abesset  in  discrimine  extremo,  ad  urbem  iter 

intendit.  —  ®ic  oratorif  $z  ^ßeriobe,  welche  burc^  mehrere  ju  einem  ©an» 
gen  oereinigte  <3ä^c  einen  ©ebanfen  auSbrücten  roiü,  erftrebt  auger  Über- 
ftajtlic^eit  unb  3)eutlic^fett  befonber§  (Sbenmag  unb  r^nt^mifa>en  %oÄ  unb 
©cfjmuct  jeber  Hrt;  fte  ift  in  ber  Siegel  in  ÜBorber*  unb  Sftadjfafc  gegliebert 
unb  fte^t  auf  eine  genaue  Äorrefponfton  ber  einanber  gegenfiberftefjenben  Sä^e 
unb  ©afcglieber. 

Vnm.  1.  3n  n>eld)em  (Skabe  bie  oratorifd)e  $eriobe  baS  hocolon,  b.  ij.  ben  gleid)mä&igen  Sau 
ber  forrefponbierenbcn  (91  leb  er  liebt,  mögen  folgenbe  Seifpiele  geigen: 
a)  Si  quid  est  in  me  ingenii.  iud ic.es,  ||  quod  sentio  quam  sit  exiguum, 

aut  si  qua  exercitatio  dicendi,  ||  in  qua  me  non  infitior  medioeriter  esse  versatum, 
aut  si  huiusce  rei  ratio  aliqua  ab  optimarnm  artium  studiis  ac  diseiplina 

perfecta,  ||  a  qua  ego  nullum  confiteor  aetatis  meae  tempus  abhorruisse: 
earum  rerum  omnium  vel  imprimis  hie  A.  Licinius  fruetum  a  me  repetere  prope 
suo  iure  debet. 


Digitized  by  Google 


542. 


—  368  — 


b)  Nunc,  com  et  auctoritatis  in  me  tantam  sit,  !|  qnantnm  vos  honoribus  mandai 

dis  voluistis, 

et  ad  agendnm  facultatis  tantam,  ||  qnantnm  homini  vigilanti  ex  forensi  ni 

prope  cotidiana  dicendi  exercitatio  potnit  afferre : 
certe,  et  si  qnid  anctoritatis  in  me  est,  |  apnd  eos  ntar,  qni  eam  mihi  dederon 
et  ei  qnid  in  dicendo  conseqni  possum,    ||    iis  Ostend  am  potissimum,  qi 

ei  qnoqne  rei  frnctnm  suo  studio  tribnendnm  esse  duxerunt. 

c)  3un*M™  fttatmt  fogar  bie  3abl  ber  Sorte,     58.  Est  igitur  haec  non  scripta,  [  ae 

nata  lex,  ||  quam  non  didicimns,  accepimns,  legimns,  \  verum  ex  ipsa  nator 
arripuimua,  hansimns,  expressimns,  ||  ad  quam  non  docti,  sed  facti,  U  no 
instituti,  sed  imbuti  sumus. 
9lnm.  2.  ßutn  Qwtdt  größtmöglicher  Äon-efponHon  (ß onclnnitfit)  gehaltet  man  audj  unlei 
georbnete  Saftgliebcr  überetnfrimmenb,  j.  8.  Non  minus  nobis  incundi  sunt  ii  dies,  quibu 
conservamnr,  quam  illi,  quibus  nascimur  (nicht  quam  dies  natales).  Facile  intellex 
Quirites,  et  quid  de  me  iudicaretis  et  quid  aliis  praescriberetis  (nicht  vest ra  de  m 
indicia).  Causa  quae  sit,  videtis;  nnnc  quid  agendnm  sit,  considerate  (nid)t  causam 
Tantum  bellum  Pompeius  extrema  hieme  apparavit,  inennte  vere  stwcepit,  medi 
aestate  content  (nicht  paravit).  DeSbalb  giebt  man,  u>enn  ba3  eine  Saftglieb  einer  nähere 
$eftimmung  bebarf,  eine  folche  aud)  bcm  forreföonbierenben  ©abliebe,  rofibrenb  badfeit 
au&erhalb  bcr  ÄorrefponHon  ohne  nähere  SBeftimmung  bleiben  würbe,  j.  8.  üt  nihil  mil 
ad  exuttimationem  turpiut,  nihil  ad  dolorem  acerbius  accidere  posset  (  tu  du  blofi  acei 
bius);  natura  non  tarn  propensun  ad  mixericordiam,  quam  implaeatus  ad  se verdate 
videbatur  (nicht  blofj  implaeatus);  mundi  partes  nec  ad  tisuni  ;«</wrw  nec  ad  tperit1 
pulchriores  potuerunt  esse  (nicht  blojj  pulchriores);  Mithridates  omne  reliqunm  tem 
pus  non  ad  oblivionem  veleris  belli,  sed  ad  comparcUionem  nori  contulit  (nicht  blo 
ad  novum). 

Änm.  3.  3)cit  bem  3fofolon  ift  bie  gigur  ber  Disinnetio  oerwanbt,  wonach  in  folgen  feöpa 
in  benen  fid)  ber  Ten t [che  mit  einem  JBerbum  begnügt,  ber  Sateiner  ju  jebem  ©ubjeft  ob< 
Objeft  ein  befonbere«  ^  erb  um  fcftt  (cf.  ad  Heren.  4,  37:  Disinnctio  est,  cum  eonin 
de  quibus  dieimus,  unnmquidqne  certo  conclnditur  verbo,  sio:  ,tpopulus  Rom.  X* 
mantiam  delevit,  Karthag  inem  susttdit,  Cnrinlhum  disieeit,  Fregellas  evertit").  $em 
nach,  werben  bie  beutjehen  (Säfte:  „Stu«  ben  SBijfenfcfiaften  erwirbt  man  Schäfte,  bie  webe 
burd)  ©iebfiabl,  noch  burd)  ftcuer,  noch  burd)  UnglücfSfäfle  überhaupt  entriffen  werben  tonnen" 
„Die  Siebe  biefe*  ©djriftfteller«  fltefet  halb  wie  ein  ®ie&bad>,  halb  wie  ein  ruhiger  Strom 
überfeftt:  Ex  litteris  parantur  opes,  quae  nec  furto  eripi  nec  incendio  deleri  nec  cas\ 
aliquo  adimi  possint;  Oratio  huius  scriptoris  tum  torrentis  instar  fertur,  tum  tran 
quiUi  fiuminis  instar  labitur.  Gbenfo:  „Tie  $büofopbie  beilt  bie  Seelen,  tnbem  fie  bi 
eitlen  ©orgen,  ©egierben  unb  ©efürd)tungen  befeitigt"  philosophia  medetur  animis,  con 
inanos  souieitudine$  detrahit,  cupid%iatü)us  liberat,  tünores  pellii  (cf.  Cic.  Tusc.  2,  11' 

—  Cf.  bie  folgenben  aud  Cicero  genommenen  Säfte :  Luget  senatus,  maeret  equester  ordc 
tota  civitaa  confecta  senio  est,  squalent  mnnieipia,  afflictantur  coloniae.  —  Tot  an 
nos  ita  vivo,  iudices,  ut  a  nullius  unquam  me  tempore  aut  commodo  ant  otiun 
meum  abstraxerit,  ant  volnptas  avocarit,  aut  denique  somnns  retard arit  (Arch.  12; 

—  Pompei  semper  voluntatibus  non  modo  cives  assenserunt,  socii  obtemperaverunt 
hostes  oboediverunt,  sed  etiam  venti  tempestatesque  obsecundaverunt  (Pomp.  48' 
Yerr.  3,  217;  Arch;  26  u.  12;  Tusc.  5,  16. 

542.  1)  Tic  lateinifdje  (Sprache  ift  intqlcid)  mein'  aU  bie  bcutfdje  ju  periobifeffer  @e 
ftaltung  bcr  SRebe  geneigt;  fte  bilbet  in  ber  Sieget  ba  ^erioben,  »o  bei 
$5eutfd)e  mehrere  ©fttje  in  foorbinierenber  5°™*  enrroeber  unoerbunber 
nebeneinanber  ftettt  ober  mit  „unb,  unb  fo,  unb  nun,  unb  batyer"  x 
oerfnfipft  (cf.  532).  3U  ftatten  f  ommt  itjr  babei  einerfeitS  bie  ungemeine  %ot< 
liebe  für  ^articipialfonftruftionen  unb  Äonjunftionatfä^e,  anbrerfettl  bie 
©eftattung  einer  ^öc^ft  freien  ©a^fteüung.  3)er  Lateiner  befolgt  ben  ®runb* 
fa^ :  33 on  mehreren  ®ebanfen,  bie  ftcb,  unter  einen  gemeinfamen  ©efidjtSpunft 
faffen  taffen,  roirb  ber  roidjtigfte  (b.  b,.  berjentge,  roetc^er  ba8  größte  togifdje 
©eroidjt  ^at  unb  in  ber  ©ebanfenentroicfelung  baS  entfdjeibenbe  SWoment 
enthält)  jum  ^auptfa^  gemalt;  bie  weniger  mistigen,  roeteje  nur  norberei* 
tenbe  ober  begteitenbe  91ebenumftanbe  angeben,  werben  ate  Slebenfa^e  ober 
a\$  Sßarticipien  untergebracht,  unb  groar  fo,  baj  i^re  ©ejie^ung  jum  ßaupt= 


Digitized  by  Google 


—  36Ö  —  &42. 

gebauten  leicht  erfaunt  roerben  t'ann.  3)abei  ift  aber  mit  ber  genauften  ©org» 
falt  barauf  ju  achten,  bafj  man  jeben  *ftebenfat>  an  ber  paffenben  ©teile 
einfdjaltet,  bafj  roeber  eine  fogifd)  ober  grammatifd)  unrichtige  Sßerbinbung 
ber  S^ebengebanfen  mit  bem  £auptgebanfen,  nodj  ©intönigfeit  ober  UnÜber* 
fich,tlid)feit  entfielt,  bajj  foorbinierte  ©ät>e  möglidjft  gleichartig,  fuborbinierte 
ungleichartig  gebilbet  werben,  bafj  jnrifdjen  Söorberfafc  unb  91ad)fatj  ein  an- 
qemeffene§  Verhältnis  ^ergeftellt  roirb.  —  Iones,  cum  a  Neleo  Andro- 
cloque  in  Asiam  essent  deducti,  Ioniam  ab  ipsis  nominatam  incolen- 
tes,  compluribus  civitatibus  conditis,  brevi  et  rercm  opumque  copia 
effloruerunt  et  in  humanitate  atque  artibns  omnium  exspectatione 
celerius  profeoerunt.  Hasdmbal,  prinsquam  certus  cladis  aeeeptae 
nuntins  aUatus  est,  Hiberum  transgressus,  postquam  castra  amissa 
aeeepit,  iter  ad  mare  convertit.  Thermopylas  angustias,  hinc  man  ^ 
altius  stagnante,  hinc  Oetae  ingis  excurrentibus,  ut  sexaginta  vix 
passnum  latitudine  transitus  relinqueretnr,  ipsa  natura  muniverat. 
Plutarchus,  auetor  locupletiasimus,  Epimenidem  narrat  in  insula  Creta 
natum,  cum  Athenas  discordia  civium  exorta  arcessitus  esset,  non- 
nullis  praeeeptis  suis  Solonis  legibus  viam  aperuisse.  Cf.  Consul  multis 
hominibos  iumentisque  foede  amissis,  cum  tandem  de  paladibus  emersisset,  abi 
primnm  in  sicco  potait,  castra  locat.  —  Hannibal,  dam  ibi  castra  habet,  revocato 
Maherbale  atque  equitibus,  com  instare  certamen  cerneret,  nihil  unquam  satis 
dictum  praemonitumque  ad  cohortandos  militea  ratus,  vocatis  ad  contionem  certa 
praemia  pronuntiat,  in  quorum  spem  pugnarent  fflei  ber  Überfefrung  foldjer  Verloben 
muß  ber  2>eutfdje  ein  ober  mehrere  ftebenfäöe,  refp.  ^arttctpldfonftrutrionen  in  $auptfäfrc 
verwanbeln. 

Smn.1.  Selten  ftnben  fieb  jwei  ober  mehr  gleichartige  ^tortküpialfonftruftionen  unmittelbar 
nebencinanber,  wenn  fie  nicut  sugleich  einanber  beigeorbnet,  b.  b.  burd)  et,  que,  atque, 
rero  verbunben  ober  (bei  gröberer  Hnaabl,  cf.  501)  afimbetifch.  aneinanber  gereift  finb.  Cf. 
Prima  luce  produetis  omnibu»  copiis,  duplici  acte  instituta,  auxiiiis  in  mediam  acient 
ronieefis,  quid  hostes  consilii  caperent,  exspectabat.  Caesar  intermissa  profectione 
atque  omnibus  rebus  postpositis  magnam  partem  equitatus  ad  hostes  insequendos 
misit.  Cf.  aud)  Caes.  b.  c.  2,  22,  1;  bagegen  b.  g.  1,  24,  5;  2,  11,  5;  2,  35,  1;  3,  1, 
4;  b.  c.  1,  46,  1.  —  9Ran  meibe  bemnaeb  ebenfowobl,  eine  ^articiplalfonftruttion  einer  an= 
bern  gleichartigen  unter jitorbnen,  ald  aud)  bei  ber  ßoorblnation  gleiche 
a  r  t  ig  e  r  ober  ber  <B  u  b  o  r  b  i  n.a  t  i  o  n  u  n  g  l  e  i  et)  a  r  t  i  g  e  r  ^articipialfonftruftionen  baS  rechte 
«taft  5U  überftf)reiten,  wie  eSTMviu«  nicht  feiten  tbut  (3.  ».  3,  26,  9;  24,  4,  6).  Cf.  auch 
tbttn.  4. 

«nnu  2.  35er  Seutfcbe  fteUt  folebe  ftebenfäfie,  beren  3nbalt  bem  be«  Jpauptfafccä  Aeitlid)  ober 
begrifflieb  vorhergeht,  ohne  alle«  ©ebenfen  hinter  ben  $>auptfafc.  Gr  jagt  93.  „SRemuS 
mürbe  von  feinem  ©ruber  erfcblagcn,  weil  er  über  bie  SDlauern  ber  neuen  ©tobt  geiprungen 
war" ;  „$ie  9i3mcr  erflärten  ben  Karthagern  ben  ftrteg,  naebbem  Sagunt  von  $>annibal  $er= 
ftört  war" ;  „2>u  wirft  SJerjeihung  von  ihm  erlangen,  wenn  bu  ihm  ben  aanjen  Hergang  er= 
3äfalff ;  „2>er  gelbhcrr  fe&te  ben  9Warfd)  fort,  obgleich  er  an  einer  JBunbe  fchwer  ju  leiben 
hatte".  2)er  fiateiner  befolgt  bagegen  bei  ber  ©a&ftetlung  ba8  ©runbgefefo:  „(£in  , 
^ebenfafc,  beffen  Inhalt  seitlich  ober  begrifflich  bemjenigen  be«  §auptfa$ed  ober  eine*  anbern  „ 
Safee«  vorhergeht,  wirb  aud)  in  ber  Verlobe  oorangefteUt  (ober  eingefd)altet)".  demnach  flehen 
bie  fonbitionalen,  temporalen,  faufalen,  f omparatioen,  totueff  ioett,  $um 
Seil  auch  btc  finalen  Sttebenfäfie  gcmöbnlid)  vor  bem  $auptfafte,  wäbrenb  bie  relativen 
unb  fonfefutiven  92ebent'ä$e,  fowie  bie  inbireften  $ragcfä$e  regelmäßig  nachgeftellt 
loerbeu.  Abweichungen  oon  biefer  Siegel  haben  bei  guten  (Bcbriftfiedero  ftetd  einen  beftimmteu 
t^runb,  inbem  9?ebenfäße  ben  $auptfä£en  3.  9.  bann  nachgefe^t  werben,  wenn  fte  etwa*  nur 
beiläufiges  nachträglich  angeben,  ober  wenn  ibre  ©ebeutfamfeit  bem  $>auptgebaufen  gegenüber 
hervorgehoben  werben  foll,  ober  wenn  fie  ben  Übergang  &u  bem  92ad)folgenben  bilben,  ober 
wenn  it)re  ißejiebung  beutlicher  bervortreten  füll  u.  ä.  Cf.  audj  260.  —  ©efonberd  ju  beadjtcn 
ift,  bafe  bei  @egenüberfteü*ung  forrelativer  ©ä^e  regelmäßig  ba8  relative  ©a^glieb 
vorangeftellt  wirb,  weil  nur  fo  ber  Q)egenfa$  ber  (^lieber  gan^  jum  9luöbruc!  fommt,  • 
j.  ©.  Bellum,  ut  exposui,  ita  gestum  est  wber  Ärieg  würbe  fo  geführt,  wie  id)  berichtet 

W t a  1  e ,  lotrtn  Kcpetilortttm.  7.  Kuftage.  U.  24 

Digitized  b/Coogle 


—  370  — 

babe"  Qwinlo  tob  alleutius  agetis,  taitio  adversariia  animus  infirmior  erit.  Vi  hos 
**•  obaiate  dolori.  Antonius  Caeaare  interfecto,  qnalem  in  nos  enm  esse  volu 
talu  ipse  in  ceteros  oxtitit. 

2)  ©ar  nid^t  feiten  bilbet  ber  $eutfd)e  foldje  Safcgeffige,  bei  roetdjen  ber  §aur- 
gebante  in  einem  SHelatiofatje  fteljt,  roäbjenb  ber  §auptfatj  nur  einen  unte 
georbneten  ©ebanfen  enthält.  $er  fiateiner  täfjt  ein  folä>3  $BerI)ältni3  b 
6ä£e  nidjt  $u,  fonbem  fteüt  ba§,  ma$  feinem  logifrfjen  Momente  nadj  $auf 
gebanfe  ift,  als  £auptfatj  auf.  —  Alexander  exercitu  Persarum  ad  Gn 
nicum  devicto  totem  Asiam  sub  potestatem  suam  redegit  ober  AL 
xander  exercitum  —  devicit  adeo,  ut  Asiam  s.  p.  s.  redigeret  G 
millus,  cum  Gallis  devictis  rem  publicam  Komanam  servasset,  summ 
apud  cives  auctoritate  fuit  atque  alter  Romulus  est  appellatus.  Cynt 
cum  bellum  Scythis  intulisset,  devictns  atque  occisus  est.  Xerx< 
Graecos  id  agere,  ut  ponte,  quem  in  Hellesponto  fecisset,  dissolut 
reditu  in  Asiam  se  intercluderent,  a  Themistocle  certior  factus,  pei 
territus  est  adeo,  ut  fuga  praecipiti  in  Asiam  reverteretur.  Cf.  aud 
Diu  recasans  nihil  profeci  Jd)  weigerte  mtd)  lange,  oljne  ettoaS  auszurichten".  Senn 
precibus  regis  dia  secum  volutatis  tandem  promisit  „überlegte  lange,  bi&  er  cnbli 
wrförad)".  Fama  erat  Samnites  defectionem  Campanorum  exspectantea  castra  i 
nrbem  admoturos  „warteten  nur  auf  ben  Abfall  ber  Ganipaner,  um  gegen  SHom  tiorj 
rüden"  (cf.  456, 15  u.  16).  Qua  re  laesus  nunc  tarn  implacabiliter  iraaceris  „locbnr 
bift  bu  benn  6eleibigt,  baß  bein  3orn  m  un»erfÖt)nlict)  ift?"  (cf.  412,  2). 

3)  Oft  oerbinben  wir  im  $eutfd)eit  s^ei  9hbenfätje  burtt)  „unb",  bie,  roen 
man  itjv  logifdjeS  SRoment  genau  erroägt,  burdjauS  niajt  auf  gleicher  3tu 
fteljen,  fonbem  einen  ganj  oer  feinebenen  SBert  für  ben  $auptgebanfen  ijabei 
fo  bajj  ber  eine  bem  anbern  untergeorbnet  fein  müßte,  ginbet  biefc 
ißerfyaltniS  ftatt,  fo  märe  e$  im  Sateinifdjen  burdjauS  fet)lert)aft,  ein  et  $u 
3tnroenbung  ju  bringen,  ba  et  nur  foldje  (ScUje  oerbinbet,  bie  tyrcm  Scr! 
nad)  uoUftänbig  gleid)  ftnb.  SStelmeljr  fteUt  ber  fiateiner  aud)  in  biefem  gafl 
baS  genaue  logifdje  33er^äUni^  Ijer,  inbem  er  entroeber  ben  einen  fllebenja 
bem  anbern  unterorbnet  ober  beiben  Webenfäfcen  oerfdjiebene,  bem  ^ufammer 
fyange  genau  entfpredjenbe  ftonjunftionen  giebt.  $abei  fann  aber  bie  SatuMun 
t)Öct)ft  t>erfd)ieben  fein,  nämlicb: 

1.  («  :  a) :  A,  Ubi  redieria,  ai  postulabis  Hb  mm.  dabo  tibi  lubens; 

2.  «  :  A  /  a,  Ubi  redieris,  librum  tibi  dabo,  ai  postulabis ; 

3.  «  :A  (a)  A,  Ubi  redieris,  librum,  ai  postulabis,  tibi  dabo; 

4.  A  («)  A/a,  Dabo  tibi,  ubi  redieris,  librum,  ai  postulabis; 

5.  A  («)  A  (a)  A,  Tibi,  ubi  redieris,  librum,  si  postulabis,  dabo.  $a$u  fimnten  not 
folgenbe  (feltenere)  Kombinationen  fommen: 

G.  (a/n):  A,  Si  postulabis  librum,  ubi  redieris,  tibi  dabo; 

7.  a  (<z)  a  A,  Si  postulabis,  ubi  redieris,  librum,  tibi  dabo; 

8.  A/a/n,  Librum  tibi  dabo,  si  postulabis,  ubi  redieria; 

9.  A  /  a  (*)  a,  Librum  tibi  dabo,  si,  ubi  redieris,  postulabia  u.  f.  w. 

Stultus  quidam  homo,  dum  natare  vult,  mm  non  multum  afuisset 
quin  submergeretur,  non  prius  aquam  se  attacturum  iuravit,  quam 
natare  didicisset.  Cum  Hannibal  Saguntum  delevisset,  ubi  Romani  Car- 
thaginiensibus  bellum  indixerunt,  Galli  nuper  domiti  erecti  sunt  ad 
spem  fore,  ut  libertatem  recuperarent. 
Sinnt.  3.  ©ar  nid)t  feiten  öaben  b  e  t  b  e  SJorberfä&e,  mäljrenb  fie  in  bem  angegebenen 

niffe  ftefjen,  biefelbe  Äonjunftion,  wobei  bann  aber  ntdjt  ein  et  alt  au^gelaffen  betraft 
wevoen  barf ;  ba*  ttigentümlid)e  biefev  ©truftur  ift  ütdme^r,  baB  ein  et  gar  ni$t  eing*f*altct 


Digitized  by  Google 


-  371  -  543. 

werben  Tonnte,  &.  3).  Cum  Caio  percussus  esset  ab  eo,  qui  arcam  ferebat,  cum  ille 
diceret  „Cave",  rogavit,  numquid  aliud  ferret  praeter  arcam.  —  Si  is  tu  ais,  qui 
multam  utilitatem  rei  publicae  afferrc  possis,  si  quid  ob  eam  causam  alteri  de- 
traxeris,  non  sit  reprehendendam.  Cic.  off.  3,  60;  Pomp.  59;  Verr.  3,  40;  Sest.  45; 
Or.  2,  131  u.  879;  Cluent.  140.  —  @e$r  feiten  finben  fid)  begreiflidjerweife  brei  non* 
etnanber  unabhängige  SJorberfäfcc  bem  §auptfafoe  uorangeftellt  (Cic.  Verr.  1,  17). 

Kam.  4.  ?lud)  ^artlclpialfonfrrufnonen  »»erben  nur  bann  burd)  „uttö"  (et,  que,  atque)  \y 
oerbunben,  wenn  fie  gleichwertig  ftnb;  onbernfaHS  fteben  fte  a f i) n b c t i f  dt) ,  3.  ©.  Massi- 
lieuses  bis  navali  proelio  superati  et  crebris  eruptionibus  fusi  sese  dedere  consti-  ' 
tuunt.  Galba  secundis  aliquot  proeliis  faetx$  castellitque  compluribus  eorum  expu- 
tjnati*  castra  movit.  His  rebus  gestis  omni  Odilia  paeata  ingens  eins  belli  opinio 
ad  barbaros  perlata  est.  Ceteri  exaudito  clamore  perturbatis  ordinibus  in  fuga  sibi 
praesidium  poBuerunt.  —  %cA  Partie,  coniunetum  unb  ber  Abi.  absol.  werben  in 
guter  Spradje  n  i  d)  t  burd}  el  (que,  atque)  üerbunben,  j.  ©.  Ibi  barbarorum  eopiis  y' 
disiettis  tota  regione,  quam  petierat,  potitus  multitudinem  in  agris  collocavit  „nad>  y 
bem  er  fjier  bie  $  nippen  ber  Barbaren  jerftreut  unb  fi^)  otx  ganzen  ©egenb  bemächtigt 
battc". 

543.  Tie  (Sinfd)iebung  be§  9iebenfat}e3  in  ben  §auptfat}  ift  ungleich  häufiger  al5  im 
3)eutfd)en  unb  leichter  ausführbar,  roett  ber  SRebenfatj  gleid}  hinter  bem  erften 
©orte  be$  §auptfafce3  eingef galtet  roerben  fann.  Sin  ben  Anfang  ber  ^ßeriobe 
oor  ben  Stebenfatj  tritt  regelmäßig  baSjenige  SBort,  roeldjeS  beiben  (Säfcen  ge* 
meinfdwftlid)  ift,  unb  jroar  in  folgenber  SBeife: 

1)  ba§  ©ubjeft  bes  £auptfatje3  ift  augleid)  (Subjeft  be§  91ebenfatje8.  3n  biefem 

Tyalle  tritt  bas  Subjcft  geroölmlidj  an  bie  Spitze  be8  (Satje§  r»or  bie  Slow--  \ 

junftion  be3  sJJebenfat>es ;  eine  8nbeutung  be§  (SubjeftS  im  #auptfatje  wirb 

baburd)  unnötig:  Cicero,  nbi  spem  libertatis  amissam  vidit,  Italiam  re- 

linquere  constituit.  Agesilaus,  cum  ex  Aegypto  reverteretnr,  in  mor- 

bum  implicitus  decessit.  Stultitia,  etsi  adepta  est  quod  coneupivit, 

numquam  se  tarnen  satis  consecutam  putat 

Warn.  1.  Senn  ber  Menfaft  be«  relatuufd)en  Wnfdjluffe*  wegen  Dorangefteüt  werben  raufe,  \ 
fo  tritt  bad  beiben  ©äfcen  gemeinfd)aftlid)e  (Subjeft  $wtfd>cn  öaupt*  unb  9?ebenfa&, 
j.  33.  Quod  cum  audivisset  Antiochus  fractus  est  animo.  —  übrigens  erflärt  efl  fid) 
aud  ber  häufigen  SSoranfteflung  beö  ©ubjeftS,  baft  gar  nidjt  feiten  aud)  In  bem  Salle,  wenn 
ber  $auptfa&  ein  anbereS  Subjeft  tjat,  bennod)  baS  ©ubjeft  beä  öorangefteHten  ftebenfafce« 
vor  bie  ftonjunftton  tritt,  ,y  SB.  Caesar  cum  ab  hoste  non  amplius  passuum  duodeeim 
milibus  abesset,  ut  erat  constitutum,  ad  eam  legati  revertuntur. 

2)  ba§  Objeft  be$  #auptfa$e8  ift  augteidj  Objeft  be$  9tebenfafce§.  Qn  biefem 
Satte  tritt  ba$  Objeft  nor  bie  Äonjunftion  be§  9tebenfat>e3 ;  eine  3lnbeutung 
be§  ObjeftS  im  $auptfatje  wirb  baburdj  fiberflüffig.  Öemosthenem,  quan- 
quam  omnes  sunt  admirati,  tarnen  nemo  assecutus  est.  Urbem  Tyrum, 
cum  cives  fortissime  defenderent,  Alexander  septimo  mense,  postquam 
obsidere  coeperat,  expugnavit. 

3)  ba§  (Subjeft  be§  §auptfa^eS  gehört  pgleic^  als  Objeft  jum  ^Rebenfa^e.  Qn 
biefem  Satte  tritt  ba§  (Subjeft  beS  $auptfa^e3  nor  ben  S^ebenfa^ ;  ba8  Ob* 
jeft  im  9lebenfatje  roirb  bura^  ein  Pronomen  angebeutet.  Socrates,  cum 
amici  ex  vineulis  eum  deducere  vellent,  mori  mahnt.  Rex  Prusias, 
cum  Hannibali  apud  eum  exulanti  depugnare  placeret,  negabat  se 
andere,  quod  exta  prohiberent. 

4)  ba8  ©ubjeft  beg  SttebenfafceS  erfdjeint  atg  Objeft  im  $auptfat>e.  Qn  biefem 
Satte  tritt  ba§  Objeft  uoran,  unb  ba8  (Subjeft  wirb  im  Dlebenfafce  aug  bem 
33orfyerget)enben  ergänjt.  L.  Manlio,  cum  dictator  fuisset,  M.  Pomponius, 
tribunus  plebis,  diem  dixit,  quod  is  paueos  sibi  dies  ad  dictaturam 


Digitized  by  Google 


544—446.  —  372  — 

gerendam  addidisset.  Pompeius  Cretensibus,  cum  ad  eura  usque  t 
Pamphyliam  legatos  deprecatoresque  misissent,  spem  deditionis  no: 
ademit. 

V  Ämn.  2.  fcud)  Cbjcfte,  ©enitioc,  temporale,  lofalc  unb  aboeibiale  söefrimutungen,  tätigt  bei 
$aupt*  unb  9?ebenfafce  gleidnnäöig  angehören,  treten  uor  ben  9?cbenfafc  j.  ©.  Caesar  alter 
die,  com  ad  oppidum  Senonnm  venisset,  oppagnare  instituit  „als  Cniar  am  jtoritf 
Jage  —  gefotnmen  war,  begann  er  .  .  .".  FratrU  tui  res,  ut  sempor  tutatus  sum,  v. 
tueri  non  desinam.  Nobis,  quamdia  virtus  manebit,  manebit  spes  victoriae. 
Änm.  8.  3m  ßatcfntftben  fann  abwcid)cnb  t»om  5>eut|d)en  ber  regierenbe  Safe  gan^  von  bei 
abhängigen  Safte  eingcfd)lo|fen  werben,  8.  In  oratoribus  Graecis  admirabile  est  quan 
tarn  inter  omnea  excellat  Demostheae8.  Orator  metuo,  ne  languescat  senectute.  öun 
vitia,  qua«  nemo  est,  quin  effugere  cupiat.  —  %txnex  fönnen  bie  (Bliebet  bee"  regieienbt 
8afcefl  mctjri'ndi  geteilt  &n>ifd)en  bie  ©lieber  be*  abbängigen  Safte«  treten  unb  mit  ben 
fclbcn  berflochten  werben,  $.  $3.  Hae  virtutes  breviter  qualea  sint  in  Poinpeio  conside 
remus.  Hoc  certa  de  causa  nondum  addueor,  ut  faciam.  A  pbiloaophia  ego  nullan 
eonßeor  aetatis  meae  tempua  abhorruisse.  Quis  meum  conaulatum  praeter  tt  qu 
Tituperaret  inventus  est?  Cf.  538,  1,  med. 

544.3m  1.  ©afce  l)fttte  ftatt  cum  enim  audj  »am  cum  unb  im  2.  ftatt  giw» 
?uam  vero  aud)  $ed  gwMffuam  gebraust  fein  fönnen ;  benn  wenn  eine  ^eriob 
mit  bem  oorljergefyeuben  ©afce  burd)  eine  beiorbnenbe  ftonjunftion  (j.  iö.  #bab,er 
bemnadj,  atfo,  benn,  nämlid),  aber"  :c.)  oevbunben  ift,  fo  tritt  biefe  batb  ai 
bie  ©pitje  be$  <5atje8  unmittelbar  oor  bie  ftonjunftion  be3  Sftebenfafeed,  obe 
hinter  biefelbe;  bab,er  fyeifct  ba$  beutfdje  „als  bafyer"  balb  itaque  cun 
balb  cum  igitur;  »wenn  bafjer"  ifagu«  si  unb  si  igiiur;  „als  aber* 
sed  cum  unb  cum  aulem  ober  cum  rero;  „bamit  nfimlid)"  nam  ut  obei 
u*  emm;  „nadjbem  nämlid)"  nam  postquam  unb  postquam  enim;  ebenji 
fiam  quoi nam  unb  guoniam  emm,  »am  u£  unb  ut  enim,  sed  quia  unb  quia 
autem  U.  f.  TD. 

545.  Qcinfdjadjtelung  finbet  bann  ftatt,  wenn  man  s){ebenfätje  fo  ineinanber  ein 

f galtet,  bajj  bie  ju  ben  einzelnen  ©äjjen  geljörenben  iBerben  auf  einen  ^vmt 

jufammentreffen.  ßinfcbachtelung  xft  j.  SJ.  in  bem  beutfdjen  Saftgefügc:  „(Sin  $aupt 
erforberni*  eine*  gültigen  Äontrafte«  ift,  ba&  ben  Kontrahenten  feine  gefeftlicben  Sorfduijten 
weldje  fte  in  ber  ©efugniS,  flontratte  ju  fehlleiten,  einfdjräufen,  entgegenliefen", 
—  unb  in  bem  latetnifdjen  Saftgefiigc:  Milites  sub  colle  constiterunt,  nuntios  in  castra 
remiasos,  qui  quid  sibi,  quaudo  praeter  spem  liostis  oerurrisset,  faciend%im  esset,  ron*u- 
lerent,  quieti  opperientes.  Ta*  ^f)tid)e  einer  foldjen  €a^bilbung  fällt  fogleid)  auf,  obropöl 
biefelbe,  grammatifd)  betradjtet,  feblerloS  Üi.  «ergl.  jebodi  auet)  bei  Cicero:  Cur  tamdin  lo- 
quimur  de  ©0  hoste,  quem,  quia,  quod  Semper  rolui,  murus  interest,  non  timeo?  [Cut. 
2,  17).  Atque  haec  non  ut  vos.  qui  mihi  studio  paene  praeeurritis,  excüarem,  locvfu* 
sum  (Cat.  4,  19).  Cf.  aud):  de  or.  I,  100;  1,  135;  3,  147;  nat.  d.  3,  36;  Verr.  2,  50; 
Sali.  31. 

546.  $ie  erfte  2lnforberuug,  bie  man  an  jeben  fpradjlidjen  2lu$bruct  ftetlt,  ip  bie, 
bog  er  forreft  (fpraajridjtig)  fei,  b.  ^.  ben  ©efefcen  bev  ©rammatif  unb  be$ 
©praa^gebraud^§  iti  allen  icilen  entfpredje  (pura  et  incorrupta  oratio,  pure 
et  emendate  loqui,  ©egenf.  impura  et  inqiiinata  oratio,  vitiosa  et  corrupta 
consuetudo).  Cf.  Cic.  de  or.  3,  40:  Ut  Latine  loquamnr,  videndum  est,  ut  et  verba 
efferamus  ea,  quae  nemo  iure  reprehendat,  et  ea  sie  et  casibns  et  temporibus  et 
genere  et  numero  conservemus,  ut  ne  quid  perturbatum  ac  discrepans  aut  prae- 

posterum  sit  —  geiler  gegen  bie  Äorreft^eit  ftnb: 

1)  Solöc tönten*),  b.  I).  entfdjiebene  Segler  gegen  bie  Regeln  ber  ©rammotif, 


1  ©0  genannt  oon  ber  «Stabt  Soli  {lölot)  in  Cicilien,  beren  (Jinwobner  ibre  gried/ifA* 
äRutterfpraaje  unter  bem  SJerfdjr  mit  ber  barbariidjen  Umgebung  admäljlid)  oerbarben. 


Digitized  by  Google 


—  373  —  546. 

namentlich  ber  Sljmay.  <5in  SolbaSmuS  ift  j.  93.  im  3>eutfd)en:  „Seiner  Scftwefier 
ihr  Älcib  ift  fcbmu&ig"  (ftatt  „baS  Älcib  briner  Scbwefier  ift  fdnnu&ig"),  ober:  „3cb  «innere 
mir  jenen  2ag  noch  fthr  gut".  $a*  orbinäre  SJtöncbSIatctn  befi  SBittelaltcrS  wimmelt  wn 
Solöctemen;  ba  wirb  33.  nad)  ben  Yerbis  scntiendi  unb  declarandi  ftatt  be$  Acc.  c.  in  f. 
faft  regelmäßig  quod  gefegt;  ba  finben  ndj  unerhörte  ÄonjugatwnSformen,  entfefcliebe  Äompara» 
tionen  (3.  9.  pessimissimns,  proximior),  überhaupt  nur  feiten  eine  Ahnung  oon  guter 
2otinitfit. 

2)  Hrctjatömen,  b.  ^.  ueraltete  SBörter,  ©ortformen  unb  Stonftruftionen,  bic 
bei  ben  mufiergütttgen  Sdjriftftellern  bcr  flafftfajen  3ett  außer  ©ebrautt)  ge* 
fommen  unb  burd)  anbere  erfefct  ftnb.  3*1.  aäfar  riet:  Tanquam  scopulum, 

sie  fuge  mau  di  tum  atque  insolens  v  erb  um,  Qu  in  tili  an  fagt:  Abolita  et  abrogata 
retin  erc  insolent iae  cuiusdam  est  et  frivol ae  in  parvis  iactantiae ;  fuerit  paene  ridi- 
calnm  malle  sermonem,  quo  heuii  sinl  homines  quam  quo  loquantur;  ftatfer 
Sluguftu*  rügt  ben  „©eftanf  Derlegener  93brter"  (reconditorum  verborum  foetores); 
Cicero  mahnt:  Non  erit  utendum  verbis  eis,  quibus  iam  consuetudo  nostra  non 
utitur.  Sllfo  finb  ju  oermeiben  bie  öcralteten  formen  aurai,  laudarier,  audibo,  restibam, 
atrc*tis  (cf.  311)  etc.:  obfolete  SBörter  wie  dutllum  ftatt  bellum,  absque  ftatt  sine, 
tascus  ftatt  priscus,  Olli  ftatt  illi.  it  clamor  caelo  ftatt  ad  caelum,  adulare  ftatt  adulari, 
neeegsitudo  „ftotwenbigfeit"  ftatt  necessitas  u.  f.  w.  3)amtt  Dergleidje  Archaismen  in  ber 
beutfd)en  Spradje,  wie:  „anjetjo,  fintemal  unb  allbicweil,  &ween,  jwo,  bfnfüro,  geloffen,  e* 
gefchidjt,  wir  feinb,  Studiein,  ©elabrtbcit"  :c.  —  fcu»  bcr  anbern  3eite  hüte  man  [ich  auch, 
an  fid)  guten  unb  burd)  ben  ©ebraud)  flajftfd)cr  SdjriftfteHer  gefiederten  SBörtcrn  eine  frembe 
unb  neue  93ebeutung  unterzulegen.  SKan  gebrauche  j.  nid)t  torum  in  bcr  «ebeutung 
„Sablftimmc,  abjwgebenbe  Meinung;'  (ftatt  suffragium,  sententia);  nicht  traditio  in  bcr 
Sicbeutung  „Xrabition,  gefd)id)tlid)c  Überlieferung"  (ftatt  memoria  ober  fama);  nicht  stüus 
für  „Stil,  Schreibart"  (ftatt  ratio  scribendi  ober  dicendi  genus);  nidjt  rtgula  für 
„Siegel,  83orfd)rift"  (ftatt  praeeeptum);  nid)t  linea  für  „3*ile"  (fatt  versus);  nidjt  com- 
muniter  für  „gemeiniglid)M  (ftatt  valgo,  plerumque,  fere);  nicht  capacitas  für  „Äapajltät, 
JaffungSfraft"  ftatt  vis  pereipiendi,  ingenii  vis)  u.  f.  w. 
9tnm.  einzelne  Sdjriftftellei  aud)  bcr  beften  Seit,  59.  Satluft,  Seneca,  Üaeitu*,  @cfliu3  iL  f.  w., 
haben  eine  Vorliebe  für  Mltertümlidjed  unb  bcdbalb  üiele  Archaismen  jugelaffen;  man  barf 
ihnen  barin  nidjt  nachahmen.  Auch  bat  es  $u  allen  feilen  ©clefjrtc  gegeben,  welche  burd) 
ocraltcte  SBörtcr  ihr  Satein  ju  würben  unb  $u  oerfchönern  unb  fid)  baburd)  aud)  wohl  ben 
6d)ein  tiefer  ©elebrfamfeit  \u  geben  meinten.  9lnbrerfeit$  ift  ^ugeftch^cn,  bajj  bie  33« 
wenbung  eines  \>lvcbai3mu3  an  richtiger  Stelle  Ijöchft  wirffam  fein  tann,  j.  83.  um  ben  Seier 
ober  £>örer  an  eine  ältere  3«tP*nobe,  bie  man  oorführt,  $u  erinnern,  ober  um  ber  SRebe 
einen  würbeooden  Wadjbruef  burd)  eine  befonbere  Färbung  &u  oerleiben.  Wit  JRedjt  fagt  be4* 
halb  Giccro  (de  or.  3,  153):  Prisca  ac  vetusta  .  . .  sunt  poetarum  licentiae  liberiora 
quam  nostrae;  sed  tarnen  raro  habet  etiam  in  oratione  poeticum  aliquod  verbum 
dignitatem.  $n  biefer  Sejiehung  fann  SioiuS  als  SRufter  empfohlen  werben,  ber,  wenn 
er  bie  Otiten  iclbft  rebenb  einführt,  feiner  StarfteUung  ein  maftoott  antifed  Kolorit  jju  geben 
ocrficljt,  inbem  er  SfrdjaiSmcn  aud  ben  älteren  Slnnaliftcn,  beren  ©erfe  er  benufete,  in  feine 
JHebe  hcrübcrfpiclcn  läßt.  Cf.  aud)  SIL 

3)  Sriridmen  unb  ©ermoniömen  nennt  man  foldje  unlatetntfdjc  Äonftruf^ 
Honen  unb  Serbinbungen,  bie  nac^  Analogie  be§  ©riedjifa^en  unb  2)euift^en 

gebtlbet  ftnb.  ßin  ©räciömu«  ift  e«  j.  93.,  wenn  ^orey  nad)  bem  gried).  ßaotktitm 
rtvöe  fagt  regnare  popaloru///,  ober  wenn  Saüuft  amare  nad)  bem  gried).  7  '/*«»-  mit 
bem  3nf.  oerbinbet;  ein  Q)ermanidmuö  wäre  eS,  wenn  man  ben  Safy:  „Tu  haft  beine 
Gltern  in  ifjrcr  ßnuartuug  gctäufdjt"  überfeine:  Parentes  in  spe  fefellisti  ftatt  spem 
parentum  fefellisti,  ober  „$er  Sieger  war  bie  TOäfeigung  felbft"  victor  fuit  moderatio 
ipsa  ftatt  viotore  nihil  fuit  moderatins.  (Über  ben  (9ebraud)  gricch.  33örter  im  Vateinijdicn 
cf.  171  unb  172.)  Ta  fich  nidjt«  leichter  in  bie  97ebe  ein{d)(eicht  al§  bie  Gigenbeiten  ber 
l'iuttcripvadic  eines  jeben  Sdjreibcnben,  weil  jeber  in  ihr  &u  benfen  unb  nad)  biefer 
Xenfweife  ju  reben  unb  ju  fchreiben  gewohnt  ift,  fo  ift  für  alle*  Siateinfdjreiben  al«  eine 
2funbamcntQloorfd)ri|t  Mn^uftellen:  „3)enfe  baä  $u  Sd)rcibenbe  Iateinifd)!-  <ü?an 
lernt  aber  Iateinifd)  benfen  nur  burd?  totclcfl  Cefen  unb  genaue,  lang  fortgelegte  93er- 
glcidjung  feiner  Wuttcrfprache  mit  ber  lateinifdicn. 


Digitized  by  Google 


547. 


374 


4)  ttnaToIutt)  (wax6kov9ovf  avaxolovfrta)  ijt  biejenige  %oxm  ber  SRebe,  ii 
meiner  baS  (Snbe  beS  Safce§  ber  im  Anfange  gewählten  Slonftruftion  nid) 
entfpridjt,  bct  alfo  nid)t  fo  ju  (£nbe  geführt  wirb,  roie  bev  3lnfaiij 
erwarten  lägt.  $a$  Slnafolutb,  ift  oft  ein  aus  Wacfyläfftgfeit  unb  Unaajtfam 

fett  entftanbener  Je^ler,  j.  SB.  Cum  haec  ita  fierent,  rex  Iuba,  cognitis  Caesari 
difficultatibus  copiarumqne  paucitate,  non  e*t  risum  dari  spatiam  convalescendi 
(Cf.  Cic  Tusc.  3,  16;  5,  54;  Fin.  3,  11;  Verr.  5,  66.)  Oft  aber  famt  bie  2Iim 

folutljie  eine  <5cf)önl)eit  roerben,  roenn  fte  ftd)  natürlich  unb  roie  oon  fclbf 

madjt,  fo  bafi  ber  §örer  unb  fiefer  unroitlfürlid)  ib,r  folgt:  rtjetorifd)c< 

31  n af olutl).  ®o  finben  ft<h  Änafolutbien  oorjugSmeife  nach.  Unterbrechungen  burd 
längere  Webenfäfce  ober  bind)  parenthetifd)  eingefcbaltete  SPemcrfungen,  m 
man  eben  burd)  bie  Unterbrechung  Icid)t  bie  tyorm  ber  anfänglichen  jfonfrruftion  au*  b«i 
©inne  oerliert;  oft  wirb  alfbann  ber  abgeriffene  ^aben  ber  9tebc  wieber  aufgenommci 
burch  bie  ^artifcln  verum,  verutntamen,  sed,  sed  tarnen,  igitur,  autcni,  ergo,  voo  m 
gewöhnlich  »alfo"  ober  „fage  ich"  gebrauchen,  5.  9?.  Tum,  cum  ex  urbe  Catilinan 
eiciebam  (non  enim  iam  vereor  huius  verbi  invidiam,  cum  illa  magis  sit  timenda 
quod  vivus  exierit);  sed  tum,  cum  illum  exterminari  volebam,  reliquam  coniura 
torum  manum  simul  exituram  putabam.  Scripsi  etiam  —  (nam  etiam  ab  orationibu 
disiungo  me  fere  referoque  ad  mansuetiores  Musas,  quae  me  maxime  iam  a  prira 
adulescentia  delectarunt)  —  scripsi  igitur  Aristotelio  more  tres  libros  de  ora 
tore.  —  Ego  hoc  quaero:  Qui  potuernnt  ista  ipsa  lege,  quae  de  proscriptione  esi 
sivo  Valeria  est  sive  Cornelia  (non  enim  novi,  nec  scio),  vertun  ista  ipsa  lege  bon; 
Sex.  Roscii  venire  qui  potuernnt?  —  Cum  essem  in  Tusculano,  —  erit  hoc  tibi  pn 
illo  tuo  „Cum  essem  in  Ceramico"  —  verumtamen  cum  ibi  essem,  Roma  puer  1 
sorore  tua  raissus  epistulam  mihi  abs  te  allatam  dedit  —  M.  Cato  sententian 
dixit,  huius  nostri  Catonis  pater;  (ut  enim  ceteri  ex  patribus,  sie  hic,  qui  illa« 
lumen  progenuit,  ex  filio  est  nominandus),  is  igitur  iudex  pronuntiavit  emptor 
damnum  praestari  oportere.  —  Nostra  est  enim  (Bi  modo  nos  oratores  sumus 
si  in  civium  diseeptationibns ,  si  in  periculis,  si  in  deliberationibns  pnblici 
adhibendi  auetores  et  prineipes  sumus)  nostra  est,  inquam ,  omnis  ista  pro 
dentiae  doctrinaeque  possessio.  —  Omne  pronuntiatum  (sie  enim  mihi  in  prae 
sentia  occurrit  ut  appellarem  ä£i'atpa;  utar  post  alio,  si  invenero  melius);  id  ery 
est  pronuntiatum,  quod  est  verum  aut  falsum  (ftatt  omne  pronuntiatum  —  es 
verum  aut  falsum).  —  3uwetlen  finbet  [ich  auch  ein  längerer  Sorbcrfafc,  obne  baj 
ein  9?ad)fa&  folgt  (fog.  Anapodoion  ober  Anantapodoton,  53.  Cic.  Tusc.  3,  36  ff.;  Att 
5,  10,  4);  —  ober  e*  ftet)t  ein  primum,  ohne  bafc  ein  entfpreebenbeä  deinde  folgt,  j.  f 
Cic.  Tusc  1,  30  u.  57;  off.  1,  44  u.  47  u.  100;  —  ober  bei  Einteilungen  unb  Wegen 
jäfren  entfpricht  entern  et  (ober  neque  ober  aut  ober  vel  :c.)  fein  folgenbe«  et  (ober  neqM 
ober  aut  ober  vel  *.),  eine  Art  Don  «nafolutbic,  welche  man  a!8  Partirula  pendens  ju  bc 
geidmen  pflegt,  j.  99.  Et  Epaminondas  .  .  .  fidibus  praeclare  cecinisse  dicitor 
Themistocles^ue  (ftatt  et  Themistocles),  cum  recusaret  lyram,  est  habitus  indortioi 
(Cic.  Tusc.  1,  4;  3,  5  u.  63;  4,  69;  Lael.  73;  Fin.  1,  48;  6,  64;  Cat.  2,  28;  off.  2 
33;  1,  9  u.  155;  cf.  auch  502);  —  ober  eS  finbet  fid)  auch  biefe  9lrt  non  Knafolutfaic, 
ba&  nach  ßinfcbjcbung  eine«  3wifchenfafre3  ber  nachfolgenbe  $eil  be«  $auptfafc<«  ftd)  hi  feinn 
Äonftruftion  bem  3n>M<hcnfa^e  anfchHefct,  $.  Sed  quoniam,  ut  placet  Stoicis,  qaae 
in  terra  gignantur,  ad  usum  hominum  omnia  creari.  Profecto  est  ita,  ut  mihi  per- 
suasi,  me  esse  tibi  curae.  De  quo  homine  hoc  auditum  est  unquam,  qnod  tibi 
accidit,  ut  eins  in  provincia  statua«  deicerentur  (Cic.  Verr.  2,  158)?  Si,  ut  Graeri 
dicunt,  oranes  aut  Graios  esse  aut  barbaros,  vereor,  ne  Romulus  barbarorum  rex 
fuerit  (ftatt  Si,  ut  Graeci  dicunt,  omne6  aut  Graii  sunt  aut  barbari,  vereor,  ne  etc.) 
Cic.  off.  1,  22  u.  33;  rep.  1,  58;  de  or.  3,  3;  leg.  1,  55;  fam.  11,  4,  1.  Mcbt  feiten 
wirb  aud)  bad  IcmpuS  burd)  ben  SroWhenfafc  befütnmt  (cf.  327,  SCnnt.  4). 

547.  (Sine  anbere  Jyorberung,  bie  man  an  jeben  fprad)licrjen  9lu3brucf  fteßt,  ift  &k 
ber  ^ürje  unb  33ünbigfeit  (^rädfion),  b.  b,.  gebraute  nic^t  me^r  3Boric, 
aU  jum  Haren  SluSbrutf  be§  ©ebanfen«  nottoenbig  ftnb.  93ermeibe  be^^iß): 


Digitized  by  Google 


375  — 


547. 


1)  ben  $(eonadmud,  b.  b,.  einen  folgen  3ufftfc  gu  einem  begriffe,  welker 
fein  neue«  SJterfmal  angiebt,  fonbern  fdjon  in  bem  begriffe  felbfi  liegt. 
$leona*men  ftnb  93.:  <5in  alter  ©rei*,  ein  wei&cr  @d)immel,  ein  fcbwar$er  Noppe,  ein 
oerworrencä  Ghao$,  ber  SJätcr  fonft'gen  SHuhm,  im  gewöhnlichen  Alltagsleben,  er  pflegt 
gewöhnlich  fi üb  aufaufteljen,  sie  ore  locuta  est,  fraem  dedit  ore  loqnendi,  com  parvulis 
filiolis,  hoc  plerumque  iis  accidere  consuevit,  initia  incohare,  prineipium  anni  in- 
eipit  mense  Ianuario,  ante  providere,  obviam  obicere,  ante  praeoccupare,  rnrsns 
restituere  proeliura,  propins  appropinqnare,  saepins  dictitare,  falsa  ementiri,  porro 
ire  pergere,  retro  redire;  primo  rem  differre  coeperunt;  initio  cogitare  coepit; 
sacerdotes  Alcibiadem  rursus  resacrare  sunt  coacti;  perfacile  facta  est  conata  per- 
ficere. 

rlnm.  1.  3u  mannen  Säßen  bat  bie  Iateinifdje  Spraye  ben  $leonaömu8  in  faft  flehen* 
ber  29cife,  nämltd): 

a)  wenn  ber  33egriff  be$  $auproerb$  im  9?ebenfafc*  erweitert  wirb,  namentlich  bei  9(n* 
fubjung  ber  9tebe  eineä  anbern,  5.  33.  A  Pausania  audivi,  cum  dicerei  te  secum  esse 
quaestam.  Saepe  ex  Salpicio  audiebam,  cum  se  scribere  neqae  consnesse  neqne 
posse  diceret.  Ita  locutus  est,  ut  auetoritatem  vestram  vitae  suae  se  dicerei  ante- 
ferre.  —  (Sin  ähnlicher  SJJIeonaömuS  finbet  fid)  in  bem  abhängigen  Safte  nach,  ben  21u8= 
briiefen  bei  3)enfen$  unb  äRcinenö,  33.  Me  qaidem  dia  cogitantem  ratio  ipsa 
in  hanc  sententiam  ducit,  nt  sapientiam  sine  eloqaentia  param  prodesse  civi- 
tatibns  existimem.  Maiores  nostri  sie  senserunt,  nt  causam  mortis  censuerint,  non 
genus  esse  quaerendum.  Facillime  statueiis,  quid  apud  ceteras  nationes  fieri 
txistimeiis.  Theodori  dicto  admoneor,  ut  aliquid  etiam  de  humatione  et  sepultura 
dicendum  existimem.  Nihil  non  postnlandum  putari,  quod  aequum  esse  statuerem. 
Sic  interpretantur,  ut  —  dicant;  sie  praeeipit,  ut  — putet ;  ita  perswuum  erat 
civitati,  ut  —  arbilrarentur.  Tencamus,  ut  nihil  censeamus  esse  malum  (HceTO  fagt 
fegar  (off.  3,  20)  lü enttarn  dat,  nt  —  liceat  unb  (off.  1,  8):  ita  definiunt,  ut 
—  definiant,  (bagegen  off.  3,  96:  sie  definiunt,  ut  —  vclint);  —  ferner  nad)  ben 
Wörtern  licet,  venia  datur,  permittitur  unb  conceditur,  j.  $3.  Totam  Italiam  suis 
coloniis  ut  complere  liceat,  permittitur.  Concedite  pudori  meo,  ut  aliquam  partem 
de  ist  ins  impudentia  reticere  possim.  Quaeso  a  vobis,  ut  mihi  detis  hanc  veniam, 
ut  me  paliamini  uti  novo  genere  dicendi  (Cic.  Arch.  2,  3).  SBeachte  aud)  bie  nicht 
icltene  Scrbinbung  noli  —  velk,  nolite  —  velle,  ©.  Nolite  igitur  id  velle,  quod 
fieri  non  potest  (Cic.  Ph.  7,  25;  Cael.  79;  Balb.  64). 

b)  luenn  beim  Pronomen  relßtieum  bad  borberaegangene  Subftanttü  wieberholt  wirb( 
meift  um  grö&cre  SSeftimmfheit  ober  grö&crn  $ad)bvucf  $u  erzielen,  oft  aber  auch  ofme 
befonbern  ©runb  lebiglich  infolge  ber  ÜJewohnljeit.  SMefe  Sieberbolung  ift  namentlich  bei 
dies  ganjt  gewöhnlich,  fommt  aber  aueb  bei  res,  causa,  tempus,  lex,  pars,  genus  u.  a. 
uor,  5.  33.  Diem  dicant,  91*0  die  ad  ripam  Khodani  omnes  conveniant.  Diem  scito 
esse  nulluni,  quo  die  non  dicam  pro  reo.  Dixi  in  senatu  fore  in  armis  certo 
die,  qui  dies  futurus  esset  a.  d.  VI.  Kai.  Nov.  Erant  omnino  itinera  duo,  quibus 
Uineribus  domo  exire  possent.  Ego  tibi  illam  Aciliam  legem  restituo,  qua  lege 
multi  condemnati  sunt  (ber  3)eutfd)e  fagt  hier  nadjbrudSuoll  mit  einer  ?lppofition  „ein 
(*efe£,  nnd)  weldjem"  cf.  259).  Habetis  causam  inimicitiarum,  qua  causa  in- 
fiammatus  Decianus  ad  Iiaelium  detulit  hanc  accusationero.  —  9?otwcnbtg  ift  biefe 
SBieberbolung,  wenn  $wci  Segriffe  norhcrgefjcn  unb  e*  zweifelhaft  fein  würbe,  auf 
welchen  oon  biefen  fttt}  ba«  föelatto  begeben  joü",  $.  3?.  Duo  genera  seraper  in  hac 
civitate  fuerunt  eorum,  qui  versari  in  re  publica  atqne  in  ea  se  excellentius 
gerere  studnerunt,  quibus  ex  generibus  alten  se  populäres,  alteri  optimates  et 
haberi  et  esse  volaerunt.  —  Tanti  maleficii  crimen,  cui  maleficio  tarn  insigne 
supplicium  est  constitutum.  —  Nnllo  modo  animus  audientis  aut  inciiari  aut 
leniri  potest,  qui  modus  a  me  non  tentatus  sit.  (33ead)te  aud)  «tue  freiere  Jorm  ber 
S8tebert)olung:  illius  temporis,  quo  die;  ex  civitate,  quae  gens;  is  reus,  in  quo  ho- 
mine  lt.  0.). 

KlttR.  2.  3Han  fagt  ganj  gewöbnlid)  pridie  eins  diei  unb  postridie  eius  diei,  aueb,  post  diem 
terlium  (quartum  etc.)  eius  diei.  —  SSübrcnb  ber  5)cutjcbe  fcblccbtweg  fagt :  „<f twa«  ent=* 
ftebt",  fagt  ber  Sateiner  oft:  „$er  Anfang  ober  bie  Urfacbe  »on  etwas  entftebt", 
k.  33.  Iuitium  suspicionis  ort  um  est  ab  ea  re,  quod  Initia  incohata  sunt  a  Phi- 
lippe. Initia  amicitiae  profecta  sunt  ab  ntilitatum  spe. 

Slnm.  3.  Potius  unb  magis  fteben  niebt  feiten  pleonaftifd)  bei  malle  unb  praestare,  ft.  33. 
Sicali  ab  omnibus  se  desertos  potius  quam  abs  te  defensos  esse  malunt.  Populus 
consulatum  daturns  est  ei,  qui  magis  vere  vincerc  quam  diu  imperare  marult. 


Digitized  by  Google 


548. 


Romano  ita  erat  libertas  inaita,  ut  emori  poiius  quam  servire  praestaret.  Cic.  Caec 
21;  Balb.  19;  Pia.  15;  Quinct.  9;  fam.  15,  5,  2. 

Wnrn.  4.  CSicero  liebt  c«  ungemein,  bai  einfache  Ißerbum  burd)  rideri  $u  umjchreiben,  um  : 
?luöfage  bie  ftarbc  bcfcbcibcner  3"röcfbaltung  $u  geben,  oft  auch  roobl  nur  in  ber  Äbftc 
bem  eafec  einen  fchönen,  oolltönenben  Sd)lu&  ju  oerleiben,  g.  ©.  Restat,  ut  de  imperato 
ad  id  bellum  deligendo  dicendum  esse  videatur.  Reliquum  est,  ut  de  Catoli  ati 
toritate  ot  sententia  dicendum  esse  rxdtatur.  Suerare  videor  „ich.  fdnneidjle  mit  mtt  I 
Hoffnung".  —  Oft  bient  auch  roepi  mit  3nftn.  lebtglich  jur  Umfchreibung  bei  3mJ*Tf-  p! 
i*erfefl«,  ,\.  Cam  Athenienses  victi  essent.  tum  Demosthenes  censere  coepit. 
abirent  Sicilia.  Coepi  relle  ea  Trebatium  exspectare  a  te,  quae  sperasset  a  me. 

Änm.  5.  9?id)t  $um  $leona«mu«,  fonbcrn  jut  ftigur  be«  Hendiadyoin  gehören  3ufttm,n< 
fteflungcn  roie:  casa  et  fortuito,  prndens  sciens,  vivns  vidensque,  rundere  et  faga 
etc.  (sbenfotoenig  gehört  jum  *i)Meona$mu6  bie  Uerbinbung  multi  saepe  ober  saepe  nm 
„üiele  ju  oerfdjiebenen  3e'tfn;  ocr  cmc  hu  Mefrt,  ber  onbere  ju  jener  3eit"  (a-®- 
saepe  exercitus  clari  et  magni  fuerunt  Cicero  pro  maltis  saepe  dixit  =  pro  al 
alio  tempore);  ebcnfon>enig  ba«  fog.  Epitheton  ornans  Mbod  fchmürfenbe  Beiwort",  b. 
ein  foldje«  Slbjeftio,  welche«  nun  SBerftänbni«  ber  Sache  nid: t  notmenbig  ift,  fonbem  (im 
Subfianti»  nur  ju  bem  Qmat  hinzugefügt  wirb,  um  bem  ©cgenftanbe  gröfeere  Slnfcbauli 
reit  unb  Sinnlicbfeit  ju  oerfchaffcn.  $a«  Epitheton  ornans  fpielt  in  ber  ^oefie  ber  Uta 
unb  Wriccbcn,  wie  in  ber  ^Jofie  aller  SBÖlfer  unb  >citcis  eine  auBerorbentltch,  bebeutenbe  5Rü 
nnb  »oirb  nun  Schmucf  ber  @ebid)te  in  einem  auffoKenben  Umfange  oermanbt.  ^er 
ermähnt  j.  2J.  faum  irgenbmo  bie  ©lumen,  ohne  ilmcn  ein  Epitheton  ornans  ju  geben,  i| 
flores  laeti,  varii,  picti,  nitidi,  odori;  er  fpridjt  nicht  fdjlccbhüeg  Don  einer  Jpütte,  fonbe 
ihmi  einer  uiebern  v>iitte,  unb  nicht  t»on  einem  Tafln-  biefer  niebern  $>üttc,  fonbern  bon  eini 
bemooften  $nchc,  unb  nicht  UDit  einem  £anbmannc  in  bcrfelbcn,  fonbcni  Don  einem  juifricbcn 
üanbmannc.  Cf.  Atra  mors,  vigiles  curae,  dirae  Parcae,  fragrans  rosa,  pallidas  0 
cu8,  mollis  luxus,  tristis  hiems,  ros  aetherens,  nivales  boreae,  Telocia  fluraioa,  val 
opaca,  pigrnm  gelu,  dives  autumnns  etc. 

2)  bic  lautologtc,  b.  \).  bic  Scjeir^nung  eiltet  93cgriff8  burd)  jroei  baSfelbe  I 

fagenbe  ©orte,  $.  ©.  „Die  Sonne  ift  bereit«  fdjon  aufgegangen";  „9hir  wenigen  < 
lingt  c«,  fich  bic  allgemeine  fiebe  aller  9Henfd)en  $u  erwerben".  Kursus  dena 
statim  continuo;  repente  e  vestigio;  praeter  opinionem  iraproviso;  tum  deine 
deinde  postea ;  clam  furtim ;  novus  rureus  de  integro  labor ;  mortem  ipse  mea  rc 
nu  inveniam. 

91nm.  6.  Der  Dcutfrfie  bezeichnet  bie  äRBoUdjfeit  ober  %>twcnbigfeit  einer  Sache  taulologiirt 
hoppelt,  aufter  bem  SJeib  noch  bureb  cm  ?tbuerb;  aber  im  Sfatcinifdjen  fällt  ein«  oon  bei* 
weg.  Cf.  Magnam  partem  militum  tot  proeliis  interire  necesse  fait  „muRtc  nctioe 
bigermeife  untergeben".  Fieri  non  potest,  ut  te  adiuvem  „iit  fann  bir  unmi^glid)  Reifer 

548.  Sin  £roJmd  (translatio)  ift  bic  Stnrocnbung  einc§  uiieigcnllidjcn  2lu§bruc 
ftatt  be§  eigentlichen  ober  bie  oöQige  33ertaufcf)ung  Atoeter  ähnlichen  ^orfteüu 
gen,  fo  bafc  bie  eine  an  bie  grammatifcb,e  Stelle  ber  anbem  tritt.  (Tropus  e 
verbi  vel  sermonis  a  proprio,  significatione  in  aliam  cum  virtute  t.  e.  a 
nandae  orationis  gratia  mutatio.  Ouintilian.)  SBenn  man  j.  53.  in  bem  Sajv 
^er  SBein  erfreut  be8  SWenfc^en  ^erj"  ftatt  be«  <5ubjeft§  „2Bein"  ba§  8u! 
jeft  ,,iöaccf)u§"  fe^t,  fo  ^at  man  einen  2roou3.  —  SÖä^renb  e§  ftd)  alfo  b 
einem  XropuS  immer  um  bie  3Jertaufd)ung  jroeier  einzelnen  ^Begriffe  ^anbcl 
fommt  e§  bei  ben  giguren  auf  bie  ©eftaltung  ber  ganzen  9luSbrucf^roeifc  a: 
SBenn  man  3.  33.  bem  einfachen  93eb,auptung§fa^e:  „9ciemanb  glaubt  biefe?' 
um  eine  größere  ftvaft  ju  erreidjen,  bie  gorm  ber  groge:  „3öer  fönnte  biej« 
raoljl  glauben?*  ober  bie  gorm  be§  SluSrufS:  „3)iefe§  glaube  ein  anberer! 
giebt,  fo  ^at  man  eine  gigur. 

Hnm.  G«  ift  bei  jebem  fpracfclfcfjcn  erjeugniffc  ba«  bauptfädjlicbfte  Clrforbcrni*,  ©ebanffii j 
entmideln ;  aber  e«  ift  ein  lluter)d)ieb,  ob  man  biefe  ©ebanfen  blofi  oerftanbefmäBig 
ober  bei  ibrer  üJeftaltung  aud)  bie  ^bantafie  t^ätig  fein  läßt.  9Ber  blofc  ben  Serftano  iwjjf; 
läßt,  gebraucht  nur  einfache  („eigentliche")  ?lu«brürfe  unb  hübet  fdjlichte  Äuifagfwp 
mtt  Snnebaltung  ber  gemö^nlid)en  Sort=  unb  Safy'teHung  unb  ber  logifdjen  SapwtbinMinsi 
unb  e«  läßt  ftd)  nidjt  leugnen,  ba&  manche  Sch,riftfteller  burch  biefe  fchmudlofe  Slrt  ber  T<x\ 
ftetlung  ben  Cefer  ober  -tvörer  gewaltig  ergreifen,  r>orau*gcfe&t  baft  ein  Gkbanfe  fich  an  va 


Digitized  by  Google 


—  377  — 


549 


onbcrn  brängt  uub  biefe  @cbanfen  neu  unb  iiberrafd)enb  fmb.  (»läiyeube  Speifpicle  bafür  finb 
bie  Sieben  bc§  ^erifle«  bei  2f)uci)bibed  unb  bie  gan^e  $arftellungSart  bc*  Jfjutnbibc«  felbft. 
Wber  neben  bem  Sierftanbe  (bcm  SBennÖgen  ber  ^Begriffe)  unb  ber  Vernunft  (beut  Vermögen 
bec  Sbeen)  ift  aud)  bic  ^ib>ntafie  unb  ba8  ©efüijl  t^ätia,  unb  biefe  Seelcnfväfte  »erlangen 
al«  ü)r  9ted)t,  bafc  ber  3)arfteflenbe  feine  Spradje  fdjmucft  unb  bie  gewöfmlidjc  ?lu8brud«* 
weife  burd)  eine  fdjönerc  erfefrt. 

"49.  $)ie  SJJetaMcr  (uttacpoQa,  translatio)  ober  Übertragung  ift  bie  93ejeicf)nung 
einer  SSorftetfung  burd)  ein  33 i Ib.  <§ie  i|t  ber  fdjönfte  unb  f)ftuftgfte  Tropus; 
i^r  ©ebiet  ift  ebenfo  unbegrenzt  wie  ba8  beS  53ilbe§.  (Translatio  permovendis 
animis  plerumqxie  et  signandis  rebus  ac  sub  oexdos  subiciendis  reperta  est. 
Guintilian.)  $)ie  9)Mapl)er  beruht  auf  einer  93ergleid)ung,  aber  ber  meta* 
ofjorifdje  (bilblidje)  SluSbrucf  wirb  nidjt  metyr  burd)  ein  oergleidjcnbeS  2Bort 
eingeleitet  fonbern  gerabeju  ftatt  beS  eigentlichen  2lu§brucf3  gefegt. 
Xnnt.  L  „Sc  b>t  gefönten  wie  ein  SÖwc"  ift  eine  93ergleid)ung.  „Gr  war  ein  fiöroc  in 
ber  Sdjladtf"  ift  3Rc tapfer. 

Cf.  Fabius  scutum  Romanorum  fuit,  Marcellus  gladius.  Hirundines  nuntiae  veris  sunt. 
Ardens  stadiam.  Ira  incensus.  Ardet  bello  orbis  terrarum.  Devorare  libros.  Gurges 
libidinum.  Laetae  segetes.  Incurrere  in  suspicionem.  Homo  asper.  Bellum  extinguere. 
Ex  haust  ao  facultates.  Nanfragium  rei  familiaris.  Discordia  ordinum  est  venennm  huius 
urbis.  Virus  acerbitatis  evomere  apud  aliquem.  Duo  illi  oculi  orae  maritima«,  Car- 
thago  et  Corinthas.  Fluit  voluptas  corporis  et  prima  quaeque  avolat.  Flos  iuventutis. 
Committere  se  civilibus  fluetibus.  Consilium  alieuius  frangere.  Yoluptates  frenare, 
Kpistnla  frigida.  Araicitia  fueosa.  Rem  publicam  fuleire.  Contemnere  fulmina  fortu- 
nac.  Segetes  sitiunt.  Silent  leges.  Caecus  timor.  Urbs  sotnno  vinoque  sepulta  etc.  etc. 

$n  93e§ug  auf  ben  ©ebraud)  ber  SHetaphern  giebt  9Hebut)r  in  feinem 
„^Briefe  an  einen  jungen  s$tnlologen"  bie  furje,  aber  infjaltreidje  2er)re:  „®an(s 
befonberS  fiel)  ben  3J?eta»t)ern  genau  ju:  roa§  barin  nid)t  gan$  tabellos  ift 
ift  unauSftetjlid)".  @§  bebarf  baljer  genauer  9td)tfamteit  auf  bie  in  ben 
muftergüttigen  ©Triften  oovfommenben  3Jietapl)ern,  beren  9tid)tbead)tung  eben 
ba$  fogenannte  Slüdjenlatein  erzeugt.  $eber  SRenfd)  nad)  feiner  SBilbung  unb 
Umgebung  gebraucht  anbere  9Wetapf)ern,  ebenfo  jcbeS  Söotf.  2)emnad)  berufen 
$war  fe^r. niete  9ttetapt)ern  im  ?atcinifd)en  unb  $)eutfd)en  auf  gleicher  3ln; 

fdjauung,  $.  Ad  gubernacula  rei  publicae  sedere  „am  StaatSrubcr  fyen";  primas 
partes  in  re  publica  agere  „bie  erfte  SRoQe  fpielen" ;  fontes  philosophiae  aperire ;  segetes 
sitiunt;  compressis  manibus  sedere  „bie  .§änbe  in  ben  Sd)0&  legen";  iura  obterere  „baö 
5Red)t  mit  Jüfcen  treten";  ne  digitum  quidem  alieuias  rei  causa  porrigere  „feinen  Ringer 
rubren";  aures  veritati  claudere;  assentatoribus  patefacere  aures  suas;  in  pbilosopbiae 
portum  confagere;  belli  flactibus  circumiri;  in  bis  omnibas  inest  qnidam  sine  fueo 
▼eritatis  color;  ardorem  cupiditatum  restinguere;  —  aber  ©tele  9Jletapf)em  beruhet! 

im  fiateinifdjen  unb  $eutfd)en  auf  oerfdjtebener  ^Infdjauung,  j.  ^.  Vulnera 

innrere  rei  publicae  „bem  Staate  SBunben  fd)  lagen";  eumulo  angere  aliquid  „einer 
©ad)e  bie  Ärone  auffegen";  segetes  laetae  „üppige";  vitam  pro  patria profundere  „opfern, 
(Eingeben)";  arcem  facere  e  cloaca  „aud  ber  2l?iirfe  einen  (Siefanten  madjen";  ferrum  e 
terrae  cavernis  elieimus  „wir  gewinnen";  frigent  omnia  consilia  „guter  9iat  ift  teuer"; 
litteris  imbutus  „in  bie  ©iffenfdjaften  eingeweiht";  —  unb  fet)r  oft  bebient  ftd)  bk 

lateinifdje  (Snradje  eines  bitblicrjen  2lu§brucf§,  roo  bie  beutfdje  ben  eigentlichen 

fetjt,  ober  umge!et)rt,  j.  33.  Ab  Aristippo  Cyrenaica  philosophia  manavit  „ift  ausge- 
gangen"; magna  utilitas  efflorescit  ex  amicitia  „entfte^t";  libido  consedit  „ber  ©türm 
ber  Seibenfdjaft  Ijat  fidj  gelegt";  ad  rem  publicam  accedere,  a  re  publica  recedere  „bie 
politifd)e  ^iitinc  betreten,  öcrlaffen";  bellum  in  Africara  transferre  „ben  Ärtegöfdjauplat* 
oerlegen";  res  ad  voluntatem  nostram  fluuni  „gefjen  nad)  SBunfd)";  calamitatem  haurire 
„ben  £eiben*fe(dj  leeren";  amicitiam  iungere  „baö  ©anb  ber  5rfunbfdjaft  fnüpfen";  caritatem 
dirimere  „ba3  23anb  ber  ?iebe  jerreifeen";  rem  pnblicara  labefactare  „ba«  Staategebtiube 


Digitized  by  Google 


550. 


378 


cifdjüttcm" ;  mos  est  „fjerrfdu" ;  bellum  inflammare  „bie  Äriegftfadel  entjünben";  Tetusta 
monumenta  exederat  „ber  3a$n  ber  3«*  faN*  M*  SBerfe  jernagt" ;  temporibus  servil 
„ben  SKantel  nad)  bcm  SSinbc  Rängen";  conatus  alicuins  reprimere  „ben  Unternehmung« 
iemanbe«  einen  Xamm  cntgcgcnfefien"  K. 

Amn.  2.  3)er  <DMcu)f)er  nabc  ficlit  ber  Xropuö  ber  91  nf  pielun g„ober  AUtuio,  burd)  toeld 
in  einer  oerfür^ten  ©crgleidmng  auf  eine  biftoi ifcfje  ^Jerfon  ober  Crtlidtfeit  ober  ©egeben&f 
ober  Sitte  u.  bergl.  b,ingemiefen  wirb,  j.  ©.  „  3  e  ^  t  bin  über  ben  SHubifon  gegangen",  b.  I 
jefct  f)abe  id)  einen  entfdjeibenben  Sdnitt  jetljan,  wie  Gäfar,  ba  er  über  ben  SHubiton  gbii 
Vtnfpiclungen  finb  e*  ferner,  wenn  eine  $erfon  ein  Spartaner,  ein  Snbarit,  ein  Spifurer 
ein  (5t)nifcr,  ein  Attila,  ein  ©anbale,  ein  Salonton,  ein  SDJentor,  wenn  eine  böfe  grau  rii 
A'antb^ippe,  wenn  ein  fd)öne«  Xf>al  ein  Jcmpe,  ein  reijenber  Crt  ein  ßlnfium,  wenn  tir 
fur^c  Antwort  lafonifd),  ein  fdjwelgcrifcrje«  Utafjl  lufuüifct)  genannt  wirb,  ober  enblid),  wen 
man  twn  Argu«augen,  §errulifd)en  Arbeiten,  neronifeber  ©raufamfeit  u.  f.  w.  fpridjt 

550. 1)  $ie  StjnefDodjc  (owsxdoxt?,  comprehensio)  beruht  im  roef  entließen  auf  bc 
Teilung  (SBereinjelung)  unb  ber  ^ufammenfaffung  (Bereinigung),  ift  alfo  be 
SropuS  ber  2)ioifion  unb  ftompreljenf ion.  ©ie  befielt  barin,  bafc  ba 
(Sinjelne  für  ba«  ©efamte  (Pars  pro  toto)  ober  ba§  ©efamte  für  bas  | 
ifym  gehörige  (Sinjelne  (Genus  pro  specie)  gefegt  wirb,  ©o  ftefjt  bie  Gin^aü 

für  bie  3Ref)rga()I,  ©.  Lucanus  a  nobis  defecit  (cf.  155);  ober  bie  3KeIjr$af)l  fü 
bie  vi-  i  11  \  n !) ! ,  ©.  Miratur  clipeum,  dona  parentis;  nos  für  ego  (cf.  224);  ob< 
ber  Xeil  ftatt  be«  ©an^en,  ©.  Tectum  ober  limen  für  domus,  rota  ober  axi 
für  currus,  puppis  ober  carina  für  navis;  ober  ba«  ®anje  ftatt  be«Xeil«,  ©.  Ele 
phantus  für  ebur;  quercus  „Gtdjeulaub" ;  mare  „SMeerwafier" ;  fontem  ferebant  „fi 
brachten  Söaffer  au«  beut  Cucfl";  ober  bie  beftimmte  fytijH  für  bie  unbeftimmte,  $.  $ 
Sescenti  für  permulti;  o  terque  quaterque  beati!  —  Cf.  aud)  155,  91  nm.  1. 

2)  $)ie  SWftontjmic  (jterwvftia,  denominatio)  fetjt  an  bie  «Stelle  be§  eigent 
liefjen  ©ubftantioS  ein  anbereS,  lueld^e^  einen  mit  bem  eigentlichen  3lu3 
bruefe  oon  fefbft  in  unmittelbarer  93erbinbung  ftefjenben  ^Begriff  enthält.  $a< 
5öerf)ältni§  ber  miteinanber  oertaufcfjten  Segriffe  ift  berart,  bafj,  roenn  beib 
jugleicb  gefegt  mürben,  ba3  metonnmifdje  ©ubft.  in  ben  ©enitio  treten,  obe 
burd)  ein  3lbjeftio  miebergegeben,  ober  als  ©eftimmungSroort  mit  bem  eigent 
liefen  ©ubftantiu  tamponiert  merben  müßte.  $)ie  SJcetonrjnüe  ift  alfo  be 
£ropu§  bcö  2lttribut§. 

tWctontjmiid)  fönnen  nun  folgenbe  ©egriffc  miteinanber  t>ertaufd)t  werben: 

a)  ba«  ©ewirfenbc  unb  ba«  ©ewirfte,  5.  ©.  Lego  Homerum  (=  Homeri  carmina> 
Mars  für  bellum,  Ceres  für  frumentum,  Liber  für  vinum,  flamma  für  „$>U)<".  1" 
für  „Xag",  pericula  für  „gefaljrbringenbe  3>inge",  arma  für  pugna.  „Ctym  febenfte  - 
ber  Sieber  fü&cn  $htnb  Apoll".  „Gr  ifet  fein  93rob  mit  Stb.räncn"  (~  mit  Sorge,  Hrfodji 
ber  X^räncn).  „Xiefe  Xb^at  fdjeut  bie  Sonne"  ba«  @onnenlid)t).  ,,Xe«  Sanbrnann« 
ftleifc  jerrritt  ber  JRoffe  ^"f".  „Sctjcnft  mir  Wut  unb  geuer  ein". 

b)  ber  5toff  unb  ba«  barau«  Verfertigte,  3.  33.  Ferrum  für  gladius;  aanun  im 
vasa  aurea,  frous  für  „ilaubfrani",  pinus  für  „©du'ff",  fraxinus  für  w2anjc*',  arundc 
für  „^feil".  „5)er  JReidje  fleibete  fid)  in  Seibc  unb  föftlidje  f einwanb".  wXcr  Ärfcr  trag) 
niüjrenbe«  ©rot".  „f£in  alte«  Pergament  giebt  ßunbe  Don  biefem  ©reigniffe".  *£ur« 
Ib,aten  Serbienft  melbct  ber  rübjenbe  Stein".  raubte«  (SrÄ  foüft  bu  bie  QHiebei 
fdjnüren,  mit  Stab,!  beberfen  beine  jarte  ©ruft". 

c)  ba«  9t bftr actum  unb  ba«  Goncrctum,  3.  ©.  Vicinitas  für  vicini;  iuvenras  füt 
iuvenes  (cf.  164),  amores  für  „bie  ©eliebte".  w3ugcnb  b^at  feine  Xugenb".  wGt  ^ 
ein  ©erteibiger  ber  llnfdjulb,  ein  ©cfdjüher  ber  Armut".  „3>a  jerret  an  ber  ©lode  Strängen 
ber  Aufruhr,  ba&  flc  b;eulenb  fdjatlt". 

d)  ba«  #errfd)enbe  ober  ©efiftenbc  unb  ba«  Untergebene  ober  ©efeffene;  Crt 
ober  un&  ^erfon,  5.©.  Caesar  pontem  in  Rheno  fecit  (cf.  293).  Samnites 
devastare  (cf.  162).  Iam  proximus  ardet  Ucalegon  (=  domus  Ucalegontis).  »Wein 
9iadjbar  ift  abgebrannt".  „SBenn  Uri  ruft,  wenn  Unterwalben  $ilft:  ber  Sdjnniier  wirb 
bie  alten  ©ünbc  eb,ren".   w3lttcntb  b,ört  e«  ganj  Äartb;ago".   „3>cr  18.  Cftober  be- 


Digitized  by  Google 


—  379  —  550. 

freit«  atutfdjtanb''.  „3>er  Salb  befmgt  be*  6d)öpfer#  2ob"  (b.  f>.  bie  Sögel  im  Salbe), 
„^aörpunoerte  gairten  Dergeoens  auf  Rettung  . 
e)  baö  finnlid)e  3eid)cn  unb  bct  (Megen)tanb  unb  ba«  Sefen,  bie  Sürbe,  ber 
3uftanb.  $  ®.  Lauras  ober  tropaeum  für  victoria;  toga  für  pax;  taedae  für  nu- 
ptiae;  cot  Humus  für  tragoedia;  pulvis  für  „ftäubenbe  Stennbafm",  latrans  für  canis, 
saetiger  für  aper,  sanguis  für  caedes.  „$a«  Äreuj  fonf  oor  bem  Jfralbmonbe  in  ben 
otuuo  .  „vcapoieon  oeriot  leine  xrone  .  „unter  oem  xrumm|taoe  in  gut  womten  . 

3)  2>ie  Hntonontofie  (ärrovofiaoia)  fet>t  ftatt  eines  fubftantioifchen  ^Begriffs 

(befonberS  ftatt  eine?  (StgennamenS  ober  auef)  ftatt  ei  nee  <ßerfonalpronomenS) 

einen  anbem  fubftantioifchen  begriff,  welcher  bem  eigentlichen  ©ubftan* 

tioum  als  Slppofttion  ober  oermittelft  beS  SSerbumS  „fein"  al§  tßr&bitat 

beigelegt  werben  fann.  3)ie  3tntonomafte  ift  alfo  ber  £ropu3  ber  Hppo^ 

fition  ober  be§  fubftantioifchen  <ßräbifat3;  fie  bient,  abgefeben  wn 
ber  burd)  eine  foldje  Scrtaufdntng  bewirften  (Erweiterung  be«  C^ebonfcnfreifed.  bauptfädjlid) 
bajit,  bie  ßintönigfeit  ber  Sieberbolung  beSfelbcn  ÄuSbrud«  unb  bie  Unanfdjaulidjfeit  bd  $ro* 
nomen«  ju  »ermeiben.  So  ftct>t  Pelides  für  Achilles;  senex  Pylius  für  Nestor;  filius 
Anchisae  für  Aeneas;  fratres  Helenae  für  Castor  et  Pollux;  Iapeti  genus  für  Pro- 
metheus; Troici  belli  scriptor  für  Homerus  etc. 

4)  $ie  £>t#erbel  (vxcQßoli;,  superlatio)  ift  ber  £ropu$  ber  Übertreibung, 
©ie  roirb  gebraucht,  toenn  ber  ©egenftanb  etioaä  2lufjerorbentlicf)e8  ha*/  roel- 

cf)es  bas  natürliche  9Jla§  Überfrf)  reitet :  Quodsi  me  lyricis  vatibus  inse res.  subli- 
mi  feriam  sidera  vertice.  Nive  candidior;  luce  clarius.  „(fr  wollte  bie  Seit  au«  ifjven 
Hngeln  fjeben".  „$>a«  Softer  fefjlt,  wo  iftre  SRoffe  trinfen".  „frür  bie  Gf)re  ftirbt  au«  edjtem 
Stamme  felbft  ba«  neugebome  ffinb".  „9?id)t  eine  Seit  in  Soffen  fürdjtct  fie".  üubwig  XIV. 
fagte  bnperbolifdj,  um  feine  9Had)t  ju  bejeiefmen,  ba&  oljne  feine  Grlaubni«  fid)  niemanb  im 
mitteüänbifd)cn  SDtcer«  bie  #änbe  nafd)en  bürfe.  —  ?lud)  jur  35arfteHung  bc«  2äd)erUd)en 
unb  Unbcbcutenben  fann  bie  $rwerbcl  treffenb  oerwanbt  werben,  5.  ©.  „Sin  Sanbgnt 
nennt  ba«  SJarro;  aber  man  fann  e«  au«  einer  Srfjleuber  werfen,  wenn  e«  ntdjt  etwa  oorber 
burd)  ba«  i»od)  (ber  Scbleuber)  fferauSgefaUcu  ift". 

5)  3)ie  3rotlic  (figuiveta,  dissimulatio,  illusio)  ift  ber  Xropug  be«  ©egen* 
teils.  2)er  9tebenbe  gebraucht  ftatt  be$  eigentlichen  2lu§brucf«  ben  entgegen» 
gefegten,  beffen  wahre  53ebeutung  aber  burch  ben  3ufö>«"«nhang  flar  wirb. 

Magnum  imperatorem,  fortem  exerettum,  quorura  tot  manus  unam  muliercnlam 
avexehnt!  —  Cicero  fagt  gu  (Satilina:  Ad  sodalem  tuum,  rirum  optimum,  M.  Mar- 
ceilum, demigrasti.  —  Novum  crimen,  C.  Caesar,  et  ante  hunc  diem  inanditum  pro- 
pinquus  mens  ad  te  Q.  Tubero  detulit,  Q.  Ligarium  in  Africa  fuisse. 

rtnm.  1.  Über  bie  «nbeutung  ber  3ronie  burd)  scilicet,  nemj>e  etc.  cf.  534.  —  Übcv  nüi 
forte  unb  nisi  vero  cf.  381,  2.  —  Über  quasi,  quasi  cero,  proirule  quasi  cf.  392.  — 
9lud)  ba«  eingefdjobcne  credo  bat  fefjr  oft  ironifdjen  ©inn. 

Änm.  2.  $en  bittern,  fdjneibenben  Spott  nennt  man  Sarfaömu«.  Sarfaftifd)  war  ^  ba* 
Sort  ^attoö :  w^brt  ifjr,  wie  bie  HRäufe  pfeifen?-  -  „9Rit  ber  b,ab'  id)  ifnn  '«  ^ab 
gefegnet". 

flnm.  3.  3n  gewifier  Seife  gef)ört  $ur  Tronic  aud)  ber  Öupfjemiömu«  (a'rqutoftos),  b.  f>. 
bie  Seieidjnung  einer  anftößigen,  unangenehmen  ober  wibrigen  Sadje  burd)  milbere  unb  ge= 
linbere  Sorte.  ©0  ftefjt  SB.  ftatt  mori  eupr)emiftifd)  vita  decedere,  de  vita  migrare, 
diem  sopremum  obire,  extingui,  morbo  naturae  debitum  reddere  etc.  Sin  Ii uptinm-:- 
mu«  ift  e«,  wenn  t*on  ben  C*ried)en  bie  Grinnncn  „ßumeniben '  (b.  f).  bic  Ö)näbigen),  uon 
ben  Catefnern  bie  Xobe#g3ttinnen  Parcae  (b.  f).  bie  Sdjonenben)  unb  oon  ben  5)eutfd)en  ber 
Jeufel  „ber  ©ottfeibeiunö"  genannt  wirb. 

6)  2)ie  ^er^rafe  (circum8criptio)  ift  ber  XropuS  ber  Umfchreibung  eine« 
beftimmten  93egriff8  burch  c^n  ^erburn  ober  burch  einen  ganjen  ©a§.  ©ie 
gehört  gur  phantaflcüoücn  2)arfteÖung  unb  erfcheint  in  ben  oerfchiebenften 
formen.  Sftan  fann  jeben  93egriff  umfehreiben,  j.  ©.  „Sie  traten,  wa«  fie  tbun 

mußten"  =  if)re  ^flidjt;  „al*  ber  $afm  frSf)tew  =  am  borgen;  „folange  bie  *erge  ftef)eu 
ouf  ifjrem  OJrunbe"  =  immer;  „ein  Ort,  wof)in  weber  Wonb  nod)  Sonne  jdieint"  =  finftcv; 


Digitized  by  Google 


551. 


—  380 


„ber  allgemeine  Gläubiger  ber  9)icn)'d)b,eit"  =  ber  Job;  „ber  fcbenb  bc«  ¥ebent"~i 
Alter;  „fennft  bu  baö  Üanb,  n>o  bie  Gitronen  blühen"  (=  Italien)?  Cicero  fagt  flott 
fd)lid)tcn  parentes  intorfecit  mit  rrjetorifdjer  llmfdjreibung :  Propter  quos  hanc  suavi! 
mam  lacem  aspexit,  eos  indignissime  luce  privavit.  —  Q\\x   ^eviptirafc  red) 

man  ferner  biejenige  Umfdjreibung  ber  @ubftantba,  in  meldjer  eine  ©igi 
fctyaft  be§  ©egenftanbeg  jum  ©ubftantio  erhoben  unb  biefem  ba3  ©ubftan 
be$  ©egenftanbeS  als  poffeffioer  ©enitio  betgefügt  ift,  $. vis  Herculis  = 

gewaltige  $>erfulc5;  obmutuit  Ciceronis  eloqaentia  =  ber  berebte  Cicero;  innocentia  A 
stidis  =  ber  red)t}d)affenc  9lriftibcö.  Tanta  ris  hominis  magis  lenienda  quam  exa 
tanda  videbatur  (Sali.  Cat.  48,  5).  Sarrexit  Apronius*  nora  dujnitas  publirani  C 
Verr.  3,  31).  Quibrts  in  locis  nunc  est  Caesenni  auctort'Uu?  (Phil.  12,  23).  Pare 
di/jnitati  Lentidi,  ignoscite  Celhegi  adulescentiae  (Sali.  Cat.  52,  32—34).  „3u  fcad 
—  fafc  tfönig  Kubolffl  belüge  9Wad)t".  Statt  be*  attributiuen  @cnitto*  fann  aud)  ein  ? 
jeftto  fteljen,  33.  17«  Herculea  perrupit  Acherontem  (=  ber  ftarfe  ßerfulc*).  Cf.  a 
164,  b. 

7)  $ie  ßitotefi  (Aitoi^s  =  (5cf)lict)t|)eit,  93erfleinerung)  ift  ber  SropuS  be§  oe 
neinten  ©egenteiU;  fte  bejeidjnet  ftyinbar  milber  einen  geringeren  @r 
einer  (Sigenfdjaft  nnb  brfteft  boef)  fräftiger  einen  fefjr  b^tjen  ©rab  au§  i 

485,  9lnm.),  fl.  93.  Xon  raro  =  saepissime;  non  parvua  =  maximus;  non  invittts 
„red)t  gern";  hattd  contemnendae  copiae  —  „febr  bcträdjtlidje" ;  nonrudis  iraperator 
„fetjr  erfahren";  Polybins  haudqwiquam  spernendtis  aactor  (=  egregias);  non  tu 
„gern  wollen";  non  nesrire,  non  ignorare  „rcdjt  gut  wifien";  non  defuerunt,  qui  , 
gab  Diele,  weld)e";  non  sine  =  cum;  non  pamtn  =  satis  (j.  res  non  parum  dl 
erat).  „Qo  baö  Unglüd  wäblt,  wablt*  nidrt  ben  fd)led)teften  Wann".  —  Über  ben  ölebra 
non  huud  bei  ber  fiitoteft  cf.  4fi9. 
Slnm.  28cnn  ber  Xon  nidjt  auf  ber  Negation,  fonbern  auf  beut  folgenben  SBorte  ru&t, 
loirb  ein  mittlerer  ^uflanb  be^eidmet,  j.  Militia  aliis  grata  erat,  plerisqae  n 
molcsta  (b.  6,.  „wenn  aud)  nidjt  angenehm,  fo  bod)  aud)  nidtt  läftig").  (Jiu  ©uperlal 
mit  pofitiuer  ©ebeutung,  toeldjem  non  oorgefetu  ift,  Ijat  eine  iümlid)e  ©ebeutung  =  wn: 
gerabe  ietiv,  nid)t  eben",  i*.  Epicurns,  homo  non  apdssitnus  ad  iocandum.  $at  a 
ber  Suoerlatio  negatiue  93ebcutung,  fo  finbet  bie  mirflidje  Vitote«  ftatt,  j.  S*.  Meae  pre< 
apud  Caesarem  non  minimum  (=  plnrimum)  auetoritatis  habebunt 

8)  5)ie  dnqjtjafld  ift  ber  $ropu§  ber  ^rägnanj,  b.  ^.  ber  in^attüoQen  Ära 
8ic  hebt  ein  sBort  von  allgemeiner  ^ebeutung  mit  sJlact)brucf  fyervor  u 
erwartet  bag  man  bie  tiefere  SBebeutung  erfaffe,  ^.  ©.  w2afet  uns  unfer  lingi 

als  Männer  ertragen"  (=  alö  tapfere,  fefte  üeutc).  Midier  esse  noli  „fei  fein  Seit 
„(Sö  giebt  5Hid)ter  in  Berlin".  Demosthenes  et  Homerns  summi  sunt,  sed  howh 
tarnen  (b.  t).  unooflfommene,  bem  ^rrtumc  unterworfene  ©efen).  —  Über  ben  prflgnan 
(.«ebraud)  mandjer  Serben  cf.  35. 

551.  l)$a§  »fonbetott  (aovvdeiov,  dissolutio)  ift  bie  STuSlaffung  ber  SBerbinbung 
partifein  amifc^en  ©abteilen  nnb  ganzen  Satjen;  e5  bient  entroeber  jur  enerc 

fc^etl  Hufsft^lung  (Asynd.  enamerativnm),  3.  ö.  Villa  abundat  porco,  hae^ 
agno,  gallina,  lacte,  caseo,  melle.  Littcrae  adulescentiam  alnnt,  seneetntem  o 
lectant,  seenndas  res  ornant,  adversis  perfagium  et  solacium  praebent,  delecta 
domi,  non  impedinnt  foris,  pernoctant  nobiscum,  peregrinantur,  rasticantur.  Vei 
vidi,  vici.  Catilinae  profectione  omni a  patefacta,  illnstrata,  oppressa,  vindicata  es 
videbitis.  „Ter  Äönig  fpradj'd,  ber  $age  lief,  ber  Änabc  fam,  ber  «önig  rief:  Sofet  n 
herein  ben  «Itcn !"  w6r  rief  mit  ledjjenber  3unge :  Wid)  bürftet!  9htft'«,  tranf,  bürftete,  beb 
warb  bleicher,  blutete,  rutjte".  Ct.  501 ;  503,  3  u.  4.  2>iefcS  «frmbeton  ftnbet  T«4  ^  au 
in  6d)ilberungen  unb  Gr^lungcn  bei  ganzen  ©ä^en,  j.  ^.  Cic.  Rose.  Am.  60:  Pen 
ravit  aliquando,  assedit;  surrexi  ego;  respirare  visus  est,  quod  non  alias  potic 
diceret;  coepi  dicere;  mirari  visus  est;  intellexi,  quid  enm  pnpngisset  etc.,  - 

ober  jur  Angabe  be«  9RefultateS  einer  rj orfjerge^enben  Sufjäf) 
Jung  (A*ynd.  8Bmmativam),  weldje«  teil*  am  ®d)lufc  einer  W\ty  von  Gegriffen  (*.  % 


Digitized  by  Google 


—  381  — 


551. 


Aequitas,  temperantia,  fortitudo,  prudentia,  virtutea  omnes  „tuvj  alle  Xugenben"), 
teil*  am  Sdjlufc  einer  ©ebanfcnreifye  fid)  finbet  (5.©.  De  sua  salnte  desperantes 
aut  suam  mortem  miserabantur  aut  parentes  suos  commendabant,  si  quos  ex  eo 
pericalo  fortuna  servare  potaisset:  plena  erant  omnia  timoris  et  luctas  „f u  1  -\,  alle* 
war".  Aderant  unguenta,  coronae;  incendebantar  odores;  mensae  conquisitissimis 
epalis  exstraebantar:  fortunatus  sibi  Damocles  v idebat ur  „fo  festen  benn";  — 
ober  gut  93eaeid)nung  einer  felbftoerftänblidjen  got ge  (Asynd.  consecativam), 
j.  ©.  Nox  est:  iam  in  tecta  vestra  discedite  („be«b>l&").  Erat  Collis,  quem  opere 
circnmplecti  non  potaerunt  nostri:  necessario  paene  iniquo  loco  castra  fecernnt 
(„beS&alb").  Obsidemar  ab  hostibus,  dnx  noster  fngae  consilinm  cepit:  ipsi  nostrae 
salutis  rationem  habere  debemns.  Cf.  befonbcrS  503,  G;  —  ober  JUr  99ejeid)nung 

eineS  energifd)en  ©egenfatjeä  (Asynd.  adversativ  um  cf.  526);  —  ober  jur 
Angabe  einer  (Srflarung  ober  33egrünbnng  (Asynd.  explicativam  ob.  cau- 

sale),  3.$  Maiores  nostri  supplicium  in  parricidas  singulare  exeogitaverunt :  insui 
volnernnt  in  cnllenm  vivos  („nämlid)").  Grata  erga  tantam  virtutem  civitas  fnit: 
statua  in  comitio  posita  est  („benn").  Haec  maleficia  aliis  nefariis  enraulant:  crimen 
incredibile  connngunt.  So  ftetS  beim  GpipQonem  (cf.  551,  5,  ttntn.),  $.  58.  Alexander, 
com  interemisset  Clitnm  familiärem,  vix  a  se  manus  abstinuit:  tanla  vis  fuii  pae- 
nitendi.  Dionysius  tyrannus  Corinthi  pueros  docebat:  mque  eo  imperio  rarere  non 
poterat.  Cic.  Tusc.  3,  27;  or.  1,  224;  2,  317;  Deiot.  21;  Att.  9,  19,  1. 

2)  S)a$  ^olljfön&eton  (jtokvavvdeTov)  i(t  bie  mehrmalige  Söieber^olung  ber- 

felben  SBerbinbungSpartifel;  e$  bient  baju,  bie  Oft  enge  ber  oerfd&iebenen 

©egenftänbe  ober  (Srfdfjeinungen  su  malen,  h  ».  Asia  tam  fertiüs  est,  ut  et  über- 
täte agrorum  et  varietate  fruetuum  et  magnitudine  pastionis  et  multitudine  earuui 
rerum,  quae  exportantur,  facile  omnibus  terris  antecellat.  —  Socrates  primus  philo- 
8ophiam  devoeavit  a  caelo  et  in  urbibus  collocavit  et  in  domus  etiam  introduxit 
et  coegit  de  vita  ei  moribus  rebusque  bonis  et  malis  qnaerere.  —  Ego  et  miles 
ei  tribunns  et  legatus  et  consul  veraatus  sum  in  vario  genere  bellorum.  —  Cum 
haesitaret,  cum  teneretur,  quaesivi,  quid  dubitaret  eo  proficisci,  quo  iam  pridem 
pararet,  cum  arma,  cum  secures,  cum  fasces,  cum  tubas,  cum  signa  militaria,  nun 
aquilam  illam  argenteam  sciret  esse  praetnissam.  „  11  n b  ed  wallet  unb  fiebet  unb 
braufet  unb  jifdjt".  „aWeine  Södjter  führen  ben  näd)tltd)en  SReifin  unb  wiegen  unb  lanjen 
unb  Tingcn  bi$  ein".  „$a  pfeift  e8  unb  jirpt  c«  unb  Hinget  unb  flirrt,  ba  ringelt'«  unb 
fc^leift  ei  unb  raufdjet  unb  wirrt,  bo  piSpert'«  ur.b  fnifterf*  unb  fliftert  «  unb  fdnoirrt". 

3)  2)ie  GUtyfe  (eXXsupig,  omissio)  ift  bie  SlnSlaffung  eines  ober  mehrerer 
SBörter  (unter  benen  aisbann  immer  aud)  ba§  SB  erb),  oljne  bafj  eine  Ger* 
gän^ung  au3  bem  3"faromenf)ange  ftattfinben  fann.  2lm  gewöhnlichen  ift 
bieS  ber  JaU  in  fur$en,  befyauptenben  ©ätjen  (©entenjen),  ju  benen  ftd)  ba« 
3eb,lenbe  teils  oon  felbfi,  teils  aud)  au$  ber  ftenntniS  ber  (Sprache  be§  ge- 
roölmlidjen  Sebent  ergänzt.  Sie  ^äufigftcn  Gilipfen  finb: 

a)  bie  Stuölafjung  non  est  unb  tunt,  cf.  4; 

b)  bie  Äu*laffung  ber  Verba  dicendi  (be«  Sagen«,  <5rwä§nen8,  Äntworien«  x.), 
fowoljl  in  ttitaten,  al«  in  Dialogen  unb  bialogifd)  gehaltenen  Partien,  al«  in  einet  grofjen 
3a6J  r$etorifd>et  Übergänge  unb  Wormeln,  j.  ©.  Capias  olim:  Non  omnibus  donnio. 
Philosophia  quid  est  aliud  nisi,  ut  Plato,  donum,  ut  ego,  inventum  deorum  ?  Seite 
Chrysippus,  ut  gladii  causa  vaginam,  sie  praeter  mundum  cetera  omnia  aliorum 
causa  esse  generata.  Cicero  Attico  salutem  (sc.  dico  ob.  dicit,  oft  cid  Überidjrift  von 
SÖriefen).  Apud  Stoicos  de  isto  fato  mnlta  dicuntur,  de  quo  alias  (sc  die  am;.  Nimis 
multa  videor  de  me  (sc.  dicere).  Pergit  in  me  maledicta  (sc.  dicere);  perge  reliqua, 
perge  cetera  (sc.  dicere).  Longum  est  ad  omnia  (sc.  respondere).  Itaqae  exspecto, 
quid  ad  ista  (sc.  sis  responsurus).  Non  mehercle  soleo  temere  contra  Stoicos 
(sc.  dispntare).  ©ei  Mitteilung  eine*  ©efprädjed  finb  m  ber  Angabe  be*  ^erfonen^ 
roedbJelS  folgenbe  eniprifc^e  ?tu«brü(fe  ^äuftg:  Haec  (ob.  ita)  ille  .10  weit  jener";  tum 
ego:  at  ille;  cui  ego;  et  ego;  tum  Brutus  etc.  Sobann:  sed  quid  vetera  (sc. 


Digitized  by  Google 


commemoro)?  sed  quid  poetaa?  sed  nimis  mulia;  quid  multa?  quid  plura  ( 
dicam)?  sed  hacc  hactcnus  u.  f.  ro. 

c)  gönnen  Don  fnctxt,  fieri,  iudicare,  statutrt  u.  o.  werben  in  furjen  ®ä|Kn  oft 
autfgclafjcn,  nenn  über  eine  Dörfer  angeführte  fcanblung  ober  93cfc)auprung  ein  all 
meinet  Urteil  auSgefprodjen  werben  foll,  jebod)  muß  aldbann  ba8  (Subjeft  genau 
fetn  unb  sugletd)  ein  ju  bem  aufgeladenen  ©erb  gehörige«  Iobenbe«  ober  tabelnl 
«buerb  fielen,  j.  Athenienses,  quod  honestum  non  esset,  id  ne  utile  quid 
putaverunt:  melius  hi  (sc.  iudieaveruni)  quam  nos.  Ita  tit,  ut  non  modo  1 
ini nos  a  diis,  sed  ipsi  dii  inter  se  ab  aliis  alii  neglegantur:  quanto  Stc 
melius  (sc.  censent),  qui  a  vobis  reprehenduntur.  Tum  demum  Titurius  tre 
dare  et  coneursare  cohortesque  disponere:  haec  tarnen  ipsa  timide  (sc. 
ciebat).  Qui  in  virtute  summnm  bonum  ponunt,  praeclare  illi  quidem  ( 
faciunt). 

d)  ©cfonbert  f)äuftg  werben  Serba  in  ber  Spradje  bc$  gewöhnlichen  Cebenl, 
S  v v i cfowörtern,  in  Übergängen  auftgelaffen,  j.  99.  Sed  haec  et  multa  alia  con 
(sc.  tractabimus).  Quae  cum  dixisset,  Ii  nein  ille  (sc.  fecit).  Si  omnia  fato  ( 
fiunt),  quid  mihi  divmatio  prodest  ?  üt  solet,  ut  assolet  (sc.  fieri).  Negas  si 
deo  posse  quidquam  (sc.  fieri).  Ille  ex  me  (sc.  quaesivit),  nihilne  novi  au 
issem.  Sed  non  necesse  est  nunc  omnia  (sc  commemorare).  Itaque  exspec 
quid  ad  ista  (sc.  dicturus  sis).  Quorsus  haec  (sc.  pertinent)?  Di  meliora  ( 
dent  ober  duint).  Hoc  nihil  ad  me  (sc.  attinet).  Sed  hoc  nihil  sane  ad  rem. 
die  Arpinum  cogitabam  (sc.  proficisci,  cf.  118,2).  Per  deos  immortales  ( 
iuro  ober  testor).  Quid  mihi  cum  bac  re  (sc.  negotii  est)  „Wae*  habe  id)  bai 
$u  thun  V '  Quo  mihi  bibliothecam  (sc.  parabo)  wwa8  foll  ich  mit  einer  SMbliot 
machen?"  Ne  quid  nimis  (sc.  fiat;  ftrjdh'  ayav),  Bene  te  (sc.  valere  iubeo).  Fi 
tuna  forte*  (sc.  adiuvat).  Manus  manum  (sc.  lavat).  Manum  de  tabula  (sc.  toll 

e)  Sehr  gewöhnlich  ift  bie  GUipfe  be«  ©erb«  in  furzen,  oft  wieberfebrenben  $rageforme 
wie:  Quid  enim?  quid  ergo?  quid  igitur?  quid  tandem?  wobei  ais.  cens« 
censemus  etc.  fid)  leicht  ergänzt.  Quid  tum?  quid  postea?  (sc  sequitur,  facto 
est  u.  ü\);  quid  ita  „warum  ba*?"  Quid?  quod  (i.  e.  quid  dicam  de  eo,  qn< 
„wa8  iott  ich  barüber  fagen,  baft"  =  „ja  fogar,  femer",  cf.  410). 

f)  Wad)  ©orberfäfcen  mit  u/,  ne,  «,  quod  unb  quoniam  fällt  im  Wacbfat*  gewöhnlich  I 
diro,  rtspondeo,  »cito  ober  sritnte,  audi  ober  auditt  u.  ä.  au9,  j.  ©.  Quod  („waS  fr 
anbetrifft,  baft")  scribis  te  velle  scire,  qui  sit  rei  publicae  status:  („fo  »tff< 
snmma  dissensio  est.  Si  verum  ex  me  vis  audire:  („fo  fage  ich  bir")  ne  ei 
quidem  hanc  rem  int  eile  xi.  L'l  a  familiari  nostro  exordiar:  hunc  ego  Sulpicia 
primum  audivi.  quis  a  nobis  hoc  ita  dici  miretur:  („fo  wiffet,  baB")  ne  n 
quidem  huio  uni  studio  penitus  umquam  dediti  fuimus.  Si  sapientiam  mea 
admirari  solet is:  in  hoc  sapiens  sum  („fo  bebentet,  baf;  ich").  Quoniam  mihi  di 
cessum  obiecisti  meum:  („fo  entgegne  id)  barauf")  scelus  vestrum  cedenc 
malui  frangere  quam  reaistendo.  (Aufnahmen  öerein^clt,  j.  S9.  Cic.  Verr.  3,  62: 
220;  Cat.  2,  23;  leg.  Man.  20;  häufiger  im  »ricffrile,  j.  S3.  ad  Att.  1,  11,  2;  2, 
2;  12,  21,  5).  Cf.  375,  «nm.  1. 

g)  Über  ble  (StUpfe  oon  fiiius,  filia,  uxor,  aedis  etc.  cf.  73.  Über  nihü  aliud  qua 
cf.  496,  «nm. 

h)  jfcftcr*  »erben  ©ubftantioa  bei  einem  Äbjeftio  auSgelaffen,  59.  tertia  (sc.  par 
„ein  drittel",  decuma  „ber  3ebnte";  prima*  ober  stcundas  (sc.  partes)  agert  „9 
erfte  ober  zweite  Nolle  fpielcn";  ealida  unb  frigida  (sc.  aqua);  ferina,  bubula,  ritt 
lina  (sc.  caro);  atstira,  stativa,  hiberna  (sc.  caatra);  Laiinae  (sc.  feriae);  n» 
censes,  Sacculares,  funebres  (sc.  ludi);  dextra  unb  laera  (sc.  manus);  Forminnu» 
Tuscu/anum  (sc  praedium) ;  Catcubum,  Falernum  (sc  vinum) ;  tertiana^  qwrtan 
(sc.  febris) ;  patria  (sc.  terra,  urbs),  natalis  (sc  dies),  recla  (sc  via)  tre,  repetnn 
darum  (sc  pecuniarum),  triremis  (sc.  navis),  praetexta  (sc.  toga),  dialediea  i« 
ars)  etc.  . 

i)  (Slliprifd)  finb  auch  bie  ©eteucrungöformeln  mehereules,  hercules,  mekerw 
mehercle,  hercule,  hercle,  welche  notlftänbtg  lauten  würben:  ita  me  Hercnles  »™ 
ober  auch  mit  bem  ©ofatw  ita  me,  Hercule  iuves.  $n  ähnlicher  ©eife  ^m  ' 


Digitized  by  Google 


—  383  — 


551. 


bie  Slusbrude  meetuhßr  (etastor),  medita  fidius  (=  mc  Dia»  fidius),  edepol  (=  mo 
deus  Pollax,  sc.  iuvet),  pol  (=  Pollax). 
3)$ie  HfcOfiOpefe  (arroo-tw/r^dis,  reticentia):  ber  SRebenbe  bvid)t  ab,  weil 
er  nidjt  fortfahren  will  ober  fann,    93.  Si  perficitis,  quod  agitis,  me  ad  vos 

venire  oportet;  si  autem  .  .  .  sed  nihil  opus  est  reliqua  scribere.  De  nostrum 
omninm  —  non  audeo  tottun  dicere  (oerichwiegen  finb  bic  SSorte  libertate  ao  vita 
actnm  erat).  —  „Xich  fcbüfct  bein  ©Oppenrod,  fonft  folltcft  bu  — —  3)ie  bcfannte  Der« 
gilifd)«  Äpofiopefe  (I,  135):  Quos  ego  .  .  .!  sed  motos  praestat  coraponere  flactas.  — 
„SRefjr  ald  bo«  Sebcn  liebe  id)  meine  Freiheit,  unb  wer  mid)  hier  öerwunbet  —  boch  warum 
mit  eudj  mid)  frrtiten  aber  meine  Siechte?"  —  „Ginfam  auf  beö  Serge«  $>öfjcn  ftarf  unb  immer 
grün  ju  flehen  —  Xanne,  fönnt'  id)  mit  bir  taufdjen!" 

5)  3)er  SluSruf  (exclamatio,  (xtpuhyoig):  ber  SRebenbe  fpriajt  etwas  SBic^tigeS 
ober  eine  parte  (Smofinbung  mit  erster  (Stimme  au«,  j.  59.  0  tempora,  o 

mores!  senatus  haec  intellegit,  consal  videt:  hic  tarnen  vivit!  —  0  qaara  dura 
premit  miseros  condicio  vitae!  —  0  di  immortales!  quemnam  ostenditis  exitam 
nobis!  —  0  miserum  et  infelicem  illam  diem,  quo  consul  omnibas  centuriis 
P.  Sulla  renuntiatu8  est!  falsam  spem!  o  volucrem  fortunam!  o  cupiditatem!  — 
»Gr  fefrt  ihn  an,  er  tranf  i&n  aus:  O  Iranf  ooH  füfeer  Üabe!  O  wot)l  bem  bodjbcglücften 
£au3,  wo  bai  ift  fleine  GJabe!" 

Ämn.  2>ie  fttgur  bti  ausrufe«"  fpielt  eine  widjtige  9toUe  unter  ben  berfdjiebenen  formen  bc3 
t*pipc)onfm$,  b.  b.  eine«  foldien  allgemeinen  Urteil«,  burd)  meldje«  eine  WuSeinanbci- 
fe&ung  (nantentlid)  eine  längere  Skifpiel«eriät)lung)  in  fräftiger  2Betfe  abgcfdjlof  f  en  wirb. 
Irin  foldjer  abfd)ltefcenbcr  Mu^ru?  ber  SJcwunberung  ober  ber  ftlage  fann  entroeber  In  einem 
oollftänbigen  ©a&c  audgebrüdt  fein,  rote  SJ.  Tusc.  5,  63,  wo  (Sicero  bie  (STjählung 
00m  iurannen  $iom)fiu3,  welcher  ber  brittc  im  93unbe  ber  beiben  «ßnthagoreer  $u  fein  be- 
gehrte, mit  bem  Gpipljonem  fd)liefjt:  Quam  huic  erat  miserum  carere  consuetudine 
amicorum,  societate  victus,  sermone  omnino  familiari!  —  ober  berfelbe  fann  burd) 
ben  au*rufenben  Slcc.  (cf.  45)  ober  SRom.  gegeben  werben,  j.  JB.  Scipionem  earn,  qui 
primas  Africanas  appellatai  sit,  dicere  solitum  scripsit  Cato,  nunquam  se  minus 
otiosura  esse,  quam  cum  otiosus,  nec  minus  solum,  qaam  com  solas  esset:  magni- 
fira  rero  rox  et  magno  riro  ac  sapienti  digna!  —  SBer  baS  99eifpiel  be$  9lrd)imebe$ 
anführen  woDtc,  ber  in  ber  SBefdjäftigung  mit  feinen  matljeinatifd)en  giguren  nid)tö  uon  ber 
Croberung  feiner  SJaterftabt  merfte,  fönnte  mit  bem  Gpipf)onem  f (blieben:  0  singuiarem 
rim  doetrinae,  qaae  tanto  soi  studiosos  ardore  incendat,  ut  ne  maximis  quidem 
terroribus  atque  adeo  cladibus  ab  ea  divelli  possint!  —  Cf.  aud)  folgenbe  Gpipboneme: 
Praeclaram  responsum  et  docto  homine  dignum!  —  0  praeclarum  raunus  aetatis, 
si  quidem  aufert  volaptates,  quae  . .  . !  —  0  miserum  senem,  qui  non  viderit  .  . . ! 
—  0  fortnnata  mors,  quae  naturae  debita  pro  patria  potissimum  est  reddita!  — 
(Übrigen«  fann  baö  Qrpiptjonem  aud)  burd)  einen  bemonft ratio  begrünbenben  Sab; 
mit  tantwt,  usi/ue  eo,  sie,  ita,  adeo  ober  burd)  eine  rf>etorifd)e  &rage  auSgebrüdt 
werben,  j.  58.  Dionysius  Syracusis  expalsus  Corinthi  pneros  docebat:  usnue  eo  im- 
perio  carere  non  poterat.  —  Adeo  ex  parris  saepe  magnarum  momenta  rerum 
pendent.  —  Sic  distrahuntar  in  contrarias  partes  impotentium  capiditates.  — 
Po  terato  e  tantns  animus  non  efficere  iueandam  senectatem?  —  Satisne  videtur 
declarasse  Dionysias  nihil  esse  ei  beatum,  cui  Semper  aliqui  terror  impendeat  ?). — 
Werfe:  3n  einem  epiphonem  wirb  ba«  beutfebe  „mtmlitfj,  Denn"  nie  burd)  nam  ober 
mim  auSgebrücft,  fonbern  bleibt  unflberfr%t  («ii)n beton:  661,  1). 

6)  2)ie  ^rrage  (interrogatio,  iQtotijfta,  ^bie  rebnerifd)e  5rageÄ)  pnbet  ftatt, 
wenn  ein  au^fagenber  <Sat}  ber  grö^em  Äraft  wegen  als  fragenber  au§ge^ 
brüdt  wirb,  unb  ^roar  o^ne  bag  man  eine  Slntroort  barauf  erwartet  („rf)e* 
torifc^e  3rage-  im  engern  Sinne),  $.8.  Qais  hoc  crediderit? (=  nemo  hoc 

credit).  Quid  est  praestantias  bonitate  et  beneficentia?  Quid  tarn  dissimile  quam 
ego  in  dicendo  et  Antonius  ?  Virtuti  Pompei  quae  potest  oratio  par  inveniri  ?  Sa- 
tisne videtar  declarasse  Dionysias  nihil  esse  ei  beatam,  cui  Semper  aliqai  terror 
impendeat  ?  „©M  id)  benn  nicht  ba*  Sefte  metned  »olfe«?"  —  „©er  weife,  wie  nahe  mir 
mein  ©nbe?"  —  „l'abt  fid)  bie  Hebe  Sonne  nicht,  ber  TOonb  fid)  nid)t  im  SKeer?  Äehrt  wellen 
atmenb  tbr  Q)eftdjt  nidjt  hoppelt  fdjöncr  her?  rodt  bid)  ber  tiefe  Gimmel  nidjt,  bad  feudjt 
oerfiarte  »lau?  2odt  bich  bein  eigen  ttngeficbt  n\d)\  her  in  ew'gen  lau?"  Oft  bleut  bie 


Digitized  by  Google 


—  384  — 

3nttnogatio  juv  SJeacidmung  von  Ungebulbf3$enounberung,Untt)illen,i.SJ.  IIa 
cgo  non  diligara  ?  Te  ut  ulla  res  frangat  ?  Vituperare  quisquam  audet  sapientiai 
Oft  enthält  fie  eine  3noef  tit»c,  j.      Quousque  tandein  abutere,  Catilina,  patieni 

nostra?  -  Skrfdneben  von  bicfer  rtjetorifdjen  grage  ift  bie  gigur  ber  Yt 
contatio  (nvofta),  b.  i  bie  grage,  lueldje  eine  31  n t ro ort  oerlangt  unb  bal; 
eine  (Sypofttion  ber  fraglichen  ©ad)e  nadj  ftd)  Ijat.  2)tefe  gorm  ift  bem  roh 
liefen  ©efpräaje  nadjgebilbet,  nur  mit  bem  Unterfdjiebe,  bafj  ber  Sieben 
t)ier  beibe  ^erfonen,  bie  be$  gragenben  unb  Slntroortcnben,  in  fic^  nereini 

2>ie  ftrage  wirb  teile-  (bcf.  in  Sieben)  an  ben  Wegncv  gerietet,  ben  fie  «überlegen  Biß,  te 
ftellt  fic  ber  (Spredjcnbe  an  fid)  reib  ft  ober  benft  fie  von  anberen  an  ft$  gerietet  unb  gi* 
l'elbft  fofort  ©efdjeib  barauf,  $.  w«5a«  foU  ein  SRcnfd)  tljun,  ber  Don  einem  SWuber  o 
gefallen  wirb?  jebenfatt*  foH  er  fid)  Dertelbigen  unb  fein  fieben  ju  retten  fudjen".  Cf.  i 
Yerrem  qui»  detulit?  nemo.  —  Ea  maltitudo  quae  erat?  opinor  eorum,  qui  inb 
nis  erant  occupati.  —  Qnid?  Pompei  teriius  consulatus  in  quibus  actis  constiti 
nempe  in  legibus.  —  Quid  ergo  mei  consilii  est?  Facere,  quod  majores  nostri  fec 
rnnt  —  Quid  igitur  ait  Hortensias?  Si  uni  omnia  tribuenda  sint,  dignissimum  es 
Pompeium.  —  Sed  quorsus  hoc  pertinet  ?  priinum  ad  ea,  de  quibus  acturi  iam  s 
mus.  —  Quortu»  igitur  haec  tarn  multa  de  Maximo?  Quia  profecto  videtis  nef 
esse  dictu  raiseram  faisse  talem  senectutem.  —  Cur  igitur  Clodius  yictus  est 
Milone?  Quia  non  semper  viator  a  latrone,  nonnumquam  et  iam  latro  a  viatore  o« 
ditur.  —  ©efonber*  ju  merfen  finb  bie  ellipttfdjen  gönnen  ber  Percontatio:  1)  ?m 
deinde?  quid  tutn?  quid  pottea?,  welche  ben  ftortfdjrirt  ju  einem  neuen  Seile  ber  G 
banfenreibe  in  ber  Äufeäblung  ober  ©etoeiSftibrung  bilben ;  2)  quid  enim  ?  quid  igitw 
quid  ergo?,  Don  beren  toiberlegenber  9fatur  in  410  bie  9?ebc  geroefen;  3)  quid  t<a?,  iw 
d)eö  in  lebhafter  Seife  auf  bie  SJegrünbung  ber  oorau*gebenben  33ebauptung  fpannt.  Cf.  41 

Vmn.  (Eine  befonberd  funftoolle  Wrt  ber  Percontatio  ift  bie  Subiectio  (vnotpopä),  bie  i^r 
tarnen  Don  subicere  „unmittelbar  anfügen"  (sc.  ber  grage  bie  Antwort,  bem  Ginroanbe  : 
iWtberlcguna)  bat.  Sie  bcf: eh t  junäcbft  au8  einer  allgemeinen  ©ehauptung  meift  negativ* 
3nbalt8  unb  in  ber  3form  ber  Interrogatio;  baran  fd)lie&t  ftd)  eine  blSjunftioe  Percontati 
b.  b.  $oppelfrage  mit  unmittelbar  angefügter  Äntwort,  meiflen«  pel*  ober  breigliebrig.  $ 
Spredjenbe  fü&rt  bie  möglichen  Ginmänbe  nacheinanber  Dor,  um  jeben  fofort  als  untrifrig  ß 
juweifen.  Cf.  Quid  tandem  te  impedit?  mosne  maiorum?  at  persaepe  etiam  pnta 
in  hac  re  publica  perniciosos  cives  raorte  multaverunt;  an  leges,  quae  de  civiu 
Romanorum  supplicio  rogatae  sunt  ?  at  nunquam  in  hac  urbe,  qui  a  re  publi< 
defecerunt,  civium  iura  tenuerunt  (Cic.  Cat.  1,  28).  —  Quid  quaerendnm  est 
factumne  sit ?  at  constat;  a  quo?  at  paret.  —  Quod  nomen  huic  coetui  dabo 
militesne  appellem?  qui  filium  imperatoris  vestri  vallo  et  armis  circumsedistii 
an  cives  ?  quibus  tarn  proiecta  senatus  auetoritas.  —  Audaciae,  iudices,  quis  ignt 
rat  maximara  illecebram  esse  peccandi  impunitatis  spem?  In  utro  igitur  haec  fuit 
In  Milone,  qui  etiam  nunc  reus  est  facti  aut  praeclari  aut  certe  necessarii,  an  i 
Clodio,  qui  iudicia  poenamque  omnino  contempserat  ?  (Cic.  Mil.  43.) 

7)  S)ie  Iteiatio  {xahkXoyia)  ip  bie  2Bieberb,olung  beSfelben  Sorte«  obt 
beSfelben  5lu3brucf8.  6ie  erfcfjeint  in  fotgenben  nerfdnebenen  gormen: 

a)  al§  Anaphora,  roenn  mehrere  <5äfce  Ijintereinanber  mit  bemfelben  SBori 
ober  berfelben  SBenbung  beginnen,  h. ».  Xihü  te  nocturnum  praesidian 

nihil  urbis  vigiliae,  nihil  consensus  bonorum  omnium,  nihil  hic  manitissimc 
habendi  senatus  locus,  nihil  horum  ora  vultusque  moveruut?  —  Sie.  cunctaltalü 
tue  omnes  ordines.  me  universa  civitas  priorem  consulem  declaravit  — 
Carthaginem  delevit,  Scipio  Numantiam  sustulit,  Scipio  pacem  peperit,  .*v-»>« 
civitatem  servavit  —  Tu  a  civitatibus  pecunias  classis  nomine  coegisti,  tu  pretr 
remiges  dimisisti,  tu  archipiratam  ab  oculis  omnium  remoyisti.  —  Sie  ocalos 
sie  ille  manus,  sir  ora  ferebat.  —  ,, Tapfer  ift  ber  Söioenfieger,  tapfer  ift  ber  Seit 
bejtoinger,  tapfrer,  wer  fid)  felbft  bedang".  —  „Unb  immer  b&ber  fdjtuon  bie  0Iut<  un! 
immer  lauter  fdjnob  ber  SBinb,  unb  immer  tiefer  fanf  ber  9Kut."  Cf.  505. 

b)  al§  Epiphora,  menn  mehrere  ©ä^e  l)intereinanber  mit  bemfelben  2Bort< 

}  fliegen,         Poenos  populus  Romanus  iustitia  ricit,  armis  ricH,  liberah- 


Digitized  by  Google 


—  385  — 


551. 


täte  viril.  —  Doletis  tres  exercitns  populi  Romani  interfectos :  interfecit  An- 
tonius; desideratis  clarissimos  cives:  eos  quoque  eripuit  Antonius;  auctoritas 
huius  ordinis  afflicta  est:  afflixit  Antonius  (Cic.  Phil.  2,  55;  1,  24).  —  „8a|  mid) 
weinen,  an  beinern  .freien  Reifte  frönen  weinen!"  „3(b  fa$  auf  bid)  unb  weinte  nidjt; 
ber  ©djmerg  feblug  meine  Sdbne  fnirfd)enb  aneinanbet:  id)  weinte  nid)t;  mein  foniglicbe« 
Slut  flofe  fdwnblid)  unter  unbarmber$'gen  Streiken:  id)  fab  auf  bid)  unb  weinte  nidjt." 

c)  als  Symploke,  wenn  Slnapljora  unb  (Spipljora  oerbunben  finb, 

93.  Quem  senat us  damnarit,  quem  popalus  Romanus  datnnarit,  quem  omnium 
existimatio  damnarit,  eum  vos  sententiis  vestris  absolvetis?  —  Qui  sunt,  qui 
foedera  saepe  ruperunt?  Carthaginienses.  Qui  sunt,  qui  crudele  bellum  in  Italia 
gesserunt?  Carthaginiente$.  Qui  sunt,  qui  Italiam  deformaverunt?  Carlhaginien- 
$C$.  Qui  sunt,  qui  sibi  postulant,  ut  ignoscatur?  Carthaginienses.  —  „fie&t  tooty, 
ibr  Serge,  i&r  geliebten  Triften,  üjr  traulid)  fHOen  Sbffler,  lebet  wo6H" 

d)  al3  Geminatio  (inavalyipis ,  ext^ev^ig,  avadijtXajötg),  wenn  ba§felbe 
SEBort  mit  9tadf)brucf  boppett  gefegt  wirb,  3.  93.  Excitate,  exeitate  eum, 

si  potestis,  ab  inferis.  Fuit,  fuit  ista  quondam  in  hac  re  publica  virtns.  „CS 
bridtf  ftrf)  bie  Seile  mit  9Kad)t,  mit  SRacbt."  fommen,  e«  fommen  bie  SBaffet  all." 
„heilig,  beilig,  heilig  bift  bu,  ©Ott  ber  ©rufte!"  ©o  wirb  baS  SBerbum  im  ©iime 

be3  ber  2lu$fage  oorau§gefd)icften  beutföen  „ja,  fürwahr"  jroeimal 

gefegt,  öfters  aud)  mit  ben  SBerftd&erungSpartifeln  certe,  sane,  profecto, 

roetdje  aber  nid)t  toie  im  3)eutf$en  boppelt  gefegt  werben  tönnen,  fonbem 

ftets  nur  ju  bem  nrieberfwlten  93erbum  treten:  Eroni,  erant  iiiae  contiones 

turbulentae.  Eni,  erit  illud  profecto  tempus.  Est,  est  profecto  illa  vis.  Non  est 
ita,  iudices,  non  est  profecto.  Oft  wirb  aud)  ein  ©ort  mit  ptretenbem  inquam,  plane 
dico,  dico  aperte  „jage  id),  id)  fage  audbrürflid)"  wiebeitjolt,  wenn  ber  <5pre= 
chenbe  auf  ben  ©ebraud)  gerabe  biefc«  SBortcä  befonber3  aufmerffam  madjen  wiU:  Virtus, 
rirtus  inquam  conciliat  amicitias.  Nos,  not  dico  aperte  consules  desumus.  Omnium 
restrum  bona  praeda  sunt  illius  victoriae,  restrum  plane  dico. 

Snm.  SSen'djicben  üon  ber  Epanalepsis  ift  bie  Tradnctio.  b.  b.  bie  Sieberholung  be«|elben 
SSorteS  gewöhnlich,  mit  oerdnberter  ^otm  ober  berfchiebener  gflejion  (noXvnrtarov)  ober  t>er= 
l'd)iebenem  Sinn,  99.  Dt  tum  ad  senem  senex  de  senectute,  sie  hoc  libro  ad  amicum 
amicissimus  scripsi  de  amicitia.  —  Eum  tu  hominem  appellas,  qui  si  faisset  Konto, 
uumqaam  tarn  crudeliter  vitam  hominis  petisset.  —  Insidias  facta»  esse  constat, 
et  id  est,  qnod  senatus  contra  rem  publicam  factum  iudieavit;  ab  utro  facta?  sint, 
incertum  est  —  Qni  sibi  amicus  est,  scito  hunc  amicum  omnibus  esse.  Webt  feiten 
bient  bie  Traductio  $u  einem  SBortfbiele  (cf.  ba«  lefcte  ©eifpiel). 

8)  Sie  Dubitatio  {anogio),  bie  gigur  be§  3roeifel3,  ein  abfttylidje*  Eebenf. 
liajtlwn,  roaS  man  bei  ber  Spenge  ober  ©d)reciltd)feit  ber  2)inge  juerft  fagen 
foDe,  wie  man  e$  nennen  foHe,  wie  man  einen  fo  reichhaltigen  ©toff  bewftl* 
tigen  unb  richtig  »erteilen  folle  u.  f.  m.,  meiflenS  in  gorm  einer  JJrage, 

&.  93.  Quid  primum  querar  aut  unde  potissimum,  iudices,  ordiar?  aut  quod  aut  a 
quibus  auxilium  petam?  deornmne  immortalium?  populine  Romani?  vestramne, 
qui  summam  potestatem  habetis,  hoc  tempore  fidem  implorem?  „9So  fange  id)  an, 
Wo  p3re  id)  auf,  mein  «uge  ju  weihen?"  —  ©efonber?  häufig  unb  wirffam  ift  bie  gigur 
im  Anfange  uon  SHeben  unb  «bbanblungen,  wenn  man  Don  ber  Ginleitung  $ur  Hu&fübrung 
übergebt,  in  ben  Wormeln:  Unde  igitnr  (potissimum)  ordiar?  Unde  igitur  potius  in- 
eipiam  quam  ab  .  .  .?  Unde  igitur  ordiri  rectius  possumua  quam  a  .  . .?  Cf.  An- 
fang 6,  a. 

9)  $ie  Permissio  (ImtQOTttj)  ift  bie  Jigur  ber  2lnt)eimgabe;  fte  §eigt  ftd)  in 
2Benbungen  wie:  „$a3  ju  beurteilen  will  id)  jebem  rcc^tfct>affcnen  Spanne 
überlaffen".  „Ob  ein  foldjeS  Verfahren  ju  billigen  fei,  ba3  möge  bir  bein 
eigene^  ®en>iffen  fagen". 

10)  2)ie  Apostrophe  (Allocutio):  abroefenbe  vPerfonen  ober  leblofe  ©ac^en  wer» 

''««je,  tat.  W«p«itort«m  7.  «ufU  IL  25 


Digitized  by  Google 


551. 


—  386  — 


ben  als  gegenwärtig  ober  lebenb  angerebet  unb  gleidjjam  >u  ^uljövcvi 

gemalt,  |,  ».  Vos  iam,  Albaui  tumuli  atque  luci,  vos.  inqaam,  imploro  atqu« 
testor,  vosqne,  Albanorum  obrutae  arae.  —  Tu,  patria,  ferrum,  quo  pro  te  armatui 
hanc  arcem  hostiam  um.  quoniam  parens  extorquet,  recipe.  —  $oraj  rebct  bi< 
länblid)e  ftlur  an  (Sat.  2,  6,  60),  tticero  bie  $6Uofop$ie  (Tusc.  5,  5).  —  „(Silenbe  Sölten 
Segler  ber  Viifte!  Ber  mit  eud)  wanberte,  mit  eud)  fdnffte!  ©ruftet  mir  freunbiltb  mein 
3ugenblanb!  3d)  bin  gefangen,  irfi  bin  in  ©anben:  ad),  id)  b>b'  feinen  anbern  ©«faHbten1 
&rci  in  ben  fiüften  ift  eure  8a$n,  tt)r  feib  ntdtf  biefer  Äönigin  Untertan!"  —  „Sebt  rcoöl, 
it)r  söerge,  ibj  geliebten  Triften !  i&r  traulld)  ftiUen  fcbäler,  lebet  wo§l"  u.  f.  m. 
9(nm.  §icr  mag  au  et)  bie  fogen.  Beprauentatio  ermähnt  werben,  b.  b\  bie  Äufforberung,  ber 
#Örer  ober  Öefcr  möge  fid)  eine  Xljatfadje,  ein  vrveigni»3  ob.  bergl.  Oergcgenroärtigen  ober  j^u- 
fammen  mit  bem  SHebenben  betrachten:  Pointe  vobis  ante  oculos;  proponite  ante  oculos 
vestros  (ob.  apud  animos);  recordamini  (vobiscum,  cum  animis  vestria);  memoria 
repetite;  age,  contemplamini,  aeeipite  nunc,  audite,  considerate  (cum  vestria  animis); 
lustrate  oculis  (ob.  animo,  mente  animoque);  circumapicite  pauliaper  mentibus 
vestris;  percurrite  mente  ac  cogitatione  u.  ä. 

3>ie  Sermocinatio  (rj&onoUa)  ftnbet  ftott,  wenn  man  eine  brttie  ^erfon 
rebenb  einführt  unb  na*  tfjrem  Gljarafter  fprecfcen  Idgt.  2)ieS  gefcfyefy 
befonberg  bann,  wenn  ber  SRebenbe  felbft  burd)  bie  augjufprec^enben  Sorte 
ben  3u^örer  nertefcen  roürbe.  $emoftf)ene$  roenbet,  wenn  er  bie  Sltyener 
tabeln  roiH,  Ijaufig  biefe  gigur  an. 

$ie  Person ificatio  {xQoownonoda)  ftnbet  ftatt,  wenn  leblofe  SBefen 
ober  abßrafte  begriffe  als  lebenbe  unb  ^anbetnbe  SBefen  eingeführt 

roerben  (cf.  166,  «nm.  2);  oergl.  Quinct  6,  1,  26:  Quin  deduoere  deos  in  orationi- 
bus  et  inferos  excitare  concessum  est;  urbes  etiam  populique  vocem  aeeipiunt  So 
bei  Gicero  bie  tjerrlidje  ^roSopopöte,  in  melebcr  bad  SJaterlanb  ben  Satilina  (1,  18)  folgenber- 
mafeen  anrebenb  eingeführt  mirb:  Nallum  aliquot  iam  annis  facinua  extitit  nisi  per  te. 
nullum  flagitium  sine  te;  ..  .  quaraobrem  discede  atque  hunc  mihi  timorem  eripe, 
ai  est  verus,  ne  opprimar,  sin  falsus,  ut  t andern  aliquando  timere  deainam.  Cf. 
aud)  Cic.  Cat  1,  27;  Caecil.  19.  Unb  bei  SdjilleT:  „®d)ön  ift  ber  griebe!  <Sin  lleblidjer 
Änobe  liegt  er  gelagert  am  ruhigen  ©ad),  unb  bie  büpfenben  Jämmer  grafen  luftig  um  iljn 
auf  bem  fonnigen  9?afen.  6ü&e8  Jönen  entlodt  er  ber  fjiöte,  unb  baö  (Sdw  be«  fBalbcS 
mirb  mad),  ober  im  ©dummer  ber  SlbenbrÖtc  miegt  tt)rt  in  €>d)Iummet  ber  murmelnbe 
©ad)."  —  $ie  mt)tt>logifd)e  ^erfonififation  wirb  nid)t  blofc  oon  $)id}tern,  fonbern  aud)  t>on 
^rofaifern  gebraust,  fo  Furiae,  Poenae,  Suada:  Cic.  Verr.  1,  7;  5,  113;  Boac.  Am.  67; 
Cluent.  171;  Brut.  59. 

Knm.  SBie  bie  SJerfonifttotion  im  Sßerbum  enthalten  fein  famt  (cf.  165,  Atom.  2),  fo  mirb  fit 
aud)  häufig  burd)  ba»  ©ubft.  unb  91  bj.  au*gcbrädt,  j.  S9.  Ratio  est  domina  omnium 
et  regina,  Voluptates  blandissimae  dominae.  Dolor  est  acerrimus  virtuti  adversarius. 
Clamor  favoris  index.  Festinatio  improvida  est  et  caeca  u.  n.  (cf.  187,  9lnm.  1). 

11)  S)ie  fcnttttjefe  {awiteots,  oppositio,  contrarium)  ift  bie  gigur  be3  ©egen* 

fatje§,  j.  93.  BfVfil  a  natura  nobis  Tita  data  est,  at  memoria  bene  redditae  vitae 
sempiterna.  —  Est  igitnr  haec  non  scripta,  sed  nata  lex,  quam  non  didieimus,  ac- 
cepimus,  legimus,  verum  ex  natura  ipsa  arripuimus,  hausimus,  expressimus.  ad 
quam  non  docti,  sed  facti,  non  instituti,  sed  imbuti  sumus.  —  Qui  in  sermonibus 
et  conventu  amicorum  verum  dixerit  nunquam,  eum  sibi  in  contionibus  credis  a 
mendacio  temperaturum?  —  Domus  tibi  deerat?  at  habebas;  pecunia  snperabat? 
at  egebas.  —  Sed  quam  nrbs  ipsa  opportuna  oppugnantibus  erat,  tarn  inexpugna- 
biles  hostium  animi.  —  In  pace  ad  vexandos  cives  acerrimus  in  bello  ad  expu- 
gnandos  hostes  inertissimus.  —  ^auptfteüe:  Cic.  Cat  2,  25.  —  „©ans  S5eutfd)la:rt 
feufjte  unter  £riege«faft,  bod)  ftxxtbc  war'«  im  wattenfteinfdjen  Sager*.  „5)er  SSab,n  if^  furj, 
bie  ÜReu  ift  lang".  w@eftern  nodj  auf  ftoljen  Koffcn,  ^eute  burd)  bie  Sruft  gefdjoffen*.  „Sit 
fleine  ©abritte  gefaxt  ein  fo  gro&er  ?orb"!  will  ber  freinb,  eS  barf  ber  greunb  nidjf 
fd)onen".  ff(S«  bilbet  ein  latent  fid)  in  ber  ©tille,  fid)  ein  Goarafter  in  bem  Strom  ber 
23clt\  —  $cad)te  aud)  bie  Paarung  ber  ©cgenfcl&e,  wie:  Vicit  pudorem  libido,  ti* 


Digitized  by  Google 


-  387 


551. 


roorem  audacia,  rationem  ameniia.  Numquam  Catilinam  ant  pudor  a  turpitudine 
ant  metus  a  periculo  aut  ratio  a  furore  revocavit 

(Seltener  erfdjeint  bie  Conunutatio  (awi^etaßoXrj),  meiere  ben  ©egenfa^ 

blird)  bie  UmfleUung  ber  2Bortc  bewirft,  $.  89.  Esse  oportet  nt  vivas,  non 
vivere  ut  edas.  In  otio  tumultuaris,  in  tumultu  es  etiosns.  Qaia  stultus  es,  ea  re 
taces ;  non  qnia  taces,  ea  re  stultus  es.  Si  poema  loqnens  pictura  est,  pictara 
tacitnm  poema  dehet  esse.  Syriam  Varus  panper  diritem  ingressns  dives  paaperem 
reliquit.  Quocirca  cum  iudieaveris,  diligere  oportet,  non  cum  dilexeris,  iudicare. 
„$iefcr  TOenfd)  ift  groß  in  Äletnem  unb  fleht  in  ©rofeem".  „6*  ift  Biel  ©Ute»  unb  «Reue« 
m  biefem  ©udje;  nur  |d)abe,  baft  baS  ©ute  nidjt  neu  unb  ba8  ??enc  nid)t  gut  ift".  „63 
giebt  ©egenben,  bie  mir  lieben,  weil  ftc  fd)ön  finb,  unb  ©egenben,  bie  nur  fd)5n  finb,  weil 
wir  fie  lieben". 

12)  $a§  rrtimorou  (o^vfiWQov)  ift  bie  enge  Serbinbung  roiberfpred)enber 
Segriffe     einer  (Sinljeit  („fcfjarffmniger  Unftnn*),  $. ».  Snmmam  ins  summa 

iniuria.  P.  Scipio  dicere  solebat  nunquam  se  minus  otiosum  esse,  quam  cum  otiosus 
esset,  nec  minus  solam,  quam  cum  solus  esset.  Insanientis  dum  sapientiae  con- 
sultu8  erro.  Magnas  inter  opes  inops.  Concordia  discors.  Mentes  dementes.  Muta 
solitudo  indicat,  caeca  nox  ostendit.  Cum  tacent,  clamant.  Tacendo  loqui.  Ab- 
sentes  adsunt.  „(Sin  fü&e*  fieib".  „(Sin  jammeroofle*  ©Kirf".  „(Sin  golbene«  (Slenb".  „(Sin 
Bffentlidje«  ©ebeimniS".  „Gite  mit  ©eile".  „3)ie  Strafe  ift  baö  9lcd)t  be*  Unrecbtt". 
„Betrogene  8?etrüger".  „(Sht  berebte*  6d)weigen".  „IBar  e«  immer  wie  jefct?  3d)  fann  bas" 
(Mefdjledjt  nidjt  begreifen:  nur  ba8  Sllter  ift  jung,  od)!  unb  bie  $ugenb  ift  alt!"  „$en 
Äaifer  will  man  $um  $errn,  um  feinen  £erm  ju  b>ben". 

13)  3)a§  ^oraDoron  (xaQadol-ov,  b.  l>.  unerwartet)  füljrt  in  unvermittelter 
SBeife  ben  görer  gu  einem  fiberrafdjenben  ©ebanfen,  h. ».  „SRan  mufc  oiel  wiffen, 
um  einzufetten,  wie  wenig  man  weife",  „©er  mit  fid)  felbft  jufrteben  ift,  b>t  alle  Urfadje, 
mit  fid)  felbft  unjufrieben  $u  fein".  „Sto  3Rutige  —  weid)t  einen  ©abritt  yxTÜd".  „S8er 
^rieben  will,  mufe  fid)  jum  Äriege  rüften".  „3>er  @ei$  fammelt  fid)  arm,  bie  Siebe  giebt  fid) 
reid)".  „3>er  wa$re  »ettlcr  ift  bod)  einzig  unb  allein  ber  wabje  Ä3nig".  „3Me  Hälfte  ift 
meljr  al«  ba9  ©anje". 

14)  $0$  Hendiadyoin  (iv  did  dvolv)  ift  bie  JJigur,  nadj  ber  ein  äufammen* 
gefegter  ^Begriff  in  feine  ömei  %t'\\t  auSeinanber  gelegt  wirb.  <£$  werben 
baburd)  bie  beiben  begriffe  als  gtetd)wid)tig  für  bie  Starftefung  erflärt,  ba 
fonft  ber  eine  nur  eine  Seftimmung  unb  ein  9fterfmal  be$  anbern  ift.  2)iefe 
3orm  ift  möglid)  bei  aüen  93egripmörtern,  alfo  beim  dornen,  Söerbum, 

sJIboerbtum,  j.  93.  Natura  pudorque  „natürlidje  ©$ud)tenu)eit" ;  ardor  et  impetus 
„$ifce  beS  Angriffs".  Tc  Semper  amavi  atque  dilexi  „innigft  geliebt".  Aperte  atque 
ingenue  „gonj  unöerb;ob;ien".  2)a§  weitere  cf.  m  190;  490  ;  486  a.  (5.;  187,  «nra. 

1T>)  Unter  DistributioT(^a/()6fft?,  ^tQiaßog)  uerfteljt  man  bie  3erlegung  eine« 

£auptbegriff§  in  einzelne  ju  bemfelben  gehörige  ^eitc  ©enn  3.  8.  Ooib  fagen 
Witt:  ,,3d)  fjabe  ein  SBerf  noUcnbet,  weldie«  fein  fteinb  oemid)ten  fann",  fo  ^erlegt  er 
ben  ©egriff  „fein  ftdnb"  in  einzelne  Seile  unb  fagt:  Opus  exegi,  quod  nec  Iovis  ira, 
nec  ignes,  nec  potent  ferrum,  nec  edax  abolere  vetustas.  (Sicero  fagt:  Omnem  de 
re  publica  curam,  cogitationem  de  dicenda  in  senatu  sententia,  commendationem 
cauaarum  abieci  =  wid)  b;abe  mid)  uon  allen  öffentlid)en  ©efdjäften  jurüdgejogen".  Pro 
his  tantis  rebus,  Quirites,  nullum  ego  a  vobis  praemium  virtutis,  nullum  insigne 
honoris,  nullum  monumentum  laudis  postulo  (=  „feine  9lu$£eid)mmg").  ©eifpiele  bieten 
Hd)  bei  jebem  p^antafteooIIeTi  ©djriftftellec  oon  felbft  bar;  benn  bie  Diftribution,  burd)  anbete 
Figuren  unb  Tropen  bereid)ert,  ift  bie  Hauptfigur  für  bie  SJcrebfamfett.  — 

3Jerfd)ieben  baoon  ift  bie  Congeries  {awa&Qoionos),  b.  f).  bie  gäu» 

fung  S^nlit^eS  bebeutenber  SBörter,  j.  ©.  Hanc  legem  non  didieimus,  aeeepi* 
mus,  legimuB,  verum  ex  natura  ipsa  arripuimus,  hausimus,  expressimus.  —  Id  can- 
delabrum  se  dare,  donare,  dicare,  consecrare  Iovi  („er  wibme  ben  2eud)ter  auf  ba* 

26* 


Digitized  by  Google 


551. 


—  388  — 


förmlid)fie  unb  felcrlidjfie*).  —  Falli,  errare,  labi,  decipi  turpe  iudicamus.  —  Mea 
ratio  haec  in  dicendo  esse  solet ,  ut,  boni  qaod  habeat  causa,  id  amplectar,  exornera. 
exaggerem,  ibi  commorer,  ibi  habitem,  ibi  haeream.  —  Omnia  norat,  omnium  aditas 
tenebai;  appellare,  tentare,  sollicitare  poterat;  nihil  erat,  qnod  non  ipse  obiret, 
occnrreret,  vigilaret,  laboraret;  frigns,  sitim,  famem  ferre  poterat. 

16)  SDic  Klimax  (xtf//a£  „Xreppe,  Seiter *,  gradatio)  iß  bie  Jtgur  ber  Steige* 
rung,  bei  rocldjev  baS  311  er ft  ©efetjte  ftet§  buvrfj  ba$  gotgenbe  überboten 

roirb,  j.  SB.  Si  stas,  ingredere;  si  ingrederis,  corre;  si  curris,  advola.  —  Facioos 
est  vincire  ci  vom  Romanum,  scelas  verberare,  prope  parricidium  necare.  —  In  orbe 
hixunos  creatur;  ex  luxuria  exsistat  avaritia  necesse  est;  ex  avaritia  erumpit  audacia; 
inde  omnia  scelera  ac  maleficia  gignuntur.  —  Abiit,  excessit,  evasit,  erupit.  —  „  Denn 
toa*  er  fimu,  ift  Sdjrecfen,  unb  toa*  er  blieft,  ift  fBut,  unb  was  er  fprtdjt,  ift  <&ei&el,  unb 
loa*  er  fdjreibt,  ift  Wut*.  —  „Ztyänen,  glücbe,  «eraweiflung  fhtb  bie  entfefrlicbe  WteSfafl, 
Koran  biefe  gepriefenen  QHüdMidjen  itbroelgen". 

17)  3)ie  Praeteritio  (nagaletiptg),  bie  Jigur  ber  Übergebung,  ftnbet  ftatt, 
roenn  ber  SRebcnbe  fagt,  er  motte  etmaS  ((Geringeres!  unb   limine!) tigere-? 
übergeben,  unb  e3  beftjjaft  nur  furj  anführt.  Qn  ber  SReget  foQ  bie  9Jer 
fetyroeigung  bei  einen  auf  bie  2Bid)tigfeit  bei  anbem,  baS  folgt,  norbereiten 

unb  auf  111  er  ff  am  machen.  3)ic  Praeteritio  erfdjeint  in  ber  Oform  balb  eine«  ÄuSiogc 
fa^e»r  balb  eine«  finalen  8totfd) enf afce«,  balb  eine«  ftragefafre«,  $.  ».  Ab»  «um 
praedicaturus  (ober  allaturus),  Quirites,  quantas  ille  res  domi  militiaeque,  terra 
marique,  quantaque  felicitate  gössen t ,  nt  eins  Semper  voluntatibus  non  modo  cives 
assenserint,  socii  obtemperarint,  host  es  oboedierint,  sed  etiam  venti  tempestates- 
que  obsecun darint :  hoc  hrevissime  dicam  etc.  Nihil  necesse  est  mihi  (de  me  ipso) 
dicere.  Atque,  ut  ista  divina  studia  omittamus,  possum  nominare  ex  agro  Sabino 
rusticos.  Quid  de  mathematicis  plura  dicam?  brevi  praecidam.  —  S)ie  eütfadic 
Praeteritio  wirb  gebilbet  buvd)  omitto,  (»ilcntio)  praetereo,  praetermitto,  rtlinqw, 
mitto,  müssutn  facio,  non  dico  ober  nihü  dico;  —  ut  non  dicam  (et  345),  ut  plura 
non  dicam,  ut  omittam,  ut  (süentio)  praetcream;  —  quid  commemorem,  quid  dicam 
(cf.  332,  Wnm.  6).  Praetermitto  ruinas  fortunarum  tuarum,  quas  omnes  impendere 
tibi  proximis  Idibus  senties:  ad  illa  venio,  quae  ad  summam  rem  publicam  per- 
tinent.  Mitto  eam  legem,  quae  omnia  iura  religionum  et  potestatum  delerit. 
Mitto  quaerere,  qua  de  causa  -hoc  feceris:  hoc  hrevissime  dicam  ....  Nihil  attinet 
dicere;  non  necessarium  est  commemorare  ....  Non  est  huius  loci  accuratius 

disputare  de  . .     ober  non  est  hic  locus,  ut  accuratius  disputem  de  Longara 

est  et  non  necessarium  commemorare  ....  Nolo  commemorare,  ne  longus  sim  

Nolo  multus  (ober  nimius)  esse  in  hac  re.  Verum  haec  missa  facio:  illud  quaero  .... 
Possum  multa  dicere  de  .  .  .,  sed  ad  illa  venio,  quae  ....  Dies  me  deficiat,  si. 
quae  dici  in  eam  sententiam  possunt,  coner  expromere:  tantum  dico  ....  Sinite 
hoc  loco,  iudicea,  praeterire  me  nostram  calamitatem  ....  Atque  ut  omittam 
Graeciam,  quae  Semper  eloquentiae  prineeps  esse  voluit :  in  hac  ipaa  civitate  elo- 
quentiae  studia  vehementissime  viguerunt. 

Änm.  SWoncbe  ber  angeführten  Safte  gehören  augleid)  $u  ber  ftigur  ber  Praecisio,  wenn  ber 
9f  ebner  fagt,  baß  er  nid) t  alle  Betfptele  anführen  fönne,  bafi  er  fid)  bei  ber  Sülle  Den 
58eifpielen  auf  eine«  ober  wenige  bcfdjränfen,  über&aupt  fid)  fur$  f äffen  »erbe.  Cf. 
?(nf)ang  21  a.  (S. 

18)  Sie  Diminutio  (taxeiviooig)  ift  bie  Jigur  ber  9lbfdjmäd)ung;  fie  »er* 
minbert  bie  Sid)tigfeit  einer  ©acfje  burd)  bie  £eid)tigfeit  ber  fie  bejeidmenben 

SBorte,  3.  99.  Scelas  tu  illud  vocas,  Tubero?  Cur?  isto  enim  nomine  illa  adhuc 
causa  caruit.  Alii  errorem  appellant ;  qui  durius,  spem,  cupiditatem,  odium,  pertina- 
ciam;  qui  gravissime,  temeritatem;  scelus  praeter  te  adhuc  nemo. 

19)  $ie  Correctio  (inavoQ&ioaig),  bie  gigur  ber  Berichtigung,  nimmt  ben 
eben  gebrausten  9lusbrucf  als  einen  unangemeffenen  aurücf  unb  fe&t  einen 

richtigeren  an  beffen  ©teile,  $.  ©.  Stuporem  hominis,  re/  dicam  peeudis,  attendite. 


Digitized  by  Google 


389  — 


551. 


—  Senatus  hacc  intellegit,  consul  videt,  Catilina  tarnen  vi  vif  Vivit?  immo  vero 
etiam  in  senatum  venit,  fit  pnblici  consilii  particeps,  notat  et  designat  ocnlis  ad 
caedem  unnmqnomque  nostrum.  —  0  clementiam  populi  Romani  sive  potius  patien- 
tiam  miram  ac  singularem!  —  Qnae  fuit  nnqnam  in  nllo  homine  tanta  constantia? 
constantiam  dico?  nescio  an  melius  patientiam  possim  dicere.  —  Cuius  nomen  est 
occultatum?  occultatum  dico?  cuius  non  statim  divolgatum?  —  Logos,  si  leges  no- 
min an  da e  sunt  ac  non  (cf.  512)  faccs  urbis.  —  Oicbilbet  mirb  bie  Correctio  in  bei 
{Regel  burd)  vel,  sive,  aut;  vel  dicam,  vel  potius,  sive  (seu)  potius,  (feiten  aut  potius, 
cf.  522,  «nm.  2),  atque  adeo  (cf.  483,  11),  ober  in  r^etorifdjer  SBeife  burd)  fragenbe 
SMeberb>Iung  be3  9(u3brud3  mit  folgenbem  immo  ober  immo  vero. 

20)  S)ie  Occupatio  ober  Praemnnitio  ift  biejenige  gigur,  nermütelft  welket  ber 
föebenbe  feine  Stteinung  gegen  bie  oorau§aufeljenbe  Meinung  beS  ©egnerS 

b,  dlt  unb  fte  im  oorauS  mit  ben  nötigen  ©rünben  gegen  Einwürfe  fieser 

fiel  It.  ©o  nimmt  ßicero  ht  ber  Siebe  pro  Caelio  ben  Sormurf,  al«  molle  er  bie  3ugenb* 
fünben  entfdjulbigen,  oormeg  mit  ben  SBorten:  Dicet  aliqnis:  „Haec  igitnr  est  tna  disci- 
plina?  sie  tu  instituis  adnlescentes ?  ob  hanc  causam  tibi  hone  puernm  parens 
commendavit  et  tradidit,  nt  in  amore  et  voluptatibus  adulescentiam  suam  collo 
caret  et  hanc  tu  vitam  atque  haec  studia  defenderes?"  Ego  etc.,  worauf  bie  SBtber* 
legung  blefe«  SSormurf«  folgt.  —  3Me  Occupatio  mirb  eingeführt  (cf.  «n^ang  19)  entmeber 
burd)  bad  einfadje  at,  atenim  (cf.  524,  5,  a;  529,  1);  ober  burd)  HuSbrüde  mie:  dices, 
inquies  (in  bie  bhrefte  SRebe  eingefd)oben!),  fortassc  dices,  dicet  aliquis,  dicet  (fortasse) 
quispiam,  dixerit  quis,  forsitan  quispiam  dixerit,  requiretur  fortasse  nunc,  forsüan 
quaeratis,  hic  quaerat  quispiam,  hic  tu  miraris,  occurrit  illud  „aber  e«  tritt  mir  ber 
Einwurf  entgegen",  moju  ja  fein  at  ober  sed  treten  barf,  $.  ©.  Dices:  Quid  postea, 
si  Romae  assiduus  fui?  respondebo:  At  ego  omnino  non  fui.  Requiretur  fortasse 
nunc,  quemadmodum  reliquum  possit  magnum  esse  bellum.  —  Uber  bie  mit  ac,  atque 
gebilbete  Praemnnitio  cf.  510,  2;  über  nam  cf.  533,  SInm.  4.  —  §ierljeT  gehören  aud) 
Beübungen  mie:  „3d)  fage  ba§  nidjt,  um  2ob  ju  ernten";  „©erotfe  wirb  mir  niemanb  ben 
Vorwurf  ber  ?eid)tgläubigfeit  madjen"  u.  f.  m. 

?lnm.  Der  Occupatio  fefjr  nab>  fielen:  1)  bie  Concessio,  meldte  eine  SBefiauntung  bc$  ©egnere* 
aDerbtng«  jugtebt,  biefelbe  fobann  aber  at«  bebeutung&lo«  bejeidjnct,  ©.  Quod  ut  ita 
sit  (nihil  enim  pugno):  quid  habet  ista  res  aut  laetabile  aut  gloriosum?  Age,  Bit 
ita  factum:  quam  est  id  exiguum!  —  2)  bie  Pictio,  meldje  einen  fratt  al«  möglich  fefet, 
ben  ber  ©egner  als  mirflidj  einroenben  fönnte,  um  barau*  eine  unberechtigte  Solgerung  ju 
jieljen.  S)ie  Fictio  »irb  eingeleitet  mit  fac,  faciamtts,  finge,  finqamus,  fingite  (mit  Acc. 

c.  inf.  ober  Cbjeftßacc),  bie  (Entgegnung  geroöfmlid)  mit  num  \dcirco,  num  ergo,  num 
igitur,  j.  58.  Fac  multos  divites  beate  vivere:  num  ideirco  eorum  felicitas  in  divitiis 
posita  est?  Faciamus  animum  sie  interire  ut  corpus:  num  igitur  sensus  est  in 
corpore? 

21)  Unter  Svatfmlogic  oerfte^t  man  bie  3 11 1  ammen jiel)ung  ober  23er für? 
jung  ber  ©ät>e.  $)ie  geroö^nlic^fte  gorm  berfelben  ift  bie  Syllepsis  („3u* 
fammenfaffung")/  wenn  ba3  gemeinfame  *ßräbifat  jrocicr  <2äfce  nur  ein* 
mal  gefegt  roirb  unb  be§b,alb  in  bem  einen  ©afce  ergänzt  roerben  mug, 

j.  33.  Beate  vivere  alii  in  alio  (sc.  ponunt),  vos  in  voluptate  ponitie.  Tu  adeptus  es 
quod  non  multi  homines  (sc.  adepti  sunt).  Haec  si  ego  dixero,  incredibilia  videbun- 
tur;  si  vos  (sc.  dixeritis),  facile  fidem  invenerint.  Haeo  omnia  obstinatione  qaadam 
sententiae  repudiavi;  quam  sapienter  (sc.  repndiaverim),  non  disputo,  constanter 
quidem  et  fortiter  certe  (sc.  repudiavi).  Fingebat  haec  Homerus  et  human. i  ad  deos 
transferebai;  divina  mallem  ad  nos  (sc.  transtulisBet).  In  hac  pernicie  rei  publicae 
ne  illam  quidem  consequuntur  gratiam,  quam  putant  (sc.  se  conseouturos  esse). 
Rogat,  nt  inritet,  quos  ei  commodum  sit  (sc.  invitare).  —  ©eljr  fydufig  ift  aui  einem 
negatioen  SluSbrude  ein  affirmatiber  $u  entlegnen  (au8  nego  ein  dico,  auö  veto  ein 
iubeo,  au3  nolo  ein  voto,  aue*  nescio  ein  scio,  au$  nemo  ein  quivis,  felbft  au3  ne  ein  ut, 
j.  ©.  Stoici  negant  bonum  quiequam  esse  nisi  honestum,  virtutem  autem  ad  beate 
vivendum  se  ipsa  esse  content  am  (sc.  dicunt).  Nostri  Graece  fere  nesciunt  nec 
Graeci  Latine  (sc.  sciunt).  Nolo  existimes  me  adiutorem  huic  venisse,  sed  audi- 


Digitized  by  Google 


551. 


—  390  — 


torem  (sc.  tolo  existimee).  Qai  fit,  Maecena*,  ut  nemo,  quam  sibi  lortem  seu  ratio 
dederit  seu  fors  obiecerit,  illa  contentus  vivat,  landet  (sc.  quivis  aui  nemo)  divers* 
sequentes?  Denuntiatum  est  Antonio,  ne  Brut  um  obsideret,  (sc  ut  a  Mntina  dis- 
cederet.  (Cic.  Phil.  12,  11.  LiT.  6,  36,  5;  32,  86,  6).  —  9Md)t  feiten  rnnfc  oucb,  bei  einem 
^weiten  SBerbum  ober  in  einem  neuen  Saue  baft  Pronomen  is  au*  einem  oorljergefjenbcr. 
6ubft.  entnommen  werben,  ,v  ©.  Dtrnm  artium  rndes  estis  an  didicistis  (sc.  eas)  ? 
Metellas  Hutüium  legatum  ad  flumen  misit,  uti  (sc.  is)  locnm  castris  antecaperet. 
—  Über  bie  Comparatio  compendiarui  cf.  250. 

22)  Hysteron  proteron  (vatsQot  xQoreqov)  ift  bie  Stellung  ber  begriffe  gegen 
bienatürtid)eOrbnung,  inbem  baS,  mag  in  ber  £eit  norauSgety,  naa> 

gepellt  Wirb.  $a«  Hysteron  proteron  ift  an  unb  für  fid)  ein  $e$ler,  ber  fu*  nidjt  mit 
bem  Warnen  etner  JRebefigur  befdjöntgen  läfet;  aber  wo&l  Tann  etwa*  tn  Gkbanfen  friu)er  er= 
fafn  fein,  wa*  ber  $tii  nad)  bei  ber  8u«fiU)rung  fpäter  fommt,  ,v  $3.  Moriamnr  et  in  me- 
dia arma  raamos  „um  wollen  fierben  unb  bab>r  $u  ben  Soffen  frühen".  Dicebant  Pbi- 
lippnm  refagientem  incendere  ac  diripere  arbes.  Qai  se  ipse  norit,  intelleget,  qaanta 
instrumenta  habeat  ad  obtinendam  adipiscendanque  sapientiam.  Redibo  ad  penafes 
et  in  patriam.  Noctet  et  (ober  ac)  dies.  Incommoda  et  commoda  commonia  esse  vo- 
luerunt.  fyt  91u*brüden  wie:  afflictae  et  eversae  domus,  afnicti  et  profligati  cives 
bilbet  ber  jmeite  Segriff,  weither  jeitlid)  bem  erften  oorauögcfjt,  eine  nadjträglidjt  Grgfinjung 
ju  bemfelben. 

?lnm.  «udj  in  $rofa  fte&t  nidjt  feilen  (befonber*  bei  Serben  ber  Bewegung)  ber  Terminus  ad 
quem  0  o  r  bem  Terminus  a  quo,  \.  58.  Ephesum  ab  Sardibns  proficisci ;  in  senatum 
a  villa  arcessere;  ad  occasum  ab  ortu  solis  omnia  populo  Romano  parebani  Cf. 
Quintil.  9,  4,  23:  Est  naturalis  ordo,  ut  riros  ac  feminas,  diem  ac  noctem,  ortuw 
et  occasum  dicas  potius  quam  retrersum. 

23)  3eugmo  ift  bie  ©ejic^ung  aroeier  ober  mehrerer  ©ubftoittfoa  auf  ein 
93erb,  roetdjeS  bem  ©inne  nad)  nur  )u  einem  non  ilmen  genau  paßt,  j.  *». 

„3d)  wtd  üDiildi  unb  Blumen  auf  fein  ©rab  ft reuen".  Oculos  dextramqne  precantem 
protendit.  Alii  naufragio,  alii  a  servis  interfectum  Magonem  scriptum  reliqaerunt. 
In  Ingnrtba  tantus  dolus  erat,  ut  pacem  an  bellum  gerens  perniciosior  esset,  in 
incerto  baberetnr.  Germanicus  qnod  arduum,  sibi,  cetera  legatis  permisit  (wo  au* 
permisit  $u  sibi  etwa  sumpsit  $u  ergänzen  ift. 
9(nm.  3n  Söeiug  auf  ben  G)ebraud)  ber  Iropen  unb  Figuren  enthalten  folgenbe  jiu&e 
rungen  berühmter  SRänner  golbene  Siegeln.  Guintilian  fagt:  Ego  lamina  oratioms 
velut  oculos  qnosdam  esse  eloqnentiae  credo.  Sed  neque  oculos  esse  toto  cor- 
pore velim,  ne  cetera  membra  suum  officium  perdant;  et  si  necease  sit,  veterem 
illnm  horrorem  dicendi  malim  quam  istam  novam  licentiam.  Unb  @.  3.  Soff  tu  $ 


spersos,  et  noctu  videmus  caelo  sereno  non  quidem  Stellas  Universum  aetherei  mundi 
spatium  occupare,  sed  certis  constitutat»  locis  id  pulcherrime  distingnere..  Eodem 
igitur  modo  in  oratione  collocanda  sunt  illa  verborum  sententiarnmque  lumina. 


fagt:  Natura  ipsa  p: 


Digitized  by  Google 


21  n  (?  a  n  g. 

Einige  flegeln  für  Die  «bfaffung  (ateinif^er  »uffofee.*) 


L  Oebe  2lbb,anblung  (dissertatio),  ©fyrie  (c&r/a)  ober  föebe  (ora/io)  befielt  in  ber 
Siegel  auS  brei  $auptteüen  (fonftanten  teilen): 

a)  Einleitung  (Exordium,  Prooemium,  Iniroitus); 

b)  2Iu8ffif)rung  ober  Slblmnblung  (Tradatio),  §u  »eitler  bie  SBetoeiS* 
füfjrung  (Argumentatio)  gehört; 

c)  8  d)  l  u  ü  {Conclusio). 

2.  $>ie  Einleitung  {Exordium),  roeld)c  auf  ben  ©egenftanb  ber  Slbfjanblung  oor= 
bereiten  unb  ju  ifnn  bjnfflljren  foÖ,  rniig  furj  unb  präjife  fein,  ba§  3ntereffe 
be§  fiefer§  ober  £örer§  für  ben  ju  beb,anbelnben  ©egenftanb  enoeefen  unb  am 
Sdjluffe  ba§  $t)ema  felbft  in  berjenigen  Sorm  anfünbigen,  in  toeldjer  e8  als 
©runblage  ber  9lbf)anblung  bienen  foU  (Propositio,  b.  b,.  Seftftetlung  be§  ©egen» 
ftanbeS). 

2lnm.  1.  Sange  Einleitungen  finb  ftet«  $u  permeiben,  ba  biefelben  bic  Wufmcrffamfeit  nicht 
fpannen,  fonbern  lahmen  unb  ablenfen ;  man  foU  mögUdjft  raje^  jur  6ad)e  felbft  (in  medias 
res)  fommen. 

fcnm.  2.  a>em  ©toffe  nach  foU  bic  Einleitung  nicht«  enthalten,  loa*  in  bie  Ausführung  felbft 
gehört;  jebe«  Vorgreifen  fcbroädjt  ba«  3ntereffe  für  bie  ©acfje.  9luf  ber  anbern  ©cite  foflen 
aber  mteber  bie  ©ebanfen  ber  Einleitung  in  möglichft  enger  Söejieljung  junt  ©cgenftanbe  fielen, 
fonft  entfielt  ein  Exordium  separatam.  ©tnb  bie  einleitenbcn  ©cbanfen  fo  allgemeiner 
9?atur,  ba&  fie  nid)t  blofc  ju  bem  fpeciellen  ©egenftanbe,  fonbem  ju  allen  mit  ihm  uerroanbten 
©egenftänben  paffen,  fo  entfielt  ein  Exordium  commune.  3)ic  Ginleitungen  foOcn  prin- 
eipia  cau8arum  propria  fein. 

Hnm.  3.  S)le  JMaffifer  oermenben  beim  Exordium  häufig  ben  Daticus  partieipii  in  fflen* 
bungen  tuie:  Saepissime  mihi  de  (amicitia)  cogitanti  maxime  illud  considerandum 
videri  solet,  utrum  —  an.  —  Quaerenti  mihi  multumque  et  diu  cogitanti,  qua  re 
possem  prodesse  quam  plurimis,  nulla  maior  occurrebat,  quam  si  .  . .  —  Cogitanti 
mihi  saepenumero  et  memoria  vetera  repetenti  mirum  videri  solet  ...  —  Mihi  sae- 
penumero  in  summos  homines  intuenti  quaerendnm  esse  visum  est,  quid  esset,  cur 
...  —  Legenti  mihi  nuper  Piatonis  Phaedonem  exstitit  quaedam  quaestio  subdiffi- 
cilis,  num ...  —  Multa  mihi  legenti,  multa  audienti,  qnae  populns  Rom.  domi 
militiaeque  praeclara  facinora  fecisset,  forte  lubuit  attendere,  quae  maxime  res 
tanta  negotia  sustinuisset.  derartige  Senbungcn  haben  aber  Ieidjt  ctroa«  ©lei&nerifdjc« 
unb  ©elbftgefätlige«  an  fich. 

Inm.  4.  Oft,  aber  burdjau«  nicht  immer,  ift  bie  Propositio  mit  einer  Partitio  (cf.  218)  öer= 
bunben,  b.  t).  einer  furjen  unb  beftimmten  Sfnfünbigung  ber  §auptteile  ber  Ausführung  ober 
ber  ©efiä)t«öunftc,  nad)  benen  abgehanbclt  werben  foU.  beachte  folgenbe  SJfufter  ber  Par- 
titio: Primum  de  genere  belli,  deinde  de  magnitudine,  tum  de  imperatore  deligendo 
explicabo.  —  Primum  igitur  origo,  deinde  causa,  post  natura,  tum  ad  extremam 
usus  ipse  explicetur  orationis  aptae  atque  numerosae.  — Etenim  cum  complector  animo, 


*)  SDtit  befonberer  ^lenu^ung  Don  ©ettffert«  Scholae  Latinae,  (Sapelle«  unb  #empel«  31  r - 
tthng  yitn  latemifd)en  Auffafe,  ©albula«  ?atctnifd)e  Sluffäfce,  $offmann«  JHhetotif  für  ©nmnafien. 


Digitized  b/Google 


-  392  — 

cor  senectus  misera  videatur,  quattuor  reperio  causa« :  unam  quod  .  -  alteram 
quod  .  .  .,  tertiam  qaod  .  .  quariatn  quod  .  .  .;  earam  si  placet  causam  n 
quanta  quamque  sit  iusta  unaquaeque,  videamas.  —  Caias  qaidem  rei  cum  causam 
quaererem,  quidnam  esset,  cur  . .  has  causas  inveniebam  du as :  unam  quod  . . . ; 
altera  est  haec,  quod  . . .  —  Ac  primum  quanta  innocentia  debeut  esse  imperatores  i 
quanta  deinde  in  omnibns  rebus  temperantia,  quanta  fide,  quanta  facilitate,  quanta 
ingenio?  Quae  breviter  qualia  sint  in  Pompeio,  consideremus.  —  Tres  sunt  res, 
quae  obstent  hoc  tempore  Sex.  Roscio:  crimen  adversariorum  et  audacia  et  po- 
tentia.  —  9tld  Serba  uu  Glnfütjrung  bei  Partitio  gebraust  man  explitabo,  explicemus, 
dicetnus,  exponam,  consideremus,  rideamus,  dicendum  est,  disterendum  est,  mihi  ri- 
deittr  esse  dicendum  u.  fi. 
flnm.  5.  ©ei  ber  «nfünbigung  befi  2hema8  (Propositio)  fann  man  folgenbe  ffienbungen  gc- 
branden:  pancis  hoc  loco  exponere  iuvat  („eö  ergoßt")  ober  iuvat  et  magnas  affert 
utilitates  ober  nescio  an  utile  sit  atque  iueundnm  ober  mirum  quantum  animum  de- 
lectat  ober  operae  pretium  videtur  esse;  —  age  nunc,  si  placet,  paulo  accuratias 
perquiramus;  —  paulo  diligentius  considerare  (ober  paulo  uberius  docere  ober  bre- 
viter considerare)  non  alienum  videtur  ober  haud  alienum  a  studiis  nostris  videtnr ; 
—  res  digna  videtur,  in  quam  diligentius  inquiramus;  —  paulo  altius  repetere 
mihi  liceat;  —  breviter  (ober  paulo  diligentius)  exponere  liceat;  —  mihi  in  animo 
est  explicare.  $a$  Seitere  cf.  unten  17. 

3.  2)te  9udfüt)rmtQ  (Tractatio)  l)at  ben  &md,  über  ben  ju  befyanbelnben  ©egem 
ftanb  in  planmäßiger  SBeife  ju  belehren,  fein  SBcfen  0u  unterfudjen  unb  ju 
erörtern,  mit  ©rünben  bie  2Baljrf)eit  einer  ©adje  ju  beroeifen.  (Sie  fann  in 
einen  pofitioen  unb  negatioen  2eil  jerfaflen  (Confirmatio  unb  Reftäatio); 
jener  füfjrt  ben  bi retten  SBeroeiS,  biefer  ben  inbireften  unb  roiberlegt  ge* 
machte  ober  benfbare  ©inroürfe. 

4.  2)er  «rfjluft  (Conclusio),  melier  im  93erf)äUni3  jur  2lu$füb,rung  nur  fürs  fein 
barf,  mu&  fid)  eng  an  bie  9lu8füf)rung  anfd&liefjen.  (£r  fa&t  in  ber  SRegel  bie 
roef entließen  ©rgebniffe  ber  Tractatio  furj  unb  nadjbrücflid)  jufammen  (Colleäio 
ober  Complexio  =  Sief  um  6),  barf  roeber  einen  fpeciellen  ©ebanfen  ber 
9(u§ffil)rung  roeiter  entnricfeln  iiorf?  einen  neuen  ©eftd)t§punft  für  bie  93etraa> 
tung  be«  ©egenftanbe«  enthalten,  fann  aber  noeb,  eine  fogen.  Peroratio  Jnn$u* 
fügen,  b.  I).  eine  9lbmab,nung  ober  ©rmaf)nung  unb  ©mpfeljlung,  meiere  auf 
ba8  ©efü^l  roirfen  fotl. 

5.  <S*  oerfte^t  ftd)  wie  für  eine  beutfcf)e,  fo  audj  für  eine  Iateintfctje  Wbbanblung  oon  fclbfi,  bafe  in 
berfelben  ber  nach  reiflicher  SRebitation  $ufammengcbrachtc  ©toff  richtig  bteponiert  unb  m  oer« 
ftänblicber,  paffenber  gorm  bargefteUt  tuerbe.  Sic  aber  i'chon  für  jeben  beutfeben  ftuffafc  eine 

auptforberung  ift,  bie  einzelnen  %tHt  beSfelben,  namentlich  bie  $aupl teile,  bureb  paffenbe 
bergfinge  $u  oerbinben,  fo  bah  QÜc«  roobl  jufammenbängt  unb  eine«  aus  bem  anbern  folgt, 
fo  ftellt  man  blefe  ^orberung  in  nod)  böfjcrcm  Qkabe  an  einen  Iateinifdjen  Äuffa^.  Äflo 
eigne  fid)  alfo  bie  tunfl  an,  jene  Serbinbungämittel,  an  benen  bie  alten  Sprachen  fo  reich 
ftnb,  überall  an^uroenben  unb  nidjt  Ieictjt  einen  Safe  ober  einen  neuen  Seil  ju  beginnen  obne 
oerhinbenbe  ^artifeln  ober  foldje  SBenbungen,  bie  ihre  ©teile  oertreten,  —  eine  Äunft,  obne 
bie  alle*  angebliche  fiatein  eine  harter  für  ben  ?efcv  ift.  Staburdj  roirb  man  auch  am  heften 
ben  geljler  ber  Scrtoorrenheit  unb  3ufammenbanglofigfcit,  ben  fd)limmften,  ber  r«h  bcnlen  täfrt, 
nermeiben. 

6.  5Bon  ber  Einleitung  (Exordium)  jur  2lu0für)rung  (Tractatio)  ift  ein 
bopnelter  Übergang  möglich,: 

a)  SBenn  nur  eine  einfache  Propositio,  feine  Partitio  angegeben  ift  unb  baS 
2$ema  einen  fo  rei^altigen  ©toff  bietet,  ba§  bie  53eroältigung  unb  ria)tige 
Verteilung  be§felben  ©cfjroierigfeit  mac^t,  fo  fann  1)  eine  Dubitatio  (cf.  bbi, 

8)  »orauSgefdu'cft  Werben  m  formen,  toie:  Unde  igitur  (potissimum)  ordiar?  Unde 
igitur  potius  ineipiam  quam  a  . . .?  Unde  igitur  ordiri  rectius  possumos  qn*03 

a . . .?  —  ober  ei  fann  2)  eine  gorm  berSlufforberung  gerollt  werben, 

wie :  Atque  hinc  capiamus  exordium.  Ordiamur  igitur,  si  placet,  ab  eo,  quod . .  • 


Digitized  by  Google 


—  393  - 

Qaamobrem  id  primum  videamus,  si  placet .  .  .;  —  ober  ber  ©predjettbe  legt 

3)  feine  5lbftd)t  in  einem  3roifd)enfat}e  nttt  ut  bar,  wie:  Atque  ut  inde 

oratio  mea  proficiscatur.  Atque  ut  ordiar  (ober  proficiscar)  a  .  .  .  Atque  ut  facilius 
intellegere  possitis.  Dt  autem  a  facillimis  ordiamur. 

b)  Senn  aber  in  ber  (Einleitung  fd)on  eine  Partitio  gegeben  ift,  fo  gebraust 
man  befonberS:  1)  bie  fop ut at ioen  ^ßartifcln  ac,  atque  ober  ac primum 
ober  ac  primum  quidem  (cf.  510.  3u  mdben  ift  et  primum),  —  ober  2)  ba8 
fonftufioe  igitur  ober  primum  igitur  (cf.  530,  3.  3u  raeiben  finb  et  primum, 
itaqut  unb  eryo).  2U§  33  erb  a  gebraust  man  videamus,  comideremus, 
exponam,  explicemus,  explicabo,  dicendum  est,  videtur  esse  dicendum, 
videndum  est. 

7.  2)ie  gormen,  mit  benen  ber  Übergang  ju  einem  neuen  £auptteile  ber 
Siebe  gebilbet  wirb,  fmb  folgenbe: 

a)  Yenio  ad;  veniamus  ad;  atque  ut  veniamus  ad;  bie  ^artifel,  bie  ^inju* 
treten  fann,  ift  nunc,  balb  cor,  balb  nacrjgeftettt  (et  467),    ».  Venio  nunc, 

veniamus  nunc;  nunc  dicamus  de;  videamus  nunc  mit  mbireftem  Safte;  nunc  expo- 
namus.  ^olgt  ein  befonberd  roidjtiger  Seil,  fo  fteljt  videamus  nunc,  id  quod  caput  est ; 
ut  vero  iam  ad  illa  summa  veniamus;  ut  aliquando  ad  illa  maiora  veniamus. 

b)  Deinceps  dicatur;  deineeps  dicendum  (videndum)  est;  deineeps,  ut  erat 
propositum,  dicatur  de  (cf.  482,  3). 

c)  Sequitur  (entroeber  mit  bem  Storni  na  tio  be§  SBorteS,  roeld)e§  ben  Qnfjalt 

be§  neuen  Xei(e5  anhiebt,  j.  ©.  Sequitur  iüud,  quod  a  Milonis  inimicis  saepissi- 

me  dicitur,  ober  mit  ut,  um  bie  Slufgabe  be8  neuen  SeileS  ju  bejetdjnen, 

33.  Sequitur,  ut  de  una  reliqua  parte  honest atis  dicendum  sit);  —  proximum 

est,  ut  doceam;  tertium  est  propositum,  ut;  proximus  est  locus  (=  „teil 
einer  SHaterte",  wofür  pars  niept  fie^t!)  mit  einem  erflärenben  ©enitio. 

Änm.  S?ot  ben  rein  acitlidjcn  ^artifcln  deitule  ober  gar  tum  b>t  man  fid)  beim  Übergänge 
ju  einem  neuen  §auptteüe  ju  ^üten  (cf.  610,  Ünm.). 

3.  Xtx  letzte  #auptt  eil  ber  Tractatio  wirb  nicfjt  mit  denique  ober  postremo, 

aueb,  nid)t  mit  superest  ober  relinquitur,  ut  (o.  339,  2tnm.  4)  eingeführt,  fonbern 

entroeber  mit  restat  ober  reliquum  est,  roelef)e  entroeber  mit  einem  9lomina* 

tio  ober  mit  ut  fonftruiert  werben  (3  £>.  Quarta  restat  causa,  quae  maxime  aeta- 
tem  nostram  angere  videtur.  Reliquum  est,  ut  de  felicitate  pauca  dicamus),  ober  mit 

SluSbrücfen,  rote:  ut  ad  extremum  iUud  veniamus;  ac  ne  illud  quidem  negle- 

gendum  est,  quod  mihi  ego  extremum  proposueram. 

9.  2>er  Übergang  ju  einem  neuen  ©liebe  (Unterteile)  innerhalb  eines  unb 

beSfelben  $eil8  roirb  ©ermittelt : 

a)  entroeber  in  einfacher  SEBeife  bei  weniger  f djarfer  ©onberung :  1)  burd)  bie 
(opulatioen  ^jSartifeln  ac  unb  atque  (cf.  610),  que  (cf.  510,  Stnm.),  ba§  lofe 
anfnüufenbe  et  (namentlid)  in  ber  SJerbinbung  et  quoniam),  atque  etiam  „unb  be§» 
gleiten,  unb  ferner" ;  —  2)  burd)  bie  aboerfatioen  ^artifeln sed,  autem, 
vero,  at  (cf.  524);  —  3)  burdj  iam,  iam  vero  „nunmehr,  ferner"  (cf.  467), 
namentlid;  in  Wormeln,  roie:  iam  illud  videmus;  iam  ülud  quidem  per- 
spieuum  est;  iam  illa  non  longam  desiderant  orationem,  quamobrem 
exifltimem  .  .  .;  iam  vero  illa  etiam  notiora;  —  4)  burd)  praeterea  (an 
erper  ober  jroeiter  ©teile,  aber  ja  fein  et  babei!),  eodem  pertinet  quod, 
accedit  (cf.  372),  adde  ober  huc  adde  mit  einem  einfachen  Objeft§fafu8,  etiam, 
porro  (cf.  482,  4);  — 


Digitized  by 


—  394  — 

b)  ober  in  rfjetorif  eher  SBeife  burd):  1)  age,  agedum,  age  vero  (c£  306,  5 

—  2)  bureb,  bic  mit  quid  eingeleitete  grage  (cf.  410) ;  —  3)  burd)  quid  d 
cam  de  . . .?  quid  commemorem  de  .  .  .;  (cf.  332,  Stnm.  5);  —  burd)  ecc 
roeldje*  bie  2lufmertfamfeit  auf  etwa«  namentlich  Überrafehenbe«  unb  Une 
roartete«  lenft,  gemöhnlict)  in  SBerbinbung  mit  autem,  feltenereed;  e«  tat 
ebenforoohl  ber  9tominatin  (cf.  45,  Wnm.  2)  al$  ein  ganjer  <5afc  barai 

folgen,  j.  S9.  Ecoe  aatem  aliqui  se  Thucydideos  esse  profitentar,  novum  quodda 
imperitorum  genus.  Sed  ecce  in  manibus  est  vir  praestantissimo  ingenio,  C.  Ora 
chus.  ÄI*  Übergang«form  ift  nidjt  feiten  ecre  a/ttid,  ©.  Ecce  autem  aliud  mini 
dubium. 

10.  2(ufjerorbentlich  gebräuchlich  ift  ber  Übergang  oon  einem  Seile  0um  anbet 
burd)  bie  fogen.  Transitio,  beren  (Jigentümlictjfeit  barin  befielt,  bafj  bie  Prc 
positio  be«  neuen  Seile«  mit  einer  Collecüo  („SRefamtulation*)  be$  IcfjtDor^e: 
gehenben  Seile«  oerbunben  ift.  23on  ihren  mannigfaltigen  Jormen  ftnb  folgen) 
bie  roirfjtigften : 

a)  einfache  ^ßarticipialf  onftruf Honen,  oft  mit  igitur  ober  sed,  w\c.  Qu 

bus  expositis  (ober  cognitis)  deineeps  dicendum  (explicandum,  demonstrandum)  e 
de  .  . . ;  —  Exposila  igitur  (ober  cognita  igitur)  causa  deineeps  dicendum  est  de . . 

—  Sed  expositis  virtutibns  Hannibaiis  nunc  accedam  ad  .  . .;  —  His  satis  cogniti 
quae  iam  explicata  sunt,  nunc  pauca  dicemus  de  .  .  . 

b)  ohne  ^ßartifel  in  ftorm  eine«  aboerfatioen  Hfnnbeton«,  mit:  dl 

de  .  . .,  nunc  dicam  de  .  .  .;  —  Exposui  .  .  .,  nunc  breviter  exponam;  —  Cognovist 
(ob«  audistis,  videtis,  habetis) .  .  . ,  convertite  nunc  animos  ad  ...  —  Causa  qoi 
sit,  videtis;  nunc  quid  agendum  sit,  considerate.  —  Habetis  de  inveniendis  rebt 
disponendisque  quid  sentiam;  adiungam  otiam  de  memoria.  —  De  constantia  sat 
dictum  est;  deineeps  dicatur  de  iustitia.  —  Satis  raulta  de  Graecis;  sequitur,  t 
de  Romanis  pauca  ad  dam. 

c)  ba3  abfchliegenbe  atque  (feiten  et)  in  formen,  wie:  Atqae  haec  quidem  hactem 
(ober  atque  haec  quidem  de...),  videamus  nunc...;  —  Ac  de  prima  quidei 
parte  satis  dictum  est,  sequitur,  ut  doceam  .  .  .  ;  —  Ac  mihi  videor  satis  ostendisse . . 
proximum  est,  ut .  . .;  —  Atque  haec  quidem  hoc  modo,  nihil  autem  melius  e; 
tremo;  —  Atque  haec  parva  sunt,  nunc  reliqua  videamus  (cf.  510). 

d)  ba§  motioierenbe  quoniam  „nacfjbem,  naehbem  f 0",  wofür  postquam  ober  pos 

quam  ita  toure  ©ermaniömen  finb  (cf.  306,  9lnm.  2),  $.  ©.  Quoniam  initia  veteris  el< 
quentiae  satis  demonstrasse  videor,  persequar  nunc  exercitationes  antiquorum.  - 
Quoniam  igitur  causam  quoque  ostendimus,  naturam  nunc,  id  enim  erat  tertiun 
si  placet  explicemus. 

e)  ba8  abbrerhenbe  satis  in  ttudbrihfen,  tute :  Satis  mihi  multa  verba  feciase  videor  . 
restat,  ut  . .  .;  —  Satis  dictum  esse  arbitror  de  .  .  .;  deineeps,  ut  erat  propositun 
dicatur  de  . .  .;  —  Satis  hoc  loco  dictum  est  de  . .  .,  nunc  explicabo  .  .  .;  —  Sati 
multa  de  natura;  sequitur  usus,  de  quo  accuratius  est  disputandum. 

f)  oergleichenbe  Vortiteln  (ftorrefponfion):  atque  ut  —  ita  (ob.  sie) 
nec  vero  modo  (solum)  —  sed  etiam;  et  —  et;  cum  —  tum;  nec  —  nec 
A.  33.  Atque  ut  in  malis  attingit  animi  naturam  corporis  similitudo  (ber  abfolüiert 
Seil),  sie  in  bonis.  —  Ner  rero  corpori  soli  subveniendum  est,  sed  menti  atque  ani 
mo  multo  magis.  —  Sed  cum  haec  sunt  gravia,  iudices,  tum  illud  acerbissiman 
est,  quod  ...  —  Xec  vero  minus  fortitudo  Romanorum  quam  constantia  landauf 
est. 

g)  rhetorifch  unb  zugleich  mit  Steigerung,  wie:  Loquor  de . . .,  quid?.. 

nonne  . .  .?;  —  Sed  quid  commemoro  (ober  profero)  . . .?  —  Sed  quid  duces  et  prüv 
eipes  nomino,  cum  legiones  scribat  Cato  in  eum  locum  profectas,  unde  reditarai 
se  non  arbitrarentur?  —  De  sacris  loquimur  ac  templis;  quid  tandem?  de  sacer 


Digitized  by  Google 


-  395  - 

dotibns  nonne  in  mentem  Tenit  quantum  pericali  committatar?  —  Viros  comme- 
raoro,  qaalis  tan  dem  Lacaena? 

b)  ein  furjcS  rüdfdjauenbeS  Urteil,  roeldjem  bann  bic  Propositio  be§ 

bleuen  entgegengefetjt  rairb,  j.  Sed  haec  leviora,  illa  vero  graria  atque  magna. 
—  Sed  haec  et  veter a  et  a  Graecis;  Cato  auteru  sie  abiit  e  Tita,  nt  causam  mu- 
ri endi  n  actum  se  esse  ganderet.  —  Sed  lue  ea  mente,  qna  natus  est;  quid?  vos 
qno  tandem  animo  eriti»? 

I.  Sitt  man  naa)  einer  &bfd)roeifung  oom  $rjema  (Degressio)  ju  bem  ©er* 

laffenen  2lu3gangSpun?te  jurüeffe^ren  (Reditus  ad  propositum)  ober  nad)  einer 

längeren  SluSeinanberfetjung  abbrechen,  um  ju  etwas?  anberem  überzugeben 

[Revocatio),  fo  gebraust  man  baju  bie  ^artifeln  sed  ober  verum  (nie  autem) 

in  gormein,  roie  fie  524,  1  u.  2  angegeben  ftnb.  Cf.  aud)  quamquam  391. 

3nm.  gutarilen  f  cfjlt  aud)  sed  ober  verum.  Cf.  Longiaa  qnam  institneram  sum  profe- 
etns,  ad  reliqaa  pergamus.  Vereor,  ne  nimias  in  hoc  genere  videar.  Non  obtnndam 
dintina,  etenim  iam  dndum  vereor,  ne  .  .  .  —  93e*eid)nungcn  ber  Degressio  ftnb :  (a 
proporito)  aberrare,  defUdere,  degredi,  declinare,  (defluere,  deferri). 

I  NJhd)t  feiten  gebraust  man  bie  rljetorifdje  gigur  ber  Praeteritio,  um  burd)  ba3 
$erfcb.roeigen  be§  einen  auf  bie  SBidjtigfeit  be3  anbern,  ba3  folgt,  oorjubereiten 
unb  aufmerffam  JU  machen,  «ergleidjc  über  biejdbc  551,  17. 

I  Sa§  bie  JBeroeiSfü^rung  (Argumentatio)  anbetrifft  fo  ift  biefelbe  entroeber 
eine  birefte  ober  inbirefte.  $er  inbirefte  93eroei§  (Argumentum  ex  contra- 
riis)  giebt  bie  9hd)roeifung,  ba&  ba§  ©egenteil  einer  un§  roa^rfdjeinlidjen  ©acb.e 
niajt  möglich  fei.  ©r  ift  alfo  eine  deduetio  ad  absurdum  (j?  eig  tb  adivectov 
ajtayüiyrj)  unb  tyeifjt  aud)  apagogifd&er  93eroei§.  —  $er  birette  93eroei§ 
giebt  bagegen  pofitioe  ©rünbe  für  unfer  Urteil  an  unb  ift  entroenber: 
bebuftorifd),  b.  1).  er  fd)liefjt  oom  Allgemeinen  auf  ba§  SBefonbere.  ©eine 
eigentliche  gorm  ift  ber  oolle  ©nllogi§mu§  ober  logifdje  ©d)lu{$,  oon 
beffen  ©eftalt  unb  2Befen  in  527  gerebet  ift.  ©eine  oerfür jte  gorm,  ba$ 
fogen.  ©nt  Römern,  ift  in  528  bef proben;  —  ober 
inbuftorifd),  b.  I).  er  fdjliefjt  oom  ©injelnen  unb  SBefonberen  auf  ba$  2(11* 
gemeine  ober  auf  ein  anbereS  S3efonbere§,  fei  e$  ex  maiore  ad  minus  ober 
ex  minore  ad  maius  ober  ex  pari  ad  par  ober  au$  99eifpielen  ber  ©e> 
fdu'djte,  ber  Statur,  be3  geroofjnlid&en  fieben§  :c  auf  eine  allgemeine  9Baf)rf)eit 
ober  au$  einem  djarafteriftifdjen  3Rertma(e  (indicium)  auf  bie  ©aaje. 

i  ffieldje  grojjje  Äraft  ba§  Argumentum  ex  contrariis  (ober  ex  repugnanübus) 
tjat,  wenn  e$  burd)  bie  rtjetorifetje  grage  mit  an  ober  burd)  einfache  ©egen* 
überftellung  jroeier  ©a$e  auSgebrücft  wirb,  barüber  cf.  408  unb  528.  — 
3Bie  nisi  forte  unb  nisi  vero  eine  ironiferje  Deduetio  ad  absurdum  bejeiay 
nen,  teljrt  381,  2. 

&■  Sine  genaue  Kenntnis  aüe$  beffen,  roa§  gum  rljetorifajen  föüftjeug  gehört,  be= 
fonberS  bie  Äunft,  oon  einem  Seile  einer  SHebe  ober  2lbb.anblung  $u  einem 
onbern  überjugeljen,  gewinnt  man  am  beften  auS  berjenigen  gorm  ber  2)ar^ 
ftetlung,  bie  ben  tarnen  ©fjrie  füt)trt  unb  bie,  roie  fie  ba§  §auptftücf  fcr)on 
ber  alten  ©dmltedmit  bilbete,  fo  aud)  nod)  jetjt  mit  Vorliebe  gepflegt  roirb, 
weil  fie  a)  ber  jugenblidjen  Äraft  einen  nidjt  $u  ferneren  unb  boeb,  unioerfellen 
Stoff  jur  (gjplisierung  unb  ©eftaltung  eine§  ©ebanfenin^alte«  giebt;  b)  bureb, 
it)r  fefiftetjenbeS  ©djema  bie  Scroetefüiirung  gu  einem  geregelten  ©ange  groingt 
unb  oor  SOerroorren^eit  unb  unftater  SReflejion  bewahrt;  c)  burd)  bie  SWenge 


Digitized  by  Google 


-r  396  — 

unb  SHannigfaltigfeit  ber  Seile  ©elegenljeit  ftu  funftooHerer  SSerbinbung  be 
felben  unb  gut  Äbtoedtfelung  in  bcn  ÜbergangSformen  bietet,  worin  ©efdjmc 
unb  Urteil  be$  SJarftellenben  ftd)  ganj  befonberS  $u  betätigen  Ijat ;  d)  nie 
nur  ben  93erftanb  in  Slnfprud)  nimmt  unb  ju  fdjarfem  2)enfen  sroingt,  fonbei 
and)  (namentlich  bei  33el)anbtung  ber  Wleidjniffe,  ber  ©eifpiele  unb  be£  ©a^luffe 
bie  «pijantafte  unb  ba3  ©efflfjl  befdjäftigt  unb  ben  2)arfteHer  baju  nötigt,  fi 
ju  einem  gewiffen  (Scfjrounge  ju  ergeben  unb  mit  et»a§  lebenbigeren  ftarbi 
,mi  malen. 

16.  $ie  einjelnen  Seile  ber  ©Ijrie  —  (biefelben  fmb  mit  HuSnaljme  ber  Conclusi 
entfalten  in  bem  alten  SJerfe:  Quis,  quid,  cur,  contra,  simile  et  pari 
digmata,  testes)  —  ftnb  folgenbe: 

1 )  Exordium  ((Einleitung)  cum  laude  auctoris  (b.  ber  »ejeidmung  be*  6<bn 
ftellcr«,  fpecieü  be«  SBerfc«,  beut  ba&  Xljema  entnommen,  ober  ber  fjiftorifcben  $erfo 
welcher  bet  ÄuSfprud)  in  ben  3Runb  gelegt  ift  („IBcrbaldjrie"!,  ober  oon  ber  bie  §anblui 
au«gefjt  [„SReald)rie"])  et  cum  propositione  (b.  b.  ber  Slufftettung  be«  £tjema$), 

2)  Expositio  (Umfd&reibung  ober  ©rflärung  be§  SljemaS), 

3)  Confirmatio  (birefter  logifc^er  SeineiS), 

4)  Contrarium  ober  Refutatio  (inbirefter  Iogifdt)er  93enm§), 

5)  Simile  ober  Comparatio  (®teicf)ni$), 

6)  Exemplum  (öeifpiel), 

7)  Testimonium  (3eugni3), 

8)  Conclusio  (9lbfd)lu|$  be*  ©anjen)  cum  coüedione  (b.  einer  hrrjen  «efap 
tulation)  et  adhortatione  (b.  §.  einer  (£mpfef)Iung  unb  ©rma$nung  ober  ein 
Söamung). 

17.  Übergan gSfor mein  oon  bem  Exordium  jur  Expositio  fmb: 

ajroenn  baS  2$ema  eine  ©entenj  ober  ein  2lu§fprud)  i(t  („^erba^ne*4 

Quod  qnale  (ober  cuiusmodi)  sit,  paucis,  si  placet,  videamus.  Qaod  quam  Terara  s 
(ober  quod  verum  esse,  recte  dictum  esse)  nunc  explicare  conabor.  Quod  quo  ia 
dictum  sit,  breviter  libet  disserere.  —  Qaod  quid  tibi  velit,  facile  est  ad  intell 
gendura  (manifestum  est,  in  promptu  est,  quis  prudens  non  intellegit?).  —  Cor 
sententiae  (dicti,  vocis,  responsi)  vis  (ober  quae  sit  vis),  ut  error  tollatur,  breti  a 
definiri  potest.  —  Qua  sententia  quid  (sibi)  voluerit  (ober  quid  signifieaverit)  poe 
(philosophus,  scriptor  u.  f.  ro.),  ut  planius  intellegatur  (ober  ut  planius  aperiam; 
facilius  perspiciatis),  quod  ille  brevius  angustiusque  (ober  minus  explanate,  pan 
obscurins)  dixit  (ober  pronuntiavit),  nobis  uberius  aliquanto  fusiusque  exponere  (ob 
demonstrare)  liceat;  —  ober  für^er:  Quod  ille  pressius  angustiusque,  nobis  uberii 
paulo  ac  fusius  explicare  liceat.  —  Quae  sententia  quid  declaret  (ober  quorsu 
spectet;  quo  referenda  sit;  quid  iubeat;  quid  praeeipiat),  facilius  intellegetu 

si  ober  clarius  evidentiusque  apparebit,  si  .  .  .;  —  ober  Quae  sententia  p* 

se  tarn  perspicua  tamque  facilis  est  ad  intellegendum,  ut  opus  non  sit  illam  cop 
osius  explicari;  quis  enim  tarn  hebes  est,  quin  primo  aspectu  intellegat  .  .  .?  - 
Qaod  dictum  cum  explicare  nobis  propositum  sit,  primum  quid  sibi  velint  il 
verba,  (age  sis)  considereraus.  —  Quo  reaponso  quid  dixerit  ille,  ai  quaerimus,  nc 
errare  nobis  videmur,  cum  censemus  (ober  facile  addueor,  ut  putem)  

b)  roenn  eine  bemerkenswerte  £anblung  ©egenftanb  ber  $arfteHung  i 

(„£R  c  a  1  rfjric"  ):  Quod  quäle  sit  Cuias  facti  quae  ratio  Bit  Q° 

in  re  quid  aecutus  esse  videatur  Quod  quibus  de  causia  fecisse  videatur  

Quod  quomodo  factum  esse  videatur  (ober  quomodo  evenerit)  (all«  M<i 

Wormeln  mit  einem  9tod)fa&  wie:  haud  difficile,  ut  opinor,  est  ad  intellegendom  cbe 
primum  est  videndum  ober  ab  initio,  res  quemadmodum  gesta  sit,  exponemns  obe 
altius  paulo  repetam  necesse  est  u.  f.  w.  Cf.  oben  2,  «nnu  4. 


Digitized  by  Google 


-  397  — 

18.  ÜbergangSformeln  oon  ber  Eocpositio  jur  Argumentatio*)  fmb: 

a)  bei  fürjerer  SBetjanblung  be§  ©egenftanbeS  fann  man  einfach  fagen: 

Et  recte  (quidem).  Et  iure  (quidem).  Et  vero  (ober  sane,  certe,  profecto)  sapien- 
tissime  (ober  prudenter).  Et  merito  ober  et  optime.  Nec  (ober  neque  id)  imraerito 
(ober  iniuria,  temere,  levibus  de  causis).  (53  folgt  alSbann  bie  Segrünbung  mit  nam  —  ; 
ober  man  tunfjlt  einen  ttuSruf  (cf.  551,  5,  ?lnm.),  toie:  Regalis  sane  et  digna  tanto 
viro  sententia.  Praeclarum  reaponsum  et  docto  nomine  dignum.  Magnifica  vero 
vox  et  magno  viro  digna.  0  dictum  sapientiae  plenum,  o  vocem  vel  Christiano 
homine  dignam!  0  praeolaram  et  admirandam  hominis  sapientiasimi  vocem!  — 
ober  eine  rf)etorifd)c  Srage,  wie:  Quid  hac  sententia  dici  potest  praeclarius  (ober 
divinius)?  Quam  sententiam  quis  est,  quin  assensu  suo  plane  comprobet? 

b)  bei  ausführlicherer  SBehtmblung: 

Causa  quae  sit,  videtis;  nunc,  qua  ratione  quibusque  argumentis  ea  confirmetnr 
(ober  probari  possit,  nitatur),  consideremus.  —  Habetis  ipsius  dicti  (ober  facti)  sen- 
tentiam (=  quoniam  sententiam  dicti  (ober  facti)  exposuimus),  nunc  (ober  age)  qui- 
bus  rationibus  ea  nitatur,  videamns.  —  Quod  quam  vere  (ober  recte,  quo  iure)  dic- 
tum sit,  paucis,  si  placet  (ober  videtur),  explicemus.  —  Atque  id  ita  se  habere  (ober 
verum  esse,  recte  factum  esse)  cur  existimemus,  causa  non  in  obscuro  est  (ober 
non  latet,  aperta  est)  ober  non  ita  longa  demonstratione  videtur  opus  esse. 

9.  2)a§  Contrarium  (b.  fj.  bie  äurfidfroeifung  ber  ©egengrünbe  ober  bie  2Biber« 
legung  entgegenfteljenber  3lnftd)ten)  wirb  eingeführt  (of.  551,  20)  entroeber: 

a)  in  birefter  SBeife  mit: 

At,  at  enim  (feltener  at  vero,  at  credo),  cf.  524,  5  imb  529,  1.  —  Dices;  fortasse  di- 
ces;  quaeres;  inquies;  —  dicet  aliquis,  quaeret  aliquii;  dicet  qnispiam,  quaeret 
quispiam,  dicet  fortasse  quispiam,  dixerit  quis,  forsitan  quispiam  dixerit;  —  for- 
sitan  quaeratis;  forsitan  occurrat  illud;  —  hic  quaerat  quispiam;  hic  mihi  afferent 
(ober  commemorant);  hic  quosdam  mihi  audire  videor  quaerentes  (ober  contra  di- 
centes);  —  ober 

b)  in  inbiretter  SBeife  mit: 

Sunt  autem,  qui  dicant  (negent);  —  contra  dicuntur  a  multis  haec;  —  non  sum 
nescius  quibusdam  et  iis  non  indoctis  (ober  non  levissimae  auetoritatis)  hominibus 
contra  videri  (mit  folgenbem  Acc.  c.  inf.).  —  Nec  vero  audiendi  sunt,  qui  putant . . . 
Nihil  igitur  afferent,  qui  dicunt . . .  Neo  vero  probanda  est  eorum  sententia,  qui . . . 
Itaquo  in  iis  perniciosus  est  error,  qui  existimant .  . .  Falluntur  ergo  atque  errant 
vehementer,  qui .  .  .  Nam  illud  quidem  funditus  eiciendum  est,  quod  a  multitudine 
imperita  dici  solet.  —  Nam  illud  quidem  adduci  non  possum,  ut  credam . . .  Nam 
quod  (quidam)  aiunt .  . .  Nam  si  quis  putat  (forte  dicit) .  . .,  ille  capitali  qnodam 
errore  ducitur  (cf.  533,  9lnm.  4).  —  Ober  man  nimmt  bie  ftrage  mit  an  (cf.  408)  in 
Wormeln,  toie:  An  tn  censes  (ober  existimas,  putas)?  An  vero  putas?  An  te  movent 
voces  eorum,  qui  .  . .  ?  An  malumus  eorum  sententiam  sequi  (ober  eos  imitari), 
qui  . . .?  —  ober  baS  ironifdje  nisi  forte  (ober  nisi  rero)  putas  (et  381,  2);  —  ober 
bie  mit  ac,  atque  eingeführte  PraemunUio  in  ÄuSbrücfen  toie:  Ac  ne  putes  .  .  .  Ac  ne 
quis  forte  putet .  .  .  Ac  ne  cui  forte  hoc  mirabile  esse  videatur  . . .  Ac  ne  quis  te- 
mere hoc  a  nobis  dici  existimet .  . .  Ac  ne  quis  a  nobis  hoc  ita  dici  miretur  . . . 
(man  tjütc  fta)  fjin$u$ufe&cn  scito  ober  scitote,  cf.  551,  3,  f). 

3ur  93erbinbung  be§  Simile  (b.  h-  eines  ©leichniffeS  au§  bem  gewöhnlichen 
&ben  ober  non  Vorgängen  ber  9htur)  mit  bem  SJorcjergehenben  bienen: 
a)m  einfacher  SBcife: 

Vidtme,  ut . . .?  Videmusne,  ut . . .?  Atque  ut  —  Ua  ober  sieut  enim  —  ita  . . .  Über 
ut  si  cf.  397,  9lnm.  3. 


*)  5Ran  untertreibe:  rat««  „faftifdjer  Orunb,  reale  Urfacbe,  8en>eggrunb" ;  argumentum  ber 
!.^atiadjen  hergenommene  „$3eroei«grunb" ;  ratio  ber  auf  logifd)em  Kenten  berm)enbe  „Ster^ 
"Sninb*  unb  ber  auf  SSernunftgrünben  beruljenbc  „©erneU";  aoeumentum  ber  $ur  Cebre  unb 


Digitized  by  Google 


-  398  - 

b)  in  »ollerer  ©eife: 

Quod  quäle  sit  (ober  quo  iure  dictum  sit),  exemplo  a  rerum  natura  petito  dem 
strare  (ober  probare)  non  alienum  (ober  absurdum,  ineptum)  fuerit;  —  Quod  quid 
quäle  sit,  etiam  in  bestiis  (ober  in  natura  rerum)  animadverti  potest ,  — Quam  sii 
litudinem  („etwa*  bem  ^fmlidy*")  videmus  (ober  cernere  possumua)  in  bestiis; 
Quod  idem  in  (picturist  usu  venit  (ober  accidit,  fieri  videmus);  —  Quod  qui  facio 
similes  sunt,  ut  si  qui  ...  —  Quod  qui  putant,  similiter  faciunt,  ut  si  qui . . . 
Sed  quid  ego  argumentor?  quid  plura  dispute?  ipsius  naturae,  optima«  illius  n 
gistrae,  ratio,  quanta  sit  qnamque  late  pateat  (oboedientiae  via),  declarat.  eine  goi 
bie  ftd)  qu|  uielfadje  ©eife  variieren  läftt. 

21.  3ll§  Übergang  jum  Exemplum  (b.  f).  su  bem  au8  ber  ©efdjidjte  ober  ber  97i 

ttyologie  ober  ber  äfoniföen  Säbel  genommenen  ©eifpiele)  bienen*): 

a)  in  einfacher  Seife  (auger  ut.  vclut,  ricut,  nam,  cf.  397): 

Exempli  causa  profero  (ober  nomino,  commemoro) .  . .  Teatis  est . .  .  Guiua  rei  1 
illustri8simum  exemplum  est  .  .  .  Quod  quidem  cum  multi,  tum  luculentissii 
exemplo  comprobavit  (ober  testimonio  confirmavit)  .  . .  Ac  vera  ease,  qua©  dicinv 
cum  ex  multorum  exemplis,  tum  ex  .  .  .  intellegitur.  —  Talis  fuit  (talem  faii 
constat);  —  Huiustuodi,  hoc  animo,  ex  hoc  gener*e  fuit ...  Ex  hoo  numero  ei 
contendo  Catonem,  qui  .  .  .  Quälern  fuisse  Athenis  Timonem  neecio  quem  aeeepimi 
qui  .  . .  Quod  praeclare  olim  intellexiase  videtur  . . .  Non  ignoravit  hoc,  non  faj 
hoc  .  . .  Quis  non  audivit  (ober  legit) .  .  .  ?  Cui  non  est  auditum  ober  cui  non 
meutern  venit . . .  ?  Cui  non  ante  oculos  versatur . . .?  Hoc  loco  quis  est,  cui  noo  < 
currat . . .  ?  Ponite  ante  oculos  vobis  . . .  Quod  ai  cui  forte  dubium  est,  prodeat 
medium  . . .  Videsne,  videmuane,  videtisne,  ut . .  .  ?  cf.  403,  %mn.  2. 

b)  in  ausführlicherer  SBetfe: 

Quod  ut  verum  esse  exemplis  probemus,  non  est,  cur  longe  abeamua  (longius  rep 
tamus).  —  Quod  quam  verum  ait,  fictae  veterum  fabulae  satia  declarant  —  Qoi 
verum  ease  omnibua  aetatibua  multi  probe  videntur  intellexiase  (ober  multi  et  i 
tellexerunt  et  re  „burd)  bie  Iba!"  probaverunt).  —  Nec  minus  historia  quam  rem 
natura  verum  esse  illud  quod  proposuimus  comprobat.  —  Atque  ut  eo  planius  i 
tellegere  possitis  (ober  verum  esse  intellegatis)  quod  disputo,  rem  ipaam  exemp 
quibuadam  illustrioribus  demonstrabo.  —  Sed  ne  rem  argumentis  solum  perseqo« 
alio  me  convertam  et  exemplis,  quid  velim,  demonstrare  conabor.  —  Ac  ne  ha« 


*)  „Ctne  (emaelne)  Sage,  ein  TOütbuS"  fabula;  „SRntbologie"  fabulae;  „mntbt 
logifdj"  fabulosus,  ut  est  in  fabulis.  „gfabel"  fabula,  apologus.  (Mefdjidjtlicbe  greigntfi 
biftorifche  Xbatfadjen"  res  gtstae;  „®efd)io!)te"  al«  Starftellung  beö  ©efdjebenen  historia,  o 
Überlieferung  jeglicher  9lrt,  Srabitton  memoria,  al«  icbriftltcfce  Überlieferung  litterae;  „fchriftlid 
Tcnfmälcv"  Ittterae  ae  monumenta;  „mün  Midie  Überlieferung"  fama,  strmo.  —  ~  ß  I 
SJeiföiel  anführen"  öeifit  im  augem.  exemplo  uti  ober  exemplum  afferre.  „(Stma*  al*  ©e 
fplel  anführen"  aliauid  (ober  aliquem)  exempli  causa  ponere,  commemorare,  nominare,  pr 
ferre.  w93eifptele  für  etmaö  anführen"  rem  exemplis  probare,  comprobare,  confirmore  ob 
exemplis  ostendere  (demonstrare)  mit  abhängigem  Satye  (,v  99.  quanta  sit  vis  virtutis). 
Sctfpiele  werben  entlebnt"  petuntur,  repetuntur  ab  historicis,  a  memoria,  a  retustat 
rapiuntur,  promuntur,  sumuntur  ex  annalibus.  ex  monumentis;  „au«  ber  ©efdjidjte" 
rerum  gestarum  ober  annalium  memoria,  ex  rerum  gestarum  monumentis;  »auf»  ber  lln 
öerfalgefdjtdjte"  ab  omni  memoria,  ab  omni  memoria  aetatum,  temporum,  eiritatum,  c 
omnium  rerum,  gentium,  temporum,  saeculorum  memoria;  „aud  ber  romifdjen,  grifdji 
fdjen  ©efdjidjte"  a  rerum  Homanarum,  Graecarum  memoria;  „au$  ber  neuen  unb  neu« 
ften  ©efdjidjte"  a  recentioris  (ober  huius)  aetalis,  Horum  temporum,  nostra  memoria.  „3l 
rüdgefcen  auf  ba«  graue  Altertum"  repetere  ab  ultima,  exirema,  prisea  antiauitate,  rtt* 
State,  ab  heroicis  temporibu».  n%\t  ©efcbtdjte  (baö  $udj  ber  ©efchidjte)  befragen*  « 
plicare  memoriam  temporum  (ober  annalium),  evolrere  litterarum  monumenta.  „öeifjnfl 
bäufen*  exempla  ropiose  colligere,  multa  exernpla  in  unurn  colligere.  „Villi  einer  große" 
9)? enge  ein«,  einige  anführen"  ex  infinit a  copia  unum  aUerumve,  pauca  sumere,  decerpert 
carpere  ac  delibare.  —  Attribute  für  ba*  Exemplum  ftnb:  clarum,  praeclarum,  lueulentum 
illustre,  magnum,  grande  (nicht  bonum).  —  Über  „jum  SBeifptel"  cf.  387;  über  „wir  »ifffn' 
et  1,  «nm.  2,  üher  „roiffen  mir  nicht?"  cf.  408,  «nm.  2. 


Digitized  by  Google 


—  399  — 


quae  disputavimus,  ex  meo  polios  sensu  quam  ex  veritaic  cxpressa  videantur, 
exempla  nonnulla  in  medium  proferam,  quae  rem  vobis,  de  qua  agitur,  paene  snb 
oculos  subiciant.  —  Et  verum  esse,  quod  diximus,  omnium  aetatum  bistoriae  satis 
(ober  satis  superque)  declarant.  —  Quae  res  ut  exemplis  comprobetur  (ober  demon- 
stretur,  apertior  sit,  evidentior  sit),  ponite  vobis  ante  oculos  (ober  liceat  mihi  vos 
admonere  ober  age  afferamus  ...  Cf.  aud)  551,  10,  Slnm. 

©inb  ber  Söcifptctc,  bic  $u  ©ebote  fielen,  fefjr  oiete,  fo  läßt  jidj  folgenbe 
gorm  anroenben: 

Plena  exemplorum  est  veterum  (ober  omnium  aetatum)  memoria.  —  Plenae  exem- 
plorum  sunt  historiae,  pleni  litterarum  annales,  sed  brevitatis  causa  exemplo  con- 
tenti  erimus  uno.  —  Talibns  exemplis  bistoriae  refertae  sunt  et  quidem  maxime 
nostrae.  —  In  veterum  scriptorum  libris  non  desunt  exempla  eorum,  qui .  .  . 

3ur  SBerfnfiofung  ber  SBeif piele  untereinanber,  inSbefonbere  wenn  man 
non  benjenigen  SBeifpielen,  roeldje  bie  alte  ©efdjtdjte  ober  frembe  93ölfer  bieten, 
ju  folgen  übergeben  will,  roeläje  ber  oaterUnbifdjen  ©efd)id)te  ober  ber 
9ieujeit  entlehnt  ftnb,  bienen  folgenbe  Transitiones: 

Externa  commemoro :  quid  ?  nostra  patria  nonne  plena  est  exemplorum  ?  —  Vetera 
profero  (colligo,  conquiro),  cum  mihi  liceat  uti  praesentibus  exemplis  (atque  vivis). 

—  Obsoleta  haec  et  ex  prisca  antiquitate  petita:  quid?  nostra  aetas  quae  vidit, 
nonne  multo  il Instnora  sunt?  —  Loquor  de  Graecis:  quid?  Komam  nonne  omnia 
pro  patria  profuderunt?  —  Satis  multa  de  Graecis:  sequitur,  ut  de  Romanis  dicen- 
dum  esse  videatur.  —  ExpositiB  igitur  Graecorum  factis  illustribus,  quae  valnerint 
ad  patriam  servandam,  nunc  demonstrabimus,  quid  Romani  pro  patria  fecerint,  — 
Magna  haec  et  admirabilia,  sed  illud  maius,  quod  ...  —  Sed  quid  externa?  do- 
mestica  quanto  illustriora  sunt!  —  Sed  quid  ego  longinqua  ex  veterum  annalibus? 
convertamns  nos  ad  nostrae  aetatis  memoriam.  —  Sed  quid  vetera  et  externa 
exempla  conquirimus,  cum  recentium  et  domesticorum  copia  suppetat  ?  —  Sed  quid 
in  veteribus  exemplis  commoror,  cum  .' .  .  ?  —  Sed  quid  foris  exempla  petimus, 
qaorum  infinit  a  copia,  domesticis  cum  non  minus  abundemus? 

Slufjerbem  fann  bie  Praeteritio  (et  551,  17)  angeroenbet  werben,  roeldje  au§= 
fpridjt,  ba§  fie  etroaS,  roaS  angeführt  werben  fönnte,  übergeben  nritt,  um  auf 
bie  SÖifyigfeit  be$  folgenben  oorjubereiten  unb  aufmerffam  ju  machen,  gönnen 
berfelben  ftnb: 

Mitto  (omitto,  praetermitto,  missum  facio,  praetereo)  . .  .  Atque  ut  omittam  (prae- 
teream)  .  . .  Qnid  loquar  de  ...  ?  Quid  commemorem  .  .  .  ?  Non  est  huius  loci  (ober 
non  est  propositi  mei  ober  nihil  attinet)  accuratius  disputare  de  . . . 
$terf>er  gehört  aud)  ber  gau",  wenn  man  ber  Äürjc  falber  nur  anbeutet,  bafe  man  Diele 
Beispiele  anführen  tönnte,  ober  baß  e«  311  weitläufig  fein  würbe,  wenn  man  alle  anfiiluen 
wollte,  unb  iief)  auf  ein-?  ober  einige  befebranft  {Praerisio,  cf.  551,  17,  3mn.): 

Dies  (me)  deficiat,  si  velim  enumerare  . .  .  (ober  si  omnia  eiusmodi  exempla  coner 
afferre  ober  si  plura  id  genus  persequi  velim).  —  Possum  hoc  loco  cum  ex  veterum 
tum  ex  recentiorum  temporum  memoria  infinita  fere  eorum  exempla  proferre,  qui 
ritam  pro  patria  proraderunt.  —  Infinitum  est  omnia  in  hanc  rem  exempla  afferre. 

—  Possum  ab  omnium  saeculorum  memoria  atque  a  nationibus  plurimis  huius  rei 
exempla  repetere,  sed  unnm  illud  insignius  est,  quam  ut  praeteriri  liceat.  —  Lon- 
gum  (ober  infinitum)  est  de  singulis  dicere  .  . .  Possum  ex  hac  nostra  memoria 
plurima  commemorare,  sed  nolo  esse  Iongus  in  re  tot  exemplis  contestata  et  certa. 

—  Nolo  commemorare,  ne  longum  faciara  (ober  ne  longum  fiat),  exempla  eorum, 
qui  .  .  . 

22.  Übergange  jum  Testimonium,  b.  I).  jum  53eroeife  au§  ber  Suftorität  (burd) 
bie  Berufung  auf  2Iusfprüd)e  bebeutenber  Scanner  ober  auf  Sprichwörter,  @e- 
fetye  unb  Urfunben)  ftnb: 

Expositis  igitur  tot  tamque  illustribus  exemplis  deineeps  dicendnm  (ober  demon- 
strandum) est,  quid  veteres  de  ea  re  senserint,  oter  sequitur  (reitat),  ut  antiquorum  in 


4 

Digitized  by  Google 


-  400  - 


eam  rem  testimonia  afferam.  —  Habetis  exeinpla:  cognoscite  iam  antiquorum  test 
monia;  —  ober  Kerum  gestaram  memoria  quid  doceat,  cognostis  (ober  videtis):  nui 
age  convertite  am  mos  ad  antiquorum  testimonia;  —  ober  Dixi  de  exemplis:  sed 
testimonia  quoque  veterum  requiritis,  audite,  quid  dicat ...  —  Atque  haec  quidei 
exempla  illustrium  virorum:  venio  nunc  ad  testimonia;  —  cber  Ac  de  exemplis  qa 
dem  hactenus:  videamug  nunc  de  testimoniig.  —  Nunc,  quoniam  exemplis  quo 
volumus  demonstratum  est,  pergamus  si  placet  ad  veterum  testimonia.  —  Sat 
mihi  multa  attulisse  exempla  ex  omnium  temporum  memoria  videor,  quibus  venu 
esse  quod  proposuimus  planius  intellegeretur:  restat,  ut  gravissimorum  testiom  i 
eam  rem  sententias  ac  iudicia  proferam.  —  Sed  de  factis  clarorum  virorum  sat 
dictum  est :  nunc,  quid  scriptis  veteres  litterisque  ipsi  professi  sint,  videamus.  - 
Sed  dies  me  deficiat,  si  omnia  colligere  velim,  quae  exempli  causa  ex  vetera: 
monumentis  afferri  possunt :  ad  testimonia  festinat  oratio  auetorum  certisaimoron 
Nec  vero  exempla  solum  et  illustrium  hominum  facta,  sed  etiam  gravissimoroi 
scriptorum  sententia  et  auetoritas  commovere  nos  debet.  ut  verum  id  esse,  quo 
probare  volumus,  existimemus.  — 

3lucfy  folgenbe  SBenbungen  roirb  man,  namentlich  wenn  man  mebjet 
Testimonia  anführt,  paffenb  anroenben  fönnen: 

Hoc  illud  est,  quod  dixit  (ober  respondit)  Solo.  —  Nimirum  hanc  habet  vim,  quo 
dixit  Plato.  —  Hoc  idem  significat  Graecus  ille  in  eam  sententiam  versus.  —  Hai 
sent ent iam  signiticare  videtur  Laconis  illa  vox  . .  .  Huc  spectat  (huc  pertinet,  hi 
referendum  est)  illud  Ciceronis.  —  Vidit  hoc  (intellexit  hoc,  sensit  idem)  Dem* 
sthenes,  cum  dixit. . .  Ac  ne  illud  quidem  neglegendum  est,  quod  dicit  Horatius. 
Audite  porro  praeclaram  vocem  Socratis.  qui  . . .  Nec  minus  eit  sapiens  illa 
Ovidii  .  .  .  Simile  quiddam  est  in  eo  libro,  quem  Xenophon  scripsit  de  tuenda  i 
familiari.  —  Quod  idem  melioribus  etiam  verbis  Metrodorus.  —  Haec  Piaton 
fere;  apud  Xenophontem  autem  .  .  .  Atque  etiam  hoc  commemorandum  est,  qoe 
dicit  Tacitua.  —  Accedit  huc,  quod  Cicero  dixit.  —  Cui  porro  non  auditum  e 
illud  Horatianura?  —  Iam  vero  illa  etiam  notiora,  quae  dixit  Croesus.  —  Sed  i 
omittamua  vetera  et  externa,  possum  nominare  ex  Germania  locupletissimos  teste 
—  Sed  ne  externa  magig  ac  vetera  quam  nostra  et  recentia  aroplecti  videaruu 
audite  quaeso,  quomodo  eam  sententiam  versibus  persecutus  sit  Schillerus.  —  S« 
(juid  poetas  prolero?  vulgi  sermone  tritum  est  illud.  —  Iam  vero  Piatonis  ai 
ctoritatem  quanti  aestimandam  putatis,  qui  quidem  praeclare  dixit . . .  Neque  vet 
quiequam  potest  sapientius  esse  Solonis  lege,  qua  cautum  est . .  .  *) 


*)  Unterfdjeibe:  Dictum  „ein  fernbafter  9lu*fprud),  eine  furje,  geiftreiebe,  tüi&ige  $ugerung  ein 
bjitorHdjen  $erfon".  Vox  „ein  Äu&ruf,  eine  münbltdje  ^uBerung  iti  ©cfühle'  unb  ber  fieibenfdjaft 
Verbum  „Spruch,  fprichmörtlich  geworbene  Sentenz",  faft  =»  prorerbium  „Sprichwort".  Sententt 
„(Sinnfprucb,  ©entenj*,  (aber  ht  btefer  SBebcutung  nid)t  mit  bem  ©enitto  einet  $erfon  ju  oerbtnbrn ! 


cf.  238,  «nm.  3.  Cfine  längere  ©teile  in  ^rofa  helfet  oratio,  eine  längere  Weibe  oon  Sei 
fen  carmen.  Vetus  est  (meift  obne  verbum)  „e3  ift  ein  alter  ©prueb".  —  „Ginen  ©chriftftell« 
eitleren,  anführen"  auetorem  laudaret  proferre,  adhibere,  auetore  uti.  „Gin  3*u8n**  ßr 
führen*  testimonium  afferre  ober  proferre.  (9Kan  gebrauche  mit  SJorficbt  citare  wcirieren"  ut 
adducere  „anführen",  welche  beibe  nur  ein  perfönliche«  Cbjcft  bei  fieb  haben  tonnen;  nur  feiten  ftebt 
fie  in  SJevbinbung  mit  perfonificierten  ©achnamen,  bef.  £rtlid)feiten,  33.  Cic.  Off.  1,  75.)  —  3« 
Stöifobilligen  ober  Serwerfen  eine«  geagniffcl  bienen  vnprobare,  reprehendere,  vituperare,  wo 
audire,  dimittere,  missum  facere,  reicere,  refutare.  —  3) er  auetor  ober  testis  Wirb  bureb  folgen! 
Attribute  auSgeacidmet:  optimus,  idoneus,  locuple*,  certus,  gravi*  (©egenf.  medioeris,  levis 
incorruptus,  integer  t  ober  burd)  eine  Slppofition  wie:  nobilis  imprimü jphiiosophtw;  ingeniös* 
poeta;  auetor,  quo  nuüum  melioretn  quaerimus;  vir  maximo  ingenii  acumine;  Cicero,  n 
lange  omnium  in  dicendo  gravissimus;  Varro,  Homo  perfecte  planeque  eruditus;  vir  fari< 
doctiisimus  omnium  Romanorum:  Cato,  exemplar  antiquae  religionis;  Euripide»,  sapientü* 
rnus  poeta;  Horatiu»,  Romanae  fidicen  lyrae;  Thucydides,  awtor  fide  dignissimus  ober  prv 
dentiae  vi  ac  sententiarum  gravitate  insignis;  Sophoclts,  prineeps  tragioorum;  Arutotele* 
homo  omni  in  genere  litierarum  versatistimus  ober  rir  sutnmo  ingenio,  scientia,  copio;  •*»/ 
lustius,  rerum  Romanarum  floreniisximus  awtor  ;  singulari  vir  ingenio  ac  paene  divmo 
HuraliuM,  cuius  ego  singulos  versus  singula  testimonia  puto. 


Digitized  by  Google 


—  401  — 

23.  $er  Gcf)Iuf$  (Conclusio)  roirb  geroölmlicb,  angeknüpft  mit: 

Qaae  cum  ita  sint,  satis  demonstrasse  (mihi)  videor  .  .  .  Quibus  rebus  expositis 
satis  docuisse  videor  ...  Ex  bis,  qaae  dixi,  satis  apparet  (ober  intellegitur) ...  Ex 
his,  quae  breviter  exposuimus,  satis  intellectum  (ober  intellegi  posse  ober  apparere) 
puto  .  . .  Oft  fagt  man  audj  oljne  jebe  93erbinbung :  Cognostis  (audistis,  videtis),  quan- 
t am  valeat  amor.  —  Satis  id,  quod  erat  proposi t um,  demonstrasse  videor.  —  Habes 
(ober  habetis)  meam  de  hac  re  iudicinin.  —  Haec  habai  de  hac  re  qaae  dicerem. 
G*  folgt  bonn  ir.  ber  SRcgel  ein  Quodsi,  quoniam  igitur,  quoniamque  ober  Qnod  re- 
liquum  est,  quod  restat.  —  3wro«llen  fann  ber  Übergang  aud)  in  ber  gönn  ber  Revo- 
ratio  üermtttelt  werben,  j.  3}.  Sed  quid  ego  his  argumentis  (ober  his  testibus)  utor, 
quasi  res  dubia  aut  obscura  sit?  satis  apparere  puto  .  .  . 

3ft  bic  Conclusio,  rote  ba§  bei  ber  (Sfjrie  Siegel  ift,  mit  einer  Adfwrtatio 
(„Ghrmalmung")  netbunben,  fo  roirb  biefelbe  geroöl)nlid)  mit  igitur ',  quare  ober 
quamobrem  (juroeilen  auch,  mit  einem  $inroei§  auf  ben  ©ajlufj  bureb,  quod  re- 
liquum  est  ober  quod  restat)  eingeführt  unb  burd)  trafen  folgenber  Slrt  ein« 

geleitet:  Omnem  operam  tribuamus  (c.  dat);  —  omni  cogitatione  curaque  (ober  tota 
mente)  incumbamus  ober  incumbere  debemus  (ad  ober  in  c.  acc);  —  omnes  curas 
cogitationesque  conferamus  (ad) ;  —  totos  et  animis  et  corporibus  nos  conferamus 
(in  c.  acc.)  j  —  omnem  operam,  curam,  cogitationem  in  eo  locemus,  ut ;  —  operam 
studiose  (ober  maxime,  enixe)  demus,  ut;  —  omne  Studium  industriamque  pona- 
raus  ober  collocemus  (in  c.  abl.);  —  omnes  curas  defigamus  (in  c.  abl.);  —  pro 
viribus  eniti  et  elaborare  debemus,  ut;  —  quantum  possumus,  contendere  et  la- 
borare  nos  decet,  ut;  —  omni  studio  providendum  et  elaborandum  nobis  est,  ut; 
—  nihil  nobis  maiori  curae  esse  debet,  quam  ut;  —  nihil  antiquius  habere  debe- 
mus, quam  ut;  nihil  nobis  prius  faciendum  putemus,  quam  ut;  —  nihil  prius  aut 
antiquius  ducamus,  quam  ut;  —  hoc  teneamus  ober  hoc  persuasum  nobis  sit;  pe- 
nitu8  hoc  animis  nostris  mentibusque  mandemus ;  —  illud  perpetuo  animis  nostris 
infixum  habeamus  (ober  haereat)  ,  —  hoc  in  memoria  nostra  penitus  insideat;  — 
insculpamus  hoc  mentibus  nostris;  —  simus  ea  mente,  ut  putemus. 

53ei  einer  5luf  f  orberung  jur  9tad)ab,mung  fann  man  folgenbe  2Ben* 

bungen  gebrauchen :  Ne  degeneremus  (ober  ne  desciscamus)  a  virtute  maiorum ;  —  in- 
tueamur  et  imitemur  exempla  praeclarissimorum  virorum,  qui;  —  ad  imitandum 
nobis  proponamns  eos,  qui;  —  nos  conformemus  ad  exemplum  eorum,  qui;  — 
agamus  (ober  vivamus)  ad  exemplum  eorum,  qui ;  —  ingrediamur  (ober  insistamus) 
vestigiis  eorum,  qui;  —  sernpiternam  raemoriam  pie  servabimus  eins,  qui;  — nulla 
unquam  oblivio  delebit  meraoriam  eorum,  qui .  .  . 


Xie  9lrt  ber  $ufterung  wirb  bejeidmct  mit  bene,  optime,  praeclare,  commode  („treffenb"), 
*nte  („fein"),  facete,  Urbane  festive,  argute,  acute,  sabe,  non  male,  divine,  dirinitus  („geiftuott"), 
jrariter,  non  absurde,  non  inscite. 

äRengc,  latetn.  Sicpctitorium,  7.  Auflage  II.  26 


Digitized  by  Google 


Index. 

(Tic  Rahlen  ^ iflen  Die  fragen  unÖ  «nttoortru  an.) 


A. 

A,  ab,  abs  ftorm  134,  «nm.  unterfd).  oon  per 
106.  ftebt  bei  Saddamen  106,  «nm.  1.  un* 
terfd).  oon  ex,  de  134.  ftebt  ober  fe^lt  beim 
«bl.  ber  Trennung  94.  bei  ©täbtenamen 
117,  1.  beim  ©erunbio  ftatt  be«  $atio«  63. 
bei  «bj.  ftott  be«  Abi.  limitationis  98,  «nm.  6; 
153, 16.  feblt  bei  ^erfonennamen  106,  «nm.  1; 
103,  2.  natura  u.  a  natura  106,  «nm.  1. 
a  fronte,  a  tergo  u.  fi.  113.  bei  ben  Serben 
bc«  «nfongen«,  beginnen«,  fangen«,  $än= 
gen«  113,  «tun.  a  „feit"  125,  3.  a  paero,  a 
pueris  162;  125,  3.  für  bo«  beutfd)c  „nach" 
(secundus  ab  aliquo  u.  ä.)  150,  9.  bei  ben 
Serben  be«  kennen«  150,  11.  beim  ©erunb. 
451,  6.  bei  SKafebeftimmungen  ftatt  be«  «bl. 
(£.  ©.  a  milibus  passuum  duobus  castra  po- 
suit)  121,  «nm.  bei  ben  »erben  „oerteibigen, 
fdjü&en"  141,  «nm.  3.  esse  alicui  ab  epi- 
stulis,  a  bibliotheca,  a  rationibus  u.  ä.  163, 
10.  a  Iovis  (sc.  templo)  73;  551,  3,  g.  perire, 
interire  ab  aliquo  106,  «nm.  2. 

abalienare  fonftr.  94,  «nm.  1. 

abdere  u.  abditus  fonftr.  112,  «nm.  2;  114 
nebft  «nm.  abdi  ,,fid)  üerfteden"  294. 

abdicare  (se)  fonftr.  94,  «nm.  4. 

abducere  fonftr.  94,  «nm.  2. 

ober  sed,  vero  etc.  524,  aber  nid)t  neqne 
vero  513.  aber  fällt  in  ©egenfäfcen  weg  526. 
fäQt  beim  SRelatio  meg  258,  4.  aber,  fönnte 
man  einioenben,  tun  c  idj  fagen  524,  5,  a. 

aberrare  a  94,  «nm.  2. 

abesse  fonftr.  mit  a  ob.  «bl.  94,  «nm.  1.  mit 
«cc.  ob.  «bi.  ber  dntfernung  121.  non  mul- 
tum  (nihil)  abest,  quin  357, 3.  non  abest  suspi- 
cio,  quin  357,  3,  8 um.  4.  tantum  abest,  ut — 
ut  340.  multum  (ob.  longe)  abest,  ut  339, 
«nm.  3. 

«bbängigfeit  ber  fcempora  ooneinanber  327— 

329;  385. 
abhinc  $eb.  u.  Äonftr.  126,  3. 
abhorrere  fonftr.  94,  «nm.  1.  longe  ob.  multo 

abhorrere  98,  «nm.  9. 
abicere  a  94.  «nm.  2. 

abire  fonftr.  94,  «nm.  2.  mit  ©upinum  auf 

um  455. 
abiudicare  fonftr.  94,  «nm.  2. 
ablatio,  93eb.  im  aOgem.  pag.  19.  ©yntar  94— 

110.  «rten  be«  WA.  94,  »orbemerf.  Abi  qua- 
litatis  74  u.  75.    ftet«  mit  einem  paffenben 


«bj.  oerbunben  75.  ftatt  eine«  beutfeben  «b 
74,  «nm.  3.  Abi.  pretii  107;  88,  «mn.  i 
«bl.  flur  S3e$cid)nung  ber  ©träfe,  ju  weldw 
jemanb  oerurteilt  rotro  89,  «mn.  5.  AbL  in 
8trumenti  106.  bei  ^erfonennamen  106,  «nm.  1 
103,  2.  wo  ber  ©eutfdje  eine  OrtSbcjeidjmm 
bat  114  u.  115.  bei  Siernamcn  106,  «nm.  1 
Abi.  loci  111  ff.  auf  bie  $rage  „toober"?  94 
«nm.  5;  111,  «nm.  3.  bei  ©täbtenamen  116  f 
bei  ^üchcrfteDen  mit  u.  ohne  in  111,  d.  Ab 
temporis  mit  ober  ohne  in  123  ff.  entfprid 
bem  bcutfdjen  „nacb"  126,  «nm.  2.  bei  $au< 
ber  -\ch  ftatt  per  c.  acc.  124,  3.  Abi.  separa 
tivus  mit  ober  oljne  bie  $räpof.  a,  de,  ex  94 
Abi.  causae  108.  in  Serbinbung  mit  $arti 
ciplen  108,  «nm.  2.  Abi.  limitationis  98,  c 
Abi.  modi  mit  ober  obne  cum  103  u.  104 
unterfd).  Oon  per  104,  «nm.  2.  Abi.  mensura 
98,  d;  126,  1.  AbL  comparativus  100-102 
Abi.  copiae  u.  inopiae  96.  «bl  bei  opus  es 
98,  a.  bei  ben  »erben  be«  Steffen«,  »cur 
teilen«,  Scbä&en«  98,  b.  auf  bie  ftrage  wroi 
lange  oorber  ob.  nadj^er"  126,  1  u.  2.  be 
mllitärifdjen  «u«bri'«dcn  mit  ober  oljne  cum 
a  103,  2;  106,  «nm.  1.  jur  «ngabe  ber  &tt 
fernung  bei  abesse  u.  distare  121.  oon  be 
feftioen  ©ubft.  auf  u  108,  «nm.  3.  BN.  b* 
©erunbium«  451,  6.  ftatt  be«  Partie.  $iä| 

451,  «nm.  3. 

Ablativus  absolutus  440,  II.  mit  fionjunftionei 

446.  mit  $räbifat«nomen  445,  «nm.  toem 
ba«  ©ubjeft  beSfelben  im  $auptfafre  oorfomm 

447.  eine«  ^artidp«  allein  444.  burd)  „ob* 
*u"  überf.  361.  feblerbaft,  rnenn  er  tn  gai 
ifeinem  j$eitlid)en  Scrljälrni«  jum  regierenbei 
©afce  fte&t  443. 

ablegare  a  94,  «nm.  2. 
abnuere  c.  inf.  415,  2. 
abripere  fonftr.  94,  «nm.  2. 
abscedere  fonftr.  94,  «nm.  2. 
abscondere  fonftr.  112,  «nm.  2. 
absens,  «bj.  ftatt  be«  beutfeben  «bo.  21,  2. 
«bficbt«fä&e  342  ff. 

absistere  fonftr.  94,  «nm.  2.  m.  Abi.  gerond. 

452,  6.  mit  3nf.  416,  2.  absiste  mit  3nf. 
al«  bid)terifd)e  Umfcbreibung  be«  3mperorit* 
337,  «nm.  3. 

abBolvere  fonftr.  89;  94,  «nm.  3. 
«bfoluter  ©ebraueb  ber  Serba  36.  «bfolute 

latiofäfre  260,  «nm.  2. 
absque  »cb.  u.  ©ebr.  145;  546,  2. 


Digitized  by  Google 


—  403  — 


ibsterrere  fonftr.  94,  9tnm.  L 

ibstinere  fonftr.  94,  $lnm.  4.  tranf.  u.  intranf. 
mit  Gkn.  94^  9(nnu  5.  mit  quominus 
359.  non  abstineo,  quin  357,  3.  quominus 
359,  »ran.  L 

ib&trahere  a  94,  9lmn.  2. 

Ibftrafte  SubftTfür  fonfrete  164;  560,  2,  c. 
mit  fonfreten  uevtnufcfjt  102.  u.  163.  im  ^lu» 
ral  158.  ftatt  bet  Concreto  164:  16_L  &nm. 
für  bcutfdjc  9lbj.  IIS.  umfd)rieben  HL  auf 
-io  u.  -us  liiS  u.  Ifi9. 

ibstxudere  fonftr.  112,  Slnm.  2, 

ibandare  fonftr.  9JL  abundans  c.  gen.  M,  d. 
abuude  c.  gen.  78_,  e. 

ibuti,  Seb.  u.  ©ebr.  109.  ncbft  Siran.  2, 

ic,  atque  Ainm  499.  Seb.  u.  ©ebr.  499  ff.  in 
5er  Propositio  minor  527.  für  baö  beutfcbc 
a  l  -3 ,  roie"  und)  ben  SCbj.  u.  9tbo.  ber  C*ileid)= 
u.  ähnlid)feit  507—509.  für  sed  506,  2. 
.unb  roirflid)"  506,  iL  bilbct  ben  Über; 
$ang  jur  Slu$einanberfe|iung  510.  „unb  fo> 
mit"  bient  jum  S£bfd)Iuffc  einer  Ärgumcn* 
tation  511.  «unb  &toar"  506,  L  atque  is 
„unb  &n>arN  252.  ao  quidem  252;  483,  4j 
506,  1  u.  ?lnm.  iL  ac.  non  u.  neque  512. 
ac  ne  —  quidem  512,  9nm.  4.  nad)  non 
alias,  nihil  aliud  508.  atque  adeo,  atque 
etiam  483,  IL  ac  si  c.  com.  392;  507,  Hnm.  L 

iccedere  fonftr.  52,  Vlnnt.  L  ut  nihil  possit  ac- 
cedere  199,  IBTaccedit,  ut  u.  quod  372; 
«'■fS.  iL  in  Übergängen  510,  Wnm. 

iccidere  fonftr.  52,  Änm.  1 ;  60,  3  nebft  Hnm.  L 

■ecidit,  ut  u.  quod  331L  3:  369^  a,  ß.  bient  aur 
nad)bruo!öooUen  llmjdjreibung  be$  einfachen 
Serbd  S4L 

•ceingere  fonftr.  52. 

<  ipere  mit  boppeltem  $kc.  ob.  9Zom.  3;  37,  c. 
mit  Stat  be*  Qrotdi  6fi  u.  fiL  mit  ~bem  ©e- 
runbio  451,  2»  mit  Abi.  instrnm.  ftatt  ber 
^rdpof.  in  114  nebft  Siran,  in  bonam  (ma- 
lam)  partem  475,  1. 

witu  108,  Siran.  3. 

■•xlamare  c.  dat.  52. 

.  co lere  mit  Slcc.  3L 
.'iumodare  fonftr.  52,  2(nm.  iL 

iccommodatus  fonftr.  mit  3)at.  ob.  ad  5:i,  Slnm. 
lj  45_L  3. 

•ccuratus  u.  diligens  188,  Sinnt.  2. 
urrere  ad  52. 

M:cu«are  fonftr.  89;  153,  12.  mit  cum  438,  5* 
mit  quod  ob.  Acc.  c.  inf.  :_»7U. 

<casatio,  Seb.  168.  Siran.  L  iL 

konattD,  Seb.  pag.  IS.  ©unter.  29—48.  bei 
3ntranjtth>en,  nam.  fold)en,  bie  eine  unanges 
Line  (impfinbung  be&eid)nen  29,  a.  bei  ju= 
iammengef.  Serben  3_L  bei  paffroifdjen  (me= 
Malen)  Serben  46,  Siran,  bei  Serben  mit 
Cbjeft  beSfelben  ©tammed  (inneres  Objeft) 
29,  b.  Acc  g r accus  4fi ;  29,  c.  boppelter  Slcc. 
37—44.  Slcc.  ber  ftuftbe&nung  120  u.  121; 
124.  Slcc  beim  Sluärufe  45.  Slcc.  ohne  in  auf 
fcc  ^rage  roob in?  111.  Slnm.  4.  in  aboer* 
bialer  Sebeutung  29,  c;  4L  bei  ©täbtenamen 
US  ff.  bei  itönbemamen  ohne  $räpof.  IIS. 
für  ba«  beutfdje  „feit"  125,  3.  bei  abhinc 


126,  3.  bei  natus  125,  1  u.  2.  Slcc.  be*  <ßrä; 
bifatSnomenS  bei  einem  als  ©ubjeft  ftebenben 
3ufin.  416.  9lcc.  in  einem  mit  einem  Acc.  c. 
inf.  uerbunbenen  SergleicbungSfa&e  424.  Slcc. 
bei  Partie,  auf  ans  u.  ens  S5  nebft  Siran. 
Slcc.  be3  ©erunb.  451,  h  u.  L 

Accusativns  c.  inf.,  ©imtoy  420—438.  bei  un» 
perfönl.  5Reben3arten  u.  Serben  420,  L  bei 
ben  Verbis  sentiendi  u.  declarandi  420.  IL 
ftatt  be3  beutfdjen  „toie"  494,  «nm.  2»  bei 
ben  Serben  ber  ©emfitSftimmung  370.  mit 
Söeglaffung  bt$  ©ubjeftdaccufatiü*  438,  11 ; 
423,  9tnm.  ftatt  beutfdjcr  9lboerbien  „boffent^ 
lid),  loabrfdjeinlid)*  u.  ä.  486.  im  Ausrufe 
u.  bei  unioiHigen  fragen  435.  bei  dicitur, 
traditar,  videtur  etc.  4M  u.  437 ;  438,  12. 
$ur  Umfcbrcibung  beutfdjer  6ubft.  177,  b. 
bei  ben  Serben  bed  ^ürdjten*  438^  3.  fehler-- 
tiaft  oon  einem  einzelnen  ©ubft.  abhängig 
434.  bei  Verbis  voluntatis,  uuterfd).  oom  ein: 
fatben  3nfin.  42u\  in  Or.  obl.  457,  1;  436^ 
9lnm.  2.  in  rljetorifeben  fragen  ber  Or.  öbl 
457,  3.  in  9?ebenfä^en  ber  Or.  obl.  457,  II. 
Acc.  c.  inf.  Pass.  ftatt  bc3  beutfdjen  %n\m. 
9LU.  bei  unperfönl.  Serben  415,  ?lnm.  L  ftatt 
bed  beutfd)en  oon  mit  folgenbem  baf;  4Ü0. 
bei  non  dubito  438,  L  ftatt  ber  bcutfdjen 
SBenbungen  wioenn  mau,  ba&  man*  1,  f;  415, 
^um.  2.  Acc.  c.  inf.  ftatt  bed  beutfd)en  „loeun 
man"  1^  f;  415,  tat.  2;  384,  2L 

accusator  mens  u.  mei  71^  ?tnm.  2. 

acerbus  mit  €upinum  455,  2. 

ac  ne  —  quidem  512,  9lnm.  4. 

ac  non  512. 

acquieacere  fonftr.  108^  9lnm.  5, 
acquirere  ad  52,  91nm.  L 
?lctioum  f.  9lftio. 

ad  unterfd).  oon  apud  135.  bei  Stäbtenamen 
117,  2.  beim  Hcc.  ©erunb.  451^  5  u.  I  bei 
•^eitbeftinunungen  126,  8.  ad  unterfd).  oon 
cum  10JL  bei  Äbj.  ftatt  beä  Abi.  limitationis 
98^  ?lnm.  5j  153^  lfi.  bei  ben  ?lbj.  vnfi> 
lid),  fdjöblid),  jiäflotb,  nottoeubig"  u.  ä.  59, 
%ma.  lj  455,  Rnm.  4,  „im  Scrgleid)  ^uM 
150,  fi.  „nad)"  150,  12.  bie  mit  ad  aufam= 
meugef.  Serben  regieren  ben  3?atio  52.  res 
gieren  ben  ttec.  3L  ad  al4  Slbo.  gebraud)t 
„ungefähr"  128;  150,  &  bei  interest  u.  refert 
92^  mm,  dTTtätt  bed  S!at.  bcö  $mdt$  66^ 
5fitm.  ad  Spei  (sc.  teinplum)  23.  ad — versus 
129,  9lnm.  ad  bellum  proficisci  152,  L  ad 
verbura  u.  verbo  tenus  146,  Slnm. 

adacqnare  fonftr.  33,  a. 

addere:  ut  nihil  supra  possit  addi  199,  1U. 
adde  in  Übergängen  510,  %nm.  additur,  ut  ob. 
quod  372,  9lntn.  addere  mit  Doppeltem  $(cc. 
37.  mit  2>at.  ob.  ad  52^  9lnm.  4l 

addicere  c.  dat.  älL 

addubitare  33;  c. 

adducere,  ut,  ne  342,  L  c.  addueor  mit  ut  ob. 

Acc.  c.  inf.  317,  i, 
adeo,  Scb.  484.  atque  adeo  483,  11.  adeo  non 

—  ut  339,  2lnm.  4L  non  adeo  —  quam  516, 

4,  Sttim. 

adequitare  fonftr.  52,  ncbft  %nm.  4^ 

26* 


zed  by  Google 


—  404  — 


ad  esse  fonflr.  52,  flnm.  2.  mit  in  c.  acc.  118,  {L 
mit  3>at.  ©erunb.  451,  4»  acribendo  adesso 
451,  4, 

adhaerere,  adhaereacere  fonftr.  52  nebft  flnm.  2. 
adhibere  fonftr.  52.  öerfd)ieben  oon  nti  150,  5, 
adhortari,  ©eb.  u.  tfonftr.  87,  flnm  2.  mit  nt, 

ne  342,  L  b. 
adhuc,  $eb7  477.  im  *riefftile  326,  flnm.  L 

fe^Ier^aft  oor  bem  Jfomparat.  477;  199,  & 

adhac  loooram  78,  91  nm.  8. 
adiacere  fonftr.  ■•'J. 

adicitur  nt  ob.  qnod  372,  flnm.  adicere  c.  dat. 
ob.  ad  52.  flnm.  4. 

flbjeftioe,  §t)ntar  178—198.  ftatt  beutfa>er  Hb« 
oerbien  21  u.  22.  bei  Nominibus  propriis  17!.'. 
beutfdje  flbj.  im  fiat.  burd)  ben  ©en.  eine« 
Subft.  aufcgcbr.  18L  lot.  9fbj.  ftatt  eine«  beut« 
fdjen  ®tn.  ob.  ^räpofitionalauSbrud«  193; 
194;  136.  L  beutfdje  flbj.  werben  im  SatTta 
ein  Subft.  oerwanbelt  178.  werben  im  fiat. 
burd)  fubft.  $>enbiabij«  au«gebr.  190.  burd) 
Qen.  ob.  Abi.  analit  überf.  74f  *nm.  3. 
beutfdV  flbj.  im  fiat.  nid)t  bcfonber«  au«gebr. 
1S9.  flbj.  mit  oft.  u.  paff.  »eb.  196.  fuk 
ftant.  ®ebr.  ber  flb.  180—186.  flbj.  etngcorb; 
net  u.  betgeorbnet  503,  1,  2,  IL  f  at.  Subft. 
al«  9lb|.  gebr.  Iii  Äbj.  fongruieren  mit 
ibrem  Subft.  6,  b,  im  Neutrum  bei  Subft. 
onberer  ©enera  6,  flnm.  2,  Neutrum  ber  flbj. 
ati  flbo.  gebr.  29,  b,  fluni.  4*  Subftantwierte 
fädjl.  flbj.  mit  ^räpof.  oerb.  l&L  mit  Gen. 
partit.  oerb.  1Ö4.  ttbj.,  meldje  nid)t  für  leb 
lofe  ©egcnftänbe  paffen  182.  9tömifd)e  Gkn« 
tilnamen  al«  flbj.  gebr.  10,  flnm.  2,  Stellung 
ber  flbj.  536,  2j  537;  ISO,  2.  »ebeutung  ber 
flbj.  auf  ilis  u.  bilia  19a,  retatioe  flbj.  196. 
flnm.  ein  flbj.  $u  mehreren  Subft.  gehörig  11 ; 
536,  2;  160,  L  flbj.  ber  (Mcidftett  u.  fl>nlia> 
feit  mit  ac  fonftr.  507—509. 

adigere  fonftr.  52,  Änm.  iL 

adipisci  mit  nt,  ne  342,  1  d. 

adire  fonftr.  31,  flnmTz. 

adindicare  c.  dat.  52. 

adiungere fonftr.  52,  Änm.  -L  adiungitur,  nt  ob. 

qnod  372,  flnm.  mit  boppeltem  91cc.  37,  c 
adiuvare  fonftr.  33,  a. 

admirari  fonftr.  29,  a.  mit  qnod  ob.  Acc.  c. 

inf.  370. 
admirationi  esse  6*^  flnm. 
ad nii score  fonftr.  106,  flnm.  4,  d. 
admodnm  Jöeb.  u.  ©ebr.  150,  3j  199,  fluni.  2, 

non  admodnm  470,  9.  admodnm  puer  12,  c. 
admonere  9eb.  u.  fonftr.  82.  mit  nt,  ne  342, 

L  b.  mit  blofeem  Äonj.  344.  mit  nt  ob.  Acc.  c. 

inf.  347,  5.  mit  3nf  842,  flnm.  lj  438,  4. 
admovere  fonftr.  52.  flnm.  4» 
adnare  mit  flec.  3L  mit  Tat.  52. 
adnnere  c.  dat.  52, 
adoriri  mit  3nf.  415,  2. 
adscendere  fonftr.  3L  flnm.  2, 
adacribere  fonftr.  52. 
adsistere  fonftr.  52,  flnm.  iL 
adspeetn  alt  Abi.  temp.  123,  L  nie  Supin. 

455,  2, 
adspergere  fonftr.  54. 


adspicere  mit  $art.  ober  Acc.  c.  inf.  43J 
adspeetn  455,  2. 

adspirare  fonftr.  52,  flnm.  4. 

adstringere  fonftr.  52j  113.  Änm. 

adnlari  fonfrr.  33,  a  nebft  flnm. 

aduleacena,  Commune  6,  c  „in  ber  3ugenb 
1Ü2.  ftatt  be«  beutfdjen  wber  3üngere"  9f 
fluni.  L  ad ul t ns  ML 

adnle8centia  für  adulescentes  ll>4. 

advenire  fonftr.  112,  b. 

adventu  ©eb.  123,  L  *>• 

flboerbien  auf  itus  462.  auf  im  463.  flbuo 
bien  mit  (»en.  78,  f.  beim  Subft.  12.  bei  fubft 
Partie.  $erf.  ^aff.  12,  a.  beim  Snftn.  414. 3 
fallen  im  fiat.  weg  497.  mit  prägnanter  Äur; 
gebr.  4UL  ftatt  eine«  beutfdjen  ^räpoftrional 
audbrudd  489.  ftatt  eine«  Pronomen?  mi 
ber  ^rfipof.  491.  bei  esse  5.  9lnm.  L  burc 
«erben  erfeöt  486;  490;  487.  burd)  Verb. 
compo?ita  uberf.  489.  abocrbialer  flec.  29^,  c 
46  u.  42.  beutfa>e  Xboerbien  roerben  im  %a\ 
m  «bj.  21  u.  22j  ULL  werben  burd)  Sc  >• 
övolv  überf.  485  u.  490.  burd)  ba«  9?cutntr 
eine«  Äbj.  ,.au*gcbr.  29,  b,  flnm.  4,  beutid} 
Abu.  bei  Übergängen  umfd)rieben  498.  %\ä 
pofitionen  al«  flbo.  12iL  flboerbien  ber  Cua 
IftÄt  nid)t  mit  flbj.  ob.  flbo.  üerbunben  48ö 
flbo.  unmittelbar  jum  regierenben  Serbun 
gebogen  413, 

adversari  fonftr.  4JL  Knm.  3.  mit  qnominn 
ob.  ne  359j  ^2,  III,  2. 

adversarins  c.  gen.  ob.  dat.  60,  5. 

flboerfatioe  «onjunttionen  524  JT;  362.  «nm.  7 

adversus,  flbj.  ftatt  beö  beutfdjen  flbo.  22,  ^ 
adverso  flumine  150.  4.  adversus  aI6  flbo 
12S.  al«  $räpof.  l.X>.  ex  adverso  150,  1 
bei  flbj.  59,  flnm.  L 

advertere  animum  fonftr.  52,  %nm.  5. 

advolare  fonftr.  31,  flnm.  2. 

aedis  „Tempel"  au«gelaffen  73j  551,  3_,  g. 

aeger  animi  84,  flnm.  L  aeger  ab  aliquo  IM 
flnm.  3. 

aegre  483,  10.  aegre  ferro  fonftr.  mit  qnod  ob 

Acc.  c.  inf.  37JL 
aemnlari  fonftr.       a  nebft  flnm. 
aeqnalis  fonftr.  60,  5. 
aequare  fonfrr.  33,  a  nebft  flnm.  L 
aeqne  ac  507.  aeqne  ac  si  292.  aeqae  — 

aeque  ober  aeqne  —  et  509.  aeqne  qaaix 

508,  flnm. 
aequiperare  fonftr.  33,  a. 
aequus  fonfrr.  507;  59^  flnm.  L  aeqoi  boniqa< 

facere  88,  flnm.  iL  aequo  maior,  minor  u.  ä 

IUP,  flnm.  2,  aequo  animo  104,  flnm.  1 

158,  flnm.  IL  aequom  est,  aequina  erat,  §nb. 

ftatt  £onj-  330  u.  331.  aequum  est  mit  3nf, 

ob.  Acc.  c.  inf.  415j  I  u.  420,  L 
aes  alienum,  Singulare  155.  flnm.  2 ;  192,  S,  b 
aestiraare  hci\]t  nid)t  „boctiidid^en"  ^8,  flnm.  1 

476,  2.  mit  Gen.  ob.  Abi.  pretii  88j  1ÜL  mit 

Abi  ob.  ex  98,  b. 
aetas :  id  aetatis  4L  annus  aetatis,  tempos 

aotatia  192,  2.  aetate  alicniua  123,  flnm.  L 

a  prima  (ob.  inennte)  aetate  125,  i  aetas 

sua  unb  aetas  illa  231. 


zed  by  Google 


—  405  — 


ifatim  c  gen.  78,  e. 

iffertur  g£»  nuntius  mit  Acc  c.  inf.  437.  affer  re 

mit  Xat.  ob.  ^räpof.  <&±  Slnm.  5. 
afficere  fonftr.  106,  Slnm.  L 
affigere  fonftr.  52. 
ifSngere  c.  dat.  52. 
affinis  mit  ®en.  ob.  $at.  60,  & 
afflare  c.  dat.  52. 
affinere  mit  Slbl.  96. 
aifalgere  c.  dat.  52. 

age,  agite  306,  L  öerftörft  burd)  dum  467,  2. 
age,  age  vero  u.  ö.  beim  Übergänge  510, 
Slnm.;  306,  5  ;  524,  Slnm.  3L  age  porro 
482,  4. 

agere  auögel.  bei  nihil  aliad  quam  496,  "Jl  um. 
Über  agit  de  fehlerhaft  165.  2.  agitnr  res 
u.  de  re,  agitnr  mecam  152,  IL  id  agere, 
at,  ne  342,  I,  a.  lege  agere  fonftr.  80. 

aggredi  ron)tr.  31,  Slnm.  2,  mit  3nf.  415^  2, 

aggregare  fonftr.  52. 

ipmine,  Abi.  modi  104.  Slnm.  L 

aio,  ©ehr.  u.  Stell.  306,  1  it.  2,  auägclaffcn 
551,  3,  b.  ut  aiunt  u.  ö.  165.  Slnm.  3_;  "L 
Slnm.  2.  ain  für  aisne  403,  Slnm.  1 ;  310,  5l 
ain  tn,  ain  tandem  403,  Slnm.  4. 

Äftro  oon  bem,  roaö  man  burd)  anbere  tinin 
läfjt  293.  be^eidjnet  eine  reflertoe  Jtjätigfeit 
XA±  u.  225.  beutfd)e«  Slftio  in«  <Paff.  uer* 
roanbelt  165j  423. 

aleam  lndere  29^  b,  Slnm.  2. 

-:;is  .fonft"  4787  alias— alias  616,  5. 

ilienare  fonftr.  94,  Slnm.  L 

allen  us  fonftr.  59,  Slnm.  2.  dealienolargiri  153,3. 

ilioqoi  478. 

iljquamdia  480,  5* 

iliqnando,  S3eb.  464.  tandem  aliqnando  481. 

aliquantnm  mit  Gen.  partit.  78,  d.  für  ali- 
qaanto  98,  Slnm.  Iii  aliqnanto  als  Abi. 
differ.  98,  Slnm.  8.  aliqnanto  u.  panlo  282, 
13  u.  LL  post  aliqnanto  126,  Slnm.  L 

iliqui  u.  aliqnis  224.  „überhaupt  jemanb"  282, 
£  aliqnis  sapiens  280.  „fonft  einer"  478. 
für  ba«  beutfebe  „man"  L  ••  ^eiftt  bei  gablen 
„etroa"  274,  Slnm.  2.  wirb  mit  ber  2.$erfon 
be«  3™?««*!»^  Derb.  6,  Slnm.  2.  unns  aliqnis 

274,  21  nm.  3.  ne  aliqnis  277.  si  aliqnis 
282,  &  aliqnid  mit  Gen.  partit.  78,  d;  8Q.  a!3 
Ärb.  8ce.  29,  c;  46,  mit  einem  fächlichen 
8bj.  80.  hat  bie  $ebeutung  „viel,  bebeutenb" 

275.  sine  aliqno  u.  sine  nllo  226  nebft  Slnm. 
im  2at.  fehlerhaft  mitüberfeßt  152,  lOj  282,  fi. 

aliquot  274,  4. 

»liter  est  5,  Slnm.  L  aliter  ac  507.  sin  aliter 
380. 

alius  aliam  ob.  alii  alios  236.  epistnlae  aliae 
aliis  inenndiores  100,  Slnm.  3.  alius  ac  ob. 
et  507—509.  alii  omnes,  Stellung  537,  3. 
alias  fällt  neben  mnlins  au-:-  515,  Slnm.  alius 
super  alinm  151,  5.  non  alius  ac,  quam,  nisi 
508.  alius  post  alinm  151,  5,  nihil  aliud  80, 
.'.nm.  L  nihil  aliud  facere  (agere)  quam  4^6, 
Ämn.  alii  „bie  anbern"  204,  3.  aliud  est 
oratio  6,  Slnm.  iL 

alle  nemo  non,  nnllus  non  288;  287,  Slnm.  L 
burd)  quisque  überf.  2fiß  u7287j  209  u.  210. 


burd)  ulluB  überf.  27JL  ofjne  alle  9lu8* 
nannte  151,  ü  alle  3abre,  alle  aroei 
3 obre  u.  cü  21A  12. 

allgemein:  im  allgemeinen  489,  Slnm.;  22,  fL 

allidere  fonftr.  52. 

alligare  fonftr.  52:  113,  Slnm. 

SlUittcration  5387~3,  a. 

allmäbjtd)  burd)  coepisse  überf.  487. 

Allocutio,  $igur  551,  10. 

Allusio,  Üropu*  549,  Slnm.  2, 

a!8  bei  ber  Slppofition,  u»ic  ju  überf.  12  a.  21L 
fällt  beim  Äomparatit»  toeg  100—102.  fällt 
bei  plus,  amplius,  minus,  longins  toeg  101. 
burd)  ac,  atque  überf.  507—509.  all  in  Äor* 
relation  $u  talis,  tantus,  tot  etc.  265  ;  507, 
Slnm.  L  ald  ob,  a(3  wenn  392,  nicht 
ald  ob  3IL  ai*  bafe  nad)  Äomöararto  339, 
2j  398,  b,  Slnm.  2. 

alfo  uBerf.  527—531. 

altaria,  Plurale  156,  2* 

alter  ©ehr.  291.  alter  u.  secundus  215^  2j  214, 
&  alter  —  alter  „ber  erftere  —  ber  leidere" 
240,  Slnm.  2.  alter  alterum  236.  mit  $rfU 
bifat  im  ^lur.  7,  d.  „Mebenmenfd)"  291,  Sinnt, 
alterum  tantnm,  altero  tanto  98,  Slnm.  8j 
214,  2L  uuus  aut  alter  214.  3'J.  nnns  et 
(aut)  alter  mit  Sing,  bt«  ^robif.  7,  Mnm.  L 

alterni  33cb  237,  Slnm.  2.  alternis  annis, 
alternis  diebus  214^  12  u.  18j  237^  Slnm.  2. 

Altertum:  im  Slltcrtum  128,  Slnm.  "L 

Slltertümlicbe  Äonjugattonöformen  unb  SS3Srtcr 
311;  546,  2. 

alteruter  291^  14, 

altitndo:  in  altitudinem  153,  15. 

alnmnus,  alumna  bilbl.  6,  c. 

amare  c.  inf.  418,  8.  amabo  te  beim  3mpera« 
tio  336,  Slnm.  L  amans  c.  gen.  85  u.  86. 
amatus  feb^Ier^nft  al«  Slbj.  gebr.  27,  Slnm. ; 
188,  Slnm.  2. 

ambire  ^eb.  u.  Äonftr.  31^  Slnm.  3, 

ambo  »eb.  u.  ®ebr.  215,  L 

ambulatio  $eb.  168,  Slnm.  1,  L 

amicus,  amicissimns  fonftr.  60,  5. 

a movere  a  94,  Slnm.  2.  amotus  a  94,  Slnm.  4, 

amplius  9?eb.  2ÜI  u.  208.  ftebt  mit  ob.  ofjne 
quam  101.    non  amplius  208,  10. 

an  „ober"  in  3)opp«lfragen  405  ff.  an  non  4()ti; 
408,  Slnm.  L  an  „bodj  wobl"  408,  SlnrnTSI 
an,  an  vero  In  einfachen  bireften  fragen  4D8» 
anne  für  an  409,  4,  num  —  an  405,  Slnm.  2, 
an  für  ne  ob.  num  in  inbireften  fragen  409, 
5j  403,  Slnm.  5.  bei  non  dabito,  nescio  it.  ä. 
411:  479.  an  ftatt  sive  522,  an  forte  479; 
EST  an  fehlerhaft  ftatt  aut  ob.  vel  40^  L 

Anadiplosis,  fjigur  551,  2,  d. 

Slnafoluth  546,  1 

Anaphora,  gigur  551,  7^  a;  505. 

Anapodoton,  Anantapodoton  546,  4. 

Anastrophe  praepositionis  130,  2, 

anbetreffen:  „roaä  anbetrifft"  375j  398,  L 

ancilla  al«  Slbj.  gebr.  HL   auSgelaffen  23. 

angere  se  animi  84,  Slnm.  L  angi  „fid)  äng« 
ftigen"  29jL  fonftr.  29,  a,  Slnm.  3;  108, 
Slnm.  L 

angustiae  156,  2, 


zed  by  Google 


—  406  — 


angustus  mit  oft.  u.  paff.  ©eb.  1%,  iL 

«ntjänger  umfdjrieben  166,  «nm.  IL 

anhelare  tranftti»  29,  h,  «nm.  3. 

animadvertere  foiijtr.  33,  c;  52,  «nm.  5.  mit 
^art.  ob.  Acc.  c.  inf.  431. 

animus  gur  llmfcbreibung  ftatt  be*  bloßen  ^cr 
fonennamenft  229.  animi,  üofatto  116,  «nm.  lj 
84.  «nm.  _L  anirnnm  advertere  fonftr.  62, 
«nm.  Ll  anirnnm  attendere  fonftr.  52,  «nm.  5. 
cum  animo  suo  cogitare  u.  ä.  136,  8j  103  , 
229,  L  bono.  laeto,  tristi  etc.  animo  esse 
74.  3;  158.  «nm.  2,  aequo  animo  u.  ä.  104, 
-Muni.  L  (in)  anirnnm  inducere  fonftr.  351, 
«  um.  2;  416.  2*  in  animo  habere  c.  inf. 
415,  2.  mihi  in  animo  est  mit  $nf.  415.  2. 
eo  animo,  ut  342,  II.  animus  unb  animi 
158,  «nm.  3. 

anne  ftatt  an  409,  4, 

annectere  fonftr.  52. 

Annominaiio  538,  3,  b. 

annon  406;  408,  «nm.  1. 

annumerare  fonftr.  62,  «nm.  L 

«nfpielung,  Iropu*  549,  «nm.  2. 

ante  %täp.t  ©ebr.  141j  142,  «nm.  al*  «bo.  128, 
mit  «cc.  unb  «bl.  126,  lj  98,  «nm.  8,  ante 
paulo  126,  «nm.  L  ante  hos  decem  annos 
126.  3.  bie  mit  ante  jmfammengef.  Serben 
gieren  ben  S)at.  52,  regieren  ben  «cc.  3JL 

anteaquam  3fiL 

antecedere  fonftr.  31,  9lnm.  2  u.  4  mit  Abi. 

differ.  98,  «nm.  iL 
antecellere  fonftr.  31,  9lnm.  4. 
anteterre  mit  Star.  52, 
antegredi  fonftr.  31,  «nm.  2. 
anteire  fonftr.  3_L  «nm.  2  u.  1 
anteponere  mit  Tat.  52, 
antequam  fonftr.  3fiL 
antevenire  fonftr.  31,  «nm.  2. 
Anticipatio  413.  «nm. 
avrtfinaßolr,,  ftigur  561,  LL 
antignitas  für  antiqui  164.  in  antiguitate  feh> 

lerbdt  123,  «nm.  L 
antiquitus  462. 

antiquius  nihil  habeo  quam  ut  ob.  ne  342,  ^  a. 

«ntithefe,  ftigur  661,  IL 

«ntonomafie,  2xopu8  550,  3. 

«  n  t  w  o  r  t  bei  fragen  auögebr.  411,  14. 

an  voro  408. 

anxius  mit  oft.  U.  paff.  ©eb.  196.  6.  anxins 
animi  84,  «nm.  4.  mit  «bl.  108,  «nm.  L 
anxius  snm,  ne,  ne  non,  ut  353. 

apage  306,  L 

Apenninns,  Singulare  156.  5. 

aperire  alicui  caput  57,  «nm.  L 

aperte  483,  *L  apertum  est  mit  Acc.  c.  inf. 

420,  L 
«pöbö]i8  32fi. 

Apollinaribus,  Abi.  temp.  123,  L 

'iTtopia,  ftigur  551,  8, 

«po|topefe,  frigur  551,  4. 

Apostrophe,  &igur  551,  10. 

apparatus,  Singulare  155,  «um.  2. 

apparere  3)eb.  3,  «nm.  'L  c.  dat.  49,  «nm.  3, 

apparet  mit  Acc.  c.  inf.  420;  4867  mit  2lbl. 

ob.  ex,  de  108,  «nm.  6.  " 


appellare  mit  boppeltem  «cc.  ober  9com.  3;  32 

„an  jemanben  appellieren"  33,  c. 
appellere  fonftr.  52,  «nm.  4j  112,  «nm.  2,  ab 

folut  gebr.  36,  L 
appetens  c.  gen.  85  u.  iÜL 
appetere  tranfitio  u.  intranf.  292.  2. 
applaudere  57,  «nm.  lj  489  b,  «nm. 
appheare  fonftr.  52,  «nm.  3;  112,  «nm.  2. 
apportare  fonftr.  52. 

«ppofition,  «rten  berfelben  14,  Srmtojr  14—20 
bei  ©täbtenamen  116.  b.  ju  einem  ganzen  6a{M 
gehörig  14,  «nm.  in  ben  9telatn>fa&  gejoger 
252.  ^räbifat  richtet  fid)  noch  ber  «ppof.  15 
pavtittoe  ober  biftributtoe  «ppofition  82,  b 
beutfebe  «ppofition  im  fiat.  burch,  ben  epne= 
getifchen  ©enitio  überf.  9j  ßiL  ©enitro  al* 
«ppofition  beim  Pron.  possess.  71,  «mn»  lj 
«ppofition  beim  SSofarfo  28.  «ppofition  ftati 
eine«  beutfehen  «bjeft.  bei  Eigennamen  Hü 
„nÄmlich"  bei  ber  «ppof.  12  u.  18,  „oU* 
bei  ber  «ppof.  19  u.  20j  92*  «nm.  2,  mit 
ober  ot)ne  ut,  tamquam,  quasi  19,  b.  u.  c 
Stellung  ber  «ppof.  536,  L  bie  ^räpof.  ffiUi 
bei  ber  «ppof.  meg  132,  a. 

«ppofittoer  GJenttfo  69. 

apprime  483,  5. 

appropinquare  fonftr.  52,  «nm.  3. 

aptus  fonftr.  mit  $at.  ob.  ad  59,  «nm.  1;  451, 

3.   mit  ex  113.  «nm.  mit  qui  c.  coni.  3U8, 

h,  «nm.  iL 

apud  u.  ad  135.  apud  exercitnm  u.  in  exer- 
citu  esse  153,  L  verba  facere  apud  sena- 
tum u.  in  senat u  etc.  141,  «nm.  2,  apad 
Homerum,  apud  Sallnstium  u.  iL  136,  L 

aqua  au&gelaffen  551,  3,  h. 

aratio  »eb.  168,  «nm.  L  4. 

arbitrari  mit  bopp.  ?lcc.  37,  b.  arbitratus  t)flt 
^rfifenSbeb.  3QL  mit  Gen.  poss.  76,  «nm.  L 
arbitratus  non  sum  „ich  hätte  nierjt  geglaubt" 
330,  IV. 

arbitrii  sui  facere  76,  «nm.  L 

arbitratu  108,  «nm.  IL 

arbori,  fiofatiu  116.  «nm.  L 

Ärd)oi«mu«  546,  2.  «rebafftifche  Verbformen 
SIL 

arcere  fonftr.  94  nebft  «nm.  2. 

arcessere  mit  Qen.  89,   nad)  ber  4,  fionjug. 

311,  9,   auxilio  arcessere  66,  «nm. 
ardere  c.  acc.  29,  a,  «nm.  L  mit  3nf.  415,  1 
AreopaguB  u.  Äreus  pagus  172. 
argnere  mit  Gen.  criminis  8JL   mit  Acc  c. 

inf.  370,  «um.  2.   arguor  mit  Nom.  c  inf. 

436. 

Argumentum  ex  contrario  528.  argumento 

esse  66,  u.  67,  16. 
arrenerefonftr.  o2,  «nm.  L 
arridere  fonftr.  49 ;  52. 
ascendere  fonftr.  31 ;  «nm.  2. 
ascisecre  mit  boppeltem  «cc.  37,  c. 
Asia  minor  200.  «nm.  2. 
aspectu  alö  Abi.  tem.  123,  L   al«  6vpinum 

455,  2. 
aspergere  fonftr.  54, 
aspernari  fehlerbaft  mit  3nf.  415,  2. 
aspicere  fonftr.  431.    aspectu  455,  2, 


zed  by  Google 


—  40T  — 


pirare  fonftr.  52,  Anm.  L 
issentiri  c.  dat.  02. 
assequi  mit  ut,  ne  342,  I,  d. 
«sservare  in  locum  118,  IL 
usidere  fonftr.  31,  Anm.  2, 
—  aasim,  asso,  ard)aifriidie  SJerbalenbung  311, 

Airni. 

usis  non  facere  u.  ä.  88,  Anm.  2. 
.••  sistere  fonftr.  52,  Änm.  2. 
andere  Qfcbr.  HOfi,  12. 
*ssuefacere   fonftr.  106,  Anm.  4,    mit  3nf. 
415,  2. 

-ssuescere,  assuetus  fonftr.  106,  Anm.  4,  mit 

SW.  415,  2;  418.  4, 
issumptio  527. 

-ärgere  c.  dat.  57,  Anm.  L 
ist  524,  5. 

«tringere  fonftr.  52j  113,  Anm. 

Stimbeton,  gtgur  551,  lj  601;  503;  526.  bei 
brri  ober  me$r  Segriffen  501;  503,  f  bei 
paanoeifen  ©cgenfö^en  503,  4.  bei  tarnen 
obrigfeitlicber  $erfonen  503,  3,  nicht  bei  jmei 
betgeorbneten  Abj.  503,  L  bei  Sä&en  503,  6j 
526  ;  334,  Anm.  8L  bei  färoffen  ©egenfäfcen 
526.   bei  jmei  gegriffen  503,  Anm  L 

it,  Seb.  u.  ©ebr.  524,  5j  510,  Ämn.  in  ber 
Proposito  minor  527.  fehlerhaft  in  ber  Oc- 
cupatio bei  dices,  dicet  aliqnis  u.  &.  551, 
20.  si  non  —  at,  at  certe,  at  tarnen  377. 
atenim  529,  L  at  tarnen  524,  6.  at  vero, 
at  certe,  at  contra  524,  5.  at  et  502. 

atenim  529,  L 

itqne  f.  ac. 

itqui  525;  527. 

ittendere,  animnm  attendere  fonftr.  62,  Anm.  5, 
ittexere  fonftr.  52, 

attinet  mit  3nf.  415.  L  qnod  atiinet  ad  375 ; 
398,  l 

Jttraftion  be«  9Robu«  in  Webenffi&cn  39_a  d  nebft 
Anm.  2j  325, 4,  Anm.  2.  AttraftiorTbe«  tfafuä 
bei  licet  416,  10.  bei  est  mihi  nomen  55, 
Anm.  4,   be«  SRelartopronomenS,  23^  1  u.~~2, 

Attribut,  Srmtaf  ä  ff. 

4ttributtt>e  Abjeftioe  beigeorbnet  ob.  eingeorbnet 
503,  L  2,  5.  Stellung  berfelben  536,  2j  IL 
attribiitiDer  ®en.  gefteflt  636,  ß.  $en>orf)ebung 
eine«  Attribut«  burd)  is  252. 
u  d)  et) am,  quoqne,  et  266;  502.  et  ipso, 
ipse  qnoqne,  idem  255.  auch  nicht  ne  — 
quidem  199,  8j  253,  22.  aud)  pdtoort 
497,  & 

aoetor  sura  fonftr.  348j  342,  I,  b ;  451,  1  IL 
Kran.  L  auetore  aliqno  fehlerhaft  443. 

aactrix  barbarifd)  6,  c. 

andere  mit  $nf.  415.  2.    ausim  311,  91  mn. 

aadire  mit  <jkrrt.  $rflf.  ob.  Acc  c.  inf.  43L 
aadire  a,  ex  161,  11.  andire  c.  acc.  152, 
L  audivi  eum,  cum  diceret  362;  431;  647, 
Anrn.  L  a.  andior  mit  92om.  c.  inf.  ob.  Acc. 
c  inf.  436  u.  43Z.  bene  (male)  andire,  33eb. 
475,  L  dicto  andientem  esse  fonftr.  60, 
?lnm.  L  audito  alf  Abi.  abs.  444.  mihi 
anditum  est  64,  quis  non  audivit  „roer  hätte 
ntdbt  gebort  ?*  330,  VI.  auditu  466,  2. 

auf  überf.  152j  126,  5. 


aufer  c.  inf.  337,  Anm.  3. 

AufforberungSfäfre  im  Äonjunftio  332,  2.  tn  ber 

< )  r .  obl.  457,  2.   burd)  ba0  L  Jut.  au9gebr. 

336,  Anm.  3. 
Aufjählungen  218;  481 ;  501 ;  Anbang  2,  Anm. 

3.  bie  $räpo[.  bei  Aufzählungen  rtidjt  roieber 

holt  132,  b.   Afonbeton  unb  $oln{rmbeton  bei 

Aufzählungen  601;  503,  L 
augenfdjeinlidj  burrh  Vcrbum  regens  überf. 

486. 

augeri  „fid)  öergröf;ernM  294. 

auguratn8  hat  paff.  93cb.  302. 

au«  burd)  Partie,  $erf.  $aff.  übcrfc&t  108.  Anm. 

2j  154. 
auscultare  152,  4* 

Auöeinanberfteüung  jufammengebörenber  SBorte 

538,  L 
ausim  311.  Anm. 
Auölaffung  non  Wörtern  551,  3. 
Ausnahme:  obne  afle  Ausnahme  151,  iL 
auspicato  als  Abi.  absol.  444. 
auspicio,  auspieiis,  Abi.  modi.  104,  Anm.  1 ; 

152.  14. 

Aufruf,  ftigur  561,  5.  Au«rufe  im  Acc.  45  im 
SSof.  45,  Anm.  4.  im  9?om.  45,  Anm.  4.  im 
Acc.  c.  inf.  436.   ohne  non  473. 

Xudfprud):  Anfang  22,  burd)  illnd  überf. 
176;  238,  Anm.  3. 

aufer  152^  8. 

au  ner  er  bleibt  unüberfefrt  189,  2. 

aujjerorbentlid)  überf.  burd)  singularis  ob. 
unicus  213.  burd)  qnidam  278.  burd)  mtrnm 
quantnm,  incredibile  qnantum  u.  ä.  411. 

AuSfagefäfee  in  Or.  obl.  457,  L 

auSmenbig  489,  HL 

fid)  auszeichnen  oor  31,  Anm.  L  „fidj  au£: 
jeldjnen  aI8"  19^  Hnm.  L 

aut  Beb  522,  L  in  negativen  ©äfcen  für  ba« 
beutfebe  „unb"  622,  Anm.  503,  8j  620.  in 
fragen  407.  „ober  vielmehr"  522,  Anm.  2, 
bei  gablen  623.   wfonft,  toibrigenfan«" 

522,  Anm.  lj  478.  aut  potius  622,  Anm.  2. 
ant  —  ant  522,  L  ftatt  nec  —  nec  620.  neque 
aut  —  aut  520,  Anm.  ne  aut  —  ant  342, 
Anm.  4,  Subjcftc,  luelcbe  burd)  aut  auSetn« 
nnber  gehalten  werben,  haben  baö  ^räbifat  im 
Sing,  ober  $Iur.  bei  fich  6,  h. 

autem  8eb.  524,  4,  Stell  531,  Anm.  1  big  3. 
hinter  einer  $rdpof.  130,  o.  m  ber  Präpoaitio 
minor  527.  qui  auttem  fehlerhaft  258,  4j 
262,  Anm.  L  neque  autem  513,  Anm.  autem 
für  bad  beutfdje  „ferner,  fobann"  610,  Anm. 
nunc  autem  467.  8,  sin  autem  380;  381,  5, 

auxilio  für  bad  beutfebe  „burd)"  154,  12,  auxilio 
vocare  66,  Anm. 

avarua  c.  gen.  84,  a. 

ave,  avete  306,  "37u.  4, 

avere  mit  3nf.  415,  2,  für  ba«  beutfd)e  „gütig ft, 
gern"  487. 

adversua,  Abj.  ftatt  be«  beutfd)en  Abo.  22,  8, 

mit  a  94,  Anm.  L 
avertere  a  94,  Anm.  2.  avertere  iter  35, 
avidua  c.  gen.  8JL  a.  mit  ©eu.  ©erunb.  451, 

2,  al«  Aboerb  IL  L 
avocare  a  94,  Anm.  2, 


zed  by  Google 


—  408  — 


B. 

Bacchanalia  vivere  '2^,  h.  91  um.  2. 

balb  483,  L  balb  —  balb  616. 

barbaria  folleft.  fiait  harbari  164,  8. 

SJebingungäfäfce  f.  Jpqpotfjet.  S<tye. 

»efebl  bin  dl  ba*  L  &ut.  au«gcbr.  836,  Hnm.  3. 
burd)  ben  3mneratto  33t» — 338.  burd)  ben 
Äonj.  $räf.  336,  *nm.  4;  332,  2.  in  Or.  obl. 
457,  2, 

Begleiter,  umfd)rieben  166,  Hnm.  & 
Begleitung  burd)  ben  blo&en  WA.  auSgebr.  103 
bis  iüi 

in  ©egriff  fein,  etwa*  ju  tyun  324,  Hnm. 

1  u.  2j  439,  Knm.  4, 
be  1)  n  iv  I  i  dj  burd)  Verbum  regens  überf.  487. 
»ebauptungsfafee  in  Or.  obl.  457,  L 
bei,  $räpof.  135  u.  136. 
beibe  überf.  215;  286.   fallt  im  Satein.  weg 

212,  Hnm.  & 
beigeorbnetc  Äbjeftme  503,  1  «.  5. 
beinahe  483,  8j  330,  III. 
»eifpiel:  $um  ©eifpiel  392. 
Beiwort,  fdjmücfenbeft  547,  Änm.  & 
befanntlid)  burd)  Verbum  regens  überf.  486. 
bellare  c.  dat.  65,  2. 

belli  „im  Jfriege"  116,  Slnm.  iL  bello  u.  in 
bello  123,  2,  c.  ad  bellum  profioisci  152,  L 

bene  est  5,  ffnm.  L  bene  ald  Ouantitatdaboerb 
485.  bene  vivere  ©cb.  475,  2*  bene  audire 
475,  L  bene  emere  107,  Xnm.  L  bene 
dicere  alicui  49,  Änm.  3;  489,  20.  bene  ac- 
cipere  475,  !  bene  icire  aliquid  475,  5. 
bene  tibi  volo  ob.  cupio  5_L  bene  facere  ali- 
cui 489,  20.  bene  c.  acc.  ob.  abl.  46,  Xnm.  2. 

benedicere  49,  Änm.  iL  . 

beneficio  füroaS  beutfdje  „brndi"  154.  12, 

benevolus  fonftr.  59,  Vlnm.  L 

benignus  fonftr.  59,  Änm.  L 

bereit,  etwa«  |U  tl)un  324,  «nm.  2j  439^ 
ftnm.  4. 

berühmt  fein  ol«  19,  Knm.  L 

befi&en  überf.  bä  u.  5iL 

befonberer:  im  befonbern  489,  9!nm.;  22,  ß. 

hefteten  au3  76,  %nm.  L 

beftimmt  fein,  etwa«  $u  tfjun  324,  Slnm.  2j 

439,  änm.  L 
^Beteuerungen  335. 
betitelt  258,  2. 
(in)  Betreff  375j  398,  L 
beoor  3iLL 

Hid))  bewetfen  aU  42, 
Jöcwobucr  f.  ßinwoljner. 
bibere  dare  u.  min  ist  rare  417,  2, 
biduum  214,  21. 

«ilblidje  Slutbrüde  549.  fübnere,  wie  gemilbert 
279. 

— bilis,  Slbjeftiuenbung  li>5. 
bini  ftott  duo  214,  15. 

bi8,  $rupof.  146,  3.  bei  3af)len  623.  «onjunf* 
tion  Sfiö.   bt«  enbltd)  365,  «nm.  3, 

bis  in  die  (anno  etc.)  123,  2, 

boni  consulere  88;  VI  um.  iL  boni  viri  u  viri 
boni  540.  bono  animo  esse  74,  3j  168, 
VI  um.  iL    bono  animo  u.  animobono  540. 


bona  mala  503,  4,  bono  esse,  cui  bono  est 
67.  LL  aequi  boni  facere  88,  Vlum.  iL 

»rachulogie  551,  21 

brauchen  pljrafeologifd)  22S. 

brevi,  brevi  tempore,  brevi  post  u.  ä.  483,  L 

»rtefftil  326j  113,  «nm. 

93rüd>e  InTÜat.  au*gebr.  214,  23  u.  24, 

SBüdjerftcllen  mit  ober  objte  in  111,  d. 


cadere  in  153,  IL 

caecus  mit  alt.  u.  paff-  ®eb.  196,  iL 

caelitus  462. 

calamitati  esse  67,  3. 

calida,  sc  aqua  551,  3,  h. 

canere  c.  abl.  be«  3n^n,mente*  106/  *nm.  L 

reeeptui  canere  67,  6,  bellicum  canere  29, 

b,  9(nm.  2, 
capacitas  Beb  546,  2. 
capax  c.  gen.  84,  d. 
capere  mit  boppcltem  91ec.  37,  c ;  41L 
capita  mit  $rab.  im  TOaSful.  7,  c.  capitis  u. 

capite  damnare  89,  Vlnm.  5. 
capsis  310,  L 
care  emere  107,  Vlum.  L 
carere  fonftr.  96,  2. 
caro  auSgclaffen  551,  3,  b. 
carptim  463. 
cascua  arebaiftifd)  546,  iL 
castra  au4ge!offen  651,  3,  L 
Casus  recti  u.  obliqui  pag.  1£L 
catenae,  Plurale  156,  ± 
catervatim  463. 

causa  „wegen"  ,©ebr.  132.  Stellung  129.  exem- 
pli  causa  392.  mit  ©en.  ©crunb.  4M,  2  u 
vium.  L  nihil  est  causae,  quid  est  causse. 
quod  c.  coni.  400.  cum  causa  230,  21mn.  ex 
causa  151,  12,  alieuius  causa  cupere,  velle  51 

cantus  fonftr.  141,  Vlnm.  3, 

cavere  fonftr.  61^  141,  Mmn.  3.  cave  c.  coni 
al«  Umfdjreib.  be*  3mperat.  33L  »nm.  3 
cavere,  ut  u.  ne  342,  L  a  u.  III,  2;  343 
cave  „la&  nidjt"  2&L   mit  3nf.  3äiL 

cavillari  fonftr.  33,  o. 

— ce,  ©uffir.  23JL 

cedere  fonftr.  94,   mit  Vice.  29,  a.  Vlmn.  5, 
cödo,  3nU)eratiD  306,  6,   oerftärft  burd)  dun 

467,  9. 
celare  fonftr.  43,  a. 

cenare  mit  Qkn.  ob.  Vlbl.  pretü  107,  Snm.  1 

cenatns  300. 
censere  fonftr.  350  ;  3j  32.   für  ba«  beutiefy 

„wof)l,  gewife*  488.   censeri  mit  Äcc.  29,  b 

Vlnm.  IL 

cernere  mit  ^Jort.  ob.  Acc.  c.  inf.  431.  cernerei 

„man  $ätte  fe^en  fönnen"  332^  $nm.  4,  cer- 

nere  c.  &hL  108,  Vlnm.  6, 
certamen  u.  certatio  168. 
certatim  463.  certare  mit  3)Qtio  65,  2,  cer- 

tato  qI4  Abl.  absol.  444. 
certe  u.  certo  461,  L  certe  m  Slntworten  Jß 

411,  14,  certe  in  ber  ©eminotio  651,  7,  d. 

at  certe  524,  5  :  322.  quidem  certe  jSt± 
certus  animi  84,  3lnm.  L  certus  quidam  274, 


zed  by  Google 


—  409  — 


ftmn.  7.  certnm  u.  pro  certo  affirmare  191 
flnvx.  2.  certiorem  facero  fonftr.  87,  38, 
Slnm.  L 

(Services,  ^lurolc  158,  Slnm.  3j  156,  2, 
essare  c.  inf.  415,  2. 

uteri  omnes,  ©teil.  537,  3.  ceteri  u.  reliqai 
204,  3  ncbft  Slnm.  cetera  „in  ben  übrigen 
«eäte&ungen"  46, 

ceteroqui  478. 

ceteram  für  sed,  verum  524,  L 
■  eteras,  ftorm  204,  Slnm. 
ceu,  Gtebr.  397,  Slnm.  2, 
e$ia*mu«  538,  2. 
cingi  wfid)  gürten"  46. 

arca,  »bo.  128,  öon  cirenm  üerfd).  143.  bei  QtiU 
befrhnmitngen  126,  ß.  =  ungefähr  150,  3. 
circenaibua,  Abi.  temp.  123,  L 
circiter  mit  bem  Slcc.  128,  Slnm.  L  „ungcfäbr" 

150,  a. 

cirenm  lt.  circa  143;  136,  Ii  cirenm  urbes 
mittere  136,  6.  Diele  mit  cirenm  ^ufammen= 
gef.  ^ntranftttoa  regieren  ben  Slcc.  31. 

circumdare  fonftr.  54. 

cirenmeqnitare  c.  acc.  3L  circnmdncere 

fonftr.  81,  ?lnm.  L 
circumflaere  fonftr.  96. 
nrcumf andere  fonftr.  54,  Sinnt.  2. 
eirenmiacere  c.  dat.  52,  SJnm.  6. 
circumire  fonftr.  3_L 
Circnmacriptio,  £ropu8  550,  6, 
rircumaedere,  cirenmsistere,  cirenmstare  u. 

i  fonftr.  31. 
drenmspicere  mit  Slcc.  33,  c;  57,  Slnm.  3,  cir- 

cnmspectus  Bat  oft  33eb.  300. 
eircumvehi  fonftr.  31,  Slmn.  2. 
cirenm  venire  c.  acc.  3L 
eis,  citra  93eb.  144,   citra  als  Slbü.  128, 
citare  „eitleren"  4Jin&ang  22.   mit  Gen.  crimi- 

nia  89. 

citina  qnam  (nt)  344,  Slnm.  quam  cito  354, 
Mnm.  'L 

civitaa  für  ba«  beutfdje  SBort  „©labt"  165-  mit 
$lur.  bed  Serbd  7,  a,  al8  Slppofition  gu  einem 
^ölfcrnamen  15. 
lam  ©ebr.  128,  Slnm.  L 

clamore,  Abi.  modi  104,  STnm.  L 

clandere  fonftr.  112,  Slnm.  2» 

ciauatra,  Plnrale  156,  2. 

CUmax  551,  lfi, 

coargnere  fonfrr.  89  nebft  Slnm.  3 

coepi  n.  coeptns  sum  299.   für  ba$  beutfdjc 

„atlmäblicq"  487.   pleonaftifd)  547,  Slnm.  4, 

mit  3nf.  415,  2. 

ogere  fonftr.  342,  II,  c  nebft  Stom.  lj  112,  b. 

cogi  »muffen"  428.  cogor  „idj  bin  ge^imm* 

gen"  316.  „id)  fetje  mid)  gelungen"  296. 
cogitare  mit  3nf.  416,  2.   mit  ut,  ne  342, 

«mn.  Ij  347,  4;  353,  Slnm.  2.  mit  Slcc.  29, 

a,  Slnm.  5,  33,  c. 
cogitatio  u.  cogitatum  168  u.  169,  24. 
cognatna  mit  ®en.  u.  Tat.  60,  5. 
cognomen  mihi  est,  datnr  fonftr.  55,  Slnm.  4, 
Cognomen  oor  ba<3  nomen  gentilicinm  gefteüt 

536,  Slnm.  5. 
cognoscere  mit  Qkn.  u.  Abi.  qnalit  74,  Slnm.  L 


mit  Doppeltem  Slcc.  ob.  9tom.  3j  37.  mit  8161. 

ob.  ex,  de  108,  Slnm.  6j  151,  IL  fatranf. 

mit  de  292,  gnm.  4,  cognosci  mit  Nom.  c. 

inf.  436  u.  437.  oognito  al*  Abi.  absol. 

444.    cognitu  455,  2. 
cohaerere  fonftr.  52,  Slnm.  4. 
cohortari  ©eb.  unb  Äouftr.  87,  Slnm.  2;  342, 

^  b. 

coire  c.  acc.  31  nebft  Slnm.  2.   mit  in  acc. 

112,  b.   comitiis  115,  8. 
coleng  c.  gen.  85  u.  86. 
Collectio,  Slnbang  ID. 

Collectiva  mit  %[wx.  be«  Serba  7,  a.   ftatt  ber 

^erfonen  im  $lur.  164.   coüectioifcber  3in= 

gular  155  u.  156j  550,  L 
coflocare  fonftr.  107 ;  112.   in  matrimoninm 

collocare  112  Slnm.  L  nuptum  collocare  455. 
comes  alienina  u.  alieni  60,  2, 
comis  fonfrr.  59,  Slnm.  L 
comitari  fonftr?  49,  Slnm.  4,   mit  Slbl.  106^ 

Slnm.  L  comitatna  tjat  paff.  Söeb.  302. 
comitatn  104,  Slnm.  L 

comitia  consnlibua  creandis  456,  9.  comitiis 
ald  Abi.  temp.  123,  L   als  AhL  instrnm. 

115,  8a 

commeminisse  fonfrr.  87. 

cornraemorare:  qnid  commemero  unb  qnid 

commemorem?  332,  Slnm.  5j  510,  Slnm. 
commendari  „fttb,  empfehlen"  294  u.  295. 
com  mental  us  hat  paff.  ©eb.  302, 
comminus  eminns  503,  4, 
commiscere  fonfrr.  106,  Slnm.  4,  d. 
commiserari  91,  Slnm.  4. 
committere  fonftr.  342,  L  e.   bient  gm  nad)* 

brucfsoollen  Umfdjretb.  341. 
commodare  tranf.  u.  intranf.  292. 
commodns  fonftr.  59,  Slnm.  L  commodo  esse 

66,  Slnm.  commodo  u.  commodnm  461,  8, 

commodo,  Abi.  modi  1U4,  Vlnm.  L 
commonere  SBeb.  u.  Äonftr.  82.   mit  nt,  ne 

342,  ^  b.   mit  blo&em  flonj.  344. 
commonefacere  82.   mit  nt,  ne  342,  I,  b. 
common  fonftr.  52. 
commovere  mit  nt,  ne  342,  L,  c. 
Communia  6,  c. 

commnnicare  fonftr.  52,  Slnm.  4.   abfolut  gebr. 
36,  L 

communis  fonftr.  59,  Slnm.  8, 

commnniter  546,  2. 

commatare  fonftr.  107.  Slnm.  2. 

Com  mu tat  in,  ftigur  551,  LL 

comparare  fonftr.  52,  Slnm.  4, 

Comparatio  compendiaria  250. 

domparatio  f.  Äomparatto. 

compedes,  Plnrale  156,  2. 

compellere,  nt,  ne  342,  L  c. 

compensare  fonftr.  106,  Slnm.  4,  d. 

compertu8  fonftr.  89,  Slnm.  L   comperto  al5 

Abi.  absol.  444. 
complere  fonftr.  96. 

complexns  bat  paff.  Scb.  302.   bat  $räfen«= 

beb.  3QL 
Complosio  syllaburum  538,  4,  b. 
complnres  $Beb.  204,  1±  2747  4.  oomplnres 

nostri  milites  82,  a. 

26** 


zed  by  Google 


—  410  — 


componere  fonftr.  52,  Slnm.  4. 

com pos  fonftr.  8  A ,  c. 

Comprehensio,  2ropu$  550,  L 

conari  mit  3nf.  415.  2.   mit  si  383. 

concedere  fonftr.  mit  Wcnmbiu  451,  7.  mit  ut, 
ne  342,  I,  d.  als  tranfttiüeS  «erb  29^  a, 
Slnm.  a.  mit  3nf.  ober  2)at.  $ortic.~342, 
Slnm.  L   mit  Acc.  c.  inf.  347,  4. 

Concessio,  gigur  551,  20,  Slnm. 

conceffio  f.  fonjcfjio. 

concincre  cum  52,  Slnm.  4. 

Gondnnität  541,  3,  d,  541,  5,  Slnm.  2. 

conclamare  25,  Slnm.  2, 

concludere  fonftr.  112,  Slnm.  2. 

Conclusio  in  Sd)lüffen  527  u.  528.  in  Äuf= 
fä&en:  Slnbang  L  23. 

concordare  cum  52,  Slnm.  4. 

Concreto  f.  Äonfreta. 

concapiscere  c.  inf.  415,  2. 

conenrrere  fonftr.  112,  b. 

condemnare  fonftr.  8JL  mit  cum  438,  5* 

condere  fonftr.  112,  Slnm.  2. 

Gonbiclonalfähc  f.  wpotyetifdje  Säfce. 

condicione,  Abi.  modi  104,  Slnm.  L  sub  con- 
dicione  162.  13. 

condolescere  fonftr.  29,  a,  Slnm.  4.  ( 

conducere  mit  Gen.  ob.  Abi.  pretii  107.  con- 
ducit  mit  Inf.  ob.  Acc.  c.  inf.  415,  1  u.  420, 

conectere  fonftr.  62,  Slnm.  4, 

conferre  fonftr.  mit  in  c.  QJerunb.  451,  5.  mit 

Tat.  ob.  cum  52,  Slnm.  4,   mit  in  ob.  ad 

112,  Slnm.  2. 
confessus  mit  paff.  ©eb.  :>l>2. 
conficere  mit  boppcltem  Slcc.  3JL 
confidere  fonftr.  108,  Slnm.  L 
conti  nie  fonftr.  60,  5. 
confirmari  u.  se  confirmare  295. 
confiaus  fonftr.  108,  Slnm.  4.   bat  ^räfenabeb. 

301. 

confluere  fonftr.  112,  b. 

confagere  ad  33^  a,  Slnm.  L 

confnndere  cum  52^  Slnm.  4. 

Congeries,  &igur  ~5T5,  lä. 

conglobare  fonftr.  112,  b. 

congredi  fonftr.  112,  b. 

congregare  fonftr.  112,  b.   congregari  Mftd) 

oerfammeln"  224. 
ßongruen*,  ©tmtaj  berfelben  1—24.    Cf.  aud) 

325. 2. 

congruere  fonftr.  52,  Slnm.  L 

Coniugatio  periphrastica  324;  382,  Slnm.;  38JL 

coninges  et  liberi  192,  3,  d. 

ISonjunrtionen  f.  ftonjunftionen. 

EonjunfriDuS  f.  tfonjunftin. 

coniungere  fonftr.  52,  Slnm.  4.  coniungere 

bellum,  castra  35.  L    coniunetua  mit  Slbl. 

103.  a. 
coniurare  fonftr.  418,  L 
coniuratio  ftatt  coniurati  164. 
coniuratus  300. 
conqueri  fonftr.  29,  a. 
consalutare  mit  bopp.  Stcc.  3L 
couscendere  fonftr.  31,  Slnm.  2.    c.  nnvora 

fonftr.  113,  Slnm.   abfolut  gebr.  36,  2. 


conscius  mit  Qkn.  84,  b.  mit  Tat.  ob.  de,  in 
84,  Slnm.  2.  mit  ©en.  ©erunb.  451,  2.  mit 
magis,  maxime,  nid)t  mit  melius,  optime 
fornnoriert  199,  Ul  mit  Acc.  c.  inf.  421.  Slnm. 

Consecutio  temporum  321 — 329.  in  ftolgcfäpcn 
327,  Ü  u.  328,  L  in  bnpotbet.  ©äfren  Ml 
in  Or.  obl.  457,  Slnm.  6  :  458. 

consensu,  Abi.  modi  104,  Slnm.  L 

conaentaneum  est  mit  Acc  c.  inf.  420,  L 
3nbif.  ftatt  bed  Äonj.  330  unb  33L 

consent ire  fonftr.  mit  Slcc.  29,  b,  Slnm.  2«  mit 
Tat.  ober  cum  52j  Slnm.  L 

consequena  est  Äonftr.  u.  ©ebr.  339.  Slnm.  4j 
527. 

conaequi,  ut,  ne  342,  I,  iL 
consenratio  u.  salus  lfi8. 
consideratus  bat  aft.  SBeb.  300. 
considere  fonftr.  112. 

consilium  capio,  habeo,  est  mit  3nf.  ob.  @en. 
Oknmb.  450.  hoc  consilio  104,  Slnm.  con- 
silio  für  ba$  beutfebe  „bureb"  154,  12.  con- 
silium dare,  ut,  ne  342,  L  b.  eo  consilio, 
ut  342,  II. 

consimilis  fonftr.  59,  Slnm.  5. 

consistere  fonftr.  108,  Slnm.  5j  112. 

consociare  cum  52,  Slnm.  -L 

oonsolari  mit  quöa  ob.  Acc.  c.  inf.  320.  con- 
solatas  mit  ^JräfcnSbeb.  3QL 

congorg  mit  Wen.  84,  C 

conspicere  mit  Partie,  ob.  Acc.  c  inf.  43L 

conspirare  cum  52,  Slnm.  L 

constare  „befteben  auS"  76,  Slnm.  4j  108. 
Slnm.  5_  „foften"  mit  Gen.  u.  Abi.  pretii 
102  nebft  Slnm.  L  constat  mit  Acc  c.  inf. 
420,  L  2. 

constituere  mit  boppeltem  Slcc.  37,  a;  40.  mit 

in  c  ahl  112.  mit  ut,  ne,  Inf.  u.  Acc  c, 

inf.  351 ;  415,  2j  342,  I,  c.  constitutum 

mihi  est  64. 
Constructiones  ad  sensum  L 
consnescere  fonftr.  106.  Slnm.  4.  mit  3nf.  415, 

2.  consuevisse  für  baÄ  baö  beutfebe  #rgeroö^n= 

lid)"  487.   consuetus  mit  3nf.  418,  1 
consuetudo  ob.  consuetudinis  est  76,  Slnm.  2. 

fonftr.  mit  ut  339,  3.   mit  3nf.  ob.  ©en. 

©erunb.  450.  consuetudine,  AbL  modi  101. 

Slnm.  L 
consuetus  mit  ^nf.  418,  L 
consul  ftatt  in  consnlatu  162  u.  163.  primum 

(iterum,  tertium  etc)  consul  12,  bl 
consulere  fonftr.  51j  43,  e.   mit  ut,  ne  342, 

L  a.    boni  consulere  88,  Slnm.  2.  consul- 

tum  mihi  est  64. 
consul te  u.  consulto  461,  6. 
consultus  fonftr.  M,  b.   bat  aft.  Seb.  'ML 
consumere  fonftr.  112,  Slnm.  2. 
contemnere  fehlerbaft  mit  3"f-  415,  2. 
contemptui  esse  67,  L 
contendere  tranf.  u.  fattranf.  292.    mit  3nf. 

415,  2;  342,  Slnm.  lj  455,  Slnm.  3.  mit  nt, 

ne  342,  II,  a  nebft  Slnm.  L  mit  Acc.  c  inf. 

ob.  ut  347,  4.   für  baS  beutfä>e  „eilig,  Wtü' 

nigM  487.  mit  Stat.  65,  2.  aliquid  ab  aliqoo 

43,  d. 

contentus  sum  8eb.  9Jj  Slnm.  ä.  fonftr.  108, 


zed  by  Google 


—  411  — 


Sinnt.  5,  unflaffifcb.  mit  3nf.  415.  Änrn.  mft 
bem  3nf.  $erf.  417^  1,  b.  al«  relattoe«  Hbj. 
196,  «nm. 

contestatus  hat  paff.  SBeb.  302. 

continenter  ©cb.  u.  ®ebr.  461,  5j  124. 

contineri  ©eb.  u.  @ebr.  108,  9lnm.  5.  vix  me 
contineo,  quominus  ob.  quin  252  u.  359, 
Knm.  1.  continere  se  moenibus  u.  n.  114 
nebft  9lnm. 

contingit,  ut  339,  3.  mit  quod  369^  a,  ß\  33^ 
2-  mit  3nf.  4  38,  L  contigit,  ut  mit  Coni.  lm- 
perf.  327,  (j^llnm.  L  bient  jur  Umfthr.  34L 

continno  ©eb.  461,  iL 

continuus  beim  Stcc.  ber  3*i*ÖQU*r  124. 

contra  aU  %bt>.  12 s.  contra  esse  5,  9(nm.  L 
contra  flnmen  fehlerhaft  150,  4.  contra  ac 
£07.  contra  quam  508,  VI  um.  at  contra 
524,  5_.  qui  contra  483,  11.  contra  al3 
$ro>of.  150. 

contradicere  ©ebr.  49,  9lnm.  IL  non  contra- 
dico,  quin  357,  ?tnm.  4. 

contrahere  mit  in  c.  acc.  112,  b.  contraho 
mihi  morbnm  feblerbaft  222. 

Contrarium,  ftigur  551,  IL  Argumentum  ex 
contrario  528. 

contrarius  mit  ©en.  ob.  Tat.  60,  iL  mit  ac  507. 

convalescere  ex  151,  10. 

convenire  Äonftr.  u.  ©ebr.  31^  Änm.  2j  112,  b 
nebft  9lnm.  2.  comitiis  conv.  115,  8.  mit  ut, 
ne  342,  L  c.  mit  3nf.  u.  Acc.  c.  inf.  415, 
1  u.  420,  L  2.  convenit,  3nbif.  ftatt  be«  bcutl 
fdjen  ÄonjT  380,  I  u.  321 ;  382^  3. 

convertere  mit  in  c.  ©erunb.  451.  L 

conviciari  mit  Tat.  49,  Slnm.  8. 

convincere  mit  Gen.  r.rimmia  m>.  mit  in  89, 
?tntn.  2,   testibus  convictus  106,  Änm.  tT 

cooptare  ©eb.  40. 

copiae  u.  mililes  unterfcb.  165.  ?(nm.  L  copiae 
magnae,  parvae  u.  ö.  192,  3,  a.  copiam  aare 
mit  ad  ob.  ©en.  ©enmb.  451,  Änm.  L 
■vula  f.  Kopula, 
opulare  fonftr.  52,  Ulmn.  L 

coram  al«  ?lbo.  128.  ©eb.  u.  ©ebr.  141  nebft 
Vi nin.  2, 

cordi  esse  66^  Änm. 

corona:  subcorona  vendere  153,  L 

corpus  jur  Umfdjreibung  ftatt  be$  blofecn  ^Ser* 
foncrmamcn«  229. 

Correctio,  §igur  551,  19. 

rorrecttoeä  qnamquam  u.  etsi  391. 

crassus  nidjt  mit  3tcc.  ber  Wuöbcbnung  12ü 

creare  ©eb.  22  u.  40.  mit  boppeltem  Slcc.  ob. 
»om.  3j  3JL 

creber  c.  abl.  96,  JCnm.  5L 

credere  mit  Doppeltem  ftec.  ober  9?om.  3j  3L 
tranfttif  u.  intranf.  gebr.  292.  credor  mit 
Nora.  c.  inf.  ob.  Acc.  c.  inf.  436  u.  437 ; 
438,  12.  er e das,  crederes  „man  fofltc  glau- 
ben" 882,  L  credunt  „man  glaubt"  h  b. 
mihi  crede  u.  crede  mihi  336.  ftnm.  6. 
credo  „id)  follte  meinen",  330.  credere  pico* 
nafrifd)  gebr.  647,  Sinnt.  1 ,  a.  für  ba$  beutfdje 
„wohl  neioii?"  468. 

credibile  est  mit  Acc.  c.  inf.  420,  L 

crepare  mit  Äcc.  25,  9lnm.  2j  29.  9nm.  5. 


criminari  mit  ©en.  82.  mit  Acc.  c.  inf.  370, 
9lnm.  2. 

crimini  dare  ßß  u.  62.  crimine  bei  gert(b> 
lieben  »erben  89,  Hnm.  L 

crudelis  fonftr.  mit  6upinum  455,  2.  mit  erga, 
in,  adversus  59^  ?lnm.  L 

eubitum  ire  455. 

euieuimodi  286,  Hnm, 

culpae  esse,  dare  66  u.  6_L 

cum  $räpof.,  ©tcU.  129,  ©eb.  103—105.  fehlt 
ob.  ftebt  beim  Abi.  modi  103  u.  104.  fällt 
bei  militärifd)en  SluSbrüdcn  weg  103,  2.  fteht 
bei  SIngabe  Don  ÄleibungSftücfcn  103-  fe^It  bei 
©c^eidmung  uon  Körperteilen  103. L  bient  *ur 
SBe^cicbnung  eine«  bie  $anblung  begieitenben 
9?ebenumftänbe«  103.  Numerus  beS  ^iräbi* 
fatd,  rnenn  cum  £toei  6ubjefte  nerbinbet  7,  e. 
cum  al i quo  facere  57^  9(nm.  2 ;  152,  o.  cum 
animo  suo  cogitare  136,  8;  103;  229,  L 
ut  cum  Cicerone  loquar  fc^Icr^aft  150,  iL 
cum  primis  483,  5.  cum  causa  2.iO.  Slnm. 
secum  habere  336,  Slnm.  L  cum  bient  jur 
llmfdjreibung  beutfdjer  Äbj.,  meldje  ein  93er* 
fefjenfetn  mit  ehua§  bejeidjnen  13,  e.  bie  mit 
cum  ftufammenqef.  Serben  regieren  ben  2>ath> 
52.  ben  See.  2L  cum  flumine  feblerb.  150.  4. 

cum  Äonjunftton,  fonftr.  3Ü2  u.  ,'363.  uon  dum 
oerfdjieben  364.  oon  si  unterfd}.  362,  9lnm.  5. 
t>on  quia,  quod,  quoniam  oerfd).  362.  oon 
qnamquam  oerfd).  389,  5.  quod  cum  264.  cum 
praesertim  362,  Slnm.  6j  483,  5.  ftcljt  nacb 
gratulor,  vitupero  u.  fi.  438,  5.  cum  enim, 
cum  igitur  ftatt  natu  cnm,  itaqae  cum  544. 
cum  ftatt  be£  beu'tfcben  »telatioö  262.  ftatt 
quo,  quibus  in  39c$ug  auf  einen  3«^c9r^ff 
491.  ftatt  ber  beutfdjen  Slöpofttion  19,  b  u.  20. 
cum  „fett"  362,  Slmn.  4.  „fooft,  jcbe«mal 
wenn"  362,  5lnm.  1;  325,  4,  cum  Interim 
mit  Acc.  c.  inf.  457,  2lnm.  4.  cum  interea, 
cum  nondum  fonftr.  362,  2lnm.  4,  cum  pri- 
mum  366  ;  458,  5Hnm.  cumque  510,  2lnm. 

cumprime  483,  5. 

cum  —  tum  515. 

cumulare  fonftr.  9JL 

cunetari  mit  3nf.  415,  2» 

cunetus  mit  ob.  ob^ne  in  111,  9tnm.  2. 

cupere  fonftr.  aL  mit  3nf.  415,  2j  426.  mit 
Acc.  c  inf.  42^.  nidjt  mit  ut  342,  I,  c.  cupio, 
cupiam,  cuperem  334,  tUnm.  2.  bene  tibi 
capio  5.1.  cupienti  mihi  est  6a.  $fnm.  cupere 
mit  boppeltcm  :'lcc.  37;  ÜHnm.  i. 

cupidus  c.  gen.  84,  a.  mit  Gen.  Gerund.  451, 2. 
al«  21boerb  2171 

cur,  5?eb.  493.  cur  non  u.  quidni  493.  non 
est  cur,  nihil  habeo  cur  c.  coni.  4QQ. 

curae  esse  66  u.  67.  curae  mihi  est,  ut,  ne 
342,  II,  a.  curam  impertire  mit  Dat.  Gerund. 
451,  L  cura  est,  ne,  ne  non,  ut  253. 

curare,  ©eb.  u.  Äonftr.  33,  c.  mit  ut,  ne  342, 
II,  a.  (non)  curare  mit  3nf.  415,  2  ncEft 
Vlnm.  4.  curare  mit  @erunbto  451,  7,  „laffcn" 
232.  cura,  ut  al«  Umfdjreib.  beö  3mperat. 
336,  5lnm.  2. 

curatio  w^>eilmetb;obc"  168,  2lnm.  1^  3. 

curiosus  c.  gen.  84^  a. 


s 

zed  by  Google 


—  41 


2  — 


currere  cursum,  Stadium  29,  b. 
custodire  a  141,  »nm.  3. 

P. 

Daburd)  umfdjriebcn  498,  L  „baburd)  bog" 

cum  362,  L  3. 
ba&cr  530  ff.;  527.  umfcbrteben  498,  3,  „unb 

ba&er"  532. 
bamit  Ü2,  bamit  nur  387. 
diunnare  fonftr.  >1L  damnatus  voti  89,  21nm. 

L  damnare,  cum  438,  6. 
bann  466.  burd)  SBiebertyolung  be«  oorl)ergei)en= 

ben   «erb«  au«gebr.  242.  burd)  ut  überf. 

466,  «nm.  Umtrieben  498,  2,   fällt  nadj 

einem  ©efebj«*  ober  SJunfdjfafee  toeg  503,  6j 

334,  «nm.  2, 
baiauf  f.  bann. 

dare  mit  boppeltem  »cc.  ob.  9Jom.  3j  32.  mit 
boppeltem  Datio  66  u.  62,  mit  ©erunbio  451, 
2.  de  suo  dare  153,  iL  bibere  dare  417,  £ 
duim  ftatt  dem  3LL  dare  accipere  503,  L 
nuptum  dare  455.  dare  mit  ut,  ne  342,  L  e. 
nomen  dare  fonftr.  55,  »nm.  4,  himtes  victos 
dare  u.  ä.  319,  »nm. 

barum  f.  b a t) c i ; 

bafj  man  burd)  ben  3nfin.  überf.  L  f;  415, 
»nm.  2,  burd)  ^ufammcn^ic^nng  bei  Säpc 
befcitigt  Md. 

Datio,  Suntajr  49—67.  Dat.  commodi  u.  in- 
commodi  6JL  für  ba«  beutfdje  „i\\z"  19,  e; 
66.  Dat.  ethicuB  6_L  Dat.  bei  esse  „l)aben" 
55,  bei  jufamengef.  Serben  52  u.  53.  bei 
dono,  circumdo  u.  IL  n>ed)felnb  mit  einer 
onbern  Äonftruftton  54.  mihi  nomen  est, 
datur  etc.  mit  Dat.  55,  Slnm.  4.  Dat.  ftatt 
be«  ©en.  60,  »nm.  2T~Dat.  be«  ©tanbpunfte« 
5L  »nm.  "2.  Dat.  abbängig  oon  Subft.  60, 
»nm.  2.  abbängig  oon  »bj.  5JL  Tat.  u.  ©cn. 
roed)felnb  in  geroiffen  9*eben«arten  60.  Dat. 
be«  3roecfee  66  u.  6L  ©ried).  Dat.  bei  ^ßaffi* 
Den  £ur  Scjcicfmung  ber  tätigen  $erfon  64, 
Tat  btd)terifd)  auf  bie  ftrage  „roobjn?"  65. 
biditerifd)  bei  ben  Serben  be«  Äämpfen«  65, 
2.  Dat.  beim  ©erunbio  ftatt  a  63.  Dat.  be« 
©erunb.  461,  3  u.  4j  456,  9.  Dat.  c.  inf. 
bei  licet  u.  necesse  est  416,  10. 

bauern  überf.  292,  »nm. 

de  nutend).  Don  ab  u.  ex  134,  fteljt  ob.  [efjlt 
beim  »61.  ber  Trennung  94.  „roa«  anbetrifft" 
375-  430.  bei  fonft  tranfitio  gebrausten 
Serben  292,  »nm.  4,  ftatt  be«  Gen.  partit. 
Iii.  -  ,,nod)  wäljrenb"  bei  3eitbeftimmungen 
126.  9.  de  suo  dare  153,  3.  de  fer>tcrf>aft, 
wenn  ein  Acc.  c.  inf.  folgt  430.  damnare, 
accusare  de  89.  »nm.  2.  de  mit  ©erunb. 
451.  6. 

debellare  tranfitio  19,  a,  »nm.  5. 

debellato  al«  Abi.  absol.  444. 

debere  Seb.  428;  292.  mit  3nf.  415,  2,  Cm* 

bif.  ftatt  be«~bei!tfd)en  tfonj.  330,  1;  382,  3. 

debebam,  debui,  debueram  unterfd).  330, 

»nm.  L 

decedere  fonftr.  94j  57,  »nm.  L 


decemviri  mit  Dat.  ©erunb.  456,  iL 
decernere  fonftr.  351;  415,  2j  342,  L  c. 
decertare  c.  dat.  65,  2. 
decet  u.  dedecet  ©ebr.  u.  Äonftr.  33,  b  nebft 

»nm.  2j  428.  3nbif.  ftatt  be«  beutfmen  Äonj. 

330,  1;  382,  3,  mit  3nfm.  416,  1,  ß.  mit 

Acc.  c.  iof.  420,  V,  2,  mit  Acc.  c.  inf.  pass. 

ftatt  be«  beutfdjen  aftioen  3nfin.  415,  »nm.  1 

mit  3nfin.  $erf.  411. 
declarare  mit  boppeltem  »ct.  ob.  9?om.  3;  37;  ML 
Decompofita  309. 
decori  esse  66  u.  62. 
decurrere  fonftr.  94,  »nm.  2, 
dedecet  f.  decet. 
dedecori  esse  66  u.  62. 
dedocere  43,  »nm.  3. 
deducere  fonftr.  94,  »nm.  2. 
deesse  fonftr.  52,  »nm.  2.  non  desunt,  qai 

c.  coni.  398,  c.  deesse  mihi  nolo,  quin  868. 

»nm.  4j  360,  15,  mit  Dat.  ©erunb.  461TT 
defendere  fonftr.  9_4,  »nm.  4:  141.  »nm.  3^ 

prägnant  gebr.  35,  2.  im  ^Jaffto  mit  Nom. 

c.  inf.  43iL 
deferre  fonftr.  52,  »nm.  3, 
deficere  fonftr.  ^3,  a  nebft  »nm.;  94,  »nm.  L 
defigere  fonftr.  112, 
definire  fonftr.  98,  b. 
Definitiver  ©enttio  62. 
deflectere  intranfitra  gebr.  294,  »nm. 
dotiere  fonftr.  29,  a. 
defluere  fonftr.  94,  »nm.  2. 
defugere  fonftr.  33,  a,  »nm.  L 
defungi  Seb.  u.  Äonftr.  109.  nebft  »nm.  2,  de- 

functuB  für  mortuus  109,  »nm.  2. 
degenerare  a  94,  »nm.  2, 
(iegredi  fonftr.  94. 
Degressio  524,  1  U.  2j  »nbang  IL 
deicere  fonftr.  94. 
deineeps  482,  3, 

deinde  »cb.  482,  3;  510,  »nm.  in  Sufjäb* 
lungen  218.  fehlcvlmft  bei  Übergängen  510, 
»nm.  quid  deinde  ?  410,  2,  deinde  nad)  einer 
^orticipialfonftruftion  440,  »nm.  5. 

delabi  fonftr.  94,  »nm.  2, 

delectari  „fid)  ergöfren"  fonftr.  108,  »nm.  L 
delectat  mit  3nf.  415,  L 

deliberatum  mihi  est  64, 

deligare  ad  113,  »nm. 

deligere  mit  boppeltem  »cc.  ob.  9»m.  3j  37; 
39,  2j  40. 

demergere  fonftr.  112,  »nm.  2. 

demigrare  fonftr.  94,  »nm.  2. 

Deminutio,  §igur  &51,  1S* 

Deminutiofubftantioa,  ©ebr.  120.  beminutioe 
Serben  308,  L 

demittere  fonftr.  94,  »nm.  2j  67^  »nm.  L 

bemnad)  f.  baljer. 

demonstrari  mit  Nom.  c.  inf.  ob.  Acc.  c.  inf 
436  u  437. 

Demonftratiopronomina,  ©ljntay  238—244.  ftt* 
b,en  oo r  ber  $räpof.  130,  L  ritbten  fid>  nadj 
bem  $räbifat«nomen  23,  burd)  tarn  oerftärft 
242.  ftatt  be«  SHelath«  im  jmeiten  @a(K  ^ 
beim  3nftn.  414,  3,  »nm.  ftatt  beutfdjer 
176.  mit  atträ1tion«artigcr  Sürje  22,  S"Q- 


zed  by  Google 


—  418  — 


536,  4.  pleonafnfd)  bei  quidem  220,  in  Or. 

obL  457,  fi  u.  Siran.  4. 
iemori  c.  acc.  29,  a,  Siran.  L 
iemorere  fonftr.  94. 
iemnm  «eb.  481. 
ienique  $eb.  u.  (*ebr.  481;  218. 
>enfen:  „idj  badjte,  ftftte  gebacbT,  3nbif.  ftott 

Sconj.  330,  6. 
^enn  533.  benn  nidit  513.  benn  ourii,  glio% 

»ort  497. 
knnod)  524,  6.  bennod)  ntdjt  513. 
Denominatio,  Xropu«  550,  2. 
ienno  492. 

densus  c.  abl.  96,  Slnm.  2, 

depellere  fonftr.  94. 

deperire  c.  acc.  29,  a.  Siran.  L 

deplorare  fonftr.  ^  a. 

Zcponeniicn  Ijaben  im  Partie.  $erf.  gutpeilen 

paff.  93eb.  302.  $aben  im  Partie.  $erf.  praf. 

8eb.  3ÜL 

deponere  fonftr.  94,  Slnm.  2.    fehlerhaft  ftatt 

ponere  489  b,  Slnm. 
deprecari  S3eb.  u.  ffonftr.  43,  Siran.  4. 
bec jenige,  meld) er  bind)  is  qai  ob.  $arti= 

riphim  überf.  440,  Slnm.  L  blofe  burd)  qui 

überf.  242. 
deridere  mit  8(cc.  52,  Slnm.  3. 
iesciscere  fonftr.  94,  Slnm.  L 
describere  mit  Slbl.  ober  ex  98j  b. 
desecare  fonftr.  60,  8. 
deseri  a  mente  u.  ä.  106,  Siran.  L 
:  ->  t?  a  I  b  f.  baher. 
Xeftberath>e  Serben  308,  2. 
desiderare  fonftr.  33,  c.  mit  3nf.  415,  iL  mit 

Acc.  c.  inf.  426, 
designare  ©eb.  40. 

designare  mit  boppeltem  Acc.  ob.  Nom.  3j  37. 

desilire  fonftr.  94,  Siran.  2, 

desinere  mit  3nf.  415,  2,  desii  u.  desitns  sum 

229.   für  bog  beutfdie  „nicht  mehr,  nidit  wei- 
tet" 48/.  mit  ©en.  94,  Siran.  5, 
iesiatere  mit  Slbl.  94,  Siran.  2.  mit  3nf.  415^  2. 

mit  Abi.  gernnd.  452,  6,  für  ba8  bcutidie 

„ntebt  länger"  487.   non  desistere  für  bai 

beutfdje  „unauff)5rlid)"  487. 
desperate  fonftr.  29,  a,  Slnm.  3.  desperatna 

300,  «ran. 
destinare  mit  3nf.  415,  2, 
destitutus  a  spe  106,  Slnm.  L 
desuefactus  a  84,  21  um.  2. 
deterior  iL  peior  199.  14. 
leterminatropronomen  245—257. 
deterrere  fonftr.  94,  Siran.  L  mit  qnominas 

ob.  ne  359:  342,  III,  2.  mit  quin  357,  Slnm. 

4.  mit  Wl.  8o9,  Slnm.  3. 
deteatatus  bat  paff.  ®eb.  302. 
detrahere  fonftr.  94,  Slnm.  2. 
-!  urbare  fonftr.  94. 
deTeraari  fonftr.  112.  Slnm.  2. 

wertere,  deverti  fonftr.  112,  Slnm.  2. 
dextra  smis tra  503, 4.  dextxä  u.  dextre  461, 2. 

dextri  ohne  in  111,  Slnm.  3.  a  dextra  113. 
itatpeots,  §igur  551,  15. 
dicere   mit  Doppeltem  Siom.   ob.  Slcc.  3j  32. 
betatorem    dicere  40.    dicont  „man  jagt" 


1,  b.  dicas  ..man  fönnte  fagen",  dicere* 
„man  hatte  fagen  formen"  1,  d;  332.  4* 
qaod  dicere*  373.  dicor  mit  Nom.  c.  inf. 
42£.  mit  Acc.  c.  inf.  436.  Slnm. ;  437j  438. 
12.  dicere,  nt  347.  3.  dico  ,idj  meine  n&m* 
lid)"  fonftr.  17,  a.  nt  ita  dicam  milbert 
für)ne  i^etaphem  229.  sie  dietns,  sapra 
dietns  u.  &.  febjerljaft  258,  2.  dico,  plane 
dico  in  ber  @emtnatio  551,  7,  d.  formen 
oou  dicere  audgelaffen  551,  3_.  b,  c.  L  pleo* 
naftifd)  547,  Slnm.  L  a.  qaid  dicam  de  332. 
Slnm.  5j  510,  Slnm.  ne  dicam  u.  ut  non 
dicam  345.  die i  non  potest,  quin  357,  Slnm. 4. 
dietn  455,  2.  dixiase  dicitnr  538,  4,  Slnm. 
at  dicea,  at  dicet  qnispiam  u.  fi.  fehlerhaft 
524,  5,  a.  non  dico  ob.  non  dicam  —  &e£ 
518.  non  dicere  u.  negare  471.  dicta  di- 
cere 29,  b,  Slnm.  L  nt  dixi  u.  nt  diximus 
224,  Siran. 

dicionis  suae  facere  76,  Slnm.  L 

dictatorem  dicere  40. 

dicta  455,  2. 

dictum  SBeb.  Slnljang  22.   mit  Slbo.  12,  a. 

dicto  citius,  maius  U.  ei.  100,  Slnm.  2.  dicta 

dicere  ±K  b,  Slnm.  L  dicto  andient  ein  esse 

fonftr.  60,  Slnm.  L 
dies  beim  Stefano  mieber^olt  547,  Slnm.  1,  b. 

fäüt  weg  bei  ben  Kamen  ber  ftefte  214,  31L 

dies  noctesqne  etc.  540.  in  dies  „non  Sage 

ftu  Sage"  151.  Slnm.  L  diem  dicere  mit  Dat. 

Gernnd.  451,  4.  mit  Gen.  criminis  89.  diem 

ex  die  exspectare  151,  5. 
differre  tranfitio  u.  intranf.  292,  L  fonftr.  94, 

Slnm.  L  mit  3nf.  415,  2. 
difficilis  fonftr.  mit  @upin  ob.  anber*  455,  2. 

difficile  est,  erat,  fnit,  3nb.  ftatt  ffonj.  3311 

u  33L  difficile  est  mit  3nf.  ob.  Acc.  c  inf. 

415^  1  u.  420,  L 
diffidere  fonftrTlü8,  Slnm.  4.  diffisus  $at  $rch 

fenSbeb.  301. 
difnnere  c.  abl.  114,  Slnm. 
dignari  SBeb.  u.  Äonftr.  108,  Slnm.  h± 
dignus  mit  Slbl.  108,  Slnm.  5.  mit  qni  c.  coni. 

398,  b,  Slnm.  3.  mit  nt  488,  9.  mit  6upin 

öufu  455,  2.  alö  relatioeTllbj.  196^  Slnm. 
digredi  fonftr.  94,  Slnm.  L 
dilabi  fonftr.  94,  Slnm.  L 
dilectus  fet>ler^aft  als  Slbj.  gebr.  2L  Slnm.; 

188,  Slnm.  2. 
diligens  c.  gen.  85  u.  86.  unterfd).  Oon  acca- 

ratns  188,  Slnm.  2. 
diraensus  hat  paff.  S3eb.  302. 
dimidins,  di  midi  am  li>4,  Slnm.;  214,  L  mit 

qnam  508,  Slnm. 
35iminutiofubftanrioa,   @ebr.   120.  2)iminutit)c 

»erben  308^  L 
dimittere  fonftr.  94,  Slnm.  L  fefjler^oft  ftatt 

mittere  489  b,  Slnm. 
35lrefte  JRebe  mit  ber  obliquen  »edjfelnb  457, 

Slnm.  5. 

dirigere  c.  abl.  ob.  ad  98,  Slnm.  2. 

discere  ftatt  doceri  43,  Stniit.  2.  mit  3nf.  415.  2. 

Graece  discere47.r)>  3.  discere  ex  ob.  alöl,  11. 
discerncre  fonftr.  94,  Slnm.  L 
discessn  ald  Slbl.  ber  3eit  123,  L 


zed  by  (Google 


—  414  — 


discordare  fonftr.  94,  Slnm.  L 

discrepare  fonftr.  94,  Slnm.  L  nun  discrepat, 

quin  357^  Slnm.  L 
discribere  mit  Slbl.  ob.  ex  98,  b. 
Disinnctjo,  &igur  541,  ^  Slnm.  L 
disiungere  fonftr.  94,  Slnm.  L  disiunctus  a 

94,  Slnm.  4. 
£i«junftiüe  fragen  405  ff. 
dispar  c.  gen.  ob.  dat.  69,  Slnm.  5.  mit  ac  507. 
dispellere  fonftr.  94,  Hnm.  L 
displicet  mit  3nf.  415,  L    mit  Acc.  c.  inf 

420.  I.  2. 

dissentire  fonftr.  94,  9nm.  L  mnlto  ob.  longe 

dissentire  98,  Slnm.  iL 
dissidere  fonftr.  94,  Slnm.  L 
dissimilis  c.  gen.  ob.  dat.  09,  Slnm.  5_.  mit 

ac  507. 

dissimilare  mit  Acc.  c.  inf.  421,  Slnm.  392. 

Slnm.  L   mit  tranf.  u.  intranf.  2?eb.  292. 
Dissimulatio,  Xropu*  550,  5, 
dissaadere  fonftr.  49,  Snm.  4. 
distare  a  94,  Slnm.  L   mit  Slcc.  ob.  Äbl.  ber 

Entfernung  121. 
distinguere  a  94,  Slnm.  L 
distrahi  a  u.  cum  94^  Slnm.  L 
distribaere  mit  Dat.  ob.  inter  152,  12. 
Distributio,  ftigur  651,  15. 
Diftributioe  Slppofitlon  82,  b. 
$iftrtbutio$af)len  214,  11  ff.;  217,  Slnm.  bei 

Plur.  tantum  214,  Kl  nid)t  mit  Gen.  partit. 

SU  oerbinben  82,  Slnm.  L 
diu  est,  cum  362,  Slnm.  L  iara  diu  483,  tfnm.  3. 
diTPrsqg  ac  507.  mit  a  94,  «nm.  4.  Slbj.  ftatt 

be*  beutfdjen  Slbo.  2_i,  3. 
dives  nicht  mit  ©en.  84,  Slnm.  3.  dixiifiB  pau- 

peres  503,  4, 
dividere  fonftr.  94,  Slnm.  lj  152, 12.  prägnant 

gebr.  35,  4. 
divinam  rem  facere  fonftr.  106,  Slnm.  4. 
divinitus  462. 

docere  fonftr.  43,  b.  mit  $nf.  415,  2,   $at  im 

^affto  geroöljnlid)  discere  43,  Slnm.  2. 
documento  esse  6_6_  u.  67,  15, 
dolere  fonftr.  29,  a  neBft  Slnm.  3  u.  4.  mit 

Acc.  c.  inf.  ob.  quod  370.    mit  si  438,  fi. 

dolendus  29,  a,  Slnm.  2. 
dolo  malo  cRcere  104,  Slnm.  L  per  dolnm 

104,  Slnm.  2, 
dolori  esse  f>7,  8. 
dominari  fonftr.  49,  Slnm.  4. 
domus  fonftr.  wie  ©täbtenamen  116,  Slnm.  2 

U.  rL 

donare  fonftr.  54. 
donec  fonftr.  364  u.  3fiä. 
dono  dare,  aeeipere  66  u.  GL 
Doppelfragcn  405  ff. 

broben  mit  Acc.  c.  inf.  fut.421,  4j  436, 

Slnm.  3.   Cf.  aud)  33,  c. 
Dubitatio,  ^igur  551,  8.   sine  dubitatione 

151,  2  nebft  Slnm.  2. 
Dubitativus  332,  ö. 

dnbito,  an  „oieOeidjt"  411.  dubitare  mit  de 
ob.  Slcc.  33;  c.  non  dubito,  quin  35JL  du- 
bito, num.  ne  357,  3,  Slnm.  3.  dubitare 
„fflebenfen  tragen^fonltr.  415,  2j  357,  3, 


Slnm.  3»  non  dubito  mit  Acc.  c.  Inf.  43J 
L  |ür  ba«  beutfdje  „wo$l,  genrifc"  487;  4ß 

dubius  mit  affiner  u.  paff.  93eb.  196.  12.  nt 
Wen.  84,  Slnm.  4.  dubium  als  ©ubft.  „b 
Bweifel"  161,  Slnm.  2.  sine  dubio  15_L 
nebft  Slnm.  2±  dubium  non  est,  quin  3fi 
mit  Acc.  c.  inf.  438,  L  dubium  est,  an  41 
haud  dubio  al4  Abi.  absol.  444. 

ducere  mit  boppeltem  Slcc.  ob.  9fom.  3j  3J 
mit  Gen.  possess.  76,  Slnm.  L  mit  3>at.  bt 
^roede«  66  u.  6L  abfolut  gebr.  36,  3.  m 
Gen.  pretii  88.  mit  pro,  loco,  inter  Ii 
Slnm.  2, 

dactu,  Abi.  modi  104,  Slnm.  1J 
dudum :  iam  dudum  483,  Slnm.  3. 
duellnm  ardjaiftifd)  546,  2. 
duim  ftatt  dem  311. 
dulcis  mit  Supin.  auf  n  455,  2, 
dum,  ©uffij  an  ijmperat.  u.  3nterjeftioncn  461 
9. 

dum  „toäfjrenb"  3J*L  „bis,  bt«  ba&"  365.  „wen 

nur"  381.   dum  ne  382.   in  Or.  obl.  4o£ 

dum  „nodj"  bei  Negationen  enf(itifd)  471 

Slnm.  2.  dum  tandem,  dum  postremo  un 

geroöljnlid)  365.  Slnm,  3. 
dummodo,  duramodo  ne  387. 
dumtaxat  495,  U  518,  Slnm. 
duo,  ©eb.  u.  ©eor.  215j  214,  32.  mu&  im  ?ai 

roegfanen  2Ü 
duoviri  u.  duuraviri  214,  35.   mit  Dat.  Ge 

rund  456,  iL 
durare  ©eb.  292,  Slnm.  L 
bind)  flberf.  151,  4j  106.   umfdyriebcn  burd 

fubftan«uifd)e_STbI.  IM*  12.  burd}  ein  $arri< 

$erf.  $afi.  108,  Slnm.  2. 
bürfen  al«  pb,rafeolog.  »erb  298.  burd)  3m 

peratio  überf.  336,  Slnm.  3. 
daumviri  u.  duoviri  214,  35.   mit  Dat.  Ge 

rund.  456,  iL 
dux,  Commune  6,  c. 

E. 

e,  ex  ^räpof.,  gorm  134^  Slnm.  untertrieben 
non  ab  u.  de  134.  bei  gigni.  nasci,  oriri 
u.  ä.  95.   ftetit  ob.  fehlt  beim  Slbl.  ber  Irm= 
nung  94.  bei  ber.  Serben  beä  6d)äfrcn4  u.  Sk* 
urteilen*  98,  b.  ftatt  be*  Gen.  partit.  Zö  ff. 
ex  ftefjt  ba,  wo  ber  beutfdje  „wo?"  fragt  113- 
bei  ben  Serben  be*  fangen*  u.  §ängen8  113, 
Slnm.   bei  ben  SSerbcn  be*  Nennend  150,  11. 
ex  meo  iudicio,  ex  mea  sententia  98,  Slnm 
6.  fieri  ex  3,  Slnm.  2.  facere,  fingere,  for- 
mare,  fabricari  ex  106,  Slnm.  4,  d.  ex  „feit" 
125,  3,  —  wnad)"  150,  12,  ex  ^unmittelbar 
nad)"  150,  lpj  153,  11.   diem  ex  die  «• 
spectare  1517^6.   ex  quo,  ex  eo  quo  „feit" 
HTi2,  Slnm.  4,  e  regione  „gegenüber"  150^  L 
ex  „jum  Nujjen,  im  ^ntereffe"  153,  fi.  ex 
i  t  in  or  e  sc  n  b  er  e  149.  ex  mit  ©erunb.  45L 
oiele  mit  ex  jufammengef.  SJerben  regieren  l^n 
Äcc.  3L  ex  morbo  convalescere  u.  i  1"» 
10.   bei  audire,  scire  u.  &.  15^11.  b»ctf 
causa  151,  12. 

eben:  nicht  eben  470,  9. 


zed  by  Google 


418  — 


benfallft  burd)  idcm,  et  ipse,  item  überf. 

Jinjofebr  aU  521;  516. 
benfotoenig  al&  621. 
eaator  551,  iL  i. 

cce  fonftr.  45,  9(nm.  2 ;  9Inbang  9,  b,  4,  ecce 
tibi  61^  «nm.  L 

cqui,  ecquis  403.  «nm.  3j  268.  «nm.  L  ec- 

qaid  für  nam  409,  2. 

■  pol  551,  3,  L 
dicere  Jafien"  292.  fonftr.  342,  I,  c.  edicto 

a!*  Abi.  absol.  HL 

Litui  mit  9lbl.  95. 

iocere  fonftr.  43,  b. 
tdacere  fonftr.  94,  «nm.  2. 
ffferre  fonftr.  94,  «nm.  2. 
{Beere  „mad)en",  ©eb.  u.  fionftr.  38j  3,  «nm. 

L  mit  ut,  ne  342,  1,  d.  mit  Acc.  c.  inf.  319. 

6.  effici  „werben"  3  nebft  «nm.  „lofien"  292. 

ex  eo  (inde)  efficitur  „barau«  folgt"  339, 

Änrn.  4j  527;  498,  6-  efficiens  c.  gen.  HA 

iL  86. 

Engere  fonftr.  33,  a,  «nm.  L   feblerbaft  ftatt 

fugere  489  b,  «nm. 
tfandi  wftd)  ergiefeen"  294. 

re  fonftr.  96,   egens  c  gen.  84,  d. 
tgo  mirb  nos  221.  egomet  2227~egone  Oers 

vunbernb  fvagcnb  403,  «nm.  4. 
igredi  fonftr.  94;  3l7«nm.  2. 
Jgregie  483,  6j  199,  «nm.  2,  al«  Cuantität«- 

aboerb  485. 
ihea  mit  «cc.  4ö. 
thodum  467,  9. 

l$xt:  „ju  Cbren  jemanbeö"  burd)  dat.  com- 

modi  überf.  57,  «nm.  L 
ucere  fonftr.  94,  «nm.  2. 

igen  überf.  230,  2j  55]  232,  2. 

Romainen  im  $lur.  160,  2—4.  mit  8lbj.  oer= 

bunben  119. 
tigentlid)  burd)  ipse  überf.  25JL  benn  eigent* 

lieb  482,  L 
eilen  455,  «nm.  3. 

eilig ,  e  i  I i  g ft  burd)  properare,  matarare  u.  ä. 

überf.  487. 
(inanber  236  u.  23JL 

ün er  burd)  is  ob.  tantas  überf.  251,  burd) 
idem  214,  24.  burd)  homo  180,  3.  burd)  ille 
238.  «nm.  3.  fällt  im  Sät.  weg  212j  214,  6. 
einer  ben  anbern  23ü  u.  231. 

wnfieit  be«  ©ubjeft«  541,  3,  «nm.  4.  ber  $e* 
riobe  ML  3,  a. 

'.inige  274,  4. 

nnmal  497;  481;  464.   unb  nid)t  einmal 

512,  «nm.  L 
catorbmina  ber  «bj.  503,  2  u.  5;  537. 
:infd)ad)tclung,  getjlcr  545. 
itn ft  überf.  464. 

«nroobner  fteben  ftatt  be*  Jftnbernamen«  162. 
Sänbemamen  ftatt  ber  (Sinroobner  163. 
Kntourf  624,  6,  a;  529,  1;  551,  20. 
ftnjelner  214^  33j  213. 
uasmodi  ®cbr.  339,  9tnm.  L 
»?awjo/»(  föigur  561,  b. 
(Ubi  fonftr.  94,  «nm.  2. 
thborare  in  eo,  nt,  ne  342,  L  a. 


ftlatuw«  199,  2. 

elicere  fonftr.  94,  «nm.  2. 

eligere  mit  bopp.  «cc.  ob.  9?om.  3;  87;  39,  2. 

(SQipfe,  gigur  551,  3. 

ementitus  !)at  paff.  ©eb.  302. 

einer e  fonftr.  107. 

emigrare  fonftr.  94,  «nm.  2. 

emittere  fonftr.  94,  «nm.  2. 

emolumento  esse  66  u.  67, 

(Smpbafiö,  SropuS  650  «L 

en  „ftefje"  fonftr.  45,  «nm.  2. 

"£v  Stä  Svolv  f.  Hendiadys. 

enblid)  481.  bis  enblid)  365,  «nm.  3. 

enim  n,  nam  533.  3 teil.  531,  Slam.  ;  130,  &. 
non  enim  u.  neque  enim  613;  536, 12,  enim 
„äum  SBeifpiel"  3_9_L  eed  enim  524,  «nm.  L 
at  enim  529,  L  quid  enim  ?  410,  5,  cum 
enim  u.  nam  cum  544.  neque  enim  non  500. 
qui  enim  wann  feljlciljaft  262,  91  mn.  L 

enimvero  529,  2. 

eniti  mit  ut,  ne  342,  II,  a.  mit  3nf.  415,  2. 
Gntfernung  au&gebr.  burd)  «cc.  ob.  «bl.  121» 
Gntbömem  528. 

entfdjloffen,  etwa«  $u  tbun  324,  «nm.  2j 

439,  «nm.  4. 
eo  c.  gen.  78,  f.  „be*balb"  530,  6,  «nm.  2. 

quo  —  eo  „je  —  befto"  210.  usque  eo  non 

—  ut  339,  «nm.  6. 
Epanalepsis,  gigur  661,  7^  d. 
Epanorthosis,  t^igur  551,  19, 
Gpejregefe  m  Änm.  2j  369^  «mit.  L 
(SpefegeHfd)er@enitiO  69j  9. 
@ptpt)onem  551,  1  u.  5,  «nm.;  14,  «nm. 
Epiphora,  ^igur  551,  7,  b. 
Epitheton  ornans  547,  «nm.  5, 

hl  IT  Q  OTT  t],   %\ttÜX   551,  9. 

Epizeuxis,  5'8ur  551,  7,  d. 
egueg  foücftiüiid)  155,  2. 
equi^em  223_;  22IL 
er,  fie,  e*  überf.  219,  «nm. 
—er,  «nbängefilbe  b.  Inf.  Eraea.  Easa.  311,  «nm. 
— ere,  für  — erunt  im  $erf.  «ct.  3127"^ 
erga  bei  «bj.  59.  «nm.  L  8onfitger  ©ebraud) 
150. 

ergo,  $räpof.  mit  ©en.  137,  «nm.  129, 
ergo,  Äonjunfrion,  ©ebr.  530,  l_i  627.  itaque 
ergo  530,  5,  «nm.  L  quid  ergo?  410.  4, 
et  ergo  5327  ergo  bient  $ur  Sicbcvnufnabme 
beä  untcrbrod)enen  (sa^anfanged  646,  L  non 
ergo  636,  12. 

erinnern,  fid)  erinnern  87 ;  227,  «nm.  2, 

eripere  fonftr.  94,  «nm.  2. 

(£rfa&  ber  Äonjunftioe  ber  ftutura  328b. 

erft  481  nebft  «nm.;  497. 

erfterer  —  lefcterer  240. 

huoxrua,  gigur  551,  6. 

erubescere  c.  acc.  29,  a,  «nm.  1  u.  3.  mit 
3nf.  415,  2. 

erudire"fonftr.  43,  «nm.  2j  HL 

ertoöbnen:  ber  oben  ertoäfmte  u.  B.  258,  2. 

e«  überf.  L  Änm.  3. 

escendere  fonftr.  3^  «nm.  2_, 

esse  als  Verbum  substant.  5.  formen  Don  esse 
au*gelaffen  4j  55L  3,  a;  438,  IL  Stellung 
536,  L  mit  bem  tfom.  ob.  «cc.  bes  $r9bifatd« 


zed  by  Google 


—  416  — 


nomenft  3j  AHL  für  ba«  beutfdje  „leben,  fjerr-- 
[djen"  6  nebft  S(nm.  mit  Äbo.  5,  Slnm.  L  mit 
Partie.  $rä{.  440,  Slnm.  iL  mit  Dat  be* 
^ii'ecfe«  tili  u.  tü  mit  Gen.  ob.  Dat.  possess. 
55;  lö  u.  TL  est  mihi  aliquid  cum  aliqno 
557  Slnm.  2.  esse  mit  Gen.  ob.  Abi.  qnalit. 
74,  Slnm.  L  est  alieuius  „e8  ift  ^fiidit,  Sad)c, 
Slufgabe"  k.  2fi  u.  77j  162,  d;  42S.  esse  mit 
(»cn.  „befiehl  ou«"  76,  Slnm.  L  mit  Gen. 
u.  Abi.  pretii  88j  107.  prägnant  mit  in  c. 
acc.  118,  3.  sunt  qni  c.  Coni.  398,  c.  est 
ubi,  est  nnde,  est  qnatenua  u.  n.  c  Coni. 
39K,  c;  399,  iL  est  quod  ob.  cur  mit  Jtonj. 
400.  est,  ut  330,  3.  in  eo  est,  ut  389,  3 
u.  Slnm.  8.  est  mit  3nf.  418,  9,  mlFjfat 
$rflf.  ald  ^räbifattnomen  440,  5,  Slnm.  3. 
esse  mit  Gen.  ob.  Dat.  Gerund.  452;  461,  L 
laudatuB  sum  u.  laudatus  fui  unterfd).  318. 
esto,  33«b.  u.  c^ebr.  336.  Slnm.  L  quod  in 
aliquo  est  398,  L  est  „man  lieft"  .1 ,  Slnm.  2. 
esse  ab  aliquo  152,  6.;  166,  Slnm.  2.  esse  ex 
usu,  e  re  mea  u.  Ö.  153,  iL  ease  alicui  ab 
epistulis,  a  bibliotheca,  a  rationibus  u.  ä. 
153.  10. 

—  esse,  —  ßsflö   altertümliche  ßnbung  311, 
Slnm. 

esto  „e*  fei,  nun  gut"  33Ji,  91  um.  t 
et,  ©eb.  u.  ©ebr.  499  ff.  für  etiam  502.  et 
ipse  ,,aud)"  225—257.  et  is  „unb  $mar"  252. 
et  „unb  jwar"  606,  1:  17,  c;  252,  Slnm. 
oboerfatio  „fonbern"  5Ö6,  2.  „unb  wirflid), 
unb  in  ber  S&at"  506,  3.  „unb  bod)"  506,  4. 
bei  8<u)len  *bl*"  523.  „unb  überhaupt" 
506,  5.  et  burd)  Slnciphova  befettigt  505.  et 
uerbmbet  $wei  beigeordnete  Slbj.  503,  L  bei 
brei  ob.  mehr  Gegriffen  meggelaffen  ob.  gefegt 
501.  bei  multi,  pauci,  unus  503,  5.  fällt  nad) 
einem  tmpottict.  ymperatfofa&e  weg  503,  6,  et 
qui,  wo  im  2>cutfd)en  0I0&  meld) et  ftctjt 
503,  9_.  et  —  et,  et  —  que  514.  oerfchieben  uon 
partim — partim  517.  et  neque  —  neque  520, 
Slnm.  et  —  neque,  neque  —  et  514,  Slnm.  L 
ne  et  —  et  342,  Slnm.  4L  et  —  et  —  et  für 
bat  beutfdje  Werften«,  aweiten*,  brttten«"  21iL 
et  non  u.  nec  512.  et  nullus,  et  nemo,  et 
nihil  u.  ä.  612,  2Jnm.  3.  et  ne  —  quidem  512, 
Slnm.  1  et  tarnen  524,  6.  et  igitur,  et  id- 
circo,  et  ergo  fehlerhaft  532.  et  vero  524, 
Slnm.  3.  et  quidem  252 ;  483,  4  ;  506,  1 
nebft  Slnm.  2.  et  in  ber  FroposiUo  minor 
527.  et  fehlerhaft  hei  Stallungen  213. 
et  fehlerhaft  bei  Berbinbung  $weier  9?eben= 
fä&e  ob.  ^artiripialfonftruftionen  642,  3:  504. 
et  ftatt  ac  hei  SluSbrfiden  ber  ©leichbett  u. 
Slhnlirhfeit  509.  et  hei  unwilliger  ftrage  606,  4. 
etenim  533. 

etiam  u.  quoque  256.  „noch"  477.  heim  $tom* 
parat.  199,  6.  heim  @upcrl.  .199,  8j  253, 
1&  „ja"  411,  14.  etiam  nunc,  etiam  tum, 
etiamnum  477 ;  467,  5j  466.  sed  etiam  Wirb 
sed  518.  atque  etiam  483,  IL  at  etiam 
524,  ö.  cum  etiam  tum  fonftr.  362,  Slnm.  4. 
etiam  atqne  etiam  477,  Slnm.  1;  492.  quin 
etiam  483,  IL  ut  —  sie  etiam  393,  Slnm. 

Tj&onotia,  gigur  551,  10. 


etiamsi  93eb.  389,  2;  SSL  ' 

etsi  Beb.  u.  (gebr.~389,  2.  ju  einem  ^arr 

gefegt  446.  correctivum  39L  *ur  Slnga 

einer  hcfdjränfenben  ©emerfung  391.  qu< 

etsi  264.  mit  Acc.  c.  inf.  457,  Sinnt.  L 
etwa:  „wer  etwa,  welcher  etwa"  386. 
etmnologifd)e  fttgur  29,  b. 
(Supbemiämuö  550,  5,  Slnm.  3. 
evadere  fonftr.  3L  Änm.  2.  »werben",  S3eb.  t 

Öebr.  3  nebft  ~2fnm. 
evehere  fonftr.  94,  Slnm.  2. 
evenit,  ut  339,  3.  quod  369.  a,  £.  bient  5t 

nad)bruddDoIIen  Umidjreib.  341. 
evigilare  librum  35. 
evocare  fonftr.  04,  Slnm.  2. 
exadversus,  exadversum  150,  L 
exaequare  fonftr.  33,  a  nebft  Slnm. 
examinare  c.  abl.  98,  Slnm.  2. 
excedere  fonftr.  31.~Slnm.  2. 
excellentia,  (Singulare  156,  Slnm.  2. 
excellere  fonftr.  31,  Slnm.  4|  19^  Knm.  L 
exceptio:  sine  ulla  exceptione  151,  iL 
exceptus  152,  8. 
excerpere  fonftr.  94,  Slnm.  2. 
excidere  fonftr.  60,  Slnm.  L 
excipere,  Beb.  u.  Jfonftr.  33^  c ;  1LL  excepta 

„aufeer"  162,  fi. 
excitare  mit  ut,  ne  342,  h  c 
Exclamatio,  fyigur  551,  5. 
excludere  fonftr.  94. 
excurrere  fonftr.  94,  Slnm.  2> 
excusare  prägnant  gebr.  36^  2.  excusari  u.  a 

ex cusare  295. 
exempli  causa  (gratia)  397.  exemplo  esse  u.  I 

üü  u.  67,  15.  exemplum  edere,  statuer 

roaftr.  112,  Slnm.  2,  h. 
Exemplum  fictum  397,  Slnm.  3. 
exequias  ire  29,  b,  Slnm.  2. 
exercere,  ©eb.  u.  ftonftr.  152,  3j  112,  Slnm.  i 

Iii.  exerceri  „fich,  üben"  224  u.  295, 
exheres  c.  gen.  84^  c. 
exigere  nid)t  mit  ut,  ne  fonftr.  342,  I,  b.  ali 

quid  ab  aliquo  43,  0. 
eximie  483,  6j  199,  Slnm.  2j  485. 
eximere  fonftr.  94,  Slnm.  3. 
exire  fonftr.  94,  Slnm.  2j  112,  Slnm.  2. 
existere  fonftr.  94,  Slnm.  2.  „werben",  »ei 

u.  @ebr.  3  nebft  Slnm.  existunt,  qui  c  coni 

398,  c. 

existimare  mit  boppeltem  Slcc.  ob.  9lom.  3j  31 
mit  Gen.  pretii  KiL  mit  Gen.  poss.  76,  Slnm.  1 
mit  Gen.  u.  Abi.  qualitatis  74,  Slnm.  L  mi 
Slbl.  ob.  ex  98,  b.  pleonaftifd)  54T  l^Slnm.  L  * 
für  ba*  beütfdje  „wohl,  gewiß"  488.  existi 
mari  mit  Nom.  c.  inf.  ob.  Acc  c.  inf.  434 
nebft  Slnm.;  437. 

exitu  ald  Abi.  temporis  123,  1^  b. 

exonerare  fonftr.  94,  Slnm.  3^ 

exoptare  mit  3ttf.  415.  2. 

exorare,  ut,  ne  342,  ^  b. 

exordiri  a  113,  Slnm. 

exoriri  fonftr.  K  ex  ort  i  sunt,  qui  c.  coni.  3Ä\  c 
exornare  fehlerhaft  489  b,  Slnm. 
exosus,  ®eb.  u.  fonftr.  800. 
expedire  fonftr.  94,  Slnm.  2. 


zed  by  Google 


—  417  — 


»xpedit  mit  3nf.  ober  Acc.  c.  inf.  415,  1  u. 

420,  I,  2. 
expellere  fonftr.  94. 
-xpendere  c.  abl.  98,  2tnm.  2. 
experiri,  si  383.  feblerbaft  mit  3nf.  Derb.  415, 

§1  418,  7.   experiens  alö  $5bj.  188,  exper- 

tus  bat  paff.  93eb.  302. 
Pipers  c.  gen.  84,  c. 

expetere  mit  3"f-  438.  4.    mit  Aoc.  C.  inf. 

346.    nidjt  mit  ut,  ne  342,  I,  b. 
explere  fonftr.  96. 
Ssplifatroer  ©enitit»  69. 
explorato  alS  Abi.  absol.  444. 
exponere  fonftr.  112,  21nm.  L   tntranfitto  mit 

de  292,  2lnm.  4.    exposjto  al-3  Abi.  absol. 

444. 

expromere  fonftr.  112.  2lnm.  2, 
exseqaiaa  ire  29,  b,  Slnm.  2, 
exsistere  f.  existere. 
exsoWere  fonftr.  94,  Sirrin.  3. 
exsors  c.  gen.  84,  c. 

exspectare  dum  365,  2lnm.  2.  ai  383;  365, 
Slnm.  2.  nt,  ne  342,  II,  b.  quam  mox  354, 
?lnm.  2.  ex8pectavi  „id)  fjfitte  erwartet"  330, 
IV.  ungeroöfmltd)  mit  Aoc.  c  inf.  422, JKnm. 
fcfj Icrtjaft  mit  Si onj .  ftut.  im  abhängigen  Gebens 
fa$e  354,  2lnm.  2.  exspectato  maior,  ce- 
lerior  u.  fi.  100,  2Inm.  2. 

ex spectatione  maior,  celerior  U.  fi.  100,  2lnm.  2. 

exsudare  prägnant  gebr.  35. 

exsultare  fonftr.  29^  a,  2lnm.  3. 

exterminare  fonftr.  94. 

externus  fefjlerbaft  189,  2. 

extorquere  fonftr.  94,  Slnm.  2;  60,  fi. 

extorria  fonftr.  94^  2lnm.  4. 

extra  ol*  2lbü.  TZ8.  alft  $rapof.  144,  «nm.; 
152,  8. 

extremus,  2lbj.  ftatt  beä  beutfdjcn  3Ibü.  21,  3j 
134.  extremum  c.  gen.  78,  2lnm.  5j  184. 
ad  extremum  218. 

ext  urbare  fonftr.  94. 

exnere  fonftr.  54  ne&ft  Änm.  1}  222.  exuor 
„idj  gte&e  mir  auö"  46,  21  nm. 

F. 

fabrica,  Singulare  155,  Slnm.  2L 

fabricari  ex  106,  3lnm.  4,  d. 

fabricator  mundi  39,  L 

tabula,  Stellung  536,  7,  2Inm. 

facere  u.  reddere  „madjcn"  38.  facere  fjat  im 
^aff.  fieri  304.  3.  facere  aliquid  ex  re  106, 
9lnm.  4,  d.  quid  buic  ob.  (de)  hoc  faciamo7, 
Änm.  31  facere  mit  Gen.  posscss  76,  2tnm.L 
mit  Gen.  pretii  88.  mit  boppeltem  äcc.  3L 
aequi  boni  facere  88,  9lnm.  2.  quod  eine 
facere  possam  78,  Tnm.  6..  nihil  aliud  fa- 
cere nisi  ob.  quam  496,  21nm.  facere  „opfern" 
=  sacrum  facere,  rem  divinam  facere  fonftr. 
106,  Änm.  4»  facere  klaffen"  29L  mit  Partie. 
itÄf.  ttft.  ob.  mit  3nf.  v£räf.  $aff.  349,  3; 
440,  L  c.  fac  mit  ftonj.  344j  336,  2lnm.  2; 
mit  Acc.  c.  inf.  ob.  ut,  ne  349  ,  342.  I,  d. 
mit  quod  369,  a,  ß.  fac  ne  337,  «um.  3, 
Vi  enge,  tat.  3Rep«ttorvum.  7.  KufL  IL 


fac,  faciamus  mit  Acc.  c.  inf.  349,  2.  ^formen 
Don  facere  roeggelaffen  651,  3,  c;  496,  2lnm.: 
419.  facio,  ut  bient  jur  nadjbriicflidjen  Um» 
fdjreibung  34L  facere  non  possum,  ut  ob. 
quin  357,  3,  e;  428.  facere  cum  aliquo  57, 
Slnm.  3 ;  152,  5.  nihil  reliqui  sibi  facere 
ad  78,  Slnm.  6.  certiorem  facere  fonftr.  82. 
facinus  facere  29,  b.    facta  455,  2. 

facessere  intranfitiü  gebr.  292,  5. 

facilis  mit  Supinum  ob.  ad  c.  Gerund.  465,  2a 
mit  3nf .  ob.  Acc.  c  inf.  415,  1  iL  420.  L 
facile  „unftreirig,  entfdjfeben"  199,  8.  facile 
est,  3nbif.  ftatt  Äonj.  330  u.  331. 

facinus  facere  29,  b. 

facta  466.  2. 

factum  mit  Äbj.  ob.  Äbo.  12,  a. 
facultatem  dare  mit  ad  ob.  ©en.  GJenmb.  451, 
Slnm.  L 

faenerari  c.  acc.  29,  a,  2lnm.  ö.   faenori  dare 

67,  13. 
faftittoer  $atto  66  u.  62. 
fallaciter  474  2 

falli  „fti  tfiufd)en"  294,  fallit  me  33,  b.  nisi 

me  fallit  33,  «nm.  2j  319. 
falsus  mit  afiTu.  paff.  ©eb.  196, 12;  300.  fal- 

sum  est,  ut  438,  2.  falso  474,  2*  falsum 

iurare  29,  b,  Slnm.  4.   falsum  sentire  U.  fi. 

180,  4,  a, 

fama,  Singulare  155,  Slnm.  2.  fama  est  mit 
Acc.  c.  inf.  420,  L 

fames :  in  fame  123,  2j  c. 

familiaris  mit  &tn.  ob.  Stat.  60,  5. 

fari,  ©eb.  u.  ©ebr.  306,  IL 

fas  mit  Supinum  auf  u  455,  2.  fas  est  „c$ 
wäre  redit",  3nbif.  ftatt  «onj.  330  u.  33L  mit 
3nf.  u.  Acc.  c.  inf.  415,  1  u.  420,  L 

faft  483,  8;  330,  III. 

fastidire  fönfrr.  29,  a.  mit  3nf.  416,  2.  fasti- 
diosus  c.  gen.  84.  a. 

faaces,  durale  158,  «nm.  3;  166,  2. 

favere  fonftr.  4£ 

fax  im  ftatt  fecerim  311. 

febris  audgeloffen  551,  3,  h. 

fecundus  nid)t  mit  ©en.  84,  2lnm.  3. 

feinblid)  überf.  192,  L 

ftelbfrüdjte  im  Sing.  155*  L 

femina  ftatt  ea  245,  2lnm.  2. 

fenori  dare  67,  13. 

ferax  c.  genHfa,  d. 

fere  u.  paene  483,  9i  150,  3. 

feriae  auSgelaffen  56T,  E  h. 

ferire  foedus  35,  8. 

ferme  483,  9j  160,  3. 

ferner  610;  4987^j  4ia 

ferre  aegre,  moleste,  graviter  mit  Acc.  c.  inf. 
ob.  quod  370.  non  fero,  ferre  non  possum 
u.  fi.  mit  Acc.  c.  inf.  425,  b.  aliquid  (ita) 
fert,  ut  339;  3:  152,  El  ferunt  „man  fagt* 
1,  b.  feror  mit  Nom.  c.  inf.  4M  u.  43L 
ferri  „fid)  ftürjen"  224.  secum  ferre,  natura 
(ita)  fert  u.  fi.  152,  Ih,  ferre  „Ijeröorbrtngen" 
ftatt  proferre  489  b,  ?lnm. 

fertilis  fonftr.  84,  d;  96,  9lnm.  2. 

tVssus  ab  106,  Vlnm.  3. 

3-eftnamcn  mit  2lbl.  ofjne  in  123j  L 

27» 


zed  by  Google 


416 


fetitinare  mit  3nf.  455,  «nm.  3j  4J5,  2.  mit 

«cc.  29,  a,  «nm.  5. 
Fictio,  ftigur  551,  20,  «nm.  Exemplnm  fictum 

397,  «nm.  3, 
fidere  fonftr.  108,  «nm.  4.  fisus  t)at  ^räfenSbcb. 

3ÜL 

fides  „bie  firier"  156,  2. 
tiiißs:  pro  deum  hominnmqae fidem 45,  «nm.  2. 
bona  fide,  mala  tide  104,  «nm.  L  per  fidem 
104,  «nm.  2. 
fidius  551,  3,  L 
fidacia  mei  u.  mea  7  L 
fieri  unterfd).  Don  evadere,  existere  3,  «nm.  L 
al«  $afftö  su  faoere  304,  3_;  HS,  «nm.  2, 
mit  Gen.  poase&s.  76,  «nm.  L  quid  mihi 
ob.  (de)  me  fiet  57,  «nm.  iL  mit  Gen.'pretii 
88.  mit  bcm  9iom.  be«  $rabitot«nomen«  2. 
mit  Tat.  be«  S»oede«  66,  a.  fieri  ex  ob.  de 
3,  «nm.  2,  fit,  ut  ob.  quod  m  3;  369,  a,  ß. 
fit,  ut  bient  jur  nadjbrucföooUen  Umfdjreibuna, 
341 ;  530,  2.  factum  est,  ut  mit  bem  Äonj. 
Smocrf.  327,  6,  «nm.  L  iU  fit,  ex  quo  fit, 
ut  in  ©djlutjen  527,  339,  «nm.  4.  fieri  non 
otest,  ut  ob.  quin  357,  3,  e;  428.  per  me 
t ,  quominus  359,  «nm.  L  quod  eins  fieri 
potest  7s,  «nm.  fi. 
figere  fonftr.  112. 

ftiguren,  ©egriff  u.  «rten  548  ff.  Figura  ety- 

mologica  29^  b. 
filius,  fiUa  au«gel.  73j  551,  3,  g.'  iftott  bc«  beut* 

fdjen  „ber  jüngere"  98,  «nm.  L 
fttnalfäfre  342  ff. 

fingere  ex  106,  «nm.  4,  d.  sibi  fingere  febjer* 
baft  22L_^üffen"  29L  mit  Partie,  $räf.  ob. 
3nf.  $räf.  $aff.  440,  L  c;  349,  iL  finge,  fin- 
gamus  c.  acc.  c.  inf.  551,  20,  «nm.  fingor 
mit  Nom.  c.  inf.  ob.  Acc.  c.  inf.  436. 

finire  c.  abl.  ober  ex  98,  b. 

liiiis :  finem  facere  c.  gen.  ob.  dat.  60,  L  fini 
ober  fine  wbi«  an"  146,  2. 

finitimus  c.  gen.  ob.  dat.  60,  5, 

firmare  stationea  35,  2. 

firmus  a  98,  «nm.  5j  113. 

fisus  fonftr7"108,  «nm.  4.  bot  ^rfifenftbeb.  HILL 

tiagitare  fonftrTlg,  c.  mit  ut,  ne  342,  I,  b.  mit 
bloßem  Äonj.  244. 

flagrare  c.  acc.  29,  a,  «nm.  L 

iiectere  obfolut  gebr.  36,  11.  viam,  promun- 
turium  flectere  33^  c. 

flere  tonftr.  29^  a.  ' 

flocci  non  esse,  facere  u.  fi.  88,  «nm.  2. 
Hörer  e  praeter  cot  eres  31,  «nm.  4  :  204.  «nm. 

„öle*  etwa«  berfi&mt  fein"  19_,  «nm.  L  flo- 

rere  c.  abl.  96,  L 
flumen  Stell.  536,  7,  «nm.  flumine  ftott  in 

flumine  114.  adverso  u.  secundo  Hümme 

150,  L 

ftlufmamen  im  Abl.  instrum.  114.  fluxus  HUP. 

foedus  ferire,  icere  358,  8» 

ftolge  ber  3eiten  327—329. 

folgen:  barau«  folgt,  bafe  339,  «nm.  4, 

folglid)  530;  627.  umfcbrieBen  498,  6. 

fore  u.  forem  ©eb.  u.  @ebr.  305.  fore,  ut  4H2j 

38a.  fore  mit  Partie,  perf.  pass.  432,  «nmTlC 

305,  «ran. 


formare  ex  106,  «nm.  4,  d. 
forsitan  479. 

fortasse,  fortassis  479.  num  fortasse  fe^lcr^aft 
40H,  b. 

forte,  ©eb.  479.  nisi  forte  M,  2.  ne  forte 
342.  «nm.  2,  num  forte  fcblcrbaft  40^  b; 
479.  an  forte  fc^ler^aft  408,  479. 
forti  animo  esse  158,  «nm.  i 
fortunä  u.  a  fortuna  106.  «nm.  L 
(Jrage,  ftigur  551,  6.  $n>ei  Avalen  in  einem 
<2ku)e  oereinigt  412.  §ragen  ber  83enounbe= 
rung  im  Acc.  c.  inf.  ober  mit  ut  435;  432, 
«nm.  fi. 

Srageparttfeln  403  ff.  auSgefaffen  404. 

gragefä&e  402—413;  268—273.  in  Or.  obl. 
467,  L  3}  gragefäfce  mit  quid  eingeleitet 
410.  ögne  ^ragepartifeln  404  Stoopelfragen 
ober  bi«junftioe  fragen  405  ff.  brrette  ftragt 
ftatt  einer  inbireften  412,  iL  unroiQtge  fragen 
airegebr.  506,  4j  43ä.  inbirefter  gragc(a$  jur 
Umfdjreib.  eine«  beutfdjen  SubfL  177,  d.  ftatt 
etne«  beutfdjen  JRelatiofafcc«  413.  jroei  jra 
gen  in  einem  @a$e  oereinigt  412.  inbirefte 
fragen  unb  fltelattüfä&e  unterfeb.  407,  2. 

ftragenbe  Pronomina  268—273. 

fraudare  fonftr.  LiiL 

fraudatiou.fraus.  H>S.  per  fraudem  104,«nm.2. 
ftrembroörter  im  2at.  Iii  u.  122. 
fremere  mit  «cc.  29,  a,  «nm.  5. 
frequens;  «bj.  ftatt  be«  beutfdjen  «bo.  21,  3 

u.  22.  mit  bem  «bl.  96,  «nm.  2, 
frequentatio  u.  frequentia  16S. 
ftrequentattoe  Serben  308,  L 
fretus  fonftr.  108,  «nm.  4, 
frigida  sc.  aqua  551,  3,  h. 
frons:  a  fronte  113. 

frui,  ©eb.  u.  Äonftr.  109  nebft  «nm.  2.  fruen- 
das  303, 

frustra,  ©eb.  474,  L  frustra  est  5^  «nm.  L 
fuga:  in  fuga  u.  ex  fuga  praedari  149. 
fugere  fonftr.  33,  a  nebft  «nm.  me  fugit  33,  b 

nebft  «nm.  2.  non  me  fugit,  quin  357,  flnm.  L 

mit  Acc.  c  inf.  42a  I,  2.  mit  5nf:  415,  2. 

fuge  c.  inf.  337,  «nm.  3,  fugiens  c.  gen. 

85  u.  86. 

fui  mit  Norrie  $erf.  $aff.  318.  fuit  tempus 

(dies),  cum  mit  Äonj.  362,  «nm.  2. 
füllen  iid],  bl)rafeologifd)e«  ©erbum  208. 
fundamenta  iacere  166,  2. 
funditus  462. 

fungi,  ©eb.  u.  Äonftr.  100.  fungendus  'ML 
für  überf.  129.  u.  140.  burd)  Dat  commodi  57. 

für  unb  miber  133,  4. 
furtim  463. 

Futurum,  ©eb.  im  aQgem.  314j  316  b ;  324.  be= 
Seicb.net  einen  ©efebj  33(L  «nm.  3,  wo  im 
3>eutfd)en  ba«  ^räien«  ftebt  325,  1—3.  für 
bo*  bcutfdje  wrooUen"  324.  ©enauigfeit  bc4 
fiateiner«  beim  (Debvaud)  bei  gut.  325,  1—3. 
Futurum  II  ftatt  be«  Fut,  I  316  b,  «nm.  2 
u.  3.  £exL  ftatt  be«  Fut  II  317,  «nm.  I. 
Imperativus  futuri  336— 3387~Äonjunftip 
ber  $utura  en'cw  ober  umfd)rieben  228  b. 
Äonjunftiü  gut  foljlcvbaft  nad)  ben  Serben 
be«  ftürdjten«  351 


zed  by  Google 


—  419  — 


futurum  est,  ut  339,  3j  324,  Stnm.  L  futurum 
esse,  ot  432 ;  385.  futurum  fuisse,  ut  385; 
432,  HnmTL 

futurus  „fünfttg"  489,  Änm.  4. 

& 

Gallia  cisalpina  200,  s?(nm.  ± 
.  :\  \  totrb  im  fiat.  nidjt  befonberd  au&gebrücft 
189,  «nm.  burd)  quidam  ftberf.  228. 

gaudere  fonftr.  29,  a,  Stnrn.  1  u.  1  mit  Acc. 
c.  inf.  ob.  quod  370.  mit  cum  438,  5.  mit 
si  438,  6,  gavisus  b>t  $räfen3bcb.  301. 

9efff$l  nidjt  burd)  sensus  überf.  161,  ?lnm. 

gegen  überf.  150.  =  „ungefähr"  150,  2L 

Gegenfrage  mit  an  408. 

(^egenfäfce  paarroetfe  fielen  afttnbetifd)  503,  4. 

gegenfeitig  236  u.  2ÜL 

gegenüber  überf.  150. 

^egenmart,  Segriff  B14,  Cf.  $rdfen3. 

:ehorcn  üben'.  55  u.  66j  IL  u  TL 

©elb  (Diel,  toenig  u.  ä.)  192,  3,  b. 

geliebt  27,  5flnm.;  188,  Hnm.  2, 

gemafe  überf.  150,  12j  260^  «nm.  2» 

gemere  fonfir.  2iL  a. 

Geminatio,  ^igur  561,  7,  d. 

gemütlicher  Totti;  üL 

genannte:  ber  fdjon  oben  genannte,  ber  fo* 
genannte  u.  ä.  258,  2, 

ßfcnauigfeit  ber  lat.  ©pradje  bei  ©ejeidmung 
ber  3citüer&QlmHic  325_  im  ©ebraud)  be* 
Numerus  158. 

geueratus  mit  Slbi.  95. 

genic&en,  nicht  immer  bind)  frui  ju  überf. 
1Q9.  «nm.  2. 

-  c  n  1 1  i  v,  93eb.  im  aOgem.  pag.  ÜL  Stmtar  68 — 
9JL  Gen.  epexegeticus  ob.  explicativus  69:  9, 
iubjetrioer  ob.  objeftioer  ©en.  pag.  61;  68;~S1  ff- 
Gen.  qualitatia  24.  u.  Z5.  ftetS  mit  einem 
paffenben  Slbj.  oerbunben  Ixl  Gen.  partitivus 
18  ff.  wann  fef)ler$aft  79;  81  u.  02.  ab= 
gängig  oon  einem  fubftantnuerten  jädil.  9tbj. 
184;  78,  Änm.  2»  Gen.  popsessivus  unterfd). 
Dom  T)at.  possess.  55;  7JL  ©en.  u.  Tai. 
roedjfelnb  in  mandjen  Lebensarten  60.  ©en. 
bei  ben  ÄuSbrürfen  „eo  ift  Sadje,  $flid)t, 
Aufgabe"  u.  ä.  2fi.  ^offeffiopronomen  ftatt 
be£  Gen.  obiectivus  IL  ©en.  eines  Subft. 
ftatt  beS  beutfdjen  «bj.  191]  74,  «nm.  3. 
Iateinifd)e  »bj.  fiatt  eine«  beutfdjen  ©en.  193. 
Gen.  qaantitatia  ober  generis  18  ff.  ©en.  ab= 
gängig  oom  2tbj.  84.  ©en.  bei  $artic.  auf 
ans  tu  ens  85,  Gen.  pretii  88j  107.  Gen. 
criminis  bei  geridjtlidjen  Serben  89,  ©en. 
ftatt  ber  beutfdjen  \Mppofttton  69.  jtoei  ©e= 
nitine  oon  einem  Subft.  abhängig  70,  fcnm. 
@en.  beö  ©erunb.  451  u.  452.  Ättributioer 
<9en..  Stell.  536,  6j  130,  3.  ©en.  bei  Stäbte* 
namen  116  ff. 

genitas  fonftr.  üä. 

Gtentilnamen  al8  2tt>j.  gebr.  10,  2(nm.  2, 
gentium  bei  unde,  nbi,  eo  u.  ä.  78,  f. 
Genas  pro  specie,  !£ropu8  550,  L 
genns  humanuni,  Stell.  510.  homines  omnis 
generia  u.  omne  genus  hominum  74,  flnm.  4. 


id.  genus,  omne  genus  aboerbial  47,  ex  eo 

genere,  quae  c.  plur.  72. 
gerabe  ipse  253.  quisque  287,  2.  „gerabe  jeht" 

263,  L  „nidjt  gerabe  470797 
gerere  se  mit  9lbo.  ob.  pro  42. 
©ermaniSmu«  546,  3L 

©erunbium  unb  ©erunbioum,  8t)ntar  448 — 
4M.  Sebeutung  im  aUgem.  448j  42&  ©e= 
runbtum  mit  paffmer  Sebeutung  448.  ?lnm. 
$enoanb!ung  be&  ©erunbium«  ind  ©erunbio 
449.  ©enitio  ©erunb.  bei  «bj.  451,  2,  bei 
esse  452,  L  bei  Subft.  4M,  L~ ®at.  ©er. 
bei  Äbj.  451,  £L  bei  einzelnen  33erbcn  u.  ^tjras 
fen  451,  4*  bei  SBürben  u.  Ämtern  jur  S&t* 
jeid)nung  ibver  Seftimmung  456,  9.  ftatt  a 
c.  abL  63.  ©en.  ©er.  ob.  3nf.  bei  tempus 
est,  mos  est,  consilium  capio  u.  iL  45Ü  3nf. 
ftatt  be«  ©erunb.  bei  3)id)tern  418,  3«.  1 
«cc.  ©erunb.  mit  $räpof.  451,  aTbei  »erben 
(do,  trado,  curo  u.  8.)  461,  L  Slbl.  ©erunb= 
mit  u.  ofme  $rfipof.  451.  B.  ©erunbip  auf 
ndi  aud)  bei  feminin,  ob.  Plural  ber  $ers 
fonalpronomina  226^  ©erunbio  bezeichnet  nie 
ein  äömten  45JL  bient  jur  Umfcbreib.  beut« 
fdjer  Scrbatiubft.  453.  Vol.  be«  ©erunb.  ftatt 
be«  Partie.  ^Jräf.  451,  9tnm.  3.  »cc.  be«  ©e- 
runbiod  fehlerhaft  at$  Cbjeft  gebr.  451,  ftnm.  4. 

gefdjweige  benn,  baft  388. 

gefefrt  ba§  332,  3j  389,  ß. 

gestire  mit  3nf.  415,  2.  für  bad  beutfd)e  „gü* 
tigft,  gern"  487. 

gestus,  Singulare  155,  ?lnm.  2. 

gemife  überf.  488  ;  461,  L 

gewiff ermafjen  279. 

cjetuö^nlid)  burd)  solere,  consuevisse  überf. 
487. 

gigni  fonftr.  9JL 

glauben:  Jd)  follte  glauben,  baft  hätte  id) 
nidjt  geglaubt-,  3nb.  ftatt  Äonj.  330,  VI. 
glaube  mir  336,  %nm.  iL 

gleidjfall«  25l>==257. 

gleidj  nad)  150,  Uk  253,  4. 

gloriari  fonftr.  108,  Änm.  5.  mit  Acc.  c.  inf. 
370.  anm.  2.  gloriandus  303,  ttnm. 

gloriosum  est,  ut  438,  2* 

gnarus  mit  ©en.  84,  b. 

©räridmud  646,  3. 

©rab,  nidjt  burd)  gradus  überf.  203. 

Gradatio,  ^igur  551,  13m 

gradatim  483,  13. 

gradus,  53eb.  u.  ©ebr.  203. 

©rammatifdje  SortfteOung  535,  2, 

grandis  natu  98,  Siran.  L 

gratia  „meaen"  ©ebr.  137;  122.  gratias  agere 
mit  quod  ob.  Acc.  c  inf.  370.  mit  cum 
438,  5.  gratiam  inire  ab  113.  exempli 
gratia,  verbi  gratia  39L  gratia  für  ba$ 
beutfdje  „burd)"  154,  12.  mit  ©en.  ©erunb. 
451.  2. 

gratis,  gratuito  474,  1.  gratis  constare  107, 
9lnm.  L 

gratulari  fonftr.  442.  mit  cum  438,  6.  mit 
quod  ob.  Acc.  c.  inf.  310.  mit  ^artie.  ^3erf. 
«ßaff.  442, 

gratulatio  c.  gen.  70,  8, 


zed  by  Google 


—  420  — 


gratus  in  aliquem  60,  «nm.  8.  pro  re  139, 
ö.  (gratissiraum)  alicai  faccre  180,  4,  a; 

199.  &. 

gravari  mit  3nf.  415,  2, 

gravis  mit  oft.  u.  paff.  ©eb.  1%.  L  mit  @u* 
pfnum  auf  a.  456.  2.  grave  est,  erat  u.  f.  tt>., 
3nb.  ftatt  Äonj-  330  u.  33  L  graviter  ferre 
mit  qnod  ob.  Acc.  c.  int  370.  gravi t er  alft 
CualitätSabö.  485.  graviter  aestimare  88, 
«nm.  a. 

Wricrtiiirtic  SBörier  u.  Eigennamen  im  Vat.  121 
u.  122.  @ried).  «cc.  46:  29t c.  @ried).  $atio 
bei  $aff.  64. 

gnbernacalam  im  $Iur.  156,  2. 

gast&re  abfol.  gebt.  36^  10. 

E 

haben  überf.  55  u.  56. 

habere  mit  Doppeltem  Äcc.  ob.  92om.  3;  32  nebft 
«nm.  2.  habere  pro  ob.  loco  19,  9lnm.  2. 
haberi  mit  boppeltem  9tom.  8j  37,  «nm.  2. 
sibi  habere  aliqnid  57,  Knm.  3.  habeo  lt. 
mihi  est  55,  91  nm.  L  mit  $»at.  be«  3n>ccfe8 
iili  u.  ßZ  mit  Gen.  possess.  76,  «nm.  L 
mit  Gen.  pretii  88.  mit  Gen.  u.  Abi.  qnalit. 
74.  «nm.  L  habere  in  cnstodiam,  in  po- 
testatem  u.  iL  118.  iL  nomen  habere  fonftr. 
55,  «nm.  4.  habere  mit  Partie.  Perf.  Paks, 
&UT  llmictiretb.  319.  habeto,  sie  habeto  336, 
«nm.  2.  habet  hoc  aliquis,  ut  33t»,  3j  152, 
ITj.  non  habeo,  qnid  habes,  qnod  ob.  cur 
c.  coni.  400;  398,  c  in  animo  habere  c. 
ini.  415,  2.  haec  habeo  dicere,  scribere  it.  ä. 
417,  2.  res  bene  habet  294,  «nm. 

habitare,  öeb.  292,  91  um.  L  mit  Gen.  u.  Äbl. 
pretii  107,  «nm.  L  inter  falcarios  habitare 
153,  13; 

hactenus  483,  L 

haerere  mit  $at.  52,  91  nm.  2.  in  terga  hac- 
rere  118,  & 

halb,  ^aTfte  überf.  214,  1±  194,  «nm. 

hangen,  hangen  fonftr.  113,  «nm. 

hasta:  snb  hasta  vendere  153,  2* 

hand,  ®eb.  u.  (Siebt.  469.  handdnm  477,  «nm. 
2,  hand  fere  483.  iL  hand  ita  470,  2.  hand 
scio  an  411;  479: 469.  Stell.  Don  band 536, 12. 

handqnaqnam  470. 

$auptau$fagefäfye    unb  ftauptaufforberungSfäfcc 

in  Or.  obl.  457,  1  u.  2. 
hei  c.  dat.  45,  «nm.  2. 
helnari  c.  abL  96,  L 
hem  mit  «cc  45l 

Hendiadys  661. 14;  190;  187,  «nm.  2,  a;  490; 

547,  «nm.  5;  485. 
hercules,  hercle  551,  3,  L 
hcres  ex  assc,  ex  scraissc  153,  iL 
errfdjen  esse  5,  «nm.  2. 
en  mit  «rc  45. 
hic,  Pronomen,  5Beb.  u.  ©ebr.  238:  219,  «nm. 
Stellung  586,  4;  130,  2  u.  L~hlc  —  ille  „ber 
lefctcrc  —  ber  erftere"  240.   hic  ille  öerbun* 
ben  238,  «nm.  3.  hic  mit  tarn,  tantns,  talis 
242.    Ec  qni  u.  is  gui  2ÜL  hic  dolor 


„ber  6d)men  hierüber"  u.  5.  72.  hic  locus 
„unfere  Stelle"  231.  his  decem  annis,  hoc 
biduo  u.  a.  126,  3  nebft  «nm.  2.  hinc  in 
Or.  obl.  457,  «nm.  2.  in  biftorifeber  Srjahlung 
244.  hic  richtet  fttt)  nach  bem  ^räbifatSnomcn 
23.  hoc  c.  gen.  78,  d.  hoc  aboerbieQcr 
«cc.  29,  c.  hoc  öl*  AbL  differ.  98,  «um.  g, 
hoc  oertritt  ein  beutfebe*  ©ubft.  12fi.  hoc 
primum  214,  22.  hoc  bereitet  auf  einen  \oU 
aenben  ©ebanfen  bor  238.  «nm.  2j  100, 
«nm.  5j  369,  «nm.  1 ;  370,  «nm.  L  hoc  dico, 
hoc  constat  oerfd).  Don  tan  tum  dico,  tan  tarn 
constat  241.  hoc  beim  ^niin.  414,  3,  «nrr. 
quo  —  hoc  mit  Äomparatio  21XL  hiene  u. 
hicine  403,  «nm.  L 
hic  „hier"  mit  Wen.  78,  L  hic  mihi  61 
«nm.  L 

hicine  403,  «nm.  1:  45,  «nm.  L 
hice,  haece,  hoce  239. 

hinc  „beftbalb"  530,  «nm.  3.   hinc  sequitur 

fehlerhaft  339,  «nm.  L 
hinburef)  oon  ber  Jeit  124, 
biftorifeber  3nfimrto  322.   ^iftorifebe«  träfen« 

322  ;  327,  5.   ^iftorifebe«  $erfeft  SIL  &> 

ftorifdje  ^Jertobe  541,  5. 
hoc  f.  hic. 

bodiftentf  bei  Rahlen  495,  «nm. 
hoffcntlid)   bnrd)  Verbum  regens  überfein 
486. 

homo  Romanus,  homo  Graecus  U.  5.  180,  & 

homo  ftatt  is  245,  «nm.  2. 
Homöoptoton  538,  3,  c. 
Homöoteleuton  538,  3,  c 
honesta*  „GJefübl  für  «nftonb"  161*  «nm. 
honestns  mit  oft.  u.  paff.  öeb.  196,  L  mit 

Snptn.  auf  u  455,  2,  honestum  mit  3nf.  u. 

Acc.  c.  inf.  415.  1  u.  420.  L 
honor  „€>inn  für  (Ehre"  140,  14.  honori  esse. 

tribuere  u.  fi.  fifi  u.  67. 
hören:  „aber,  höre  ich  fagen"  524,  öj  a.  bie 

Serben  be*  hörend  fonftr.  43L    „fo  fcorer 

bleibt  unüberfefrt  551,  3j  f;  375t  «nm.  L 

„auf  jem.  bören"  152,  4, 
horrere  fonftr.  29,  a.   mit  3nf.  415,  2,  a. 
horrcscere  fonftr.  29,  a,  «nm.  L 
hortari,  öeb.  unb  fionftr.  87,   «nm.  2.  mit 

3nf.  438,  4  ;  342,  «nm.  L  mit  ut,  ne  342, 

1,  b.   mit  bloßem  Äonj.  344. 
hortatu  1(8,  «nm.  3. 

hostilis  U.  hosticus  192,  L  in  hostico  183,  HL 
hostis,  foQeft.  (Singular  155,  2.   hostiam  für 

baft  beutfdje  «bj.  „feinblicb"  192,  L 
huc  mit  Wen.  78,  l  u.  «nm.  2. 
hnmanita«  .ttef&ty  für  TOenfcblicbfeit-  140, 14. 
humanitus  462. 
hnmi  116^  «nm.  1  u.  3. 
Hypallage  adiectivi  197. 

tpperbaton  538,  L 
tjperbel,  £ropu«  550,  4;  100,  «nm.  3,  a. 
fcbpotbetifdje  Sä&c  376—388.  Consecuüo  tem- 
pornm  berfelben  385.   .^hpothetifdje  93eralet= 
tbunaSfonjunftionen  392.  |>nöotljetifd)er  w 
junftto  332,  6. 
Ilysteron  proteron  551,  22. 


zed  by  Google 


—  421  — 


L  1 

u  lofttle«  i  bei  ©täbtenamen  K.  lA6,  Änrn.  L 
[a  auf  eine  grage  auögebr.  411.  14.  ja  fogar, 

ia  nielmefjr"  483,  IL 
lacere  mit  Partie,  ^crf.  $aff.  jjur  nad)brud«s 

Dollen  Umfdbjcibung  319. 
actare  (se)  fonftr.  33,  c 
3a$r  überf.  192,  2» 

um  fe!)Iert)nft  für  ipse  254.  iam  „nunmehr" 
ben  rtortfdjritt  beaeidmenb  467;  510,  «nm.  in 
ber  Propos itio  minor  527.  iam  porro  482, 
4.  iam  vero  510,  Hnm.;  627  ;  524,  »nm. 
2.  non  iam,  nihil  iam  „nicfjt  niefjr,  nicht« 
mebr"  208,  10.  fällt  im  Vat.  weg  437  nebft 
Umn.  L  iam  —  iam  516,  5.  iam  nach 
einem  fjnponjet.  3m»erattöfa&e  503,  6.  iam 
inde  a  497,  Änm.  L  iam  din,  iam  pridem, 
iam  dudum  483,  i?!nin.  3.  iam  inde  a  125, 
3  :  497,  «um.  L   ut  iam,  iam  nt  389,  fi. 

— ibam  ftatt  — iebam  in  ber  L  Äonj.  311,  9(run. 

-ibo,  guturenbung  ftatt  — iam  311,  Bnm. 

3$:  mein  3d),  bein  anbere«  3d)  w.  fi.  219, 
Xnnu  2. 

ere  foedas  35,  8. 
id  f.  is. 

ideirco  530,  ■L  et  ideirco  feiten  532.  non  id- 
circo  qnod  37_L  ideirco  nt  342,  II.  ideirco 
qaod  309. 

idem  c.  gen.  78^  d.  für  etiam  u.  tarnen  25ä 
biS  257.  al«  abnerbialcr  Hcc.  29,  c.  idem, 
Unna  idemqae  „einerlei,  ein  unb  berfelbe" 
214.  34.  mit  ac  ob.  qui  607,  «nm.  lj  265. 
mit  bem  Tat.  ftatt  mit  ac  65,  3.  mit  et 
509.  idem,  qni  fe$lerb>ft  ftatt  is  qui  247, 
flnm.  2, 

identidem  492. 

ideo  530,  5»  et  ideo,  ideoqae  feiten  532.  non 
ideo  qaod  371.  ideo  nt  342,  II.  ideo 
qaod  360. 

idonens  mit  Tat.  ob.  ad  59,  Änm.  L  mit  Tot. 

©erunb.  ob.  ad  451/  IL   mit  qni  c.  coni. 

398,  b,  «nra.  3. 
id  quod  23,  4. 
je  —  befto  überf.  21D. 

jeber  286  ff.   burd)  Eiftributtojablcn  au  überf. 

214  11. 
:cbod)  f.  aber. 

icmanb  224  ff.;  411,  4.   „niemals  jemanb, 
nirgenbä  jemanb"  468. 
.nadjbcm  396. 

-ier,  arc^aiftifcfje  gnfmittoenbung  311,  Sinnt, 
ieftt  überf.  467. 

igitar,  5Bcb.  530,  'L  Stellung  531.  et  igitnr, 
igiturqne  532.  igitnr  im  €>d)Iujjfafee  527; 
530,  2.  quid  igitar?  410/  L  qni  igitar 
wann  febjerfjaft  262,  «nm.  L  igitar  btent 
wr  SBieberaufnaljme  be«  unterbrochenen  Safc- 
anfangs  546  ,  4.  cum  igitar,  postqaam 
igitnr  weniger  gebräud)(id)  644.  igitar  gu« 
fammenfaffenb  530,  8j  «nm.  non  igitar 
536,  12. 

ignaraa  ronftr.  84,  b.   mit  ©eh.  ©erunb.  4M 
.  2,   ®eb.  196,12. 
ignorantia  u.  ignoratio  168, 


ignorare :  non  ignoro  475,  5.  mit  quin  fonftr. 
367.  »nm.  4. 

ignoscere  fonftr.  49,  ?Inm.  L    mit  ai  438,  iL 

— ilis,  Gnbung  non  Slbjeftioen  196. 

illabi  fonftr.  31,  Hnm.  2. 

illacrimari  mit  3)at.  52. 

ille,  »eb.  238  :  219,  «nm.  meift  auf  dne  be« 
fannte  Sädje  bin  238,  Hrnn.  3.  Stellung 
536/  4,  nie  ille  öerbunben  238,  2lnm.  3. 
ille  bei  Eigennamen  179  ille  richtet  fidj 
nad)  bem  $räbifatdnomen  23.  für  ba«  beutfd)c 
„einer"  238,  2lnra.  3j  25L  bic  —  ille  „ber 
Ie&tere  —  ber  erfiere"  240.  ille  mit  tarn, 
tantus  »erb.  242.  in  Or.  obl.  457,  IV.  u. 
9lnm.  L  illa  fama  „ba«  «erücht  hiervon" 
22.  illud  al«  aböerblaler  Slcc.  29,  c.  oer= 
tritt  ein  beutfdje«  Subft.  176.  bereitet  auf 
einen  folgenben  Webaufen  öor  369,  ?lnm.  1 ; 
370.  «um.  U  238,  «nm.  2.  illud  Home- 
ricam  ob.  illud  Homeri  238,  Änm.  3.  illud 
poatremum  214.  22.  illud  beim  3nfin.  414. 
3,  %nm. 

illinere  fonftr.  54*  Änm.  SL 

illudere  fonftr.  52,  SInm.  3. 

lllnsio,  Jropu«  650,  6. 

— im,  (£nbung  üon  9lbocrbien  463.   alte  &on= 

junftiuenbung  311,  $nm. 
imbuere  fonftr.  114. 
imitari  c.  acc.  33,  a. 
immane  qnantum  411,  4. 
immemor  c.  gen.  84,  b.  mit  ®cn.  QJerunb.  451,2. 
Immergere  fonftr.  112,  Stnm.  2. 
immerito  104,  9lnm.  L 
immigrare  fonftr.  31,  2lnm.  2* 
imminere  fonftr.  52,  &nm.  3.  5Beb.  33,  c. 
immiscere  mit  Xat.  52. 
immittere  fonftr.  52. 
immo,  «cb.  483,  Hj  411,  LL 
immolare  fonftr.  106,  Änm.  4, 
immunis  fonftr.  84,  d  nebft  ?lnm.  3. 
impar  fonftr.  59,  ?lnm.  5.   mit  Tnt.  ®erunb. 

451.  a. 

imparatus  ab  98,  9(nm.  6. 

impatiens  C  gen.  85  U.  86. 

iinpedimento  esse  67,  LL  mit  qnominus  ob. 
ne  359;  342,  IIIf"2l 

impedire  fonftr.  359;  342,  III,  2.  non  impe- 
dio,  quin  357,  3,  Änm.  4»  mit  3nf.  359, 
Änm.  3.  of^neSlcc.  eine«  ^SerfonaloronomenS 
227.  «nra.  3.  imnedire  „nidjt  laffenM  2ÜL 

impellere  nt,  ne  342,  I,  o.  mit  ^nf.  342. 
Kam.  l:  438.  4.  " 

impendere  fonftr.  52,  Stnm.  3, 

impendSre  fonftr.  52j  91nm.  3.  operam  impen- 
dere mit  $>at.  ©erunb.  451,  4. 

impendia,  ^lurale  166.  2^. 

imperare  fonftr.  3Jil  nebft  ^nm.;  49,  91nm.  4. 
„Iaffen"  29L  mit  ut,  ne  342,  I,  c;  346. 

Smperath)/  «rten  unb  ©ontar  336—338.  oer* 
tritt  bie  Stelle  eine«  fnipotijet.  Sa^eö  503,  6. 
burd)  ^mau"  überf.  L  Änm.  2. 

Imperator  Stell.  536,  7,  0nm. 

3möerfectum,  J8eb.  u.  ©ebr.  32Q  ff.  ^erf.'ftalt 
be«  3möerf.  320,  Hnm.  beutfd)e«  3mperf. 
Wirb  im  Sat.  ^lu«qpf.  325,  4  u.  5.  Imperf. 


zed  by  Google 


—  422  — 


de  conatu  32L  int  »riefftil  326.  bei  muffen, 

fotlen,  fömten  :c.  830,  Slnm.  L  in  9^unfdj= 

fäfcen  231.  bei  atoeifelnben  fragen  332,  5. 

in  fjttpot&et  6äfrat  32fi  ff.  (befonber«  382); 

332,  6,  im  Coni  potentialis  332,  4. 
imperii  sui  facere  76,  9Inm.  L  imperio,  Abi. 

modi  104,  Slnm.  L 
imperitus  fonftr.  84,  b. 
impertire  fonftr.  54.  impertire  curam  mit  Dat. 

Gerund.  451,  L  so  impertire  37,  d. 
impetrare  mit  ut,  ne  342,  ^  d.  mit  de  292, 

Slnm.  i, 
impingere  c.  dat.  52. 
implere  fonftr.  9JL 

implicare  mit  Abi.  instrnm.'  111  u.  115. 
implorare  fonftr.  43,  d.  mit  ut,  ne  342,  I,  b. 
imponere  fonftr.  51;  112,  Slnm.  L  mit  öerun= 

bin  461.  L 
importare  fonftr.  52,  Slnm.  5_ 
impotens  c.  gen.  M,  c. 
imprimere  fonftr.  o2j  1 12. 
imprimis  483,  5.  et  alia  et  hoc  imprimis  515, 

warn. 

improvidoa  mit  ©en.  84,  b. 

imprudens  mit  Gen.  84,  b.  Slbj.  ftott  be«  beute 
fd)en  Wbo.  21,  2. 

impugnare  c.  acc.  81. 

impnne  esse  5,  9lnm.  L 

imat  fiott  beutfdjer  Hboerbicn  124. 

in  mit  9lcc.  u.  MH.  HL  bei  3citbcftlmmungen 
123  ff.;  126,  5.  bei  ©tfibtenamen  U7,  «nm. 
in  =  „tnnertjalb*  123,  Slnm.  2.  ftatt  be*  Gen. 
partit  7JL  bei  Slbj.  59,  Sinnt.  L  «=  „trofr" 
136,  9_,  =  „gegen"  150.  fe^lt  ob.  fte^t  bei 
föaumbeftimmungen  111  ff.  fefclt  bei  üänber* 
namen  118.  fcljlt  bei  ©ejeidmung  oon  ©ü= 
djerftellen  111.  d.  in  Sallustio  u.  apud  Sal- 
lustium  136,  L  obmcidicnb  Hain  3)eutfdjen  mit 
bem  «cc.~~ ob.  WA.  fonftr.  112.  erfefrt  bureb, 
ben  Abi.  instrnm.  114  u.  115.  esse,  habere 
in  potest at em  u.  ä.  118,  iL  bis  in  anno, 
ter  in  die  123,  2,  a.  in  exercita  u.  apnd 
exercitam  esse  T53,  L  in  senatn  u.  apnd 
senatum  verba  facere  141,  Wnm.  2.  in  itinere 
u.  ex  itinere  149.  in  eo  est,  nt  339,  3.  u. 
Sinnt.  3.  in  dies,  in  annos  u.  ö.  151,  Slnm.  L 
in  qnibns,  m  eis,  in  his  „unter  iljnen"  24ö, 
Slnm.  L  in  mit  9161.  Gferunb.  451,  6.  mit 
Slcc.  ®erunb.  451.  5.  »tele  mit  in  Rammen* 
gefegte  Serben  regieren  ben  Vice.  3L  regieren 
ben  Statin  r>2. 

inanis  fonftr.  84,  d;  96,  Sinnt.  2. 

inauditnm  est,  ut  438,  2. 

incantus  c.  gen.  84,  Sinnt.  2. 

incedere  fonftr.  52THnm.  L 

incendere  mit  ÄBl.  instrnm.  114  nebft  Sinnt, 
mit  ex,  ab  113,  Slmn. 

inoertus  mit  ©en.  84,  Sinnt.  4.  incerto  ali  Abi. 
absol.  444.  inoertnm  est,  an  „üiefleid)tM  41 1, 

3nd)oatiuo  308^  3. 

incidere  fonftr.  52,  Slnm.  lj  60,  Slnm.  L 
incidere  fonftr.  112. 

ineipere,  ©ebr.  2iliL  mit  a  113,  Slnm.  mit  3nf. 
415.  2. 

incitare  mit  Slbl.  HL  mit  ut,  ne  342,  I,  c. 


inclinare  Intranfittö  gebr.  294,  Slmn . ;  292,  i 

inoludere  fonftr.  112,  Slnm.  2. 

incolere  u.  habitare  292.  Slnm.  L 

incolumis,  Slbj.  ftatt  Slbo.  21,  2. 

incommodare  c.  dat.  4'J. 

incommodo  esse  66,  Slnm. 

incredibilis  mit  Supin  auf  u  455,  2.  incred 

bile  quantum  411,  4.  incredibile  est,  i 

438,  2, 
ineubare  c.  dat.  52. 

ineumbere  fonftr.  52,  Slnm.  L  mit  ut,  ne  342 
h  »• 

ineuriosus  c.  gen.  84,  a. 

ineurrere  fonftr.  3l7Wnm.  2]  60^  Slnm.  L 

ineursare  fonftr.  31,  Slnm.  2. 

ineusare  fonftr.  SIL 

inde  „beS&alb"  530,  5,  Slnm.  3.  inde  sequita 
fcbleitjaft  339,  Slnm.  L  iam  inde  a  49; 
Slnm.  1 ;  125,  3. 

3nbefinite  Pronomina,  ©üntar  274—291.  6te! 
(ung  536,  iL 

indicari  mit  Nom.  c.  inf.  ob.  Acc.  c  inf.  43i 

3nbicattöu*  ftatt  be«  beutfdjen  Äonj.  200  u.  33J 
in  3-olgerong«f%n  bei  3.  tjnüctbet.  %alU 
382,  L  in  ftebenfä&en  bet  Or.  obl.  467,  2 
362,  Slnm.  8.  bei  nisi  forte,  nisi  vero  381,  2 

indicio  est  243,  Slnm.  2> 

indigere  fonftr.  9JL  indigens  c.  gen.  84j  d. 

indignari  fonftr.  29,  a.  mit  quod  ob.  Acc.  c.  inl 
370.  mit  ai  438,  (L  fe&letjaft  mit  3nf.  451^  2 

indignus  fonftr.  108,  Slnm.  5.  mit  qui  c.  coni 
398,  b,  Slnm.  3.  mit  ut  438,  SL  mit  Su 
pinum  auf  u  455,  2»  indignum  est  mit  3nf 
u.  Acc.  c.  inf.  415, 1  U.  420.  L  indigne  fern 
mit  quod  ober  Acc.  c.  inf.  320.  indignus  ali 
relattoe«  Slbj.  196,  Sfom. 

3nbifatio  f.  3nbicatiou8. 

3nbirefte  fragen  4Q2  ff.  unterfeb.  öon  9?elarir> 
fäfren  407,  2.  ftatt  eine«  beutfeben  SR«Iarh> 
fafcc«  413.  jur  llmfdjreibung  eine«  beurfdur 
Subft.  177,  d. 

3nbirefte  9tebe  457—460;  398,  e. 

indoles,  Singulare  155,  Slnm.  2j  156,  3, 

inducere  vlafjen"  291.  fonftr.  342,  L  c.  (in] 
animum  inducere  351,  Slnm.  2;  4 15,  iL  in- 
ducere mit  Acc.  Partie.  Praes.  44U,  c; 
349,  3. 

induere  fonftr.  54  nebft  Slnm.  1 ;  22L  indnor 

„id)  jie&e  mir  an"  46,  SCnm. 
in  eo  est,  ut  339  3  u.  Änm.  i 
in  esse  fonftr.  52.  mm.  L 
inferi  „Untenoelt"  162,  «nm. 
inferior— superior  ftatt  hic— ille  240,  Slmn.  2. 

inferior  aliquo  100^  Slnm.  3^  L 
inferre  fonftr.  52,  Sinnt.  5. 
infestus  fonftr.  59,  Änm.  L  mit  aft  u.  öaffiwr 

S3eb.  196,  3. 
infidas  fonftr.  59,  Slnm.  L 
infigere  fonftr.  52. 

Intimus  ftatt  eincv  beutfeben  ttboerbft  194. 

Snftnitio,  ©nntar  414—438.  al«  (Subj.  u.  £b[. 
115.  ftatt  be«  beutfeben  „wenn  man,  ta§ 
man"  1,  f ;  415,  «nm.  2  :  384,  2L  mit  bem 
^räbifatSnomen  im  «cc.  ob.  9com.  41fi.  3«f- 
beim  «uörufc  13L  mit  «bo.  41^  3,  jut 


zed  by  Google 


423  — 


"mfärett.  beutfdjer  ©ubft.  177,  b.  bei  $iaV 
trra  in  gräcifierenber  SBeife  418;  455,  Slnm.  2, 
:bt)ängig  oon  Äbj.  418,  4.  Bei  Serben  ber 
6etoegung  jur  ^e^eidjnung  beS  3rof  418,  1 ; 
455,  Slnm.  2.  3nf.  $erf.  ftatt  $rfif.  417,  L 
3nf.  ftut.  nad)  „fjoffen,  föroören*  u.  fi.  421, 
i  u.  422.  Infinitivus  historicus  322.  3nf. 
cxii  bei  memini  422.  bei  interest  inter  417,3. 
bei  Verbia  timendi  415,  2j  255.  bei  Verbis 
Toluntatis  42IL  Nom.  c.  int  436  ff. 
finitnm  est,  3nb.  ftatt  Äonj.  33Q  u.  33L 
fit  306,  2. 

fitias  ire  29,  b.  Slnm.  2. 

ifUmmare  fonftr.  114.  mit  ex,  ab  113,  Slnm. 

vH-re  fonftr.  31,  Slnm.  2. 

ira,  «bt».  128.  ^rdpof.  144,  «nrn.;  146,  4j 

152.  14.  mit  Ahl.  differ.  98,  Slnm.  fi. 

ändere  fonftt.  52. 

tgenii  old  ergänjenber  @en.  84,  Slnm.  4. 
igignere,  ingenerare  c.  dat.  52. 
igredi  fonftt.  31,  Slnm.  2.  mit  3nf.  415,  2, 
ibaerere  fonftr.  52  nebft  Slnm.  2. 
ncere  fonftr.  52,  Slnm.  2, 
ümicitiae,  ^Murale  156.  2. 
amicua  mit  ©en.  ob.  3)at.  60,  5. 
uqnns  fonftr.  59,  Slnm.  L  " 
-:e  fonftr.  31  nebft  Slnm.  2.  inire  gratiam 
ab  U3.  ab  inennte  aetate  125,  3. 
ütiare  fonftr.  114. 

ütio,  Abi.  temp.  123,  L  initinm  saniere  a 
IIB,  Slnm.  initinm  oritur  u.  a.  547,  Slnm.  2. 

üoogere  fonftr.  52,  Änm.  5_, 

lioria  tu»  u.  tui  „Unrecht  gegen  biet)"  TL 
inioriä,  Abi.  modi  104,  Slnm.  L  per  in- 
inriam  104,  Slnm.  2.  imnriarnm  al$  Gen. 
criminia  89. 

uuaau  10a  Slnm.  3. 

nnerefWeibt  unüberfefrt  189,  2. 

mereS  Obieft  29,  b. 

•.nervale  bei  3cit  Stimmungen  123,  Slnm.  2. 

merlk^  abhängige  ÜRebenfäfce  232,  3. 

miti  fonftr.  108,  Slnm.  5, 

mocentia  ftatt  innocentes  164. 

tnoxias  mit  ©en.  89,  Sfam.  lj  84,  Slnm.  4. 

mit  oft  u.  paff.  »eb.  196,  12, 

iop8  mit  ©en.  84,  d.  mit  a  98,  Sfnm.  5:  113. 

iqaam,  «eb.  u.  6teü\  306,  2.  ftefct  bei  ber 

•eminotb  651,  7,  d.   fällt  au 5  551,  3,  b. 

inqnit  jagt  man"  1,  Slnm.  t,  inqnam  fehler- 

s.rt  $u  at  gefügt  524,  5,  a. 
iquirere  fonftr.  52,  Slnm.  5, 
iscias  mit  ©en.  84,  b.  mit  ©en.  ©erunb.  451,  2. 

Sbi.  ftatt  be«  beutfcfjen  Slbo.  21,  2. 
iscribere  fonftr.  37,  Sfam.  lj  52,  Slnm.  öj  112. 

statu  as  inacribere  35^  IT.  Über,  qni  inscri- 

bitnr  258,  2, 
uculpere  fonftr.  112. 
•nfeln  fonfrr.  mie  ©täbtenamen  Ufi  ff. 
uerere  fonfrr.  52,  Slnm.  5. 
widere  fonftr.  31,  «nm.  2. 
asidiandos  303.  Slnm. 
nsignite  199J«nm.  2;  485. 
asimulare  fonftr.  mif©en.  89.  mit  Acc.  c.  inf. 

370,  Slnm.  2. 

aainuare  fonftr.  52,  Slnm.  2, 


insiatere  fonftr.  31,  Ämn.  2.  mit  3«f-  415,  2. 

insitus  fonftr.  52,  Slnm.  5. 

infofern,  inamroeit  396. 

inaolitus  u.  insolens  fonftr.  84,  b  nebft  Slnm. 

ins ons  mit  ©en.  84,  c;  89,  Slnm.  L 

inapicere  fonftr.  52,  Slnm.  5. 

instar,  ©eb.  u.  ©ebr.  174,  1  u.  175. 

instare  mit  3>at.  52.  mit  3nN  415,  2. 

inatitnere  fonfrr.  43,  Sinnt.  2;  114  nebft  Slnm. 
mit  3nf.  415,  2, 

institutio  U.  i  ns  t  i  tu  tu  m  168.  ins  tit  u  t  o ,  Abi.  modi 
104,  Slnm.  L 

^nfframentalid  pag.  19.  3nfrrumentaler  Ab- 
latio 10JL 

instrumentnm,  Singulare  155,  Slnm.  2. 
insuescere  fonftr.  ILki,  Slnm.  4.  mit  3nf.  415.  2. 
insnetns  fonftr.  mit  Cöen.  84,  b.  mit  (Ben.  (?e= 

runb.  451^  2,  mit  Qnf.  418,  4. 
insnltare  fonftr.  52,  5Jnm.  2. 
insumere  fonftr.  112,  Slnm.  2. 
insuper  477. 

integer  mit  ©en.  84,  Slnm.  4.  integrum  est,  ut 
438,  2.  de  integro  492.  integrum  aibi  re- 
aervare  180,  4,  a. 

intellegere  mit  Doppeltem  Her.  ob.  9?om.  37, 
«nm.  L  mit  Slbl.  ob.  ex,  de  108,  ftitm.  Ü. 
abfolut  gebr.  36,  12.  im  $affio  mtt  Nom.  o. 
inf.  ob.  Acc.  c.  inf.  436  u.  437j  420,  I,  2. 
ex  quo  intellegitnr  in  Sa^Iufjen  527;  329, 
2lnm.  4.  intellectnm  mihi  est  64.  qnod  in- 
tellegam  398.  L  intellecto  al*  Abi,  abaol. 
444.  intellegens  mit  ©en.  85  u.  86.  intel- 
lectn  455,  2, 

intendere  mit  3nf.  415,  2.  animum  intendere 
fonftr.  52,  ?lnm.  ST~ 

3ntenftoe  »erben  308,  L 

intentare  fonftr.  52,  Sinnt.  5. 

intentnm  esse  fonftr.  451,  44  52^  Knm.  5. 

inter  ftatt  Oen.  partit  79.  bei  interesse  mie- 
ber^olt  132,  Sinnt,  inter  qnos  „unter  u)nen" 
245,  2tnm.  L  „moUrcnb"  123,  gnnu  2;  136,  4. 
inter  omnes  excellere,  praestare  31,  Slnm.  4, 
mit  ©erunb.  451,  5_i  136,  4.  inter  sicarios 
accusare  153,  12;  89,  gnnu  2.  inter  paueos 
^befonberd"  153,  5.  inter  nos,  inter  vos,  inter 
se  „euianber"  236  u.  282.  inter  mit  3nfin. 
bei  interest  417,  3.  oiele  mit  inter  gufam* 
mengef.  Serben  regieren  ben  8lcc.  SJL  re* 
gieren  ben  5)at  52, 

intercedere  fonfrr.  52,  Sinnt.  2.  intercedit  mihi 
aliquid  cum  aliquo  55,  Sinnt.  2, 

intercludere  fonftr.  54,  ^nm.  2» 

interdicere  fonftr.  54  Slnm.  2.  mit  quominua 
ob.  ne  359;  342, "HL  2. 

inter  du  in — inter  dum  516,  5. 

interea:  cum  inter a  fonftr.  362,  Slnm.  4.  in- 
terea  loci  78^  Slnm.  8. 

interesse  „jugegen  fein"  fonftr.  52,  Slnm.  2, 

interest  U.  refert,  Söeb.  U.  .Honftr.  'XL  mit  M\ . 
415,  1,  ß.  mterest  inter  landare  et  blandiri 
417  ,  3. 

interiacere  fonftr.  52  nebft  Slnm.  2. 
intericere  fonftr.  52  nebft  Slnm.  2. 
interim:  cum  int  er  im  fonftr.  362,  Slnm.  4,  in 
Or.  obL  mit  Acc  0.  int  457,  Slnm.  L 


zed  by  Google 


424 


interior  ftatt  eine*  beutfchen  ^räpofitionalau** 

bnirfö  IM. 
interire  ab  aliqno  106,  «nm.  2. 
intermittere  c.  inf.  415,  2.  nihil  intermitto, 

quin  367,  3.  non  intermittere  für  bai  bcutfcfjc 

„unaufbörlidV  487. 
internoscere  fonftr.  mit  a  94,  «nm.  L 
interpoliere  fonftr.  52  nebft  «nm.  2, 
interpretari  mit  boppeltem  See.  37,  ?(nni.  L 

interpretatus  bat  pafftüe  ©eb.  302. 
interrogare  fonftr.  43,  e. 
Interrogatio,  ftigur  551,  6. 
intimns  ftatt  eine*  beutfcf)cn  ^räpofittonalauSi 

burrf«  194. 

3ntcrrogattopronomlna  268—273.  tiebten  fieb 
na  et)  bem  $räbifat8nomen  23,  $met  fragenbe 
Pronomina  oerbunben  412. 

intervallum  im  91  bl.  auf  blc  <vraqe  tote  weit? 
12L 

intervenire  mit  Stot  52  nebft  9tnm.  2. 
intexere  fonftr.  52. 

intxa,  «bö.  128.   ^rfipof.  123,  «nm.  126, 

10;  144,  «nm. 
3ntranrtHoa  als  Ironfitioa  gebr.  23.  mit  Objeft 

betreiben  Stamme«  29,  b.   tranfitioe  Serben 

intranriHo  gebr.  292j  294,  9lnm.  biiben  ein 

«Partie.  $erf.  $aff.  3Q0. 
intrare  fonftr.  29,  a,  91  um.  5. 
introire  fonftr.  31,  «nm.  2. 
intuen  fonftr.  52,  9lnm.  5.  mit  fßart.  ob.  Acc. 

e.  inf.  431. 
innrere  mit  Tat.  52.  Cf.  aud)  54,  «nm.  2. 
innsitatnm  est,  nt  438,  2. 
inntilia  fonftr.  mit  Dat.  ob.  ad  69,  91  nm.  L, 

45it  a, 

invadere  fonftr.  8L  91  nm.  2* 

invehere  fonftr.  52,  «nm.  5. 

in  venire  mit  boppeltem  «ec.  ob.  9?om.  3j  32. 
inveniuntur,  qni  e.  coni.  898,  c.  inveniri 
mit  Nora.  c.  inf.  ob.  Acc  c.  inf.  436.  u.  437. 

inventio  u.  inventum  1£8  u.  169.  inventum 
mit  «bo.  12,  a. 

Snoerrierte  fBortfteBung  635,  2L 

invicera  237. 

invietns  „unbefieglid)"  195. 

invidere  fonftr.  49  nebft  91  nm.  1  u.  2.  invi- 

dendus  303,  9(nm. 
invidus  c.  gen.  ob.  dai  60,  5* 
invitare  fonftr.  114. 

invitus,  9lbj.  ftatt  bc«  beutf(f)en  9lbo.  21,  in- 

vito  mihi  est  65,  «nm. 
involare  fonftr.  31,  «nm.  2, 
inwiefern  8967«nm.;  222. 
injroifdjen  umfehrieben  498,  L 
— io,  Scrbalfubft.  auf  io,  8eb.  u.  ©ehr.  168 

u.  169. 

iocari  prägnant  gebr.  35,  13. 

iocus:  per  iocum  104,  9lnm.  2. 

ipse,  ©eb.  u.  ©ehr.  252  ff.;  219,  «nm.  mens 
ipjtu«  pater  7L  &nm.  U  253, 15.  me  ipsnm 
u.  me  ipse  253,  9.  ipse  bei  ©täbtenamen 
116.  c.  ipse  inOr.  obl.  457,  6j  235.  inter 
ipsos  236.  nunc  ipsnm,  tum  ipsnm  253,  7j 
467,  3.  ipse  „jebon"  254.  et  ipse,  ipse  qnoqne 
„audj,  gleid)faad"  255j  252.  ipse  fehlerhaft 


beim  «uperl.  199,  B:  253,  19.   ipsnm  hei 

3nf.  414,  3,  «nm. 
iratns,  W).  ftatt  be«  beutfdjen  «hb.  2L 
ire  mit  L  Suptnum  455.  viam  ire  29,  b,  «m 

ire  redire  503,  4.  perditnm  ire,  nltum  fa 

465,  9t nm.  3. 
3ronie,  Sropu«  550,  5.  bejeidmet  burd)  scilice 

videlicet,  nimirnm  634.  burd)  nisi  forte,  ni 

vero  381,  2.    burd)  quasi,  quasi  vero  u. 

392. 

irrealer  ftafl  her  höpot^.  6Äfee  376,  3. 

irrepere  fonftr.  31,  «nm.  2. 

irriaere  mit  «ct.  52,  9lnm.  3. 

irrnere  fonftr.  31,  «nm.  2. 

irrnmpere  fonftr.  31,  91nm.  2. 

is,  ea,  id,  »eb.  u.  ®ebr.  245  ff.;  219,  «nm 
244.  auSgelaffen  oor  bem  SRelaho  241.  6tel 
130,  2.  is  nid)t  aefefct,  wo  im  2>eutf(ben  „bei 
c.  gen.  ftebt  250.  is  „biefer  Wann,  btefi 
Surft*  u.  ä.  213.  is  fSUt  roeg  bei  bem  jtoetM 
SBerbum  ob.  dornen  248.  beim  Abi.  abso 
444,  9(nm.  bei  einem  ^artieip  228  :  441 
9t nm.  L  für  bad  beutfdbe  „einer''  25L  i 
oertritt  ein  6ubft.  bei  her  testen  Don  i» 
$räpof.  133.  is  qui  „berfelbe,  toeld)er"  24! 
9lnm.  2.  is  qni  u.  lue  qni  246.  isque,  et  i 
atqne  is  „unb  ätoar"  252.  is  est  ob.  is  qi 
est  „nämlid)"  17,  a.  ja  numerus,  qni  fta 
eornm  numerus,  qni  22.  qnod  eins  faoei 
possnm  ob.  fieri  potest  78,  9!nm.  fi.  is  i 
Or.  obl.  467,  IV.  id  c  gen.  78,  d.  idten 
poris,  id  aetatis  47,  id  nerrritt  ein  beutfebe 
Subft.  126.  alia  id  genug  42.  id  bereit 
auf  einen  folgenben  ©ebanfen  oor  238,  9ln:: 
2j  100,  9Inm.  6j  369,  «nm.  L  id  quo 
»»a«"  23,  4.  in  eo  est,  nt  339,  3  u.  «ran.  l 
id  aß  aboerhialer  «ec.  29,  c.  eo  ald  Ab 
differentiae  98,  9lnm.  8.  eins  modi,  ©<bt 
339,  «nm.  L  quo  —  eo  Je  —  befto"  21  ( 
eo  =  ideo  630,  5,  2(nm.  2.  is  sum  qni  < 
coni.  398,  b  nebft  9lnm.  als  nad)brutf*ooD 
Umfdjreihung  266,  «nm. 

Isocolon  641,  5,  «nm.  1 — 3. 

tft  eö,  toeId)er  fällt  weg  266. 

iste,  Söcb.  u.  ©ebr.  238  nebft  «mit.  L 

ita  u.  sie  484.  ita,  ita  est  aI8  «nhoort  „ja' 
411,  IL  non  ita  „nein-  411,  14.  non  ita 
haud  ita  „nld)t  eben"  470,  9.  itane,  itan> 
est  befrembenb  fragenb  403,  «nm,  4  Ha  in 
Schlu&fafre  527.  nt  —  ita  393  u.  394  qni« 
ita?  410,  8.  iU  —  nt  396j  339,  «nm.  c 
361,  ETlta  non  —  nt  339,_9Inm.  £  iU  —  n 
bei  Beteuerungen  335.  ita  —  nt  qni  c.  snperl 
199  10.  ita  fit,  nt  630,  2  :  627.  non  iti 
välde  470,  9,  ita  nad)  "einer  ^artieipial 
fonftr.  440,  «nm.  6.  iU  auf  einen  oorber 
gebrauchten  «udbruef  ^urüdmeifenb  3,  «rnn.  i 

itaque,  «eb.  630,  2.  Stett.  631.  itaqne  erge 
580,  5,  «nm.  L   et  itaqne  532. 

item  255j  393.  non  item  472.  itemqne  510, 
«nm. 

iter  u.  profectio  168.  iter  ire  29,  b.  itinere 
ftatt  in  itinere  114.  in  itinere  u.  ex  itinere 
149. 

Iteratio,  t$\QUl  561,  L 


zed  by  Google 


—  425  - 


iterora  492  ;  214,  22.   Herum  consul  12,  b. 

Herum  iterumque  492. 
— itus,  Slboerbialcnbung  462. 
mbere  fonftr.  425.   im  <|iaffto  fonftr.  436  nebft 

Snm.  für  ba«  beutfdje  „laffen"  29JL  „muffen" 

42a 

laeundus  fonftr.  mit  Supin.  ob.  anbei*  455,  2. 
mdicare  mit  Hcc.  29,  a,  «nm.  5,  mit  boppeltem 

*rc.  ob.  «Rom.  3j  31    mit  Qkn.  80.  mit 

Nora.  c.  inf.  ob.  Acc.  c.  inf.  4HJL  mit  ttbl. 

ob.  ex  9^  b.   formen  oon  iudicare  au«ge- 

toffen  551,  3,  c. 
iadicium :  meo  iudicio  ob.  ex  meo  iudicio  98^ 

8mn.  6.  iudicio  bei  geridjtlidjen  Serben  89, 

Snra.  4.   sui  iudicii  esse  74,  4L 
lungere,  iunctus  c.  abl.  103,3. 
iuniores  98,  Unm.  1* 

Jappiter  Optimus  Maximus  540;  503,  3lnnt.  L 
iurare  fonftr.  mit  Acc.  c.  inf.  421,  4  u.  422. 
ios  iu  ran  dum  iurare  29,  b.  inratns  300. 
falsum  iurare  29,  b,  ftani  4. 
tos  est  fonftr.  450j;  339,  iL  iuris  u.  iure 
consultus  (peritus)  84,  2(nm.  2.  sui  iuris 
esse  7^  L  iure,  Abi.  modi  104,  Hnm.  L 
meo,  tuo  etc.  iure  230,  3,  summo  iure 
230,  3. 

inssurn  mit  Äbj.  u.  Wbü.  12,  a. 
iossu  108,  Slnm.  3, 

iastitisTjIfcfityl  für  Geredjttgfeit"  161,  *nm. 

instum  est,  erat  u.  f.  ».,  3nbif.  ftatt  be«  tfonj. 
33Q  u.  33L  mit  3nf.  ob.  Acc.  c.  inf.  415, 
1  u.  420,  L  iusto  raaior,  minor  u.  ä.  100, 
*nm.~2T 

mvare  fonftr.  33,  a.  iuvat  me  „e$  freut  mid)N 
33,  b.  mit  3nf.  ob.  Acc.  c.  inf.  415,  1  u. 
420,  L  2.   mit  3nf.  $erf.  412. 

uvenis  al«  ?lbj.  gebr.  10.  „im  3iingling«atter" 
162. 

mventas  112. 

iurentus  rbnefrfoifd)  mit  $iur.  7,  a.  ftatt  iu- 
venes  164. 

mxta  «bo.  12JL  $r<ipo}\  136,  5.  iuxta  ac  507. 
iuxta  —  quo  509. 

K. 

Äafopfjonie  538,  L 

Äapitel  im  WA.  oljne  in  111^  91nm.  5. 
«afu«,  Öeb.  im  aUgem.  pag.  18.  u.  1SL  8l)n* 
tay  24—110. 

harn  ovvtotv  2. 

faum  483,  IQ, 

Saufalfäfee  unb  Äaufalfonjunftionen  368—375. 
ftatt  eine*  beutfdjeu  9telatiofatye«  2üL  ftatt 
einer  beutfdjen  »ppofttion  19,  b.  ftatt  be« 
beutfdjen  „unb  baljer"  532  u.  542,  L  burd) 
$artfctp  au«gebr.  440,  I,  b.  faufale  Stelatfo; 
fä^c  im  «onj.  323  u.  392. 

fein  burd)  non  ob.  nullus  überf.  28<)  burd) 
nemo  ob.  nullus  281  u.  280. 

Jtettcnfd)luB  527. 

Äinb  hn  bilblidjen  Sinne  6,  c.  „Äinber"  192, 
3,  d. 

itlagenbe  9lu«rufe  im  Acc.  c.  inf.  435. 


Älimar  551,  UL 
Äoindbenj  325j  362^  3, 
Jcuflefttoe  f.  Goaectiöa. 

flollcfttoifdjer  Singular  155  u.  156j  550,  h 

KoXotptovtov  Ofr\ua  60,  ftntn.  2. 

Äomparatto,  Suntaj  199—210.  non  ^artietpien 
206.  boppclt  gefeji  199,  4.  burd)  „uj,  nli^u, 
»iemlld)"  u.  ä.  überf.  199,  L  ftatt  be«  beut* 
fdjen  $ofitto«  ob.  Super!.,  »enn  oon  jwei 
Seilen  bie  Siebe  ift  200j  29L  mit  Negation 
ftatt  be«  beutfdjen  Süperl.  102.  mit  ALL 
comparat.  1QQ  nebft  3lnm.  3,  d  u.  102.  mit 
Abi.  mensurae  98^  d;  199,  EL  oerftörft  burd) 
etiam,  multo  98/ 21nm.  9;  199,  &  u.  2.  mit 
Gen.  partit.  787b. 

Äoinparattofö&e  unb  Äomparattofonjunftionen 
392—397. 

fompenbiarifdjer  Sergleid)  250. 

Äonjunftionen,  Suntaj  339—397;  499  ff.  ftatt 
beutfd)er  Gelatine  262. 

Äonjunftionalfä&e  ftatt  beutfdjer  Slppofttionen 
19,  b.  ftatt  eine«  beutfdjen  9lelattofa&e«  261. 
xur  Umfdjreibung  beutfdjer  Subft.  177,  e.  in 
Or.  obl.  457,  4.  burd)  ^artietpien  au«gebr, 
440,  I  b. 

Äonjunttm,  ©efen  u.  ftrten  332,  C.  optativus 
332;  334.  C.  hortativns  ob.  suasorius  332,  2. 
concessivus 332,3.  potentialis 332, 4.  dubita- 
Uvus  332,  öThypotheticus  352~6;  316  ff. ; 
3S5.  m  SRelattDfä&ert  39Ü  ff.  in  inbireften 
fragen  402  ff.  in  Or.  obl.  457;  398,  e.  ofme 
ut  344.  beurjdjer  Äonj.  wirb  im  ÖätTber  %n\>. 
330—331.  Konj.  nad)  quod  mit  einem  $er* 
bum  be«  Sagen«  ob.  Steinen«  373.  Coni. 
Praes.  ftatt  be«  GntpirarioS  336,  Änm.  4j  337, 
3lnm.  1  u.  4.  Äonjunftio  infolge  einer  At- 
tractio  modi  398,  d.  Äonj.  3mperf.  u.  ^luöq. 
&ur  Se^eid)nuug  uicberljolter  ^anblungen 
325,  4,  «nm.;  398,  g.  Äonj.  bei  jjutura 
unud)rieben  ob.  erfeöt  328  b.  Äonj.  für  ba« 
beutfd)e  „man"  L  d. 

Äonfreta  für  tflbitrafta  jur  ©e^eidjnung  be« 
fieben«alter«  x.  162.  mit  abftraften  Subft. 
oertaufd)t  164j  550,  2,  c.  im  $lur.  158. 

fönnen  al«  pbjafeolog.  S3erb.  298.  fte^t  im 
Jnbtf.  330  it.331.  nidjt  burd)  ba«  ®erunbto  ju 
überf.  454. 

ftonfcfuttofäfce  HJ^  ff.;  327,  (L  jur  ^eriobeiu 

bilbung  532  u.  542,  L 
Äonftruftion«orbnunp  535,  2. 
Äonjefftoifdjer  Äoniunftio  332  ,   3,  Äonieffiu= 

fonjunftionen  389—391;  362.  II,  2.  Stow- 

W'n\>\(\\\  ftatt  be«  beutfdjen  Welattufafte«  26L 
Kopula  3.  9lu«Iaffung  4,  551,  3,  a.  Kopula? 

artige  Serben  3,  Stellung  ber  Kopula  536,  L 
^opulatioe   fonjunftionen   499  ff.  Kopulative 

Serben  3. 
Körperteile  im  ^lural  158,  21nm.  3. 
Äorreft^eit  be«  «udbrurf«  546. 
fforrelatioe  ©örter  265j  507,  51nm.  L 
foften  1DL 

furj  denique  481.  quid  multa  u.  u.  551,  3,  d; 

410,  31  nm. 
tfürje  be«  ^u«brud«  547;  419. 

27" 


zed  by  Google 


—  426  — 


L 

labef&ctare  fonftr.  3  L  L 

laborare  fonftr.  108,  \Mniu.  L  mit  ut,  ne  342, 

II,  a.  feiten  mit  3nf.  416,  2.  mit  a  153,  16. 
laceasere  neu!)  ber  4.  Moni.  311,  «nm.  mit 

Abi.  instrum.  ob.  ad  114. 
laetari  fonftr.  29,  a,  «nm.  3.   mit  «cc.  2JL  c. 

mit  qaod  ober  Acc.  c.  inf.  320.  laetandus 

303,  $inm. 

laetus  mit  oft.  u.  paff.  93eb.  196,  8.  «bj.  ftatt 

beö  bcutfdjen  «bo.  2L  mit  ©cn.  84,  «nm.  L 

mit  «bl.  108,  «nm.  L 
laevn  o$ne  in  111,  «nm.  3.   I  laeva  113. 
lamentari  fonftr.  29,  a. 
l'änbername  ofyie  Iftfipof.  US.   im  $lur.  168, 

Mnm.  L  ftatt  ber  »etoo&ncr  ULI  $cmolmer 

ftatt  be*  Sanbe*  162,  c. 
lange:  fd)on  lange  483,  «nm.  3. 
länaft  483,  «nm.  x 
lapidibus  pluit  106,  «nm.  4,  c. 
largiri  de  suo,  de  alieno  158,  3. 
1  äffen  überf.  292.  burd)8  «ftio  öberf.  2Ü& 

pbjafeolog.  SJerbum  298*  wfid)  laffen"  burd)« 

^affio  überf.  296. 
latere  fonftr.  33,  «nm.  2.   bient  $ur  Umf$reib. 

bed  einfadjen  Sierb*  319,  2. 
Latinae,  sc.  feriae  551,  3,  h;  123,  L  Laiina 

seire,  optima  Laline.  scire  475,  3* 
latitado:  in  latitndinem  163,  Kl 
latrocininm  ftatt  latrones  164. 
landare  mit  Doppeltem  «cc.  32. 
laudatio  c.  gen.  70,  8. 
landi,  $at.  bee"  3rocrfc*  ßfi  u.  67,  laus  est  mit 

3nf.  ob.  Acc.  c.  inf.  415,  1  u.  420,  L 
laudare  mit  Acc.  c.  inf.  ob.  qaod  370.  mit 

cum  438,  o. 
lavare  u.  lavari  294  nebft  «nm.    nad)  ber  3. 

Äonjug.  311,  «nm. 
laxare  mtranfitto  36. 
leben  vivere  u.  esse  5,  «nm.  2, 
ve bensalter  burd)  Sabst.  concreta  auf  gebr. 

162.   auf  bie  ftragc  mann?   mit  ob.  obne 

in  123.  2,  b. 
legatio  ftatt  legati  164. 
legatus  c.  gen.  ob.  dat.  60,  4. 
legere  senatores  Iii  scriptum  legimus  „man 

Heft"  L  «nm.  2. 
leiber  überf.  497,  «mn.  Z:  411,  4, 
lefen:  man  lieft  1,  «nm.lL 
levare  fonftr.  94,  «nm.  3  u.  L  mit  ®en.  94, 

«nm.  5. 

levitcr  ale*  DuantitätSabocrb  485. 

lex  est,  ut  339,  3.  lege,  hac  lege,  Abi.  modi 

104,  «nm.  L   lege  bei  geridjtllcbcn  Serben 

89,  «nm.  4, 
libens  ftatt  be«  beutfdjen  Slbü.  IL 
Uber  fonftr.  94,  «nm.  3. 
liberalis  fonftr.  84,  d;  59,  «nm.  L 
liberare  fonftr.  89;  94,  «nm.  3.   mit  ®en.  94, 

«nm.  JL 
liberi  u.  pueri  192,  3,  d. 
übet  mit  $nf.  415,  L 
libram,  aboerb.  Äcc.  47^  «nm.  d. 
liceri  c.  acc.  33.  c. 


licet  mit  3nf.  415,  L  mit  Dat.  c.  inf.  416* 
HL  mit  3nf.  $aff.  ftatt  be*  beutfdjen  3m 
«ft.  415,  «nm.  L  si  licuerit  316  b,  «nm.  3, 
licet  pleonaftifd)  547,  «nm.  1^  a.  licet  per 
aliquem  137.  «irm.  3.  licet,  Äonjunftion 
389.  4.   Heere  „feilfteben"  1QL 

Vimttattoer  «M.  98,  c. 

linea,  »eb.  546,"2I 

litare  fonftr.  106,  «nm.  4. 

fiitote*,  iropu«  550,  7j  485,  «nm.  mit  haud  460. 

littera,  Stell.  536,  7,  «nm.  litterae  „©riefe" 
159,  a.  per  litteras  „fdjriftlid)"  104,  «nm.  2. 

locare  fonftr.  107j  112.  mit  Gkninbio  45_L  2. 

loco  mit  ob.  ohne  in  111,  b.  loco,  in  loco  „an 
redjtcr  ©teile"  111,  b;  230,  «nm.  loco  für 
bat  beutfdje  „aI8,  für"  19,  «nm.  2»  locum 
dare  mit  ad  ob.  Gen.  Gerund.  451,  «nm.  L 
locum  eligere,  capere  mit  Tat.  ©crunt>. 
451.  4.  loci,  locorum  al*  partit.  @en.  78,  L 
loci  u.  loca  159,  b.  non  est  hic  locus,  at 
339.  «nm.  2, 

locupletare  c.  abl.  9JL 

fiogifd)c*  ^erfeft  312. 

^oratio  pag.  19;  116,  «nm.  L 

longe  c.  acc.  121.  «nm.  beim  €upevl.  unb 
Äompar.  98,  «nm.  9j  199,  2.  longe  a  94, 
«nm.  4j  117,  «nm.  bei  ben  «u*brürfen  bei 
(Sntfernnng  u.  93erfd)iebenljeit  98,  «nm  9. 
longius  mit  ob.  of)ne  quam  101.  non  longe 
abest,  quin  357,  3, 

longus  mit  «ccTber  «uäbefjnung  120,  longum 
est  199,  «nm.  lj  331L 

longitüdo  :in  longitudinem  153,  11L 

loqui  bella,  classes  u.  ä.  29,  a,  «nm.  5.  Latine 
loqui  475,  LL  quid  loquar  de  332,  «nm.  •'• 
ut  loquar  cum  Cicerone  fehlerhaft  150,  iL 

luci  116,  «nm.  3. 

lucri  facere  aliquid  76,  «nm.  L 

luctari  c.  dat.  65,  2. 

ludere  mit  «cc.  29,  a,  «nm.  5j  29,  b,  «nm.  2. 

mit  «M.  106,  «nm.  4,  d. 
ludi  auSgelaffen  551,  3,  h.  (Stell.  9,  «nm.;  536, 

«nm.  L  ludis  «61.  b.  3eit  123,  L 
lu'librio  esse,  habere  6_L  12. 
ludificari  c.  acc.  29,  a,  «nm.  ä. 
lugere  fonftv.  29,  a  u.  c. 
luxuriari  c.  abT  96,  L 

M. 

mactare  fonftr.  54. 

macte,  5Peb.  u.  ®cbr.  28,  «nm. 

maerere  fonftr.  29,  a  nebft  «nm.  3;  106^  «nm.  1 

maestus,  «bj.  ftatt  bc8  beutfeben  «bo.  2L  m\i 
«bl.  108,  «nm.  L 

magis  unterfd).  non  plus  u  amplius  207  u.  2ffiL 
feblerbaft  ftatt  pluris  88.  magis  mulier  u. 
maior  mulier  12,  c.  magis  pleonaftifd)  bei 
malle  u.  praestare  547,  «nm.  3.  magis  in 
dies  208,  HL  non  magis— quam  521.  mag»s 
—quam  bei  Jßergletdjung  3tt>eier  ßigenf^M 
199,  4. 

msgütficum  est,  ut  438,  2. 

magnopere  199,  s2lnm.  2.  non  magnopere  470^- 

magnua  nidjtmit  «cc.  ber  «uSbcfmung  Drrt'• 


zed  by  Google 


—  427  — 


120.  magnam  partem  abucvbial  iL  magni 

u.  magno  $ur  SBejeichnung  be«  greife«  88; 

l'jT.   magnam  est,  ^jnbif.  ftntt  Äonj.  ÜÜU 

u.  3ÜL    magnam  dicere  180,  4.  a. 
maiestatis  ale  Gen.  criminis  89, 
maior  natus  fonftr.  125,  2.  maior  natu  98, 

ännt.  7.  maioris  fet>lcr^aft  ftatt  plaris  Üh. 
Majorität  20J,  2. 

male  mihi  est  5.  ?lnm.  L  male  au  dir  e  475,  L 
male  emere  107,  Slam.  L  male  viverc  475, 2, 
male  aeeipere  475,  4»  male  scire  aliquid 
475,  6.   male  ol*  CuantitätSoboerb  485. 

maledicere  fonftr.  49  nebft  51  um.  & 

maleTolus  fonftr.  59,  Hnm.  L 

malle  mit  3nf.  °°>  Acc.  c-  ^26;  415,  2* 
mit  ut,  ne  342,  L  c  nebft  Änm.  L  mtt  ein* 
fad)em  Äonj.  3141  mit  boppeltem  Äcc.  37, 
Änm.  4.  alicui  aliquid  malle  51.  mit  Abi. 
differentiae  98,  2lnm.  8.  mit  quam  508, 9lnm. 
malle  nlo  3nf7  $ut.  422,  4,  malo,  malim, 
mallem  334,  «um.  2. 

malum  „$um  genfer"  45,  Slnm.  2. 

man  überf.  1  u.  2j  332,  2j  337,  «nm.  4j  330, 
«nm.  4t.  CL  aud)  57,  Hnm.  2. 

manare  fonftr.  106,  VI  tun.  4,  c. 

mand)c  274.  4. 

mandare  ut,  ne  842,  L  c.  mit  einfachem  Monj. 

344.  mit  ekrunW  4ol,  L 
mane,  ©eb.  u.  ©ebr.  174^  2. 
inanere  mit  9ßom.  be$  ^räbifatSnomen*  iL  mit 

Gen.  poss.  76,  x'lnm.  L  mit  $at.  ob.  Hcc.  33, 

&nm.  L  mit  dum  365,  Vlnm.  2a 
manifestus  c.  gen.  89,  ?lnm.  L  manifest  n  m  est 

mit  Are.  c.  inf.  420,  I ;  486.  manifesto  „auf 

frifd)cr  Xbat"  152,  6. 
2R  a  n  n  im  2at  nid)t  mitüberf.  243.  „ein  SRann 

»oie  $orai"  u.  ä.  238,  Wnm.  3j  160,  iL 
manas  auSgel.  551,  3,  L  toQeftiuifd)  mit  %lux. 

7,  a.  manu  „burd)  3tunfi"  165,  Änm.  2.  manu 

mittere  94,  SInm.  2.  in  manibas  esse  153, 20. 

per  manas  tradere  153,21.  manum  u.  manas 

conserere,  inferre  u.  ä.  158,  Änm.  L 
man  „ju  SEBoffer"  111,  c;  114. 
Patrimonium :  in  matrimonium  collocare  112, 

Änm.  L 

raaturare  mit  3nf.  455,  Änm.  3j  416.  2.  für 
ba4  ocutfdje  „fdjleunig,  eilig"  487.  mit  Äcc. 
29,  a,  »nm.  5. 

maturua  fonftr.  451,  3. 

maxime  483,  5^  tum  maxime  u.  tone  maxime 
466.  si  maxime- tarnen  383,  iL 

maximus  natu  98,  «tun.  2.  maxima  minima 
503,  L.  maximam  partem  abuerbial  4L  max  i  mi , 
maximo  jur  $3e$etd)nung  bed  ^reifes  88j  107. 

mecastor  551,  3,L 

mederi  fonftr.  497  nebft  Änm.  L  me  de  in  las  303, 
Änm. 

medicare  49,  Änm.  L 

medioeris  „nur  mäfolg"  497. 

meditari  mit  3nf.  415,  2. 

medius  „mitten,  bie  SWitte"  194  nebft  Änm.; 
21.  3.  medium  mit  @en.  78,  Änm.  5.  medius 
mit  ©en.  ob.  inter  84,  Änm.  5.  mit  ob.  oljuc 
in  111,  Änm.  2. 

medius  fidius  551,  3,  i. 


medallitus  462. 


UNIVERSITY 


non  mehercle 


mehercules,  mehercle  551,  3,  L 

536,  12. 
mei  a(d  objeftioer  @enitto  TL 
mein  fällt  in  bec  Änrebc  weg  27,  Änm. 
meinen:  id)  meine  nämlid)  17,  a. 
melius  est,  erat,  3nb.  ftatt  Tfönj.  33Q  u.  331. 

mit  3nf.  $erf.  417,  L 
melle  dulcior  100,  Änm.  3,  a. 
meminisse,  ^eb.  u.  Äonftr.  82.  mit  Acc.  c.  inf. 

praes.  429.  mit  3nf.  415,  Änm.  4,  mit 

cum  362,  Änm.  3.  quod  meminerim  398,  f. 

memento  c.  inf.  $ur  Umfdjreib.  be«  ^mpt- 

ratto«  336,  Änm.  2. 
memor  c.  gen.  84,  b.  mit  ©en.  ©erunb.  4M,  2. 
memorari  mit  Nom.  c.  inf.  ob.  Acc.  c.  inf.  436 

u.  487.  memoratu  455,  2. 
memoria  nostri  u.  nostra  „Änbenfen  an  im*" 

71.  memoria  teneo  fonftr.  429.  sibi  in  me- 

moriam  revocare  fefjlerbaft  227.  Änm.  2j  87, 

Änm.  L 
memoriter  489,  16. 

mens:  in  mentem  venit,  2^eb.  u.  ßonffr.  82. 

hac  mente  104,  Änm.  L  ea  mente,  ut  342,  II. 
mentionem  facere  fonftr.  82. 
mereri  c.  Äbö.  476,  L  bene  mereri  de  476,  lj 

152,  iL  pedibus,  equo  merere  115, 8.  mereri, 

ut  398^  *nm.  3. 
mergere  fonftr.  112,  Änm.  2. 
ftegtoftoe,  ^igur  551,  15. 
merito,  Abi.  modi  104,  «um.  L  meritum  in 

ob.  erga  152,  9. 
— met  al«  Sufftr  222_i  253^  9. 
9Ketap^er  549.  Äü^nere- 9»et^em  gemilbert 

229 

metatus  f)a\  paff.  Seb.  302. 
metiri  c.  abl.  ob.  ex  98^  b. 
Wetonnmie  550,  2. 

metuere  fonftr.  5L  mit  ne,  ne  non,  ut  353. 

mit  Acc.  c.  inf.  438,  3.  mit  3nf.  355.  metuens 

c.  gen.  85  u.  8iL 
metns  est  mit  Acc.  c.  inf.  438,  3*  mit  ne,  ne 

non,  ut  353. 
meum  est  76j  428.  mens  feölt  ob.  fte^t  beim 

S3of.  27,  Slnm.  hic  liber  me««  est  65;  ÜL 

accusator  mens,  laudator  mens  u.  ä.  71, 

Slnm.  2.  mea  interest,  refert  92^  a. 
migrare  c.  acc.  29,  a,  VI  um.  5. 
mihi  fällt  mea  222.   et&ifrfjcr  Tat.  (iL  mihi 

crede  336,  l'lttm.  iL 
miles  folleftioifcb  155,  2.  milites  u.  copiae  165, 

21  nm.  4, 

militia,  Singulare  155.  2lnm.  2.  militiae  „im 

Kriege"  116,  Slnm.  3. 
aWilitärifcbe  Äu8brude  obne  cum  ob.  a  103,  2j 

106,  »nm.  L 
mille  mit  ©en.  2!6_i  214,  L  mit  ^räbifat  im 

6ing.  21fi.  ^tjpevbolifdi  gebr.  214,  2.  milia 

mit  qjräbifat  im  9Ra«ful.  7^  b. 
millies  wfe^r  oft"  214,  L 
minari,  minitari  fonftr.  33,  c.  mit  Acc.  c.  inf. 

fut.  421,  4. 
min  bebten  8  bei  Bahlen  495,  9(nm. 
minime,  minime  vero  „nein"  411^  14.  oerftärfte« 

non  470. 


zed  by  Goo^I 


—  428  — 


minimura  „wenigften«"  bei  .latUen  495,  Slnm.; 

46.  non  minimnm  4fL  mit  Gen.  partit.  78, 

d.  minirai  u.  rainimo  bei  ^Jrci*beacid)nungcn 

88;  102.   minima«  natu  98,  Slnm.  L 
mmistrare  bibere  417,  2. 
minor  naina  fonftr.  125,  2.    minor  natu  08, 

VI  mit.  L  minoris  alt  Gen.  pretii  88j  107. 
minuere  intranfitto  294,  Slnm. 
minas  mit  ob.  ofme  quam  101.  non  minns  — 

qnam  521.  minns  mit  Gen.  partit.  78,  d. 

ei  minns,  sin  minns  380.  nihil  minns  „nein" 

411,  LL  nihilo  minns  524,  Slnm.  £l  minns 

abgefd)Wäd)te$  non  470. 
mirabilis  mit  Suninum  auf  n  455,  2, 
mirari  fonftr.  29,  a.  mit  Acc.  c.  inf.  ob.  qnod 

370.   mit  si  438,  6.   prägnant  gebr.  35,  10. 

mit  inbireftem  ^ragefa{ie  364.  Slnm.  2. 
mire  qnam,  mirum  qnantnm  411,  4.  mirnm 

est,  nt  438,  iL   mirnm  est,  si  438,  LL 
mirifice  beT»bj.  485. 
miscere  Fonftr.  106;  Slnm.  4,  d. 
miseret  fonftr.  91. 

unseren  U.  miserari  9_L  Slnm.  L  mit  qnod 
ob.  Acc  o.  inf.  370.  miseretnr  unperfönl. 
9JL    miseritns  mit  ^röfettebeb.  :un. 

misericordia  tni  u.  tna  „Witleib  mit  bir"  LL 

missnm  facere  31 9,  VI nm 

in  i  j;  b  v  a  u  et)  e  n  10'.*,  VI  mit.  ± 

mit  überf.  103—106.  „mit  fic^  bringen"  152,  üL 

*Wittel*|>erfon  buref)  per  bejeidjnct  lOiL 

mittere  mit  ©upinum  455.  mit  ©erunbio  4M, 
L  mit  qni  c.  coni.  398,  b.  mit  $at.  bcö 
3we(feö  ßij  iL  t>L  mann  mittere  94,  Slnm.  2» 
mitto,  qnod  3M,  Slnm.  2.  mit  5hf.  416,  2. 
mitte  c.  inf.,  Umfcfjreibung  be«  3mperatio« 
337.  0nm.  3.  missnm  facere  319,  Slnm. 
mittere  „abfd)icfen,  entfenben"  u.  dimittere 
489  b,  Slnm. 

Mobilia  snbstantiva  6,  c. 

moderari  fonftr.  5JL   mit  übt.  98,  Sinnt.  2. 

Modi  verbi  330  ff.  Attractio  modi  tn  9leben- 
föfecn  398,  d. 

modo  u.  in  modum  104,  Sinnt.  3.  qnoqno  mo- 
do, qnooumqne  modo  290.  modo  für  ba$ 
beutfdje  „alt"  19,  e.  nnllo  modo  470.  nescio 
quo  modo  411,4.  eins  modi,  (Bebt.  339,  Slnm.  L 

modo,  Äonjunftion  c.  coni.  387.  Oerftärft  ben 
3m»eratto  336.  Slnm.  2a  modo  ne  387.  si 
modo  387,  Slnm.  modo  „jüngft"  483,  12. 
modo  „nur"  495,  L  fällt  toeg  497.  modo 
non  beinahe"  483,  Slnm.  L  modo  —  modo 
516,  ll  non  modo  —  sed  etiam  518,  VI  mit. 
non  modo  —  sed  518.  ne  —  quidem  —  non 
modo  388;  519,  Slnm.  Li  non  modo  im 
jweiten  iy liebe  519,  Slnm.  3.  non  modo  — 
sed  ne  —  qnidem  519.  non  ftatt  modo  non 
519,  Slnm.  non  ftatt  non  modo  518.  modo 
ut  387,  Slnm. 

möglidjft  199,  9. 

molestns:  nisi  molestnm  est  227,  Slnm.  3. 

moleste  ferre  fonftr.  370. 
moliri  fonftr.  mit  3nf.  415,  2.  mit  nt,  ne  342, 

I,  a. 

monere  mit  Slcc.  eine«  fädjl.  $ron.  ob.  Vlbj 
29,  c.   mit  nt,  ne  342,  I,  b.   mit  einfachem 


I     Jtonj.  344.   mit  Acc.  c  inf.  ob.  nt  347,  5. 

mit  3nf.  342,  Slnm.  1;  438.  A. 
monitn  108,  Slnm.  3. 
mons,  Stellung  536,  7_,  Slnm. 
mora  nnlla  est,  qnominus  ob.  ne  359.  Slnm.  1 

u.  2.   mit  quin  357,  Slnm.  4* 
morari  tranfitfo  u.  TnTranfUto  gebr.  292.  2.  mit 

3nfin.  415,  2, 
mordiens  489,  18. 
mortui  es  für  ho  min  es  lflfi. 
morte  ob.  mortis  damnare  89,  Slnm.  Li.  mor- 
tem ob.  morte  mori  29,  b. 
mos  ob.  moris  est  76^  Slnm.  2.  fonftr.  339.  3; 

4;"?Q.  more,  Abi.  modi  104,  SUmu  L  für  ba4 

beutfdje  „oi«"  19,  e;  20,  9, 
motio  u.  rootns  168,  Slnm.  2. 
movere  fonftr.  91.   „fidj  bewegen"  294.  Slnm. 

nbfolut  gebr.  36,  Li   moveri  „fidj  bewegen" 

294  u.  29_5_  mit  ut,  ne  342,  ^  c. 
mox,  93cb.  u.  ©ebr.  483,  L  quam  mox  354, 

Slnm.  2.   mox  —  mox  fcblcibaft  516,  6j 

483,  L 

mulieres  ac  poeri  192,  3,  d.  mulier  ftatt  ea 
245,  Hnm.  2. 

mnlti  bat  et  bei  fid)  503,  5.  mnlti  saepe  547. 
Slnm.  Ll  quid  mnlta.  ne  mnlta  „furj"  410, 
Slnm.  multns  bei  $id)tcrn  mit  Sing.  157. 
VI  um.  raultnm  u.  mnlta  oerfd).  182,  L  mul- 
tnm  als  aboerb.  Slcc.  46.  mnlta  aboerb.  Skr. 
29,  c.  raaltum  mit  Gen.  partit  Ts,  d.  mnlti 
amici  mei  „oiele  oon  meinen  ftreunben"  82, 
a.  multo  oor  Äompar.  u.  6uperl.  199,  I; 
98.  Slnm.  8  u.  9.  mnltnm  ftatt  multo  98, 
Vlnm.  10.  mnlto  fehlerhaft  ftatt  magni  u. 
magno  88j  107. 

multiplex  quam  508,  Slnm. 

multitudo  mit  $räbifat  im  Plural  7,  a. 

mundus,  S3eb.  n.  @ebr.  192,  3,  e.  " 

munire  castra,  rnpem  u.  ct.  35.  mnnire  a 
141,  «nm.  3. 

munus  est  alieuius  76,  Slnm.  2. 

miificn  überf.  428;  488.    als  ptjinjeoloi}.  $ci 
bum  nidjt  initnberf.  298j  428^  Slnm.  „bu 
müfcteft,  Ijätteft  gemufet*  u.  fi.f  Qnbif.  ftatt 
Äoni.  330  u.  33L 

mutare  fonftr.  107,  Vlnm.  2.  mutare  u.  matsri 
„fid>  finbern"  2Ü4  nebft  Slnm. 

Butter  im  bilblidjen  6inne  6,  c. 

mutuus  u.  mutuo  237. 

N. 

nad),  lüränof.  150,  9—12;  260,  «nm.  2.  un* 
mittelbar  nad)  150,  10.  ba*  jeitlid)«  nadi 
burd)  ben  Slbl.  überf.  126,  Slnm.  'L  nadi  bei 
ben  Serben  „beurteilen,  fdjäfren"  98,  b.  bei 
ben  Serben  „benennen"  150,  IL 

nad)bem  366.    burd)  qnoniam  überf. 
Slnm.  2. 

v;ud)f  olgei  umfdnieben  166^  Slnm.  Li 
nae  f.  ne. 

nam  u.  enim  533.  an  Fragewörter  ge$fin$t 
533,  Slnm.  L  nam  non  513.  nam  $ci; 
fpiel"  3ÜL  nam  in  ber  Praeteritio  u.  Occu- 
patio 533,  Slnm.  L   nam  et  502. 


zed  by  Google 


-  420  — 


Same  be*  Softe«  für  baft  Sani  ob.  be*  SanbeS 

für  baS  »oft  162,  163,  165. 
Same  (bei  nomen  est,  datar  u.  fi.)  im  Nom. 

ob.  $arrü  55,  Sinnt.  L 

■  .nlicfj  533.   bei  ber  Slppofition  II  u.  IS. 

brjeitigt  burd)  ben  Gen.  epexeget  69;  17,  d. 

f&flt  im  £at.  roeg  551,  1  u.  5,  Siran, 
aunque  633. 

oincisci  mit  boppeltem  2lcc.  32. 
irrari  mit  Nom.  c.  inf.  486  lt.  437.  narrant 
.man  erjftlt"  L  b. 

aares  u.  nasus  158,  Slnm.  3. 

nuci  fonftr.  äa.  nascitur,  nt  339,  Siran.  4, 
nasci  c.  Nom.  3, 

uta  98,  Äran.  L  fäQt  toeg  bei  maior,  maxi- 
mal etc.  9^  Slnm.  L 

aatas  fonftr.  mit  $>at.  GJerunb.  451,  3.  mit 
$ut.  ob.  ad  59,  Slnm.  L  ■UTW.  ob.  ex 
95.  natu*  „alt"  tonftT.  125,  1  u.2. 

Qitarä  u.  a  natura  10B,  Slnm.  L 
itürltdj,  ironifd)  534. 

naaci  non  esse,  facere  u.  8.  88,  Slnm.  2. 

wäre  operam  fonftr.  451.  4. 

navigare  tranftrro  29,  a,  Slnm.  5_, 

ae  (oae)  „fürttmbj"  22L 

m  „ba&  nidjt"  342  ff.  bei  ben  »erben  beö 
Srrfnnbern«,  SBiberflicben«  u.  ä.  342,  III.  bei 
ben  »erben  ber  gurdjt  353—355.  ne  non 
bei  ben  »erben  ber  &urd)t  353.  ne  u.  ut  non 
339,  «ran.  7j  342,  Sflnm.  3  u.  4.  ut  ne  343; 
SB,  Slnm.  57  ne  qnis  u.  ne  qnisqnam  212 ; 
342,  Siran.  3.  dummodo  ne,  dam  ne  387. 
ne  beim  Coni.  optativus,  bortativas,  con- 
<  essivus  332 ;  334.  beim  3inperatio  337.  ne 
mit  Coni.  perf.  332.  ne  dicam  u.  nt  non 
dicam  345.  ne  ant  —  ant  842,  Siran.  4. 
ne  burd)  „fonft"  überf.  478.  quod  ne  $ur 
Safcoerbinbung  2JLL 

ne-,  "vtagepartifci  403  ff.  wirft  ba«  e  ab  403, 
Ämn.  L  ftatt  nonne  403,  Siran.  2.  in  ber  2>op- 
pelfrage  405  ff.  bei  inbireften  fragen  „ob" 
403,  Siran.  5.  nid)t  an  $räpof.  gelängt  403* 
Wnrn.  1;  130,  8.  bei  unwilligen  fragen  mit 
Acc.  c.  inf.  43a.   necne  lt.  an  non  41ML 

atben,  fiberf.  136.  5;  142. 

^«benmenfd^  291,  Siran. 

^«benfä^e  in  Or.  obl.  457,  4—7 ;  398,  e.  in 
raten  ftauptfafo  &u  mnxmbeln  542,  2,  8tel= 
luitg  541  ff.  mann  feblerbaft  burd)  et  Oer« 
l'unben  542,  3.  innerlid)  abljnngige  Ncbenfäue 
232,  3. 

D*c,  neqae  u.  et  non  512.  für  neve  342, Slnm.  4; 
337,  Slnm.  2.  =  „auch,  niqt"  602,  Siran.;  512, 
♦Inm.  4j  506,  Slnm.  L  nec  gnisguam,  nec 
»nrjaam  tt.  fi.  284,  2.  nec  für  ba«  beutfd)e 
.unb"  503,  8.  nec  ant  —  ant  520,  Slnm. 
nec  —  nec,  nec  —  et,  et  —  neqne  514, 
9mn.  L  nt  neqne  —  neqne  342,  Slnm.  4.  nec 
»ol)ne  au"  361,  g.  nec  Jebod)  nid)t,  aber 
nid)t"  612,  Slnm.  L  nec  non  „unb"  500. 
et  neqae  —  neqne  520,  Slnm.  nec  —  qaidem 
512,  Slnm.  4.  nec  voro,  nec  tarnen,  nec 
«nim  513 ;  524,  Slnm.  1  nec  vero non  500, 524, 
t  neqne  auf  cm  513,  Slnm.  neqne  is  252.  ant 
—  ant  für  neqne  —  neqne  520.  necne  40«j. 


neednm,  neqnedam  477,  Slnm.  2. 

necessarins  mit  Gen.  u.  Dat.  60,  5.  mit  ad  59, 
Slnm.  L  necessario  maior,  minor  u.  ä.  100, 
Slnm.  2.  necessarinm  est  fonftr.  427,  Slnm. 

necesse  est,  ©eb.  428,  fonftr.  42i  mit  Acc.  c. 
inf.  pass.  ftatt  be«  beutfd)en  3nf.  Slft.  415, 
Slnm.  L  necesse  habere  427.  Slnm.  3nbtf. 
ftatt  be*  beutftben  Sonj.  330,  L 

necessitndo  u.  necessitas  546,  2. 

necne  4ÜAL 

nec  non  „nnb"  500. 

neenbi  342,  Slnm.  3. 

neennde  342,  Slnm.  3. 

nedum  388. 

nßfas  mit  Supin  auf  u  455,  2,  nefas  est  mit 
3nf.  ob.  Acc.  c.  inf.  415.  1  u.  420.  L 

negare  tranf.  u.  intranf.  292.  „fagen,  baft  nidjt" 
471.  negari  c.  Nom.  c.  inf.  ob.  Acc.  c.  inf. 
436.  it.  437.   non  nego,  qnin  357,  Slnm.  4. 

Negationen  468 — 471.  juoei  Negationen  bilben 
eine  »cja&ung  288.  jroei  Negationen  heben 
lief)  nid)t  auf  288,  Slnm.  ©teil,  ber  Negat. 
536,  12.  Negationen  beim  Äonj.  u.  3mpcrat. 
332;  334  ;  337  nebft  Slnm. 

neglegens  c.  gen.  85  u.  86.  neglegere  mit 
5nf.  415,  2, 

negotium  est  alieuias  76,  Slnm.  2.  nullo  ne- 
go tio  104.  Slnm.  L 

nein  auf  eine  ftrage  411,  14.  nein  Diel« 
mein  483,  II. 

nemo  befliniert  173.  a  nemo  u.  nullus  28L 
nemo  al«  Slbj.  280.  nemo  anqaam,  nemo 
usquam  468.  nemo  nnas  213,  Slnm.  nemo 
non  u.  non  nemo  288.  et  nemo  ftatt  nec 
qnisqnam  512,  Slnm.  3.  nemodnm  fehlerhaft 
477,  Slnm.  2.  at  nemo  u.  ne  qnis  339, 
Slrim.  7 ;  342,  III,  Slnm.  3.  nemo  est,  qai 
c.  com.  398,  c.  bleut  jur  Umftfreib.  26G, 
Slnm.   nemo  mit  ©uperl.  199,  Slnm.  3. 

nempe  534. 

nequaquam  470. 

neqne  f.  nec. 

ne  —  qnidem  253,  22;  199,  8j  25JL  ©teUung 
536,  12,  Slnm.  2.  ne  —  guidem  —  non  modo 
388.  ac  ne  —  qnidem  512,  Slnm.  L  non 
modo  non  —  sed  ne  —  qnidem  519. 

nequiquam  474,  L 

neqnire,  (gebrauch  307.    mit  3nf.  415,  2. 
nescio  an  „niclleicht"  411 ;  479.    nescio  qnis, 

quid,  qnomodo  u.  ä.  411,  L   nescire  mit 

3nf.  415,  2. 
nescius  mit  t&tn.  84,  b.  Slbj.  ftatt  bed  beut)d)en 

Slbü.  21,  2. 
neu  f.  neve. 

nenter  mit  $räbifat  im  $(ura(  7,  d. 
nentiquam  470. 

Neutrum  oon  Slbf.  al«  ©ubft.  gebr.  180  ff.;  6, 
Slnm.  2.  al*  Slbo.  gebr.  29,  b,  Slnm.  L  mit 
$rä>of.  oerbunben  183.  Neutrum  be«  9Jrä* 
bifatd  bei  anberm  Wei'djlcrfjtc  bc£  @ubjeftd  6, 
Slnm.  2. 

neve,  neu  342,  Slnm.  4j  337,  Slnm.  2.  ut 

neve  —  neve  342,  Slnm.  4. 
ni  u.  nisi  379. 

nicht  fönt  in  StuSruien  meg  473.   mirb  am 


zed  by  Google 


—  430  — 


Chtbe  be#  <Safce*  nich t  bmdj  bo#  elnfadie  non 

iiberf.  472.   unb  nidjt  512.   nidjt  eben, 

nulit  gerabc  470,  iL   unb  nid)t,  aber 

nitbt  bloft  burd)   non   übetf.  526.  ober 

nidjt  in  $oppelfragen  406  ntd)t  a I d  ob 
371 

nihil  befl.  173,  b.  nihil  oerftärfte«  non  470;  46. 
mit  Gen.  partit.  78,  d ;  80.  nihil  novum  ob. 
novi,  nihil  memorabiTe  etc.  8J1  nihil  non 
n.  non  nihil  288,  et  nihil  u.  nec  qnidqnam 
512,  «um.  3j  284,  2.  nihil  al«  Gen.  pretii 
88j  173,  b,  L  nihilo  als  Abi.  pretii  10JL 
pro  nihilo  put are  u.  ä.  88,  Slnm.  L  nihilo 
als  Abi.  differentiae  98,  Sitm.  8.  nihil  alind 
80,  Sinnt.  L  nihil  aliud  nisi,  quam,  ac  508. 
nihil  alind  (facere,  agere)  nisi  ob.  quam  496, 
Slnm.  nihil  unquam,  nihil  usquam  468.  ni- 
hildum  477,  v»l tun.  2.  nihil  reliqui  sibi  fa- 
cere ad  78,  Slnm.  iL  nihil  est,  quod  c.  coni. 
:5t is.  c;  400.  bient  .vir  llmfdjreibung  266, 
VI  mit.  nihil  abest,  quin  357,  LL  nihilo  minus, 
nihilo  setins  524,  Vlttm.  5.  nihil  minus,  nihil 
sane  „nein"  411,  LL  quam  nihil  „wie  wenig" 
480,  iL  nihil  habeo,  quod  ob.  cur  c.  coni. 
40t).  ut  nihil  u.  ne  quid  330,  Vittut.  2;  342, 
III,  Sinnt.  3.  nihil  ftatt  nemo  1^4,  Slnm.  L 

nihilum  173,  h,  'L 

nil  ftatt  nihil  173,  b. 

nimirum  534 ;  17,  b. 

nirais  u.  nimium  199,  L  mit  Gen.  partit.  7s, 
d  it.  e.  nimium  quantnm  411,  L  non  nimis 
470,  IL  nimio  ftatt  multo  ~9lC  Slnm.  8. 

nisi  u.  si  non  377.  nisi  si  381,  L  nisi  forte 
n.  nisi  vero  381,  2.  nisi  quod  381,  3.  quod 
nisi  2&L  non  nisi  „um"  496.  nisi  „alö"  nad) 
Negationen  507,  Sinnt.  L  für  baö  beutfdjc 
„o^ne  bafo"  361,  e.  nisi  nad)  non  alias  508; 
4%.  nihil  aliud  facere  nisi  4!M>,  Vlttm. 

niti  fonftr.  108,  Slnm.  5,  mit  3nf.  415,  2.  mit 
ut,  ne  342,  I,  a. 

niye  candidior  100,  Slnm.  3,  a. 

nobilitas  ftatt  nobiles  164.  mit  bem  ^räblfat 
im  $lura(  7,  a. 

nocens  fteta  abfohlt  gebr.  59,  Slnm.  L 

n od),  überf.  477.  oor  einem  flomparatto  199, 
iL  fällt  wea  497. 

nolle  mit  3nf.  ob.  Acc.  c.  inf.  426;  415,  2.  mit 
Äonj.  344.  nid)t  mit  ut  3127  L  c  nebft 
Vlttm.  L  noli,  nolito  jur  llmfdjretbung  be« 
weriicintcn  "wupevat.  33JL  noli  velle  547, 
Slnm.  L  b.  non  nolle  für  ba*  bcutfdjc  „gern, 
wtüig'*  487.  nolo,  nolim,  nollem  334,  Slnm.  2, 
nolle  ald  Onf.  $ut.  422,  L  alieni  nolle  ÜL 
hoc  factum  (esse)  nolo  42fL  nolo  „idj  will, 
ba&  nidjt"  471. 

nomen  amoris  u.  ä.  9,  nomen  mihi  est,  nomen 
dare  u.  ö.  fonftr.  55,  Slnm.  4,  nomen  acci- 
pere,  dare  etc.  ab  ob.  ex  aliquo  150,  11. 
nomine,  Abi.  modi  104,  Slnm.  1 ;  152,  Iii. 
nomine  bei  gerid)ttid)en  Serben  89,  Slnm.  4, 

Nomen  gentilicium,  Stellung  536,  Slnm.  5. 

nominare  mit  boppeltem  Slcc.  ob.  Vi  ein.  3j  3L 
ab  ob.  ex  aliquo  150,  IL 

nominatim,  SBeb.  483,  öj  463. 

Wominatio,  S3eb.  im  allgem.  pag.  liL  Sttntar  3j 


25  u.  26.  9?om.  im  SluSrufe  45,  Slnm.  4 
9iom.  ftatt  be*  »ofaiiö«  28.  9?om.  fefjlerljaj 
ftatt  eine*  obliquen  £afuft  25,  Slnm.  2.  9?om 
be$  $räbifat#nomen8  bei  einem  al*  Cbjef 
fteljenben  Qnf.  4in.  9lom.  fehlerhaft  in  einen 
abgefürjten  ©ngleidjungMafre,  ber  ju  einen 
Acc.  c.  inf.  gehört  424.  9?om.  ber  $erfonal< 
Pronomina  fällt  toeg  ober  wirb  auSgebr.  219 

Xominativus  c.  inf.  436  ff. 

non  u.  haud  469.  et  non,  ac  non  u.  nec  512, 
non  ita  469  u.  470,  iL  non  nnus,  non  seine! 
208,  &  non  u.  ne  beim  ftonj.  u.  3mpei  il 
!5H2";  334j  337^  Slnm.  2.  ut  non  u.  ne  339, 
Slnm.  Zj  342,  Slnm.  3.  u.  4.  nec  non  „üluV 
500.  Stellung  non  non  536,  12.  non,  non 
ita  „nein"  411,  14.  quam  non  „ttrie  wenig" 
480,  ß,  nonläHt  im  »u*rufe  n>eg  473.  non 
(item)  am  (rnbe  be*  6afceö  472.  non  nisi 
„nur"  496.  si  non  u.  nisi  377.  non  nemo 
u.  nemo  non,  non  numquam  u.  numquan 
non  etc.  288.  non  für  bad  bcutfdjc  „fein" 
289.  non  si  384,  13.  non  ftatt  nonne  409^ 
iL  non  est,  qui  c.  coni.  398,  c.  non  enim, 
non  vero,  non  tarnen  513.  non  ftatt  non  modo 
non  519,  Slnm.  non  —  sed  518. 

nondum  477,  Slnm.  2.  cum  nondnm  fonftr, 
362,  Slnm.  4. 

non  magh)  quam  u.  non  minus  quam  521. 

non  modo  —  sed  etiam  (quoque)  518,  Slnm. 
non  modo  —  sed  518.  non  modo  —  sed  et 
502.  non  modo  —  sed  ne  —  qnidem  519, 
non  modo  im  jmeiten  (bliebe  519,  Slnm.  1 

nonne  403  ff.  non  ftatt  nonne  409,  iL  ne  ftatt 
nonne  403,  Slnm.  2.  nonne  „ob  nid)t"  in 
einfachen  inbireften  fragen  403,  Slnm.  5, 
nonne  *nid)t  roatyr?"  403.  51  nm.  L  nonne 
vides,  nonne  videmus  403,  Slnm.  2. 

nonnemo  288. 

nonnihil  288j  46, 

non  nisi  „nur"  496. 

nonnullus  288.  nonnnlli  274,  4. 

nonnunquam  288, 

non  qno,  non  quod,  non  quin  371. 
non  si  384,  13. 

non  solum  —  sed  etiam  518.  Slnm.  non  solum 

—  sed  quoque  256.  Slnm.  non  solum  im 

aweiten  bliebe  519,  Slnm.  3. 
non  tarn  —  qnam  516,  4 .  Slnm. 
non  tantum  —  sed  etiam  518,  Slnm.  non  tan- 

tum  —  sed  quoque  256,  Slnm. 
norma,  93cb.  155,  Slnm.  2. 
nos  ftatt  ego  224.  nos  u.  nobis  fef)lerb>ft  mit; 

überfefct  22Z»  nostri  al*  objefttoer  ©en.  71. 
noster  ftatt  mens  224.  n oster  locus,  Plato  noeter 

u.  fi.  23JL  nostri  u.  nostrnm  225,  nottrum 

est  76,  428» 
novissime  483,  12. 
novum  est,  ut  438,  2* 
noxius  mit  Gen.  criminis  89^  Slnm.  L  nic^t 

mit  Statio  59,  Slnm.  L 
nubere,  33eb.  u.  Äonftv.  49.  nuptum  dare,  col- 

locare  455. 
nndare  fonftr.  9iL 
nudus  fonftr.  96,  Slnm.  2. 
nullus  fef)lerb,aft  für  nemo  281  u.  28Ö.  nullua 


zed  by  Google 


—  431  - 


aaas  213,  ftnm.  [seht  nidjt  immer  für  baS 
bmtfdjr^feiner"  289.  nullus  alS  berftärfteS 
non  289;  470.  nullus  mens  Über  „feine? 
tun  meinen  $ud)ern"  82,  a.  nullus  non  u. 
nonnnllus  988.  nullius  u.  nullo  ftatt  neminis 
u,  nemine  173,  a.  nulla  res  ftatt  nihil  173, 
b.  nullo  c.  abl.  für  baS  beutfdje  „ofyne"  104, 
»mn.  1;  151^  &  et  nullus  512,  ttnm.  3. 
nullus  est,  qui  c.  coni.  398,  c.  ut  nullus 
u.  ne  qui  339,  9lnm.  7;  342,  III,  0nm.  3. 
nnllusdum  4<7,  2lmu.  2*  nullus  mit  Superl. 
199,  «nm.  3. 

aam,  Fragewort  403  ff.  „ob"  in  inbireften 
fragen  403,  &nm.  5.  numne  409.  L  num 
forte  479;  403,  b.  num  —  an  405,  Nnm.  2. 

Sumeralia,  Snntar.  211 — 218. 

aamerare  mit  boppeitem  Slcc.  3X  mit  in  c. 
abl.  112  nebft  Hmn.  L 

?himeruö  beS  ^rfibifatd  ß  ff.  9cumcruS  ber 
$eriobe  641,  3,  e. 

numerus  mit  bem  $räbifat  im  Sjjluial  7,  a. 
numero  für  baS  baS  beutfdje  „oft,  für"  19,  £nm.  iL 
il  numerus,  qui  C.  plnr .  Z2.  in  aliquo  nu- 
mero esse  iLLL  in  numero  reponere  (re- 
ferre)  112, 3nm.  L  numerus  „SWafie,  Wenge" 
78,  x»lmn.  L 

numne  409.  L 

namquid  für  num  409,  2. 

nun  überf.  467;  5067  91nm.  2.  nun  aber 
beim  ©DflogiSmuS  527.  bei  $ert»orljebung 
ber  ffiirflidjfeit  467,  8* 

aanc,  93eb.  467.  im  «riefftile  326^  2Inm.  L  in 
Or.  obl.  457,  $(nm.  L  nunc  ipsum  467,  3j 
253,  L  nunc  demum  (ob.  denique)  481 ;  467, 
L  nunc  in  Übergängen  462 ;  218,  x'lnm.  nunc 
vero.  nunc  antem  467,  8.  nunc  —  nunc 
516,  5. 

nunquam  non  u.  nonnunquam  288.  ut  nun- 
quam u.  ne  unquam  389,  2lnm.  I ;  342,  III, 
'.'Inm.  3,  et  nunquam  u.  nec  unquam  284, 
2j  512,  Hnm.  3.  nunquam  quisquam  u. 
nemo  unquam  468. 

nontiare  mit  in  c.  acc.  112,  b.  nuntiari  mit 
Nom.  c.  inf.  ob.  Acc.  c.  inf.  436  it.  437. 
nuntiato  ah?  Abl.  absol.  444. 

aaper,  «eb.  483,  12. 
apta  fonftr.  49,  Änm.  L 

nur  fällt  weg  497.  überf.  495  u.  496.  „nidjt 
nur  nidjt  —  fonbern  nidjt  einmal"  619. 
wenn  nur  387. 

nusquam  mit  (Seit.  78,  £,  nusquam  non  u. 
nonnusquam  288L  nec  usquam  u.  et  nus- 
quam 284,  2j  512,  2lmn.  2L  nusquam  quis- 
quam 468.  ut  nusquam  u.  ne  usquam  339. 
«nm.  7j  342,  III,  «nm.  3. 

0. 

o  beim  SJof.  2L  beim  Hcc.  45  nebft  91nm.  L 

o  si  bei  SBünfdjen  334. 
ob,  ^räpofition,  ©eb.  u.  ©cbr.  187j  14L  mit 

$erunb.  451,  5.  biele  mit  ob  jufammengef. 

Serben  regieren  ben  Äcc.  3L  regieren  ben 

Dario  52, 

cb  m  emfadjen  inbireften  fragen  ne  ob.  num 


403.  tttmt.  5.  si  38iL  ob  nidjt  nonne  403. 
9nm.  5.  an  411.  ob  —  ober  in  ^3)oppeI= 
fragen  405.  ff.  als  ob  392.  nidjt  als  ob 
371. 

obdacere  c.  dat.  52,  ftnm.  6» 
obenertuä&nt  258,  2, 
obequitare  c.  dat.  52,  9lnm.  iL 
Oberitalien  200,  Hnm.  2. 
obesse  c.  dat.  52. 
obgleid)  389  ff. 
obiacere  c.  dat.  52,  2lnm.  Q. 
obicere  mit  Xatiu  52. 
obire  fonftr.  3L 

Objeft  auSgelaffen  3JL   inneres  Objeft  29,  b. 

Objeft  bei  Verbis  seutiendi  u.  declar.  tritt 

in  ben  inbireften  gragefaft  413. 
Objefttoer  ©enttio  70  ff.   Subft.  mit  obj.  u. 

fubjeftlwr  93eb.  lfiL 
obiurgare  fonftr.  33,  c. 
Oblique  flafuS  pag.  11L  Oblique  SHebc  457—460. 

Übergang  aus  ber  Or.  obl.  in  bie  Or.  recta 

457,  5tnm.  8. 
oblivisci  fonftr.  8L  mit  3nf.  416,  2. 
obloqui  c.  dat.  VX  Äum.  3. 
<  obnuntiare  c.  dat  52,  2tnm.  iL 
obrepere  tonflr.  52,  Äum.  iL 
obrnere  c.  abl.  9JL 
obscurari  „fidj  berbunfeln"  224. 
obsecro  mit  ut,  ne  342,  1^  b.  beim  Smpevath* 

336,  «nm.  L 
obsecundare  c.  dat.  52,  Hnm.  iL 
obsequi  c.  dat.  33,  a 

ohsistere  mit  Tat.  52.  mit  quominus  ob.  ne 

359;  342.  III,  2. 
obstare  mit  2>at.  52.  mit  quominus  ob.  ne  359. ; 

342,  III,  2. 
obtemperatio  c.  dat.  60,  21  um.  2. 
obtestari ,  ut,  ne  342,  L  b. 
obtinere  mit  ut,  ne  342,"I,  d.  Scb.  55,  Kuh.  L 
obtrectare  fonftr.  42  nebft  3lnm.  3. 
obversari  fonftr.  52,  Vlnm.  iL 
occasio  est  mit  3nf.  ob.  ©en.  ©emnb.  450. 

per  occasionem  104,  Mnm.  2j  230.  Änm. 
occasn  alS  Abl.  temp.  123,  L 
occidens,  ©ebr.  166,  flnm.  L 
occidione  occidere  29,  b. 
occulere  fonftr.  112,  Snm.  2. 
occultare  fonftr.  112,  2lnm.  2;  114,  nebft  Mttm. 
occumbere  fonftr.  31,  Änm.  2. 
ooenpare  mit  3fnf.  465,  &nnt.  3. 
occupatus  fonftr.  106,  JHnm.  4,  d;  114,  9lmn. 
Occupatio,  gigur  551,  20j  533,  «nm.  4. 
occurrere  mit  Tatio  52,  %nm.  6. 
ober  522.  in  $oppelfragen  405.  ff.  „ober  bieU 

mebr"  522,  Slnm.  2  „ober  wenigftenS"  522, 

kj:nm.  2 

odiosus  mit  aft.  u.  paff.  $eb.  196,  12. 
odium  „uciliaiitc  ^evionlidjfett"  164,  odio  esse 
66,  ?lnm.;  67,  2.  odium  mei  u.  meum  IL 
Odysseus  1227"^ 

offenbar  burdj  Verbum  regens  überf.  486. 
offerri  wfid)  barbicten"  294  u.  225.  mit  ©erunbio 
451,  L 

officere  c.  dat.  52,  xUmu.  iL  quominus  ob.  ne 
352  342,  HI,~2. 


zed  by  Google 


—  432  — 


oIBiimn  „^jlu1)tflc|ul)l"  lül,  Vlnin.  officium 
est  alicuius  76,  Hnm.  2. 

offundere  fonflr.  52,  rlnm.  iL 

oft  bind)  solere,  consnevisse  üben'  487. 

i'liiir,  'jjräpofition,  überf.  151.  <L  umfdmeben 
154,  IE  u.  23.  burd)  nullug  überf.  104, 
Vi  um.  L  151,  &  o§ne  alle,  nimt  ofjne 
einige  $~öTfnung  27JL  o&ne  ba&,  ofjne 
ni  überf.  36L  ob,ne  fltueifel  lol,  2  nebft 
Slrnn.  2. 

olere  fonftr.  29,  a. 

olim,  ©eb.  464. 

Olympia  vincere  29,  b,  rtnm.  2.  lndi  Olym- 
pia 9^  rinnt. 

omitte  c.  inf.  utr  llmfd)retbimg  be«  Demeinten 
^mperatio«  337,  *nm.  3.  omittere  mit  $nf. 
415,  2. 

omnino  „ja"  411,  Ii. 

omnii  u.  quisque  286,  4.  omnes  fere  483,  SL 
omnes  mit  ©upert.  199.  Knut.  3.  omniam 
nostram,  vestruni  omniam  225.  Stellung 
oon  omnes  537,  3j  536,  4,  rlnm.  ad  unum 
omnes  151,  iL  unus  omniam  oerftärtt  ben 
Supetl.  ~2Ö2.  omaiam  jum  Superl.  gefügt 
199,  IL  omnes  improbi  u.  improbissimas 
qaisqae  209  u.  21£L  omnia  aboerbial  29,  c. 
omne  genas  4L  omnis  oljne  in  111,  rlnm.  2. 

onerare  mit  Ahl.  96. 

oneri  esse  67,  14. 

onnsios  c.  abl.  n>>.  rlnm.  2, 

operi  für  ba*  beutfetje  „bind)"  154. 12.  operam 
dare  ( navare)  mit  at,  ne  342,  L  a.  mit  3)at. 
(»Jminb.  461.  4.  mit  9lbi>erbicn  oerbunben 
21,  rlnm.  ä.  sibi  operam  dare  fehjerfjaft 
227,  «mn.  L 

operari  c.  dat.  49,  rlnm.  4* 

opinari  für  ba«- beutfdje  „tuobl,  genrife"  488. 
opinor  „id)  foQte  meinen"  330,  IV. 

opioio  est  mit  Acc.  c.  inf.  420.  L  opinione 
maior,  celerior  100,  rlnm.  2. 

oportet,  ©eb.  ^"mTt  3nf.  415^.  mit  Acc. 
e.  inf.  ob.  bem  blofjen  Kon).  421.  mit  Acc. 
c.  inf.  Pass.  ftatt  be«  beutfdien  3nf.  «ct. 
415.  Hnm.  L  mit  3nf.  $erf.  417,  rinnt. 
3nbif.  ftatt  be*  beutfdjen  Äonj.  33ÖTL 

opperior,  dam  365,  Sinnt.  2.  at,  ae  342,  II,  b. 

oppido  „gar  fear"  199,  Sinnt.  2.  oppido  qnam 
411.  4. 

oppidum  a\i  ?lppof.  bei  Stäbtenamen  116,  b; 
IL 

opplere  fonftr.  96. 

opportanus  fonfrr.  59^  rlnm.  lj  451,  3. 

Oppositio,  &fgur  551,  IL 

opprimere  abfolut  gebr.  36. 

opprobrio  esse,  dacere  fifi  u.  fiL 

optare.  ut,  ne  342,  L  c ;  426,  rlnm.  mit  3"f- 

438,  4j  342,  Hnm.  L 
optimas  mit  Supin.  auf  a  455,  2.  optimam 

est,  erat  etc.,  3nb.  ftatt  ffonj.  3_3_0_  u.  331. 

optimam  est,  at  438,  2. 
opulentus  fonftr.  96,  rlnm.  2. 
opas  est,  ©eb.  42iL  fonftr.  98,  a,  mit  $nf.  ob. 

Acc.  c.  inf.  427j  98,  a;  420,  L  mit  Supt* 

num  auf  n  987a.  mit  «bl.  be«  Partie,  ^erf. 

$aff.  98,  *nm.  L 


I  orare  fonftr.  43,  d.  mit  at,  nc  342,  I,  b.  oro 
te  beim  Jmperatio  336,  rinnt.  L 
Oratio  obliqua  457— 4BD;  398,  e. 
oratu  108,  «nm.  3. 
orbare  fonftr.  96. 

orbis :  in  or bem  stare  118,  3.  in  orbem  con- 

sistere  112,  «nm.  L    orbi,  Sofort»  116, 

rlnm.  L 
orbas  fonftr.  96,  rlnm.  2. 
Orcas  bid)terifd)  162,  Änm. 
Orbinal^abjen  ftatt  ber  Äarbinal$ablen  123, 31m::. 

L   in  ben  Relatiofafc  gebogen  260/  rlnm.  L 
ordine,  Abi.  modi  104.  rl nm.  L 
Ordo  Terborum  535,  L 
ordiri  a  113,  «nm.   mit  3nf.  415,  2. 
oriens,  @ebr.  165.  rlnm.  L 
oriri  fonftr.  95.   oriondns  a  95. 
ornamentum  U.  pixornat.io  16s. 
OHSbefnmmungen  Hl  ff.   beutfdp  Orttbeftu* 

mungen  roerben  im  £at.  burd)  ben  Abi.  in- 

stram.  überfefct  114, 
ort  u  al*  Abi.  temporis  123,  L 
08 ;  in  ore  esse  alicai  u.  alicaias  60,  L 
ostendere  se  42. 
ostendare  c.  acc.  83,  c. 
Oxymoron,  ftigur  651,  12, 

P. 

pacisci  mit  ut,  ne  342,  II,  b. 

paetnm :  nallo  pacto  470.  pacto  al*  Abi.  sbsol. 

444.  nescio  qao  pacto  411,  4.  pactos  bat 

paffioe  ©eb.  3D2. 
paene  u.  fere  483,  8  u.  9j  15IL  3.  mit  3"b 

<j*erf.  330,  III;  382,  3.  paene  at,  Stell.  536, 

LL   paene  milea  12,  c 
paenitet  fonfrr.  3L  "mit  3nf.  415,  1,  ß.  mit 

3nf.  $erf.  412»   paenitendus  303,  rlnm. 
palam,  ©eb.  488,  6.  mit  bem  «bl.  128,  rlnm.  L 

Salam  esse  5,  rlnm.  L 
lere  c.  acc.  29,_a,  rlnm.  L 

na  IdXoyia,  551/  7. 

par  mit  @en.  ob.  2>at.  59,  Hnm.  5.  mit  T." 
Qkrunb.  45_L  3.  mit  ac,  atqne  507.  mit 
qui  507,  Sinnt.  L  par  est  „e*  mdre  billig, 
3nbif.  ftatt  Äonj.  33Q  u.  33L  mit  3nf.  ob 
Acc.  c.  iuf.  415,  1  u.  420.  L 

Paradoxon,  Srfgür  551,  Li 

ftapdXiiyts,  ^igur  651,  1 7. 

$aratlelidmu8  538,  2,  5lnm.  2. 

parare  mit  3nf.  415,  2.  mit  xHcc.  ,M  rüfteH 
ju"  33,  c. 

Parataxe  236,  539. 

paratus  aTÖ»  mit  3nf.  41s,  4.  paratas  ad 

59,  Hnm.  L 
parcere  fonftr.  49,  parce  c.  inf.  337,  Wnm.  3. 

hat  im  ^Jerf .  ^5aff.  temperatam  est  49,  Änm.  L 
parens  „fcater,  Wutter"  tm  bilblid)en  Sinne  6,  c. 
^Jarentb^efen  624,  rlnm.  4*  mit  nam,  enim  5:3.1 
pariter  ac  607;  509.  pariter  at*  Ouantitatdabp. 

485. 

^aronomafie  538,  3,  b. 
parricidii  nlv  Qen.  criminis  8iL 
pars  foUcftioifd)  mit  $lur.  L       ™&  flU^f'' 
iaffen  561,  3,  k.    parte,  partibus  o^ne  io 


zed  by  Google 


-  m  — 


Hl,  9(nni.  iL  magnam  u.  maximam  partem 
L~L  pro  mea  parte  u.  iL  139,  4.  a  partibus 
alicuius  stare  152,  5. 

Pars  pro  toto,  Xropu§  550,  L 

Lirticeps  fonftr.  84,  c. 

«crtictpla,  Si)ntQj  439— 447.  Partie.  Pracs. 
auf  ans  u.  ens  alö  ^SbifatSnomina  mit  esse 
oerbunben  440,  5,  Änm.  L  mit  (.Wen.  85  u. 
36.  $articipien  fubftanttoiid)  gebraust  1  s*j . 
440 ;  12,  a.  ftatt  be«  beutfdjen  „berjenige, 
wichet"  440,  Änm.  L  Partie.  Praes.  Act. 
oon  tranfitioen  ©erben  bürfen  nictit  abfolut 
al&  Äbj.  gebraust  »erben  1BJL  Partie.  Perf. 
Pass.  oli  Äbj.  gebraust  188,  Änm.  2j  3IXL 
$artiripia  fompariert  206.  iebie; t.aft  ftatt  eine« 
»elartofafceS  440,  Änm.  L  ?at.  $articipien 
bienett  jur  llmfdjrcibung  beutfetjer  Subji.  177, 
a;  103,  v  Umfdjreibung  be$  beutfcfycn 
„bann,  barauf,  unb  bann"  2Aü  Partie.  Perf. 
Fasa.  '.laben  oft.  ©eb.  300.  Oermten  im 
Ahl.  absol.  ba«  fe^lenbe  Partie,  ißräf.  439, 
Änm.  2,  c.  Partie.  Perf.  oon  2)cponentten 
gaben  $rä)"en«beb.  30JL   liabcn  pafftoe  ©eb. 

'-2  Partie.  Perf.  Pass.  mit  Serben  toie 
habeo,  teneo,  poasideo  bienen  $ur  nadjbrud«* 
oollen  Umfd)reibung  'AHL  Partie.  Praes.  de 
ronata  321,  sJlmn.  L  Partie.  Praes.  bei 
ben  Serben  beS  $ören«  u.  SBabrnefjmcn«  43JL 
Partie,  mit  einer  Äonjunftion  oerbunben  44t;. 
Partie.  Fat.  Act.  ben  ftroed  bejeidmenb  324, 
Inn.  2j  439,  Änm.  4.  ftefclenbe  Partie.  er= 
fc^t  4H9,  Änm.  1  u.  2,  ©enauigteit  be«  Cat. 
hn  ©ebraueöe  be«  $art.  $räf.  439,  Änm.  3. 
Satio  be«  Partie  $ur  ©ejeidjnung  be«  Stanb* 
punfte«  57,  Änm.  2,  ^artieipien  beim  Abi. 
r ansäe  108,  Änm.  2;  154.  ^Sartielpialfon« 
ftrutrionen  bei  ber  ^Jeriobenbilbunq  542.  mefj* 
rere  nebeneinanber  542,  Änm.  1  u.  4. 
articula  pendens  546,  4  q.  6. 

partim  —  partim  ©ebr.  47,  Änm.  c;  7,  Änm.  L 
oon  et  —  et  unterfdj.  517.  mit  ©en.  78,  e; 
47.  Änm.  c. 

Partitio :  Änljang  2,  Änm.  IL 

Uartitioe  Äppofitton  82,  b.  ^artitioer  ©enitio 
18  ff.,  184. 

:  artitus  bat  paff.  ©eb.  3u2. 

partim,  ©eb.  480.  mit  ©en.  78,  e.  parnm 
vir  12,  c.  parnm  abgefd)Wäd)te«  non  470. 
non  parnm  550,  £ 

parnmper  480,  5. 

parvi  u.  parvo  bei  9kei«be$eicbnungen  88j  107. 

a  parris,  a  parvulia  161,  iL 
paeco  u.  pascor,  ©eb.  u.  Äonfrr.  296.  4j  109, 

Änm.  2. 

oaffenb  wirb  ntdjt  fiberf.  230,  Ol  mit. 

Mb,  ©ebr.  292  ff.  ftatt  W  beutfeben  Äftio« 
423.  ba«  feblenbe  $aflto  erfe&t  304,  L  bei  leb 
lofen  @ubjeften  165.  für  ba«  beuifdje  „man" 
U2.  ftatt  bed  gried).  SRebium«  46,  Änm. 
bejeidjnet  eine  reflertoe  Xtjätigfcit  294  u.  295. 
mufe  burd)  „fidj  laffen"  überf.  »erben  29JL 

pater  im  bilbltdjen  Sinne  6,  c.   ftatt  bed  ben! 
fdjen  „bei  ältere"  98,  «um.  L 

patere  bient  jur  Umfdjreibung  319.  8. 

pati  „(offen,  julaffen"  22L  fonftr.  mit  Acc.  c. 
Uir  na« .  (st-  Ittpetüortum.  7.  ttafL  II. 


inf.  425,  b;  342,  Änm.  I;  480,  II,  3*  mit 
nt  438.  8  ;  34*2.  L  e.  patiens  c.  gen.  u.  acc. 
85  u.  86.   fortia  pati  35. 

patrocinari  c.  dat.  49,  Änm.  4. 

paaci  .nur  wenige"  497.   bat  et  trintei  fidj 
503,  5.  pauci  amii  i  nostri  „wenige  oon  im 
fern  greunben"  82,  a.   paucis  te  yolo  43, 
\Kuw\.  5.  pauca  ald  aboerb.  Vcc.  29,  e.  inter 
paacos  woefonberS"  153,  5, 

parüatim  483,  13. 

paalisper  480,  5_. 

panlnm  480.  mit  Oen.  partit.  78,  d.  panlo. 
Abi.  differentiae  98,  Slnm.  H ;  282,  13.  panlo 
post  483,  7j  126.L  pantnm  abest,  qnin 
357.  3. 

pantniam  480,  sl 

panper  nid)t  mit  ©en.  84,  9nm.  LL  divitos 

panperes  503,  L 
pavere  mit  Kcc.  29,  a,  &mn.  L 
pax:  (in)  pace  123,  2,  c. 
peccati  a\$  Gen.  crimmis  8iL 
pecnlatns  al3  Gen.  criminis  89. 
peennia,  «eb.  u.  ©ebr.  192,  3,  b. 
pedes  tolleft.  Singular  155,  iL 
pedetentim  483,  13j  463. 
peior  u.  deterior  199,  14. 
poliere  fOnftr.  94. 

pcllis:  sab  pellibns  hiemare  153,  8. 
pendere  ex,  a,  de  113,  Änm.  pendere  animi 

84,  «nm.  4, 
pendSre  mit  Gen.  pretii  88.  mit  Äbl.  ob.  ex 

98,  b;  113,  Hnm. 
peuea,  SBeb7l36t  8. 
penitus  462. 

pensi  nihil  habere  78,  Hnm.  G. 

per,  ^ßröpof.  unterfcbT~oon  a  106.  oon  lr&na 
153,  2.  bei&t  bei  ©djtoüren  wbci"  1^6, 2.  *ur 
Se^eicbnung  ber  $(rt  unb  Seife  104,  Änm.  2, 
be^eniinet  bir  9Ritteldperfon  HML  „toegen"  137, 
Änm.  3.  per  bei  ^eitbauer  med)fclnb  mit  beut 
einfachen  ÄCC.  ob.  Äbl.  124.  be^cidjnet  bie 
Verbreitung  über  einen  9taum  152,  2.  „über" 
bei  ©eaeidmung  eine«  SJegeS  151,  4.  per  me 
ipso  u.  ä.  263,  iL  per,  Stell,  bei  €d)»üren 
130,  L  ©eb.  Oon  per  in  Verbis  compo- 
sitis  489.  per  me  etat  (ob.  fit),  qnominns 
359,  Änm.  L  Oielc  mit  per  jufammengd.  3n= 
tranfitioa  werben  tranfitio  3_L 

peragrare  fonftr.  81_,  Änm.  L 

percontari  fonftr.  43,  e. 

Percontatio,  ^igur  551,  §* 

perenrrere  c.  acc.  31  nebft  Änm.  2. 

per dere  l)a t  im  $affio  perire  304,  2.  perditns 
3Ö4.  2.  perdnim  31L  perditum  ire  455, 
Änm.  3. 

perdnellionis  alö  Gen.  criminis  iLL 

pereqnitare  fonftr.  31,  Änm.  2» 

t*erfeftum,  ©eb.  u.  ©ebr.  314j  311  ff.  für  ba* 
beutfdje  träfen«  325,  JTftatt  bed  Fat.  II 
317.  Änm.  L  ftatt  be*  ^lu«qpf.  31L  Änm.  8, 
3nf.  ^erf .  ftatt  be«  3nf.  $räf.  417,  L  ^erf. 
unterfdj.  Dom  3mperf.  32U.  im  ©riefftile 
326.  Perfectam  historienm  u.  logienm  fob. 
praesens)  317;  327,  3  u.  4.  beutfdpd  $er> 
feft  wirb  im  Üateiniicben  ba«  träfen«  31iL 

28« 


zed^y  Google 


—  434  — 


Umtrieben  burd)  ba*  $artk.  $erf.  $aff.  mit 

habeo,  Uneo  u.  a.  319.  lau. latus  sam  u. 

laadatus  fui  unterid).  318.    Partie,  ^Serf. 

^aff.  ftatt  be«  feblenben  Partie.  $räf.  %a)\. 

439,  fllnm.  2,  c  jur  Umfdrreibung  beutfd)er 

Subft.  4Ü  Äonj.  $erf.  ftatt  be«  Derneinten 

^mperattoä  331. 
perficere  mit  ut,  ne  342,  V,  <L 
perfrai  109. 

perfungi,  Beb.  u.  Äonftr.  lflSL 

pergere  mit  $nf.  415.  2.  mit  iter  29,  a,  rtnm. 
5_,  232.  mit  CSQtpfe  Don  dicere  551,  <L  b. 

perhibeor  mit  Nom.  c.  inf.  4-W. 

perhorrescere  c  acc.  29,  a. 

periculam  est,  ne,  at,  ne  non  353. 

perinde  ac  607.  perinde  ac  si  mit  Moni.  3Ü2. 

tyeriobe  u.  ^eriobenbübung  541  ff.  biftorifdje 
u.  oratorrfdje  s|?  fr  tobe  541,  ü 

$eripbjafe,  Xropu*  560,  fi. 

Uertpbjafrifcbe  ffonjugation  324,  «nm.;  882t 
«ran.  2;  385. 

perire  ift  ^3affio  ju  perdere  304,  2.  perire  ab 
aliqno  106,  «ttrn.  2.  mit  acc.  29,  a.  i'lttm.  L 

perit us  fonftr.  mit  ®en.  84,  b.  mit  in  84,  Änm.  2. 
iuris  u.  iure  84,  Knm.  2,  mit  ©cn.  iMenmb. 
451.  2.  ol*  relatioe«  «bj.  196.  9lnm. 

permiscere  fonftr.  106,  rlnm.  4^  d. 

Permissio,  föigur  551,  OL 

permittere  mit  at,  ne  342,  JL  e.  mit  bloßem 
«onj.  344.  mit  3nf.  342,  «hm.  L  klaffen- 
297.  mit  GJcntnb.  461,  L  permisso  alft 
Abi.  absol.  444.  permittere  pleonaftifd)  547, 
Änm.  \_,  a. 

permovere,  at,  ne  342,  ^  c. 

permutare  fonftr.  107,  ylnm.  2. 

pernicüli  esse  67,  3. 

perostfs.  ©eb.  u.  Äonftr.  300. 

perpendere  mit  2lbl.  ob.  ad  9S,  Vlttm.  iL 

perperam  474,  2. 

perpetrare  mit  at,  ne  342,  V,  d. 

perqaam,  ©eb.  u.  ©ebr.  199,  9lnm.  2. 

perrumpere  tranfhio  u.  intvanfitto  292,  4. 

Perses  u.  Perseas  122. 

perseverare  c.  inf.  416,  2.  für  ba$  beutfd)c 
„beharrlich"  487. 

peraistere  mit  3nf.  416,  2. 

$$erfonaIpronomen  fällt  tocg  ober  loirb  au*ge< 
brüdt  219;  222.  fällt  beim  Acc.  c.  inf.  roeg 
438,  U ;  423,  Wnm.  ©erunbio  auf  — ndi  aud) 
beim  feminin  u.  Plural  ber  ^Jerfonalprono* 
mina  22iL  mihi,  tibi  als  etbifdje  $atioe  OL 
^erfonalpron.  burd)  ein  bejeidmenbereS  Subft. 
erfefct  229.  $crfonalpronomen  feblerbaft  ftatt 
be3  reeiprofen  Pronomens  236,  rlnm.  2, 

^erfonennamen  im  $lur,  160t  2—4.  als  blo&c 
©erzeuge  bebanbelt  obne  a  u.  cum  106, 
«nm.  1 ;  103t  2.  ftatt  be*  ©achnamenfl  OS. 
b.  Stellung  536,  rlnm.  fL 

Personificatio,  ^igur  551,  10;  165,  91nm.  2. 

perspici  mit  Nom.  c.  inf.  obT~Acc.  c.  inf.  436 
u.  437;  420,  ^  2.  mihi  perspectum  est  (iL 
perspectam  habeo  319. 

perspicaam  est  in  ®d)lüffen  527.  mit  Acc  c. 
inf.  420,  I;  339t  «nm.  4. 

perstare  mit  5nfT415,  2. 


persnadere  fonftr.  42  nebft  »mn.  5;  342.  1T  b; 

343;  347,  2. 
pertaesus  fonftr.  3C0. 

pertinere,  ©ebr.  153.  IS  u.  19;  375  .  393,  £ 

quod  attinet  ad  375,  Knm.  2. 
pervadere  mit  Slcc.  31  nebft  91nm.  2. 
pervagari  c.  acc.  31  nebft  SI ttm.  2. 
pervenire  fonftr.  112,  b. 
pestis,  ©eb.  u.  ®eb~r7  192t  3,  c. 
petere  fonftr.  43t  c.  mit  nt,  ne  342t  II,  b.  febkt; 

baft  mit  3nf.  416.  2;  4UL  fi. 
philosophicas  unlatttntfd)  191,  fi. 
^brafeoloaifd>c  ©erben  298;  428,  !?!mn. 
piget  fonftr.  9_L  mit  %nj.  415.  L  ß-  pigendus 

303.  rinnt, 
pignori  ponere  67,  13. 
pili  non  esse,  facere  u.  ä.  88.  Änra.  2. 
pisce  sanior,  tacitarnior  100,  Sinnt.  3,  a. 
placet  mit  3nf.  4J6t  l:  351t  «nm.  2.  mit  Acc 

c.  inf.  420_t  L  2.  mit  ut,  ne  351t  «nm.  2, 

si  placet  227,  ÄnnL  3.  si  placuerit  316  b, 

rlnm.  2. 

plane  vir  12,  c.  planam  facere  38,  9mn.  L 
plaudere  mit  Äcc.  29,  b,  «nm.  3,  ftatt  applsa- 

dere  57t  • 1  lun  ■  1 1  489  b»  Knm- 
plebs  folK-ft  mit  Plural  7.  a. 
plenus  fonftr.  84,  d.   bient  jur  Umfdjrfibung 

beutfdjer  ?lbj.  187t  «nm.  2_t  b. 
^Iconadmud  647,  L 

plerique,  ©eb.  204.  2.  mit  Gen.  partit,  82t  c. 
bat  im  (Den.  plurimorum  204,  2. 

plorare  c.  acc.  29,  a,  t(nm.  L 

pluere  fonftr.  106.  rlnm.  4^  c. 

plurna,  (Singulare  155,  Snm.  2. 

plunbem,  tranf.  u.  intranf.  292.  rlnm.  L 

Plural  be«  "ißräbifatS  bei  mebreren  eubjehen 
6.  d  ff.  Gigentümlidjfeiten  tm  ©ebraudje  M 
iMural»  165  ff.  bei  Äollcftioen  7,  s;  l&A 
Änm.  2.  non  (Sigennamen  160.  2—4.  wn 
Sänbernamen  158,  Wnm.  4.  non  rlbfrraften 
u.  58ettererfd)cinungen  15S.  Plnralis  maiesta- 
tis  224.  $lur.  ftatt  be«  Sing.  550,  L  9e> 
nauigfeit  be#  fiateinifchen  im  Gkbraud)  be& 
^ilur.  laÖ.  ^Jlur.  non  91bj.  fnbftanttDtfdi 
gebr.  lfiO  ff. 

Pluralia  tantum  156,  2. 

plurimus  bei  ?)ia)tern  mit  Sing.  157,  ?lnm. 
plurimi  u.  plerique  204,  2.  plurimam  ntu 
üen.  partit.  78,  d.  plurimo  u.  plurimi  bei 
^reiebejeiebnungen  88j  1SXL 

plus,  ©eb-  u.  ©ebr.  2ül  u.  208.  mit  Gen.  psr- 
tit.  78j  d.  mit  ober  ob,ne  quam  1ÜL  non 
plus  quam  für  non  magis  quam  521,  rTnOT- 
pluri8  al$  Gen.  pretii  88_i  1ÖL  plares  u. 
complures  204,  L  ploxfit  „bie  meiften,  bi< 
Hiaioritat"  204,  2. 

^ludquamperfeft  323.  für  ba8  beut(a>e  Srnperf. 
325, JL  im  ©riefftile  32JL  ftatt  be«  $m<f«* 
bei  5^etd)nung  ber  ScbneOigfeit  323,  Slnm. 
«ßerf.  ftatt  bc«  $lu8qpf.  317,  rlnm.  3, 

poenitet  f.  paenitet. 

pol  551,  3,  L 

polliceri  fonftr.  mit  Acc.  c.  inf.  fut.  421^  i  mit 
3nf.  ^räf.  438t  10.  bene,  benigne  etc.  pol- 
liceri 489, 1>Ö. 


zed  by  Google 


—  435  - 


'fcolrjptoton  551,  7,  9lnm. 

i*olttftmbeton  551,  2;  501. 

ponderare  fonftr.  98,  b. 

pondo,  Sieb,  u.  ©ebr.  174,  3. 

pone,  flbo.  u.  $rapof.  T^8j  146,  L 

ponere  fonftr.  112,  a.   ponere  u.  deponere 

489  b,  Hmn. 
pontem  facere  in  flumine  151,  iL 
popalatas  Ijat  paff.  93eb.  3021 
porro,  SBeb.  482,  4.  in  bcr  Propositio  minor 

527.  age  porro  306,  ö, 
portä,  portis  ftatt  per  portam,  per  portas  114« 
portio:  pro  portione  139.  4. 
poscere  fonftr.  43,  c.  nidjt  mit  nt,  ne  342,  I,  h 

nebft  Änm.  L 
^ofitin  im  Catetnifdjen  ftatt  be3  beutfdjen  „gu, 

aHju*  199,  Hnm.  L   bei  quamvis  389j  3. 

bei  qno  ob.  qoanto  210,  Slnm. 
possessio,  SBeb.  168,  21nm.  1,  4« 
^offefftopronomina  23Ü  ff.  fallen  OUl  230,  L 

ftatt  beä  Gen.  obiect.  IL  fteljen  bei  esse  ftatt 

beö  Oen.  bcr  ^crfonalpronomina  55j  26. 

bezeichnen  bad  ©ünftige,  ^affenbe  230,  3. 

fielen  beim  3nfuu  414,  3j  Slnm.  (Stellung 

536,  & 

possidere,  ©eb.  55,  Änm.  L  bient  $ur  Um« 
fdjreibung  bed  einfachen  $8erb3  'M'.K 

possnm,  poteram  etc.,  3nbif.  ftatt  Äonj.  330, 
I;  382,  3.  im  Äonj.  330,  9lnm.  4j  J3jt 
9lnm.  mit  3nfin.  415,  2-  mit  3nfin.  $er7 
417,  L  non  possum  non  mit  3nfin.  357, 
3,  v?lnm.  2,  quam  brevissime  possnm,  qnam 
maximis  itineribus  potnit  u.  ä.  199,  ü.  posse 
burd)  „laffen"  überf.  29L  potest,  nt  339, 
Slnm.  2,  posse  als  3nf.  3"*-  422,  4,  facere 
non  possnm,  fieri  non  potest,  nt  ob.  qnin 
357,  3,  e ;  428«  qnod  facere  possim  398,  L 
potuero  ftatt  potero  31fi  b,  »nm.  iL 

post  als  9lbD.  128.  in  Wufeäblungen  218. 
mit  «cc.  u.  fcbl.  126,  1]  98,  Hnm.  8. 
fehlerhaft  ftatt  a  150,  iL  "feftlcvhaft  ftatt  se- 
enndam  150,  iL  bor  qnam  auSgel.  366,  2. 
oicle  mit  post  aufammengef.  Heroen  regieren 
ben  $atto  52. 

postea :  qnid  postea?  410,  2.  postea  loci  78, 
«nm.  8. 

posteaquam  fonftr.  33JL 

posterior  —  prior  ftatt  hic  —  ille  240,  flnm.  2. 
posterior  c.  abl.  100,  9(nm.  3,  T~ 

postbabere  mit  3tatiö  52. 

postponere  mit  Statin  52. 

postqnam  fonftr.  36JL  mit  ^ßlu&ipf.  im  ©rief* 
ftil  326,  «nm.  L  in  Or.  obl.  458.  fet)lcr= 
lu-sft  ftatt  qnoniam  366,  &nm.  2, 

postremo  u.  postremnm  461 ,2 ;  214,  22;  218; 
481.  hoc  postremnm  214,  22.  postremnm 
consnl  12,  b,  dam  postremo  ungeroöbnlid) 
365,  »nm.  3, 

postremns,  9lbj.  ftatt  beö  bcutfdjen  v*lbt>.  21,  8j 
194 

postridie  fonftr.  126,  4.  im  »riefftile  326, 
flnm.  L  postridie  eins  diei  547,  21nm.  i 
postridie  qnam  mit  ^Jcvf.  ober  ^JluSqpf. 
126,  4. 

postolare  fonftr.  43.  c.  mit  de  292,  Hnm.  L 


mit  Gen.  criminis  89.  mtt  de  89,  Änm.  2, 

mit  nt,  ne  342,  I,  b.  mit  einfTÄonj.  344. 

mit  3nf.  43874;  342,  «nm.  L  mit  Acc.  c. 

inf.  346, 
postnlatio  u.  postnlatnm  168. 
potens  fonftr.  84,  c. 

fotentiali*  (332,  4.  potenzier  ftafl  bcr  bnpo-- 

tbet.  ®äfte  576,  2, 
potest  litis  suae  facere  76,  3fnm.  L  in  potesta- 

tem  esse,  habere  11873« 
potiri  fonftr.  109  nebft  Sfnm.  potiundna  303; 

311. 

potissimnm,  SBeb.  483,  iL 

potins  nerfd).  Don  plas,  magis,  amplins  2117 
u.  208.  pleonaftifd)  bei  malle  u.  praestare 
547,  Sinnt.  3.  quin  potins  483,  IL  vel 
pötius,  sive  potins  522^  potins  fehlerhaft 
gebr.  516,  4,  SXnm.  ant  potins  522,  ttnm.  2. 
potins  qnam  fonftr.  344,  Slnm.  non  potins 
qnam  516,  4,  9lnm. 

potns,  SBeb.  30Ü. 

prae,  Sßräpof.,  SBeb.  u.  ©ebr.  137]  141j  142; 

150.  fi.  al«  9lbn.  gebr.  12&~~bTele  mit  prae 

gufammengef.  Serben  regieren  ben  9lcc.  3L 

regieren  ben  Statin  52. 
praebere  se  fortem  u.  n.  42. 
praecedere  fonftr.       i'lnm.  2  u.  4. 
praecidere  fonftr.  60^  8.  abfolut  gebr.  36. 
praeeipere,  nt,  ne  342,  I,  c.  mit  einf.  3nf. 

425,  «nm. 
praeeipitare  „ftdj  ftür$en"  294,  ?lnm. 
praeeipne,  SBeb.  483,  5. 
Praeeisio,  ftigur  551,  17,  Änm. 
♦präcifion  be«  Slu*bni(f*  547. 
praeclaram  est,  nt  438,  2.   praeclare  facis, 

com  438,  &. 
praeenrrere  fonftr.  31_,  9tnm.  & 
praedari  intranf.  292,  9tnm.  L 
praedicere,  nt,  ne  342,  L  c. 
<|kabifat*nomen  im  5?öm.  ob.  9Icc.  3j  37j  416. 

bei  $articipialfonftruftion  445,  Qnm. 
praeditns  fonftr.  84,  Slnm.  3 "j  96,  Änm.  2. 
praedinm  au^geloffen  551 ,  37  h. 
praeesse  mit  2>at.  52,  mit  2)at.  ©erunb.  451,  4. 
praefari,  SBeb.  306,  IL 
praefectus  fonftr.  60,  2. 
praeferre  mit  $atit>  52.  f cfjlcvfjnf t  mit  3nf. 

415,  2. 

praeficere  mit  Statb  52.  mit  Tat.  ©erunb. 
451.  4. 

praefigere  fonftr.  54,  3lnm.  2, 

^rägnan^  550,  8.  $rägnanj  ber  Serben  3A 
ber  ^ränofitionen  153.  22.  prägnante  ?lu«: 
brüde  mit  in  c.  acc.  118,  2  u.  3. 

praegredi  mit  Slcc.  31,  Wnm.  2. 

praeire  fonftr.  31,  '.'[um.  2. 

praelncere  c.  acc.  29,  b,  Snm.  2. 

^rämiffe  527  u.  528. 

Praemunitio,  ftigur  551,  20. 

praemnnire  fonftr.  54,  ülmn.  2. 

praeoptare  mit  3nf.  415,  2. 

praeponere  mit  Statiü  52. 

^räpofttion,  ©ebr.  u.  Suntar  128—154.  al« 
?lbn.  gebr.  128.  fteljen  unb  fehlen  bei  ©tabte* 
namen  lifi  ff.  Stellung  129-131.  faden  bei 


zed  by  Google 


—  436  — 


ber  «ppof.  n>eg  132,  a.  fallen  bei  «ufeäfj. 
lunqcn  u.  Einteilungen  weg  132,  b.  cor  oem 
SRelatio  nity  toteberbolt  132,~qT  Ätoct  ^räpof. 
mi  einem  einigen  Subft.  gehörig  123.  jroei 
^iräpof.  biirfen  nidjt  unmittelbar  jufammens 
fielen  i:u.  ^Jräpof.  bei  mehreren  bcigeorbn. 
Subft.  toieberbolt  ober  nid)t  toieberljolt  132. 
buvd)  einen  bejeitfmenberen  «uSbrud  umfcbrie* 
ben  UlL  oon  einem  (Subftantto  abhängig 
^räüofitionalau&brurf  ftatt  be«  Gen.  ob- 
iect.  TO,  Im;  13,  b.  Eeutfdjer  $räpofi-- 
tionalausbrud  burdi  «boerbien  überfefct  489. 
Aum  Cbjeft  eint»  Serb*  gemalt  3JL  bind) 
«bj.  über].  193j  194;  136,  L  burd)  Gen. 
obiect  überf.  10.  Serben,  bie  mit  $ioet  $rfU 
pof.  $ufammengef.  finb  309.  $ra>of.  ftatt  be« 
Gen.  partit.  7JL  prägnant  gebr.  163^  22. 

praescius  mit  ©en.  84,  b. 

praescribere,  ut,  ne~~342,  1^  c. 

träfen*  314:  31ü  ff.- beutfdje*  $rfifenft  wirb 
im  fiateinifdjen  baö  frutur  325,  L  roirb  im 
fatetnifdjen  baö  ^erfeft  325.  4.  Praes.  hi- 
storicum  322;  327,  5.  Cateinifäe«  träfen« 
für  baS  beutfd)e  Reifert  'AHL  träfen«  ftatt 
bc*  Juturfl  in  ftebcnfäfcen  382,  2.  Impera- 
tivna  Praesentis  336—338.  Äonj.  $räf.  ftatt 
be«  ^mperatio*  336,  «nm.  L 

praesens,  «bj.  ftatt  be«  beutfdjen  «bb.  21,  2. 
in  praesens  126,  5.  in  praesenti  u.  in 
praesentia  123,  2,  c. 

praesertim,  S3eb.  483,  a.  praesertim  cum  u. 
cum  praesertim  362,  «nm.  6,  praesertim 
qui  4ÜL 

praesidere  mit  Tatiu  52,  VI  um.  iL 

praesidio  relinqaere  u.  ä.  ßü  u.  62.  praesi- 

dio  für  ba«  beutfa>  „burd)"  164,  12» 
praestantia,  Singulare  156,  «nm.  8. 
praestare,  ©ebr.  u.  Äonftr.  31,  «nm.  2  u.  4j 

42.  mit  Abi.  differ.  98,  «nm.  8,  mit  quam 

508,  «nm. 
praestolari  c.  dat.  49,  «nm.  iL 
praetendere  c  dat.  52,  «nm.  fi. 
praeter,  «bo.  128.   $räöof.  136.  7j  142;  150, 

7:  152,  8.   Diele  mit  praeter  gufammengef. 

Sntranfittoa  werben  tranfitto  3L 
praeterea  in  Übergängen  510,  «nm.  =  „fonft" 

478. 

praeterfluere  mit  «cc.  3L 

praetergredi  c.  acc.  :>1 . 

praeterire  c.  acc.  31  nebft  VI  um.  2.  praetereo. 

quod  361),  «nm.  2.   praeterit  me  33,  b. 
Praeteritio,  ftigur  551,  17j  533,  «nm.  4j 

91nb,ang  12. 
praeteritus  300. 

praetermittere  nihil,  quin  357,  3.  mit  3nf. 
415,  2. 

praeterquam  128;  152,  8.  praeterquam  quod 

381,  3. 
praetervehi  mit  «cc.  3_L 
praetervolare  c.  acc.  3L 
praetexere  mit  3>at.  52,  Cf.  aud)  54,  «nm.  2* 
praevenire  fonftr.  31^  «nm.  2. 
pransus  300. 

precari  fonftr.  43,  c.  mit  ut,  ne  342,  L  b. 
preces  precari  29,  b. 


preces,  Plurale  156,  2, 
pretium  „äu&ereflSert"  189,  2. 
pridem  483,  VI  um.  3. 

pridie  fonftr.  126,  4*  im  ©riefftile  326,  2lnm.  J 
pridie  eins  diei  547,  «nm.  2j  78,  $lnm.  £ 
pridie  quam  126,  4* 

primitus  462. 

primo  u.  primum  461,  4;  214,  22L  primär 
in  «ufeäb,lungen*  218;  481.  hoc  primum  21^ 
22.  primum  consul  12,  b.  cum  prima  in 
ubi  primum  fonftr.  3657 

primus,  primo,  primum  21,  VI  um.  2j  461,  4 
prima  postrema  503,  L  primae,  sc.  parte: 
651,  3,  h.  primus  quisque,  primo  quoqn« 
tempore  287,  «nm.  2.  primus  ftatt  etnei 
beutfdjen  «boerb«  ober  ^räpofitionalauSbrucfs 
IM. 

prineeps  mit  (*en.  ©erunb.  451.  L  prineeps 
snm  fonftr.  451,  «nm.  L  «bj.  ftatt  be«  beut- 
feben «bo.  2J,  3. 
I  prineipio  ali  Wbl  ber  3eit  123,  L    6ei  9tuf; 
i     $äf)lungen  „juoörberft"  218. 

prior  ftatt  be*  beutfdjen  «bo.  21,  3.  ftatt  pri- 
mus 200.  prior  —  posterior  ftatt  ille  — 
hic  240,  «nm.  2.  prius  quam  =  'prius 
quam  ut  344,  91  nm. 

priusquam  fonftr.  367. 

privare  fonftr.  9Ü. 

privatim,  Seb.  483,  iL 

pro,  proh  ^nterjeftion ,  fonftr.  45^  9nm.  2± 
497,  «nm.  2. 

pro,  ^rfioof.,  ®eb.  u.  ©ebr.  139  u.  I40j  150, 
12.  oor  in  lofaler  *cb.  HL  „»orn  aüp 
141,  «nm.  L  gemäfj  150,  12j  139,  4:  260. 
Sfiim.2.  „im  »erbältni*  $u"  139,  L 
quam  pro  nad)  Äomparat.  199,  6.  pro  für 
baß  beutfdje  „aW"  19^  «nm.  2.  pro  eo  ac 
507,  «nm.  2.  pro  eo  ut  396.  pro  mit  bem 
©erunb.  451,  &1  pro  nihilo  putare  u.  o. 
88,  «nmn; 

pröbare,  3?cb.  u.  Sfonftr.  64,  «nm.  2.  qui  pro- 
bari  potest,  ut  438,  2j  339,  »nm.  4. 

probro  esse,  habere  66  u.  6<,  ä. 

froren t  au*gebr.  214^  28. 

proereare  ^ftbaffen*  39,  L  proereatus  c.  abi.  95. 

procul  fonftr.  94,  «nm.  4j  128,  «nm.  L  non 
proeul  abeat,  quin  357,  3. 

prodere  interregem  4XL   proditum  est  mh 
Acc.  c.  inf.  436,  «nm. 

prodest  mit  3nf.  ob.  Acc.  c.  inf.  415,  1  u.  42^ 
I,  2.   prodesse  mit  X*atio  52. 

proelio  u.  in  proelio  123,  2^  c. 

profectio  u.  iter  168. 

profecto  in  ber  ©eminatio  551,  7,  d.  fd|Iief>t 

ben  9?ad)fafc  an  einen  ©unfdj  33£,  »nm.  2. 

fällt  toeg  497  nebft  «nm.  L   non  profecto 

u.  profecto  non  536,  12. 
proficisci  ad  bellum,  in  pugnam  152,  L  iter 

proficisci  29,  b.  mit  ©uoinum  auf  am  455. 
profiteri  fonftr.  37,  «nm.  L 
profluere  ex  95. 
profugus  fonftr.  94,  Vlnm.  4« 
profundus  fiefjt  ni(t)t  mit  «ce.  ber  «u^n^S 

120. 

profnsus  c.  gen.  84^  dL  t>at  aftioe  53ebeutunj)  300. 


zed  by  Google 


-  437  — 


:ognatns  fonftr.  95. 

hibere  fonftr.  94,  «nm.  4.  mit  3nf.  ob. 
(luominus  359,  «nm.  3.  of)ne  «ec.  eine« 
^cc^onalpTonomeni*  227,  «nm.  3.  prohibeor 
mit  Nom.  c.  inf.  436.  prohibere  „ntd)t 
laffcn"  2SL 

proin  530,  4. 

proin  de,  SBebeutung  530,  4.   et  proin  de  feiten 
532.     proinde  ac  607.    proinde  quasi  c. 
coni.  392. 
Prolepsis   adiectivi  19£L   beS  SubjeftS  eine« 

mbiteften  grragefa^eft  413,  «nm. 
rroles,  Singulare  155,  «nm.  2. 
promissio  u.  promiesum  lfiü. 
promittere  fonftr.  mit  Acc.  c.  inf.  fut.  421, 
4*    mit  inf.  praes.  438.  10.   bene,  benigne 
etc.    promittere  489,  20, 
promptus  ad  69,  «nm.  L 
!  promunturium  au$gel.  LLL 
Pronomina,  ©öntor  219—291.    in  Or.  obl. 
457,  IV.   Stellung  536,  3—5.   rid)ten  fid) 
nad)  bem  ^Sräbifat3nomen  23,   Neutrum  ber 
Pronomina  ficht  aböerbial  29,  c.  Pronomina 
buref)  ein  bejcldjnenbereS  Subftantio  umfd)tic 
bcii  229. 

i  onns  ad  59^  «nm.  L 

propalam,  Seb.  483,  6. 

prope  o!8  «bö.  128j  483,  öu.9.  al8  $räpof. 
fonftr.  59,  «nm.  4.  mit  3nbif.  $erf.  330, 
3;  882,  3.  prope  est,  nt  339,  3  u.  »nm.  3. 
prope  nt,  'Stell.  536,  Ii.. 

prope  modum  483,  8. 

properare  mit  3nf.  455,  «nm.  3j  415,  2.  mit 
Acc.  c.  inf.  426..   für  ba*  beut) die  „eiligft, 
fdjleunig"  487.   mit  «cc.  29,  a,  «nm.  5. 
I   propinqnus  mit  ©en.  ob.  $>at.  60,  o. 
propior,  propins  fonftr.  59,  «nm.  4, 
proponere  c.  gernnd.  451 ,  L  mit  nt  342,  II. 

mihi  proposui  c.  inf.  fetjlerfjaft  416,  2. 
Proportion  ber  ^eriobe  541,  3,  d  u.  6,  «nm.  2. 
Propositio,  «nfjang  2.   Propositio  maior  u. 

minor  627  u.  528. 
proprius,  Sebeutung  230,  2.  fonftr.  59,  «nm.  3. 
für  ba*  beut  »die  „im  befonbern"  489,  «nm.; 
22,  6.  proprium  est  alicuius  ftatt  est  ali- 
emus  76,  «nm.  2. 
propter,~«br>.  128.   ^räpofttion  136,  5j  LH. 

ftatt  beS  Abi.  causae  108,  «nm.  2, 
propterea  530,     propterea  nt  342,  II.  prop- 
terea qnod  369. 
prorsus  199,  «nm.  2* 
n^oiomoTcotla,  %\%ux  551,  liL 
prospicere  fonftr.  5JL   mit  nt,  ne  342.  I.  a. 
ftrotafi*  326. 

pront,  pro  eo  ut  396  ;  507,  «nm.  2. 

provectior  (aetate)  206,  «nm. 

pToyidere  fonftr.  5L   mit  nt,  ne  342,  l_.  a. 

mihi  provisnm  est  64. 
providns  fonftr.  84,  c. 

provincia,  €>teu\~556,  7^  «nm.  in  provinciam 

redigere  38,  «nm.  L 
provocare  fonftr.  114  nebft  «nm.;  33,  c. 
proxime  483;  12.   fonftr.  59^  VI  um.  L  proxi« 

mns  fonftr.  59;  «nm.  4.   proximum  est,  ut 

339,  3.   proximus  a  150,  9_ 


^rojent  aufigebrüdt  214,  28, 

prudens  fonftr.  84,  b  nebft  ?lnm.    prudens  U. 

prndenter  21,  2  nebft  «nm.  L 
— pte  ol«  ©uffir  222. 

publica  privat*  503,  L  in  publico  483,  6, 
publice  483,  6*  de  publico  sumere  153,  -_L 

pnlcher  mit  Suptnum  ouf  n  456,  2. 

pudet  fonftr.  9L  mit  3nf.  445,  L  &  mit  3nf. 
Sßcrf.  412.   pudendus  303,  «nm. 

pudor  „Scr)nnu]cfiif)l  161,  «nm. 

pner  „in  ber  .Hmbheit",  a  puero,  a  pueris 
162  ;  125.  3.   pueri  u.  liberi  192^  3,  d. 

(in)  pueritia  123,  2,  b.  a  pueritia  125,  3. 

pugnare  c.  dat.  6a,  2.  pugnam  ober  pugnä 
pugnare  29,  b.  non  pugno,  quominns  359, 
«nm.  L 

pulinones  158,  «nm.  3. 

purgare  fonftr.  33,  c;  «nm.  4j  80.  mit  ©cn. 
94,  «nm.  5, 

durus  mit  Wen.  84,  «nm.  L  mit  «bl.  ob.  a 
96,  «nm.  2. 

pnta  „nämlio),  jum  ©eifpiel"  397^  «nm.  2. 

putare  mit  Doppeltem  «cc.  ober  9?om.  3j  32. 
putare  pro,  loco,  in  19,  «nm.  2.  mit  Acc. 
c.  inf.  420,  II.  putor  mit  Nom.  c.  inf.  ob. 
Acc.  c.  inf.  436  nebft  «nm. ;  437.  putant 
„man  glaubt"  1,  b.  putes,  pntares  „man 
follte  glauben"  332,  4.  non  pntabam,  pu- 
tavi,  putaveram  „idi  bätte  niebt  geglaubt" 
330.  putare  für  ba£  beutfdje  „tooi)I,  ge= 
roifi"  488.  mit  Gen.  possess.  76;  «nm.  lj 
162,  d.  mit  Gon.  pretii  88.  mit  Abi. 
pretii  88;  «nm.  3j  102.  pleonaftifd)  547, 
«nm.  1;  a. 

Pyrenaeus  u.  Pyrenaei  156,  6. 

Ilvofta,  ^igur  551,  6. 

Ü. 

qua  —  qua  516,  L 
quacunque  ratione  2!K). 
quadriduum  214,  21. 

quaerere  fonft.  43,  e.  feljlerljaft  mit  3nf.  415, 
2j  418,  6.  quid  qnaeris  410,  «nm.  qnaero, 
si  3837 

quaeso,  quaesumus  306,  8.  beim  ^mperatio 
336,  «nm.  2.  mit  üTTne  342,  \  b. 

qnaestio  u.  gnaestns  168,  «nm.  27 

quaestui  habere  67j  2. 

qualis  —  talia  265;  507,  «nm.  L  qualis  alö 
gragewort  268,  «nm. 

qualiscunqae  mit  3nbif.  23Q  u.  331.  burd) 
Smefid  geteilt  536,  «nm.  L  abfolut  cfnte 
SJerbum  290,  «nm. 

quam  au$gelaffen  nacb  bem  £omparat.  1DQ  h\% 
102.  quam  sum,  quam  eram  für  baB  ein 
fad)e  beutfebe  „ald"  100,  «nm.  L  flcbt  ober 
fehlt  nad)  plus,  amplius,  longius,  minus  101^ 
quam  ut  u.  quam  qui  nad)  St omparat.  339, 
2j  398.  b,  «nm.  2.  quam  pro  nad)  Köm* 
parat.  199,  h,  quam  f)at  nad)  jfomparat. 
negatioen  Sinn  274,  ö»  quam  c.  coni.  ftatt 
quam  ut  344  nebft  «nm.  quam  „nne" 
unterfd).  uon  nt  494.  für  baft  beutfrbe 
„roeldjev,  meld)  einer"  258,  3.   quam  non, 


zed  by  Google 


—  438  — 


quam  nihil  „wie  wenig"  480,  6.  quam  mox 
364,  9lmn.  2.  quam  ftatt  postquam  366, 
2.  qnam  c.  superl.  199,  LL  quam  nad)  non 
alias,  nihil  aliud  608;  496,  Slnm.  qnam 
qnisque  —  tarn  c.  superl.  210,  %nm.  tarn 

—  qnam  265  ;  507,  9lnm.  L  tarn  —  quam 
qni  c.  snperl.  199,  10.  raire  qnam,  sane 
quam  411,  4^  qnam  nad)  alias,  secns,  contra, 
supra,  malle  u.  L  508,  Slnm. 

qnamdin  364,  b;  2ßJL 
'tuamobcansam  493. 

quamobrem  493;  530,  2j  532.  mit  Jfrmj.  ML 

qnamqnam,  5Beb.  u.  ©ebr.  3ü9_  ff.  correctivnm 
3iLL  jn  einem  Partie,  gefeBt  416.  in  Or. 
obl.  mit  Acc.  c.  inf.  457,  Sinnt.  L  qnam- 
qnam vero  u.  sed  qnamqnam  544. 

qnamvis,  $eb.  u.  (*ebr.  \m  ff.  mit  3nbif. 
380,  L  einem  einzelnen  Slbj.  gehörig 
389,  Slnm.  L  $u  einem  Partie,  gefegt  416. 
qnamvis  licet  389,  4.  qaamvis  non  „fowenig 
aud)"  480,  15 

qnando  „weil"  368.  si  qnando  u.  si  nnqnam 
464,  Slnm.  nescio  qnando  411,  4.  ne  qnando 
342,  Slnm.  3,  qnando  „wann?"  fragt  ftet« 
nad)  ber  3eit  223. 

qnandoqne  „well"  368j  464. 

quandöqnidem  „weil"  368. 

qnantopere  494;  265. 

qnantnm  mit  Gen.  partit.  78,  d.  ftatt  qaanto 
98,  Slnm.  10.  qnantnm  ftragewort  494. 
qnantnm  „inwieweit"  398,  f.  31)6.  qnantnm 
in  se  est  232,  Slnm.  3.  mirnm  qnantnm, 
incredibile  qnantnm  411,  4.  qnanto  alö 
Abi.  differ.  98,  Slnm.  ä.  qnanti  ald  Gen. 
pretii  88:  107.  qnanto  —  tanto  bei  Äonu 
parat.  2T0.  quantns  —  tantns,  Äorrelatwe 
2ti5;  507,  Änm.  L  tantns  —  qnantns  mit 
©uperl.  199.  10.  qnantns  ale*  gragewort 
268,  Slnm.  L 

qaantnscnnqne  mit  3nbif.  330  u.  33L  abfohlt 
obne  SJerbum  290,  Slnm. 

qnapropter  493;  530,  2.  «=  „unb  baber"  532. 

quare  c.  coni.  400  =  „unb  baljer"  532.  Sücb. 
493;  530,  2. 

goMa  bei  ber  Slppof.  19,  c.  =  „ungeffi&r" 
150.  8.  bei  SKetaprjern  27JL  $u  einem 
%4?arrtcip  gefe&t  392,  Slnm.  3.  mit  bem  Äonj. 
öerbunben  M2.  proinde  quasi  392.  quasi 

—  ita  393. 

quatenus  39fi  nebft  Slnm.;  368j  364,  b;  398, 
L  est  quatenus  c.  coni  399,  8. 

que,  et,  ac  499  ff.  que  „unb  jwar"  506,  L 
isqne  „unb  jwar"  252.  que  für  sed  506,  2. 
„unb  überhaupt"  505,  5_  an  ^iräpof.  ge* 
tjänqt  130.  8.  wirb  nid)t  an  Snfin.  gelängt 
499,;  Slnm.  2.  bei  3ab,len  „bi3"  523.  fdjliefet 
eine  SluScinanberfeiuinq  ab  510,  Slnm.  „unb 
fomit,  unb  folglich,"  606,  6j  610,  «nm. 
ftebt  beim  Jefctcni  ©liebe  einer  SReiäe  non 
^Begriffen  w501.  que  —  que  514.  neque  — 
que  514,  Slnm.  L  que  —  et  514.  aue 
für  ac  bei  HuSbrücfcn  ber  ©leidjfjeit  unb  Silin- 
lid)Mt  609. 

qnemadmodnm  —  ita  393.  in  Or.  obl.  mit 
Acc.  c.  inf.  457,  Slnm.  L  fragenb  494. 


qneri  fonftr.  29,  a  nebft  Slmn.  3.  mit  Acc.  « 
inf.  ob.  qnod  3ZQ. 

qni,   qnae,  qnod,  Relativpronomen,  <St)nta 
263—267;  328  ff.;  241.  qni  fe&Jer&ctft  fra; 
quam  258,  3.  qui  antem,  qni  vero,  qn 
enim  u.  fi.  feblerbaft  258,  4j  262,  91  mn.  j 
qni  vero,  qui  antem  fefjlerfjaft  258,    4.  i* 
qnod  „ma$"  23,  4j  258.  6*  qui  wirb  mit  bet 
untergeorbneten   Slebenfafee   »erfdjränft  26S 
b  u.  263.  qni  ftatt  be£  $emonfrratiD«  Men 
jur  6a&t>erbtnbung  262,  a  u.  263.     qui  c 
coni.  398  ff.  qui  vocatur,  quem  dicunt  etc 
„fogenannt"  258.  2.    ridjtet  fid)  naef)  berr 
{ßräbifatänomen  23j  258,  L  qnae  admiratic 
„tie  Serwunberuno,  über  weld>e  ©adje"  Z2 
idem  —  qni  507,  Slnm.  1;  265.   quo,  qua, 
qaibus  aß  Abi.  comparat.  10Ü,  Slnm.  3,  d  . 
102-  qnae  tna  est  prudentia  ob.  qua  es 
prudentia    „beiner  Jtlugljeit    gemfifj"  260. 
Viani.  2±  si  qui  „Weldjcr  etwa"  386.  qnam 
qui  nad)  ffomparattoen  398.  b,  Slmn.   2.  nt 
qui,  quippe  qni,  ntpote  qui  401.  praesertim 
qui  401j  483,  5*  sed  qni  503,  9j  258,  4. 
qui  quidem  483,  4.  nescio  qni  411,  4.  et 
qni,  roo  im  2)eutfd)en  blofc  „roeldjer"  ftcljt 
503,  2,  qui  fteb^t  öor  ber  ^räpofition  130, 
L  ftc^t  ftatt  be«  2>emonftratiu*  mit  emer 
^onjunftion  262  u.  263.  quocum  u.  cum 
quo,  quibnscum  U.  cum  quibns  129.  qui- 
cum  272,  3.  quo,  qua,  qnibus  ftatt  post- 
quam  366,  2.  ne  qni,  ne  nllns,  nt  nullas 
342,  Hmn.  3j  277j  399,  «nm.  L  inter  qnos, 
in  qnibus  „unter  ifjnen"  245,  9lnm.  1.  Cf. 
aud)  5Helatiofä$e. 

qni,  grageioort  268j  270.  =  quo  „wie?"  272, 
494;  396,  «nm. 

qni  ald  mtbeftimmtcS  Pronomen  274.  3. 

qnia,  S3eb.  368.  iu  Or.  obl.  mit  Acc.  c.  inf. 
457,  i'laat.  4.  qnod  qnia  2JLL 

qnicum  272,  3. 

qnicunque,  tfeb.  28A  6.  mit  3nbif.  33Q  u.  33X 
burd)  SEmcfi#  geteilt  536,  Slnm.  i.  qna- 
cnnqne  ratione,  qnocnnqne  modo  290 . 
qnodcnnqne  c.  gen.  78,  d. 

quid  u.  qnod  unterfd).  Ä.  quid  bei  Solu- 
tionen 23,  L  mit  ©enirio  78,  d;  80.  burd) 
„wo"  überfe^t  213.  al«  aböerbielleT  »cc. 
wwoju,  warum"  fragenb  29,  c;  493;  26i», 
%nm.  quid  est  qnod  bient  £ur  llmid)reibung 
266,  $lnm.  nescio  qoid  411,  4.  quid  est 
qnod,  quid  causae  est  qnod  c.  coni.  400 ; 
398,  c.  ne  quis  u.  ut  nemo  342,  flnm.  3, 
339.  Änm.  L  ne  quid  u.  ne  quidquam  22L 
quid  „wie?"  leitet  rbetorifdje  fragen  ein 
410;  551,  6j  510,  Wnm.  quid  deinde?  quid 
tum  ?  quid  postea  ?  410,  2.  quid  vero  ?  41Ü 
L  quid  ita?  410, ~37  quid  ergo?  quid 
igitur?  410,  4.  quid  enim?  410,  5.  quid 
qnod  410,  6j  498,  8.  q^nid  si  410,  ß.  qaid 
quaeris?  410.  Slnm.  quid  multa,  quid  plnr» 
„fun"  410,  ?lmn. 

qnidam,  ®cb.  274^  4,  282,  11  u.  12.  bei 
tapb^em  229.  certus  qnidam  274,  Sinnt  7. 
„ganj  aufeerorbentlid)"  218.    „eine  Slrt  von, 
gewifjermafeen  ein"  279,  Änm. 


zed  by  Google 


—  439  — 


aidem,  ®eb.  u.  Wein.  483,  L  „jutn  ©eifpiet" 
£97,  (Stellung  531,  «nm.;  130,  5.  aiquidem 
:i&l9  4.  quidem  —  sed7©ebr.  220.  ne 
—  quidem  —  non  modo  38H.  e quidem  220; 
22^.  ne  —  quidem  f.  oben  bei  ne.  et 
quidem,  ac  quidem  252;  [483,  4j  506,  1 
nebft  2lnm.  2. 

luidni  493. 

luidquid  mit  Wen.  78,  d. 
*uid  q.uod  410,  6;  ,498,  8. 
quid  si  410,  iL 
quietus  300. 
qunibet,  ©eb.  286,  6, 

quin   „um nun  nid)t",   @ebr.  358  ;  493.  quin, 
quin  etiam,  quin  potius  „ja  fogar"  483,  11 ; 
358,  SL  „ofjne  ju*  361,  a.  quin,  Äonjunftion 
mit  51  du  j , ,  ©cbr.  352.  non  quin  „nidjt  al£ 
wenn  nid)t"  31L 
quintum  u.  quinto  214,  22. 
quippe,  ©eb.  534  ;  368;  17,  b.  quippe  cum 
362,  «nm.  fiTquippe  qui  401;  19,  b. 
bei  Eingabe  eine«  faftifdjen  ©runbeS  395,  L 
quire,  ©ebr.  30JL  mit  3nf.  416,  2. 
; ais,  ^Jron.  inbefin.,  unterfd).  Don  aliquis  274, 
3.  für  baä  beutfdje  „man*  L  «•  ne  quis  u. 
ne  qui8qnam  277;  342,  «nm.  3.  ne  quis 
u.  nt  nemo  339,  «nm.  7j  342^  «nm.  3.  si 
quis  3££L  nescio  quis  411,  4, 
quis,  tyxon.  tnterrogot.,  unterfd).  Don  qui  unb 
quid  268—270.  gei&t  in  gragen  „too"  223, 
quis  est,  qui  c.  coni.  398,  c.    bient  jut 
Umfdjreibung  266,  «nm.  quis  sapiens?  quis 
aegrotus  u.  ä.  280. 
quisnam  533,  «nm.  L 

quispiam,  ®ebr.  274.  2.  für  baS  beutfd)e  „man" 
L  e.  abjeftfoifd)  gebr.  280, 

quisquam,  ©ebr.  274,  5.  al8  «bj.  gebr.  2811 
nad)  Jtomparattoen  274,  5,  c.  ne  quisquam 
ftatt  ne  quis  277;  342,  «nm.  3.  ne  quis- 
quam ftatt  et  nemo~~284,  2j  512,  «nm.  3, 
si  quisquam  u.  si  quis  282,  3.  quidquam 
mit  Qen.  partit.  78,  d;  SIL  als  aboeroialer 
«cc.  29,  c. 

quisque,  ©eb.  286,  L  Stellung  28L  für  baS 
beutfdje  „man"  1,  e.  mit  bem  ©uperl.  im 
<3ing.  ob.  $lur.  209,  «nm.  nid)t  mit  Gen. 
partit.  $u  oerbinben  82,  «nm.  L  ut  quisque 
c.  superl.  —  ita  c.  superl.  210  nebft  «nm. 
quisque  feljlerljaft  für  bad  beutfdje  „jeber" 
287.  «nm.  L  oinnes.  improbi  u.  improbissi- 
mas  quisque  209  u.  210.  quisque  bei  Orbs 
nungfyabjen  28L  3;  214,  12  u.  18.  primus 
quisque  287,  «nm.  2. 

qaisqais,  ©eb.  a.  gorm  286,  5  nebft  «nm.  mit 
3nb.  ftatt  bee"  beutfdjen  Äonj.  330  u.  33L 
quo quo  modo  290. 

qairie  ©eb.  286,  fi. 

quo  —  eo  mit  ßomparatio  210.  quo  c.  gen. 
78,  f.  quo  al«  Abi.  differ.  98,  «nm.  8, 
quo  relatipifd)  =  ad  quem,  au  quos  49L 
quo  c.  coni.  =  ut  eo  35JL  non  quo  —  sed, 
non  quo  non  —  sed  371. 

quoad,  ©eb.  u.  ©ebr.  3üi  u.  365.  „infofern, 
inwieioeif  898,  f;  39JL  quoad  eius  fieri 
potest  78,  Smn.  (L 


quocirca  530,  2.  =  „unb  ba^er"  532. 

quocunque  mit  3nb.  330,  L 

quod  u.  quid  unterfd).  26iL  id  quod  „toa4M 
23.  4:  258.  6.  quod  sciam,  meminerim  u.  ö. 
398,  L  quod  bient  £ur  Safcoerbinbung  26.4. 
quod  c.  gen.  78,  d.  v 

quod,  Äonjunftion,  ©tmtar.  369  ff.  „toeil*  3ßiL 
quod  „bajj"  369/  nad)  ben  Serben  ber  ©e^ 
mütsftimmuna  369^  o  u.  310.  „toa8  ben 
Umftanb  anbertifftTba^  369,  b;  375,  non 
quod  „nidjt  al*  ob"  37_L  quid  quod  410, 
6»  quod  mit  bem  Äonj.  ber  Serben  beä 
®agen$  unb  SKcinenS  373,  est  quod,  nihil 
est  quod,  quid  est  quod  u.  ö.  c.  coni.  400. 
ii  i si  quod,  praeterquam  quod  381,  3.  quod 
mit  „wenn"  überfe&t  369^  b.  quod  für  ba« 
beutfdje  „al*,  ba"  nad)  eo  mit  bem  Stonu 
paratto  374,  17.  tan  tum  quod  non  483. 
21  nm.  L 

quodammodo  279,  «nm. 

quodsi  264,  «nm;  381,  «nm. 

quominus,  ©ebr.  359.  Dafür  ne  359,  «nm.  ± 

quomodo  494;  223»  feljlerljaft  in  allgemeinen 
fragen  223.  nescio  quomodo  411,  4.  quo- 
modo —  ita  393. 

quondam,  ©eb.  464. 

quoniam,  ©eb.  368    für  bad  beutid)e  „nad)« 

bem"  366,  «nm.  2.  quod  quoniam  264. 
quoque,  ©teil.  531,  «nm.:'256.  «nm.  quoque 

U.  etiam  25JL   qui  quoque  [cblerfjaft  262. 

«nm.  L  ipse  quoque  255.  sed  quoque 

ftatt  sed  etiam  256,  «nm. 
quoquo  modo  290. 

quot,  ©eb.  271^  a.   quot  —  tot  265]  507, 

«nm.  L  quot  et  quanti  503,  5, 
quotquot  330  u.  331. 
quotus  268,  «nm.  L 

quotusquisque,  ©eb.  271,  b.  quotusquisque 

est,  qui  c.  coni.  398,  c. 
quousque  477. 
quum  f.  cum. 

R. 

radicitus  462. 
raptim  463. 

rarus,  «bj.  ftatt  be*  beutfd)en  «bo.  21_,  3.  ^nui 
feiten"  497.  rarum  est,  nt  438,  2T 

ratio  nostri  u.  nostra  ,/Juidftd):  auf  unö"  2L 
ratio  est  mit  ad  ob.  ©en.  ®erunb.  451, 
«nm.  Im  mit  3nf.  450,  2,  quacunque  ra- 
tione  290.  ratione  ac  via,  Abi,  modi  104, 
«nm.  L  ratio  bient  ald  ßrfafr  für  beutfdje 
«bj.  190,  «nm. 

ratus  qat  $räfen$beb.  301.  pro  rata  (parte) 
139,  4. 

SRaumbeftimmungcu  Iii  ff. 

— re  ftatt  — ris  in  ber  2.  $erf.  ©ing.  ^aff.  313. 

realer  &aa  ber  9i)po:vet.  ©ä&e  37A  L 

reapse  497,  «nm.  L 

recedere  fonftr.  94,  «nm.  L 

recens  a,  ex  94,  «nm.  L. 

reeeptui  canere  67,  & 

reeipere  fonftr.  Mj  114.  aessum  reeipere  455. 
Steciprofeö  Pronomen  23ß  u.  231. 


zed  by  Google 


—  440  — 


reconciliare  fonftr.  49,  rimtt.  i. 
recondere  fonftr.  1 12,  rlnm.  2. 
reconvalescere  492,  rinnt, 
recordari,  SBeb.  u.  fonftr.  BL  mit  Are,  c.  inf. 
praea.  429. 

recreari  „fidj  cvliolen"  294.  sc  recreare  ex 
151,  KL 

recti  sc.  via  551,  3,  h.  recta  u.  recte  461,  2. 
recusare,  quominns  ob.  ne  369 ;  342,  III,  2, 

non  rcruso,  quin  357,  Sinnt.  4.   mit  einf. 

3nf.  359,  «nm.  2.   mtT  de  292,  Sinnt.  4. 
reddere  „madjen"  32  u.  38. 
rcben  mit  150,  Ö. 

redigere  mit  boppeltem  Äcc.  HZ.  in  provinciara 
redigere  38,  rlnm.  L 

redimere  fonftr.  107. 

redire  ex  itinere  151,  10. 

R cd it.ua  ad  propoaitnm  524,  1  u.  2j  %n= 
hang  1_L 

redolere  fonftr.  29,  a. 

redundare  fonftr.  %. 

referoire  fonftr.  96. 

referre  in  numero  112,  9fnm.  L 

refert,  8eb.  u.  Äonftr.  92. 

refertus  fonftr.  84,  d. 

reficere  „miebemKiljlen"  40. 

SteflcriPpronomen,  Stmtor  232  ff.  in  Or.  obl. 
457,  ß.  fällt  beim  Sßarticip  meg  m  mit 
qnisqae  287,  L 

Meflertoität  ~b~ür<$  ba«  $aff.  bcjeicbnet  294  u. 
295  ;  46,  «nm.  bind)  ba«  rlfriu  294  u.  295. 
nidjt  befonber«  auSgebriirft  222  u.  22jL 

reformidare   fonftr.  29,  a.    mit  3nf.  415,  2. 

refrigerari  „fiel)  abfüllen"  294. 

refagere  fonftr.  33,  91  um.  L 

regere  u.  regnare  49,  rlnm.  4, 

regio:  e  regione  „gegenüber"  150,  L 

regnare  u.  regere  49,  rlnm.  4.  c.  gen.  546,  3. 

regula,  »eb.  546,  2j  155,  rlnm.  2» 

reinigen  oon  96,  &nm.  £ 

9*elatipe  «bjeftipe  196,  «nm. 

9ielatippronomen,  Gittas  258—267  ;  398—401. 
Sie&e  qni,  qnae,  qnod. 

SHelatiofäfre,  Smttar.  398—401.  fteb.cn  im  ffon* 
junftio  398  u.  399j  603,  9j  323.  fie&en  in 
Or.  obl.  im  Äonj.  ob.  Acc.  c.  inf.  457,  II 
nebft  rinnt.  3.  $ur  Umfdjretbung  beutfdjer 
Subft.  177,  c.  ftatt  be3  beutfdjen  „fogenannt" 
u.  o.  258,  2.  unterfd).  pon  inbireften  Sragc* 
in&en  407,  2.  fteljen  Por  bem  3>emonftrattps 
fafce  260.  in  einen  inbireften  ftragefafe  ju 
perwanbeln  413.  in  einen  Äonjunfttonalfafc 
\n  Perwanbeln  262.  burd)  ^artictp  überfejjt 
•110,  I,  a.  in  einen  $>auptfa&  flu  perwanbeln 
542,  2,  ftott  einer  beutfdjen  Äppoption  14, 
rlnm.;  19,  b;  92,  Unm.  2.  jroei  aufetnonbers 
folgenbe  9felatipfäfce  werben  burdj  „unb" 
oerbunben  ober  fte§en  afonbetifd)  501.  91& 
latiuiojj  bind)  et  an  ein  porauSgefjenbe« 
Attribut  gefnüpft  503,  9.  burd)  sed  »er» 
bunben  258,  4,  503,  9.  Subft.  in  ben  8te* 
latipfafc  gebogen  260;  259.  im  JRelatiofafre 
mufc  Sie  ©e$ie§ung  auf  bie  L  ob.  2.  ^Serf. 
ff)"iqet)Qlten  werben  23,  5j  258,  fj,  obfolute 
tteiattofäfce  260,  Änm.  2.   Superlattp  in  ben  I 


»ielatipfafr  ftejogen  199,  Uj  260,  «nm.  .A. 
ber  ^meite  iKelattpfafo  geljt  in  bie  bemonftrex  * 
tioifdje  Äonftruftton  über  2fiL  9telattpfca  & 
ftatt  eine*  $>emonftratiüfafee3  uir  SafcocKT— 
bfnbung  262,  a  u.  263.  »erfebränftntg  be«3 
SielatiPfafce*  262,  b  u.  263.  9telartofa$  nicti  t 
auf  einen  Superlarto  unmittelbar  bejo^cii 
199,  IL 

SMatiPPerftbränfung  262,  b  u.  263. 
relaxare  fonftr.  94,  rlnm.  3. 
religare  ad  113,  «nm. 

religio  mihi  non  est,  quominns  359,  rlnm.  1  - 

religtoni  habere  67,  5, 
relinqaere  c.  dat.  beö  3wecfe§  6ü  u.  ÜL  mit: 

©erunbip  451,  L   relinquitur,  nt  339.  a 

nebft  9Jnm.  L 
reliqni  u.  ceteri  204,  3  nebft  rlnm.  reliqui 

omnes,   Stellung  537,  3.    reliqnnm  est,  ut 

339,  3  nebft  rlnm.  4,  498,  L   alicni  nihil 

reliqni  facere  78,  3tnm.  fi. 
reminisci,  ©eb.  u.  Äon[tr.  87. 
remittere  tranfttip  u.  intranftttP  292,  1  nebft 

rlnm.  4. 

removere  fonftr.  94,  2Inm.  L   remotus  a 

9Inm.  L 
remnnerari  fonftr.  33,  c. 
renes,  $lurale  158,  »nm.  3, 
renontiare  mit  boppeltem  92om.  ob.  Kcc.  3 ;  32 ; 

iSL   mit  Tatiu  49,  ?lnnt.  L 
reperiuntur,  qni  c.  coni.  398,  c.  reperiri  mit 

Nom.  c.  inf.  ob.  Acc.  c.  inf.  4M  u.  437.  re- 

perire  mit  boppeltem  9fom.  ob.  rlcc.  3j  37. 
repetnndarnm  alft  Qen.  criminis  89. 
replere  fonftr.  !>t>. 
reponere  fonftr.  112,  2lnm.  L 
reportare  victoriara,  ®ebr.  u.  Äonftr.  151,  L 
reposcere  fonftr.  43,  c. 
Repraesentatio,  Js-igur  551,  10,  rlnm. 
reprehendere  fonftr.  mit  cum  438,  6.  mit 

qnod  ob.  Acc  c.  inf.  370. 
repugnare  mit  quominns  ober  ne  359  ;  342. 

III,  2, 

reqnieecere  a  ober  ex  151.  10. 

requirere  nia^t  mit  at,  ne  342,  L,  b.  mit  flec. 

33,  c. 

reri,  ©ebrautb  306,  10.  ratus  t)at  ^röi'en^^ 
bebeutung  301- 

res  für  bad  beutfdje  „t$"  1,  9lnm.  3.  für  ba4 
beutfd^e  „etwa«"  282,  ö.  jur  Umfcbreibung 
fad)!.  Subft.  6,  «nm.  2;  152,  10;  181 ;  185.  qnae 
res  —  id  qnod  2H,  4.  qnod  res  est  23, 
Sinnt.  L  e  re  mea,  tua  est  153,  fi,  re 
©irflichfeir  497,  Sinnt.  L  (in)  seenndis  re- 
bus, (in)  adversis  rebus  123,  rlnm.  3. 

res  gestae  mit  clbp.  u.  gbj.  12,  rlnm, 

resecare  ad  vivum  163,  14. 

resipere  fonftr.  29,  a. 

resistere  mit  quominns  ober  ne  359 ;  342. 
III,  2. 

respice re  c.  acc.  29^  a,  rlnm.  5j  33,  c. 
respirare  a  151,  IÜ7 

respondere,  nt  347.  iL  ins  respondere  29,  b, 
rlnm.  2.  respondere  c.  dat.  ob.  ad  152,  Z. 

responsnm  mit  rlbj.  U.  rlbp.  12,  a.  mit  Tatif 
60,  flnm.  2. 

I 

Digitized  by  Google 


—  441  — 


rest&t,  ut  339,  a  ncbft  Sfam.  4j  498,  4-  466, 
Stntn. 

Ketieentia,  ftfgur  551,  1. 

retineri  non  possum  fonftr.  357,  Ii 

reus  fonftr.  89  ncbft  Slnm.  1.  ream  facere  38, 

Slnm.  1, 
revenire  492,  Slnm. 
revera  497,  Slnm.  L 
reverti  ex  itinere  151,  KL 
revidere  492,  Slnm. 
revocare  memoriam  87,  Slnm.  L 
Revocatio  524,  1  u.  2J»nf)ang  11. 
rex  u.  regioa  aUi  Subst.  mobilia  6,  c.  @teU. 

636,  7,  Shim. 
5tt>ctorifd)e  ftrage,  gigur  551,  ß.   in  Or.  obl. 

457,  3L  mit  quid  eingeleitet  4I& 
^itjetorii'dje  SBortfteQung  535,  3  u.  L 
ttrjDtfjmu*  ber  Verlobe  641,  3,  e.  9tfmtfjmifd)c 

•äBortftettung  535,  3. 
r  i  d)  t  i  g  wirb  nidjt  überfefet  230,  Sfam. 
ridere  fonftr.  29,  a.   risam  ridere  21»,  b. 
rita,  Abi,  moaTKM,  Slnm.  L 
rogare  fonftr.  43,~d~u.  e.  mit  ut,  ne  342^  I,  b. 

mit  einfachem  Äonj.  34JL 
rogata  108,  Slnm.  3, 
Roma:  nrbs  Roma,  Stell.  536,  7,  Slnm. 
— pos,  ßnbung  gried).  ©gennamen  in  er  oer-= 

loonbelt  172, 
radis  fonftr.  84^  b.    rudis  ad  98,  Slnm.  L 
ruere  tranfitio  29,  a,  Slnm.  5. 
ruraus,  rursum  492. 
rua  fonftr.  wie  6tübtenamen  116,  Slnm.  3. 

S. 

sacer  c.  gen.  ober  dat  59,  Slnm.  2*  sacra 
profana  503,  4,  sacram  facere  fonftr.  106, 
21  nm.  4. 

sacrificare  fonftr.  UH3,  Slnm.  L. 

saepe  multi  547,  Yfimt.  5. 

saeptus  c  abl.  ber  $erfon  106,  Slnm.  L 

fogen:  „fo  foge  id)"  bleibt  ünSberf.  551,  3,  d; 
375,  Slnm.  L  „fage  id)"  in  ber  ©eminatio 
55X  L  d.  „fage  id)"  beim  Slnarolutf)  546,  3. 
„aber,  fröre  id)  fogen*  524,  5,  a.  „irfj  fage, 
baft  nid)t"  471. 

sal  u.  sales  156,  2, 

saltem  495,  2, 

saluber  mit  oft.  u.  paff.  8eb.  196,  9. 

s.ilus  u.  co nscr vatio  168.  saluti  esse  fiß ;  67,  L. 

salutare  mit  bopp.  Slcc.  ob.  92om.  3;  3JL 

salataris  fonftr.  59,  Sfam.  L 

saluti  esso  66  u.  (»7. 

salvere  ab  aliqao  106,  Slnm.  2,   salve,  sal- 

▼ete  306,  IL 
aalvos,  ~Wj.  ftott  be«  beutfdjen  Slbo.  21,  2. 

quod  salva  fide  possim  398,  L 
sancire  mit  ut,  ne  342,  I,  c.  capite,  snpplicio 

u.  ä.  sancire  89,  Slnm.  5. 
sane,  sane  qnidem  „ja"  411,  LL   in  ber  ©es 

minatio  651,  7,  d.   nihil  sane  „nein"  411, 

14.  hand  sane,  non  sane  469;  470,  9.  non 

sane  u.  sane  non  536,  LL    sane  quam 

411,  L 


sanguine  pluit  106,  Slnm.  4,  c.    mnlto  san- 

guine  constare  107,  Slnm.  L 
sapere  fonftr.  29,  a. 
SarfaSmu*  550,  5,  Slnm.  2. 
sat apere  78,  e. 
satiare  c.  abl.  9JL 

aatin  ftatt  satisne  403,  Slnm.  1;  310,  1 

satis  c.  Gen.  part.it.  78,  e.  satis  magna  pe- 
cunia  ».  iL  78,  Slnm.  L  satis  est,  erat, 
satius  fuit  u.  n  ,  3nbif.  ftatt  Moni.  330  u. 
331.  satis  est,  satis  haben  mit  3nf.  415, 
Slnm.  3.  mit  3nf.  $erf.  417,  L  mit  3>at. 
ökrunb.  451,  4.  satis  superque  suarum 
rerum  alicui  est  78,  e. 

satus  mit  Slbl.  85, 

Sa&bau  u.  ©a&ftcHung  541  ff. 

©abfragen  402,  L 

saucius  ab  aliquo  106,  Slnm.  3. 

scalae,  ^Murale  156,  2. 

scatere  fonftr.  96. 
.fd)affen  39,  L 

fd)ätyen  f.  aestimare. 

ay]un  KoXof  (  irmr  60,  Slnm.  2. 

f  et)  c  i  u  b  a  v  qui  videtur  258,  2* 

fcrjleunig  burd)  Verbum  regens  äberf.  487. 

fdjlie&lid)  481;  Slnbang  8.  umfdjriebcn  498,  L 

Sdjlufi  bei  $eriobe  541,  3,  e. 

6d)lu&reii)en,  ©djlüffc  527  u.  528. 

i  di  oii  fällt  weg  497  nebft  Slnm.  L   burd)  ipse 

ßberfe&t  254,  fdjon  längft  483,  Slnm.  3. 
6d)üler  um jd) neben  166.  Slnm.  IL 
acülufl  est  mit  3nf.  u.  Acc.  c.  inf.  415,  1  u. 

420,  L  sceleris  als  Gen.  criminis  89.  sce- 

lere  bei  gerid)tlid)en  Serben  89,  Slnm.  4. 
sciens  fonftr.  84,  b;  451,  2.  sciens  u.  scienter 

21,  2  nebft  Slnm.  L 
scientia,  Söeb.  u.  OJcbv.  156,  4j  155,  Slnm.  2. 
sei  licet  534;  17,  b. 

scire:  haud  scio  an  4M;  479;  469.  Latine 
scire  475,  IL  quod  sciam  398,  L  bene 
scire  aliquid  475,  5.  scitu  455,  2;  98^  a. 
scire  mit  3nf.  415,  2,  mit  a  ob.  ex  lr>it 
11.  scito,  scitote  ftatt  sei,  scite  336,  Slnm.  L 
fäflt  im  fiatetnifdjen  weä~298;  375.  Slnm.  L 
im  Sateinifd)en  fer)lerr)aft  L  Slnm.  \L 

soiscitari  fonftr.  VA,  e. 

scitus  mit  Qkn.  84^  b. 

scribi  mit  Nom.  c.  inf.  ob.  Acc.  c.  inf.  43ü  u. 
437.  Bcriboiulo  adeiäe.  451,  4.  scriptum  vi- 
demus  (legimus)  „man  lieft"  1^  Slnm.  2, 

secedere  fonftr.  94,  Slnm.  L 

secernere  fonftr.  94,  Slnm.  L  secretas  a  94, 
Slnm.  4. 

sectari  fonftr.  33,  a. 

secundum,  ^Jräpof.  150,  9—12;  136,  ü  u.  7j 
153,  4. 

secundus  u.  alter  215,  2;  214,  IL  secundus  a 
150,  9.  seenndo  tlnmine  150,  4.  secunda 
mensa  194,  Slnm.  L 

aecurus  de  ob.  a  141,  Slnm.  3.  mit  Wen.  84, 
a  nebft  Slnm.  L 

secus  „fiicfd)led)tM,  ©ebr.  47,  Slnm. 

secus  ac  507.  secus  quam  508,  Slnm.  sin 
secus  38Ü*  nihilo  setius  524,  Slnm.  L  se- 
cus est  bj  Slnm.  L 

28** 


zed  by  Google 


—  442  — 


sed,  93eb.  524,  L  sed  tarnen  624,  540,  4, 
sed  enim  624,  Slnm.  L  sed  et  o02.  sed 
auSgeloffen  626.  non  —  sed  518.  non 
modo  —  sed  518.  sed  qui  258,  4j  503,  iL 
qaidem  —  sed  220.  and  bient  jur  SBicbcr= 
aufnähme  beS  unterbrodjenen  SoftanfangeS 
646,  4. 

segregare  fonftr.  94,  Slnm.  L 

n'iicit:  hoc  factum  volo  „id)  null  bicS  getb,an 
fe&en"  42jL  „fidj  fe$«t"  als  pljrafeologifdieS 
93erbum  29iL  bic  «erben  beS  Seyens  fonftr. 

fett  als  Äonjunftion,  überfc&t  862,  Slnm.  U 

366.  4.  als  ^räpof.  überf.  125751 
seimigere  fonftr.  94,  Slnm.  L 
felbft  ipse  263  ff.  Dor  einem  Supcrl.  etiam 

ob.  vel        &,   felbft  nid) t  ne  —  qaidem 

ilül  8;  253  22 
semel!  »cb.  2U,  3T;  464  nebft  Slnm.  2.  non 

semel  „metjr  als  einmal"  208,  3,  semel  ,nur 

einmal"  497.  [ 
semis  „bdb,  fcälfte",  ©ebr.  214.  L 
senatas  populusque  Romanas  Stell.  540.  mit 

bem  Sing.  beS  93erbS  6,  Slnm.  5.  senatu 

alS  Abi.  temp.  123,  L 
senectua  fofleft.  ftatt  senes  l'!4.  in  senectute 

123,  2.  h, 

senex  ,Jm  ©reifenalter"  162,  als  Slbj.  gebr.  lfi. 
sensim  483,  13. 

sensas,  mann  feljlcrljaft  161,  Slnm. 
sententiam  rogare,  interrogare  43,  e.  saae 

sententiae  esse  74,  4.  meä  sententiä  u.  ex 

mea  sententiä  95~Änm.  fi. 
scni iro:  quod  sentiam  398,  L  mit  boppeltem 

Slcc.  37,  Kirnt.  L 

seorsas,  seorsam  a  94,  Slnm.  _L 
separare  fonftr.  94,  Slnm.  L 
septentriones,  ©ebr.  165.  Slnm.  l\  1  f><i,  2. 
sequi  c.  acc.  33,  a.  seentns  Imt  ^JräfenSbeb. 

3QL  seqnitar,  ut  339,  3j  527.  hinc,  ex  eo, 

inde  seqnitar,  ut  339,  Slnm.  4. 
sereno  a(S  Ahl,  absol.  4M. 
senur  u.  serius  205. 
Sermocinatio,  g-igur  551,  10. 
sero  u.  serns  205. 
serva  unflaffifd)  6,  c. 
servire  Servituten)  29,  b. 
servitium  ftatt  servi  104. 
servus  auSgelaffen  HL  als  S?lb;.  gebr.  10. 
aeaamii  „willige"  214,  2  u.  8j  650,  L 
sessum  reeipere  455. 
sctius :  nihilo  setins  524,  MUun.  ü 
seu  f.  sivt'. 

ai  in  b»potljetifd)en  Sii&en  fonftr.  326  ff.  tter- 
fcqieben  non  cum  362?  Slnm.  ö,  nad)  mirari 
438,  fi.  si  non  u.  nisi  377.  si  non  —  at 
377.  si  minus  380.  nisi  si  381,  L  ai  qai- 
dem 381,  4,  ai  „ob"  für  num  383.  ai  quis, 
ai  qui  „mer  ettua"  386.  ai  aliquis,  ai  quis- 
quam  282,  3  ff.  ai  „tuenn  aud)"  383,  2. 
U  „toenn  fdjon"  383,  Slnm.  non  si  „aud) 
in  bem  ^aVit  nid)t,  wenn"  384,  13.  ac  si, 
taraquam  si  u.  ä.  392  ;  507,  Slnm.  L  li 
modo  387,  JMnm.  quödsi  264;  381,  Slnm. 
ut  si  39"77Enm.  3.  o  si  in  söJiinfdjen  334. 


in  Beteuerungen  335.  si  vero  524,  3j  38 1 , 
Slnm.  si  —  si  ftatt  sive  —  sive  522,  Slnm.  3. 
si  unquam  u.  si  quando  464,  Slnm.  quid 
ai  410,  fi.  quodsi  264,  Slnm.;  381,  Slnm. 
ai  forte  479  nebft  Slnm. 

sie  u.  ita  484.  sie  feiten  in  Beteuerungen  335. 
Slnm.  sie  —  ut  qui  c.  superl.  199,  HL  ut 
—  sie  393.  sie  auf  einen  uortjergeljcnbcri 
SluSbrud  jurürfiueifenb  3,  Slnm.  4. 

Bicarius :  inter  sicarios  accusare  153,  12;  Hi>, 
Slnm.  2. 

sicut  in  »ergleidjen  393.  „sunt  »diplel*  397 
bei  ^ßarridpien  392,  Slnm.  3.   sicut  sum 
„mie  idj  wirflid)  Bin*  497,  fi  ff.  sicut  —  ita 
393.  sicut  est,  erat,  fuit  mit  '■ßrä'bifatSnomcn 

:m,  2. 

Sieg  baoontragen  151.  L 

significare  mit  boppeltem  Slcc.  37,  b  u.  Slnm.  1. 

mit  de  292,  Slnm.  4. 
signum  dare  mit  ad  ob.  Gen.  Gerund.  4.r>l , 

Slnm.  L 
fignififonte  Serben  313. 

silentio,  Abi.  modi  104,  Slnm.  L  silentio  prae- 

terire  31,  Slnm.  2. 
silere  fonftr.  29,  a,  Slnm.  5. 
similis  mit  ©en.  ob.   Tat.  59,  Slnm.  5.  si- 

milis  ac  507.   similis  et  509.  verisimile 

est,  ut  43R  2. 
ai  modo  387,  Slnm. 

simul,  93eb.  257,  lü.  c.  Abi.  128,  Slnm.  L 
simul  —  simul,  simul  —  et  (qne,  atque) 
516,  2j  509.  simul  =  siraulac  366. 

Bimulac,  simulatque  fonftr.  366.  in  Or.  obl. 
468.  im  93riefftil  326,  Slnm.  L 

si  miliare  fonftr.  mit  Acc.  c.  inf.  421,  Sinnt.; 
392,  Slnm.  L  mit  tranf.  u.  intranf.  93eb. 
292. 

sin,  sin  autem,  sin  vero  381,  5j  380;  264, 
Slnm.  sin  aliter,  sin  minus  u.  fi.  3ÄL 

finb  es,  meldje  fäat  meg  266. 

sine  fcbjerfjaft  für  baS  bcutfdjc  „ofjnc"  151.  fi. 
bient  Äiir  Umfdjrcib.  beutfdjer  Slbj.,  meldje 
einen  Langel  be$eid)ncn  13,  e.  sine  ullo  u. 
sine  aliquo  276.  sine  ulla  exceptione  151, 
9.  sine  dubio  u.  sine  dubitatione  151.  L 
sine  für  baS  beutfdje  „o^ne  bafe"  361,  b. 
sine  mein  mit  ©cmnb.  451.  fi. 

sinere  wlaffenM  297.  mit  einfachem  &on\.  344 
mit  Acc.  c.  inf.  420,  II,  3j  425,  b.  nidjt 
mit  ut,  ne  342,  I,  e.  sinor  mit  Nom.  c.  inf. 
436  nebft  SfirmT 

Singular  bei  mehreren  Subieften  6,  d  ff.  bei 
quisque  209,  Slnm.  follcftiuifm  gebr.  155 
u.  156;  550,  L  bcutfdjer  Sing,  roirb  im 
fiateinifdjen  ber  ^lur.  168;  224,  Sing,  ixm 
Slbj.  fubftantiuifd)  gebr.  180  ff.  nerfdjieben 
Dom  $lur.  181. 

Singularia  tantum  155,  Slnm.  2j  156. 

singularis,  Beb.  u.  ©ebr.  213.  singulare  est, 
ut  438^  2. 

singulus,  Singuli  214,  33.  nid)t  mit  Gen.  par* 

tit.      oerbinbcn~H2",  Slnm.  L 
sinisträ  oljne  in  111,  Slnm.  3.  a  sin  ist  ra  1Ü 
Sinn  für  nid)t  bind)  sensas  über j  Iii L,  Slns>. 
Sinnfonftruftionen  2» 


zed  by  Google 


—  443  — 


&iquidem  381,  4. 
sis  [tat t  Bi  vis  310,  L 
sistere  mit  boppcltem  Slcc.  3JL 
-  et  vre  mit  Slcc.  29,  a, 

sive,  seu  93ebeutung  522,  4*  sive  potius 
522.  4  u.  Slnm.  2.  sive  quod,  sive  qaia 
ÜHU,  ?Tnm.  &  sive  —  sive  522,  4,  mit  3nbtf. 

aao  u.  mi 

(o  sie,  i t n,  tarn  u.  f.  tp.  484.  burdj  ben  Superl. 
nuSgebriidt  2üL  burcq  ille  aufyubrüden  238, 
?lnm.  3.  fällt  weg  in  bem  Sludbrurfe  „foge= 
nannt"  258,  2.  unb  fo  510  u.  511.  wie 
—  fo  323.  „fo  (jum  Seifplel)"  ut,  velut 
397,  9(nm.  L 

iobaitn  510. 

sodes  310,  Slnm. 

iogenannt  258,  2. 

3ot)n  fällt  im  ?ateinifd}en  auö  23.  im  bilbl. 

(Sinne  alamnas  6j  c. 
solere  mit  3nf.  415,  2.  für  ba$  beutfdje  „ge= 

toöbnlid)"  487.  solitns  b,at  ^räfenSbeb.  301 

nebft  9lnm.  2.  solito  maior,  minor  u.  d. 

100.  «nm.  2. 
»ollen  bind)  Coni.  periphrastica  ob.  Partie. 

ftut.  auSgebr.  324.  Slnm.  2j  439,  Slnm.  4. 
soilicjtare  mit  ut,  ne  342,  I,  c.  sollicitns  sum, 

ne,  ne  non,  ut  353. 
Soliktemu«  546,  L 

solnra  „nur",  ©ebr.  495,  L  beim  3nfin.  414, 
3,  Slnm.  non  solnm  —  sed  etiam  518, 
Slnm.  non  solnm  im  jroeiten  ©liebe  519, 
Slnm.  3. 

solns:  mea  solu»  ira  etc.  71,  Slnm.  L  ?lbj. 

flott  be«  bcutfdjen  Slbu.  2173*  in  ben  9te 

lattofafe  gejogen  260,  Slnm.  L 
6olvere  fonftr.  1LL  Slnm.  3.  obfolut  gebr.  36, 

4  u.  5_.  solvendo  esse  451,  L  solvere  mit 

©en.  94,  Slnm.  a. 
iomit:  unb  fomit  510  u.  511. 
somninra  somniare  29,  b. 
sonare  raucnm,  snbrusticnm  u. ci.  29, b,  Slnm.  i, 
ionbetn  524,  Slnm.  2;  527,  2;  526,  Slnm. 
fonft  uberf.  478;  522,  Slnm.  L  umfcfjrieben 

498,  5. 
sordes,  Plnrale  156,  2. 
Sorite«  527. 

sortiri  c.  acc.  29,  a,  VI  um.  5,  sortitus  Ijnt  paff. 

Sebeutung  HM, 
fotpol)!  —  al«  aiid)  5U;  517.  nidjt  f  oroo&l 

—  qU  nielmefjr  521.   foroofjl  —  alö 

befonber«  515. 
fpfit,  fpäter  205j  125. 
ipätcr  $u  erroäfjncnb  258,  2. 
spatium  im  Slbl.  auf  bic  <yragc  „wie  weit?" 

121. 

specie,  per  speciem  104.  Slnm.  1  IL  2j  152,  13. 
speeimen,  (Singulare  155,  Slnm.  2. 
»pectare,  ut,  ne  342,  I,  a.  mit  ex  98,  Slnm.  2. 
sperare  fonftr.  mit  Acc.  c.  inf.  421.  4  u.  422. 

mit  ut  438,  lö,   mit  3nf.  $räf.  438,  1Ü, 

bene  sperare  489,  20, 
sperncre  fetyerfjaft  mit  3nf.  415,  2. 
Sperrung  aufammcngcf)Örenber  Sorte  538,  L 
»pes  est  mit  Acc.  c.  inf.  420.  L  spe  maior, 

celerior  u.  ä.  100,  Slnm.  2. 


Spiele:  bie  Warnen  ber  Spiele  im  Slbl.  ot)ne 

in  123,  L 
spirare  mit  Slcc.  29,  b,  Slnm.  3. 
spoliare  fonftr.  äfi. 
sponte,  S3eb.  u.  ©ebr.  174^  4;  465. 
Sprfcfpoort:  wie  man  im  Spridjtuort  fagt  1, 

Slnm.  2_i  165,  Slnm.  2. 
spumare  c  acc.  29,  b,  Slnm.  3. 
stadium  enrrere  29,  b,  Slnm.  2. 
Stäbtenamen  fonftr.  llfi  ff.    ftef)cn  ftatt  ber 

SBerootmer  162,  163,  lßö. 
6tanbpuntt :  2)atio  bc8  Stanbpunfte«  57,  Slnm.  2. 
stare  mit  Gen.  u.  Abi.  pretii  107.  stare  ab 

aliquo  113;  152,  5.  stat  per  me,  qnominus 

359,  Slnm.  L  in  orbem,  in  aciem  stare 

1 1,s,  3.  stare  c.  abl.  108,  Slnm.  5. 
st at im  a  ob.  ex  150,  Iii 
statuere  fonftr.  mit  in  c.  abl.  112  exemplnm 

statuere  fonftr.  112,  Slnm.  2,  h,  mit  $nf., 

Acc.  c.  inf.  ob.  ut  351;  415,  2j  342,  I,  c. 

formen  oon  statuere  autfgelaffcn  551,  3,  c. 

statutum  habeo  319.  tempus  statnero  mit 

3)at.  ©erunb.  451,  4.  apud  animum  auum 

statuere  136,  8. 
status:  statu  ohne  in  111,  Slnm.  3. 
Stellung  ber  Störtet  u.  Säfcc  535  ff.  bc3  SBo^ 

fathtf  2i 
sterilis  nict)t  mit  <$en.  84,  Slnm.  3. 
stillare  mit  Slcc.  29,  b,  Slnm.  3. 
stilus,  SBcb.  546,  iL 
stipatus  c.  abl.  106,  Slnm.  L 
stirpitus  462. 

stomachari  fonftr.  29,  a,  Slnm.  3, 
Strafe  im  ©en.  ob.  Slbl.  89,  Slnm.  ö. 
©trage  ftef)t  im  Abl.  instrum.  ftatt  mit  in 

ob.  per  114  u.  115. 
stadere  fonftr.  4iL  mit  3)at.  ©erunb.  451,  4. 

mit  3nf.  ob.  Acc.  c.  inf.  426;  415,  2.  mit 

ut,  ne  342,  I,  a  nebft  SlninTX 
Studiosus  fonftr.  84,  a.   mit  Gen.  Gernnd. 

451,  2.  old  Slbt»  21,  L 
stulti  est,  stultum  est,  stnltitiae  est  76,  Slnm.  3. 
stupere  mit  Slcc.  29,  a,  Slnm.  L 
suadere  fonftr.  49,  Slnm.  4.  mit  ut,  ne  342j 

L  b.  mit  3nf.  342,  Slnm.  1;  438,  L  ml I 

Dlofeem  Äonj.  344. 
suavis  mit  Supin  455,  2* 
sub  fonftr.  14L  S3eb.  126,  6j  144,  Slnm.;  150, 

IQ,  sub  corona  vendere  153,  L  sub  lege, 

sub  condicione  104,  Slnm.  lj  152,  13.  sub 

pellibus  hiemare  lö3,  <L  viele  mit  sub  »u 

fammcngefc&te  Serben  regieren  ben  Slcc.  3_L 

regieren  ben  Tat.  52. 
subesse  mit  3)atio  52. 
subicere,  S9eb.  u.  Äonftr.  52,  Slnm.  4. 
Subiectio,  ^igur  551,  6,  Slnm. 
Sub jef tiner  Öcnitio  68  ff.    Subft.  mit  fubj. 

u.  objeftioer  93eb.  161 . 
Subjeft«rocdjfcl     meiben  541,  3,  Slnm.  4. 
subigere.  Scb.  u.  Äonftr.  52,  Slnm.  4.  mit  ut, 

ne  342,  L  c.  mit  3nf.  415,  2. 
subire  fonftr.  31_,  Slnm.  2. 
sublimis,  Slbj.  ftatt  be«  beutfrfjen  Slbo.  22,  13. 
suboles,  Singulare  155.  Slnm.  2. 
subsidere,  fonftr.  112,  a. 


zed  by  Google 


—  444  — 


Subftontiüa,  Suntar.  155  ff.  Sateinifcne«  Subft. 
ol«  «bj.  gebr.  IQ.  i.'atelnifd)c«  Subft.  ftatt 
eine«  beutfdjen  «bj.  10;  178;  19_L  9lbfnrartc 
Subft.  ftatt  ber  fonfreten  1  64.  fonfrete  Sub- 
ftantioe  ftatt  ber  abftraften  lü2  iL  163.  Sub= 
ftantioe  mit  objeftioer  unb  fubjeftioer  $ebeu* 
tttitß  161.  Snbst.  verbalia  auf  io  u.  us,  S3cb. 
u.  (Mebr.  IM  u.  169.  Sabst.  mobilia  auf 
ior,  trix  6,  c;  166 ;  10.  Sahst,  entnimm ia 
6,  c.  Subst  diminutiva  170.  aufammens 
gefegte  beutfebe  Subft.  au«gebnteft  170  b. 
bcutidje  Subft.  fallen  ttu  Sateinifcben  au«  176; 
243.  werben  im  Catcinifdjen  umfdjrieben  177 : 
453.  ©en.  eine«  Subft.  ftatt  eine«  bcutfrfien 
«bj.  19_L  fubftantiuifttjc«  Hendiadys  190; 
187.  Vinn.  2.  Subft.  beim  fflelatio  roiebxri 
t)olt  547,  «nm.  1,  b.  in  ben  SRelattofafc  ttt» 
jogen  260.  $e*etdinenbere«  Subft.  ftatt  ber 
btoften  ^erfon  2&L  Subft.  bei  ber  feiten 
^väpof.  iuiebtrr>o!t  LH 

Subftantiuierung  ber  «bj.  u.  ^artklplen  180 
bi«  186j  6,  i  nm.  2. 

subter  fonftr.  147. 

subterfugere  fonftr.  33^  a,  «nm.  L 

subvenire  c.  dat.  52 

snecedere  fonftr.  52. 

fuccumbere  mit  Tntio  52. 

snecurrere  mit  3>atio  5.2. 

sudare  mit  «cc.  21»,  b,  «nm.  3,  mit  «bl.  106. 
«nm.  4,  c. 

suetus  c.  inf.  418.  4. 

sufficere  „mäbleu"  40.  „genügen"  mit  $at. 
Werunb.  451.4,  unflaffifd)  mit  3nf.  415,  «nm.  3. 

suffigere  fonftr.  52,  «nm.  L 

suffragari  mit  £atto  52. 

saggerere  mit  Tatiu  52. 

sui,  sibi ,  se,  suus  JRefleriopronomina,  ©ebr. 
232  ff.  in  Or.  obl.  457,  IV.  sui  feminin 
ob.  *JMur.  oerbunben  mit  ©erunbio  auf  ndi 
22g.  sni  al«  objeftioer  ©enitio  7_L  amor 
sui,  conservatio  sui  u.  ä.  iL  «nm.  2.  se 
fällt  im  Acc.  c.  inf.  n>eg  438,  11;  423.  «nm. 

sultis  ftatt  si  vultis  310,  2. 

sumere  mit  boüpeltein  SRom.  ob.  «cc.  3j  32. 
mit  ®erunbio  451 ,  L  sumere  pro  concesso 
19,  «um.  2.    sumere  de  publico  153,  3. 

summe  483,  5;  199,  «nm.  2. 

sammus,  «bfTftatt  be«  beutfdjen  «bo.  21,  3j 
194.  8ummi  infimi  503,  4.  summum  „r^iieb* 
ften«"  bei  Hahlen  495,  «nm.;  41L  sammum 
mit  ßlcn.  78,  «nm.  5;  summo  iure 

230  3,  ~~ 

supellex,  Singulare  155,  «nm.  2. 

super  fonftr.  147.  =  de  148.  alius  snper  alium 
151,  5.    super  u.  supra  oerfd).  144,  «nm. 
super  al«  «bo.  1  'JH.    oiclc  mit  super  s\\ 
fammengefetjite  SJerben  regieren  ben  «cc.  3L 
regieren  ben  $atio  52. 

superare  intranfitio  292,  S.  mit  Abi,  differ. 
98,  «nm.  8. 

snperbus  mit  «bl.  108,  «nm.  L 

saperest,  ut  339,  iL  superesse  mit  $atiü  62, 
«nm.  6, 

superior  fonftr.  100,  «nm.  3,  f.  superior  — 
inferior  ftatt  ilbT—  hic  240,  «um.  2. 


Superlatio,  Iropu«  550,  L 

Superlatio,  Stmtar  199—210.   richtet    fieb  im 
(j)cfcbled)te  nidit  na  et)  bem  Qen.  partit.  *'», 
«nm.  3.   öerftärft  burd)  onus  ob.  onus  om- 
nium  202.   febjcrljaft  bei  qaamvis    389,  iL 
mit  longe  ob.  multo  98,  «nm.  9^  199.  X. 
oerft.  burd)  Tel  ober  etiam  199,  iL  burd)  quam 
(possum)  199,  10.   Superlatio  mit  quisque 
Hfl  H.  210;  287,  2.   ftatt  bc«  beutfdjen  m\o" 
2QL   oon  ^artieipien  206.   bcutfdjer  <SiU>er= 
latio  burd}  ben  lateinifdjen  äomparatto  übe.  - 
fe&t  200,  10(1  «nm.  3,  d  u.  102j  2iLL  Su= 
perlatio  mit  (Jen.  partit  78,  b.  fiobenoc 
unb  tabelnbe  Hbj.  ftdjcn  im  Superlativ  179 ; 
199.  2.   SRelatiofafo  nid)t  auf  einen  (Supcit. 
unmittelbar  belogen  199,  IL   Superlativ  in 
ben  Helahofafe  ijmeingcjogcn  199^  ll_j  200, 
2inm.  L 

supersedere  fonftr.  94,  «nm.  3.  mit  3nf.  415, 

2.   supersedendus  303,  «nm. 
superstes  fonftr.  69,  «nm.  2. 
supervadere  c.  acc.  3_L 
supervenire  mit  Tat.  52. 
Supina,  ©nntar,  455. 

snppeditare  tranfttio  und  intranfitio  292.  2. 
suppetias  ire,  venire  29,  b,  «nm.  2. 
supplex  mit  ©en.  ob.  Tat.  60,  5. 
supplicare  mit  Tat.  43. 
snpplicatio  mit  «cc.  ber  Tauer  74,  «nm.  2L 
supponere  mit  Tat  52. 

supra  ^iröpof.,  oerfd).  oon  super  144,  3fnm.; 
146.  5.  al«  «bo.  128.  mit  bem  Abi.  diflV 
rentiae  98,  «nm.  £L  mit  quam  508,  Vlnin. 
ut  nihil  supra  possit,  ut  supra  possit  ni- 
hil addi  199,  IO 

suscensere  fonftr.  mit  quod  ober  Acc.  c.  inf. 
370. 

suseipere  c.  Gerundivo  451,  L 

suspectus  mit  Gen.  criminis  89j  «nm.  L. 

suspendere  ex,  de,  a  113,  «nm. 

Buspicari  mit  Acc.  c.  inf.  392,  «nm.  L 

suspicere  fonftr.  3L  «nm.  2. 

suspicio  non  abest,  quin  357.  «nm.  4*  sus- 
picio  est  mit  Acc.  c.  inf.  434,  «nm.;  392, 
«nm.  L  in  suspicionem  venire  mit  Nom. 
c.  inf.  436. 

suspiciosus  mit  oft.  u.  paff.  9eb.  196,  HL 

suspirare  c.  acc.  29,  a,  «nm.  L 

sustinere,  S?eb.  u.  "Ronftr.  33,  c.  abfolut  gebr. 
36^  9.   mit  Acc.  o.  inf.  425,  b. 

suu8,  sui,  sibi,  se  al«  Weflertopron.,  Qbtbx.  232 
ff.  in  Or.  obl.  457,  IV.  suo  anno,  suo  iure, 
suo  loco  u.  S.  230,  3.  de  suo  dare  153, 
&.  sui  „bic  Seinigen,  3b,rigen"  232^  2.  " 

Syllepsis,  Sriatir  561,  2_L 

Si)Ilogi«mu«  527.  u.  528. 

Symmetrie  ber  ^eriobe  541,  3  u.  5. 

Symploke,  gigur  651,  7,  c. 

ai'va&potafioe,  ^igur  651,  !_5_. 

Synekdoche,  2ropu«  650,  L 

Synosis:  Construct iotips  ad  synesin  2. 

Stjnfopierte  SSerbformcn  311,  «nm. 

Syntaxis  congruentiae  a.  <  onvenientiae  1  bi* 
24.  Syntaxis  casuum  24—110.  SynUxis 
verbi  2Ü2  ff. 


zed  by  Google 


—  445  — 


T. 

acere  fonftr.  29,  a,  »nm.  L 
acitus,  $lbj.  ftatt  bcutfdjcn  »b.  21,  ± 
aedet  fonfir.  9_L   mit  3nftn.  415.  1,  g. 
Lalis  fehlerhaft  ftatt  bic  238,  »nm.  5.  talis  — 
qaalia  265;  507,  »nm.  L  talis  sum,  qui 
c.  coni.  398,  b;  265,  »nm.  2. 
'am,  93eb.  u.  (Sehr.  484.   üerftärft  ein  $cmon= 
ftratto  242.   febjerfjaft  ftatt  be«  Superl.  2QL 
tarn  —  quam  265;  516,  4j  507,  »nm.  L 
non  tarn  —  quam  516,  4,  9lnm.   tarn  — 
—  quam  qui  c.  superl.  199,  Iii 
tamdiu  —  quamdin  2k\h. 
tarnen,  93eb.  u.  (Mir.  524,  &   tarnen  beim 
ftelati»  258,  L   tarnen  fteb,t  hinter  bei  $rfU 
pofttion  130,  iL   non  tarnen  u.  nec  tarnen 
513.    tarnen  nad)  Dorauägeljenbcm  ^articip 
446.    tamenetsi  389,  2.    nec  tarnen  non 
500.    ita  —  nt  tarnen  339,  »nm.  5. 
taraetsi,  tarnen  etsi  389^  2j  29 L 
t  andern.  89eb.  481.   bei  fragen  ber  23eriounbes 
runp,  482,  L   tandem  aliqnando  481.  dorn 
t andern  fehlerhaft  365,  S  nm.  3.   itane  tan- 
dem 403,  »nm.  L 
tanqnam  bei  ber  »ppof.  19,  c.  tanqaam  —  ita 
232.   su  einem  Partie,  gefegt  392,  »nm.  3. 
mit  bem  k onj.  nerbunben  392. 
taut  i dem  ab;  Gen.  pretii  88;  102. 
tantopere  484.  tantopere  —  qnantopere  265 ; 

507,  »nm.  L 
tantnmmodo  495,  L  tantnmmodo  ot  387,  »nm. 
tanto8  für  ba$  beutfd)e  „ein"  25L  tantns  — 
qnantns  265 ;  507,  »nm.  L    tantns  sum, 
qni  o.  com.  398,  b;  265,  »nm.  2,    mit  Su= 
öerlaiio  199,  liL   tanti  al«  Gen.  pretii  88_; 
107.   tanti  (mihi)  est  88,  »nm.  £  qnanto 
—  tanto  „je  —  befto"  210.   tanto  alö  Abi. 
differ.  98,  »nm.  8,    taut  um  ftatt  tanto  9s, 
»mit.  IDT  alternm  tantnm,  altero  tanto 
maior  u.  ä.  98,  »nm.  8j  214^  2Z  tantnm 
mit  Gen.  partit.  TS,  d;  so.  mann  fehlerhaft 
78,  »nm.  iL    ter  tantnm  „breimal  fopiel" 
214,  2L  tantnm  abest,  nt  —  ut  340.  tan- 
tnm non  „beinahe"  483,  »nm.  L  tantnm 
„nur"  495,  L   non  tantnm  —  sed  etiam 
518,  »nm.  non  tantnm  —  sed  518.  tantnm 
dico,  tantnm  constat  241.   tantnm  qnod 
362,  2,   tantnm  qnod  non  483,  »nm.  JL 
tantnm  „nur"  faßt  roeg  497  nebft  »nm. 

TanetKuotc,  ftigur  551,  IS. 
Tartaros,  bidjterifd)  »nm. 
lautologie  547,  2. 
te  Suffe  (tnte)  222, 
tegere  a  141,  »nm.  3, 
teil«  -  teile*  517. 

temperare  fonftr.  5L  temperatnm  est  ftatt 
parsam  est  49,  »nm.  L  temperare  mihi 
non  possnm,  qnominns  u.  quin  35J  u.  359, 
tnm  L 

templnm  auSgelaffen  73:  561,  3,  g. 

Stmpora  ber  IateinifthetTSpradje,  ©ebr.  311  btd 

326.  im  »riefftil  326. 
Hemporaironiunttionen  362—367. 
tempai  est  mit  3nf.  °°*  ®cn-  ©«ntnb.  450; 


415,  L  non  id  tempns  est,  nt  339,  »nm.  2. 
tempore  u.  in  tempore  123,  2,  c;  230,  »nm. 
ad  tempns  126,  8:  480,  5»  id  temporis  4L 
tnm  temporis  7s, "»um.  S.  eo  tempore,  cnm 
362,  L  temporibns  (nid)t  tempore)  alienias 
123,  »nm.  L  meo  tempore  „$u  rcdjter, 
gunftiger  3eir  230,  2,  tempns  beim  Sfclatto 
mteberholt  547,  »nm.  L  b.  tempns  statnere 
mit  2)at.  ©erunb.  45L  4. 

tendere  tranf.  u.  inträn],  gebr.  292;  36,  £L  mit 
ut,  ne  342,  I,  a. 

tenere  se  castris  u.  ö.  1LL  tenere  mit  Part. 
Perf.  Pass.  jur  Umfdjreibung  3JJL  fama 
tenet  294.  »nm.  tenere  mit  Gen.  criminis 
89,  »nm.  L  tenere  me  non  possnm,  quin 
357,3. 

tentare  si  383.  fehjerfjaft  mit  3nftn.  öerbunben 

415.  2;  418.  2. 
tenuiter  aestimare  88,  »nm.  2, 
tenus,  Stell,  u.  geb.~i29;  146,  2. 
ter  in  anno  u.  ä.  123,  2,  a. 
tergnm:  a  tergo  1 13. 

Terminns  a  quo  u.  ad  qnem  551,  22,  »nm. 
terni,  trini  214,  15« 

terra  „ju  2anbe"  111,  c.    terrarnm  als*  Gen. 

partit  78,  L  Stell,  non  terra  536,  7.  »nm. 
ternncii  non  esse,  facere  u.  ä.  88^  »nm.  2. 
testatus  pafftoifd)  302, 
testimonio  esse  fifi  u.  67,  15j  243,  »nm.  2, 
testibns  convictus  100,  »nm.  L  teste  aliqno 

fehlerhaft  442«   testis  sum  mit  Acc.  c.  inf. 

434,  »nm.  eins  rei  testis  est  243,  »nm.  2. 
Ifjore  im  Abi.  instrnm.  ftatt  per  114  u.  Hä. 
Xiernamen  al«  Sadjen  ob.  ^erfonen  berjanbelt 

106,  «nm.  L 
timere  fonftr.  ÖL   prägnant  gebr.  35,  5.  mit 

ne,  ne  non,  nt  353  ff.   mit  3nf.  415,  2j 

355.   mit  Acc.  c.  inf.  438,  2« 
timidns  c.  gen.  84,  »nm.  4.   »bj.  ftatt  beö 

beutfdjen  »bü.  2L 
tiro  ab?  »bj.  gebr.  KL 
Ittel,  Stellung  536,  L 
Imeft«  536,  »nm.  fi. 
tolerare  mit  Acc.  c.  inf.  425,  b. 
tonare  c.  acc.  29,  a,  »nm.  5. 
Xonfteüen  im  Safce  535,  3  u.  4, 
— tor,  trix,  (Snbung  bieler  TOobilien  unb  ©e- 

braud)  berfelben  166,  lOj  6,  c. 
tot  —  qnot  265;  507.  »nm.  L   tot  et  tanti 

503,  5,   tot  bat  ^luratbebcutung  271,  a. 
toties  —  qnoties  2£5_;  507,  »nm.  L 
totidem  —  qnot  ob.  ac  507,  »nm.  L 
totus,  »bj.  ftatt  beS  beutfdjen  »bo.  21,  3.  mit 

u.  oljne  in  111,  a.  totnm  hoc  beim  3nfm- 

414,  3,  »nm. 
tradere  mit  ©erunbiu  451.  L   tradnnt  „man 

fagt"  1,  b.  trador  mit  Nom.  o.  inf.  4M  u. 

431.  traditur ,  traditnm  est  mit  Acc.  c.  inf. 

437;  436,  »nm.  1;  438,  12. 
traditio71?eb.  546,  2. 
traducere  fonftr.  31,  »nm.  L 
Tradnctio,  J^igur  651,  7,  »nm. 
tragoedia,  Stell.  536,  7^  »nm. 
Traiectio  538,  L 
traicere  fonftr.  31,  »nm.  L 


zed  by  Google 


—  446  — 


tranare  c.  acc.  3_L 

tranquillo  alö  Abi.  absol.  444. 

trans  unterfd).  öon  ultra  144,  öon  per  153, 

iL  bic  mit  trans  jufammengef.  3ntranfitii>a 

werben  tianfitio  äL 
transducere,  transicere,  transmittere,  transiro 

fonftr.  3L  «nm.  L 
transferre  mit|in*c.  Gerund.  451,  (L 
transiro  c.  acc.  3JL 
Trantitio:  Slnfrang  10. 

Jranfittoe  Serben  $abcn  intranfittoe  5?cb.  36j 

294,  «nm  ;  2Ü2* 
iransitu  455.  iL 
Translatio,  EropuS  548  u.  549. 
transmittere  fonftr.  31,  Änm.  L 
transnare  c.  acc.  3_L 
transportare  fonftr.  Slj,  Änm.  L 
transvolare  c.  acc.  äL 
tremere  mit  2lcc.  29,  a,  Ämn.  L 
trepidus,  Äbj.  ftatt  bcö  beutfdjen  «bu.  2L 
1 1  osvni  u.  t  ri  tun  vir  214,  ÜIl  mit  Dat  Gerond. 

456,  iL 

tribuere  mit  boppeltem  fcec.  ob.  9Jom.  3j  3JL 

mit  Statio  be*  3we<fe»  ßfi  iL  OL 
tridaum  214,  2L 
trini  iL  ierni  214,  Id. 

tristis  mit  oft.  u.  paff.  ®eb.  196,  11.  mit  Ml. 

108,  «nm.  L 
triamphare  de  ober  ex  151,  2* 
triumphum  clamare  25,  ?lmn.  2.  triamphatn 

triamphare 29, b. per triampham  loi,?lnm. 2. 
triumvir,  tresviri  214,  35. 
Xropen,  »egriff  64b.  Slrten  549  u.  550. 
tro^  überfefct  135^  2, 

Truppen  copiac  u.  milites  166.  9lmn.  4. 
Diele,  toenige  Truppen  192,  8,  a. 

tu,  nerftärft  tute  222. 

tueri  h  141,  Änm.'ä. 

tui  all  objeftioer  ©enitto  IL 

tum,  Seb.  466,  L  467  ;  510,  9lnm.  tum  ip8um 
253,  L  tum  in  Hufeäbfangen  218j  Slnljang  2, 
Imn.  3_.  tum  temporis  78,  9tnm.  8.  *  etiam 
tum  477.  tum  demum,  tum  deniqne  481. 
tum  vero  fülivt  eine  tfataftrop&e  ein  524, 
Slnm.  3»  tum  in  Or.  obl.  ftatt  nunc 457,  Sinnt.  7_ 
quid  tum?  410,  2.  cum  etiam  tum  fonftr. 
362,  Vi uiii.  L  com  —  tum  515.  tum  maxime 
466.  tum  (tum  vero  u.  fi.)  nad)  einer  i;ar 
ticipialfonftr.  440,  Sinnt,  ü.  tum  —  tum 
516,  Ü  u.  5,  tum  feljlertiaft  in  Übergängen 
510,  Hunt,  tum  nad)  einem  l)Upou)etifd)cn 
Smperattofafre  503,  6. 

tunc,  S3eb.  u,  (9ebr.  466,  1 ;  467.  tone  maxime 
466. 

turba  mit  $erbum  im  $(ural  7^  a. 

torbare  bellom  35. 

turbulentus,  $cb.  196,  L 

turpis  mit  ©upinum  455,  2.   torpe  est  mit 

3nf.  ob.  Acc.  c.  inf.  415,  1  tt^ap.  L 
turpitudini,  3)atio  be4  3nN^c'  67,  5. 

—  tus,  »erbalio  auf  tus,  ©ebraud)  163,  Htm.  lL 
tute,  tutemet  222.  , 
tutus  a  14L  Hmn.  3. 

tuum  est  76j  428.  tua  interest,  refert  92,  a. 
hic  über  tuus  est  55j  7JL 


ü. 

über,  überfefct  151  ,'148;  146.  ä  u.  6. 

überall  483,  2.      —  — 

übertreffen  31^  9lnm.  4. 

überzeugt  fefn  40,  Änm.  5. 

ubi  fragt  ftetd  nad)  bem  Orte  223.  mit  ©en. 
78,  L  ubi  =in  quo,  in  quibus  491.  fcbjti* 
$aft  al*  temporale«  SRclarto  gebraucht  123, 
fbm.  L  fe&Jci&aft  in  angemeinen  fragen 

273,  est  ubi  c.  coni.  399,  8.  ubi  „fobalb 
„al4"  fonftr.  in  Or.  obl  458.  im  »r/cf- 
ftil  326,  Sinnt.  L  quod  ubi  264. 

ubicunque  mit  ©en.  18  L  mit  SXnbif.  HHO  u. 
33L 

nbiqoe  @ebr.  483,  2. 

olc  isci  fonftr.  33,  c.  nltum  ire  455,  91  inn.  iL 
ullus  u.  quisqaam  274.  5    nad)  Äomparotiocn 

274,  5,  c.  ii  ullus  282.  &  bei  sine  276. 
nec  ullus  u.  et  nullus  2*4,  2j  512.  Slnm.  ß. 
ne  ullus.  ut  nullas,  ne  qoi  277 ;  339,  Ärnn. 
7j  342,  Änm.  3. 

ultimum  c."  gen.  78,'  gnm.  5j  1  ^4  ultimus 
«bj.  ftatt  bc«  beutidjen  «bu.  2L  3j  lfii. 

ultra  ald^Jräpof.  144 ;  14<>,  >i.  ultra  mulierom 
mollis  146,  ß.  i  al^lbo.  LÜL  mit  bem  Abi. 
differ.  98,  i9nm.  8.  mit  quam  508,  Slnm. 

ultro,  S?eb.  465.  ; nitro  citro  503,  4. 

um,  ißräpof.  143j  152,  10.  um  ju  überf. 
456 ;  £1Ü  ff.  ^ 

llmfdjreibung  beutfdjer  ©ubft.  177j  453.  bcuU 
frfier  9lbj.  mit  plenus  187,  Slnm.  2,  b.  ber 
Pronomina   burd)   ein   be^eidmenbeä  Gubft. 
229.  ber  $räpofttionen   154,    ber  Serba 
burd)  habere,  tenere,  iacere  u.  ä.  319.  burd) 
videri  u.  coepisse  547,  Slnm.  L  burd)  is 
8um  qui,  nemo  est  qui  u.  n.  266,  91  um.  burd) 
fit  ut ;  accidit  ut,  committere  ut  u.  2*  ML 
mit  futurum  esse,  fore,  futurum  fuisse,  nt 
385  ;  432.  Umfcbreibung  ber  £onjunfrroe  ber 
^yutura  32üb.  oon  xnbDerbien  486—488;  177. 
«nm.  2;  498.  6.  aud)  ^Jeripf)rafe. 

una  u.  simul  257,  10. 

unaufl)5rtid)  burd)  Verbum  regens  überf. 
487. 

unbebenflidj  burd)  Verbum  regens  überf. 
487. 

unb  499  ff.   unb  balicv,  unb  bed^alb, 
unb  fo  542,  1;  532.   unb  fomit  510  u. 
511,  506,  (l  unb  $ugleid)  255—257.  unb 
Atnar  252;  506,  L  burd)  nec  non  überfeftt 
500.  unb  bann,  unb  barauf  burd)  Par- 
tie. Perf.  Haas,  überf.  2ÜL  unb  roeber  — 
nod)  520,  VI  um.  unb  fällt  bei  ftuf&ai)Iungen 
meg  501;  503.  unb  fällt  nad)  einem  fynpp; 
tbrtifd)en   ^mpciativifnUe   weg  503,  6.  füQt 
im  (Snt^t)mem  tueg  528.   bet  einem  Hu^rufe 
burd)  at  überf.  524,       c.  unb  fcfjlct fafl 
bei  93erbinbung  uon  97ebenfä{^en  u.  ^artici* 
pialfonftruftionen  542,  3j  504.  unb  einem 
Welatiofatye  hinzugefügt  503,  9«  unb  bunt 
9lnapt)ora  erfc^t  505.   unb  burd)  aut,  vel, 
ve  überf.  503,  8,  unb  nid)t  nec,  et  non, 
ac  non  512.    unb  nidjt  einmal  512, 
Kirnt.  L   unb  nid) t  blofe  burd)  non  überf- 


zed  by  Google 


—  447  — 


526.  nnb  atoifdjen  jroei  beigeorbneten  flbj. 
eingefmoben  503,  1  u.  ö,  unb  bamit  nid]! 

undare  mit  8fe&  29*  b,  2lnm.  3. 

unde  c.  gen.  78,  f.  —  a  quo,  a  quibus  491. 

eal  unde  c.  coni  399,  8_.  =  „unb  baljei" 

532. 

andecanque  mit  3>ibif.  330,  IV. 
andiqae,  ®eb.  483,  2. 

unerflärlid)  burd)  nescio  qais,  mirum  quan- 

tum  w.  ä.  iibcrf.  411,  4. 
unicus,  SBcb.  u.  @e&r7213. 
univcrsus,  2lbj.  ftatt  be8  beutidjen  Abu.  21*  3: 

22.  6*  489,  Sinnt,  mit  ober  ohne  in  UT. 

Hnm.  2. 

unmittelbar  burdj  ipse  uberfe^t  2ü  un* 
mittelbar  nad)  150,  10j  253*  4, 

unmöglid)  357*  3/lUrat.  1;  486. 

unqaam  464,  fluni,  nemo  nnqnam,  nihil  nn- 
qnam 468.  nec  nnqnam  ftatt  et  nunquam 
284,  2j  512,  Änm.  iL  ne  nnqnam  u.  nt 
numquam  342,  gmn.  8j  339,  Vnm.  L 

unfere  ©teile  hic  locus  u.  ö.  23L 

unter,  überf.  152*  12—14;  245*  2lnm.  L 
burd)  cum  überf.  103,  „unter  cinanber"  236 
iL  232. 

unterbeffen  umfrfirieben  498,  L 
Unteritalien  200,  Vnm.  2, 
unterrichten  43,  Slnm.  2j  1LL 
Unterwelt  162,  «nm. 
unübertrefflich  199,  HL 
ununterbrochen  burd)  Verbum  regens  übeT* 
fefct  487. 

nnns  im  Plural  211,  bei  Plur.  tantnm  211, 
a;  114,  Li  bat  et  bei  fid)  503,  6.  nnns  „nur 
einer"  497  nebft  2lnm.  L  nnns  mit  Gen. 
partit.  ob.  ex,  de  79.  b ;  212,  Slnm.  L  SIbj. 
ftatt  be«  beutfd)en  ^oo.  21.  3.  nnns  ober 
nnns  omnium  öerftärft  ben  Superlatio  202. 
nnns  im  Slatetnifchen  feblerbaft  212j  214*  5. 
nnns  in  ben  SRelatiofafe  gebogen  260,  2lnm.  L 
nnns  et  alter  mit  Sing.  oe$  ^räbifatS  'Tj. 
fluni.  L  nnns  ant  alter  214,  32.  nemo 
nnns,  nullus  nnns  213,  2lnm.  nnns  =  nnns 
aliquis  274,  3lnm.  3.  nnns  idemqne  214, 
34.  non  unns  „mebr  al*  einer"  20S,  Sl  ad 
nnnm  omnes  151,  9^  nnnm  ald  aboerbialer 
Bcc.  29*  c.  mea  unm*  opera  u.  ä.  71*  9lnm.  L 
uni  —  alteri  —  tertii  211,  c. 

unusqtüsque  286,  2. 

unioillf ürlid)  411,  4, 

unjäljlige  burd)  sescenti  ob.  mille  überlebt 

214, 1  u.  8. 
unTufrieben  fein  mit  91*  Storn.  fi, 
arbanae  res  u.  res  urbanae  540. 
urbs,  Stell.  536,  1  au&gclaffen  23.  al*  »p* 

pofition  bei  Stäbtenatnen  116*  b;  15.  fehler* 

hait  ftatt  civitas  16JL 
nrere  abfolut  gebr.  36*  8. 
—  us,  Serbalia  auf  us,  ©«brauch  168,  Sinnt.  2. 
nsitatum  est,  nt  438,  2. 
usquam,  33eb.  464,  SInm.  nemo  nsqnam,  nihil 

asqnam  468.  nec  nsqnam  ftatt  et  n nsqnam 

284,  2.   nt  nusquam  u.  ne  usquam  339, 

«mit.  7;  342,  ?lnm.  3. 


nsque,  8eb.  u.  ©ehr.  146*  3j  128*  «rnn.  L 
usqno  eo  non  —  ut  339,  $nm.  6. 

UfueQe  SBortftellung  540. 

nsnrpare  mit  boppeltem  ftec.  2L 

usus  est  ftatt  opus  est  98,  a.  nsni  esse  66* 
Änm.  usu  venit  66*  9finu.  nsn  venit,  nt 
339,  3.  ex  usu  esse  153,  6, 

usus  t»at  $rafen«beb.  3ÜL 

nt  „wie"  unterfd).  oon  quam  494,  Slnm.  bei 
ber  Äppofition  19*  b  u.  c;  2LL  giebt  einen 
faftifd)en  ©runb  ober  eine  Söefchränfung  an 
395;  19,  b.  ut  „jutn  ©eifpiel"  397j  19*  e. 
ut  si  c.  coni.  392j  397*  8lnm.  3j  507, 
flnm.  L  füfyrt  ein  exemplum  fictum  ein 
397,  2lnm.  ü  ut  est,  nt  erat,  nt  fnit  mit 
$räbifat«nonien  260,  «nm.  2;  393*  2,  nt 
„gefe&t  ba&"  389,  Gj  332*  3,  ita  —  ut  3%j 
339,  9liim.  L.  ita  —  ut  qui  c.  snperl.  199, 
ID.  nt  —  ita  393  u.  394.  in  Seteuerungen 
335.  nt  quisque  c.  snperl.  —  ita  c.  snperl. 
210  nebft  fluni,  nt  „fobalb  al«"  366.  nt 
primnm,  simnl  nt  366.  nt  es  pradens  = 
quae  tna  prudentia  est  „gemöfc  beiner  ßlug« 
beit"  260*  8lnm.  2.  nt  qui  fonftr.  40L  ut 
mit  Acc.  c.  inf.  457,  ?lnm.  2.  videsne  ut, 
videmnsne  nt  403,  2(mn.  2. 

nt  conseent.  u.  finale  899  ff.  Stellung  536, 14* 
ftatt  bc«  beut[d)en  „unb  baber"  532.  ftatt 
beö  beutfdjen  „bann"  466,  Ämn.  ut  non  u. 
ne  339*  91nm.  7j  342*  lUnm.  3  u.  L  nt  non 
dicam  u.  ne  dicam  345.  nt  ita  dicam 
milbert  SKetapbern  219,  nt  ne  343.  nt  wirb 
tucggclaffen  344.  fSDt  bei  quam  n>eg  344, 
Vlnm.  nad)  ben  Serben  beö  t^urd)tend  353. 
nt  nemo  u.  ne  qnis  etc.  339,  ftnm.  7 ;  342, 
III,  «nm.  &  ftefjt  bei  Verbis  dicendi  342. 
qnam  ut  nad)  äomparat.  339,  2,  tantnm 
abest,  nt  —  ut  341L  nt  nad)  unperfönlidjen 
9tebendarten  ftatt  be*  Acc.  c  inf.  438.  2.  nt 
in  fragen  bei  Unwillen«  435.  =  utinam  334. 
ita  —  ut  (tarnen)  339,  Änm.  5.  ita  non  — 
nt,  adeo  non  —  nt  339,  flnm.  6« 

ntcunque,  »eb.  396*  Stnm.  mit  Snbif.  330  u, 
331. 

nter,  ©ebr.  268*  »nm.  L 
uterlibet  28(5*  L 

nterqne,  Sebeutung  u.  »onftr.  215*  1_^  286*  3. 

im  Plural  285j  82,  d.   mit  Gen.  partit 

82*  d.   mit~Ä  Ifräbifat  im  ^lural  7*  d. 

uterqae  alternm  236.     utrnmqne  doleo 

u.  ä.  29*  c 
ntervis  286*^  L 

nti  —  ita,  sie  etc.  393.  ut  —  sie  etiam  393, 
Slnm. 

nti  c.  abl.  109.    „baben,  beftfren"  55*  ?lnm.  L 

„genießen"  109,  ttnm.  5«  usus  hat  j$räfend= 

bebeutung  3QL.  für  bad  beutfdje  „bind)"  154. 

ntendns  303. 
ntilis  mit  3)atio  ob.  ad  59*  Änm.  L  utile  u. 

utilia  „ba*  ^ü&lid)e"  181.  mit  3>at.  ©erunb. 

ob.  ad  451;  :i  m  relatmed  tlbj.  196,  fluni. 

utile  est,  ntilins  erat  etc.,  3nbtf.  ftatt  Äonj. 

330  u.  331. 

utinam,  utinam  ne  334.  utinam  non  334, 
Slnm.  4.   qnod  utinam  264. 


zed  by  Google 


—  448  — 


utique  488,  3. 

ut  ne  ftatt  ne  343;  339,  Sittin.  5. 

atpote  cum  362,  Slnm.  iL   utpote  qai  4QL 

atpote  jur  Slngabe  eine*  [aftifdjen  (Brunbe* 

395.  1;  19.  b. 
utrum  —  an  1L>5_  ff.  utrumne  409,  L  ut r um 

—  ne  —  an  406,  Slnm.  2, 

ut  si  392j  607,  »um.  L  fübrl  ein  exemplam 

ßctum  ein  397,  »um.  3. 
utut  mit  3nbif.  330,  4, 
uxor  aufcgelaffen  73j  651,  3,  g. 

V. 

vacare  fonftr.  51 ;  94,  Slnm.  3j  96,  2. 
vacuus  fonftr.  84,  Slnm.  3;  96,  i'inm.  2.  mit 

®en.  94,  Slnm.  ü 
vae  mit  3>at.  46,  Slnm.  2. 
valde  199,  Slnm.  2.   non  ita  valde  470,  9. 

quam  valde  494. 
valere  ab  aliquo  106,  Slnm.  2,  mit  Slbl.  114. 

mit  3nf.  u.  ad  c.  gerond.  418.  5»  vale, 

valete  306,  4,  vale  dicere  49,  Slnm.  4. 
vapalare  304,  4. 
vasa  conclamare  25,  Slnm.  'L 
vastatio  u.  vastitas  168j  HJ'.i.  13  u.  1& 
Äoter  im  bilblid)eu  Sinne  6,  c. 
ve,  »eb.  622,  3.  bei  3ahlen  „bi«"  623.  ftatt 

be«  beutfdjen  „unb*  503,  8,  Stell  130,  8, 
vehementer  alt  Cuantitätäaboerb  486;  1  '.+'■), 

Slnm.  2. 

vehere  n.  vehi  296,  5.  mit  Abi.  inst.rnm.  114. 

vel  „ober"  622,  2.  „fogar*  mit  Superl.  199, 8; 
253,  19.  „fcbon"  254.  „ober"  in  fragen  4UL 
vel  potius,  vel  dicam  622,  2j  651,  liL  vel 

—  vel  622,  2j  617.  ftatt  neque  —  neque 
520.  neqne  vel  —  vel  520,  Slnm. 

velle  mit  $nf.  ob.  Acc.  c.  inf.  426  ;  416,  2. 
mit  ut  342,  Slnm.  L  mit  einfachem  Äonj. 
344;  336,  Slnm.  2.  mit  3nf.  Verf.  ftatt  $räf. 
417,  1.  hoc  factum  volo  426.  velle  al8 
gnfT  8ut.  422,  4»  für  ba«  beutfdje  „gütigft, 
gern"  487.  im  Sinne  Don  malle  mit  quam 
Derb.  508,  Slnm.  volnero  ftatt  volam  316b, 
Slnm.  ä.  velle  c.  dat.  5JL  quid  me  vis, 
pancis  te  volo  43,  Slnm.  5.  quid  tibi  vis, 
quid  sJbi  vult  ßj ,  Slnm.  2*  volenti  mihi 
est  65,  Slnm.  volo,  velim,  vel  lfm  334,  Slnm.  2. 
vebm  nolim  503,  4.  scriptnrns  snm,  scri- 
bam  lt.  volo  scribere  unterfd).  324.  velle 
mit  boppeltem  Slcc.  37,  Slnm.  4. 

velnt  „jum  Söeifpiel*  392,  beim  ^avtic.  392, 
Slnm.  3,   velut  si  392, 

venatio,  »<b.  168,  Slnm.  L  4. 

vendere  tjat  im  $aff.  venire  304,  L  mit  Gen. 
u.  AbL  pretii  107.  sub  Corona,  sab  hasta 
vendere  153,  7, 

veneo,  $aff.  ju  vendo  304,  1;  102.  venire 
ab  aliquo  106,  Slnm.  2^ 

venire  mit  $ötn)  be«  3roede8  66  u.  02.  mit 
Suptnum  465.  mit  $arttc.  $rfif.  455,  Slnm.  L 
venit  mihi  in  mentem,  SBeb.  u.  Monftt.  8L 
venturns  „fünfria"  439,  Slnm.  4. 

Serba,  Snntar  292  ff.  abfolut  gebraust  31L 
prägnant  gebr.  3JL   mit  tranfittoer  u.  intran« 


ftttuer  ©eb.  292.  pb>feologlfd)e  «erben  298  ; 
428,  Hnm.  Verbum  tubstantivum  5.  Verba 
intensiva,  frequentativa,  incohativa  3Q8. 
Verba  decomposita  3ÜLL  Äongrucn^  be-3 
$erbö  mit  bem  Subjefte  6  ff.  Tempora  verb  i 
314  ff.  Modi  verbi  330  ff.  Consecntio 
temporum  327—329.  baS  cinfadje  gjetbum 
im  Sateinifcben  umfd)rieben  341,  SSrrbum 
für  beutfehe  Slbo.  486.  Serbum  im  ^meften 
(«liebe  toieberbolt  626;  472.  Serben  fallen 
tm  Jatclnifdjen  au*  551,  3.  Derbaleö  Hen- 
diadys  490.  Verba  composita  ftatt  ber  beut- 
fdjen simplicia  489  b. 

Verbalia  auf  tor  u.  trix  10;  166;  6,  c.  auf 
io,  tio,  sio  liiB.  u.  lßiL  auf  tus  u.  jus  168. 
Slnm.  2.  SJerbalfubftantioe  mit  bem  Xatio  60, 
Slnm.  2. 

verbero  u.  verberor  304,  4. 

verbum,  SBeb. :  Slnhang  22.  verbum  currendi 
u.  ä.  9.  verbi  causa  fgratia)  322.  verbo 
terms  146,  Slnm.  verbis  alieuius  152,  13. 
ne  verbum  quidem  facere  214,  5. 

vere  u.  vere  461,  3.  vere  puer,  vere  Roma- 
nus 12,  c 

verecundari  mit  3nf-  ääa. 

vereri  fonftr.  Mj  353.  mit  3nf.  415,  2j  355. 
mit  Acc.  c.  inf.  438,  3.  me  veretur  ali- 
euius 9L    veritus  bat  $rafenöbeb.  3QL. 

Vergangenheit,  »egriff  314. 

üergeblid)  474. 

S3ergleidmng*fäfoe  392—397.  Comparatio  com- 

pendiaria  250. 
verisimilis  59,  Slnm.  5,    verisimile  est  mit 

Acc.  c.  inf.  420,  L   mit  ut  438,  2. 
veritas,  ©eb.  OUT^i  161,  Slnm. 
oermutlid)  bind)  Verbum  regens  überf.  486; 

41L 

vero  „aber,  twdenb«"  »eb.  524,  3j  510,  Slnm. 
Stellung  581,  Slnm.;  130.  5.  cum  vero, 
quamquam  vero  544.  qui  vero  fei)  lern  äff 
268,  4j  262,  Slnm.  L  vero  „ja"  4U,  14. 
iam  vero,  age  vero  in  Übergängen  610, 
Slnm. ;  524,  Slnm.  3.  quid  vero  ?  410,  L 
nisi  vero  381,  2.  quasi  vero  WJ.  non  vero 
u.  nec  vero  513 ;  524,  Slnm.  LL  vero  u.  vere 
461,  3.  nec  vero  non  500;  524,  3,  an  vero 
•tos,  enim  vero  529,  2.  si  vero  524,  3 , 
381,  Slnm.  at  vero  524,  £L  nunc  vero  467, 
8.  immo  vero  483,  11.  sin  vero  381,  5, 
et  vero  297^  Slnm.  3. 
Serfammlungen  im  Slbl.  obne  in  123,  L 
»erfdjränfung  be4  SRelatiud  262,  b  u.  26JL 
«erfe  in  ber  $rofa  641,  3,  e  nebft  Slnm.  & 

fteben  im  Slbl.  ohne  m  111,  Slnm.  5. 
versus,  Sßräpofttion,  Stellung  u.  Webt  .  129  nebft 
Slnm. 

vertere  tntranfitto  294,  Slnm.   mit  Tatiu  bei 

Swtdti  66  u.  62. 
verum  u.  vera  uerfd).  181.  t>on  veritas  oeijd). 

182.  2.   verum  est  mit  Acc.  c.  inf.  420,  L 

mit  ut  438  2. 
verum  „aber,  fonbern"  624,  2.  bient  jur  SSicber: 

aufnabme  be8  unterbrod)enen  Sa^anfang^  546, 

•L   verum  et  502. 
verumenimvero  529,  ± 


zed  by  Google 


verumtameu  524,  S.  bleut  $ur  2Bieberaufnaf)ine 
bee  unterbrodjenen  Safcanfang«  546,  4. 

vesci,  ©eb.  u.  (yebr.  liiii  nebft  Änm.  2.  ve- 
sceudus  303. 

vesperi  116,  Änm.  JL 

vestis  foflefttotfäer  Sing.  155,  Änm.  2)  156,  L 

Testern  ponere  489  b,  Änm. 
vestri  u.  vestruin  225;  71.    vestri  berbunben 

mit  ^crunbro  auf  ndi  226,  vestrum  est  76j  428. 
vetare  „befehlen,  ba&  nidjt"  471.   fonftr.  mit 

Acc  c.  inf.  ob.  anberS  425.  mit  Nom.  o. 

inf.  426.    mit  ne  ob.  quominus  441.  vetare 

„ntd)t  laffen"  222. 
vetus  est  ISO,  4,  a. 
vi  u.  per  vim  104,  Ämn.  1  u.  2. 
via  „bct  red)te  SBcg"  230,  Änm.    via,  ab!. 

ohne  in  ILL 
vicem,  vice  47,  Änm. 
vicinitas  ftatt  vicini  1Ü4. 
vicinas  mit  Wen.  ob«  Tat.  60,  ß. 
vicissim  237;  463. 

victor,  victrix  6,  c.   als  Äbj.  gebr.  ILL 
victoriam  reportare  fonftr.  151,  L  victoriam 
clamare  25,  Änm.  'L 

videlicet  534;  17,  b. 

viden  ftatt  videsne  403,  Änm.  1;  310t  6. 

videre  mit  Partie,  ffcäf.  ob.  Acc  c.  inf.  43.L 
vidi  enm,  cum  ambularet  362,  änm.  3: 
431.  Tidero  ftatt  videbo  3_Lfi  b,  Änm.  £ 
visu  455,  2L  xidfixes  „man  hätte  feljen  tön« 
neu"  332.  Änm.  1.  videre,  at,  ne  342,  I,  a. 
vide  ne,  videte  ut  353,  Änm.  2,  videsne, 
videmusne,  ©eb.  u.  ffonftr.  403,  Änm.  2* 
videre  videor,  vidisse  videtur  538,  4.  Vi  um. 
sibi  videre  aliquid  57,  V'lnut.  iL 

videri  mit  9fom.  be3  $räbifat8nomen3  3.  mit 
Nom.  c.  inf.  436;  392.  Änm.  L  mit  Acc. 
c.  inf.  ob.  ut  437;  436,  Änm.;  438,  12.  mihi 
videor  mit  elnf.  3nf.  421,  lj  43«J,  Änm.  3. 
ut  mihi  videor  436,  Änm.  ET  videri  pro  Ii», 
Änm.  2.  videri  für  ba8  beutfdje  „moljl,  ge* 
wifj"  488.  bient  ,\ur  Umfd)rcib.  bee"  einfachen 
SerbS  547,  Änm.  4.  mit  Gen.  u.  Abi.  qualit. 
74.  Änm.  L  mit  Gen.  poss.  76,  Änm.  lj 
102,  d.  si  videtur  u.  si  tibi  videtur  227, 
Änm.  iL  qni  videtur  „fchdnbar"  258,  2,  vi- 
dere videor  u.  ä.  538,  4,  Änm. 

oielletd)t  479;  411;  353jÄnm.;  325, 1.  Änm. 

tnelme&r  fällt  im  äatefttifdjen  weg  340;  516, 
4,  Änm.  „ober  öielmehr"  522,  Änm.  2.  „unb 
nidit  öielmebr"  512.  „nein  luelmeljv,  ja  Diel* 
me&r"  483,  IL 

vigere  5,  Änm.  2. 

vin  ftatt  visne  310,  iL 

vincere  Olympia,  mdicium  29,  b,  Änm.  2.  ab; 

folut  gebr.  BL  mit  Abi.  dlffer.  98,  Änm.  8. 
vindicare  fonftr.  33,  c. 
vinum  auSgelaffen  551,  3,  h. 
vir  fe^ler^aft  im  ßateinlfdjcn  mitüberfefct  243. 

viri  mn  Ii  eres  503,  4,  duoviri,  tresviri  214, 

35.   vir  ftatt  is  245,  Änm.  2. 
virgo  al8  Äbj.  gebr.  10, 
virilis:  pro  virili  parte  139,  4;  540. 
vis  mit  bem  SBerbum  im  ^lur.  "7/  a-   per  vim 

u.  vi  104,  Änm.  1  u.  2. 

Uf  enge,  (q t f in.  ^epcittorimn,  7.  Auflage  II. 


vitarn  vivere  29,  b.    in  vita  123,  2,  c. 
vitare  mit  3nf.  415,  2. 

vitio  dare  üü  u.  GL    vitio,  Abi.  modi  1U4, 

Änm.  L   Vitium  est,  ut  438.  2. 
vituperare  mit  Acc  c.  inf.  ob.  qnod  370.  mit 

cum  438,  5. 
vivere  u.  esse  5,  Änm.  2.    bene,  male  vivere 

475,  2.    vitam  vivere  29,  b.   „nod)  am 

fieben  fein"  497. 
vivus:  ad  vivum  resecare  153,  14. 
vix,  Seb.  483,  10.  hat  negatioen  Sinn  483, 

10;  284,  1;  274,  4,  b.    vix  ut  536,  14; 

483,  10.  vix  me  contineo,  quin  357;  37>9", 

Änm.  L  vix  beim  ©erunbio  454,  Änm.  L 
vixdum  477,  Änm.  2. 

vocare  mit  Doppeltem  9?om.  ob.  Äcc.  3j  32.  in 
ins  vocare  mit  Gen.  criminis  82.  auxilio 
vocare  66,  Änm.  qui  vocatnr  „fogenannt" 
258,  2. 

©olätTü,  SBcb.  u.  ©ehr.  22  u.  28j  45,  Änm.  4, 
Stell.  22,  ftimmt  mit  ber  ftorm  beft  9iom. 
überein  28,   bei  ber  Äppofition  28. 

volenti  mihi  est  65,  Änm. 

®olt  für  ba*  Jänb  162,  163,  16A  83lfer* 
namen  abj.  gebr.  ILL 

Oollenb«  524,  iL 

voluntarins,  Äbj.  ftatt  be3  beutfdjen  Äbü.  21. 

voluutate  465;  104,  Änm.  L 

volaptati  esse  67,  2, 

Don  134. 

oor  141  u.  142. 

vovere  mit  Acc.  c.  inf.  fut  421,  4« 
votum,  $eb.  546,  2.  voti  daranatus  89,  Änm.  L 
vox,  $3eb.:  Änhang  22.   v.  volaptatis  u.  ä.  2. 
vulgus  foUeft.  mit  $lur.  7,  a.   vulgo  483,  2. 

in  vulgus  notus,  gratus  60,  Änm.  iL 
vnlnerare  tonftr.  112,  Änm.  "2,  L 

W. 

SBäfjlen,  wie  ,yt  überf.  39,  2;  41L 
wäbrenb  überf.  364j  362,  Änm.  L   fäOt  im 

ßntbnmem  roeg  528. 
©abrbeit  überf.  182,  2.  fäflt  weg  17JL 
mabrf cheinlitberiocife  486;  ilL 
mann  burd)  quis  Überf.  27JL 
roarum,  toarum  nid)t  493. 
ma-5  id  qaod  23,  4;  258,  tL 
webet  —  nod)  312,  Änm.  4.   unb  Weber 

—  nod)  520,  Änm. 
wegen  1117  u.  138, 

Söegfaß  bcutfaier  6ubft.  ITA  beutfeher  Äbj.  1B1L 
beutfdjer  Äbo.  497.  ber  Pronomina  227j  228j 
230.   ber  Kopula  L 

Seib  unb  Hinb  192^  3,  d. 

weit  burd)  multo  ob.  longe  überf.  98.  Änm.  9j 

38elt  überf.  192,  3,  e. 

wenig  480.  eTTnfo  wenig  —  als  521.  wie 
wenig  480.  fo  wenig,  ba&  339,  Änm.  6: 
340.- 

wenn  aber  264,  Änm.;  381,  Änm. 

wenn  man  burd)  3«f •  überf e^t  1,  f ;  415, 

Änm.  2;  384,  2L    burd)  3ufammenaief)ung 

ber  6ä^c  Befeitigt  iliL 

29» 


zed  b/Google 


—  460  - 


toe*$alb,  fragenb  493. 

SBcttererfdjeinungen  iut  Plural  158. 

roie  in  fragen  494;  410    burd)  Acc.  c.  in  f. 

ftu  überf.  494,  8nm.  2.    „rote  wenn"  392j 

371.  roie  —  fo  393. 
roie ber  überf.  492. 

Söieberfjolung  beSfelben  SBorteS  551, 7.  be«  6ubft. 

beim  SHelatro  647,  Änm.  1,       bet  ^jiräpof. 

132.   beö  3JcrbS  im  jroeiten  ©liebe  526;  472. 

be«  Subft.  bei  ber  $roeitcn  $rä>of.  188;  2ML 
roieroobj  1189  ff. 

roirflid)  fänt  im  i'atcinifdjen  roeg  497,  6  ff. 
„unb  roirflid)"  öOO;  506,  3.  burd)  ipse  über« 
fefrt  253. 

roiffen  ai«  pfjrafcoiogifdjcd  Sßcrb  „fo  roiffe, 
fo  roifiet"  fäOt  roeg  551,  3,  f;  375,  Hnm.  L 
roiffen  burd)  videre  überf.  403,  Wnm.  2.  hoc 
factum  volo  „idi  roid  gettjtm  roiffen"  426. 
ido^I  roiffen  476,  5.  roir  roiffen  L  ?(nm.  2. 

roo  burd)  quis.  quid  überf.  273. 

wo&l  überf.  488;  325,  1,  2lnm.  rooljl  roiffen 
476,  5.  roo  1)1  ober  im  Satcinifdjcn  nid)t  über* 
fefct  526.    bod)  roo  1)1  an  408,  Hnm.  2. 

roofjnen  292,  9lnm.  L 

ro ollen  burd)  ba3  Jmperf.  de  conatu  überfc&t 
32L  burd)  volle  ober  ba$  ftut.  ober  Coni. 
periphrast.  überf.  324;  439,  «nm.  4.  ,,id) 
will,  bog  nid)t"  nolo  471.  roollcn  ol8  pljrafe- 
ologifrfje«  »erb  298. 

©ort  bleibt  unüberjefet  17JL  burd)  illnd  überf. 
888.  »nm.  3. 

SSörtJragen  402,  L 

roörtlid)  146,  8nm. 


SSortfteÜung  im  5oteinlfd)en  636  ff.  llfueOe 

Söortfieüung  540. 
Bunfd)fä^  332^  1;334;  382.  in  Or.  obl.  457,  2. 

Z. 

3al)laböerbicn  bei  SlmtSnamen  12,  b. 

3abjroörter,  ©tjntar.  211—218;  123,  9tnin.  L 

mit  Gen.  partit  78,  c 
fid)  jetgen  als  42. 

3eit,  Zeitalter:  feine  3«'*/  ^r  Qäicdter  übers 
fcfrt  23L 

3eitbefrimmungen  123—127.   im  Sriefftil  820, 
9Jnm.  L 

3eiten  im  Sot.  314—326.   im  »riefftil  Ü2fi. 

Zeagma  551,  23. 

ju  burd)  cum  überf.  10JL 

juerft  überf.  21^  flnrn.  2. 

jufrieben  fein  mit  9L  9lnm.  5j  415.  Stnui. 

3j  196,  «nm. 
juqegeben,  bafe  332,  3j  389,  ß. 
Augleid)  255—257  ;  257*  IQ. 
3uTunft  f.  frutur. 
iumai  483,  6;  4DL 

jufammengcfefcte  SSerba  ftart  ber  beutfdjen  ein* 

fad)en  489  b. 
jroar  —  aber  überf.  483,  4j  389,  ?lnm.  2] 

394;  220;  339,  §lnm.  5_.  unb  ^war  262;  506,  L 
3  ro  c  rf  uBcrf.  177,  29.  fäflt  roeg  H5T~^ 
jroei  übejf.  215j  214,  32.  ffitlt  im  i*at.  roeg.  212. 
3roeifcl  151,  2  nebft  Hnm.  2. 
jroeifclnbc  5rQ9c"  332,  5. 
^weiter,  alter  u.  secundoa  215,  2. 


£<tftur'f4t  3>ru<fer»l,  ©olffnbtlttet. 


zed  by  Google 


UNIVERSITY  OF  CALIFORNIA  LIBRARY 

BERKELEY 


Return  to  desk  from  which  borrowed. 
This  book  is  DUE  on  the  last  date  stamped  below. 


9  ^  ^ 


26Jul'60RT 

RÜG  18  «60 


JÜL  l^1 


glSC  M* 


LD  21-100m-7.'62<A2528sl6)476 


YD  001 13  * 


llllllllllllll 

BDG3D17373 


Digitized  by  Google