Skip to main content

Full text of "Nachrichten von den im Jahre 1778, 1779, 1780, und 1781. in dem Strudel der Donau zur Sicherheit der Schiffahrt vorgenommenen Arbeiten durch die kais. königl. Navigations Direktion an der Donau"

See other formats


NACHRICHTEN VON 
DEN IM JAHRE 
1 778, 1 779, 1 780, 
UND 1781. IN DEM 



STRUDEL DER... 



Joseph Wachler 



Digitized by Google 



MENTEM ALIT ET EXCOLIT 








1 


n1 


7..r.[ 


L 


■HlL 

.nJ 


.n. 


Ion 


Q 


P j 






ono 



K.K. HOFBIBLIOTHEK 
ÖSTERR. NATIONALBIBLIOTHEK 



80 .Bb. 53 




Digitized by Google 



9pn Un 




im Saite 1778, i77i?/ 1780, unt> 1781, 

In hm 

i t u t) r ( 



£) 0 » a u 



iur 




im 3a6rc 1781* 



üigiiizeü,by LiOOgle 



f 




4 



Digitized by Google 




. 3 H. f 1 1 1 ■ 

^ ... ■ 'C 



Äapttcl. • ©dfe. 



I. ^on Oer ©eöcnb böJ ©tru^elö/ unb o«^ Sßirbelö auf ocr JDonott . 


3 


II. ?3on bcr ©d)iffal)rt burc^ bitfc ©ecjcnb übcr(jaupf. . . * ♦ 


5 


III. 53cn bcr 0ffdl)rüc()fett bcö ©trubclji, idk noc^ im S)txh^t 1777. 




^etDcfen *«••.., 


6 








7 


V, ?3on gemachten ^orfc^fd^en . • . ♦ ♦ • ♦ 




VI. ?Don 'jöerorbnungen in !Kucf(i(f)t auf bic ^frubclöcrbeffcrung . 




VII. ^en t<t »abrm %m ber ©trubelfclfcn. 1777. . * ♦ 


14 


Vin. 18on bcfcblolTmer ©trubclarbdf , . . , * 


16 


IX. ^on nofbtDcnbiflett SSorbcrcifunam ♦ • , « 


»7 


X. !3en ^Äafttjincn ba<5 SKaffcr ju fc^nxffm. 


19 


XI. ^on not()n)cnbi9e»r S3c^utfamfdf bei unb nac^ bcm ©prcn^m unter 




asaffer . ♦ . • ... 


2J 


xn. ?ßon jlDcierlei SIrt bic Reifen unter SBaffer ju fprenöcn . . 


26 


xm. *5Öon angefangener ©trubefarbeit im erflen Slßinter 1777 - 1778. 


29 


XIV. 5Öon bcm 9efdt)rli(^en ©eitenau^fafle .... 


31 


XV. ?3on Sortfe^ung biefer Strbcif im ütueifen 5©inter 1778 - »779. . 


32 



£> XVI. 



d by ioüügle 



XVI ?ßon t»m ©trubclarbdt«! tt^d^r«l^em €töflo^c . ♦ 33 

XVII. «Oon Sortff^ung l)cr ©trubclarbeitcn tioc^) tcra €iö|loße . 35 

xvilL SDon einigen ücrunglücftm ©c()iffm wd^rcntet ©truMatbeit 37 

XIX. ?öon l><m ^Qorfopf Sa35rt^<rlnfer . • • • 39 

XX. ^on fcmmr Sortfe^juna ö<r ©(rubclorbciten int dritten Sffiintcr i779- 

1780. 4Q 

XXI. <Son t>er %(fct)offen^cit bcg (gtmbcB im g^^onat Oftobtt 1780. 4^ 

XXII. ^Son tem .^uffd)la3 übtr bo^ SBbrt^cruftr > . . 44 
XXliL gpon (Strubclarbciten int t)icrt<n SBinta: »780-178' * « 4^ 
XXIV. Sßon bcn SlrbdUn, bie n^c^ f«tncr am ©ftrubeJ du^em f5nnf<n 48 



9 




I^ic auf aUcr^öt^fle a3crorl)nuitö ©erfteffcrimd t>ft ®(^iffajrt . 
tttiternommeiic Bearbeitung berufene« ©trubeliJ tDoUte man 
turd^ 6fF(ötli(|ieit £)ru(( mit iu^em Sitbe Mannt mai^cit/ tonnt 
Mt Stittfiivdt «on toM^ticm tmtmt^mwtt eine invetiiifiid^ 

§•••-• 

tkm, »te ganar fItMt mnr in ^on^fprengund >e( 

f(^)c}Mic^ert gelfe« au^ t)em (^ruubbette be^ Strubelipaffer^ befle* 
%tXf fo fann biet)on fem auber^ ÜRerfmal/ al^ tre ^(bmefenbeit 
tet tjormaliaen ©efabr jurucfbleiben ; unb ©lejemgen, mV 
(de biefer ®ef4r mc^t aefannt / otet: Me »it& 

\vf^ HtMt m'(dt gefeben Mtit/ Ivetten b« bet nndelenten STen« 
ge ber rauben gelfen , We ben ©trom fomol , aB beibe Ufer 
no(^ anfüUeU/ unb immer anfiiUen tverbcu/ mittler^eit faum ölau- 
ben fbnneu/ ba^ ba jemals eme gelfenfprengund wirffom fep vot« 
atnomnten n>otben« 

Snbieferäbfic^t/ *ic öcö^tttt^artiöen Sfac^^rit^ten übet 
bat S&fftQl bt^ ®tttibeB/ unb ibet bie Seit bet nntfii^en Seat« 
beitund nic^t Diel bman^. Son ben ttmfl<lnben wider labten ivttb 

nur ba^ notbipenbiöde berubret; unb, \m\i man nic^t Urfac^ 
babe ba^iciiiöc ju tviebcrbofeU/ in r^erflpflencn Seiten Don - 
bem Strubel iil etidl^let/ erbietet unb gefci^tieben tvorbeu/ fo 

« . ^at 



biQiiizea by Gof^^Ic 



bat mm im wri^eit 3a&re 17^0 m Ut W>H^Wm m^ttt 

hü^f^idtt au^füt)rii0 tntUit; in einer befonberit tUmi 
«oae ii(tt mit SurskcNfi^eii @(^i:iftot (en fM^otertt mdtledt 

um mi0 hmtuim / ^ ^ ^tt ®tmik m £)o^ 

iMiiflrii^eB/ mUt wtim tm^ defd^rltc^ett CMbtlftlftn^ 

«nb t)on kr üÄanipuIatiort tic Steine unter Saffer ju fpren^eit 
feine mliufi^t Smti^ ^aben, Wefe 9?ac^ric&ten begreiflict^er ju 
m(i(f)tnf man nir^t mir auf Ut erften Äupfertafel W ®e* 
denb ^e^ @tru^eB übtt^anptf <uif su^iM i^e» dcometrifr^eit 
SntiArtf M etniteB dfettf/ vrit er amr mt ; M auf (er 
jiebente« eben biefen ©runbri^ , m er i^t i\t , in m^xb^tttm 
!D?aa|(!iibe t)orfle(lract/ fo«bernau(^ inbie ^eft^reibundber^D^a* 
«ipulation einige anpaffente Vignetten emgcf^altet ^nMic^ 
auf ber brieten unb Dierten mti $rofpe^ mn bem Srru- 
jbel; auf ber ftofteo tn0 fec^fleu )tDet m bem ffiitbet/ 
ivt((t)c 5u geb^erer iDnrtlWMt iMtf feAtoteit loerbeit/ ^iniu« 
gefe? et 



Digitized by Google 




i 

>cr ®f«ctt> &m\>m mi M Sirkl^ auf itt 

* . JDonau, 




f(r IDonaujlrom, u ^ mfii ei«cii» Me MniMdtaad iM» 

<Stabt (Srein ^rab, atpifc^en (ii|eii fUliglw fBci^m ifii9ff(|bM «n» ffeft i» i« 
tem fosenanntcn tKaabetiflcIn in einem Üttwifdile »e9f(mMNii. M re#te nitKüge 
.Ufer gebort t>urd>au« ){t UnttKb^fttdö); bo^ Knfe mittentS^t^ ^ fiiiCM^ 
»er Cnn^ aele«(iKm(99CiitiiNtes Sj^oc^onMMd» 

Unter bera !)\aa6cnftein * fonbert fid) »ötn ■^3aupt(fromc ein ©citenarw ob, 
bcr neben bcm nd)Ua Ufw (»mtinwcM&rt/ unD nac^ einem fej^rfuri jwriirfatlcfltqn 
flßeae nit »c» ^onptflrMtt ivieNf iMfanncii f ^ 

SMiftr eMtenMr» ^ ttt ^bhf^mi «i* »o« bersiäte S)wf «n\em re<6^ 
tw Ufer be«relbett fS^ ftcn ben 9toMib ^ mOt, m km e«maa, 
.unter ber «nfa^rt in bem ^b^mm j^of 1ic»-te|WMl, »« »er ^b» üi»fj|flmfmmt 
imtrbe, <ti eben biefer Oeltaft Mtb Qrife »tmt U »d^er f{r »a fle|cn|ttct <|t 

Jöfr ^(inptffrom, tt>flcf)ec gerabe nadfy bcm linfen Uftr fortlduft, f%t ben 
9?amcn Strubel oUh ©trum, «nb btc bftat»ifcf)m Ufgeiibc 3nfd, bercn fange ft(# 
«Mrt Äer »ierl^unbert, bie »reite aber ntct)t über itpeojjunbcit JißieatrfJafter «rjlre({et- 
»eijlt ber ®trt^ ober bie Mrt|>mfe[. 

Vlm ^otfo9f, «B 'Me, «t »er wumm ^ mt Skiftl Uufl (nt 
btcf)ter eanb^anfen btnou«. ^ ber mittertt44ligiii emt bcjMeit M' «igcicsre 

etoiifftppen, ein fürcbterftc^e« Ufer, unb auf einem Sclfto^ M bot «M» 

5ai 5}?aucrrt bc« jerfarifnen 555rtl)crr<^toM, m ein ffeineme« Äreuj**, toelcbe« 
bctt ^>eriif»faf)rcnbcn fcfjort »on 2Bdt«n itt bic Stugtn faßt, «nb <if bfr beoc-rftcMbetl 
SD»lfa-i)cfal)r erinnert. S)cr mittlere 3:f)cil ber ^nfel l}nt ouf einer ni(bt fflftffflfnc&i' " 
meit «febo^e fru^^ttare Seii»«/ unb SÖiefcn mit einem '^auernb^fe. 

• Sir «R* Ml lin liMi«i(Mk M Mr et. OJif»U tn BMA m nn «f bn I «upftruifcl. 



Digitized by Google 



4 ^"^Su^ ® 

Äöiim f4^rt man burcl^ Jwn ©trubcl ^ab , fo jctget ftcf> am IinFett Uf<e 
öuf einem (teilen , ben gn 2an&e wrbngc^enb« gefa^tlic^ero Seifen baö oltc ecf)Io^ 
^trüben, ober ^crfetlflcitt * , nnb om Juße biefc« Selfenö, längfl ber ^onau i)m? 
oW t>erSRarft ©ttuDcn c&cr ©trum, »clc^ep fef^nove <bm f» »<it m öem^Sttu* 
bcl^ Ol« 6cw SBirbei totfcmt ift. \ . 

WUU^ mttrrM^ iS>&$9iin0(inii^, m fetzten ttfnr^ Helt ivfc^cr «if (fncm 
Seifen/ fo ber ^au#dn ^dßt,tiii^ «igfii Me mtc Her IDMlOtt ^tnrrtc^i cm 
«Ufr SlwiR/ («r im^ «nt «Imr itlofterUdtai fltqair ift IBcnAe ncsetfr 
ilkr m WU» llfcTr tNlcN^ cMM» fidp? ftam üt, Nr San^mlMii gcmnuit 

^ alteffen 3eitm ^ieng bcr ^au^fldlt mit bem rechten Ufer M§ jnfammen. 
SWftlerjeit ober tfl jtt)ifd^ot bei&en burd) bie Seifen ein fcrmhd[)er brci tIn^ fc^jig tlaf* 
terlangcr ©cf>iffcirtöfanal auögefprengt »orben / »elc^cp jwar noch I;eiit ju Xaq, 
»fter^ ganj trotfen tfl, Ut) ontvacf»fenber JOonau «ber fcbiffbar »te^/ Uftb ^Cil ^ÜU$f 
ftiitt, {b ivU Ut i^6p0and bot ^brt^, (incr 3nfd m««^ 

Jlon fie^t alfo l^ier an bcm ©onauftrcm m cmci: Faum fünf ^unbert Jllaf? 
tcr landen CHreAii ^ UetoUei^cI »on »ter Sefiiutden/ beren sn>o/nimK(^: bte 
ee^li^ Gfrubai vn^ SS(rl^, Ua Strubel; bte anbem jn», nämlte^: ber 2am 
genfldll «ii»>er ipau5fl(in (at IlBirbct «li «ertdcn Säten fo bebecfet babcn/ baß moit 
,»c^ ten^ Mcfntf op^ H«r«9 jene»/ iSegMHflmii. Mcfer Oerter |at l^ittaM^ 

Unter^aB b(< SBiv6fl0 i$ ««.Mit Ufer btr Ort vv£ Mc Stiri^e 
fola; bcr S)onauflrom aUv fliegt h\i unter bie @tabt |»ilc^ fclfisteit Rkr» 
fcnl» etnen w iact ^c» fXinnfok fonft betfoomen fort* 



• IN(N f-""' Warft (?|-TUl3Ctt Itijf W «uf tfm (prc'pcfrf ^c^ l!>irh'[^ Q<Vn '^oaitn. fEn-^t 

Soiii'rn ii<{cs toflKl« ntil M Hm ^tkfiixttaba trimmt ta am giiit M Cnt« fbftr*!)«« 



«Mf, «t«c(r««(k, nt mit estKtfkiiaim ttfa^tt »Mm, 

—* syitfn «agf^ iBd (tn ter Mt tuegflOWi «MK M mnmt tM, nfi^urt «»f fi*H>' 



Digitized by Google 



• II. ' 

" Wk^aufll^xm, bai ift a\U ©cfjiffc t«it) Sa^rjcwgc, Wt\d)c abwarte gf^ett, 
wflffm Ixt Heiner JDonau unumgangTK^ turd) ben ©truW unb 913irb(l ^inburch ; 
tobem b(c ^^pgang baiumal nit^t demtdfain/ bev £ucggang aber dar fein ^a|Tci:i;at. 

./ - • • ■ ' • • ■ 

SEBeittt bu J>cnau grop ijl, Wnnenbic fintieren , ntrfjt »iel getauchten 5al^r^ 
lettge mutelö beö ^^fgang^ bem (Strubel/ unb rnttteid bcä ^ucgö otu^bem Sßtrbcl 

mUL ^fSeim M Hm SM«;» ^hltlftt^rm hir<^ tcn JS>(fdaitd foiiimen, fo (ittb fle 
«Ociert OefAlr; Nmt/ t»(U bAimnai «k» tcr tuc^gAitg yicl Gaffer ^at , mitlitt 
etm» scnxXttg babin ife^t *, ivfe» f(|r tnd Stil^ nit^ AeTiücnid^rett ccM<rt, 
»Mirit (i( bem^n^fldtt «»«vdit^ii, flc^ np^ in ^ t«!^ 6ti!9inflrl($ {üu 
ttltlRNngCR» 

9Cud) bic burc^ bett ©trüber ^eratfcmmeiibfn ^(f^iffe rjöBen ^crqe tratjcn^ 
unb alle Gräfte anjunjenben / ba§ |ic ftt^ (»^ f)od) «n bem (mfen Ufer Oaltcii, ols uuc 
Imnter m^glid) ijl i um burc^ baö ^UC^tvajKr wn ber jic^ern !!Raufa^r( }ii(^t «nf 
bie ©eite gcjogc« ju iwetben. • ' ^ 

m ^(Rfil^rat o»er J^o^enautn, (a« Ül/ mit benientden 6<hi|fett/ 
|Me «tMvttf.^CR ^e» 6tv»iii 8^109» i»et^/ M t$ 1i»l^t< tOdooii^} {Bei gro^ . 

Uf S^iS^** ^ 9^1^^ triebt mnr A ft» B, fonbem (c^ M S)6b« 
«ngifatigcii mmnterbrod^ ^ über M( KDteü»*** «if bemvedllterittfttr f»rt/ o^ne bof 

ia bie ec^tffe in bem £ue^ unb S^b^QanQ )u «Ktne ®«f(r IMmi if( 
jfpuiigm bie Suflpferbe ^reiatol likr fSalfer is fi%m: 



# ■ 

. IM «R «1 «MM ttor i 6t|i» Min* NMfffrt tNiMi. 

» 

IQieft « «« IMmt M , »er eoM Mit fft« Kn» 



Digitized by Google 



u VM» Um S^Mfm M C Mit )te tt^tt» w Mt Ufer« 
ft. joticr (km @(nitm M D. m ^ ®^ri|^^ ^ 

.•■■■'»>•, ■ . , • 

IIL 

itt WW¥tit M @tntl)eB loie tt noc^ im 

1777 ficwcfcn. 

l^ric £ftge Nk ®tTMii in bret t>trf<^(^ SUniifik (bit^cttat/ tcrcn (,9b» 

«w^ ilbor^aiiDt &a9)«ne &ttu!bü mm €(twv Mtdcot } frtM» lifiNt^ 
b<m 9hiiiieit ^ 

XkrjcntgCf «clc^eT «nr^mi mittcrnftdjttgrn Ufer onftrömt , toirb baö 2Bill&* 
tüaffer, bei- c^cgcmibcr an bcm SJ6rt^ufer, trirb bcr ngcntltcftc (BtruW/ .Uf Wtttlcw 
liptfc^cn bdben (rilflcbac^tcn iKtnnfalen »irb bei: SBilbri^ gcnrnnt. ** 

IM f(^r grAgcm !SBa|fcr gcl;cn bie ^erofrbnmiaAai Cd^iffic «ngc^evt/ ol^t 
S^Mi^i^it/ «lite ®cfii^7 ttcr uVetclfini fpvt^ Id mtMcn» «n^ ffeücmfSttffof 
10CII $clfcn bainmot tttt^t tief semtg licgciti ttAfN fie bur(| ciRot ostf tcn 4^^« 
ten bret ftimifaläi ,$Uitiir^ / ^ einoi f(^r fc^nfltlcitf fn(|im imb g(f%nc^w 

S)te 9cfrt^rltd)jlc S'^Ijrt «fi bitrcf) btn SBifbri^/ mbem man ba nic^>t lcid)toö^ 
tte ©Weiterung I^tnburcf) fömmt. JS)urrf> bn^ 5ßa(btl>a(Tcr fahren jnSeiten bic f(ctnci-fit 
5at)tjwgc; fe^c feiten ein Aföflcrcs. 'a)\c ttHgcmcuic ga^rtflraiT« t>on unbcntliiitcit 
Seiten l^ec bet cigentltcfte «Ctrubel. Sine 5a(>rtflraffe / welche wegen ber xau^tn '^iU 
it»i )»if(^n txneit ftt nae^ ber »(rf<^lcbenm ^i^e M fidiKii HBufTcr« <(M auf (tue 
MR fi^NR Itf fiNf MMIUm discfflrM im» ttcd«» ^Mfim CÜiiRHilM 
|MRf Mc UMf inmct mtt SDmfinr IcMtt fin^ t ilhf fi^ fM(/i u Rg ii i i ciR ffai^ 
tciAi^ fji» 

0 

Ucbec cmidc bi(f<r Mm müjfen bic 6(|if( flcrabe »e^; M tdlum ^tx j^art 

fUiiKm SEBalTrc ^crmraixit, unii ein» «rjfcta Uuif«« ^irnj »(• ft(mrrm »irt tMC .0twM itU^i 8«tl^ii> 



Oigitized by Google 



haxKUt mitfRn/ Ixfiimmct Mc ^Und^mq i ^^^^^ einem @(^iffer um «Im 9cfit|^t 

Aber bic Stlfctt fortjufommm , gebm t>orf. "^m «Äcnat^ Sflowmlxr 1777, Eonnt« 
cfn über jloci €(&ul; getau(^t(ä Sa^rjeug unmcgltc^ fcrtforamoii »Ctl ^ftiWlMl (iM 

tcttontttc 9)2at$mfugcl v^t ^tx notx j@(^h^ tuf 109, ' 

;Dic &»9C 6erjeni<»fn, bie auf ber Seite Hegen, beftimmct tte 9?aufal)rf, 06er 
9tic^tung t>ti SBegea , txn bie 6c^i|f(/ um nic^t anjujlo^dt/ bcilo genauer galten 
' n&pn/ K Heim». ^ ®afr<n ift 

.' • ■ 

Ii« »kr ©e^u^ ^of)en ®affer»ogen, welche über W ©citem»dn&e bcr ©(feijfe hinüber* 
fc^fagen, unb btefelbcn anzufüllen bro^en: nod) me^raber bnrc^ bett gctMiltiACii <5ntcnatt^ 
fatt jmife^en bem Sombenge()d(f(It wt^ ^ SBoIfelfudcI nndtmdn «(rdrifcrt. S)eini 

tiefer , ba er fafl bctt f)albcn €^trpm gegen ^crt 55i(bri|? bmcni^trciW , rcif?t ofterÄ 
•ud) btc »tditffCf lt>cmt nid)t alle moglicbe 'iöorftctit gcbraud)et »irb/ mit fid) fort/ unb 
»irft bctt l)miei-n Xt)eil ober bte ©teuer an bic Sy3c'(f0fuacl an / »ic^t Pbnc «ugen* 
fe^ClnltcU ®cfa^r ber ©tfeciterung. Sba nun bcr mmC-eii« S^faU/ bi< gevingfle 33«^ 

Aiberwd M ^BMM , d» «iiflMd&ir ÜBalfcrfirel^n oue^ bot erfa^renfleR ^c^iffkiMiRl 
fB|crC%imb fcQcii iMBr fdn 9iil^r|(Sii iMmcrto wcgmomneRcii fUfytmVfU^iß 

tms I» «leiten, foifl offenbar, n)el(f)e Sorgfalt unb Stufmerffamfeit/ »ele^je SfaftrcngWi 
«Der nnr »jglte^ii J((«|tc, M iKv ^^foM ^vi^ fcfirccAirrat 8#R crf«rM 
tvcrbctit * 

[ S>oit mmoltdei: @ordfa(t für (ic @(^tffa^rt^jt($er^eit im 

Um bd biefer ©efa^r bte ^d^iffo^ nac^ SRjgltt^fcit fu^er s« fhllen / fUift 
t^etlg von ben <3(^ifern felbfl ; t()ettö von @eite ber bctreffenben Obrigfeit uerfc^iebene 
SJorfebung^mittel (rarijfatY wtb ttf ®(t»o|^ii^ gebracht/ a«c|^ flcfcQM^iA l»orgc< 
f(|>cicb<tt »wbou 

^ErfJenö: €m frember erf}iffmann / bec mit »oller £abung |u Qoxcin anlangeti 
pflegt, bevor er mctttr fd^rt/ fic^ wn bk Xttfc be^ SBoffcre buvd; bm ©trubcl fWf 
gtg au crfuiibtgen/ «ab kbct/ f» (f €tf iwl^tocnbid finbetf dmit 2:$(tl fdiKir Sttbung frd# 
IriDig aug/ «fdcbctf »«|-@(^tf(cn «MMCf WR Mit «eniger setattc^tem ^affvitn^ifi^. 
m ttcr ^eMi^cii QfdRn f»rt|iilo«nni. ^Dte fOcriNK^isitiig tUf» tBeffh^t 
im» ftit forglofc (Stfßmm.^ fkbm Ungdcaiii^f Mtt «cb^ir M 



• Digitized 



8 -ik^^ 



gtwttfit«: 3ür ferneren ©it^er^t/ ln ber^!©«ferfa^rtff raffe or;nc ©tM» 
fümmen, nimmt er einen nnbcrn erfa^>men Stniermann juilptlfc, t)ersilcirf)en man attb« 
imnuT fiitöct. Siefer, n?eil er bic t'age aller gelfcn, &ie :tiefe bti ©trom«, unb einen 
jfbcü ^Safferfc^roalt «enau fennt, leitet bie ganje 5öl)rt; unb nacftbem er bae ^<il)v\mq 
Diiul) bcu Strubel unb Wirbel um eine billige l'oljmmg l>iBbuicI) gcfü^)rt, lä^t er fi«^ 
b(i ©t. D^ifola burd> eine Heine Sitten an baö fanb fuhren, wnb Ul)H nad) ©reirt 
Ittfirf. £»l^c dm» folc^en ettencrmann barf fw^» ein Stember in bicfc gefd^rlKljen £5rtc 

» 

fcfver ^interd^ fommen, »irb ne&fl bem Jug« ober .^ouptfetf, t»«r«n We^t scgt« 

bcn etrom hinauf getrieben toerbf n , ncc^ ein anberö an Um ^»intcrit , tinb ein brittei 
ecUan bcm i^pr&frn ^Jficil bfö edufs aiiqcbracht. 5>a^ zweite/ tt)elcf>eö ^Iftcrfetf gcncnnf, 
Mnb »on bcictiDcrr! '5)fert>cn c2lfterpfat>en : gc^ciK« n>\vt) , imdyt, bajj bcr ljuitcc« Xl)cH 
bce iSj^ip bm ©cgciifrfiroaU iiid)t {jiiitatt gtrtffcn, unb bcr »orbcre m bats fclfigtc 
Ufer gcfd^rlid) angeworfen »erbe; baö bnttc, tt>clcf)eö baö ^'citfeil ^n^t, mtb um bic 
Mwt in95ereitf(^aft(?((>enben diciU &btx S^a^tftcdm* «ut bie^r 93orftcöt umgeftanben, 
gf f <t tift in tM i<»i »rn< ^ a <M f iii y 4»m:mqfip«m , bamtt ba^ Sa&rjcug immer in er^ 
forbecttf^ev 9Bdt< 9m Ufer oitfimwe ^leiks wib, mm «tüMitit t^i« ipouptftil, ndd^c« 
te fb rciftoibfm etrome leicht sefc^e^cii fMni/ (tür, «r(«ftai/ im» »er. 

«dNffm iSkfa^f «triirm tvcr^m 

. 8« nöc|> größerer eid)erl)eit njtrb ofter'g nte^t nur oCein ba6 ^eitfeil t^erbcppelt, 
tamtt.wettn eine^ obgewunben/ unb bei fortrüdenben ©egenjuge auf ben ndct^jlcn 3?cit/ 
ftcrfm ümttaqim i»ic» t ^ <m»ve inbclfat «ttf^eivtm&en (leibe ; fonbern auc^ au bcm 
»intern SM e<mi t^.nO^ Um ^tfrerfcil lux^ ein fiinfte^ angebra(f)t , und 
tMe U$ !)tdffetf, iMt.eiiim 9Mt^(fat fv »cm ^mmnUni Um t>it Stfteri>ferb<, 
totWmaVMumisßmMMtm^fiimm iftttitnetf 
fa\)v fte^>en in Den etrm Itnetaserijrat |tt 1iMl»(ii , »nn» Me|c löorforge Ut 
.(»cr^ctt gefeit »((»Ol. 

93ierten^: SJBeil bie ^cittmg ber ©egot^fic^c, unb bic S3cl)önMung fo mderlei 
€»lSfloerfö eine befonbere ©efc^tctiiditnr crfcrbcir^ fmb fdm m\ «Itcn SciUn f)cr uibcm 
fltarfte 6>mi»en immer gefd)icfte 9rfd)n;)ort:c 6d)tff.cutiv bcrcn cnngc, tBcId>e baö ed)ijf 
Iteoty ^rdtljfer; »te anbern, »el<öe bie 3vict)fung beö 6c^ifffeifö beforgen, Suficdcr 
gCMM joerboti |» »emC8»e«it»iiiltMefer;DHiedenMtandeileUt, baßfiebagSBofTerof* 
M mvm, AVe iMK»«gm Utmm Ut^cm^, neue ®(br«»cit »er«k»tflra»rt 
«laelBC«/ mf»en6(|#»e8e»ie wt^ioaibldcii etreifWimie** m» i^ftfUle^ >c(^^ 
'. ; ' fWi 



M( e^^iiTiolc, ebne 9rfjtir (tOi Mitoif^Ka iu wii'i^Ug», (rti baii» ^rifi^tcifti rdm». Virf »(n 0nm»r4( 
teym Unjii *«ä((i« ^(^( man • 



Digiiizeo by Google 



'%<n , vmh ht ©c^Kn^Muje burcfi bcii 5JßirbfI unb ^Uubd Innbmd) führctt fbllcrt, 
für m\d)c ^cforfluiiä x^xun mh\t bem , tag fie »on bcr abgcnriiuncnc» $>fcfi)finaut() w 

not getiiiTcn 21nt^at iie^t , au(^ «iti jeber ©«gciijug füi- jebc^ gwapferb eine f(^«]t ^e* 

^infM : tSefl aivci €l<^c^ eiltet cfne 9{aitfu^r, mA «i^ dtt Q^em 
)ttd, Me toe>trti^I ^ i» SBtM wtaifft^ ctoaitbcr Nd«gmii; «Ocictt i| «r^^ 
tcr Ocfo^ lifICRf (MM^ |u Onififte |tt richten ; fo l^at man leliM^t |u i^er^interiif 
teft aicmal imi sufammen tmmm, 3n btefer ^ftcOt tfl fc^on vorldngfl ber fc^orfejle 
9t!f^ ergangen , ba§ jcbe ®fgenfu(>t ©ber ^pf^enau fobalb |tc unter bcm J?)auörtein 
Mldnget, bei bem 'Sftmi^amti (BtfUlben ftd^ gejtemenb mtltc; i>i(f(S %x\t ahn burc^ 
eigen« aii^oief(^tcftc J8«t^en in jtoeten £?rten, ndmltc^ ober ber 0tabt ®rein Im foJ^ei* 
^enben Baurir0cl ; unb unterhalb bei bem @reinerfd)tDan, eine »on »eitern fit^tbar^ 
Saline auffterfen lafie/ jum 3eitf)en /* ba§ bermal eine ij^otjenau im Slnjttge feo ; folg* 
lic^ jcbe ?lQUfut)r (id) «ntl^altcn folic / ef;e in bcn @trubel f)mnn5ufa^rctt , bcL^or ntc^t 
bie gcbact>te J^Pl>cnau nbei- Den ^Haabenflein mit) binanf gcfcmmcn KDn. Samit 
bicfcr 93erbot^> tt)ir{|am fct), i(l eine Beihmmtc ®clb|^rafc barauf öc|«&ct, tvdcbe biei fo 
t>an>tb(r |[>anbclten / o^ne 0^a(^fic^t erlegen b^ben. 

6f4(M: Vm^ Me oteHk^ fOmniflljURai $ätt«R tmncr mif eint flaue iENIfiE 
in %c« gr^ftctt OcA^ |s JOfim tie emtt^ M Um ^enaujlniM fc^ 
n«lk gcbsowit fMlctf €ftni^/ Ui fbtf^ i^f0iUi9/ tode^e mtiocto . 
Ictite, oberSiff^er fin^f Italien immer etn>elc^e ^ifc^erf^bne an ben beiberfeitigen Ufern fti 
58ercitfc^öft. gdttt mm Un ©ttubef/ ober SBtrbel eine SSeronglucfung »or ; fo ftnb hi» 
fe icabne bie ergiebtc^fTfr ttnb gef(^h>inbet!e ^tlfe , bie (Mf ^ sioffcr j^robfe^niminai^cit 
UcbcrbieibfU ber gcfc^eUertcn @<^t(fe attfiufanam« 

jS)itBf| tiefe Sorgfalt trorboi |i»ftr (itlr iHck ^Otaif^cit «ii».€kt4tbfc^aften 9or 

V. ■ 

a 

SDamit bie ®efa^r in bem Strubel mit Srnfte gelben/ mit btt 6(^iffa^rt ef^ 
ne m^tt @)d)a-^ett tierfc^affet tpcrbe, ftnb öftere fOorfe^ldge flCONH^Mr^f IjKklK^ (il 
»erfc^ieben fic ou^^ ftn^/ ft(|) in ^too ^iaffen tbeilcn lofen. . , 

(Einige »ollen bte getoobiilic^e 5ai^rt(ha|fe bure^ btn ©trubcl beibehalte«, unb 
• cMMta; tcnfcliai iS9<nni#^rcngung ber fe^dblie^j^eii S^fen reinigen, utt^' 



Oigitized by Gopole 



ajta»<i »«I Wigand 0^ 

e burc^ cüK^ ms III 0ni^nt^.6M4^fmMtt «tttoi »nr^^ SBiKt^ 
lafel $in^(^ §■ fS^n. • 

S><»ö 5ßcf<ntitd)c cmtö jcöcn bufer 2Ö0rfd)iä9e infont)(rI;ett , unt) atid> it»glft(^ 
ti( Urfot^ / tvarum man &ie iQctbei^altung txr Qe»>o^nlicf)en Sal^rtfiraffc i uut) bic -^nr' 
<ktt^(l>rciisiiii^ btt dcf4^rt(^|i(ti Seifen gctoo^Ut iati hc^tt^tt in folgott»«»» 

* »dl eäfXtHU^ Uf 6i|i(^9tt ton^ ftctt 6tni(c( bcr «Köge Nr ip 

fd^jrlic^en Seifen 6e|lel)t , unb bie aUgememen Älagert immer nur bie ^auptffip^ 
jwn bicfe^ -Ortji? betroffen ^abcn , fo fcf>fiiit t>\c Sp\nmqfpm«UH tcrftUCB ttt< 
iMtärUc^fU/ cinfoe^eftc/ fu^erßc SRittcI ja f^n. ^am 

i"<* Mefc (Sprengung »irb M lUM iirnntttdiar (d fror flBsrtcl «ngcy 

jjarft, imb bie tuefentltc^e ®<fa^r/ ml^tn auc^ bte Urföt^ fo vieler Älagen, »irb incicB 
{(Item !K«a$< iwfc&l^r »enniiiNrt/ in »ek^ov bMt,$d(dt ^tatoeasebrac^t tpcrben. 

flT^ ^le ^uitpegfprengaas biefer ^auptUippen nniß m4>t auf einmal bur(t> 
jl^trtri ^cm cra^unsen / fonbcm hm mai M «inner fir einer Urfac^/ o()ne ^Qvct 
gr^gcrang ^ Ocfii^r «»teriroc^en> in einer «tbem Seit tvt^er angcfimgcn f nn^ «If^ 
mr noc^ tmb nocft mit m^fnuer IQirt»e«lmi0 nn<0cfil$f et trirben* 

S""*^ «Senn niön mittlerjrit/ noctibem bie ^auptflippe»/ auf beren 5Sefeittguna 
f bie ?aj»nfcfK ber ©c^iflFa^renben bl^^ 6cfcf)rdnft 1)abcn , ou^ bem <?frll^c^ mxi 
bcn fxrrttt^gcfprettgt fepn/ finben feilte/ Dag bic Sinftt()rt, ober bie Ä>urc^fa^rt biird) bctt 
Strubel nod) ntd)t öoBfommen ^er^^efleHet trare r fo tfl man bod) »e rfic^ert , brt^ fic be# 
trdefjtlid^ / nacf> «9laa§ n^mlid) bcr ^)erau6gef^)rengtert Seifen, ijcrbftTcrt ff ij / unb bof? nad) ber 
lirt/ ttie tev ^fang gemacht i^^ eben mit ben mdßtgfien ^6|ieti/ aud) nocb bie übrigen > 
letvcrbett^iMMUSefiMft/ wfb eine Ml1l4nbi8eM><rbeit ber 64i(|i^ 

4*^ !Ra(^ ftt Snbe flf(ni(^ iOenm^fj^cttnimft bir 9#n *rirb ber gereinigte 
Ctvubcl »ebcreinc (Srboltniig, noc^ eine DtciKtriition erfwbcrnf trck^MItbie fSofer^ 
nrbetten iwsendn i« auKbc» l»fUttt. 

> Aettn bd fldacr JDblMtti b«ö ganse burc^ brei dlimifale jerfireate^cr inbent 
' ciscntliebat Gtrübd bdfinnmcn »Ire / foOte ma» |»Hir glauben ^ bie CScbiRtebtt 

«»Arbebnril bi(bermebrtet8N^»cll8^bml4»8lid^ t»erbef^ Wcni 

b« 



Digitized by Google 



1^^^ # i^t^ji^. ■ 

1*"* i>ai fpanfigec iw t>tn ^txnbtl i)mm%tl(iUU, unb auf9cfd)»tlltc sajöf^ 
fit «K^ ^<|lo (i|ii(acr fortflr^mt / mitlitt tü( Sicffe ^ 92aufa^rt * triebt »id »cm«^. 

t>a 5"^ S>te gtfa^rlicf^m ©trubflfclfm , »cldEje ^eintigt Urfa<^ fo »ielctlto» 
glttrtöfdßc flcmefcn finb , bei biefcr €infct)rdttfung m ibrcr teerigen Jtige unb 5?or)e öcr^ 
bleiben / fo würbe njd)t nur bie @trubelgcfal)r t>uv(S) bufen 23orfct)Iag reefentUct) niet)t gc* 
^obea , fonbern bt< o^nel^m furc^ttrlic^e ^a^vt^ra^c müfjte nac^ 'Sliaa^ ber »ermehrfeit 
©eft^itibtgfttt noci) f<|)rccfbarec / «nb bie 5)urc()fn^rt Q<iäl)vlid)tv n>ccben. iöie 9lau? 
f^i^ »khmt »t$mVlimm&sm^tit i^rc Sa^r^cuge bei (ö fc^ncllen.£«if in IrnNtt/ ^f^ 
M.to Ut fßot^iMitMfllat »erlebet «Mrjto/ fU^ vm srdttir 9efiiiif ^er 93illf%'te< 
€twm< ju ilberlall^ s unb ben ®esen)tigen / meiere niemals»! j^w gr£§te iSMl^ bttrd^ 
fommnt, trürbe ber t*erme()rte ^tberflanb bcd 4»w(|^(ft^ev olö |nm rcifott^cit Glront< 

!S(nn man fenttr bte bttju erforberri^en (Siaifeigebdube , ben ungebeucren 
3)MiMtt tcr teil ganfcii 3iaß fyi^ fpaRiteit/ ^anght^neit , W bai icrfhrcntc 

«Dofcr infimiwcti Icifcii fUlm; «Mm mnt Ue mi^cvlfli jDaiwr MeTcr 6cUittef 1^ 

bare Unter^dltimg / unb bejlänbige tf?acf)arbett , bi( itod^ icbem Q^ßjloge/ iiM^ jc^or 

6err({>tt)emmtt«g unentbcfjrlic^) fetjn h>nrbc , iii 5öttra(f>fnn<^ ^te t)t , fttbt miin unfcftmer / 
tag bieier ^orfc^Iag eben fo wents too^f«I(t( / (UK b46 (t(|>cr(ie iKittcl |uv »o^rm, 

c !bk Weitung DU ^aujotflrowl in hm ^h<^n^ üft hü Um tt^m tMM 
, .f(|>«ii ifUxi i»ors(f<^Ia8CR amrftcitf ober (ingcfie^itcii Um^ittten nifiKai lei^ 

JDa bte (Einleitung btß tyawpt^tmi itt ben Jp^f^^Otig burc^ SJBaflirbaty 
werfe 3efcl)e^)en rnnfitc, n>eld)c bae UBaffer bem ^trum entzögen, unb bem S^b^<\an^ 
jutricbcn , fo fommt ^ur luiebcr allcö baöjenige ju ernxgen^ tt>aö er(l oben üon i£infd)rdn> 
hing ber ^cnau in )Qe$tel)ung auf bte €rricf)tund/ auf bte ^mtx unb Dieparatur be<r 
^dnune unb Sangbu^nen i(i angefi^l^ret toorben* 

burc^ bie Crfa^rung beßAttigct tvorben , inbem ben 9"* Sunt 1779 eine bääbm ^wf 

fnbr , bic ficf) etma^ ju nal^e am rccfttcn J;?c|jganqufer Qt^alttn «'^ten ^uvor »er? 

boigcncn S^If««/ unb nac^bem fic t?on biefcm loö geworben/ auf nod) anbcre, bte in bec 
Diethe l^tntecetnanbei; lagen/ jebot^ o^ne befonbecn 6(^aben oufgefefen tfi. ^efc Sei» 

Ca * , fen/ 



I 



Oigitized 



1% ißfi^- # 

JdafK? UM» V4a crKM. 

• 4 ««e aercirHöte S>wc^a^rt bur* 6aö ®altftH»(fer »wbc für Wc ?Raufu^r<n 
, f<$r snt fe^n , inbtm ber ©trom fclbfl gfrabe t>aröuf jufallt. Wän t>ie l^ieju 

' • tiöt^WcnWg t)örjunff>mfnbm ^Xrbettcn mac()cn fe{>r »ul Umftänb« ; fcenti ncbü S)m 

• - tüeqfürcttgurtg »ider gclfcn aaö bem ®runbbttte, müßt«« au<^> j»o ouö ß,uatci> 

ftütfcit jui'amragcifijtc ©temtpanbc, cmcan bent initt<rnä(|^ti9eittlf(ri Mit bmWf 
Utftm Selfenctf bi« jum ©icfenbad;, in dner ©trerfe wn Nn^ert «tb a»««ji8 
• Ätafttr, bu anbcre über baö SBdbgc^dddt errwbtrt »erben/ bmttOfr CSiMiV 
I9el<^ffinit 90R(¥lRa(«tfit cfnc fdfiateArinimiiig ^incfnfWKi f(^M<r flite^ 
tung ei1)alten»erbe, unb bie IRottfll^rm |i9tf^ bkf« |»o<tt «Mnbciii ^<fa^ 

» iwr am» R9oa b<|cW#«# ««M«« »t ^ W^W^ ^^nr* 
IMfrctilne beipwine 8«|»rt^air( jaiuricbt«; tnb Mmmil^ e^cgcnfubrm bai 

«M«^de in b<m dgentlicben Strubel ju beforgen. 3m 3a^re 1775 tft aud) mrUxd^ 
f(^n ijanb «ngtlegt, «nb eitif ^n\cihl ^dftn t?on b<m ©ntnbbctte Ijaauegcfprcn^t 
»orben. SWetn/ »eil baö tanmls fci)r fktne, bicfcr 5lrbftt öu§erorbentIid) qüiu 
(HgctJßafTcr balb aufborte, fo t|t äwglcid) btc 2(rbdtin btm SBnlbmaficr «nterbrocJ)cn, 
autb (finftig nitbt mefjr betneben tvcrbcn ; mbem ninn nac^ genauer (£r»egtjng ficb 
jcuget föttb, nüt?Itcber bic JDanö m bcm cigentlicfcen Strubel ju »tr»cnb<tt, tbciÜ 
»cil bie ipilfc in bem SBolbWaffct nicbt fo emfacb ift / unb ncb(l bot etm^m 
gungen nocl) foftbare €St(iitntMMni t^thm »ibb« , t&cil$ fwU ««wa^ 
fam bftauögefprcngten 5el(<« , nac^ erriebttten 6UiiNiHlitb(il| bM^ ww W« ^IttttM» 
fcn eine (i4>ere Sabrlflraffe ^«tten ; bie ®<0etJjii0C öber, liibcm p*.»« bit Sdfte 
be< SBttlblbaffet«, ol^ne febr großen Äo(len««f»(mb, ein ^ufWl«ö »ftrbe^erfftfr 
len kflcn , bei fleiiiem SBofTer m*f bonl ^ GCntbcI, unb i»ai^ «Kgcii lert^tw 

a$ «Wbe bcnm« »»R bcm tb»r|«beR bo« SBkifbf»afrcr |r bearbeiten gani« 
KitilbdisaRsat, «nb. aSe Mflc «nf tic fl^erbeficmRs M cfgciitlie^en @tnibdtf um 
toenbet, «m fbM(I ben ©egeitf 92attfit^Kii ciRfR gomlnliiNU^ Mo«^ bo^ 
fk^cftoi S8c9 iR bfvfe^of (R. . 

■ c 23ort bcm ^:3ortd)lag emen 6d)i|fa^)rtöfanal burd) bie SBcrtl^infcl binbnrrf) ju 
fttb^en, »irb es genug feijn, angemerJt ju ()abcn : bag ficb in bem (Srnnbe bicfe^ 
J^anal^ feine geringere «»enge M««« ofö in bem ©tvubel felbjl jeigen, »elcbe 
RMttleraeiteben fo; unb i>icUctcbt mit nocb größeren iCoden mufrtett ^ratt^gefprcitflt 
ivabdir Jttm Um iwcb bini»fc<KRf bRf «üie (l<|(vc CiRNft IR bKfcn 



ti>enrt (? toirßtc^ att^degrabm todre, \tht fc^tvcr tinb nur &u((^ j^jl^ave Sang^ ' 
4)I9V^ »M^ Ibmmrfnitsm («9^ 

f6i(^ bfe m ditcrn Seiten jur gSertefTcrung ^e« ^trubfföt>ergmommencnS5e« 
mü^undcn beihwtcn in Sprengung unb ^rnie&rigung Mefcr geifcn, xotW baitunal 

«ci ^ »(rawl|8Cit ttteovMItiiis b(< €ftotiief5 M im» (iiMit fiebere Vtxäf 

ange^MCiteSOrrtiefuttgettiCisen , unb nod^ einige abaeBvo(|(n( / unb barinnen jurudgcbfie^ 
Imt Xrflmmer t>on eiffrnen ^rccfiflanoicn in ber fange »on bret \>\i »ier Soll, gcfunbe« 
Ittotbcn , beren obgebrodjenc Xbttk »on öcm unaufhörlichen S(nUo§ be« ft^neUen ©trom« 
unb bes^ mttgefii(>rt(n @au&c8; l>urd) i'angc bcr 3cit eben fo «^oP^mtiKItf atöbK^ber». 
|[a($( Seifert; ia ^cnen fU ßed ten / abaefc^lifcn n>accn. 

VI 

fßm fdtm^mm m^^m auf w ^uvs^am^ 

l>c)yerunvj. 

3m 3ö^rc 1777; tutWi ftc^ mit Oaiifigen SSetunglucfungen ber Wtft t^tfö«^ 
bet« «uögejetchnrt f)attc , brangen btc »ennclfältigten illagen ber @(^i(fleute »iber be« 
Strubel nad^briKfricf)cr \maU V\i jum F)6ri)tTen 3:f)roiie blitauf , unb btc c^uttl^d« 
Ct<iflc 3J?onard)inu geru^cte aUergnäbtgfr &cr aufgc|lf[Itcn O^aLMgattonöbirefticn an ber 
JDonau aufjutragcn, fw^ mit ttirffamen €ifer auf eine «rniUic^e $tt>&iifebieM 0» ©c^ifr 
faf>rt nat^t^eUiflcn ^Infio^e^ »ertvcnben. 

9t«gt«ning«befrrt ber ^cfe^>l ertbcilet; bag »on ®dtc Ut mws^^mtmMm m 9»f " 
jiel^uns ber benachbarten echiffmetfter unb 9Zaufu^rer/ »»rtAM ober \>U h t fM^ 
beforberer« ju enabaa^ien bie ©c^ilfahrtögefdhrlichfeite» im ©(rutel ©bne 93«jMfl tit ' 
aitgenfcfttin gencmmen , batei bag 'iRothige öorgefehret/ jur i5inn)egrttumu»»g berfer&en bei ' 
t|)unlic^en Umfianben ^anb nngeleset, unb über bett fleleijietcn 93«II|U9 vcr ^erit^t eir^ 
ffattet »erben foOe. 

aieffin flohen 3taftrag aufolge b^ben (tc^ ber 9laöigatton«bireftor mit bem in 
^Itubftt onqetltiltcm 9?a»igation^'mgenieur , ber l. f. eal^beffrberer unb ^lontrolor 
wn gnö^aa^cii mit ben erfabrcmlcn ealjfübrern , bie benachbarten S<^i|fi;tartei- mit 
beit sefc^tdtejieit ^aufuf^rent imb ^rtinjUrti »e» si Alto^er 1777 »ein ©ttubct 



Digitized by Google 



14 if^^ # ^M9u^ 

aDcn ®<g«ntt5rfi9en m^t nur tie ganj« 0<d<lf^ Ä<t5au|>tf pMÄmi fb ü 
fagm M< ^age cxnc« jtbtn ©tcinfcJfcn olmt^tti Wj«« »Www»« icfomit mm t ^ft Mc 
©trubel»crb<ffemn9 a» citt in i^r Sac^ mm^pM Mf^ifUr^ciii 
©tgcnllaiO) i^r<r »rtrM^twifliii r mtndmm «e»«fa» ' fr loigt 

tag/ um öctt <£trubd »frffam |n »erbcflem, «i(W*Wrt^«I^«f**W* liw««»IC«M«ii« 

«Um^cM^ CMtOMM^fMI«. ®an)e fam nur ta?anf an; baß bte a:i(f( 
fror 9dfm noc^tnol gen(ni|N(M»ti snl^ attbom NttnneC »cr^ f ki iMkl^cm b« ^ 

(£$ mtcn ibtn ha^xmal 5»ei ©c!)tffe tm Strubel; cttu 9)aufu^r mit leeren 
JJdfTern bflaticrtf flanb fct)on bret Sagr nuf bcr SBolf^fugcl, nso jie bur(^ einen tin# 
8ludhd)cn iHnfrcg nn 2i3* bcfcnm«« ^atte, tmÖ eine ©Cflcnfllbr mit 2ßftn, lunl fie 
ju tief gctaud)ct mar , t^anb auf bcr ^M^ttttü^iL 5)icfe 8»ei ©*iffe/ toeU fit mbo 
rn^hd) unb an bcti ciefdijrhcbfte« ^piügen b<« @llltbc($ fionben; $a&(n bic 6e§te ^ 
Icgen^>eit aüe fc^dbh^e» «»ehrfßppett , (i> «n Me^ 6d»i|p((<nni tag«/ «id-gciMMriitib 
«wft Mocner fnmtt fs RÜKiir ^ «»orism etmtboi «kIvcic Unfidiibe i« 
Icnerlcitf «tt M in nc^cK» Säge» iii^ ^ «cfiiMai UmuM» 

ft^ t\c SfJa»igationöbircftictt nt(l)t mir »on bkfer ©egettb insgemein, (bnberjt 
<^t!(f^ irt^pnbtr^dt ton bcm ^rrubel eine gcometrifd)C ßtromfarte bei ipanbtn ^tc, 
»urbcn bte fc^dblid)cn eteinfltppen, obweljl pe fcljon juwr <wf bem ^Man aufgetragen, 
im» t^jeil« mit Jöuc^fiai>en , t^tüi mit jenen Benennungen, bit i^nen »on Un 6<^i|fleu*. 
ten pfUge« gegebt« |it »crbai/ «igeicigt »«reiif we^ genau« noib b« «"lÄtw 
^ »o^eit im brßtunnctr «K »W^ ^ fBcf<NMeit| «r» illMge bcr bitKb^ 

VIL 

5>ie J^elfen im Strubel fwö nid)t cmjelne fd)male gelfenr »ie man Ott« ^m. 
Söcnennungen: Mpcnfugel, Wlaxfhi^Ql, Sßolfßfugelic fc^Iiefien {©nnte, (bnbeni 
ipcmnodiutgen be« bnnbao^ felfigten SIn6I>ette^, »elebc; axit ibre ^fUnX^itm 
6a«be «ttb fBofinr fcbr glatt «S^gn^ftn, «ob mita- Karmi fSNTep bei (««^'rer micr 
niii» gM^Dm lagiWSnilg oftbeiiwi/ m» bm fkl^iHMt*» f» gencmift »eiv. ^ 



Digitized by Google 



ffrubmtfftfn htvfäka {cidm jtc^ M ^ dar(^f<^rt turt^ Strubel in Mf^jlf^en^ 
s-^ em Ut CtaNIrt «1 hm &tnM «t »er MbtiM!t|Nli(K^« ftaif 

I e(^m 

2""- ©ittjaö untcrf)aIB jur 2\nUn ml)t an ter Sa^^rtf^fofTc ^'f^t '^'c fogcnanntt 

3*^ »dt« l^inab finö «bcnfaW jnr £in!cn bic IDreifpi$cn, toel<f>e mWbent 
^ombengcl^dcfcft jufamimniidugeit. $8et liefen ^retot/ ^tfoobor« C nnffnt bie 
l&c&tlfc (»art «orbet fahren» 

tcgenibtr^ (m^ 9febL(<(icHan»cif( «tcimtntcr ^Mi§cnbe8fdrciiHH, •d^c ith^t nur bte 
Un ^^aiwMtktfuit «1^ Om f(|on teT^ricbcimi stfbj^ii^ai MfislIL»«^ 

sr* 5n 5fr <9?itte bc« ©trubef^, in btv bcflm trtaufa?)rt, liegt bie SJJai nf ugel G ; 
ft)tl(f)e au^ einem fc^r großen / unb jwcien mtn&er großen Seifen be(let»t. lieber biefcnbrei; 
fachen ©tctn^ufen mu^tea bie @c|>t(fc unmittelbar barübec fabren / unb bcrfdbcn^crt 
«Mrm fie fmn ibvt $iü tief. ** 

Unfern ^ 9Mf enrugcr <|l |iir MM Sß«Iii5hideri/tt<& 

^tmer mit tkfotr fNr^^ $|e «II iKitf(|ic(|^ to 

7"^ SOfitto SSJoIf^fugel l ^dngt rinc lonae SRri^c ®td«nippen, ble fogmanttte 
J?)ut DD jnfommen, w\<S)t jic^> abtodri^/ in einet liefe oon jtvei 6cf)ur>ä»et 3oir, 

raebr alö ben 1)al'i>tn @trom erfhecTet. Ueber ben nnterfien XbetI Meli» 
tmitca ^ dt^ife (tot fo # toic ^Acr S9{a<|aif ttgcl m imii fl ^mricb f«(Mii* 

S""*- ©erabe t^on ter X;uf 5e<ieitübfr na^e am ®6rf^ufer, ber fltme !)?etfopf 
genannt^ liegt totebec fc^K^tenwcife eute Siei^e Selfea ££/ unb gleich uutcvt^ulb 



** £>ic mit M N O P kidc^actn S('l»lVM( »*r»(« ir^ »«iU«Mi fat»n((t/ wt^MH ^ ^iffeitflljiel 



;6 ii^H^ ^ ^^/Qyie 



9'"* S5d btt 3(u«f«^rt b<ö ©(rubele mt anUn fafl a^nltd^c KK, »elt^t »ea 
He f(^>r ftict)t fmb , bie ©cgcnfut^rcn j^mgcti/ fi(^ in beu ipauptft^jwll |^uiau< )tt Um 
c^eit/ unO der gAn^en ^a^t W6 @tromä entgegto arbettot. 

Ti*^ IQmi 8tef fliiMiMfr fcidrt «ät sr«fei 84N^f Ui Mtt m««iäf 
99m Vü^te I» hm CMwtt Itadik ^Ncfc {Mi intbter Mer 

fonnteit hm ^c^tffenbf» noc^ bajumol^ ha (ie fc^ott gläcfHdt^ ^urc^ hm etmhü h^ 
hiwd^ (jefointnen ftnt), eine Suvc^t vcrinM<»r iKim fU m^t twti mhtfp eine »til flr^ 

xa*^ etmn f&nfm Klafter unter bm tHo^, nad^hm^ h<a ^(Ahmfitt tmi 
leine» Ottanfole on^getretittr iü eliw iM^e Stet^ imi iS#n# lAtf dn SdfMtfeii^ M 
leiit®cI4ti^ flenoMit/ «Klemer ftc^ft^ief <ii Mte ha fMMM erflietfct. 

tOoKto (M< »en fßOMf mb «M ten SÜmteT M dm «mlMfHgcSIli^lMng 
;t«afn h\t^ «Hi<(e <ilcr tmi^emSBaMAfpEi; |» an htt «HrnCMft ftcvsc^«t« 
len 9elN^ MiMMmi ^ imt iM(ca (er hm^ hm GttllM leMNMMi^ 

VIIL 

SImUcIii leNr hm lonerirm ^tnitdfelfbi dwm jetxmSa^rieuse qtß 
U\)vTidi totthm fMWf fb mm ^ <m< fh^oi -Crfa^rttngeit/ ba0 te» Gesm^tii 
gen gemetnisitc^ f9{ttttenbid<I, len ftottfu^ren hu fMi^fti^ hk 
tfief(i99«i seive^ ^ erfle irn» t»c8Cit ^m fl^ «tgcnertlni 1liificfi(| Mc «ahm 
«N^m gamlWgait Cdteiwntfai ntm hm SSKlMri^ 

ttnn t>te !Keff«tt$«mtttel bort am nct^ttenbiqflen , tro &ic ©efflr;r am 
gc^jjteit i|l/ fo »urt>e bie ^Jerauöfprengung btefer \m\ Seifen für bie erf^e 5;aim)tarbftt 
t>cr3ef(bN<n / «nb bie bajumal gcgentoärtigen @c^iffal&rtö»er(l(lnbtgen bct^eucrien ein^eU 
lig, /,baß wenn bie SJ^aipcnfußel nur um einen einjtgen, bteSBoIfefugd aber um jtt>ei 

„ 6(bub nieberdefprettset Mürbe # bie @(bt|fa&rt burcb ben Strubel f<(«]t m^mm 
f r i»drbc erleiibtert fe9n. 

«Raebbcm hitft ißMi i>w|)l9(|wflMc Mi fem Ißt» tsMm (gaiam famt 
tvurbe befcbloflen, ha^, n>enn c< jit^aritebe loffte/ imb brei onbere Selfint/ bf( 

m m Sl(«((ev fOHbtiilett i» «Mft mh beg. ^tüM^f bte 

- ... • • . 



Digitized by Google 



Mf tdiifMMi mit C (ine «m ^ fllcftl M htx 9W[c^Ut9ß^ 9fMn0elit; aitt 
A mtfr U( SRorfbidcI M( Mit B Niricifet.ilif Mt» |ta«»fMeii)r(8st; |itglei(| «Nr 

!ffia^ t>cii 9(uöfaK L anbelangt; Dbrtol feine «Sc^abfit^fett allcntf^ölfcen kfannt, 
imb t>er fSunfc^ t^enfeUten abgemen^ct feigen/ aDdcmcm unD cinl^eiUd getvcfen / fo mat 
fw M «Ml (er 9rt; (icfe «tootdinia tu beivirfcn; iri(|t «He efner fildf^eit Alto 
««»^• ' ■jDiC »elften (!n( S(ctcf) anfange auf eine @(f)Iiegung «erfaQm/ burd^ «»(((« 
ttc ;Oef»rang jnjifc^en 6em S^cnibcngcbdcfelr ittit» bcr 2BoIfötu()f( a&inliä) m* 
fd)Iiyffcn, «n& fllfo t>er ©trom bcifammen erhalten werben follte, Slnbcrcn aber, ob^ 
»Ol fie ben gmi^en ^^u^en btefer ©cf^Itegung nie^t »ernannten/ fd)ien tt fc^r bebcnfiic^ 
)u fe^n , bag in eisen $Iu^ / xixWk- o^ncbin wesen (er SRcttgc infieaenber 3F«(fm fe^r ge^ 
f4(rttc(i9r nod) mehrere Seifende ^nieingefenfet toerben; 6cf««(er^, meti man bei 
nOer 58cfnitramFcit nicnifll acinuT i>frnd>ert fciin iaww , baf; bi; I^incingcfiuftcn Jelfenftucfe 
«n ben thiicn bffrimnttcit '^.Mvtn hmfcmmen/ unb nocf) lucnu^rr , ob fic bcnfcfbcn tvibcr 
|>ai gtWrtltiacn SiiifaU f»ce allba jei;r reißenben iStromß/ unb mbcr bic ungcijeurc ©tcti'; 
\t Si^flöße flanbbaft behaupten i»er(cii. ^üte (er f((onatt#0efä^rte®(t>lie^un$<^ 
tonnn nntleriett (iirf( »ibrige ^o^iXk serfi%et teer(citf f» finnten Me Srämmer ((nwir 
(ie 9iir((f«(rt (nr(( (en @tni(e{ sief<t(rlt(|(r nktf^enf ntt fle fcno» «eivefen H^. 

tEOeil obne^in bcfd)Iofen »ar / bie SScrbclJcrung »on ber Sclfenfprengung anjttfattcjcrt; 
fo blieb btefer ^unft noc^ unentfc^tebcn. 92a(^bem bie fe^dbltcbi^en Seifen groiitentl;eilä 
, »Arben toeggefpcengt imi iwetifettc imit («0 (ie UinftAtt(c feKft (ie ftc^erfle i8c» 
flinniwis inM(n* ti^(<"* 

JDa man bitrc^ tiefe befcblofene 3trbetten/ burcf> .^tnmeAfprcnaittKi namlic^ bet 
ongcfübrtcn Jclfcn ^ iinb mittlcrjnt burd) Stoioenbung bcs fd)äblid)cn cSatcnaiisfallfö btc 
©cTnffaitl; buid) bcn «Scrutcl binlangln^> »erfict^ert ju baben glaubte / \)at man auc^ 
in bcm iBortrag , »elc^jer ben 20'" S^wmber 1777 über bie 93crklTcpuug beö *?tru# 
tclö aOerboe^iier X>rten tfl einsereit^et imtm» «nmittdbar bcn ^tru(e( (etreffenb/ 

fdnc« ni(ern ®eienM(( 0tel(iind 9imft^^ ntt 

1*** iß»» i^auifpfeiisnnjr («r nR|r9d<u(fen <M Um ^fVtt(rItOAfrcr* 
' fl*^- 5Scn Slbräumung bcö 9B6rt^ufcr^, unb 

8"*^ IQ^n $(bi»en(ttns ober 93crmin(enmg (e« ^enott^faltt (ei L. 

SBenige Sage nae^ cingcreicbtem SSortragc »urbcn bie angcf iibrten 9>ttnFte bo^* 
fm SMm n>egnebmiget< ttn( (nrd) ein ^of(efret Mit as» 9lDM»(er i??7 fAm (er 
<dlerN(^f!e ^efebl; bafi jtnr Sfit«fa(niii9 (edefben fo(efeR/ eine f6?nili((e 3(nf(&af< 
\mcs erfolget, wcld)eö bcn 7"" Jekuar 177R gcfrficf)fn ;4Mt^ (ew fc(on «ll§e»lefeneit 
SRa9tdAti«n^d<l^eyn alfoftUic^ ^nfon^ gemacht werbe. 



IX. ] 

3tt einer fo itii0CiP<Ni(|»<K fi^ntm MdTf Q(faM(Mni9 t<» 
iDottaitflrubcI KI, imt d i«^ 90109 «»«1 ^taUnslii^ai !Q»mtfl^ m CMMIbi ««t» 

$tnf<rn, t>on @<Uoi itettot/ wti (Sprenge unb j^jmgcn/ »on ©tetnbo^renif 
a5rc(3)f!rtti9cn «nö anberrt gctpo^nlid^cn @crdt()f<^flftcn in SJcrc'rtfd^aft ju |><U>en. ISÄan 
mu0te not^tpcnbig auf bcfonbcre ipUf^mittel qtixnUn , um bo^ ^erf nt(^t nar mit ]»oU , 
Um ^t^c anfangen/ fonbern wiimtcrbr«c^en f&rtfeQ(ii/ aVcn S^Oen betreiben/ oOctt 
mit iKv 9«(^(iki(beitMita»fl »erftiApftCR SÖ^^er^ ttgeisnmr «a^aScMifownenbc 

i»n». S3erf((>te&cne?>t)&rotecftnird)C 2Bcrfjcugc »erfcrtuict/ «m baburd) bic außcror? 
brntnc^e ®rf(^ambiglnt/ ä){act^t unb Unru^ be^ i^trub(ItDa([er^ 2» n^nbern/ unb 

2'"' fSerfd^tebcne ben Umflanbm angmcfcm ^C(att(M0e (crettet/ «tR MeOdfCN 
«Kter boR ia$a||er an^ub^bren/ unb fpcengen. . 

ST* SdeTMi^c j^bfliAfefiiiitatf tutb eigenbö bajn befhnnnte etfecne jfpcbiangen m 

4"" 5lm oberflcn Steile bcö 55omben(jci?dcfc(tö, bcr SBclfi^fu^ef, unb bcrSclfe» 
beö 5ßortl^uferö ipurbtn raef^rcrc ctfcrneffarf« Slinge ringegofcn um btc ©c^wemmflöße/ 
©cnf fallen, SOiafd/tnenfcfiilfe unb not^roenbigcn Sa^rjeuge an itbem "Plage bcö ©ttU* 
^ef^ nac^ Srforberntß ber Um|itob( h^tm befefügen |u fonnen. 

3r bev SSiftlinfer no^e M SMd»p1«<K ««^ |6f|ef iic< 

bc ober ^itttc • mif einigen Stbtrjeilungen §u bem (gnbe crrid)tet, bamit jur 58el5anb# 
Iiinci ^e^ 3njlrumcnte / bie jur SOianipuIation geboren, SaUung unb ^)em4)tung 
bet nötjjigen 6pren9f^ttßpatronett/ ein bf<jucmer ^beitöort; für bit ©crdt^f<^>aften / 
fftr M ^bol$ / für ÜHafe^incR mb ^cbjcuge/ W hm ^Smmt mrtciiiaiiber legen 
tommen , ein [x^txti PSe^MI; für bi( IMeitcr/ um fi^ Mibcr IBinOr €S^(( / j(<i(te 
iinb ^J^affr / fo fie in ber rau^ejlen SEBitttrung anf bem ^bett^pta^e immer ö«^juf!c!)e« 
|)aben t»ürben, wn Seit ju geit §u retten, ein trccfner Untcrftanb, unb »veil fic ten 

Sßmter ^inbur(^ öftere in ber ^6rt(;infcl tpurbeit bcrbleiben rougcn/ ein ^miangUc^e^ 
9la^t(ager t)(rfc^aff(t tpiirbe. 

6"* 



* JbNk ^» M» M »Win Mnte ««MmwriIhM .«M to Kr «mtw ton tKNlflM tatifllflt. 



Digitized by Google 



jf* fNdil «Ach ^er S^ittt mtbt mt tlam e^w^mdl^ HMCtkUd^ 

« 

• , ■ X» ••• , 'i 

I. Sic ©cnffdjlen bcftel)en aüß einem (farfcn S)ippeIpot)eit ; luoratif jtoo auö 
flac!(m 3tininerl^oI}< juiammengeie^te tgettcntvänix unt> noc^ eine i^tnterivanb / fo aufger 
fimmcrt fUt^/ taß fic aofamncit (inen trcictf igten J(a0(tt »orfteScir» . «Die glet(^geba(^tat 
fiBAii^e ftk^ »M^ |i»ä ®M «ntcr ^ SH|^^ mi^Mtrciek^n^ilNc; 

(eo tnr«^ (larfe i etferne Stangen / t>\t oben noc^ ^emrfk^r tnfl ^MMN 




€a ©er 



Digitized 



• jdcrVOft) «N» tiefe €>cil04(lcti om eritm tM^i^t^ «NNUmt r «i^ mtifie 

^ iOirfuitd mad^Vn fönten / toar ^ei ttv^olf^tüQtl, wo man t>te to'irdtd^ r<fjim-«it0cfM&' 
flcnc Slrbrtt tat>urc^> ju erleichtern fut^te. (£i wur&c ein fold^er Mafien leer an ben U*' 
ftimmten £>rt (>Utd(f&|>rct ; mit U^i neuen bcfonber^ gut »e rfertigten «bgeflörften * acfetje^tt 
©c^iaingerfeilen an tie dferneti Stiiide/ »elc^e in t>em Sä36rt()erufer unt> ^oiitbcti<)c» 
^^dtlt iüv Wtoal^I fcl^on eingegoffen woren, Angeheftet; al^bann fe in ba^ SBaffcv 
etngefenfet/ baß er f f) ^"it einem Slugel an bent J^«pfe ber SBolf:$fugeI^ mit bem anf 
t>m M ba€ 9B6rtt)erufer ffüi^tc. S)a er genng befefhget »or , tpurbe er mit flehten 
©tctncn tinb ccficttfr foti>cu angefüUet , unb niebergefgtfet/ bt» feine SS^änbe nuretwann 
w<S) neun goU über baö ^ajfer heraue^ben* 
• . • ■ ■ . . ' 

lul^/ »el(her wteber nüt einem gleichen ^ippelboben «<rf(^>:M( Nr.trfür/* »tt llet^ 
* nem €c^tt<r ottaefultt/ nnb nicbcrscfenfct »erben fölttc 

. • S)ie Serbinbung bicfcr Säften miteinanber/ bamit fie ein ©onjce jufammcn anii * 
iMc^, def<^ieht m'tttelfl berieniden ^fenliangcn / tockhe Mc*iiRtem*6(ttail»dlt^* |m* 

f . : . 5)ie Urfach/ »amm man mf^^rcre M^cn lufammen fe^n, einem ^eben eine nwf 
fc^fWnc 4pohe geben/ nnb fte mit fo tlciaen ©teinen anjufülitn glaubte, befielt in bec 
93orficht/ baß / wenn unter w^brenbem ©ebrancbe berfelbcn bte €t§{loge/ anmachfenbeä 
tSBafer f «ber anbere unoorgcfehene SufdUe eine eilfertige ipinwegfcbaffuna biefer 93erfe»j 

i*^ SBeil (ie nicht h^<h ftn^f fofann ein <97enfch biefletnthetligen SnOtmgtn leitet . 
heroorlangen, nnb gerabe in ben $Iufi »erfair tM^<r ben lertM^ €4ottcr mwi^ 
:fetn(r jSdneKtflfett (ic^er f^rtf^tvcaunt. . 
I 

atn* «jßj^ ©ttfa^ abgetheilet t|l/ fo jJeigt ein t)c6 Äaflcne , cber • 

»idnidv ein Jtnfien noe^ tieitt «fA«m «on (Ubjl in Me i^^hcr bietet (ich luw ©ch^tteif 
: emMeerm fclbfl nnt fi(^ «^e 9icle fO^ 

S)cr erfie auf biefe 5(rt Derftnfte Xafttn, trieb baö bei i| ©chuh aufgcfchtPcHte 
SBaffer an bte 6eite ber SBcIf^fugef gcgot ben ®ilbriß hinauf, unb machte für 0* 
«Hein fo gute SBirfttng , baß o^ne auf bte 5iuffe?ung anb guUung eine« jwerten Äaflenö 
" jtt gebcnfcit, bcrutiterfte Jtheil ber 9Bo(fi?fu(^ff cbci- W^nt, »oriberbte 9lattfw<>r«l 

imumaanalich fahren mnfiett/ naeh SBwtfeh an^ bem Sßegc gci^itnit »^rbc» ^ 

' ' • i .« . .-1 • . , . . . . • _ 



• n69c(ttAt In wf ciar MMtc* Ort »crfatiKt. SM btt 6<ik rf (|t um m4 ba 8(uatt Kr 641« 



Digitized by 



(prat^ man (tc^ toc^ 9» teil &Ö)t0t\iflb^m , todi^c in ton ißkUim 3$dl M Mb 

i0Niis «n^ iOntfcflns M S^tmi de Gnoe fint gciraiM^t tov^t fiiic Mr4(^ 
Jid^cvc tSBtelintd» 

©icfc ^ffifff ct)<r ^cntonö ftcfle^fit au« einem ganj «nfa^en 'Bimmtvtotvt f 
in ©cffalt eincö ldngltd)t iJterccfigten 55obcnö, m\6)tv in proportionirtcr Sdnge unb 
Brette auö ftarten mitemonDer h>of)l bcfcftiijten ^foficn $uramincng(f(6<t/ unO/ mittcl(lci^ 
iiidev toron befefügtoi Dttngc/ (ö ansebunbcn tter^eti fami/ M eine 6citc 

9^f dm f^Kft 8U(N unsc^ 45 €Ntcii iwrficlleit imf* 

fett ^er 9(ntr<u; tooTi tmrtcn atvtt Me 9c((aiH^r im ticMnns fttHli^^ett 
Sbmhm^^fyMU, weibUm SS6rt^fer emidermafrmsuii^feüat/ nnbalfo toS @CrM 
tclmaffor mx^ ober Stopf US ^ombm^t^ddtB in bot S£Bübn§ ^titftto |R . 




SBdl man «bcr t»en Utttccfc^ieb jhJtfc^cn beni vü\)ui<tt 'Sficcvi in einem ^ööeit , 
tei* gereinigct / ober auf einem Oanb^ügel/ t)er jert^eilct njcvöcn foUtc , uiiö jn)ifct)cn bem 
cntfeijlid) vcijßcnbem @trubcllt)a|fcr emgefefxn/ unb md) tibct-^ciujt ivar, baO bic 
i)on ipcrrn 5öcBiboc befc^riebene ^Manipulation mit bcr <£d)i(fiir;rt bir bei bcin Strubel 
9oriuuc()mmbett Arbeiten ni^t vtrembarlic^ fep/ f» fuc^tc man bic Um|Unb( beö lOvti 
<mf folsdibe $frt 2u boMiQCR» 



Digitized by'Google 



^ li»ei florfo frier |i»Mi|is MiBinsai(iI(f wtfr «i» 6tftif M^t|e^ e^fyfätmqpt htf 
fejiigtf/ tuU> «De tNret Btücfe burc^ einen dti|iden fiaxUn Üting ^ttr(^Ianf(n^ <|iMr 
tun ©trora gefpatinct. Uin bicfc br« ©eile gleitfttraöf nb , unb i^re ©tdrte »>cr«mb«w 
lief) mad)cn , tpurbc dn ^faf)l burc^ bicfelbcn burd)qcfd)obcn ; um fit bamit fo ju# 
fammcn ju bre^eit , bap fic f^raff ongcfpannct tpüibcn. 9ltt bicfc brci vereinbarten ©ei; 
le foßten ftc^ beibe ^Ibffc aHlcf)nen / unb einer ben ndlt^ften bei bem ^cnibcngc* 
l^dctclt (tnue^mcni ^cr i»ate an liefen oitilog^cn/ t>i£an &u SB^rt^tnfci landcru 

S>aS ISkffer/ glaubte man^ föurbc auf bicfc 9Jrt om ipauptc beß ^Soitlbcngc^ 
l)iidt\t$ f)uiauö in ben SÜBUbrif? c;dcitct tvcrbcn , unb nxtl baP (Defün beg SSinnfalö 
»om ipaupte be« ^cmbcn(Jc{)äiteltÖ biö bmab ^i(V :i>crcinuvma ^cs* mit bem 

<^trumtüa|Tcr bie brei ed}ul> beträgt / fo mv i^offimxsf rüttroacte m einem ru{)täett 
fanftm ettm «rNItvti iv ßmwii. 

tun crflai fM, httmUn WttMit U^, seaniW ^twSbm^Aädät 
■^flBcr |tt Mn^intf mitßfiit W (B^rtowM (er l^ns/ nritetntti Me' an tat 
l^om^cn^^dlMt (Httter tddeiif mit bem cnfbo» mt etliit^ in tcm SB^rt^ttfcr U* 
fcjUdjte DoftMät wnsdounben^ nnb folans ii(Kl^d«ffint «crtoiT Nr f^tpoHiiiMbe 
9^f bie auf bemi^ombmdK^dcfcIt attfdcWcn Arbeiter burc^ SM^flfe bo^ 
rck^cnber ©eilt ftc^ leiteten / in feinen befiimmten Dtt gefommen tvare. StOem ^Idt^ 
©a^ crftemal zeigten ftc^ noe^ grogere ©c^wierigfeiten / alß man ftt^ anfanget »orgeffeKet 
ä^tte. S)enn obgleich bie ganje Strbeit orbentlicf) eingeleitet toar / ein jtber Slrbetter feine 
iBScrfc^rift l)atte , jebcm SKut^j gena^ eingeflöifet roorben »«r , bie b<fcf)n>erlicf)f{cn ^bei^ 
jMtcti nicbf {ufc^enm/ unb leber^erjeugt jufeon glaubt«; baß auf biefe tirt bie pdittt^ 
iic^ftt ^^ftil;rung erfolgen mäffe; fo verurfac^ten bodf bieUmjliinbe hti^txm$, baf 
Jber an feinen be^mmten ^Ia^ tü^t hmi fonbrrii man mußte zugeben/ baß et 
i» einer «iseKhtbfsteii ffdU^Hxm «nlersictid. dlMbbcni er fi<^ ober Mit ber SSobenjnte 
m Mfrttgettb« €kbro(fto be< fdf^ten 9nmbbette< »erfunfteii ^am, M hm» bitr0 «iek 
S^abrfic^e Mt» noiib e^iiniitflai/ bofi bte obnre 9of|Hte «of bem i» biefiMi Cnbei^ 
,bm ^ttttbd gefpaniiieit Geil onfinne^ Um, «nb eine betr4(|tIic|e€M^i»eaiknd|en 
\^it¥»i^, wa4t tu 6tnibcl<ii6etten t»iel erlei<9t«rt, nttbf»lMi«fiMrtdebMiert^, Ui 
ter annacbfenbe ©trom feine -ftniere jein(<[|nrMnig 9ber Sfoffd^ellaiid me^ ^te0> 
imb oSe Krbctt tttt^jren liMng» ' 

III. 3n ctfiigen Umfldnben/ befottber^ bet r;flufTg rinnenbem ©ft/ t»o bie ©CttÜi 
fdften unb (^cl)mctif!c^|Te nm fonnten a»deb)rac()t (»erben« m»iten bte t»mät^i9ei^ 

^itjf(b>(f< ^ne ^^dfc txrfc^affen ; . . ' ' ^ 

' ■.•.. »■' ' » 

.*"•■• 



Digitized by Google 



lung ober Um SCrNit^rtc bem et^tretbenbem 6troiiw fo cntscden sefc^et, ba0 fte einm 

fd)tt)imnient)cn ^portt »orfTcUten, roclc^cc t)cn qr^^ten ^SafferfcftttaU flu^hicft , unt) t)rtsJ 
Itrcibfi^ oblcitcte , ober l)inroc3t>rcln<ite. 5)tc untertvdrlö Dorgeiwmmtncti Sßaffcrarbd* 
tctt u'uiOcn ()ici)urcf) von t>em i;af(^m 2{3affer(tn(^ \mbXtt\bci6 Q<t>td(t , unb bnnUn ixim 
na(^ ungc^ttitert fortgefe^et ttfi^cit; «t^ «Si tm Me ^ft^ettm »cden großen SSlaffer« 
«sfi^t^ 0«|iottiiacit mirte/ IMte oum iio<^. U» SQ9it^f to$ act«n^6^iff 

XL 

!S>o man bai ^Bafffr öMcitctt , i^tn^f «iif tt>a^ immer für S(rt mittelfi einer 
i23crbanuiiun9 ober '<l$crpfäi;h(ng , burc^ vi(r)citt:te ^dflcit ob» tin^tbamt j^rippetl 
an^fe^opfen / wA im Xrocfnctt ar^tm famt t IM ba< SbAo^roi itoc^ S^tSf 
«nlfiMmidOt ^ 8#it aa< ^ Sin^ettc eine Rubere et^iweriglcit !8S» 
<i(cr tk^ ntc^t sefc^c^ iMtit/ wo t>üi Idt/fytmt Soben unb Co^brenitcn unter bm 
SBaffcr gcfc^el^eit mu0; wirb etnc beflo grigere fCorficfjt/ 58ef;utfamfcit unb ®<fc^>icf; 
Iid)fcit erfjjbert/ |c rct^enber ber ©trom , je tkfer bcr JcIp - je »eincier burc^ft(^tigba< 
barubct (ic^dibc SBalfcr iji. SBefonkr^ t(l bei btefem Umftaub not^ivcnbis : 

i*"^ S>a^t Um noc^ eine »irffamt S^mb andelcgt fvirb^ bk ®«tttiitd/ bieive« 
1iniffi<b< >8c(iMN^f twb Ne iOdMe bcr «Itter bcnt fZBofTer in frrensciibcii 8#it/ 
l^e ^AflCf 1^ ®ro^c unb ds(ferlii|er tlmfaiid »«IRotnneii befonitt fiev» > 

9}?an muß »crr;inctn gctirtu n^iffctt ,- cb ber 5e!^ burchait^ cjfeicfiarftg , ober »ort 
anbern ©teiitar.tcn em(jemifd)tc Stbcrn ^abc"?' ob er uiijcrtrciint jujanime« ^anqe , unb 
ein «nanterbroc^eneö (Sanjeö ou8mad)c , ober auc jcvtbctlten , enttoeber f(^ief)tenrociö 
ober einanber/ ober in ber iJUi^t ^er Iiegenben 6tüdeit be|le!>e? ob er bctrdcbtUc^t 
A(ufte, ^ßmtfimm ^obit «. ^ gl ;0^ne biefe itomtntf / »elebe mr bsrc^ «rifber^ 
^olte genwe €btibinntgeit/ oft mir boreb demacbt^ fOcrftu^ unb €rfa^9cn erloitgee 
iveiben fann, lourbc man bie »a^re 3(rt bcr IBearbriföird, ble »ad!» &fi»rbcrm6 ber 
Uniftdnbe fef)r toerrc()iebcn if!, U\6)t »erfeblen, unb ben 5ef« immer mir auf gerabctoobl 
bearbeiten. SÄan würbe »lele tmnüijef »iellei(f)t oud; fdisiblidK ^d>uf?!ödier anbringen / 
bie »ortbeil^aftefle Ültcbtung / unb bas 5}?iia^, nacb n?cld)cni bcr ;5cl0 anjubo^ren iflr bic 
Labung; bamit (ie nit^t überpiifiig / mU()in ju rafd), aber bcd) ftarf genug »erbe, uic# 
lüttl'bcliiininciiir »ieltociiiaer eine fOtm mtfm »ttdnmb ftcb t^erfprec^en Finnen. 



• ®tniW|tIfai (ia» wififM (in grauer aui Well-fpat, Cnwrj, (S5limwer mb S84falt Bcfte^tnbrc 
@mnnr. Sacntt conipoimini cx Spaio CaiDpcilri, guoizo, Mwa, & Bafirito. Vulgo, Ctini- 

• M Cilusiciii. 



d4 ® 

(biiber^itt Mrgumnnair wfb ttie^lW weil»«»; nifb ^a mm ««n SM<fKiMett 

berfclkn fc^on eine gettugfame J^enntnl^ glt j^CK dCglottH HttCr' $<it man/ um bad 

5Bcrf nnt mi.ViIid)flar Söe^utfamfeit onjufangfn , fi(^ nod^ juvor »erfcfiicbcnf Sd^tPie* 
rigfdten/ un& »ibnge SufdDc; We fid) h>äf;rcnber Slrbeit/ ober nad) öcrfclbcn nu^frii , , 

m U9 &txM^d(tn, ttMtt «Mgcn Wfc nur f^cfbMtt fiiwcii tM^gcfrfciist 
»ortwr OM^ JDMflfi^vaidnitg eine^ ietw S^dl^ «Rtiitt f^^nciMac Ctfeo'imrM 

Meiern / tiefe €(fen aber t>en ??aufuf)ren tvcit fÜn^M^er/ «tt iwor ber ganje burc^ 

£dnge ber Seit rrf}cn abgefc^liffcnc ivclg qcmeffn mv, um befto gefa^trltc^cr ffi)n würben, 
ie fc^neder ft« ^>mbuni) fahren/ ;e »»cniger fic il^renfauf ju l)emmen »crmogenb finb/ 
man 6(i bcm $bibo{)ren ber 6tc'nifci(en mit einer (xfonbcrn^E^ocftc^t SQerte degangen. 

«Hfaitg« wtr Ut (tnferc iMlt^ iito4r» i^t I^MSflcRNfm »er^f 

^«9rt>creab(ri tonnflvM^ 92»ltfa^eil(iita<dcii flc^f iit^tffintm^ft^Ncii«. 

• .... . ■ 

^i^tHlttafit hnväf tnt Strubel andt^ in jenem ^aUe, baß bie angefangene ^elfenfprov 
gnng «uö idöö immer für Urfactjen fodte iintcrbrod)cn »erben/ ober öufI)ofrn mnfen/ 
turc^ bie unternommene %\-U\t nicmal iiu'ubc fesjn Pfrfcf)limmert njcrbcit. 2>cnu bic 
!^aufu^rcn, h>enn fie auc^ mtrfhct) auf einen i^albgcfprengtca ©tcin aufgcfal;reu ti>i* 
venr tourben aUjeit »crftc^crt gctocfen fe^n; feine folc^e burc^ bit^ Stengen »erurfac^te 
iek^drfe, (ev^R imma Me abd(r<ilifbtt wtUtt 914<^c (6cit fb^ toie iwt^t 9w fU^ 
JU ^aben. ©en ©e^fttfu^rcn aber, »eil jic fe^)r langfaw fjrtrftcfen/ unb jeberjeit nac$ 
SQeliebcn jltU ()alten fcnneit/ nürbt ^ wmUttdkU &fVUI^plH «^Cftitt nlCRMl eine 
fonbcre ^mbcrmg »crur|'aci>ciu 

S'"*- Sia% hti ber ivtr(Ii(^eR £abang/ um ^d)ug|>ul»cr m bd$ gebohrte mit 
fOAffi» Md<fMtte Gc^nfM t«tdm ^indnuoMa^fftt fl4cr ^drinn i» (cwa^ren / nnt Mr' 
Idflic^ unb mit guter tSirfung loä zubrennen , eine fe^r große ^c^wolcit ttftUtt 
mn^tt bebni^ivebcr einer btfonbem |>r«be/ notb einer Crftörnna. 

4""* S>a bie Sprengung ber ©trubelfelfcn nocft »citer fortcjclcyit , unb auch ber 
i»orber( £^et( / welcher b<n.O(r(ibfabrcnben entgegen ^tfyt, angcpadt mtbi, mu^tebie 
(rUf ewtSat fe««; bie gefd^rH^cft Seifen fb nie»(f|iKpr<nocn/ M Me ecftiffii^enbai, 
tpelc^eg t>icle oe^if^tct ^«tiitt;. feine jurücfgebliebenen ©pi^en }u fitre^hn ^aben; toel/ 
|ft betvtrren mnn (U^ imnicr bie ae (Tieienlten fO)a<i(|reacin m 9(iam denemmen ^ot. 



Digitized by Coogle 



mi^W fUimfttf Um» Me S«(rt(ir«|f^ gcreiitidet ncrfter mü «Milcr CSorgfdt 

au^ bcm SSegc gfränrot/ unt) cntUKbcr in tiefere ^U\r}t, m fte oI;n( 9lac^tl^eU l)ci; 
.^i(f«^ IK^CK ttanciif tUt Um 6tv«n an Ua £aitb ^os^rac^t iMrba. 

^0 Uv retßcnbe @t(om frei anfaßt/ i|^ bat ^erov^brinafn t>tv jertrummer; 
ten (öxutibfilftn oftwäl^liiaiM erf«rbert bonnac^ ^rogere 

Üi^ Mcfdftai/ nae^bcm fte einmal gefc^tift ergriffen ftnt»/ au^juivlnbett/ üs ftc^efc^icft 
ju ergreifen, ttelcbeö/ (obwohl für bte größeren cijettc ©teinjangen, für bie fleinertt 
abtt, unb für bie glatten abfltfi^Ufencn Steine/ bic ftcf) mit Bangen nic^t baltca 
U^n, fttttU wa ctfcnieil <n.^ait^C¥ ddcttetot QNfobtrn aufammendcfei^te @tcinsitt(r 
iotier etdmiKK tn SBmttfcMt fbibi) tft 8ri|crc WtvicdBMt tMVWiiu^^r «i< mm 



Stuf beigefc^tcr ^Signete tverben bie SOlafc^inenfc^iffe / bie 0reifi|andC ; bai i^i^k 
)(Ufl/ bte m t9ur(Ii(i)(m ^uön»titb<it bcftrijfenc Sfrbctter oor^cMt* 




■ • *Ofl iiwmiwnilg HCT ^ClpfCllpfll S&ICUfßmKf MflCII hIIv aiCll JjOfltmSICn wt9f 

^«apt tüf eiltfacbcflen bie beflen S)tenfle. fXncI» bie ISiamfviaticn ift gan$ ein^ 
faeb. S)ic SIrbetti?fcf)iffe / worauf bie ^ebmafcbine mit bem notbvenbigcn ®erii|^tt)erfe 
9cfiellet ift/ mirban ben ^la^/ m ber b(rau^5un>mbenbe Selä liegt/ i^m^tfü^tt, mit 
f^äxH» eikn «n tm dfemen Stittflcit befefliDet/ tmb unbeweglicb gebalten/ baä 3el^ 
fie«|lft4 m Ut wKUf M 90«fer ^jubgelhttteit ipfbiaRge crgrijftiir wtb »tttdlt 
tinti befamttett J[)afpeljn9^ in bie J^5be geioimbett/ «liMtt^ äber ditcti oit^ ftaxUn 
fitn bcrgertcbteten 2Öeg bnrtb JÖeibilfe einiger am Itfer anfgefleCten Srbroinben an 
hüi £anb gel>racbt. 3m 5«lle , baß bte £afl ju groß »irb / »erbe« bie einfacben 
ij^cbmafc^ittm »erb»ppclt / «ber befonbere 3(af(^(n$ud« wib ^winben )» J|?üfe ge^ 
WfiiiinfiTi 

® 



' * • Digitized by.GflOgle 



.26 9 



^a«! bei ^artxituns t)e^ (Strubeln tu größte Unde](d(n|)(tt txrurfac^t/ un^ 

iw» ^ ^ 9^1 in V tite ^«tuitt fefft^cw «Mr^, M iü; iwf t<ie MtaM 

lutf^ iin0 (ta^cR^rM Mcv^f fti i»d(^cii Wc.^Miaii mtt icbedFt^>ir S«9eiy^ 

lange fe^r furj^ bie !S>ttterun9 om raiii^c|len ifl/ in mld)tt W armen fc^Iec^t gcfict' 
teten Zaqli^mv mit i^rer gcwöl^nlic^ foltc« Äoft, jtotfc^crt unb ©dince , in btt 
Mltt vmX> 'Slafit I &a (o l^arUr d(f%lK^cp SGBajferarlKtt lang au^utaucrn m^t^itn^ - 
(Stanötfta^. • ■ ' 'V 

r tiif eine d&iiflig<-9dr (ftrf oiait 6tt etnfbclaficften feilten %ttt(t^ m»: . 

C^en. I©enn t>hm\)l oftcrö aucfi in S'ntblmg^- t^n^ 5;>crbf!mcnntfifn bte Jclffn unter 
bemSBaffer Jonntcn bearbeitet n'erDtn/ fo fcnncn Dod) Dtc i%bcrt6frf)tffc bei biefer nnlbtn 
3cit tn betn Strubel, nxu er bajumal megen ber ^ifa|^rt ©fe» Wöbe» mag/ t|>«t 
. allgemeinen 9^a(^t^eil m(öt jle^en bleiben. 

XIL ' ■ ' 

asott 5»rietfei arten W Seife« unter SBaffer su fprendeit, 

58ei ben ©trubelarteifcn »urbcn jmeierici <3prcngieuge gebroncftt, bic matt 
na^ otelen »orldufig angetleUten groben unb SSerfuc^cn t>or onbern »ort|)eil|>aft unt> 

I. Sie erfie 9(rt »irb in ben fd^toebifc^ep Stb^anblungen im 22*" 58anbe (Sdfe 
124, befc^rteben/ unb tfl »on a>amd ^^»unberg, bei bcm neuen ®crftt ju ÄarlJ^fron, o|f< 
l>raud)t wocbcn. ^cc gan^e "iQottati) , beffen man fic^ mit emec Ekmen ^anbcruug 
Ux b<» ^trutelarbetten bebienet^at, befielt m folgenbem: ' 

dt mit ^»er ottgcfUttc« 9ttfr«iir4(K^(tt Mtt MlOMi^ «rtr» «11 »Tolto 

€nbc eine« eifernen Äeil^ fefl gebunben / unb famt brm Äeil , W an ben ^öoben einer 
, . . i»a|rcrbtd)ten Ütß^re J»n »erjinntem ©fenblcc^ fo ()irfabgefcf)oben/ ba§ bie gjatrone untett, 
ber eifernc Äeil oben barauf ju flehen tommt. 5&if bicfm eifernen ÄetI wirb noc^ 

pM ^totHAtXi ber att eine fc^merc etferne Stange angefc^n^etgt tfl , aafgefe^et 

■ ♦ . . . ' ' - 

2>iefe Äeile , mW (e^icfen SMc^en jttfantmtn pöffen , befeftigen firf) fetbil 

tititcittanbcr , unb erhalten mit »ereintfitcn Ä'raftnt bic dnqefd^lojfene £abun9 in ftcher^ 
(ter ^ertortl)nm^3. ^nnfcficit ben jiüo jufammcn paffcntcn Jfdd^en (5Cf)t mtttclft cutcr 
}u btefem ^nbc angcbrad^ten Vertiefung eint gut |»räparirte 6top))tne ^mburc^ 1 v>üf 
^ mit tm» M( Ut a»« <{yttlt>(¥ reicht. 



Digitized by Google 



troncttttb fter Äcil jufamnKn gcNn&cn; d bic bl((^erttc SXo^r«; c btr ober« ÄcÄ ' 
ftt'mt tcr (tfernen ©fange/ f baö nacf> obtqer 93orfd)nft gebohrte @c^u§(ocf) , g^btc qan* 
je ißabung, tt?clcf)e iti t>cr blcd)crnen Dtöl)« beifammcn x^i , unö gjn^ bequem meinem nocf^ 
not («armen Smuner hm l^ergme^tet/ unb aUs^bann in bact/ nad) beftimmten iOiaa^c 
sefo^rte €M^$b(| mir j^meingefe^jc^ iNi^cit t«ivf. ^ twrlief^ flc^ von ftl&jl/ .([i^.Mc . 
Dio^re eiittdc 6cl^tt^e äbcr ben tSBafferfpiedel ; bi( @t»P|)roe ober, banttt ^ ^(^ucm imb 
ficNv KiMic «idf^ftii^ »(tNhi A^r ^to St^e ^maiiiffmigfti «äffe 




5>a brt? ^ener , mUtelfl ber ötoppwe an baö ^uber fommt , libt bfefeö am 
fange! jetnc ganje Äraft gcgcti ben untern Äctt auö. S)a aber bicfer fiel) an beti 
oberit onfldinitit/ mtt()ut ntci^t tvact^cn {ann, bleibt bie ganje Labung ri^ttg betfammcn/ 
mb »M|t 9BirfU9 twOfonmwiKr/ le gnuiitcr ttt 0tm JMI In M( Nc» 
«iKnie Dtil»/ je jiciMnwr Mcfc in M 6c^0)od^ (IndniNtfit; 

SSBetl ober itt bet ^u^ubung »ebec ba^ &)ei> in beiti Sciö , t^dU hjegen «n^ 
gleicher ^artc bt6 udmlic^en <@tctn8/ tt^cttö n^egen übermäßiger Unru(>c be^ ^jferö 
b«nmf^ 9frMf^<^1fe flehen ^ MSItiimcii nmb gcfo^f' nei^ .ler ciicrnf ^cfl ntf . 
{jenugfamcr ©enautgFcit i?erferttget »erben fann^ muß öftere itt>\f{!fyta btm Sttü ttitf> 'b(f 
TKo^xc unb bem ©e^ußlccf) cht Icn'cr mvf>t gefef)Io^encr ^trtfrf)cnraum «br'ig bleiben/ 
toobitrc^ notl;n)enbig ein X^til bcö ent?unbetfn ^uberä »erkoren qd)t. ^•kUv tin# 
»crmeibhe^e 5ei;ler tann ntc^t anbere , oie burc^ eine größere Spenge ^^ulyei- erfe^rt 
«Mfften. ^ ijl «tif dn( f» ftfnU Siibttis «njittragcnf bag/ tMim mul^ß» . 
S^cH be6 ^»er^ untotrFfam burd) btefen 9ioif(9<nnMii j^crat<MiHtte-f; to^ Ut 
ttcicareft ttoc^ ocrmigettb fq», eint (Nnloitsftd&e fSMnfg i» maifteit» 



28 ü^iQi^ 9 

fbifbttt ^ »nttrit <t(ariien J^tttö ^ottc man ctnide M >^cflcit ipoli 

bk avi$ S?o^ gemachten Xdk ttnäbtfr netter unb genauer nacl) t>em^|nifo^ »erfbr 
tiget werben fönnen. SlDetn gicng ntcf)! an ; Do^ rnt^untjetc ^ber JS>ot benjidiai 
in fleinc Splitter jerriffcn, unb ftd) öajmifdjen einen Siuögan^ t>crfd)affef / »obur«^ 
ein gro0ec Xl^trl btv ^raft unnü^ »eüoifvtn gieng; unt> bie ISBtrfung gegen bic fpren^ 
a^bcn ftdffai wi^tppMft diel gcflAi»^^ iMxUa nrnftf^ 

' II. S)ic jtueitc S(rt etneö fieberen (Sprengjeugg / m\dM: awfttv n^^mlic^fn 53ig* 
ntfte bet B »orgcftellet njirb / U^cht m einem l>Icct)frnem / bcv 5!3citc bcö gcbcfjrtcn 
@(^uglo(^e^ angemeirenen (£iimD«ra/ auf bcfen obero ^ebenem fietnee blecherne« Üv«i;r^ 
ilcitb M^dttUt fftf Mtt hm Cifill^erf N «r f<|f8«i tu hm e^n&o^ fitMf 
IM fiter ^ fSNfcr pmitO^ 




Ser «ntere (Tiltnbera toirö mit (^ci>ic§pulüct fo 00Q afö eö meglic^ ijf ,'an(ic# 
fftlfet^ unb big an ben58obenbcög€l)cf;rtcn*cd)u^Icd)6;h »erfcnfct; burt^baö 9l6()r(f)cnb 
aber tvirb eine &toppint (j» ^inburt^ geilecfet/ bag fte oben angeiunbet »erben/ uiU> 
te< mtcK in Nr |)«tr«ite cttt^ttcn« ptbMr «itifiiibai fmu 



55cil ber obere fetre. SÄaiwn be^ <Scf)«§fi5cfte« i not^wenbig mit Steine«/ ntt 
Sciin , ober «nberm ©ejenge , bie man burd) cigenbö baju befhmnite ttrie^ter unter 
^a(fer in bois £o(^ ^inetn lägt, ucrfc^lagen toerben mu^r t(l «Sorge |tt tragen/ bafl 
M Wefwt f8crf<^]| hit gefiiate ^oftwne o^.M St^rc^en/ torüiimi Mc ®toiN»iiic 



Digitized by Google 



Uin bitfd )tt »erraten/ lotrb hcti hkd^tm tXo^rt^enb mit bor 6e^NHit( incV 
M eifcrne jS?iIfe eingejlccfrt, in fic fidjer »ernähret , bem rcigoiDc« 'ftlwbc^ 
ll^affer 3Bib(ir{lattb ktPat fanti. Unten an bicfcr ^Ufc ifi (ine ftarfe rnnbc fMotfcd - 
ondefd^iwift/ »d^ tMt VM^mt» Cflta^* bebctfctf itnb bei jbcr wtrflte^m Soihiitt 

S>armt aber biefc platte d burcf) bic empfangenen €trdcf)c mcf)t §u flarf ön 
t>fe @cf>u§|?atrcnc ijnctcpre^t ivcrbc/ unD btc jufaminen geloteten X^eife, anjtatt fic ju 
b(fci)üQcn, auäemanber treibe, folglich bein WHa^tv ()incutjut>rm0en ©elegeit^eit gcbe^ 
t»irb bte j^tfltc ture^ bte swei £i(^ev be< boppelt rnngebogoKn (^fenducfe^e tar((|8ef 
fi^tlfii/ «Ufr mit ^ eä^tixAm fraros »(f^ct^ <»^4 iviffr Mc ®tcnf<^r«ii(cf ntfy 
tdÜ ^ 6(|ratiM<9U^d< ff n»^ tcr fftm fovMtttm Sttefe be^ selo^it 
&S)vifi»diti fo deMet/ baß fte; wenn bie ganje Labung beifmnnicil ifl/ ober btefein 
£oc^ auf bem nämlif^ett onftie^ ^ stifr Hi gM^e ^rengseag to evf«rbcrii(^cc 
!@tettund er^t. 

$6et bem etilen Ütn^licf ber Sonette Kerfl^ man bie ganje iOtampuIation^ 
«Itfr Nmolet il^Wr ba0 bid«: Hirt frit Ctcine «nte* SBaffet )u fprengen/ t»ielmc^ 

Strbciter b«bei ctfobert »erben ; baß bic £abang/ tpeilbte wntfr ^difltt 

gefd^iel^t , in t»tel grofferer ®f fal^r fiel;e , burcf) baä einbringende SS^fia nniotr^aiil |tt 
locrbcni Ui ber twrigen mittel^ ber etfernen i^e*% 

it;>ing(d(n aber ijl aud) gcmiß/ ba^i bei biefcc %vt ju laben / i»eil bie SDlongel 
'iM ni^ vuAm Ck^ito^e« »tin^ te^ NMune 93crf(il<t9at ((inal^e jiwllommett 
jcif^ ivcrNttr ^ M glcfcfteit Stetige pOm Md »irfTamer jjevf VAm. 
fra^e genon« cingef(|b(reii tfl , niit|»m feine gcfamte Jtraft / ttM hmü pt. 
«erlieren/ gegen bie Reifen ausüben fann. ^er 5CeiIfd)u6 bentnac^ l^at .in gr%rer 
<Si(i)erbeit, unb in bequemerer gefcf^tvinbecer fkmvfitAotmi ber f8erf<^iagf(^tii oicr if 
ne^rerer SEBtrffamf ett feinen iOoraug» 

XIII. 

iBoit mitefaneener etriibetoteä: im erlleit SBtittcr 2777-1778* 

3m lOloiMt SOtuaAvf 1777 fbag chMk^ Me Mffltt^ ddfcn^mgsiift im 
iStraibd Ott» 

3tm allereiflcn würben bte jwet tt>tcf)ttg(Ten f^egenjlanbe : bte 2Bolf6fu(icf, 
mSjH )war Arn ^opfe welcher in Siiidiu^ auf ben i>orgef(()lagenen ©4>licßund^ 
• . bamm 

* OSffOC Qcil ebrt 6(r Jr»|f Mr flBWiPIlUd Mitte iu txm eabt unkrft^rt ^dalTca, fiamit man, MH fOMl« 

ilA tMtifttaia» g» irtm i t iiM i»n»K tai iSombcntf^dtlt wt m SBolfMugtl mM» fMM wm^ 
iNMM Mili», N^Äi P fHM INiMin CH««^ 



Digitized by Google 



30 ü^/gj^. 9 . 

banim mußte |tet)c« bleiben, fcnbcrn an {mm Stötftn OBf btt fegettannten ^Ut; 
nacf) btcfcr btc ^atpmFu^d aii^q^actt , uub tPic anfangs »cr8(f(t}las(n gcnxidiV 

' • *' 

fd)affcn^it t><r UmfldnN, bit fQcqßio^^M i» örbctten, «nb bie t>ortr;fiIl^afl<flt .£«<ie 
»orfcf^ricb / «ntcrncnmwn / unb %i6 falben fHaif b<fonber^ hä itmn Jclf<n/ t»tld)t bic 
©nfa^rt in bcn <^ rrubcl gcfä^rHcb macf>tcn , önbcn^clfenflKcfctt Aaa an bec 3J?arffu* 
gel B, an bcr IDrcifpi^c C, n>elcbe brci gdnjHc^ b»n»f39cfPi'f«9t »orben, anbfr ©rd^i^cF, 
an bcm ®6rtt)ufcr b« HH unb EE, julci?t aud) an bm 5elf«i KK, roclcfie etica^ er* . 
ntfbrigct »erben fiub, mit fclcf)cm Sifcr, unb fe <?fücflid)cm Srfcici« fortgefe?«t/ bag; 
obtool fte )o£gcn ungemciK anmad^fcnbem S£^atTci' auf tuxuy Xagc unteri>ro(^en t9(rb«| • 
ontitt/ teit aft*** ^AitiKV ti Jtfofler, |tt Cn^ d^btimti 7 Miffioftcr/ itn^ . 
im WUnuili fltoi big 30 ^ubirflaftev GKine utitir tcm HBofl^ G>lllt^e( gcr 

fprcngtf Ott Utt £mi^ dflvsii^ i»»t^> «K^ Mf bm 5836rt^ufcf aU «ntrügltclK 
Scnaen »er «tft^ilaMw «iM jfeatH^ ftfeflm link. fBMcv «Hbcni- MrA<(tii(^B 
{^if(iitrttmm(rii $n gtfc^ivngnt , n>el(f)e nad) ^lücf lieber JCNttlKg^raigiilid.iii bie tieferen 

•crfcnfct »Orb« fmb \ 

# ' ■ • 

«nftd^ M«* «(M^i^ |K f^i Mtte oMii ^oit |h €n^e M 8ltoiMit^< SM 27781 

lOfTgAAd« d(R^> M Me siveMdfe «»falrt in l>cii 6mtbcf fUNr |(9i m» m 
Conan ^dulidef |Hnciit((rliiie/ M nt Mrfsf n 3tti«i ; |itr mMTh^« 

feijung/ nnb ^^ftibrung man tn ^uFtinft eine brffoinrOr gearünbctc i^ffinw§ ^ftMn 
tetititci.ic »irlfÄiiicv bic ^bcit bttvc^ beit ^SSwtis gmcilnu 

Ä)en 6ommee bw»t*»r<i) würben btc bei bert öorigen Sßmterarbeltm beftbdbig? 
fen €S0lltt ^aft^tiKit nn^ !Ocrfieug< »über au rechte dcrtc^tet; nrne CMIc/ i^eb« 
mb S^wcitgmc «t(|(r<^aiiftf intb ade 9l»t^ipaibigfett(tt wtbtnUta, m bk ifrbrtt,2|i 
«Im 3^(n ntde^mbert «nfMisat i« Umau 3r ^ €!trnbc( «to «MrOrn 'ttHe Umr 
fi&tibc/ oOefOcrdnberunscn, befonbet« bicjetit$ai^ bic fk^ (ei boit 6(ft«im«fMl. flcä«^ 
fert batteitrboit Seit $u 9<it f^rgfdUig becbaebtet r um Awi bm, gefcf^ebm 
acte ^aaßregeln bcvau« |U|K^«ii/ nac^ buicit bie fänftttfc Strbctt |» btütenni) löl 
(tniuicitcn »drc 



Digitiied by Google 



XIV. 

tut ^ei-euu^te (Sinfa^rt in bcn @trutcf, unt> t)ai ^4iifidcr ^tithn|!r6inettO< Sa{k 
«t JKcfprac^m j»« fetr 6c^j|fa^rt eine t>inldnftli(t»e Crlric^terung ; allein ^er @(iten< 
«m^aS gegoi teil SSiftnp mv noö) immer (b 0efa()rli(^ alä )ut><>r , ia , e^ »oUteit 
titti^t behaupten f eben tiefer Siu^faU ; it(M|^(m l)aö Gaffer in t>em ^trutcl etneit 

wd^ flnlfcrüc^r §(wrbat f(9# mtb Mc um (ö mt^ «it fUl^ jic^e. ffoidc^ 

©atj Oe ntefttnurmiö t>er Crfa^rung aDein , (bnbern öot^mit fcem ju bweifcn fud)tcn , t>a| 
tiefe Seifen jut?or , ba fic in ihrer 5;;?5f)e notf) t>a flcinben ; ben l^inaiisbriniintöcn (?trcni 
toenigl^ents in (two^ ^xM^tfytAUnt Vit ober bcnfclbcn «bnc aaen SBiber^anb Jj^tnatt^ 
jfaSen laffcn» 

M «Mi taner füv Stittd «Sc ItafincrffiMiiIcit i« i^tmin^ 

^vtn f)atte ftu(f) f(f;0rt »erfiübiebfne ^titttifirfc jiic äuefiibrutt!] etitcc ?3erfcblie< 
^im^j , mitrdtl rxulAer Das ^JBalfcr mbcr j^ö^e beö (rbobenileit X^^tiW ber ^((ft^fugcl 
bell' burti^iubcin^en t^eci^mbert werben foUte* 

um ti<{<( JOdTbuiid t (bifbeni Hwidnitlfii« twtt felflgf«» ^omiMtlgat 5KB6rt^i]fh> 
loe((^ burd) bie wemge ^(brdumun^ in bem erflen SBiÜter bo^ !S3ef(ntItcf)C nocf) nicbt 

"fecncmmm »crtJcn ifl , ()erjebolt »erb at ninffe; trol nrntt ^i^Fctcf) öcvfrtf) , baf? iin-nnbicfc 
^d)ltefnmg tvirflict) »dre p ©tanbc gcfonimcn i v»on bcr Ufcrfrunime H H bcftänbuj et« 
gewaltiger ipuitrub beö ^©aiTcr^ uitb €iicö qcgert bcn ©c^itcfjungebamm unb gegen 

bie 3ßoIf6fU0cI/ bicwit ein bcjlanbigcr ilampf würbe gcwcfcn fcon / ber ftc^ notbnxiw 
ti^K fowol auf bie ;Sauer ber jSerfebließung, alä auf bte <£icf)Cr()ett ber fd)Wer getaucb' 
fCR b^ie^en mAftci nwi^e befebtcfTen / biefe^ fid^äbli^e ujfitri nid^t mir i»ie num 

<Atö bic metfte Urf«(^ Mcfei Itebel^ au« ton ^runb $u beben ^ unb in gcnugfamer tiefe 
l^erau^^ufprengen , in gefief)crtcr i^offnung t bA§ , nad)bem bieM «ti Wut ftBcfiC i94rbc 
gcvdumt fep»/ bic ubeln Sol0(n voit f(ib(i oufl^örm tvtirbtett* 

9{eb|t bem / bag man fic^ bieburcb eme gewtiTc ^ib(;i(fe i)erfpra(i[> / fab man 
4M1 ^ Mefci mttd «U^ mti; l»(lA»klid fcor «tt ei» Cc^lKgimaiftOTtw^ 
fmbertt «u^ «Ik fdlnfüiK 9lac^rMtiiii« St^aroterot^ i<i ^ Ck^tc^tnti 



Digitized by Coogl 



XV. 

fSon t>tx ^eaxkitm^ M StxM^ im mitm SSBiirter. 

' lOMt !Oh>nät^ ^(ccmber 1778 fim ^ tvktcnm «i/ wt^ iwtr^. 

ügcit €ife^ möglich ttar/ fb tnitfm fortgcfe«t/ &a| 6t< Ifofono Stolier^ x779* 8 ^ 
(ifflaftrr Steine von l>er ft^n oftsetac^tCR Ufecfi^^inonwft »(a0Cf)pvci%t IMTbatf ant> 

^ic gro^ t)te ^cgurtte/ t>er ^orfa^/ unt> aud) t>\t S^offtm^ immer fidvefeii 
btefe n>tc^ti9( Sfoiot ci^tgit p betreiben/ (0 mugtc fic.bof^ nac^ einer fe^ taxutn . 

iMttfidr »nfr i<» eflent^f bai Ue Üftofi^fiieitfi^if^ tto<^ mit (ttrter äKAH i6^ei|f» 0(» 
. ira#t »erteil iNmtot/ trat Me 9lrttiter smsc« (inqcfcf)encc Untxrm^saiM biir^ M 

jEi« tai^aiiioiiinfiv litt geaiMmscti fmtöt In »er SBi¥t(Kntif(t.iii tmrHctteii. 

■^imge bc<^ / tueklKn wegen tf>rer befonntcn 0cfd)icflKl)fnt im ®a|ferfaftre« 
t(l gfflattet »orbcn / getrauten fid) inu einer fleinen 2i3eibiiUen / mit n>clc^cr fic öurc^ 
tte 3n)if(teiträti»e te^ Mufis nmteiiftcit €iM letcttej^en burc^sufonuneit glaubten» 
leine Uelerfvtr fii Aorft CÜnttdt fu mtu^eit. Gie iwnrcii oter Im» ttcr M( ^Iflc 
be^ etromö binuber, fofanbenfte ft<t mttCÜfbwBnwijettf tnIfieiR sr^lterGefo^rftni» 
bcn famt brm Sifje in bcn 5ÖirbcI fjjnnnqctricben äu »erben. !D?'tt genauer 9?ot^ d^Iung 
tp ilntfu^ taf^ f»f mit dugerftcr (£r|d)6pfuncj \\)Xtx Jtrdfte / wnb (afl 3lt^>eoUoö untec 
bcin ipaafeaol^r* m Dem fo^cnanntei) §((Ut{^op* «»et nii ta<( £0»^ |tt {»mmcQ ^ 

^ucd) biefet^ ^cifpicl gefc^redt blieben bie auf ber 5ß6rtl)inf(( ^ufel^enben ^r^ 
teifetf »ic gcm ile tv<de» te^ bot 6"* S^mur ctRfttlleitteii 9c{itaad ^MerdeEonraKit 

lodreny »iBis teit <^ ?*~ «it ^ mi SB^d^/ mit «erlangte fiet feiner ümv 
iiefa^cn |D »ertcn, 

UntcrbeRen fe^te fic^ bcr ©tog «uf bem Sßirbcl «nb »erf(f)Ic|5 bic iDonov 
fO; ba§ bag üpn oben bciabfcminciibf (?t§ nur Itnf^ tinb rc*t^ fcutc 'JBtrfunq ge? 
«cn baf> Ufer aiieiibcn fcmirc , luib baskibc a>urbe burc()aii» nnt (0. Oldcn uns^ciifeit 
.^t^t^iietcn angeftiUt-t/ bag l^albe ^'#erd( ba ^u liefen fc^unen. ' . 

«8el 



t 

^ * Ml M €ff «rta »m <R«ift( ^nilcit. 



Digitized by Google 



^ 9ta^ W«^f T»a»1^ t»m tOmH tiitm^, tmb <3mAff<t tjtbm 
ivurbot/ oemut^en He§/ mt mit ®runt) )u Ufit^aitr ^ num iw<^ «artdatiiKi^ 

ffm 'Tficil bfö ^r^inter« fßr bitfeö fr öemeirmu^jig^ Untcrw^mm/ in cio« gdnjIic^fiiUw. 

trtrf|o,nifi;it ipuröc jubringcn niujfeit, tßtt^ti lKr-^mqationit)mhiott-^i^ bu^tee^ 

feit |u befc^leumgen. . 

■• XVL 

Mit tem ^labcnfrciu langft Dem ^fc^gang gegm Un 'Birbd tuvd) ba<? £ig eine« 
©jfiK« Äanal m öei- iöreitc »on 8 big la Äiaftw a«^tjt<>f€0/ to©i>ttr<t> iit ftfoptti , 

^ ' < ^'iä^ <i^<Me ft<^'cNit.Mtt «ebodtem lltiia^ciifldti (ü 

«K^ ganae untere @tr^ 



^ »ic ßcffnuttg t>e« mf[ai Hv(fy Un ^b$md ««6 ^-iii(iit(nr;.eiilMiffr 

lütt Dcc (Eif5f!p^ t?on fmtqrn mtn im cigentltt^ ^ftuber ^Wcggelnfoe^t »tt^t* 
fonne; nxxb iinil vciMmcöciu Bcrtjcuge, t>u man t>ai ja jcrthnicn , tauglie^^ 
hc^(tfu itt fc^n erad^tcr l)qxtc, auö S3orftcf)t fcftoti tsorBin anc!cfd)ant »arcit, »WFt>e biiff 
fec fihitjpu^f/ tta* juwr aogefteUtm i5itc|uv^>, »irtiic^ ottsgciwljft. . • . , . , h 

9lMi «p(iii.i m Ujt ^^ ^^igond m^^^iftMrtitttfal floßt, 
«toletrenwib mit ^4»(Vfn'eS4ncttM(ll^MeJi»fi^ 

ft>aren, ^$ ©0 furc^uttei^ , fo tief ma« fennte , (m^anm, :^ 9vr<l^ nft (tTcfS^ 
neit frumraen ©igen, t>ie bucc^ bret ober rifr ^Jeril^nen regieret werben fonntiit, U$ 
mf ben ©runb »oßenb« iCtfMttn , baö getrennte €iö burcf) Kmar .^fhivitm;? Ioö# 
0ein)bett, w bad rnwenbe SSBaiiec au«geMn/ tmb 5wt|c(nMwrafR «ae&geientet. 

fKi^ mviibtltm ViM. mx U» fnrjergert hxi |am ©trubdltjaiTci: l;mauf 
(in fiCSM rc(^ AlfofKer $Mif«r Amuil, »er icfUbbigl offen erMt« iwrbe, «nb in beai 
©truW m flicbifa» du ^ im« »toaeNt Ätofier breit unb über 

»ctiliS «Ipificr iMis »«r r nit!^ tcit Wf^m^t Vit vxmtäb m ^tx\xM$ 

.3 ' ' 'ttt» 



Digitized 



fd)a(ftt, unö ©«U^cttlK« 9«l>/ SKatßcnfugcl unD Oer SSBoIf^fugd «Wiclcil 




lAMi^^^bt, ^..itcM^di l>et «igbatnwee gegen 6eti Sßilbriß, welcher beinaljc 
^ JHaftWf >tr «Ibanim f bei t>et Strut>ekmf«lS>tt, tt>cl(^>cr lo Äl«ftcr brat icar; iw^ 

* • ' • ' * » 

S)cr um beit Jtcid) ^crum fc|l jlcl^enbc €#00191 W|ii*?rt{ toi (fMiMa^ 
Slnfatl Ui SßÄfferö »ttl »itJfamerf otf ti ^«tc((aif4c CS^iodDUlf 6(idl4# 
ficn ^>amn t^ttti Kimm, unb mv jugleic^^, pM er auf bcr ^ ,9«fl«» ®ÖWf 
tm gani brci iHoft^ ^ ««»«f«' <^ 1^««^ MU»« « ««9» <>w«»i 
'■f<^wä« <HW«ft^'ri«><I«iN' W ö«f ä«>« ec^iffen ju |tef>en pflegte, mit einem €n&e, 
»a« «Ittbem anbern a«f tera gett)^^nhcl)en 3(rbntöf*iffe rubete, auf ben eiibamm ju 
fe^en. tfl«t biefc SSebutfamfeit «nb 93orrut)t tvurbe babet gebraucht , ba^ baö €1^, 
tDorauf baö <?nb< ba ?%afd)mc ju {tel)cit tarn , iUüot mit langen 5öaura<n belegt »urbe, 
wn ben »rurf ber SRafd;mc unb ber baran^angeribcn oft ttnae^curro M«nftü(fc auf (i« 
wn armieren Umfang be« etßjUM jtt i«ftö<aat , 

iMtl bUepreng^unb J^f(m< |CK9(^f«t JMtCr flaiilb fSaffcr ä»eir 
tjm ^41icit &rt;»er SBoIf^fudd iB»crl3er(ojfto ia^ll MS ««^ ^ ilA"S« Seit 
(lBb«M^/tN|M(@^cl«rNtii#^taft Cfle g^Mcrt IMr tri<(t wtor X4 8«<l 

^0 



(kwM fr|Kt HTM 



.W, «I M BMif Mir laMMM KMir Mto wir «MmIm »«Or I» «M« 



t>at (StruDcltuaffirr ober, ftelcf)cö nur gan) fanft unter btm ©^e ^erabFami 
toar gan^ ruf^tg , unb b<n SBaff^rarbcitcn |o ^unRid / ^^i bt^ jtt ^nfans t>(5 iütonat^^ 
9(Nitar/ $tt »elc^er ^dt M ^duft^ aitf»mmcii^( SBofer Gtog 50 tDad)ende)n>uii« 
gen, unb ^ CMcIn^ofrer loiAiatm «öffnet ^ , t^etl^ muMr fltjhfm tcr SDe(^ 
ftidcl, t^dtt 9MI ter ©cdcnb b(v 9tttVmfugc( gegen to - JNofttir' CMcitie finb ^intseg^ ' 
tcA»r(ii§(( f mb (tttOoR 6tr»m ^clMiatai wor^n* ttnf Sirt Me 6tnv 

XVIL 

5>m 6'" be«59lctta« ^ihxm fenq brr m ober (Srefn, kib barauf 

öucf) in bem (Strubel ju totiiS}<n. 5öfim SBirbcI aber toar er fc|1/ utiö ildmmtefic^ 
in ben i^tiiinwncn unb £(f<n beöfclben on bem ipauöftein fo gcroaltig an , bag er bei« 
in grögtcr äßcnge ^abfommenben; (td^ t^urmenbcn &6<f unb bem imdcmeis 
<m|i^«Mll<Hbfiii flBttfljler.iwib IHKi Soge 1«I9 50IMiMi^ MlfUUf or cntfitb bM 
8""^ SAriKtr tRiKbiMttog unter nntc^on 0((i0e g^tot^ nnb 'itttrftnuiicrt nmftcn. ' 

Söö (1(^> b«« ®a|fcr »ifbet »erlcrcn f)atte, bcmerfte man an bero Ort, tooWt ' 
J5)ut ^inweggcfprcngt »orbtn mt , bei DD ungenjp^nltcfK ^iBcUen, m\d}( haß ^afcnn 
m($ unter bem "SBaffcr liegenbcn otcmfelfen »etrtetijat. €^ bcfaiib fict) milUd), 
bafj cm grcpcr tctem burcf) hm fiir^fid) gebobenen Si^ftc^ neu {)ei-^ebrad)t worben fct), 
€r wirb (ic^ i)on euum Seifen bei förein, obet bct bem SHaabcnflein loegeriffen baben, 
nntcr bm @toßet§ / ober in bem ©runbeig eerfrobren gen^efcn fe^n, unb ifl, naebbcm fict) htt. 
j0t»J in bdcn aiHjcfmsctt^it, ntt fiettmr «bor onf bMfeltoi ^cifKii» onf dnm 8l»p - 
«1 U» StntM bitM^^Nuttoi f cnMic^/ »ca oSba bie $iteflcii ^naffint an bei 
lintt nnD vct^M fte^ei^ 6tnibClfe(|m not^ioenbis i^vrigim pvAtMi nnb dnt Hemr 
flikIfiMttt in trosen nfa^ ticl« »mii50Cttb ecwcfen tjlf t»irb er in lOebcit scMc»; 
snb lüfr Unat fleNjcien f^n. 

bicfer ©trin in ferner ^aqt ber ®cbiff«|>rt t)icllcicf)t nccf) gefd^rlicbcr roürbl 
getpefen feon, ale( bte lupor mx eben biefem DtU ^Inmeggefprengten iebenbtgen Seifen/ 
tf( tt olfoflfciCb .anaei^adtinb ob»« fpr engen ^erau^genmnben »»rlen. * 9hM| M«» . 
fcr VrMtf triebe nu^t f«nnte >n#oicn «Krbw; imirO<n ofe Jtr^ onf bie 4>ln)MiF 

fi^MIm Jtrftimninit nn Um VüfotUi^H «owcnbctr ivd^iMtonnig^ 



• JDUftr Ö^teia, nxIAtr SütShet um trccffccn f .;iib< afttMiqra , ui» 5Ö €<f«7i<T fcfitixt {«''cnttti irt-rtMir, fldt Änltf U( 



Digkizeej by ,le 



ICK httQt^olt tjl QtmMktt mbtnt M f<^«n 1» M StVHOt^ !8Mri üie A«im 
gdftttwi^ tum ®«fr« 94i<|fii| vertaner; ^ ftmcre S^ett oieri mm Ic» 

be «u^ Ue an ^ S^icnfugd fc^on ifter< oitgcfaitdene aber jcbce^mal unterbrochene 
llrMt iDifbcrum vtcrt^enommeti , unt> fo lange wnermuöet flNrt0cfC|{Ct| M ticjclfte in iftwill 
00»^ Umfang ji»o(Uommen nteUrgeiprcndt »or^en« 

Sa bitf« ^auptfels nccf) mcf>t »oUbmmen gctjobfn »ar/ jciqten ftch neue 
utibcfaiintc 5<Iicn()iideI; öic längfl öcr ^aufal^tt in einer D?eiF)c fjmauflagen/ unb t»te 
b^x neue Arbeit oerurfac^ten. ^te n»t4)ttditcn Davon finb au( bem i^run]>ri6 mit ben 
Sduc^lMeti M N O V hmtxkt. eu tmm 6» mm »«tourft jcMitoi, Iftntcit ta|cf 
«ttc^fciiMn nionMit r «itf ttt «itfciOafett Uvfu^r «Kfl |ie t»»nN( irt((ri0<Vf .4itt ottbcrc 
bcrmnlen tM^^i^rtiigiteddcsim/ initr^tnvon ten <3(|9pdita.>(i <(fer geiodl^nKc^cB , 
fSBafferfc^aue / n>eld)e fte nur auf ben ^oc^flen ü)rten Dornal^meni cntlPClKr irii^t filA 

5(ucf) nad& genaucfter Unterfut^mng ift e^ bei bergleid) en Untfrncr)mun9en, m t>ai 
mci|f c tief unter bera 52Ba|fer ücrborcjen Imt , nicfjt mSqhcf) alliö vii.nl)uicin ju fc^en unb 
i)e(lintmen. Sinfangö tfi ba^ ^u^emnci hiur auf Daä SOic^tigiie gcnc^tet/ über anbere 
nudMv m(S)tiQ fdKäWi^ Of^enllänbe gel^t man i^imu$, »n^ (emct $t fr(i ba$unMl 
ImiKitf »enn ba<!lBi<|ti^ f^o» gehoben ift. Q!pb«lb Me M^R^dfm iwr genngfoK 
ftc^ertt Xiefe ber (Sc^Üfa^rt betfeitiget »arcn/ fanten fie |um 18»rf(|aitv nnb i»(irbCRfit 
Sufunftum fo gefä^rli(l)er ^etvcfen feon, toeilman i^r tuMmiM ^ofS^H crll. mc| 
mtb nac^ burcft @(t)aben ^äm crfo^c» nikfat. , 

Hm bicfcr ©ffaf^r »crjubengen , ftjurbctt bic gcbadjtm neuen ^elfcnflücfe / fo« 
balb bte Uni|länbe erlaubten, anqcgnffcn, jen'prenijt, unb an baß Ufer ^erauögcjo? 
gen / welche SJefcljaftigung bei ber fc^önftcn ciüniitg(lcn ®«tterung bis in ben 9Äonat|> 
«g^at ^inau^ seboucrt/ nnb bie @trubclarb(Ucn be^ fetten SButtcr^ bcfc^foi 

• , . 

, jDfe Amgc Uf 9Matt W iM^ fc^ tAtUnm Cig^i von be^t $EB6rt^ 
tl|!(r# m b(( SRAifcnfugfl/ «oii ^ um tatMttm seifen «imipe^ ^mn>eggefpren^ 
»ec^ fta^f «Mf f» beträft, ft<t| (ic im^ «tt ?o Mjfffafiir mKftoMK^ 

€in befon^mv Uwiianb $at |ttc S8ef jrbmutd ber «mgefnbrten Sfrbeiten infißr 
figertteife »ieleö betgetragen. fDcr Cigflog b«tte gleich oberbalb be< (Strubeln einen ©anb< 
laufen binflc^i »ckbecbctt^oniit^Miiii (ti9a«aitff(biM0((i «ob ctiteii betrdcbtiic^ 



Digitized by Google 



mdl tu BtnOfämlfttB fi Un Sj^t^ßn^, imI^» tlnc^ ttm^ iwrtieft 
^inftfer IS fall» fiviüis. & tomtai ttma^ läOit mtr alle JE>o^etiai||%, 
fMbtn MM^ Ue iMiiiMt 9i»afii^rm Mr«^ jb» iSMuoiHi ^fntar^ bninat, 
iottntc <tti0 ^cr Gtmbcl o^tte M< 64<fa^ |tt (iitbqrtt/ meifldid gefc^loflreii blciixiif 

unb barin« att^jtifal^rmte Strteit a«<^ In ÜRotiatfjen «^Jar? , 2fpn{ unt) «9?ai, 
in meieren ftc tccc^tn f(f)on dcltntxrer SDtttcning unb |iiiKt>>n(R&cr Xa$(öiänflC VkI vtf 

üfhir bcu giö^ercit fd)tt>crbdabencü ^^aufu^rett , tvcicbe bmd} ben ^Opgung 
tti(J»t (lenug 52Pa(fer $u finbcit glaubten ^ tourbc ju 3<jt(Ji tJCf ®cg burcf) bcn Strubel 
eröffnet, ßatten btc 3lik!t£|d)iffc einer jcben tJ?aufu^r au^weicfjen muflen, würbe 
tm &ftrd5^tad;>cr X^eil ber bebten 8«t/ iura flrpgtm «Wac^tjjcil bcr tgtrubtlarbcit 

■ . • ■ ' , . ■ ■ 

XVIIl 

sspn mim wmiWtttn g4t$eiitat inS^m^ ettvM 

or^ctt 1779* 

•Icr sn» M ^xtin a\xH<fMUt mc(n, um bic T^Otlftt^ (fn tmd^, U$ heg 
>fBc9 tarnten Strubel b<rmaren gefc^lolTtit f<o; fb^m ftd) bocft einige ^(o^a^ra; 
ta man mitten in ber Strbeit begriffen mt , ^ineingcmagt, unb oUeö in bie unumg4i^' 
Itcfie ©efaf^r ber 3ugr«nbericf)tung gcfe^et. etlichen bicfer einfa|ircnbettSI&f7en hnntt 
man burc^ du0crjl qefcf)tt)inbe Slnjlaltf« aueswetc^cn / tnbeni bie in freiem SDaffer 
fJe^)enben IÄrbeit5fe^)t(fe mit gefammten Äraften ber Strbetter jum Ufer l)erbet gejmun; * 
$en/ unb bie 6tUe ettt|ipet eeMteit ignuAtnu jDurd> btefe 93ermitt(ung giengen ftc 
«^R« tsetttre UjtaUUttMnHiIaüttnd be» Gfntat bnrc^. €iner ober t>on befonberer 
©roße, »eil (T I» ft&ReK mb iiwerfeicit« bol^cr fimi/ mußte oit ber SIBoIfigfugel 
ff^eiteni/ O^reimtf tk Geile beit iRaft^iiicnrdMNf ^ {(or^ eifbteii fXiiiji «os 
»er AMfStodd «(; mb f(«te f»n»6$I feine eisene MiX^Mbt tMintdfit, famt tlOm 
flteifei^r Ott «ub einige ber ^ftubetolbettcr in MemgenftbeiiiKtb^ Men^gefa^r, 
»elc^e tfytU hvt^ SnfoO , «M». wnafiindtm t^lrensai nBer itr^ 
wk|^ gUURifb gerettet tnvbeit* 

S)tr fc^on oben angefuf^rtc burcf) ben Sigjtoß Derurfae^fe SanbF)aufen, ip«r 
in>ar bcn ^frubelarbeitcn unb &cn ticmen ^anfü^xtn, bie burc^ bcn ^p^paana q<s ■ 
ien fonnten, mebr »ort^eil^t «iß nac()tMtg ; ben großen ^abr^cugcn aber, bie 
wmng&iifllii^ ^(rum fahren m\ltta, «ber mugteti/^ machte Cf/ »eil er t» ber bebten 

4t Slao/ 



Digitized by Google 



(b", M Weier «kmfeii ftlldit We Vtm ^ m sT ai>rrx779 wrnnglftÄm 6^ 

ttmü 9kt«^bumf Wttiififlt^ MMSt bat ^truOcl mc^t Wt< ^incin^aK 
fbitett r *elB«i anfangt nm bitfcrn Dor % !ftoufa^rt liegert&em ^auftn auöjttiwü' 

eben , fcI)V nar;c m Uftr einjitfabrcn. er ndc^igc^ctitö ^hubtt , \>m Sanbe gar \Vk 
\\x \m, lenftc er baö ©d)iff \)\\\\>m, knftc öt>« ju %ö\), unt» ju »lel fo , bag. 
et uoit bcin ©tronie cvgriifeii f gctr jit mcit com Jan&e ^)in»<g fam , unb mit du# 
ptrltcv Slttitrciigung «Her ed^ijffnecfjte nid)t mc|>c »trmosfRb war, ber SÖ3ßlfdfu0d 
ju cittwifc^en^ mitN nol&e bei bott mgcsofTcittiii SRittö/ «» We gelfe^ «w la W*-^äf 
3oa tief twter »(»fftHasc« / f*eiter« wall« V' 

Moamnisfl^ liege» MeSSolf^hidcl (ittnier geiverfeit ivitrbeV v»^ bie 5ß<m^^ren 
Mit ft^ iog r »Arte MeTer J^^aiifat 64Mf«&vt ^4 ten iStniM mtseineiK ^d^toe/ 

yet , *tca<ict>t ganj itntfwnli^ gemacht ^«fceit. ®eU aber |W geit bcö gefc^e^mtn Um 
glürf^ bicffr ©porrn gr6§tcntl)citö binn>f«3vtc*prfn'^t »öf / fonntcit ftf)oii ^a5l:mftl^ct noc^ 
^«l^eiÄwr Sanbbanf bi< grcBtc« iuit> ta)ivH'cc|icit fomof^l $it\)\\^<nmx ald ÄlobalUe^^* 
»emt fic fid) nur tn gcnnffcr "T^äfjc an btmfchon gcrdamtcn 9B6rtbufcr bieltett/ imtüoU 
Icr fabung , unc3ead>t«t t)tr iraiitibanf , buid) i)cn *Sfrubd binburd), unb tn cmcr me^r 
öfö nbtrflu^igcii C^utfcrnung x>m öcr nj>d) Ihboiix:» ^^Iföf UflCl »Ärbtlfajir« / mt »or 
unb bcm wrunglucttcn ©c^ifft 9cf(()ebe« »1^. , - 

ll6li atEi(t ^BdH^teit gliURi^ 6iit4$nf«iiimettf »<» tiefer CkmbtKuifen 
«Mriter gefd^rlie^r «iib fe^te bie ISftNifal^teRbeii in gnr^lt tlm Mefe unb 
he ^<p0fytit, »ebbe öiiee We {age ^iefe« €aiibbaitM «i^tmein fTagteit/ fu iefM(# 
bidettVft^ >uatt ttfrRt^ oiv benfelfen &ur(b ^inme« )tt f(^mdUrn/ unb wftrbe 

fliegen getoefen fcijn, ibn o,aii5lid> ivcg^ufcbafffn , iDcnn nroii iticftt vcrfscfcfint h(AU, 
baO er o^ebm burd) baö crfrc grofse ^a3aiTcr/ (JDelcbeö aud) gcfd)cl;cn ift), fdbftbeflo 
gewxflTcr »erbe rocggetragen itt-rbcn , je weniger möglich i)t, ba^ an einem £)rt<, 
»0 baä fSBajfer fo 4rei0enb <5anb ober €kbotte( lang iiegeii Heik» 



XX. 



iMitrt^ ... 

■ ■ • L .v ■ . r ■ . • , . ■■ . • : 



Digitized by Google 



' ■ ' ajp» im a>orfopfc in SBi>i:($cmfcL 

!^«ifiat (tiMiMdiifli ttHU^ ^ IBMlovf M(fcr <mA»AC^ 

' • ■ '. ' 

Sa btc ann)«rf)f^n^e JOotiau bi< neue ®anbb«nf auö ^cr ^aufa^tt wegj«»^ 
fi^iaffm angefangen battc ; fcfiifit fte au(^ bicfen SSorfcpf ani«grc'tf<n unt> fanbigte 
Ufer ircgjufptclcn. 'iücnu mm bte 5)onau/ »cldje Mjt nac^> gereinigter €!nfaf>rt iit 
i>en Strubel I;diiji3cr als i^cii;cr() ^incinftromt , bicfen 93orbpf intttfer 3eit inerflicf>; 
abräumen unb j^miücgldjiöcuuiicu füllte/ tt>eid)£c &cfai)t cm öerglctc^en ^anb^aufcit, ' 
aüejat ouegcfe^et x)! , fo tourben. bte legten ©ber()alb txi grogen ^iopfcpfö Ijegenbe«:. 
Sdfc» (OtbUgt ba jlc^eu/ mxt^m ^ 6tro«/ ttÄ^er m tiefem Sal«, »it gan|cr ^eÄ 
»Ott torouf air^(r<»,ii|ii0to^ «to ciii f(94Mic4«r Kblcitiiiis^pnrR ctcnfo ^t^ot is^ 

Um biefcr obroc^l «jeit entfernten ©efa^r ju rechter '^<\t t)(?r;tit>fit<ien, »ur^ 
be gicid) bajunwl , ba man am erflcn bcmerfte, eine ?Oci|uUung gcniac^)t/ unt> 
eine ber ©efoljr anqemeffcnc UfcrlHfcihgung , näralic^ emc rtaiiDhaftc / bi^ «o Äfaftec 
lange, gegen bcn (Eiufiug bc6 ^pcfkjangeö Idngfl bem jpaufcn fnnauf ju fuF)renbe 
Steinmauer i;>orgefc^lage» / m\d)t an bie oberen 3dfen btd SS^(tt^((ufei:^ an|u[^äng(»it, 
»nb »Iber ben ©Sflog. (ianbf;aft t>er(lc^cn »are. . 

mietete CSeeittUMtcv/ wem fit |wr Gr^afimts tc« SSmclopfM wA pr > 
fftoentung ber ertte^inten o;5cfa^r nod^ ferner iwfl^wenbig ju fepn foDte crf mnet »er* 
ten / tx>ürbe jugleic^ ber ^)xffa^tt no^ einen anbern ^ort^eil Derfc{)a|fen , unb 1)1 
einem be<tuemen ^uffc^Iage * itber ba^ fleintgte S^^tttK^ufcr^ »elc^er )ur <£r(eid)terunj 
ter (^egetlid^ eben fo ertoünfd)It(^ ifti yiMV |nr Sic^er^eit ber Baht^u^f bie . 
j^erauSfpreni^iing ber ©ttubclfclfen gewefen t»ar/ einen ^errlic^en Slnfaiii\ machen; 
toek^er vSorrliciI allein, ol^ne em anbere^ 3tbfe^>en babei }u f)oben , eine gtiutv^fante 33e* 
loegurfac^ Konlonnte/ btc<£rri(|>tun9ber »orsefc^toscueit ©teinmauei: nidjt mim^tiüi^st 
|u loffou ' • ' . • 



* St» »kfitn ^uffc^age, «K m Oim (AM M^Ugcn thtalMt, Nrl te $. XXIL Mt tXdt f^t. 



pigilizep by Google 



40 H^J^ ^ 

.XX ' . • 

mm 1779-^80, 

lÖMi >c« It«^ M> «»^U »III» 
tot Mf^f!^ r «mNllf tai 9«vi9m e>»nm(r^ aUc fQcr&ntxrandcn forgfdltig 
fc«U(^tet, wdd^ild^i« ^tr S>tHf(^fa^rt &ttr* Un 6tmb<I unb btfonbcr« f>d ttm 

•er über bic ©erteWddnbi bcr 5abrjtti<?< r)maufgcfd)la9cn ^atttn; jc^tcu ficf> auf bcc 
^trumfa^rt mC^t me^r; b« 9efa!)rlid>c ecttenau^faU bäL, toar |ci)r »td gminbtrt'i 
txt @trom »«rb< nad) gcminbcrtcn J^df«« H H nirf)t wcbr f« ^Kft«S scgcw t>cn ^itbrif 
^infibcrgcnjorffn; fol^lid) »ar auc^ i)u ^dföfugel nic^^t nie^>r fo fttrd)t<rlic^. S>it 
ganj« ga^tflraffe burd) bcn (Btrubtl gteng Had^ btn»<S9rtraficnf m ©anbbaufai ^ bcn 
• b(r €t§ftop oi>crI)alb b«ß ßtf ubclö hatte f)ingekgt p mit btm obgtiüuiutiu Uf<r pöroUd 
fort / tag «Ifo bic ^aufül>rct, »cim fw o^nc -Berfcbciif »b<r ©bnc plo§li(^><w Sa; 
faU m ber üblt(^ 02<tttfa^rt bei @tnibctt tindcftii)r(t wAtn, obnc ®(fa|»r j^nbnrcft 
{»«uiwii/ «mf» fUltmf, «MMe CkMMefl«^^^ Mer^lfe »cffrclfiii bdsniiti 

'lasod \mtt «i ftifmr e(^b<it bec @d)iffa^rt te bem etabeltraffer 
«Ddft lib{(|fte^ nl^ iRboit britttn fSMnter $u bcmtrfcn I)«|fte, war eine forttufe^enbe 
ibnUHflA^i^tis be^ $!B(rt^emfer6HH unb £E, »tcUetc^t auc^ noc^ eine ^ad)arb(i^ 

itxtum «n ^f»" tÄücfenber 2BcIföfu<Jcl ober an bcr .^ut; burcf) roclcfcc Sirbcit man 
bcnfcbabItd)e«20)leituB3öfporrni)oafomnicn 5u{)cbfn, bcnfchon sjcmtnbcrtcn ©eUcnausfatt 

tciL ganilid» ju tilgen, berganiOi ^ttb<(naufai;rt emc aenttafanw Xkfc unb örcrte 

|tt wjf(ba|f<» m<bt Ittxtf^««« 

Um t€i ttfttt ®dc8ffii^ «Übt sdSwwt |B aMrbai/ imnai fi^ In flRpnotfi 

£^kr <SU 9lc<biw«bidfdtm In fBätftfcNtr ^ Sdt/ «Mi|« IR tau €>rrttM 
tt»a$ wt^niul^ gcfttfttet/ »wbe nit U9» ^ßifmt Vin^M tmwUtt ft «mllaoMr 
iipafi'biefhi SBmter Wc Gtubdoibcttm in betrciM cotfdlPlm iMt> MMn ^ «ni' 
|c iOnrter Mr McHw «rbeitcii wi9iUl(H||; baw »m dftoiMtbak tOt^ember 



* Qm »Mt frrr ©fräB^trung Jicff* @ti«iiflu»fiill:- ficf?rr lu i't^n , h.it man iritirrnt« 9(rMt dftcrj fi>l«niiin SBnfiH^ 

(jflaifffi , tinb tif atiAniRfl kriKrfrt, tic itm »iw S<ni €uci;i Ii«!iif!'r.i!{if mii<. 

ädfons« ^^t ;i< ^^dffit H H urli (hinten, irurbe er Mnabt dlifittt jirifcben bfm 93ojnbfn<lffl<i£ffft ^n^ 6« 
fijLiI|5Eu»5cl Hmu< g«i.iKn , cUi: |Aor! ju Üinfan« b(t ©»WWW Mfrtl 1779 («fr mar., t4 (f l,inii|i ter 



Digitized by Google 



wm$mi miifjMlf fliimuiftt, m<| to'fltMot^ 3<itiKv 1780 »m^^ ifcllc^^Mi^ 
wOtpm ^ iridoi ^tiNtf ungfliMit «rfiftMm. 

«Ofan wogte boc^. — 5a?ctl aber wegen txc^jobe bce 5ßaffcrö utib ()du; 
Jig rtnnenöen <&fjeö aHjugefdfjrricf) , ja nid)t moghc^ fc^ieit/ t>ic I):)broted)nifcJ)en großen 
^ontonä uitb ^djlen / n)elc()e in s^origcn beitxit SBintern baä Wafitt ju fc^nxQcify 
4itit> t>aö £)g abiuletten fe^r gut gebunet '^aUn, btc^mal auf bm Gtr«ai pi Uinum, 
fb nwltat Me Wkit^d^ilP; Md^rä ^dlc iwrtretatr »ddk c&eit f» tak tili, X. 
fi^rfM «OnttSlSUtt m CitifliBfi M ^ttuM$ Um G0e in (ii^icfnr etetuaeat^ 
flcgaisefc^ tniK^ ; f»» fic (mm ivirtfinNii 6|»mii Mfcic jmfeit^ U$ 
epttMu^ ^ftmanrnttt «IIb «rMMM tct HH Wb »cflrcfet Mm. 

5^ur jene^ ^lü , n?cld)f£« t)on bem 9?ad)fd)ub bcr (?ißmcn<ic unter bie ^Scben 
bcr <8^porrnfcl)iffe burcbgtbrönqt würbe/ fc^wamm auf ben S^rbcitöpia? l^inab, war aber 
fcf)on racillenö jcrtrümmert/ u»b ^atte feine ©efcfjwtnbigfeit »erloren. (Sofc^ergeftalt 

fonntt bic Sirbeit/ bie meiliens nur in no(^ fernerer Sorttprcngung be* 2ß^l^t()cruf£rö 
HH «tt^ (er 3#iiKK (eftunb, fk^er wtstmmat 111^ M< tot xti* Z^bvm mc^ 

93cm i6"" biä 21"" Jebruar war bie Ädftc in btcfer ©egenb fo au^erorbentfie^ 
bur^bringenb^ unb baö ireibci^ fam m foIrf?crn Ueberniaafjc , ba§ btf ^.l>(it(r nu^t 
(e^c^oi tonnten / unb bie Krbeit gro^tentl^eiie tn£ ^tectcn geriet^. 

I 

& ietgte ftd^ )foar/ ttat^bem fU^ ba^ Mufig(le ©ßtHmat to ctioa« »ermin/ 
fc g(i«Mvt baut m T' licitg ba« SDoffiK fo in »at^foi «1 ^| imm 

5B%enb biefer hirjen 2(rtcit in bcm rötibcften 5Dmfcr ftnb bocf» mitftlfT uner? 
mübeter X^dtigfett t)on ben fdjon i^crE)m tertufteti Selka HH uiib KE ncd> bi^ 8 ' 
^bifllafter ©tetne aixi bem ®a(Tcr l;erau8iKfprengt/ unb an baß ianb gebracht wor# 
ben; worunter mc]()rere waren ^ aufberen oberjlem l^eile wet§ltd)tc glatte ^kdcn, bie 
tmm im gellen ^fftx boitfif^ nntofi^a^ fomifC/ «tib finr unfe^Ibixe SKriM m 

«Otan l^at dutm ®runb bafdr )tt battW/ M Mcfe« ^^reifen bcr @(^iffe erfi 
Im 3rfibi<^i^c «bor ta i^erbftc bc« 3aM. Wt^tmm f(9*j bCKii/ «ml bic^oufu^ 



* 2>0 feilt ®((nK, tiic luan htm Slafaii« Ikt 6trabrUTi<rleR gfjprcn^rt, irD ia 6n nfi^lic^n titfm Mi^tfm 
Iw, «fc»» üw» trt 9*f¥ m Vift; «M> ftnitw^ Im 8«« frtW w 34111777 tUt 1771 lariri»« 



Digitized by Google 



42 ikJSfi^ 9 pij^ 

SDalfer/ too ftc in anbe» 3«|veit U» ^ttuM bctr^tftd^ci^ @cf)ifteR iric^t ^4tir 

tm pajftrfn fönncit, 6ftcrg mit g«njer £at)un3/ unt) btc fi^wcccn Öcgeitjügc* mit ^jveieit 
jlar! getauchten <5ct>iffen ti^nt aüt6, öt>er bocf), (^«^(n t>tn »origtn ^ö^rcn mit germ*- 
gern ©c^iftcH/ bfn Strubel ml)t bei ttcm Söfcrt^crufer burc^>gef«^rcn fmt>/ ^aUn (it 
buie, t>a)utno[ nocf) {u t)0(^ |l(t)crtbe ki(6t 6crut)rett/ onb bufe ÜRcrfrooIc barauf 
Jlintei'Iajfen tonnen. 

tCR^ Ott »an iB Sdmn^t bor «nsilitfHscB UmlUflbe iftttc ipfmiiMMitf f»lMt 
Hoch fc^r bdrAbt; M M( ««»äfiiineSSatiefints b(« !S6rt^cruM/ bie man noc^ bi» 
ten hinter tx^ttfornmen au^juf%cii boi jU^orn ItMnift gcmatbt b^tt^i «if bm f»lgciM 
bdt l^ot Milfw »crfc^obcit nxrbcn. 

XXL / 

9S0Ä >er SScfijaffettJeit ke^ ©tmkl^ im So^if 1 7 8 o, 

£>bi90l bte ,<S(nibeb)e((cf|(ritnd burc^ bie verflogenen brei SEBintec t^re ^ 
foumci^ tnt^ |atN$ bmiini bo^ bie 6(btflb^crr bA fle bieacgcmvAv»' 

figat tta^Mnbc »nt bot Mr^fti «crgKi^it» bAjnaMi bie ffiii^tigfdil bev bl« babi» 
«i<9cfiilbrtett lirbett nkbt «erfcwiai; unb bie nac^ fb iHdeR berau^sed^rfnatat Otitab^ 
felfen txrtieflef ttM| b^(Mc((b«fteR l!8Sbr((K<ufer »cvbreitfvte te^fsbrt bnnb bor 
^ttnttl, erjwans «Mb bei benfort^ ebicii «tVieneipiit fBcifiidI>r . bte anfangt bes 
Igtmbdarbeilen nif^t geneigt fe«» ((btenen. 

9>ur einer me^rerii 2Jerttefung einiger Reifen ki'ottöec^ U\ HII*, ml)C am 
2B6l tl)erufer «nb ber S^ut, «vifje on bem Äopf bcr SSJclföfugcl faf) man mit ^Scvlan^ 
gen nod^ entgegen ; benn cbmol bic 9?aufu^rcn f(f)pn iijt ^ermög bcr Xicfc i>ollfom? 
men (id&er; in Slnfcl^ung ber SSrcitcaber imcI fidjercr, als ju»or bat Sftubcl l^m^urd) 
fahren fonnen ; fo wirb bott) beim Sürd)fa^ren nocf> eme große ^ef)iit|amfcit erforbcrt / 
baß \it au^ übertriebener Sorgfalt fi(b »on bm ^reifpt^en unb ))on ber ^olfe^fugel 
loetter ))t entfernen , nief^t ben dedcnfetttgen Seifen/ toelcbe an bcm SS3brt(>erufer nocb 
|it 9felJbe»onrftgeiif |it nobe fpnniicii. . 



* S» 6fW ip n M VfRl HH üi |MV »lin«« mtr (II »or Wt4t nUtnommta tmtn , M tirr Sulf«! L 
•crUalnt, iMr wri||hMjiiiiiiil«if Mrte} ikt« akr Ml M M m»t Ufa |ir|t, «^ifft (»In. 
«Uta Mpi MtlnfiaM !ll«(iiitfr/(!til> U*l^m 9 m > Mmm filrNiM M. 



€ß fmb jföav &jtf« 'Moi , n>cld)c juimm- cicgcrt 8 Älaft« irt t>ett ©trom \)\nm 

lodere / fi» lange ba^ fcIftgteUfcr in fditcr »origen^^^e ba dej^antxn/ auf cinisen Orten/ 
JMintlm^ H großen «A IStiaeti Sl^^opf fanm 5 j^Iaftcr Breit dettefcitf fd^Qnum 
4 dHuftcr cmeitert ift: mi^ mi Ufer a»<r m» Ütdabe M 9tefM S 4 Jtläfter 
to bat 6tv»» (liteiR/ finb 0( noil iti^r» tief tUet>ergef^(ttgt/ M 6ci nctnemSDafTti^* 
CM^i)|lt (arä&er gt^en fonnten. ^f^wcren S^a^rjeu^e UmnaiS), nm itf4t'9cMNt(| 
bacwi «tt ffofctt/ «äfTen nec^ fnuHcr dcgeii 4 lUafbn; bam «ttfnrnt UetbeR* 

JDa nun bie ©id)cr^at öcc ©trubclfa^rf in eben jenem 93eil)dltniße grcßcc 
«Heb , in »el(^ein ftd^» bte ße^iffcnben ndt>et an biefem Ufer Oalten bürfen / fo jetgt ftc^ bi< 
SBic^tigf dt ber fc^on fo oft erwähnten fßcirtiefiind feibfi i unb mvolt ciRCii luiieit Cifc^ 
bieMbe mit aBcm Crltfie 1» 6t«»be i» bringem 

Um biefe^ grftnbltcb t)or$ufTeVen , unb fo»oI bie fc^on b(rg€|!etrte $(r&ett beatH» ' 
(^er §u jficjen, M bie noc^ ju untfrncbmcnbe rid)ti9C.t an^K^^^^en ^ Jitglfic^ aue^) um bie 
»a^re saefc()a|fen^cit beö i^igcn ötrubcima)Jcrö allentl)albcn bcs^vcifiiid) 511 macf)fn, bot 
man bte bcrmalige Siefe ber iveg^efprengtcii {^clfcn quer burd) ba^ ^trubeIlva|Tcr l;in; 
burcb/ ton bem grogcn tXopfopf btö iuiu 55cm(>en9et)dcfelt; unb »om ficiuen ^0^'» 
fopf über bie ^ut biö §ur S3c(föfuoieI an icifrfiicbettm ^M^ett twcbmoi genau liMV 
Jbnrtf »nb bte gefitnbene Xiefe gecmetnfcb aufgetragetu , > 

^u^ nte^rern ^rojtlen / bie bcn £)urd)ri:^nitt be^ eigcntli(i)en <Strub(l5 
(Mtai/ ftnbiumgegenn^rtigctt fßdr^obeit/ (efbitberö fättf . getobt wirbelt/ totfebenebfi 
dnem befbRbenrMSniiibrii be« gerdtintett ^trubcltf «nb bf< a^gegbebcncii fiB6rt^r* 
sfotf «if b(» VU JKupi^kttc e(|i$c^ 

^ |)tefile bHiel^en 0(b Üftcfb« «Mlf auf bie ftaf ^iititftr Me <mf bei» 
QnnMk ^ «ber b«< 6trtibelti>a({c( gcabgeit fnb, ttnb leigen foivol bK fc^mdl^' 
fielt ««ngeii , Ott bie ^edte ber beriwtfigeii ©ttttbeltumfaf^rt mu 

Stuf bew erftctt ^rcfilc jeigt dne au^ ben JDrclfp($en; biejentge ndmlic^^ 
bie öuf bem ©runbriße ber Jütafet mit bem Söu(f)|loI>en F benierft ifl; ba« bomben* 
ge^cfeit/ unb baö mittdgtgc Ufer cbcv bem (^rcfien 5\c|^'fopf: ouf bem jh^etten unb 
brttten ber grofje !Ko0fopf6fc(ö mit bem untcrften 2;l;ct( bcö ^Sombcnaebdcf eltö : 
auf bem «vierten unb fünften ber ficinc iHo^fopf mit bcm ^|>f bcr S{Beifi(^fu0e(/ tmb 
ntt. bcm obcttt $bd^ bcr fogenanntctt ^Ut* 



Digitized by Google 



44 ^ 



<^ inrtvrfi^ct fid^ iwi bau »k^ (le^cii^ tan^ «abot tcr ttfün 

JBct dem cr|1en ^nbltcfc bufer gcicftnungcn kmerft matt kic^t, ttic trat bit 
S)ttr(f)fo^rt burd) t>tn Strubel? iDte \)t>(A) m jcbcr auö t>cit gebacfttcn Reifen »ortnali 
g(i9€f<n? Wie |t( ixrmal finb? unb ipU ßc nac^ ganaUt^ t^oQenbcter Arbeit fc^nwcirtxru 

^e gc^MPCiiglieii Sdfni itAnikl^i (nwr »i^niigm mttßnoimtn/ Wt m(c an 

»eiiig^ 4 9^ tUf, tkU^ i&eft |i» Cit^v^ Uf e^tifyft Mf »er SD^ltait 
flcittis ^ foHt fi^dtrt; tn^e» Me f^Mv MotciteR 2Dotiaiif(M^ !M (<» nctacni GafTer 
n»eiiR fle 4 (S(»n^ tief «^oc^ Mt OK^v «ntcm £irtai mit §mi|er to^nag nkftt 
(«rtfoimiMii (dmutt. 

SBennbte gcbat^ten Seifen noc^ fd)on anacmertter ^efUmmung »erben au« bm 
SBcge ger&tiint fep/ »irb bie 5a^>rt(lTafl(t noc^ gegen 4 Älafter breiter werbe«, hai 
gönje SSBaffer wirb noel) ml geraber in bic gereinigte tJ^aufa^rt ffinein unb mit felber 
fortlaiifen ; mit()iit wttbm üt 3<ti^rseuge fßirt^eruftr/ tkU^ fit bermol noe^ 
imiier mit 8nr<it ou^eU^f gan( no^ ^iniit/ «n» ttngft Mfäbm alfe.OefisI^ 
ir0cii»iM'Mi|vflofr<nf gerw^ 

XXII. 

ä3oti im ^llifWaA ibtt M ^btt^tuftu 

CSdang hä ptt ^StmMfa^tt bie »örtge ^affergefa^r noc^ »or^dcnf(^wcbt«# 
tin^ Me f(»ji»n(^ii 6lcMnHii im Sßege ffamtettr «Mumt Me €k|i|fU^er tntr itm 
»ie 6i(^e(^ i^er Sa^rtttge BefAannert* Odbing eil emem Qkgcniitgc ^Mbüf<U 
feil gliMKc^ tfitf inipeM^ ; fi» trage» fie fein mc»len »lit <Belaf|(C»ieit iii|it|^e», 
tnt bie 3u9tHi{^€ Ä&er bie i(|r«ffigett &MMt M (U 1» «Rcn ft<^ 0itflritt »ft Uif 
wen fanben, titelt ol^ne ©efal^r fortf letterten , wnb »enn baß Ufer, »ic cß bei' 
iebem grofftn ®afl[er gefdja^ , g^njlie^ unwanbelbar fe^ien , waren jte mit bcm jufrteben, 
ba0 bic größten 'I^crttcfuiigin unb ^iiil^mtäwm bcr Seife» mit @tcin unb 6<b«tter 
)uc 92ot^ aue^gefüliet würben. 

8dr 

° «r- 

• JDtf <>ik Ca flUi £it-m (^^runtirp in II IfiipfftMfrl ini( l5H*|?4f>rn fln^q<i>)i{,i giliniilüiff Aaaaa; 6<t 93?arf* 
fUgClB; 6fr !CitClfpiPf C ; ^r^ tOJaifcntUClcl C ; frr g.i'ir;EEi KK; «itb bf« untfrrtri« tViW Nt 
^>UtnD; tsrtl itt\< im glüsb^rte b<iiia(( gltK^ tttgic'pKnijl (InD, tfür nitftt ncrhjtifnfiä tn dcfonftd« q^reffc 
Ico i]RjU)(iii<n. 

»if «Oia fiif 9r»|ll«> oflMRt MC^ »er a>n4f^^itt «i«!» gclfti in bta ^ülftifi wa »m« «kt« twil M 



Digitizedby .Google 



4s 



■ ■ Sur ein«! (lan&^ftm ^affc^Iag über ba$ feljtgtc Ufcti tote i»t^tteiit>ig bic 
i^erfieSuitg ^e^fcl^eii in §IUM(k^ «nf bi< Gegeiiittgc tmnur fcon m^c^te / iMt »an Nk^ 

Sl^fcr^e nod^ jlcMcr SBaffcrgefa^r »entgcr bringmb fäik»i iMUt tttä nm 
»i(^t juxtfcitCf Ra(^&(tn bte mulE^fam/ utib fo(lbare €tetnfpreitditit9 uittnrbem fSßöfr 
fer »iir&e »ollcn^et f<on, auc^ bie ^crflellung öiefrö ^uffc^ilcjg^ , f^^nc^iit btflo gewif« 
ttxrbe »orgciiommcit / «nb ant?c?efit!)rft »ciDctt, je weniger \xc, ale cmc ^rb(il/ t>U auf 

tredoMt^^ £anbf fltfc|>te{^/ befonbern (^lotcrtdfcttw om^gefe^t fe^tt fann. 
<• 

6olalb tic ©el^ilfalrcr etiler^ in ^tXuUUo^t ^itiiaitglk^ totes 
^ l^crgcfttm fi^t tȟ^ ^ ftffiftte Ilftr Nr mdfie CSlof ilrer fltfhrarlOniilcier traft 
Hage» Mftcr tat dcite tScg. tt«r Ue'fwdnm 9d)^ iMrtoni te j(»r|e «K» 

^mein / attc^ triebt t>idn>cntgcr gegrünbet feon ; fte )u»or toibev bie gefährliche ^!ßa^ 
ferflröfTe gewefcn fmbj benn, >i?cil ju dnct mfjXb^cfittn &d}iffalftt auch bicBcseniüge 
9e?)6reit/ ttirb folang, bit juc £rleie^terurig berfclbm ein (id^ecer, bequemer J5?"f* 
fc^Iod zugerichtet ift, ftf P^SSfmutpm ßtxv,M^ttb<^t%m$ iwcft imumi»t&aüif 

Act SAeil BiAiMcbt« 

9orUit{id(it ^<^mnu9t9m |u einem fol^n J^fpd^Iag ftnb lange gc» 
«umM; traft t»am »NUt iiiiftt ciiigif(^ 'ftAftcr ftof ftfe iDcr«<ivi|pftni9 ftcr iiMft |it 
ftfdiseiiftcR 6tniftc(fc((ai ftcfi^ ftcfiftMrIieftcr fm wMti kmifyt m ttfer ttmä 
, loftrftc Jbk errUfttung ftc0f»Nit lAftt (tt inr fSoBcnftmiiifta; @mtftclvdtiliilliid 
^ «cvffftoifR nwrftoi* 

fXtchtung beö ^uffc^Iag^ nach ben iüer bo« SBirt^enifer gciosencn 2 

f inien t)*n A hmab biö H , unb fjmauf bt^ D ift «lö bic regulatrtfte , «nb fj^ictfamjlc 
fejlgefe^ft. 2}en D aber über £biö F ijl bie Sortfe^ung beJ^fcfbrn ^mt befcftloiTctt, unb 
»itb auch oermut^iich f« ©tanbe )tt bringen fet^n / boch könnten fich Urnftanbe 4tu 
fern/ ftie m liefen 9>unften ab|u»<Uh(it MTonloitctt* 

SDie Jt>j|e ftiifel fiBea< Ifl ihh^ 4Kfla| ftc^ ^ö^ftm SBafTer^ auf a Jlfafitr; 
^ »b(W SSreitc auf 5 Jtteftcr ängctragtn, unb feine ?ange it>iro ^id) über bagfelfigte 
Ufer »on H biöE über roo Maftcr, unb obcrf)aIb ^^•r Seifen über bcn fanbigten 'J^cr^ 
fopf , ju beffen Jöefchutjung wegen anfcheinenber i3efal;r oben §. VIII. eine (larte 6tetn? 
niauer ijl oordcfchlogen »orben/ t>on £ b)«$ F gegen 40 J^lafter noch hw<utf cvjirccfcn 
muffen. , • 



' * fM GU Mf »ci VU tupfntafd, tm w 9iN« (h «ftcrntt JNk MMMtir kuMüMt tn4 frfK ]^ 

ist 



Oigitized by Google 



• Äie^run&fcffe ju ttitfcm S3aue/ toirlj meiflenö ba« felpgte Ufer ftttfl fti)tt, 
^ nuv jJPifd)cn t)cm flcmc« Sloffopf unb t>cm foGcnontm ^cüfr ki B, m bie Reifen uiv 
terbrot^m (ttib $ »ic ancf^ «^r^^ t m ktt faitbiste $39rlo|»f onf&nst / Nt E ^tnauf 
wintb cm fefNr ®r«it^ mlHrt^R annät^ imU»f «opi htrt^ brci Mtcr 'Qcfiprens«' 
tcn ©tru&dfclfen , t>(i»on ttoc^ über 130 jTttbtfffa^cr am Ufe? IiC!|Ctt/(^-0(M^iiW^ 

Sur Bid)tt\)(it cnblid) »ibcr bcn ©gflog unb iBtber grof e lUtctfc^ttxtnmuftgetr 
ivirb bcc gaitic ^cg oben()(r burc^auö f^a|icrn/ unb an beibcn «octtcntoonbrn mif 

4Mf 9rt MttratMfii i^8(ß(ltter t^» tnHIlcr erbMHcr . 

ft>irb ndmiirf) , toeil er aU ein »Ott »eifen fd)on ftdf)tbarec ©teiiibamm «nt' • 
«Kanbe bc$ Ufers t>o (Icljcn wirb, ben ^?crabfa?>renben bie be§te SRWc^nur fepn, 
nad) }rc(cf)er fie il)re gat^ricttgc letteRf «nb fiani na^e am Ufer ben ^trubel ft^ci? 
bui-4>fa{»ten Jönnen» ■ • • 

XXIII. 

' iBb» ßUMatkittn im mttm SBinter 1 7 8p - s i. , 

M( SSo^ ^ effm f VR^ ^ebjeitse w f&vtfütfi^ Sk ®M|daf6ctt ober ficitg cift. 

'Alt» 

^ «riit Gegenffaitb wat M (b oft 9c((k|le ^(tt^eOlflT HH, «n^' 

Söei ber anfang« fit^ jcigenbcn guten ta^itterung anb Weinen 5Ba|fer^ß^e fit6f 
feite man nicht , bic t>orf><tbenbc ^trubelarbeifcn in ^urje öoüfcmmen ju ©fanbe §« 
bringen. SiUctn mie fefjr mau ci^ ftcf) immer angelegen fet)n lie^/ biefclbcn bcfrf)Ifani^ 
gen; fo J)at bod) bcc bie§iäl;nge Unbcftanb bcr SBitterung; tmb bie bejldnbige SScrdnb«* 
- ms ^e^ !{Da(fcr^/ toelc^c^ ^wat burd; cmigc Xage febr Kdn gmefeit/ ober in einem 3u^, 
(omiiKnlMge Riemal Ungcr ott 5 Soflcs ifUt$ «tr s Sosc flcin gcbttckn i|tr 
fäfte J£)ojpnnig Ut^nfUft iHttitdt, ha^ hac^ ä.^HmX^ Monier 1780. unb' 3&t^ 

mr 1781 1 tm^ tcr €^ittel totniu lidMct ivrr^v/ vik^ Oer ta^ffnoAtf , 

tcn 



Digitized by Google 



^ S8d bec SSRanipttlatioit , ' bte »on htt in »origm qcBrauc^Iic^cn föttfl 

iti(^t« untcrfc^ieticit »aci eilt tümvt Un^on^ »cr^tduti/ ^ ec nic^t iw^ 

ISUm twftc «Ii ^ erfalNI^d fc^on «or^ittcnt ; tof iit (er maifttreiletl^ 
etfttf tel (ei^ drofTm flo^fopf ^ (tef<|i»erli(^fie X^<H i» ieorMtvit feiiii oer^; 
im Ott ^fh» birtf ifl ^ 6t»iit fb <tt|emftciitlt0 rcigenft/ tai nwii «tK| (ei fbreai 
9Ba(ite mit km tfuge auf t)cn 0runb / t>tt kh btwcfxittn mv / m<t)t ^ur(^brtngcn i 
bm fpcengenbcn 3«If«n w't cprengjengc/ t>fn ircggcfprengtcn mif ^ctt getvcl)«* 

' • . • ' ' ' - ' • 

ffMia ttmUatift wm^U nie kllo «tf^erfftiiiicrr kfb (br^fAin^ ein w 
M^UnM J^f^MiltUl MtfjlnMji i» mtt^i je me|r (ie ta(HV<| d(&<nmcf 

2ln b<m oScrn 2;()fU H H , tpo t>(c ©trora weniger fc^nett fließt , 'bat man bei 
pdrfercr Äälte &eraerfet/ ba^ baö ©runbeiß unter bem SSJafTcr in größerer )Sica§t cr# 
aeuget, nnb faltt Me €S«me ni^l^t jbitrcb^ringlic^ fd^ten/ jmtfc^eit freu ®ntnbfelfett ^f^^ 

ter« Mr0 meiere S«se erMte« »<»k. 

, -, ••• ••* ••■-•.»,-♦ 

S5tc JDauer bicfeö ©runbeiße« fucf)te man «uf folgenbe SIrt no^en. 2BeiI 
eben einige 5Ubeit^fcf)tfc in fcf)rägcr 3{i(^tung bem rinnenben Siße entcicgcn gcffcllct, 
unb mit bem Ufer burc^ ^oljjläiimie üerfprei(?et nxiren/ licji man emc^ »on Dicfcn (^chirV 
fcn, bag le^tc unteril(/ segeii ben ©ronb bcs 3i3a)|cr8 inmb, mit SÖrettcrn/ fo gut 
ongieng; untMcili iimtem®niiibei|e Gelegenheit jugci>cn/ (tcb»ermcbreniuMiiii(k ' 

^er Srocd würbe glucflic^ erreichet, baö «m ©ronbBctte (r$eii8te ©g reief)fe 
balb big on ben SSüben beö Ie<jten @d|)iffcg hinauf / »ertraf bie ©tetlc eine« tBirffameit 
Sibleitungefporren , unb öfrurfacf>tc eine ©d)n5ellung / baß gleid) untcrf)alb auf bem 3(r# 
beit*pla§e bic saJafTer^c^c um mcf)r alö ^ Sd)uO erniebrjget ; bie ©e|'ct)i»uibigfc«t beö 
reißenben SRaurinnenö j?iel genttnbert/ unb bie ^irbeit fo beförbert würbe, baß man obne 
Ik^ f8»rle^riuidtaimt mit Mmol mc^r 3eit nnb ä)liib(ttne gleiche fOirEung |u mad^m 

«g?it enbe bed SQ^onat^ sanner nnißte bie (Strubelarbeft wfgfit.eiiif<tBettb(» 
fe^r ttbcin 5Bttterung nic^t nur unterbreiten werben / fonbern/ weil bic ganzen ?)?cnatf)C 
'j^ornung imb ^ÜJdr; m\ ju «ngünfüg waren , für g^enwörtige^ 3ahr ganjlic^ aufl)c# 
ren r nuti^m auc^ bic vorgenommene fernere 9Serticfung bti ai^ fänfttgen hinter unauit^ 
flefü()rt Weibe». : . 

4 sie 



Digitized by Google 



48 ^ Mlb^ 

IVO fic^ im SSBaffetr nic^t^ «ornc^men lieg / mbtf[m oitf bem felfigten iS^rt^ernftr kr 
((^äftiget / uiti» sur^crficOmtfl (titeö^pufr#i0tf Ht^ßMtsm emor flan^afitotOntn^ 
jj^t^ot IflifMg 0fliMMbt 

^wmtnt>m fleinen tKo^fopf, iint> htm Mtt, 9» M ta< Ufi» «m fic». 
f<|im ik0tr i»ttvU ^ lite 4vft( Jipa^ 

S)ie gelegte ©runbfcilc, twl(f)e awö lauter greife«/ »on l>cni StruDd ^tfauöge« 
fprengten 50 bis 80 (Eentncr fc^iDtren Seifettjlucfcit txjieM/ if( ^Cfliuifol i» SR»iMt( 
fRärj 1781 fe^oit 10 jNoffcr 4 ®M l<»8/ 8 ifl^ 9 ^<^' ^/ ^ ^Xtftc Utf 
im m einet fldmafaiiKii fäbwn «ifiicfift^ i ottbre j^cIDe itacr cdi^ee mnr 
i» 6 tf<r tMi 9runb hinauf/ tpartct temnad) eben ttU ¥t tn^ 9«r9(# 
UMnmitc tOertiefimg t>c6 SBcrt^eruferö unö ber ^ut auf eine fernere ^ortfe^un^f 
ipefc^c, toeil bte 9?ei^ie bcr 5lvbcitcn fcftcn beftiwmet i|l/ feim »eitere Uttterfud)un9 < 
feine neuen ISorfrfjlöge; unb mü bu notl^trfnbiaen *8Berfjeuge/ !SKafc!)titett / ©erdt^jfc^of? 
teit/ aitcfv qeiibte Strbcitcp o^nt^m in Rieratid^aft fiivb/ feine bcfottb«« Unfojlen cfi; 
foröern t»iti>. • 

XXIV. 

'I 

ISenn man ba^jemge, wct$ ?ur <?tru&clpcrbefrcrunq onfangö t>erlan<?et, »crae^ 
fcf)Iagen ttnb befc^loffe« »ar, mit bem, jpae biöf^ero baraii gearbeitet »orben gegcit 
ctnonbec ^ält, ^ä^ict ftet)/ baß getoig boppelt ioMf 9Uf mt^t fep $n @tanbe 

hjaren namlic^) if^re 5Bnnfdie ba^umd mir auf bie »ic^ttgffen ®e<tenfJnrtbf , 
nur auf bit 33e^ebung ber unuinganglidjircn ÖJefa^r befd^rdnfet ; »eil |te jene ^am^ 
jungen «nb fßerfuc^e , toelc^e an biefem berufenen £)rte fc^on iftcr^ (inb untemoniineti, 
<6(r allezeit mut^« ober fruc^tloö gdMrdeir n»^ in firife^cm 0eb4ci)tmg Ratten/ gc/ 
tranctm fit fU^ tti^t <mf dnc twlloiiiinme ciiteit 9fiitni9 r. »tilivciiiser eilte 4po|p^ 
mina III «uu^s fwibern ließen fl<^ mit ^inbonfc^alping later ffelfeit lefirieM0eitf bie 
ki Im; Svk^IM ^ «ef^IrlK^Üm 1» fe«» (e^ioKib % 

Ratten fie »or ongefangenen ©trubelarbeitcti geglaubt , baß bie ^auptflippen < 
etnflatt fte nur um einen , ober emigc ©cbube abjufprctigctt / »oHfommen arxi bem 2ßege 
ger4umet, — ba§ bas> feifigte 2ßtrtl}crufcr, tt)elef)e8 man nur abjugladjen »erlanget 
Ibatte, auf mehrere Klafter d4nali(^ |)in»eggefvrendt/ — baß M flBfntemionat^en/ 
■ -. ; - ' r .. • »ei 



Digitized by Google 



49 



Ui vau^tfitt SBitterung, unter ^dufigen 3:retbi tittt) <5to§dge gegen '140 Klafter @tf ine 
«ttö Um ©runb beö ret^enben ©trcmö l)cxa\xBQcbta<S)t - bafj enMtcö btcfe gefährliche 
^rtc SJfbrtt/ wt fo (utjer Seit, mit fo Ieibentlic^>en itolten au^gcfüi^rct rocrbeit foBteit, 
wMm f€ geiD9 wtt ^ frorfanwn itnfangg gemae^te» fQoifc^«Igc M irt(^t bednit^ 

Mail «M< li%t» ustmmmici iMtbm; t»«« iio# Ml|iififiim >cr «irtias ift 

$>tffe Icijtett arbeiten hti bcm ®6rf berufet unbatif btr ^iit, mit benenmau 
die t^orgencinmcnc &ttut>ümbti[cnm Vkbt9^§n ^iU, M tomoiaL^cs ®edcsßaiU) 
odgemeiner ^untc^e. 

iA(^ ber bemtdlÜiat ^RMi^iitmitU tief son« ^ «w^ »tnUn^ tnit 1(1, fo «mwit . 
' Me IM^f^l^ «eMert fcon^ baß fie mit gi^A^ ttofliKriMett, m^Aemrtiiißfte« 

©r« — äß«» S^if«" ^ ^ »el(^n bie ©(^tjfabrt mif «tberti S)cnaufhcrfen gctriebe« 
artrb - mtt »oKer £ateag - «u| mit S)«|ipcifii^ ten^ bc» etw 

Ifangs mt ber Sfatrag bic ganjc S3olf^fu0cl iwnigjfen« um 3 ©t^u^ 
«fcb(f|M«rtot«lt: (teiac »erben «Mb bftrauf bcingen. .i8l«t tii ober gleicb bei ber 
. ^rfldi.SBiittirarbett Um abse^mQcn, inb M ^cfibNfini JCo^ bcrTcBcB «nter 

3n gegentr^rtigctt Umflv^nbcn, ©bjpol bte Urfacbe/ »ege« »eltbcr bie|^ ft0|»f 
taaunwl tfl üa-fchonct »orben, fc^tn aufgt^6rt ^at/ fc^cmt bte ^ttittegfprfngitnf; bcä? 
felbctt nicbt nur md>t Bot(>toc«big ^ fonbern ouc^ nicf>t ratbfam ju feon; t[)tilö nseil bic 
^al)rtflia|fc ol)nel^m breit gemij Ül/ nnb ber Strom nacb g^ninbcrte« <Btitmau6faü 
nid)t mcbr fo (larf gegen bie Sffidföfugtl anfaßt , t^jcilö »dl boö ©trubeffDaffcr 
nad) niebeirgefrrengter SBoIföfugel ftcb ^twiel ausbreiten | mitbin um 9la<btb«ü ber 
@(bi|fabct feine 2;tefe i>erlieren to^rbe. 



... - eciit — •— - - .... ^ . . 



Digitized by Google 



^uff<()(adtf; Mfr wtcrNE» bei bem Sit$(llti ^tnibcltf «n ftm (osfiKMifcii 

geller/ m\d)(v mit bem ^irtt^erufer m einer ttntmter(ro(^e»en Ütd^e iufammeti^ättgt/ 
isurbe (ine fOerfd^mäkrung ber in bcn ©tront |>ineinrei<^enbeit. Seifen r »dc^e Af^ 
ein natürlicher Steinfporrn baö @trubeltt)a(feir gegen ben am lintcn Ufer bei bem 
^u^fittgbeg ^afbmalfer^ ftd) bcftiibenbcn $c(femr&tfeit/ geseitba^ @cl4n^a ^inä^v 
»erfe» * / bcc 6<^iffa^rt fel^ jgute ^tenitc t^un. ; 

60 I«n§e Me ^fttt^elftlfett m i|)rer t>ortgen^6^eno(^ ba ftmi^, ^obenbi» 
^aufut)rer, n>el(^e baaumol nuc um ben (Strubel kforget mttn , unb b{e minbe» 
toicf^tigen Oesenfl^n^ itic^t «4^»/ fctne Mon^c'&efa^ bniei kmt^i ^ 9* 
%am M^eAc friert geforf^tettrinif^iit (U^ im^t »itf »arl»ar leF^mret 

@ob<iIb man aber bie @trubcber(e|fermtg njirffam »orjnnel^mrn/ nnbbie f^VMM - 

in bent gerdnmten ©trubel m<S) !5?aö§ bcr ^icrßu^gefurengtett Jelfen freier unb tB 
gro^rcr SÄcnge Ipinem^uflicmmcn angcf^^noicn l;at, jcigtc fid) auct) i)ic tJBtrfung btf 
;^cö(rfelfcn beutltt^er / bcr SlnfaU bcs rci^enben ©tromö fc!)un ober »urbt immer gcf 
mitiger , «nb bie 9?aufiif)rcr fdmx ftd> gejttjungen nad) fcf)on jurürfgelegten ©trubd 
nocf) alie SÄuIk unb ^lufiuciftamtctt bal;irt j« »crrcenben, bamit fie mit i^ren 3al^r|e» 
gen auct) b(t biefcn $u)>or nicbt geforc^tenen C^^cseufünben / bei bem ^tUtt mb bei ben 
©ciiinber glüctUt^ »otbeiJommen. . • • 

■■ ^ ^intoedfi)vtiigtiii9 htt Mtn m -Xcffcr «rir( €k^i|fern nnt^ tiefe le^te 
$ur(^t bene^meti; unb fb wir^ ^ ÜBert 'ber lange gewnnfcbten^trubelDcr« 
Uf^nn^f »ele^e« jut Gh^er^ ^er ©e^ififa^rt, jur S3e<|uemlicf>fcit be« ^:)an# 
bei« / nnb jum SSortl^e« wtfrer fanber t>on ber verewigten WtCiXiCl $,f^tXt^ü 

unternommen, unb öon 3^rem glei^ ^tOßftt ^«cftfolqer ^OfCpl) »ottenbet 
«orben, etn ennge^ SJenfmal ber ©orgfalt für ba? gcmcuu ^t^tc, ber SSk^ 
t^itisfett «ob i9knf(Miebe biefer oUeranäbidtleit WlOÜÜt^tU bletbot. • ' 



'4 _ 

I 

t 



* S- vn. «(M if tiHtd« HfM »(Mit.: 



Digitized by Google 



!Kaaben(icin ober b<n ©trubcl biö @f. "i^ifola unter bem SBirbd. €ö crfd)«« 
tirt ba bcr @trubc( ober ©truttl / bcr «p^&öailg / ber Sörtl) ober 
S^tt^erittfei mit bem alten @c()lo0, ber ^arft tui&e(t)Iop ^tCUbCtt ober 

SBerfeiiflem^ ^ ffiMel/ ^er ^oti^ent mitbem£ueM<tt^)(*^nn^ 

iHe tnitfMe £infe wirb «tmcr^oK ht$ &(tm$ Ne XiUifa^tt 
(broflc bcr ^inoifa^beti @<Mf<# «n^ auf tcnt Ufer tcr ®f0entllM/ tcr 
^ferl>(lH| eber ^Uff(J;Ia5/ bai^^^ 3ßc9 angebeutet, »ek^ettbtc 

^odPf^i^^^/ b^ fi( cine lSeoenfu^r (hinauf treiben, $u machen ^betu 

' : . :Sie ^Cite fletrt bcn (^runbriß M (Bttnm oadn^nac^. eittcm drifi 
f«ti' SÄaa^jlabe fo t)o^, ba^ man /cbc emjcfne Reifen, unb i^rcl»a^re um 
*t«r te ®«ffer beutli(^ aui<n(J)men fann; ble gefd()rlid)|len baüon," iDe(d)cabcr 
Mmolen im 3<J^« 1781 raeifien^ fc^on l)mü6 gefprengt finb, entrd)cib(n fid) 
^urc^ bdAffcßte 33ud)flabett. JDIe punftirfc Einic ^mct aMeberiim innerhalb tcö 
sa^affer^ tk fUaukUt burc|) bm QUH^ti/ unb bcn <puff4|ia4 uba M 

fclfigte SB^rt^erttfcr an. 

3(uf bcr brittert 5ci9t Oc^ bie Slnfic^t be6 ®trubcB öc^m 5i6enb. 
€ö crfc^cinet M ber )^}icf;c gcB mit ben alten 5J?auern betJ 2ß(>rt^ctf(^Ioße^/ 
unb bem ftcmernen ÄtCUJ ; röcfnxJrt^ bie (janje obere (Bcgcnb bitf ^ut &t(iH 
Grein hinauf/ unb wn tocttcn bo^ @(^lo# <är<inburg« 

9luf ber t)f erteil bcr etrubel gegen mtta^, aufdn« eefte bie ©e* 
genb hi6 05rein auf ber onbern t>a^ @4)Iojj ^trüben / unb bo^ gegeniiber gelc^ 
gcnc ©orf ^öpgang.* 

fünfte fleat bcn SBirbcl fommt ben ^au6f!ein !0?orgen (om, 
ivic |t( btn J^obfoiretiben in tte Sfuflcfi foOcn. 9bn Mm Uftt fit\)tman bo^ 

9} a t^nnv/ 



lli> irt CM M |»fb IM^ M(fM 



t^'urm, unt) mtnWb 'Bithtis hit ^\xä)t unb bm Ort 6r. Wtk, Mm 

Sie fieteittr (Itftt imf tcr imfcYfictt $(&t|^d(ttti0, 

JbU punttirtm Stnim toncrftalb Ntf 6(t»iitf ^ 6cr»aH9e9M^n$fini(( 
unb auf tWB fcfftgtcn Ufer bic 9K4fttttd ^erjuflcOcnbai J^uf{|(^I<id5 t>or. JD« 
fAnf (|U(r tur(t) ben ^(uß d<jOd<nm £tntm bCj^tcM ft(^ <iuf ft^^f ^ro^Ue, 
^Ic^e in eben fc triefen befonbern StbtNIungen oberhalb be0 (Srunbrt^e^ na(|| 
denoner ©onbirung aüf^tttac^m fttib/ unb bk llM^fc ^efe ba i|fi0CQ folM(,aM 
bcr »(figcn ^trubelfdfen anicidcit» . : ' 

fluf bet ^idnette btf $1 Wa(fe9 wirb Me Hnftc^t be^ dtoffcn SM^^r 
fclfeit^ öccyen «SRorgen, unb beö öebürgeö am linfen mittcrnd^jtrgett Ufer, 
ölcic^ aud) ein Profit mx^tfttM, itjctc^eg i>on ben SSombölÄCWrftlt burc^ beii 
Strubel/ burc^ tu ^ant ^b\)t bt$ gCOlTen OJoßfopf^, unb burt^ bie Sß^t* 
((^etinfel btnburc^ ^th(U S(m Su§ be^ 5{B6rt^erferre($ ftc^t nurtii» b<c |tMi Um 
tcrflanb berSIrbcttcr tut SEBinter erbaute 4^Att(/ ttnbn4(f)|lbardn<üi^(|lHib4i 
tDcrfHabt jur ^(blcunidung bcr SBinterarbeiten. ftef bcn icifAidot (Sebätge 
fmb iioei ^Sße^e, b(U>on einer über ben @(|^(o|bcrd/ bdronbtrc m bMfl 
Sbcrsctf iia4» bm S02arf t @tiuboi fii(^rct 

iDi( bc» ^ <tn^(N^ ISiOiK^ 

> - , ■ . ' 



Digitized by Go<ggIe 



...» »» 



Digitized by Google 



1 

I 



V ? 




Digitized bj- Google 



- ... « - ■ ■ . ', 



...» .- ■ - " 



« w. • . ' 

^ ■ . .^-^ ■ •- . • ■■ 

•. - >r.v« , ' . - 

■ '. -••« . • V ' 



■ 



r 



Digitized by Google 



DigifiledTSy L/oo^lt 



• I 

i 



I 
I 

I 



I 




Digitized by GoegI(^ 



D i yil ized by Göogfe 



liilillifitt 




Google