Skip to main content

Full text of "Dialogorum libros XII"

See other formats 


libros XII 




Lucius Annaeus 
Seneca, Emi 
Hermes 





\tftnahtfK\ (Uia^Htich 8 
l .&erkrei8enPgel\i!jd6fli ha 

er zuaaniineufasseiidvrti l 'a Wt 

auf rier Hfthe der heatigen-, 
die Verfaaser ihre Auf^abe vfti 
tn^er zweiten Auf lage wird dcn neuen Su 
i beiden Jahre, nowie der auBerordentlichen Bedeutung 
Jnal^rei ftir die heutige Forschung Reehnung getragen. 
schon auiierordeutlich reiche Bilderschmuck ist durch eine betrilcht- 
liche weitajce Anzahl sorgsam ausgewahlter neuer Abbildungen 
fflE)tttiieh& Hegt denn ein Werk vor, das nach Form und fnhalt 

,Nicht nur Lehrer und Schuler der Oberklassen 
bol^reV^JU4^n*wt6Q t sondern qbenso Studierende und KCtnstler, 
a|fe Fretittw dea ktassischen' AlteirtumB, ja &Ue Gebildeten finden 
iii <Ueaer Darstelhuig der hellenischen Ktiltur die inustergiiltige 
Grinuidla£e fftr efo geschichtliches Verstiindnis aller spateren kul- 
tiirellen Entwicklnng. 



„Seino Varfatter woilten In erster Linie eln Buch fur Schule uiid 
eobaflfen ond haben bel diescm Bestroben eiue auBergt ghlcklir.he Hand bewiesen. 
Iir iehonnr, ehonmiifliffer DaritolJnug entrollt sioh vor dem Blick dea Lesers die 
i f-ioho helleniaobe KuUnrwelt. Wir sehen Laud und Leute ira Lichte klarer und 
«c&trfer Charakteriitik und traumen uns niit Hitfe der beigegebonen herrlicheu 
Landaehaftsbilder in die groBe Yergangenheit aurUck. Da« itnatlicho, geBeltichaft- 
Hehe nnd reUgioic Lebcn, da« Schopferische in Kungt- uud Sohrifttum 6toigt iu 
teudbtendeu Farben vor ona auf. Der foine kritische Sinn, der dio Vorfasner nie- 
riiata Terl&Bt, erfQUt mit Zuver»icht in ihro TJrtoile. Ftir einon SchUler der hohnren 
• ^ymnaaialklasson z H Iftflt tlch dahor in dor ganzen gleichgearteton Llt»!ratur 
tchoneret, anrogoudorea Buoh kaum unden." (Hochland.) 
„Dor Streit der Meinungon uber die Vor^Uge ktasat8ch-humanistim:her odor 
modarn realistischcr Uildang iat noch imm-jr nu ht verataimnt- aber dm-uber, dab 
wir Schnldnor dor (Jriechen sind und bloiben, hcrrscht unter UrteiUflfcUigen wohi 
.Ultfcmcine Cberelnbtimoiung. Pas Buch war geradezu oin Eodtirfuig. Nach dcn 
roioheu JBrgobnhuen, die in den leUten Jahr*ehnten Auugrubungon, Eutdeckangen 
und Papyruafande in Griechonlaud, auf den InseJn, in KJ^inasioa cud Agyjdeu 
^ebrncht haben, brauohton wir efno Durstellnng, die wiedor auf dor llrthu der 
Zcit fltand. Und dtese Jianen um tiio «irci Vorfiiaer iu dem neucn Buohe gogoben • 
So trJtt dai dauorn<i itedeutende klarer vor die Augeu, uud der Lc^er erhftlt eln 
Vor«a*ndni8 fux dou LwiHkeitswert der griechi^-hon Kultur." (Sraflburoer Post.) 



Digitized by 1 



Verlag von B. G. Tenhner in Leipzig. 

Benseler-Kaegi: griech. Schulwbrterbuch 

IS. AuA. Lex.-8. Danorhaft in Halhfrans geb. Jfc 8. — 

Oer von Benseler umfafite Schriftstellerkreis 

lit&t keinen der irgenriwie fttr dio Schullokture in Botracht k o cnm © n<I o n 
Autoron vortuisien. Duh Worterbuch erscheint so auoh flir den Hand- 
gebrauch des Phllologen In weitero Urnfange ausroichead. Indcm os ftllos 
fttr den Schalor Ubcrfiiissige gelehrte Beiwerk aowohl im Wortschatz als 
auch in dor Etymologie verroeidet, darf es jed«nfalls nach wie vor 
als das len Bedurfnisseo der Sohuie ain meisten entsprechende 
Wdrterbuo* gelteu. Danoben sek-hnot os eich dnroh Ubersichtliche 
Anordnung und praktisohe Gliederung in iypo^raphigoher Beziehung, durch 
die Benutzung der neucsten Ausgaben und Erklarungen, dureh Byate- 
inatisehe Bcurbeitung der Eigennamen und durch Helb^ttindigo Durch- 
arbeitnng dea Formenmaterials und der Orthogrophie uui Da Jas 
Worterbnch nioht •toreotypier t int, iat eudlich eine stetige 
Vervollkommnung von Auflage su Auflage mogiioh, 

Heinichen-Wagener: latein. Schulwbrterb. 

8 Aufl. Lex.-8. Daucrhaft in Halbfrans geb. oa. Jt 7 50. 
Yon den in den frflheren Auilagcn auagezogenon Schriftstellorn slnri 
Aurelius, Viktor und Lutrop auBgoschieden worden, da «de echwerlicu 
noch irgeudwo in der Schulo geieaon werden. Dafur aiud dio Absohnitte 
aus Schriftstellern der sog. ailbernen Latinitat ausgeaogun, die Tn.Qpita 
und Aifr. Wolnhold in ihrer Cbrestomathio susammengestollt habca. 
So wenig wie auf Sueton und JnstLu habeu die Bearbeiter auf Plaurus 
uud Terena vorzioht<in woilen, um dem Lexikon dic*elbcn Frenndo zu 
erhalten, die e*s uber den engen Krois dor Schulecbrift k]!<t hinuu*. 
sei ee auf der Schnle scll^i oder auf dor Univeriut:u zu bonu-./.eu 
wUnecben. Sio atnd bcmt M gowesen, eigentlu.h^n unl flberrrmjenvn 
Gebrauch gennuer ?.w ach*i ■ '■on, alu ob binh-.-r ijosohoher. i*t, hfth< u abor 
darauf vornebtot, die vorachiodcu» u Arton dos '.;henragMien fiebrauohes, 
Metapher, .Mcunymie, Synekd:x:he w. a. m. ?,\\ echcideu, da aie glauben, 
dies dew Int.rriebt uhcrhwaeu zu ;oUeii. Die Bc lege aui» Cicero und 
Caesar sind aU<nn nicht bosonder* bezeiohne.t und ao von deu ttbrigen 
Belegen aue derProna derklasaiaohfnnrjdauguuici^henZcugesohioden, 
wa* frQher nicht der FaU war. 

Kndlich siud, ubgesehtm d&von, duftmanoho Druckfehler und nicht mehr 
snerk&nnte Etymoiogicn beseitigt werdou k^onteu, vicle Artikol flber- 
siohtlicher gestaltet uiid manclio Ln crhetdichem Miiiio umgearbeitet 
worden, 

Benselers deutsch-griechisches Worterbuch . . . geb. J(. 10 50. 
Heinichenx deutsch-lateinisches Wflrtcrbuoh . . . geb. JL 6 50. 

Sonder-I^orterbiicher xn 

Pqamm Von H. Ebeling. C. Aufl., PUaHrnc V. A. Schaubach. 3 Auf- 

Ud^dr, vonJ.Lange. Gob.ja.80. rlldUIUO. lage. Coh. .tt^.*:u.?rob. 

Monnc ^on H. Haaoke. 15- Anfl ^C-.W. Mit d^tn Text* do« 1'huduis 

ne[J05. r,eb. .u l 10 Mit dom ™* ■ g«h. - .ih». geh. JL l '. 

iiuiii^i .vonA.Kaefli. i,cb.j.3.M). y Anft L fln Meileniktt.V.K.Thio. 

flVffk Wetamorphosen.V i.Slebelis ACllUUlHi!»D n , anf . , Auli 0>h 

\JVIU0 5 Au |i ( von Fr. Polle. Geh j( l .f>0, gi«b . I t^». 

JC -i.U), geb. JCi bO. Qiphdllc' tlrociniumpocticum. Von 

_ wioine A««»gahe, oearboitet OICUCIlo a. Schaubach. 12 Aut. 

too Stange. (^cb. Jt >> 60. Gi buud-u j( — st-. 



Dioitizpd bv Ci( 



.£C tt/, C C f Lfl Ct t ti-J^ 

/f L. ANNAEI SENECAE 

OPERA QVAE SVPERSVNT 

VOT, T FASC. T 



T, ANNAET SENECAE 



DIALOGORVM LIBROS XII 



EHIIHI 



EMIL HEEMES 




MCMV 
LIPSIAE 
IN AEDIBVS B. G. TEVBNEBI 



V. I : \ 



• ! . 



.•• • 



• • c 



•••••• • 

• • '••••••••• • 

• • •••-••••• • 



• 0> 



• • • 



• • 

• • 

• • 



• ' 



• _ ' 



• • 

• • 

• • 

• • • 
« • • • 



I • _• * 

:••: 
• • • 



• •• • ••* 



••••• • • 

• • • • 

_ • • ••, 

r» • 



• « • 

• • • 
■ • ■ • 

• • » 



»•: 



* •• • 

• • 



» • 



• ••• ••»••< 



•• 



• • • • • • •« 



,•••»•» ••• 
, • • • • • • , 

• • •• • • ••• 

K • • •• • • • 

•••• • •• • 



• • 

• • 

• • 



• • 



Digitized by Google 



FRANCISCO BVECHELER 
HERMANNO VSENER 

BONNENSIBVS 



Digitized by Google 



PRAEFATIO. 

ISTovi subsidii critici ad emendandos L. Annaei Senecae 
qui ferxmtur dialogos nihil affero: neque enim novi codices 
in lucem nuper protracti sunt, quos conferre operae pre- 
tium esset, nec codicis Ambrosiani, quem principem facile 
in his libris locum et aetate et bonitate obtinere viri 
docti consentiunt, nova collatio necessaria esse videbatur. 
cuius codicis cum post Fickertum duae deinceps colla- 
tiones prodissent invicem se supplentes atque comprobantes, 
quarum alteram certe, Gertzianam dico, tanta cum cura 
ac diligentia confectam esse apparet, ut nulla fere de 
lectionibus eius dubitatio exsistat, supersedere mihi iam 
posse videbar denuo eum excutere, id quod non sine 
magnis difficultatibus fieri posse intellegebam. itaque et 
eas lectdones, quas in apparatu critico attuli, et ea, quae 
de ipso codice eiusque correctoribus hic iam proferenda 
sunt, e commentario cum Kochii tum Gertzii deprompta 
esse scias. 

Codex Ambrosianus (A\ qui Mediolani in bibliotheca A 
Ambrosiana litteris C n° 90 part. inf. insignitus hodie exstat, 
membranaceus est folii minoris, 88 folia continens, quibus 
duo non ad ipsum codicem pertinentia praefixa sunt. in 
his duobus foliis leguntur quaedam recentioris memoriae 
a bibliothecariis scripta, e quibus colligere licet codicem 
olim in bibliotheca monasterii Montecasinensis asservatum 
anno 1583, nescio quo casu, in c Antonii Francisci Nea- 
politae Caraccioli Siculi et amicorum' possessione fuisse, 
anno deinde 1603 Federici Borromaei Cardinalis iussu in 
bibliothecam Ambrosianam illatum esse. in ipsius codicis 
folii primi pagina secunda uncialibus litteris minio nitide 
exaratis index eorum librorum Senecae, quos codex con- 



Digitized by Googk 



VI 



PRAEFATIO 



tinet, vel potius archetypus eius continuerat, sic scriptus 
est manu prima: 

L. ANNEI SENEOE 

DIALOGORVM LIBRI NVM. XII. 

IN PRIMIS AD LVCILIVM. QVARE ALIQVA INCOMMODA 
BONIS UIRIS ACCIDANT. CVM PROUIDENTIA SIT. 
AD SERENVM. NEC INIVRIAM NEC 
CON TV MELIAM ACCIPERE SAPIENTEM . . . 
AD NOUATUM DE IRA LIBRI III. 
AD MARCIAM. 

AD GALLIONEM DE UITA BEATA. 

AD 1 1 I 1 1 I I I I DE OTIO. 1 ) 

AD SERENVM DE TRANQVILLITATE ANIMI. 

AD PAVLINVM DE BREUITATE UITAE 

AD POLYBIVM. 

AD HELBIAM MATREM. 

sub his manu recenti atramento volgari addita sunt: 
Eiusdem epistolae ad B. Paulum. 
Eiusdem epitaphium. 
deinde in ima pagina manu rursus prima litteris rubricatis: 
Incipit ad lucilium. Qua re aliqua incommoda 
bonis uiris accidant cum prouidentia sit 

sequuntur in foliis inde a secundo recto usque ad 85 
versum duodecim dialogorum libri, non integri omnes: 
nam et in codice archetypo, e quo A descriptus est, quae- 
dam iam perisse et in ipso A initium consolationis ad 
Polybium scriptae postea avulsum esse monui suis locis 
in commentario (cfr. p. 48 sq. 230 sq. et p. 310). quae 
quidem servata erant, una pagina excepta (fol. 12r.), de 
qua infra agam, eadem omnia manu Langobardicis litteris 
non ita multo post saeculi, ut videtur, XI iniidum exarata 
sunt. quamquam accurate dici non potest, quo tempore 
liber scriptus sit, cum Montecasinenses per longius tempus 
eisdem fere litterarum formis usos esse constet, et fieri 
potest, ut codex saeculo antiquior sit. mitto Pauli et 
Senecae epistulas et alia quaedam, quae in foliis 86 
usque ad 88 adiecta sunt, et redeo ad eam partem libri 



1) in rasura certum est fuisse SERENVM. 

Digitized by 



PRAEFATIO 



VII 



Ambrosiani, quae dialogos Senecae complectitur. in qua 
cum omnia quidem eadem manu scripta, sed multa a 
diversis nec eiusdem aetatis correctoribus mutata sint, 
summa cura adhibenda est, ut quid cuique tribuendum 
sit quam accuratissime fieri possit dinoscas. qua muneris 
sui parte cum Itali collatores Fickerti non bene functi 
essent, melius Eoch rem sane difficillimam aggressus est; 
sed ne is quidem ea, qua debebat, cura diversarum 
manuum partes distinxit. multo certe accuratius Gertzium 
de singulis manibus, quoque modo inter se differrent, 
iudicasse apparet. liceat igitur gravissima quaeque ex eius 
disputatione hic repetere. 

Ac primus quidem librarius (A aut J. 1 ), latinae A l 
linguae non admodum peritus, ea quae in codice arche- 
typo invenerat summa cum fide, sed non aequali cum 
cura descripsit; nam inde a consolatione ad Marciam 
multo neglegentius quam antea munere suo functus est. 
pari inaequalitate litterae modo diligentius pictae sunt 
modo properantius, modo grandes crassaeque modo parvae 
tenuesque, modo coartatae modo latius diductae; verba 
alibi plene scripta sunt alibi multis compendiis, ut, cum 
in unaquaque pagina 37 fere versus sint, hi tamen 37 
versus alibi 72 alibi 45 versibus Gertzianis respondeant. 
in universum singulas paginas idem fere continere, quod 
codex archetypus in singulis foliis habuisset, Gertz saga- 
citer suspicatus est. multa, quae prave scripserat, libra- 
rius ipse ita correxit, ut raro rasuram adhiberet, sed 
punctis plerumque additis aut lineolis transversis super- 
vacua deleret, omissa supra versum adderet. dubitari vero 
nequit, quin fideliter praescriptum reddiderit neque quid- 
quam aut admodum pauca, et quae facile cognoscantur, 
de suo addiderit (cfr. p. 250, 19; 264,11; 265,19; 
303, 14). 

Ea quae prima manus exaraverat non ita multo A* 
post — Kochio si fidem habemus, saec. XII parte priore 
— corrector quidam linguae latinae sciens, sive archetypo 
usus sive altero apographo eius eoque quibusdam in rebus 



Digitized by Google 



VIII 



PRAEFATIO 



meliore, utili cum cura retractavit. et ut omittam quae 
in orthographia mutavit, innumeris locis litteras a prima 
manu male inter verba distributas recte divisit, per 
errorem repetita delevit, omissa supplevit, litteris sylla- 
bisque prave scriptis rectas superscripsit. sed quamquam 
is alio genere litterarum, non Langobardico illo utitur, 
tamen baud paucis locis certo dici non posse, utrum 
prima an secunda manus agnoscenda sit, Gertz ipse con- 
fitetur. maioris vero momenti est quod A 2 per totum 
codicem voces singulas et verborum series supra versum 
saepiusque in margine ita supplevit, ut puncto in ipso 
versu significaret, quo loco inserendae essent. haec addi- 
tamenta quin suo iure ut genuina Gertz — habes omnia 
huc spectantia apud eum in praef. p. XII collecta — in 
textum receperit, equidem non dubito. paucis modo locis, 
quibus ne id quidem constat, utrum haec manus an 
recentior coniunctionem et addiderit, aliter iudicandum 
putavi (p. 301, 15 et 16; 179, 18). ceterum hic cor- 
rector, cum utilem operam codici navaret, proprio tamen 
Marte successu satis infelici quaedam mutavit (cfr. p. 1 30, 20 ; 
133, 18; 162, 19; 210, 22), ut Gertzio concedendum sit 
eum aut suas coniecturas immiscuisse, quod potius credi- 
derim, aut apographum adhibuisse aliquatenus interpolatum 
aut utrumque fecisse. 
A 3 A manu secunda pallido atramento et litteris mino- 
ribus, longiusculis ac tenuiusculis, distinguitur manus 
tertia (A*) non ita multo aetate inferior. hic corrector 
operam a secunda manu incohatam continuavit et non 
modo saepius prava correxit et omissa bene supplevit 
(cfr. p. 160, 23; 176,10; 274, 27; 295,13; 303, 3), sed 
etiam falsa intulit, sive suis coniecturis usus, sive minus 
bona librorum supellectile instructus (cfr. p. 8, 5; 9, 23; 
23,22; 23,5 et 18; 51,12; 70,25; 300,28); nonnullis 
vero locis scriptura primae manus erasa in rasuris sua 
substituit (cfr. p. 25, 28; 50,27; 69,7 et 12). eundem 
notas quoque varii generis in margine plerumque adiecisse, 
ut aut argumenta essent eorum, quae in textu leguntur, 



Digitized by 



PRAEFATIO 



IX 



aut verba quaedam ad grammaticam aut ad ius Romanum 
pertinentia explicarent, hic commemorare satis habeo, 
quippe quas in commentarium recipere noluerim auxilii 
ad Senecae verba emendanda nihil afferentes. sed cura 
ne haec quidem manus certis ubique indiciis a manu 
prima et secunda distingui possit, Gertz, ubi incertum 
erat, quae manus agnoscenda esset, signis usus est -4 1 " 2 , 
A*(?), A\?). 

Quarta deinde manus (A*) breviter hic commemo- A 4 
randa est, quae scriptura nitida et ad Langobardicas 
formas accedente paucis locis inde a dialogo II argumenta 
quaedam et scholia adscripsit. non enim digna vide- 
bantur quae in apparatu critico exhiberem. 

Sed cum usque ad id tempus, si paucas A* rasuras 
exceperis, codex modeste a correctoribus tractatus esset, 
saeculo XI V aut XV a manu quinta rasuris foedissime A 8 
vastatus est. atque ut a levioribus incipiam, in ortho- 
graphia hic corrector permulta novavit scriptura nimirum 
ad suae aetatis usum accommodata: ita ae vel e in e, uo 
in voltm, volnus in uu semper fere mutavit et antiquae 
scripturae reliquias in apscondere, aestumare, proxumus, 
neclego, aput, optinere, cottidie sim. diligenter et ubique 
rasurae ope expulit. idem innumeris locis, quibus in 
verbis nominibusque cum praepositionibus compositis 
ultima praepositionis consonans sequenti consonanti non 
adsimilata erat, rasuris usus assimilavit. sescenties deinde 
ea quae A 1 recte quidem, sed ita exaraverat, ut singula 
verba cohaererent, continuae scripturae impatiens suis 
artibus variavit ac ne eis quidem locis a rasura manum 
abstinuit, ubi iam ipsa manus prima aut secunda leniore 
remedio, lineolis uncisque, litteras in verba dispescuerat. 
sed non solum ea, quae prava esse sibi persuaserat, ita 
correxit, sed etiam compendiorum avidissimus in unaquaque 
pagina singulas syllabas vocesque, haud raro etiam complura 
verba erasit, scilicet ut in lacunas prorsus eadem quae 
eraserat, sed alio modo, compendiis nimirum adhibitis 
scripta, infulciret. hunc correctorem sibi temperare non 



Digitized by Google 



X 



PRAEFATIO 



potuisse quin suis quoque coniecturis aut pravis pessi- 
morum codicum lectionibus genuina verba inquinaret, iam 
non miraberis (cfr. p. 11,1; 15,10; 78,17.18.20; 82,18; 
84,2; 105,4; 207,18). peropportune vero accidit, quod 
multis locis in maioribus rasuris primae manus scriptura 
non ita deleta est, ut non certa priorum vestigia super- 
sint, multis consuetudine librarii diligenter observata e 
magno numero similium correctionum certo dicere licet, 
quid sub rasura lateat. dolendum autem est, quod satis 
multa restant, quae certo expediri non possunt, cum prima 
scriptura pessum data in lubrico versemur (cfr. p. 15, 10; 
79,9; 105,4; 197,7; 206,14; 301,6; 357, 16). hoc 
unum addendum videtur, a manu quinta multa quoque, 
quae temporum invidia paene evanuerant, si non ubique 
(cfr. p. 34, 20; 37,8), at plurimis tamen locis fideliter 
redintegrata esse. 
A 6 Sextam denique manum (A ) eiusdem aetatis et 
atramenti colore litterarumque formis fere similem quintae 
cod. Ambrosianus passus est. et hic quidem corrector, 
quamquam rasuris non semper abstinet, plerumque tamen 
supra versum vel in margine lectiones suas ita adscripsit, 
ut sigla l (vel) al (alias) c. e - (corrigendum est) eis prae- 
poneret. interdum ea tantum, quae iam a priore manu 
correcta erant, in margine repetit, interdum bonas correc- 
tiones affert, velut illud estur p. 124, 28, interdum tam 
ineptas ac ridiculas, ut dubitare possis, num Gertz recte 
iudicaverit, illas bonas ingenio potius eius quam codicis 
alicuius auzilio deberi. hanc quoque manum scholia atque 
interpretamenta maximam partem brevissima inter versus 
adscripsisse, in transcursu monuerim. 
a Reliquum est, ut de una illa pagina, quam supra 
commemoravi, cod. fol.XHr., pauca hic subiungam. cou- 
tinet libri I de ira c. 1 et 2 et scripta est manu diversa 
in spatio, quod vacuum reliquerat primus librarius, cum 
sensisset multa hic in codice archetypo deesse. id non ante 
saec. XIV, fortasse etiam saeculo XV factum esse Gertz et 
Loewe consentiebant. hanc manum Gertz littera a signavit. 



Digitized by Google 



PRAEFATIO 



XI 



Huius codicis *Ambrosiani tam multifariam vexati 
variam lectionem, ut emendationis certdssimum funda- 
mentum et unicum fere fontem, Gertz in editione sua ita 
proponit, ut singulis locis, quoad eius fieri poterat, quid 
prima manus scripsisset, quid posteriores correctores inde 
effecissent, summa cum cura adnotaverit. quae omnia 
repetere ab huius editionis consilio alienum erat: permulta 
nimirum ad emendandum Senecae sermonem nuliius pretii 
esse, si Gertzii apparatum inspexeris, ipse iudicabis. ac 
primum quidem minutias illas orthographicas silentio 
praetermisi aut semel monere satis habui, nisi quod in 
dialogis I et II, ut de hac quoque re paullo accuratius 
iudicare posses, ea non omnia exclusi. neque talibus ut 
inutili sarcina apparatum implere animum induxi, ut ad- 
notarem, quibus locis illut, at, adqui, quit, quae prima 
manus scripserat, secunda aut recentior in illud, ad, 
atqui, quid correxisset aut quidquid in quicquid, voltus in 
vultus, adfectus in affectus mutavisset. deinde ea praeter- 
ire me posse videbam, quae ipsa A l emendaverat, si 
quidem certum erat, eam primo paullum declinantem ipsam 
se correxisse, velut p. 28, 22 uictum ex uictam 26 libi- 
di/nosi amores ex libidinos amores, 51, 18 morosum ex 
morsum, 77,21 ille ex Ulo^ 79,3 aequiorisque ex aequo- 
risque (littera i s. v. addita, quod postea A b ita mutavit, 
ut litteris ubrisquc erasis uiorisque in rasuram inferret), 
93,14 caederet ex caederit, 129,8 latrocinia ex latrocina, 
148,6 honore ex hore, 271,11 duci te iussi ex ducit ejus 
si, 356, 6 conchylio ex cochylio, 360, 32 ausurum ex 
asurum sim., nec scio an plura eius generis omittenda 
fuerint. non minus ab adnotatione ea exclusi, quae recte 
quidem scripta postea male correcta sunt, velut umeris 
in humeris, epistula in epistola, damnum in dampnum, acc. 
immortalis in immortales, servolum in servulum, ffiensaurus 
in thesauruSj formonsus in formosus similia multa. Eorum 
vero, quae A 6 mutavit aut potius corrupit, maximam 
partem abiciendam fuisse vel ex eis apparebit, quae de 
huius manus opera supra attuli, nec quemquam spero 



Digitized by 



XII 



PRAEFATK) 



graviter laturum quod correctionibus futilibus eius spretis 
ea tantum commemoravi, quae alicuius pretii esse vide- 
bantur. notas denique illas et scholia, quae A*A*A G 
saepenumero adscripserunt, me recipere noluisse iam 
supra dixi. 

In orthographia optimum visum est ipsum Am- 
brosianum sequi ut ducem satis bonum quamvis non sibi 
constantem. nec verebar ne ita inaequalitatis crimen sub- 
irem. nam ne id quidem satis compertum habemus, utrum 
ipse Seneca sibi constiterit, multaque monent eum ut in 
aliis neglegentem ita in his rebus incuriosum fuisse. 
itaque primae manus vestigia premere constitui et eam 
ita sequi, ut bonas scripturas formasque antiquiores ut 
e codice archetypo servatas retinerem, quamquam semper 
fere A 2 aut A* — de ipsa A 1 dubito — in usitatiores 
mutavit. nam ut tandem aliquando earum formarum ex- 
emplis, quae Neue collegit, exempla Annaeana addantur — 
et multa ibi desiderantur — , cavendum est ne e textu 
expellantur. cum autem alia retinere alia removere nollem, 
paullo plura eius generis recepi quam Gertz fecit. nec 
accusativos plurales motuus p. 28, 6 magistratuus 35, 25 
fastuus 71, 1 sprevi nec genetivi singularis et dativi ab- 
lativique pluralis secundae declinationis formas contractas, 
quippe quas in tragoediis quoque a Seneca usurpatas 
viderem ( — numeris utor Leoninis — ingeni Phoen. 238, 
imperi Phoen. 296. 661 Phaedr. 868 Oed. 84 Thyest. 223. 
239, arbitri Med. 137, coniugi Med. 481, supercUi 
Phaedr. 799, consili Thyest. 308. 325, exilis Phoen. 625, 
supplicis Med. 1015). item formas contractas perit, dbit, 
audit, desit, peti sim. prosae orationi Annaeanae abro- 
gari non posse et mirus codicum optimorum consensus, 
Bambergensis dico in epistulis, Ambrosiani in dialogis, et 
tragoediarum usus saids luculenter ostendit {petit Herc. 
fur. 244. 825 Troad. 348 peti Herc. Oet. 1843 Med. 248 
perit Troad. 631 adit Herc. fur. 321 obit Herc. Oet. 1911 
Troad. 597 abit Herc. Oet. 1977). in praepositionibus 
verbis quibus iunctae sunt aut assimilandis aut non assi- 



Digitized by Google 



PEAEFATIO 



xni 



milandis codicis inconstantiam secutus sum ita, ut, ubi i 
scriptum erat nec liquebat, utrum in an im librarius 
scribi voluisset, im ante b m p cum Gertzio praeferrem, 
item co in com, sed c semper in con solverem. 

De codicibus deterioribus (s) non habeo quod eis s 
addam, quae Gertz in praef. edit. suae et in Berl. Philol. 
Wochenschr. 1889 p. 372 sq. et nuper Hense in praef. epist. 
Senecae p. XXV sq. et XXXVI sq. prudenter disputaverunt. 
codicibus his multifariam corruptis atque interpolatis nos 
in emendatione plane carere non posse vel unus locus 
clamat (p. 118, 3), quo duo verba certe genuina, quae 
in A non leguntur, in codicibus recentioribus servata 
sunt. illud quoque concedendum est haud raro eos, cum 
in gravioribus mendis cum Ambrosiano fere consentiant, 
in levioribus meliora servavisse. nec tamen inde colle- 
gerim denuo eos et accuratius ut e pleniore ac puriore 
fonte derivatos perscrutandos esse. quis enim opus plenum 
taedii atque aleae suscipiat, cum fructum labore dignum 
eum percepturum improba spes sit? neque enim scrip- 
turae illae emendatiores in uno alterove codice inveniun- 
tur, sed per multos libros dispersae sunt, nec tam diffi- 
ciles sunt inventu, ut veri dissimile sit exstitisse olim 
homines linguae latinae tam peritos, ut simplices scribendi 
errores tollere possent. in magno autem codicum Senecae 
numero libros olim fuisse melioris notae plures, e quibus 
bonae illae lectiones peti possent, non admodum credibile 
videtur. utcumque res sese habet, ad emendanda Ambro- 
siani verba ex his codicibus multa lucrari nos posse non 
crediderim. itaque ex apparatu priorum editorum ea 
tantum selegi, quae utilia esse videbantur, nec sprevi 
quae Gertz ex libris antea ignotis attulit. et in libris 
quidem de ira scriptis multas lectiones codicis Lauren- 
tiani (X) 76, 32 saec. XII vel XIII adnotavit, libri sane L 
neglegenter scripti et licenter interpolati, in consolatione 
autem ad Marciam cod. Florentini (JP), Laurent. 76,41, F 
saec. XV, quo eodem in primis capitibus consolationis ad 
Polybium scriptae usus est. 



Digitized by Google 



XIV 



PRAEFATIO 



Quantum inter se distent Ambrosianus et huius 
sortis codices, in consolatione cernitur ad Polybium 
data. cuius maxima pars, cum in A infelici casu avulsa 
sit, e recentioribus libris mss. restituenda est. ac proxime 
quidem accedere ad A y sed longo intervallo proxime, codi- 

B cem Berolinensem (B) M. Lat. Fol. 47 saec. XTV dudum 
intellectum est. multa, quae in eo bene correxit manus 
recentissima (#*), a manu prima mire discrepant, virorum 
doctorum inventis ita concordant, ut non sine causa qui- 
dam suspicati sint petita ea esse ex editione aliqua anti- 
DE qua. Koch deinde duorum codicum saec. XIV (D et 25), 
qui ipsi quoque Mediolani in bibliotheca Ambrosiana asser- 
vantur, varias lectiones accuratius quam Fickerti collatores 

H exhibuit. his Gertz cod. Hauniensem (It) saec. XV, ut videtur, 
addidit et, ut supra dixi, in primis capitibus cod. Florentinum. 
sed cum omnes eorum scripturas in commentarium in- 
gerere non e re esset, ea tantum ex ingenti mole excerpsi, 
quae commemorare operae preidum videretur. hic illic e 

V Fickerti apparatu cod. Vratislaviensis (V) et Guelferbytani 

G (Jjf) lectiones quasdam accessisse satis habeo hic monere. 
Coniecturis virorum doctorum multis mihi uti licu- 
isse grato hic animo profiteor. nomina eorum in appa- 
ratu critico suis locis notata invenies; ut vero disputatio- 
nes ipsas inspicere possis, indicem eorum libellorum hic 
proponam, quos in opere adhibui; sunt autem hi: 

L. C. M. Aubert adnotationes in Seneeae dial. I in Mus. Ehen. 
XXXVI p. 178sq. 

Bentley vide E. Hedicke Studia Bentleiana, HSeneca Bentleianus 

Freienwalde 1899. 
E. Badetiibner Beitrage zur Erkldrung u. Kritik der pJiiloso- 

phischen Schriften Senecas Hamburg 1901. 
J. J. Cornelissen Coniectanea latina Daventriae 1870. 
R. Ellis Adversaria V in Journal of Philology XXVIII p. 19 sq. 
A. Eussner Zu Seneca in Philol 38 (1879) p. 398. 

— Zu Seneca de trana. animi in Philol. 39 p. 372. 

— Zu Seneca de otio in Philol. 42 p. 607. 

J. Feldmann Observationes ad Senecam criticae Oatrowo 1887. 



Digitized by Google 



PRAEFATIO 



XV 



W. Gemoll Adnotationes criticae in L. Annaei Senecae Dialogos 
Ohlau 1877. 

— Kriti8che Bemerkungen zu lat. Schriftstellern I Liegnitz 1 890 
II Liegnitz 1898. 

— vide et eius recensiones edit. Gertzianae in Wochenschr. 
klass. Philol 1887 p. 1001, libelli Schultessiani ibd. 1888 
p. 482. 

H. M. Gemzoe Observatiunculae criticae in Senecae de tranq. 
animi libellum in Nord. tidskr. f fil. N. S. I p. 110 sq. 

— Studia parva II. De loco Sen. qui est de tranq. an. 
11, 10 disputatio historica in Nord. tidskr. f. fil. II (1876) 
p. 186 sq. 

M. Cl. Gertz Udvalgte Skrifter af L. Annaeus Seneca I (cons. 
ad Marciam. De providentia) II (epist. ad Lucilium) 
Kopenhagen 1889. 1895. 

— vide et recensionem libri Rossbachiani in Berl. phUol. 
Wochenschr. 1889 p. 372. 402. 

F. Gloeckner Quaestiones Annaeanae Halis 1877. 

J. A. Goerenz Animadversiones crit. in quaedam Senecae philos. 

loca Zwiecaviae 1812. 
J. Haas in recensione edit. Kochianae in Bldtter f. d. baier. 

Gymnasialschulwesen XV (1879) p. 270 sq. 
C. Haeberlin vide Berl. philol. Wochenschr. 1895 p. 76. 
J. Hammelrath Bemerkungen zu den Dial. u. Epist. Senecas 

Siegburg 1888. 

— Grammatisch- stilistische Beitrage zu den prosaischen 
Schriften des L. A. Seneca Emmerich 1896. 

E. Hauler vide Berl. philol. Wochenschr. 1895 p. 777. 

M. Haupt opuscula Lipsiae 1875/76. 

0. Hense Seneca u. Athenodorus Freiburg i. B. 1895. 

E. Hermes Krit. Bemerkungen zu den Schriften des Philos. 

L. A. Seneca in Festschrift des Gymn. zu Mdrs 1896. 
0. Jahn Variarum lectionum fasc. II in Philol. XXVHI p. 9. 
H. J. Karsten Adnotationes criticae ad L. A. Senecae dialogos 

in Mnemos. XVII (1881) p.77sq. 
H. Klammer Quaestiones Annaeanae in Festgabe fur W. Crecelius 

Elberfeld 1881 p. 64 sq. 
H. A. Koch Zu Senecas Dialogen in Mus. Bhen. XXX (1876) 

p. 79 sq. 340 sq. 
B. Larisch vide Zeitschr. fiir Gymnasialwesen 1868 p. 332. 
0. Matthiae Observationes criticae in L. A. Senecam Berol. 1866. 



Digitized by Google 



XVI 



PRAEFATIO 



Th. Matthias Emendationes ad L. A. Senecae opera in Commen- 

tat. philol. quibus 0. Ribbeckio congratulantur discipuli 

Lips. Lipsiae 1888 p. 173 sq. 
J. N. Madvig Adversaria critica Hauniae 1871 — 84. 
H. Mueck Observationes crit. et gram. in Sen. scripta philo- 

sophica Marburgi 1890. 
C. F. W. Mttller Krit. Bemerkungen zu lat. Prosaikern Lands- 

berg a. d. W. 1865. 

— Zu beiden Seneca und anderen lat. Prosaikern in Fleckeis. 
annal. 1866 p. 483 sq. 

H. J. Miiller Symbolae ad emendandos scriptores Latinos part. II 
in Festschrift des Friedr. Werd. Gymn. zu Berlin 1881 
p. 46 sq. 

J. Muller Krit. Studien zu den kleinen Schriften des Philos. 
Seneca in Sitz. Ber. d. Akad. in Wien CXVIII (1889) I. 

— Krit. Studien zu Seneca de ben. u. de clem. ibid. CXXVH 
(1892) IH. 

— Krit. Studien zu den nat. quaest. Senecas ibid. CXXX 
(1894) III. 

— Krit. Studien zu den Briefen Senecas ibid. CXXXVI 
(1897) HI. 

— vide et Zeitschr. f. oe. Gymn. 38 p. 852 sq. 

H. Nettleship in recens. edit. Gertzianae in The Academy 1887 
p. 328. 

K. Niemeyer Zu Seneca in Philol. 58 p. 437 sq. 
F. Pauly Krit. Miscellen in Zeitschr. f. oe. Gymn. XXVII (1876) 
p. 253. 811. 

M. Petschenig Zu Seneca in Philol. 46 (1887) p. 370. 383. 420. 
490. 587. 649. 665. 704. 

— Zu Seneca in Philol. 48 (1889) p. 680. 

— Zu Senecas dialogi in Philol. 50 (1891) p. 183. 

R. Pfennig De librorum, quos scripsit Seneca de ira, compo- 
sitione et origine Gryphiae 1887. 

F. Rech Observationes grammaticae. De In praepos. c. acc. 

iunctae ap. Senecam usu Friburgi Br. 1895. 
J. Rech vide Berl. philol. Wochenschr. 1881 p. 356. 

G. Reinecke De coniunctionum usu apud Senecam philos. 

Monasterii 1890. 
R. Reitzenstein Zu Seneca de vita beata in Herm. XXIX 
p. 619 sq. 

H. Rieger Observationes Annaeanae Friburgi Br. 1889. 



Digitized by Google 



PRAEFATIO 



XVII 



0. Rossbach Disquisitionum de Senecae filii scriptis criticarum 
capita II (dissert. Rostoch.) Vratislaviae 1882. 

— De Senecae philos. librorum recensione et emendatione 
(= Breslauer philol. Abhandlungen II 3) Vratislaviae 1888. 

— Zu Seneca de vita beata in Berl. philol. Wochenschr. 1895 
p. 92 sq. 

F. Schultess Observationes criticae ad Senecae opera minora in 
commentationibus societatis philologae Bonnensis 1873. 

— vide et Gottinger gel. Anzeigen 1874 p. 1446 sq. 

— et Fhilol. Anzeiger 1887 p. 291 sq. 

— Annaeana studia. Gratulationsschrift des Hamburger 
Johanneums an d. Strassburger protest. Gymnasium 1888. 

W. Studenmnd vide Berl. philol. Wochenschr. 1881 p. 356 sq. 

E. Thomas Miscellae quaestiones in Senecam philos. in Herm. 
XXVIH p.277sq. 

P. Thomas Bemarques sur quelques passages de Terence et de 
Seneque Bruxelles 1894 {Extrait des buUetins de YAcademie 
royale de Belgique 3. serie t. XXVTI n° 1 1894). 

— notes critiques sur Manilius, Seneque etc. (ibid. t. XXIX 
n°4 p. 548sq. 1895). 

— Corrections au texte des lettres de Seneque (ibid. t. XXX 
n°7 p. 157 sq. 1895 et t. XXXV n°3 p. 3048q. 1898). 

— Morceaux choisis. Extrait des lettres a LucUius et des 
traites de morale Paris 1896. 

A. Uhl Quaestiones criticae in L. A. Senecae dialogos Strass- 

burg i. E. 1899. 
V. TJssani coniecturae duo Romae 1896. 

J. Vahlen (praeter praefat. edit. Koch.) vide ind. lect. Berol. 1878. 

— Varia in Herm. XV 1880 p. 268 XVII 272 XXVIII 354 
XXX p. 33. 

J. van der Vliet Observationes criticae in L. A. Senecae dialogos 
et epist. in Mnemos. N. S. X (1882) p. 132 sq. 

— Coniectanea in Senecae dialogorum Ubr. I in Hevue de 
philol. N. S. VII (1883) p. 61 sq. ' 

— Varia ad varios in Mnemos. XXIII (1895) p. 110 sq. 

— Ad Senecae dialogum de tranq. an. in Mnemos. XXV 
(1897) p. 82 sq. 

0. Waldaestel De enuntiatorum temporalium structura ap. L. A. 

Senecam Halis 1888. 
A. Weidner Criiicarum scriptionum specimen Coloniae 1864. 
A. Wesenberg in editione Gertziana. 

SENECAE OPEBA L 1. ed. Hermes. b 

Digitized by 



XVIII 



PRAEFATIO 



G. Windhaus Varietas lectionis ad L. A. Senecae epistulas e 

codice Bambergensi enotata Darmstadt 1879. 
M. Zimmermann De Tacito Senecae philos. imitatore Vratis- 

laviae 1889 (= Bresl. philol. Abhandlungen V 1). 

Restat ut viros doctos, quorum auxilio in opere 
conficiendo adiutus sum, grato hic animo commemorem; 
atque nominandi mihi sunt praeter ceteros H. Caesar, 
gymnasii nostri Adolfini rector et 0. Hofius collega, qui 
in multis variisque editoris angustiis prudenti saepe con- 
silio mihi adfuerunt, C. Hosius deinde professor Monaste- 
riensis et J. Hammelrath gymnasii Euskirchensis rector, 
qui, dum plagulis corrigendis indefessa cura operam dant, 
a vero aberrantem revocare non destiterunt, P. Wolters 
denique et Th. Stangl professores Wirceburgenses, quorum 
alter benevole eis me uti voluit, quae olim, dum his studiis 
vacabat, in marginibus exemplaris sui adnotaverat, alter, 
novam me parare dialogorum editionem cum audivisset, 
multa atque utilia perscripsit et ad explicandum et ad 
emendandum Senecae sermonem. et gaudeo quidem quod 
saepe inter nos convenit, doleo autem quod adnotationibus 
eius in dialogis I — V, quippe qui typis iam expressi essent, 
uti non licuit. certe tristem illam crucem verbis ,si liceat' 
p. 116,22 non adpinxissem, cum recte se habere coniunctivum 
ille mihi probaverit his locis collatis: Sen. dial. X 4, 1 Cic. 
orat. 236 Cornel. ap. Peter HRF p. 222, 11 Quintil. 10, 1, 78 
Draeger Syntax u. Stil des Tacitus § 190; addo Cic. pro 
S. Roscio c. 20 § 56. scio gratum me facturum eis qui 
Senecae operam dant, si subscripsero emendationes eius 
ad dial. I — V; sunt autem hae: p. 7, 13 et erectissimum 
(Cic. pro Deiot. 36 extr. Hor. ep. 11,68) 11,21 consolare- # 
ris: tunc suspexissem, si te ipse consolatus esses 67, 20 
quam tu iram putas 76,9 per iocum saevi (cum Gertzio, 
Tac. ann. XV 69) 98, 25 subpugnax 109, 2 contra alios 
affectus 113, 23 inpendit (cum Mureto) 133, 16 in ig- 
nem posuit [et combussit] 143, 15 fracta (cum Gertzio; 
Tac. ann. 14,20) 145,4 quis ne sobriis q. Codicis A 
auctoritatem sequitur his locis 2, 24 sed quaeris 4, 14 



Digitized by Google 



PRAEFATIO 



XIX 



at ubi 20 capimt: spectant dii 5,3 si convertere 6,7 
fato ista sic et recte 10,20 una (Curt. 8,2, 9) 11,6 
meliori casu 12,8 veniet ad Ulwn 26 pericutosissima 

13.16 patimur 17 quo saepius 18 erimus: solidissima 
18,21 23,1 27,7 Megaram 43,11 et sunt ferendarum 

47.17 48,6 intra agitaMo (agitatio etiam 137,11 291,19} 
63,21 agi iubebo (Tac. ann. 14,46 Demosth. 18,103) 
76, 27 illam extolli (et = et rursus und andererseits) 
80,14 irascere infantibus 90,14 molUenda 18 semper 
ei occ. 107,22 subicit: amorem 108,11 quos terrendo 
109,6 magis tendit 12 in se ipsa. 

Gertzio vero quid debeam unaquaeque pagina ostendit; 
neque solum, ut e copiis suis quae vellem in meum usum 
converterem, benigne permisit, sed etiam, cum eum adissem 
de locis quibusdam explicandis emendandisque, officiosa 
me sibi obstrinxit voluntate. his igitur omnibus ut de 
hac editione optime meritis gratias ago maximas. 

Meursiae m. Octobri a. 1904. 



Digitized by^toogle 



in 

consolatione 
ad 

Polybium. 



CONSPECTUS SIGLORUM. 

A codex Ambrosianus C n° 90 saec. nt videtnr XI. 

6 correctores cod. A posteriores. 
L codex Lanrentianns 76, 32 saec.XII/XIH in libris de ira. 
F cod. Florentinns (Lanr. 76, 41 saec. XV) in consolationibus 

ad Marciam et Polybium scriptis. 
B cod. Berolinensis (M. Lat. Fol. 47) saec. XIV ^ 
D E codices Mediolanenses saec. XIV 
Hcod. Hanniensis (Gl. Kgl. Smlg. 67 b) 

saec. XV 

Fcod. Vratislaviensis (bibl. reg. IV F. 3) 
saec. XIV 

G cod. Gnelferbytanus (Gud. 10) saec. XIV . 
S codicum deteriorum sive unus sive plures. 

In textu inclinatis litteris impressa additamenta sunt virorum 
doctorum 

quadratis uncis [ ] ea circumclusi, quae spuria esse vi- 
debantur 

obliquis uncis < > saepsi, quae in codd. deterioribus , non 
in A leguntur 

In apparatu critico his uncis < > inclusa a viris doctis 

suppleta sunt 
/// rasuras, * transpositiones , *** lacunas indicant 
in cod. A scriptura litterae inciinatae a correctore in rasura 

scriptae sunt, lineola | finem versus indicat. 



Digitized by Google 



L. ANNAEI SENECAE 



DIALOGrORVM LIBER I. 

AD LVCILIVM 

QVARE ALIQVA INCOMMODA BONIS VIRIS ACCIDANT, 

CVM PROVIDENTIA SIT. 

(DE PROVTDENTIA) 

I. Quaesisti a me, Lucili, quid ita, si providentia l 
mundus regeretur, multa bonis viris mala acciderent. 
hoc commodius in contextu operis redderetur, cum 
praeesse universis providentiam probaremus et interesse 
nobis deum; sed quoniam a toto particulam revelli 
placet et unam contradictionem manente lite integra 
solvere, faciam rem non difficilem, causam deorum 
agam. supervacuum est in praesentia ostendere non 2 
sine aliquo custode tantum opus stare nec hunc siderum 
coetum discursumque fortuiti impetus esse, et quae 
casus incitat saepe turbari et cito arietare, hanc 
inoffensam velocitatem procedere aeternae legis imperio 
tantum rerum terra marique gestantem, tantum clarissi- 
morum luminum et ex disposito relucentium; non esse 

In imo folio 1* codicis A(mbrosiani) minio haec scripta 
sunt: Incipit ad luciljum | Qua re aljqua Incommoda bonis 
uiris | ac ci dant, cum pro ui den tia sit . . . 

1 quesisti A \\ 2 regeretur s (in margine) et edit. 2 Erasmi 
ageretur A \ acciderent volg. accidere A (supra ultimam litteram 
aliquid erasum est) l| 8 inpresentia A y in quo innumeris locis 
praepos. unius syllaoae, interdum etiam aliae voculae (ut. v. 3 
cumpraeesse) cum voce sequenti iunguntur || 10 cgtum A \\ 
11 sepe A || 12 //eternae A (ante e punctum vid. eras") \\ 14 ex- 
dispositore lucentium A corr. Bongarsius 

SENECAE OPEBA I. 1. ed. Hermes. 1 

4 

Digitized by Googl 



2 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. I. 



materiae errantis hunc ordinem nec quae temere 
coierunt tanta arte pendere, ut terrarum gravissimum 
pondus sedeat immotum et circa se properantis caeli 
fugam spectet, ut infusa vallibus maria molliant terras 
nec ullum incrementum fluminum sentiant, ut ex mi- s 

3 nimis seminibus nascantur ingentia. ne illa quidem 
quae videntur confusa et incerta, pluvias dico nubesque 
et elisorum fulminum iactus et incendia ruptis montium 
verticibus effusa, tremores labantis soli aliaque quae 
tumultuosa pars rerum circa terras movet, sine ratione, 10 
quamvis subita sint, accidunt, sed suas et illa causas 
habent non minus quam quae alienis locis conspecta 
miraculo sunt, ut in mediis fluctibus calentes aquae 
et nova insularum in vasto exsilientium mari spatia. 

4 iam vero si quis observaverit nudari litora pelago in is 
se recedente eademque intra exiguum tempus operiri, 
credet caeca quadam volutatione modo contrahi undas 
et introrsum agi, modo erumpere et magno cursu 
repetere sedem suam, cum interim illae portionibus 
crescunt et ad horam ac diem subeunt ampliores 20 
minoresque, prout illas lunare sidus elicuit, ad cuius 
arbitrium oceanus exundat. suo ista tempori reserven- 
tur, eo quidem magis quod tu non dubitas de provi- 

5 dentia sed quereris. in gratiam te reducam cum diis 
adversus optimos optimis. neque enim rerum natura 25 
patitur ut unquam bona bonis noceant; inter bonos 
viros ac deos amicitia est conciliante virtute. amicitiam 
dico? immo etiam necessitudo et similitudo, quoniam 
quidem bonus tempore tantum a deo differt, discipulus 

4 nt infusa A ut nec infusa ex s commendat van der Vliet; 
illud Gertz recte tenet coll. Plin. nat. hist. II §166 || 7 plnbias A 1 
corr. m. 2 || 8 iactnis A || 10 moventnr coni. W. Gemoll, ita ut 
qnae subiectum et tnmnltuosa pars rernm appositionis loco sit \\ 
12 locis s. v. add. A* \\ 16 siqnis A ut fere semper || 21 minores 
qne A (qne, ve, ne sic saepius a praecedentibus vocibus diiun- 
guntur) || 28 tn/// A (nc vid. eras.) | sedqueris A 1 corr. m. 2 || 
24 diis A item p. 3 v.4 



Digitized by Google 



DE PROVIDENTIA CAP. 1. 2 



3 



eius aemulatorque et vera progenies, quam parens ille 
magnificus, virtutum non lenis exactor, sicut severi 
patres, durius educat. itaque cum videris bonos viros 6 
acceptosque diis laborare, sudare, per arduum escen- 
5 dere, malos autem lascivire et voluptatibus fluere, 
cogita filiorum nos modestia delectari, rvernularum 
licentia, illos disciplina tristiori contineri, horum ali > 
audaciam. idem tibi de deo liqueat: bonum virum in 
deliciis non habet, experitur, indurat, sibi illum parat. 

10 II. *Quare multa bonis viris adversa eveniunt?' l 
nihil accidere bono viro mali potest: non miscentur 
contraria. quemadmodum tot amnes, tantum superne 
deiectorum imbrium, tanta medicatorum vis fontium 
non mutant saporem maris, ne remittunt quidem, ita 

i5 adversarum impetus rerum viri fortis non vertit ani- 
mum: manet in statu et quicquid evenit in suum 
colorem trahit; est enim omnibus externis potentior. 
nec hoc dico: non sentit illa, sed vincit et alioqui quie- 2 
tus placidusque contra incurrentia attollitur. omnia 

20 adversa exercitationes putat. quis autem, vir modo et 
erectus ad honesta, non est laboris adpetens iusti et 
ad officia cum periculo promptus? cui non industrio 
otium poena est? athletas videmus, quibus virium cura 3 
est, cum fortissimis quibusque confligere et exigere ab 

25 is per quos certamini praeparantur, ut totis contra 
ipsos viribus utantur; caedi se vexarique patiuntur et 
si non inveniunt singulos pares, pluribus simul obi- 
ciuntur. marcet sine adversario virtus; £unc apparet 4 
quanta sit quantumque polleat, cum quid possit patien- 

80 tia ostendit^ scias licet idem viris bonis esse facien- 
dum, ut dura ac difficilia non reformident nec de fato 

1 emulatorq; A || 2 nonlenis A \ sic ut A ut saepe \\ 
3 patres^. 6 (?) partes A l || 4 escendere Bongarsius excedere A 1 
corr. in excendere A* || 11 nichil A ut fere semper || 12 quem 
amodu A || 18 alio qui (coniunxit m. 2) A \\ 23 pena A ut fere 
semper || 24 ab is Bossbach (ab iis Wesenberg) abhis A ab eis ? |[ 
29 patientia ex patia corr. A* 

1* 



Digitized by Google 



4 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. I. 



querantur, quicquid accidit boni consulant, in bonum 
vertant. non quid sed quemadmodum feras interest 

5 non vides quanto aliter patres, aliter matres indul- 
geant? illi excitari iubent liberos ad studia obeunda 
mature, feriatis quoque diebus non patiuntur esse 5 
otiosos et sudorem illis et interdum lacrimas excu- 
tiunt; at matres fovere in sinu, continere in umbra 
volunt, numquam contristari, numquam flere, num- 

6 quam laborare. patrium deus habet jadversufc bonos 
viros animum et illos fortiter amat et *operibus' inquit 10 
"doloribus, damnis exagitentur, ut verum colligant 
robur.' languent per inertiam ^aginata) nec labore tan- 
tum sed motu et ipso sui onere deficiunt. non fert 
ullum ictum inlaesa felicitas; at cui assidua fuit cum 
incommodis suis rixa, callum per iniurias duxit nec 15 
ulli malo cedit sed etiam si cecidit de genu pugnat. 

7 miraris tu, si deus ille bonorum amantissimus, qui 
illos quam optimos esse atque excellentissimos vult, 
fortunam illis lcum qua exerceantur adsignat? ego vero 
non miror, si aliquando impetum capiunt spectandi 20 

8 magnos viros conluctantis cum aliqua calamitate. nobis 
interdum voluptati est, si adulescens constantis animi 
irruentem feram venabulo excepit, si leonis incursum 
interritus pertulit, tantoque hoc spectaculum est gratius, 
quanto id honestior fecit. non sunt ista, quae possint 25 
deorum in se vultum convertere, puerilia et humanae 

9 oblectamenta levitatis: ecce spectaculum dignum ad 
quod respiciat intentus operi suo deus ; ecce par deo 

1 querantur A \\ 2 quemamodum A || 3 indulgeant corr.A 1 ex 
indulgent 4 excitari s et volg. exercitari A || 7 ad A 1 at A b corr. \\ 
8 uolunt A n s. v. add. m. 1 || 1B Bedmotu// | et ipso A erasa in 
fine versus una littera, ut vid. s; sed motu ; sed ipso coni. Gertz^ 
14t inlesa felitas A corr. volg. \ at cui Haase at ubi A |j 
20 Bpectandi Pincianus spectant dii A . editores aut di alius 
alio loco inserunt aut capiunt in capit mutant, sed saepe Sen. a 
singulari num. ad pluralem transit aut a plurali ad singularem; 
cfr. dial. II 8, 2; epist XXXI eoctr.; alia exempla collegit Joh. 
Miiller Knt. Stud. I p. 4sq. 



Digitized by Google 



DE PROVIDENTIA CAP. 2 



5 



dignum, vir fortis cum fortuna mala conpositus, uti- 
que si et provocavit. non video, inquam, quid habeat 
in terris Iuppiter pulchrius, si eo convertere animum 
velit, quam ut spectet Catonem iam partibus non semel 
5 fractis stantem nihdo minus inter ruinas publicas rec- 
tum. *licet' inquit c omnia in unius dicionem con- 10 
cesserint, custodiantur legionibus terrae, classibus maria, 
Caesarianus portas miles obsideat: Cato qua exeat habet; 
una manu latam libertati viam faciet. ferrum istud, 

10 etiam civili bello purum et innoxium, bonas tandem 
ac nobiles edet operas: libertatem, quam patriae non 
potuit, Catoni dabit. aggredere, anime, diu meditatum 
opus, eripe te rebus humanis! iam Petreius et Iuba 
concucurrerunt iacentque alter alterius manu caesi. fortis 

15 et egregia fati conventio, sed quae non deceat magni- 
tudinem nostram; tam turpe est Catoni mortem ab 
ullo petere quam vitam/ liquet mihi cum magno 11 
spectasse gaudio deos, dum ille vir, acerrimus sui vin- 
dex, alienae saluti consulit et instruit discedentium 

20 fugam, dum studia etiam nocte ultima tractat, dum 
gladium sacro pectori infigit, dum viscera spargit et 
illam sanctissimam animam indignamque quae ferro 
contaminaretur manu educit. inde crediderim fuisse 12 
parum certum et efficax vulnus: non fuit diis immor- 

25 talibus satis spectare Catonem semel; retenta ac re- 
vocata virtus est, ut in difficiliore parte se ostenderet; 
non enim tam magno animo mors initur quam repetitur. 
quidni libenter spectarent alumnum suum tam claro 
ac memorabili exitu evadentem? mors illos consecrat, 

so quorum exitum et qui timent laudant. 



1 cpositus A 1 || 3 eo add. Gverenz J| 5 nichilomhms A \\ 
6 ditionem Muretus (dictionem s) condicionem A \ 8 cesaria- 
nns A \\ 9 nna manu latam volg. una anulata A \ 11 nobile 
sedet A* corr. A % \\ 12 anim§ A \\ 17 michi A ut fere semper || 
18 spectasse A corr. vid. ex exsp- | dum Haase qua A || 27 ini- 
tur et volg. inicitur A 1 ; litt. ci linea transversa delevit A* \\ 
28 spectare A 1 -rent corr. fort. m. 2 



Digitized by Google 



(5 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. I. 



1 III. Sed iam procedente oratione ostendam, quani 
non sint quae videntnr mala: nunc illud dico, ista 
quae tu vocas aspera, quae adversa et abominanda, 
primum pro ipsis esse quibus accidunt, deinde pro uni- 
versis, quorum maior diis cura quam singulorum est, 5 
post hoc volentibus accidere ac dignos malo esse, si 
nolint. his adiciam fato ista sic ire et eadem lege 
bonis evenire qua sunt boni. persuadebo deinde tibi, 
ne unquam boni viri miserearis; potest enim miser 
dici, non potest esse. io 

2 Difficillimum ex omnibus quae proposui videtur 
quod primum dixi, pro ipsis esse quibus eveniunt 
ista quae horremus ac tremimus. *pro ipsis est' inquis 
c in exilium proici, in egestatem deduci, liberos con- 
iugem ecferre, ignominia affici, debilitari?' si miraris 15 
haec pro aliquo esse, miraberis quosdam ferro et igne 
curari nec minus fame ac siti sed si cogitaveris te- 
cum remedii causa quibusdam et radi ossa et legi et 
extrahi venas et quaedam amputari membra quae sine 
totius pernicie corporis haerere non poterant, hoc quo- 20 
que patieris probari tibi quaedam incommoda pro is 
esse quibus accidunt, tam me hercules quam quaedam 
quae laudantur atque appetuntur contra eos esse quos 
delectaverunt, simillima cruditatibus ebrietatibusque et 

3 ceteris quae necant per voluptatem. inter multa mag- 25 
nifica Demetri nostri et haec vox est, a qua recens 
sum; sonat adhuc et vibrat in auribus meis: c nihil 9 
inquit c mihi videtur infelicius eo, cui nihil unquam 
evenit adversi/ non licuit enim illi se experiri. ut 

3 verba qu§ aduersa et abhominanda om. A 1 in marg. 
add. A % || 7 fato ista sic ire et Madvig fato ista sic ej recte. A 
fato ista sic iubente Schultess fato ista sic et recte Petechenig |j 
14 ineiestatem A \\ 15 ecferre Bongarsius hec ferre A \\ 18 qui- 
bu8da// et (sub ras. m) A || 20 herere A j[ 21 pro is scripsi 
(pro iis Wesenberg) pro his A pro eis sr || 25 necant ex negant 
corr. A 1 nocent Wolters \ uoluptatem corr. ex uolunt- A % \\ 
28 eo corr. ex ei A 1 -* \\ 29 iUi// (s sub ras.) A 



Digitized by Google 



DE PROVIDENTIA CAP. 3 



7 



ex roto illi fluxerint omnia, ut ante votum, male tamen 
de illo dii iudicaverunt: indignus visus est a quo 
vinceretur aliquando fortuna, quae ignavissimum quem- 
que refugit, quasi dicat: *quid ego istum mihi adversa- 

5 rium adsumam? statim arma submittet; non opus est 
in illum tota potentia mea, levi conminatione pelletur, 
non potest sustinere vultum meum. alius circum- 
spiciatur cum quo conferre possimus manum; pudet 
congredi cum homine vinci parato/ ignominiam iudicat 4 

10 gladiator cum inferiore componi et scit eum sine gloria 
vinci, qui sine periculo vineitur. idem facit fortuna: 
fortissimos sibi pares quaerit, quosdam fastidio transit. 
contumacissimum quemque et rectissimum aggreditur, 
adversus quem vim suam intendat: ignem experitur in 

15 Mucio, paupertatem in Fabricio, exilium in Rutilio, 
tormenta in Regulo, venenum in Socrate> mortem in 
Gatone. magnum exemplum nisi mala fortuna non 
invenit. infelix est Mucius, quod dextra ignes hostium 5 
premit et ipse a se exigit erroris sui poenas? quod 

&o regem, quem armata manu non potuit, exusta fugat? 
quid ergo? felicior esset, si in sinu amicae foveret 
manum? infelix est Fabricius, quod rus suum, quan- 6 
tum a re publica vacavit, fodit? quod bellum tam cum 
Pyrrho quam cum divitiis gerit? quod ad focum cenat 

25 illas ipsas radices et herbas quas in repurgando agro 
triumphalis senex vulsit? quid ergo? felicior esset ; 
si in ventrem suum longinqui litoris pisces et pere- 
grina aucupia congereret, si conchylis superi atque 
inferi maris pigritiam stomachi nausiantis erigeret, si 

so ingenti pomorum strue cingeret primae formae feras ; 

2 aquo (q corr. ex b) A 1 \\ 4 ego volg. ergo A \\ 9 parato// 
A* paratam A 1 || 12 transit. Gertz interpunxit; tranait, volg. \\ 
16 incatonem A corr. volg. \\ 28 arepb'a A l in are. p. corr. A b | 
verba qnod bellnm in margine add. A* punctisque significavit 
post fodit inserenda esse l| 24 phyrro A [ adfocnm ex aff- corr. 
A l ~ x || 28 conchyljs A -his volg. || 80 cmgeretnr A (g corr. ex 
c fort. m. 2) corr. volg. cingeret vel Gertz 



Digitized by Google 



8 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. I. 



7 captas multa caede venantium? infelix est Rutilius, 
quod qui illum damnaverunt causam dicent omnibus 
saeculis? quod aequiore animo passus est se patriae 
eripi quam sibi exilium? quod Sullae dictatori solus 
aliquid negavit et revocatus tantum non retro cessit 5 
et longius fugit? c viderint' inquit c isti quos Bomae 
deprehendit felicitas tua. videant largum in foro san- 
guinem et supra Servilianum lacum (id enim pro- 
scriptionis Sullanae spoliarium est) senatorum capita 

et passim vagantis per urbem percussorum greges et 10 
multa milia civium Romanorum uno loco post fidem, 
immo per ipsam fidem trucidata: videant ista qui exu- 

8 lare non possunt/ quid ergo? felix est L. Sulla, 
quod illi descendenti ad forum gladio summovetur, 
quod capita sibi consularium virorum patitur ostendi 15 
et pretium caedis per quaestorem ac tabulas publicas 
numerat? et haec omnia facit ille, ille qui legem 

9 Corneliam tulit. veniamus ad Regulum: quid illi for- 
tuna nocuit, quod illum documentum fidei, documentum 
patientiae iecit? figunt cutem clavi et quocumque 20 
fatigatum corpus reclinavit, vulneri incumbit, in per- 
petuam vigiliam suspensa sunt lumina: quanto plus 
tormenti tanto plus erit gloriae. vis scire quam non 
paeniteat hoc pretio aestimasse virtutem? refice illum 

10 et mitte in senatum: eandem sententiam dicet. feli- 25 

2 damnauerunt d causam (d del. m. 1) A \\ 3 quod (d s. v. 
add. m. 2) A \\ 4 syll§ A \\ 5 tantum non retro cessit et A l 
corr. in non tantum retro cessit set A* || 9 senatorum et capita 
A l sed et postea del. || 11 ciuium R. A || 12 trucidata A (ci 
s. v. add. m. 1) \\ 13 supra quid solito compendio scriptum i ad- 
picta est in A | sylla A || 15 ostendit in -di corr. A*\\ 17 faciet 
corr. m facit A 1 | ille ille A ille Sulla Schultess ille ipse (m 
codd. saepius iffe exaratum) ego conieceram, nunc codicis verba 
mutare dubito; vide Wolfflin K Die Gemination im Lateinischen' 
Sitz.-Ber. Bayer. Akad. 1882 p. 433 \\ 19 verba fidei. documen- 
tum in marg. add. A* et post documentum inserenda esse sig~ 
nificavit || 23 gloriae (corr. vid. ex -ria) A \\ 24 refice A refige 
Laursen ap. Gertz, fort. recte 



Digitized by Google 



DE PROVIDENTIA CAP. 3 9 



ciorem ergo tu Maecenatem putas, cui amoribus anxio 
et morosae uxoris cotidiana repudia deflenti somnus 
per symphoniarum cantum ex longinquo lene reso- 
mntium quaeritur? mero se licet sopiat et aquarum 
5 fragoribus avocet et mille voluptatibus mentem anxiam 
fallat: tam vigilabit in pluma quam ille in cruce; sed 
illi solacium est pro honesto dura tolerare et ad cau- 
sam a patientia respicit, hunc voluptatibus marcidum 
et felicitate nimia laborantem magis is quae patitur 

10 vexat causa patiendi. non usque eo in possessionem n 
generis humani vitia venerunt, ut dubium sit an elec- 
tione fati data plures nasci Reguli quam Maecenates 
velint; aut si quis fuerit, qui audeat dicere Maecenatem 
se quam Regulum nasci maluisse, idem iste, taceat 

i5 licet, nasci se Terentiam maluit. male tractatum 12 
Socratera iudicas, quod illam potionem publice mixtam 
non aliter quam medicamentum inmortalitatis obduxit 
et de morte disputavit usque ad ipsam? male cum 
illo actum est, quod gelatus est sanguis ac paulatim 

20 frigore inducto venarum vigor constitit? quanto magis 13 
huic invidendum est quam illis quibus gemma mini- 
stratur, quibus exoletus omnia pati doctus exsectae 
virilitatis aut dubiae suspensam auro nivem diluit! hi 
quicquid biberunt vomitu remetientur tristes et bilem 

25 suam regustantes, at ille venenum laetus et libens 
hauriet. quod ad Catonem pertinet, satis dictum est 14 
summamque illi felicitatem contigisse consensus ho- 
minum fatebitur, quem sibi rerum natura delegit cum 
quo metuenda conlideret. c inimicitiae potentium graves 

1 ancxio A || 6 uigilauit A corr. volg. || 7 solacium (ci ex 
u corr.) A 1 \\ 9 is Rossbach his A iis Wesenberg || 14 iste s. v. 
odd. A* || 16 socratem A -ten Senecam sciHpstsse pro certo 
affirmaverim, quippe qui semper in talibus nominibus graecis 
graecas terminationes adhibeat |! 23 h ante aut add. A*(?) || 
24 remetierunt A l supra runt A* adscripsit ntur || 28 quem 
volg. qm (i. e. quoniam) A quoniam . . . delegit eum in quo 
Petschenig 



Digitized by Gdflgle 



10 



L. ANNAKI SENECAE DIAL. LIB. I. 



sunt: opponatur simul Pompeio, Caesari, Crasso; 
grave est a deterioribus honore anteiri: Vatinio post- 
feratur; grave est civilibus bellis interesse: toto 
terrarum orbe pro causa bona tam infeliciter quam 
pertinaciter militet; grave est manus sibi afferre: 5 
faciat. quid per haec consequar? ut omnes sciant 
non esse haec mala quibus ego dignum Catonem 
putavi/ 

1 IV. Prosperae res et in plebem ac vilia ingenia 
deveniunt: at calamitates terroresque mortalium sub 10 
iugum mittere proprium magni viri est. semper vero 
esse felicem et sine morsu animi transire vitam igno- 

2 rare est rerum naturae alteram partem. magnus vir 
es: sed unde scio, si tibi fortuna non dat facultatem 
ezhibendae virtutis? descendisti ad Olympia, sed nemo 15 
praeter te: coronam habes, victoriam non habes; non 
gratulor tanquam viro forti, sed tanquam consulatum 

3 praeturamve adepto: honore auctus «s. item dicere et 
bono viro possum, si illi nullam occasionem difficilior 
casus dedit in qua [una] vim animi sui ostenderet: 20 
c miserum te iudico, quod numquam fuisti miser. trans- 
isti sine adversario vitam; nemo sciet quid potueris, 
ne tu quidem ipse'. opus est enim ad notitiam sui 
experimento; quid quisque posset nisi temptando non 
didicit. itaque quidam ipsi ultro se cessantibns malis 25 
optulerunt et virtuti iturae in obscurum occasionem 

4 per quam enitesceret quaesierunt. gaudent, inquam, 
magni viri aliquando rebus adversis, non aliter quam 



2 honore corr. ex honere A || 9 Prosperae res et Haupt 
prospera/re w 8ed (d expuncta et t s. scr.) A l ~* \\ 10 at volg. ac A || 
11 proprium volg. proptixun A 1 corr. in promptum A 5 1| 15 Olym- 
pia A sed fuit -pia || 17 forti// A (s eras.) || 18 item Bentley 
idem A \ 19 occasionem in fine versus omissum in marg. 
add. A* | 20 una delevi cum Gertzio veram Schultess coni. 
conatnm animi s. Petschenig || 27 enitescerent A \ inquam sr 
et volg. inqnit A \\ 28 aliter cum A l ut vid., corr. in aliter 
qnam A* 



Digitized by Googl 



DE PKOVIDENTIA CAP. 4 



11 



fortes milites bello; Triumphum ego murmillonem sub 
Tib. Caesare de raritate munerum audivi querentem: 
'quarn bella' inquit *aetas perit!' avida est periculi 
Yirtus et quo tendat, non quid passura sit cogitat, 

5 quoniam etiam quod passura est gloriae pars est. mili- 
tares viri gloriantur vulneribus, laeti fluentem meliori 
casu sanguinem ostentant; idem licet fecerint qui in- 
tegri revertuntur ex acie, magis spectatur qui saucius 
redit. ipsis, inquam, deus consuht, quos esse quam 5 

10 honestissimos cupit, quotiens illis materiam praebet 
aliquid animose fortiterque faciendi, ad quam rem opus 
est aliqua rerum difficultate: gubernatorem in tempe- 
state, in acie militem intellegas. unde possum scire 
quantum adversus paupertatem tibi animi sit, si divitiis 

15 diffluis? unde possum scire quantum adversus igno- 
miniam et infamiam odiumque populare constantiae 
habeas, si inter plausus senescis, si te inexpugnabilis 
et inclinatione quadam mentium pronus favor sequitur? 
unde scio quam aequo animo laturus sis orbitatem, 

20 si quoscumque sustulisti vides? audivi te, cum alios 
consolareris: tunc conspexissem, si te ipse consolatus 
esses, si te ipse dolere vetuisses. nolite, obsecro vos, 6 
expavescere ista, quae dii immortales velut stimulos 
admovent animis: calamitas virtutis occasio est. illos 

«5 merito quis dixerit miseros qui nimia felicitate torpe- 
scunt, quos velut in mari lento tranquillitas iners de- 
tinet; quicquid illis inciderit, novum veniet. magis 7 



1 bello; Triumphum Gertz (Triumphum iam Bubenius 
invenerat) belli triumpho nunc A, sed b m. 1 corr. ex u, i ra- 
dendo factum est ex o, ultimam o in ras. scripsit A b eraso us 
{supra s deletam m) aut u | ego (g corr. ex r) A 1 || 2 Tib. scripsi 

.t. in ras. maiore A 6 tj (i. e. tibi) fort. A 1 \\ 4 tendat volg. ten- 
dit A || 6 fluentem e lorica sanguinem Studemund coni. fluen- 
tem e lorica sna sanguinem Gertz, speciosius quam verius; verba 
meliori casu cum laeti coniungenda esse perspexit I. Vdhlen 
Hermes XXX pag. 33 sq. \\ 21 csolareris corr. ex -laris A* \\ 
25 dixerit corr. ex dixerim 1| 27 incidertt// A b inciderint A 1 



Digitized by Google 



12 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. I. 



urgent saeva inexpertos, grave est tenerae cervici ingam. 
ad snspicionem vnlneris tiro pallescit, andacter vete- 
ranns cmorem snum spectat, qni scit se saepe vicisse 
post sangninem. lios itaque deus qnos probat, qnos 
amat, indurat, recognoscit, exercet; eos antem quibus 5 
indulgere videtur, quibus parcere, molles venturis malis 
servat. erratis enim, si quem iudicatis exceptum: 
veniet et ad illum diu felicem sua portio; quisquis 

8 videtur dimissus esse, dilatus est. quare deus optimum 
quemque aut mala valitudine aut luctu aut aliis in- 10 
commodis afficit? quia in castris quoque periculosa 
fortissimis imperantur: dux lectissimos mittit, qui noc- 
turnis hostes aggrediantur insidiis aut explorent iter 
aut praesidium loco deiciant. nemo eorum qui exeunt 
dicit: c male de me imperator meruit', sed c bene iudi- 15 
cavit/ item dicant quicumque iubentur pati timidis 
ignavisque flebilia: 'digni visi sumus deo in qnibus 

9 experiretur quantum humana natura posset pati/ fugite 
delicias, fugite enervantem felicitatem, qua animi per- 
madescunt et nisi aliquid intervenit quod humanae sortis 20 
admoneat, manent velut perpetua ebrietate sopiti. qnem 
specularia semper ab afflatu vindicaverunt, cnius pedes 
inter fomenta subinde mntata tepuerunt, cuius cena- 
tiones subditus et parietibus circumfusus calor tempe- 

10 ravit, hunc levis aura non sine periculo stringet. cum 25 
omnia quae excesserunt modum noceant, periculosissima 

1 haud scio an scribendum sit gravest; sunt enim duo 
enuntiata ad parem syllabarum numerum conformata: magiB . . 
inexpertos et gravest . . iugum | tenerae cervici Muret te//rere 
ceruicib; A {eras- r) || 2 tyro A || 8 et add. Gruter \\ 10 nali- 
tudine// A (eras. m) || 14 qui (q corr. ex e) A 1 || 15 lmperator 
volg. lmperatur in ras. scr. A b ; ex A l scriptura imp tantum 
dispicitur \\ 18 item Gertz idem A || 19 enervantem JLipsius 
eneruatam A || 21 manent ego addidi, vivunt Schultess; alii aut 
et post permadescunt deleverunt aut verbum quod deest alibi 
suppleverunt: iacent sopiti Koch sopiti torpent Gertz sopi- 
untur cotii. Feldmann || 26 periculosissima A perniciosissima 
Wolfflin 



Digitized by Google 



DE PROVIDENTIA CAP. 4 



13 



felicitatis intemperantia est: movet cerebrum, in vanas 
mentes imagines evocat, multum inter falsum ac verum 
mediae caliginis fundit. quidni satius sit perpetuam 
infelicitatem advocata virtute sustinere quam infinitis 

5 atque immodicis bonis rumpi? lenior ieiunio mors est, 
cruditate dissiliunt. hanc itaque rationem dii sequuntur n 
in bonis viris quam in discipulis suis praeceptores, 
qui plus laboris ab is exigunt, in quibus certior spes 
est. nunquid tu invisos esse Lacedaemoniis liberos 

10 suos credis, quorum experiuntur indolem publice ver- 
beribus admotis? ipsi illos patres adhortantur, ut 
ictus flagellorum fortiter perferant, et laceros ac semi- 
animes rogant, perseverent vulnera praebere vulneribus. 
quid mirum, si dure generosos spiritus deus temptat? 12 

15 numquam virtutis molle documentum est. verberat 
nos et lacerat fortuna: patiamur! non est saevitia, 
certamen est, quod quo saepius adierimus, fortiores 
erimus: solidissima corporis pars est quam frequens 
usus agitavit. praebendi fortunae sumus, ut contra 

20 illam ab ipsa duremur: paulatim nos sibi pares faciet, 
contemptum periculorum adsiduitas periclitandi dabit. 
sic sunt nauticis corpora ferendo mari dura, agricolis 13 
manus tritae, ad excutienda tela militares lacerti valent, 
agilia sunt membra cursoribus: id in quoque soli- 

2 mentes A mentem edd. multae || 3 quidni satius Muret quid 
ne is satius A \\ 5 ieiuno Hosius || 6 dii sequntur A II 7 preceptores 
laboris A 1 ; inter haec verba s. v. add. A* qui plus || 8 ab/is A l corr. 
in ab/his A b \[ 9 nunquid A || 10 uerberib; (corr. ex uerbere) A 1 1| 
16 patiamur Muret patimur A \\ 17 quod quo et P. Thomas et 
ego quo id Gertz quod A l quod si A 6 || 18 ante solidissima 

Gertz ut add. alii aut verba solidissima agitavit post 

periclitandi dabit aut verba praebendi fort. sumus peri- 

clitandi dabit post membra cursoribus transponere voluerunt; 
ego vereor ne ita ipsum Senecam corrigamus \\ 20 duremur sr 
duremus A l (us compendio solito scr.; iuxta siglum A 6 litteras 
us add.) | faciet Koch faciat A \\ 22 sicsunt corr. ex sisunt 
fort. A 1 | ferendo volg. efferendo A l sed ef corr. ex ej sive 
quid aliud antea fuit nauticis fortia ora et ferendo m. in 
edit. 1889 Gertz 



Digitized by Google 



14 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. I 



dissimum est quod exercuit. ad contemnendam patien- 
tiam malorum animus patientia pervenit; quae quid in 
nobis efficere possit scies, si aspexeris quantum natio- 

14 nibus nudis et inopia fortioribus labor praestet. omnes 
considera gentes in quibus Bomana pax desinit, Ger- s 
manos dico et quicquid circa Histrum vagarum gentium 
occursat: perpetua illos hiemps, triste caelum premit, 
maligne solum sterile sustentat; imbrem culmo aut 
fronde defendunt, super durata glacie stagna persultant, 

15 in alimentum feras captant. miseri tibi videntur? nihil 10 
miserum est quod in naturam consuetudo perduxit; 
paulatim enim voluptati sunt quae necessitate coeperunt. 
nulla illis domicilia nullaeque sedes sunt nisi quas 
Iassitudo in diem posuit; vilis et hic quaerendus manu 
victus, horrenda iniquitas caeli, intecta corpora: hoc 15 
quod tibi calamitas videtur tot gentium vita est! quid 

16 miraris bonos viros, ut confirmentur, concuti? non 
est arbor solida nec fortis nisi in quam frequens ventus 
incursat; ipsa enim vexatione constringitur et radices 
certius figit; fragiles sunt quae in aprica valle creverunt. 20 
pro ipsis ergo bonis viris est, ut esse interriti possint, 
multum inter formidolosa versari et aequo animo ferre 
quae non sunt mala nisi male sustinenti. 

1 V. Adice nunc, quod pro omnibus est optimum 
quemque, ut ita dicam, militare et edere operas. hoc 25 
est propositum deo quod sapienti viro, ostendere haec 
quae vulgus appetit, quae reformidat, nec bona esse 
nec mala; apparebit autem bona esse, si illa non nisi 
bonis viris tribuerit, et mala esse, si tantum malis 

2 irrogaverit. detestabilis erit caecitas, si nemo oculos 30 
perdiderit, nisi cui eruendi sunt: itaque careant luce 

1 adctempnenda A || 8 sustentat A* sustat A 1 1| 12 ceper- 
unt A ut saepe || 18 verba nulla illis domicilia usque ad intecta 
corpora post hoc quod tibi . . . gentium vita est transponenda 
censet Gemoll \\ 22 ferre A 1 in ras., antea esse vid. scriptum 
fuisse || 26 ostendere// A (t eras.), unde ut ostenderet Aubert \\ 
28 apparebit A 1 apparebunt A* || 30 destauilis A\ corr. m. 2 



Digitized by Google 



DE PROVIDENTIA CAP. 5 



15 



Appius et Metellus. non sunt divitiae bonum: itaque 
habeat illas et Elius leno, ut homines pecuniam, cum 
in templis consecraverint, videant et in fornice. nullo 
modo magis potest deus concupita traducere, quam si 
5 illa ad turpissimos defert, ab optimis abigit. c at ini- 3 
quum est virum bonum debilitari aut configi aut alli- 
gari, malos integris corporibus solutos ac delicatos in- 
cedere.' quid porro? non est inicum fortes viros arma 
sumere et in castris pernoctare et pro vallo obligatis 

io stare vulneribus, interim in urbe securos esse percisos 
et professos inpudicitiam? quid porro? non est ini- 
quum nobilissimas virgines ad sacra facienda noctibus 
excitari, altissimo somno inquinatas frui? labor op- 4 
timos citat: senatus per totum diem saepe consulitur, 

15 cum illo tempore viHssimus quisque aut in campo 
otium suum oblectet aut in popina lateat aut tempus 
in aliquo circulo terat. idem in hac magna re publica 
fit: boni viri laborant, impendunt, impenduntur et 
volentes quidem; non trahuntur a fortuna, sequuntur 

so illam et aequant gradus. si scissent, antecessissent. 
hanc quoque animosam Demetri fortissimi viri vocem 5 
audisse me memini: c hoc unum' inquit *de vobis, di 
immortales, queri possum, quod non ante mihi notam 
voluntatem vestram fecistis; prior enim ad ista venissem, 

25 ad quae nunc vocatus adsum. vultis liberos sumere? 
vobis illos sustuli; vultis aliquam partem corporis? 
sumite; non magnam rem promitto, cito totum relin- 
quam; vultis spiritum? quidni nullam moram faciam, 

2 illa. sedet (ed punctis del.) A 1 illas///et A b | §lins l§no A \\ 
5 adiniqunm A 1 corr. m. 1 — 2 \\ 6 configi A, figi in ras. {pro 
ftgi?) || 10 percisofl IApsius gbisoa A b : prima litt. p fuit fort. 
addita aliqua virgula, sive per sive pro fuit, deinde c fuisse 
potest, sed nec b nec v. praecisos Fickert et Haase probrosos 
Aubert prodigos vel prolixos Pauly \\ 12 nobilissimas (b corr. ex 
u m. 2) A || 14 senatus A (supra na rasura est) \\ 21 demetri A^corr. 
in -trii fort. m. 2 \\ 22 audisse in marg. supplevit m.2et post vocem 
inserendum esse significavit \ dii mortales A 1 corr. m.2\\ 28 queri 
A || 28 quidni? nullam volg.; interrogandi signum sustulit Gertz 



Digitized by Gftogh*" 



16 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. I. 

quo minus recipiatis quod dedistis? a volente feretis 

6 quicquid petieritis. quid ergo est? maluissem offerre 
quam tradere. quid opus fuit auferre? accipere potu- 
istis; sed ne nunc quidem auferetis, quia nihil eripitur 
nisi retinenti.' nihil cogor, nihil patior invitus nec 5 
servio deo sed assentior, eo quidem magis, quod scio 

7 omnia certa et in aeternum dicta lege decurrere. fata 
nos ducunt et quantum cuique temporis restat prima 
nascentium hora disposuit. causa pendet ex causa. 
privata ac publica longus ordo rerum trahit: ideo for- io 
titer omne patiendum est, quia non, ut putamus, in- 
cidunt cuncta sed veniunt. olim constitutum est quid 
gaudeas, quid fleas, et quamvis magna videatur varie- 
tate singulorum vita distingui, summa in unum venit: 

8 accipimus peritura perituri. quid itaque indignamur? 15 
quid querimur? ad hoc parti sumus. utatur ut vult 
suis natura corporibus; nos laeti ad omnia et fortes 
cogitemus nihil perire de nostro. quid est boni viri? 
praebere se fato. grande solacium est cum universo 
rapi; quicquid est quod nos sic vivere, sic mori iussit, 20 
eadem necessitate et deos alligat. inrevocabilis humana 
pariter ac divina cursus vehit: ille ipse omnium conditor 
et rector scripsit quidem fata, sed sequitur, semper paret 

9 semel iussit. c quare tamen deus tam iniquus in distri- 
butione fati fuit, ut bonis viris paupertatem et vulnera 25 
et acerba funera ascriberet?' non potest artifex mutare 
materiam: hoc passa est. quaedam separari a quibus- 
dam non possunt, cohaerent, individua sunt. languida 
ingenia et in somnum itura aut in vigiliam somno si- 
millimam inertibus nectuntur elementis; ut efficiatur so 

5 verba nihil cogor in aeternam dicta lege decur- 

rere Senecae esse, non Demetrii probavit Gertz || 7 fata A* 
facta A 1 || 8 restat sr prestat A l corr. in restet A b || 9 ora A 
corr. volg. \\ 14 distinguit^i || 16 parti scripsi parati A comparati 
Hammelrath || 22 illa A corr. volg. \\ 25 fati fuit ut bonis A 1 
in ras. praeter litteras fat et nis || 27 hoc passa est A crassa 
est (del. hoc) Gloeckner compacta est Karsten quae iam hoc 
passa est Gertz in edit. 1889 || 30 nectuntur A (un in ras. m. 1) 



Digitized by Google 



DE PROVIDENTIA CAP. 5 



17 



vir cum cura dicendus, fortiore fato opus est. non 
erit illi planum iter: sursum oportet ac deorsum eat, 
fluctuetur ac navigium in turbido regat. contra fortu- 
nam illi tenendus est cursus; multa accident dura, as- 
6 pera, sed quae molliat et conplanet ipse. ignis aurum 10 
probat, miseria fortes viros. vide quam alte escendere 
debeat virtus: scies illi non per secura vadendum. 

ardua prima via est et quam vix mane recentes 
enituntur equi; medio est altissima caelo, 
10 nnde mare et terras ipsi mihi saepe videre 

Bit timor et pavida trepidet formidine pectns. 
ultima prona via est et eget moderamine certo; 
tunc etiam quae me subiectis excipit undis, 
ne ferar in praeceps, Tethys solet ima vereri. 

15 haec cum audisset ille generosus adulescens: e placet' 11 
inquit *via; escendo. est tanti per ista ire casuro/ non 
desinit acrem animum metu territare: 

utque viam teneas nulloque errore traharis, 
per tamen adversi gradieris cornua tauri 
20 Haemonioeque arcus violentique ora leonis. 

post haec ait: *iunge datos currusl his quibus deterreri 
me putas incitor. libet illic stare ubi ipse Sol trepi- 
dat/ humilis et inertis est tuta sectari: per alta vir- 
tus it. 

8 Ovid. met. 11 63 sq. || 18 ibid. 79sq. 

3 fluctuetur ac (r et ac in ras. fort. m. 2; ac s. v. add.) A \\ 
6 escendere sr excendere (aut extendere) A || 8 quam A qua 
Ovidi codd. \\ 11 sit et trepidedet A fit Heinsius trepidat Ov. 
codd. I| 12 et 8. v add. A* Jl 14 Tethys volg. tihetis A s et Ov. codd. \ 
ima A ipsa Ov. codd. || 16 uia. exscendo (aut &scendo) A 1 uia// 
eacendo A 8 corr. Bongarsius || 17 aut pater (vel alter) ante 
acrem inserendum aut mutanaum esse non sinit . . . territari 
censet Pfennig. ego, ut in fabula omnibus nota, hoc additamento 
non puto opus esse; nec dial. III 20, 4 (p. 74, 5 G.) nomen addi- 
tum est; cfr. dial. XI 11,3 \\ 20 hemonios quercus sed iam 
ipsa man. 1, ut vid., inter e et r s. v. add. a, deinde radendo 
corr. A 9 || 21 iunge da currus A\ corr. m. 2. verba in usum 
suum mutavit S. ex Ovidianis finge datos currus || 23 verba 
humilis . . . virtus it Gertz recte vid. Senecae tribuisse 

SENECAE OPEBA I. 1. ed. H e r m c 8 2 

Digitized by 



18 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. I. 

1 VL *Quare tamen bonis viris patitur aliquid mali 
deus fieri?' ille vero non patitur. omnia mala ab illis 
removit, scelera et flagitia et cogitationes improbas et 
avida consilia et libidinem caecam et alieno imminen- 
tem avaritiam; ipsos tuetur ac vindicat: nunquid hoc 5 
quoque aliquis a deo exigit, ut bonorum virorum etiam 
sarcinas servet? remittunt ipsi hanc deo curam: ex- 

2 terna contemnunt. Democritus divitias proiecit onus 
illas bonae mentisexistimans: quid ergo miraris, si id 
deus bono viro accidere patitur quod vir bonus ali- io 
quando vult sibi accidere? filios amittunt viri boni: 
quidni, cum aliquando et occidant? in exilium mittun- 
tur: quidni ; cum aliquando ipsi patriam non repetituri 
relinquant? occiduntur: quidni, cum aliquando ipsi sibi 

3 manus afferant? quare quaedam dura patiuntur? ut 15 
alios pati doceant; nati sunt in exemplar. puta itaque 
deum dicere: „quid habetis quod de me queri possitis, 
vos ; quibus recta placuerunt? aliis bona falsa circum- 
dedi et animos inanes velut longo fallacique somnio 
lusi: auro illos et argento et ebore adornavi, intus *o 

4 boni nibil est. isti quos pro felicibus aspicis, si non 
qua occurrunt sed qua latent videris, miseri sunt, sor- 
didi, turpes, ad similitudinem parietum suorum ex- 
trinsecus culti; non est ista solida et sincera felicitas: 
crusta est et quidem tenuis. itaque dum illis licet is 
stare et ad arbitrium suum ostendi, nitent et imponunt; 
cum aliquid incidit quod disturbet ac detegat, tunc 
apparet quantum altae ac verae foeditatis alienus splen- 

5 dor absconderit. vobis dedi bona certa, mansura, quanto 
magis versaverit aliquis et undique inspexerit, meliora so 



2 dens 5. v. add. A 1 II 5 uindicat (n s. v. add. m. 2) A 
6 etiam volg. etimi A \\ 13 repetituri A (ti s. v. add. m. i) 
17 qngri A l| 20 illo set A l corr. A* adornani// (erasa t 
perforata) A || 21 aspicis et nideris A aspicitis et videritis volg. 
sed orationis aequalitatis Seneca non nimis curiosus est, prae- 
sertim in hoc libello; cfr. p. 7,7 sq.; 11,22; dial. VI 2,1 



Digitized by Google 



. DE PROVIDENTIA CAP. 6 



19 



maioraque: permisi vobis metuenda contemnere, cnpi- 
ditates fastidire; non fulgetis extrinsecus, bona vestra 
introrsns obversa snnt. sic mnndns exteriora contemp- 
sit spectacnlo sni laetns. intns omne posui bonum; 

6 non egere felicitate felicitas vestra est. *at multa in- 6 
cidunt tristia, horrenda, dura toleratu. 9 quia non po- 
teram vos istis subducere, animos vestros adversus 
omnia armavi: ferte fortiter. hoc est quo deum ante- 
cedatis: ille extra patientiam malorum est, vos supra 

10 patientiam. contemnite paupertatem: nemo tam pauper 
vivit quam natus est; contemnite dolorem: aut solvetur 
aut solvet; contemnite mortem: quae vos aut finit 
aut transfert; contemnite fortunam: nullum illi telum 
quo feriret animum dedi. ante omnia cavi, ne quid 7 

i5 vos teneret invitos; patet exitus: si pugnare non vultis, 
licet fugere. ideo ex omnibus rebus quas esse vobis 
necessarias volui nihil feci facilius quam mori. prono 
animam loco posui: f trahitur; adtendite modo et vide- 
bitis quam brevis ad libertatem et quam expedita ducat 

20 via. non tam longas in exitu vobis quam intrantibus 
moras posui; alioqui magnum in vos regnum fortuna 
tenuisset, si homo tam tarde moreretur quam nascitur. 
omne tempus, omnis vos locus doceat quam facile sit 8 
renuntiare naturae et munus illi suum inpingere; inter 

25 ipsa altaria et sollemnes sacrificantium ritus, dum op- 
tatur vita, mortem condiscite. corpora opima taurorum 
exiguo concidunt vulnere et magnarum virium animalia 
humanae manus ictus inpellit; tenui ferro commissura 
cervicis abrumpitur, et cum articulus ille qui caput 

2 fnlgetis corr. ex falgentis A || 4 posui Lipsius posuit A || 
5 felicitate/// corr. ex felicitatis ut vid. A* \ admolta A 1 corr. 
m. 2 || 6 tristia corr. ex tristitia A \ tolerantu// (eras. r) A || 
8 quod eum A 1 corr. A* || 14 ne quid Gertz ne quis A \\ 18 tra- 
bitur A <sequitur qua> trahitur van der Vliet <quid> 
trahitur? Joh. Muller tradituro Petschenig hac itur Schultess 
elabitur Karsten planum iter Nettleship transituram ego conieci 
coll. epist. 93,10 (p. 403, 3 Hense) et 65, 24 (p. 196, 19 et 21) \\ 
24 munis A 1 ut vid. corr. A 6 \\ 25 optotur tuta A* 

2* 

Digitized by Gooole 



20 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. L 



collumque committit incisus est, tanta illa moles cor- 
9 ruit. non in alto latet spiritus nec utique ferro eru- 
endus est; non sunt vulnere penitus inpresso scrutanda 
praecordia: in proximo mors est. non certum ad hos 
ictus destinavi locum: quacu mque vis pervium est. s 
ipsum illud quod vocatur rnori, quo anima discedit 
a corpore, brevius est quam ut sentiri tanta velocitas 
possit: sive fauces nodus elisit, sive spiramentum aqua 
praeclusit, sive in caput lapsos subiacentis soli duritia 
comminuit, sive haustus ignis cursum animae reme- 10 
anids interscidit: quicquid est, properat. ecquid erube- 
scitis? quod tam cito fit, timetis diul" 

5 destinavi volg. estimaui A | quacumque vis, pervium 
est Wolfflin, et sic A nisi quod s in uis punctis notata, deinde 
erasa est et est corr. ex et |J 9 lapsos A 1 lapsis (aut -as) corr. 
A b || 11 ecquid volg. & quid A. Subscriptio minio picta haec 
est: L. A. Senece. ad luciliu. Quare aliqua | incommoda bonis 
uiris accidant, cum prouidentia eit. explicit. Incipit | Ad Serenu. 
Nec iniuriam nec ctumelia accipere sapientem. ] 



» 

Digitized by Google 



L. ANNAEI SENECAE 

DIALOGORVM LIBER II. 

AD SERENVM 

NEC LNIYRIAM NEC CONTVMELIAM ACCIPERE 

SAPIENTEM. 

(DE CONSTANTIA SAPIENTIS) 

I. Tantum inter Stoicos, Serene, et ceteros sapien- l 
tiam professos interesse qnantum inter feminas et mares 
non inmerito dixerim, cum utraque turba ad vitae 
societatem tantundem conferat, sed altera pars ad ob- 

s sequendum, altera imperio nata sit. ceteri sapientes 
moiliter et blande, ut fere domestici et familiares 
medici aegris corporibus, non qua optimum et celer- 
rimum est medentur sed qua licet; Stoici virilem in- 
gressi viam non ut amoena ineuntibus videatur curae 

10 habent, sed ut quam primum nos eripiat et in iUum 
editum verticem educat, qui adeo extra omnem teli 
iactum surrexit, ut supra fortunam emineat. c at ardua 2 
per quae vocamur et confragosa sunt/ quid enim? 
plano aditur excelsum? sed ne tam abrupta quidem 

i6 sunt quam quidam putant. prima tantum pars saxa 
rupesque habet et invii speciem, sicut pleraque ex 
longinquo speculantibus abscisa et conexa videri solent, 

1 stoicos serene A (ante serene m. rec. o s. v. add.) (| 
3 iwmerito A 6 J| 5 c§teri A \\ 6 blande A blande <^agnnt> 
Koch coll dicU. VI 1, 5 \\ 7 egris A \\ 9 amena A \\ 12 atardua 
eorr. ex adardua A l ~* \\ 14 abrupta corr. ex abruta A % \\ 15 qui- 
dam corr. ex quidem A}- % \\ 15 saxa//rupesq; A {eras. fort. c) || 
17 abscisa corr. ex absisa fort. A 1 \ eonexa A 1 connexa A % 



Digitized by Google 



22 



L. AKNAEI SENECAE DIAL. LIB. H 



cum aciem longinquitas fallat, deinde propius adeuntibus 
eadem illa, quae in unum congesserat error oculorum, 
paulatim adaperiuntur, tum illis quae praecipitia ex 
3 intervallo apparebant redit lene fastigium. nuper cum 
incidisset mentio M. Catonis, indigne ferebas, sicut es 5 
iniquitatis impatiens, quod Catonem aetas sua parum 
intellexisset, quod supra Pompeios et Caesares surgen- 
tem infra Vatinios posuisset, et tibi indignum vide- 
batur, quod illi dissuasuro legem toga in foro esset 
erepta quodque a rostris usque ad arcum Fabianum 10 
per seditiosae factionis manus traditus voces improbas 
et sputa et omnis aUas insanae multitudinis con- 
tumelias pertulisset. 

1 II. Tum ego respondi habere te> quod rei publicae 
nomine movereris, quam hinc P. Clodius, hinc Vatinius n 
ac pessimus quisque venundabat et caeca cupiditate 
correpti non intellegebant se dum vendunt et venire; 
pro ipso quidem Catone securum te esse iussi: nullam 
enim sapientem nec iniuriam accipere nec contumeliam 
posse, Catonem autem certius exemplar sapientis viri 20 
nobis deos immortalis dedisse quam Ulixen et Herculem 
prioribus saeculis. hos enim Stoici nostri sapientes 
pronuntiaverunt, invictos laboribus et contemptores 

2 voluptatis et victores omnium terrorum. Cato non 
cum feris manus contulit, quas consectari venatoris 25 
agrestisque est, nec monstra igne ac ferro persecutus 
est nec in ea tempora incidit quibus credi posset 
caelum umeris unius inniti; excussa iam antiqua credu- 
litate et saeculo ad summam perducto sollertiam cum 
ambitu congressus, multiformi malo, et cum potentiae so 

4 Inde a voce nuper novum caput (II) instituit Gertz 
11 tractus Erasm. ed. 2 et volg. ante Fick. (cfr. ep. 14,13) 
16 venundabant Gertz |j 18 catone// (m eras.) A \ nullam Bentley 
nullum A \\ 24 uolnptatis et uictores tn ras. A 9 \ terrorum 
Lipsius terrarum A || 25 uenatoris tn marg. A* et volg. uena- 
tori A l (n tn ras.) uenatoria A\?) \\ 29 sollertia A sed lineola 
iwstea erasa est 



Digitized by Google 



DE CONSTANTIA SAPIENTIS CAP. 2. 3 



23 



inmensa cupiditate, quam totus orbis in tres divisus 
satiare non poterat, adversus vitia civitatis degenerantis 
et pessum sua mole sidentis stetit solus et cadentem 
rem publicam, quantum modo una retrahi manu po- 
5 terat, tenuit, donec abstractus comitem se diu susten- 
tatae ruinae dedit simulque exstincta sunt quae nefas 
erat dividi; neque enim Cato post libertatem vixit nec 
libertas post Catonem. huic tu putas iniuriam fieri 3 
potuisse a populo, quod aut praeturam illi detraxit aut 

10 togam? quod sacrum illud caput purgamentis oris ad- 
spersit? tutus est sapiens nec uUa affici aut iniuria 
aut contumelia potest. 

TTT. Videor mihi intueri animum tuum incensum l 
et effervescentem; paras adclamare: c haec sunt quae 

15 auctoritatem praeceptis vestris detrahant: magna pro- 
mittitis et quae ne optari quidem, nedum credi possint; 
deinde ingentia locuti cum pauperem negastis esse 
sapientem, non negatis solere illi et servum et tectum 
et cibum deesse, cum sapientem negastis insanire, non 

20 negatis et alienari et parum sana verba emittere et 
quicquid vis morbi cogit audere, cum sapientem ne- 
gastis servum esse, idem non itis infitias et veniturum 
et imperata facturum et domino suo servilia prae- 
staturum ministeria: ita sublato alte supercilio in eadem 

25 quae ceteri descenditis mutatis rerum nominibus. tale 2 
itaque aliquid et in hoc esse suspicor, quod prima 
specie pulchrum atque magnificum est, nec iniuriam 
nec contumeliam accepturum esse sapientem. multum 
autem interest, utrum sapientem extra indignationem 

so an extra iniuriam ponas. nam si dicis illum aequo 

1 iromensa A 9 inter tres Wblfflin in recte tenet Feld- 
mann (et Rech) cfr. dial. IV 35,3 benef. II 28 f 2 || 4 retrai A, 
corr. m. rec. \\ 5 f abstractus A 1 ; in marg. A s aut m. rec. + uel 
arreptus add. \ su//stentat§ A (eras. b) || 11 audiniuria A l corr. 
A % |[ 14 acclamare A (ac ex ad radendo corr.) \\ 18 f et tectum 
A, in marg. A* aut, m. rec. add. f uel uestitum || 21 cogit//audere 

A (eras. t) || 22 itis in infitias A, sed prius in s. v. add. A* 



24 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IL 

animo laturum, nullum habet privilegium, contigit illi 
res vulgaris et quae discitur ipsa iniuriarum assiduitate, 
patientia, si negas accepturum iniuriam, id est neminem 
illi temptaturum facere, omnibus relictis negotiis Stoicus 

3 fio/ ego vero sapientem non imaginario honore ver- 5 
borum exornare constitui, sed eo loco ponere quo 
nulla permittatur iniuria. c quid ergo? nemo erit qui 
lacessat, qui temptet?' ninil in rerum natura tam 
sacrum est, quod sacrilegum non inveniat, sed non 
ideo divina minus in sublimi sunt, si exsistunt qui io 
magnitudinem multum ultra se positam non tacturi 
appetant; invulnerabile est non quod non feritur, sed 
quod non laeditur: ex hac tibi nota sapientem ex- 

4 hibebo. nunquid dubium est, quin certius robur sit 
quod non vincitur quam quod non lacessitur, cum i5 
dubiae sint vires inexpertae, at merito certissima fir- 
mitas habeatur, quae omnis incursus respuit? sic tu 
sapientem melioris scito esse naturae, si nulla illi in- 
iuria nocet, quam si nulla fit. et illum fortem virum 
dicam, quem bella non subigunt nec admota vis ho- 20 
stilis exterret, non cui pingue otium est inter desides 

5 populos. hoc igitur dico, sapientem nulli esse iniuriae 
obnoxium; itaque non refert, quam multa in iUum coi- 
ciantur tela, cum sit nulli penetrabilis. quomodo quo- 
rundam lapidum inexpugnabilis ferro duritia est nec 25 
secari adamas aut caedi vel deteri potest sed incur- 
rentia ultro retundit, quemadmodum quaedam non 
possunt igne consumi sed flamma circumfusa rigorem 
suum habitumque conservant, quemadmodum proiecti 
quidam in altum scopuli mare frangunt nec ipsi ulla so 
saevitiae vestigia tot verberati saeculis ostentant: ita 
sapientis animus solidus est et id roboris collegit, ut 
tam tutus sit ab iniuria quam illa quae rettuli. 

8 lacessiat A || 11 //acturi A (t eras.) || 20 admota corr. 
ex amota A % || 26 adamas aut in ras. A* || 27 et 29 que- 
mamodu A l corr. A* || 81 s§uitia A 1 corr. A* || 82 collegit 
volg. colligit A \\ 88 re//tuli (eras. t) A 



Digitized by Google 



DE CONSTANTIA SAPIENTIS CAP. 4. 5 25 

IV. 'Quid ergo? non erit aliquis qui sapienti l 
facere temptet iniuriam?' temptabit, sed non per- 
venturam ad eum; maiore enim intervallo a contactu 
inferiorum abductus est, quam ut ulla vis noxia usque 
5 ad illum vires suas perferat. etiam cum potentes et 
imperio editi et consensu servientium validi nocere in- 
tendent, tam citra sapientiam omnes eorum impetus 
deficient, quam quae nervo tormentisve in altum ex- 
primuntur, cum extra visum exilierint, citra caelum 

10 tamen flectuntur. quid? tu putas tum, cum stolidus 2 
ille rex multitudine telorum diem obscuraret, ullam 
sagittam in solem incidisse aut demissis in profundum 
catenis Neptunum potuisse contingi? ut caelestia 
humanas manus effugiunt et ab his qui templa diruunt 

15 ac simulacra conflant nihil divinitati nocetur, ita quic- 
quid fit in sapientem proterve, petulanter, superbe, 
frustra temptatur. *at satius erat neminem esse qui 3 
facere vellet/ rem difficilem optas humano generi, in- 
nocentiam; et non fieri eorum interest qui facturi 

20 sunt, non eius qui pati ne si fiat quidem potest. 
immo nescio an magis vires sapientiae ostendat tran- 
quillitas inter lacessentia, sicut maximum argumentum 
est imperatoris armis virisque pollentis tuta securitas 
in hostium terra, 

25 V. Dividamus, si tibi videtur, Serene, iniuriam l 
a contumelia. prior illa natura gravior est, haec levior 
et tantum delicatis gravis, qua non laeduntur homines 
sed offenduntur. tanta est tamen animorum dissolutio 
et vanitas, ut quidam nihil acerbius putent: sic in- 

4 ulla corr. ex vila fort. A 1 || 5 et imperio A ei, imp. 
Gertz, post nocere add. ei || 6 editi A corr. vdlg. || 11 obscu- 

raret (c s. v. man. J) //ulla (eras. t) A \\ 12 demissis Pincianus 
dimissis A \\ 18 constringi coni. Bentley |J 15 simulacra// (1 lit 
eras.) A \\ 16 superb§ A || 17 adsatius corr. in atsatius 
J. 1 -* || 21 sapientia ostendat tranquillitatis A corr. Haupt || 
22 lacessentia A l , lineola postea erasa est \\ 23 mperatoriy// 
armis A (eras. vid. est) corr. volg. || 24 in hostium turba Klammer || 
28 offeduntur A \ tanta est tamen in ras. A* 



Digitized by Google 



26 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. II 



venies servum qui flagellis quam colaphis caedi malit 
et qui mortem ac verbera tolerabiliora credat quam 

2 contumeliosa verba. ad tantas ineptias perventum est, 
ut non dolore tantum sed doloris opinione vexemur 
more puerorum, quibus metum incutit umbra et per- 5 
sonarum deformitas et depravata facies, lacrimas vero 
evocant nomina parum grata auribus et digitorum 
motus et alia quae impetu quodam erroris inprovidi 

3 refugiunt. Iniuria propositum hoc habet aliquem malo 
adficere; malo autem sapientia non relinquit locum — 10 
unum enim illi malum est turpitudo, quae intrare eo 
ubi iam virtus honestumque est non potest — : ergo, 

si iniuria sine malo nulla est, malum nisi turpe nullum 
est, turpe autem ad honestis occupatum pervenire non 
potest, iniuria ad sapientem non pervenit. nam si in- is 
iuria alicuius mali patientia est, sapiens autem nullius 
mali est patiens, nulla ad sapientem iniuria pertinet. 

4 omnis iniuria deminutio eius est in quem incurrit, nec 
potest quisquam iniuriam accipere sine aliquo detri- 
mento vel dignitatis vel corporis vel rerum extra nos 20 
positarum. sapiens autem nihil perdere potest; omnia 
in se reposuit, nihil fortunae credit, bona sua in solido 
habet contentus virtute, quae fortuitis non indiget 
ideoque nec augeri nec minui potest — nam et in 
summum perducta incrementi non habent locum et 25 
nihil eripit fortuna nisi quod dedit; virtutem autem 
non dat, ideo nec detrahit — libera est, inviolabilis, 
immota, inconcussa, sic contra casus indurat, ut ne 

5 inclinari quidem, nedum vinci possit; adversus ad- 
paratus terribilium rectos oculos tenet, nihil ex vultu so 
mutat, sive illi dura sive secunda ostentantur. itaque 

14 ad corr. ev at s. v. add. A 1 \\ 18 deminutio Muret dimi- 
nutio A || 22 credidit Wolfflin || 25 habent volg. habet A || 
28 inconcussa; <aapientem> sic Gertz; scribere mavolt in eis 
quae sequimtur itaque nihil perdet <sapiens> Gemoll; neutrum 
probo: Sen. neglegentius scripsit ut alibi (cfr. Joh. Muller Krit. 
Stud. I p. 7) | indurata Pincianus || 29 apparatus A h || 31 secda 
A (d m. 5 in ras.) 



Digitized by Googl 



[DE CONSTANTIA SAPIENTIS CAP. 5. 6 27 



nihil perdet quod perire sensurus sit; unius enim in 
possessione virtutis est, ex qua depelli nunquam potest, 
ceteris precario utitur: quis autem iactura movetur 
alieni? quodsi iniuria nihil laedere potest ex his quae 

5 propria sapientis sunt, quia virtute salva sua salva sunt, 
iniuria sapienti non potest fieri. 

Megaram Demetrius ceperat, cui cognomen Polior- 6 
cetes fuit. ab hoc Stilbon philosophus interrogatus, 
num aliquid perdidisset: c nihil/ inquit *omnia mea me- 

10 cum sunt/ atqui et patrimonium eius in praedam 
cesserat et filias rapuerat hostis et patria in alienam 
dicionem pervenerat et ipsum rex circumfusus victoris 
exercitus armis ex superiore loco rogitabat. at ille 7 
victoriam illi excussit et se urbe capta non invictum 

15 tantum sed indemnem esse testatus est. habebat enim 
vera secum bona, in quae non est manus iniectio, at 
quae dissipata et direpta ferebantur, non iudicabat sua 
sed adventicia et nutum fortunae sequentia. ideo ut 
non propria dilexerat; omnium enim extrinsecus ad- 

20 fluentium lubrica et incerta possessio est. 

VI. Cogita nunc 7 an huic fur aut calumniator aut l 
vicinus impotens aut dives aliquis regnum orbae senec- 
tutis exercens facere iniuriam possit, cui bellum et 
hostis et ille egregiam artem quassandarum urbium 

«5 professus eripere nihil potuit. inter micantis ubique 2 
gladios et mUitarem in rapina tumultum, inter flammas 
et sanguinem stragemque impulsae civitatis, inter fra- 
gorem templorum super deos suos cadentium uni homini 
pax fuit. non est itaque, quod audax iudices pro- 

4 ledere A (1 8. v. add. m. 2) \\ 5 propria s. v. add. A 1 \ 
salva h. I. add. Madvig, post sua Lipsius \\ 7 inde a Megara 
Gertz cap. VI instituit et usque ad c. VII 2 continuavit. hanc 
totam digressionem inter cap. IX et X transponit Karsten \ 
poli hercetes A corr. volg. \\ 8 filosophus A \\ 9 mea s. v. add. 
A 1 || 12 dicionem volg. cdicionem A | uicforis A 6 \\ 16 atquae 
corr. ex adquae A x ~*, at quae A b \\ 19 delexerat corr. in dil- A 
fort m. 1 || 24 hostis ille sr Gertz dubitat an ante ille aut post 
professufl addendum sit dux || 29 fuit in ras. A 1 



Digitized Ty Google 



28 



L. AXNAEI SEXECAE DIAL. LIB. II. 



missum, cuius tibi, si parum fidei habeo, sponsorem 
dabo. vix enim credis tantum firmitatis in hominem 
ant tantam animi magnitudinem cadere; sed is prodit 

3 in medium qui dicat: c non est quod dubites, an afc- 
tollere se homo natus supra humana possit, an dolores, 5 
damna, ulcerationes, vulnera, magnos motuus rerum 
circa se frementium securus aspiciat et dura placide 
ferat et secunda moderate, nec illis cedens nec his 
fretus, unus idemque inter diversa sit nec quicquam 
suum nisi se putet, et se quoque ea parte qua melior io 

4 est. en adsum hoc vobis probaturus, sub isto tot ci- 
vitatium eversore munimenta incussu arietis labefieri 
et turrium altitudinem cuniculis ac latentibus fossis re- 
pente desidere et aequaturum editissimas arces aggerem 
crescere, at nulla machinamenta posse reperiri, quae is 

5 bene fundatum animum agitent. erepsi modo e ruinis 
domus et incendis undique relucentibus flammas per 
sanguinem fugi; filias meas quis casus habeat, an peior 
publico, nescio; solus et senior et hostilia circa me 
omnia videns tamen integrum incolumemque esse cen- 
sum meum profiteor: teneo, habeo quicquid mei habuL 

6 non est quod me victum victoremque te credas: vicit 
fortuna tua fortunam meam. caduca illa et dominum 
mutantia ubi sint nescio; quod ad res meas pertinet, 

7 mecum sunt, mecum erunt. perdiderunt isti divites » 
patrimonia, libidinosi amores suos et magno pudoris im- 
pendio dilecta scorta, ambitiosi curiam et forum et loca 
exercendis in publico vitiis destinata; feneratores perdi- 
derunt tabellas, quibus avaritia falso laeta divitias imagi- 
natur: ego quidem omnia integra illibataque habeo. pro- » 

2 credas Gertz credideris Koch, sed S. spectare vid. cap. 3 
%n. (Joh Miiller) \ homine A corr. volg. \\ 8 sed is Gertz sed si A 
sed [8iJ Madvig sed sic . . . quasi dicat Petschenig \\ 6 motuus 
8 c§dexi8 A || 10 et se q. Schultess esse q. A esse se q. Madvig \\ 
12 labe fieri A diiunctim ut setnper in eiusmodi compositzs jj 
15 at corr. ex ad Ai~* \ repperiri A || 17 incendiis (feriia i s. v.) 
A l| 20 incolumq; A || 27 dilecta scorta A, litterae a scorta vix 
apparent, in ras. m. 3 scriptae 



Digitized by Googl 



DE CONSTANTIA SAPIENTIS CAP. 6. 7 



inde istos interroga qui flent, lamentantur, qui strictis 
gladiis nuda pro pecunia corpora opponunt, qui hostem 
onerato sinu fngiunt/ ergo ita habe, Serene, perfectum 8 
illum virum> Iiumanis divinisque virtutibus plenum, 
6 nihil perdere. bona eius solidis et inexuperabilibus 
munimentis praecincta sunt. non Babylonios iliis muros 
contuleriS; quos Alexander intravit, non Carthaginis 
aut Numantiae moenia una manu capta, non Capi- 
tolium arcemve, habent ista hostile vestigium: illa, quae 

io sapientem tuentur, et a flamma et ab incursu tuta 
sunt, nullum introitum praebent, excelsa, inexpugna- 
bilia, diis aequa. 

VII. Non est quod dicas, ita ut soles, hunc sapien- l 
tem nostrum nusquam inveniri. non fingimus istud 

15 humani ingenii vanum decus nec ingentem imaginem 
falsae rei concipimus, sed qualem conformamus, ex- 
hibuimus, exhibebimus, raro forsitan magnisque aeta- 
tium intervallis unum; neque enim magna et excedentia 
solitum ac vulgarem modum crebro gignuntur. ceterum 

20 hic ipse M. Cato, a cuius mentione haec disputatio 
processit, vereor ne supra nostrum exemplar sit. 

Denique validius debet esse quod laedit eo quod 2 
laeditur; non est autem fortior nequitia virtute: non 
potest ergo laedi sapiens. iniuria in bonos nisi a malis 

25 non temptatur; bonis inter se pax est, mali tam bonis 
perniciosi quam inter se. quodsi laedi nisi infirmior 
non potest, malus autem bono inflrmior est, nec in- 

1 lamentantur, qni strictis Gertz qui lamentantnr strictis 
A || 3 ita habe ita habea A |l 6 monimtis A corr. volg. \ 
illis Gertz illi A \\ 8 m§nia A || 9 fastidinm A 1 , in marg. A*(?) 
nel nestiginm add. ut volg editwr. Senecam cogitare potuisse de 
Jarpeia eiusque sepulcro censet Gertz. habuit ista hostile fasti- 
dinm Karsten \ illaque A 1 corr. A* \\ 13 qd" A d corr. ex t | 
ita volg. ista A || 15 nec mente imaginem Wolters || 16 con- 
formamus Wolfflm confirmamus A \\ 17 et exhibebimus A (et 
8. v. add. m. recentior) \\ 23 verba non potest ergo laedi sapiens 
et 25 mali tam bonis pern. quam inter se delet Claussen \\ 24 a 
praepos. s.v. add. A* 



Digitized by Google 



30 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. II. 



iuria bonis nisi a dispari verenda est: iniuria in sapien- 
tem vimm non cadit. illud enim iam non es admo- 

3 nendus neminem bonum esse nisi sapientem. f si iniuste' 
inquit 'Socrates damnatus est, iniuriam accepit/ hoc 
loco intellegere nos oportet posse evenire, ut faciat 5 
aliquis iniuriam mihi et ego non accipiam: tamquam 

si quis rem, quam e villa mea subripuit, in domo mea 

4 ponat, ille furtum fecerit, ego nihil perdiderim. potest 
aliquis nocens fieri, quamvis non nocuerit: si quis cum 
uxore sua tamquam cum aliena concumbat, adulter io 
erit, quamvis illa adultera non sit; aliquis mihi vene- 
num dedit, sed vim suam remixtum cibo perdidit: vene- 
num ille dando sceleri se obligavit, etiam si non no- 
cuit; non minus latro est, cuius telum obposita veste 
elusum est. omnia scelera etiam ante effectum operis, w 

5 quantum culpae satis est, perfecta sunt. quaedam eius 
condicionis sunt et hac vice copulantur, ut alterum 
sine altero esse possit, alterum sine altero non possit. 
quod dico conabor facere manifestum. possum pedes 
movere, ut non curram: currere non possum, ut pedes 20 
non moveam; possum, quamvis in aqua sim, non na- 

6 tare: si nato, non possum in aqua non esse. ex hac 
sorte et hoc est de quo agitur. si iniuriam aecepi, ne- 
cesse est factam esse; si est facta, non est necesse 
accepisse me. multa enim incidere possunt quae sub- 25 
moveant iniuriam: ut intentatam manum deicere aliquis 
casus potest et emissa tela declinare, ita iniurias qua- 
lescumque potest aliqua res repellere et in medio inter- 
cipere, ut et factae sint nec acceptae. 

1 bono Klammer, sed cfr. p. 31, 12 et 13 || 2 amonenduB A || 
3 iniuste (iu in ras.) A l \\ 7 j|//eviUa A eras. m \\ 12 remixtum 
volg. -tam A \\ 13 ille Madvig illud A \ aceleri A quod teneo 
cfr. benef. p. 195,7 Hos. Hor. epod. XVII 67 sceleris Gertz 

scelere Madvig || 16 Q eius condicionis sunt in marg. add. 

A*; primi vocabuli (qu^da) praeter Q nihil apparet || 24 si//est 
A (eras. fi) sin est Koch \\ 26 intentatam manum s intentata 
manu A 



Digitized by Googl 



DE CONSTANTIA SAPIENTIS CAP. 8 31 



VIII. Praeterea iustitia nihil iniustum pati potest, l 
quia non coeunt contraria; iniuria autem non potest 
fieri nisi iniuste: ergo sapienti iniuria non potest fieri. 
nec est quod mireris, si nemo illi potest iniuriam 

5 facere: ne prodesse quidem quisquam potest. et sa- 
pienti nihil deest quod accipere possit loco muneris, 
et malus nihil potest dignum tribuere sapiente; habere 
enim prius debet quam dare, nihil autem habet quod 
ad se transferri sapiens gavisurus sit. non potest ergo 2 

10 quisquam aut nocere sapienti aut prodesse, quoniam 
divina nec iuvari desiderant nec laedi possunt, sapiens 
autem vicinus proximusque dis consistit, excepta mor- 
talitate similis deo. ad illa nitens pergensque excelsa, 
ordinata, intrepida, aequali et concordi cursu fluentia, 

i5 secura, benigna, bono publico nata, et sibi et aliis 
salutaria nihil humile concupiscet, nihil flebit. qui 3 
rationi innixus per humanos casus divino incedit animo, 
non habet ubi accipiat iniuriam — ab homine me tan- 
tum dicere putas? ne a fortuna quidem, quae quotiens 

20 cum virtute congressa est, numquam par recessit. si 
maximum illud ultra quod nihil habent iratae leges ac 
saevissimi domini quod minentur, in quo imperium suum 
fortuna consumit, aequo placidoque animo accipimus et 
scimus mortem malum non esse, ob hoc ne iniuriam 

26 quidem, multo facilius alia tolerabimus, damna et do- 
lores, ignominias, locorum commutationes, orbitates, 
discidia, quae sapientem, etiam si universa circum- 
veniant, non mergunt, nedum ut ad singulorum im- 
pulsus maereat. et si fortunae iniurias moderate fert, 

30 quanto magis hominum potentium quos scit fortunae 
manus esse! 

1 preterea A 1] 11 laedi/M || 12 dis A l diis A* \\ 18 ad 
corr. ex at A l ~* || 15 securus, benignug, . . natus .... salutaris 
coni. Lipsius || 10 distinxit Gertz; antea legebatur: flebit, qui .... 
animo. Non || 17 incedit cum sr Gertz mcedet A \\ 18 ubi A 
unde Pincianus \\ 19 quidem 8. v. add. A* || 22 quod minentur ? 
Pincianus minetantur (cm. quod) A notatis litteris et;minitantius 
Petschenig || 25 et del. Pincianus \\ 29 mereat A 



32 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. H. 



1 IX. Omnia itaque sic patitur ut hiemis rigorem 
et intemperantiam caeli, ut fervores morbosque et ce- 
tera forte accidentia, nec de quoquam tam bene iudicat, 
ut illum quicquam putet consilio fecisse, quod in uno 
sapiente est. aliorum omnium non consilia, sed fraudes 5 
et insidiae et motus animorum inconditi sunt, quos 
casibus adnumerat; omne autem fortuitum circa nos 
saevit et in vilia. 

2 Illud quoque cogita, iniuriarum latissime patere 
materiam in illis per quae periculum nobis quaesitum 10 
est, ut accusatore submisso aut criminatione falsa aut 
irritatis in nos potentiorum odiis quaeque alia inter 
togatos latrocinia sunt. est et illa iniuria frequens, si 
lucrum alicui excussum est aut praemium diu captatum, 

si magno labore adfectata hereditas aversa est et quae- 15 
stuosae domus gratia erepta. haec effugit sapiens qui 

3 nescit nec in spem nec in metum vivere. adice nunc 
quod iniuriam nemo inmota mente accipit, sed ad sen- 
sum eius perturbatur, caret autem perturbatione vir 
ereptus erroribus, moderator sui, altae quietis et pla- 20 
cidae. nam si tangit illum miuria. et movet et im- 
pellit, caret autem ira sapiens, quam excitat iniuriae 
species, nec aliter careret ira nisi et iniuria, quam scit 
sibi non posse fieri. inde tam erectus laetusque est, 
inde continuo gaudio elatus; adeo autem ad offensiones »5 
rerum hominumque non contrahitur, ut ipsa illi iniuria 
usui sit, per quam experimentum sui capit et virtutem 

4 temptat. faveamus, obsecro vos, huic proposito aequis- 

1 hyemis A \\ 7 adnumerat s" adnumerant A || 8 in vilia 
Madvig invitia A in vicinia (vel in vicino) Schultess inrito (-te) 
Karsten <sine> iniuria Rossbach \\ 9 a verbis IUud qnoque 
Gertz cap. IX instituit \\ 10 in add. Madvig \ quesitum A \\ 
12 odiis Madvig motis A J! 14 alicui volg. alicui; (« alicuius) 
A || 19 uir erectua erronous moderatur suig A corr. Gertz 
monente Madvigio (ereptus s" moderator sui om. erroribus Muret) || 
21 impellit Bentley impedit A || 23 caret A l corr. m 2 || 24 posse 
n fieri A corr. volg. \\ 28 p]roposito A*(?) p poBito A l 



Digitized by Google 



DE CONSTANTIA SAPIENTIS CAP. 9. 10 



33 



que et animis et auribus adsimus, dum sapiens iniuriae 
excipitur! nec quicquam ideo petulantiae vestrae aut 
rapacissimis cupiditatibus aut caecae temeritati super- 
biaeque detrahitur: salvis vitiis vestris haec sapienti 
5 libertas quaeritur. non ut vobis facere non liceat in- 
iuriam, agimus, sed ut ille omnes iniurias in altum 
demittat patientiaque se ac magnitudine animi defendat. 
sic in certaminibus sacris plerique vicerunt caedentium 6 
manus obstinata patientia fatigando: ex hoc puta genere 
10 sapientem eorum, qui exercitatione longa ac fideli robur 
perpetiendi lassandique omnem inimicam vim conse- 
cuti sunt. 

X. Quoniam priorem partem percucurrimus, ad l 
alteram transeamus, qua quibusdam propriis, plerisque 

15 vero communibus contumeliam refutabimus. est minor 
iniuria, quam queri magis quam exequi possumus, quam 
leges quoque nulla dignam vindicta putaverunt. hunc 2 
affectum movet humilitas animi contrahentis se ob 
dictum factum inhonorificum: *ille me hodie non ad- 

20 misit, cum alios admitteret', et ^sermonem meum aut 
superbe aversatus est aut palam risit', et c non in me- 
dio me lecto sed in imo collocavit', et alia huius 
notae, quae quid vocem nisi querellas nausiantis animi? 
in quae fere delicati et felices incidunt; non vacat enim 

25 haec notare cui peiora instant. nimio otio ingenia na- 3 
tura infirma et muliebria et inopia verae iniuriae las- 
civientia his commoventur, quorum pars maior constat 
vitio interpretantis. itaque nec prudentiae quicquam 

1 et post animis in ras. A* || 2 ideo volg. adeo A \\ 4 hec 
A l| 7 dimittat A l corr. A* |l 8 cedentium A \\ 10 eorum <dico> 
Joh. Miiller \\ 11 perpetiendi A (eti s. v. m 2) \\ 14 qna sr qna A 
qna iam Erasmus in qna Muret \\ 15 refntabimns sr refhtauimns 
A || 16 qugri A \ possimus A corr. volg. || Vd factnm scripsi 
factu q. A, sed q. s. v. add. J. 8 factumve Gertz || 20 cu aljos ad | 
et sermonem A l ; in fine prioris versus A* aut A* mitteret in 
marg. add. et initio sequentis versus et eras.; locum recte distinxit 
Gertz || 21 superbe. A 23 qu^rellas A || 24 quae A quas Muret | 
dilicati A 1 corr. m. 2 27 quorum s quarum A 

SBNECAE OPERA I. 1. ed. H e r m e b. 3 

Digitized by 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. II. 



in se esse nec fiduciae ostendit qui contumelia affi- 
citur; non dubie enim contemptum se iudicat, et hic 
morsus non sine quadam humilitate animi evenit suppri- 
mentis se ac descendentis. sapiens autem a nullo con- 
temnitur, magnitudinem suam novit nullique tantum 5 
de se licere renuntiat sibi et omnis has, quas non 
miserias animorum sed molestias dixerim, non vincit 
4 sed ne sentit quidem. alia sunt quae sapientem feriunt, 
etiam si non pervertunt, ut dolor corporis et debilitas aut 
amicorum liberorumque amissio et patriae bello fla- 10 
grantis calamitas: haec non nego sentire sapientem; 
nec enim lapidis illi duritiam ferrive adserimus. nulla 
virtus est, quae non sentiat se perpeti. quid ergo est? 
quosdam ictus recipit, sed receptos evincit et sanat et 
comprimit, haec vero minora ne sentit quidem nec ad- 15 
versus ea solita illa virtute utitur dura tolerandi, sed 
aut non adnotat aut digna risu putat. 

1 XI. Praeterea cum magnam partem contumeliarum 
superbi insolentesque faciant et male felicitatem feren- 
tes, habet quo istum affectum inflatum respuat, pulcher- 20 
rimam virtutem omnium [animi], magnanimitatem : iUa, 
quicquid eiusmodi est, transcurrit ut vanas species 
somniorum visusque nocturnos nihil habentis solidi at- 

2 que veri. simul illud cogitat omnes inferiores esse, 
quam ut illis audacia sit tanto excelsiora despicere. 25 
contumelia a contemptu dicta est, quia nemo nisi quem 
contempsit tali iniuria notat; nemo autem maiorem 
melioremque contemnit, etiam si facit aliquid, quod 
contemnentes solent. nam et pueri os parentium fe- 
riunt et crines matris turbavit laceravitque infans et so 

4 contempnitur A || 6 rennntiat sr nuntiat A (dial. XI 
6, 1. Vahlen Herm. XVII 272) \\ 8 qnidem s. v. add. A* || 12 illis 
A | adserimus A 1 corr. in ass- fort. m. 2 18 sentias perpeti 
volg. || 20 istum sine dubio A l ; supra litteras evanidas A h illum 
scripsit I| 21 animi (aut animis) in fine versus A 1 , quod uncis 
inclusit ilaase; in marg. A* octo (aut septem) litt. add. ut fieret 
animisanitate || 26 contemtu A || 27 contemsit A 



Digitized by Google 



DE CONSTANTIA SAPIENTIS CAP. 11. 12 35 



sputo adspersit aut nudavit in conspectu suorum te- 
genda et verbis obscenioribus non pepercit, et nihil 
horum contumeliam dicimus. quare? quia qui facit 
contemnere non potest. eadem causa est, cur nos man- 3 

5 cipiorum nostrorum urbanitas in dominos contumeliosa 
delectet, quorum audacia ita demum sibi in convivas 
ius facit, si coepit a domino; et ut quisque contemp- 
tissimus et vel ludibrium est, ita solutissimae linguae 
est. pueros quidam in hoc mercantur procaces et il- 

10 lorum impudentiam acuunt ac sub magistro habent, qui 
probra meditate efiundant, nec has contumelias voca- 
mus, sed argutias: quanta autem dementia est isdem 
modo delectari, modo offendi, et rem ab amico dictam 
maledictum vocare, a servulo ioculare convicium! 

15 XII. Quem animum nos adversus pueros habemus, 1 
hunc sapiens adversus omnes, quibus etiam post iu- 
ventam canosque puerilitas est. an quicquam isti pro- 
fecerunt, quibus puerilis animi mala sunt auctique in 
. maius errores, qui a pueris magnitudine tantum forma- 

20 que corporum differunt, ceterum non minus vagi in- 
certique, voluptatium sine dilectu adpetentes, trepidi 
et non ingenio sed formidine quieti? non ideo quic- 2 
quam inter illos puerosque interesse quis dixerit, quod 
illis talorum nucumve et aeris minuti avaritia est, his 

25 auri argentique et urbium, quod illi inter ipsos magi- 
stratuus gerunt et praetextam fascesque ac tribunal imi- 
tantur, hi eadem in campo foroque et in curia serio 

1 in conspectu servornm Klammer \\ 7 cepit A \ con- 
temptiflsimns et yel ludibrinm est H. J. Muller contemptissimis 
(corr. fort. m. 2 in -mus) et utludibrium est A <e> contemp- 
tissimis et ut ludibrium est E. Thomas contemptissimus ipse 
et ludibrium est Madvig contemptissimus est, ita et in ludi- 
brium boI. ling. est quondam Gertz, nunc Bech || 11 effundant 
volg. effundunt A \\ 12 hisdem A \\ 14 ioculare c- volg. iocu- 
lari//c- A eras. vid. e cum c ligata \\ 17 canisque Pfennig || 
18 puerilis add. Gertz || 24 avaria A 1 corr. m. 2 || 25 argentique 
et unionum Karsten | magistratuus A || 26 pretextam A 

3* 



Digiti m ^jOOQIq 



36 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. H. 

ludunt, illi in litoribus harenae congestu simulacra 
domuum excitant, hi ut magnum aliquid agentes in 
lapidibus ac parietibus et tectis moliendis occupati 
tutelae corporum inventa in periculum verterunt. ergo 
par pueris longiusque progressis, sed in alia maiora- 5 
3 que error est. non inmerito itaque horum contumelias 
sapiens ut iocos accipit, et aliquando illos tanquam 
pueros malo poenaque admonet, adficit, non quia ac- 
cepit iniuriam, sed quia fecerunt et ut desinant facere; 
sic enim et pecora verbere domantur, nec irascimur io 
illis, cum sessorem recusaverunt, sed conpescimus, ut 
dolor contumaciam vincat. ergo et illud solutum scies, 
quod nobis opponitur: 'quare, si non accepit iniuriam 
sapiens nec contumeliam, punit eos qui fecerunt?' non 
enim se ulciscitur, sed iJlos emendat. 15 

1 XTTT. Quid est autem, quare hanc animi firmitatem 
non credas in virum sapientem cadere, cum tibi in aliis 
idem notare sed non ex eadem causa liceat? quis 
enim phrenetico medicus irascitur? quis febricitantis 
et a frigida prohibiti maledicta in malam partem ac- 20 

2 cipit? hunc affectum adversus omnis habet sapiens, 
quem adversus aegros suos medicus, quorum nec ob- 
scena, si remedio egent, contrectare nec reliquias et 
effusa intueri dedignatur nec per furorem saevientium 
excipere convicia. scit sapiens omnis hos, qui togati 25 
purpuratique incedunt ut valentes, coloratos male sanos 
esse, quos non aliter videt quam aegros intemperantis. 

1 simnlac// A eras. vid. ra quod m. 1 s. v. addiderat || 2 ex- 
citant A n s. v. m. 1 | agentea volg. degentea A d punctis nota- 
ta || 3 lapidibns <secandis> Feldmann lapideis parietibns 
Gertz coni. || 5 sed <his> in alia coni. Gemoll \\ 8 amonet 
afficit A retxneo asyndeton (nisi quod adm- adf- scripsi) cfr. 
cap 6,6 ex. dial. IV 10,5 in.; 31,4 ex. dial. V 18 3 ex. dial. 
VII 23,3 ex.; 27,3. v. et clem. II 7,2. afficit uncis inclusit 
Fickert; malo admonet poenaqne adficit Wesenberg || 18 notares 
et A 1 corr. m. 1—2 \\ 19 frenitico A 1 corr. in frenetico 1». 2 \\ 
22 obsc§nas ire medio A 1 corr. m. 1 — 2 || 26 nt add. Weidner 
incednnt val., colorati os, male eanos esse Petschenig 



Digitized by Google 



DE CONSTANTIA SAPIENTIS CAP. 13 37 



itaque ne succenset quidem, si quid in morbo petu- 
lantius ausi sunt adversus medentem, et quo animo 
honores eorum nihilo aestimat, eodem parum hono- 
rifice facta. quemadmodum non placebit sibi, si illum 3 
5 mendicus coluerit, nec contumeliam iudicabit, si illi 
homo plebis ultimae salutanti mutuam salutationem 
non reddiderit, sic ne suspiciet quidem, si illum multi 
divites suspexerint — scit enim illos nihil a mendicis 
differre, immo miseriores esse, illi enim exiguo, hi 

io multo egent — et rursus non tangetur, si illum rex 
Medorum Attalusve Asiae salutantem silentio ac vultu 
arroganti transierit. scit statum eius non magis habere 
quicquam invidendum quam eius, cui in magna fa- 
milia cura optigit aegros insanosque compescere. num 4 

15 moleste feram, si mihi non reddiderit nomen aliquis 
ex his, qui ad Castoris negotiantur nequam mancipia 
ementes vendentesque, quorum tabernae pessimorum ser- 
vorum turba refertae sunt? non, ut puto; quid enim 
is boni habet, sub quo nemo nisi malus est? ergo ut 

20 huius humanitatem inhumanitatemque neglegit, ita et 
regis: *habes sub te Parthos et Medos et Bactrianos, 
sed quos metu contines, sed propter quos remittere 
arcum tibi non contigit, sed hostes teterrimos, sed 
venales, sed novum aucupantes dominium/ nullius ergo 5 

25 movebitur contumelia; omnes enim inter se differant, 
sapiens quidem pares illos ob aequalem stultitiam om- 
nis putat — nam si semel se demiserit eo, ut aut in- 
iuria moveatur aut contumelia, non poterit unquam 
esse securus; securitas autem proprium bonum sapientis 

»o est — nec committet, ut iudicando contumeliam sibi 

4 qnemamodum A 7 se ante si add, Gertz, alii alio 
loco; non vid. necessarium \\ 8 suspexerint A l resp- A 6 || 
10 <Xerxes> rex Gertz \\ 11 asy§ A \\ 14 egros A || 16 ne- 
qua A || 23 contingit sr | hostes teterrimos Gertz cum 

Madvigio (tet- S") posttrimos A sed quos tu tremis dubitanter 
Karsten || 24 dominium sr dominum A || 25 di£Ferant Gertz 
differunt A, quod ita defendit Mueck, ut omnes . . . diff. ironice 
dictum sit 



Digitized by Google 



38 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. II. 

factam honorem habeat ei qui fecit; necesse est enim, 
a quo quisque contemni moleste ferat, suspici gaudeat. 

1 XIV. Tanta quosdam dementia tenet, ut sibi con- 
tumeliam fieri putent posse a muliere. quid refert 
quant habeant, quot lecticarios habentem, quam one- 5 
ratas aures, quam laxam sellam? aeque inprudens 
animal est et, nisi scientia accessit ac multa eruditio, 
ferum, cupiditatium incontinens. quidam se a cinerario 
impulsos moleste ferunt et contumeliam vocant ostiari 
difficultatem, nomenculatoris superbiam, cubiculari i«j 
supercilium. o quantus risus inter ista toUendus est, 
quanta voluptate implendus animus ex alienorum erro- 

2 rum tumultu contemplanti quietem suam! f quid ergo? 
sapiens non accedet ad fores, quas durus ianitor op- 
sidet?* ille vero, si res necessaria vocabit, experietur u 
et illum, quisquis erit, tanquam canem acrem obiecto 
cibo leniet nec indignabitur aliquid impendere, ut 
limen transeat, cogitans et m pontibus quibusdam pro 
transitu dari. itaque illi quoque, quisquis erit, qui 
hoc salutationum publicum exerceat, donabit: scit emi 20 
aere venalia. ille pusilli animi est, qui sibi placet, 
quod ostiario libere respondit, quod virgam eius fregit, 
quod ad dominum accessit et petit corium. facit se 

3 adversarium qui contendit, et ut vincat, par fuit. *at 
sapiens colapho percussus quid faciet?' quod Cato, 25 
cum illi os percussum esset: non excanduit, non vindi- 
cavit iniuriam, ne remisit quidem, sed factam negavit; 

1 necessesest A || 2 suspici A* || 5 inter quam et habeant 
epitheton generdle intercidisse ut divitem, nobilem, formosam 
putat Karsten \ quot volg. quod A \\ 6 §qu§ A \\ 9 et 10 osti- 
ari — cubiculari corr. in -rii A % || 11 risus inter ista risus tole- 
randus A inter ista risus tollendus sr, ego alterum risus c. Gertzio 
delere mdlui \\ 14 quas corr. ex qua fort. A 1 \ o&sidet A* | ( 
20 scit emi aere v. scripsi Baehrensium secutus qui in comm. 
Catull. 115: scis emi aere v. coni. scit emere u. A \\ 28 petjt A \ 
facit qui contendit A l facit se adversarium A* in marg. add. y 
25 colapho A (0 ex u corr. vid.) -is volg. || 26 illi os A* 
illius A l 



Digitized by Google 



DE CONSTANTIA SAPIENTIS CAP. 14. 15 



39 



maiore animo non agnovit quam ignovisset. non diu 
in hoc haerebimus; quis enim nescit nihil ex his, quae 
creduntur mala aut bona, ita videri sapienti ut omni- 
bus? non respicit, quid homines turpe iudicent aut 4 
5 miserum, non it qua populus, sed ut sidera contrarium 
mundo iter intendunt, ita hic adversus opinionem om- 
nium vadit. 

XV. Desinite itaque dicere: f non accipiet ergo l 
sapiens iniuriam, si caedetur, si oculus illi eruetur? 

io non accipiet contumeliam, si obscenorum vocibus in- 
probis per forum agetur? si in convivio regis re- 
cumbere infra mensam vescique cum servis ignominiosa 
officia sortitis iubebitur? si quid aliud ferre cogetur 
eorum quae excogitari pudori ingenuo molesta possunt?' 

15 in quantumcumque ista vel numero vel magnitudine 2 
creverint, eiusdem naturae erunt: si non tangent illum 
parva, ne maiora quidem; si non tangent pauca, ne 
plura quidem. sed ex imbecillitate vestra coniecturam 
capitis ingentis animi, et cum cogitastis quantum 

20 putetis vos pati posse, sapientis patientiae paulo ulterio- 
rem terminum ponitis: at illum in aliis mundi fini- 
bus sua virtus collocavit nihil vobiscunv commune 
habentem. quaere et aspera et quaecumque toleratu 3 
gravia sunt audituque et visu refugienda: non obruetur 

25 eorum coetu et qualis singulis, talis universis obsistet. 
qui dicit illud tolerabile sapienti, illud intolerabile, et 
animi magnitudinem intra certos fines tenet, male agit: 
vincit nos fortuna, nisi tota vincitur. ne putes istam 4 
Stoicam esse duritiam, Epicurus, quem vos patronum 

so inertiae vestrae assumitis putatisque mollia ac desidiosa 
praecipere et ad voluptates ducentia, 'raro* inquit *sa- 
pienti fortuna intervenit. , quam paene emisit viri 

31 Epicuri sent. XVI p. 74 Us. 

4 homines A omnes Gertz || 5 it sr iit A corr. radendo ex 
hit | sydera A \\ 9 erueretur A l corr. A* || 21 at corr. ex ad 
A x ~* || 23 quaere Madvig quare A \\ 25 cetu A \\ 26 illut A 1 
corr. i 2 || 28 putes A l uel dicaa s. s. A* \\ 32 pen§ A 



Digitized by 



40 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. II 



vocem! vis tu fortius loqui et illam ex toto summo- 
5 vere! domus haec sapientis angusta, sine cnltu, sine 
strepitu, sine apparatu, nullis adservatur ianitoribus 
turbam venali fastidio digerentibus, sed per hoc limen 
vacuum et ab ostiaris liberum fortuna non transit: 5 
scit non esse illic sibi locum, ubi sui nihil est. 

1 XVI. Quodsi Epicurus quoque, qui corpori plu- 
rimum indulsit, adversus iniurias exurgit, qui id apud 
nos incredibile videri potest aut supra humanae naturae 
mensuram? ille ait iniurias tolerabiles esse sapienti, io 
nos iniurias non esse. nec enim est, quod dicas hoc 

2 naturae repugnare: non negamus rem incommodam 
esse verberari et impelli et aliquo membro carere, sed 
omnia ista negamus iniurias esse; non sensum illis 
doloris detrahimus, sed nomen iniuriae, quod non potest is 
recipi virtute salva. uter verius dicat videbimus: ad 
contemptum quidem iniuriae uterque consentit. quaeris 
quid inter duos intersit? quod inter gladiatores for- 
tissimos, quorum alter premit vulnus et stat in gradu, 
alter respiciens ad clamantem populum significat nihil 20 

3 esse et intercedi non patitur. non est, quod putes mag- 
num, quo dissidemus: illud quo de agitur, quod unum 
ad vos pertinet, utraque exempla hortantur, contem- 
nere iniurias et, quas iniuriarum umbras ac suspiciones 
dixerim, contumelias, ad quas despiciendas non sapiente 25 
opus estviro, sed tantum consipiente, qui sibi possit dicere: 
'utrum merito mihi ista accidunt an inmerito? si me- 
rito, non est contumelia, iudicium est, si inmerito, 

4 illi qui iniusta facit erubescendum est.' et quicl est 

10 Epicuri fragm. 585 Us. 

3 adseruatur A\ d corr. in s 5 uacum et ab ostiarjs 

A l corr. A* fort : uacuum ab hostiarjis || 8 qui id Haasc quid 
A || 9 bumane A \\ 16 uirtute// A <s cras.) || 17 contemtum corr. 
in contemptum A* \ queris A || 19 et stat corr. cx estat A x ~* || 
88 quo dissidemus volg. quod diss- A \\ 26 consipiente Rubcn. 
conspicieute A \ qui sibi possit volg. quisipossit A corr. in 
quidsipossit m. reccntior \\ 27 immerito A 6 \\ 29 facie rubescen- 
dum A 1 corr. A* 



Digitized by Google 



DE CONSTANTIA SAPIENTIS CAP. 16. 17 41 



illud quod contumelia dicitur? in capitis mei levitatem 
iocatus est et in oculorum valitudinem et in crurum 
gracilitatem et in staturam: quae contumelia est quod 
apparet audire? coram uno aliquid dictum ridemus, 
5 coram pluribus indignamur, et eorum aliis liber- 
tatem non relinquimus, quae ipsi in nos dicere 
adsuevimus; iocis temperatis delectamur, inmodicis 
irascimur. 

XVII. Chrysippus ait quendam indignatum, quod l 

io illum aliquis vervecem marinum dixerat. in senatu 
flentem vidimus Fidum Cornelium, Nasonis Ovidii 
generum, cum illum Corbulo struthocamelum depilatum 
dixisset; adversus alia maledicta mores et vitam con- 
vulnerantia frontis illi firmitas constitit, adversus hoc 

i5 tam absurdum lacrimae prociderunt: tanta animorum 
inbecillitas est, ubi ratio discessit. quid, quod offen- 2 
dimur, si quis sermonem nostrum imitatur, si quis 
incessum, si quis vitium aliquod corporis aut linguae 
exprimit? quasi notiora illa fiant alio imitante quam 

20 nobis facientibus! senectutem quidam inviti audiunt 
et canos et alia ad quae voto pervenitur; paupertatis 
maledictum quosdam perussit, quam sibi obiecit quis- 
quis abscondit: itaque materia petulantibus et per con- 
tumeliam urbanis detrahitur, si ultro illam et prior 

25 occupes; nemo risum praebuit qui ex se cepit. Vati- 3 
nium, hominem natum et ad risum et ad odium, scur- 
ram fuisse et venustum ac dicacem memoriae proditum 
est. in pedes suos ipse plurima dicebat et in fauces 
concisas: sic inimicorum, quos plures habebat quam 

30 morbos, et in primis Ciceronis urbanitatem effugerat. 

3 que A II 7 adsuenimus corr. in ass- fort. A* \\ 10 berbe- 
cem A corr. sr || 12 depilatum A tolli volt Gertz tamquam vetus 
additamentum deplumatum Bentley \\ 18 vitam volg. inde ab 
Erasm* uitia A \ et conuulnerantia A sed et postea deletum est 
eius conv- Gertz \\ 20 quidem A corr. volg. || 25 c§pit A unde 
coepit Koch || 27 et venustum A et (= et quidem cfr. p. 49,3; 
epist. H. p. 97, 6; 124, 16) volgo deletur 



Digitized by XiOOQle 



42 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. II. 



i 



si hoc potuit ille duritia oris, qui assiduis conviciis 
pudere dedidicerat, cur is non possit, qui studiis libe- 
ralibus et sapientiae cultu ad aliquem profectum per- 
4 venerit? adice quod genus ultionis est eripere ei, qui 
fecit, factae contumeliae voluptatem; solent dicere: *o 5 
miserum me! puto, non intellexit': adeo fructus con- 
tumeliae in sensu et indignatione patientis est. deinde 
non derit illi aliquando par; invenietur qui te quoque 
vindic et. 

1 XVlil. C. Caesar inter cetera vitia, quibus ab- w 
undabat, contumeliosus mira libidine ferebatur omnis 
aliqua nota feriendi, ipse materia risus benignissima: 
tanta illi palloris insaniam testantis foeditas erat, tanta 
oculorum sub fronte anili latentium torvitas, tanta ca- 
pitis destituti et emendicaticiis capillis aspersi defor- « 
mitas; adice obsessam saetis cervicem et exilitatem 
crurum et enormitatem pedum. inmensum est, si velim 
singula referre, per quae in parentes avosque suos con- 
tumeliosus fiiit, per quae in universos ordines; ea re- 

2 feram, quae illum exitio dederunt. Asiaticum Valerium w 
in primis amicis habebat, ferocem virum et vix aequo 
animo alienas contumelias laturum: huic in convivio, 
id est in contione, voce clarissima, qualis in concubitu 
esset uxor eius, obiecit. di boni, hoc virum audire, 
principem scire et usque eo licentiam pervenisse, ut, & 
non dico consulari, non dico amico, sed tantum marito 
princeps et adulterium suum narret et fastidium! 

1 conuiciis (s in ras.) A\\2 dedidicerat Scaliger et Pinc. 
didicerat A \ cur is corr. ex cur§ ut vid. A l || 8 pervenerit 
Muret peruenerat A l| 4 est s. v. add. A % item 7 \\ 5 volnn- 
tatem A l corr. A* \\ 8 deerit (altera e *. v.) A 1 || 10 C. volg. 
G. semper fere A || 11 mira libidine Haase mirabiliter A mira- 
biliter furebat in o. a. n. feriendos Cornelissen \\ 14 anili/// A 
(ras. 2 aut 3 litt.) || 15 emendicaticiia Gertz emendicatis g em- 
daeitatis A l uel emdicitie s. s. A* i 17 inormitatem A || 18 con- 
tumelios /us A eras i) || 28 ide// id est) corr ex idem in fine 
versus A l \\ 24 virum audire principem scire interpunctione sub- 
lata Qertz; non proboi lcdxmXa sunt extremis syllabis consonantia 



Digitized by Google 



DE CONSTANTIA SAPIENTIS CAP. 18 43 

Chaereae contra, tribuno militum, sermo non pro mann 3 
erat, languidus sono et, y ni facta nosses, suspectior. 
huic Gaius signum petenti modo Veneris, modo Priapi 
dabat aliter atque aliter exprobrans armato mollitiam; 
haec ipse perlucidus, crepidatus, auratus. coegit ita- 
que ifium uti ferro, ne saepius signum peteret: ille 
primus inter coniuratos manum sustulit, ille cervicem 
mediam uno ictu decidit; plurimum deinde undique 
publicas ac privatas iniurias ulciscentium gladiorum 
ingestum est, sed primus vir fuit, qui minime visus 
est. at idem Gaius omnia contumelias putabat, ut sunt 4 
ferendarum inpatientes faciendarum cupidissimi; iratus 
fuit Herennio Macro, quod illum Gaium salutaverat, 
nec impune cessit primipilari, quod Caligulam dixerat; 
hoc enim in castris natus et alumnus legionum vocari 
solebat, nullo nomine militibus familiarior umquam 
factus, sed iam Caligulam convicium et probrum iudi- 
cabat coturnatus. ergo hoc ipsum solacio erit, etiam & 
si nostra facilitas ultionem omiserit, futurum aliquem 
qui poenas exigat a procace et superbo et iniurioso, 
quae vitia nunquam in uno homine et in una con- 
tumelia consumuntur. respiciamus eorum exempla, 
quorum laudamus patientiam, ut Socratis, qui comoe- 
diarum publicatos in se et spectatos sales in partem 
bonam accepit risitque non minus quam cum ab uxore 
Xanthippe inmunda aqua perfunderetur. Antistheni 
mater barbara et Thraessa obiciebatur; respondit et 
deorum matrem Idaeam esse. ' 

1 cherre fcontribuno A 1 cherree, //contribuno A* corr. 
Gertz II 2 languidus A* -dos A 1 \ in pacta noctis snspectior 
coni. Gerts infracta voce s- edd. ante JFick. \\ 3 modo ante 
priapi 8. v. add. A* \\ 8 decidit A disc- Pinc. coll. Suet. Cal. 58 \\ 
11 Ad A \ pntabat nt Madvig (pntabat iam Muret) pntat et A 
putans ut Bongars. ex sr putabat — et eunt <fere> ferend. 
. . . cup. Gertz <cum> contum. putaret Petschenig || 13 macro 
corr. ex marco fort. A x \[ 16 familiarior//unquam A* {?) || 18 co- 
thurnatus Pinc. ex Suet. Cal. 52, sed cfr. Hense ad eptst. 76,8 
(p. 268, 7) conturbatufl A \\ 28 socrates A \ 24 et spectatos volg. 
expectatos A \\ 27 ethraeBsa A corr. m. 2 | 28 id w eam A 1 -* 



Digitized by Google 



44 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. UB. IL 



1 XIX. Non est in rixam conluctationemque venien- 
dum. procul auferendi pedes sunt et quicquid horum 
ab inprudentibus fiet (fieri autem nisi ab inprudentibus 
non potest neglegendum et honores iniuriaeque vulgi 
in promiscuo habendae. nec his dolendum nec iUis s 

2 gaudendum: alioqui multa timore contumeliarum aut 
taedio necessaria omittemus publicisque et privatis 
officiis, aliquando etiam salutaribus non occurremus, 
dum muliebris nos cura angit aliquid contra animum 
audiendi. aliquando etiam obirati potentibus detegemus io 
hunc affectum intemperanti libertate. non est autem 
libertas nihil pati, faUimur; libertas est animum super- 
ponere iniuriis et eum facere se, ex quo solo sibi gau- 
denda veniant, exteriora diducere a se, ne inquieta 
agenda sit vita omnium risus, omnium linguas timenti. 15 
quis enim est, qui non possit contumeliam facere, si 

3 quisquam potest? diverso autem remedio utetur sapiens 
affectatorque sapientiae. inperfectis enim et adhuc ad 
publicum se iudicium derigentibus hoc proponendum 
est inter iniurias ipsos contumeliasque debere versari: 20 
omnia leviora accident expectantibus. quo quisque 
honestior genere, fama, patrimonio est, hoc se fortius 
gerat, memor in prima acie altos ordines stare. contu- 
melias et verba probrosa et ignominias et cetera de- 
honestamenta velut clamorem hostium ferat et longin- 25 
qua tela et saxa sine vulnere circa galeas crepitantia; 
iniurias vero ut vulnera, alia armis, alia pectori infixa, 
non deiectus, ne motus qnidem gradu sustineat. etiam 

si premeris et infesta vi urgere, cedere tamen turpe 
est: adsignatum a natura locum tuere. quaeris quis so 

4 hic sit locus? viri. sapienti aliud auxilium est huic 

5 impromiscuo A Jj 14 diducere Gertz deducere A j| 
19 derig- Gertz dirig- A [[ 22 onestior A \\ 29 urgere A forma 
a Senecae usu aliena et, quod sciam, uno tantum loco hodie 
recepta, sed ex coni. Pontani (epist. p. 131, 26 Hense) urgeris 
volg. cum sr || 30 queris A 



Digitized by Google 



DE CONSTANTIA SAPIENTIS CAP. 19 45 



contrarium ; vos enim rem geritis, illi parta victoria 
est. ne repugnate vestro bono et hanc spem, dum ad 
verum pervenistis, alite in animis libentesque meliora 
excipite et opinione ac voto iuvate: esse aliquid in- 
5 victum, esse aliquem, in quem nihil fortuna possit, e 
re publica est generis humani. 

3 pervenitis volg. ex s fort. recte. cfir. dicti. XII 18, 1 \ alite 
volg. aliter A || 4 aliquid A aliquem S \\ 5 ere publica est. 
generis humani est A corr. in sr. Subscriptio libri minio picta 
haec est: L. A. Senece Ad Serenum. Nec iniuriam nec contu- 
meliam accipere sapientem. ezplicit. Incipit Ad Novatum 
De Ira liber primus. fe li ci ter. 



Digitized by^toogle 



I 



L. ANNAEI SENECAE 

DIALOGORVM LIBER III. 

AD NOVATVM 

DE IRA 

LIBEB I. 

1 I. Exegisti a me, Novate, ut scriberem quemad- 
modum posset ira leniri, nec immerito mihi videris 
hunc praecipue affectum pertimuisse maxime ex om- 
nibus taetrum ac rabidum. ceteris enim aliquid quieti 
placidique inest, hic totus concitatus et in impetu 5 
doloris est, armorum sanguinis suppliciorum minime 
humana furens cupiditate, dum alteri noceat sui neg- 
legens, in ipsa irruens tela et ultionis secum ultorem 

2 tracturae avidus. quidam itaque e sapientibus viris 
iram dixerunt brevem insaniam; aeque enim impotens 10 
sui est, decoris oblita, necessitudinum immemor, in 
quod coepit pertinax et intenta, rationi consiliisque 
praeclusa, vanis agitata causis, ad dispectum aequi 
verique inhabilis, ruinis simillima, quae super id quod 

3 oppressere franguntur. ut scias autem non esse sanos 15 

In A haec pagina (fol. 12r) recentiore manu scripta est. 
Eius scripturas Gerizium secutus littera a signavi, cod. Lauren- 
tiani lectiones L. 

2 Imerito a (et sic semper Ipetus ipotens etc.) \\ 4 tetram 
a (nusquam haec manus ae scribit, semel $, alibi semper e) || 
5 in Ipetu doloris est a in impetu est doloris L in impetu est, 
doloris eqs. commendavit nuper W. Gemoll \\ 7 negligens a || 
8 ultionis (ti in ras.) a L j secum ultorem tractue L secu multa 
r6 tracture corr. in secu multa ira tracturum a \\ 11 d^coris 
c. accentu a || 13 dispectum L despectum a 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. I. CAP. 1 



47 



quos ira possedit, ipsum illorum habitum intuere; nam 
ut furentium certa indicia sunt audax et minax vultus, 
tristis frons, torva facies, citatus gradus, inquietae 
manus, color versus, crebra et vehementius acta sus- 

5 piria, ita irascentium eadem signa sunt: flagrant ac 4 
micant oculi, multus ore toto rubor exaestuante ab 
imis praecordiis sanguine, labra quatiuntur, dentes 
comprimuntur, horrent ac surriguntur capilli, spiritus 
coactus ac stridens, articulorum se ipsos torquentium 

10 sonus, gemitus mugitusque et parum explanatis vocibus 
sermo praeruptus et conplosae saepius manua et pul- 
sata humus pedibus et totum concitum corpus 'magnas- 
que irae minas agens', foeda visu et horrenda facies 
depravantium se atque intumescentium — nescias utrum 5 

15 magis detestabile vitium sit an deforme. cetera licet 
abscondere et in abdito alere: ira se profert et in fa- 
ciem exit, quantoque maior, hoc effervescit rnanifestius. 
non vides ut omnium animalium, simul ad nocendum 
insurrexerunt, praecurrant notae ac tota corpora soli- 

so tum quietumque egrediantur habitum et feritatem suam 
exasperent? spumant apris ora, dentes acuuntur attritu, 6 
taurorum cornua iactantur in vacuum et harena pulsu 
pedum spargitur, leones fremunt, inflantur irritatis 
colla serpentibus, rabidarum canum tristis aspectus est: 

2 sunt. audax a interpunctionem corr. Gertz || 6 exestu- 
ante L sr et estuante o || 7 ymis a \\ 9 torquencimn a \\ 11 cplose 
sepius a \\ 12 magnasque ire (?) mfnas agens aL quam scrip- 
turam recte videtur defendere A. Thomas agnoscens iambicos 
numeros (Hermes XXVIII p. 278). mitto coniecturas w. dd. 
parum probabiles \\ 13 feda a \\ 14 depranantinm se atqne in- 
tnmescentinm L volg. deprauanciu adque intumescenciu a \\ 
15 uiciu a \\ 16 et in abdito L volg. et abdito a || 17 quanto- 
que maior a est volg. addunt, sed cfr. clem. I 5,4 (p. 224, 20 
Hos.) dial. III 13, 2 \\ 19 pcurrant note a L procurrant notae 
edd. ante Fickertum, sine dubio recte. irae ante praecurrant 
add. Gertz, ut habeat genet. omnium animalium unde pendeat. 
expectes omnibus in animalibus .... procurrant | ac a et L (1 
20 quietumque L quietum a || 22 arena a 



Digitized by Google 



48 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. ni. 



nullum est animal tam horrendum tam perniciosumque 
natura, ut non appareat in illo, simul ira invasit, no- 
7 vae feritatis accessio. nec ignoro ceteros quoque affec- 
tus vix occultari, libidinem metumque et audaciam dare 
sui signa et posse praenosci; neque enim ulla vehe- 5 
mentior intrat concitatio, quae nihil moveat in vultu. 
quid ergo interest? quod alii affectus apparent, hic 
eminet. 

1 II. Iam vero si effectus eius damnaque intueri velis, 
nulla pestis humano generi pluris stetit. videbis caedes io 
ac venena et reorum mutuas sordes et urbium clades 
et totarum exitia gentium et principum sub civili hasta 
capita venalia et subiectas tectis faces nec intra moema 
coercitos ignes sed ingentia spatia regionum hostili 

2 flamma relucentia. aspice nobilissimarum civitatum 15 
fundamenta vix notabilia: has ira deiecit; aspice soli- 
tudines per multa milia sine habitatore desertas: has 
ira exhausit; aspice tot memoriae proditos duces mali 
exempla fati: alium ira in cubili suo confodit, alium 
intra sacra mensae iura percussit, alium intra leges 20 
celebrisque spectaculum fori lancinavit, alium filii par- 
ricidio dare sanguinem iussit, alium servili manu re- 
galem aperire iugulum, alium in cruce membra disten- 

3 dere. et adhuc singulorum supplicia narro: quid, si tibi 
libuerit relictis in quos ira viritim exarsit aspicere 25 
caesas gladio contiones et plebem immisso milite con- 
trucidatam et in perniciem promiscuam totos populos 
capitis damna/os • « * 

1 tam perniciosumque a tamque pernitiosum L \\ 2 noue aL 
nova volg. || 6 intrat Gertz coll. Tac. ann. 143 intra a om. L \ con- 
citatio Comelissen cogitacio a cogitatio e L ut volg. || 9 dampna- 
que a \\ 12 exicia gencium a I asta a \\ 13 menia a \\ 14 epacia a || 
18 exauait a \ memorie a || 20 intra n utroque loco inter volg. \ 
mense iura a L iura abesse malit Koch coll. Tac. ann XIII 17 
XV 52 Val. Max. V 3, 3 \\ 23 in cruce membra distendere sr 
Lipsius in cruces membra diffindere a in cruces membra dif- 
fundere L || 25 uiritim sr volg. uirium a \\ 28 damnatos Madvig 
dampna a dana L. In hoc verbo, quod est ultimum fol. 12r , a 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. I. CAP. 2. 3 49 

* * * tamquam aut curam nostram deserentibus 4 
aut auctoritatem contemnentibus. quid? gladiatoribus 
quare populus irascitur et tam inique, ut iniuriam 
putet, quod non libenter pereunt? contemni se iudicat 
5 et vultu, gestu, ardore a spectatore in adversarium ver- 
titur. quicquid est tale, non est ira, sed quasi ira, 5 
sicut puerorum, qui si ceciderunt, terram verberari 
volunt et saepe ne sciunt quidem, cur irascantur, sed 
tantum irascuntur, sine causa et sine iniuria, non tamen 
10 sine aliqua iniuriae specie nec sine aliqua poenae cu- 
piditate. deluduntur itaque imitatione plagarum et 
simulatis deprecantium lacrimis placantur et falsa ultione 
falsus dolor tollitur. 

III. ^lrascimur* inquit 'saepe non illis qui lae- l 
15 serunt, sed iis qui laesuri sunt: ut scias iram non ex 
iniuria nasci.' verum est irasci nos laesuris, sed ipsa 
cogitatione nos laedunt, et iniuriam qui facturus 
est iam facit, *ut scias* inquit c non esse iram poenae 2 
cupiditatem, infirmissimi saepe potentissimis irascuntur 
20 nec poenam concupiscunt quam non sperant.' primum 
diximus cupiditatem esse poenae exigendae, non facul- 
tatem; concupiscunt autem homines et quae non pos- 
sunt. deinde nemo tam humilis est, qui poenam vel 

desmit ; a tamquam A rursus incipit. haud pauca hic in omni- 
bus codicibus intercidisse uno aut pluribus cod. archetypi foliis 
deletis pritnus sensit Muretus; nonnulla seiwata esse ex amissis 
ap. Lactantium Lipsius vidit. haec enim verba Lactantii sunt 
{de ira dei c. 17): nescisse autem philosophos, quae ratio esset 
irae, apparet ex definitionibus eorum, quas Seneca enumeravit 
in libris , quos de ira composuit. Ira est, inquit, cupiditas 
ulciscendae iniuriae aut, ut ait Posidonius, cupiditas puniendi 
eius, a quo te inique putes laesum. Quidam ita definierunt: 
ira est incitatio animi ad nocendum ei, qui aut nocuit aut 
nocere voluit. Aristotelis definitio non multum a nostra abest; 
ait enim iram esse cupiditatem doloris rependendi. quae verba 
infra p. 50,2 leguntur || 1 tanquam A 6 \\ 8 cur Gruter cui AL || 
10 p§ne A (ut fere semper) || 14 inquit A (t corr. ex d m. 5 ut 
saepe alibi) \\ 15 laesuri corr. vid. ex laesori A \\ 17 iniuriam 
rolg. -ria A || 22 homines A h vid. corr. ex omnes vel homnes 

SENF.CAE OPEBA I. 1. ed. H e r m e 8. 4 

Digitized by 



50 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. III. 



summi hominis sperare non possit: ad nocendum po- 

3 tentes sumus. Aristotelis finitio non multum a nostra . 
abest: ait enim iram esse cupiditatem doloris reponendi. 
quid inter nostram et hanc finitionem intersit, exequi 
longum est. contra utramque dicitur feras irasci nec 5 
iniuria inritatas nec poenae dolorisve alieni causa; nam 

4 etiam si haec efficiunt, non haec petunt. sed dicendum 
est feras ira carere et omnia animalia praeter hominem; 
nam cum sit inimica rationi, nusquam tamen nascitur, 
nisi ubi rationi locus est. impetus habent ferae, rabiem, 10 
feritatem, incursum; iram quidem non magis quam 
luxuriam, et in quasdam voluptates intemperantiores 

5 homine sunt. non est quod credas illi qui dicit: 

non aper irasci meminit, non fidere cursu 

cerva nec armentis incnrrere fortibns nrsi. 15 

irasci dicit incitari, inpingi; irasci quidem non magis 

6 sciunt quam ignoscere. muta animalia humanis affec- 
tibus carent, habent autem similes illis quosdam in- 
pulsus: alioquin si amor in illis esset et odium, esset 
amicitia et simultas, dissensio et concordia; quorum 20 
aliqua in illis quoque extant vestigia, ceterum huma- 

7 norum pectorum propria bona malaque sunt. nulli 
nisi homini concessa prudentia est, providentia, dili- 
gentia, cogitatio, nec tantum virtutibus humanis ani- 
malia sed etiam vitiis prohibita sunt. tota illorum ut 25 
extra ita intra forma humanae dissimilis est; regium 
est illud et principale aliter ductum. ut vox est qui- 
dem, sed non explanabilis et perturbata et verborum 
inefficax, ut lingua, sed devincta nec in motus varios 

2 Aristoteles de anima p. 403 a, 30 || 14 Ovid. met. VII 545 sq. 

2 finitio A definitio ? et Lactant. \\ 3 reponendi A repen- 
dendi Lact. || 6 irritatas A 6 \ cansa A Uneola supra ult. a eras. \\ 
8 animalia add. Vahlen || 12 nolnptates Ls nolnntates A II 
13 homine Lz homines A || 17 mnta corr. ex mnlta A l| 19 si 
amor inillis esset. et odium esset. si amicitia. et simultas. si 
dissensio. et concordia AL corr. Madvig \\ 26 reginm est L et 
alii s regumest A || 27 ut A* in ras. 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. I. CAP. 3. 4. 5 



51 



soluta, ita ipsum principale parum suptile, parum ex- 
actum. capit ergo visus speciesque rerum quibus ad 
impetus evocetur, sed turbidas et confusas. ex eo pro- 8 
cursus illorum tumultusque vehementes sunt, metus 
5 autem sollicitudinesque et tristitia et ira non sunt, sed 
his quaedam similia: ideo cito cadunt et mutantur in 
contrarium et, cum acerrime saevierunt expaveruntque, 
pascuntur et ex fremitu discursuque vesano statim quies 
soporque sequitur. 

10 IV. Quid esset ira satis explicitum est. quo distet l 
ab iracundia apparet: quo ebrius ab ebrioso et timens 
a timido. iratus potest non esse iracundus: iracundus 
potest aliquando iratus non esse. cetera, quae pluribus 2 
aput Grraecos nominibus in species iram distinguunt, 

i5 quia aput nos vocabula sua non habent, praeteribo, 
etiam si amarum nos acerbumque dicimus, nec minus 
stomachosum, rabiosum, clamosum, difficilem, asperum, 
quae omnia irarum differentiae sunt; inter hos moro- 
sum ponas licet, delicatum iracundiae genus. quaedam 3 

20 enim sunt irae, quae intra clamorem considant, quae- 
dam non minus pertinaces quam frequentes, quaedam 
saevae manu verbis parciores, quaedam in verborum 
maledictorumque amaritudinem effusae; quaedam ultra 
querellas et aversationes non exeunt, quaedam altae 

« gravesque sunt et introrsus versae: mille aliae species 
sunt mali multiplicis. 

V. Quid esset ira quaesitum est, an in ullum aliud l 
animal quam in hominem caderet, quo ab iracundia 
distaret, quot eius species essent; nunc quaeramus an 
ao ira secundum naturam sit et an utilis atque ex aliqua 
parte retinenda. 

1 su&tile A 6 || 4 illoram sr illarum AL \\ 8 dia^cursiy/q; 
A l ~* (8 eras.) | uae8ano A l corr. A* in marg. || 12 lracundus 
potest A 1 inter haec verba non 8. v. add. A* aut man. reeentior 
i. non p. || 20 considant A concidant sL \\ 24 auersationes A 
altercationes Cornelwen \\ 29 quod A 1 corr. in quot A* distaret 
et quae L volg. 

4* 

Digitized by Go6gIe 



f>2 



L. AKNAEI 8ENECAE DIAL. LIB. III 



2 An secundum naturam sit manifestum erit, si 
hominem inspexerimus. quo quid est mitius, dum in 
recto animi habitus est? quid autem ira crudelius est? 
<^quid^> homine aliorum amantius? quid ira infestius? 
homo in adiutorium mutuum genitus est, ira in exitium; 5 
hic congregari vult, illa discedere, hic prodesse, illa 
nocere, hic etiam ignotis succurrere, illa etiam carissi- 
mos petere; hic aliorum commodis vel inpendere se 
paratus est, illa in periculum, dummodo deducat, de- 

3 scendere. quis ergo magis naturam rerum ignorat quam 10 
qui optimo eius operi et emendatissimo hoc ferum ac 
perniciosum vitium adsignat? ira, ut diximus, avida 
poenae est, cuius cupidinem inesse pacatissimo hominis 
pectori minime secundum eius naturam est. beneficiis 
enim humana vita constat et concordia, nec terrore 15 
sed mutuo amore in foedus auxiliumque commune con- 
stringitur. 

l VI. *Quid ergo? non aliquando castigatio neces- 
saria est?' quidni? sed haec sine ira, cum ratione; 
non enim nocet sed medetur specie nocendi. quem- 20 
admodum quaedam hastilia detorta, ut corrigamus, 
adurimus et adactis cuneis, non ut frangamus sed ut 
explicemus, elidimus, sic ingenia vitio prava dolore 

y corporis animique corrigimus. nempe medicus primo 
in levibus vitiis temptat non multum ex cotidiana con- 25 
suetudine inflectere et cibis, potionjbus, exercitationibus 
ordinem inponere ac valetudinem tantum mutata vitae 
dispositione firmare. proximum est, ut modus pro- 
ficiat; si modus et ordo non proficit, subducit aliqua 
et circumcidit; si ne adhoc quidem respondet, inter- so 

2 quod A\ corr. in quo A* || 3 habitus A, quod bene de- 
fendit Gertz coll. ep. 95, 57 habitu L et volg. || 4 quid homine s 
quid om. AL aliique sr || 6 discindere Wolters || 8 petere A per- 
dere Haase ex s \ commodis Erasmus incommodis A || 11 et 
emendatissimo A*Ls &mendatissimo(?) A 1 \\ 19 sine ira Gertz 
smcera A |{ 30 ne adhoc quidem A, quod servandum esse vidit 
Aem. Thomas (Herm. XXVIII p. 308 n. 3); saepius Seneca 
hoc et adhoc pro huc et adhuc habet ne hoc Madvig 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. I. CAP. 6 



dicit cibis et abstinentia corpus exonerat; si frustra 
molliora cesserunt, ferit venam membrisque, si ad- 
haerentia nocent et morbum diffundunt, manus adfert; 
nec ulla dura videtur curatio, cuius salutaris effectus 
5 est. ita legum praesidem civitatisque rectorem decet, 3 
quam diu potest, verbis et his mollioribus ingenia 
curare, ut facienda suadeat cupiditatemque honesti et 
aequi conciliet animis faciatque vitiorum odium, pretium 
virtutium; transeat deinde ad tristiorem orationem, qua 

10 moneat adhuc et exprobret; novissime ad poenas et has 
adhuc leves, revocabiles decurrat; ultima supplicia 
sceleribus ultimis ponat, ut nemo pereat, nisi quem 
perire etiam pereuntis intersit. hoc uno medentibus 4 
erit dissimilis, quod illi quibus vitam non potuerunt 

15 largiri facilem exitum praestant, hic damnatos cum de- 
decore et traductione vita exigit, non quia delectetur 
ullius poena — procul est enim a sapiente tam in- 
humana feritas — sed ut documentum omnium sint, 
et quia vivi noluerunt prodesse, morte certe eorum 

20 res publica utatur. non est ergo natura hominis poenae 
adpetens: ideo ne ira quidem secundum naturam ho- 
minis, quia poenae adpetens est. et Platonis argumen- 5 
tum adferam — quid enim nocet alienis uti ex parte qua 
nostra sunt? — : c Vir bonus* inquit c non laedit/ poena 

25 laedit: bono ergo poena non convenit, ob hoc nec ira, 
quia poena irae convenit. si vir bonus poena non 

24 PJato de rep. I p. 335 D 

2 adhaerenti W. Gemoll \\ 11 leues reuocabiles A volgo et 
interponunt, sed bimembris dissolutio minime rara in S. libris 
cfr. cap. 12, 2 ep. 15, 4 (p. 41, 17 Hense) 59, 8 (p. 177, 8) 52, 6 
(p. 147,9) | ul^tima A 1 (1 corr. ex t) \\ 15 damnatos Fickert 
danat; (= damnatus) A || 16 vita volg. uita A (lineolam man. 
recentior vid. adposuisse) uita X || 19 quia vivi Haupt qui alicui 
AL || 23 adferam corr. in aff- fort. A 1 \ <ea> ex p. Hosius || 

24 Gertz verba poena laedit ergo non est naturalis ira 

recte argumentationi Senecae videtur attribuisse; apud Platoneni 
certe non inveniuntur. cfr. Allers de Sen. libror. de ira fontibu 
Diss. Gdttingens. 1881 pag. 9sq. 



Digitized by Google 



54 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. III. 



gaudet, non gaudebit ne eo quidem adfectu, cui poena 
voluptati est: ergo non est naturalis ira. 

1 VII. Numquid, quamvis non sit naturalis ira, ad- 
sumenda est, quia utilis saepe fuit? e extollit animos 
et incitat, nec quicquam sine illa magnificum in bello 5 
fortitudo gerit, nisi hinc flamma subdita est et hic 
stimulus peragitavit misitque in pericula audaces/ op- 
timum itaque quidam putant temperare iram, non tol- 
lere, eoque detracto, quod exundat, ad salutarem 
modum cogere, id vero retinere sine quo languebit io 

2 actio et vis ac vigor animi resolvetur. primum facilius 
est excludere perniciosa quam regere et non admittere 
quam admissa moderari; nam cum Be in possessione 
posuerunt, potentiora rectore sunt nec recidi se minuive 

3 patiuntur. deinde ratio ipsa, cui freni traduntur, tam is 
diu potens est quam diu diducta est ab adfectibus; si 
miscuit se illis et inquinavit, non potest continere 
quos summovere potuisset. commota enim semel et 

4 excussa mens ei servit quo inpellitur. quarundam 
rerum initia in nostra potestate sunt, ulteriora nos vi » 
sua rapiunt nec regressum relincunt. ut in praeceps 
datis corporibus nullum sui arbitrium est nec resistere 
morarive deiecta potuerunt, sed consilium omne et 
paenitentiam inrevocabilis praecipitatio abscidit et non 
licet eo non pervenire, quo non ire licuisset, ita ani- 25 
mus si in iram, amorem aliosque se proiecit adfectus, 
non permittitur reprimere inpetum; rapiat illum oportet 
et ad imum agat pondus suum et vitiorum natura 
proclivis. 

1 VIII. Optimum est primum inritamentum irae pro- w 
tinus spernere ipsisque repugnare seminibus et dare 

4 extollit, inquit, animos optat Gertz, et certe Senecae 
haec non esse apparet; id significare satis habui |[ 14 rectore s 
rectores A \ recidi A l (c in ras. pro d) || 19 eis eruit A l ei 
seruit A b (?) s eo pergit Koch eo ruit Windhaus | quo A a quo 
Muret |i 21 relinqunt A* (q ex c corr) |i 25 non reUi|cuisset A 
sed statim in non ire licuisset corr. A l || 81 sternere coni. Gemoll 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. I. CAP. 8 



55 



operam, ne incidamus in iram. nam si coepit ferre 
transversos, difficilis ad salutem recursus est, quoniam 
nihil rationis est, ubi semel adfectus inductus est ius- 
que illi aliquod voluntate nostra datum est: faciet de 

5 cetero quantum volet, non quantum permiseris. in 2 
primis, inquam, finibus hostis arcendus est; nam cum 
intravit et portis se intulit, modum a captivis non ac- 
cipit. neque enim sepositus est animus et extrinsecus 
speculatur adfectus, ut illos non patiatur ultra quam 

io oportet procedere, sed in adfectum ipse mutatur ideo- 
que non potest utilem illam vim et salutarem proditam 
iam infirmatamque revocare. non enim, ut dixi, se- 3 
paratas ista sedes suas diductasque habent, sed afifectus 
et ratio in melius peiusque mutatio animi est. quo- 

i5 modo ergo ratio occupata et oppressa vitiis resurget, 
quae irae cessit? aut quemadmodum ex confusione 
se liberabit, in qua peiorum mixtura praevaluit? *sed 4 
quidam' inquit c in ira se continent.' utrum ergo ita 
ut nihil faciant eorum quae ira dictat an ut aliquid? 

20 si nihil faciunt, apparet non esse ad actiones rerum 
necessariam iram, quam vos, quasi fortius aliquid 
ratione haberet, advocabatis. denique interrogo: valentior 5 
est quam ratio an infirmior? si valentior, quomodo 
illi modum ratio poterit imponere, cum parere nisi 

25 imbecilliora non soleant? si infirmior est, sine hac 
per se ad rerum efifectus sufficit ratio nec desiderat 
inbecillioris auxilium. e at irati quidam constant sibi 6 
et se continent.' quando? cum iam ira evanescit et 
sua sponte decedit, non cum in ipso fervore est; tunc 

so enim potentior est. *quid ergo? non aliquando in ira 7 
quoque et dimittunt incolumes intactosque quos oderunt 

3 indutus est Schultess coll. cap. 17, 1 inductus (deleto est) 
Pfennig moleste ferens quater repetitum est || 17 se liberabit 
volg. seliberauit A \\ 22 post advocabatis Haase alteram argu- 
mentationis partem si aliquid faciunt .... intercidisse suspi- 
catus lacunae signum posuit; sed cfr. Joh. Miiller Ber. Wien. 
Akad. CXVIII 1889 p. 11 



Digitized by Google 



56 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. III. 



et a nocendo abstinent?' faciunt. quando? cum ad- 
fectus repercussit adfectum et aut metus aut cupiditas 
aliquid impetravit. non rationis tunc beneficio quievit, 
sed affectuum infida et mala pace. 

1 IX. Deinde nihil habet in se utile nec acuit ani- 3 
mum ad res bellicas. numquam enim virtus vitio ad- 
iuvanda est se contenta. quotiens impetu opus est, 
non irascitur sed exsurgit et in quantum putavit opus 
esse concitatur remittiturque, non aliter quam quae 
tormentis exprimuntur tela in potestate mittentis sunt 10 

2 in quantum torqueantur. c ira' inquit Aristoteles c ne- 
cessaria est, nec quicquam sine illa expugnari potest, 
nisi illa inplet animum et spiritum accendit; utendum 
autem illa est non ut duce sed ut milite.' quod est 
falsum: nam si exaudit rationem sequiturque qua du- 15 
citur, iam non est ira, cuius proprium est contumacia; 
si vero repugnat et non ubi iussa est quiescit, sed 
libidine ferociaque provehitur, tam inutilis animi minister 

3 est quam miles, qui signum receptui neglegit. itaque 

si modum adhiberi sibi patitur, alio nomine appellanda 20 
est, desit ira esse, quam effrenatam indomitamque in- 
tellego; si non patitur, perniciosa est nec inter auxilia 

4 numeranda: ita aut ira non est aut inutilis est. nam 
si quis poenam exigit non ipsius poenae avidus sed 
quia oportet, non est adnumerandus iratis. hic erit 25 
utilis miles qui scit parere consilio; adfectus quidem 
tam mali ministri quam duces sunt. 

1 X. Ideo numquam adsumet ratio in adiutorium 
inprovidos et violentos impetus, aput quos nihil ipsa 
auctoritatis habeat, quos numquam conprimere possit, » 
nisi pares illis similisque opposuerit [ut irae metum, 

1 faciunt in suspicionem vocavit Haase || 3 quieuit A quies 
fuit W. Gemoll \\ 11 Aristoteles ubi hoc dixerit, ego non magis 
indagare potui quam alii; cfr. Allers l. 1. pag. 7sq. \\ 12 verba 
eine illa ut spuria deleri iubet Karsten; sed vide c. 7,1 \\ 
22 perni//ciosa A (eras. c vel 0) || 81 verba ut . . . cupiditatem 
delenda esse vidit Gertz; inertiae industriam corrigere satis 
habet Cornelissen 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. I. CAP. 10. 11 



57 



inertiae iram, timori cupiditatem]. apsit hoc a virtute 2 
malum, ut umquam ratio ad vitia confugiat! non 
potest hic animus fidele otium capere, quatiatur ne- 
cesse est fluctueturque, qui malis suis tutus est, qui 
fortis esse nisi irascitur non potest, industrius nisi 
cupit, quietus nisi timet: in tyrannide illi vivendum 
est in alicuius adfectus venienti servitutem. non pudet 
virtutes in clientelam vitiorum demittere? deinde de- 3 
sinit quicquam posse ratio, si nihil potest sine adfectu, 
et incipit par ifii similisque esse. quid enim interest, 
si aeque adfectus inconsulta res est sine ratione quam 
ratio sine adfectu inefficax? par utrumque est, ubi 
esse alterum sine altero non potest. quis autem susti- 
neat adfectum exaequare rationi? e ita' inquit 'utilis 4 
adfectus est, si modicus est/ immo si natura utilis 
est. sed si inpatiens imperii rationisque est, hoc dum- 
taxat moderatione consequetur, ut quo minor fuerit, 
minus noceat: ergo modicus affectus nihil aliud quam 
malum modicum est. 

XI. c Sed adversus hostes' inquit 'necessaria est l 
ira.' nusquam minus: ubi non effusos esse oportet im- 
petus sed temperatos et oboedientes. quid enim est 
aliud quod barbaros tanto robustiores corporibus, tanto 
patientiores laborum comminuat nisi ira infestissima 
sibi? gladiatores quoque ars tuetur, ira denudat. de- 2 
inde quid opus est ira, cum idem proficiat ratio? an 
tu putas venatorem irasci feris? atqui et venientis ex- 
cipit et fugientis persequitur, et omnia illa sine ira 
facit ratio. quid Cimbrorum Teutonorumque tot milia 
superfusa Alpibus ita sustulit, ut tantae cladis notitiam 
ad suos non nuntius sed fama pertulerit, nisi quod 
erat illis ira pro virtute? quae ut aliquando propulit 

1 absit A* (b ex. p corr.) || 3 capere, quatiatur Gertz 
interpunxit, volg. capere: quatiatur || 10 similisque corr. ex 
simifesque fort. A 1 \\ 20 inquit A (supra q ras.)J| 27 etuenien- 
tia A (prior t punctis notata.) || 28 et fugientes Gruter effugien- 
tis A | persequitur: omnia illa sine ira facit. quid C. Karsten 



Digitized by Google 



58 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. III. 



3 stravitque obvia, ita saepius sibi exitio est. Germanis 
quid est animosius? quid ad incursum acrius? quid 
armorum cupidius, quibus innascuntur innutriuntur- 
que, quorum unica illis cura est in alia neglegentibus? 
quid induratius ad omnem patientiam, ut quibus magna 5 
ex parte non tegimenta corporum provisa sint, non 

4 suffugia adversus perpetuum caeli rigorem? hos tamen 
Hispani Gallique et Asiae Syriaeque molles bello viri, 
antequam legio visatur, caedunt ob nullam aliam rem 
opportunos quam iracundiam. agedum illis corporibus, 10 
Ulis animis delicias, luxum, opes ignorantibus da ratio- 
nem, da disciplinam: ut nil amplius dicam, necesse 

5 erit certe nobis mores Romanos repetere. quo alio 
Fabius affectas imperii vires recreavit, quam quod 
cunctari et trahere et morari sciit, quae omnia irati is 
nesciunt? perierat imperium, quod tunc in extremo 
stabat, si Fabius tantum ausus esset quantum ira sua- 
debat: habuit in consilio fortunam publicam et aesti- 
matis viribus, ex quibus iam perire nihil sine universo 
poterat, dolorem ultionemque seposuit in unam uti- 20 
litatem et occasiones intentus; iram ante vicit quam 

6 Hannibalem. quid Scipio? non relicto Hannibale et 
Punico exercitu omnibusque, quibus irascendum erat, 
bellum in Africam transtulit tam lentus, ut opinionem 

7 luxuriae segnitiaeque malignis daret? quid alter Scipio? 25 
non circa Numantiam multum diuque sedit et hunc 
suum publicumque dolorem aequo animo tulit, diutius 
Numantiam quam Carthaginem vinci? dum circum- 
vallat et includit hostem, eo conpulit, ut ferro ipsi 

8 suo caderent. non est itaque utilis ne in proeliis qui- 80 
dem aut bellis ira; in temeritatem enim prona est et 
pericula, dum inferre vult, non cavet. illa certissima 
est virtus quae se diu multumque circumspexit et rexit 
et ex lento ac destinato provexit. 

8 his pani A || 14 supra affectas adscr. A* .i. afflictas || 
16 moraris ciit A morari scivit volg.; cfr. ep. p. 333, 13; 520,5 
Hense \\ 21 occasiones occasionis A \\ 33 rexit A texit <s 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. I. CAP. 12 



59 



XII. *Quid ergo?' inquit Vir bonus non irascitur, l 
si caedi patrem suum viderit, si rapi mat^em? , non 
irascetur, sed vindicabit, sed tuebitur. quid autem 
times, ne parum magnus iUi stimulus etiam sine ira 
pietas sit? aut dic eodem modo: c quid ergo? cum 
videat secari patrem suum filiumve, vir bonus non 
flebit nec linquetur animo?' quae accidere feminis 
videmus, quotiens illas levis periculi suspicio perculit. 
officia sua vir bonus exsequetur inconfusus, intrepidus; 2 
et sic bono viro digna faciet, ut nihil faciat viro in- 
dignum. pater caedetur: defendam; caesus est: ex- 
sequar, quia oportet, non quia dolet. *irascuntur boni 3 
viri pro suorum iniuriis. , cum hoc dicis, Theophraste, 
quaeris invidiam praeceptis fortioribus et relicto iudice 
ad coronam venis: quia unusquisque in eiusmodi suorum 
casu irascitur, putas iudicaturos homines id fieri debere 
quod faciunt; fere enim iustum quisque affectum iudi- 
cat quem adgnoscit. sed idem faciunt, si calda non 4 
bene praebetur, si vitreum fractum est, si calceus luto 
sparsus est. non pietas illam iram sed infirmitas movet, 
sicut pueris, qui tam parentibus amissis flebunt quam 
nucibus. irasci pro suis non est pii animi sed infirmi; 5 
illud pulchrum dignumque, pro parentibus, liberis, 
amicis, civibus prodire defensorem ipso officio ducente, 
volentem, iudicantem, providentem, non inpulsum et 
rabidum. nullus enim affectus vindicandi cupidior est 
quam ira et ob id ipsum ad vindicandum inhabilis: 
praerapida et amens, ut omnis fere cupiditas, ipsa sibi 

1 irascitur A irascetur L et Muret; iUud e Senecae more 
tenendum esse viderunt Waldaestel et Hammelraih || 2 pa//trem 
A 1 (scribere coeperat partem) || 6 uideat A uiderit c necari 
coni. Wolters et ego || 0 exsequetur A item 11 exsequar || 12 verba 
irascuntur boni uiri pro suorum iniuriis in AL infra v. 18 post 
adgnoscit leguntur; huc transposuit Gertz \\ 13 dicistheo praste 
A 1 litteras recte divisit et aspirationis signum \- s. v. add. man. 2 \\ 
18 adgnoscit A (d postea expuncta) \[ 20 infirmatas corr. in in- 
nrmitas A 1 l| 25 volentem volg. uolente A || 27 post inhabilis 
Gertz est aad. \\ 28 praerapidus AL con: Muret 



Digitized by Googl 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. III 



in id in quod properat opponitur. itaque nec in pace 
nec in bello umquam bono fuit; pacem enim similem 
belli efficit, in armis vero obliviscitur Martem esse 
communem venitque in alienam potestatem, dum in 
6 sua non est. deinde non ideo vitia in usum recipienda 
sunt, quia aliquando aliquid effecerunt; nam et febres 
quaedam genera valetudinis levant, nec ideo non ex 
toto illis caruisse melius est: abominandum remedi 
genus est sanitatem debere morbo. simili modo ira, 
etiam si aliquando ut venenum et praecipitatio et nau- 
fragium ex inopinato profuit, non ideo salutaris iudi- 
canda est; saepe enim saluti fuere pestifera. 

1 XTTI. Deinde quae habenda sunt, quo maiora eo 
meliora et optabiliora sunt. si iustitia bonum est, nemo 
dicet meliorem futuram, si quid detractum ex ea fuerit; 

2 si fortitudo bonum est, nemo illam desiderabit ex ali- 
qua parte deminui: ergo et ira quo maior hoc melior; 
quis enim ullius boni accessionem recusaverit? atqui 
augeri illam inutile est: ergo et esse; non est bonum 

3 quod incremento malum fit. c utilis' inquit e ira est, 
quia pugnaciores facit.' isto modo et ebrietas: facit 
enim protervos et audaces multique meliores ad ferrum 
fuere male sobrii; isto modo dic et phrenesin atque 
insaniam viribus necessariam, quia saepe validiores 

4 furor reddit. quid? non aliquotiens metus ex contrario 
fecit audacem, et mortis timor etiam inertissimos ex- 
citavit in proelium? sed ira, ebrietas, metus aliaque 
eiusmodi foeda et caduca inritamenta sunt nec virtutem 
instruunt, quae nihil vitiis eget, sed segnem alioqui 

1 in quod L ut volg. in quo A \\ 3 efficit L volg. effecit 
A \ 6 aliquid (boni) volg. \\ 8 remedi corr. in -dii J. 1 aut A* \\ 
11 ex inopinato s volg. exopinato A necopinato Gronov | 
13 habenda A auenda Madvig; illud defendit Gertz st. cr.76 \\ 
18 ullius L volg. illius A \\ 21 pugnatiores A (ti ex ci 
vid. corr.) \\ 22 propteruos A quod fort. retimndum erat \\ 

28 phreneein (in in ras.) A l '| 25 reddit A reddidit malit 
Gertz 



Digitized by 



DE IRA LIB. I. CAP. 13. 14. 15 61 



animum et ignavum paullum adlevant. nemo irascendo 5 
fit fortior, nisi qui fortis sine ira non fuisset. ita non 
in adiutorium virtutis venit, sed in vicem. quid quod, 
si bonum esset ira, perfectissimum quemque sequeretur? 
atqui iracundissimi infantes senesque et aegri sunt, et 
invalidum omne natura querulum est. 

XIV. e Non potest' inquit 'fieri' Theophrastus *ut l 
non vir bonus irascatur malis/ isto modo quo melior 
quisque, hoc iracundior erit: vide ne contra placidior 
solutusque affectibus et cui nemo odio sit. peccantis 2 
vero quid habet cur oderit, cum error illos in eius- 
modi delicta conpellat? non est autem prudentis er- 
rantis odisse; alioqui ipse sibi odio erit. cogitet quam 
miilta contra bonum morem faciat, quam multa ex is, 
quae egit, veniam desiderent: iam irascetur etiam sibi. 
neque enim aecus iudex aliam de sua, aliam de aliena 
causa sententiam fert. nemo, inquam, invenietur qui 3 
se possit absolvere, et innocentem quisque se dicit re- 
spiciens testem, non conscientiam. quanto humanius 
mitem et patrium animum praestare peccantibus et illos 
non persequi, sed revocare! errantem per agros igno- 
rantia viae melius est ad rectum iter admovere quam 
expellere. 

XV. Corrigendus est itaque, qui peccat, et ad- l 
monitione et vi, et molliter et aspere, meliorque tam 
sibi quam aliis faciendus non sine castigatione, sed 
sine ira; quis enim cui medetur irascitur? at corrigi 
nequeunt nihilque in illis lene aut spei bonae capax 
est: tollantur e coetu mortalium facturi peiora quae 
contingunt, et quo uno modo possunt desinant mali 
esse, sed hoc sine odio. quid enim est, cur oderim 2 

1 adleuant corr. in all- fort. A l \\ 7 theoprastus A; fuerunt 
qui nonien abesse mallent: frustra, ut Vahlen ostendit Herrn. 
XXX (1895) pag. 27 || 10 peccantis A sed n s. r. add. fort. m. 1 \\ 
14 is Bossbach (iis Wesenberg) his A || 16 ecus A 1 sed c in q 
vnut. A* || 21 post perseqni eras. se aut s in A \\ 22 ad rectum 
iter L et volg. affectum iter A \\ 28 lene sr leue A \\ 31 sed et 
hoc sine odio Joh. Mulltr 



Digitized by 



62 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. III. 



eum, cui tum maxime prosum, cum illum sibi eripio? 
num quis membra sua tunc odit, cum abscidit? non 
est illa ira, sed misera curatio. rabidos effligimus canes 
et trucem atque immansuetum bovem occidimus et 
morbidis pecoribus, ne gregem polluant, ferrum de- 5 
mittimus; portentosos fetus extinguimus, liberos quo- 
que, si debiles monstrosique editi sunt, mergimus; nec 
3 ira, sed ratio est a sanis inutilia secernere. nil minus 
quam irasci punientem decet, cum eo magis ad emen- 
dationem poena proficiat, si iudicio lata est. inde est, io 
quod Socrates servo ait: 'caederem te, nisi irascerer.' 
admonitionem servi in tempus sanius distulit, illo tem- 
pore se admonuit. cuius erit tandem temperatus affec- 
tus, cum Socrates non sit ausus se irae committere? 

1 XVI. Ergo ad coercitionem errantium sceleratorum- 15 
que irato castigatore non opus est; nam cum ira de- 
lictum animi sit, non oportet peccata corrigere pec- 
cantem. c quid ergo? non irascar latroni? quid ergo? 
non irascar venefico?' non: neque enim mihi irascor, 
cum sanguinem mitto. omne poenae genus remedi loco 20 

2 admoveo: *tu adhuc in prima parte versaris errorum 
nec graviter laberis sed frequenter: obiurgatio te primum 
secreta deinde publicata emendare temptabit. tu longius 
iam processisti, quam ut possis verbis sanari; ignominia 
non contineberis, tibi fortius aliquid et quod sentias 25 
inurendum est: in exilium et loca ignota mitteris. in 
te duriora remedia iam solida nequitia desiderat: et vin- 

1 tum maxime A tunc m- Gerto fort. recte; hoc enim 
passim obvium est in Sen. libris, illud, si recte observavi, duo- 
bus tantum locis (dial. III 15, 2 et 19,2) || 7 monstrosique A 
(i s. v. add. fort. m. 1) || 10 iudicio lata L volg. iudici olata A 
iudicio irrogata Maduig iudicio inlata Gertz iudicio data sr 
(cfr. Sen. Thyest. 74) iudicio lata est sententia Koch || 13 tan- 
dem scripsi tam A, cfr. dial. IV 13,1 \\ 19 uenefic//o (i eras.) 
A |j 20 remedii corr. ex -di fort. A 1 \\ 21 tu in ras. A 1 , quae 
scribere coeperat adh omisso pronomine \\ 28 publicata AL pu- 
blica s et volg. || 25 non addidi cum Pinciano (cfr. Festschrift 
Gymn. Mors 1896) 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. I. CAP. 16 



63 



cula publica et carcer adhibebitur. tibi insanabilis 3 
animus et sceleribus scelera contexens, et iam non 
causis, quae numquam malo defuturae sunt, inpelleris, 
sed satis tibi est magna ad peccandum causa peccare; 
perbibisti nequitiam et ita visceribus inmiscuisti, ut 
nisi cum ipsis exire non possit; olim miser mori quae- 
ris: bene de te merebimur, auferemus tibi istam qua 
vexas, vexaris insaniam et per tua alienaque volutato 
supplicia id quod unum tibi bonum superest reprae- 
sentabimus, mortem/ quare irascar cui cum maxime 
prosum? interim optimum misericordiae genus est oc- 
cidere. si intrassem valetudinarium exercitus ut sciens 4 
aut domus divitis, non idem inperassem omnibus per 
diversa aegrotantibus; varia in tot animis vitia video 
et civitati curandae adhibitus sum: pro cuiusque morbo 
medicina quaeratur, hunc sanet verecundia, hunc pere- 
grinatio, hunc dolor, hunc egestas, hunc ferrum. itaque 5 
et, si perversa induenda magistratui vestis et convocanda 
classico contio est, procedam in tribunal non furens nec in- 
festus sed vultu legis et illa sollemnia verba leni magis 
gravique quam rabida voce concipiam et agi lege iubebo 
non iratus sed severus; et cum cervicem noxio im- 
perabo praecidi et cum parricidas insuam culleo et 
cum mittam in supplicium militare et cum Tarpeio 
proditorem hostemve publicum inponam, sine ira eo 
vultu animoque ero, quo serpentes et animalia vene- 

1 adhibebitur Erasm.* adhibetur AL \\ 2 animus est s 
et vdlg. et iam volg. etiam A || 7 qua A l sed Uneola puncto 
superne addito postea deleta \\ 8 uexae uexaris A, quod non erat 
coniectur%8 temptandum (cfr. dial. 1 5,4 III 17,1) \ uolutato 
Muret *e libro Siculo' nisi quod ibi ut in L uolutate scriptum 
erat uoluptate A |j 9 it A l corr. fort. A* || 12 exercitus Goerenz 
exercitatus AL \ ut Madvig et AL exercitatus et Bciens 
cum A Klammer arcessitus ut sciens Karsten \\ 18 domus A 
domum L || 20 vultu leni et illa sollemnia verba magis ffravi 
quam rabida Pmcianus coni. speciose voltu lenis et verba lenta 
magis Cornelissen \\ 21 lege add. Gertz secutus Pincianum, qui 
lege agi coni. || 28 parricidas g pindices A || 24 militarem coni. 
JJpsius 



Digitized by Googl 



64 ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. III. 



6 nata percutio. Hracundia opus est ad puniendum.' quid? 
tibi lex videtur irasci iis quos non novit, quos non 
vidit, quos non futuros sperat? illius itaque sumendus 
est animus, quae non irascitur, sed constituit. nam 

si bono viro ob mala facinora irasci convenit, et ob 5 
secundas res malorum hominum invidere conveniet. 
quid enim est indignius quam florere improbos quos- 
dam et eos indulgentia fortunae abuti, quibus nulla 
potest satis mala inveniri fortuna? sed tam commoda 
illorum sine invidia videbit quam scelera sine ira; 10 

7 bonus iudex damnat improbanda, non odit. c quid ergo? 
non, cum eiusmodi aliquid sapiens habebit in manibus, 
tangetur animus eius eritque solito commotior?* fateor: 
sentiet levem quendam tenuemque motum; nam, ut 
dicit Zenon, in sapientis quoque animo, etiam cum 15 
vulnus sanatum est, cicatrix manet. sentiet itaque 
suspiciones quasdam et umbras affectuum, ipsis qui- 
dem carebit. 

1 XVII. Aristoteles ait affectus quosdam, si quis 
illis bene utatur, pro armis esse. quod verum foret, 20 
si velut bellica instrumenta sumi deponique possent 
induentis arbitrio. haec arma, quae Aristoteles virtuti 
dat, ipsa per se pugnant, non expectant manum, et 

2 habent, non habentur. nil aliis instrumentis opus est, 
satis nos instruxit ratione natura. hoc dedit telum 25 
firmum, perpetuum, obsequens, nec anceps nec quod 
in dominum remitti posset. non ad providendum tan- 
tum, sed ad res gerendas satis est per se ipsa ratio; 
etenim quid est stultius quam hanc ab iracundia petere 
praesidium, rem stabilem ab incerta, fidelem ab infida, ao 

3 sanam ab aegra? quid, quod <ad> actiones quoque, in 
quibus solis opera iracundiae videtur necessaria, multo 

15 Zenon. fragm. 158 Tearsm. 

* 

7 improbos add. W. Gemoll; aut eos tollendum aut florere 
quos damnes scribendum censet Gertz \\ 25 ratione sr rationi A || 
29 stultius A l (ius ex is corr.) \\ 31 Quid quod ad actiones sr 
Quidquod actiones A 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. I. CAP. 17. 18 



65 



per se ratio fortior est? nam cum iudicavit aliquid 
faciendum, in eo perseverat; nihil enim melius in- 
ventura est se ipsa, quo mutetur: ideo stat semel con- 
stitutis. iram saepe misericordia retro egit; habet 4 

6 enim non solidum robur sed vanum tumorem violentis- 
que principiis utitur, non aliter quam qui a terra venti 
surgunt et fluminibus paludibusque concepti sine per- 
tinacia vehementes sunt: incipit magno impetu, deinde 5 
deficit ante tempus fatigata, et, quae nihil aliud quam 

io crudelitatem ac nova genera poenarum versaverat, cum 
animadvertendum est, iam fracta lenisque est. affectus 
cito cadit, aequalis est ratio. ceterum etiam ubi per- 6 
severavit ira, nonnumquam, si plures sunt qui perire 
meruerunt, post duorum triumve sanguinem occidere 

15 desinit. primi eius ictus acres sunt: sic serpentium 
venena a cubili erepentium nocent, innoxii dentes sunt, 
cum illos frequens morsus exhausit. ergo non paria 7 
patiuntur qui paria commiserant, et saepe qui minus 
commisit plus patitur, quia recentiori obiectus est. 

20 et in totum inaequalis est: modo ultra quam oportet 
excurrit, modo citerius debito resistit; sibi enim in- 
dulget et ex libidine iudicat et audire non vult et 
patrocinio non relinquit locum et ea tenet quae in- 
vasit et eripi sibi iudicium suum, etiam si pravum 

25 est, non sinit. 

XVIII. Ratio utrique parti tempus dat, deinde l 
advocationem et sibi petit, ut excutiendae veritati 
spatium habeat: ira festinat. ratio id iudicare vult 
quod aecum est: ira id aecum videri vult quod iudi- 

30 cavit. ratio nil praeter ipsum de quo agitur spectat: 2 

9 deficit s defecit A \\ 11 iam fracta Muret iam ira fracta 
A, sed ira ex corr. A l orium vid. \\ 15 primi A l corr. ex primue | 
sic AL sicut volg.; illud utique tenendum, exempla collegit XM: 
quaest. crit. in Sen. dial. Diss. Argentorat. 1899 p. 53 || 16 uenena 
A sed ne *. v. adscr. A % \ Inoxii A sed ultimam i add. in fine 
versus A % || 18 comiserant A commisernnt Fickert ex sr || 19 re- 
centior A l corr. A* \\ 29 £qum A utroque loco, sed q eaj c corr. 
A* | nideri uult sr uideri non uult A 

SENECAE OPERA 1. 1. ed. H erme t. 5 

Digitized by"Google 



66 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. III. 



ira vanis et extra causam obversantibus commovetur. 
vultus illam securior, vox clarior, sermo liberior, cultus 
delicatior, advocatio ambitiosior, favor popularis ex- 
asperant; saepe infesta patrono reum damnat; etiam 
si ingeritur oculis veritas, amat et tuetur errorem; 5 
coargui non vult et in male coeptis honestior LQi 

3 pertinacia videtur quam paenitentia. Cn. Piso fuit 
memoria nostra vir a multis vitiis integer, sed pravus 
et cui placebat pro constantia rigor. is cum iratus 
duci iussisset eum, qui ex commeatu sine commilitone 10 
redierat, quasi interfecisset quem non exhibebat, ro- 
ganti tempus aliquod ad conquirendum non dedit. 
damnatus extra vallum productus est et iam cervicem 
porrigebat, cum subito apparuit ille commilito qui 

4 occisus videbatur. tunc centurio supplicio praepositus 15 
condere gladium speculatorem iubet, damnatum ad 
Pisonem reducit redditurus Pisoni innocentiam: nam 
militi fortuna reddiderat. ingenti concursu deducuntur 
conplexi alter alterum cum magno gaudio castrorum 
commilitones. conscendit tribunal furens Piso ac iubet 20 
duci utrumque, et eum militem qui non occiderat et 

5 eum qui non perierat. quid hoc indignius? quia unus 
innocens apparuerat, duo peribant. Piso adiecit et 
tertium. nam ipsum centurionem, qui damnatum re- 
duxerat, duci iussit. constituti sunt in eodem illo loco » 

6 perituri tres ob unius innocentiam. 0 quam sollers 
est iracundia ad fingendas causas furoris! c te 9 inquit 
Muci iubeo, quia damnatus es; te, quia causa dam- 
nationis commilitoni fuisti; te, quia iussus occidere 
imperatori non paruisti': excogitavit quemadmodum 30 
tria crimina faceret, quia nullum invenerat. 

3 fabor A l sed b in v corr. \\ 8 prauus AL, quod vid. 
corruptum esse: ira pravus vel praeceps Gertz saevua Rech 
pravus eo quod Schultess iracundus ego malim aut in iram 
pronus jj 9 rigor. is cum A* in ras.; A 1 fort. habuit rigores. 
cum || 13 et iam A 9 in ras. etiam A l || 23 peri//bant (e 
eras.) A 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. I. CAP. 19 



67 



XIX. Habet, inquam, iracundia hoc mali: non l 
vult regi; irascitur veritati ipsi, si contra voluntatem 
suam apparuit; cum clamore et tumultu et totius 
corporis iactatione quos destinavit insequitur adiectis 

5 conviciis maledictisque. hoc non facit ratio; sed si 2 
ita opus est, silens quietaque totas domus funditus 
tollit et familias rei publicae pestilentes cum coniugi- 
bus ac liberis perdit, tecta ipsa diruit et solo exaequat 
et inimica libertati nomina extirpat: hoc non frendens 

10 nec caput quassans nec quicquam indecorum iudici 
faciens, cuius tum maxime placidus esse debet et in 
statu vultus, cum magna pronuntiat. *quid opus est* 3 
inquit Hieronymus c cum velis caedere aliquem, tua 
prius labra mordere?' quid, si iile vidisset desilientem 

15 de tribunali proconsulem et fasces lictori auferentem 
et suamet vestimenta scindentem, quia tardius scinde- 
bantur aliena? quid opus est mensam evertere? quid 4 
pocula adfligere? quid se in columnas impingere? 
quid capillos avellere, femur pectusque percutere? 

20 quantam iram putas, quae, quia in alium non tam 
cito quam vult erumpit, in se revertitur? tenentur 
itaque a proximis et rogantur, ut sibi ipsi placentur. 
quorum nil facit quisquis vacuus ira meritam cuique 5 
poenam iniungit. dimittit saepe eum, cuius peccatum 
deprendit: si paenitentia facti spem bonam pollicetur, 
si intellegit non ex alto venire nequitiam, sed summo, 
quod aiunt, animo inhaerere, dabit inpunitatem nec 
accipientibus nocituram nec dantibus; nonnumquam 6 
magna scelera levius quam minora compescet, si iUa 

80 lapsu, non crudelitate commissa sunt, his inest latens 
et operta et inveterata calliditas; idem delictum in 

2 voluntatem volg. uoluptatem AL J 11 tum A tunc s 
cfr. cap. 15,2 || 18 cedere A || 16 fasces L faces A \\ 18 quid 
pocula in columnas impingere? quid se affligere? licenter coni. 
Karsten || 10 auellere A euellere sr et volg. || 20 quantam AL 
quam amentem suspicatur Gerte || 28 ira A (sed fuerat ira) || 
24 dimittit A -ttet Gertz 

5* 



Digitized by 



68 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. III. 



duobus non eodem malo afficiet, si alter per neglegen- 

7 tiam admisit, alter curavit ut nocens esset. hoc semper 
in omni animadversione servabit, ut sciat alteram ad- 
hiberi, ut emendet malos, alteram, ut tollat; in utro- 
que non praeterita, sed futura intuebitur — nam, ut s 
Plato ait, nemo prudens punit, quia peccatum est, sed 
ne peccetur; revocari enim praeterita non possunt, 
futura prohibentur — , et quos volet nequitiae male 
cedentis exempla fieri, palam occidet, non tantum ut 

8 pereant ipsi, sed ut alios pereundo deterreant. haec 10 
cui expendenda aestimandaque sunt, vides quam debeat 
omni perturbatione liber accedere ad rem summa dili- 
gentia tractandam, potestatem vitae necisque; male 
irato ferrum committitur. 

1 XX. Ne illud quidem iudicandum est, aliquid is 
iram ad magnitudinem animi conferre; non est enim 
illa magnitudo: tumor est; nec corporibus copia vitiosi 
umoris intentis morbus incrementum est sed pestilens 

2 abundantia. omnes, quos vecors animus supra cogita- 
tiones extollit humanas, altum quiddam et sublime *o 
spirare se credunt: ceterum nil solidi subest, sed in 
ruinam prona sunt quae sine fundamentis crevere. non 
habet ira cui insistat. non ex firmo mansuroque oritur, 
sed ventosa et inanis est tantumque abest a magnitu- 
dine animi, quantum a fortitudine audacia, a fiducia 25 
insolentia, ab austeritate tristitia, a severitate crudelitas. 

3 multum, inquam, interest inter sublimem animum et 
superbum. iracundia nihil amplum decorumque molitur; 
contra mihi videtur veternosi et infelicis animi, im- 
becillitatis sibi conscii, saepe indolescere, ut exulcerata so 
et aegra corpora, quae ad tactus levissimos gemunt. 

6 Plato de legg. XI 934 A 

3 anim// w aduersione A l ~* (fuerat anim; « animus) || 
17 uitiosiu oris A l corr. A* in vitiosi humoris || 23 ira tn ras. 
A 1 || 25 quatu A || 27 sublimem volg. sublime A || 30 conscii S 
Cflcia A || 31 quae om. volg. 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. I. CAP. 20 



69 



ita ira muliebre maxime ac puerile vitium est. *at 
incidit et in viros/ nam viris quoque puerilia ac 
muliebria ingenia sunt. 'quid ergo? non aliquae voces 4 
ab iratis emittuntur quae magno emissae videantur 

5 animo?' immo veram ignorantibus magnitudinem, 
qualis illa dira et abominanda: *oderint, dum metuant/ 
Sullano scias saeculo scriptam. nescio utrum sibi peius 
optaverit, ut odio esset, an ut timori. 'oderint.' oc- 
currit illi futurum, ut execrentur, insidientur, oppri- 

10 mant. quid adiecit? di illi male faciant, adeo repperit 
dignum odio remedium. 'oderint' — quid tum? dum 
pareant? non; dum probent? non; quid ergo? f dum 
timeant/ sic ne amari quidem vellem. magno hoc 6 
dictum spiritu putas? falleris; nec enim magnitudo 

15 ista est sed immanitas. non est quod credas irascen- 
tium verbis, quorum strepitus magni, minaces sunt, 
intra mens pavidissima. nec est quod existimes verum e 
esse, quod apud disertissimum virum T.Livium dicitur: 
*vir ingenii magni magis quam boni.' non potest istud 

20 separari: aut et bonum erit aut nec magnum, quia 
magnitudinem animi inconcussam intellego et introrsus 
solidam et ab imo parem firmamque, qualis inesse 
malis ingeniis non potest. terribilia enim esse et tumul- 7 
tuosa et exitiosa possunt: magnitudinem quidem, cuius 

*5 firmamentum roburque bonitas est, non habebunt. 
ceterum sermone, conatu et omni extra paratu facient 

6 Accius in Atreo fr. V (203) Bibb. \\ 18 Liv. frag. 54 Hcrtz 

4 magn§ misse, habuissc vid. A l corr. fori. eadem manus \\ 
5 immo add. Madvig || 7 gyllano A [ peius in ras. A* primae 
man. scriptura planc crasa || 10 adiecit A adiicit Erasmus fort. 
rcctc || 11 quid <^tum?>> dum G-ertz quiddum A§ 12 non utroque 
loco in ras. A* \\ 16 strepitus A x (tre in ras ) || 18 disertiBgimum 
virum T. Livium dicitur Gcrtz, idcm L nisi quod T. abest diser- 
tisaimum dicitur A\ scd puncto significatur inter hacc verba 
addenda esse quae A* in marg. adscripsit: uirum liuium || 
19 Non potest L ut volg. potest A || 26 conatu A ornatu 
Cornelissen 



Digitized by Google 



70 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. III. 



8 magnitudinis fidem; eloquentur aliquid, quod tu magni 
animi putes, sicut C. Caesar, qui iratus caelo, quod 
opstreperetur pantomimis, quos imitabatur studiosius 
quam spectabat, quodque comessatio sua fulminibus 
terreretur — prorsus parum certis — ad pugnam yo- 5 
cavit Iovem et quidem sine missione, Homericum illum 
exclamans versum: 

"H u' bvasiQ rj iya 6B. 

9 quanta dementia fuit! putavit aut sibi noceri ne ab 
Iove quidem posse aut se nocere etiam Iovi posse. io 
non puto parum momenti hanc eius vocem ad in- 
citandas coniuratorum mentes addidisse; ultimae enim 
patientiae visum est eum ferre, qui Iovem non ferret. 

1 XXI. Nihil ergo in ira, ne cum videtur quidem 
vehemens et deos hominesque despiciens, magnum, is 
nihil nobile est. aut si videtur alicui magnum animum 
ira producere, videatur et luxuria — ebore sustineri 
vult, purpura vestiri, auro tegi, terras transferre, maria 
concludere, flumina praecipitare, nemora suspendere — , 

2 videatur et avaritia magni animi — acervis auri ar- 20 
gentique incubat et provinciarum nominibus agros colit 
et sub singulis vilicis latiores habet fines quam quos 

3 consules sortiebantur — , videatur et libido magni 
animi — transnat freta, puerorum greges castrat, sub 
gladium mariti venit morte contempta — , videatur et 25 
ambitio magni animi — non est contenta honoribus 

8 Hom. H. W 724 

2 animi add. Gertz (cfr. dial. VI 16, 4) spiritus praefert 
Koch ingenii Bossbach pectoris Hosius (p. 77, 2) | g. ceaar A \\ 
3 opstreperetur A obstreperet L et volg. \\ 4 cdmessatio A cfr. 
dial. XII 10, 9; ep. 51,4 l| 5 turbaretur Hosius \\ 8 verba graeca 
restituit Muret et *in Uoro Siculo ita plane omnibus litteris 
scriptum est' addit. HMANAPENEr&CE A || 21 provincias 
nominibu8 agrorum W. Gemoll coni. |J 23 uideatur A l (ui in 
ras.) || 25 uenit morte A l sed uxor A* in marg. adscr. et post 
uenit inserendum esse sigrtificavit ; falsum interpretamentum esse 
intellexit Gertz 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. I. CAP. 21 



71 



annuis; si fieri potest, uno nomine occupare fastuus 
vult, per omnem orbem titulos disponere — . omnia 4 
ista, non refert in quantum procedant extendantque 
se, angusta sunt, misera, depressa; sola sublimis et 
5 excelsa virtus est, nec quicquam magnum est nisi 
quod simul placidum. 

1 fastuus A 1 corr. in fastus A* radendo \\ 2 omnia ista, 
non refert . . . se, angusta Gertz intermmxit coll. dial. X 10,5 
omnia ista non . . . se: angusta volg. ]1 4 post depressa in fcne 
versus maior rasura, sub qua quid fuerit, non apparet A | 
6 placiduM ww ww | L. A. Senece Ad Nouatum De ira liber 
primus explicit. | Incipit ad eundem liber secundus A. 



Digitized by Google 



L. ANNAEI SENECAE 

DIALOGORVM LIBER IV. 

AD NOVATVM 
DE IRA 

LIBEB IL 

1 I. Primus liber, Novate, benigniorem habuit 
materiam; facilis enim in proclivia vitiorum decursus 
est. nunc ad exiliora veniendum est; quaerimus enim 
ira utrum iudicio an inpetu incipiat, id est utrum sua 
sponte moveatur an quemadmodum pleraque, quae 5 

2 intra nos non insciis nobis oriuntur. debet autem in 
haec se demittere disputatio, ut ad illa quoque altiora 
possit exurgere: nam et in corpore nostro ossa nervi- 
que et articuli, firmamenta totius et vitalia, minime 
speciosa visu, prius ordinantur, deinde haec, ex quibus io 
omnis in faciem adspectumque decor est; post haec 
omnia, qui maxime oculos rapit, color ultimus perfecto 

3 iam corpore adfunditur. iram quin species oblata in- 
iuriae moveat non est dubium; sed utrum speciem ipsa 
statim sequatur et non accedente animo excurrat, an is 

4 illo adsentiente moveatur quaerimus. nobis placet nihil 
illam per se audere sed animo adprobante; nam speciem 

2 in procljuia uitiorum A in proclivi vitiorum Madvig \\ 
6 non addidi, ne in uiroque quaestionis membro idem diceretur 
(cfr. c. 3, 4); Gertz sna ante sponte delevit || 7 demittere A 6 di- 
mittere A x \ illa A alia W. Gemoll \\ 8 possit ? et volg. poaaet 
A || 9 vitalia Pincianus nt alia A || 11 adspectumque A l corr. 
in aspectumque A* in facie aspectuque S" |f 14 ipsa Gertz ip- 
sam A 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. H. CAP. 1. 2 



73 



capere acceptae iniuriae et ultionem eius concupiscere 
et utrumque coniungere, nec laedi se debuisse et vindi- 
cari debere, non est eius impetus, qui sine voluntate 
nostra concitatur. ille simplex est, hic compositus et 5 
6 plura continens; intellexit aliquid, indignatus est, 
damnavit, ulciscitur: haec non possunt fieri, nisi ani- 
mus eis quibus tangebatur adsensus est. 

II. *Quor8US , inquis *haec quaestio pertinet?' ut l 
sciamus quid sit ira. nam si invitis nobis nascitur, 

10 numquam rationi succumbet. omnes enim motus, qui 
non voluntate nostra fiunt, invicti et inevitabiles sunt, 
ut horror frigida aspersis, ad quosdam tactus asper- 
natio; ad peiores nuntios subriguntur pili et rubor ad 
inproba verba suflunditur sequiturque vertigo praerupta 

15 cernentis: quorum quia nihil in nostra potestate est, 
nulla quo minus fiant ratio persuadet. ira praeceptis 2 
fugatur; est enim voluntarium animi vitium, non ex 
his, quae condicione quadam humanae sortis eveniunt 
ideoque etiam sapientissimis accidunt, inter quae et 

20 primus ille ictus animi ponendus est, qui nos post 
opinionem iniuriae movet. hic subit etiam inter ludicra 3 
scaenae spectacula et lectiones rerum vetustarum. saepe 
Clodio Ciceronem expellenti et Antonio occidenti vide- 
mur irasci; quis non contra Mari arma, contra Sullae 

26 proscriptionem concitatur? quis non Theodoto et 
Achillae et ipsi puero nou puerile au80 faciuus iu- 
festus est? cantus nos nonnumquam et citata modu- 4 
latio instigat Martiusque ille tubarum sonus; movet 
mentes et atrox pictura et iustissimorum suppliciorum 

2 nec ledi se A b in ras. A 1 habuisse vid. necledisse || 7 eis 
sr einfl A | a//sensu8 A 6 \\ 11 inuitabiles A l (ta ex corr. ipsius 
m. 1 quae inuict scribere coeperat) corr. A 6 || 12 horror A (h in 
ras. fort. m. T) tactus A b (ua in ras. in qua antea is fuisse 
uid.) || 18 robur A l corr. in rubor A 6 || 21 et iam A || 28 clodio 
ciceronem cxpellenti L volg. claudio ciceron// expellenti A b (in 
marg. A 9 ciceronem) A l habuerat: clod . . cicerone excellenti || 
24 mari A l corr. in marij A 6 \ suUae A l sille A 6 \\ 28 in//stigat 
(eras. k) A | sonua; movet interp. Madvig; volg. non interp. 



Digitized by Google 



74 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IV. 



5 tristis adspectus; inde est quod adridemus ridentibus 
et contristat nos turba maerentium et effervescimus ad 
aliena certamina. quae non sunt irae, non magis quam 
tristitia est, quae ad conspectum mimici naufragii 
contrahit frontem, non magis quam timor, qui Hanni- $ 
bale post Cannas moenia circumsidente lectorum per- 
currit animos, sed omnia ista motus sunt animorum 
moveri nolentium nec adfectus sed principia proludentia 

6 adfectibus. sic enim militaris viri in media pace iam 
togati aures tuba suscitat equosque castrenses erigit 10 
crepitus armorum. Alexandrum aiunt Xenophanto 
canente manum ad arma misisse. 

1 III. Nihil ex his, quae animum fortuito inpellunt, 
adfectus vocari debet: ista, ut ita dicam, patitur magis 
animus quam facit. ergo adfectus est non ad oblatas 15 
rerum species moveri, sed permittere se illis et hunc 

2 fortuitum motum prosequi. nam si quis pallorem et 
lacrimas procidentis et irritationem umoris obsceni 
altumve suspirium et oculos subito acriores aut quid 
his simile indicium adfectus animique signum putat, 20 

3 fallitur nec intellegit corporis hos esse pulsus. itaque 
et fortissimus plerumque vir dum armatur expalluit et 
signo pugnae dato ferocissimo militi paulum genua 
tremuerunt et magno imperatori antequam inter se acies 
arietarent cor exiluit et oratori eloquentissimo dum ad 25 

4 dicendum conponitur summa riguerunt. ira non moveri 
tantum debet sed excurrere; est enim inpetus; num- 
quam autem impetus sine adsensu mentis est, neque 
enim fieri potest ut de ultione et poena agatur animo 
nesciente. putavit se aliquis laesum, voluit ulcisci, so 

1 inde eet quod L volg. idest quod A iidemque Madvig \\ 
6 lectorum . . animos Gertz (edit p. 415) lectoris . . animoB A 
lectoris . . animum Muret || 11 xenopbanto// (o ex corr. et cum 
ra8. fort. a manu f) A || 18 ex is Bossbach \\ 17 motum A b (tum 
tn ras.) || 18 umoris corr. in humoris -4*(?) || 19 altumue A 
(supra priorem u lineola eras.) \\ 21 pulsus L volg. pulsos A \\ 
25 exilluit fort. A l corr. radendo A h \ eloquentisswk) A 6 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. II. CAP. 8. 4. 5 75 

dissuadente aliqua causa statim resedit: hanc iram non 
voco, motum animi rationi parentem; illa est ira, quae 
rationem transsilit, quae secum rapit. ergo prima illa 5 
agitatio animi, quam species iniuriae incussit, non 
magis ira est quam ipsa iniuriae species; ille sequens 
impetus, qui speciem iniuriae non tantum accepit sed 
adprobavit, ira est, concitatio animi ad ultionem volun- 
tate et iudicio pergentis. numquam dubium est quin 
timor fugam habeat, ira inpetum: vide ergo an putes 
aliquid sine adsensu mentis aut peti posse aut caveri. 

IY. Et ut scias quemadmodum incipiant adfectus l 
aut crescant aut efferantur, est primus motus non volun- 
tarius, quasi praeparatio adfectus et.quaedam commi- 
natio; alter cum voluntate non contumaci, tamquam 
oporteat me vindicari, cum laesus sim, aut oporteat 
hunc poenas dare, cum scelus fecerit; tertius motus 
est iam impotens, qui non si oportet ulcisci vult, sed 
utique, qui rationem evicit. primum illum animi ictum 2 
eflugere ratione non possumus, sicut ne illa quidem 
quae diximus accidere corporibus, ne nos oscitatio 
aliena sollicitet, ne oculi ad intentationem subitam 
digitorum conprimantur: ista non potest ratio vincere, 
consuetudo fortasse et adsidua observatio extenuat. 
alter ille motus, qui iudicio nascitur, iudicio tollitur. 

V. Dlud etiamnunc quaerendum est, ii qui vulgo l 
saeviunt et sanguine humano gaudent an irascantur, 
cum eos occidunt, a quibus nec acceperunt iniuriam 
nec accepisse ipsi se existimant: qualis ftiit Apollodorus 

5 post iniuriae species Stephanus et nuper Karsten iniuria 
e8t addendum esse censent; non accedo II 15 oporteat L volg. 
oportet A || 21 intentationem subitam L ut volg. inpotenta- 
tionem subita A || 24 post c. IV lacunae signum posuerunt 
Lipsius et Gertz, sed vide quae contra eos Joh. Miiller disputavit 
in actis Acad. Vindob. CXVIII 1889 p. 13 \\ 25 ii Wesenberg 
hic A sed c ex i corr. al. man. \\ 26 saeuiunt L et volg. ee 
uiuunt A || 28 ipsi se Gertz ipsos A \ apollo^do/yrns apud 
phalaria A {2 litt. eras. fort. lo; d ex t corr.) ApollodoruB apud 
Phalarim L 



Digitized by Google 



76 



L. AKNAEI SENECAE DIAL. LIB. IV. 



2 aut Phalaris. haec non est ira, feritas est; non enim 
quia accepit iniuriam nocet, sed parata est, dum noceat, 
vel accipere, nec illi verbera lacerationesque in ultionem 

3 petuntur sed in voluptatem. quid ergo est? origo huius 
mali ab ira est, quae ubi frequenti exercitatione et 5 
satietate in oblivionem clementiae venit et omne foedus 
humanum eiecit animo, novissime in crudelitatem transit: 
rident itaque gaudentque et voluptate multa perfruuntur 
plurimumque ab iratorum vultu absunt, per otium saevi. 

4 Hannibalem aiunt dixisse, cum fossam sanguine humano io 
plenam vidisset: *o formonsum spectaculum!' quanto 
pulchrius illi visum esset, si flumen aliquod lacumque 
conplesset! quid mirum, si hoc maxime spectaculo 
caperis innatus sanguini et ab infante caedibus admotus? 
sequetur te fortuna crudelitati tuae per XX annos se- 15 
cunda dabitque oculis tuis gratum ubique spectaculum; 
videbis istud et circa Trasumennum et circa Cannas et 

6 novissime circa Carthaginem tuam. Volesus nuper sub 
divo Augusto proconsul Asiae, cum CCC uno die securi 
percussisset, incedens inter cadavera vultu superbo, w 
quasi magnificum quiddam conspiciendumque fecisset, 
graece proclamavit: c o rem regiam!' quid hic rex fe- 
cisset? non fuit haec ira sed maius malum et insanabile. 

1 VI. 'Virtus* inquit c ut honestis rebus propitia 
est, ita turpibus irata esse debet/ quid, si dicat vir- 25 
tutem et humilem et magnam esse debere? atqui hoc 
dicit, [qui] illam extolli vult et deprimi, quoniam laetitia 

2 accepit s accipit A || 3 vel Lipsius uelle A I lacera- 
tionesq; A b || 4 est Gertz add.; verum vid. esse quod observavit, 
post quid ergo? semper alteram interrogationem poni || 9 otium 

A iocum malit Gertz \ Bfuit A \\ 11 formonsum A l ut vid.; corr. 
in -osum A b \\ 17 trhansymennum A transimenum L l| 19 pro- 
con8ul//asiae A b (a in ras. 2 litt., ut vid. es) pro consule Koch \\ 
25 dicat Madvig dicatur A \\ 26 atqui A b \\ 27 qui ante illam 
tollendum esse mihi persuasit Joh. Muller act. Acad. Vindob. 
CXXX 1894 p. 23 not. 1 I <et> extolli Wesenberg, sed cod. 
scripturam defendit Joh. Muller l l. CXXXVI 1897 p. 18 apte 
coU. cap. 12, 2 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. U. CAP. 6. 7 



77 



ob recte factum clara magnificaque est, ira ob alienum 
peccatum sordida et angusti pectoris est. nec umquam 2 
committet virtus, ut vitia, dum conpescit, imitetur; 
iram ipsam castigandam habet, quae nihilo melior est, 
5 saepe etiam peior is delictis quibus irascitur. gaudere 
laetexique proprium et naturale virtutis est; irasci non 
est ex dignitate eius, non magis quam maerere: atqui 
iracundiae tristitia comes est et in hanc omnis ira vel 
post paenitentiam vel post repulsam revolvitur. et si 3 

10 sapientis est peccatis irasci, magis irascetur maioribus 
et saepe irascetur: sequitur, ut non tantum iratus sit 
sapiens, sed iracundus. atqui si nec magnam iram 
nec frequentem in animo sapientis locum habere credi- 
mus, quid est, quare non ex toto illum hoc adfectu 

i5 liberemus? modus enim esse non potest, si pro facto 4 
cuiusque irascendum est; nam aut iniquus erit, si ae- 
qualiter irascetur delictis inaequalibus, aut iracundissi- 
mus, si totiens excanduerit quotiens iram scelera 
meruerint. 

20 VEL Et quid indignius quam sapientis adfectum 1 
ex aliena pendere nequitia? desinet ille Socrates posse 
eundem vultum domum referre, quem domo extulerat? 
atqui si irasci sapiens turpiter factis debet et concitari 
contristarique ob scelera, nihil est aerumnosius sapiente: 

25 omnis illi per iracundiam maeroremque vita transibit. 
quod enim momentum erit, quo non inprobanda videat? 2 
quotiens processerit domo, per sceleratos illi avarosque 
et prodigos et inpudentis et ob ista felices incedendum 
erit; nusquam oculi eius fiectentur, ut non quod in- 

so dignentur inveniant: deficiet, si totiens a se iram quo- 
tiens causa poscet exegerit. haec tot milia ad forum 8 
prima luce properantia quam turpes lites, quanto tur- 

1 clara A l sed Uneola erasa est || 5 is Rossbach his A 6 in 
ras. scriptttra m. 1 plane deleta hiis L || 8 iracundia et AL 
corr. volg. \\ 10 nam aut sr volg. naut A J iniqutw A h iniquos 
fort. A 1 || 22 post extulerat interrogandi signum pro puncto 
posuit Gertz 

Digitized by Google 



78 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IV 



piores advocatos habent! alius iudicia patris accusat, 
quae vereri satius fuit, alius cum matre consistit, alius 
delator venit eius criminis, cuius manifestior reus est; 
et iudex damnaturus quae fecit eligitur et corona pro 
mala causa . . bona patroni voce corrupta. 5 

1 VIQ. Quid singula persequor? cum videris forum 
multitudine refertum et saepta concursu omnis frequen- 
tiae plena et illum circum, in quo maximam sui partem 
populus ostendit, hoc scito, istic tantundem esse viti- 

2 orum quantum hominum. inter istos quos togatos 10 
vides nulla pax est: alter in alterius exitium levi com- 
pendio ducitur; nulli nisi ex alterius iniuria quaestus 
est; felicem oderunt, infelicem contemnunt; maiorem 
gravantur, minori graves sunt; diversis stimulantur 
cupiditatibus; omnia perdita ob levem voluptatem prae- 15 
damque cupiunt. non alia quam in ludo gladiatorio 

3 vita est cum isdem bibentium pugnantiumque. ferarum 
iste conventus est, nisi quod illae inter se placidae 
sunt morsuque similium abstinent, hi mutua laceratione 
satiantur. hoc omnino ab animalibus mutis differunt, *o 
quod illa mansuescunt alentibus, horum rabies ipsos 

a quibus est nutrita depascitur. 
1 IX. Numquam irasci desinet sapiens, si semel 
coeperit: omnia sceleribus ac vitiis plena sunt; plus 
committitur quam quod possit coercitione sanari; certa- 25 

2 vereri Gertz cum Piscatore mereri A m. satis fuit 
Gronov | con//sistit A (n ex m corr. vid.) \\ 5 verbum desideratur: 
stat post causa add. Gertz; bovat vel boat Karsten, pugnat 
Koch male substituunt pro bona; SchuUess pro corrupta scr. 
corrumpitur; malim probat malam causam || 17 cum iisdem L 
ut volg. quorum A & in ras.; ex A l scriptura haec dispiciuntur : 
. T.s.em, ut certum sit fuisse: cuisdem | bibentium Gertz 
uiuentium A l quod in ludentium corr. A 6 || 18 iste certo habu- 
erat A l , nunc ide legitur in ras. m. 5. \\ 20 hoc omnino Vahlen 
hoc in uno A, sed u redintegrata est, in A b in ras. scripsit 
duarum aut trium litterarum, quarum ultima c aut t fuisse 
Gertzio videbatur hoc uno L et volg. prave hoc immane Rieger 
satiantur. illae mansuescunt ceteris deletis Mueck \\ 23 desinea 
A l corr. m. 1—2, deinde radendo A* 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. H. CAP. 8. 9 



79 



tur ingenti quidem nequitiae certamine: maior cottidie 
peccandi cupiditas, minor verecundia est; expulso meli- 
oris aequiorisque respectu quocumque visum est libido 
se inpingit, nec furtiva iam scelera sunt: praeter oculos 
5 eunt, adeoque in publicum missa nequitia est et in 
omnium pectoribus evaluit, ut innocentia non rara sed 
nulla sit. numquid enim singuli aut pauci rupere 2 
legem? undique velut signo dato ad fas nefasque 
miscendum coorti sunt: 

10 non hospes ab hospite tutus, 

non socer a genero; fratrum quoque gratia rara est. 
imminet exitio vir coniugis, ifia mariti; 
lurida terribiles miscent aconita novercae; 
filius ante diem patrios inquirit in annos. 

15 et quota ista pars scelerum est? non descripsit castra 3 
ex uno partu contraria et parentium liberorumque 
sacramenta diversa, subiectam patriae civis manu flam- 
mam et agmina infestorum equitum ad inquirendas pro- 
scriptorum latebras circumvolitantia et violatos fontes 

20 venenis et pestilentiam manu factam et praeductam 
obsessis parentibus fossam, plenos carceres et incendia 
totas urbes concremantia dominationesque funestas et 
regnorum publicorumque exitiorum clandestina consilia, 
et pro gloria habita, quae quam diu opprimi possunt, 

25 scelera sunt, raptus ac stupra et ne os quidem libidini 
exceptum. adde nunc publica periuria gentium etrupta 4 
foedera et in praedam validioris quidquid non resistebat 
abductum, circumscriptiones, furta, fraudes, infitiationes, 
quibus trina non sufficiunt fora. si tantum irasci vis 

10 Ovidi met 1 1U sq. 

1 quidem A L quodam Pincianus \ cotidie A s (co in ras.) 
cottidie ut vid. A 1 \\ 6 post publicum ras. in A est, in qua est 
vid. fuisse; an emissaP || 8 affas A 1 corr. man. 1 — 2, deinde m. 5 || 
9 aoorjti sunt A b ex A 1 scriptura pellucent haec: co . . atisunt 
coacti sunt Petschenig || 16 uno partu Petschenig una parte A 
una patria alii || 18 inquirendas Gertz conq- A \\ 25 libidini 
(ultima i corr. ex e) A \\ 27 in praedam volg. praedam A pro 
praeda Gertz || 23 abductum L Pincianus add- A 



Digitized by 



80 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IV 



sapientem, quantum scelerum indignitas exigit, non 
irascendum illi sed insaniendum est. 

1 X. Hlud potius cogitabis, non esse irascendum 
erroribus. quid enim, si quis irascatur in tenebris 
parum vestigia certa ponentibus? quid, si quis surdis 6 
imperia non exaudientibus? quid, si pueris, quod ne- 
glecto dispectu officiorum ad lusus et ineptos a*qualium 
iocos spectent? quid, si iUis irasci velis, qui, quod 
aegrotant senescunt, fatigantur? inter cetera mortali- 
tatis incommoda et hoc est, caligo mentium nec tantum 10 

2 necessitas errandi sed errorum amor. ne singulis ira- 
scaris, universis ignoscendum est, generi humano venia 
tribuenda est. si irasceris iuvenibus senibusque, quod 
peccant, irascere et infantibus: peccaturi sunt. num- 
quis irascitur pueris, quorum aetas nondum novit rerum 15 
discrimina? maior est excusatio et iustior hominem 

3 esse quam puerum. hac condicione nati sumus, ani- 
malia obnoxia non paucioribus animi quam corporis 
morbis, non quidem obtusa nec tarda, sed acumine 
nostro male utentia, alter alteri vitiorum exempla: 20 
quisquis sequitur priores male iter ingressos, quidni 

4 habeat excusationem, cum publica via erraverit? in 
singulos severitas imperatoris destringitur, at necessaria 
venia est, ubi totus deseruit exercitus. quid tollit iram 
sapientis? turba peccantium: intellegit quam et inicum 25 

5 sit et periculosum irasci publico vitio. Heraclitus quo- 

8 iocosspectent A (prior. s s. v. add. m. 2) \ <qui,> 
qtiod aegrotant senescunt, fatigantnr scripsi qnod aegrotant? 
senescunt? fatigantur? A qui egrotant s. f. L qui, dum aegro- 
tant aut senescunt, fat. Gertz quod aegroti aut senes eundo f. 
Schultess; alii in pronomine illis latere vitium arbitrati pro illis 
coni. ullis ( Vahlen) inbecillis (Koch) servulis vel ancillis (Karsten) ; 
sed efr. Gertzium in edit. \\ 13 tribuenda A, sed a ex u corr. 
fort. m. 1 || 14 et add. Gertz \ ante peccaturi J. 6 ut vid. 8. v. 
quod add., in contextu habent L et volg. \\ 17 cditione A* in 
ras. ex A 1 scriptura tantum c et e dispiciuntur \\ 20 alter alteri 
Muret altera alteri A altera alteris Haase II ' 28 destringitur 
Madvig dist- A 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. II. CAP. 10 



81 



tiens prodierat et tantum circa se male viventium, 
immo male pereuntium viderat, flebat, miserebatur 
omnium, qui sibi laeti felicesque occurrebant, miti 
animo, sed nimis inbecillo: et ipse inter deplorandos 
erat. Democritum contra aiunt numquam sine risu in 
publico fuisse; adeo nihil illi videbatur serium eorum 
quae serio gerebantur. ubi istic irae locus est? aut 
ridenda omnia aut flenda sunt. non irascetur sapiens 6 
peccantibus: quare? quia scit neminem nasci sapientem 
sed fieri, scit paucissimos omni aevo sapientis evadere, 
quia condicionem humanae vitae perspectam habet; 
nemo autem naturae sanus irascitur. quid enim, si 
mirari velit non in silvestribus dumis poma pendere? 
quid, si miretur spineta sentesque non utili aliqua 
fruge compleri? nemo irascitur, ubi vitium natura 
defendit. placidus itaque sapiens et aequus erroribus, 7 
non hostis sed corrector peccantium, hoc cottidie pro- 
cedit animo: 'multi mihi occurrent vino dediti, multi 
libidinosi, multi ingrati, multi avari, multi furiis ambi- 
tionis agitati.' omnia ista tam propitius aspiciet quam 
aegros suos medicus. numquid ifle, cuius navigium 8 
multam undique laxatis conpagibus aquam trahit, nautis 
ipsique navigio irascitur? occurrit potius et aliam ex- 
cludit undam, aliam egerit, manifesta foramina prae- 
cludit, latentibus et ex occulto sentinam ducentibus 
labore continuo resistit, nec ideo intermittit, quia quan- 
tum exhaustum est subnascitur. lento adiutorio opus 
est contra mala continua et fecunda, non ut desinant, 
sed ne vincant. 

7 nbi ifitic irae locus Pincianus ubi isticcine locus A 
(ccine in ras. A 6 nec quid antea fuerit apparet) isticcine ire 
locus est ubi aut ridenda L || 10 fieri, scit recte interpunxit 
Gertz; vdlg.: fieri. scit || 17 s; corrector peccantium A (pmnia 
usque ad p in ras. A b ) s; correptor p. L | cottidie ut vid. A 1 , 
radendo corr. in coti- | procedet mavolt Gertz \\ 20 aspiciet A 
aspiciam coni. IApsius multi tibi occurrent . . . propitiua aspicies 
Joh. Muller \\ 21 navigium L et volg. naufragium A \\ 28 et 
(per compendium) in ras. A b 

8enecae opeba 1. 1. ed. Hermes. G 

Digitized by Google 



82 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IV 



1 XI. 'Vtilis est* inquit *ira, quia contemptum 
effugit, quia malos terret.' primum ira, si quantum 
minatur valet, ob hoc ipsum quod terribilis est et 
invisa est; periculosius est autem timeri quam despici. 

si vero sine viribus est, magis exposita contemptui est 5 
et derisum non effugit: quid enim est iracundia in 

2 supervacuum tumultuante fiigidius? deinde non ideo 
quaedam, quia sunt terribiliora, potiora sunt, nec hoc 
sapienti dici velim: 'quod ferae, sapientis quoque 
telum est, timeri.' quid? non timetur febris, podagra, 10 
ulcus malum? numquid ideo quicquam in istis boni 
est? an contra omnia despecta foedaque et turpia, 
ipsoque eo timentur? sic ira per se deformis est et 
minime metuenda, at timetur a pluribus sicut deformis 

3 persona ab infantibus. quid, quod semper in auctores 15 
redundat timor nec quisquam metuitur ipse securus? 
occurrat hoc loco tibi Laberianus ille versus, qui medio 
civili bello in theatro dictus totum in se populum 
non aliter convertit, quam si missa esset vox publici 
adfectus: 20 

neces8e est multos timeat quem multi timent. 

4 ita natura constituit, ut quidquid alieno metu magnum 
est, a suo non vacet. leonum quam pavida sunt ad 
levissimos sonos pectora! acerrimas feras umbra et 
vox et odor insolitus exagitat: quidquid terret et 25 
trepidat. non est ergo quare concupiscat quisquam 

21 Lab. v. 126 Bibb. scaen. Bom. poes. fragm. II 9 . 

8 nec hoc sapienti dici velim (Erasm.): 'quod .... est, 
timeri.' Joh. Miiller nehoc sapienti adici uelim. quod .... est 
timeri A (ti a A 6 in ras. sapientiadici ut vid. A 1 ) sapienti ad- 
dici velim Petschenig cum Fickerto gapientia dici velit, quod 
.... 68Be, timeri Madvig \\ 9 ferae saevientis Lipsius \\ 11 ulcus 
corr. ex ultus fort. m. 1—2, deinde m. 5 \\ 12 an volg. at A r> in 
ras. paullo maiore at L || 13 ipsoque eo Gertz ipso quo A eo 
ipso quo L II 14 at A b in ras. || 18 ciuili bello L et volg. et 
idem sine dubio, sed verbis coniunetis, habuerat A l cuius Zibello 
A b || 25 terret volg. deterret A 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. II. CAP. 11. 12 



83 



sapiens timeri, nec ideo iram magnum quiddam putet, 
quia fonnidini est, quoniam quidem etiam contemp- 
tissima timentur ut venena f et ossa pestifera et 
morsus. nec mirum est, cum maximos ferarum greges 5 
5 linea pinnis distincta contineat et in insidias agat, ab 
ipso effectu dicta formido: vanis enim vana terrori 
sunt. curriculi motus rotarumque versata facies leones 
redegit in caveam, elephantos porcina vox terret. sic 6 
itaque ira metuitur, quomodo umbra ab infantibus, a 

10 feris rubens pinna. non ipsa in se quicquam habet 
firmum aut forte, sed leves animos movet. 

XII. c Nequitia' inquit 'de rerum natura tollenda l 
est, si velis iram tollere; neutrum autem potest fieri.' 
primum potest aliquis non algere, quamvis [ex rerum 

is natura] hiemps sit, et non aestuare, quamvis menses 
aestivi sint: aut loci beneficio adversus intemperiem 
anni tutus est aut patientia corporis sensum utriusque 
pervicit. deinde verte istud: necesse est prius virtutem 2 
ex animo tollas quam iracundiam recipias, qttoniam 

20 cum virtutibus vitia non coeunt, nec magis quisquam 
eodem tempore et iratus potest esse et vir bonus quam 
aeger et sanus. c non potest' inquit c omnis ex animo 3 
ira tolli, nec hoc hominis natura patitur.' atqui nihil 
est tam difficile et arduum quod non humana mens 

25 vincat et in familiaritatem perducat adsidua meditatio, 
nullique sunt tam feri et sui iuris adfectus, ut non 
disciplina perdomentur. quodcumque sibi imperavit 4 

3 uenena et ossa pestifera (mortifera L) et morsus A 
(orsus in ras. A b ) venenato bestiae pestiferae morsu Haupt 
venenato aspis viperave morsn Gertz venenato serpens pesti- 
fera morsu malim (cfr. ep. 42, 4) \\ 5 linia corr. in linea A \ 
pinnis corr. in pennis A \\ 6 effectu L et volg. affectu A || 8 ele- 
fantos A \\ 9 ira A 1 habuerat, sed Uneola erasa est \\ 10 pina A x 
.sed alteram n 8. v. add. m. 1—2 \ in se A b in ras. || 14 verba 
ex rerum natura cum sr delenda esse vidit Dalecampius |J 
18 prius iracundiam ex a. t. quam virtutem scripsit Gertz; sea 
cfr. Joh. Mtitter Ber. Wien. Akad. CXVHI (1889) jp. 15 \\ 21 uir 
A 6 || 23 ira tolli A (to in maiore ras.; vid. fuisse irato illi) 

Digitized by Google 



84 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IV. 



animus, optinuit: quidain ne umquam riderent con- 
secuti sunt; vino quidam, alii venere, quidam omni 
umore interdixere corporibus; alius contentus brevi 
somno vigiliam indefatigabilem extendit; didicerunt 
tenuissimis et adversis funibus currere et ingentia vix- 5 
que humanis toleranda viribus onera portare et in 
inmensam altitudinem mergi ac sine ulla respirandi 

6 vice perpeti maria: mille sunt alia, in quibus per- 
tinacia inpedimentum omne transcendit ostenditque 
nihil esse difficile cuius sibi ipsa mens patientiam io 
indiceret. istis quos paulo ante rettuli aut nulla tam 
pertinacis studii aut non digna merces fuit — quid 
enim magnificum consequitur ille qui meditatus est 
per intentos funes ire? qui sarcinae ingenti cervices 
supponere? qui somno non summittere oculos? qui 15 
penetrare in imum mare? — et tamen ad finem operis 

6 non magno auctoramento labor pervenit: nos non ad- 
vocabimus patientiam, quos tantum praemium expectat, 
felicis animi immota tranquillitas ? quantum est effugere 
maximum malum, iram, et cum illa rabiem, saevitiam, w 
crudelitatem, furorem, alios comites eius adfectus! 

l XIII Non est quod patrocinium nobis quaeramus 
et excusatam licentiam, chcentes aut utile id esse aut 
inevitabile; cui enim tandem vitio advocatus defuit? 
non est quod dicas excidi non posse: sanabilibus 25 
aegrotamus malis ipsaque nos in rectum genitos na- 
tura, si emendari velimus, iuvat. nec, ut quibusdam 

2 Uenere L m. 1; alia manus supra e finalem i scr. ueneri 
A | omni umore certe habuit A l omni in re A h omni unctione 
Schultess; cfr. Joh. Miiller l. I p. 1 et Gertz Berl. PhU. Wsch. 
1889 p. 405 || 4t supra didicerunt adscr. A 6 .8. alii , item v. 7 
supra altitudinem add. .8. marie || 21 alios comites eius ad- 
fectus! Non est sr et volg. inde a Lipsio alios comites ejus 
a/Tectus ejus? non est A alios comites eius et asseclas Bentley \\ 
22 patrocinium <vitii> nobis quaeramus et excusemus Matthias, 
excusatam <[mali^> licentiam Joh. Miiller coni., sctl. ut id ha- 
beret quo referretur; non video, cur non ad maximum malum 
r. 20 referatur 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. H. CAP. 13. 14 



85 



visum est, arduum in virtutes et asperum iter est: 
plano adeuntur. non vanae vobis auctor rei venio. 2 
facilis est ad beatam vitam via: inite modo bonis 
auspiciis ipsisque dis bene iuvantibus. multo difficilius 
s est facere ista quae facitis. quid est animi quiete 
otiosius, quid ira laboriosius? quid clementia remis- 
sius, quid crudelitate negotiosius? vacat pudicitia, 
libido occupatissima est. omnium denique virtutum 
tutela facilis est, vitia magno coluntur. debet ira 3 

10 removeri — hoc ex parte fatentur etiam qui dicunt 
esse minuendam — : tota dimittatur, nihil profutura 
est. sine illa facilius rectiusque scelera tollentur, mali 
punientur et transducentur in melius. omnia quae 
debet sapiens sine ullius malae rei ministerio efficiet 

16 nihilque admiscebit, cuius modum sollicitius ob- 
servet 

XIV. Numquam itaque iracundia admittenda est, l 
aliquando simulanda, si segnes audientium animi con- 
citandi sunt, sicut tarde consurgentis ad cursum equos 

20 stimulis facibusque subditis excitamus. aliquando in- 
cutiendus est iis metus aput quos ratio non proficit: 
irasci quidem non magis utile est quam maerere, quam 
metuere. *quid ergo? non incidunt causae quae iram 2 
lacessant?' sed tunc maxime illi opponendae manus 

25 sunt. nec est difficile vincere animum, cum athletae 
quoque in vilissima sui parte occupati tamen ictus 
doloresque patiantur, ut vires caedentis exhauriant, 
nec cum ira suadet, feriant, sed cum occasio. Pyrrhum 3 
maximum praeceptorem certaminis gymnici solitum 

30 aiunt iis quos exercebat praecipere, ne irascerentur; 

2 uobis L ut volg. nobis A || 8 adbeatam A, d ex b corr. 
fort. m. 1 || 13 in melius tolli volt Michaelis coll. dial. I 5,2 
ep. 100, 10 || 15 sollicitius A sollicitus volg. || 21 apud (d corr. 
ex t) A 1 ut 8aepius \\ 23 causae A 6 causa A 1 | quae volg. que 
in ras. A 6 scriptura A l plane erasa \\ 28 feriant s Gertz 
feriunt A exhauriant; nec . . . feriunt Uhl \ Phyrrum A 
Pirrhum L 



d 

Digitized by Google 



86 



L. AKNAEI SENECAE DIAL. LIB. IV. 



ira enim perturbat artem et qua noceat tantum aspicit. 
saepe itaque ratio patientiam suadet, ira vindictam, et 
qui primis defungi malis potuimus, in maiora devol- 
4 vimur. quosdam unius verbi contumelia non aequo 
animo lata in exilium proiecit, et qui levem iniuriam 5 
silentio ferre noluerant, gravissimis malis obruti sunt, 
indignatique aliquid ex plenissima libertate deminui 
servile in sese adtraxerunt iugum. 

1 XV. e Vt scias' inquit c iram habere in se generosi 
aliquid, liberas videbis gentes, quae iracundissimae 10 
sunt, ut Grermanos et Scythas.' quod evenit, quia 
fortia solidaque natura ingenia, antequam disciplina 
molliantur, prona in iram sunt. quaedam enim non 
nisi melioribus innascuntur ingeniis, sicut valida 
arbusta laeta quamvis neclecta tellus creat, et alta is 

2 fecundi soli silva est: itaque et ingenia natura fortia 
iracundiam ferunt nibilque tenue et exile capiunt ignea 
et fervida, sed inperfectus illis vigor est ut omnibus, 
quae sine arte ipsius tantum naturae bono exurgunt, 
sed nisi cito domita sunt, quae fortitudini apta erant, 20 

3 audaciae temeritatique consuescunt. quid? non miti- 
oribus animis vitia leniora coniuncta sunt, ut miseri- 
cordia et amor et verecundia? itaque saepe tibi bonam 
indolem malis quoque suis ostendam; sed non ideo 

4 vitia non sunt, si naturae melioris indicia sunt. deinde 25 
omnes istae feritate liberae gentes leonum luporumque 
ritu ut servire non possunt, ita nec imperare; non 
enim humani vim ingenii, sed feri et intractabilis 
habent; nemo autem regere potest nisi qui et regi. 

5 fere itaque imperia penes eos fuere populos, qui mitiore 30 

1 ptarbat A b , ex A 1 script apparent: p rbat || 

2 suadet sr et volg. inuadet AL \\ 15 laeta Gertz et laeta 
AL | alta L Madvig alia A \\ 20 et, nisi Gertz scr. \\ 21 temer»- 

tatique consuescunt A* ex A l script. perspiciuntur: temeri 

suescunt | quid? volg. quod A \\ 26 istae volg. (iste L) 

istinc A b \\ 28 uim in ras. A* 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. II. CAP. 15. 16. 17 



87 



caelo utuntur. in frigora septemtrionemque vergenti- 
bus inmansueta ingenia sunt, ut ait poeta, 

euoque simillima caelo. 

XVI. c Animalia' inquit * generosissima habentur, l 
quibus multum inest irae.' errat qui ea in exemplum 
hominis adducit, quibus pro ratione est impetus: ho- 
mini pro impetu ratio est. sed ne illis quidem omni- 
bus idem prodest: iracundia leones adiuvat, pavor 
cervos, accipitrem impetus, columbam fuga. quid, 2 
quod ne illud quidem verum est, optima animalia esse 
iracundissima? feras putem, quibus ex raptu alimenta 
sunt, meliores quo iratiores; patientiam laudaverim 
boum et equorum frenos sequentium. quid est autem 
cur hominem ad tam infelicia exempla revoces, cum 
habeas mundum deumque, quem ex omnibus animali- 
bus, ut solus imitetur, solus intellegit? ^simplicissimi' 3 
inquit 'omnium habentur iracundi.' fraudulentis enim 
et versutis conparantur et simplices videntur, quia ex- 
positi sunt. quos quidem non simplices dixerim sed 
incautos. stultis, luxuriosis nepotibusque hoc nomen 
inponimus et omnibus vitiis parum caUidis. 

XVII. e Orator* inquit *iratus aliquando melior l 
est.' immo imitatus iratum; nam et histriones in pro- 
nuntiando non irati populum movent, sed iratum bene 
agentes; et aput iudices itaque et in contione et ubi- 
cumque alieni animi ad nostrum arbitrium agendi sunt, 
modo iram, modo metum, modo misericordiam, ut 
aliis incutiamus, ipsi simulabimus, et saepe id, quod 
veri adfectus non effecissent, effecit imitatio adfectuum. 
'languidus' inquit *animus est qui ira caret.' verum 2 

3 fragm. poet. Rom. p. 359, 25 Baehrens 

2 peta (o s.v. add.m.rec.) A \\ 3 suoq; (o ex a vid. corr.) 
A ; formam versus nescio cuius poetae hanc fuisse Bentley vidit: 
ingenia immansueta suoque simillima caelo |1 13 boum L 
bonum A \\ 28 incutiamus L incutimus A \ simulabimus (simul 
in ras. m. rec.) A || 29 efficiet Koch male 



Digitized by Google 



88 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IV. 



est, si nihil habet ira valentius. nec latronem oportet 
esse nec praedam, nec misericordem nec crudelem: 
illius nimis mollis animus, huius nimis durus est; 
temperatus sit sapiens et ad res fortius agendas non 
iram sed vim adhibeat. 5 

1 XYIII. Quoniam quae de ira quaeruntur tracta- 
vimus, accedamus ad remedia eius. duo autem, ut 
opinor, sunt: ne incidamus in iram et ne in ira pecce- 
mus. ut in corporum cura alia de tuenda valetudine, 
alia de restituenda praecepta sunt, ita aliter iram 10 
debemus repellere, aliter compescere. ut vitemus, 
quaedam ad universam vitam pertinentia praecipien- 
tur: ea in educationem et in sequentia tempora divi- 
dentur. 

2 Educatio maximam diligentiam plurimumque pro- ib 
futuram desiderat; facile est enim teneros adhuc animos 
componere, difficulter reciduntur vitia quae nobiscum 
creverunt. 

1 XIX. Opportunissima ad iracundiam fervidi animi 
natura est. nam cum elementa sint quattuor, ignis, 20 
aquae, aeris, terrae, potestates pares his sunt, fervida, 
frigida, arida atque umida: et locorum itaque et ani- 
malium et corporum et morum varietates mixtura 
elementorum facit, et proinde aliquo magis incumbunt 
ingenia, prout alicuius elementi maior vis abundavit. 25 
inde quasdam umidas vocamus aridasque regiones et 
calidas et frigidas. eadem animalium hominumque 

2 discrimina sunt: refert quantum quisque umidi in se 
calidique contineat; cuius in illo elementi portio prae- 
valebit, inde mores erunt. iracundos fervida animi so 
natura faciet: est enim actuosus et pertinax ignis; 

2 praedam Muret pr§donem A || 19 Opportunissima A sed 
prior p punctis notata est | fervida malit Klammer \\ 21 aeris, 
terrae, aqnae Qertz; de transpositione nunc dubito: cfr. ordinem 
verborum ep. 13, 5 (p. 32, 6 H.) |J 24 aliqno magis incnmbunt 
ingenia Madvig inaliquos magis incumbunt ingenia AL in 
aliquod m. i. ingenium Gertz || 29 cal//idique A (1 eras) 



Digitized by Google 



BE IRA LIB. II. CAP. 18. 19; 20 



89 



frigidi mixtura timidos facit: pigrum est enim contrac- 
tumque frigus. volunt itaque quidam ex nostris iram 3 
in pectore moveri effervescente circa cor sanguine; 
causa cur hic potissimum adsignetur irae locus non 

s alia est, quam quod in toto corpore calidissimum 
pectus est. quibus umidi plus inest, eorum paulatim 4 
crescit ira, quia non est paratus illis calor sed motu 
adquiritur: itaque puerorum feminarumque irae acres 
magis quam graves sunt levioresque dum incipiunt. 

10 siccis aetatibus vehemens robustaque est ira, sed sine 
incremento, non multum sibi adiciens, quia inclinatu- 
rum calorem frigus insequitur: senes difficiles et queruli 
sunt, ut aegri et convalescentes et quorum aut lassitu- 
dine aut detractione sanguinis exhaustus est calor; in 6 

16 eadem causa sunt siti fameque tabidi et quibus ex- 
sangue corpus est maligneque alitur et deficit. vinum 
incendit irae, quia calorem anget; pro cninsqne natnra 
quidam ebrii effervescunt, quidam saucii. neque ulla 
alia causa est, cur iracundissimi sint flavi rubentes- 

so que, quibus talis natura color est, qualis fieri ceteris 
inter iram solet; mobilis enim illis agitatusque san- 
guis est. 

XX. Sed quemadmodum natura quosdam proclives 1 
in iram facit, ita multae incidunt causae, quae idem 
25 possint quod natura: alios morbus aut iniuria corporum 
in hoc perduxit, alios labor aut continua pervigilia 
noctesque sollicitae et desideria amoresque; quidquid 
aliud aut corpori nocuit aut animo, aegram mentem 
in querellas parat. sed omnia ista initia causaeque 2 

1 facit uncis inclusit Gertz, in faciet mutavit Wesenberg \\ 
3 post pectore parva rasura in A est | effer uescenti A \\ 9 graue- 
sunt A 1 , corr. m. rec. || 10 siccis etatibus AL volg., quod verum 
esse posse Koch et Gertz negant siccis et aridis coni. Gertz | 
robustaque A*(?) orbus taque A 1 || 11 inclinaturum s inclina- 
tum A sed supra at aliqutd erasum est, sine dubio illud ur || 
15 tabidi Gertz rabidi A || 17 auget; pro c. n. interp. Gertz 
auget pro c. n. ; A et volg. \\ 25 incuria optat W. Gemoll \\ 
26 labor aut A r ° \\ 27 et quidquid L et volg 



Digitized by Google 



90 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IV. 



sunt; plurimum potest consuetudo, quae si gravis est, 
alit vitium. naturam quidem mutare difficile est, nec 
licet semel mixta nascentium elementa convertere; sed 
in hoc nosse profuit, ut calentibus ingeniis subtrahas 
vinum, quod pueris Plato negandum putat et ignem 5 
vetat igne incitari. ne cibis quidem inplendi sint; 
distendentur enim corpora et animi cum corpore tume- 

3 scent. labor illos citra lassitudinem exerceat, ut 
minuatur, non ut consumatur calor nimiusque ille 
fervor despumet. lusus quoque proderunt; modica io 

4 enim voluptas laxat animos et temperat. umidioribus 
siccioribusque et frigidis non est ab ira periculum, 
sed ignaviora vitia metuenda sunt, pavor et difficultas 
et desperatio et suspiciones. extollenda itaque fovenda- 
que talia ingenia et in laetitiam evocanda sunt. et quia 15 
aliis contra iram, aliis contra tristitiam remediis uten- 
dum est nec dissimillimis tantum ista sed contrariis 
curanda sunt, semper ei f occurremus quod increverit. 

1 XXI. Plurimum, inquam, proderit pueros statim 
salubriter institui; difficile autem regimen est, quia 20 
dare debemus operam, ne aut iram in illis nutriamus 

2 aut indolem retundamus. diligenti observatione res 
indiget; utrumque enim, et quod extollendum et quod 
deprimendum est, similibus alitur, facile autem etiam 

3 adtendentem similia decipiunt. crescit licentia spiritus, ts 

5 Plato de legg. II 10 p.666 A 

1 grauis A prava Lipsius si ingravescit Koch || 4 profuit 
A profuerit Lipsius fort. recte \ subtrafta* A* \\ 5 ignem uetat 
igne incitari L ut volg. ignem incitari A l ignem corr. et in 
marg. add. in ras. uetat igne A % (litt. m postea erasa est) igne v. 
ignem i. praetulit Gertz || 6 sint A sunt L et volg. \\ 8 exerceat 
(corr. ex -cet) A l || 11 Humidiorib 1 in ras. A h ; ex A 1 scriptura 
apparent: V . . d . . ri . . s || 18 ignaviora Schultess maiora A L 
maestiora Gertz \\ 14 extollenda scripsi Schultessium secutus, 
qui attollenda proposuit mollienda A mulcenda Gertz || 18 sem- 
per ej A (tn fine versus) vitiutn latere perspexit Gertz; minus 
placet quod scripsit <[rite]> occurremus; <^suis>- semper e. 0. 
idem in stud. crit. \\ 25 crescit L et volg. crescet A 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. II. CAP. 21 



91 



servitute comminuitur; adsurgit, si laudatur et in spem 
sui bonam adducitur, sed eadem ista insolentiam et 
iracundiam generant: itaque sic inter utrumque regen- 
dus est, ut modo frenis utamur modo stimulis. nihil 4 

6 humile, nihil servile patiatur; numquam illi necesse 
sit rogare suppliciter nec prosit rogasse, potius causae 
suae et prioribus factis et bonis in futurum promissis 
donetur. in certaminibus aequalium nec vinci illum 5 
patiamur nec irasci; demus operam, ut familiaris sit 

10 iis cum quibus contendere solet, ut in certamine ad- 
suescat non nocere velle sed vincere; quotiens supera- 
verit et dignum aliquid laude fecerit, attolli non gestire 
patiamur: gaudium enim exultatio, exultationem tumor 
et nimia aestimatio sui sequitur. dabimus aliquod 6 

15 laxamentum, in desidiam vero otiumque non resol- 
vemus et procul a contactu deliciarum retinebimus; 
nibil enim magis facit iracundos quam educatio mollis 
et blanda: ideo unicis quo plus indulgetur, pupiUisque 
quo plus licet, corruptior animus est. non resistet 

20 offensis cui nihil umquam negatum est, cuius lacrimas 
sollicita semper mater abstersit, cui de paedagogo 
satisfactum est. non vides, ut maiorem quamque for- 7 
tunam maior ira comitetur? in divitibus et nobilibus 
et magistratibus praecipue apparet, cum quidquid leve 

25 et inane in animo erat secunda se aura sustulit. feli- 
citas iracundiam nutrit, ubi aures superbas adsenta- 
torum turba circumstetit: 'tibi enim ille respondeat? 
non pro fastigio te tuo metiris; ipse te proicis' et 
alia quibus vix sanae et ab initio bene fundatae mentes 

1 si laudatur et Gertz si laudatur, et volg. interp. |j 
3 utrumque <puer> regendus coni. Klammer; vix necessarium 
vid. || 8 uinci A L quod recte defendere vid. E. Thomas ita, ut 
sit nostrum 'sich besiegen lassen* (cfr. cap. 32, 1) angi Petschenig 
ulcisci Schultess; prius nec deleri volt Karsten \\ 16 contactu g 
ctractu A 18 pu^illisque A b (p ex s corr.) \\ 28 nobilib; A 
(corr. ex nobilis) || 27 circu stetit AL circumstrepit optant 
olim Haase, nunc Gertz; hic ea quae sequuntur recte inter- 
fmnxit 

* Digitized by Google 



92 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IV 



8 restiterunt. longe itaque ab adsentatione pueritia re- 
movenda est: audiat verum. et timeat interim, verea- 
tur semper, maioribus adsurgat. nihil per iracundiam 
exoret: quod flenti negatum fuerit, quieto offeratur. 
et divitias parentium in conspectu habeat, non in usu. 5 

9 exprobrentur illi perperam facta. pertinebit ad rem 
praeceptores paedagogosque pueris placidos dari: pro- 
ximis adplicatur omne quod tenerum est et in eorum 
similitudinem crescit; nutricum et paedagogorum ret- 

10 tulere mox adulescentium mores. apud Platonem edu- 10 
catus puer cum ad parentes relatus vociferantem videret 
patrem: 'numquam' inquit c hoc apud Platonem vidi/ 
non dubito quin citius patrem imitatus sit quam Pla- 

11 tonem. tenuis ante omnia victus sit et non pretiosa 
vestis et similis cultus cum aequalibus: non irascetur is 
aliquem sibi comparari quem ab initio multis parem 
feceris. 

1 XXII. Sed haec ad liberos nostros pertinent; in 
nobis quidem sors nascendi et educatio nec vitii locum 
nec iam praecepti habet: sequentia ordinanda sunt. *o 

2 contra primas itaque causas pugnare debemus; causa 
autem iracundiae opinio iniuriae est, cui non facile 
credendum est. ne apertis quidem manifestisque statim 
accedendum; quaedam enim falsa veri speciem ferunt. 

3 dandum semper est tempus: veritatem dies aperit. ne n 
sint aures criminantibus faciles: hoc humanae naturae 
vitium suspectum notumque nobis sit, quod, quae in- 
viti audimus, libenter credimus et, antequam iudice- 

4 mus, irascimur. quid, quod non criminationibus tan- 

1 restiterunt AL restiterint volg. || 8 adsurat A, corr. fort. 
m. 1 J| 6 exprobentur A corr. volg. f| 10 adulescentinm Haupt 
inadolescentiam A (o corr. ex u A b ) in adolescentia L |l 11 ui- 
deret A audiret H. Stephanus \\ 14 sit hic add. Buhkopf || 
19 convicii locum coni. Karsten || 20 sequentia <tempora> 
Wesenberg coll. cap. 18, 1 \\ 24 adcedendum A \\ 27 notumque A 
notatumque Gertz cautumque Karsten \ quod, quae volg. 
quodq; A 



Digitized by Googl^ 



DE IRA LIB. II. CAP. 22. 23. 24 



93 



tum, sed suspicionibus inpellimur et ex vultu risuque 
alieno peiora interpretati innocentibus irascimur? ita- 
que agenda est contra se causa absentis et in suspenso 
ira retinenda; potest enim poena dilata exigi, non 

6 potest exacta revocari. 

TXTTT Notus est ille tyrannicida, qui inperfecto i 
opere conprehensus et ab Hippia tortus, ut conscios 
indicaret, circumstantes amicos tyranni nominavit qui- 
busque maxime caram salutem eius sciebat; et cum 

10 ille singulos, ut nominati erant, occidi iussisset, inter- 
roganti, ecquis superesset, c tu* inquit 'solus; neminem 
enim alium cui carus esses reliqui/ effecit ira, ut 
tyrannus tyrannicidae manus accommodaret et praesidia 
sua gladio suo caederet. quanto animosius Alexander! 2 

15 qui cum legisset epistulam matris, qua admonebatur, 
ut a veneno Philippi medici caveret, acceptam potionem 
non deterritus bibit: plus sibi de amico suo credidit. 3 
dignus fuit qui innocentem haberet, dignus qui faceret! 
hoc eo magis in Alexandro laudo, quia nemo tam ob- 

so noxius irae fuit; quo rarior autem moderatio in regi- 
bus, hoc laudanda magis est. fecit hoc et C. Caesar 4 
ille qui victoria civili clementissime usus est: cum 
scrinia deprendisset epistularum ad Cn. Pompeium 
missarum ab iis, qui videbantur aut in diversis aut 

85 in neutris fuisse partibus, combussit. quamvis mode- 
rate soleret irasci, maluit tamen non posse; gratissimum 
putavit genus veniae nescire quid quisque peccasset. 

XXIV. Plurimum mali credulitas facit. saepe ne l 
audiendum quidem est, quoniam in quibusdam rebus 

so satius est decipi quam diffidere. tollenda ex animo 

7 abhippia torf A 6 ; ex A l scriptura mpersunt: abhip 

8 || 10 erant A faerant L<5 \ interroganti Madvig inter- 

rogauit A \\ 11 verba solus. neminem e. a. c. c. e. reliqui, quae 
A l omiserat, in marg. A % add., cuius scripturam evanidam reno- 
vavit A b || 18 qui faceret A, quod recte Lipsius vid. explicasse 
qui taceret Karsten || 20 rarior Pincianus maior AL l| 21 .G. 
c§sar A \\ 25 partibua A 6 patribus ut vid. A l || 28 creduli\t&8 A 5 



Digitized by Google 



94 



L. ANNAEI SENKCAE DIAL. LIB. IV. 



suspicio et coniectura, fallacissima irritamenta: *ille 
me parum humane salutavit; ille osculo meo non ad- 
haesit; ille inchoatum sermonem cito abrupit; ille ad 
cenam non vocavit; illius vultus aversior visus est.' 
2 non deerit suspicioni argumentatio: simplicitate opus 5 
est et benigna rerum aestimatione. nihil nisi quod in 
oculos incurret manifestumque erit credamus, et quo- 
tiens suspicio nostra vana apparuerit, obiurgemus cre- 
dulitatem; haec enim castigatio consuetudinem efficiet 
non facile credendi. io 

1 XXV. Inde et illud sequitur, ut minimis sordi- 
dissimisque rebus non exacerbemur. parum agilis est 
puer aut tepidior aqua poturo aut turbatus torus aut 
mensa neglegentius posita: ad ista concitari insania est. 
aeger et infelicis valetudinis est quem levis aura 15 
contraxit, adfecti oculi quos candida vestis obturbat, 
dissolutus deliciis cuius latus alieno labore condoluit. 

2 Mindyriden aiunt fuisse ex Sybaritarum civitate, qui 
cum vidisset fodientem et altius rastrum adlevantem, 
lassum se fieri questus vetuit illum opus in conspectu 20 
suo facere; idem habere se peius questus est, quod 

3 foliis rosae duplicatis incubuisset. ubi animum simul 
et corpus voluptates corrupere, nihil tolerabile videtur, 
non quia dura, sed quia mollis patitur. quid est enim, 
cur tussis alicuius aut sternutamentum aut musca 25 
parum curiose fugata in rabiem agat aut obversatus 

4 canis aut clavis neglegentis servi manibus elapsa? feret 
iste aequo animo civile convicium et ingesta in contione 
curiave maledicta, cuius aures tracti subsellii stridor 
offendit? perpetietur hic famem et aestivae expeditionis ao 

S creowiitatem A 5 (dul in ras. pro dil ut vid.) || 9 casti- 
gastigatio A l corr. alia manus || 11 sequetar sr l| 13 tepidior//a- 
qna A b \ turbatus ^or* (s 8. v.) A 6 . ex A l scriptura apparent: 
turbatus . . . . s || 16 obturbat A obturbavit C. F. W. Miiller'; 
sed cfr. dial. II 11, 2 ep. VII 7 \\ 17 labori H. J. MiUler \\ 18 min- 
dyride A (y corr. ex u) || 21 idem Muret bilem A (o ut vid. 
ex u) | se peius Madvig sepius A se pusulas suspicatur Gertz 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. II. CAP. 25. 26. 27 



95 



sitim, qui puero male diluenti nivem irascitur? nulla 
itaque res magis iracundiam alit quam luxuria intem- 
perans et inpatiens: dure tractandus animus est, ut 
ictum non sentiat nisi gravem. 

XXVI. Irascimur aut iis, a quibus ne accipere l 
quidem potuimus iniuriam, aut iis, a quibus accipere 
iniuriam potuimus. ex prioribus quaedam sine sensu 2 
sunt, ut liber, quem minutioribus litteris scriptum 
saepe proiecimus et mendosum laceravimus, ut vesti- 
menta, quae, quia displicebant, scidimus: his irasci 
quam stultum est, quae iram nostram nec meruerunt 
nec sentiuntl *sed offendunt nos videlicet qui illa 3 
fecerunt/ primum saepe antequam hoc aput nos di- 
stinguamus irascimur. deinde fortasse ipsi quoque 
artifices excusationes iustas afferent: alius non potuit 
melius facere quam fecit, nec ad tuam contumeliam 
parum didicit; alius non in hoc ut te offenderet fecit. 
ad ultimum quid est dementius quam bilem in homines 
collectam in res effundere? atqui ut his irasci de- 4 
mentis est, quae anima carent, sic mutis animalibus, 
quae nullam iniuriam nobis faciunt, quia velle non 
possunt; non est enim iniuria nisi a consilio profecta. 
nocere itaque nobis possunt ut ferrum aut lapis, in- 
iuriam quidem facere non possunt. atqui contemni se 5 
quidam putant, ubi idem equi obsequentes alteri equiti, 
alteri contumaces sunt, tanquam iudicio, non consue- 
tudine et arte tractandi quaedam quibusdam subiectiora 
sint. atqui ut his irasci stultum est, ita pueris et non 6 
multum a puerorum prudentia distantibus; omnia enim 
ista peccata aput aequum iudicem pro innocentia 
habent inprudentiam. 

XXVII. Quaedam sunt quae nocere non possunt i 
nullamque vim nisi beneficam et salutarem habent, ut 

18 bilem (b ex u vid. corr.) A \\ 19 atqui corr. ex adqui 
A 1 -* (item v. 24) hic et v. 28 atque malunt Wesenberg et Gertz \\ 
25 obsequentes A (ob in rcut. m. 5 pro post ut vid.) || 82 poa- 
eunt L et volg. poseint A poesint et habeant Gertz 



Digitized by Google 



96 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LDB. IV. 



di immortales, qui nec volunt obesse nec possunt; 
natura enim illis mitis et placida est, tam longe re- 

2 mota ab aliena iniuria quam a sua. dementes itaqne 
et ignari veritatis illis imputant saevitiam maris, in- 
modicos imbres, pertinaciam hiemis, cum interim nihil 5 
horum quae nobis nocent prosuntque ad nos proprie 
derigatur. non enim nos causa mundo sumus hiemeni 
aestatemque referendi: suas ista leges habent, quibus 
divina exercentur. nimis nos suspicimus, si digni 
nobis videmur propter quos tanta moveantur. nihil 10 
ergo horum in nostram iniuriam fit, immo contra nihil 

3 non ad salutem. quaedam esse diximus quae nocere 
non possint, quaedam quae nolint. in iis erunt boni 
magistratus parentesque et praeceptores et iudices, 
quorum castigatio sic accipienda est quomodo scal- is 
pellum et abstinentia et alia quae profutura torquent. 

4 affecti sumus poena: succurrat non tantum quid pati- 
amur, sed quid fecerimus, in consilium de vita nostra 
mittamur; si modo verum ipsi nobis dicere voluerimus, 
pluris litem nostram aestimabimus. ao 

1 XXVm. Si volumus aequi rerum omnium iudices 
esse, hoc primum nobis persuadeamus, neminem no- 
strum esse sine culpa; hinc enim maxima indignatio 
oritur: 'nihil peccavi* et c nihil feci/ immo nihil 
fateris! indignamur aliqua admonitione aut coercitione 25 
nos castigatos, cum illo ipso tempore peccemus, quod 

2 adicimus malefactis adrogantiam et contumaciam. quis 
est iste qui se profitetur omnibus legibus innocentem? 
ut hoc ita sit, quam angusta innocentia est ad legem 

7 dirigatur L ut volg. derigantur A jj 9 <Oi> divina 
Madvig; magis placet quod Gertz proposuit divina <omnia>; 
sed fort. hic quoque Seneca neglegentius scripsit || 11 ergo in 
ras. A b , ex A { scriptura tantum e restat | post contra in fine 
versus vocula erasa est, quae linea perforata erat \\ 13 post 
possint Gertz fort. recte sunt add. \ nollint A 1 , prior 1 postea 
erasa est \ iis A his volg. || 24 oritur: nihil interp. Gertz oritur. 
Nihil volg. \\ 26 quod AL quo volg. tempore del. Haase 



Digitized by Googlb 



DE IRA LTB. II. CAP. 28 



97 



bonum esse! quanto latius officiorum patet quam iuris 
regula! quam multa pietas, humanitas, liberalitas, 
iustitia, fides exigunt, quae omnia extra publicas ta- 
bulas sunt! sed ne ad illam quidem artissimam in- 3 
6 nocentiae formulam praestare nos possumus: alia feci- 
mus, alia cogitavimus, alia optavimus, aliis favimus; 
in quibusdam innocentes sumus, quia non successit. 
boc cogitantes aequiores simus delinquentibus, cre- 4 
damus obiurgantibus; utique bonis ne irascamur (cui 

10 enim non, si bonis quoque?), minime diis; non enim 
illorum vi, sed lege mortalitatis patimur quidquid in- 
commodi accidit. 'at morbi doloresque incurrunt/ 
utique aliquo defungendum est domicilium putre sor- 
titis. dicetur aliquis male de te locutus: cogita an 

i( prior feceris, cogita de quam multis loquaris. cogi- 5 
temus, inquam, alios non facere iniuriam sed reponere, 
alios pro nobis facere, alios coactos facere, alios igno- 
rantes, etiam eos, qui volentes scientesque faciunt, ex 
iniuria nostra non ipsam iniuriam petere: aut dulce- 

*o dine urbanitatis prolapsus est, aut fecit aliquid, non 
ut nobis obesset, sed quia consequi ipse non poterat, 
nisi nos repulisset; saepe adulatio, dum blanditur, 
offendit. quisquis ad se rettulerit, quotiens ipse in 6 
suspicionem falsam inciderit, quam multis officiis suis 

25 fortuna speciem iniuriae induerit, quam multos post 
odium amare coeperit, poterit non statim irasci, utique 
si sibi tacitus ad singula quibus offenditur dixerit: 
'hoc et ipse commisi/ sed ubi tam aequum iudicem 7 
invenies? is qui nullius non uxorem concupiscit et 

2 Kheralitas (b s. v.) A h t ex A l scriptwra dispiciuntur 

libe b || 9 et 10 bonis utrogue loco scr. Gertz coll. c. 27, 3 nobis 

A || 11 illorum <Cyi^> scripsi et idem invenit P. Thomas illo- 
rum A || 18 aliquo defungendum Madvig aliquod fugiendum 
A || 15 <tu> loquaris prop. Feldmann II 17 pro nobis A, quod 
teneo cum Haasio pronos L et volg. pro bono Gertz provocatos 
Badstiibner alios nobis praeripere P. Thomas \\ 24 multis (t ex 
j corr.) A \\ 



Senecae OPERA L 1. ed. Hermes. 



7 



Digitized by 



98 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IV. 



satis iustas causas putat amandi, quod aliena est, idem 
uxorem suam aspici non vult; et fidei acerrimus exactor 
est perfidus, et mendacia persequitur ipse periurus, et 
litem sibi inferri aegerrime calumniator patitur; pudici- 
tiam servulorum suorum adtemptari non vult qui non 5 
8 pepercit suae. aliena vitia in oculis habemus, a tergo 
nostra sunt: inde est quod tempestiva filii convivia 
pater deterior filio castigat, et nihil alienae luxuriae 
ignoscit qui nihil suae negavit, et homicidae tyrannus 
irascitur, et punit furta sacrilegus. magna pars homi- ie 
num est quae non peccatis irascitur sed peccantibus. 
faciet nos moderatiores respectus nostri, si consulueri- 
mus nos: *numquid et ipsi aliquid tale commisimus? 
numquid sic erravimus? expeditne nobis ista damnare?' 

1 XXIX. Maximum remedium irae mora est. hoc 15 
ab illa pete initio, non ut ignoscat, sed ut iudicet: 
graves habet impetus primos; desinet, si expectat. 
nec universam illam temptaveris tollere: tota vincetur, 

2 dum partibus carpitur. ex is, quae nos offendunt, alia 
renuntiantur nobis, alia ipsi audimus aut videmus. 20 
de iis, quae narrata sunt, non debemus cito credere: 
multi mentiuntur, ut decipiant, multi, quia decepti sunt; 
alius criminatione gratiam captat et fingit iniuriam, ut 
videatur doluisse factam; est aliquis malignus et qui 
amicitias cohaerentis diducere veht; est f suspicax et 25 
qui spectare ludos cupiat et ex longinquo tutoque 

3 speculetur quos conlisit. de parvola summa iudicaturo 
tibi res sine teste non probaretur, testis sine iureiu- 
rando non valeret, utrique parti dares actionem, dares 
tempus, non semel audires; magis enim veritas elucet so 

2 aspici A 1 (a ex co corr.) \\ 16 ire A 6 in maiore ras. ex 
A l scripiura tantum ultima littera e apparet || 17 granes habet 
impetus primos, guae verba in AL post tollere (v. 18) leguntur, 
huc transposuit Gertz || 19 dum A b scr. in ras. | is Bossbach 
(iis Wesenberg) his A || 25 snspicax (x ex s corr.) AL snb- 
procax Lipsius snbdicax Badstiibner || 80 clucet corr. rad. ex 
etlucet A 



Digitized by Google 



DE IRA LIB, H. CAP. 29. 30. 31 



99 



quo saepius ad manum venit: amicum condemnas de 
praesentibus? antequam audias, antequam interroges, 
antequam illi aut accusatorem suum nosse liceat aut 
crimen, irasceris? iam enim, iam utrimque <quid> 

5 diceretur audisti? hic ipse, qui ad te detulit, desinet 4 
dicere, si probare debuerit: c non est* inquit *quod me 
protrahas; ego productus negabo; alioqui nihil umquam 
tibi dicam/ eodem tempore et instigat et ipse se cer- 
tamini pugnaeque subtrahit. qui dicere tibi nisi clam 

10 non vult, paene non dicit: quid est iniquius quam 
secreto credere, palam irasci? 

XXX. Quorundam ipsi testes sumus: in his na- l 
turam excutiemus voluntatemque facientium. puer est: 
aetati donetur, nescit an peccet. pater est: aut tantum 

15 profuit, ut ilLL etdam iniuriae ius sit, aut fortasse ip- 
sum hoc meritum eius est quo offendiinur. mulier est: 
errat. iussus est: necessitati quis nisi inicus suscenset? 
laesus est: non est iniuria pati quod prior feceris. 
iudex est: plus credas illius sententiae quam tuae. 

20 rex est: si nocentem punit, cede iustitiae, si inno- 
centem, cede fortunae. mutum animal est aut simile 2 
muto: imitaris illud, si irasceris. morbus est aut 
calamitas: levius transiliet sustinentem. deus est: tam 
perdis operam cum illi irasceris, quam cum illum alteri 

25 precaris iratum. bonus vir est qui iniuriam fecit: noli 
credere; malus: noli mirari; dabit poenas alteri quas 
debet tibi, et iam sibi dedit qui peccavit. 

XXXI. Duo sunt, ut dixi, quae iracundiam con- l 
citent: primum, si iniuriam videmur accepisse — de 

80 hoc satis dictum est; deinde, si inique accepisse — 
de hoc dicendum est. iniqua quaedam iudicant ho- 

4 alterum iam non recte suspectat Koch cfr. dial. VII 26> 3 
et Wolfflin: Die Gemination im Lat. S.-Ber. d. bayer. Ak. d. W. 
1882 p. 469 sq. \ qtiid post ntrimque add. sr, in A om. est |j 
17 inicus fort. A l imquus A 6 \\ 27 etiam A corr. volg. \\ 28 dix* 
A 6 | cocitent A 6 L concitant volg. \\ 29 dehoc A 1 , sed hoc in 
ras.; initio post e scriptum erat s || 30 iniq; AL iniqua 
Michaelis 

Digitized by Google 



100 L. ANNAEI SENECAE. DIAL. LIB. IV. 



mines, quia pati non debuerint, quaedam, quia non 
speraverint: indigna putamus quae inopinata sunt; 

2 itaque maxime commovent, quae contra spem expecta- 
tionemque evenerunt, nec aliud est quare in domesticis 
minima offendant, in amicis iniuriam vocemus negle- s 

3 gentiam. c quomodo ergo 9 inquit 'inimicorum nos in- 
iuriae movent?' quia non expectavimus illas aut certe 
non tantas. hoc efficit amor nostri nimius: inviolatos 
nos etiam inimicis iudicamus esse debere, regis quis- 
que intra se animum habet, ut licentiam sibi dari velit, 10 

4 in se nolit. itaque nos aut insolentia iracundos facit 
aut ignorantia rerum: quid enim mirum est malos mala 
facinora edere? quid novi est, si inimicus nocet, ami- 
cus offendit, filius labitur, servus peccat? turpissimam 
aiebat Fabius imperatori excusationem esse: f non 15 
putavi', ego turpissimam homini puto. omnia puta, 
expecta: etiam in bonis moribus aliquid exsistet aspe- 

5 rius. fert humana natura insidiosos animos, fert in- 
gratos, fert cupidos, fert impios. cum de unius mori- 
bus iudicabis, de publicis cogita. ubi maxime gaudebis, so 
maxime metues. ubi tranquilla tibi omnia videntur, 
ibi nocitura non desunt sed quiescunt. semper futurum 
aliquid quod te offendat existima. gubernator num- 
quam ita totos sinus securus explicuit, ut non expedite 

6 ad contrahendum armamenta disponeret. illud ante is 
omnia cogita, foedam esse et exsecrabilem vim nocendi 
et alienissimam homini, cuius beneficio etiam saeva 
mansuescunt. aspice elephantorum iugo colla summissa 
et taurorum pueris pariter ac feminis persultantibus 
terga impune calcata et repentis inter pocula sinusque so 
innoxio lapsu dracones et intra domum ursorum leonum- 

11 nolit. | Aut ignorantia// (eras. punctum) itaq; nog aut 
insolentia iracundos facit. ignorantia rerum A L ut volg., corr. 
Gertz || 21 metues A metue Gertz \\ 28 elephantorum . . . taurorum 
A L ut volg. (confert Gertz Plin. nat. hist. VIII 2, 4 et Martial. 
V 31) taurorum . . . elephantorum Haaee \\ 80 poculas | inusq; 
^l 1 corr. A* et A h colla sinusque Bentley 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. H. CAP. 31. 32 



que ora placida tractantibus adulantisque dominum 
feras: pudebit cum animalibus permutasse mores. nefas 7 
est nocere patriae: ergo civi quoque, nam hic pars ; 
patriae est — sanctae partes sunt, si universum vene- 
s rabile est — , ergo et homini, nam hic in maiore tibi 
urbe civis est. quid si nocere velint manus pedibus, 
manibus oculi? ut omnia inter se membra consentiunt, 
quia singula servari totius interest, ita homines singulis 
parcent, quia ad coetum geniti sunt, salva autem esse 

10 societas nisi custodia et amore partium non potest. ne & 
viperas quidem et natrices, et si qua morsu aut ictu 
nocent, effligeremus, si in reliquum mansuefacere posse- 
mus aut efficere, ne nobis aliisve periculo essent: ergo 
ne homini quidem nocebimus, quia peccavit, sed ne 

i5 peccet, nec umquam ad praeteritum, sed ad futurum 
poena referetur; non enim irascitur, sed cavet. nam 
si puniendus est cuicumque pravum maleficumque in- 
genium est, poena neminem excipiet. 

XXXII. *At enim ira habet aliquam voluptatem l 
so et dulce est dolorem reddere.' minime: non enim ut 
in beneficiis honestum est merita meritis repensare, 
ita iniurias iniuriis. illic vinci turpe est, hic vincere. 
inhumanum verbum est et quidem pro iusto receptum 
[ultio et] talio. non multum differt . . . nisi ordine: 
25 qui dolorem regerit tantum excusatius peccat. M. Ca- 2 
tonem [ignorans] in balineo quidam percussit inprudens: 

8 totius sr potius A \\ 12 in reliquum s Rech in reliquam 
A ut reliqua sr et volg. I| 21 repesare A b in ras. paulo maiore 
repeneari XJ| 23 et quiaem A L atqui idem Karsten || 24 ultio 
et 8eclu8it Haase et vitiose quidem pro iusto receptum, talio. 
nunc Gerts proponit in litteris ad me datis et quidem pro iusta 
receptum ultione *talio\ P. Thomas receptum talio. <a con- 
tumelia> non m. d. Feldmann \ iniuriae post differt inseruit 
Gertz Non multum differt nisi ordine, qui dolorem regerit: 
tantum e. p. P. Thomas || 26 ignorans, quod in A et quibus- 
dam <5 hic Jegitur, in L et aliis s post balneo, ut interpretamen- 
tum vocis inprudens deleverunt vett. edd. inde ab Erasm* 
baljneo A x (postea j eras.) 



Digitized by Google 



102 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IV 



quis enim illi sciens faceret iniuriam? postea satis 
facienti Cato: *non memini' inquit e me percussum.' 
s melius putavit non agnoscere quam vindicare. c nihir 
inquis c illi post tantam petulantiam mali factum est?' 
immo multum boni: coepit Catonem nosse. magni 5 
animi est iniurias despicere; ultionis contumeliosissi- 
mum genus est non esse visum dignum, ex quo 
peteretur ultio. multi leves iniurias altius sibi demi- 
sere, dum vindicant: ille magnus et nobilis, qui more 
magnae ferae latratus minutorum canum securus exaudit. 10 

1 XXXIII. ^Minus' inquit c contemnemur, si vindi- 
caverimus iniuriam/ si tamquam ad remedium veni- 
mus, sine ira veniamus, non quasi dulce sit vindicari, 
sed quasi utile; saepe autem satius fuit dissimulare 
quam ulcisci. potentiorum initiriae hilari vultu, non is 
patienter tantum ferendae sunt: facient iterum, si se 
fecisse crediderint. hoc habent pessimum animi magna 

2 fortuna insolentes: quos laeserunt et oderunt. notissima 
vox est eius qui in cultu regum consenuerat: cum illum 
quidam interrogaret, quomodo rarissimam rem in aula *o 
consecutns esset, senectutem: c iniurias , inquit 'acci- 
piendo et gratias agendo.' saepe adeo iniuriam vindi- 
care non expedit, ut ne fateri quidem expediat. 

8 C. Caesar Eastoris splendidi equitis Romani filium 
cum in custodia habuisset munditiis eius et cultioribus n 
capillis offensus, rogante patre ut salutem sibi filii 
concederet, quasi de supplicio admonitus duci protinus 
iussit; ne tamen omnia inhumane faceret adversum 

4 patrem, ad cenam illum eo die invitavit. venit Pastor 
vultu nihil exprobrante. propinavit illi Caesar hemi- ao 
nam et posuit illi custodem: perduravit miser, non 
aliter quam si fili sanguinem biberet. unguentum et 

4 postantam A l pY/tantain A b \\ 6 dispicere A l desp- 
A l L || 9 est post nobilis add. volg. \\ 10 cannm L ut volg. 
cininm A minntornm secnrus cum ? Gruter et Haase || 16 malim 
si se laesisse crediderint; idem propos. Allers || 24 . G . cfsar 
A |! 30 nihil (h ex 1 corr.) A 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. II. CAP. 33. 34 



103 



coronas misit et observare iussit an sumeret: sumpsit. 
eo die, quo filium extulerat, immo quo non extulerat, 
iacebat conviya centesimus et potiones vix honestas 
natalibus liberorum podagricus senex hauriebat, cum 

6 interim non lacrimam emisit, non dolorem aliquo signo 
erumpere passus est: cenavit tamquam pro filio ex- 
orasset. quaeris, quare? habebat alterum. quid ille 5 
Priamus? non dissimulavit iram et regis genua com- 
plexus est, funestam perfusamque cruore fili manum 

10 ad os suum retulit, cenavit? sed tamen sine unguento, 
sine coronis, et illum hostis saevissimus multis solaciis, 
ut cibum caperet, hortatus est, non ut pocula ingentia 
super caput posito custode siccaret. contempsisses 6 
Romanum patrem, si sibi timuisset; nunc iram com- 

15 pescuit pietas. dignus fuit cui permitteretur a con- 
vivio ad ossa fili legenda discedere; ne hoc quidem 
permisit benignus interim et comis adulescens: pro- 
pinationibus senem crebris, ut cura leniretur, admonens 
lacessebat; contra ille se laetum et oblitum, quid eo 

20 actum esset die, praestitit: perierat alter fihus, si 
carnifici conviva non placuisset. 

XXXI V. Ergo ira abstinendum est, sive par est 1 
qui lacessendus est sive superior sive inferior. cum 
pare contendere anceps est, cum superiore furiosum, 

35 cum inferiore sordidum. pusilli hominis et miseri est 

1 observari coni. Fischer || 9 perfusamq; (per compendiose 
scr. m. 1 in ras.) A || 12 //ortatus A (h eras.)J\ 13 contempsisses 
Romanum patrem scripsi cum ed. JBipont. Gertzi consilium se- 
cutus; monet in litteris ad me datis v. d. contemp. coni. esse 
iussivum (Madvig ad Cic. de fin. II § 35) contempsisset roma- 
num patrem AL contempsisset tyrannum pater Madvig con- 
tempsisset tyrannnm Pastor W. Gemoll contempsisset Romanus 
pater <mortem> Hertz. aut imperator post patrem aut C. ante 
Romanum inseri iubet Bossbach <Jure Gains> contempsisset 
Romanum patrem Joh. Muller || 15 permitteretur Wesenberg 
permitteret A \\ 18 leniretur A 1 (re s. v. legitur) ut curam leniret 
malit Wesenberg || 20 perierat A 1 periret A 6 L \\ 21 non s. v. 
add. A % || 25 et miseri e repetere A (e re in ras. A 6 ; A 1 scrip- 
tura non dispicitur) 



Digitized by Google 



104 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IV. 



repetere mordentem: mures formicaeque, si manum 
admoveris, ora convertunt; inbeeillia se laedi putant, 

2 si tanguntur. faciet nos mitiores, si cogitaverimus, 
quid aliquando nobis profuerit ille cui irascimur, et 
meritis offensa redimetur. illud quoque occurrat, quan- 
tum nobis commendationis allatura sit clementiae fama, 

3 quam multos venia amicos utiles fecerit. ne irascamur 
inimicorum et hostium liberis, inter Sullanae crudeli- 
tatis exempla est, quod ab re publica liberos pro- 
scriptorum submovit: nihil est iniquius quam aliquem 

4 heredem paterni odii fieri. cogitemus, quotiens ad 
ignoscendum difficiles erimus, an expediat nobis omnes 
inexorabiles esse: quam saepe veniam qui negavit petit! 
quam saepe eius pedibus advolutus est, quem a suis 
reppulit! quid est gloriosius quam iram amicitia mu- 
tare? quos populus Bomanus fideliores habet socios 
quam quos habuit pertinacissimos hostes? quod hodie 
esset imperium, nisi salubris providentia victos per- 

6 miscuisset victoribus? irascetur aliquis: tu contra 
beneficiis provoca; cadit statim simultas ab altera parte 
deserta; nisi paria non pugnant. sed utrimque certa- 
bit ira, concurritur: ille est melior qui prior pedem 
rettulit, victus est qui vicit. percussit te: recede; 
referiendo enim et occasionem saepius feriendi dabis 
et excusationem; non poteris revelli, cum voles. 

1 XXXV. Numquid velit quisquam tam graviter 
hostem ferire, ut relinquat manum in vulnere et se 

2 inbecillja A, quod coll. dial. V 28,3 mutare non audeo; 
inbecille ibi adverbium esse Gertzio non concedo. cfr. nat. qu. 
II 6, 6: segetem inbecillem (BEW -am L) || 5 redimefor A b 
(tur in ras. maiore) II 8 ne . . . liberis, inter Madvig interpunxit ; 
antea fuit ne . . . liberis. inter | syllane, A || 0 ab A (cfr. epist. 
p. 306, 11 Hense) || 18 petit A L petiit edd. || 20 post altera vox 
sex liUerarum, ut vid., erasa est; tres primae par fuerunt, deitide 
fort. tes II 21 paria A l ; supra ultimam a alia man. signum ^ 
adposuit II 21 cod. A scripturam: sed utrimque certabit (b corr. 
vid. ex u) ira bene defendit Vahlen (praef. ed. Koch. p. VIII), 
nisi quod praeter necessitatem certabitur desiderat \\ 26 sq. cap. 35 
sectiones 1 et 2 capiti 34 adiunxit Gertz 



Digitized by 



DE LRA LIB. II. CAP. 36 



105 



ab ictu revocare non possit? atqni tale ira telnm est: 
vix retrahitur. arma nobis expedita prospicimus, gla- 
dium commodum et habilem: non vitabimus impetus 
animi . . hos graves et onerosos et inrevocabiles? ea 2 
demnm velocitas placet, quae nbi inssa est vestigium 
sistit nec nltra destinata procnrrit flectique et a cnrsu 
ad gradum rednci potest; aegros scimns nervos esse, 
ubi invitis nobis moventur; senex ant infirmi corporis 
est, qui cum ambulare vnlt currit: animi motus eos 
pntemus sanissimos validissimosque, qui nostro arbitrio 
ibunt, non suo ferentnr. nihil tamen aeqne profnerit 3 
qnam primnm intueri deformitatem rei, deinde peri- 
culnm. non est ullius adfectus facies turbatior: pul- 
cherrima ora foedavit, torvos vultus ez tranquillissimis 
reddit; linquit decor omnis iratos, et sive amictus illis 
compositus est ad legem, trahent vestem omnemque 
curam sui effundent, sive capillorum natura vel arte 
iacentium non informis habitus, cum animo inhorre- 
scunt; tumescunt venae; concutietur crebro spiritu 
pectns, rabida vocis eruptio colla distendet; tnm artus 
trepidi, inquietae manus, totius corporis fluctuatio. 
qualem intns putas esse animnm, cuius eztra imago 4 
tam foeda est? quanto illi intra pectus terribilior 
vultus est, acrior spiritus, intentior impetus, mpturus 

3 habilem volg. habile A \\ 4 &mm?//hos A b (litt. post 
m potius o fuit quam i ; ex A l scriptura apparent: anim . . . hos 
in fine versus) animi istos Gertz \ graves et onerosos Vahlen 
l. I. graues funerosos A 1 (o ex e corr.) roriosos Haas \\ 12 
deformttatem A 5 (i 4n ras. litt maioris, velut a) || 14 
fgdauit A fedat L foedabit Gerte, qui item in eis quae 
sequuntur: reddet; linquet . . . inhorrescent; tumescent (cum 
Weeenberg) corr.; non magis probo quam Lipsi coni. foedavit 
. . reddidit; liquit scribentis. Sen. variare solet tempora (cfr. 
Hammelraih: Progr. Emmerich 1895 p. 12 sq.) || 15 Gertzio 
adsentior numeros linquit decor omnis Senecae casu potius 
excidisse quam partem facere hexametri nescio cuius poetae 
illia Gronov illius A eis (s s. v.) L \\ 17 sive L si A || 22 
cui'//extra A b L 



Digitized by Goegle 



106 L. ANNAEI SEXECAE DIAL. LIB. IV. 



5 se nisi eruperit! quales siint hostium vel ferarum 
caede madentium aut ad caedem euntium aspectus, 
qualia poetae inferna monstra finxerunt succincta 
serpentibus et igneo flatu, quales ad bella excitanda 
discordiamque in populos dividendam pacemque lace- s 
raudam teterrimae inferum exeunt: talem nobis iram 
figuremus, fiamma lumina ardentia, sibilo mugituque 
et gemitu et stridore et si qua his invisior vox est 
perstrepentem ; tela manu utraque quatientem (neque 
enim iUi se tegere curae est), torvam cruentamque et 10 
cicatricosam et verberibus suis lividam, incessus vaesani, 
offasam multa caligine, incursitantem, vastantem fu- 
gantemque et omnium odio laborantem, sui maxime, 
si aliter nocere non possit, terras, maria, caelum ruere 

€ cupientem, infestam pariter invisamque. vel, si vide- is 
tur, sit qualis aput vates nostros [est] 

sanguineum quatiena dextra Bellona flagellum, 
ant scissa gaudens vadit Discordia palla, 

aut si qua magis dira facies excogitari diri adfectus potest. 

1 XXXVI. Quibusdam, ut ait Sextius, iratis profuit io 
aspexisse speculum: perturbavit illos tanta mutatio sui; 
velut in rem praesentem adducti non agnoverunt se. 
et quantulum ex vera deformitate imago illa speculo 

2 repercussa reddebat? animus si ostendi et si in ulla 
materia perlucere posset, intuentis nos confunderet » 
ater maculosusque et aestuans et distortus et tumidus. 
nunc quoque tanta deformitas eius est per ossa carnes- 
que et tot inpedimenta effluentis: quid si nudus osten- 

17 et 18 versus sunt Vergilii (Aen. VIII 702 sq.) a Seneca 
licenter mutati 

1 se n A b in ras.; ex A 1 scriptura restant: s . . isi || 
2 &ut//ad//cedem A 6 || 3 poete in ras. maiore A h \\ 4 quales volg. 
qualis A \\ 6 detemm| A corr. Haase deae taeterrimae Gertz || 
11 et add. A b \ livida A, sed lineolam aut addidit A* aut re- 
novavit \ vesani Muret uesanis A \\ 12 caligine// (eras. m) A \\ 
14 maria// (s eras.) A || 10 est sustulit Gertz \\ 18 particulam 
aut a versu separatam Senecae tribuit Rossbach || 21 aspexisse 
speculum scr. in ras. A b 



Digitized by Googl 



DE IRA LIB. II. CAP. 36 



107 



deretur? speculo quidem neminem deterritum ab ira 3 
credideris: quid ergo es£? qui ad speculum venerat, 
ut se mutaret, iam mutaverat; iratis quidem nulla est 
formonsior effigies quam atrox et horrida, qualesque 

6 esse etiam videri volunt. magis illud videndum est, 4 
quam multis ira per se nocuerit. alii nimio fervore 
rupere venas et sanguinem supra vires elatus clamor 
egessit et luminum suffudit aciem in oculos vehemen- 
tius umor egestus et in morbos aegri reccidere. nulla 

io celerior ad insaniam via est. multi itaque continua- 5 
verunt irae furorem nec quam expulerant mentem um- 
quam receperunt: Aiacem in mortem egit furor, in 
furorem ira. mortem liberis, egestatem sibi, ruinam 
domui inprecantur et irasci se negant non minus quam 

15 insanire furiosi. amicissimis hostes vitandique carissi- 
nris, legum nisi qua nocent immemores, ad minima 
mobiles, non sermone, non officio adiri faciles, per 
vim omnia gerunt, gladiis et pugnare parati et in- 
cumbere. maximum enim illos malum cepit et omnia 6 

20 exsuperans vitia. alia paulatim intrant, repentina et 
universa vis huius est. omnis denique alios affectus 
sibi subicit: amorem ardentissimum vincit; transfode- 
runt itaque amata corpora et in eorum quos occiderant 
iacuere conplexibus; avaritiam, durissimum malum 

25 minimeque flexibile, ira calcavit adacta opes suas 
spargere et domui rebusque in unum conlatis inicere 
ignem. quid? non ambitiosus magno aestimata pro- 
iecit insignia honoremque delatum reppulit? nullus 
affectus est, in quem non ira dominetur. 

2 credideris Madvia; idem vid. signijicare credis A \ est 
addidit Gertz | speculu// (eras. s ut vid.) A \\ 5 esse 8. v. add. 
A l || 9 re//cidere (eras. c) A \\ 18 gerunt A, sed supra nt siglum 
terminationis ur vid. erasum esse jj 20 alia AL illa aut alia: 
illa Gertz; nonputo necessarium \\ 28 occideran^ iacuere A*(L) \\ 
24 auariiiam A || 25 minimeque ? Erasm. 1 minimiq; A x corr. in 
minimuq; A* adacta A adactam cum L Michaelis et Gertz; 
non probo propter ea quae sequuntur et domui . . . ignem || 
Subscriptio libri minio picta haec est: L. A. Senece Ad Novatum 
De Ira liber secundus explicit. | Incipit ad eundeni LIBER tertius. 



Digitized by Qbogle' 



L. ANNAEI SENECAE 

DIALOGORVM LIBER V. 

AD NOVATVM 

DE IEA 
LIBBR HI. 

1 I. Quod maxime desiderasti, Novate, nunc facere 
temptabimus, iram excidere animis aut certe refrenare 
et impetus eius inhibere. id aliquando palam aperte- 
que faciendum est, ubi minor vis mali patitur, ali- 
quando ex occulto, ubi nimium ardet omnique inpedi- 5 
mento exasperatur et crescit; refert quantas vires 
quamque integras habeat, utrum reverberanda et agenda 
retro sit an cedere ei debeamus, dum tempestas prima 

2 desaevit, ne remedia ipsa secum ferat. consilium pro 
moribus cuiusque capiendum erit; quosdam enim preces io 
vincunt, quidam insultant instantque summissis, quos 
terrendo placabimus; alios obiurgatio, alios confessio, 
alios pudor coepto deiecit, alios mora, lentum prae- 
cipitis mali remedium, ad quod novissime descenden- 

3 dum est. ceteri enim adfectus dilationem recipiunt et i* 
curari tardius possunt, huius incitata et se ipsa rapiens 
violentia non paulatim procedit sed, dum incipit, tota 
est; nec aliorum more vitiorum sollicitat animos, sed 
abducit et inpotentes sui cupidosque vel communis 
mali exagitat, nec in ea tantum in quae destinavit, 20 

7 reverberanda Heusinger neuerberanda A || 11 quos ter- 
rendo scripsi Gertzio obsecutus, qui quoa conterrendo corr. quos- 
dam terrendo A L volg. 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. IH. CAP. 1. 2 



109 



sed in occurrentia ob iter furit. cetera yitia inpellunt 4 
animos, ira praecipitat. etiam si resistere contra af- 
fectns suos non licet, at certe affectibus ipsis licet 
stare: haec non secus quam fulmina proceflaeque et 
5 si qua alia inrevocabilia sunt, quia non eunt, sed 
cadunt, vim suam magis ac magis intendit. alia vitia 5 
a ratione, hoc a sanitate desciscit; alia accessus lenes 
habent et incrementa fallentia: in iram deiectus ani- 
morum est. nulla itaque res urget magis attonita et 
10 in vires suas prona et, sive successit, superba, sive 
frustratur, insana; ne repulsa quidem in taedium acta, 
ubi adversarium fortuna subduxit, in se ipsa morsus 
suos vertit. nec refert quantum sit ex quo surrexerit; 
ex levissimis enim in maxima evadit. 

15 II. Nullam transit aetatem, nullum bominum l 
genus excipit. quaedam gentes beneficio egestatis non 
novere luxuriam; quaedam, quia exercitae et vagae 
sunt, effugere pigritiam; quibus incultus mos agrestis- 
que vita est, circumscriptio ignota est et fraus et 

20 quodcumque in foro malum nascitur: nuUa gens est, 
quam non ira instiget, tam inter Graios quam inter 
barbaros potens, non minus perniciosa leges metuenti- 
bus quam quibus iura distinguit modus virium. deni- 2 
que cetera singulos corripiunt, hic unus adfectus est, 

25 qui interdum publice concipitur. numquam populus 
universus feminae amore flagravit, nec in pecuniam 
aut lucrum tota civitas spem suam misit; ambitio 
viritim singulos occupat: inpotentia una est malum 
publicum. saepe in iram uno agmine itum est: viri s 

30 feminae, senes pueri, principes vulgusque consensere, 

1 ob iter furit C. F. W. Muller obiterfuit A 1 corr. in ob- 
iter furit A* \\ 2 precipitant A l corr. m. 5 \ contra affectus A 
contra ceteros affectus Oertz (ceteriB L ante etiam si hdbef) || 
6 intendit Gertz tendit A || 7 aratione A sed priorem a in ipso 
versu addidit A* \ //esciecit A (d membranae scissura periit) || 
12 in 80 ipsa A L in ee ipsam g Gertz \\ 28 una Vahlen non A 
inpudentia non e. m. p.: Wolters || 29 in iram L et volg. inira A 



110 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



et tota multitudo paucissimis verbis concitata ipsum 
concitatorem antecessit; ad arma protinus ignesque 
discursum est et indicta finitimis bella aut gesta cum 

4 civibus; totae cum stirpe omni crematae domus et 
modo eloquio favorabili habitus in multo honore iram s 
suae contionis excepit; in imperatorem suum legiones 
pila torserunt; dissedit plebs tota cum patribus; publi- 
cum consilium senatus non expectatis dilectibus nec 
nominato imperatore subitos irae suae duces legit ac 
per tecta urbis nobiles consectatus viros suppUcium 10 

5 manu sumpsit; violatae legationes rupto iure gentium 
rabiesque infanda civitatem tulit, nec datum tempus, 
quo resideret tumor publicus, sed deductae protenus 
classes et oneratae tumultuario milite; sine more, sine 
auspiciis populus ductu irae suae egressus fortuita is 
raptaque pro armis gessit, deinde magna clade temeri- 

6 tatem audacis irae luit. hic barbaris forte ruentibus 
in bella exitus est: cum mobiles animos species in- 
iuriae perculit, aguntur statim et qua dolor traxit 
ruinae modo legionibus incidunt inconpositi, interriti, 20 
incauti, pericula adpetentes sua; gaudent feriri et instare 
ferro et tela corpore urgere et per suum vulnus exire, 

1 III. c Non est' inquis *dubium, quin magna ista 
et pestifera sit vis: ideo quemadmodum sanari debeat 
monstra/ atqui, ut in prioribus libris dixi, stat Aristo- *s 
teles defensor irae et vetat illam nobis execari: calcar 
ait esse virtutis, hac erepta inermem animum et ad 

3 cum ciribus et totae .... domus. Modo Matihias \\ 
5 favorabili Madvig fauorabilis A L \\ 7 ^aljtorserimt A 6 (L) \ 
discedit corr. in dissedit A 1 **, deinde A b (J S senatas non esse 
delendum vel propter consectatns contra Kochium recte monet 
Gertz cum patribns in pnblicum exitinm. Senatns . . Petschenig 
<aspernatns> sen. Hosius |J 14 onerata & tnmnltnario A 1 corr. 
A % || 15 fortuito rapta aut forte oblata raptaque malit Gertz \\ 
17 rnentibus volg. inde ab Erasm* uinentib; A L || 20 legioni- 
bus Madvig regionibus AL \ interriti A, quod non sine causa 
suspectum videtur Kochio, qui inparati coniecit; melius intecti 
Gertz imperiti Wolters 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. IH CAP. 3 



111 



conatus magnos pigrum inertemque fieri. necessarium 2 
est itaque foeditatem eius ac feritatem coarguere et 
ante oculos ponere quantum monstri sit homo in ho- 
minem furens quantoque impetu ruat non sine pernicie 

s sua perniciosus et ea deprimens, quae mergi nisi cum 
mergente non possunt. quid ergo? sanum hunc ali- 3 
quis vocat, qui velut tempestate correptus non it sed 
agitur et furenti malo servit, nec mandat ultionem 
suam, sed ipse eius exactor animo simul ac manu 

10 saevit carissimorum eorumque quae mox amissa fieturus 
est carnifex? hunc aliquis affectum virtuti adiutorem 4 
comitemque dat consilia, sine quibus virtus nihil gerit, 
obturbantem? caducae sinistraeque sunt vires et in 
malum suum validae, in quas aegrum morbus et ac- 

15 cessio erexit. non est ergo quod me putes tempus in 5 
supervacuis consumere, quod iram, quasi dubiae aput 
homines opinionis sit, infamem, cum sit aliquis et 
quidem de inlustribus philosophis, qui illi indicat 
operas et tamquam utilem ac spiritus subministrantem 

»o in proelia, in actus rerum, ad omne, quodcumque 
calore aliquo gerendum est, vocet. ne quem fafiat 6 
tamquam aliquo tempore, aliquo loco profutura, osten- 
denda est rabies eius effrenata et adtonita apparatus- 
que illi reddendus est suus, eculei et fidiculae et 

25 ergastula et cruces et circumdati defossis corporibus 
ignes et cadavera quoque trahens uncus, varia vincu- 
lorum genera, varia poenarum, lacerationes membro- 
rum, inscriptiones frontis et bestiarum immanium 
caveae: inter haec instrumenta collocetur ira dirum 

«o quiddam atque horridum stridens, omnibus per quae 
furit taetrior. 

1 inertemque L et volg. inermemque A; an enervemque? || 
8 et farenti L et volg. effarenti A || 9 manu//seuit A (eras. s) || 
13 sinistraeque sunt nires et L ut volg. sinistreq; snnt nires- 
sunt & A 1 sinistrfque uires sunt & A 6 || 24 fiduculg A || 30 //atq; 
//orridu A (atq; in ras. maiore; ex A 1 scriptura haec restant 
a . q . . horridu) 



Digitized by Google 



112 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



1 IV. Vt de ceteris dubium sit, nulli certe ad- 
fectui peior est vultus, quem in prioribus libris de- 
scripsimus: asperum et acrem et nunc subducto re- 
trorsus sanguine fugatoque pallentem, nunc in os 
omni calore ac spiritu verso subrubicundum et similem 5 
cruento, venis tumentibus, oculis nunc trepidis et 
exilientibus, nunc in uno obtutu defixis et haerentibus; 

2 adice dentium inter se arietatorum ut aliquem esse 
cupientium non alium sonum quam est apris tela sua 
adtritu acuentibus; adice articulorum crepitum, cum 10 
se ipsae manus frangunt, et pulsatum saepius pectus ; 
anhelitus crebros tractosque altius gemitus, instabile 
corpus, incerta verba subitis exclamationibus, trementia 
labra interdumque conpressa et dirum quiddam ex- 

d sibilantia. ferarum, me hercules, sive illas fames 15 
agitat sive infixum visceribus ferrum, minus taetra 
facies est, etiam cum venatorem suum semianimes 
morsu ultimo petunt, quam hominis ira flagrantis. 
age, si exaudire voces ac minas vacet, qualia ex- 

4 carnificati animi verba sunt! nonne revocare se quis- 20 
que ab ira volet, cum intellexerit illam a suo primum 
malo incipere? non vis ergo admoneam eos, qui iram 
summa potentia exercent et argumentum virium exi- 
stumant et in magnis magnae fortunae bonis ponunt 
paratam ultionem, quam non sit potens, immo ne «5 

5 liber quidem dici possit irae suae captivus? non vis 
admoneam, quo diligentior quisque sit et ipse se cir- 
cumspiciat, alia animi mala ad pessimos quosque per- 
tinere, iracundiam etiam eruditis hominibus et in alia 
sanis inrepere? adeo ut quidam simplicitatis indicium so 

4 in//os A 6 iniios ^l 1 -* || 7 exil//ientib ; A b (eras. 1) || 8 ut 
Lipsius & A || 12 altiius (ti per ligaturam scr.) corr. ex aljtus 
fort. A 1 || 28 pro snmma potentia Gertz; facilius esset summa 
pro potentia; sed nil videtur mutandum cfr. c. 13 extr. in s. pot. 
L ira summam potentiam exercent scribi mavolt Madvig I 
exist//imant (i rad. corr. ex u) A \\ 25 sit A, del. Haase, in sm 
corr. H. J. Mtiller; hoc falsum esse vidit Gertz, Ulud non est 
necessarium \\ 26 captivus Lipsius captus AL 



Digitized by Google 



. DE IRA LIB. ni. CAP. 4. 5 



113 



iracnndiam dicant et vulgo credatur facillimus quisque 
huic obnoxius. 

V. 'Quorsus* inquis c hoc pertinet?' ut nemo se l 
iudicet tutum ab illa, cum quoque natura et 

5 placidos in saevitiam ac violentiam evocet. quemad- 
modum adversus pestilentiam nihil prodest firmitas 
corporis et diligens valetudinis cura — promiscue enim 
inbecilla robustaque invadit — , ita ab ira tam in- 
quietis moribus periculum est quam compositis et re- 

10 missis, quibus eo turpior ac periculosior est, quo plus 
in illis mutat. sed cum primum sit non irasci, secun- 2 
dum desinere, tertium alienae quoque irae mederi, 
dicam primum quemadmodum in iram non incidamus, 
deinde quemadmodum nos ab illa liberemus, novissime 

15 quemadmodum irascentem retineamus placemusque et 
ad sanitatem reducamus. 

Ne irascamur praestabimus, si omnia vitia irae 3 
nobis subinde proposuerimus et illam bene aestimaveri- 
mus. accusanda est aput nos, damnanda; perscrutanda 

so eius mala et in medium protrahenda sunt; ut qualis 
sit appareat, comparanda cum pessimis est. avaritia 4 
adquirit et contrahit, quo aliquis melior utatur; ira 
inpendit, paucis gratuita est: iracundus dominus quot 
in fugam servos egit, quot in mortem! quanto plus 

25 irascendo quam id erat, propter quod irascebatur, 
amisit! ira patri luctum, marito divortium attulit, 
ruagistratui odium, candidato repulsam. peior est quam 5 
luxuria, quoniam illa sua voluptate fruitur, haec alieno 
dolore. vincit malignitatem et invidiam: illae enim 

ao infelicem fieri volunt, haec facere; illae fortuitis malis 
delectantur, haec non potest expectare fortunam: nocere 

2 <maxime> huic obnoxius proponit Wesenberg \\ 10 peri- 
culo8ior A perniciosior mavoU Gertz noyi recte || 12 desinere 
Gronov detinere A L \\ 20 post mala in A aut littera aliqua aut 
punctum erasum est || 22 quo// A (d eras.) \\ 28 inpendit Muret 
incendit A ira inpendit, pro qnie grassata est PeUchenig !| 
28 et 24 qnot 5 qnod A qnosdam L ut volg. 

Senecae opera 1. 1. ed. H e r m e a. 8 

Digitized by Google 



114 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



6 ei quem odit, non noceri vult. nihil est simultatrbus 
gravius: has ira conciliat; nihil est bello funestius: 
in hoc potentium ira prorumpit; ceterum etiam illa 
plebeia ira et privata inerme et sine viribus bellum 
est. praeterea ira, ut seponamus, quae mox secutura 6 
sunt, damna, insidias, perpetuam ex certaminibus 
mutuis soUicitudinem, dat poenas dum exigit; naturam 
hominis eiurat: illa in amorem hortatur, haec in 

7 odium; illa prodesse iubet, haec nocere. adice quod, 
cum indignatio eius a nimio sui suspectu veniat et 10 
animosa videatur, pusilla est et angusta; nemo enim 
non eo, a quo se contemptum iudicat, minor est. at 
ille ingens animus et verus aestimator sui non vindicat 

8 iniuriam, quia non sentit. ut tela a duro resiliunt 
et cum dolore caedentis solida feriuntur, ita nulla is 
magnum animum iniuria ad sensum sui adducit, fra- 
gilior eo quod petit. quanto pulchrius velut nulli 
penetrabilem telo omnis iniurias contumeliasque re- 
spuere! ultio doloris confessio est; non est magnus 
animus, quem incurvat iniuria. aut potentior te aut 20 
inbecillior laesit: si inbecillior, parce illi, si poten- 
tior, tibi. 

l VI. Nullum est argumentum magnitudinis certius 
quam nihil posse quo instigeris accidere. pars superior 
mundi et ordinatior ac propinqua sideribus nec in »5 
nubem cogitur nec in tempestatem inpellitur nec versa- 
tur in turbinem: omni tumultu caret; inferiora ful- 
minantur. eodem modo sublimis animus, quietus semper 
et in statione tranquilla conlocatus, omnia infra se 
premens, quibus ira contrahitur, modestus et venera- 30 

1 post noceri littera aliqua erasa est in A || 2 concitat 
Wolter8 || 4 sine viris Bentley \\ 10 animisuspectujeueniat A L 
corr. volg. || 24 posse quo L et volg. posse//aquo A (post posse 
vox aliqua fuit, fort. punctis notata, certe linea transversa per- 
forata, quae etiam sequentem a perforaverat ; postea haec vox 
erasa , sed a relicta est) \ accidere A (d ex p corr.) unde Petschenig 
coni. posse te q. i. accipere J| 25 mundi// (eras. fort. s) A \\ 
29 infra sr et Gruter intra A L 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. m. CAP. 6 



115 



bilis est et dispositus; quorum nihil invenies in irato. 
quis enim traditus dolori et furens non primam reiecit 2 
verecundiam? quis impetu turbidus et in aliquem ruens 
non quidquid in se venerandi habuit abiecit? cui offi- 

6 ciorum numerus aut ordo constitit incitato? quis linguae 
temperavit? quis ullam partem corporis tenuit? quis 
se regere potuit inmissum? proderit nobis illud Demo- 3 
criti salutare praeceptum, quo monstratur tranquillitas, 
si neque privatim neque publice multa aut maiora 

10 viribus nostris egerimus. numquam tam feliciter in 
multa discurrenti negotia dies transit, ut non aut ex 
homine aut ex re offensa nascatur, quae animum in 
iras paret. quemadmodum per frequentia urbis loca 4 
properanti in multos incursitandum est et aliubi labi 

15 necesse est, aliubi retineri, aliubi respergi, ita in hoc 
vitae actu dissipato et vago multa inpedimenta, multae 
querellae incidunt: alius spem nostram fefeUit, alius 
distulit, alius intercepit; non ex destinato proposita 
fluxerunt. nulli fortuna tam dedita est, ut multa 5 

*o temptanti ubique respondeat; sequitur ergo, ut is, cui 
contra quam proposuerat aliqua cesserunt, inpatiens 
hominum rerumque sit, ex levissimis causis irascatur 
nunc personae, nunc negotio, nunc loco, nunc fortunae, 
nunc sibi. itaque ut quietus possit esse animus, non 6 

25 est iactandus nec muLtarum, ut dixi, rerum actu 
fatigandus nec magnarum supraque vires adpetitarum. 
facile est levia aptare cervicibus et in hanc aut illam 
partem transferre sine lapsu, at quae alienis in nos 
manibus inposita aegre sustinemus, victi in proxumo 

30 effundimus; etiam dum stamus sub sarcina, inpares 
oneri vaccillamus. 

7 Democr. fragm. 3 Diels (163 Nat.) cfr. dial IX 13, 1 

4 venerandi Gertz uerecundi A l| 9 si neqne volg. sine 
quo A ]| 29 inproxumo A (jsed u aliquis in i radendo corrigere 
voluit) m proximo L in prozimos sr et multae edd. \\ 31 ua//|cil- 
lam; A (eras. b in fine versus.) 

S* 

Digitized by Googl* 



116 L. ANNAEI SENEGAE DIAL. LIB. V. 



1 VII. Idem accidere in rebus civilibus ac domesticis 
scias. negotia expedita et habilia sequuntur actorem, 
ingentia et supra mensuram gerentis nec dant se facile 
et, si occupata sunt, premunt atque abducunt ad- 
ministrantem tenerique iam visa cum ipso cadunt: ita 5 
fit, ut frequenter inrita sit eius voluntas, qui non 
quae facilia sunt adgreditur, sed vult facilia esse quae 

2 adgressus est. quotiens aliquid conaberis, te simul et 
ea, quae paras quibusque pararis ipse, metire; faciet 
enim te asperum paenitentia operis infecti. hoc interest io 
utrum quis fervidi sit ingenii an frigidi atque humilis: 
generoso repulsa iram exprimet, languido inertique 
tristitiam. ergo actiones nostrae nec parvae sint nec 
audaces et inprobae, in vicinum spes exeat, nihil cone- 
mur, quod mox adepti quoque successisse miremur. 15 

1 VIII. Demus operam, ne accipiamus iniuriam, 
quia ferre nescimus. cum placidissimo et facillimo et 
minime anxio morosoque vivendum est; sumuntur a 
conversantibus mores et ut quaedam in contactos corporis 
vitia transiliunt, ita animus mala sua proxumis tradit: *> 

2 ebriosus convictores in amorem meri traxit, inpudicorum 
coetus fortem quoque et, f si liceat, virum emolliit, 
avaritia in proximos virus suum transtulit. eadem ex 
diverso ratio virtutum est, ut omne quod secum habent 
mitigent; nec tam valetudini profuit utilis regio et » 
salubrius caelum quam animis parum firmis in turba 

3 meliore versari. quae res quantum possit intelleges, 

4 abdueunt A L (i. e. fortreissen, zu Boden r. cfr. 1, 3 nat. 
qu. IV praef. 11 dial. X 5, 1) alii adducunt obd- ded- prae- 
tulerunt \\ 7 faci^ja (j ex corr. A l quae vid. a scribere coepisse) \\ 
11 lgenii A (i ex corr. fort. m. 1, quae Utteram dliquam post 
sit erasit) \\ 13 paruae A. an variae coll. c. 6, 3? \\ 16 ne// A 
(c eras.) \\ 18 morosoq; in ras. A 6 praeter m litteram; ex A l 
scriptura dispiciuntur : mor . s . . q; || 22 & siliceat uira A et L 
corrupte et siliceum virum Pincianus et solidum virum Corne- 
lissen et, si placet, virum Gertz et, si lis erat, v. Petschenig 
(cfr. ep. 7, 7) \\ 23 transfudit mavolt Wolters || 25 utilis A, quod 
defendit Studemund Fhil. Wschr. 1881 p. 357 mitis Heusinger 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. III. CAP. 7. 8 



117 



si videris feras quoque convictu nostro mansuescere 
nullique etiam immani bestiae vim suam permanere, 
si hominis contubernium diu passa est: retunditur 
omnis asperitas paulatimque inter placida dediscitur. 
accedit huc, quod non tantum exemplo melior fit qui 
cum quietis hominibus vivit, sed quod causas irascendi 
non invenit nec vitium suum exercet. fugere itaque 
debebit omnis quos inritaturos iracundiam sciet. *qui 4 
sunt' inquis *isti?' multi ex variis causis idem facturi: 
offendet te superbus contemptu, dicax contumelia, 
petulans iniuria, lividus malignitate, pugnax contentione, 
ventosus et mendax vanitate; non feres a suspicioso 
timeri, a pertinace vinci, a delicato fastidiri. elige 5 
simplices, faciles, moderatos, qui iram tuam nec evocent 
et ferant; magis adhuc proderunt summissi et humani 
et dulces, non tamen usque in adulationem, nam 
iracundos nimia adsentatio offendit: erat certe amicus 6 
noster vir bonus, sed irae paratioris, cui non magis 
tutum erat blandiri quam male dicere. Caelium oratorem 
fuisse iracundissimum constat. cum quo, ut aiunt, 
cenabat in cubiculo lectae patientiae cliens, sed difficile 
erat illi in copulam coniecto rixam eius cum quo 
cohaerebat effugere; optimum iudicavit quidquid dixisset 
sequi et secundas agere. non tulit Caelius adsentientem 
et exclamavit: *dic aliquid contra, ut duo simus!' 
sed ille quoque, quod non irasceretur, iratus cito 
sine adversario desit. eligamus ergo vel hos potius, 7 
si conscii nobis iracundiae sumus, qui vultum nostrum 
ac sermonem sequantur: facient quidem nos delicatos 
et in malam consuetudinem inducent nihil contra 
voluntatem audiendi, sed proderit vitio suo intervallum 
et quietem dare. difficiles quoque et indomiti natura 

3 hominis A h in ras. homines ut vid. A l \\ 10 te in ras. 
A* || 16 adultionem A corr. volg. II 28 cohaereoat Gertz hgre- 

bat A || 27 desit A -siit volg. \\ 82 dirnciles ferent Gertz 

difflciljs .... feret A L 



Digitized by 



118 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



blandientem ferent: nihil asperum territumque palpanti 
8 est. quotiens disputatio longior et pugnacior erit, in 
prima resistamus, antequam <robur accipiat:> alit se 
ipsa contentio et demissos altius tenet; facilius est se 
a certamine abstinere quam abducere. 5 

1 IX. Studia quoque graviora iracundis omittenda 
sunt aut certe citra lassitudinem exercenda, et animus 
non inter plura versandus, sed artibus amoenis traden- 
dus: lectio illum carminum obleniat et historia fabulis 

2 detineat; mollius delicatiusque tractetur. Pjthagoras 10 
perturbationes animi lyra componebat; quis autem 
ignorat lituos et tubas concitamenta esse, sicut quosdam 
cantus blandimenta, quibus mens resolvatur? confusis 
oculis prosunt virentia et quibusdam coloribus infirma 
acies adquiescit, quorundam splendore praestringitur: sic is 

3 mentes aegras studia laeta permulcent. forum, advo- 
cationes, iudicia fugere debemus et omnia quae exul- 
cerant vitium, aeque cavere lassitudinem corporis; 
consumit enim quidquid in nobis mite placidumque 

4 est et acria concitat. ideo quibus stomachus suspectus 20 
est, processuri ad res agendas maioris negotii bilem 
cibo temperant, quam maxime movet fatigatio, sive 
quia calorem in media compellit et nocet sanguini 
cursumque eius venis laborantibus sistit, sive quia 
corpus adtenuatum et infirmum incumbit animo; certe 35 
ob eandem causam iracundiores sunt valetudine aut 
aetate fessi. fames quoque et sitis ex isdem causis 

6 vitanda est: exasperat et incendit animos. vetus dictum 
est a laeso rixam quaeri; aeque autem et ab esuriente 

1 territumque A, quod teneo cum Vahlen (praef. ed. Koch.) 
et Joh. Miiller {Ber. d. Wien. Akad. CXVIII p. 19) tetricnmque 
Haupt serratumque Madvig horridumque Cornelissen || 2 in 
prima ira resistamuB prop. Klammer |J 3 autequam robur ac- 
cipiat. alit L et volg. antequam alit A || 4 demissos volg, di- 
missos A |l 8 interplura A inter dura Gertz fort. recte \\ 9 fabu- 
lis A fabularia Lipsius || 15 praestringitur L ut volg. prgstrin- 
guntur A \\ 28 comcompellit A 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. III. CAP. 9. 10 



119 



et a sitiente et ab omni homine quem aliqna res urit. 
nam nt nlcera ad levem tactum, deinde etiam ad 
snspicionem tactns condolescnnt, ita animus adfectus 
minimis offenditur, adeo ut quosdam salutatio et epi- 

6 stula et oratio et interrogatio in litem evocent: num- 
quam sine querella aegra tanguntnr. 

X. Optimum est itaque ad primum mali sensum l 
mederi sibi, tum verbis quoque suis minimum libertatis 
dare et inhibere impetum. facile est autem adfectus 2 

10 suos, cum primum oriuntur, deprehendere: morborum 
signa praecurrnnt. qnemadmodum tempestatis ac pluviae 
ante ipsas notae veniunt, ita irae, amoris omniumque 
istarum procellarum animos vexantium sunt quaedam 
praenuntia. qui comitiali vitio solent corripi, iam 3 

15 adventare valetudinem intellegunt, si calor summa 
deseruit et incertum lumen nervornmque trepidatio 
est, si memoria sublabitur caputque versatur; solitis 
itaque remediis incipientem causam occupant, et odore 
gustuqne quidquid est quod alienat animos repellitur, 

20 aut fomentis contra frigus rigoremque pugnatur; [aut] 
si parum medicina profecit, vitavernnt turbam et sine 
teste ceciderunt. prodest morbum sunm nosse et vires 4 
eius antequam spatientnr opprimere. videamus quid 
sit, quod nos maxime concitet: alium verborum, alium 

25 rerum contumeliae movent; hic vnlt nobilitati, hic 
formae snae parci; hic elegantissimus haberi cupit, ille 
doctissimus; hic superbiae inpatiens est, hic contuma- 
ciae; ille servos non putat dignos quibus irascatur, hic 
intra domum saevus est, foris mitis; ille rogari invi- 

30 diam iudicat, hic non rogari contumeliam. non omnes 
ab eadem parte feriuntur; scire itaque oportet, quid 
in te inbecillum sit, ut id maxime protegas. 

5 ofo (=■ oratio) L ut volg. ratio A || 18 causam A casum 
edd. ante Gronovium, quem v. observ. libr. III 14 \\ 19 repellitur, 
aut . . . pugnatur; si Gertz repellitur: aut . . . pugnatur, aut 
§i A et volg. \\ 24 uerborum (o ex u corr.) A \\ 29 foris A 6 , s in 
ras. duar. litt. fort. pro is 



Digitized by Google 



120 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



1 XI. Non expedit omnia videre, omnia audire. 
multae nos iniuriae transeant, ex quibus plerasque non 
accipit qui nescit. non vis esse iracundus? ne fueris 
curiosus. qui inquirit quid in se dictum sit, qui ma- 
lignos sermones, etiam si secreto habiti sunt, eruit, se 5 
ipse inquietat. quaedam interpretatio eo perducit, ut 
videantur iniuriae: itaque alia differenda sunt, alia de- 

2 ridenda, alia donanda. circumscribenda multis modis 
ira est; pleraque in lusum iocumque vertantur. Socra- 
ten aiunt colapho percussum nihil amplius dixisse quam io 
molestum esse, quod nescirent homines, quando cum 

3 galea prodire deberent. non quemadmodum facta sit 
iniuria refert, sed quemadmodum lata; nec video quare 
difficilis sit moderatio, cum sciam tyrannorum quoque 
tumida et fortuna et licentia ingenia familiarem sibi is 

4 saevitiam repressisse. Pisistratum certe, Atheniensium 
tyrannum, memoriae proditur, cum multa in crudelita- 
tem eius ebrius conviva dixisset nec deessent qui vellent 
manus ei commodare, et alius hinc alius illinc faces 
subderent, placido animo tulisse et hoc inritantibus *o 
respondisse, non magis illi se suscensere quam Bi quis 
obligatis oculis in se incurrisset. 

1 XII. Magna pars querellas manu fecit aut falsa 
suspicando aut levia adgravando. saepe ad nos ira venit, 
saepius nos ad illam. quae numquam arcessenda est; 

2 etiam cum incidit, reiciatur. nemo dicit sibi: c hoc 
propter quod irascor aut feci aut fecisse potui'; nemo 
animum facientis, sed ipsum aestumat factum: atqui 
ille intuendus est, voluerit an inciderit, coactus sit an 
deceptus, odium secutus sit an praemium, sibi morem so 
gesserit an manum alteri commodaverit. aliquid aetas 
peccantis facit, aliquid fortuna, ut ferre ac pati aut 

9 Socraten A 1 Socratem A h [| 12 deberent (re s. v.) A l ~* \\ 
18 dwxisset A b \\ 21 snscensere A l 8n//cenaere A* (aut fort. 
encc-) || 23 qnereta A b \\ 28 aestnmat A\ sed n tn i corr..rad. || 
80 anpreminm A b inpr§mium A l \\ 32 ac pati volg. inde a Lipsio 
aut pati A 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. IU. CAP. 11. 12 



121 



humanum sit aut txon humile. eo nos loco constitua- 3 
mus, quo ille est cui irascimur: nunc facit nos iracundos 
iniqua nostri aestimatio et quae facere vellemus pati 
nolumus. nemo se differt: atqui maxumum remedium 4 

5 irae dilatio est, ut primus eius fervor relanguescat et 
caligo quae premit mentem aut residat aut minus 
densa sit. quaedam ex his, quae te praecipitem ferebant, 
hora, non tantum dies niolliet, quaedam ex toto evane- 
scent; si nihil egerit petita advocatio, apparebit iam 

10 iudicium esse, non iram. quidquid voles quale sit 
scire, tempori trade: nihil diligenter in fluctu cernitur. 
non potuit inpetrare a se Plato tempus, cum servo suo 5 
irasceretur, sed ponere illum statim tunicam et prae- 
bere scapulas verberibus iussit sua manu ipse caesurus; 

15 postquam intellexit irasci se, sicut sustulerat manum 
suspensam detinebat et stabat percussuro similis; inter- 
rogatus deinde ab amico, qui forte intervenerat, quid 
ageret: c exigo' inquit 'poenas ab homine iracundo.' 
velut stupens gestum illum saevituri deformem sapienti 6 

20 viro servabat, oblitus iam servi, quia alium quem 
potius castigaret invenerat. itaque abstulit Bibi in suos 
potestatem et ob peccatum quoddam commotior: *tu/ 
inquit 'Speusippe, servulum istum verberibus obiurga; 
nam ego irascor/ ob hoc non cecidit, propter quod 7 

25 alius cecidisset. 'irascor' inquit; c plus faciam quam 
oportet, libentius faciam: non sit iste servus in eius 
potestate qui in sua non est.' aliquis vult irato com- 
mitti ultionem, cum Plato sibi ipse imperium abroga- 
verit? nihil tibi liceat, dum irasceris. quare? quia 

30 vis omnia licere. 



1 utile aut non humile Madvig; hoc praetuli vel propter 
adsimilationem humile A || 7 te s. v. addiderat ut vid. A l ~*, 
versui inseruit A b \\ 9 egerit A, sed alteram e s. v. add. fort. m. 2 1| 
14 sua majnu A (ma in fine vers. add. m. 2) \\ 16 interrogatus 
A (gatus in ras. paulo maiore m. 5) || 23 spens ipse ut vid. A l , 
corr. m. 5 || 24 cecidit A 1 , sed t postea erasa est 



Digitized by Gopgle 



122 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



1 Xm. Pugna tecum ipse! si vis vincere iram, 
non potest te illa. incipis vincere, si apsconditur, si 
illi exitus non datnr. signa eius obruamus et illam 
quantum fieri potest occultam secretamque teneamus. 

2 cum magna id nostra molestia fiet, cupit enim exilire 5 
et incendere oculos et mutare faciem; sed si eminere 
illi extra nos licuit, supra nos est. in imo pectoris 
secessu recondatur feraturque, non ferat; immo in con- 
trarium omnia eius indicia flectamus: vultus remittatur, 
vox lenior sit, gradus lentior; paulatim cum exterio- io 

3 ribus interiora formantur. in Socrate irae signum erat 
vocem summittere, loqui parcius. apparebat tunc illum 
sibi opstare. deprendebatur itaque a familiaribus et co- 
arguebatur, nec erat illi exprobratio latitantis irae in- 
grata. quidni gauderet, quod iram suam multi in- 15 
teUegerent, nemo sentiret? sensissent autem, nisi ius 
amicis obiurgandi se dedisset, sicut ipse sibi in amicos 

4 sumpserat. quanto magis hoc nobis faciendum est! 
rogemus amicissimum quemque, ut tunc maxime liber- 
tate adversus nos utatur, cum minime illam pati po- 20 
terimus, nec adsentiatur irae nostrae ; contra potens 
malum et aput nos gratiosum, dum consipimus, dum 

5 nostri sumus, advocemus. qui vinum male ferunt et 
ebrietatis suae temeritatem ac petulantiam metuunt, 
mandant suis, ut e convivio auferantur; intemperan- 25 
tiam in morbo suam experti parere ipsis in adversa 

6 valetudine vetant. optimum est notis vitiis inpedimenta 
prospicere et ante omnia ita componere animum, ut 

1 siuincere iram non potest. te illa incipit nincere. si 
apsconditur A 1 (sed in potest dltera t postea erasa est) corr. 
Gertz praeeunte Madvigio, qut scr. si v. i. non potes, ne te iUa. 
Incipis vincere, si absconcfitur. Rossbach mutandum censet si 
(et si) v. i. non potes, non potest te illa. incipis eqs. || 7 ex- 
tranos licuit. supra nos licuit. snpra nos est A; verba supra 
nos licuit punctis notata praeterea linea perforavit A*\\ 10 lentior 
L ut volg. lenior A || 17 obiurgandisse dedisset ut vtd. A l corr. 
A 6 || 21 contra potens Muret contranos potens A || 22 consipi- 
mus Gronov et Bentley conspicimus A 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. IH. CAP. 13. 14 



123 



etiam gravissimis rebus subitisque concussus iram aut 
non sentiat aut magnitudine inopinatae iniuriae exor- 
tam in altum retrahat nec dolorem suum profiteatur. 
id fieri posse apparebit, si pauca ex turba ingenti exem- 7 

5 pla protulero, ex quibus utrumque discere licet, quan- 
tum mali habeat ira, ubi hominum praepotentium po- 
testate tota utitur, quantum sibi imperare possit, ubi 
metu maiore compressa est. 

XIV. Cambysen regem nimis deditum vino Prae- l 

10 xaspes unus ex carissimis monebat, ut parcius biberet, 
turpem esse dicens ebrietatem in rege, quem omnium 
oculi auresque sequerentur. ad haec ille: *ut scias' in- 
quit *quemadmodum numquam excidam raihi, adpro- 
babo iam et oculos post vinum in officio esse et ma- 

15 nus.' bibit deinde liberalius quam alias capacioribus 2 
scyphis et iam gravis ac vinolentus obiurgatoris sui 
filium procedere ultra limen iubet adlevataque super 
caput sinistra manu stare. tunc intendit arcum et ip- 
sum cor adulescentis, id enim petere se dixerat, figit 

jo rescissoque pectore haerens in ipso corde spiculum os- 
tendit ac respiciens patrem interrogavit, satisne certam 
haberet manum. at ille negavit Apollinem potuisse 
certius mittere. dii illum male perdant animo magis 3 
quam condicione mancipium! eius rei laudator fuit, 

96 cuius nimis erat spectatorem fuisse. occasionem blan- 
ditiarum putavit pectus filii in duas partes diductum 
et cor sub vulnere palpitans: controversiam illi facere 
de gloria debuit et revocare iactum, ut regi liberet in 
ipso patre certiorem manum ostendere! o regem cru- 4 

ao entum! o dignum in quem omnium suorum arcus 
verterentur! cum execrati fuerimus illum convivia 
suppliciis funeribusque solventem, tamen sceleratius te- 
lum illud laudatum est quam missum. videbimus quo- 

2 sentiat A 6 sentiant A 1 || 8 in altnm Muret inaljnm A \ 
9 Praexaspes Pincianus (Herodot. III 34 sq.) traexjhaspes A \ 
16 et iam A 6 in ras. \\ 20 rescisso//qne A (eras. s) || 28 iactnm 
A ctnm Lipsius, rectius ut vid. de sagitta 



Digitized by Go«gle 



124 L- ANtfAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



modo se pater gerere debuerit stans super cadaver fili 
sui caedemque illam, cuius et testis fuerat et causa: 
id de quo nunc agitur apparet, iram supprimi posse. 

6 non male dixit regi, nullum emisit ne calamitoBi qui- 
dem verbum, cum aeque cor suum quam fili trans- 
fixum videret. potest dici merito devorasse verba; nam 
si quid tamquam iratus dixisset, nihil tamquam pater 

6 facere potuisset. potest, inquam, videri sapientius se 
in illo casu gessisse, quam cum de potandi modo prae- 
ciperet <(ei)>, quem satius erat vinum quam sanguinem 
bibere, cuius manus poculis occupari pax erat: accessit 
itaque ad numerum eorum, qui magnis cladibus osten- 
derunt, quanti constarent regum amicis bona consilia. 

1 XV. Non dubito quin Harpagus quoque tale ali- 
quid regi suo Persarumque suaserit, quo offensus libe- 
ros illi epulandos adposuit et subinde quaesiit, an pla- 
ceret conditura; deinde ut satis illum plenum malis 
suis vidit, adferri capita illorum iussit et quomodo 
esset acceptus interrogavit. non defuerunt misero verba, 
non os concurrit: 'aput regem* inquit f omnis cena iu- 

2 cunda est/ quid hac adulatione profecit? ne ad re- 
liquias invitaretur. non veto patrem damnare regis sui 
factum, non veto quaerere dignam tam truci portento 
poenam, sed hoc interim cofligo, posse etiam ex in- 
gentibus malis nascentem iram abscondi et ad verba 

3 contraria sibi cogi. necessaria ista est doloris refre- 
natio, utique hoc sortitis vitae genus et ad regiam ad- 
hibitis mensam: sic estur apud illos, sic bibitur, sic 
respondetur, funeribus suis adridendum est. an tanti sit 
vita videbimus: alia ista quaestio est. non consolabi- 
mur tam triste ergastulum, non adhortabimur ferre 

5 filjtrans fixum ut vid. A l filii transfixum A b || 6 nam- 
siquit A 1 (s corr. ea; q i 1 ; t tn d corr. A*) || 9 casu A b causa 
A 1 \ praeciperet ei quem L ut coni. Haase praeciperet. quem 
A || 14 Harpagus Pincianus harpalus A || 28 estur sine dubio 
A 1 , ex cuius scriptura litterae es . . r sub rasura apparent; edi- 
tur in ras. A 6 ut L; estur in marg. iteravit A* 



Digitized by 



DE IRA LIB. m. CAP. 16. 16 



125 



imperia carnificum: ostendemus in omni servitute aper- 
tam libertati viam. si aeger animus et suo vitio miser 
est, huic miserias finire secum licet. dicam et illi, 4 
qui in regem incidit sagittis pectora amicorum peten- 
tem, et illi, cuius dominus liberorum visceribus patres 
saturat: *quid gemis, demens? quid expectas, ut te 
aut hostis aliquis per exitium gentis tuae vindicet aut 
rex a longinquo potens advolet? quocumque respexeris, 
ibi malorum finis est. vides illum praecipitem locum? 
illac ad libertatem descenditur. vides illud mare, illud 
flumen, illum puteum? libertas illic in imo sedet. 
vides illam arborem brevem, retorridam, infelicem? 
pendet inde libertas. vides iugulum tuum, guttur tu- 
um, cor tuum? effagia servitutis sunt. nimis tibi 
operosos exitus monstro et multum animi ac roboris 
exigentes? quaeris quod sit ad libertatem iter? quae- 
libet in corpore tuo vena!' 

XVI. Quam diu quidem nihil tam intolerabile l 
nobis videtur, ut nos expellat e vita, iram, in quo- 
cumque erimus statu, removeamus. perniciosa est ser- 
vientibus; omnis enim indignatio in tormentum suum 
proficit et imperia graviora sentit quo contumacius pa- 
titur. sic laqueos fera, dum iactat, adstringit; sic aves 
viscum, dum trepidantes excutiunt, plumis omnibus 
inlinunt. nullum tam artum est iugum, quod non mi- 
nus laedat ducentem quam repugnantem: unum est 
levamentum malorum ingentium, pati et necessitatibus 
suis obsequi. sed cum utilis sit servientibus adfectu- 2 
um suorum et huius praecipue rabidi atque eflreni con- 

2 vianif nisi aeger animus est. Suo vitio miser est, cui 
miserias finire secum licet. Madvig correxit et interpunxit; non 
adsentior (cfr. Muech diss. Marburg. 1890 p. 24) || 4 pectorajico- 
rum A l corr. A 6 \\ 6 qni exspectas utte aut (a 8. v. add. fort. 
A*) A 1 vid. habuisse; corr. A 6 in ras. II 7 prexitjingentis ut vid. 
A 1 , corr. in per exitium gentis A b \\ 8 respexeris A* in marg. 
resperis A l || 12 retorridam A l et horridam COTT. A b \\ 19 ex- 



Digitized by 



126 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



tinentia, utilior est regibus: perierunt omnia, ubi quan- 
tum ira suadet fortuna permittit, nec diu potest quae 
multorum malo exercetur potentia stare; periclitatur 
enim, ubi eos, qui separatim gemunt, codihiuhis metiis 
iunzit. plerosque itaque modo singuli inactaverunt, 6 
modo universi, cum illos conferre in unum iras pu- 

3 blicus dolor coegisset. atqui plerique sic iram quasi 
insigne regium exercuerunt, sicut Dareus, qui primus 
post ablatum mago imperium Persas et magnam partem 
orientis obtinuit. nam cum bellum Scytlus indixisset io 
orientem cingentibus, rogatus ab Oeobazo nobili sene, 
ut ex tribus liberis unum in solacium patri relinqueret, 
duorum opera uteretur, plus quam rogabatur pollici- 
tus omnis se illi dixit remissurum et occisos in con- 
spectu parentis abiecit, crudelis futurus, si omnis ab- 15 

4 duxisset. at quanto Xerses facilior! qui Pythio quin- 
que filiorum patri unius vacationem petenti, quem vel- 
let eligere permisit, deinde quem elegerat in partes 
duas distractum ab utroque viae latere posuit et hac 
victima lustravit exercitum. habuit itaque quem de- so 
buit exitum: victus et late longeque fusus ac stratam 
ubique ruinam suam cernens medius inter suorum ca- 
davera incessit 

l XVII. Haec barbaris regibus feritas in ira fuit, 
quos nulla eruditio, nullus litterarum cultus inbuerat: n 
dabo tibi ex Aristotelis sinu regem Alexandrum, qui 

1 quamtumira ut vid. A l , corr. A h || 5 mactauerunt A 
(c corr. ex g?) || 11 ab Oeobazo Lipsius ex Herodot. IV 84 ab- 
orobazo A; ceterum ipsum Senecam errare potuisse in nomine 
recte adnotat Gertz || 16 Xerses A, guae forma nominis passim 
etiam ap. Senecam patrem obviam est; cfr. p. 532, 3; 536 sq. 
Miiller \\ 19 uitelatere ut vid. A\ sed prior t punctis additis 
deleta est; uite latere A b vie in marg. A* || 26 aristotel einu 
regem A 5 ; ex A 1 script. pellucent: ariBtotelis . . . regem | inter 
alexandrum et qui A l haec habet in textu: nota alexandrum 
amicum suum clitum intere w putas (epulas corr. m. 5) occidisse 
qui et condiscipulus illi fuit; del. hanc notam marginalem cod. 
archetypi A*; in L non legitur 



Digitized by Google 



DE 1EA LIB. III. CAP. 17. 18 



127 



Clitum carissimum sibi et una educatum inter epulas 
transfodit manu quidem sua, parum adulantem et pi- 
gre ex Macedone ac libero in Persicam servitutem trans- 
euntem. nam Lysimachum aeque familiarem sibi leo- 2 

6 ni obiecit. nunquid ergo hic Lysimachus felicitate qua- 
dam dentibus leonis elapsus ob hoc, cum ipse regna- 
ret, mitior fuit? Telesphorum Rhodium amicum 3 

suum undique decurtatum, cum aures illi nasumque 
abscidisset, in cavea velut novum aliquod animal et 

10 invisitatum diu pavit, cum oris detruncati mutilatique 
deformitas humanam faciem perdidisset; accedebat fa- 
mes et squalor et inluvies corporis in stercore suo de- 
stituti ; callosis super haec genibus manibusque , quas in 4 
usum pedum angustiae loci cogebant, lateribus vero 

15 adtritu exulceratis non minus foeda quam terribilis erat 
forma eius visentibus, factusque poena sua monstrum 
misericordiam quoque amiserat. tamen, cum dissimil- 
limus esset homini qui illa patiebatur, dissimilior erat 
qui faciebat. 

20 XVJJI. Utinam ista saevitia intra peregrina exem- l 
pla mansisset nec in Bomanos mores cum aliis adven- 
ticiis vitiis etiam suppliciorum irarumque barbaria trans- 
isset! M. Mario, cui vicatim populus statuas posuerat, 
cui ture ac vino supplicabat, L. Sulla praefringi crura, 

25 erui oculos, amputari linguam, manus iussit et, quasi 
totiens occideret quotiens vulnerabat, paulatim et per 
singulos artus laceravit. quis erat huius imperii mini- 2 
ster? quis nisi Catilina iam in omne facinus manus 

4 (item 5) lyaimmachum A || 9 et invisitatum Gruter 
et inusitsktum A 6 L \\ 11 perdidisset corr. ex perdiditset A || 
13 callosifl corr. ex caloris fort. A 1 || 18 quilnilla A 1 corr. A* || 
24 post acuino A litt. N habet, quam A* punctis notavit; scil. 
in cod. archetypo nota marginalis hic fuit \ supplicarat corr 
Gertz; non accedo \ sylla A b \\ 25 linguam A* del; in L non 
exstat; <auris> linguam m. Gertz \ iussisset et A 1 , corr. m. 
1—2, deinde radendo A 6 |[ 26 occideret (r in ras.) A || 27 la- 
cerauit L ut volg. lacerabit A\ i corr. in ai 5 ut vid. | huius 
s. v. add. A s , in textu habet L 



Digitized by Google 



128 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



exercens? is illum ante bustum Quinti Catuli carpe- 
bat gravissimus mitissimi viri cineribus, supra quos vir 
mali exempli, popularis tamen et non tam inmerito 
quam nimis amatus per stillicidia sanguinem dabat. 
dignus erat Marius qui iUa pateretur, Sulla qui iube- 6 
ret, Catilina qui faceret, sed indigna res publica quae 
in corpus suum pariter et hostium et vindicum gladios 

3 reciperet. quid antiqua perscrutor? modo C. Caesar 
Sex. Papinium, cui pater erat consularis, Betilienum 
Bassum quaestorem suum, procuratoris sui filium, alios- 10 
que et senatores et equites Romanos uno die flagellis 

4 cecidit, torsit, non quaestionis sed animi causa; deinde 
adeo inpatiens fuit differendae voluptatis, quam ingen- 
tem crudelitas eius sine dilatione poscebat, ut in xy- 
sto maternorum hortorum, qui porticum a ripa separat, is 
inambulans quosdam ex illis cum matronis atque aliis 
senatoribus ad lucernam decollaret. quid instabat? 
quod periculum aut privatum aut publicum una nox 
minabatur? quantulum fuit lucem expectare denique, 
ne senatores populi Romani soleatus occideret! 20 

l XIX. Quam superba fuerit crudelitas eius ad rem 
pertinet scire, quamquam aberrare alicui possimus vi- 
deri et in devium exire; sed hoc ipsum pars erit irae 
super solita saevientis. ceciderat flagellis senatores: 
ipse effecit, ut dici posset c solet fieri'; torserat per om- 25 
nia, quae in rerum natura tristissima sunt, fidiculis, 

i 

1 exercens. sillum A (i add. A 1 aut A*) \\ 13 ingentem AL 
ingens Pincianvs ex sr inqnies Gruter incensa Gertz ingenita 
Petschenig tamquam ingentem Joh. Muller \\ 16 inambnlans. 
qnosdam exillis cummatronis adque (corr. A*) aliis senatoribus 
A; verborum ordinem in cod. traditum defendit J. Vaklen Herm. 
XXX p. 37; verba quosdam ex iUis ante inambulans trans- 
posuit Lipsius, post senatoribus Koch; melius certe collocari 
ante v. in xysto ipse monet Vdhlen 1.1. || 19 vereor ne nimis 
acute correxerint expectare? quantulum rait calciamentum mu- 
tare denique Gertz et expectare, quantulum denique Joh. Muller \\ 
22 alicui Fickert aliqui A aliquoi Gertz obliqui Schultess j possi- 
mus A possumu8 volg., sed cfr. dial. VII 26, 7 ben. VII 5, 3 
(epist. 121, 24) 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. m. CAP. 19. 20 



129 



talaribus, eculeo, igne, vultu suo. et hoc loco respon- 2 
debitur: 'magnam rem! si tres senatores quasi nequam 
mancipia inter verbera et flammas divisit homo, qui 
de toto senatu trucidando cogitabat, qui optabat, ut 

5 populus Bomanus unam cervicem haberet, ut scelera 
sua tot locis ac temporibus diducta in unum ictum et 
unum diem cogeret.' quid tam inauditum quam noc- 
turnum supplicium? cum latrocinia tenebris abscondi 
soleant, animadversiones, quo notiores sunt, plus in 

10 exemplum emendationemque proficiant. et hoc loco 3 
respondebitur mibi: c quod tanto opere admiraris, isti 
beluae cotidianum est; ad hoc vivit, ad hoc vigilat, ad 
hoc lucubrat.' nemo certe invenietur alius, qui im- 
peraverit omnibus iis, in quos animadverti iubebat, os 

16 inserta spongea includi, ne vocis emittendae haberent 
facultatem. cui umquam morituro non est relictum 
qua gemeret? timuit, ne quam liberiorem vocem ex- 
tremus dolor mitteret, ne quid quod nollet audiret; 
sciebat autem innumerabilia esse, quae obicere illi 

20 nemo nisi periturus auderet. cum spongeae non in- 4 
venirentur, scindi vestimenta miserorum et in os far- 
ciri pannos imperavit. quae ista saevitia est? liceat 
ultimum spiritum trahere, da exiturae animae locum, 
liceat illam non per vulnus emittere! adicere his lon- 5 

25 gum est, quod patres quoque occisorum eadem nocte 
dimissis per domos centurionibus confecit, id est, ho- 
mo misericors luctu liberavit; non enim Gai saevitiam, 
sed irae, propositum est describere: quae non tantum 
viritim furit sed gentes totas lancinat, sed urbes et 

«o flumina et tuta ab omni sensu doloris converberat. 

XX. Sic rex Persarum totius populi nares recidit l 
in Syria, unde Rhinocolura loco nomen est. peper- 
cisse illum iudicas, quod non tota capita praecidit? 

2 nequa A \\ 10 proficiant A proficiunt volg. J| 15 spongea A 
(item infra v. 20) apongia volg. \ includi A intercludi Wesenberg 
occludi Gertz \\ 26 ld est L ut Muretus coni. adest A \\ 
27 luctu A (c 8. v. add. A*) 

Sekecae operaI. 1. ed. Hermei. 9 

Digitized by Google 



130 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



2 novo genere poenae delectatus est. tale aliqnid passi 
forent et Aethiopes, qui ob longissinmm vitae spatium 
Macrobioe appellantur; in hos enim, quia non supinis 
manibus exceperant servitutem missisque legatis libera 
responsa dederant, quae contumeliosa reges vocant, 5 
Cambyses fremebat et non provisis commeatibus, non 
exploratis itineribus, per invia, per arentia trahebat 
omnem bello utilem turbam, cui intra primum iter 
deerant necessaria, nec quicquam subministrabat steri- 

3 lis et inculta humanoque ignota vestigio regio: sustine- 10 
bant famem primo tenerrima frondium et cacumina ar- 
borum, tum coria igne mollita et quidquid necessitas 
cibum fecerat; postquam inter harenas radices quoque 
et herbae defecerant apparuitque inops etiam anima- 
lium solitudo, decimum quemque sortiti alimentum i5 

4 habuerunt fame saevius. agebat adhuc regem ira prae- 
cipitem, cum partem exercitus amisisset, partem com- 
edisset, donec timuit, ne et ipse vocaretur ad sor- 
tem: tum demum signum receptui dedit. servabantur 
interim generosae illi aves et instrumenta epularum ca- 20 
melis vehebantur, cum sortirentur milites eius, quis 
male periret, quis peius viveret. 

1 XXI. Hic iratus fuit genti et ignotae et inmeri- 
tae, sensurae tamen: Cyrus flumini. nam cum Baby- 
lona oppugnaturos festinaret ad bellum, cuius maxima 25 
momenta in occasionibus sunt, Gynden late fusum am- 
nem vado transire temptavit, quod vix tutum est, etiam 

2 cum sensit aestatem et ad minimum deductus est. ibi 
unus ex iis equis, qui trahere regium currum albi sole- 
bant, abreptus vehementer commovit regem; iuravit ita- so 

2 forent et Aethiopes Gertz forent & thiopes ut vid. A 1 
forent//ethiopeB A 5 (L) \\ 8 Macrobioe Gertz mac ro^bide, A 
macrobide L Macrobii volg. \\ 14 defecernnt Gertz, non bene \\ 
20 illianes A, unde A* illic ones effecit; sctlicet a paiUlo negle- 
gentius scripta speciem fere litterarum co praebebat in scriptura 
Langobardica || 22 peina A (p ex s corr.) || 26 Gyndem Erasm* 
coU. Herodot. 1 169 gygem A gangem L \\ 29 al//bi A (eras. 
vid. i) 



Digitized by Google 



DE IEA LIB. m. CAP. 21. 22 



131 



que se amnem illum regis comitatus aufereutem eo 
redacturum, ut transiri calcarique etiam a feminis pos- 
set. hoc deinde omnem transtulit belli apparatum et 3 
tam diu adsedit operi, donec centum et LXXX cuni- 

5 culis divisum alveum in trecentos et sexaginta rivos dis- 
pergeret, siccum relinqueret in diversum fluentibus aquis. 
periit itaque et tempus, magna in magnis rebus iac- 4 
tura, et militum ardor, quem inutilis labor fregit, et 
occasio adgrediendi inparatos, dum ille bellum indic- 

10 tum hosti cum flumine gerit. hic furor — quid enim 5 
aliud voces? — Romanos quoque contigit. C. enim 
Caesar villam in Herculanensi pulcherrimam^ quia ma- 
ter sua aliquando in illa custodita erat, diruit fecitque 
eius per hoc notabilem fortunam; stantem enim prae- 

i5 navigabamus, nunc causa dirutae quaeritur. 

XXII. Et haec cogitanda sunt exempla, quae vites, l 
et illa ex contrario, quae sequaris, moderata, lenia, 
quibus nec ad irascendum causa defuit nec ad ulci- 
scendum potestas. quid enim facilius fuit Antigono 2 

20 quam duos manipulares duci iubere, qui incumbentes 
regis tabernaculo faciebant, quod homines et pericu- 
losissime et libentissime faciunt, de rege suo male 
existimabant? audierat omnia Antigonus, utpote cum 
inter dicentes et audientem palla interesset; quam ille 

25 leviter commovit et: longius* inquit *discedite, ne vos 
rex audiat/ idem quadam nocte, cum quosdam ex mi- 3 
litibus suis exaudisset omnia mala inprecantis regi, 

1 comitatus A commeatus s, quod muUi praetulerunt coll. 
Suet Tib. 38 |l 3 hoc A ; hoc pro huc saepius Seneca scripsit; 
cfr. Gertz ad ben. V 6,5 \\ 4 post LXXX Gertz utrimqne add., 
quod non vid. necessariutn cuniculis A canaliculie Erasmus 
Bulculis Bentley coll. Lucan. IV 142 || 5 dispergeret siccum A l ; 
inter haec verba alia manus siglum 1 addidit, quod et inter- 
punctionis signum esse et et significare potest; asyndeton hic non 
minus genuinum quam cap. 18, 3 ex. dial. VII 27, 3 \\ 17 illa A 
(a ex corr. m. 1, quae e scribere coeperat) illorum Koch; sed 
Seneca vid. neglegentius scripsisse || 28 exiatimabant L existi- 
mant A \\ 24 dicentes Pincianus dicentem A 

9* 

Digitized by Googfe 



132 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V 



qui ipsos in illud iter et inextricabile lutum deduxisset, 
accessit ad eos, qui maxume laborabant, et cum igno- 
rantis a quo adiuvarentur explicuisset: 'ntmc' inquit 
c male dicite Antigono, cuius vitio in bas miserias in- 
cidistis; ei autem bene optate, qui vos ex hac vora- 5 

4 gine eduxit.' idem tam miti animo hostium suorum 
male dicta quam civium tulit. itaque cum in parvolo 
quodam castello Graeci obsiderentur et fiducia loci con- 
temnentes hostem multa in deformitatem Antigoni io- 
carentur et nunc staturam humilem, nunc conlisum na- io 
sum deriderent: ^gaudeo 5 inquit *et aliquid boni spero, 

5 si in castris meis Silenum habeo.' cum hos dicaces 
fame domuisset, captis sic usus est, ut eos qui mili- 
tiae utiles erant in cohortes discriberet, ceteros praeconi 
subiceret, idque se negavit facturum fuisse, nisi ex- n 
pediret is dominum habere, qui tam malam haberent 
linguam. 

1 XXIII. Huius nepos fuit Alexander, qui lanceam 
in convivas suos torquebat, qui ex duobus amicis, 
quos paulo ante rettuli, alterum ferae obiecit, alterum so 
sibi. ex his duobus tamen qui leoni obiectus est vixit. 

2 non habuit hoc avitum ille vitium, ne paternum qui- 
dem; nam si qua alia in Philippo virtus, fuit et con- 
tumeliarum patientia, ingens instrumentum ad tutelam 
regni. Demochares ad illum Parrhesiastes ob nimiam 25 
et procacem iinguam appellatus inter alios Atheniensium 
legatos venerat. audita benigne legatione Philippus: 
*dicite' inquit *mihi, facere quid possim, quod sit 
Atheniensibus gratum.' excepit Demochares et: *te* in- 

3 quit 'suspendere.' indignatio circumstantium ad tam 30 

8 explicuitset A l corr. A 6 tt) l| 6 tam miti s immiti A || 
8 greci corr. ex gr^cie fort. A l || 18 fame A l fames corr. man. 
rec. f captie corr. ex capitis A l \\ 14 discriberet scripsi descri- 
beret A || 16 idque AL id quoque Brasmus \ expediretis A l 
corr. in expediret his A*(?) \\ 18 et 25 Seneca pessime errat in 
historia || 21 verba ex his duobua . . . vixit num a Sen. scripta 
sint etiamnunc dubito || 24 attutelam ^l 1 corr. A* 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. m. CAP. 23 



133 



mhumanum responsum exorta erat; quos Philippus con- 
ticiscere iussit et Thersitam illum salvum incolumem- 
que dimittere. c at vos* inquit *ceteri legati, nuntiate 
Atheniensibus multo superbiores esse, qui ista dicunt, 

5 quam qui inpune dicta audiunt.' multa et divus Augu- 4 
stus digna memoria fecit dixitque, ex quibus appareat 
iram illi non imperasse. Timagenes historiarum scarip- 
tor quaedam in ipsum, quaedam in uxorem eius et in 
totam domum dixerat nec perdiderat dicta; magis enim 

10 circumfertur et in ore hominum est temeraria urbanitas. 
saepe illum Caesar monuit, moderatius lingua uteretur; 5 
perseveranti domo sua interdixit. postea Timagenes in 
contubernio Pollionis Asinii consenuit ac tota civitate di- 
reptus est: nullum illi limen praeclusa Caesaris domus 

15 apstulit. historias, quas postea Bcripserat, recitavit et 6 
libros acta Caesaris Augusti continentis in igne posuit 
et combussit; inimicitias gessit cum Caesare: nemo 
amicitiam eius extimuit, nemo quasi fulguritum refugit, 
fuit qui praeberet tam alte cadenti sinum. tulit hoc, 7 

20 ut dixi, Caesar patienter, ne eo quidem motus, quod 
laudibus suis rebusque gestis manus attulerat; num- 
quam cum hospite inimici sui questus est. hoc dum- 
taxat Pollioni Asinio dixit: &tiqiotqo<pbIs 9 } paranti dein- 8 
de excusationem opstitit et 'fruere* inquit *mi PoUio, 

26 fruerel' et cum PoUio diceret: *si iubes, Caesar, statim 
iUi domo mea interdicam , , *hoc me' inquit *putas fac- 
turum, cum ego vos in gratiam reduxerim? , fuerat 
enim aliquando Timageni PoUio iratus nec uUam aliam 
habuerat causam desinendi, quam quod Caesar coeperat. 

2 saluu A*(?) salnm A l !| 7 Imagines A hie et v. 12; recte 
timageni v. 28 Tymagenes L || 10 in//ore A (eras. h) || 12 domu 
A || 15 quod in A post recitavit exaratum est et combusflit aut 
delenduttt aut in proximum versum transponendum esse vidit 
Madvig; hoc praetuli || 16 in igne posuit L ut Madvig coni. 
inignem posuit A in ignem inposuit Koch coll. clem. II 4, 2 | 
18 fulguritum A 1 , corr. m. 2 aut recentior in fulguris ictum | 
23 theriotro phis A \\ 24 feruere A 1 priore loco (A* suprascr. 
fruere) 



Digitized by Google 



134 L- ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



1 XXIV. Dicat itaque sibi quisque, quotiens lacessi- 
tur: c numquid potentior sutn Philippo? illi tamen 
impune male dictum est. numquid in domo mea plus 
possum quam toto orbe terrarum divus Augustus po- 
tuit? ille tamen contentus fuit a conviciatore suo 5 

2 secedere.' quid est quare ego servi mei clarius respon- 
sum et contumaciorem voltum et non pervenientem 
usque ad me murmurationem flagellis et compedibus 
expiem? quis sum, cuius aures laedi nefas sit? igno- 
verunt multi hostibus: ego non ignoscam pigris, ne- io 

3 glegentibus, garrulis? puerum aetas excuset, feminam 
sexus, extraneum libertas, domesticum familiaritas. 
nunc primum offendit: cogitemus quam diu placuerit; 
saepe et alias offendit: feramus quod diu tulimus. 
amicus est: fecit quod noluit; inimicus: fecit quod de- « 

4 buit. prudentiori credamus, stultiori remittamus; pro 
quocumque illud nobis respondeamus, sapientissimos 
quoque viros multa delinquere, neminem esse tam cir- 
cumspectum, cuius non diligentia aliquando sibi ipsa 
excidat, neminem tam maturum, cuius non gravitatem *o 
in aliquod fervidius factum casus inpingat, neminem 
tam timidum offensarum, qui non in illas, dum vitat, 
incidat. 

1 XXV. Quomodo bomini pusillo solacium in malis 
fuit etiam magnorum virorum titubare fortunam, et 25 
aequiore animo filium in angulo flevit, qui vidit acer- 
ba funera etiam ex regia duci, sic animo aequiore fert 
ab aliquo laedi, ab aliquo contemni, cuicumque venit 
in mentem nullam esse tantam potentiam, in quam 

2 non occurrat iniuria. quod si etiam prudentissimi pec- so 

1 lacessitur A 6 (i in ras. pro aliqua littera, quam iam A l 
puncto notaverat et i supra scripserat; num e fuerit, ut Koch 
credit, Gertz valde dubitat) \\ 4 aug. A || 9 nefas A (supra n 
lineola vid. erasa esse) || 16 procumque A l , sed quo s. v. addi- 
tum vid. eadem manu \\ 22 ta// A (eras. vid. n non m; corr. fort. 
m. 1) || 30 occurrat A inc- s (cfr. E. Thomas Herm. XXVIII 
p. 280) 



Digitized by Google 



DE IRA LIB, III. CAP. 24. 25. 26 



135 



cant, cuius non error bonam causam habet? respicia- 
mus quotiens adulescentia nostra in officio parum di- 
ligens fuerit, in sermone parum niodesta, in vino pa- 
rum temperans. si iratus est, demus illi spatium, quo 

5 dispicere quid fecerit possit: ipse se castigabit. deni- 
que debeat poenas: non est quod cum illo paria faci- 
amus. illud non veniet in dubium, quin se exemerit 3 
turbae et altius steterit quisquis despexit lacessentis: 
proprium est magnitudinis verae non sentire percussum. 

10 sic inmanis fera ad latratum canum lenta respexit, sic 
inritus ingenti scopulo fluctus adsultat. qui non ira- 
scitur, inconcussus iniuria perstitit, qui irascitur, motus 
est. at ille, quem modo altiorem omni incommodo 4 
posui, tenet amplexu quodam summum bonum, nec 

15 homini tantum, sed ipsi fortunae respondet: c omnia 
licet facias, minor es, quam ut serenitatem meam ob- 
ducas. vetat hoc ratio, cui vitam regendam dedi. plus 
mihi nocitura est ira quam iniuria: quidni plus? iUius 
modus certus est, ista quo usque me latura sit du- 

20 bium est.' 

XXVI. *Non possum' inquis *pati; grave est in- 1 
iuriam sustinere.' mentiris: quis enim iniuriam non 
potest ferre, qui potest iram? adice nunc quod id 
agis, ut et iram feras et iniuriam. quare fers aegri 

» rabiem et phrenetici verba, puerorum protervas manui? 
nempe quia videntur nescire quid faciant. quid inter- 
est, quo quisque vitio fiat inprudens? inprudentia par 
in omnibus patrocinium est. c quid ergo?' inquis c in- 2 
pune illi erit?' puta velle te, tamen non erit; maxima 

80 est enim factae iniuriae poena fecisse, nec quisquam 
gravius adficitur quam qui ad supplicium paenitentiae 
&aditur. deinde ad condicionem rerum humanarum 3 
respiciendum est, ut omnium accidentium aequi iudices 

7 exaemerit A \\ 9 sentire percussum A L <C 8 e]> s. p. vola. \\ 
14 po8ni// A (eras. t) || 15 ipsi corr. ex ipse A || 29 puta uellet. 
ettamen A 1 fort., corr. A 6 || 80 factae iniuriae volg. factae in- 
iuria A 



Digitized b) 



136 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V 



simus; iniquus autem est, qui commune vitium singulis 
obiecit. non est Aethiopis inter suos insignitus color, 
nec rufus crinis et coactus in nodum apud Germanos 
virum dedecet: nihil in uno iudicabis notabile aut foe- 
dum, quod genti suae publicum est; et ista, quae 6 
rettuli, unius regionis atque anguli consuetudo defendit: 
vide nunc, quanto in iis iustior venia sit, quae per 

4 totum genus humanum vulgata sunt. omnes inconsulti 
et inprovidi sumus, omnes incerti, queruli, ambitiosi, 
— quid lenioribus verbis ulcus publicum abscondo? — 10 
omnes mali sumus. quidquid itaque in alio reprendi- 
tur, id unusquisque in sinu suo inveniet. quid illius 
pallorem, illius maciem notas? pestilentia est. placi- 
diores itaque invicem simus: mali inter malos vivimus. 
una nos res facere quietos potest, mutuae facilitatis is 

5 conventio. c ille iam mihi nocuit, ego illi nondum. 9 
sed iam aliquem fortasse laesisti, sed laedes. noli 
aestumare hanc horam aut hunc diem, totum inspice 
mentis tuae habitum: etiam si nihil mali fecisti, potes 
facere. » *o 

1 XXVII. Quanto satius est sanare iniuriam quam 
ulcisci! multum temporis ultio absumit, multis se in- 
iuriis obicit, dum una dolet; diutius irascimur omnes 
quam laedimur. quanto melius est abire in diversum 
nec vitia vitiis opponere! numquis satis constare sibi n 
videatur, si mulam calcibus repetat et canem morsu? 

2 c ista' inquis 'peccare se nesciunt. , primum quam inicus 
est, aput quem hominem esse ad impetrandam veniam 
nocet! deinde, si cetera animalia hoc irae tuae sub- 
ducit, quod consilio carent, eodem loco tibi sit quis- so 

1 Bumus A\ sed u in i rad. corr. \ iniquas corr. in ini- 
quus A x ~* || 2 obiecit A obicit ? et edd. \\ 4 uirom dedecet sr 
Gruter uiru decet A utrumque decet L \\ 10 leDioribue L 
leuioribtiB A II 13 maciem L ut vola. aciem A || 18 oram A 
corr. volg. || 21 sanare ff sanari AL \\ 28 una A unam Gruter 
ex sr || 25 sibi deatur A 1 , sed ui s. v. add. A % || 29 cetera A* 
in ras. (A l scriptura plcme erasa est) 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. m. CAP. 27. 28 137 



quis consilio caret; quid enim refert an alia mutis 
dissimilia habeat, si hoc, quod in omni peccato muta 
defendit, simile habet, caliginem mentis? peccavit: 3 
hoc enim primum? hoc enim extremum? non est 

5 quod illi credas, etiam si dixerit: *iterum non faciam.' 
et iste peccabit et in istum alius et tota vita inter 
errores volutabitur. mansuete inmansueta tractanda 
sunt. quod in luctu dici solet efficacissime, et in ira 4 
dicetur: utrum aliquando desines an numquam? si ali- 

10 quando, quanto satius est iram relinquere quam ab ira 
relinqui! an semper haec concitatio permanebit? vides 
quam inpacatam tibi denunties vitam? qualis enim 
erit semper tumentis? adice nunc quod, cum bene te 5 
ipse succenderis et subinde causas, quibus stimuleris, 

i5 renovaveris, sua sponte ira discedet et vires illi dies 
subtrahet: quanto satius est a te illam vinci quam a se! 

XXVIII. Huic irasceris, deinde illi; servis, deinde l 
libertis; parentibus, deinde liberis; notis, deinde ignotis: 
ubique enim causae supersunt, nisi deprecator animus 

20 accessit. hinc te illo furor rapiet, illinc alio, et novis 
subinde inritamentis orientibus continuabitur rabies: 
age, infelix, ecquando amabis? o quam bonum tem- 
pus in re mala perdis! quanto nunc erat satius amicos 2 
parare, inimicos mitigare, rem publicam administrare, 

25 transferre in res domesticas operam, quam circum- 
spicere, quid alicui facere possis mali, quod aut digni- 
tati eius aut patrimonio aut corpori vulnus infligas, 
cum id tibi contingere sine certamine ac periculo non 
possit, etiam si cum inferiore concurses! vinctum licet 3 

so accipias et ad arbitrium tuum omni patientiae exposi- 
tum: saepe nimia vis caedentis aut articulum loco movit 
aut nervum in his quos fregerat dentibus fixit; multos 

1 mutis ? et volg. multis A \\ 8 simile ? similem A || 
8 inradicetur A 1 , eed inter n et r alia man. i add. \\ 11 conci- 
tatio Gertz cogitatio AL \ vides . . . vitam? interpunxit Koch || 
12 dennntiens A (tdtima n punctis del.) || 22 ecqnando Bentley 
et qnando A || 32 his A is Rossbach 



Digitized by Google 



138 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



iracundia mancos, multos debiles fecit, etiam ubi pa- 
tientem est nancta materiam. adice nunc quod nihil 
tam inbecille natum est, ut sine elidentis periculo 
pereat: inbecillos valentissimis alias dolor, alias casus 

4 exaequat. quid, quod pleraque eorum, propter quae 5 
irascimur, offendunt nos magis quam laedunt? multum 
autem interest, utrum aliquis voluntati meae opstet an 
desit, eripiat an non det. atqui in aequo ponimus, 
utrum aliquis auferat an neget, utrum spem nostram 
praecidat an differat, utrum contra nos faciat an pro 10 

6 se, amore alterius an odio nostri. quidam vero non 
tantum iustas causas standi contra nos, sed etiam ho- 
nestas habent: alius patrem tuetur, alius fratrem, alius 
patriam, alius amicum; his tamen non ignoscimus id 
facientibus, quod nisi facerent inprobaremus, immo, is 
quod est incredibile, saepe de facto bene existimamus, 

6 de faciente male. at me hercules vir magnus ac iustus 
fortissimum quemque ex hostibus suis et pro libertate 
ac salute patriae pertinacissimum suspicit et talem 
sibi civem, talem militem contingere optat. 20 

1 XXIX. Turpe est odisse quem laudes; quanto vero 
turpius ob id aliquem odisse, propter quod misericordia 
dignus est: si captivus in servitutem subito depressus 
reliquias libertatis tenet nec ad sordida ac laboriosa 
ministeria agilis occurrit, si ex otio piger equum vehi- 25 
culumque domini cursu non exaequat, si inter cotti- 
diana pervigilia fessum somnus oppressit, si rusticum 
laborem recusat aut non fortiter obiit a servitute ur- 

2 bana et feriata translatus ad durum opus! distinguamus, 
utrum aliquis non possit an nolit: multos absolvemus, so 
si coeperimus ante iudicare quam irasci. nunc autem 
primum impetum sequimur, deinde, quamvis vana nos 

1 patientem est nancta mat. Petschenig patientem naiic^ta- 
materiam A p. n. m. <erat> Gertz || 14 patriam A patrnum 
volg. || 22 misericordiam A 1 (compendiose scr.), deinde ultima 
m deleta est \\ 26 cottidiana A \\ 28 obiit A obit Erasm* fort. 
rectius 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. III. CAP. 29. 30 



139 



concitaverint, perseveramus, ne videamur coepisse sine 
causa, et, quod iniquissumum est, pertinaciores nos 
facit iniquitas irae; retinemus enim illam et augemus, 
quasi argumentum sit iuste irascentis graviter irasci. 

5 XXX. Quanto melius est initia ipsa perspicere l 
quam levia sint, quam innoxia! quod accidere vides 
animalibus mutis, idem in homine deprendes: frivolis 
turbamur et inanibus. taurum color rubicundus ex- 
citat, ad umbram aspis exurgit, ursos leonesque mappa 

10 proritat: omnia, quae natura fera ac rabida sunt, con- 
sternantur ad vana. idem inquietis et stolidis ingeniis 2 
evenit: rerum suspicione feriuntur, adeo quidem, ut 
interdum iniurias vocent modica beneficia, in quibus 
frequentissima, certe acerbissima iracundiae materia est. 

15 carissumis enim irascimur, quod minora nobis prae- 
stiterint quam mente conceperimus quamque alii tule- 
rint, cum utriusque rei paratum remedium sit. magis 3 
alteri indulsit: nostra nos sine comparatione delectent; 
numquam erit felix, quem torquebit felicior. minus 

80 habeo quam speravi: sed fortasse plus speravi quam 
debui. haec pars maxime metuenda est, hinc per- 
niciosissimae irae nascuntur et sanctissima quaeque 
invasurae. divum Iulium plures amici confecerunt 4 
quam inimici, quorum non expleverat spes inexplebiles. 

«5 voluit quidem ille — neque enim quisquam liberalius 
victoria usus est, ex qua nihil sibi vindicavit nisi 
dispensandi potestatem — , sed quemadmodum sufficere 
tam improbis desideriis posset, cum tantum omnes 
concupiscerent, quantum unus poterat? vidit itaque 5 

so strictis circa sellam suam gladiis commilitones suos, 



2 iniquis sumu A l ut vid.; iiriquissimu A 6 || 15 carissu- 
mis A\ sed u in i rad. corr. || 16 conceperimus . . . tulerint L 
concepimus . . . tulerint A concepimus . . . tulerunt Madvig || 
18 alteri A l (1 corr. ex d) || 22 sanctissima// (eras. m) A \\ 23 plures 
amici confecerunt A l L; postea A 6 amici delevit idemque verbum 
post confecerunt s. v. addidit || 27 despensandi A || 29 quantu// 
A (eras. s) 



Digitized by Google 



140 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V 



Cimbrum Tillium, acerrimum paulo ante partium de- 
fensorem, aliosque post Pompeium demum Pompeianos. 
haec res sua in reges arma convertit fidissimosque eo 
conpulit, ut de morte eorum cogitarent, pro quibus 
et ante quos mori votum habuerant. 5 

1 XXXI. Nulli ad aliena respicienti sua placent: 
inde diis quoque irascimur, quod aliquis nos antecedat, 
obliti quantum hominum retro sit, et paucis inviden- 
tem quantum sequatur a tergo ingentis invidiae. tanta 
tamen inportunitas hominum est, ut, quamvis multum 10 
acceperint, iniuriae loco sit plus accipere potuisse. 

2 *dedit mihi praeturam: sed consulatum speraveram; 
dedit duodecim fasces: sed non fecit ordinarium con- 
sulem; a me numerari voluit annum: sed deest mihi 
ad sacerdotium; cooptatus in collegium sum: sed cur 15 
in unum? consummavit dignitatem meam: sed patri- 
monio nihil contulit; ea dedit mihi, quae debebat ali- 

3 cui dare, de suo nihil protulit/ age potius gratias 
pro his, quae accepisti; reliqua expecta et nondum 
plenum esse te gaude: inter voluptates est superesse 20 
quod speres. omnes vicisti: primum esse te in animo 
amici tui laetare; multi te vincunt: considera, quanto 
antecedas plures quam sequaris. quod sit in te vitium 
maximum quaeris? falsas rationes conficis: data magno 
aestumas, accepta parvo. 25 

1 XXXII. Aliud in alio nos deterreat: quibusdam 
timeamus irasci, quibusdam vereamur, quibusdam fasti- 
diamus. magnam rem sine dubio fecerimus, si ser- 
volum infelicem in ergastulum miserimus! quid pro- 
peramus verberare statim, crura protinus frangere? so 

1 Tillium Muret uillju A Tulliu L || 9 sequatnr a tergo 
A b (r a in fine vers. in ras. t initio seq. vers. add.) \ ingentis A 
ingruentis Joh. MuUer \\ 14 nmnerari A nominari Wolters \\ 
15 cooptatus A (altera o a rad. eorr.) \\ 19 his A iis Wesen- 
berg \\ 28 ait in te volg. sitiente A Bit inte te L \\ U data AL; 
locum recte interpretatus eet Petschenig Philol. L pag. 183; cfr. 
et quae Joh. Muller disputavit Ber. d. Wien. Akad. CXVUI 20 \\ 
29 in//erga8tulum A (eras. t) 

-L 

Digitized by Google 



DE IRA LIB. IIL CAP. 31. 32. 33 



141 



non peribit potestas ista, si differetur. sine id tempus 2 
veniat, quo ipsi iubeamus: nunc ex imperio irae lo- 
quemur; cum illa abierit, tunc videbimus, quanto ista 
lis aestumanda sit. in hoc enim praecipue fallimur: 

s ad ferrum venimus, ad capitalia supplicia, et vinculis, 
carcere, fame vindicamus rem castigandam flagris levi- 
oribus. c quomodo , inquis *nos iubes intueri, quam 3 
omnia, per quae laedi videamur, exigua, misera, pu- 
erilia sint?' ego vero nihil magis suaserim quam sumere 

10 ingentem animum et haec, propter quae litigamus, 
discurrimus, anhelamus, videre quam humilia et abiecta 
sint, nulli qui altum quiddam aut magnificum cogitat 
respicienda. 

XXXIII. Girca pecuniam plurimum vociferationis l 
15 est: haec fora defetigat, patres liberosque committit, 
venena miscet, gladios tam percussoribus quam legi- 
onibus tradit; haec est sanguine nostro delibuta; propter 
hanc uxorum maritorumque noctes strepunt Utibus et 
tribunalia magistratuum premit turba, reges saeviunt 
20 rapiuntque et civitates longo saeculorum labore con- 
structas evertunt, ut aurum argentumque in cinere 
urbium scrutentur. libet intueri fiscos in angulo ia- 2 
centis: hi sunt propter quos oculi clamore expriman- 
tur, fremitu iudiciorum basilicae resonent, evocati ex 
25 longinquis regionibus iudices sedeant iudicaturi, utrius 
iustior avaritia sit. quid si ne propter fiscum quidem, 3 
sed pugnum aeris aut inputatum a servo denarium 
senex sine herede moriturus stomacho dirumpitur? 

2 loquemur A loquimur volg. ante Haasium || 7 sq. volgatam 
interpunctionem retinere malui quam Gertzii interpretationem 
sequi, qui interlocutoris verba pro exclamatione accipit quam 
A tamquam Haase quasi Feldmann || 15 defetigat A* defat- 
A h L || 17 delibuta L dil- A \\ 20 rapiuutque A, quod delendum 
esse censet W. GemoU, mutandum in rabiuntque Carnelissen \\ 
22 angulo A arcula Gertz coll. Juv. XIV 259 \[ 24 fremitu// A 
(eras. fort. s) || 25 utriug A X L corr. in utrum uis A 5 || 27 pug- 
num A X L pugnam A 6 || 28 dirumpitur L dirrumpitur aut 
disr- A 



Digitized by Google 



142 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



qnid si propter usuram vel milensimam valetudinarius 
faenerator distortis pedibus et manibus ad computan- 
dum non relictis clamat ac per vadimonia asses suos 
4 in ipsis morbi accessionibus vindicat? si totam mihi 
ex omnibus metallis, quae cum maxime deprimimus, s 
pecuniam proferas, si in medium proicias quidquid 
thensauri tegunt, avaritia iterum sub terras referente, 
quae male egesserat: omnem istam congeriem non putem 
dignam quae frontem viri boni contrahat. quanto 
risu prosequenda sunt quae nobis lacrimas educunt! 10 

1 XXXIV. Cedo nunc, persequere cetera, cibos, 
potiones horumque causa paratas in ambitionem mun- 
ditias, verba contumeliosa, motus corporum parum 
honorificos, contumacia iumenta et pigra mancipia, et 
suspiciones et interpretationes malignas vocis alienae, 15 
quibus efficitur, ut inter iniurias naturae numeretur 
sermo homini datus: crede mihi, levia sunt propter 
quae non leviter excandescimus, qualia quae pueros in 

2 rixam et iurgium concitant. nihil ex is, quae tam 
tristes agimus, serium est, nihil magnum: inde, in- 20 
quam, vobis ira et insania est, quod exigua magno 
aestumatis. auferre hic mihi hereditatem voluit; hic 
me diu in spem supremam captatis criminatus est; 

3 hic scortum meum concupivit: quod vinculum amoris 
esse debebat, seditionis atque odi causa est, idem velle. 25 

25 alludit ad Sallusti verba Catil. 20,4; cfr. ep. 20,5 

1 vel Gertz antem (aut cum virgula supra t) A, sed 
virgulam addidisse vid. man. recens \\ 2 computandum L ut 
Pincianus coni. comparandnm A \\ o nadimonia L et volg. 
nadim^omnia A 1 ** jj 8 egesserat L ut volg. gesserat A \\ 
11 cedo A (o ex 1 corr.) \\ 12 paratas in Madvig paratam A 
paratas ambitiose scribi mavolt Gertz || 18 verba contomeliosa 
Madvig et Wesenberg nerba contumelias A || 14 verba et su- 
epiciones et, quae in A loco parum apto post honorificos 
leguntur, huc transposuit Gertz \\ 18 qnaliaqne A qnaliaque Zsr 
fort. recte \\ 19 exiB A 1 corr. in ex his fort. A % \\ 20 triste AL 
corr. volg. || 21 vobie s nobis A \\ 28 dini spem A x corr. A l 
aut A* | captatis Madvig (captato Bubenius) captatus AL 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. m. CAP. 34. 35 



143 



iter angustum rixas transeuntium concitat, diffusa et 
late patens via ne populos quidem collidit: ista quae 
appetitis, quia exigua sunt nec possunt ad alterum 
nisi alteri erepta transferri, eadem affectantibus pugnas 
5 et iurgia excitant. 

XXXV. Respondisse tibi servum indignaris liber- l 
tumque et uxorem et clientem: deinde idem de re 
publica libertatem sublatam quereris, quam domi su- 
stulisti. rursus, si tacuit interrogatus, contumaciam 

io vocas. et loquatur et taceat et rideat! *coram domino?' 2 
inquis. immo coram patre familiae. quid clamas? 
quid vociferaris? quid flagella media cena petis, quod 
servi loquuntur, quod non eodem loco turba contionis 
est, silentium solitudinis? in hoc habes aures, ut non 3 

15 modulata tantum et mollia et ex dulci tracta conposita- 
que accipiant: et risum audias oportet et fletum, et 
blanditias et lites, et prospera et tristia, et hominum 
voces et fremitus animalium latratusque. quid miser 
expavescis ad clamorem servi, ad tinnitum aeris aut 

20 ianuae inpulsum? cum tam delicatus fueris, tonitrua 
audienda sunt. hoc, quod de auribus dictum est, 4 
transfer ad oculos, qui non minus fastidio laborant, 
si male instituti sunt: macula offenduntur et sordibus 
et argento parum splendido et stagno non ad solum 

25 perlucente. hi nempe oculi, qui non ferunt nisi varium 5 
ac recenti cura nitens marmor, qui mensam nisi crebris 
distinctam venis, qui nolunt domi nisi auro pretiosiora 
calcari, aequissimo animo foris et scabras lutosasque 
semitas spectant et maiorem partem occurrentium squa- 

50 lidam, parietes insularum exesos, rimosos, inaequales. 

8 quando misustulisti A 1 corr. A* \\ 13 loquuntur volg. ex <s 
loquantur AL \\ 15 tracta A, fracta vel infracta mdlit Gertz 
coll. ep. 90, 19 || 17 tristia L ut volg. tristitia A II 19 attinnitnm 
A 1 corr. A* \\ 26 qni <non> mensam coni. Haase, sed recte 
defendit cod. scripturam Gertz \\ 27 distinctam L destinctam A \\ 
28 calcari Haase calcare AL 



Digitized by Qoogle 



144 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



quid ergo aliud est, quod illos in publico non offen- 
dat, domi moveat, quam opinio illic aequa et patiens, 
domi morosa et querula? 

1 XXXYI. Omnes sensus perducendi sunt ad firmi- 
tatem; natura patientes sunt, Bi animus illos desit cor- s 
rumpere, qui cotidie ad rationem reddendam vocandus 
est. faciebat hoc Sextius, ut consummato die, cum se 
ad nocturnam quietem recepisset, interrogaret animum 
Buum: 'quod hodie malum tuum sanasti? cui vitio 

2 obstitisti? qua parte melior es? 9 desinet ira et mo- io 
deratior erit, quae sciet sibi cotidie ad iudicem esse 
veniendum. quicquam ergo pulchrius hac consuetudine 
excutiendi totum diem? qualis ille somnus post re- 
cognitionem sui sequitur, quam tranquillus, quam altus 
ac liber, cum aut laudatus est animus aut admonitus 16 
et speculator sui censorque secretus cognovit de mori- 

s bus suis! utor hac potestate et cotidie aput me cau- 
sam dico. cum sublatum e conspectu lumen est et 
conticuit uxor moris iam mei conscia, totum diem 
meum scrutor factaque ac dicta mea remetior; nihil *o 
mihi ipse abscondo, nihil transeo. quare enim quic- 
quam ex erroribus meis timeam, cum possim dicere: 

4 *vide ne istud amplius facias, nunc tibi ignosco. in 
illa disputatione pugnacius locutus es: noli postea con- 
gredi cum imperitis; nolunt discere, qui numquam 25 
didicerunt. illum liberius admonuisti quam debebas, 
itaque non emendasti, sed offendisti: de cetero vide, 
non tantum an verum sit quod dicis, sed an ille cui 
dicitur veri patiens sit; admoneri bonus gaudet, pessi- 
mus quisque rectorem asperrime patitur. 30 

5 desit A desiit volg. desinit L || 11 sibi volg. sibi & AL 
sibimet Gertz \\ 16 cognovit Gerts cognosoit AL [I 20 meum AL 
mecum volg. || 22 meift meam A x corr. A* \\ 24 es L est A || 
27 vide t non tantum volg. uide. ne non tantum AL \\ 30 rec- 
torem A recte, nam regere interdum idem est atque corrigere; 
vide lexx. correctorem 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. IH. CAP. 36. 37. 38 



145 



XXXVDL In convivio quorundam te sales et in l 
dolorem tunm iacta verba tetigerunt: vitare volgares 
convictus memento; solutior est post vinum licentia, 
quia ne sobris quidem pudor est. iratum vidisti ami- 2 
5 cum tuum ostiario causidici alicuius aut divitis, quod 
intrantem summoverat, et ipse pro illo iratus extremo 
mancipio fuisti: irasceris ergo catenario cani? et hic, 
cum multum latravit, obiecto cibo mansuescit. recede 3 
longius et ride! nunc iste se aliquem putat, quod 

10 custodit litigatorum turba limen obsessum; nunc ille, 
qui intra iacet, felix fortunatusque est et beati hominis 
iudicat ac potentis indicium difficilem ianuam: nescit 
durissimum esse ostium carceris. praesume animo 
multa tibi esse patienda: numquis se hieme algere 

15 miratur? numquis in mari nausiare, in via concuti? 
fortis est animus ad quae praeparatus venit. minus 4 
honorato loco positus irasci coepisti convivatori, vo- 
catori, ipsi qui tibi praeferebatur: demens, quid inter- 
est, quam lecti premas partem? honestiorem te aut 

20 turpiorem potest facere pulvinus? non aequis quen- 5 
dam oculis vidisti, quia de ingenio tuo male locutus 
est: recipis hanc legem? ergo te Ennius, quo non 
delectaris, odisset, et Hortensius, si orationes eius im- 
prdbares, simultates tibi indiceret, et Cicero, si deri- 

35 deres carmina eius, inimicus esset. vis tu aequo animo 
pati candidatus sunragia! 9 

XXXVIIL Contumeliam tibi fecit aliquis: num- l 
quid maiorem quam Diogeni philosopho Stoico, cui 
de ira cum maxime disserenti adulescens protervus 
30 inspuit? tulit hoc ille leniter et sapienter: *non qui- 
dem* inquit *irascor, sed dubito tamen an oporteat 
irasci.' quanto Cato noster melius! qui, cum agenti 2 

4 quia AL quibus Gertz \ sobris A Bobriis volg. || 23 verba 

81 oration«s eius improbares aut sim. addenda essc vidit JBaupt J| 

82 quanto Oato noster Fickert qnanto noster A, in marg. add. 
A* de catone .n.; Catonis nomen non adscribendum, sed pro 
quanto substituendum esse censet Schultess \ qui A cui et volg. 

SENECAE OPEBA 1. 1. ed. Hermea. tf) 

Digitized by Google 



146 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



causam in frontem mediam quantum poterat attracta 
pingui saliva inspuisset Lentulus ille patrum noetrorum 
memoria factiosus et inpotens, abstersit faciem et: 
'adfirmabo' inquit 'omnibus, Lentule, falli eos qui te 
negant os habere.' 5 

1 XXXIX. Contigit iam nobis, Novate, bene com- 
ponere animum: aut non sentit iracundiam aut superior 
est. videamus quomodo alienam iram leniamus; nec 
enim sani esse tantum volumus, sed sanare. 

2 Primam iram non audebimus oratione mulcere: 10 
surda est et amens; dabimus illi spatium. remedia in 
remissionibus prosunt; nec oculos tumentis temptamus 
vim rigentem movendo incitaturi, nec cetera vitia, dum 

3 fervent: initia morborum quies curat. € quantulum' 
inquis 'prodest remedium tuum, si sua sponte desi- 15 
nentem iram placatP primum, ut citius desinat, efficit; 
deinde custodit, ne reccidat; ipsum quoque impetum, 
quem non audet lenire, fallet: removebit omnia ulti- 
onis instrumenta, simulabit iram, ut tamquam adiutor 
et doloris comes plus auctoritatis in consiliis habeat, so 
moras nectet et, dum maiorem poenam quaerit, prae- 

4 sentem differet. omni arte requiem furori dabit: si 
vehementior erit, aut pudorem illi cui non resistat 
incutiet aut metum; si infirmior, sermones inferet vel 
gratos vel novos et cupiditate cognoscendi avocabit. *s 
medicum aiunt, cum regis filiam curare deberet nec 
sine ferro posset, dum tumentem manimam leniter 
fovet, scalpellum spongea tectum induxisse: repugnasset 
puella remedio palam admoto, eadem, quia non ex- 
pectavit, dolorem tulit. quaedam non nisi decepta 80 
sanantur. 

1 XL. Alteri dices: 'vide ne inimicis iracundia tua 
voluptati sit', alteri: c vide ne magnitudo animi tui 

17 reccidat A \\ 21 querit (q ex o corr.) A \\ 24 inferet Ls 
infert A || 28 spongea A cfr. cap. 19, 3 et 4 \\ 80 decepta A 
deceptis Badstiibner 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. m. CAP. 39. 40 



147 



creditumque aput plerosque robur cadat. indignor me 
hercules et nou invenio dolendi modum, sed tempus 
expectandum est; dabit poenas; serva istud in animo 
tuo: cum potueris, pro mora reddes/ castigare vero 

5 irascentem et ultro obirasci incitare est; varie adgre- 2 
dieriB blandeque, nisi forte tanta persona eris, ut 
possis iram comminuere, quemadmodum fecit divus 
Augustus, cum cenaret aput Vedium Pollionem. fre- 
gerat unus ex servis eius crustallinum; rapi eum Vedius 

10 iussit ne vulgari quidem more periturum: murenis obici 
iubebatur, quas ingentis in piscina continebat. quis 
non hoc illum putaret luxuriae causa facere? saevitia 
erat. evasit e manibus puer et confugit ad Caesaris 3 
pedes nihil aliud petiturus, quam ut aliter periret, ne 

16 esca fieret. motus est novitate crudelitatis Caesar et 
illum quidem mitti, crustallina autem omnia coram se 
frangi iussit conplerique piscinam. fuit Caesari sic 4 
castigandus amicus; bene usus est viribus suis: *e con- 
vivio rapi homines imperas et novi generis poenis lan- 

so cinari? si calix tuus fractus est, viscera hominis dis- 
trahentur? tantum tibi placebis, ut ibi aliquem duci 
iubeas, ubi Caesar est?' sic cui tantum potentiae est, 5 
ut iram ex superiore loco adgredi possit, male tractet, 
at talem dumtaxat, qualem modo rettuli, feram, im- 

*6 manem, sanguinariam, quae iam insanabilis est, nisi 
maius aliquid extimuit. 

1 cadat. alteri indignor A, sed alteri punctis superne et 
infeme additis deletum est; in L non legitur || 3 post istud in 
A parva rasura est \\ 4 potueris A, sed u s. v. add. fort. A 1 || 
9 (et 16) ci-ustallinum A cfr. epist. 123, 7 (p. 588, 19) || 10 more 
A morte volg. || 20 Bicalixjtus A l corr. fort. eadem manu \\ 
22 sic cui ex sr Gertz sicui A. hanc paragraphum (5), quae in 
editionibus volgo prima capitis 41 est, superioribus adiungendam 
et novi capitis et epilogi initium a § 2 Pacem demus animo . . . 
ordiendum esse docuit Gertz stud. crit. p. 102 sq.; iam non opus 
esse apparet lacunae signis, quae Gruterus et Lipsius in fine 
§ 5 post verba nisi maius aliquid extimuit. posuerant \\ 24 at 
del. Gronov 

10* 

Digitized by Google 



148 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V. 



1 XLL Pacem demus animo, quam dabit prae- 
ceptorum salutarium adsidua meditatio actusque rerum 
boui et intenta mens ad unius honesti cupiditatem. 
conscientiae satis fiat, nil in famam laboremus: se- 

2 quatur vel mala, dum bene merentis. c at volgus ani- 5 
mosa miratur et audaces in honore sunt, placidi pro 
inertibus habentur/ primo forsitan aspectu; sed simul 
aequalitas vitae fidem fecit non segnitiem illam animi 
esse sed pacem, veneratur illos populus idem colitque. 

3 nihil ergo habet in se utile taeter iste et hostilis ad- 10 
fectus, at omnia ex contrario mala, ferrum et ignes. 
pudore calcato caedibus inquinavit manus, membra 
liberorum dispersit, nihil vacuum reliquit a scelere, 
non gloriae memor, non infamiae metuens, inemenda- 
bilis, cum ex ira in odium obcalluit. 15 

1 XLH. Careamus hoc malo purgemusque mentem 
et extirpemus radicitus, quae quamvis tenuia undecum- 
que haeserint renascentur, et iram non temperemus, 
sed ex toto removeamus — quod enim malae rei 
temperamentum est? — . poterimus autem, adnitamur 20 

2 modo. nec ulla res magis proderit quam cogitatio 
mortalitatis. sibi quisque atque alteri dicat: c quid 
iuvat tamquam in aeternum genitos iras indicere et 
brevissimam aetatem dissupare? quid iuvat dies, quos 
in voluptatem honestam inpendere licet, in dolorem 25 
alicuius tormentumque transferre? non capiunt res 

3 istae iacturam nec tempus vacat perdere. quid ruimus 
in pugnam? quid certamina nobis arcessimus? quid 
inbecillitatis obliti ingentia odia suscipimus et ad fran- 
gendum fragiles consurgimus? iam istas inimicitias, so 
quas inplacabili gerimus animo, febris aut aliquod 
aliud malum corporis vetabit geri; iam par acerrimum 

1 praeceptorum L ut volg. praeceptorem A || 4 nil 1 fama 
A (i in ras. fort. m. 1) \ sequatur L et volg. sequantur A \\ 

10 hostilis A pestilens Koch horribilia Gertz, sed cf. clem. 113, 4 \\ 

11 post ferrum et ignes excidisse putat Gertz tractavit aut simile 
aliguod verbum \\ 24 diflflupare A 



Digitized by Google 



DE IRA LIB. m. CAP. 41. 42. 43 



149 



media mors dirimet. quid tumultuamur et vitam sedi- 4 
tiosi conturbamus? stat supra caput fatum et pereun- 
tis dies inputat propiusque ac propius accedit; istud 
tempus, quod alienae destinas morti, fortasse circa 
6 tuam est. 

XLIII. Quin potius vitam brevem colligis placi- l 
damque et tibi et ceteris praestas? quin potius ama- 
bilem te, dum vivis, omnibus, desiderabilem, cum 
excesseris, reddis? quid illum nimis ex alto tecum 

10 agentem detrahere cupis? quid illum oblatrantem tibi, 
humilem quidem et contemptum, sed superioribus aci- 
dum ac molestum exterere viribus tuis temptas? quid 
servo, quid domino, quid regi, quid clienti tuo ira- 
sceris? sustine paulum: venit ecce mors quae vos 

15 pares faciat. videre solemus inter matutina harenae 2 
spectacula tauri et ursi pugnam inter se conligatorum, 
quos, cum alter alterum vexarunt, suus confector ex- 
pectat: idem facimus, aliquem nobiscum adligatum 
lacessimus, cum victo victorique finis et quidem ma- 

*> turus inmineat quieti potius pacatique quantulum- 
cumque superest exigamus! nulli cadaver nostrum 
iaceat invisum! saepe rixam conclamatum in vicinia 3 
incendium solvit et interventus ferae latronem via- 
toremque diducit. conluctari cum minoribus malis non 

>5 vacat, ubi metus maior apparuit. quid nobis cum 
dimicatione et insidiis? numquid amplius isti cui 
irasceris quam mortem optas? etiam te quiescente 
morietur. perdis operam, si facere vis quod futurum 
est. *nolo' inquis c utique occidere, sed exilio, sed 4 

80 ignominia, sed damno adficere/ magis ignosco ei, qui 

8 propriusque A || 11 et contemptum A atque despectum 
L || 12 exterere Muret (cfr. dial. X 13,6) exterrere AL || 15 ui- 
dere A ridere volg. inde a Mwreto \ haren§ A (e in ras. fort. 
m. 1) || 17 uexaf i. e. uexarunt A et L vexarit volg. \\ 18 alli- 
gatum corr. ex atl- A l ~* || 22 in uicinia L in uicinio A in vi- 
cino volg. cfr. dial. IX 11,7 \\ 28 operam ei Hense in litteris 
ad me datis; operas AL operam c 



Digitized by Google 



150 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. V 



vulnus inimici quam qui pusulam concupiscit; hic 
enim non tantum mali animi est, sed pusilli. sive de 
ultimis suppliciis cogitas sive de levioribus, quantulum 
est temporis, quo aut ille poena sua torqueatur aut 
tu malum gaudium ex aliena percipias! iam istum 
5 spirituin expuemus. interim, dum trahimus, dum inter 
homines sumus, colamus humanitatem; non timori 
cuiquam, non periculo simus, detrimenta, lmurias, 
convicia, vellicationes contemnamus et magno animo 
brevia feramus incommoda: dum respicimus, quod 
aiunt, versamusque nos, iam mortalitas aderit. 

6 expuemus. L expuimuB. A \\ 11 iam mortalitas aderit 
Pincianu8 inmortalitas adeRIT AL. Reliquam paginae partem 
in A sub8criptio minio picta explet, in 13 versus divisa: L. A. 
Senece Ad Nouatum DE IRA LIBER TERTIYS EXPLICIT f 
INCIPIT AD MARCIAM DE CON SO LA TIO NE . . . 



Digitized by 



L. ANNAEI SENECAE 

DIALOGORVM LIBER VI. 



AD MARCIAM 

DE CONSOLATIONE. 



I. Nisi te, Marcia, scirem tam longe ab infirmi- l 
tate muliebris animi quam a ceteris vitiis recessisse et 
mores tuos velut aliquod antiquum exemplar aspici, 
non auderem obviam ire dolori tuo, cui viri quoque 
libenter haerent et incubant, nec spem concepissem 
tam iniquo tempore, tam inimico iudice, tam invidioso 
crimine posse me efficere, ut fortunam tuam absolveres. 
fiduciam mihi dedit exploratum iam robur animi et 
magno experimento adprobata virtus tua. non est 2 
ignotum, qualem te in persona patris tui gesseris, 
quem non minus quam liberos dilexisti, excepto eo 
quod non optabas superstitem; nec scio an et optaveris: 
permittit enim sibi quaedam contra bonum morem 
magna pietas. mortem A. Cremuti Cordi parentis tui 
quantum poteras inhibuisti; postquam tibi apparuit 
inter Seianianos satellites illam unam patere servitutis 
fugam, non favisti consilio eius, sed dedisti manus 
victa fudistique lacrimas palam et gemitus devorasti 

In koc libro praeter A codicis scripturam e Gertzi commen- 
tario critico lectiones quoque adscripsi codicis F i. e. Laurentiani 
plut. 76, 41, eaec. XV, quas hic illic vir doctus attulit. 

6 inimico (m in ras.) A || 10 in persona editt. antiqq. in- 
penonam A II 16 Seianianos Agricola silajnianos ut vid. A 1 , 
silla|nianos A* \ Bervitntie Lectius seruituti A 



Digitized by Google 



152 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 



quidem, non tamen hilari fronte texisti, et haec illo 

3 saeculo, quo magna pietas erat nihil impie facere; ut 
vero aliquam occasionem mutatio temporum dedit, in- 
genium patris tui, de quo sumptum erat supplicium, 
in usum hominum reduxisti et a vera illum vindicasti 6 
morte ac restituisti in publica monumenta libros, quos 
vir iUe fortissimus sanguine suo scripserat. optime 
meruisti de Romanis studiis: magna illorum pars ar- 
serat; optime de posteris, ad quos veniet incorrupta 
rerum fides auctori suo magno imputata; optime de 10 
ipso, cuius viget vigebitque memoria, quam diu in 
pretio fuerit Romana cognosci, quam diu quisquam 
erit, qui reverti velit ad acta maiorum, quam diu quis- 
quam qui velit scire, quid sit vir Romanus, quid sub- 
actis iam cervicibus omnium et ad Seianianum iugum 15 
adactis indomitus, quid sit homo ingenio, animo, manu 

4 liber. magnum me hercules detrimentum res publica 
ceperat, si illum ob duas res pulcherrimas in oblivionem 
coniectum, eloquentiam et libertatem, non eruisses: 
legitur, floret, in manus hominum, in pectora receptus »o 
vetustatem nullam timet; at illorum carnificum cito 
scelera quoque, quibus solis memoriam meruerunt, 

5 tacebuntur. haec magnitudo animi tui vetuit me ad 
sexum tuum respicere, vetuit ad voltum, quem tot 
annorum continua tristitia, ut semel obduxit, tenet. 25 
et vide, quam non subrepam tibi nec furtum facere 
affectibus tuis cogitem: antiqua mala in memoriam 
reduxi et, ut scires hanc quoque plagam esse sanan- 
dam, ostendi tibi aeque magni vulneris cicatricem. 

1 fronte// (eras. m) A h§c AF hoc volg. || 3 mutato 
tempore A.F, quod ita fort. defendi potest, ut subiectum sit 
eaeculum (Schultess); magis placet quod volgo scribitur: mutatio 
temporum (temporis ?) |[ 6 ac in fine versus add. A 5 duabus 
litteris erasis, guae initio seq. versus cum restituisti coniunctac 
fuerunt, sive ac sive & hae fuerunt \\ 20 floret F et volg. florej 
A || 28 tacebuntur ? tacebunt A, cfr. epist. 21, 4 || 28 ut scirea 
Schultess uis scire A \\ 29 eque. A 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 1 153 



alii itaque molliter agant et blandiantur, ego confligere 
cum tuo maerore constitui et defessos exhaustosque 
oculos, si verum vis, magis iam ex consuetudine quam 
ex desiderio fluentis continebo, si fieri potuerit, favente 

5 te remediis tuis, si minus, vel invita, teneas licet et 
amplexeris dolorem tuum, quem tibi in filii locum 
superstitem fecisti. quis enim erit finis? omnia in 6 
supervacuum temptata sunt: fatigatae adlocutiones 
amicorum, auctoritates magnorum et adfinium tibi 

10 virorum; studia, hereditarium et paternum bonum, 
surdas aures inrito et vix ad brevem occupationem 
proficiente solacio transeunt; illud ipsum naturale 
remedium temporis, quod maximas quoque aerumnas 
componit, in te una vim suam perdidit. tertius iam 7 

15 praeterit annus, cum interim ninil ex primo illo im- 
petu cecidit: renovat se et corroborat cotidie luctus 
et iam sibi ius mora fecit eoque adductus est, ut putet 
turpe desinere. quemadmodum omnia vitia penitus 
insidunt, nisi, dum surgunt, oppressa sunt, ita haec 

20 quoque tristia et misera et in se saevientia ipsa novis- 
sime acerbitate pascuntur et fit infelicis animi prava 
voluptas dolor. cupissem itaque primis temporibus ad 8 
istam curationem accedere: leniore medicina fuisset 
oriens adhuc restringenda vis; vehementius contra in- 

«5 veterata pugnandum est. nam volnerum quoque sanitas 
facilis est, dum a sanguine recentia sunt; tunc et 
uruntur et in altum revocantur et digitos scrutantium 
recipiunt, ubi corrupta in malum ulcus verterunt. non 
possum nunc per obsequium nec molliter adsequi tam 

M durum dolorem: frangendus est. 

1 confligere (liger in ras.) A l (?) || 11 inrito 7 uix A (7 in 
ras. A & ) || 12 proficiente F et volg. proficientes A || 17 etiam 
A corr. volg. || 21 fit infelicie volg. finit felicis ut vid. A l fiit (?) 
Ifelicis A 6 | prava volg. prauo A \\ 23 leniore (corr. ex leniore) 
A || 25 uulnerum A 6 \\ 27 flcrntantum A corr. volg. \\ 29 ad- 
seqni A adgredi Triller coll. dial. V 40, 2 \\ 30 frangendus A b F 
frangendum A l 



Digitized by Google 



154 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 



1 II. Scio a praeceptis incipere omnis, qui monere 
aliquem volunt, in exemplis desinere. mutari hunc 
interim morem expedit; aliter enim cum alio agendum 
est: quosdam ratio ducit, quibusdam nomina clara 
opponenda sunt et auctoritas, quae liberum non relin- $ 

2 quat animum ad speciosa stupenti. duo tibi ponam 
ante oculos maxima et sexus et saeculi tui exempla: 
alterius feminae, quae se tradidit ferendam dolori, 
alterius, quae pari adfecta casu, maiore damno, non 
tamen dedit longum in se malis suis dominium, sed io 

3 cito animum in sedem suam reposuit. Octavia et Livia, 
altera soror Augusti, altera uxor, amiserant filios iu- 
venes, utraque spe futuri principis certa: Octavia 
Marcellum, cui et avunculus et socer incumbere coe- 
perat, in quem onus inperii reclinare, adulescentem is 
animo alacrem, ingenio potentem, sed frugalitatis con- 
tinentiaeque in illis aut annis aut opibus non medio- 
criter admirandae, patientem laborum, voluptatibus 
alienum, quantumcumque inponere illi avunculus et, 
ut ita dicam, inaedificare voluisset, laturum; bene 20 

4 legerat nulli cessura ponderi fundamenta. nullum finem 
per omne vitae suae tempus flendi gemendique fecit 
nec ullas admisit voces salutare aliquid adferentis; ne 
avocari quidem se passa est, intenta in unam rem et 
toto animo adfixa. talis per omnem vitam fuit, qualis *s 
in funere, non dico non [est] ausa consurgere, sed ad- 
levari recusans, secundam orbitatem iudicans lacrimas 
amittere. nullam habere imaginem filii carissimi voluit, 

12 amiserant Gertz amiserunt A \\ 15 imperii volg. in- 
periti A || 16 potentem s inpotentem A I sed frugalitatifl A 
sed et fr- s fort. recte, alii sed delere maluerunt |J 24 inter- 
punctione mutata verba intenta . . . affixa coniungenda esse cum 
eis quae praecedunt: ne avocari . . passa est mihi P. Thomas 
persuasit; antea interpungebant: adferentis, ne avocari qnidem 
ee paasa est: intenta . . . adfixa talis || 26 est A, guod volg. 
omittunt, in a se Gertz corr.; voculam Haase ita servavit ut 
scriberet: in funere. non dico non est ausa . . . || 28 amittere 
edd. antiqq. mittere A, sed ante m s. v. una littera erasa est, 
guae a fuisse potest 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 2. 3 155 



nxillam sibi de illo fieri mentionem. oderat omnes 5 
matres et in Liviam maxime furebat, quia videbatur 
ad illius filium transisse sibi promissa felicitas. tene- 
bris et solitudini familiarissima, ne ad fratrem quidem 

5 respiciens, carmina celebrandae Marcelli memoriae com- 
posita aliosque studiorum honores reiecit et aures suas 
adversus omne solacium clusit. a sollemnibus officiis 
seducta et ipsam magnitudinis fraternae nimis circum- 
lucentem fortunam exosa defodit se et abdidit. ad- 

io sidentibus liberis, nepotibus lugubrem yestem non 
deposuit, non sine contumelia omnium suorum, quibus 
salvis orba sibi videbatur. 

m. Livia amiserat filium Drusum, magnum futu- l 
rum principem, iam magnum ducem: intraverat penitus 

15 Germaniam et ibi signa Romana fixerat, ubi vix ullos 
esse Romanos notum erat. in expeditione decesserat 
ipsis illum hostibus aegrum cum veneratione et pace 
mutua prosequentibus nec optare quod expediebat 
audentibus. accedebat ad hanc mortem, quam ille pro 

w re publica obierat, ingens civium provinciarumque et 
totius Italiae desiderium, per quam effusis in officium 
lugubre municipiis coloniisque usque in urbem ductum 
erat funus triumpho simillimum. non licuerat matri 2 
ultima filii oscula gratumque extremi sermonem oris 

s5 haurire; longo itinere reliquias Drusi sui prosecuta tot 
per omnem Italiam ardentibus rogis, quasi totiens illum 
amitteret, inritata, ut primum tamen intulit tumulo, 
simul et illum et dolorem suum posuit, nec plus doluit 
quam aut honestum erat Caesare aut aequom Tiberio 

8 suo Hosiu8 || 7 clusit corr. in clausit fort. A l (cludere 
sollemne ap. Sen., claudere ter tantum enotavi: epist.p.49,3 ;122,6; 
369,25) || 15 signa Romana fixerat Muret signum Romani fixernnt 
A II 18 proseqnentibns A l (praeter ibns in ras.) \\ 19 accendebatur 
Jon. Miiller \\ 24 ultima F et alii sr utinam A 6 (u in ras. 2 
litt.) || 26 illum F ut volg. illam A \\ 28 simnl et illum A simnl 
et filinm Schultess \\ 29 erat Caesare ant aeqnom Tiberio salvo 
Gerte (1889) erat cesar§ ant §quo malno A erat Caesare aut 
aeqnom Nerone ealvo Schultess erat Caesari ant aeqnom alvo JSftta 



Digitized by Google 



156 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI 



salvo. non desiit denique Drusi sui celebrare nomen, 
ubique illum sibi privatim publiceque repraesentare, 
libentissime de illo loqui, de illo audire: cum memoria 
illius vixit; quam nemo potest retinere et frequentare, 

3 qui illam tristem sibi reddidit. elige itaque, utrum 6 
exemplum putes probabilius. si illud prius sequi vis, 
eximes te numero vivorum: aversaberis et alienos li- 
beros et tuos ipsumque quem desideras; triste matribus 
omen occurres; voluptates honestas, permissas, tam- 
quam parum decoras fortunae tuae reicies; invisa 10 
haerebis in luce et aetati tuae, quod non praecipitet 
te quam primum et finiat, infestissima eris; quod 
turpissimum alienissimumque est animo tuo in meli- 
orem noto partem, ostendes te vivere nolle, mori non 

4 posse. si ad hoc maximae feminae te exemplum ap- is 
plicueris moderatius, mitius, non eris in aerumnis nec 
te tormentis macerabis: quae enim, malum, amentia 
est poenas a se infelicitatis exigere et mala sua f non 
augere? quam in omni vita servasti morum probi- 
tatem et verecundiam, in hac quoque re praestabis; *o 
est enim quaedam et dolendi modestia. illum ipsum 
iuvenem, dignissimum qui te laetam semper nominatus 
cogitatusque faciat, mellore pones loco, si matri suae, 
qualis vivus solebat, hilarisque et cum gaudio occurrit. 

2 priuaig A h F priuatu A 1 ut vid. | pupliceq; A || 3 me- 
moria illius vixit: quam nemo Haase memoria ; lius uix nemo 
A || 7 eximes Michaelis eximis A || 8 ipsumque quem desideras 
Madvig (ipsum quem Ruben) ipsumq; desiderans AF \\ 9 oc- 
curres Pincianus occurrere// A (eras. s) || 10 fu§ A b \\ 11 haere- 
bis in luce sr herebis inluce AF \\ 13 inmeliore //noto parte A 
(n radendo corr. ex m) corr. Muret || 18 a se A (a s. v. add. A*) \ 
non augere A augere F et volg. uno aug. Gertz novo aug. 
Madvig (novis Hauler) ultro aug. E. Thomas non <minuere 
sed>> aug. Koch \\ 22 dignissimum, qui te laetam Madvig 
dignissime quietam A || 24 hilarisque et ex Fickert hilaris. 
quam et A, cfr. ep. 56, 11 (pag. 161, 28 H.) \ occurrit A, quod 
male tnutant in occurret; cfr. exempla huius usus, quae Hammel- 
raih congessit: gram.-stil. Beitr. Emmerich 1895 p. 6sq. 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 3. 4 157 



IV. Nec te ad fortiora ducam praecepta, ut in- l 
humano ferre humana iubeam modo ; ut ipso funebri 
die oculos matris exiccem. ad arbitrum tecum veniam: 
hoc inter nos quaeretur, utrum magnus dolor esse 

5 debeat an perpetuus. non dubito quin Iuliae Augustae, 
quam familiariter coluisti, magis tibi placeat exemplum: 
illa te ad suum consilium vocat. illa in primo fervore, 2 
cum maxime inpatientes ferocesque sunt miseri, acces- 
sum Areo, philosopho viri sui, praebuit et multum 

10 eam rem profuisse sibi confessa ^estf^, plus quam popu- 
lum Romanum, quem nolebat tristem tristitia sua 
facere, plus quam Augustum, qui subducto altero ad- 
miniculo titubabat nec luctu suorum inclinandus erat, 
plus quam Tiberium filium, cuius pietas efficiebat, ut 

15 in illo acerbo et defleto gentibus funere nihil sibi nisi 
numerum deesse sentiret. hic, ut opinor, aditus illi 3 
fuit, hoc principium aput feminam opinionis suae 
custodem diligentissimam: c usque in hunc diem, Iulia, 
quantum quidem ego sciam, adsiduus viri tui comes, 

20 cui non tantum quae in publicum emittuntur nota, 
sed omnes sunt secretiores animorum vestrorum motus, 
dedisti operam, ne quid esset quod in te quisquam 
reprenderet; nec id in maioribus modo observasti, sed 4 
in minimis, ne quid faceres, cui famam, liberrimam 

25 principum iudicem, velles ignoscere. nec quicquam 

pulchrius existimo quam in summo fastigio collocatos 

multarum rerum veniam dare, nullius petere: servandus 

itaque tibi in hac quoque re tuus mos est, ne quid 

committas, quod minus aliterve factum velis. 

1 inhtunano Muret humano A || 2 ipso ut volg. ipse A || 
3 arbitrram A corr. volg. \\ 8 misen, accessnm Areo Schultess 
miseriae consnlareo A miseriae, se consolandam (consolandam 
se Madvig) Areo Pincianus \\ 9 philosophio A [| 10 est add. F 
et alii S et <est> mnltum Schultess | 14 pietatis A (ti punctis 
del.) || 18 diligentissimam F diligentissimnm A 19 viri tui 
volg. nirtntis A \\ 20 emittnntnr F ut volg. emittnnt A \\ 24 li- 
berrimam volg. nberrimam A || 26 qna A (virgulam add. m. rec.) \ 
collocatos mnltarnm sr collocatas multornm A \\ 27 seruandns 
corr. ex -dis A x ~* \\ 28 quid F ut volg. quis A 



Digitized by Google 



158 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 

1 V. Deinde oro atque obsecro, ne te difficilem 
amicis et intractabilem praestes. non est enim quod 
ignores omnes hos nescire, quemadmodum se gerant, 
loquantur aliquid coram te de Druso an nihil, ne aut 
oblivio clarissimi iuvenis illi faciat iniuriam aut mentio s 

2 tibi. cum secessimus et in unum convenimus, facta 
eius dictaque quanto meruit suspectu celebramus; 
coram te altum nobis de illo silentium est: cares ita- 
que maxima voluptate, filii tui laudibus, quas non 
dubito quin vel inpendio vitae, si potestas detur, in io 

3 aevum omne sis prorogatura. quare patere, immo 
accerse sermones, quibus iUe narretur, et apertas aures 
praebe ad nomen memoriamque filii tui; nec hoc grave 
duxeris ceterorum more, qui in eiusmodi casu partem 

4 mali putant audire solacia. nunc incubuisti tota in 16 
alteram partem et oblita meliorum fortunam tuam qua 
deterior est aspicis: non convertis te ad convictus filii 
tui occursusque iucundos, non ad pueriles dulcesque 
blanditias, non ad incrementa studiorum; ultimam illam 
faciem rerum premis; illi, tamquam si parum ipsa per 20 

5 se horrida sit, quidquid potes congeris. ne, obsecro 
te, concupieris perversissimam gloriam, infelicissima 
videri! simul cogita non esse magnum rebus prosperis 
fortem gerere, ubi secundo cursu vita procedit: ne 
gubernatoris quidem artem tranquillum mare et obse- 25 
quens ventus ostendit, adversi aliquid incurrat oportet, 

6 quod animum probet. proinde ne summiseris te, immo 
contra fige stabilem gradum et quicquid onerum supra 
cecidit sustine, primo dumtazat strepitu conterrita. 
nulla re maior invidia fortunae fit quam aequo animo/ 30 



5 iniuriam F iniuria A 
inaxime A || 12 inarretur A \ 



I 8 altum 5 aliud A II 9 maxima F 
„ 14 duxeris F dixeris A II 17 con- 
uertis te F ut Pincianus coni. conuertistite A || 20 llli, tam- 
quam si Madvig coll dial. XII 11, 4 clem. 1 14, 2 benef. VII 
31, 4; inlitam. quasi A in illam, quasi Fickert || 24 fortem 
gerere A fortem se gerere sr; editores dlii alibi se infulciunt, 
sed cum Fickerto et Gertzio dubito num necessarium sit \\ 28 supra 
<te> cecidit P. Thomas 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 5. 6. 7 159 



post haec ostendit illi filium incolumem, ostendit ex 
amisso nepotes. 

VI. Tuum iUic, Marcia, negotium actum, tibi l 
Areus adsedit; muta personam — te consolatus est. 

6 sed puta, Marcia, ereptum tibi ampliiis quam ulla 
nmquam mater amiserit — non permulceo te nec ex- 
tenuo calamitatem tuam — : si fletibus fata vincuntur, 
conferamus; eat omnis inter luctus dies, noctem sine 2 
somno tristitia consumat; ingerantur lacerato pectori 

10 manus et in ipsam faciem inpetus fiat atque omni se 
genere saevitiae profecturus maeror exerceat. sed si 
nullis planctibus defuncta revocantur, si sors lnmota 
et in aeternum fixa nulla miseria mutatur et mors 
tenuit quicquid abstulit, desinat dolor qui perit. quare 3 

15 regamur nec nos ista vis transversos auferat! turpis 
est navigii rector, cui gubernacula fluctus eripuit, qui 
fluvitantia vela deseruit, permisit tempestati ratem; at 
ille vel in naufragio laudandus quem obruit mare 
clavum tenentem et obnixum. 

20 VII. e At enim naturale desiderium suorum est.' l 
quis negat, quam diu modicum est? nam discessu, 
non solum amissione carissimorum necessarius morsus 
est et firmissimorum quoque animorum contractio. sed 
plus est quod opinio adicit quam quod natura impe- 

25 ravit. aspice mutorum animalium quam concitata sint 2 
desideria et tamen quam brevia: vaccarum uno die 
alterove mugitus auditur, nec diutius equarum vagus 
ille amensque discursus est; ferae cum vestigia catu- 
lorum consectatae sunt et silvas pervagatae, cum saepe 

4 consulatus A 1 corr. A* \\ 8 conferamua A (scil. fletus) 
rectissime; confleamus Opsopoeus \\ 14 tenuit A tenet s retinet 
Corneli8sen, haud scio an deceptus ea scriptwra, quam ex uno sr 
Fickert et Haase perperam receperant: renuit || 17 fluuitantia A 
cf. ep. p. 145, 16; 147, 6; 171,11; 172, 9 \\ 18 mare s. v. add. A* \\ 
19 clavum Erasmus nauem A \\ 21 negat ex necat corr. A* \ 
discegsu A in d- Erasmus ex d- «r || 24 quod opinio et volg. 
quam opinio A \\ 27 equarum corr. ex equorum A l ~* || 29 sepe A 
Bolae Joh. Miiller 



Digitized by Gocgle 



160 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI 



ad cubilia expilata redierint, rabiem intra exiguum 
tempuB extinguunt; aves cum stridore magno inanes 
nidos circumfremuerunt, intra momentum tamen quie- 
tae yolatus suos repetunt; nec ulli animali longum 
fetus sui desiderium est nisi homini, qui adest dolori 5 
suo nec tantum, quantum sentit, sed quantum con- 

3 stituit, adficitur. ut scias autem non esse hoc naturale, 
luctibus frangi, primum magis feminas quam viros, 
magis barbaros quam placidae eruditaeque gentis ho- 
mines, magis indoctos quam doctos eadem orbitas 10 
volnerat. atqui ea, quae a natura vim acceperunt, 
eandem in omnibus servant: apparet non esse naturale 

4 quod varium est. ignis omnes aetates omniumque 
urbium cives, tam viros quam feminas uret; ferrum 
in omni corpore exhibebit secandi potentiam: quare? 15 
quia vires iUi a natura datae sunt, quae nihil in per- 
sonam constituit. paupertatem, luctum, ambitionem 
alius aliter sentit, prout illum consuetudo infecit, et 
inbeciUum inpatientemque reddit praesumpta opinio de 
non timendis terribiUs. 20 

1 VIII. Deinde quod naturale est non decrescit 
mora: dolorem dies longa consumit; Ucet contumacis- 
simum, cotidie insurgentem et contra remedia efferve- 
scentem, tamen iUum efficacissimum mitigandae ferociae 

2 tempus enervat. manet quidem tibi, Marcia, etiamnunc 25 
ingens tristitia et iam videtur duxisse caUum, non iUa 

1 redierint A, quod in redierunt Fickert mutavit; fut. 
tuentur Waldaestel et Hammelrath || 9 placidae eruditaeque 
genteB. A l placidas eruditasque gentes. A 6 corr. Fickert (J 
11 atqui ea quae a natura volg. atqui aqua natura A atqui 
quae a n. cum F Gertz || 16 ilh A illis Gertz || 17 ambitionem 
A, quod, cum non recte prioribus adiungatur, editores certatim 
mutaverunt (orbationem, orbitatem, amissionem, abitionem, 
damnationem, deminutionem); aut cum Madvigio damnationem 
aut cum Gerizio amissionem scribendum vid. (e)lusam amb. 
Hosius || 20 terribihs A terribilibus Pincianus Jl 21 decrescit sr 
decrescere A || 22 longa F ut volg. longe A || 28 verba: cotidie 

insurgentem efficacissimum in marg. add. A* \\ 26 illa sr 

illum A 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 8. 9 161 



concitata, qualis initio fait, sed pertinax et obstinata; 
tamen hanc quoque tibi aetas minutatim eximet: quo- 
tiens aliud egeris, animus relaxabitur. nunc te ipsa 3 
custodis; multum autem interest, utrum tibi permittas 

6 maerere an inperes. quanto magis hoc morum tuorum 
elegantiae convenit, finem luctus potius facere quam 
expectare, nec illum opperiri diem, quo te invita dolor 
desinat! ipsa illi renuntia! 

IX. 'Vnde ergo tanta nobis pertinacia in deplora- l 

10 tione nostri, si id non fit naturae iussu?' quod nihil 
nobis mali, antequam eveniat, proponimus, sed ut 
inmunes ipsi et aliis pacatius ingressi iter alienis non 
admonemur casibus iflos esse communes. tot praeter 2 
domum nostram ducuntur exsequiae: de morte non 

15 cogitamus; tot acerba funera: nos togam nostrorum 
infantium, nos militiam et paternae hereditatis succes- 
sionem agitamus animo; tot divitum subita paupertas 
in oculos incidit: et nobis numquam in mentem venit 
nostras quoque opes aeque in lubrico positas. necesse 

20 est itaque magis corruamus: quasi ex inopinato ferimur; 
quae multo ante provisa sunt, languidius incurrunt. 
vis tu scire te ad omnis expositum ictus stare et illa 3 
quae alios tela fixerunt circa te vibrasse! velut murum 
aliquem aut obsessum multo hoste locum et arduum 

25 ascensu semermis adeas, expecta volnus et illa superne 
volantia cum sagittis pilisque saxa in tuum puta li- 
brata corpus. quotiens aliquis ad latus aut pone ter- 
gum ceciderit, exclama: 'non decipies me, fortuna, nec 

1 initio Mwret inillo A in Julia Cornelissen | obstinata ? 
obstinatam A || 2 minuta|tim A (minuta in marg. scr. m. recen- 
tior erasis eis quae in ipso versu fuerant || 3 nunc te volg., cfr. 
epist. 63, 3 nte A (ante n una litt. erasa est et virgulam supra 
n add. alia m. ut vid.) j| 12 aliis sr alius A J[ 18 admonemur F 
ut volg. admonet A \\ 18 et uncis inclusit Gertz, bene defendit 
Joh. Muller Ber. Wien. Akad. CXXXVI (1897) p. 17 coll. nat. 
qu. III 12, 2 || 20 quasi A qui quasi aut quia s || 21 provisa 
edd. vett. perculsa A praevisa cum s Gertz \\ 26 uolentia c. s. 
pellisque A \\ 27 aliquis Gertz aliquit (t corr. in d) A aliqui Stangl 

SENECAB OFERA 1.1. eiHermei. 1 1 

Digitized by Google 



162 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 



securum aut neglegentem opprimes. scio quid pares: 

4 alium quidem percussisti, sed me petisti.' quis um- 
quam res suas quasi periturus aspexit? quis umquam 
nostrum de exilio, de egestate, de luctu cogitare ausus 
est? quis non, si admoneatur ut cogitet, tamquam 5 
dirum omen respuat et in capita inimicorum aut ipsius 
intempestivi monitoris abire illa iubeat? 'non putavi 

5 futurum.' quicquam tu putas non futurum, quod 
[multis] scis posse fieri, quod multis vides evenisse? 
egregium versum et dignum qui non e pulpito exiret: io 

cuivis potest accidere quod cuiquam potest! 

ille amisit liberos: et tu amittere potes; ille damnatus 
est: et tua innocentia sub ictu est. error decipit hic, 
effeminat, dum patimur quae numquam pati nos posse 
providimus. aufert vim praesentibus malis qui futura is 
prospexit. 

1 X. Quicquid est hoc, Marcia, quod circa nos ex 
adventicio fulget, liberi, honores, opes, ampla atria et 
exclusorum clientium turba referta vestibula, clarum 
nomen, nobilis aut formosa coniux ceteraque ex incerta 20 
et mobili sorte pendentia alieni commodatique appa- 
ratus sunt; nihil horum dono datur: conlaticiis et ad 
dominos redituris instrumentis scaena adornatur; alia 
ex his primo die, alia secundo referentur, pauca usque 

2 ad finem perseverabuni itaque non est quod nos su- 25 

11 P. Syri vers. 119 Mibb* cf. dial. IX 11, 8 

3 periturus A perituras sr ut coni. Bentley perditurus 
Gertz coll. ep. 63,7 \\ 4 nostrum s uestrum A \\ 6 ut corr. in 
marg. F et edd. supp. et A \\ 9 multis uncis inclusit Madvig \ 
euenisse A corr. ex -sset || 10 ante e praepos. in marg. et initio 
versus aliquid erasum est \ e pulpito exiret Haupt e populo 
eri & AF || 13 es. terror decipit. hic effeminat A 1 e//. terror 
decipit. b. e. A b . nunc cum Madvigio editores ante effeminat 
male et inculcant || 15 prouidimus F ut vola. $///uidimuB A b 
(2 litt. eras. sed $ m. 1 scripsisse vid.) \\ 18 liben// (eras. vid. s) 
A || 19 clarum <nomen,> nobilis Madvig clarum (corr. in 
clara m. 1—2) nobilis A gloria nominis Schultess || 23 redituros 
corr. in -ris A l ~* 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 10 163 



spiciamus tamquam inter nostra positi: mutua acce- 
pimus. usus fructusque noster est, cuius tempus ille 
arbiter muneris sui temperat; nos oportet in promptu 
habere quae <in> incertum diem data sunt et appel- 

5 latos sine querella reddere: pessimi debitoris est credi- 
tori facere convicium. omnes ergo nostros, et quos 3 
superstites lege nascendi optamus et quos praecedere 
iustissimum ipsorum votum est, sic amare debemus, 
tamquam nihil nobis de perpetuitate, immo nihil de 

io diuturnitate eorum promissum sit. saepe admonendus 
est animus, amet ut recessura, immo tamquam re- 
cedentia: quicquid a fortuna datum est, tamquam 
exempto auctore possideas. rapite ex liberis volup- 4 
tates, fruendos vos in vicem liberis date et sine dila- 

i5 tione omne gaudium haurite; nihil de hodierna nocte 
promittitur — nimis magnam advocationem dedi — , 
nihil de hac hora. festinandum est, instatur a tergo: 
iam disicietur iste comitatus, iam contubernia ista 
sublato clamore solventur. rapina rerum omnium est: 

20 miseri nescitis in fuga vivere! 

Si mortuum tibi filium doles, eius temporis quo 5 
natus est crimen est; mors enim illi denuntiata na- 
scenti est; in hanc legem erat satus, hoc illum fatum 
ab utero statim prosequebatur. in regnum fortunae et & 

25 quidem durum atque invictum pervenimus, illius arbi- 

1 positi A positos F || 4 quae in incertnm F et alii sr 
qnae incertnm A || 6 quos superstites sr quod s- A II 8 iustissi- 
mum ipsorum uotum s iustissimus ipsorum uoltum 1 1| 11 amet 
ut rec68sura €T ametu ire. cessura A || 13 exempto auctore 
Madvig exemphim auctore A exemplum ab auctore F qtiod 
Schultes8 in hunc modum explicat: * librum qui emit, possidet in 
perpetuum ; cui ab auctore exemplum commodatum est, debet 
quod mutuatus est, quandocunque illi libebit, reddere.' excep- 
tum auctori Gronov exemptum auctori Klammer || 14 uos ex 
suos corr. vid. in A \\ 16 aduocationem A (nem s. v. add. m. 
1—2) || 18 iam disicietur <s tam dis- A | 20 miseri A miseri si 
Corndissen | in in ipso versu add. A* \ 21 mortu A 1 corr. m. 
1— 2 || 23 <erat> satus Schultess datus A natus aut editus sr 
natus est volg. 

11* 

Digitized by Google 



164 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 



trio digna atque indigna passuri. corporibus nostris 
inpotenter, contumeliose, crudeliter abutetur: alios 
ignibus peruret vel in poenam admotis vel in re- 
medium; alios vinciet: id nunc hosti licebit, nunc civi; 
alios per incerta nudos maria iactabit et luctatos cum 5 
fluctibus ne in harenam quidem aut litus explodet, 
sed in alicuius inmensae ventrem beluae decondet; 
alios morborum varis generibus emaceratos diu inter 
vitam mortemque medios detinebit. ut varia et libi- 
dinosa mancipiorumque suorum neglegens domina 10 
et poenis et muneribus errabit. 

1 XI. Quid opus est partes deflere? tota flebilis 
vita est: urgebunt nova incommoda, priusquam veteri- 
bus satis feceris. moderandum est itaque vobis maxime, 
quae inmoderate fertis, et in multos dolores humani 15 
pectoris vis dispensanda. Quae deinde ista suae publi- 
caeque condicionis oblivio est? mortalis nata es, 
mortales peperisti: putre ipsa fluidumque corpus et 
causis f morbos repetita sperasti tam inbecilla materia 

2 solida et aeterna gestasse? decessit filius tuus, id est, 20 
decucurrit ad hunc finem, ad quem quae feliciora partu 
tuo putas properant. hoc omnis ista quae in foro 
litigat, spectat in theatris, in templis precatur turba 

5 iactabit ? iactauit A || 6 ac litus Gertz \\ 7 belua A l 
corr. m. 2 || 8 uaris A uariis F \\ 11 et (secundo loco) in ras. 
A b | errabit sr errauit A || 15 quae A quod verum videtur, si 
quidem mulieribus hoc praecipitur; pro neutro plur. habet Ellis 
qui Pincianus qui ea Madvig \ et in multos dolores sr et in- 
multos et indolores A et in metus et in dolores cum aliis s 
non bene Madvig et Bossbach et multos est in dolores Schultess \ 
humani pectoris vis Madvig humani pectus A humani pectoris 
F feminei pectoris virtus Schultess humani pectoris pestis Ellis \\ 
16 suae A tuae sr || 19 causis morbos repetitas A causis omni- 
bus repetita v. d. Vliet carnis morbo repetita Madvig carnis 
morbos sortita Pfennig ex carnis morbo sortita Kiessling causis 
ac morbo repetita Ellis causis morborum rep. Gertz \ inbecilla 
A l (virgula postea erasa est) || 20 solida A 6 \ gestasse A b \\ 
22 hoc (t. e. huc, cfr. dial V 21, 3) A \\ 23 spectat quod Gertz 
addidit post in theatris (desidet Erasmus plaudit Madvig), 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. U 165 



dispari gradu vadit: et quae diligis, veneraris et quae 
despicis unus exaequabit cinis. hoc f videlicet illa 
Pythicis oraculis adscripta: NOSCE TE. quid est 3 
homo? quolibet quassu vas et quolibet fragile iactatu; 
5 non tempestate magna, ut dissiperis, opus est: ubi- 
cumque arietaveris, solveris. quid est homo? inbecil- 
lum corpus et fragile, nudum, suapte natura inerme, 
alienae opis indigens, ad omnis fortunae contumelias 
proiectum, cum bene lacertos exercuit, cuiuslibet ferae 

10 pabulum, cuiuslibet victima, ex infirmis fluidisque 
contextum et lineamentis exterioribus nitidum, frigoris, 
aestus, laboris inpatiens, ipso rursus situ et otio iturum 
in tabem, alimenta metuens sua, quorum modo inopia 
deficit, modo copia rumpitur, anxiae sollicitaeque tutelae, 

i5 precarii spiritus et male haerentis, f qua parum re- 4 
pentinum audiet ex inproviso sonus auribus gravis 

malui post litigat inserere (cfr. dial. XII 12, 1 VIII 6, 4 de 
ordine verborum) in theatris venenatur coni. Schultess verbo 
nimirum e versu seq. deprompto, ubi veneraris, quod in A est, 
ut interpretamentum verbi diligis ab editoribus spemitur; sed 
et usus dissolutionis bimembris frequens est ap. Senecam (cfr. ad 
dial. II 12, 3) nec recte exquisitius vocdbulum expellitur; verum 
non fugit Vdhlenum, v. ind. lect. Berol. 1878 p. 6 n. \\ 2 cinis A 
finis Wolters | hoc uidelicet illa Pythicis oraculis adscripta: 
nosci te A; scripturam aperte mancam frustra defendit Ellis 
hoc iubet illa P. o. a. vox: nosce te Erasm.* hoc videre iubet 
i. P. o. a. vox: n. t. Gertz hoc vox dicit i. P. o. a. : n. t. Schultess 
hoc videlicet dicit i. P. o. a. vox: n. t. scripserim \\ 4 quolibet 
quassu Madvig quodlibet quas^sum A 1 - 1 \ et A 6 ex est ut 
vid. || 9 lacertos s laceratos 10 ex infirmis s exfirmis A 
ex ferinis Schultess || 11 frigoris s fragoris A || 12 iturum in 
tabem sr iturum & otium in tabe// (eras. m ut vid.) A ipso 
rursus situ iturum ex otio in tabem Schultess || 13 modo in- 
opia <deficit, modo copia> rumpitur P. Thomas, et ita iam 
Pincianus et Madvig scripserant, nisi quod pro deficit alter 
laborat alter extenuatur substituit modum ininopia rumpitur A 
modo vi insalubri vitiatur, modo nimia copia rumpitur Gertz 
mordetur ieiunio, copia r. Schultess incommodorum inopia rump. 
Mueck || 14 ancxie solliciteq; tutele// (pro e. ante rasuram & aut 
ex fuisse vid.) pr^care A precarii sr ut volg. || 15 qua parum 
repentinu|audiet exinprouiso sonus AF pessime corrupti quem 



Digitized by Google 



166 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 



excutit, BoUicitudinis semper sibi nutrimentum, vitio- 
eum et inutile. miramur in hoc mortem, quae unius 
singultus opus est? numquid enim, ut concidat, magni 
res molimenti est? odor illi saporque et lassitudo et 
vigilia et umor et cibus et sine quibus vivere non 6 
potest mortifera sunt; quocumque se movit, statim 
infirmitatis suae conscium, non omne caelum ferens, 
aquarum novitatibus flatuque non familiaris aurae et 
tenuissimis causis atque offensionibus morbidum, putre, 
causarium, fletu vitam auspicatum, cum interim quan- 10 
tos tumultus hoc tam contemptum animal movet! in 
quantas cogitationes oblitum condicionis suae venit! 

5 inmortalia, aeterna volutat animo et in nepotes prone- 
potesque disponit, cum interim longa conantem eum 
mors opprimit et hoc, quod senectus vocatur, pau- is 
cissimorwm est circuitus annorum. 

1 XII. Dolor tuus, si modo ulla illi ratio est, utrum 
sua spectat incommoda an eius qui decessit? utrum 
te in amisso filio movet, quod nullas ex illo volup- 
tates cepisti, an quod maiores, si diutius vixisset, 20 
percipere potuisti? si nullas percepisse te dixeris, 
tolerabilius efficies detrimentum tuum; minus enim 
homines desiderant ea, ex quibus nihil gaudi laetitiae- 

pavor repentinus (ita iam Lipsius) cludit et ex inproviso sonus 
Haupt qnem fatnm repentinnm claudit et ex. i. s. Petschenig 
qnem spectaculnm repentinum aut auditus ex i. s. v. d. Vliet 
quem apparens repentinum gaudium et ex. i. s. Schultess quem 
pavore repentino vel auditus ex i. s. Gertz quem pavor repentinus 
<aut, quem]> audi(e)t ex i., s. Hosius; haud scio an Seneca 
scripserit quem pavor repentinus aut auditus ex i. s. || 1 solli- 
citudinis Gertz solli A fellis Schultess soli semper <serviens?> 
sibi, nutr. vit. et in. Madvig \\ 2 inutile sr -li A || 8 singultus Haase 
singulius A singnlis ff || 7 cglum corr. ex scelus A \\ 8 familiaris 
aura et A \\ 10 causarum A corr. Gruter \\ 11 animal s anima\j A \\ 
15 paucissimorum est circuitus annorum Gertz paucissimo 
circuitus annor A sed supra or add. u fort. A b paucissimorum 
c annorum (om. est) cod. Col. Gruteri || 18 an eius qui F et volg. 
anius (om. qui) A J| 19 in amisso F ut coni. Koch in misso A I 
20 cepisti Erasm. cepisses A ceperis F || 21 potuisti// (eras. s; 
A potuisses F || 23 gaudi A x corr. in gaudii fort. A^ 



Digitized by Google 



AD HARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 12 167 

que perceperant. si confessa fueris percepisse magnas 
yoluptates, oportet te non de eo quod detractum est 
queri, sed de eo gratias agere quod contigit; pro- 2 
venerunt enim satis magni fructus laborum tuorum ex 

s ipsa educatione, nisi forte ii, qui catulos avesque et 
frivola animorum oblectamenta summa diligentia nutri- 
unt, fruuntur aliqua voluptate ex visu tactuque et 
blanda adulatione mutorum, liberos nutrientibus non 
fructus educationis ipsa educatio est. licet itaque nil 

10 tibi industria eius contulerit, nihil diligentia custodierit, 
nihil prudentia suaserit, ipsum quod habuisti, quod 
amasti, fructus est. e at potuit longior esse, maior/ 3 
melius tamen tecum actum est quam si omnino <^non> 
contigisset, quoniam, si ponatur electio, utrum satius 

15 sit non diu felicem esse an numquam, melius est dis- 
cessura nobis bona quam nulla contingere. utrumne 
malles degenerem aliquem et numerum tantum nomen- 
que filii expleturum habuisse an tantae indolis, quantae 
tuus fuit, iuvenis cito prudens, cito pius, cito maritus, 

20 cito pater, cito omnis officii curiosus, cito sacerdos, 
omnia tamquam properaws? nulli fere et magna bona 4 
et diuturna contingunt, non durat nec ad ultimum 
exit nisi lenta felicitas: filium tibi dii immortales non 
diu daturi statim talem dederunt, qualis diu effici 

25 potest. ne illud quidem dicere potes electam te a dis, 

2 te in ras. A 6 & fort. A 1 || 3 de eo gratias sr de eo quod 
gratias A | contigit Haase colligit A | prouenerunt sr peru- A || 
i ex ipsa educatione sr ex ipsa educat i (a e in ras. ut vid. 
A b ) || 5 Ii ut vid. A l hi A 6 in ras. \\ 7 exsui A l corr. in exuisu 
J. s (?) | iactuque A (i in ras. A b ) \\ 9 educationis F educat A \ 
ipsa A (sa in raa. fort. A % ) || 11 suaserit Fickert sna A \\ 12 maior 
llaase uncis inclusit eumque Koch et Gertz secuti sunt longior 
esse. mallem; melius tamen Schultess || 18 non contigisset F 
volg. contigis^set A \\ 18 babuisse an tantae F volg. babuisse 
ante A 1 habuisse tant§ A % \\ 20 sacerdo A 1 sacer;do A* \\ 
21 tamquam properans Schultess et Pfennig tamqua propera A 
tam praepropera Pincianus tam praestantia (magna Rossbach) 
quam propera Koch tamquam properaret Gertz (1889) || 25 potest 
A posset Gertz qualis diu vivendo effici vix potuisset v. d. Vliet 



Digitized by Google 



168 ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VL 



cui frui non liceret filio. circumfer per omnem noto- 
rum, ignotorum frequentiam oculos, occurrent tibi 
passi ubique maiora. senserunt ista magni duces, 
senserunt principes; ne deos quidem fabulae immunes 
reliquerunt, puto, ut nostrorum fanerum levamentum 5 
esset etiam divina concidere. circumspice, inquam, 
omnis: nullam iam miseram nominabis domum, quae 

5 non inveniat in miseriore solacium. non me hercules 
tam male de moribus tuis sentio, ut putem posse te 
levius pati casum tuum, si tibi ingentem lugentium io 
numerum produxero: malivolum solacii genus est turba 
miserorum; quosdam tamen referam, non ut scias hoc 
solere hominibus accidere — ridiculum est enim mor^ 
talitatis exempla colligere — , sed ut scias fuisse 
multos, qui lenirent aspera placide ferendo. a feli- is 

6 cissimo incipiam. L. Sulla filium amisit, nec ea res 
aut malitiam eius et acerrimam virtutem in hostes 
civesque contudit aut effecit, ut cognomen illud usur- 
passe falso videretur, quod amisso filio adsumpsit nec 
odia hominum veritus, quorum malo illae nimis se- 20 
cundae res constabant, nec invidiam deorum, quorum 
illud crimen erat, Sulla tam felix. sed istud inter res 
nondum iudicatas abeat, qualis Sulla fuerit — etiam 
inimici fatebuntur bene iUum arma sumpsisse, bene 
posuisse — : • hoc de quo agitur constabit, non 85 
esse maximum malum quod etiam ad felicissimos 
pervenit. 

1 circumfer Erasmus circui AF circui . . . oculis Lipsius 
circuice . . . oculos Fickert l| 3 ubique A* uri que A l ut vid. \ 
duces, 8euseruut F volg. dulces (1 punctis notata) senserint A l| 
6 circuspice A j| 7 tam add. Muret \\ 11 maliuoli solacium A 
corr. Gertz mahuoli solatii volg. ex sr || 16 silla A (item v. 22 
eylla 23) \\ 17 malitiam A mUitiam Lipsius malificam melius 
Gertz malificam eius ac terrificam virtutem Schultess || 18 efficit 
corr. in effecit A l ~* |J 19 falso Muret saluo A || 20 malo illae F 
ut coni. Fickert male illo A malis illius Pincianus et volg. || 
21 constabant Pincianus constant A \\ 26 ad feliciseimos sr ad- 
fectissimos A 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 13 169 



XIII. Ne nimis admiretur Graecia illum patrem, l 
qui in ipso sacrificio nuntiata fili morte tibicinem 
tantum <iussit> tacere et coronam capiti detraxit, 
cetera rite perfecit, Pulvillus effecit pontifex, cui 
postem tenenti et Capitolium dedicanti mors filii 
nuntiata est. quam ille exaudisse dissimulavit et sol- 
lemnia pontificii carminis verba concepit gemitu non 
interrumpente precationem et ad filii sui nomen Iove 
propitiato. putasne eius luctus aliquem finem esse 2 
debere, cuius primus dies et primus impetus ab altari- 
bus publicis et fausta nuncupatione non abduxit patrem? 
dignus me hercules fuit memorabili dedicatione, dignus 
amplissimo sacerdotio, qui colere deos ne iratos quidem 
destitit. idem tamen ut redit domum, et implevit 
oculos et aliquas voces flebiles misit et peractis, quae 
mos erat praestare defunctis, ad Capitolinum iUum 
redit vultum. Paulus circa lllos nobilissimi triumphi 3 
dies, quo vinctum ante currum egit Persen, incliti 
regis nomen, duos filios in adoptionem dedit, dms 
quos sibi servaverat extulit. quales retentos putas, 
cum inter commodatos Scipio fuisset? non sine motu 
vacuum Pauli currum populus Romanus aspexit. con- 
tionatus est tamen et egit dis gratias, quod compos 
voti factus esset: precatum enim se, ut, si quid ob 
ingentem victoriam invidiae dandum esset, id suo 
potius quam publico damno solveretur. vides quam 4 

2 tibicinem tacere et A 1 sed tantum s. v. add. ante tacere 
A* corr. Gertz tibicinem tantum tacere iussit sr ut volg. || 6 dissi- 
mulauit sr dissimulare A dissimulans (del. et) Gertz \\ 7 pontifici 
acarmina verba ^l 1 , litteras deinde recte divisit A*, tum carmina 
in carmini mutavit A* corr. Madvig \\ 9 putasne Lipsius putas- 
ses (ultimam s add. man. recentior) || 10 dies est A \\ 15 ali- 
quas A obligatas coni. Schultess \ et peractis A et deleri iubet 
v. d. Vliet, in set mutat Gertz || 18 incliti regis nomen AF, 
quae verba ab omnibus fere editoribus eiecta optime defendit 
Vahlen in ind. lect Berol. 1878 p. 8sq. || 19 duos altero loco 
add. Lipsius || 24 esset corr. ex est & A \\ 25 uictoriam F ut 
volg. uictor A 



Digitized by Google 



170 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 



magno animo tulerit? orbitati suae gratulatus est. 
et quo eum magis poterat permovere tanta mutatio, 
solacia simul atque auxilia perdidit! non contigit 
tamen tristem Paulum Persi videre. 

1 XIV. Quid nunc te per innumerabilia magnorum 5 
virorum exempla ducam et quaeram miseros, quasi 
non difficilius sit invenire felices? quota enim quae- 
que domus usque ad exitum omnibus partibus suis 
constitit? in qua non aliquid turbatum est? unum 
quemlibet annum occupa et ex eo magistratus cita: 10 
Lucium si vis Bibulum et C. Caesarem — videbis inter 

2 coUegas inimicissimos concordem fortunam. L. Bibuli, 
melioris quam fortioris viri, duo simul filii interfecti 
sunt, Aegyptio quidem militi ludibrio habiti, ut non 
minus ipsa orbitate auctor eius digna res lacrimis 15 
esset. Bibulus tamen, qui toto honoris sui anno 
<ob> invidiam collegae domi latuerat, postero die 
quam geminum funus renuntiatum est, processit ad 
solita imperii officia. quis minus potest quam unum 
diem duobus filis dare? tam cito liberorum luctum 30 

3 finivit, qui consulatum anno luxerat. C. Caesar cum 
Britanniam peragraret nec oceano continere felicitatem 
suam posset, audit decessisse filiam publica secum fata 
ducentem. in oculis erat iam Cn. Pompeius non aequo 
laturus animo quemquam alium esse in re publica 25 
magnum et modum inpositurus incrementis, quae 
gravia illi videbantur, etiam cum in commune 

2 et quem magiB poterat per mouere tauta mutatio? A 
corr. Gertz || 8 perdidit F perdit A \\ 4 Persi Lipsius persen 
A b F persis ut vid. A l \\ 7 quod euim queque AF corr. Fickert || 
9 constitit? in qua . . . est? Madvig constitit. in qua . . . sit 
A ut volg. domus <quae> usque . . . constiterit, in qua . . . 
sit v. d. Vliet \\ 18 fortioris A fortunatioris Gertz || 16 toto F 
ut yolg. tot A || 17 ob inuidiam F inuidiam A \\ 19 imp. officia 
A imperatoris ofF- F I quid minus potest A F corr. Gertz quid 
minus poterat Muret || 20 filjs II 23 aud it A (item p. 171, 1 
ob it) audiit aut audivit edd. \ publica// (eras. m) A \\ 26 in po- 
8iturum (m corr. in s fort. m. T) A \\ 27 cum in in ras. fort. A % 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 14. 15 171 



crescerent. tamen intra tertium diem imperatoria obit 
munia et tam cito dolorem vicit quam omnia solebat. 

XV. Quid aliorum tibi funera Caesanim referam? l 
quos in hoc mihi videtur interim violare fortuna, ut 

6 sic quoque generi humano prosint ostendentes ne eos 
quidem, qui dis geniti deosque genituri dicantur, sic 
suam fortunam in potestate habere quemadmodum 
alienam. divus Augustus amissis liberis, nepotibus, 2 
exhausta Caesarum turba adoptione desertam domum 

10 fulsit: tulit tamen <tam> fortiter quam cuius iam res 
agebatur cuiusque maxime intererat de dis neminem 
queri. Ti. Caesar et quem genuerat et quem adopta- 3 
verat amisit; ipse tamen pro rostris laudavit filium 
stetitque in conspectu posito corpore, interiecto tan- 

16 tummodo velamento, quod pontificis oculos a funere 
arceret, et flente populo Romano non flexit vultum; 
experiendum se dedit Seiano ad latus stanti, quam 
patienter posset suos perdere. yidesne quanta copia 4 
virorum maximorum sit, quos non excepit hic omnia 

so prosternens casus, et quos tot animi bona, tot orna- 
menta publice privatimque congesta . . erant? sed 
videlicet it in orbem ista tempestas et sine dilectu 
vastat omnia agitque ut sua. iube singulos conferre 
rationem: nulli contigit inpune nasci. 

25 XVI. Scio quid dicas: 'oblitus es feminam te l 
consolari, virorum refers exempla/ quis autem dixit 
naturam maligne cum mulierum ingeniis egisse et vir- 

6 cfr. Verg. Aen. IX 642 

1 crescerent sr cresceret A || 10 tamen tam F ut coni. 
GerU tamen A tam Madvig || 12 .T. C§ear A \ genuerat A (u 
in fine versus scr. m. 1 in ras. maiore) \\ 18 posset sr possit A \\ 
20 prosternens sr prosternes (es corr. in et m. 1 — 2) A \ casus. 
& quos . . congesta erant A casus? et quo . . congesta erant? 
Madvig casua? et in quos . . congesta erant? Koch casus? 
atqui iis . . congesta erant. Schultess casus, et, quos . . con- 
gesta sacrant? Gertz (1889) casus, et quos . . congesta <ho- 
nestav> erant? ego scripserim || 26 refers g refer A \ dixit A 
guod defendit Schultess dixerit s || 27 mulierum Fickert ex sr 



Digitized by Google 



172 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 



tutes illarum in artum retraxisse? par illis, mihi 
crede, vigor, par ad honesta, libeat, facultas est; 
dolorem laboremque ex aequo, si consuevere, patiuntur. 

2 in qua istud urbe, di boni, loquimur? in qua regem 
Bomanis capitibus Lucretia et Brutus deiecerunt: Bruto 5 
libertatem debemus, Lucretiae Brutum; in qua Cloeliam 
contempto et boste et flumine ob insignem audaciam 
tantum non in viros transcripsimus: equestri insidens 
statuae in sacra via, celeberrimo loco, Cloelia expro- 
brat iuvenibus nostris pulvinum escendentibus in ea io 
illos urbe sic ingredi, in qua etiam feminas equo 

3 donavimus. quod si tibi vis exempla referri femina- 
rum, quae suos fortiter desideraverint, non ostiatim 
quaeram; ex una tibi familia duas Cornelias dabo: 
primam Scipionis filiam, Gracchorum matrem. duo- i* 
decim illa partus totidem funeribus recognovit; et de 
ceteris facile est, quos nec editos nec amissos civitas 
sensit: Tiberium Gaiumque, quos etiam qui bonos 
viros negaverit magnos fatebitur, et occisos vidit et 
insepultos. consolantibus tamen miseramque dicenti- 20 
bus: 'numquam' inquit *non felicem me dicam, quae 

4 Gracchos peperi.' Cornelia Livi Drusi clarissimum 
iuvenem inlustris ingenii, vadentem per Gracchana 
vestigia inperfectis tot rogationibus intra penates inter- 
emptum suos, amiserat incerto caedis auctore. tamen 25 

sec. m. mulieris AF muliebribus volg. *ex vet. lect. Pinciani' \\ 
2 libeat A, quod sic nude positum ferri non posse apparet, 
nec si libeat, libeat modo, libeat tantum (Gertz) admodum 
placet libera ? libertas et f. Schultess. an libertas, fac? |J 8 si sr 
se A || 6 in qua Cloeliam F volg. in quo coeliam A \\ 7 et noste ? 
inhosie A hoste F volg. || 8 insidens aut delendum aut mutan- 
dum esse in insignis censuit 0. Jahn equo vestique insidens 
stragulae licenter Joh. Muller; malim cum Gertzio putare Senecae 
neglegenter scribenti haec verba, quamvis inepta sint, excidisse || 
9 cloeliam exprobat A || 12 Quod si tibi uis sr Quod tibi siuis 
A || 17 facile est A (cfr. Friedldnder ad Martial. 118,5 et 
Schultess Philol. Anz. XVII p. 297) facile erat Koch | nec//e- 
ditos//nec// A* || 18 Tiberium Gaiumque Schultess .T. gracchum 
A (lineola supra T postea erasa) || 22 Livii Lipsius diui A 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 16 173 



et acerbam mortem filii et inultam tam magno <animo> 
tulit, quam ipse leges tulerat. iam cum fortuna in 5 
gratiam, Marcia, reverteris, si tela, quae in Scipiones 
Scipionumque matres ac filias exegit, quibus Caesares 
petit, ne a te quidem continuit? plena et infesta 
variis casibus vita est, a quibus nulli longa pax, vix 
indutiae sunt. quattuor liberos sustuleras, Marcia. 
nullum aiunt frustra cadere telum, quod in confertum 
agmen inmissum est: mirum est tantam turbam non 
potuisse sine invidia damnove praetervehi? adhoc ini- 6 
quior fortuna fuit, quod non tantum eripuit filios, sed 
elegit. numquam tamen iniuriam dixeris ex aequo 
cum potentiore dividere: duas tibi reliquit filias et 
harum nepotes; et ipsum, quem maxime luges prioris 
oblita, non ex toto abstulit: habes ex illo duas filias, 
si male fers, magna onera, si bene, magna solacia. 
in hoc te perduc, ut illas cum videris, admonearis 
filii, non doloris! agricola eversis arboribus, quas aut 7 
ventus radicitus evolsit aut contortus repentino impetu 
turbo praefregit, sobolem ex illis residuam fovet et in 
scissuram semina statim plantasque disponit; et mo- 
mento (nam ut ad damna, ita ad incrementa rapidum 
veloxque tempus est) adolescunt amissis laetiora. has 8 
nunc Metilii tui filias in eius vicem substitue et va- 
cantem locum exple et unum dolorem geminato solacio 
leva! est quidem haec natura mortalium, ut nihil 

1 inultam volg. in uita A | tam s. v. add. A 1 | magno 
animo s magno A (cfr. dial. III 20, 8) || 4 fiHas Lipsius fiHos 
A || 8 verba: frustra c. t. q. i. confertum in marg. add. A* (?) || 
10 innidia in ras. A 1 ininria ? \ adhoc A quod retineo; cfr. aa 
dial. III 6, 2 et epist. 57, 8; 101, 15 at hoc sr et edd. || 13 et 
s. v. add. A* || 14 qne A % qn§ ^l 1 || 16 si male fers volg. 
simile^s. | fers A 1 -* || 17 perdnc Hoffmeyer-Hansen perdux (it 
supra x add. m. recentior) A |[ 10 evnlsit aut Lipsius auolsita 
ut A 1 corr. in auolsit aut A* |j 20 sobolem A | fouit A corr. 
Lipsiusl in scissuram Schultess rn missarum A in amissarum (sr) 
locum Fickert in vicem amissarum Gertz (1889) || 21 disponit 
cum A Schultess (in scissura . . . disponit Eech) dep- Markland \\ 
25 exple. et unum A (punctum atque et in ras. scr. A*) 



Digitized by Google 



174 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 

magis placeat quam quod amissum est: iuiquiores 
sumus adversus relicta ereptorum desiderio. sed si 
aestimare volueris, quam valde tibi fortuna, etiam 
cum saeviret, pepercerit, scies te habere plus quam 
solacia: respice tot nepotes, duas filias. dic illud 
quoque, Marcia: *moverer, si esset cuique fortuna pro 
moribus et numquam mala bonos sequerentur: nunc 
video exempto discrimine eodem modo malos bonos- 
que iactari/ 

1 XVII. *Grave est tamen, quem educaveris, iu- 
venem, iam matri iam patri praesidium ac decus, 
amittere/ quis negat grave esse? sed humanum est. 
ad hoc genitus es, ut perderes, ut perires, ut sperares, 
metueres, alios teque inquietares, mortem et timeres 
et optares et, quod est pessimum, numquam scires, 

2 cuius esses status. si quis Syracusas petenti diceret: 
c omnia incommoda, omnes voluptates futurae pere- 
grinationis tuae ante cognosce, deinde ita naviga. 
haec sunt, quae mirari possis: videbis primum ipsam 
insulam ab Italia angusto interscissam fireto, quam 
continenti quondam cohaesisse constat; subitum illo 
mare inrupit et 

Hesperinm Sicnlo latns abscidit. 

deinde videbis (licebit enim tibi avidissimum maris ver- 
ticem perstringere) stratam illam fabulosam Charybdin, 
quam diu ab austro vacat, at, si quid inde vehemen- 
tius spiravit, magno hiatu profundoque navigia sor- 

3 bentem. videbis celebratissimum carminibus fontem 
Arethusam, nitidissimi ac perlucidi ad imum stagm, 

23 Verg. Aen. III 418 

1 iniquioris A \\ 2 desideria AF || 4 eaeviret Haase ex s 
saeuierit A || 16 esses esse A \\ 17 peregrinationis A (onis 
$. v. add. man. 2) \\ 19 possis volg. possit corr. in -sint A l ~* || 
20 ambitalia (m punciis notata) A \\ 26 perstringere Pincianus 
restringere A | charibdi aqnam. din abaastro nacat at A l 
(ultima verba corr. in nacata. at m. 5) corr. Bongarsius (Cha- 
rybdin IApxius) 



Digitized by 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 17 175 



gelidissimas aquas profundentem, sive illas ibi primum 
nascentis invenit, sive inlapsum terris flumen integmm 
subter tot maria et ab confusione peioris undae ser- 
vatum reddidit. videbis portum quietissimum omnium, 4 

5 quos aut natura posuit in tutelam classium aut adiuvit 
manus, sic tutum, ut ne maximarum quidem tempe- 
statium furori locus sit. videbis ubi Athenarum po- 
tentia fracta, ubi tot milia captivorum ille excisis in 
infinitam altitudinem saxis nativus carcer incluserat, 

10 ipsam ingentem civitatem et laxius territorium quam 
multarum urbium fines sunt, tepidissima hiberna et 
nullum diem sine interventu solis. sed cum omnia 6 
ista cognoveris, gravis et insalubris aestas hiberni 
caeli beneficia corrumpet. erit Dionysius illic tyrannus, 

15 libertatis, iustitiae, legum exitium, dominationis cupidus 
etiam post Platonem, vitae etiam post exilium: alios 
uret, alios verberabit, alios ob levem offensam de- 
truncari iubebit, accerset ad libidinem mares feminas- 
que et inter foedos regiae intemperantiae greges parum 

20 erit simul binis coire. audisti quid te invitare possit, 
quid absterrere: proinde aut naviga aut resiste/ — 
post hanc denuntiationem si quis dixisset intrare se 6 
Syracusas velle, satisne iustam querellam de ullo nisi 
de se habere posset, qui non incidisset in illa, sed 

85 prudens sciensque venisset? * dicit omnibus nobis 

2 inlapsnm Gertz (n. qu. III 16, 4) inipsum A || 3 ad 
confusione' A corr. Gertz, sed cfr. quae Hense adnotavit ad epist. 
p. 306, 11. vide et dial. IV 34, 3 J 4 reddit <> || 5 tntela A \\ 
6 mnnnfl A || 8 nbi uncis inclusit Gertz || 9 aaxis s. v. add. ^L 8 (?) | 
nativu8 Lipsius nanlinus A ille excisns . . . saxie nativus Gertz 
{1889) ille excisns . . . nativitns Ellis. malim ille excisus . . . 
saxis nativis || 10 territorium torritor A turritam sr || 11 tepi- 
dissima Pinctanus lepidissima A \\ 14 corrumpet IApsius cor- 
rumpit A || 17 uerberabit Sf uerberauit A || 19 regia|& intem- 
perantie, A l corr. A* | greges F reges A || 24 posset sr possit A | 
incidisset F incidi A \\ 25 verba: dicit omnibus nobis natura 

nichil certi spoponderunt male huc in A et ceteris codd. 

inculcata esse vidit Madvig transposuitgue in c. 17, 1 post verba 
sed humanum est , in c. 16 post § 4 Mahly; melius, puto, ad 
clausulam c. 18 post verba in hanc nos sustulerunt Gertz 



Digitized by Google 



176 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI 



natura: *neminem decipio. tu si filios sustuleris, poteris 
habere formosos, et deformes poteris; fortasse muti 
nascentur. esse aliquis ex illis tam servator patriae 
7 quam proditor poterit. non est quod desperes tantae 
dignationis futuros, ut nemo tibi propter illos male s 
dicere audeat; propone tamen et tantae futuros tur- 
pitudinis, ut ipsi maledicta sint. nihil vetat illos tibi 
suprema praestare et laudari te a liberis tuis, sed sic 
te para tamquam in ignem inpositurus vel puerum vel 
iuvenem vel senem: nihil enim ad rem pertinent anni, 10 
quoniam nuUum non acerbum funus est, quod parens 
sequitur/ post has leges propositas, si liberos tollis, 
omni deos invidia liberas, qui tibi nihil certi spo- 
ponderunt.* 

1 XVIII. Ad hanc imaginem agedum totius vitae is 
introitum refer. an Syracusas viseres deliberanti tibi 
quicquid delectare poterat, quicquid offendere, exposui; 
puta nascenti me tibi venire in consilium: *intraturus 
es urbem dis, hominibus communem, omnia com- 
plexam, certis legibus aeternisque devinctam, inde- 20 

2 fatigata caelestium officia volventem. videbis illic in- 
numerabiles stellas micare, videbis uno sidere omnia 
inplere solem, cotidiano cursu diei noctisque spatia 
signantem, annuo aestates hiemesque aequalius quidem 
dividentem. videbis nocturnam lunae successionem, a « 
fraternis occursibus lene remissumque lumen mutuantem 

2 mnti Madvig multi A || 7 sint F sit A || 8 pr^stari A \\ 

9 in ignena inigne A | inpositurue Gertz (positnrus Erasmr) 
inpositura AF (cfr. Mech obs. gram. Diss. Friburg. 1895 p. 29) \\ 

10 anni s. v. add. A* \\ 15 Ad volg. add. ante hanc imaginem , 
ante totius vitae unus sr || 16 refer. an Gertz refertan A \\ 19 es 
F est A || 20 devincta Gertz et Madvig \\ 21 uoluentem F 
uolentem A \\ 22 micare, videbis Larisch uidere micabis A 
uidere miraberis F sidere miraberis uno 0. i. Haupt micare, 
uno s. 0. impleri. videbis solem . . P. Thomas \\ 23 inplere 
solem Gertz inpleri. solem AF \ die A l quod in di6 corr. 
alia m. || 24 aequalius quidem Gertz equaliusque A aequaliter 
F volg. aequali axe Petschenig 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 18 177 



et modo occultam modo toto ore terris inminentem, 
accessionibus damnisque mutabilem, semper proximae 
dissimilem. videbis quinque sidera diversas agentia vias 3 
et in contrarium praecipiti mundo nitentia: ex horum 

5 levissimis motibus fortunae populorum dependent et 
maxima ac minima proinde formantur, prout aequum 
iniquumve sidus incessit. miraberis conlecta nubQa et 
cadentis aquas et obliqua fulmina et caeli fragorem. 
cum satiatus spectaculo supernorum in terram oculos 4 

10 deieceris, excipiet te alia forma rerum aliterque mirabilis : 
hinc camporum in infinitum patentium fusa planities, 
hinc montium magnis et nivalibus surgentium iugis 
erecti in sublime vertices; deiectus fluminum et ex uno 
fonte in occidentem orientemque diffusi amnes et summis 

15 cacuminibus nemora nutantia et tantum silvarum cum 
suis animalibus aviumque concentu dissono; variiurbium 5 
situs et seclusae nationes locorum difficultate, quarum 
aliae se in erectos subtrahunt montes, aliae *f" ripis 
lacu vallibus pavidae circumfunduntur; adiuta cultu 

20 seges et arbusta sine cultore feritatis; et rivorum lenis 
inter prata discursus et amoeni sinus et litora in portum 
recedentia; sparsae tot per vastum insulae, quae inter- 
ventu suo maria distinguunt. quid lapidum gemmarumque 6 

1 toto ore F volg. tot ore A toto orbe Rossbach || 6 for- 
matur A || 7 conlecta Muret coiecta A || 8 flumina AF corr. 
volg. | fragore A \\ 9 supernorum s volg. superator A superorum 
ex sr Fickert II 10 deieceris F volg. deiecerit A J| 13 uerticis A || 
14 diffusi sr defusi AF (A* in marg.: ex uno tonte amnes dif- 
fundi.)J| 18 ali§ ripis. lacu. uallibus. pauide circum funduntur 
A et F nisi quod palude pro pauide, habet ripis lacuum valli- 
busque(paludibusque?)pav. cvrc.Madvig euripisjacubus^amnibus 
pav.circ. Gertz arenis, (nviBHosius) lacu, vallibus, palude P. Thomas. 
verum nondum vid. repertum esse, quamguam aliter iudicat 
Schultess (Phil. Anzeiger XVII p. 294) \\ 19 adiuta cultu seges 
F et alii s ad uita fructu// (eras. s) seges A adiutae cultu 
segetes Pauly adulta fructui seges Petschenig ad vitam fructus, 
segeB Ellis || 20 feritatis A guod teneo cum Schultess fertilita- 
tis sr fertilia unus s et volg. feritantia Gertz herbulae s. c. feri- 
tatis Cornelissen \ lenes Gertz fort. recte || 23 maria F paria A 

Senecae OPEEAl. 1. ed. Hermei. 12 

Digitized by C^OOgle 



178 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 

fulgor et inter rapidorum torrentium aurum harenas 
interfluens et in mediis terris medioque rursus mari 
aeriae ignium faces et vinculum terrarum oceanus, 
continuationem gentium triplici sinu scindens et ingenti 

7 licentia exaestuans? videbis hic inquietis et sine vento 5 
fluctuantibus aquis innare excedenti terrestria magnitudine 
animalia, quaedam gravia et alieno se magisterio moventia, 
quaedam velocia et concitatis perniciora remigis, quaedam 
haurientia undas et magno praenavigantium periculo 
efflantia; videbis hic navigia quas non novere terrais 10 
quaerentia. videbis nihil humanae audaciae intemptatum 
erisque et spectator et ipse pars magna conantium: 
diBces docebisque artes, alias quae vitam instruant, alias 

8 quae ornent, alias quae regant. sed isidc erunt mille cor- 
porum, animorum pestes, et bella et latrocinia et venena 15 
et naufragia et intemperies caeli corporisque et carissi- 
morum acerba desideria et mors, incertum facilis an per 
poenam cruciatumque. delibera tecum et perpende, quid 
velis: ut ad illa venias, per illa exeundum est.' respon- 
debis velle te vivere? — quidni? immo, puto, ad id non 10 
accedes, ex quo tibi aliquid decuti doles — : vive ergo 
ut convenit. c nemo' inquis 'nos consnlnit.' consulti 

1 aurum harenas scripsi ut Gertz olim in stud. crit. aurum 
harenis A harenas aurum et inter rapidorum cursum torr. 
aur. harenis interfluens F et nitens (et nitor, Schultess) rap. 
torr. aurum harenis interfluens Gertz et inter r. t. <alveunf> 
aur. harenis i. PeUchenig \\ 8 aeriae Madvig terrae A b in ras. ; 
ex A l scriptura nihil restat nisi prima litt. a cum mari con- 
iuncta aethereae Haupt torridae Petschenig || 4 continuationem 
F continuatio A [| 5 hic s his A \\ 6 innare exc. Haase innari 
et exc. A innantia exc. Gertz innare tot exc. Schultess fort. 
rectc || 6 terrestria Gronov terrentia A terrena sr |J 8 remigis A 
remigiis remis navigiis Gertz {1889) || 9 aurentia A |J 11 in- 
temptatum ? intemplata A l intemptatae A*(?) \\ 12 ensque ej 
A [ per magna A l corr. in par m- A* |l 17 incertus A || 20 quid- 
ni lmmerito ad id non accedas . . . doles? Koch volens accedes 
Gertz aliquid deouti noles Madvig quidni ad id accedas, ex 
quo . . . doleas? audacius P. Thomas. recte miki quidem dc hoc 
loco vid. iudicasse Schultess (Phil Anzeiger XVII p. 298) \\ 
22 congulti aunt F ut volg. consulit|is sunt A 



Digitized by Google 



AD MAECIAM DE CONSOLATIONE CAP. 19 17» 



sunt de nobis parentes nostri, qui cum condicionem 
vitae nossent, in hanc nos sustulerunt. 

XIX. Sed ut ad solacia veniam, videamus primum l 
quid curandum sit, deinde quemadmodum. movet 

5 lugentem desiderium eius quem dilexit. id per se 
tolerabile esse apparet; absentis enim afuturosque, dum 
vivent, non flemus, quamvis omnis usus nobis illorum 
cum aspectu ereptus sit: opinio est ergo, quae nos 
cruciat, et tanti quodque malum est, quanti illud 

io taxavimus. in nostra potestate remedium habemus: 
iudicemus illos abesse et nosmet ipsi fallamus, dimisimus 
illos, immo consecuturi praemisimus. movet et illud 2 
lugentem: c non erit qui me defendat, qui a contemptu 
vindicet/ ut minime probabili sed vero solacio utar, 

i5 in civitate nostra plus gratiae orbitas confert quam 
eripit,adeoque senectutem solitudo,quaesolebatdestruere, 
ad potentiam ducit, ut quidam odia fiKorum simulent 
et liberos eiurent, orbitatem manu faciant. scio quid 3 
dicas: 'non movent me detrimenta mea; etenim non 

20 est dignus solacio, qui filium sibi decessisse sicut 
mancipium moleste fert, cui quicquam in filio respicere 
praeter ipsum vacat. 9 quid igitur te, Marcia, movet? 
utrum quod filius tuus decessit, an quod non diu vixit? 
si quod decessit, semper debuisti dolere; semper enim 

$5 scisti moriturum. cogita nullis defunctum malis adfici, 4 

1 cum F volg. tunc A \\ 2 in F volg. an A; servato tunc 
Schultess an hanc in antequam mutat [I 8 videamus Pincianus 
uideatis A uideas aut uidebis s vide ao his Sehultess || 6 ap- 
paret F ut volg. appareat A \ afutnrosque (abf-) Pinciani *vet. 
lectio' futuroBque A \\ 8 cum aspectn Schultess conBpectus A 
cum conspectu Haase \\ 9 illum taxauimns ^i 1 taxabimus m 
marg. A s ; mutato ordine verborum hexametrum effici: tanti . . . 
taxavimus illud vidit Ellis; cfr. ad dial. IV 35, 3 || 14 pro- 
babile A || 16 distruere A || 18 eiurent Gruter seruent AF | 
et ante orb. add. A*(?) || 21 reepicere si preter A (si in F deest) 
resp. sui pr. Schultess \\ 25 moriturum S mori A; praeter termi- 
nationem verbi particulam aliquam haustam esse verba sequentia 
adnectentem cum stbi persuaserint w. dd., nunc, at, potius, 
deinde addunt. de particula dubito (cfr. cap. 20, 4), plura vero 

Digitized by Google 



180 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 



illa, quae nobis inferos faciunt terribiles, fabulas GSSG, 
nuUas inminere mortuis tenebras nec carcerem nec 
flumina igne flagranida nec Oblivionem amnem nec 
tribunalia et reos et in illa libertate tam laxa ullos 
iterum tyrannos: luserunt ista poetae et vanis nos 5 

5 agitavere terroribus. mors dolorum omnium exolutio 
est et finis, ultra quem mala nostra non exeunt, quae 
nos in illam tranquillitatem, in qua antequam nasceremur 
iacuimus, reponit. si mortuorum aliquis miseretur, et 
non natorum misereatur. mors nec bonum nec malum 10 
est; id enim potest aut bonum aut malum esse, quod 
aliquid est; quod vero ipsum nihil est et omnia in 
nihilum redigit, nulli nos fortunae tradit; mala enim 
bonaque circa aliquam versantur materiam. non potest 
id fortuna tenere, quod natura dimisit, nec potest miser 15 

6 esse qui nullus est. excessit filius tuus terminos, intra 
quos servitur, excepit illum magna et aeterna pax: 
non paupertatis metu, non divitiarum cura, non 
libidinis per voluptatem animos carpentis stimulis in- 
cessitur, non invidia felicitatis alienae tangitur, non 20 
suae premitur, ne conviciis quidem ullis verecundae 
aures verberantur; nulla publica clades prospicitur, nulla 
privata; non sollicitus futuri pendet ex eventu semper 
incertiora rependenti. tandem ibi constitit, unde nil 
eum peUat, ubi nihil terreat. 25 

excidisse non concesserim |j 1 fabulas scripsi coll. epist. 82, 16 
fabula A 1 quod a duobus ita correctum est, ut aUer ultitnae a 
virgulam imponeret, alter supra hanc litteram s scriberet fabulae 
Gertz || 2 carcerem in Cerberum mutandum censet Badstiibner; 
sed vide epist. 82,16 Herc. fur. 1222 || 4 illa reos libertate AF 
corr. IApsius || 14 aliquem (e corr. in a m. 1 — 2) uersatur A \\ 
10 car[pentis A 1 ; post car in marg. ru add. m. recentior; cor- 
rumpentis scil. ut est in F corrector scripturus erat capientis 
Schultess coll. Cic. Cat. m. 44 \\ 22 cladis A || 28 solliciti A \ 
pendet &exi corr. volg. \ semper incertiora rependenti Lipsius 
incerta coniectura semper in certiora dependenti A s. in deteri- 
ora dependenti edd. inde ab JSrasm. 1 (cfr. cap. 23, 1) reponenti 
malit Gertz pendet e tecto eventu semper in tectiora dependenti 
ScJadtess 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 20 181 



XX. 0 ignaros malorum suorum, quibus non mors l 
ut optimum inventum naturae laudatur expectaturque, 
sive felicitatem includit, sive calamitatem repellit, sive 
satietatem ac lassitudinem senis terminat, sive iuvenile 
5 aevom dum meliora sperantur in flore deducit, sive 
pueritiam ante duriores gradus revocat, omnibus finis, 
multis remedium, quibusdam votum, de nullis melius 
merita quam de is, ad quos venit antequam invocaretur! 
haec servitutem invito domino remittit; haec captivorum 2 

10 catenas levat; haec e carcere educit quos exire imperium 
inpotens vetuerat; haec exulibus in patriam semper 
animum oculosque tendentibus ostendit nihil interesse, 
infra quos quis iaceat; haec, ubi res communis fortuna 
male divisit et aequo iure genitos alium alii donavit, 

15 exaequat omnia; haec est, post quam nihil quisquam 
alieno fecit arbitrio; haec est, in qua nemo humilitatem 
suam sensit; haec est, quae nulli non patuit; haec est, 
Marcia, quam pater tuus concupit; haec est, inquam, 
quae efficit, ut nasci non sit supplicium, quae efficit, 

20 ut non concidam adversus minas casuum, ut servare 
animum salvom ac potentem sui possim: habeo quod 
appellem. video istic cruces non unius quidem generis 3 
sed aliter ab aliis fabricatas: capite quidam conversos 
in terram suspendere, alii per obscena stipitem egerunt, 

25 alii brachia patibulo explicuerunt; video fidiculas, video 
verbera, et membris singulis articulis singula f docu- 
erunt machinamenta: at video et mortem. sunt istic 
hostes cruenti, cives superbi: sed video istic et mortem. 

5 deducit A decutit Koch decidit Gertz (praecidit Sen. 
epist. 66,42) || 6 durioris A || 8 is at A 1 corr. in his ad A b \\ 
11 patria A \\ 12 tendenti A l corr. A b \ obstendit A \\ 18 infra 
quos €T infra qnod AF infra quid Siesbye || 15 qnisqnam F 
qnicqnam A |[ 21 salno (aut salus) ut vid. A 1 salnu A 6 || 22 isti 
A | non A ne Gertz \\ 24 interra A \\ 26 singnlis articnlis A 
sing. et art. sr et sing. art. volg. \ docnerunt A nocuernnt Madvig 
admovernnt Niemeyer et nrendis singulis articnlis singnla tor- 
qnentinm mach. temptavit Schultess \\ 27 at nideo F et nideo A 
eed v. Muret 



Digitized by Google 



182 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI 



non est molestum servire, ubi, si dominii pertaesnm 
est, licet uno gradu ad libertatem transire. caram te, 
vita, beneficio mortis habeo! 

4 Cogita quantum boni opportuna mors habeat, quam 
multis diutius vixisse nocuerit. si Gnaeum Pompeium, & 
decus istud firmamentumque imperii, Neapoli valetudo 
abstuhsset, indubitatus populi Bomani princeps exces- 
serat: at nunc exigui temporis adiectio fastigio illum 
suo depulit. vidit legiones in conspectu suo caesas et 
ex illo proelio, in quo prima acies senatus fuit, — quam 10 
infelices reliquiae sunt! — ipsum imperatorem super- 
fuisse; vidit Aegyptium carnificem et sacrosanctum 
victoribus corpus satelliti praestitit, etiam si incolumis 
fuisset < paenitentiam salutis acturus: quid enim erat tur- 

6 pius quam Pompeium vivere beneficio regis? M. Cicero is 
si illo tempore, quo Catilinae sicas devitavit, quibus 
pariter cum patria petitus est, concidisset, si liberata 
re publica servator eius, si denique filiae suae funus 
secutus esset, etiamtunc felix mori potuit: non vidisset 
strictos in civilia capita mucrones nec divisa percusso- *o 
ribu8 occisorum bona, ut etiam de suo perirent, non 
hastam consularia spolia vendentem nec caedes locatas 
publice nec latrocinia, bella, rapinas, tantum Caidli- 

6 narum. M. Catonem si a Cypro et hereditatis regiae 
dispensatione redeuntem mare devorasset vel cum illa «5 

1 dominu A corr. Gronov j| 5 Gneum A (Gn in ras. paulo 
maiore A*) \\ 6 firmamentumgw^ imperii A 5 in ras. paulo maiore | 
neapoli (nea in ras. m. 2) A \\ 8 at tolli iubet Gertz \\ 10 quam 
infelices €T et volg. qu§ infelicis A \\ 11 reliquias! unum scripsit 
Gerte || 13 satelliti volg. satietati AF arietanti Petschenig \\ 

17 si add. Schultess; malim fere si occubuisset sim. addere \{ 

18 servator Fickert semat A || 21 ut iam omnes diem supre- 
mum opperirentur dubitanter coni. Gemoll || 22 hasta 

A | nec caedes locatas publice nec latrocinia Gertz, et ita iam 
Madvigius correxerat, nisi qiiod is alterum nec sustulit nec 
cedes. nec locata publice latrocinia A; orationis corruptae 
antiquam hanc fuisse formam suspicatur Schultess: nec caedes 
neces locatas publice, latrocinia Antonii, Dolabeliae rapinas, 
tantum Catilinarum. 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CA£. 21 183 



ipsa peeunia, quam adferebat civili bello stipendium, 
nonne i]li bene actum foret? hoc certe secum tulisset, 
neminem ausorum coram Catone peccare: nunc annorum 
adiectio paucissimorum virum libertati non suae tantum 

5 sed publicae natum coegit Caesarem fugere, Pompeium 
sequi. nihil ergo illi mali inmatura mors attulit: om- 
nium etiam malorum remisit patientiam. 

XXL *Nimis tamen cito perit et inmaturus/ pri- 1 
mum puta illi superfuisse — conprende quantum plu- 

10 rimum procedere homini licet: quantum est? ad 
brevissimum tempus editi, cito cessuri loco venientd 
in pactum hoc prospicimus hospitium. de nostris aeta- 
tibus loquor, quas incredibili celeritate aevom volvit? 
conputa urbium saecula: videbis quam non diu steterint 

15 etiam quae vetustate gloriantur. omnia humana brevia 
et caduca sunt et infiniti temporis nullam partem occu- 
pantia. terram hanc cum urbibus populisque et flumi- 2 
nibus et ambitu maris puncti loco ponimus ad universa 
referentes: minorem portionem aetas nostra quam puncti 

so habet, si omni tempori comparetur, cuius maior est 
mensura quam mundi, utpote cum iUe se intra huius 
spatium totiens remetiatur: quid ergo interest id ex- 
tendere, cuius quantumcumque fuerit incrementum non 
multum aberit a nihilo? uno modo multum est quod 

25 vivimus, si satis est. licet mihi vivaces et in memo- 3 
riam traditae senectutis viros nomines, centenos denos- 

6 ilU AF quod recte defendit Joh. Miiller (S.-Ber. Wien. 
Akad. 1889 p. X2adn.) Metilio Pincianus filio Lipsius | maturata 
mora Gertz \\ $8$. locum interpunxit et enarravit Gertz st. crit. 118 
primum <plurimum> puta Klammer pr. puta <vitam> illi 
P. Thomas \\ 12 non nego haec ita expUcari posse, ut Schultess 
interpretatus est Phil. Anzeiger XVII p. 297, sed miror ob- 
scuritatem verborum in pactum A inpacatum Madvig inpactum 
Gertz in partem, tantum P. Thomas in impacatum (vel in arc- 
tum) hoc proicimur h. Niemeyer || 13 celeritate aevom volvit 
Petschenig celeritate conuoluit A celeritate conuolui coustat F 
cel. conetat volvi Gertz \\ 20 tempore A |J 21 illi A illa F corr. 
volg. || 22 inid exteadere A latere posse illud ext. monet Gertz \\ 
25 mihi vivace» Buhkopf michi uacea A \\ 26 nominis A 



Digitized by Google 



184 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 



que percenseas annos: cum ad omne tempus dimiseris 
animum, nulla erit illa brevissimi longissimique aevi 
differentia, si inspecto quanto quis vixerit spatio con- 

4 paraveris quanto non vixerit. deinde sibi maturus decessit; 
vixit enim quantum debuit vivere, nihil illi iam ultra s 
supererat. non una hominibus senectus est, ut ne ani- 
malibus quidem: intra quattuordecim quaedam annos 
defetigavit, et haec illis longissima aetas est quae homini 
prima; dispar cuique vivendi facultas data est. nemo nimis 
cito moritur, quia victurus diutius quam vixit non fuit. 10 

5 fixus est cuique terminus: manebit semper, ubi positus 
est, nec illum ulterius diligentia aut gratia promovebit. 
sic habe, te illum ex consilio perdidisse: tulit suum 

metasque dati pervenit ad aevi. 

6 non est itaque quod sic te oneres: 'potuit diutius is 
vivere/ non est interrupta eius vita nec umquam se 
annis casus intericit. solvitur quod cuique promissum 
est; eunt via sua fata nec adiciunt quicquam nec ex 
promisso semel demunt. frustra vota ac studia sunt: 
habebit quisque quantum illi dies primus adscripsit. ex 20 
illo quo primum lucem vidit, iter mortis ingressus est 
accessitque fato propior et illi ipsi qui adiciebantur 

7 adulescentiae anni vitae detrahebantur. in hoc omnes 
errore versamur, ut non putemus ad mortem nisi senes 
inclinatosque iam vergere, cum illo infantia statim et 25 
iuventa, omnis aetas ferat. agunt opus^suum fata: 

14 Verg. Aen. X 472 

2 breuissimi F -ma A | 4 sibi maturus Madvig si in- 
maturus A || 5 iam F tam A \ 8 defetigauit A quod ferri posse 
puto defatigat vita Madvig defatigantur F et volg. j| 12 dili- 
gentiam utA 1 corr. A*\\ 13 sic habe (ita iam Haase), te illnm ex 
consiUo perdidisse Madvig sic habent illum ulteriuB diligentiam 
exconsilio perdidisse AF sic habe, te illum altioris diligentiae 
ex consilio perdidisse Schultess sic habe , nil illum exitio perdi- 
disse Niemeyer (ex fati consilio marg. ed. Juges) [I 17 casns 
volg. casibns A || 18 via Haase ut AF vi volg. || 20 habebit F 
volg. habebnnt A \\ 26 agnnt Muret agurii A augnrii 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 22 185 

nobis sensum nostrae necis auferunt, quoque faeilius 
obrepat mors, sub ipso vitae nomine latet: infantiam 
in se pueritia convertit, pueritiam pubertas, iuvenem 
senex abstulit. incrementa ipsa, si bene computes. 
5 damna sunt. 

XXII. Quereris, Marcia, non tam diu filium tuum 1 
vixisse quam potuisset? unde enim scis an diutius 
illi expedierit vivere? an illi hac morte consultum 
sit? quemquam invenire hodie potes, cuius res tam 

10 bene positae sunt fundataeque, ut nihil illi procedenti 
tempore timendum sit? labant humana ac fluunt neque 
ulla pars vitae nostrae tam obnoxia aut tenera est quam 
quae maxime placet, ideoque felicissimis optanda mors 
est, quia in tanta inconstantia turbaque rerum nihil 

15 nisi quod praeterit certum est. quis tibi recipit illud 2 
fili tui pulcherrimum corpus et summa pudoris custodia 
inter luxuriosae urbis oculos conservatum potuisse tot 
morbos ita evadere, ut ad senectutem inlaesum perferret 
formae decus? cogita animi mille labes; neque enim 

20 recta ingenia qualem in adulescentia spem sui fecerant 
usque in senectutem pertulerunt, sed interversa plerum- 
que sunt: aut sera eoque foedior luxuria invasit coe- 
pitque dehonestare speciosa principia, aut in popinam 
ventremque j>rocubuerunt toti summaque illis curarum 

25 fuit, quid essent, quid biberent. adice incendia, ruinas, 3 
naufragia lacerationesque medicorum ossa vivis legen- 
tium et totas in viscera manus demittentium et non 

2 obrepat mors volg. obreptant. mors A I late A I in- 

• ^ • J» i_ A T-? \ m • • i -m r a 1 • A II fV 



fantiam s: infantem A F 



7 potuisset Mwret potnisse A || 9 qnem- 



qnam Gertz qnemqne A \ 10 sunt add. Gertz fnndataeqne sint sr 



tot 



17 potnisse 
21 semper ante 



11 neqne nlla F ut coni. Haase neqnitia A 
Koch potnisset ut A || 20 inadulescentiam A 
pertnlerunt inserendum censet Gertz \\ 22 coepitque Schultess 
cogitque A coSgitque F || 24 procubuerunt toti Madvig pro 
toti A proiectis snmma Erasmus proiecti sunt summaqne ex S" 
Haase (cfr. dial. X 7, 1) |[ 27 non simplici cnm dolore Gertz 
nunc suadet in epistula ad me data non simplicem dolorem A 
non per simplicem dolorem s* et nunc simplicem dolorem dupli- 
cando cnrantium licenter Schultess 



Digitized by Google 



186 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 

simplici cum dolore pndenda curantinm; post haec exi- 
lium (non fuit innocentior filius tuus quam Rutilius), 



volnere transfixum pectus (non fuit sanctior quam 
Cato): cum ista perspexeris, scies optime cum is agi, s 
quos natura, quia illos hoc manebat vitae stipendium, 
cito in tutum recepit. nihil est tam fallax quam vita 
humana, nihil tam insidiosum: non me hercules quis- 
quam iUam accepisset, nisi daretur inscientibus, ita- 
que si felicissimum est non nasci, proximum est, puto, 10 

4 brevi aetate defunctos cito in integrum restitui. pro- 
pone illud acerbissimum tibi tempus, quo Seianus 
patrem tuum clienti suo Satrio Secundo congiarium 
dedit. irascebatur illi ob unum aut alterum liberius 
dictum, quod tacitus ferre non potuerat Seianum in i& 
cervices nostras ne inponi quidem, sed escendere. 
decernebatur illi statua in Pompei theatro ponenda, 
quod exustum Caesar reficiebat; exclamavit Cordus 

6 tunc vere theatrum perire. quid ergo? non rumperetur 
supra cineres Cn. Pompei constitui Seianum et in ao 
monimentis maximi imperatoris consecrari perfidum 
militem? f consecratur subscriptio, et acerrimi canes, 
quos ille ut sibi uni mansuetos, omnibus feros haberet, 
sanguine humano pascebat, circumlatrare hominem 

6 etiam f illum imperiatum incipiunt. quid faceret? si 25 

5 is A 1 his A*(?) || 6 quos sr quia A \ uita & stipendium 
A 1 corr. A 6 \\ 8 insidiosum s insidio A |J 9 inscientibuB Fickert 
intibns A insciis ? || 10 naso A 1 nasoi A* \ proximum est Gerte 
proxime A II 11 brevi aetate Haase breuitate A brevi vita alii I 
restitui sr resiste AF \\ 12 seianu AF \\ U Ubertus A || 18 Ti. 
Caesar Pfennig fort. rede \\ 22 consecratur AF, quod am sine 
dubio ex antecedenti consecrari ortum sit, medela incerta est: 
consarcinatur Lipsius concinnatnr Madvig editnr Koch conflatur 
Gertz conficitur Schultess consectatur Ellis; possis etiam con- 
ponitur (ben. III 26, 2) conicere || 23 haberet F habere A \\ 
25 etiam illum imperiatum AF et iam illum impetratum 
Haase etiam in illo (illo in Gertz) imperio altum Madvig et iam 
laniare intemperantius Koch et iam illum rumpere hiatum 
Schultess et iam illum inferis dicatum Maehly etiam illum, 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 23 187 



vivere vellet, Seianus rogandus erat, si mori, filia, 
uterque inexorabilis: constituit filiam fallere. usus ita- 
que balineo, [et] quo plus virium poneret, in cubi- 
culum se quasi gustaturus contulit et dimissis pueris 
5 quaedam per fenestram, ut videretur edisse, proiecit; 
a cena deinde, quasi iam satis in cubiculo edisset, abs- 
tinuit. altero quoque die et tertio idem fecit; quartus 
ipsa infirmitate corporis faciebat indicium. complexus 
itaque te: ^carissima 9 inquit *filia et hoc unum tota 

10 celata vita, iter mortis ingressus sum et iam medium 
fere teneo; revocare me nec debes nec potes.' atque 
ita iussit lumen omne praecludi et se in tenebras con- 
didit. cognito consilio eius publica voluptas erat, quod 7 
e faucibus avidissimorum luporum educeretur praeda. 

16 accusatores auctore Seiano adeunt consulum tribunalia, 
queruntur mori Cordum, ut interpellarent quod coe- 
gerant: adeo illis Cordus videbatur effugere. magna res 8 
erat in quaestione, an mortis ius rei perderent; dum 
deliberatur, dum accusatores iterum adeunt, ille se ab- 

so solverai videsne, Marcia, quantae iniquorum temporum 
vices ex inopinato ingruant? fies, quod alicui tuorum 
mori necesse fuit? paene non licuii 

XXIII. Praeter hoc quod omne futurum incertum 1 
est et ad deteriora certius, facillimum ad superos iter 

85 est animis cito ab humana conversatione dimissis; 
mmimum enim 

imperio natum Karsten et iam illi minari impetom P. Tfiomas 
etiam tnnc imperterritnm Niemeyer || 1 mori sr morte A F || 
3 balneo qno s balineo et quo A balineo et <eo ferventissimo> 
qno P. Thomas balneo est, qno . . poneret, et in cub. Held \\ 
i dimisais F volg. dimisi A II 6 proiecit F volg. proiecta A || 
11 ferre A || 18 cogito A || 15 adeunt s adeum A || 16 inter- 
pellarent interpeUa A in fine versus interpellantes Haase | 
post coegerant Madvigius orant add. ipsi, orant Gertz (1889) N 
18 iufl add. Madvig || 20 quanta A || 21 vices Muret uires A |J 
22 patri tuo ante paene excidisse suspicatur Gertz, huic 
P. Thomas \\ 26 fecis ponderis A rectissime (cfr. dial. V 18, 1 
VI 2 extr. et 15, 2) faecis pondus Gertz faecosi ponderis Schultess 
foedi ponderis JPauly 



Digitized by Google 



188 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 

obdurescerent et altius terrena conciperent liberati le- 
viores ad originem suam revolant et facilius quicquid 

2 est illud obsoleti inlitique eluunt. nec umquam magnis 
ingenis cara in corpore mora est: exire atque erumpere 
gestiunt, aegre has angustias ferunt, vagi per omne, s 
sublimes et ex alto adsueti bumana despicere. inde est 
quod Platon clamat: sapientis animum totum in mortem 
prominere, hoc velle, hoc meditari, hac semper cupidine 
ferri in exteriora tendentem. 

3 Quid? tu, Marcia, cum videres senilem in iuvene 10 
prudentiam, victorem omnium voluptatium animum, 
emendatum, carentem vitio, divitias sine avaritia, ho- 
nores sine ambitione, voluptates sine luxuria adpe- 
tentem, diu tibi putabas illum sospitem posse contin- 
gere? quicquid ad summum pervenit, ab exitu prope « 
est. eripit se aufertque ex oculis perfecta virtus, nec 
ultimum tempus expectant quae in primo maturuerunt. 

4 ignis quo clarior fulsit, citius extinguitur; vivacior est, 
qui cum lenta ac difficili materia commissus fumoque 
demersus ex sordido lucet; eadem enim detinet 

quae maligne alit: sic ingenia quo inlustriora, breviora 
sunt; nam ubi incremento locus non est, vicinus occasus 
6 est. Pabianus ait, id quod nostri quoque parentes 
videre, puerum Romae fuisse statura ingentis viri f 
ante; sed hic cito decessit, et moriturum brevi nemo »5 
non prudens dixit: non poterat enim ad illam aetatem 
pervenire, quam praeceperat. ita est: indicium immi- 

7 Plato in Phaedone c. IX ««. XII (p. 64 a 67 d) 

3 eltrant Gronov flnunt A F || 4 ingeniis volg. |j 6 indest A l 
corr. in inde est A* deinde A b \\ 7 mortem sr morte A \\ 10 nideris 
corr. in -res ^ 1- * || 14 sospitem F ut volg. hospitem A || 15 ab 
exitn Lipsius ad exitnm AF ad exitnm properat Muret || 
24 statnra ingentis niri ante AF (ante omitt. volg.) statnrae 
ingentis, virnm antecellentis Gertz statnra ingenti viribnsqne 
viro antecellentem Pauly statnra ingenti, viri instar Schultess \\ 
26 non add. in edd. vett. nemo prndens nesciit Schultess || 27 in- 
dictnm A 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 24 189 



nentis exitii nimia matnritas est; adpetit finis nbi in- 
crementa consnmpta snnt. 

XXT7. Incipe virtutibns illum, non annis aesti- l 
mare: satis din vixit. pnpillns relictus snb tutornm 

6 cura usque ad quartum decimum annum fuit, sub 
matris tutela semper. cum haberet suos penates, relin- 
quere tuos noluit et in materno contubernio, cum vix 
paternum liberi ferant, perseveravit. adulescens statura, 
pulchritudine, certo corporis robore castris natus mili- 

10 tiam recusavit, ne a te discederet. computa, Marcia, 2 
quam raro liberos videant quae in diversis domibus 
habitant; cogita tot illos perire annos matribus et per 
sollicitudinem exigi, quibus filios in exercitu habent: 
scies multum patuisse hoc tempus, ex quo nil perdi- 

15 disti. numquam <e> conspectu tuo recessit; sub oculis 
tuis studia formavit excellentis ingeni et aequaturi 
avum, nisi obstitisset verecundia, quae multorum pro- 
fectus silentio pressit. adulescens rarissimae formae 3 
in tam magna feminarum turba viros corrumpentium 

20 nullius se spei praebuit, et cum quarundam usque ad 
temptandum pervenisset inprobitas, erubuit quasi pec- 
casset, quod placuerat. hac sanctitate morum effecit, 
ut puer admodum dignus sacerdotio videretur, materna 
sine dubio sufrragatione, sed ne mater quidem nisi pro 

25 bono candidato valuisset. harum contemplatione vir- 4 
tutum filium gere quasi sinu! nunc ille tibi magis 
vacat, nunc nihil habet, quo avocetur; numquam tibi 
sollicitudini, numquam maerori erit. quod unum ex 

1 est; adpetit Haase et adpetit A || 2 pro consumpta 
Gertz malit consummata || 7 mater non A 1 corr. in materno 
m. 1 — 2 || 8 ferunt optat Joh. Muller || 9 certo Schultess cetero A 
raro Pauly cetero c. honore Gertz || 12 tot in ras. A b || 15 e 
conspectu F conspectu A a consp- volg. II 17 multorum A de 
quo dubitant Studemund et Gertz initdorum Schultess; non accedo || 
22 hanc A || 24 mater A materna mavolt P. Thomas \\ 26 gere 
quasi in sinu. Nunc Madvig, sed in abesse posse mdit Gertz 
geri quam si nunc A gere quasi viveret Ellis || 27 avocetur 
Pincianus uocetur AF 



Digitized by Google 



190 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 

tam bono filio poteras dolere, doluisti: cetera, exempta 
casibus, plena voluptatis sunt, si modo uti filio scis, 
si modo quid in iUo pretiosissimum fuerit intellegis. 
5 imago dumtaxat fili tui perit et effigies non simillima, 
ipse quidem aeternus meliorisque nunc status est, de- 5 
spoliatus oneribus alienis et sibi relictus. haec quae 
vides circunufczfo nobis, ossa nervos et obductam cutem 
vultumque et ministras manus et cetera quibus involuti 
sumus, vincula animorum tenebraeque sunt. obruitur 
his, offocatur, inficitur, arcetur a veris et suis in falsa io 
coiectus. omne illi cum hac gravi carne certamen est, 
ne abstrahatur et sidat; nititur Qlo, unde demissus est. 
ibi illum aeterna requies manet ex confusis crassisque 
pura et liquida visentem. 

1 XXY. Proinde non est quod ad sepulcrum fili 15 
tui curras: pessima eius et ipsi molestissima istic iacent, 
ossa cineresque, non magis illius partes quam vestes 
aliaque tegimenta corporum. integer ille nihilque in 
terris relinquens sui fugit et totus excessit; paulumque 
supra nos commoratus, dum expurgatur et inhaeren- so 
tia vitia Bitumque omnem mortalis aevi excutit, deinde 
ad excelsa sublatus inter felices currit animas. excepit 
iUum coetus sacer, Scipiones Catonesque, interque con- 
temptores vitae et beneficio . . liberos parens tuus, Marcia. 

2 ille nepotem suum — quamquam illic omnibus omne *& 

1 exempta volg. exempla AF cetera, exempta interpunxit 
Gertz || 2 uti s ut A || 4 perit et efficies A || 5 status s satius A \\ 
7 circumdata nobis Koch circum nobia A circa nos F concre- 
visse nobis Sehultess || 10 offocatur Georges effugatur A F suffo- 
catur Madvig effocatur Haase | a veris Pincianus auersis A | 
falsa <[et aliena> P. Thomas \\ 12 abtrahatur A demissus 
Madvig dimissum A \ \ 18 & confusis grassisq; A corr. volg. ex 
(volg. e) scr. Gertz \\ 19 sui Haase uis A \\ 20 commoratur. dum 
expugnatur A corr. volg. ex s || 21 omnem sr omnium A || 22 ex- 
cipit vola. || 24 & beneficio hberos A et mortis beneficio lib. 
volg. et beneficio suo lib. Gertz et bene finita lib. Schultess et 
virtutis suae benef. lib. P. Thomas. malim: et beneficio liberi 
animi liberos |j 25 ille Madvig illic A (c 8. v. add. m. 2) 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 25. 26 191 

cognatum est — adplicat sibi nova luce gaudentem et 
vicinorum siderum meatus docet, nec ex coniectura 
sed omnium ex vero peritus in arcana naturae libens 
ducit; utque ignotarum urbium monstrator hospiti 

s gratus est, ita sciscitanti oaelestium causas domesticus 
interpres. et in profunda terrarum permittere aciem 
M>et] iuvat enim ex alto relicta respicere. sic itaque 3 
te, Marcia, gere, tamquam sub oculis patris filique 
posita, non illorum, quos noveras, sed tanto excel- 

io siorum et in summo locatorum. erubesce quicquam 
humile aut volgare cogitare et mutatos in melius tuos 
flere! aeternarum rerum per libera et vasta spatia 
dimissi f n <>n iUos interfiisa maria discludunt nec alti- 
tudo montium aut inviae valles aut incertarum vada 

15 Syrtium: f omnium plana et ex facili mobiles et ex- 
pediti et in vicem pervii sunt intermixtique sideribus. 

.XXVI. Puta itaque ex illa arce caeleBti patrem l 
tuum, Marcia, [et] cui tantum aput te auctoritatis 
erat quantum tibi aput filium tuum, non illo ingenio, 

4 monstrator ? monstratus AF || 6 inter prestet in pro- 
fnnda A 1 (tet postea eras.) \\ 7 inbet addidi (cf. adri. Hensei ad ep. 
p. 79, 2fy invat Koch lnbet P. Thomas; permittent aciem Gertz 
ant in prof. terr. permittere aciem iuvat et inde ex Schultess \ 
despicere P. Tkomas || 9 excelsior w umyy 7 in snmmo locato- 
rum A 1 post rasuram et (locato)rum s. v. add. A* || 10 erubesce 
F et volg. erubeeco A || 11 humile^ (eras. m) A \ cogitare addidi 
humile mente cogitare et olim Schultess, qui nunc humile 
mente volutare et proponit enibesce loqui Gertz volgare sentire 
P. Thomas \\ 12 flere. | eternarum rernm per liberam et nasta. 
epatia dimiBsi A 1 guod in flere. | eterna rerum per^libera et 
uasta. spatia dimissi corr. A 6 (?) flere. in eterna rerom per 
libera et uasta spatia dimissos F et volg. aeternarum rerum 
potiti per 1. e. v. sp. dimissi sunt; non Gertz aeterna rerum 
p. 1. e. v. sp. dimensos non illos Schultess || 16 omnin plana A 
omnia plana JPsr tramites plani alii Sf unde tramiteB omnia 
plani volg. inde a Mweto tramites omnia et plana Madvig 
omnia ineunt plana Koch omnia ibi plana Geriz omnivagi 
planetae ex fac. Schultess \\ 16 per uisunt A 1 corr. in peruii 
sunt A* || 18 cui sr et voJg. et cui A cnius F 

* 

Digitized by Google 



192 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 



quo civilia bella deflevit, quo proscribentis in aeternum 
ipse proscripsit, sed tanto elatiore, quanto est ipse 

2 sublimior, dicere: *cur te, filia, tam longa tenet aegri- 
tudo? cur in tanta veri ignoratione versaris, ut inique 
actum cum filio tuo iudices, quod integro domus statu 5 
integer ipse se ad maiores recepit suos? nescis quantis 
fortuna procellis disturbet omnia? quam nullis beni- 
gnam facilemque se praestiterit, nisi qui minimum cum 
illa contraxerant? regesne tibi nominem felicissimos 
futuros, si maturius illos mors instantibus subtraxisset io 
malis? an Romanos duces, quorum nihil magnitudini 
deerit, si aliquid aetati detraxeris? an nobilissimos 
viros clarissimosque ad ictum militaris gladi conposita 

3 cervice curvatos? respice patrem atque avum tuum: 
ille in alieni percussoris venit arbitrium; ego nihil in is 
me cuiquam permisi et cibo prohibitus ostendi f quam 
magno me quam uibar animo scripsisse. cur in domo 
nostra diutissime lugetur qui felicissime moritur? co- 
imus omnes in unum videmusque non alta nocte cir- 
cumdati nil aput vos, ut putatis, optabile, nil excelsum, 20 
nil splendidum, sed humilia cuncta et gravia et anxia 

2 elatiorem AF |j 3 tenet s. v. add. A* (A*?) \\ 5 integro 
domus statu Fickert inte domus status AF || 6 integer ipse 
se ad Haase inte ipse ad A |j 8 mimum A l quod lineola 
super addita correxisse vid. in mmimum A b \\ 9 contraxerat A 
corr. Muret contraxerit F \\ 10 instantibus sr stantibua A || 
14 curvatos Schultess et ego pariter formatos A deformatos 
Gertz || 16 ostendi quam uibar animo scribsisse A l punctum 
supra m in quam posuit A 1 itaque significavit post hanc 
vocem inserenda esse tria verba magno me. quam quae 
in marg. adscripsit ostendi tam magno me quam videbar 
animo scripsisse Haase ostendi, quali videbar, animo (me?) 
scripsisse Madvig reiecto additamento marginali ost. quam 
magno me tam infausto an. scr. Gertz cibo prohibito ost. tam 
magno me quam utebar an. scr. Schultess ost. tam magno me 
quam vivebam animo erepsisse Petschenig ost. tam magno me, 
tam libero animo ^uam scripseram vixisse P. Thomas. exspecto: 
ost. tam magno me quam videbar animo scripsisse et(iam) 
perisse sim. || 20 optabile// (eras. m) A 



Digitized by Google 



AD MARCIAM DE CONSOLATIONE CAP. 26 193 



et quotam partem luminis nostri cernential quid dicam 4 
nulla hic arma mutuis furere concursibus nec classes 
classibus frangi nec parricidia aut fingi aut cogitari 
nec fora litibus strepere dies perpetuos, nihil in ob- 
5 scuro, detectas mentes et aperta praecordia et in 
publico medioque vitam et omnis aevi prospectum 
venientiumque? iuvabat unius me saeculi facta compo- 5 
nere in parte ultima mundi et inter paucissimos gesta: 
tot saecula, tot aetatium contextum, seriem, quicquid 

io annorum est, licet visere; licet surrectura, licet ruitura 
regna prospicere et magnarum urbium lapsus et maris 
novos cursus. nam si tibi potest solacio esse desideri 6 
tui commune fatum, niTiil quo stat loco stabit, omnia 
sternet abducetque secum vetustas. nec hominibus 

15 solum (quota enim ista fortuitae potentiae portio est?), 
sed locis, sed regionibus, sed mundi partibus ludet. 
totos supprimet montes et alibi rupes in altum novas 
exprimet; maria sorbebit, flumina avertet et commercio 
gentium rupto societatem generis humani coetumque 

20 dissolvet; alibi hiatibus vastis subducet urbes, tremo- 
ribus quatiet et ex inflmo pestilentiae halitus mittet 
et inundationibus quicquid habitatur obducet necabit- 
que omne animal orbe submerso et ignibus vastis 
torrebit incendetque mortalia. et cum tempus advenerit, 

3 cogitari A agitari Gertz (1889) || 6 aut cum Gertz 
vid. scribendum esse omnis <acti> aevi aut pro uenien- 
tinmqne legendum cum Cornelissen scientiamque (eminen- 
tiamqne Petschenig) \\ 8 nltima A recte ut vid. minima 
Madvig in particula illa mundi Schultess \\ 9 contextum 
seriem A aut delendam esse vocem seriem aut scribendum 
contextam seriem censet Madvig eumque secuti sunt Koch et 
Gertz; ego a me impetrare non possum, ut tollam asyndeton \\ 
10 <hic> licet visere Gertz <nunc> tot saecula in v. 9 
Wesenberg || 14 secnm s. v. add. fort. A % \ 17 totos Gertz 
toto A 1 sed altera o postea erasa tot volg. snpprimet F ut 
volg. snpprimit A | in altnm F ina\jnm A || 20 subducent A 1 
corr. m. 2 \\ 21 qnatiet et ex F qnatit et ex A 6 (t et in 
ras.) | alitns mittit A corr. volg. ex || 24 torrebit F 
orrebit A 



Senecae operaI. 1. ed.Hermei. 



13 

Digitized by Google 



194 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VI. 

quo se mundus renovaturus extinguat, viribus ista se 
suis caedent et sidera sideribus incurrent et omni 
flagrante materia uno igni quicquid nunc ex disposito 
7 lucet ardebit. nos quoque felices animae et aeterna 
sortitae, cum deo visum erit iterum ista moliri, laben- 6 
tibus cunctis et ipsae parva ruinae ingentis accessio 
in antiqua elementa vertemur.' 

Felicem filium tuum 7 Marcia, qui ista iam novit! 

5 istam A || 6 ipse A \ ruina A 1 corr. m. 2. 

subscriptio libri minio picta haec est: L. A. Senecg Ad 
Marciam ex pli cit. | Incipit Ad Gallionem De nita beata. 



Digitized by Google 



L. ANNAEI SENECAE 

DIALOGORVM LIBER VII. 

AD GALLIONEM 

DE VITA BEATA. 



I. Vivere, Gallio frater, omnes beate volunt, sed l 
ad pervidendum, quid sit quod beatam vitam efficiat, 
caligant; adeoque non est facile consequi beatam vitam, 
ut eo quisque ab ea longius recedat, quo ad illam 
concitatius fertur, si via lapsus est: quae ubi in con- 
trarium ducit, ipsa velocitas maioris intervalli causa 
fit. proponendum est itaque primum, quid sit quod 
adpetamus; tunc circumspiciendum, qua contendere 
illo celerrime possimus, intellecturi in ipso itinere, si 
modo rectum erit, quantum cotidie profligetur quanto- 
que propius ab eo simus, ad quod nos cupiditas na- 
turalis inpellit. quam diu quidem passim vagamur 2 
non ducem secuti sed fremitum et clamorem dissonum 
in diversa vocantium, conteretur vita inter errores 
brevis, etiam si dies noctesque bonae menti laboremus. 
decernatur itaque, et quo tendamus et qua, non sine 
perito aliquo, cui explorata sint ea, in quae proce- 
dimus, quoniam quidem non eadem hic quae in ceteris 
peregrinationibus condicio est: in illis conprensus ali- 
quis limes et interrogati incolae non patiuntur errare, 

2 efficia// (eras. nt) A scil. corrector pro nt substituere t 
oblitus est \\ 11 proprius A x corr. A 6 \\ 19 conprensus A l con- 
pressus A h 

Digitized by Google 



196 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII 



at hic tritissima quaeque via et celeberrima maxime 

3 decipit. nihil ergo magis praestandum est, quam ne 
pecorum ritu sequamur antecedentium gregem, pergen- 
tes non quo eundum est, sed quo itur. atqui nulla 
res nos maioribus malis inplicat, quam quod ad rumo- 
rem componimur, optima rati ea, quae magno adsensu 
recepta sunt, quodque exempla nobis multa sunt, nec 
ad rationem sed ad similitudinem vivimus. inde ista 

4 tanta coacervatio aliorum super alios ruentium. quod 
in strage hominum magna evenit, cum ipse se populus 
premit — nemo ita cadit, ut non et alium in se ad- 
trahat, primique exitio sequenidbus sunt — , hoc in 
omni vita accidere videas licet: nemo sibi tantummodo 
errat, sed alieni erroris et causa et auctor est; nocet 
enim adplicari antecedentibus et, dum unusquisque 
mavult credere quam iudicare, numquam de vita iudi- 
catur, semper creditur versatque nos et praecipitat 
traditus per manus error. alienis perimus exemplis: 

5 sanabimur, separemur modo a coetu. nunc vero stat 
contra rationem defensor mali sui populus. itaque id 
evenit quod in comitis, in quibus eos factos esse prae- 
tores idem qui fecere mirantur, cum se mobilis favor 
circumegit: eadem probamus, eadem reprehendimus; hic 
exitus est omnis iudicii, in quo secundum plures datur. 

l II. Cum de beata vita agetur, non est quod mihi : 
illud discessionum more respondeas: *haec pars maior 

7 quodque exempla nobis mnlta scripsi cum Heitzenstein 
(Herm. XXIX 1894 p. 622) quodq; exempla bonis multa A 
qnodqne exempla <j>ro> bonis mnlta J&rasmus qnornmqne ex. 
nobis mnlta Lipsius qnodqne ex. <Cp r <C> bonis mnlta secuti 
non ad r. Schxdtess || 8 sed ad A (ad in ras. A 6 ) 9 coacer- 
natio corr. ex concertatio A 1 \\ 18 nideas A (as A 6 m ras. 
maiore, in qua ultima m. 1 scripturae litt. b dispicitur) || 18 ali- 
enis A 1 alienisq. corr. m. recentior in ipso verm || 19 si separe- 
mnr modo A corr. Gertz si modo separemnr volg. J| 20 itaqne 
<et> id Gertz \\ 21 comitis ut vid. A 1 -tiis corr. A 6 \ consnles 
(coss) factos et Koch speciosius quam verius, cfr. Beitzenstein 
l l. p. 623 || 25 agetnr A agitnr volg. || 26 <de> disc. more 
Gertz 



Digitized by 



AD GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 2 



197 



esse videtur/ ideo enim peior est. non tam bene cum 
rebus humanis agitur, ut meliora pluribus placeant: 
argumentum pessimi turba est. quaeramus ergo, quid 2 
optimum factu ait, non quid usitatissimum, et quid 
6 nos in possessione felicitatis aeternae constituat, non 
quid volgo, veritatis pessimo interpreti, probatum sit. 
vulgum autem tam f chlamydatos quam coronatos 
voco; non enim colorem vestium, quibus praetexta 
sunt corpora, aspicio; oculis de homine non credo, 

10 habeo melius et certius lumen, quo a falsis vera diiu- 
dicem: animi bonum animus inveniat. hic, si umquam 
respirare illi et recedere in se vacaverit, o quam sibi 
ipse verum tortus a se fatebitur ac dicet: *quicquid 3 
feci adhuc infectum esse mallem, quicquid dixi cum 

15 recogito, mutis invideo, quicquid optavi inimicorum 
execrationem puto, quicquid timui, di boni, quanto 
levius fuit quam quod concupii! cum multis inimici- 
tias gessi et in gratiam ex odio, si modo uUa inter 
malos gratia est, redii: mihi ipsi nondum amicus sum. 

20 omnem operam dedi, ut me multitudini educerem et 
aliqua dote notabilem facerem: quid aliud quam telis 
me opposui et malevolentiae quod morderet ostendi? 
vides istos, qui eloquentiam laudant, qui opes sequun- 4 
tur, qui gratiae adulantur, qui potentiam extollunt? 

25 omnes aut sunt hostes aut, quod in aequo est, esse 
possunt: quam magnus mirantium tam magnus invi- 
dentium populus est. quin potius quaero aliquod usu 
bonum, quod sentiam, non quod ostendam? ista, quae 
spectantur, ad quae consistitur, quae alter alteri stupens 

so monstrat, foris nitent, introrsus misera sunt.' 

7 clamidatos quam coronatos A (clamidatos tn ras. A 5 ) 
corrupte, quamvis defendat Gronovius candidatos quam colo- 
ratos Lipsius candidatos quam coccinatos Gertz candidatos 
quam sordidatoa Schultess cucullatos pro coronatos Madvig || 
15 mutis invideo Gruter in multis uideo A || 16 Imuidi A l cotr. 
in timuidi A* \\ 19 redimi hi ipsi A l corr. A % || 28 istos s. v. 
add. fort. A l \\&0 mostrat A 

Digitized by Google 



198 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII. 



1 III. Quaeramus aliquod non in speciem bonum, 
sed solidum et aequale et a secretiore parte formosius; 
hoc eruamus. nec longe positum est: invenietur, scire 
tantum opus est quo manum porrigas; nunc velut in 
tenebris vicina transimus offensantes ea ipsa quae 5 

2 desideramus. sed ne te per circumitus traham, aliorum 
quidem opiniones praeteribo — nam et enumerare 
illas longum est et coarguere — : nostram accipe. 
nostram autem cum dico, non alligo me ad unum ali- 
quem ex Stoicis proceribus: est et mihi censendi ius. io 
itaque aliquem sequar, aliquem iubebo sententiam divi- 
dere, fortasse et post omnes citatus nihil inprobabo 
ex iis, quae priores decreverint, et dicam: e hoc amplius 

3 censeo/ interim, quod inter omnis Stoicos convenit, 
rerum naturae adsentior; ab illa non deerrare et ad 15 
illius legem exemplumque formari sapientia est. beata 
est ergo vita conveniens naturae suae, quae non aliter 
contingere potest, quam si primum sana mens est et 
in perpetua possessione sanitatis suae, deinde fortis 
ac vehemens, tunc pulcherrime patiens, apta tempo- so 
ribus, corporis sui pertinentiumque ad id curiosa non 
anxie, tum aliarum rerum quae vitam instruunt diligens 
sine admiratione cuiusquam, usura fortunae muneribus, 

4 non servitura. intellegis, etiam si non adiciam, sequi 
perpetuam tranquillitatem, libertatem depulsis iis, quae *5 
aut irritant nos aut territant; nam voluptatibus et . . . 



7 preteribo A 6 || 10 ex A 1 (x postea eras.) || 17 suae su- 
spectat W. Gemoll, sed cfr. ep. 41 extr. || 20 tunc pulcherrime 
patiens Bech tunc pulcherrima & patiens A. de tunc cfr. dial. 
XII 20, 2 cuncta pulcherrime patiens Madvig imperterrita ac 
patiens Schultess || 22 aliarum A illarum c. edd. antiqq. Gertz \\ 
26 inritant A Senecam irritant scripsisse propter id quod se- 
quitur territant non fugit Eeitzensteinium \ nam uoluptati- 
bus & pro illis que A nam <pro> voluptatibus et pro 
illis quae volg. male nam voluptatibus <<spretis>> pro illis 
qnae Gertz nam voluptatibus et praemiis quae Schultess 
nam voluptatibus et <doloribus spretis> pro illis quae 
Reitzenstein 



Digitized by Google 



AD GALLIONEM DE VTTA BEATA CAP. 3. 4 199 



pro illis, quae parva ac fragilia sunt et ipsis f flagitiis 
noxia, ingens gaudium subit, inconcussum et aequale, 
tum pax et concordia animi et magnitudo cum man- 
suetudine; omnis enim ex infirmitate feritas est. 

6 IV. Potest aliter quoque definiri bonum nostrum, l 
id est eadem sententia non isdem conprendi verbis. 
quemadmodum idem exercitus modo latius panditur 
modo in angustum coartatur et aut in cornua sinuata 
media parte curvatur aut recta fronte explicatur, vis 

10 illi, utcumque ordinatus est, eadem est et voluntas 
pro eisdem partibus standi: ita finitio summi boni 
alias dififundi potest et exporrigi, alias colligi et in 
se cogi. idem itaque erit, si dixero: ^summum bonum 2 
est animus fortuita despiciens, virtute laetus* aut: *in- 

15 victa vis animi, perita rerum, placida in actu cum 
humanitate multa et conversantium cura.' licet et ita 
finire, ut beatum dicamus hominem eum, cui nullum 
bonum malumque sit nisi bonus malusque animus, 
honesti cultorem, virtute contentum, quem nec ex- 

so tollant fortuita nec frangant, qui nullum maius bonum 
eo quod sibi ipse dare potest noverit, cui vera voluptas 
erit voluptatum contemptio. licet, si evagari velis, 3 
idem in aliam atque aliam faciem salva et integra 
potestate transferre; quid enim prohibet nos beatam 

«5 vitam dicere liberum animum et erectum et interritum 
ac stabilem, extra metum, extra cupiditatem positum, 
cui unum bonum sit honestas, unum malum turpitudo, 
cetera vilis turba rerum nec detrahens quicquam beatae 
vitae nec adiciens, sine auctu ac detrimento summi 

1 & | ipsis flagitiis (ex flagitis corr. fort. m. 1) noxia A quod 
E. Thomas ita defendit ut flagitiis pro flagitiosis scriptum esse cow- 
tendat. sed pronomen ipsis sensu cassum esse Gertz recte monet et 
ipsa snifastidio obnoxia Gertz etipsisflagitantibus noxia Schultess 
et ipsis fastidio nozia JReitzenstein et ipsis fastidiis obnoxia Stangl 
et ipsis blanditiis noxia eao coni. | 6 isdem Gertz idem A || 
16 licet Madvig et Gertz libet A \\ 19 cultorem, v. contentnm 
Madvig cultor. nirtute contentus A || 22 erit A sit Wesenberg 
contentio A 1 corr. A* || 29 adicies A 1 corr. A* deinde radendo A b 



Digitized by GoOmC 



200 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII. 



4 boni veniens ac recedens? hunc ita fandatum necesse 
est, velit nolit, sequatur hilaritas continua et laetitia 
alta atque ex alto veniens, ut qui suis gaudeat nec 
maiora domesticis cupiat. quidni ista hene penset cum 
minutis et frivolis et non perseverantihus corpusculi 5 
motibus? quo die infra voluptatem fuerit, et infra 
dolorem erit; vides autem, quam malam et noxiosam 
servitutem serviturus sit, quem voluptates doloresque, 
incertissima dominia inpotentissimaque, alternis possi- 

5 debunt: ergo exeundum ad libertatem est. hanc non 10 
alia res tribuit quam fortunae neglegentia: tum illud 
orietur inaestimabile bonum, quies mentis in tuto con- 
locatae et sublimitas expulsisque erroribus ex cognitione 
veri gaudium grande et immotum comitasque et difrusio 
animi, quibus delectabitur non ut bonis sed ut ex 15 
bono suo ortis. 

1 Y. Quoniam liberaliter agere coepi, potest beatus 
dici qui nec cupit nec timet beneficio rationis, quoniam 
et saxa timore et tristitia carent nec minus pecudes; 
non ideo tamen quisquam felicia dixerit, quibus non 20 

2 est felicitatis intellectus. eodem loco pone homines, 
quos in numerum pecorum et inanimalium redegit 
hebes natura et ignoratio sui. nihil interest inter hos 
et illa, quoniam illis nulla ratio est, his prava et malo 
suo atque in perversum sollers; beatus enim dici nemo n 

3 potest extra veritatem proiectus. beata ergo vita est 
in recto certoque iudicio stabilita et inmutabilis. tunc 
enim pura mens est et soluta omnibus malis, quae 
non tantum lacerationes sed etiam vellicationes effugerit, 

1 hunc . . . ut qui Gertz hoc . . . ut quae A |l 11 tribuet 
Gertz | neglegentia. tU A b || 12 collocatae volg. conlocata. A 1 \\ 
13 erroribus Pincianus terroribus A || 18 de usu partietdae quo- 
niam cfr. quae disputavit Gertz stud. crit. p. 124 et Joh. Miiller 
in actis Acad. Vindob. 1894 CXXX p. 5 || 19 et tristitia volg. 
nec tristitia A l inter quae verba s. v. n add. m. recens || 22 in- 
animalium Beitzenstein animalium A \\ 23 ignoratio A 1 corr. in 
ignorantia A 6 sed alteram a ex 0 corr. vid. iam m. 1 \\ 25 verba 
beatus . . . potest A b in ras. scripsit, m. 1 scriptura plane erasa 



Digitized by Google 



AD GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 6. 6. 7 201 



statura semper ubi constitit ac sedem suam etiam 
irata et infestante fortuna vindicatura. nam quod ad 4 
voluptatem pertinet, licet circumfundatur undique et 
per omnis vias influat animumque blandimentis suis 
leniat aliaque ex aliis admoveat, quibus totos partes- 
que nostri sollicitet: quis mortalium , cui ullum super- 
est hominis vestigium, per diem noctemque titiUari 
velit et deserto animo corpori operam dare? 

VI. *Sed animus quoque' inquit c voluptates habe- l 
bit suas/ habeat sane sedeatque luxuriae et volup- 
tatium arbiter; impleat se eis omnibus, quae oblectare 
sensus solent, deinde praeterita respiciat et exoletarum 
voluptatium memor exultet prioribus futurisque iam 
immineat ac spes suas ordinet et, dum corpus in prae- 
senti sagina iacet, cogitationes ad futuram praemittat: 
hoc mihi videbitur miserior, quoniam mala pro bonis 
legere dementia est. nec sine sanitate quisquam beatus 
est nec sanus, cui obfutura pro optimis adpetuntur. 
beatus ergo est iudicii rectus; beatus est praesentibus, 2 
qualiacumque sunt, contentus amicusque rebus suis; 
beatus est is, cui omnem habitum rerum suarum ratio 
commendat. 

VIL Vident et in iliis qui summum bonum di- l 
xerunt, quam turpi illud loco posuerint. itaque negant 
posse voluptatem a virtute diduci et aiunt nec honeste 
quemquam vivere, ut non iucunde vivat, nec iucunde, 

24 Epicuri fr. 506 Us. 

3 uoluntatem A corr. volg. \\ 5 post totos Koch nos tn- 
seruit; non puto necessarium. cfr. E. Thomas Herm. XXVIII 
p. 281 \\ 6 nostri// (eras. s) A \\ 7 titillare A 1 corr. A 6 \\ 15 futu- 
ram Lipsius fntora A \\ 18 obfutnra volg. fhtnra A fntilia 
W. Gemoll \\ 21 omnem habitnm volg. omem habitnmq; A 
(omnem) conditionem habitumqne Pauly ordinem habitumque 
Schultess, sed omnem abesse non posse recte monet Gertz || 
23 vident volg. nidet A \ in iliis Gertz praeeunte Madvigio, 
qui in hillis scripserat, quod propter Plin. h. nat. XI § 200 
mutandum vid. inillia A dixerunt sr dixerint A II 25 didnci 
Pincianus deduci A 



Digitized by Google 



202 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII. 



ut non honeste quoque. non video quomodo ista tam 
diversa in eandem copulam coiciantur. quid est, oro 
vos, cur separari voluptas a virtute non possit? vide- 
licet, quia omne bonis ex virtute principium est, ex 
huius radicibus etiam ea, quae vos et amatis et ex- 
petitis, oriuntur? sed si ista indiscreta essent, non 
videremus quaedam iucunda sed <^non ^> honesta, quaedam 
vero honestissima sed aspera, per dolores exigenda. 

2 adice nunc, quod voluptas etiam ad vitam turpissimam 
venit, at virtus malam vitam non admittit, et infelices 
quidam non sine voluptate, immo ob ipsam voluptatem 
sunt, quod non eveniret, si virtuti se voluptas inmi- 

3 scuisset, qua virtus saepe caret, numquam indiget. quid 
dissimilia, immo diversa componitis? altum quiddam 
est virtus, excelsum et regale, invictum, infatigabile: 
voluptas humile, servile, inbecillum, caducum, cuius 
statio ac domicilium fornices et popinae sunt. virtutem 
in templo convenies, in foro, in curia, pro muris 
stantem, pulverulentam, coloratam, callosas habentem 
manus: voluptatem latitantem saepius ac tenebras cap- 
tantem circa balinea ac sudatoria ac loca aedilem 
nietuentia, mollem, enervem, mero atque unguento 
madentem, pallidam aut fucatam et medicamentis 

4 pollinctam. summum bonum immortale est, nescit 
exire nec satietatem habet nec paenitentiam: num- 
quam enim recta mens vertitur nec sibi odio est nec 
quicquam mutavit a vita optima; at voluptas tunc, 
cum maxime delectat, extinguitur; non multum loci 
habet, itaque cito inplet et taedio est et post primum 

1 ista tam Muret istam A 1 ista A 5 j| 7 non honesta s 
honesta A inhonesta alii ff || 8 honestissime A corr. volg. \\ 
13 s§ peccaret A l sepe caret A*(?) \\ 19 callosas sr gallas A II 
23 fugatam ut vid. A 1 corr. A b \\ 26 poenitentiam volg. patien- 
tiam A || 27 mntat a vita optima Rossbach coll. p. 203,8 sed 
mntavit retinendum est mutanit optima A mutavit a primo 
Gronov mntat a via optima Madvig mntat nt optima Gerts 
mntavit optatnm Schultess 



Digitized by 



AD GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 8 203 



impetum marcet. nec id umquam certum est, cuius 
in motu natura est: ita ne potest quidem ulla eius 
esse substantia, quod veuit transitque celerrime in 
ipso usu sui periturum; eo enim pertendit, ubi desinat, 

5 et, dum incipit, spectat ad finem. 

VIII. Quid, quod tam bonis quam malis voluptas l 
inest nec minus turpes dedecus suum quam honestos 
egregia delectant? ideoque praeceperunt veteres opti- 
mam sequi vitam, non iucundissimam, ut rectae ac 

io bonae voluntatis non dux sed comes sit voluptas. 
natura enim duce utendum est; hanc ratio observat, 
hanc consulit. idem est ergo beate vivere et secundum 2 
naturam. hoc quid sit, iam aperiam: si corporis dotes 
et apta naturae conservarimus diligenter et inpavide 

15 tamquam in diem data et fugacia, si non subierimus 
eorum servitutem nec nos aliena possederint, si cor- 
pori grata et adventicia eo nobis loco fuerint, quo 
sunt in castris auxilia et armaturae leves — serviant 
ista, non imperent — , ita demum utilia sunt menti. 

20 incorruptus vir sit externis et insuperabilis miratorque $ 
tentum sui, fidens animo atque in utrumque paratus, 
artifex vitae; fiducia eius non sine scientia sit, scientia 
non sine constantia: maneant illi semel placita nec 
ulla in decretis eius litura sit. intellegitur, etiam si 

25 non adiecero, compositum ordinatumque fore talem 
virum et in iis quae aget cum comitate magnificum. 
externa ratio quaerat sensibus inritata et capiens inde 4 

2 immotu A || 3 transitque Gertz transit nei || 4 per- 
tendit Gertz peruenit A pervenire cnpit Joh. Muller \\ 8 delec- 
tat A corr. volg.; Gertz gloria post egregia excidisse credit \\ 
10 sit A esset Gertz non recte || 14 conservarimus idem con- 
seruabimus A \\ 15 data A \\ 19 utilia sit A 1 utilia sit A 6 corr. 
volg. || 21 paratus partus A l supra quod m. recens scr. .i. 
paratus . post hoc verbum interpunxi cum Mureto et Lipsio \\ 
23 placita volg. placida A || 27 externa ratio quaerat scripsi 
erat uera. Ratio uera A eat uera ratio Madvig quaerat ratio vera 
Koch exeat nostra ratio Gertz quaerat externa ratio Meitzenstein ] 
sensibus inritata Madvig, et ita iam Col. Gruteri senibus inrita A 
totum locum sic corr. Schultess: eat viri ratio via a sensibus inita 



Digitized by Google 



204 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII. 



principia — nec enim habet aliud, unde conetur aut 
unde ad verum impetum capiat — , at in se revertatur. 
nam mundus quoque cuncta conplectens rectorque 
universi deus in exteriora quidem tendit, sed tamen 
introsum undique in se redit. idem nostra mens faciat: 5 
cum secuta sensus suos per illos se ad externa por- 

5 rexerit, et illorum et sui potens sit. hoc modo una 
efficietur vis ac potestas concors sibi et ratio illa certa 
nascetur non dissidens nec haesitans in opinionibus 
conprensionibusque nec in persuasione, quae cum se 10 
disposuit et partibus suis consensit et, ut ita dicam, 
concinuit, summum bonum tetigit. nihil enim pravi, 
nihil lubrici superest, nihil in quo arietet aut labet; 

6 omnia faciet ex imperio suo nihilque inopinatum ac- 
cidet, sed quicquid agetur in bonum exibit facile et 15 
parate et sine tergiversatione agentis; nam pigritia et 
haesitatio pugnam et inconstantiam ostendit. quare 
audaciter licet profitearis summum bonum esse animi 
concordiam; virtutes enim ibi esse debebunt, ubi con- 
sensus atque unitas erit: dissident vitia. 20 

1 IX. c Sed tu quoque* inquit 'virtutem non ob 
aliud colis, quam quia aliquam ex illa speras volup- 
tatem.' primum non, si voluptatem praestatura virtus 
est, ideo propter hanc petitur; non enim hanc praestat, 
sed et hanc, nec huic laborat, sed labor eius, quamvis n 

2 aliud petat, hoc quoque adsequetur. sicut in arvo, 
quod segeti proscissum est, aliqui flores internascuntur, 
non tamen huic herbulae, quamvis delectet oculos, 
tantum operis insumptum est — aliud fuit serenti 
propositum, hoc supervenit — , sic voluptas non est «0 

21 cfr. Epicuri fr. 504 Us. 

2 at add. Gertz \\ 3 mundua ? mundum A \\ 5 introsum 
(cfr. ep. p. 162, 2; 565, 22) Schultess et ego intotum A iterum 
W. Gemoll \ faciat, cum . . . porrexerit; et illorum . . potens 
sit interpunxit Iteitzenstein l| 13 ariet A l corr. m. 2 aut recentior \\ 
16 parte A (m. rec. 8. scr. .1. parate) || 27 procissnm A || 80 sic 
yoluptas edd. ante Gronovium si cum uoluptas A sic et volup- 
tas Gronov sic mihi v. Gertz 



Digitized by Google 



AD GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 9. 10 205 

merces nec causa virtutis sed accessio, nec quia de- 
lectat placet, sed, si placet, et delectat. summum s 
bonum in ipso iudicio est et habitu optimae mentis, 
quae cum cursum suum implevit et finibus se suis 

5 cinxit, consummatum est summum bonum nec quic- 
quam amplius desiderat; nibil enim extra totum est, 
non magis quam ultra finem. itaque erras, cum inter- 4 
rogas, quid sit illud, propter quod virtutem petam: 
quaeris enim aliquid supra summum. interrogas, quid 

10 petam ex virtute? ipsam. nihil enim habet melius, 
ipsa pretium sui. an hoc parum magnum est? cum 
tibi dicam: 'summum bonum est infragilis animi rigor 
et providentia et sublimitas et sanitas et libertas et 
concordia et decor', aliquid etiamnunc exigis maius, 

15 ad quod ista referantur? quid mihi voluptatem no- 
minas? hominis bonum quaero, non ventris, qui 
pecudibus ac beluis laxior est. 

X. c Dissimulas , inquit *quid a me dicatur; ego 1 
enim nego quemquam posse iucunde vivere, nisi simul 

20 et honeste vivit, quod non potest mutis contingere 
animalibus nec bonum suum cibo metientibus. clare, 
inquam, ac palam testor hanc vitam, quam ego iu- 
cundam voco, non nisi adiecta virtute contingere. 9 
atqui quis ignorat plenissimos esse voluptatibus vestris 2 

*5 stultissimos quosque et nequitiam abundare iucundis 

15 cfr. Epicuri fr. 506 Us. 

4 cnrsnm, quod addidi, Schultess invenit; minus placet 



plevit et f. s. s. 

habitum ambitum munus locum || 10 melius ipsa ff melius enim 
ipsa A meliua, est ipsa Gertz melius, cui in ipsa Schultess 
melius; ipsa enim Mueck melins, etenim ipsa Stangl \\ 11 sq. de 
interpunctione disputavit Wdldaestel: de enuntiatorum temporal. 
structura Diss. Hal. 1886 p. 11 \\ 13 et sublimitas Lipsius et 
stabilitas Madvig et | subtilitas A (post et in marg. aliquid 
erasum est) || 20 uiuit A x uiuat A*(?) ut volg. \\ 21 post nec Gertz 
hominibus add., post metient. Stangl \\ 22 inquam s et volg. 
inquit A || 23 non nisi Madvig non si A non sine volg. 



Digitized by Google 



206 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII. 

animumque ipsum genera voluptatis prava sibi multa 
suggerere? in primis insolentiam et nimiam aesti- 
mationem sui tumoremque elatum super ceteros et 
amorem rerum suarum caecuin et inprovidum, delicias 
fluentis et ex minimis ac puerilibus causis exsultationem, 5 
iam dicacitatem ac superbiam contumeliis gaudentem, 
desidiam dissolutionemque segnis animi, indormientis 
3 sibi. haec omnia virtus discutit et aurem pervellit et 
voluptates aestimat, antequam admittat, nec quas pro- 
bavit, magni pendit aut utique etiam admittit, nec usu 10 
eanim sed temperantia laeta est. temperantia autem 
cum [voluptates] minuat, summi boni iniuria est. tu 
voluptatem complecteris, ego conpesco; tu voluptate 
frueris, ego utor; tu illam summum bonum putas, ego 
nec bonum; tu omnia voluptatis causa facis, ego nihil. is 

l XI. Cum dico me nihil voluptatis causa, de illo 
loquor sapiente, cui soli concedimus voluptatem. non 
voco autem sapientem, supra quem quicquam est, 
nedum voluptas: atqui ab hac occupatus quomodo 
resistet labori et periculo, egestati et tot humanam 20 
vitam circumstrepentibus minis? quomodo conspectum 
mortis, quomodo dolores feret, quomodo mundi fragores 

1 perversum sim. post ipsum desiderat Gertz | pravae 
Bossbach | sibi Haase sed A a se Gertz || 4 verba delicias 
fluentis Beitzenstein ad v. 6 post gaudentem non sine iusta 
causa videtur delegasse, ita ut flnentis genet. casus sit \\ 7 animi 
///dormientis A 1 quae inter haec duo verba fuerant litterae, 
erasae sunt, ut nthil aliud nunc appareat nisi post animi litt. s 
puncto notatam fuisse; in marg. m. recentior indormientis ad- 
scripsit || 9 qnas ? qnasi A l| 10 pendit ant ntiqne etiam Madvig 
pendit ntiq; enim ad mittit A pendit totoqne animo admittit 
Gertz pendit; ntiqne enim <ut snpervacuas> admittit Beitzen- 
stein || 12 volnptates uncis inclusit Meitzenstein tni post summi boni 
addi maluit Gertz || 14 ntor in ras. A* || 16 facere, quod volg. 
addunt post cansa, non est in A \\ 17 concedimus Joh. Miiller 
concedis A || 18 est in fine versus add. A\ initio vers. seq. ante 
ne dnm scrtptum erat & punctis notatum, quod postea eras. est |j 
19 hac A* (c in ras. 2 liU.) \\ 22 dolores s doloris A 



Digitized by Google 



AD GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 11. 12 207 

et tantum acerrimorum hostium, a tam molli adversario 
victus? *quicquid voluptas suaserit faciet/ age, non 
vides quam multa suasura sit? *nihiP inquit c poterit 2 
turpiter suadere, quia adiuncta virtuti est.' non vides 

5 iterum, quale sit summum bonum, cui custode opus 
est, ut bonum sit? virtus autem quomodo voluptatem 
reget, quam sequitur, cum sequi parentis sit, regere 
imperantis? a tergo ponis quod imperat? egreginm 
autem habet virtus aput vos officium voluptates 

10 praegustare! sed videbimus, an, aput quos tam con- 3 
tumeliose tractata virtus est, adhuc virtus sit, quae 
habere nomen suum non potest, si loco cessit; interim, 
de quo agitur, multos ostendam voluptatibus obsessos, 
in quos fortuna omnia munera sua effudit, quos fatearis 

15 necesse est malos. aspice Nomentanum et Apicium, 4 
terrarum ac maris, ut isti vocant, bona concoquentis 
et super mensam recognoscentis omnium gentium 
ammalia; vide hos epsdem in suggestu rosae despec- 
tantis popinam suam, aures vocum sono, spectaculis 

10 oculos, saporibus palatum suum delectantes; mollibus 
lenibusque fomentis totum lacessitur eorum corpus 
et, ne nares interim cessent, odoribus variis inficitur 
locus ipse, in quo luxuriae parentatur. hos esse in 
voluptatibus dices, nec tamen illis bene erit, quia non 

26 bono gaudent. 

XII. c Male' mqui t lllis erit ■ quia multa inter- l 
veniunt, quae perturbent animum, et opiniones inter 
se contrariae mentem inquietabunt.' quod ita esse 

1 a tam molli Muret an molli A \\ 2 verba quicquid . . 
faciet adversario tribuit Meitzenstein \\ 5 custodem A || 15 nomew- 
tanum A 6 | & apicum A corr. volg. 16 concoquentis A con- 
quirentes volg. \\ 18 eosdem e (in Gertz) suggestu rosae Gronov 
despectantis Gertz eos demens uccessuros/yyspectantjs A l (ex 
tribus litteris erasis prima sine dubio § fuit, duae reliquae aut 
In aut potius de fuerunt, non ex) nunc scriptura ab A 6 correcta 
haec est: eosdem et successuros expectantjs 19 //uo w cum A 
(eras. fort. t non s) || 28 hos volg. hoc A || 26 inter ueniunt A 
-ent Gertz. cfr. Hammelrath Progr. Emmerich 1895 p. 6 



Digitized by Google 



908 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII. 



concedo; sed nihilo minus illi ipsi stulti et inaeqnales 
et sub ictu paenitentiae positi magnas percipient volup- 
tates, ut fatendum sit tam longe tum illos ab omni 
molestia abesse quam a bona mente et, quod pleris- 
que contingit, hilarem insaniam insanire ac per risum 5 

2 furere. at contra sapientium remissae voluptates et 
modestae ac paene languidae sunt compressaeque et 
vix notabiles, ut quae neque accersitae veniant nec, 
quamvis per se accesserint, in honore sint neque ullo 
gaudio percipientium exceptae; miscent enim illas et 10 
interponunt vitae ut ludum iocumque inter seria. 

3 Desinant ergo inconvenientia iungere et virtuti 
voluptatem inplicare, per quod vitium pessimis quibus- 
que adulantur. ille effusus in voluptates, ructabundus 
semper atque ebrius, quia scit se cum voluptate vivere, is 
crecht et cum virtute; audit enim voluptatem separari 

a virtute non posse, deinde vitiis suis sapientiam in- 

4 scribit et abscondenda profitetur. itaque non ab Epi- 
curo inpulsi luxuriantur, sed vitiis dediti luxuriam 
suam in philosophiae sinu abscondunt et eo concur- 20 
runt, ubi audiant laudari voluptatem. nec aestimant, 
voluptas illa Epicuri — ita enim me hercules sentio — 
quam sobria ac sicca sit, sed ad nomen ipsum advo- 
lant quaerentes libidinibus suis patrocinium aliquod 

6 ac velamentum. itaque quod unum habebant in malis 25 
bonum perdunt, peccandi verecundiam: laudant enim 
ea, quibus erubescebant, et vitio gloriantur; ideoque 

14 cfr. Epicuri fr. 506 (p. 314, 3 sq.) Us. || 18 sq. JSpic. fr. 4 60 

1 nichil homis ut vid. A 1 corr. A b || 3 longe////tu A (2 aut 
3 Utt. eras., quarum ultima a fuisse vid.) || 5 isanire 8. v. add. 
A* (A*?) || 8 arcersite A guod aut in arcessitae aut in accer- 
sitae corr.; hoc praetuli, cum accerso ap. Sen. multo frequentius 
sit quam arcesso || 9 accerserint A corr. volg. |l 18 per quod 
vitinm A quod mutare nolim per qnam vitia Madvig dubitanter 
per qnod inviti Gertz per qnod initinm Schultess \\ 14 rnpta- 
bundus A corr. Lipsius \\ 15 se cu in ras. scr. A b 



Digitized by Google 



AD GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 13 209 



ne resurgere quidem f adulescentiae licet, cum honestus 
turpi desidiae titulus accessit. hoc est cur ista volup- 
tatis laudatio perniciosa sit, quia honesta praecepta 
intra latent, quod corrumpit, apparet. 

XIII. In ea quidem ipse sententia sum — invitis l 
hoc nostris popularibus dicam — sancta Epicurum et 
recta praecipere et, si propius accesseris, tristia; vo- 
luptas enim illa ad parvum et exile revocatur et, quam 
nos virtuti legem dicimus, eam ille dicit voluptati: 
iubet illam parere naturae; parum est autem luxuriae 
quod naturae satis est. quid ergo est? ille, quisquis 2 
desidiosum otium et gulae ac libidinis vices felicitatem 
vocat, bonum malae rei quaerit auctorem et, cum illo 
venit blando nomine inductus, sequitur voluptatem non 
quam audit, sed quam attulit, et vitia sua cum coepit 
putare similia praeceptis, indulget illis non timide, 
nec obscure luxuriatur set iam inde aperto capite. ita- 
que non dicam, quod plerique nostrorum, sectam 
Epicuri flagitiorum magistram esse, sed illud dico: 
male audit, infamis est, et inmerito. hoc scire qui 3 
potest nisi interius admissus? frons eius ipsa dat 
locum fabulae et ad malam spem inritat. hoc tale est, 
quale vir fortis stolam indutus: constat tibi pudicitia, 

« 

0 Epicuri fr. 460 Us. 

1 adulescentie. A erubescentiae Madvig displicentiae Gertz 
adlubescentiae Petschenig adulatione gliecente Schultess abole- 
scenti paenitentiae E. Thomas \\ 5 ipse Gruter ipsa A \\ 7 pro- 
pitius accesseris tristitia A corr. volg. \\ 11 ille cum antecedenti 
inierrogationis signo in ipso versu aad. A* , cum A 1 spatium 
vacuum reliquisset \\ 13 cum Madvig dum A || 14 uoluptateB A 
corr. volg. \\ 17 set iam inde Gertz etiam inde A sed iam andet 
Schultess || 18 dicam sr dicunt A dico volg. \\ 20 infamis volg. 
infans A \ et inmerito A nec inmerito Gertz non bene, quia id 
quod seq. hoc non habet quo referatur. nec magis probo, quod 
Reitzenstein proposuit, haec duo verba adversario JSpicureo tribu- 
enda esse; certe scribendum erat *at inmerito , , quod JReinecke 
suadet; sed nil mutandum. cfr. Schultess Ann. stild. p. 36 \ qui A 
quifl s et volg. \\ 28 constat Madvig constanti A constans Pauly 

Senecae orEBA 1. 1. ed.Hermet. 14 

Digitized by Google 



210 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII. 



virilitas salva est, nulli corpus tuum turpi patientiae 
vacat, sed in manu tympanum est. titulus itaque 
honestus eligatur et inscriptio ipsa excitans animum; 
guae stat, corpori aduiatur invitavitque, quae statim 

4 venerunt vitia. quisquis ad virtutem accessit, dedit 6 
generosae indolis specimen, qui voluptatem sequitur, 
videtur enervis, firactus, degenerans f viro, perventurus 
in turpia, nisi aliquis distinxerit illi voluptates, ut 
sciat, quae ex eis intra naturale desiderium desistant, 
quae praeceps ferantur infinitaeque sint et, quo magis 10 

6 implentur, eo magis inexplebiles: agedum, virtus ante- 
cedat, tutum erit omne vestigium. et voluptas nocet 
nimia: in virtute non est verendum, ne quid nimium 
sit, quia in ipsa est modus; non est bonum, quod 
magnitudine laborat sua. rationalem porro sortitis 15 
naturam quae melius res quam ratio proponitur? et 
si placet ista iunctura, si hoc placet ad beatam vitam 
ire comitatu, virtus antecedat, comitetur voluptas et 
circa corpus ut umbra versetur: virtutem quidem, ex- 
celsissimam dominam, voluptati tradere ancillam nihil 20 
magnum animo capientis est. 

1 XIV. Prima virtus eat, haec ferat signa: habe- 
bimus nihilo minus voluptatem, sed domini eius et 
temperatores erimus; aliquid nos exorabit, nihil coget. 
at ei, qui voluptati tradidere principia, utroque caruere; 25 
virtutem enim amittunt, ceterum non ipsi voluptatem, 

7 Epic. fr. 455 Us. \\ 19 Epic. fr. 514 Us. 

4 quae statim uenerant uitia A scripturam mancam sup- 
plevit Beitzenstein quae stat (extat Hertz et Meitzemtein) , in- 
venerunt vitia Madvig quae stat, eam vendunt vitia Schultess \\ 
6 specimen Haase speciem A \ qui volg. que. A || 7 degenerans 
uiro A 1 (0 expunxit m. 1 — 2, erasit m. 5 ut vid.) degenerans a 
viro Muret degener, exancuis Feldmann. exspecto degener, evi- 
ratus sim. in gradatione \\ 9 desistant A resistant Erasm.* \\ 
18 nimia A (a corr. fort. ex s m. t) II 18 comitetur s comitatu A 
{virgulam adposuit alia manus) || 20 dominam Gertz omnium A 
(cfr. Cic. fin. II 12, 37) <rem> excels. omnium Stangl \\ 22 eat, 





Digitized by Google 



AD GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 14. 15 211 



sed ipsos voluptas habet, cuius aut inopia torquentur 
aut copia strangulantur, miseri, si deseruntur ab illa, 
miseriores, si obruuntur; sicut deprensi mari Syrtico 
modo in sicco relinquuntur, modo torrente unda fluc- 
tuantur. evenit autem hoc nimia intemperantia et 2 
amore caeco rei; nam mala pro bonis petenti pericu- 
losum est adsequi. ut feras cum labore periculoque 
venamur et captarum quoque illarum sollicita pos- 
sessio est — saepe enim laniant dominos — , ita 
habent se magnae voluptates: in magnum malum 
evasere captaeque cepere; quae quo plures maioresque 
sunt, eo ille minor ac plurium servus est, quem felicem 
volgus appellat. permanere libet in hac etiamnunc 3 
huius rei imagine. quemadmodum qui bestiarum cu- 
bilia indagat et 

laqueo captare feras 

magno aestimat et 

latoB canibus circumdare saltus, 

ut illarum vestigia premat, potiora deserit multisque 
officiis renuntiat: ita qui sectatur voluptatem omnia 
postponit et primam libertatem neclegit ac pro ventre 
dependit, nec voluptates sibi emit, sed se voluptatibus 
vendit. 

XV. 'Quid tamen' inquit c prohibet in unum vir- l 
tutem voluptatemque confundi et ita effici summum 
bonum, ut idem et honestum et iucundum sit?' quia 
pars honesti non potest esse nisi honestum, nec sum- 
mum bonum habebit sinceritatem suam, si aliquid in 

16 Verg. georg. I 139 sq. cfr. Sen. epist. 90, 11 

2 Btragulentur. an Berisi A corr. volg. \\ 6 caeco rei volg. 
cece. rei A 'res h. I. eignificat volm>tatem, guam malam esse non 
opus est dici* Gertz \\ 7 periculogu* uenamur. et captarum 
quoque A b \\ 10 habent ee magnae Madvig habentes magnas A 
habenti magnas Bentley \\ 14 imagine A \ qui volg. qnibus A \\ 
16 ferat A l corr. m. 1 — 2, radendo deinde m. 5 \\ 17 ^stimant A \\ 
18 saltufl volg. ex Vergili codd. intus A 

XI* 

Digitized by Google 



212 I>. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII. 



2 se viderit dissimile meliori. ne gaudium quidem quod 
ex virtute oritur, quamvis bonum sit, absoluti tamen 
boni pars est; non magis quam laetitia et tranquillitas, 
quamvis ex pulcberrimis causis nascantur; sunt enim 
ista bona, sed consequentia summum bonum, non con- 5 

3 summantia. qui vero virtutis voluptatisque societatem 
facit et ne ex aequo quidem, fragilitate alterius boni 
quicquid in altero vigoris est hebetat libertatemque 
illam ita demum, si nihil se pretiosius novit, invictam 
sub iugum mittit. nam, quae maxima servitus est, io 
incipit illi opus esse fortuna; sequitur vita anxia, su- 
spiciosa, trepida, casum pavens, temporum suspensa 

4 momentis. non das virtuti fundamentum grave, im- 
mobile, sed iubes illam in loco volubili stare; quid 
autem tam volubile est, quam fortuitorum expectatio 15 
et corporis rerumque corpus adficientium varietas? 
quomodo hic potest deo parere et quicquid evenit bono 
animo excipere nec de fato queri casuum suorum 
benignus interpres, si ad voluptatum dolorumque 
punctiunculas concutitur? sed ne patriae quidem bonus 20 
tutor aut vindex est nec amicorum propugnator, si 

5 ad voluptates vergit. illo ergo summum bonum e- 
scendat, unde nulla vi detrahitur, quo neque dolori 
neque spei nec timorist aditus nec ulli rei, quae dete- 
rius summi boni ius faciat; escendere autem illo sola 25 
virtus potest. illius gradu clivus iste frangendus est; 
illa fortiter stabit et quicquid evenerit feret non patiens 
tantum sed etiam volens, omnemque temporum diffi- 

3 est; non magis interpunxi, volg. male: est, non magis 
scil. interpretandum: non magis quam laetitia gaudium cfr. 
ep. 72, 4) etiam tranquillitas absoluti boni pars est || 11 su- 
spiciosa corr. in A ex susipisciosa ut vid. || 12 casum A casu- 
um s || 13 momentis Mwret momenta sunt A (unt m. 1, reliqua 
m. 5 in ras. scr.) momentis. tu Gertz \ immobilem (ult. m eras.) 
A i| 15 uolubili est A l corr. m. 5 \\ 19 si A qui GerU \\ 22 e- 
scendat A 6 (e in ras. pro alia litt, quae a fuisse potest; certe 
nec ad nec e fuit) || 23 //unde (m eras ) A \ ui in ras. A b \\ 
24 timoris ita ditus A 1 timori sit aditus A 6 corr. Gertz 



Digitized by Google 



AD GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 16 213 



cultatem sciet legem esse naturae et ut bonus miles 
feret volnera, numerabit cicatrices, et transverberatus 
telis moriens amabit eum, pro quo cadet, imperatorem; 
habebit illud in animo vetus praeceptum: deum sequere! 

6 quisquis autem queritur et plorat et gemit, imperata 6 
facere vi cogitur et invitus rapitur ad iussa nihilo 
minus. qua* autem dementia est potius trahi quam 
sequi! tam me hercules quam stultitia et ignoratio 
condicionis est suae dolere, quod dest aliquid tibi aut 

10 incidit durius, aeque mirari aut indigne ferre ea, quae 
tam bonis accidunt quam malis, morbos dico, fanera, 
debilitates et cetera ex transverso in vitam humanam 
incurrentia. quicquid ex universi constitutione patien- 7 
dum est, magno suscipiatur animo: ad hoc sacramentum 

15 adacti sumus, ferre mortalia nec perturbari iis, quae 
vitare non est nostrae potestatis. in regno nati sumus: 
deo parere libertas est. 

XVI. Ergo in virtute posita est vera felicitas. i 
quid haec tibi virtus suadebit? ne quid aut bonum 

90 aut malum existimes, quod nec virtute nec malitia 
continget. deinde, ut sis inmobilis et contra malum 
et ex bono, ut, qua fas est, deum effingas. quid tibi 2 
pro hac expeditione promittit? ingentia et aequa 
divinis: nihil cogeris, nullo indigebis, liber eris, tutus, 

25 indemnis; nihil frustra temptabis, nihil prohibeberis; 
omnia tibi ex sententia cedent, nihil adversum accidet, 
nihil contra opinionem ac voluntatem. <quid ergo? 3 
virtus ad beate vivendum sufficit?' perfecta illa et 
divina quidni sufficiat, immo superfluat? quid enim 



2 uulnera A 6 uolneri A l | ennmerabit A sed e addidisse 
vid. man. recentior || 8 ignoratio Haase ignorata A ignorantia S \\ 
9 tnae dolere Klammer \ qnod deet (deest) Madvig qnodjest 
A || 10 aeqne A atqne Madvig \\ 12 debilitate^ A h || 14 suscipia- 
tur Haase nsn eripiatur A ad delendum censet Gronov coll. 
ep. 95,35 |l 21 contingetnr Gertz coll. epist. 71,5 et 33; 66,8 
fort. recte \\ 22 et add. Madvig \\ 24 liber eris tutus A* Hberiis 
ut vid. A x 



Digitized by Google 



214 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII. 



deesse potest extra desiderium omnium posito? quid 
extrinsecus opus est ei, qui omuia sua in se collegit? 
sed ei, qui ad virtutem tendit, etiam si multum pro- 
cessit, opus est aliqua fortunae indulgentia adhuc inter 
humana luctanti, dum nodum illum exolvit et omne 5 
vinculum mortale. quid ergo interest? quod arte alli- 
gati sunt alii, adstricti alii, districti quoque: hic, qui 
ad superiora progressus est et se altius extulit, laxam 
catenam trahit nondum liber, iam tamen pro libero. 

1 XVJUL. Si quis itaque ex istis, qui philosophiam io 
conlatrant, quod solent dixerit: c quare ergo tu fortius 
loqueris quam vivis? quare et superiori verba sum- 
mittis et pecuniam necessarium tibi instrumentum 
existimas et damno moveris et lacrimas audita con- 
iugis aut amici morte demittis et respicis famam et is 

2 malignis sermonibus tangeris? quare cultius rus tibi 
est quani naturalis usus desiderat? cur non ad prae- 
scriptum tuum cenas? cur tibi nitidior supellex est? 
cur aput te vinum aetate tua vetustius bibitur? cur 

f auruum disponitur? cur arbores nihil praeter um- 20 
bram daturae conseruntur? quare uxor tua locupletis 
domus censum auribus gerit? quare paedagogium 
pretiosa veste succingitur? quare ars est aput te 
ministrare nec temere et ut libet conlocatur argentum 
sed perite struitur et est aliquis scindendi obsonii ss 
magister?' adice, si vis: c cur trans mare possides? 
cur plura quam nosti? cur turpiter aut tam neglegens 

6 arte Gertz ame A \\ 7 alii A (alteram i in ipso versu 
adcl. A 5 ) arte all. sunt alii, adstr. alii, distr. qu. Reitzenstein 
arte all. sunt alii, adstricti, [alii] distr. q. Gertz alii all. sunt, 
alii adstr., alii distr. q. volg. \ districti volg. deetricti A || 12 vivis 
volg. uiues A \\ 18 supplex supellex A x sed supplex lin. trans- 
versa delevit fort. A* || 20 auruum (ur per compend. scr. supra 
a legitur) A corrupte. emendatio incerta est: atrium Madvig 
viridarium vel veterarium Gertz aurum Bossbach violarium olim 
Schultes8, nunc lauretum || 21 conseruntur volg. inde ab Erasm* 
conseruantur A || 25 struitur Lipsius ser uitur A \\ 27 cur 
addidi tertio loco 



Digitized by Google 



AD GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 17. 18 215 



es, ut non noveris pauculos servos, aut tam luxuriosus, 
ut plures habeas quam quorum notitiae memoria suf- 
ficiat?' — adiuvabo postmodo convicia et plura mihi 3 
quam putas obiciam, nunc hoc respondeo tibi: non 

5 sum sapiens et, ut malivolentiam tuam pascam, nec 
ero. exige itaque a me, non ut optimis par sim, sed 
ut malis melior: hoc mihi satis est, cotidie aliquid ex 
vitiis meis demere et errores meos obiurgare. non 4 
perveni ad sanitatem, ne perveniam quidem; deleni- 

10 menta magis quam remedia podagrae meae compono, 
contentus, si rarius accedit et si minus verminatur: 
vestris quidem pedibus conparatus, debiles, cursor sum. 
haec non pro me loquor — ego enim in alto vitiorum 
omnium sum — , sed pro illo, cui aliquid acti est. 

15 XVIII. * Aliter' inquis *loqueris, aliter vivis.' hoc, l 
malignissima capita et optimo cuique inimicissima, 
Platoni obiectum est, obiectum Epicuro, obiectum 
Zenoni; omnes enim isti dicebant non quemadmodum 
ipsi viverent, sed quemadmodum esset ipsis vivendum. 

20 de virtute, non de me loquor, et cum vitiis convicium 
facio, in primis meis facio: cum potuero, vivam quo- 
modo oportet. nec malignitas me ista multo veneno 2 
tincta deterrebit ab optimis; ne virus quidem istud, 
quo alios spargitis, quo vos necatis, me inpediet, quo 

25 minus perseverem laudare vitam, non quam ago, sed 
quam agendam scio, quo minus virtutem adorem et 
ex intervallo ingenti reptabundus sequar. expectabo 3 
scilicet, ut quicquam malivolentiae inviolatum sit, cui 

2 memorie. A corr. volg. || 6 par sim ex passim corr. A l ~* \\ 
9 perveni . . . perveniam sr peruenit . . . perueniat A || 11 uera- 
minatnr A corr. ex vet. exempl. H. Stephanus || 12 conparatni A 
(i radendo corr. ex r) corr. volg. I debiles Gronov et Bentley 
debilis A <non> debilis c. Rossoach | cursor A b || 13 ego 
enim volg. enf ego A etenim ego Gertz, sed etenim nusquam 
inveniri ap. Sen. in parenihesi monet Meinecke in diss. Monast. 
1890 p. 18 || 19 ipsis del. Muret \\ 23 nirtns corr. in nirns A 6 \\ 
24 vos necatis sr quod ex epist. 81, 22 Gertz defendit uos ne- 
gatis A | me volg. te A 



Digitized by Google 



216 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VIL 



sacer nec Rutilius fuit nec Cato? curet aliquis, an 
istis nimis dives videatur, quibus Demetrius Cynicus 
parum pauper est? virum acerrimum et contra omnia 
naturae desideria pugnantem, hoc pauperiorem quam 
ceteros Cynicos, quod, cum sibi interdixerint habere, r 5 
interdixit et poscere, negant satis egere! vides enim: 
non virtutis scientiam sed egestatis professus est. 

1 XIX. Diodorum, Epicureum philosophum, qui 
intra paucos dies finem vitae suae manu sua inposuit, 
negant ex decreto Epicuri fecisse, quod sibi gulam 10 
praesecuit: alii dementiam videri volunt factum hoc 
eius, alii temeritatem; ille interim beatus ac plenus 
bona conscientia reddidit sibi testimonium vita ex- 
cedens laudavitque aetatis in portu et ad ancoram actae 
quietem et dixit, quod vos inviti audistis, quasi vobis » 
quoque faciendum sit: 

Vixi et quem dederat cursum fortuna peregi. 

2 de alterius vita, de alterius morte disputatis et ad 
nomen magnorum ob aliquam eximiam laudem virorum, 
sicut ad occursum ignotorum hominum minuti canes, 20 
latratis; expedit enim vobis neminem videri bonum, 
quasi aliena virtus exprobratio delictorum f omnium 
sit. invidi splendida cum sordibus vestris confertis 
nec intellegitis, quanto id vestro detrimento audeatis. 
nam si illi, qui virtutem sequuntur, avari libidinosi 25 
ambitiosique sunt, quid vos estis, quibus ipsum nomen 

3 virtutis odio est? negatis quemquam praestare, quae 
loquitur, nec ad exemplar orationis suae vivere: quid 



17 Verg. Aen. IV 653 cfr. epist. 12, 9 

6 interdixerint scripsi Gronovium secutus, gui cum <hi> 
sibi interdixerint coni. interdixerit A \\ 14 laudabitque A 



omnium A 
t Schultess. 



15 inuidi A \\ 22 exprobatio delectorum A corr. ex sr 
vestrorum volg. exprobratio detectorum criminum s 
verum nondum inventum \\ 28 inuiti A corr. in ? |j 27 prestareq; 
eloquitur A \\ 28 orationis volg. e Pinc. codd. rationis A 



Digitized by Google 



AD GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 19. 20 217 

mirum, cum loquantur fortia, ingentia, omnis humanas 
tempestates evadentia? cum refigere se crucibus conen- 
tur, in quas unusquisque vestrum clavos suos ipse 
adigit, ad supplicium tamen acti stipitibus singulis 
6 pendent; hi, qui in se ipsi animum advertunt, quot 
cupiditatibus tot crucibus distrahuntur. at maledici et 
in alienam contumeliam venusti sunt. crederem illis 
hoc vacare, nisi quidam ex patibulo suo spectatores 
conspuerent. 

10 XX. *Non praestant philosophi quae loquuntur/ i 
multum tamen praestant quod loquuntur, quod honesta 
mente concipiunt: namque idem si et paria dictis 
agerent, quid esset illis beatius? interim non est quod 
contemnas bona verba et bonis cogitationibus plena 

16 praecordia. studiorum salutarium etiam citra effectum 
laudanda tractatio est. quid mirum, si non escendunt 2 
in altum ardua adgressi? sed si vir es, suspice, etiam 
si decidunt, magna conantis. generosa res est respi- 
cientem non ad suas sed ad naturae suae vires conari 

20 alta temptare et mente maiora concipere, quam quae 
etiam ingenti animo adornatis effici possunt. qui sibi 3 
hoc proposuit: c ego mortem eodem voltu comoediam- 
que videbo. ^ ego laboribus, quanticumque illi erunt, 

2 verba cum refigere . . adigit cum eis quae sequuntur 
coniungenda esse vidit Gertz, quem in toto hoc loco constituendo 
8ecutus sum, quamquam ne sic quidem enuntiatum intellego || 
4 adigit Muret adicit A || 6 at Erasm. 1 aut A \ maledici et in 
Koch male w dici///in (1 aut 2 litt. eras.) A maledice in al. Madvig 
distratmntur, avent maledicere, in alienam c. v. s. Joh. MuUer \\ 
7 ante crederem Madvig vix aut non addendum censet; sed cfr. 
Joh. Muller Krit. Stud. I p. 26 sq. \\ 8 uagare A \ suo Madvig 
Buoa A || 10 loquentur A corr. volg. ([ 12 namque idem Schultess 
(cfr. ep. 95,64) nam quidem A || 19 uires corr. ex uirie A l ~* 
conari. alta temptare A corr. Vahlen, cum antea aut conan 
alta, temptare aut conari, alta t. scriberetur \\ 20 mente corr. 
ex mentem A \\ 22 comoediamque Madvig cum audiam quo A 
quo manducum Gertz quo ad Uticam Cato ScJiultess ego mortem 
meorum eodem vultu audiam, quo meam videbo P. Thomas 



Digitized by Google 



218 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII. 



parebo animo fulciens corpus. ego divitias et praesentis 
et absentis aeque contemnam, nec si aliubi iacebunt, 
tristior, nec si circa me fulgebunt, animosior. ego 
fortunam nec venientem sentiam nec recedentem. ego 
terras omnis tamquam meas videbo, meas tamquam 
omnium. ego sic vivam quasi sciam aliis esse me 
natum et naturae rerum boc nomine gratias agam: 
quo enim melius genere negotium meum agere potuit? 

4 unum me donavit omnibus, uni mihi omnis. quicquid 
habebo, nec sordide custodiam nec prodige spargam. 
nOiil magis possidere me credam quam bene donata. 
non numero nec pondere beneficia nec ulla nisi acci- 
pientis aestimatione perpendam; numquam id mihi 
multum erit, quod dignus accipiet. nihil opinionis 
causa, omnia conscientiae faciam. populo spectante 

5 fieri credam quicquid me conscio faciam. edendi mihi 
erit bibendique finis desideria naturae restinguere, non 
inplere alvom et exinanire. ero amicis iucundus, ini- 
micis mitis et facilis. exorabor, antequam roger, et 
honestis precibus occurram. patriam meam esse mundum 
sciam et praesides deos, hos supra me circaque me 
stare factorum dictorumque censores. quandoque aut 
natura spiritum repetet aut ratio dimittet, testatus ex- 
ibo bonam me conscientiam amasse, bona studia, 
nuUius per me libertatem deminutam, minime meam' — 
qui haec facere proponet, volet, temptabit, ad deos 
iter faciet, ne iUe, etiam si non tenuerit, 

magnis tamen excidit ausis. 
28 Ovidi metam. II 328 

2 absentes A | alinbi codd. Pinciani alicubi A alii habe- 
bnnt Wolter8 || 8 animoeior. Ego in marg. Erasm.* animo. cnr 
ego A || 9 dominanit A l corr. s. v. in donanit A 9 || 10 habebo 
A (alteram b s. v. add. fort. A*) J prodiges parcam A 1 corr. m. 2 || 
13 nunc quam A l corr. A* \\ 15 spectante// (eras. fort. s) A \\ 
18 aluom A l aluum A 6 \ ero amicus Gruteri ego A || 28 excidit A 
et Ovidi codd. excidet s 



Digitized by 



AD GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 21 219 



vos quidem, quod virtutem cultorenique eius odistis, 6 
nihil novi facitis. nam et solem lumina aegra formi- 
dant et aversantur diem splendidum nocturna animalia, 
quae ad primum eius ortum stupent et latibula sua 
passim petunt, abduntur in aliquas rimas timida lucis. 
gemite et infelicem linguam bonorum exercete convicio, 
hiate, conmordete: citius multo frangetis dentes quam 
imprimetis. 

XXI. "Quare ille philosophiae studiosus est et l 
tam dives vitam agit? quare opes contemnendas dicit 
et habet? vitam contemnendam putat et tamen vivit? 
valetudinem contemnendam et tamen illam diligentissime 
tuetur atque optimam mavolt? et exilium vanum 
nomen putat et ait: 'quid enim est mali mutare re- 
giones?' et tamen, si licet, senescit in patria? et 
inter longius tempus et brevius nihil interesse iudicat, 
tamen, si nihil prohibet, extendit aetatem et in multa 
senectute placidus viret?" ait ista debere contemni, 2 
non, ne habeat, sed ne sollicitus habeat; non abigit 
illa a se, sed abeuntia securus prosequitur. divitias 
quidem ubi tutius fortuna deponet quam ibi, unde sine 
querella reddentis receptura est? M. Cato cum laudaret 3 
Curium et Coruncanium et illud saeculum, in quo 
censorium crimen erat paucae argenti lamellae, possi- 
debat ipse quadragies sestertium, minus sine dubio 
quam Crassus, plus quam Censorius Cato. maiore 
spatio, si comparentur, proavom vicerat, quam a Crasso 



2 et ante solem 8. v. add. fort. A % || 7 hiate Bongarsius 
hisjate A l sed fieri potest, ut punctum sub s fortuitum sit his- 
cite w marg. A 6 \\ 9 et tam A et tamen Haase \\ 10 contem- 
nendas A 6 in mg. contemne|bas A l || 14 pntat volg. pntant A 
unde Schultess putans dicit pro putat et ait coni. I regionis A l 
corr. fort. m. 2 || 17 <et> tamen Madvig \\ 21 //unde// A 5 in 
fine vers. (pro e A l habuerat is) || 28 illnd volg. illjnt A (t in 
d corr. m. 2) \\ 24 censorinm s ex corr. et m. recens in mg. A 
nec sorium A \ erat A erant Gruter || 25 quadringenties coni. 
Lipsius || 27 compararentur Wesenberg 



Digitized by Go 



220 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII. 



vinceretur, et, si maiores illi obvenissent opes, non 
4 sprevisset. nec enim se sapiens indignum nllis mune- 
ribus fortuitis putat: non amat divitias, sed mavolt; 
non in animum illas, sed in domum recipit, nec re- 
spuit possessas, sed continet et maiorem virtuti suae 5 
materiam subministrari volt. 

1 XXII. Quid autem dubii est, quin haec maior 
materia sapienti viro sit animum explicandi suum in 
divitiis quam in paupertate, quom in hac unum genus 
virtutis sit non inclinari nec deprimi, in divitiis et 10 
temperantia et liberalitas et diligentia et dispositio et 

2 magnificentia campum habeat patentem? non con- 
temnet se sapiens, etiam si fuerit minimae staturae, 
esse tamen se procerum volet. et exilis corpore "j* ac- 
amisso oculo valebit, malet tamen sibi esse corporis 15 
robur, et hoc ita, ut sciat esse aliud in se valentius. 

3 malam valetudinem tolerabit, bonam optabit. quaedam 
enim, etiam si in summam rei parva sunt [ait] et 
subduci sine ruina principalis boni possunt, adiciunt 
tamen aliquid ad perpetuam laetitiam [et] ex virtute na- 20 
scentem: sic illum adficiunt divitiae et exhilarant, ut 
navigantem secundus et ferens ventus, ut dies bonus 

4 et in bruma ac frigore apricus locus. quis porro 
sapientium — nostrorum dico, quibus unum est bonum 
virtus — negat etiam haec, quae indifferentia vocamus, 25 

1 uincerentur A 1 supra quod vinceretur A* scr. \\ 4 respuit 
possesjsas A quod mutare non audeo. imago sumpta est a sto- 
macho, qui cibum aut continet (bei sich behiilt) aut respuit 
(wieder von sich gibt) cfr. et dial. X 7,3; 13, 2; XI 5, 5. huc 
spectant quae infra leguntur in p. 222, 6. respnit posBessiones 
Madvig r. porrectas Schultess r., sed possessas continet Gertz || 
6 materie/ A l corr. in marg. A* \\ 7 qnin haec A % qninec A l \\ 
9 panpertate A | qnom Gertz qnam A inhac unu genus A* 
prima scriptura plane erasa j| 10 nirtntisit A \\ 14 exilis corr. 
ex exiles A x ~* \ acamisso////ocnlo A erasis 2 aut summum 3 
litteris exili corp. ac macnnscnlo (vel tenuinscnlo) Madvig 
nt exilie corp. acutissimo oculo v. Schultess \\ 18 sunt et s 
sunt ait et A \\ 20 et|ex A corr. Gertz \\ 22 ferens et uentus A 
corr. volg. || 25 differentia A corr. volg. 



Digitized by Google 



AD GALLIONEM DE YITA BEATA CAP. 22. 28 221 



habere aliquid in se pretii et alia aliis esse potiora? qui- 
busdam ex iis tribuitur aliquid honoris, quibusdam mul- 
tum. ne erres itaque, inter potiora divitiae sunt. 'quid 5 
ergo 9 inquis *me derides, cum eundem aput te locum 
habeant, quem aput me? 9 vis scire, quam non eundem 
habeant locum? mihi divitiae si effluxerint, nihil 
auferent nisi semet ipsas, tu stupebis et videberis tibi 
sine te relictus, si illae a te recesserint; aput me 
divitiae aliquem locum habent, aput te summum; ad 
postremum divitiae meae sunt, tu divitiarum es. 

XXIII. Desine ergo philosophis pecunia inter- l 
dicere: nemo sapientiam paupertate damnavit. habebit 
philosophus amplas opes, sed nulli detractas nec alieno 
sanguine cruentas, sine cuiusquam iniuria partas, sine 
sordidis quaestibus, quarum tam honestus sit exitus 
quam introitus, quibus nemo ingemescat nisi malignus. 
in quantum vis exaggera illas: honestae sunt, in quibus 
cum multa sint, quae sua quisque dici velit, nihil est, 
quod quisquam suum possit dicere. ille vero fortunae 2 
benignitatem a se non summovebit et patrimonio per 
honesta quaesito nec gloriabitur nec erubescet. habe- 
bit tamen etiam quo glorietur, si aperta domo et ad- 
missa in res suas civitate poterit dicere: 'quod quis- 
que agnoverit, tollat/ o magnum virum, o optime 
divitem, si post hanc vocem tantundem habueritl ita 
dico: si tuto et securus scrutationem populo praebuerit, 
si nihil quisquam aput iUum invenerit, quoi manus 
iniciat, audaciter et propalam erit dives. sapiens nullum 3 
denarium intra limen suum admittet male intrantem; 

1 precn 7 A 5 ex A 1 scriptura dispicitur: preti . . . II 
4 me/dendes A 1 sed n in ri mutare voluit fort. A* \\ 5 quem A* 
8. v. quam A 1 \\ 8 ille A || 9 summum; ad ? summu. ac A || 
16 malignius A 1 corr. A 6 \\ 18 insua quisq; dicit uelit A 1 corr. 
in marg. A* \\ 22 glorientur A || 24 o dltero loco add. Lipsius. 
cfr. epist. 70, 21 || 27 quoi Madvig quot A 1 sed supra t punctis 
notatam littera aliqua (&?) scripta fuit; postea et haec et t 
erasae sunt \\ 28 audac//ter A (eras. i) 



Digitized by 



222 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII 



idem magnas opes, munus fortunae fructumque virtutis, 
non repudiabit nec excludet. quid enim est quare iUis 
bono loco invideat? veniant, hospitentur. nec iactabit 
illas nec abscondet — alterum infruniti animi est, 
alterum timidi et pusilli, velut magnum bonum intra 5 
sinum continentis — nec, ut dixi, eiciet iUas e domo. 

4 quid enim dicet? utrumne 'inutiles estis' an c ego uti 
divitiis nescio 9 ? quemadmodum etiam pedibus suis 
poterit iter conficere, escendere tamen vehiculum malet, 
sic pauper etai poterit esse, dives volet. [et] habebit 10 
itaque opes, sed tamquam leves et avolaturas, nec uUi 

6 alii eas nec sibi graves esse patietur. donabit — quid 
erexistis aures? quid expeditis sinum? — donabit aut 
bonis aut eis, quos facere poterit bonos, donabit cum 
summo consilio dignissimos eUgens, ut qui meminerit 15 
tam expensorum quam acceptorum rationem esse red- 
dendam, donabit ex recta et probabiU causa, nam inter 
turpes iacturas malum munus est, habebit sinum facilem, 
non perforatum, ex quo multa exeant, et nihil excidat 

1 XXIV. Errat, si quis existimat facUem rem esse 20 
donare: plurimum ista res habet difficultatis, si modo 
consiUo tribuitwr, non casu et impetu spargitur. hunc 
promereor, iUi reddo; huic succurro, huius misereor; 
iUum instruo dignum quem non deducat paupertas 
nec occupatum teneat; quibusdam non dabo, quamvis 25 
desit, quia, etiam si dedero, erit defuturum; quibusdam 
offeram, quibusdam etiam inculcabo. non possum in 

2 repudiaMt A % (b ex u corr.) item v. 24 iacta&it || 
6 illas//e A (eras. vid. s) || 9 escendere A l corr. in asc- A 5 || 
10 pauper etsi poterit esse, d. v. Schultess paup' si poterit esse 
diues. uolet A pauper esse poterit, esse d. v. Gertz \ habebit 
Madvig & habebit A \\ 12 alii eas Gertz alias A l a\ji A* \ 
quid? donauit? erexistis aures. quid expeditis sinum? dona- 
uit A 1 (primum donauit man. rec. in donabit corr., alterum et 
tertium A 6 in marg.) corr. Muret || 19 exeant' & nichil A et om. 
volg. | excidant A 1 corr. A b || 22 tribuit A corr. volg. || 27 qui- 
busdam etiam volg. quibus & iam A 1 quod mutavit in quibus 
etiam A % quibusdam inculcabo Schultess 



Digitized by Googl 



AD GALLIONEM DE VTTA BEATA CAP. 24 223 



hac re esse neglegens; numquam magis nomina facio 
quam cum dono. 'quid? tu' inquis e recepturus donas?' 2 
immo non perditurus: eo loco sit donatio, unde repeti 
non debeat, reddi possit. beneficium conlocetur, quem- 

5 admodum thensaurus alte obrutus, quem non eruas, 
nisi fuerit necesse. quid? domus ipsa divitis viri 8 
quantam habet bene faciendi materiam! quis enim 
Uberalitatem tantum ad togatos vocat? hominibus 
prodesse natura me iubet: servi liberine sint hi, ingenui 

10 an libertini, iustae libertatis an inter amicos datae, 
quid refert? ubicumque homo est, ibi benefici locus 
est. potest itaque pecunia etiam intra limen suum 
diffundi et liberalitatem exercere, quae non quia liberis 
debetur, sed quia a libero animo proficiscitur, ita no- 

15 minata est. haec aput sapientem nec umquam in turpes 
indignosque inpingitur nec umquam ita defetigata er- 
rat, ut non, quotiens dignum invenerit, quasi ex 
pleno fluat. 

Non est ergo, quod perperam exaudiatis, quae 4 
20 honeste, fortiter, animose a studiosis sapientiae dicuntur. 
et hoc primum adtendite: aliud est studiosus sapientiae, 
aliud iam adeptus sapientiam. ille tibi dicet: *optime 
loquor, sed adhuc inter mala volutor plurima. non 
est, quod me ad formulam meam exigas: cum maxime 
25 facio me et formo et ad exemplar ingens attollo; si 
processero quantumcumque proposui, exige ut dictis 
facta respondeant.' adsecutus vero humani boni sum- 
mam aliter tecum aget et dicet: 'primum non est, 
quod tibi permittas de melioribus ferre sententiam; 

1 re esae volg. esse re* A* (in ras. praeter ultimam 6) ex 
A l scr. dispicitur . . . . re* ut ipsa m. 1 scripsisse uideatur esee 
re* i. e. re esse | nnnc qnam A \\ 9 natnra me Haase natura & 
A | inbet: serri sr inbet et serm A || 18 qne | non qna liberis 
debetur. sed qnia (i 8. v. add. fort. m. 1) liberis debetur. sed 
qnia alibero animo pronciscitnr A eorr. volg. \\ 15 in tnrpes A* 
(praeter i cetera in ras. in fine versus) \\ 24 cnm volg. cnr A \\ 
26 qnantnmcumqne «r quantumque A quantum volg. \\ 27 sum- 
mam <5 summa A 



Digitized by Google 



224 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII 



mihi iam, quod argumentum est recti, contigit malis 
5 displicere. sed, ut tibi rationem reddam, qua nulli 
mortalium invideo, audi quid promittam et quanti 
quaeque aestimem. divitias nego bonum esse: nam si 
essent, bonos facerent; nunc, quoniam quod aput malos s 
deprenditur dici bonum non potest, hoc illis nomen 
nego. ceterum et habendas esse et utiles et magna 
commoda vitae adferentis fateor. 

1 XXV. Quid ergo sit, quare illas non in bonis 
numerem, et quid praestem in illis aliud quam vos, 10 
quoniam inter utrosque convenit habendas, audite. 
pone in opulentissima me domo, pone aurum argentum- 
que ubi in promiscuo usu sit: non suspiciam me ob 
ista, quae etiam si aput me, extra me tamen sunt in 
subHcium pontem me transfer et inter egentes abice: w 
non ideo tamen me despiciam, quod in illorum numero 
consedero, qui manum ad stipem porrigunt. quid enim 
ad rem, an frustum panis desit, cui non deest mori 
posse? quid ergo est? domum illam splendidam malo 

2 quam pontem. pone in instrumentis splendentibus et 20 
delicato apparatu: nihilo me feliciorem credam, quod 
mihi molle erit amiculum, quod purpura convivis meis 
substernetur. muta stragula mea: nihilo miserius ero, 

si lassa cervix mea in maniculo faeni adquiescet, si 
super Circense tomentum per sarturas veteris lintei 25 

1 contigit sr contingit A\Z quod audi (t. e. audi quod) A 
corr. volg. || 6 hoc dici lllis A sed dici delevit m. rec. || 9 sit, 
quare Muret est quare A est? quare nuiUi edd. \\ 18 ubi hoc 
loco addidi; plerumque post pone infulciunt. in A non legitur || 
15 abiice Gfronov abige A || 17 adstipen A || 20 pontem Pinci- 
nrm8 potentem A \ in deest in A, add. volg. me in inseri volt 
Muret || 22 molle erit amiculum, quod volg. molle erit ami- 
nicru. sit quod A (aminiclu in ras. A 6 , sit eadem man. reno- 
vavit, cum sit aut fort. erit A 1 habuerit) \\ 28 Bubsternatur A 
corr. volg. \ muta stragula mea Madvig Fickerti (muta) et 
Agricolae inventis (malo stragulam meam) usus multas magna 
mea A | miserius A -ior volg. || 24 maniculo A quod tenendum 
esse non fugit Wolfflinum Arch. f. I L. XII p. 20 



Digitized by Google 



AJL> GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 25 225 



effluens incubabo. quid ergo est? malo, quid mihi 
animi sit, ostendere praetextatus et + causatus quam 
nudis scapulis aut + sententis. omnes mihi ex voto 3 
dies cedant, novae gratulationes prioribus subtexantur: 

5 non ob hoc mihi placebo. muta in contrarium hanc 
indulgentiam temporis, hinc illinc percutiatur animus 
damno, luctu, incursionibus varis, nulla hora sine ali- 
qua querella sit: non ideo me dicam inter miserrima 
miserum, non ideo aliquem execrabor diem; provisum 

io est enim a me, ne quis mihi ater dies esset. quid 
ergo est? malo gaudia temperare, quam dolores com- 
pescere/ hoc tibi ille Socrates dicet: 'fac me victorem 4 
universarum gentium, delicatus ille Liberi currus 
triumphantem usque ad Thebas a solis ortu vehat, 

15 iura reges + penatium petant: me hominem esse maxime 
cogitabo, cum deus undique consalutabor. huic tam 
sublimi fastigio coniunge protinus praecipitem muta- 
tionem; in alienum inponar fericulum exornaturus 
victoris superbi ac feri pompam: non humilior sub 

20 alieno curru agar quam in meo steteram. quid ergo 
est? vincere tamen quam capi malo. totum fortunae 5 
regnum despiciam, sed ex illo, si dabitur electio, 
meliora sumam. quicquid ad me venerit, bonum fiet, 

2 pretextatnB & causatua. qua nudi scapulis aut senten- 
tis A pexatus et gausapatus quam nudis scapulis aut semi- 
tectis Lipsius praetextatus et calceatus quam nudis scapulis 
aut sectis plantis (coll. Verg. Buc. X 49) ingeniose Schultess || 
4 novae sr nouo A II 6 muta corr. ex multa A || 6 illic A \\ 
7 uaris A 1 -riis A^ \ nulla hora Erasmus nulla homo A || 
12 hoc A adhuc Geriz || 15 iura// (eras. punctum) reges pena- 
tiu | petant (t ultima in ras. paullo maiore A & ) me homine esse 
maxime cogitabo A iura reges a me petant: me hom. esse m. c. 
Madvig iura reges nationum petant a me: hominem esse me 
tunc m. c. Gertz iura reges gregatim petant: (tum?) me hom. 
esse m. c. Schultess iura reges externarum nationum petant a 
me: hominem esse maxime cogitabo scripserim || 16 con- 
sualutabor (punctum supposuit fort. m 2) A \\ 17 coniunge/// 
(eras. 2 litt. fort. re) A \\ 18 alienum imponar aliena inponam 
A || 20 in meo volg. inme/// A (eras. 2 litt, fort. os) 

Senecae opeea 1. 1. od. HermeB. 16 

Digitized by Google 



226 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII 



sed malo faciliora ac iucundiora veniant et minus 
vexatura tractantem. non est enim, quod existimes 
ullam esse sine labore virtutem, sed quaedam virtutes 

6 stimulis, quaedam frenis egent. quemadmodum corpus 
in proclivi retineri debet, adversus ardua impelli, ita * 
quaedam virtutes in proclivi sunt, quaedam clivom 
subeunt. an dubium sit, quin escendat, nitatur, ob- 
luctetur patientia, fortitudo, perseverantia et quaecum- 
que alia duris opposita virtus est et fortunam subigit? 

7 quid ergo? non aeque manifestum est per devexum 10 
ire liberalitatem, temperantiam, mansuetudinem? in his 
continemus animum, ne prolabatur, in illis exhortamur 
incitamusque acerrime. ergo paupertati adhibebimus 
illas, quae pugnare sciunt, fortiores, divitiis illas dili- 
gentiores, quae suspensum gradum ponunt et pondus 15 

8 suum sustinent. cum hoc ita divisum sit, malo has 
in usu mihi esse, quae exercendae tranquillius sunt, 
quam eas, quarum experimentum sanguis et sudor est 
ergo non ego aliter' inquit sapiens *vivo quam loquor, 
sed vos aliter auditis; sonus tantummodo verborum ad 20 
aures vestras pervenit: quid significent non quaeritis/ 

1 XXVI. *Quid ergo inter me stultum et te sapien- 
tem interest, si uterque habere volumus?' plurimum: 
divitiae enim aput sapientem virum in servitute sunt, 
aput stultum in imperio; sapiens divitiis nihil permittit, 25 
vobis divitiae omnia; vos, tamquam aliquis vobis aeter- 
nam possessionem earum promiserit, adsuescitis illis 
et cohaeretis, sapiens tunc maxime paupertatem medi- 

2 tatur, cum in mediis divitiis constitit. numquam im- 
perator ita paci credit, ut non se praeparet bello, 30 

5 ita A (it in ras. m. 5; ne a quidem m. 1 scripsit) \\ 
7 sit A est Wesenberg | quin volg. qui A \ escendat A 1 asc- 
A 6 || 13 acerrime Haase acerrimns A 1 acerrimis A b \ panper- 
tatis A || 17 exercendae sr -di A \\ 21 quid volg. qnod A | 
significet A corr. Gertz \\ 22 et tnnm sapientem optat Gertz, 
et certe guae seqmmtur non sapientis illius, sed ipsius Senecae 
videntur esse 



Digitized by Google 



AD GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 26 227 



quod etiam si non geritur, indictum est: vos domus 
formonsa, tamquam nec ardere nec ruere possit, inso- 
lentes, vos opes, tamquam periculum omne transcen- 
derint maioresque sint vobis quam quibus consumendis 

5 satis virium habeat fortuna, obstupe faciunt. otiosi 3 
divitiis luditis nec providetis illarum periculum, sicut 
barbari plerumque inclusi, ut ignari machinarum, segnes 
laborem obsidentium spectant nec quo illa pertineant, 
quae ex longinquo struuntur, intellegunt. idem vobis 

10 evenit: marcetis in vestris rebus nec cogitatis, quofc 
casus undique immineant iam iamque pretiosa spolia 
laturi. sapientis quisquis abstulerit divitias, omnia 4 
illi sua relinquet; vivit enim praesentibus laetus, futuri 
8ecurus. 'Nihil magis* inquit ille Socrates aut aliquis 

15 alius, ius cui idem adversus humana atque eadem 
potestas est *persuasi mihi, quam ne ad opiniones 
vestras actum vitae meae flecterem. solita conferte 
undique verba: non conviciari vos putabo sed vagire 
velut infantes miserrimos/ haec dicet ille, cui sapientia 5 

20 contigit, quem animus vitiorum immunis increpare 
alios, non quia odit, sed in remedium iubet. adiciet 
his illa: ( existimatio me vestra non meo nomine sed 
vestro movet, quia clamitantis odisse et lacessere 
virtutem bonae spei eiuratio est. nullam mihi iniuriam 

25 facitis, sed ne dis quidem hi qui aras evertunt. sed 
malum propositum apparet malumque consilium etiam 

3 ome// (eras. m) A || 4 uobis om. volg. \\ 5 obstupe faci- 
unt A divisim, ut volebat Haupt opusc. 111 p. 357 || 7 ut ignari 
Gertz et ignari A et del. Madvig \\ 8 illa pertineant Muret 
illa pertinenda A 1 (virgulae mper utratnque a postea erasae 
sunt) || 9 inteUegant A corr. volg. I| 11 ia iamque (ia in ras. 
m. 5) A | spolialaturi sapientis. A} (la 8. v. add. m. 1) epolia- 
laturo sapienti A b genet. sapientis defendit Joh. Miiller cott. 
dial. X 1, 2; 2, 4 IX 17, 7 \\ 13 futuris A corr. volg. || 15 iu» 
post alius Joh. Mtiller, alii alio loco inserunt \\ 19 sapienti A \\ 
23 clamitantis odisse (t. e. clamitantes se odisse significare) 
Gertz clamitatis odisse A claritates od. Georges || & facitis, 
sicut Pincianu8 facitis, ut Wesenberg 

15* ^ 

Digitized by Google 



228 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII. 



6 ibi, ubi nocere non potuit. sic vestras halucinationes 
fero quemadmodum luppiter optimus maximus ineptias 
poetarum, quorum alius illi alas inposuit, alius cornua, 
alius adulterum illum induxit et abnoctantem, alius 
saevom in deos, alius iniquom in homines, alius rap- 5 
torem ingenuorum et cognatorum quidem, alius parri- 
cidam et regni alieni paternique expugnatorem: quibus 
nihil aliud actum est, quam ut pudor hominibus pec- 

7 candi demeretur, si tales deos credidissent. sed quam- 
quam ista me nihil laedant, vestra tamen vos moneo 10 
causa: suspicite virtutem, credite iis, qui illam diu 
secuti magnum quiddam ipsos et quod in dies maius 
appareat sequi clamant, et ipsam ut deos ac professores 
eius ut antistites colite et, quotiens mentio sacrantm 
litterarum intervenerit, favete linguis. hoc verbum 15 
non, ut plerique existimant, a favore trahitur, sed 
imperat silentium, ut rite peragi possit sacrum nulla 
voce mala opstrepente: quod multo magis necessarium 
est imperari vobis, ut, quotiens aliquid ex illo pro- 
feretur oraculo, intenti et compressa voce audiatis. 20 

8 cum sistrum aliquis concutiens ex imperio mentitur, 
cum aliquis secandi lacertos suos artifex brachia atque 
umeros suspensa manu cruentat, cum aliqua genibus 
per viam repens ululat laurumque linteatus senex et 
medio lucernam die praeferens conclamat iratum ali- 25 

1 halucina nationes A || 5 raptorem ingenuorum Madvig 
raptorum ingennornm corruptorem A sed rum in raptomm A b 
in ras. maiore solito compendiose scripsit, corruptorem item A h 
in ras., ita tamen, ut certo dispiciatur A 1 hic habuisse raptorem; 
ergo dubitari nequit quin A 1 habuerit: raptorem ingenuorum 
raptorem || 10 is tamen nichil A 1 corr. m. 5 \\ 14 sacrarum 
litterarum (i. e. philosophiae) edd. antiqq., cui Koch bene contulit 
dial. X 14, 1 sacra litterarum A sacrarum vitarum Madvig || 
15 huic. uerbum A corr. volg. || 16 ad favorem Lipsius \\ 17 im- 
perat Gertz imperatur A || 18 uoce mala A 6 uocem alja ut vid. 
A 1 || 23 cu aliqua A de pronomine cfr. Sen. controv. X 3, 2 et 
4, 20 (p. 474, 25; 490, 10 et 13 MuU.) cum aliquis volg. cum 
anus aliqua Gertz 



Digitized by Google 



AD GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 27 2 29 



quem deorum, concurritis et auditis ac divinum esse 
eum, invicem mutum alentes stuporem, adfirmatis. 

XXVII. Ecce Socrates ex iUo carcere, quem in- l 
trando purgavit omnique honestiorem curia reddidit, 

5 proclamat: *qui iste furor, quae ista inimica dis homini- 
busque natura est infamare virtutes et malignis ser- 
monibus sancta violare? si potestis, bonos laudate, si 
minus, transite; quod si vobis exercere taetram istam 
licentiam placet, alter in alterum incursitate: nam cum 

io in caelum insanitis, non dico sacrilegium facitis sed 
operam perditis. praebui ego aliquando Aristophani 2 
materiam iocorum, tota illa comicorum poetarum manus 
in me venenatos sales suos eifudit: inlustrata est virtus 
mea per ea ipsa, per quae petebatur; produci enim 

15 illi et temptari expedit, nec ulli magis intellegunt, quanta 
sit, quam qui vires eius lacessendo senserunt: duritia 
silicis nuUis magis quam ferientibus nota est. praebeo 3 
me non aliter quam rupes aliqua in vadoso mari desti- 
tuta, quam fluctus non desinunt, undecumque moti sunt, 

20 verberare, nec ideo aut loco eam movent aut per tot 
aetates crebro incursu suo consumunt; adsilite, facite 
impetum: ferendo vos vincam. in ea, quae firma et 
inexuperabilia sunt, quicquid incurrit malo suo vim 
suam exercet: proinde quaerite aliquam mollem ceden- 

25 temque materiam, in qua tela vestra figantur. vobis 4 
autem vacat aliena scrutari mala et sententias ferre 
de quoquam: 'quare hic philosophus laxius habitat? 
quare hic lautius cenat? 9 ? papulas observatis alienas, 
opsiti plurimis ulceribus? hoc tale est, quale si quis 

30 pulcherrimorum corporum naevos aut verrucas derideat, 

2 mntum Gertz mutuum A \\ 5 qui iste A 5 qui | ste A 1 
quis iste volg. || 16 Benserunt, <ut> duritia Gertz (c/r. p. 13, 18) || 
18 uadoso A undoso Lipsius 22 firma et corr. ipsa A l ex 
firm& ut vid. \\ 24 mollem ? mole A \\ 26 uacat A (c ex g 
radendo corr.) || 27 verba quare hic philosophus .... cenat? 
obtrectatoribus philosophorum tribuit Gertz || 80 neuos aut (neuos 
in ras. t aut tantum renovatum) A b 



Digitized by Google 



230 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VII. 



6 quem foeda scabies depascitur. obicite Platoni, quod 
petierit pecuniam , Aristoteli, quod acceperit, Demo- 
crito, quod neglexerit, Epicuro, quod consumpserit; 
mihi ipsi Alcibiadem et Phaedrum obiectate, evasuri 
maxime felices, cum primum vobis imitari vitia nostra 

6 contigerit! quin potius mala vestra circumspicitis, 
quae vos ab omni parte confodiunt, alia grassantia 
extrinsecus, alia in visceribus ipsis ardentia? non eo 
loco res bumanae sunt, etiam si statum vestrum parum 
nostis, ut vobis tantum otii supersit, ut in probra 
meliorum agitare linguam vacet. 

XXVIII. Hoc vos non intellegitis et alienum 
fortunae vestrae vultum geritis, sicut plurimi, quibus 
in circo aut theatro desidentibus iam funesta domus 
est nec adnuntiatum malum. at ego ex alto prospiciens 
video, quae tempestates aut immineant vobis paulo 
tardius rupturae nimbum suum, aut iam vicinae vos 
ac vestra rapturae propius accesserint. quid porro? 
nonne nunc quoque, etiam si parum sentitis, turbo 
quidam animos vestros rotat et involvit, fugientes 
petentesque eadem et nunc in sublime adlevatos nunc 
in infima adlisos? ******' 

1 foeda ? fera A || 4 Alcibiadem et Phaedrum Erasmus 
alj ubi ad w se & p§dru A | evasuri Schultess o vos usu A \\ 
6 quin corr. fort. m. 2 ex qui || 7 crassantia A j, 10 ut vobis 
volg. et uobis A aut vobis t. o. superfluit Schultess \ supersit A b 
(sit in ras. maiore) supersunt A l ut vid. || 15 est in ras. A b j 
nec adhuc nuntiatum malum v. d. Vliet \ prospiciens corr. ex 
-cio ipsa A l |j 17 iam volg. ex vet. lect. Pinc. ta A \\ 19 non 
nunc ne quoque A corr. volg. 

Extrema pars libri de vita beata periit. nam quamquam 
in A, ut in omnibus codd., post v. adlisos sine ullo lacunae 
signo verba sequuntur circi nobis magno consensu uitia com- 
mendant et omnia inde usque ad dial. IX libro de vit. b. con- 
tinuantur, tamen ea prorsus aliena esse ab argumento huius 
libri apparet. quod cum Muretus iam sensisset, Lipsius primus 
ea quae post adlisos ad/nectwntur separavit eisque praescripsit: 
L. Annaei Senecae de otio aut secessu sapientis libri pars. 



Digitized by 



AD GALLIONEM DE VITA BEATA CAP. 28 231 



hunc enim librum inter dialogos de vita beata et de tranquilli- 
tate animi olim extitisse vel ex indice librorum codici A prae- 
fixo apparet. scilicet, ut Fickert suspicatus est, in eo codice, 
ex quo A descriptus est, unus foliorum quaternio aut duo qua- 
temionis folia intema et inter se cohaerentia exciderant, in 
quibus libri de vit. b. pars extrema et libri de otio initium 
scripta erant. si vero Lipsius recte iudicavit ne huius quidem 
dialogi de otio exitum servatum esse, fieri non potest quin cum 
Gertzio dlterum folium libri VII. extremam primamque l. VIII 
partem continuisse putemus, alterum vero cum eo cohaerens ex- 
tremam libri VIII partem. ceterum non ita multa a dial. de 
otio abesse Lipsius vel inde collegit, quod argumenti divisio 
integra relicta est. 



Digitized by Google 



L. ANNAEI SENECAE 

DIALOGORVM LIBEE VDX 

ad;seeenym 
DE OTIO. 



1 I. [28.] ****** cit, nobis magno consensu vitia 
commendant. licet nihil aliud, quod sit salutare, temp- 
temus, proderit tamen per se ipsum secedere: meliores 
erimus singuli. quid, quod secedere ad optimos viros 
et aliquod exemplum eligere, ad quod vitam derigamus, 5 
licet? quod nisi in otio non fit. tunc potest optineri 
quod semel placuit, ubi nemo intervenit, qui iudicium 
adhuc inbecillum populo adiutore detorqueat; tunc 
potest vita aequali et uno tenore procedere, quam 

2 propositis diversissimis scindimus. nam inter cetera 10 
mala illud pessimum est, quod vitia ipsa mutamus. 
sic ne hoc quidem nobis contingit permanere in malo 
iam familiari. aliud ex alio placet vexatque nos hoc 
quoque, quod iudicia nostra non tantum prava, sed 
etiam levia sunt: fluctuamur aliudque ex alio com- 15 

1 (cir aut) cit A 1 ut vid. circi A h cur sr || 6 <nifli> in 
otio non Gronov inotio non A sine otio non (vet in otio modo) 
Gertz; sententiam quod . . . non fit appositionis loco eis quae 
sequuntur adiungit idem | obtineri Madvig optinere A [| 12 sic 
ne volg. sine A || 13 hac quoque A corr. volg. || 15 fluctuamur 
Gertz ftactuam' A 6 prima scriptura erasa (i. e. fluctuamus ut 
volg. editur; sed alteram formam Sen. vid. praetulisse; fluctuare 
nisi ex l. nat. quaest. III 14, 1 VI 1, 4; 7,6 Herc. fur. 699 
epist. 4, 5, ubi in p codice fluctuant corr. est ex flectant, 62, 1 
(P) non enotavt) 



Digitized by Googl 



AD SERENVM DE OTIO CAP. 1. 2 



233 



prendimus, petita relinquimus, relicta repetimus, alternae 3 
inter cupiditatem nostram et paenitentiam vices sunt; 
pendemus enim toti ex alienis iudiciis et id optimum 
nobis videtur, quod petitores laudatoresque multos 

5 habet, non id quod laudandum petendumque est, nec 
viam bonam ac malam per se aestimamus, sed turba 
vestigiorum, in quibus nulla sunt redeuntium. 

Dices mihi: "quid agis, Seneca? deseris partes? 4 
certe Stoici vestri dicunt: *usque ad ultimum vitae 

io finem in actu erimus, non desinemus communi bono 
operam dare, adiuvare singulos, opem ferre etiam 
inimicis senili manu. nos sumus, qui nullis annis va- 
cationem damus et, quod ait ille vir disertissimus, 

canitiem galea premimus; 

15 nos sumus, aput quos usque eo nihil ante mortem 
otiosum est, ut, si res patitur, non sit ipsa mors otiosa/ 
quid nobis Epicuri praecepta in ipsis Zenonis principiis 
loqueris? quin tu bene gnaviter, si partium piget, 
transfugis potius quam prodis?" hoc tibi in praesentia 5 

20 respondebo: *numquid vis amplius, quam ut me simi- 
lem ducibus meis praestem? quid ergo est? non quo 
miserint me iUi, sed quo duxerint, ibo.' 

II. [29.] Nunc probabo tibi non desciscere me a l 
praeceptis Stoicorum; nam ne ipsi quidem a suis desci- 

25 verunt, et tamen excusatissimus essem, etiam si non 
praecepta illorum sequerer, sed exempla. hoc quod 
dico in duas dividam partes: primum, ut possit aliquis 
vel a prima aetate contemplationi veritatis totum se 
tradere, rationem vivendi quaerere atque exercere 

30 secreto; deinde, ut possit hoc aliquis emeritis iam 2 
stipendiis, profligatae aetatis, iure optimo facere et 

14 Verg. Aen. IX 612 

8 dices (s corr. ex t) A | agis s ais A || 9 stoici in ras. 
A b || 12 inimicis volg. ininimicis A \ senili Haase eniti A || 
1S gnauiter in ras. A b \\ 22 me illi volg. ne illi A || 23 descis- 
sere A \\ 24 ipsi sr ipsis A 



Digitized by Google 



234 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VIU. 



ad alios actus f animos referre virginum Vestalium 
more, quae annis inter ofncia divisis discunt facere 
sacra et cum didicerunt docent. 

1 III. [30.] Hoc Stoicis quoque placere ostendam, 
non quia mihi legem dixerim nihil contra dictum s 
Zenonis Chrysippive committere, sed quia res ipsa 
patitur me ire in illorum sententiam, quoniam si quis 
semper unius sequitur, non in curia sed in factione 
est. utinam quidem iam tenerentur omnia et in aperto 
confessa veritas esset nihilque ex decretis mutaremus! io 
nunc veritatem cum eis ipsis qui docent quaerimus. 

2 duae maxime et in hac re dissident sectae, Epicureo- 
rum et Stoicorum, sed utraque ad otium diversa via mittit. 
Epicurus ait: *non accedet ad rem publicam sapiens, 
nisi si quid intervenerit'; Zenon ait: c accedet ad rem 15 

3 publicam, nisi si quid impedierit'. alter otium ex 
proposito petit, alter ex causa; causa autem illa late 
patet. si res publica corruptior est quam ut adiuvari 
possit, si occupata est malis, non nitetur sapiens in 
supervacuum nec se nihil profuturus impendet; si 20 
parum habebit auctoritatis aut virium nec illum erit 

4 admissura res publica, si valetudo illum impediet, quo- 
modo navem quassam non deduceret in mare, quomodo 
nomen in militiam non daret debilis, sic ad iter, quod 

14 Epic. fragm. 9* Us. || 15 Zenon. fr. 170 Pears. 

1 adalios actus animos referre A ad actus aliorum ani- 
mos referre Pfennig ad alios actus canos referre Joh. Miiller 
ad alios actui armandos se ref. Schultess || 2 divisis volg. diui- 
tis A || 7 quoniam Gertz qua A nam Madvig \\ 8 in cnria sed 
in factione est Madvig iniuria sed infactionis A non id curiae 
sed iam factionis est Lipsius \\ 9 in aperto confessa Klammer 
inoperta confessa A inoperta ac conf. volg. male in aperto ac 
confesso Wolfflin, sed cfr. Klammeri animadv. Annaean. gramm. 
Diss. Bonn. 1878 p. 4 \\ 18 quam ut volg. qua A \\ 19 occnpata 
est malis volg. osculata|est malis A a malis optat Madvig, sed 
dativo sic saepe utitur Seneca cfr. infra p. 235, 5 obcallata est malia 
Gertz coll. qu. nat. IV 13, 10 || 24 quod inhabile sciet A (scil 
pro suis viribus) quod teneo cum Mayor (Journ. of phil. VII 51 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE OTIO CAP. 3. 4 



235 



inhabile sciet, non accedet. potest ergo et ille, cui 
omnia adhuc in integro sunt, antequam ullas experiatur 
tempestates, in tuto subsistere et protinus commendare 
se bonis artibus et inlibatum otium exigere, virtutium 

5 cultor, quae exerceri etiam quietissimis possunt. hoc 5 
nempe ab homine exigitur, ut prosit hominibus, si 
fieri potest, multis, si minus, paucis, si minus, proximis, 
si minus, fibi. nam cum se utilem ceteris efficit, 
commune agit negotium. quomodo qui se deteriorem 

10 facit non sibi tantummodo nocet, sed etiam omnibus 
eis, quibus melior factus prodesse potuisset, sic quis- 
quis bene de se meretur hoc ipso aliis prodest, quod 
illis profuturum parat. 

IV. [31.] Duas res publicas animo complectamur, l 

15 alteram magnam et vere publicam, qua dii atque 
homines continentur, in qua non ad hunc angulum 
respicimus aut ad illum, sed terminos civitatis nostrae 
cum sole metimur, alteram, cui nos adscripsit condicio 
nascendi; haec aut Atheniensium erit aut Carthaginien- 

20 sium, aut alterius alicuius urbis, quae non ad omnis 
pertineat homines sed ad certos. quidam eodem tempore 
utrique rei publicae dant operam, maiori minorique, 
quidam tantum minori, quidam tantum maiori. huic 2 
maiori rei publicae et in otio deservire possumus, 

25 immo vero nescio an in otio melius, ut quaeramus: 
quid sit virtus, una pluresne sint; natura an ars 
bonos viros faciat; unum sit hoc, quod maria terras- 
que et mari ac terris inserta complectitur, an multa 
eiusmodi corpora deus sparserit; continua sit omnis 

so et plena materia, ex qua cuncta gignuntur, an di- 
ducta et solidis inane permixtum; qui sit deus; deses 

et class. Review I 1887 p. 19) quoi inhabilem se sciet Madvig 
quoi inhabilis erit Gertz || 4 bonis Erasmus nobis A \ et illi- 
batum Madvig et inillum | beatum A \\ 6 exigitur volg. exigit A [| 
16 hunc A b hu_c A l ut vid. \\ 28 tantum minori// (eras. vid. s) 

A || 28 & maria atrie A corr. volg. || 31 permixtum; qui sit 
deus Gertz permixtuq; sit. deus A permixtum sit? deus volg. | 
deses Koch edes A 



Digitized by Google 



236 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VIII 



opus suum spectet an tractet; utrumne extrinsecus illi 
circumfusus sit an toti inditus; immortalis sit mundus 
an inter caduca et ad tempus nata numerandus. haec 
qui contemplatur, quid deo praestat? ne tanta eins 
opera sine teste sit. 5 

1 V. Solemus dicere summum bonum esse secundum 
naturam vivere: natura nos ad utrumque genuit, et 
contemplationi rerum et actioni. [32 ] nunc id probe- 
mus, quod prius diximus. quid porro? hoc non erit 
probatum, si se unusquisque consuluerit, quantam cupi- 10 
dinem habeat ignota noscendi, quam ad omnis fabulas 

2 excitetur? navigant quidam et labores peregrinationis 
longissimae una mercede perpetiuntur cognoscendi ali- 
quid abditum remotumque. haec res ad spectacula 
populos contrahit, haec cogit praeclusa rimari, secre- 15 
tiora exquirere, antiquitates evolvere, mores barbararum 

3 audire gentium: curiosum nobis natura ingenium dedit 
et artis sibi ac pulchritudinis suae conscia spectatores 
nos tantis rerum spectaculis genuit, perditura fructum 
sui, si tam magna, tam clara, tam subtiliter ducta, 20 
tam nitida et non uno genere formosa solitudini os- 

4 tenderet. ut scias illam spectari voluisse, non tantum 
aspici, vide quem nobis locum dederit: in media nos 
sui parte constituit et circumspectum omnium nobis 
dedit; nec erexit tantummodo hominem, sed etiam 25 
habilem contemplationi factura, ut ab ortu sidera in 
occasum labentia prosequi posset et voltum suum 
circumferre cum toto, sublime fecit illi caput et collo 
flexili imposuit; deinde sena per diem, sena per noc- 

5 opa A | sit A . rectius, ut vid., sint volg. |j 8 id probe- 
mua Gertz Iprobemus A iam pr. Fickert primum pr. Haase 
(cfr. epist. p. 505, 24 adn.) an conpr.? || 9 quoi porro hoc 
Madvig \\ 15 pclusari mare A corr. volg. \\ 16 barbarorum A l 
corr. A 6 \\ 18 consci§ A || 26 habilem contemplationem A 
corr. IApsius habilem ad c. Koch \\ 28 cum totos A unde Gertz 
cum toto, os scr. Senecae obversatum esse arbitratus Ovid. Met 
I 85 sq. | capud & A l corr. A 5 et caput Gertz 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE OTIO CAP. 5 



237 



tem signa perdncens nullam non partem sui explicuit, 
ut per haec, quae optulerat oculis eius, cupiditatem 
faceret etiam ceterorum. nec enim omnia nec tanta 5 
visimus quanta sunt, sed acies nostra aperit sibi in- 
vestigandi viam et fundamenta vero iacit, ut inquisitio 
transeat ex apertis in obscura et aliquid ipso mundo 
inveniat antiquius: unde ista sidera exierint; quis 
fuerit universi status, antequam singula in partes 
discederent; quae ratio mersa et confusa diduxerit; 
quis loca rebus adsignaverit, suapte natura gravia 
descenderint, evolaverint levia, an praeter nisum pon- 
dusque corporum altior aliqua vis legem singulis dixerit; 
an illud verum sit, quo maxime probatur homines 
divini esse spiritus, partem ac veluti scintillas quasdam 
astrorum in terram desiluisse atque alieno loco haesisse. 
cogitatio nostra caeli munimenta perrumpit nec con- 6 
tenta est id, quod ostenditur, scire: *illud' inquit 
c scrutor, quod ultra mundum iacet, utrumne profunda 
vastitas sit an et hoc ipsum terminis suis cludatur; 
qualis sit habitus exclusis, informia et confusa sint, 
in omnem partem tantundem loci optinentia, an et 
illa in aliquem cultum discripta sint; huic cohaereant 
mundo, an longe ab hoc secesserint et hic in vacuo 
volutentur; individua sint, per quae struitur omne 
quod natum futurumque est, an continua eorum ma- 
teria sit et per totum mutabilis; utrum contraria inter 
se elementa sint, an non pugnent sed per diversa con- 

1 perducens unus sr in marg. perducent A producens 
Wesenberg \\ 2 cupiditate A || 8 ceterorum A secretorum 
JEussner |[ 7 inueniant A \ sidera deleverunt Haase et Madvig \\ 
9 discederent sr descenderent A \ mersa A mista malit Gertz \\ 
11 nisum Muret uisum A J| 15 astrorum IApsius sacrorum A \ 
resiluisse A corr. volg. || 18 ultra volg. intra A || 20 informa 
A | sint, in Madvig sint an in A \\ 28 hic quod volgo abicitur, 
bene defendit E. Xhomas (Herm. XXVIII p. 283); alii hic 
mutant in sic vel illic vel ipso, Schultess coni. hiatu vacuo || 
24 post individua excidisse Gertzio vid. immutabilia coll. Diog. 
Laert. X 54 || 27 pugnet A 



Digitized by 



238 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. VIII. 



7 spirent/ ad haec quaerenda natus, aestinia, quam 
non mnltum acceperit temporis, etiam si Ulnd totum 
sibi vindicat, cni Ucet nihil facilitate eripi, nihil negle- 
gentia patiatur excidere, licet horas snas avarissime 
servet et usqne in ultimnm aetatis hnmanae terminum s 
procedat nec qnicquam illi ex eo, qnod natnra con- 
stituit, fortuna concutiat, tamen homo ad immortalium 

8 cognitionem nimis mortalis est. ergo secundnm na- 
turam vivo, si totum me illi dedi, si illius admirator 
cultorque sum. natura autem ntrumque facere me io 
voluit, et agere et contemplationi vacare. utrumque 
facio, quoniam ne contemplatio quidem sine actione est. 

1 VI. *Sed refert* inquis e an ad illam voluptatis 
causa accesseris nihil aliud ex illa petens quam adsi- 
duam contemplationem sine exitu; est enim dulcis et 15 
habet inlecebras suas.' adversus hoc tibi respondeo: 
aeque refert, quo animo civilem agas vitam, an semper 
inquietus sis nec tibi umquam sumas ullum tempus, 

2 quo ab humanis ad divina respicias. quomodo res 
adpetere sine ullo virtutum amore et sine cultu ingeni so 
ac nudas edere operas minime probabile est — misceri 
enim ista inter se et conseri debent — , sic inperfectum 
ac languidum bonum est in otium sine actu proiecta 

3 virtus, numquam id, quod didicit, ostendens. quis 
negat illam debere profectus suos in opere temptare, ss 
nec tantum quid faciendum sit cogitare, sed etiam ali- 
quando manum exercere et ea, quae meditata sunt, 
ad verum perducere? quodsi per ipsum sapientem 

3 cuius pro cui coni. Madvig || 4 amarissime A corr. volg. \\ 
5 et usque volg. ejusq; A \ terminum s terminet A || 9 dedi A 
dedo sr [| 14 accesseris tng. edit. Juges (Gertz) accesserit A || 
15 contemplationem sine ezitu; est enim volg. contemplationem. 
sine exitu est. est enim A (in extrema huius dialogi parte verba 
errore librarii cod. A saepius iterata legi monet Gertz) \\ 17 an 
ut volg. fort. recte I 18 nec tibi umquam Gertz nec tu quas A 
nec umquam volg. ]] 21 nuda sedere operam A l corr. fort. m. 2 \\ 
22 imperfectum volg. inter fectum A l| 26 illam debere illam 
A || 27 sunt A est Gertz || 28 quodsi lApsius quid si A 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE OTIO CAP. 6. 7 



239 



non est mora, si non actor deest, sed agenda desunt, 
ecquid illi secum esse permittes? quo animo ad otium 4 
sapiens secedit? ut sciat se tum quoque ea acturum, 
per quae posteris prosit. nos certe sumus qui dicimus 
5 et Zenonem et Chrysippum maiora egisse, quam si 
duxissent exercitus, gessissent honores, leges tulissent: 
quas non uni civitati, sed toti humano generi tulerunt. 
quid est ergo, quare tale otium non conveniat viro 
bono, per quod futura saecula ordinet nec aput paucos 

io contionetur, sed aput omnis omnium gentium homines, 
quique sunt quique erunt? ad summam quaero, an 5 
ex praeceptis suis vixerint Cleanthes et Chiysippus et 
Zenon. non dubie respondebis sic illos vixisse, quem- 
admodum dixerant esse vivendum: atqui nemo illo- 

15 rum rem publicam administravit. *non fuit , inquis 
*illis aut ea fortima aut ea dignitas, quae admitti ad 
publicarum rerum tractationem solet/ sed idem nihilo 
minus non segnem egere vitam: invenerunt, quem- 
admodum plus quies ipsorum hominibus prodesset quam 

20 aliorum discursus et sudor. ergo nihilo minus hi 
multum egisse visi sunt, quamvis nihil publice agerent. 

YJL Praeterea tria genera sunt vitae, inter quae l 
quod sit optimum quaeri solet: unum voluptati vacat, 
alterum contemplationi, tertium actioni. primum de- 

25 posita contentione depositoque odio, quod inplacabile 
diversa sequentibus indiximus, videamus, ut haec om- 
nia ad idem sub alio atque alio titulo perveniant: nec 
ille, qui voluptatem probat, sine contemplatione est, 
nec ille, qui contemplationi inservit, sine voluptate est, 

so nec ille, cuius vita actionibus destinata est, sine con- 
templatione est. c plurimum , inquis *discriminis est, 2 

9 futurg A || 11 verba quique sunt in rnarg. add. A % et 
post homines inserenda esse signavit qui sunt coni. Haas J| 
13 non volg. add., deest in A || 16 ea dignitas, quae Koch 
ea dignitas eaq; A 1 eaq; in eaquae corr. A* \\ 19 ipsorum 
TT. Gemoll illorum A \\ 26 ut Gertz in A an volg. \\ 80 actioni- 
bus A actioni Muret fort. recte 



Digitized by 



240 



L. AXNAEI SENECAE DIAL. LIB. VIII. 



utrum aliqua res propositum sit an propositi alterius 
accessio.' sit sane grande discrimen, tamen alterum 
sine altero non est: nec ille sine actione contemplatur, 
nec hic sine contemplatione agit, nec ille tertius, de 
quo male existimare consensimus, voluptatem inertem 5 

3 probat, sed eam, quam ratione efficit firmam sibi; ita 
et haec ipsa voluptaria secta in actu est. quidni in 
actu sit? quom ipse dicat Epicurus aliquando se reces- 
surum a voluptate, dolorem etiam adpetiturum, si aut 
voluptati imminebit paenitentia aut dolor minor pro io 

4 graviore sumetur? quo pertinet haec dicere? ut ap- 
pareat contemplationem placere omnibus; alii petunt 
illam, nobis haec statio, non portus est. 

1 VIII. Adice nunc [huc], quod e lege Chrysippi 
vivere otioso licet: non dico, ut otium patiatur, sed 15 
ut eligat. negant nostri sapientem ad quamlibet rem 
publicam accessurum; quid autem interest, quomodo 
sapiens ad otium veniat, utrum quia res pubiica illi 
deest, an quia ipse rei publicae, si non ubivis futura 
res publica est? semper autem deerit fastidiose quae- ao 
rentibus. interrogo, ad quam rem publicam sapiens 
sit accessurus. ad Atheniensium, in qua Socrates 
damnatur, Aristoteles, ne damnetur, fugit? in qua 
opprimit invidia virtutes? negabis mihi accessurum 

2 ad hanc rem publicam sapientem. ad Carthaginiensium 25 
ergo rem publicam sapiens accedet, in qua adsidua 
seditio et optimo quoique infesta libertas est, summa 

8 Epic. fr. 442 (p. 289, 24) Us. 

2 accessio sit. sane A corr. Gertz \\ 7 quidni in actu sit, 
cum Muret quod ni inactu est. quam A quidni? cum Haase 
quom Gertz scripsit || 14 huc delevit Haase \\ 16 negant A l 
(gant in ras. multo maiore in fine versus) \\ 19 interpunctio 
debetur Madvigio, cum ante eum scriberetur rei publicae? 
Si . . . est (semper . . . quaerentibns) : Interrogo | si non 
ubivis futura Schultess si omnibus futura A si omnis (vel om- 
nino) defutura Gertz (defutura sr) || 23 damnetur Gertz dam- 
naretur A \\ 26 accedet sr accedit A || 27 quoique Gertz quo- 
que A 1 cuique in ras. A b 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE OTIO CAP. 8 



241 



aequi ac boni vilitas, adversus hostes inhumana cru- 
delitas, etiam adversus suos hostilis? et hanc fugiet. 
si percensere singulas voluero, nullam inveniam, quae 3 
sapientem aut quam sapiens pati possit. quodsi non 
invenitur illa res publica, quam nobis fingimus, incipit 
omnibus esse otium necessarium, quia quod unum 
praeferri poterat otio, nusquam est. si quis dicit op- 4 
timum esse navigare, deinde negat navigandum in eo 
mari, in quo naufragia fieri soleant et frequenter subitae 
tempestates sint, quae rectorem in contrarium rapiant, 
puto hic me vetat navem solvere, quamquam laudet 
navigationem. 

11 quamquam scripsi cfr. p. 128, 22 quam A quom Gertz 
(quum Erasmu8) quamquam laudat volg. 

Subscriptionem liber non habet, sed in spatium duorum 
versuum vacuum relictum manus recew volgari atramento, non 
minio, scripsit: Incip' de tranqllitate animj. 



Skkecae OPERA I. 1. ed. Hermes. 



16 

Digitized by Googl 



L. ANNAEI SENECAE 

DIALOGORVM LIBER IX. 

AD SERENVM 

DE TRANQVILLITATE ANIMI. 



1 I. (Serenvs:) Inquirenti mihi in me quaedam 
vitia apparebant, Seneca, retecta, in aperto posita, quae 
manu prenderem, quaedam obscuriora et in recessu, 
quaedam non continua sed ex intervallis redeuntia, 
quae vel molestissima dixerim, ut hostis vagos et ex 5 
occasionibus adsilientis, per quos neutrum Hcet, nec 
tamquam in bello paratum esse nec tamquam in pace 

2 securum. illum tamen habitum in me maxime deprendo 
(quare enim non verum ut medico fatear?) nec bona 
fi.de liberatum me is, quae timebam et oderam, nec io 
rursus obnoxium; in statu ut non pessimo, ita maxime 

1 (SERENVS) et initio cap. II (SENECA) addidit Haase, 
ut 8ignificaret colloquium hic fingi Senecae et Sereni, id quod 
Gronovius primus collegerat e verbis: Quaero me hercules iam 
dudum, Serene, ipse tacitus eqs. (cap. II 1) || 2 Seneca, retecta 
Gertz Seneca in A non legitur, in sr nomen prorsus necessarium 
in locum verbi quod in A sequitur reiecta, coniectura ut vide- 
tur, substitutum est. reteta nunc A ex corr. *sane non diludde 
scriptum'; ex A l scriptura haec dispiciuntur : reje/// ut recte 
videatur Gerte coniecisse A l rejecta olim habuisse, deinde A s 
hoc in retecta mutare voluisse, sed incuria reteta exarasse \ 
posita q A b poeitaq; que, (qu§ s. vers.) A 1 -* ut vid., unde 
Eussner poaita quaeque coni. || 4 redeuntia q A b redeuntiaq; 
qu^ (qu^ s. v.) A 1 -* || 10 liberatum \ mejsqu§ (m postea erasa 
est) A 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE TRANQVILLITATE ANIMI CAP. 1 243 



querulo et moroso positus sum: nec aegroto nec valeo. 
non est, quod dicas omnium virtutium tenera esse 3 
principia, tempore illis duramentum et robur accedere; 
non ignoro etiam quae in speciem laborant, dignitatem 
dico et eloquentiae famam et quicquid ad alienum 
suffiragium venit, mora convalescere — et quae veras 
vires parant et quae ad placendum fuco quodam sub- 
oraant, expectant annos, donec paulatim colorem diu- 
turnitas ducat — , sed ego vereor, ne consuetudo, quae 
rebus adfert constantiam, hoc vitium mihi altius figat: 
tam malorum quam bonorum longa conversatio amo- 
rem induit. haec animi inter utrumque dubii nec ad 4 
recta fortiter nec ad prava vergentis infirmitas qualis 
sit, non tam semel tibi possum quam per partes os- 
tendere; dicam quae accidant mihi: tu morbo nomen 
invenies. tenet me summus amor parsimoniae, fateor: 5 
placet non in ambitionem cubile compositum, non ex 
arcula prolata vestis, non ponderibus ac mille tormen- 
tis splendere cogentibus expressa, sed domestica et 
vilis, nec servata nec sumenda sollicite; placet cibus, 6 
quem nec parent familiae nec spectent, non ante multos 
imperatus dies nec multorum manibus ministratus, sed 
parabilis facilisque, nihil habens arcessiti pretiosive, 
ubilibet non defuturus, nec patrimonio nec corpori 
gravis, non rediturus qua intraverit; placet minister 7 
incultus et rudis vernula, argentum grave rustici patris 
sine ullo nomine artificis, et mensa non varietate 
macularum conspicua nec per multas dominorum ele- 
gantium successiones .civitati nota, sed in usum posita, 

1 ante positus ras. in A 'quid erasum sit, plane incertum' 
<ego> po8itus coni. Hense || 7 snbornant Gertz subornantur A \\ 
9 dncat A indncat Eussner | sed ego A recte sic ego Gertz; 
nec addendum puto etiam post constantiam cum Hense. omnia 
recte se hdbent, modo cu/m ictu quodam dictum esse accipias 
hoc vitinm || 17 inabitione A corr. volg. \\ 18 non seclusit Gertz \\ 
20 servanda coni. v. der Vliet \\ 21 parent . . spectent (n in utro- 
que verbo s. v.) A 1 -* paret familia nec spectet Gemzoe, sed cfr. 
Gertzium m edit. \\ 28 elegantinm ? elegantum A 

Digitized by L 



244 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 



quae nullius convivae oculos nec voluptate moretur 

8 nec accendat invidia. cum bene ista placuerunt, prae- 
stringit animum apparatus alicuius paedagogii, dili- 
gentius quam in tralatu vestita et auro culta mancipia 
et agmen servorum nitentium, iam domus etiam qua s 
calcatur pretiosa et divitiis per omnes angulos dissi- 
patis tecta ipsa fulgentia et adsectator comesque pa- 
trimoniorum pereuntium populus; quid perlucentis ad 
imum aquas et circumfluentes ipsa convivia, quid 

9 epulas loquar scaena sua dignas? circumfudit me ex 10 
longo frugalitatis situ venientem multo splendore 
luxuria et undique circumsonuit: paulum titubat acies, 
facilius adversus illam animum quam oculos attollo; 
recedo itaque non peior, sed tristior, nec inter illa 
frivola mea tam altus incedo tacitusque morsus subit 15 
et dubitatio, numquid illa meliora sint: nihil horum 

10 me mutat, nihil tamen non concutit. placet mperia 
praeceptorum sequi et in mediam' ire rem publicam; 
placet honores fascisque non scilicet purpura aut virgis 
abductum capessere, sed ut amicis propinquisque et so 
omnibus civibus, omnibus deinde mortalibus paratior 
utiliorque sim. promptus, compositus sequor Zenona, 
Cleanthen, Chrysippum, quorum tamen nemo ad rem • 

11 publicam accessit, et nemo non misit. ubi aliquid 
animum insolitum arietari percussit, ubi aliquid occur- ss 
rit aut indignum, ut in omni vita humana multa sunt, 
aut parum ex facili fluens, aut multum temporis res 

22 Zenon. fr. 170 Pears. cfr. diaV. VIII 3, 2 

3 paedagogi sr pedagogit (vel pedagogia) A || 11 situ A x 
(virgula postea erasa est) \\ 15 pro mea v. der Vliet mente desi- 
derat || 16 nunc quid A corr. volg. || 17 non tamen A l corr. 
m. 2 | imperia praeceptorum Gertz inpreceptorum A inde viam 
praeceptorum Haase viam praeceptorum Madvig praecepta 
nostrorum Koch || 22 promptug compositus sr promptus | sim 
poeituB A || 24 & nemo A recte: et = et tamen cfr. Gerte ad 
dial. III 3, 4 (pag. 55, 1) ut nemo Gertz et volg om. \\ 25 ani- 
mum insolitum volg. animam insolitam A || 27 res sr rej A 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE TRANQVILLITATE AKIMI CAP. 1 245 



non magno aestimandae poposcerunt, ad otium con- 
vertor et, quemadmodum pecoribus fatigatis quoque, 
velocior domum gradus est; placet intra parietes suos 
vitam cohercere: c nemo ullum auferat diem nihil dignum 
5 tanto impendio redditurus; sibi ipse animus haereat, 
se colat, nihil alieni agat, nihil quod ad iudicem 
spectet; ametur expers publicae privataeque curae tran- 
quillitas. , sed ubi lectio fortior erexit animum et 12 
aculeos subdiderunt exempla nobilia, prosilire libet in 

10 forum, commodare alteri vocem, alteri operam, etiam 
si nihil profuturam, tamen conaturam prodesse, ali- 
cuius coercere in foro superbiam male secundis rebus 
elati. in studiis puto me hercules melius esse res 13 
ipsas intueri et harum causa loqui, ceterum verba 

15 rebus permittere, ut qua duxerint, hac inelaborata 
sequatur oratio: 'quid opus est saeculis duratura com- 
ponere? vis tu non id agere, ne te posteri taceant! 
morti natus es, minus molestiarum habet funus tacitum. 
itaque occupandi temporis causa, in usum tuum, non 

20 in praeconium aliquid simplici stilo scribe: minore 
labore opus est studentibus in diem.' rursus ubi se 14 
animus cogitationum magnitudine levavit, ambitiosus 
in verba est altiusque ut spirare ita eloqui gestit et 
ad dignitatem rerum exit oratio; oblitus tum legis 

85 pressiorisque iudicii sublimius feror et ore iam non 
meo. ne singula diutius persequar, in omnibus rebus 15 
haec me sequitur bonae mentis infirmitas. quin ne 

2 quoque, . . est; placet interp. in edd. vett. quoque . . 
eflt, placet Chruterus et edd. reec. || 8 suob A quod haud scio an 
recte defendat Uhl coll. cap. 17, 1 epist. 104, 13; 83, 18 tutos 
Gertz, gui etiam auferat diem <mihi> scripsit meos Wesen- 
berg snetos Hense suos del Stangl\\ 5 ipse A ipei sr || 8 fortior A 6 1| 
10 opam A i| 11 si s. v. add. A* || 12 verba in foro del. v. d. 
Vliet ut male repetita e v. 9 || 16 duratura A sed alterum ur. 
compendio scriptum, add. s. v. fort. al. man. || 18 es volg. est A \\ 
23 spirare volg. sperare A \\ 24 exit A exigitur s exsurgit Muret. 
neutrum probo || 25 sublimius A sublimis ? | iam Muret tam A \\ 
27 quin ne Lipsius cuine A sic ne Gertz aut ne Koch et Hense 



Digitized by Google 



246 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 



paulatim defluam vereor, aut quod est sollicitius, ne 
semper casuro similis pendeam et plus fortasse sit 
quam quod ipse pervideo; familiariter enim domestica 

16 a8picimus et semper iudicio favor officit. puto multos 
potuisse ad sapientiam pervenire, nisi putassent se per- 5 
venisse, nisi quaedam in se dissimulassent, quaedam 
opertis oculis transiluissent. non est enim, quod magis 
aliena iudices adulatione <nos> perire quam nostra. 
quis sibi verum dicere ausus est? quis non inter lau- 
dantium blandientiumque positus greges plurimum tamen 10 

17 sibi ipse adsentatus est? rogo itaque, si quod habes 
remedium, quo hanc fluctuationem meam sistas, dignum 
me putes qui tibi tranquillitatem debeam. non esse 
periculosos hos motus animi nec quicquam tumultuosi 
adferentis scio; ut vera tibi similitudine id, de quo u> 
queror, exprimam, non tempestate vexor sed nausea: 
detrahe ergo quicquid hoc est mali et succurre in con- 
spectu terrarum laboranti. 

1 II. (Seneca?) Quaero me hercules iam dudum, 
Serene, ipse tacitus, cui talem adfectum animi similem so 
putem, nec ulli propius admoverim exemplo quam 
eorum, qui ex longa et gravi valetudine expliciti mo- 
tiunculis levibusque interim offensis perstringuntur et, 
cum reliquias effiigerunt, suspicionibus tamen inquie- 
tantur medicisque iam sani manum porrigunt et omnem 25 
calorem corporis sui calumniantur. horum, Serene, 
non parum sanum est corpus, sed sanitati parum ad- 
suevit: sicut est quidam tremor etiam tranquilli maris, 

2 utique cum ex tempestate requievit. opus est itaque 
non illis durioribus, quae iam transcucurrimus, ut «o 

1 vereor aut volg. uerior aut corr. ex ueriora ut A l ~* \\ 
2 plus A peius Gertz fort. recte \\ 8 nos h. I. add. s, plerique 
edd. ante magis || 10 blandentiumque A \\ 14 hos add. Koch \\ 
16 uexor corr. ex uxor A l ~* || 24 reliquias A pericula Corne- 
lissen febriculas ego \\ 25 medicusque A l corr. m. 1—2 || 26 cor- 
pori A || 29 utique cum Haase ut que cu A 1 sed supra cu A* 
vel potius man. receniior lacus addidit \\ 80 quae iam Pingel 
ap. Madvigium qu§ | & ta A 



Digitized by Google 



AD SERENYM DE TRANQVILLITATE ANIMI CAP. 2 247 



alicubi obstes tibi, alicubi irascaris, alicubi instes gravis, 
sed illo, quod ultimum venit, ut fidem tibi habeas 
et recta ire te via credas, nihil avocatus transversis 
multorum vestigiis passim discurrentium, quorundam 
s circa ipsam errantium viam. quod desideras autem 3 
magnum et summum est deoque vicinum, non concuti. 
hanc stabilem animi sedem Graeci euthymian vocant, 
de qua Democriti volumen egregium est; ego tran- 
quillitatem voco: nec enim imitari et transferre verba 

10 ad illorum formam necesse est; res ipsa, de qua agitur, 
aliquo signanda nomine est, quod appellationis Graecae 
vim debet habere, non faciem. ergo quaerimus, quo- 4 
modo animus semper aequali secundoque cursu eat 
propitiusque sibi sit et sua laetus aspiciat et hoc gau- 

15 dium non interrumpat, sed placido statu maneat nec 
adtollens se umquam nec deprimens: id tranquillitas 
erit. quomodo ad hanc perveniri possit, in universum 
quaeramus: sumes tu ex publico remedio quantum 
voles. totum interim vitium in medium protrahendum 5 

20 est, ex quo agnoscet quisque partem suam; simul tu 
intelleges, quanto minus negotii habeas cum fastidio 
tui quam ii, quos ad professionem speciosam alligatos 
et sub ingenti titulo laborantis in sua simulatione 
pudor magis quam voluntas tenet. 

25 Omnes in eadem causa sunt, et hi qui levitate 6 
vexantur ac taedio adsiduaque mutatione propositi, 
quibus semper magis placet quod reliquerunt, et illi, 
qui marcent et oscitantur. adice eos, qui non aliter 
quam quibus difficilis somnus est versant se et hoc 

so atque illo modo componunt, donec quietem lassitudine 
inveniant: statum vitae suae reformando subinde in 
eo novissime manent, in quo illos non mutandi odium 

1 alicube (ter) A || 2 illo IApsius illud A || 3 trans uersi A 
corr. volg. \\ 6 uiam corr. ex uitam A || 7 eythymian A malim 
sv&vuiccv || 10 forma A corr. volg. || 13 gqualis A || 22 ii A x hi 
m. rec. corr. \\ 80 lassitudine A 1 sed virgula postea erasa est \\ 
31 reformando Koch formando A 



Digitized by GoOQle 



248 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 



sed senectus ad novandum pigra deprendit; adice et 
illos, qui non constantiae vitio parum leves snnt sed 
inertiae, et vivont non quomodo volunt, sed quomodo 

7 coeperunt. innumerabiles deinceps proprietates sunt 
sed unus effectus vitii, sibi displicere. hoc oritur ab 
intemperie animi et cupiditatibus timidis aut parum 
prosperis, ubi aut non audent, quantum concupiscunt, 
aut non consequuntur et in spem toti prominent: 
semper instabiles mobilesque sunt, quod necesse est 
accidere pendentibus. ad vota sua omni via tendunt 
et inhonesta se ac difficilia docent coguntque, et ubi 
sine praemio labor est, torquet illos inritum dedecus, 

8 nec dolent prava se sed frustra voluisse. tunc illos et 
paenitentia coepti tenet et incipiendi timor subrepit- 
que illa animi iactatio non invenientis ezitum, quia 
nec imperare cupiditatibus suis nec obsequi possunt, 
et cunctatio vitae parum se explicantis et inter desti- 

9 tuta vota torpentis animi situs. quae omnia graviora 
sunt, ubi odio infelicitatis operosae ad otium per- 
fugerunt, ad secreta studia, quae pati non potest ani- 
mus ad civilia erectus agendique cupidus et natura 
inquies, parum scilicet in se solaciorum habens; ideo 
detractis oblectationibus, quas ipsae occupationes dis- 
currentibus praebent, domum, solitudinem, parietes non 

10 fert, invitus aspicit se sibi relictum. hinc illud est 
taedium et displicentia sui et nusquam residentis 

1 nouanda corr. in nouandu A l ~* deinde rad. A h || 2 con- 
stantiae nitio parum lenes snnt A quod recte defendisse Mad- 
vigium mihi persuasum est. cfr. et E. Thomas Herm. XXVIII 
p. 285 || 3 inertiae, et viyunt Haase inertiae & uinant A l sed & 
delevit et ninant tn niuont corr. A* inertiae///uiuunt A 5 || 10 pen- 
dentib; ad uota sua omni uia pendunt A corr. et interp. Haupt \\ 
12 inritum A inriti (scil. laboris) frustra Koch || 18 praua s" 
parua A \ sed add. Haase || 16 obseq// A (eras. vid. i) II 19 per- 
fiigerunt. ad A p- ac Gertz p- et ad volg. \\ 21 aa ciuilia 
erectu8 sr adciuili &|rectus A l adciuilia | rectus A 6 \\ 22 inquies 
A l inquietus corr. m. recentior, ut est in sr || 25 relictu A re- 
lictus volg. 



Digitized by 



AD SERENVM DE TRANQVTLLITATE ANIMI CAP. 2 249 



animi volutatio et otii sui tristis atque aegra patientia, 
utique ubi causas fateri pudet et tormenta introsus 
egit verecundia, in angusto inclusae cupiditates sine 
exitu se ipsae strangulant; inde maeror marcorque et 
5 mille fluctus mentis incertae, quam spes inchoatae 
suspensam habent, deploratae tristem; inde ille ad- 
fectus otium suum detestantium querentiumque nihil 
ipsos habere, quod agant et alienis incrementis in- 
imicissima invidia: alit enim livorem infelix inertia 

10 et omnes destrui cupiunt, quia se non potuere pro- 
vehere; ex hac deinde aversatione alienorum pro- 11 
cessuum et suorum desperatione obirascens fortunae 
animus et de saeculo querens et in angulos se retra- 
hens et poenae incubans suae, dum illum taedet sui 

i5 pigetque. natura enim humanus animus agilis est et 
pronus ad motus. grata omnis ilH excitandi se aps- 
trahendique materia est, gratior pessimis quibusque 
ingeniis, quae occupationibus libenter deteruntur: ut 
ulcera quaedam nocituras manus adpetunt et tactu 

so gaudent, et foedam corporum scabiem delectat quic- 
quid exasperat, non aliter dixerim his mentibus, in 12 
quas cupiditates velut mala ulcera eruperunt, volup- 
tati esse laborem vexationemque. sunt enim quaedam, 
quae corpus quoque nostrum cum quodam dolore de- 

*5 lectent, ut versare se et mutare nondum fessum latus, 
et alio atque alio positu ventilari: qualis ille Homeri- 
cus Achilles est, modo pronus, modo supinus, in varios 
habitus se ipse componens, quod proprium aegri est, 
nihil diu pati et mutationibus ut remediis uti. inde 13 

26 Hom. Ilias XXIV 10 sq. 

2 introsus A cfr. dial. VII 8, 4 l| 5 mille A ille sr quod 
Bentley et Haupt commendaverunt II 6 deploratae A 1 (ut Bentley 
voluerat) corr. est in deplorata || 18 ut uJcera A h || 21 in quas A 
in qais Lipsius recte ut vid.; an irrupernnt? || 25 fessnm volg. 
fessns A || 26 positu' A virgulam corrector addidit, ut esset 
positum, quod multi s habent \\ 29 pati et A* corr. ex patet 
ut vid. | uti/// A (eras. duae litt.) 



Digitized by Google 



250 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 



peregrinationes suscipiuntur vagae et f in litora per- 
errantur et modo mari se modo terra experitur semper 
praesentibus infesta levitas. *nunc Campaniam peta- 
mus/ iam delicata fastidio sunt: 'inculta videantur, 
Bruttios et Lucaniae saltus persequamur.' aliquid 5 
tamen inter deserta amoeni requiritur, in quo luxuriosi 
oculi longo locorum horrentium squalore releventur: 
c Tarentum petatur laudatusque portus et hiberna caeli 
mitioris et regio vel antiquae satis opulenta turbae/ 
*nimis diu a plausu et fragore aures vacaverunt, iuvat 10 
iam et humano sanguine frui: * e iam flectamus cursum 

14 ad urbem/* aliud ex alio iter suscipitur et spectacula 
spectaculis mutantur. ut ait Lucretius: 

hoc se qniaque modo semper fugit. 

sed quid prodest, si non effugit? sequitur se ipse et 15 

15 urget gravissimus comes. itaque scire debemus non 
locorum vitium esse quo laboramus, sed nostrum: in- 
firmi sumus ad omne tolerandum, nec laboris patientes 
nec voluptatis nec nostri nec ullius rei diutius. hoc 
quosdam egit ad mortem, quod proposita saepe mu- 20 
tando in eadem revolvebantur et non reliquerant no- 
vitati locum: fastidio esse illis coepit vita et ipse 
mundus, et subit iilud tabidarum deliciarum: 'quousque 
eadem?' 

14 Lucret III 1066 Brieger 

1 & inlitora A et litora volg. et mille orae Gertz et aliena 
litora scripserim coll. epist. 4, 11 et 101, 6; idem proposuit Joh. 
Miiller et ulteriora Schultess || 4 uideantur A visantur vel potius 
adeantur Madvig, qui de orationis forma et interpunctione totius 
loci primus recte iudicavit || 5 lucanies ut vid. A l corr. A* \\ 
6 requiritur Christensen - Schmidt ap. Madvigium requiratur A \\ 
8 laudatque A corr. volg. \\ 9 regio Fickert recto A \ post 
turbae in A verba extant iam flectamus cursum ad urbem 
quae in v. 11 post frui Gertz transposuit, ut orationis forma 
instituta servaretur || 19 nostri A 1 quod iam ipsa m. 1 vid. corr. 
in nostrae 23 tabidarum Lipsius rabidarum A \ quo usque 
ea dee A (a dee in ras. m. rec.) 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE TRANQVILLITATE ANIMI CAP. 3 251 



III. Adversus hoc taedium quo auxilio putem l 
utendum quaeris. optumum erat, ut ait Athenodorus, 
actione rerum et rei publicae tractatione et officiis 
civilibus se detinere. nam ut quidam sole atque exer- 
5 citatione et cura corporis diem educunt athletisque 
longe utilissimum est lacertos suos roburque, cui se 
uni dicaverunt, maiore temporis parte nutrire, ita 
vobis animum ad rerum civilium certamen parantibus 
in opere esse uno longe pulcherrimum est; nam cum 

10 utilem se efficere civibus mortalibusque propositum 
habeat, simul et exercetur et proficit, qui in mediis 
se officiis posuit communia privataque pro facultate 
administrans. 'sed quia in hac' inquit c tam insana 2 
hominum ambitione tot calumniatoribus in deterius 

15 recta torquentibus parum tuta simplicitas est et plus 
futurum semper est quod obstet quam quod succedat, 
a foro quidem et publico recedendum est, sed habet 
ubi se etiam in privato laxe explicet magnus animus; 
nec ut leonum animaUumque impetus caveis coercetur, 

20 sic hominum, quorum maximae in seducto actiones 
sunt. ita tamen delituerit, ut ubicumque otium suum 3 
absconderit, prodesse velit singulis universisque ingenio, 
voce, consilio; nec enim is solus rei publicae prodest, 
qui candidatos extrahit et tuetur reos et de pace bello- 

«5 que censet, sed qui iuventutem exhortatur, qui in 
tanta bonorum praeceptorum inopia virtutem instillat 
animis, qui ad pecuniam luxuriamque cursu ruentis 
prensat ac retrahit et, si nihil aliud, certe moratur, in 

5 educunt A recte, cfr. epist. 122, 3 || 6 roborque A || 
8 uobis A nobis volg. ante Haase l| 9 uno Stangl coll. Cic. de 
or. I 260 II 162 de div. II 59 Hor. c. I 7,5 non A nostro 
Gertz || 18 sq. non fugit vv. dd. Senecam hic, ut saepius fecit, 
Aihenodori verbis ita sua immiscuisse, ut vix dinoscas quae 
Athenodori quae Senecae fuerint. crediderim inde a verbis ita 
tamen delituerit v. 21 Senecae incipere sermocinationem || 18 laxe 
A lare sr et volg. |J 20 maximae Lipsius maxime A \\ 26 instillat 
Haase (cfr. benef. VI 16, 6) instituat. A insinuat Petschenig || 
27 cursu volg. cursu A cursim Gruter 



Digitized by Google 



252 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 



4 privato publicum negotium agit. an ille plus praestat, 
qui inter peregrinos et cives aut urbanus praetor 
adeuntibus adsessoris verba pronuntiat, quam qui quid 
sit iustitia, quid pietas, quid patientia, quid fortitudo, 
quid mortis contemptus, quid deorum intellectus, quam 5 

5 tutum gratuitumque bonum sit bona conscientia? ergo 
si tempus in studia conferas, quod subduxeris officiis, 
non deserueris nec munus detrectaveris, neque enim 
ille solus militat, qui in acie stat et cornu dextrum 
laevomque defendit, sed et qui portas tuetur et statione 10 
minus periculosa, non otiosa tamen fungitur vigilias- 
que servat et armamentario praeest: quae ministeria, 
quamvis incruenta sint, in numerum stipendiorum 

6 veniunt. si te ad studia revocaveris, omne vitae fasti- 
dium eflugeris nec noctem fieri optabis taedio lucis, 15 
nec tibi gravis eris nec aliis supervacuus; multos in 
amicitiam adtrahes adfluetque ad te optumus quisque. 
numquam enim quamvis obscura virtus latet, sed 
mittit sui signa: quisquis dignus fuerit, vestigiis 

7 illam colliget. nam si omnem conversationem tolli- 20 
mus et generi humano renuntiamus vivimusque in 
nos tantum conversi, sequetur hanc solitudinem omni 
studio carentem inopia rerum agendarum: incipiemus 
aedificia alia ponere, alia subvertere et mare summo- 
vere et aquas contra difficultatem locorum educere 25 
et male dispensare tempus, quod nobis natura con- 

8 sumendum dedit: alii parce illo utimur, alii prodige; 
alii sic inpendimus, ut possimus rationem reddere, 
alii, ut nullas habeamus reliquias, qua re nihil 

2 urbanos pretor A \\ 3 quam qui quid sr nam qui quid A 1 
corr. in nam quicquid m. recentior quam qui docet, quid Eras- 
tnus || 5 quam tutum gratuitumque bonum Joh. Miiller quan- 
tum gratuitorum hominum A quam gratuitum bonum Scaliger 
quantum gratuito bonum Madvig quantum gratuitorum bono- 
rum sit in bona Koch quantum gratuito venturum bonum Gertz || 
9 cornu A corr. volg. || 10 leuoq; A | et add. volg. || 16 erit A 
corr. volg. \\ 22 conusi// (eras. b) A | omi// (eras. s) A \\ 23 ante 
incipiemus Gertz tum add. vix necessario 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE TRANQVILLITATE ANIMI CAP. 4 253 

turpius est. saepe grandis natu senex nullum aliud habet 
argumentum, quo se probet diu vixisse, praeter aetatem/ 

IV. Mihi, carissime Serene, nimis videtur sum- l 
misisse temporibus se Athenodorus, nimis cito refugisse. 

5 nec ego negaverim aliquando cedendum, sed sensim 
relato gradu et salvis signis, salva militari dignitate: 
sanctiores tutioresque sunt hostibus suis, qui in fidem 
cum armis veniunt. hoc puto virtuti faciendum stu- 
diosoque virtutis: si praevalebit fortuna et praecidet 2 

io agendi facultatem, non statim aversus inermisque fugiat 
latebras quaerens, quasi ullus locus sit, [in] quo non 
possit fortuna persequi, sed parcius se inferat officiis 
et cum dilectu inveniat aliquid, in quo utilis civitati 
sit. militare non licet: honores petat; privato viven- 3 

16 dum est: sit orator; silentium inchctum est: tacita ad- 
vocatione cives iuvet; periculosum etiam ingressu forum 
est: in domibus, in spectaculis, in conviviis bonum 
contubernalem, fidelem amicum, temperantem convivam 
agat; officia civis amisit: hominis exerceat. ideo magno 4 

20 animo nos non unius urbis moenibus clusimus, sed in 
totius orbis commercium emisimus patriamque nobis 
mundum professi sumus, ut liceret latiorem virtuti 
campum dare. praeclusum tibi tribunal est et rostris 
prohiberis aut comitiis: respice post te quantum latissi- 

25 marum regionum pateat, quantum populorum; num- 
quam ita tibi magna pars obstruetur, ut non maior 
relinquatur. sed vide, ne totum istud tuum vitium 6 
sit; non vis enim nisi consul aut prytanis aut ceryx 

5 nec ego volg. ne ego A || 7 tutioresque non recte seclusit 
W. Gemoll \\ 8 venmnt. hoc . . . virtutis: si interp. in edd. ante 
Haasium, ut hoc ad sequentia spectaret veniunt. hoc . . . vir- 
tutis. Si Haase \\ 9 pualeuit A corr. volg. || 11 in om. ? || 
13 ciuitatis A || 14 honores petat unus sr ex corr. honore^spec- 
tat (supra s ras.) A t vid. fuisse honore^spectat || 17 specta- 
culis A quod bene defendit Hense mus. Bh. XLIX p. 174 sq. 
coll. de clem. 1 26, 2 \ 19 amisit sr amiserit A \\ 24 comittis 
corr. in comitiis A 1 '* | 28 ceryx A quod defendit Gertz meddiz 
coni. Gothofredus ap. Chruterum 



Digitized by Google 



254 L- ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 

aut sufes administrare rem publicam. quid si militare 
nolis nisi imperator aut tribunus? etiam si alii 
primam frontem tenebunt, te sors inter triarios posu- 
erit, inde voce, adhortatione, exemplo, animo milita: 
praecisis quoque manibus ille in proelio invenit, quod 5 
partibus conferat, qui stat tamen et clamore iuvat. 

6 tale quiddam facias: si a prima te rei publicae parte 
fortuna summoverit, stes tamen et clamore iuves et, 
si quis fauces oppresserit, stes tamen et silentio 
iuves. numquam inutilis est opera civis boni: auditus io 
visusque, voltu, nutu, obstinatione tacita incessuque 

7 ipso prodest. ut salutaria quaedam, quae citra gustum 
tactumque odore proficiunt, ita virtus utilitatem etiam 
ex longinquo et latens fundit. sive spatiatur et se 
utitur suo iure, sive precarios habet excessus cogitur- is 
que vela contrahere, sive otiosa mutaque est et in 
angusto circumsaepta, sive adaperta, in quocumque 
habitu est, proficit. quid tu parum utile putas exem- 

8 plum bene quiescentis? longe itaque optimum est 
miscere otium rebus, quotiens actuosa vita impedi- a> 
mentis fortuitis aut civitatis condicione prohibebitur ; 
numquam enim usque eo interclusa sunt omnia, ut 
nulli actioni locus honestae sit. 

l V. Numquid potes invenire urbem miseriorem 
quam Atheniensium fuit, cum illam triginta tyranni ss 
divellerent? mille trecentos cives, optimum quemque, 
occiderant nec finem ideo faciebant, sed inritabat se 
ipsa saevitia. in qua civitate erat Areos pagos, reli- 
giosissimum iudicium, in qua senatus populusque 
senatu similis, coibat cotidie carnificum triste collegium 30 

8 clamore Erasmus clam A \\ 10 auditus visusque Madvig 
aditus|eBt uisusq; A l aditus|eju8 uisusq; A* auditua iste uisus- 
que Gertjs \\ 12 quaedam, quae P. Thomas quae A quaedam s 
alia, quae Hosius \\ 14 fundit. Sive . . adaperta, in interp. 
Madvig fundit, sive . . adaperta: in volg. || 16 in angusto 
P. Thomas angusto A (cfr. cap. 2, 10) anguste Gertz \\ 18 pro- 
ficit Gerte prosit A prodest volg. ex s an profait? | quid tu A 
quid? tu volg. \\ 80 senatus Gertz 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE TRANQVILLITATE ANIMI CAP. 5 255 



et infelix curia tyrannis angustabatur: poteratne illa 
civitas conquiescere, in qua tot tyranni erant quot 
satis satellites essent? ne spes quidem ulla recipiendae 
libertatis animis poterat offerri, nec ulli remedio locus 
5 apparebat contra tantam vim malorum: unde enim 
miserae civitati tot Harmodios? Socrates tamen in 2 
medio erat et lugentis patres consolabatur et desperantis 
de re publica exhortabatur et divitibus opes suas me- 
tuentibus exprobrabat seram periculosae avaritiae paeni- 

10 tentiam et imitari volentibus magnum circumferebat 
exemplar, cum inter triginta dominos liber incederet. 
hunc tamen Athenae ipsae in carcere occiderunt, et 3 
qui tuto insultaverat agmini tyrannorum, eius liber- 
tatem libertas non tulit: licet scias et in adflicta re 

15 publica esse occasionem sapienti viro ad se proferen- 
dum et in florenti ac beata petulantiam, invidiam, 
mille alia inertia vitia regnare. utcumque ergo se res 4 
publica dabit, utcumque fortuna permittet, ita aut ex- 
plicabimus nos aut contrahemus, utique movebimus 

20 nec alligati metu torpebimus. immo ille vir fuerit, 
qui periculis undique imminentibus, armis circa et 
catenis frementibus non alliserit virtutem nec abscon- 
derit; non est enim servare se obruere. vere, ut opinor, 5 
Curius Dentatus aiebat, malle se esse mortuum quam 

1 angustabatar Gertz angnsta A (cfr. p. 254, 8) || 3 satis 
add. Madvig sat minus bene Lripsius, cum Juxc forma Sen. non 
utatur nisi in locutione sat est |j 9 seram volg. feram A \\ 
13 eius ? et volg. ciuis A || 14 tulit: licet scias Badstubner et 
ego pariter (cfr. c. 8, 3) tulit. | & ut scias A \\ 16 petulantiam 
Lipsius pecuniam A impotentiam Pincianus calumniam Madvig \\ 
17 inertia in marg. unius sr et Madvig inermia A \\ 19 contra- 
hemus volg. contrahimus A \\ 28 se add. Gertz ante servare; 
sed cfr. eius stud. crit. p. 165 ex. \ obruere<. vere,> ut op., 
Curius Haupt obruere ut opinor. | Curius A et volg. || 24 malle 
esse se A l sed signis super additis m. 2, ut vid., significavit 
ordine inverso legendum esse malle se esse j quam uiuere A 
locum recte credo enarrasse Lipsium quam viaeri Haupt quam 
<nequam> vivere Madvig quam vivere <sepultum> Hense 
quam viv<um torp>ere Haeberlin 



Digitized by Google 



256 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 



vivere: ultimum malorum est e vivorum numero exire, 
antequam moriaris. sed faciendum erit, si in rei 
publicae tempus minus tractabile incideris, ut plua 
otio ac litteris vindices, nec aliter quam in periculosa 
navigatione subinde portum petas nec expectes, donec 5 
res te dimittant, sed ab illis te ipse diiungas. 

1 VI Inspicere autem debebimus primum nosmet 
ipsos, deinde ea quae adgrediemur negotia, deinde 
eos, quorum causa aut cum quibus. 

2 Ante omnia necesse est se ipsum aestimare, quia io 
fere plus nobis videmur posse quam possumus: alius 
eloquentiae fiducia prolabitur, alius patrimonio suo 
pluB imperavit quam ferre posset, alius infirmum corpus 
laborioso pressit officio. quorundam parum idonea 
est verecundia rebus civilibus, quae firmam frontem is 
desiderant; quorundam contumacia non facit ad aulam; 
quidam non habent iram in potestate et illos ad 
temeraria verba quaelibet indignatio effert; quidam 
urbanitatem nesciunt continere nec periculosis aps- 
tinent salibus: omnibus his utilior negotio quies est; so 
ferox inpatiensque natura inritamenta nociturae liber- 
tatis evitet. 

3 Aestimanda sunt deinde ipsa, quae adgredimur, 
et vires nostrae cum rebus, quas temptaturi sumus, 
comparandae; debet enim semper plus esse virium in » 
actore quam in opere: necesse est opprimant onera, 

4 quae ferente maiora sunt. quaedam praeterea non 
tam magna sunt negotia quam fecunda multumque 
negotiorum ferunt: et haec refugienda sunt, ex quibus 

12 eloquentie A 5 eloquentia A 1 ttt vid. \\ 14 preseit A op- 
pressit volg. | post verba pressit officio. inserenda ea esse pro- 
babiliter censet Gertz, quae in A in cap. 7, 2 leguntur: Con- 
siderandum est . . . . inritus labor est. || 15 firmam volg. inde 
ab Erasm.* prima A || 18 effert volg. offert A || 25 in actore 
quam in opere Gertz inactore. qua inonere A in latore q. i. 
onere Pincianus in vectore q. i. onere melius Gronov || 28 tam 
volg. iam A | negotia tollendum censet Wolters 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE TEANQVILLITATE ANIMI CAP. 6. 7 257 

nova occupatio multiplexque nascefcur, nec accedendum 
eo, unde Uber regressus non sit; iis admovenda manus 
est, quorum finem aut facere aut certe sperare possis, 
relinquenda, quae latius actu procedunt nec ubi pro- 
posueris desinunt. 

VII. Hominum utique dilectus habendus est: an l 
digni sint quibus partem vitae nostrae inpendamus, 
an ad illos temporis nostri iactura perveniat; quidam 
enim ultro officia nobis nostra inputant. Atbenodorus 2 
ait ne ad cenam quidem se iturum ad eum, qui sibi 
nil pro hoc debiturus sit: puto intellegis multo minus 
ad eos iturum, qui cum amicorum officiis paria mensa 
faciunt, qui fericula pro congiaris numerant, quasi in 
alienum nonorem intemperantes sint: deme illis testes 
spectatoresque, non delectabit popina secreta. *con- 
siderandum est, utrum natura tua agendis rebus an 
otioso studio contemplationique aptior sit, et eo in- 
clinandum, quo te vis ingenii feret — Isocrates Ephorum 
iniecta manu a foro subduxit utiliorem componendis 
monumentis historiarum ratus — ; male enim respondent 
coacta ingenia, reluctante natura inritus labor esfc* 
nihil tamen aeque oblectaverit animum, quam amicitia 3 
fidelis et dulcis. quantum bonum est, ubi praeparata 
sunt pectora, in quae tuto secretum omne descendat, 
quorum conscientiam minus quam tuam timeas, quorum 
sermo sollicitudinem leniat, sententia consilium ex- 
pediat, hilaritas tristitiam dissipet, conspectus ipse 
delectet! quos scilicet vacuos, quantum fieri poterit, 

4 actu A l ac tu A* male || 12 adeos corr. vid. in A ex 
adeost || 15 — 21 verba Considerandum est . . . inritus labor est, 
cum hic m A prorsus alieno loco legantur, Haase in cap. 6, 2 
transposuit inter verba ante omnia et necesse est se ipsum 
aestimare, Gertz probabilius post v. laborioso pressit officio. 
ceterum ea hic non suo loco esse ' quodammodo iam in ipso cod. 
A eo significatur, quod ab his verbis spatio aliquanto ab ante- 
cedentibus divisis nova quasi sectio incipit* || 18 ut ante Isocrates 
addendum censet Gerte \ Socrates sephorum lecta manu A 
corr. volg. 

Senecajs oteba. 1. 1. ed. Hermos. X7 

Digitized by 



258 



L. AXNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 



a cupiditatibus eligemus; serpunt enim vitia et in 
proximum quemque transiliunt et contactu noceni 

4 itaque quemadmodum in pestilentia curandum est, ne 
correptis iam corporibus et morbo flagrantibus ad- 
sideamus, quia pericula trahemus adflatuque ipso labo- & 
rabimus, ita in amicorum legendis ingeniis dabimus 
operam, ut quam minime inquinatos adsumamus: ini- 
tium morbi est aegris sana miscere. nec hoc praece- 
perim tibi, ut neminem nisi sapientem sequaris aut 
adtrahas; ubi enim istum invenies, quem tot saeculis io 

5 quaerimus? pro optimo sit minime malus! vix tibi esset 
facultas dilectus felicioris, si inter Platonas et Xenophon- 
tas et illum Socratici fetus proventum bonos quaereres, 
aut si tibi potestas Catonianae fieret aetatis, quae pleros- 
que dignos tulit, qui Catonis saeculo nascerentur (sicut 15 
multos peiores quam umquam alias maximorumque 
molitores scelerum; utraque enim turba opus erat, ut 
Cato posset intellegi: habere debuit et bonos, quibus 
se adprobaret, et malos, in quibus vim suam experi- 

6 retur): nunc vero in tanta bonorum egestate minus 20 
fastidiosa fiat electio. praecipue tamen vitentur tristes 
et omnia deplorantes, quibus nulla non causa in que- 
rellas placet. constet illi licet fides et benivolentia, 
tranquillitati tamen inimicus est comes perturbatus et 
omnia gemens. 25 

1 VIII. Transeamus ad patrimonia, maximam hu- 
manarum aerumnarum materiam; nam si omnia alia 
quibus angimur compares, mortes, aegrotationes, metus, 
desideria, dolorum laborumque patientiam, cum iis 
quae nobis mala pecunia nostra exhibet, haec pars so 

2 multum praegravabit. itaque cogitandum est, quanto 

3 itaque quemadmodum scripsi coll. dial. V 5, 1 itaq; ut 
quod A itaque ut volg. itaque ut quondam Gertz itaque ut id 
Petschenig itaque ut in pest. quoque Hense || 10 istud A corr. 
volg. || 11 sit Gertz est A || 23 illi A illis Wesenberg, sed cfr. 
similem ordinem verborum in cap. 3, 1 extr. \\ 80 exibet A 1 , 
adspirationis signum f- add. s. v. fort. A* 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE TRANQVILLITATE ANIMI CAP. 8 259 

levior dolor sit non habere quam perdere: et intelle- 
gemus paupertati eo minorem tormentorum quo mino- 
rem damnorum esse materiam. erras enim, si putas 
animosius detrimenta divites ferre: maximis minimis- 
que corporibus par est dolor volneris. Bion eleganter 3 
ait non minus molestum esse calvis quam comatis 
pilos velli. idem scias licet de pauperibus locupletibus- 
que, par illis esse tormentum: utrique enim pecunia 
sua obhaesit nec sine sensu revelli potest. tolerabilius 
autem est, ut dixi 7 faciliusque non adquirere quam 
amittere, ideoque laetiores videbis, quos numquam fortuna 
respexit, quam quos deseruit. vidit hoc Diogenes, vir 4 
ingentis animi, et effecit, ne quid sibi eripi posset. 
tu istud paupertatem, inopiam, egestatem voca, quod 
voles ignominiosum securitati nomen inpone: putabo 
hunc non esse felicem, si quem mihi alium inveneris, 
cui nihil pereat. aut ego fallor, aut regnum est inter 
avaros, circumscriptores, latrones, plagiarios unum esse, 
cui noceri non possit. si quis de felicitate Diogenis 5 
dubitat, potest idem dubitare et de deorum inmortalium 
statu, an parum beate degant, quod illis nec praedia 
nec horti sint nec alieno colono rura pretiosa nec 
grande in foro faenus. non te pudet, quisquis divitiis 
adstupes? respice agedum mundum: nudos videbis 
deos, omnia dantis, nihil habentis. hunc tu pauperem 
putas an dis immortalibus similem, qui se fortuitis 
omnibus exuit? feliciorem tu Demetrium Pompeianum 6 
vocas, quem non puduit locupletiorem esse Pompeio? 
numerus illi cotidie servorum velut imperatori exercitus 
referebatur, cui iam dudum divitiae esse debuerant 
duo vicarii et cella laxior. at Diogeni servus unicus 7 

6 transponendum esse comatis quam calvis censet v. d. Vliet \\ 
8 utriq; A quod apte defendit Gertz coU. dial. X8,l utrisque s 

et volg. || 10 ac^rrere A 6 (scriptura A l plane incerta est, nisi 
quod apparet secundam litteram d fuisse) \\ 12 uir ex uiri corr. 
in A || 14 quod corr. ex qua ut vid. A 1 1| 22 horti A l (h postea 
erasa) \\ 31 at Diogeni volg. addiogenen A 1 at diogenen A 6 

17* 

Digitized by Google 



260 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX 



fugit nec eum reducere, cum monstraretur, tanti puta- 
vit. c turpe est' inquit *Manen sine Diogene posse 
vivere, Diogenen sine Mane non posse/ videtur mihi 
dixisse: 'age tuum negotium, fortuna, nihil apud 
Diogenen iam tui est: fugit mihi servus, immo liber 5 

8 abii/ familia petit vestiarium victumque, tot ventres 
avidissimorum animalium tuendi sunt, emenda vestis 
et custodiendae rapacissimae manus et flentium detestan- 
tiumque ministeriis utendum: quanto iUe felicior, qui 

9 nihil ulli debet, nisi cui facillime negat, sibil sed 10 
quoniam non est nobis tantum roboris, angustanda 
certe sunt patrimonia, ut minus ad iniurias fortunae 
simus expositi. habiliora sunt corpora in bello illa, 
quae in arma sua contrahi possunt, quam quae super- 
funduntur et undique magnitudo sua volneribus obicit: 15 
optimus pecuniae modus est, qui nec in paupertatem 
cadit, nec procul a paupertate diacedit. 

1 IX. Placebit autem haec nobis mensura, si prius 
parsimonia placuerit, sine qua nec ullae opes sufficiunt, 
nec ullae f non satis patent, praesertim cum in vicino 20 
remedium sit et possit ipsa paupertas in divitias se 

2 advocata frugalitate convertere. adsuescamus a nobis 
removere pompam, et usus rerum, non ornamenta, 
metiri. cibus famem domet, potio sitim, libido qua 
necesse est fluat; discamus membris nostris inniti, 25 
cultum victumque non ad nova exempla componere, 

2 inquid mathen et mathe A^corr. volg. || 5 mihi volg. 
mi A 1 supra quod scripsit A*: <p mihi | servus, interp. Gertz 
servus? volg. \ liber abii (vel ego liber abii) v. d. Vliet liber 
abit A (abit in ras. A b ) 6 uestiarw A b II 10 cui Muret quid 
A || 12 ut A* aut A l || 13 in bello iUa Schultess inbecillo A 
in bello sr in bella Pincianus illa bello Gertz \\ 15 obicit sr 
obiecit A || 20 nec ulle non satis patent A corrupte, guamvis 
Madvigms defendat. non magis probo quod Haasius (nec cum 
illa ullae n. s. p.) eumque secutus Gertz coni. (nec cum Ula non 
s. p.) nec ullae domus satis patent Schultess, quod verum 
haberem, si in eis quae antecedunt scriptum esset: si prius 
frugalitas (vel modestia) placuerit 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE TRANQVILLITATE AXIMI CAP. 9 261 



sed ut maiorum mores suadent; discamus continentiam 
augere, luxuriam coercere, gloriam temperare, ira- 
cundiam lenire, paupertatem aequis ocuhs aspicere, 
frugalitatem colere, etiam si multos pudebit eius f plus, 
desideriis naturalibus parvo parata remedia adnibere, 
spes effrenatas et animum in futura imminentem velut 
sub vinculis habere, id agere, ut divitias a nobis potius 
quam a fortuna petamus. non potest umquam tanta 3 
varietas et iniquitas casuum ita depelli, ut non multum 
procellarum inruat magna armamenta pandentibus; 
cogendae in artum res sunt, ut tela in vanum cadant, 
ideoque exilia interim calamitatesque in remedium 
cessere et levioribus incommodis graviora sanata sunt. 
ubi parum audit praecepta animus nec curari mollius 
potest, quidni consulatur ei, si paupertas ei, ignominia, 
rerum eversio adhibetur, malo malum opponitur? ad- 
suescamus ergo cenare posse sine populo et servis 
paucioribus servire et vestes parare in quod inventae 
sunt et habitare contractius. non in cursu tantum 
circique certamine, sed in his spatiis vitae interius 
flectendum est. studiorum quoque quae liberalissima 4 
impensa est tam diu rationem habet, quam diu modum. 

4 etia si mulos pudebit ej plus (si et primus litterae m 
ductus in ras. a m. 1 ut vid.; post mul s. v. t aut 1 adscripta 
postea erasa est) A etiamsi multos pudebit templi eius Madvig 
etiamsi multos pudebit eius cultus Koch etiamsi multos pude- 
bit eius Mossbach etiam si nunc cultus pudebit eius populum 
Gertz (populum in plus latere iam Pincianus coniecerat) etiam 
si multos pudebit eius; placeat Schultess \\ 6 imminentem 
Madvig eminentem A (c/r. de benef. III 3 extr) emicantem 
Schultess || 12 exilia sr exilla A \ interim <s iterum A interdum 
alii sr || 18 sanata sunt. Ubi . . potest t quidni interp. Madvig 
sanata sunt, ubi . . potest. Quidni volg. || 15 quidni consula- 
tur . . . adhibetur? malo Madvig. interrogandi signum post 
opponitur transposuit Gertz quid ni consulitur 1 . . . adhibetur. 
malo A | ei, si paupertas ei, ignominia Haase si & paupertas & 
ignominia A \\ 18 seruire A quod bene defendit Madvig serviri 
volg.; male de hoc verbo egit Pichon revue de philol. 1897 p. 10 || 
21 flectentium A (ti per ligaturam) corr. volg. 



Digitized by Google 



262 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX 



quo innumerabiles libros et bybliothecas, quaruni 
domiuus vix tota vita indices perlegit? onerat discen- 
tem turba, non instruit, multoque satius est paucis 

5 te auctoribus tradere, quam errare per multos. qua- 
draginta milia librorum Alexandriae arserunt; pulcher- 5 
rimum regiae opulentiae monimentum alius laudaverit, 
sicut T. Livius, qui elegantiae regum curaeque egre- 
gium id opus ait fuisse: non fuit elegantia illud aut 
cura, sed studiosa luxuria, immo ne studiosa quidem, 
quoniam non in studium sed in spectaculum compara- 10 
verant, sicut plerisque ignaris etiam puerilium litterarum 
libri non studiorum instrumenta sed cenationum orna- 
menta sunt. paretur itaque librorum quantum satis sit, 

6 nihil in apparatum. 'honestius' inquis *hoc se inpensae 
quam in Corinthia pictasque tabulas effuderint/ vitiosum 15 
est ubique, quod nimium est. quid habes, cur ignoscae 
homini armaria e citro atque ebore captanti, corpora 
conquirenti aut ignotorum auctorum aut inprobatorum 
et inter tot milia librorum oscitanti, cui voluminum 

7 suorum frontes maxime placent titulique? aput desi- 20 
diosissimos ergo videbis quicquid orationum historiarum- 
que est, tecto tenus exstructa loculamenta; iam enim 
inter balnearia et thermas bybliotheca quoque ut neces- 
sarium domus ornamentum expolitur. ignoscerem plane, 

si studiorum nimia cupidine erraretur: nunc ista con- 25 
quisita, cum imaginibus suis discripta sacrorum opera 
ingeniorum in speciem et cultum parietum comparantur. 

7 Liv. fr. 40 Hertz 

3 paucis A 6 || 4 te A cfr. Joh. Muller in actis Acad. 
Vindob. CXVIII 1889 p. 8 se Gemzoe | .XI. (t. e. qnadraginta 
milia) A quadringenta m. Pincianus \\ 7 T. Livius Madvig 
& liuius A de t. Liuio in marg. A* |l 11 puerilium Madvig 
seruilium A\\ 13 sit A est Gertz |i 14 nuc se Haupt (sed vidc 
de adverbii forma dial. V 21, 3) boc te A 1 corr. in hocce || 
17 e add. Gertz \ captanti ex -te corr. A l ~*\ 18 conquirentia A jj 
24 expetitur coni. Wolters \\ 25 erraretur Koch oreretur A 1 (ore 
in ras.) oriretur A* || 20 <et> cum volg. \ discripta et sacro- 
rum A corr. volg. et discr. sacr. Gertz 



Digitized by Goo Jle 



AD SERENVM DE TRANQYILLITATE ANIMI CAP. 10 263 



2L At in aliquod genus vitae difficile incidisti et l 
tibi ignoranti vel publica fortuna vel privata laqueum 
inpegit, quem nec solvere possis nec rumpere: cogita 
compeditos primo aegre ferre onera et inpedimenta 
5 crurum; deinde ubi non indignari illa sed pati pro- 
posuerunt, necessitas fortiter ferre docet, consuetudo 
facile. invenies in quolibet genere vitae oblectamenta 
et remissiones et voluptates, si volueris mala putare 
levia potius quam invidiosa facere. nullo melius nomine 2 

10 de nobis natura meruit, quae cum sciret quibus aerum- 
nis na8ceremur, calamitatum mollimentum consuetudinem 
invenit, cito in familiaritatem gravissima adducens. 
nemo duraret, si rerum adversarum eandem vim ad- 
siduitas baberet quam primus ictus. omnes cum fortuna 3 

15 copulati sumus: aliorum aurea catena est et laxa, alio- 
rum arta et sordida, sed quid refert? eadem custodia 
universos circumdedit alligatique sunt etiam qui alli- 
gaverunt, nisi forte tu leviorem in sinistra catenam 
putas. alium honores, alium opes vinciunt; quosdam 

so nobilitas, quosdam humilitas premit; quibusdam aliena 
supra caput imperia sunt, quibusdam sua; quosdam 
exilia uno loco tenent, quosdam sacerdotia: omnis 4 
vita servitium est. adsuescendum est itaque condicioni 
suae et quam minimum de illa querendum et quicquid 

25 habet circa se commodi adprendendum: nihil tam 
acerbum est, in quo non aequus animus solacium in- 
veniat. exiguae saepe areae in multos usus discribentis 
arte patuerunt et quamvis angustum pedem dispositio 

1 at in aliquod volg. At ad aliquod A \\ 3 possis volp. 
posses A | rumpere Gertz cum sr erumpere A \\ 8 putare levia 
Madvig putate uia A patibilia Schultess l| 10 quae cum sciret 
Schultess quam cum sciret A quam quod, cum sciret Muret \\ 
12 adducentem cum corr. unius sr Wesenberg || 15 catena est 
et laxa Curio catena est. aliorum laxa A cat. est ac 1. Gertz || 
25 adprendum A l corr. fort. m. 2 || 20 in quo volg. inqua A || 
27 discribentis scripsi describentis A \\ 28 angustum pedem A 
quod tuetur Gertz coll. Varron. de l. L. V 19 (Dicitur in aedi- 
nciis area 'pes magnus* et qui fundamentum instituit 'pedem 
ponit'.) angustam sedem Cornelissen 



Digitized by Google 



264 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 



fecit habitabilem. adhibe rationem difficultatibus: pos- 
sunt et dura molliri et angusta laxari et gravia scite 

5 ferentis minus premere. non sunt praeterea cupiditates 
in longinquum mittendae, sed in vicinum illis egredi 
permittamus, quoniam includi ex toto non patiuntur. s 
relictis is, quae aut non possunt fieri aut difficulter 
possunt, prope posita speique nostrae adludentia sequa- 
mur, sed sciamus omnia aeque levia esse, extrinsecus 
diversas facies habentia, introrsus pariter vana. nec 
invideamus altius stantibus: quae excelsa videbantur, 10 

6 praerupta sunt. illi rursus, quos sors iniqua in ancipiti 
posuit, tutiores erunt superbiam detrahendo rebus per 
se superbis et fortunam suam quam maxime poterunt 
in planum deferendo. multi quidem sunt, quibus neces- 
sario haerendum sit in fastigio suo, ex quo non possnnt is 
nisi cadendo descendere, sed hoc ipsum testentur maxi- 
mum onus suum esse, quod aliis graves esse cogantur, 









91 



humanitate, larga et benigna manu praeparent multa 
ad secundos casus praesidia, quorum spe securius 20 
pendeant. nihil tamen aeque nos ab his animi flucti- 
bus vindicaverit, quam semper aliquem incrementis 
terminum figere, nec fortunae arbitrium desinendi dare, 
sedipsos multo quidem citraexemplahortentur consistere: 
sic et aliquae cupiditates animum acuent et finitae 25 
non in immensum incertumque producent. 



4 in longinqua A corr. volg. || 5 post includi Koch se add. ; 
dubito cott. dial. X 14,2 Hor. c. I 2, 43 epist. I 6, 15; 16, 29 
Verg. Aen. VIII 577 || 6 isq; A 1 his quae A*(?) || 11 rursus volg. 
auerlsus A l corr. ex aur sus || 12 posuit S" ,\ fuit A \\ 19 humani- 
tate Lipsius humana (a sequenti voce solito maiore intervaUo 
separatum) A | larga A 6 largea A 1 || 20 secundos A, confert 
Gertz Suet. Othon. 9 ]| 28 verba nec fortunae . . . consistere. 
Gertz recte ita explicat: et exempla (eorum scif. qui non in 
tempore constiterunt) hortentur non dare fortunae arbitrium 
desinendi, sed ipsos citra (i. e. antequam fortuna sua sponte 
desinat) consistere. 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE TRANQVILLITATE ANIMI CAP. 11 265 

XI. Ad inperfectos et mediocres et male sanos 1 
hic meus sermo pertinet, non ad sapientem. huic non 
timide nec pedetemptim ambulandum est; tanta enim 
fiducia sui est, ut obviam fortunae ire non dubitet 

5 nec umquam loco ilH cessurus sit. nec habet, ubi 
illam timeat, quia non mancipia tantum possessiones- 
que et dignitatem, sed corpus quoque suum et oculos 
et manum et quicquid cariorem vitam facit viro seque 
ipsum inter precaria numerat vivitque ut commodatus 

10 sibi et reposcentibus sine tristitia redditurus. nec ideo 2 
vilis est sibi, quia scit se suum non esse, sed omnia 
tam diligenter faciet, tam circumspecte, quam religiosus 
homo sanctusque solet tueri fidei commissa. quando- 
que autem reddere iubebitur, non queretur cum fortuna, 

i5 sed dicet: *gratias ago pro eo, quod possedi habuique. 3 
magna quidem res tuas mercede colui, sed quia ita 
imperas, do, cedo gratus libensque. si quid habere 
me tui volueris etiamnunc, servabo; si aliud placet, 
ego vero factum signatumque argentum, domum fami- 

20 liamque meam reddo, restituo/ appellaverit natura 
quae prior nobis credidit, et huic dicemus: 'recipe 
animum meliorem quam dedisti; non tergiversor nec 
refugio; paratum habes a volente quod non sentienti 
dedisti: aufer.' reverti unde veneris quid grave est? 4 

25 male vivet quisquis nesciet bene mori. huic itaque 
primum rei pretium detrahendum est et spiritus inter 



4 dobitet et nec A sed et punctis notaium, deinde erasum 
est || 8 facit viro, seque Schultess facturus §q; A (urus e, in ras. 
sed m. t) facit usu, seque Madvig facit acturo seque Gertz 
facit seque e. cod. Paris. 15086 Rossbach || 10 reposcentibus A 
(quod Gertz defendit supplendo ex sqq. fortuna et natura) re- 
poscenti se Feldmann reposcenti debituni Koch \\ 13 quando- 
que A quandocumque volg. \\ 15 dicet volg. dicit A \\ 16 colui A 
collocavi v. d. Vliet \ ita JRosing ap. Madvigium illa A \\ 17 do. 
c§do *8tne dubio A l minoribus litteris in spatio, quod initio 
vacuum reliquerat' || 19 factum volg. facit A l , it in litura, sub 
qua litterae tura pellucere vid. \\ 21 prior A 1 corr. ex prius || 
26 inter vilia Lipsius inseruitia A 



Digitized by Google 



266 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 



vilia numerandus. gladiatores, ut ait Cicero, invisos 
habemus, si omni modo vitam impetrare cupiunt; 
favemus, si contemptum eius prae se ferunt. idem 
evenire nobis scias; saepe enim causa moriendi est 
6 timide mori. fortuna illa, quae ludos sibi facit: *quo' 5 
inquit *te reservem, malum et trepidum animal? eo 
magis convulneraberis et confodieris, quia nescis prae- 
bere iugulum; at tu et vives diutius et morieris expe- 
ditius, qui ferrum non subducta cervice nec manibus 

6 oppositis sed animose recipis/ qui mortem timebit, 10 
nihil umquam pro homine vivo faciet; at qui sciet hoc 
sibi cum conciperetur statim condictum, vivet ad for- 
mulam et simul illud quoque eodem animi robore 
praestabit, ne quid ex iis, quae eveniunt, subitum sit. 
quicquid enim fieri potest, quasi futurum sit, prospi- is 
ciendo malorum omnium impetus molliet, qui ad prae- 
paratos expectantesque nihil adferunt novi, securis et 
beata tantum spectantibus graves veniunt. morbus est, 
captivitas, ruina, ignis: nihil horum repentinum est; 

7 sciebam, in quam tumultuosum me contubernium na- ao 
tura clusisset. totiens in vicinia mea conclamatum est; 
totiens praeter limen immaturas exequias fax cereus- 
que praecessit; saepe a latere ruentis aedificii fragor 
sonuit; multos ex iis, quos forum, curia, sermo mecum 
contraxerat, nox abstulit et f iunctas sodalium manus 25 
copulatas interscidit: mirer ad me aliquando pericula 
accessisse, quae circa me semper erraverint? magna 

I respicitur Cic. orat pro Milone § 92 

II vivo volg. uiljo A \ sciet in marg. unius sr et volg. 
sciat A [I 15 fieri volg. si fieri A || 18 spectantibus A speranti- 
bus Pauty expectantibus s" | morbus est A morbus adest Gertz 
morbus enim volg. male \\ 25 iunctas sodalium manus. copu- 
latas (1 s. v. add. vid. m. 1) inter scidit A corrupte i. s. m. co- 
piates i. Madvig; refutatur a M. Hertz (N. Jahrbb. 109 p. 257), 
gui iunctas tollendum censet i. s. m. speculator i. Gertz abstulit; 
tot lictor sod. man. copulatas i. Schultess, quod maxime placet; 
tot certe necessarium est funus pro iunctas coni. Hosius 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE TRANQVILLITATE ANIMI CAP. 11 267 

pars hominum est, quae navigatura de tempestate non 
cogitat. numquam me in voce bona mali pudebit auc- 8 
toris. Publilius, tragicis comicisque vehementior in- 
geniis, quotiens mimicas ineptias et verba ad summam 
s caveam spectantia reliquit, inter multa alia coturno, 
non tantum sipario, fortiora et hoc ait: 

cuivis potest accidere quod cuiquam potest. 

hoc si quis in medullas demiserit et omnia aliena 
mala, quorum ingens cotidie copia est, sic aspexerit, 

10 tamquam liberum illis et ad se iter sit, multo ante se 
armabit quam petatur; sero animus ad periculorum 9 
patientiam post pericula instruitur. *non putavi hoc 
futurum , et *umquam tu hoc eventurum credidisses?' 
quare autem non? qnae sunt diyitiae, quas non egestas 

15 et fames et mendicitas a tergo sequatur? quae dignitas, 
cuius non praetextam et augurale et lora patricia 
sordes comitentur et exprobratio notae et mille macu- 
lae et extrema contemptio? quod regnum est, cui 
non parata sit ruina et proculcatio et dominus et 

20 carnifex? nec magnis ista intervallis divisa, sed horae 
momentum interest inter solium et aliena genua. scito 10 
ergo omnem condicionem versabilem esse et quicquid 
in ullum incurrit posse in te quoque incurrere. locuples 
es: numquid divitior Pompeio? cui cum Gaius, vetus 

35 cognatus, hospes novos, aperuisset Caesaris domum, 
ut suam cluderet, defuit panis, aqua. cum tot flumina 
possideret in suo orientia, in suo cadentia, mendicavit 
stilicidia; fame ac siti periit in palatio cognati, dum 
illi heres publicum funus esurienti locat. honoribus 11 

7 Publili Syri sent. 119 Ribb. cfr. dial. VI 9, 5 

2 voce Gertz, volg. re ex s add. [me?j in medicina bona 
Schultess || 3 Publilius Haupt publius A [( 6 cotumo A cfr. 
pag. 43, 18 \\ 16 praetextam & augurale A quod falsum esse 
contendit Madvig, qui praetextam auguralem corrigendum esse 
censet praetextam et galerum Gertz |[ 17 exprobratio Madvig 
exportatio A \\ 20 post divisa Gertz sunt add., sed cfr. p. 159, 3 || 
24 Pompeio] cfr. Gemzoe Nord. Tidskr. f. Phil. 1876 p. 186 || 
28 cognati sr cognata A 



Digitized by Google 



268 ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 



summis functus es: numquid aut tam magnis ant tam 
insperatis ant tam nniversis qnam Seianns? quo die 
illnm senatus deduxerat, populus in frusta divisit; in 
quem quicquid congeri poterat di hominesque contu- 
lerant, ex eo nihil superfuit, quod carnifex traheret. 5 
12 rex es: non ad Croesum te mittam, qui rogum suum 
et accendi vivus et extingui vidit, factus non regno 
tantum, set etiam morti suae superstes, non ad Iugur- 
tham, quem populus Romanus intra annnm, quam 
timnerat, spectavit: Ptolemaenm Africae regem, Arme- io 
niae Mithridaten inter Gaianas custodias vidimus; alter 
in exilium missus est, alter nt meliore fide mitteretur, 
optahat. in tanta rerum susum ac deorsum euntium 
versatione si non quicquid fieri potest pro futuro habes, 
das in te vires rehus adversis, quas infregit quisquis is 
prior vidit. 

1 XII. Proximum ah his erit, ne aut in supervacuis 
aut ex supervacuo lahoremus, id est, ne quae ant non 
possumus consequi concupiscamus, aut adepti vanitatem 
cupiditatium nostramm sero post multum pudorem 20 
intellegamus, id est, ne ant lahor inritus sit sine effectu 
ant effectus lahore indignus; fere enim ex his tristitia 
sequitur, si aut non successit aut successus pudet. 

2 circumcidenda concnrsatio, qnalis est magnae parti 
hominum domos et theatra et fora pererrantium: allenis 25 
se negotiis offerunt, semper aliquid agentibus similes. 
horum si aliquem exeuntem e domo interrogaveris: 
*quo tu? quid cogitas?' respondehit tibi: *non me 

3 hercules scio; sed aliquos videbo, aliquid agani.' sine 

2 aut tam uqiuersis A (t in aut s. v. add. A* uniuersis 
in ras. scr. A b ) \\ 7 incendi vivns Pincianus (accendi praetuli c. 
Grrutero succ- Gertz) escendit iussus A || 8 sed add. volg. | 
supersiijs A corr. volg. \\ 10 ptolo~meu A 6 \\ 13 susum A. ap- 
paret Senecam susum ac deosum scripsisse ut ep. 91, 19 || 

20 pndorem intellegamns A quod recte defendit Aem. Thovms 
(Herm. XXVIII 1893 p. 286) sndorem intellegemns Gertz J| 

21 inritns sit sine effectu A cfr. Vdhlen in praef. edit Koch 
p. IX || 28 qno tn? volg. quotu A quo tu? ant Gertz 



Digitized by Google 



AD SEEENVM DE TRANQVILLITATE ANIMI CAP. 12 269 

proposito vagantur quaerentes negotia nec quae desti- 
nayerunt agunt, sed in quae incucurrerunt; inconsultus 
illis vanusque cursus est, qualis formicis per arbusta 
repentibus, quae in summum cacumen et inde in imum 

5 inanes aguntur: his plerique similem vitam agunt, 
quorum non inmerito quis inquietam inertiam dixerit. 
quorundam quasi ad incendium currentium misereberis: 4 
usque eo inpellunt obvios et se aliosque praecipitant, 
cum interim cucurrerunt aut salutaturi aliquem non 

io resalutaturum aut funus ignoti hominis prosecuturi aut 
<[ad]> iudicium saepe litigantis aut ad sponsalia saepe 
nubentis et lecticam adsectati quibusdam locis etiam 
tulerunt; dein domum cum supervacua redeuntes lassi- 
tudine iurant nescire se ipsos, quare exierint, ubi 

i5 fuerint, postero die erraturi per eadem illa vestigia. 
omnis itaque labor aliquo referatur, aliquo respiciat! 5 
non industria inquietos, set insanos falsae rerum ima- 
gines agitant; nam ne illi quidem sine aliqua spe 
moventur: proritat illos alicuius rei species, cuius 

so vanitatem capta mens non coarguit. eodem modo unum- 6 
quemque ex his, qui ad augendam turbam exeunt, 
inanes et leves causae per urbem circumducunt, nihil- 
que habentem, in quod laboret, lux orta expellit, et 
cum multorum frustra liminibus inlisus nomenculatores 

25 persalutavit, a multis exclusus neminem ex omnibus 
difficilius domi quam se convenit. ex hoc malo de- 7 
pendet illud taeterrimum vitium, auscultatio et publi- 
corum secretorumque inquisitio et multarum rerum 
scientia, quae nec tuto narrantur nec tuto audiuntur. 

1 nec quae volg. ne/q; A neque quae Feldmann \\ 6 iner- 
tiam volg. ineritam A 1 inmeritam A* aut m. recentior \\ 11 ad 
add. €T || 13 dein A deinde volg. (cfr. ep. 94, 54 ubi dein reti- 
nendum erat ex BA) | redeuntiB A corr. volg. || 14 nescire se 
ipsos Nutzhorn ap. Madvigium nescis^se se ipsos A \ ezierint 
ex exierent corr. A % \ ubi in ras. A*(?) || 17 & insanos A set ut 
iusanoB Gertz inquieta sit. inaanos Petschenig nunc induatria 
inquietos, ut insanos Schultess \\ 20 uanitate A corr. volg. \\ 
26 dependet volg. deprendet A 

Digitized by Google 



270 ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 



1 XIH. Hoc secutum puto Democritum ita coepisse: 
c qui tranquille volet vivere, nec privatim agat multa 
nec publice', ad supervacua scilicet referentem: nam 
si necessaria sunt, et privatim et publice non tantum 
multa sed innumerabilia agenda sunt; ubi vero nullum 5 

2 officium sollemne nos citat, inhibendae actiones. nam 
qui multa agit, saepe fortunae potestatem sui facit, 
quam tutissimum est raro experiri, ceterum semper 
de illa cogitare et nihil sibi de fide eius promittere: 
'navigabo, nisi si quid inciderit' et 'praetor fiam, nisi 10 
si quid obstiterit' et e negotiatio mihi respondebit, nisi 

3 si quid intervenerit'. hoc est quare sapienti nihil 
contra opinionem dicamus accidere: non illum casibus 
hominum excerpimus sed erroribus, nec illi omnia ut 
voluit cedunt, sed ut cogitavit; inprimis autem cogi- 15 
tavit aliquid posse propositis suis resistere. necesse 
est autem levius ad animum pervenire destitutae cupidi- 
tatis dolorem, cui successum non utique promiseris. 

1 XIY. Faciles etiam nos facere debemus, ne nimis 
destinatis rebus indulgeamus, transeamusque in ea, in 20 
quae nos casus deduxerit, nec mutationem aut consili 
aut status pertimescamus, dummodo nos levitas, inimi- 
cissimum quieti vitium, non excipiat. nam et pertinacia 
necesse est anxia et misera sit, cui fortuna saepe ali- 
quid extorquet, et levitas multo gravior nusquam se ?s 
continens. utrumque infestum est tranquillitati, et 

2 nihil mutare posse et nihil pati. utique animus ab 
omnibus externis in se revocandus est: sibi confidat, 
se gaudeat, sua suspiciat, recedat quantum potest ab 
alienis et se sibi adplicet, damna non sentiat, etiam so 

3 adversa benigne interpretetur. nuntiato naufragio Zenon 

1 Bemocriti fr. 3 Diels (163 Nat) cfr. dial. V 6, 3 

1 coepiese vola. cepisse A praecepisse Koch \\ 7 fortunae 
volg. fortuna A \\ 21 mutationem Madvig mntatione A \ con- 
silii volg. consilia A \\ 27 et nihil <immutatum> pati coni. 
van der Vliet 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE TRANQVILLITATE ANIMI CAP. 13. 14 271 



noster, cum omnia sna andiret snbmersa: 'iubet' in- 
qnit ( me fortnna expeditius philosophari.' minabatnr 
Theodoro philosopho tyrannus mortem et qnidem in- 
sepnltam: e habes' inqnit c cur tibi placeas, hemina 
5 sanguinis in tna potestate est; nam qnod ad sepultnram 
pertinet, o te ineptum, si putas mea interesse, supra 
terram an infra putrescam.' Kanns Iulius, vir inprimis 4 
magnns, cnius admirationi ne hoc quidem opstat, quod 
nostro saeculo natns est, cum Gaio diu altercatus, 

10 postquam abeunti Phalaris ille dixit: ( ne forte inepta 
spe tibi blandiaris, dnci te iussi', *gratias' inquit c ago, 
optime princeps.' quid senserit dubito, multa enim 5 
mihi occurrunt: contumeliosus esse voluit et ostendere, 
quanta crudelitas esset, in qna mors beneficium erat? 

i5 an exprobravit illi cotidianam dementiam? (agebant 
enim gratias et quorum liberi occisi et quorum bona 
ablata erant) an tamquam libertatem libenter accepit? 
quicquid est, magno animo respondit. dicet aliquis: 6 
'potuit post hoc iubere illum Gaius vivere.' non timnit 

20 hoc Canus; nota erat Gai in talibus imperiis fides. 
credisne illum decem medios usque ad supplicium 
dies sine nlla sollicitudine exegisse? verisimUe non 
est, quae vir ille dixerit, quae fecerit, quam in tran- 
quillo fuerit. ludebat latrunculis, cum centnrio agmen 7 

25 peritnrornm trahens illum quoqne excitari inberet. 
vocatus numeravit calculos et sodali suo: c vide' inquit 
c ne post mortem meam mentiaris te vicisse'; tnm 
annuens centurioni: 'testis' inquit *eris uno me ante- 
cedere.' lusisse tu Canum illa tabula pntas? inlusit. 

«0 tristes erant amici talem amissuri virum: *quid maesti' 8 
inqnit 'estis? vos quaeritis an inmortales animae sint; 

4 hemina] vide Mayor Journ. of Fhilol. VIII 16. 263 \\ 
7 Kanus A hoc loco, sed infra omnibus locis nomen per C scr. || 
15 illi A illam Gertz frustra; (cfr. Joh. Muller Ztschr. f. oe. 
Gymn. XXXVIII 1887 p. 852) \\ 25 iuberet A guod teneo (cfr. 
Waldaestel: de enuntiatorum temporalium structura ap. Senecam 
Biss. Hal. 1888 p. 30) iubet Muret 



Digitized by Google 



272 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX 



ego iam sciam.' nec desiit veritatem in ipso fine 
9 scrutari et ex morte sua quaestionem habere. proseque- 
batur illum philosophus suus nec iam procul erat 
tumulus, in quo Caesari deo nostro fiebat cotidianum 
sacrum; is: c quid' inquit e Cane, nunc cogitas? aut «s 
quae tibi mens est? 9 'observare* inquit Canus *propo- 
sui illo velocissimo momento an sensurus sit animus 
exire se' promisitque, si quid explorasset, circumiturum 
amicos et indicaturum, quis esset animarum status. 
10 ecce in media tempestate tranquillitas, ecce animus 10 
aeternitate dignus, qui fatum suum in argumentum 
veri vocat, qui in ultimo illo gradu positus exeuntem 
animam percontatur nec usque ad mortem tantum sed 
aliquid etiam ex ipsa morte discit: nemo diutius philo- 
sophatus est. non raptim relinquetur magnus vir et 15 
cum cura dicendus: dabimus te in omnem memoriam, 
clarissimum caput, Gaianae cladis magna portio! 

1 XV. Sed nihil prodest privatae tristitiae causas 
abiecisse; occupat enim nonnumquam odium generis 
humani. * cum cogitaveris, quam sit rara simplicitas 20 
et quam ignota innocentia et vix umquam, nisi cum 
expedit, fides, *et occurrit tot scelerum felicium turba* 
et libidinis lucra damnaque pariter invisa et ambitio 
usque eo iam se suis non continens terminis, ut per 
turpitudinem splendeat: agitur animus in noctem et 25 
velut eversis virtutibus, quas nec sperare licet nec habere 

2 prodest, tenebrae oboriuntur. in hoc itaque flectendi 
sumus, ut omnia volgi vitia non invisa nobis sed ridicula 
videantur et Democritum potius imitemur quam Hera- 
clitum. hic enim, quotiens in publicum processerat, 30 

1 fine volg. fine A || 4 tumulus sr tumultus A || 7 sensurus 
volg. sensus A || 13 percuntatur A 1 sed u in 0 corr. m. 1 — 2 \\ 
14 philosophatus est. non Madvig philosophatus. sed non A \\ 
17 gaja ne gladis (coir. in cladis m. 2) A \\ 19 post generis 
humani in A leguntur verba: et occurrit tot scelerum felicium 
turba quae Koch in v. 22 post fides recte vid. transposuisse ; 
occurrit non cum Kochio in occurrerit mutandum esse vidit 
Gertz 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE TRANQVILLITATE ANIMI CAP. 15 273 

flebat, ille ridebat, huic omnia quae agimus miseriae, 
illi ineptiae videbantur. elevanda ergo omnia et facili 
animo ferenda: humanius est deridere vitam quam 
deplorare. adice quod de humano quoque genere 3 

s melius meretur qui ridet illud quam qui luget: ille 
ei spei bonae aliquid relinquit, hic autem stulte deflet 
quae corrigi posse desperat; et universa contemplanti 
maioris animi est qui risum non tenet quam qui 
lacrimas, quando lenissimum adfectum animi movet et 

10 nihil magnum, nihil severum, ne miserum quidem ex 
tanto paratu putat. singula propter quae laeti ac 4 
tristes sumus sibi quisque proponat et sciet verum 
esse quod Bion dixit: omnia hominum negotia simillima 
initiis esse nec vitam illorum magis sanctam aut se- 

15 veram esse quam conceptum, in nihilum recidere de 
nihilo natos. sed satius est publicos mores et humana 6 
vitia placide accipere nec in risum nec in lacrimas 
excidentem; nam alienis malis torqueri aeterna miseria 
est, alienis delectari malis voluptas inhumana, sicut 

so illa inutilis humanitas flere, quia aliquis fllium efferat, 
et frontem suam fingere. in suis quoque malis ita 6 
gerere se oportet, ut dolori tantum des, quantum 
natura poscit, non quantum consuetudo; plerique enim 
lacrimas fundunt, ut ostendant, et totiens siccos oculos 

25 habent, quotiens spectator defuit, turpe iudicantes non 

3 uitam A vitia Gertz \\ 6 ei Gertz et A | autem volg. aut A \\ 
7 un. contempianti scripsi uniuersa contemplat; A universe con- 
templanti Lipsius \\ 9 leuissimum A quod ipsa m. 1 in leniss. vid. 
corr. || 10 se uerum A serium Madvig || 15 <in nihilum recidere 
de> nihilo natos. Buecheler apud Hense proleg. in Teletis rell. 
p. LXXIX adn. 1 nichilo nat; . A vigile nocte Joh. Muller 
e titillo natum Schultess \\ 19 inhumana. Sicut illa A . quam- 
quam concedendum sane est verba sicut illa usque ad finem 
cap. XV male cohaerere et cum eis quae praecedunt et cum toto 
proposito, nec tamen v. sicut . . . fingere cum W. Gemoll tollere 
audeo nec cum Gertzio lacunae signum ponere post inhumana || 
20 est post humanitas add. Gemzoe, sed cfr. de clem. I 2, 2 
{p. 221, :> Hos.) || 28 natura add. Gertz coll. dial. VI 7, 1 ratio 
Muret ipse Gemzoe 

SENECAE Opera 1. 1. ed. H e r m e s. 18 

Digitized by Google 



274 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 



flere, cum omnes faciant: adeo penitus lioc se malum 
fixit, ex allena opiuione pendere, ut in simulationem 
etiam res simplicissima, dolor, veniat. 

1 XVI. Sequitur pars, quae solet non inmerito 
contristare et in sollicitudinem adducere. ubi bonorum 5 
exitus mali sunt, ubi Socrates cogitur in carcere mori, 
Rutilius in exilio vivere, Pompeius et Cicero clientibus 
suis praebere cervicem, Cato ille, virtutium viva imago, 
incumbens gladio simul de se actum esse ac de re 
publica palam facere, necesse est torqueri tam iniqua 10 
praemia fortunam persolvere; et quid sibi quisque tunc 

2 speret, cum videat pessima optimos pati? quid ergo 
est? vide quomodo quisque illorum tulerit, et si 
fortes fuerunt, ipsorum illos animo desidera, si mulie- 
briter et ignave perierunt, nihil perit: aut digni sunt, 15 
quorum virtus tibi placeat, aut indigni, quorum desi- 
deretur ignavia. quid enim est turpius quam si maximi 

3 viri timidos fortiter moriendo faciunt? laudemus totiens 
dignum laudibus et dicamus: 'tanto fortior, tanto 
feCcior! omnes effugisti casus, livorem, morbum; existi 20 
ex custodia; non tu dignus mala fortuna dis visus es, 
sed indignus, in quem iam aliquid fortuna posset'; 
subducentibus vero se et in ipsa morte ad vitam re- 

4 spectantibus manus iniciendae sunt. neminem flebo 
laetum, neminem flentem: ille lacrimas meas ipse 25 
apstersit, hic suis lacrimis effecit, ne ullis dignus sit. 
ego Herculem fleam, quod vivus uritur, aut Regulum, 

2 infixit malit Gertz \\ 4 sequitur volg. sequetur A || 5 ad- 
ducere. ubi . . . facere, necesse Madvig interp. adducere, ubi 
. . . facere. necesse volg. \\ 9 actum esse add. v. d. Vliet, sed 
post republica inseruit se desperare excidisse putat post de se 
ac de rep. Matthias \\ 11 tunc corr. in nunc A l boni Koch tuti 
Gertz non Petschenig || 18 timidos <nos> prop. Pfennig || 
20 omnes Gertz homines A hominis cum edd. antt. Madvig huma- 
nos Muret \ cassus A | morbum A quod defendit Joh. Miitter 
apte coll. dial. XI 9, 4 morsum Gertz \\ 26 nec ullis A || 27 verba 
aut regulum quod tot clauis configitur in marg. add. A* et post 
uritur inserenda esse significavit 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE TRANQVILLITATE ANIMI CAP. 16. 17 275 



quod tot clavis configitur, aut Catonem, quod volnera 
volnerat sua? omnes isti levi temporis impensa in- 
venerunt, quomodo aeterni fierent, et ad inmortali- 
tatem moriendo veneruni 

s XVII. Est et illa sollicitudinum non mediocris l 
materia, si te anxie componas nec ullis simpliciter 
ostendas, qualis multorum vita est, ficta, ostentationi 
parata; torquet enim adsidua observatio sui et deprendi 
aliter ac solet metuit. nec umquam cura solvimur, 

io ubi totiens nos aestimari putamus quotiens aspici; nam 
et multa incidunt, quae invitos denudent, et, ut bene 
cedat tanta sui diligentia, non tamen iucunda vita 
aut secura est semper sub persona viventium. at illa 2 
quantum habet voluptatis sincera et per se inornata 

i5 simplicitas, nihil obtendens moribus suis! subit tamen 
et haec vita contemptus periculum, si omnia omnibus 
patent; sunt enim qui fastidiant quicquid propius 
adierunt. sed nec virtuti periculum est, ne admota 
oculis revilescat, et satius est simplicitate contemni 

20 quam perpetua simulatione torquerL modum tamen 
rei adhibeamus: multum interest, simpliciter vivas an 
neglegenter. multum et in se recedendum est; con- 3 
versafio enim dissimilium bene composita disturbat et 
renovat adfectus et quicquid inbeciUum in animo nec 

25 percuratum est exulcerat. miscenda tamen ista et 
alternanda sunt, solitudo et frequentia: illa nobis faciet 
hominum desiderium, haec nostri, et erit altera alterius 
remedium; odium turbae sanabit solitudo, taedium 
solitudinifl turba. nec in eadem intentione aequaliter 4 

2 volnerat add. Rossbach coll didl. I 4, 11 extr. iterat 
Haase cum sr fortiter tulit A* in marg. adscripsitj omia isti A |J 
6 nec uillis A J| 9 metuit A metuere rmlit Gertz; cfr. Uhl 
quaesi. crit. in S. dial. Diss. Argentor. 1889 p. 43 \\ 14 perse 
inornata A per se ornata sr et volg. prorsns inornata Gertz \\ 
15 obtendens marg. edit. Erasm. 1 et volg. ob§di|ens A || 18 adie- 
rnnt volg. andiernnt A vidernnt Gertz |) 22 recedendnm £ reci- 
dendnm A || 26 sunt volg. sint A \\ 27 altera sr alteri A 

18* 

Digitized by Google 



276 L- ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 



retinenda mens est, sed ad iocos devocanda. cum 
puerulis Socrates ludere non erubescebat, et Cato vino 
laxabat animum curis publicis fatigatum, et Scipio 
triumphale illud ac militare corpus movebat ad numeros, 
non molliter se infringens, ut nunc mos est etiam 5 
incessu ipso ultra muliebrem mollitiam fluentibus, sed 
ut antiqui illi viri solebant inter lusum ac festa tem- 
pora virilem in modum tripudiare, non facturi detri- 

5 mentum, etiam si ab hostibus suis spectarentur. danda 
est animisremissio: meliores acrioresque requieti surgent. 10 
ut fertilibus agris non est imperandum — cito enim 
illos exhauriet numquam intermissa fecunditas — , ita 
animorum impetus adsiduus labor franget, vires reci- 
pient paulum resoluti et remissi; nascitur ex assiduitate 

6 laborum animorum hebetatio quaedam et languor. nec is 
ad hoc tanta hominum cupiditas tenderet, nisi naturalem 
quandam voluptatem haberet lusus iocusque; quorum 
frequens usus omne animis pondus omnemque vim 
eripiet: nam et somnus refectioni necessarius est, hunc 
tamen si per diem noctemque continues, mors erit. «o 

7 multum interest, remittas aliquid an solvas. legum 
conditores festos instituerunt dies, ut ad hilaritatem 
homines publice cogerentur, tamquam necessarium 
laboribus interponentes temperamentum; et magni, ut 
dixi, viri quidam sibi menstruas certis diebus ferias 25 
dabant, quidam nullum non diem inter otium et curas 
dividebant: qualem Pollionem Asinium oratorem mag- 
num meminimus, quem nulla res ultra decumam deti- 
nuit; ne epistulas quidem post eam horam legebat, 
ne quid novae curae nasceretur: sed totius diei lassitu- so 

4 movebat S in marg. mou& A \\ 10 requieti// (eras. s) A || 
14 remissi S" emissi A \\ 15 laboram in marg. add. A* || 18 omne- 
que A sed virgulam add. m. rec. || 20 si per volg. semper si A 
semper si per edd. antt. |j 24 ut dixi A corrupte, nisi ipsius 
Senecae error est ut didici Lipsius iudicii melius Schultess || 
27 verba oratorem magnum seclusit Haase, sed cfr. Vahlen in 
ind. lect. Berol. 1878 p. 8 \\ 28 detinuit Gertz retinuit A 



Digitized by Google 



AD SERENVM DE TRANQVILLITATE ANIMI CAP. 17 277 



dinem duabus illis horis ponebat. quidam medio die 
interiunxerunt et in postmeridianas horas aliquid le- 
vioris operae distulerunt. maiores quoque nostri novam 
relationem post horam decumam in senatu fieri veta- 
bant. miles vigilias dividit, et nox inmunis est ab 
expeditione redeuntium. indulgendum est animo dan- 8 
dumque subinde otium, quod alimenti ac virium loco 
sit. et in ambulationibus apertis vagandum, ut caelo 
libero et multo spiritu augeat attollatque se animus; 
aliquando vectatio iterque et mutata regio vigorem 
dabunt convictusque et liberalior potio. non numquam 
et usque ad ebrietatem veniendum, non ut mergat 
nos, sed ut deprimat; eluit enim curas et ab imo 
animum movet et ut morbis quibusdam ita tristitiae 
medetur, Liberque non ob licentiam linguae dictus est 
inventor vini, sed quia liberat servitio curarum ani- 
mum et adserit vegetatque et audaciorem in omnis 
conatus facit. sed ut libertatis ita vini salubris mode- 9 
ratio est. Solonem Arcesilanque indulsisse vino credunt, 
Catoni ebrietas obiecta est: facilius efficiet, quisquis 
obiecit ei, crimen honestum quam turpem Catonem. 
sed nec saepe faciendum est, ne animus malam con- 
suetudinem ducat, et aliquando tamen in exultationem 
libertatemque extrahendus tristisque sobrietas remo- 
venda paulisper. nam sive Graeco poetae credimus 10 
'aliquando et insanire iucundum est*, sive Platoni 
*frustra poeticas fores compos sui pepulit', sive Aristo- 

25 cfr. Anacreont. 8 Hor. c. IV 12, 28 || 26 Plat. Phaedr. 
c. 22 extr. p. 245 a \\ 27 Aristot. Problem. 30, 1 

7 alimenti A (ti m. 1 in ras. paulo maiore; sine dubio 
fuit alimentia) vires interdum eas ipsas res vocari, quae vires 
alant ac firment, monet Gertz coll. Ovid. art. am. II 439 trist. 
III 8, 31 {metam. XV 350) \\ 13 post eluit enim Gertz vinum 
addi voluit, quod non puto necessarium: ut ad mergat et de- 
primat, ita ad eluit quoque subiecti loco potio intellegenda est \\ 
17 vegetatque sr uigefatque A l ~* || 18 libertas A corr. volg. \\ 
20 effici &| crimen A 1 sed in marg. post effici & A % adiecit verba 
quisquis obiecit & corr. Koch 



Digitized by Googl 



278 L- ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. IX. 

! 

teli c nullum magnum ingenium sine mixtura dementiae 
fuit': non potest grande aliquid et super ceteros loqui 

11 nisi mota mens. cum volgaria et solita contempsit 
instinctuque sacro surrexit excelsior, tunc demum ali- 
quid cecinit grandius ore mortali. non potest sublime 5 
quicquam et in arduo positum contingere, quam diu 
aput se est: desciscat oportet a solito et efferatur et 
mordeat frenos et rectorem rapiat suum eoque ferat, 
quo per se timuisset escendere. 

12 Habes, Serene carissime, quae possint tranquilli- io 
tatem tueri, quae restituere, quae subrepentibus vitiis 
resistant; illud tamen scito, nihil horum satis esse 
validum rem inbecillam servantibus, nisi intenta et 
adsidua cura circumit animum labentem. 

1 dementiae fait*: non interpunxit Pfennig dementiae 
fuit\ non volg. \\ 4 instinctusque A corr. volg. \\ 5 grandiosorem 
mortali A 1 corr. A b [| 9 qno volg. quod A \\ Subscriptio minio 
picta haec est: L. A. Senece. Ad Serenum Detranquillitate 
animi explicit. || Incipit Ad Pauljnum De breuitate uitf . 



Digitized by Google 



L. ANNAEI SENECAE 

DIALOGORVM LIBER X. 

AD PAVLINVM 

DE BREVITATE VITAE. 



L Maior pars mortalium, Pauline, de naturae 1 
malignitate conqueritur, quod in exiguum aevi gigna- 
mur, quod haec tam velociter, tam rapide dati nobis 
temporis spatia decurrant, adeo ut exceptis admodum 
paucis ceteros in ipso vitae apparatu vita destituat. 
nec huic publico, ut opinantur, malo turba tantum et 
imprudens volgus ingemuit; clarorum quoque virorum 
hic affectus querellas evocavit. inde illa maximi medi- 
corum exclamatio est: 'vitam brevem esse, longam 
artem'; inde Aristotelis cum rerum natura exigentis 2 
minime conveniens sapienti viro lis: 'aetatis illam 
animalibua tantum indulsisse, ut quina aut dena saecula 
educerent, homini in tam multa ac magna genito 
tanto citeriorem terminum stare/ non exiguum temporis 3 
habemus, set multum perdimus. satis longa vita et 

8 Hippocrat Aphorism. 1 1 \\ 11 cfr. Cic. Tusc. III § 69. 
Seneca vid. memoria lapsus pro TheophrasH Aristotelis notncn 
posuisse 

2 gignamur Pauly gignimur A l| 7 imprudens s impudens 
A || 8 affectusque | relas A sed 1 ex alia littera corr. \\ 10 aristo- 
teles A corr. Fickert Arietoteli volg. \ exigentia A 1 sed s postea 
erasa \\ 11 minima A 1 ut vid. corr. A 6 \ Hs: aetatis illam Gertz 
lis e. at isti Iam A lis est: aetatis eam Madvig \\ 12 post 
indnlsisse A 6 s. v. add. dicunt. || 15 set A 1 corr. in sed | 
perdimns perdidimus A \ post vita Gertz est add. 



Digitized by Google 



280 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X. 



in maximarum rerum consummationem large data est, 
si tota bene collocaretur; sed ubi per luxum ac neg- 
legentiam diffluit, ubi nulli bonae rei inpenditur, 
ultima demum necessitate cogente quam ire non in- 
4 telle^ximus transisse sentimus. ita est: non accipimus 5 
brevem vitam, sed facimus, nec inopes eius sed prodigi 
sumus. sicut amplae et regiae opes ubi ad malum 
dominum pervenerunt, momento dissipantur, at quam- 
vis modicae, si bono custodi traditae sunt, usu crescunt: 
ita aetas nostra bene disponenti multum patet. 10 

1 II. Quid de rerum natura querimur? illa se 
benigne gessit: vita, si uti scias, longa est. at alium 
insatiabilis tenet avaritia, alium in supervacuis labo- 
ribus operosa sedulitas; alius vino madet, alius inertia 
torpet; alium defatigat ex alienis iudiciis suspensa 15 
semper ambitio, alium mercandi praeceps cupiditas 
circa omnis terras, omnia maria spe lucri ducit; quos- 
dam torquet cupido militiae nunquam non aut alienis 
periculis intentos aut suis anxios; sunt quos ingratus 

2 superiorum cultus voluntaria servitute consumat; multos 20 
aut affectatio alienae fortunae aut suae querella detinuit; 
plerosque nihil certum sequentis vaga et inconstans 
et sibi displicens levitas per nova consilia iactavit; 
quibusdam nihil, quo cursum derigant, placet, set 
marcentis oscitantisque fata deprendunt, adeo ut quod 25 
aput maximum poetarum more oraculi dictum est, 
verum esse non dubitem: 'exigua pars est vitae, qua 
vivimus/ ceterum quidem omne spatium non vita 

3 nnlli volg. nullae A \\ 6 facimns Gertz fecimns A \\ 
8 dominnm corr. A*(?) ex dominns || 9 usn A* in marg. et volg. 
uisn A 1 || 12 at add. Pauly Quid . . . querimur, si illa se 
benigne gessit, vita, si uti scias, longa est? Alium ins. etc. 
non bene Joh. Muller || 21 fortunae volg. formae A | querela 
Madvig qua A quod alia manus perforavit cura Haase || 24 qui- 
bus damni hic A 1 corr. A*(?) \\ 25 oscitantesque A || 27 Non 
Menandri versum hic reddiaisse Senecam (fr. Plocii IX 2. 
Mein. IV 194) , ut volgo putant, sed potius tragici poetae, fort. 
Euripidis, spectasse versum iam senserat Meineke. Verba ipsa, 



Digitized by Google 



AD PAVLINVM DE BREVITATE VITAE CAP. 2 281 



sed tempus est urgent et circumstant vitia undique 3 
nec resurgere aut in dispectum veri attollere oculos 
sinunt, set inmersos et in cupiditatem infixos premunt. 
numquam illis recurrere ad se licet; si quando aliqua 

5 fortuito quies contigit, velut profundum mare, in quo 
post ventum quoque volutatio est, fluctuantur nec um- 
quam illis a cupiditatibus suis otium stat. de istis 4 
me putas dicere, quorum in confesso mala sunt? aspice 
illos, ad quorum felicitatem concurritur: bonis suis 

10 offocantur. quam multis divitiae graves sunt! quam 
multorum eloquentia f et cotidiana ostentandi ingenii 
spatio sanguinem educit! quam multi continuis volup- 
tatibus pallent! quam multis ninil liberi relinquit 
circumfusus clientium populus! omnis denique istos 

15 ab infimis usque ad summos pererra: hic advocat, hic 
adest, ille periclitatur, ille defendit, ille iudicat, nemo 
se sibi vindicat, alius in alium consumitur. interroga de 

in A sic tradita: exigua pars est uitae//qua (corr. m. 2 ex uita 
equa) uiuimus, cum versum non efficiant, aut in senarium 
vidcntur mutanda esse, ut fecit Gertz: exigua vitae pars ea est 
quam vivimus, aut Senecam haec verba e cantico a ryihmis 
tragicorum Komanorum alieno sumpta prosa oratione reddidisse 
existimandum est, ut proposuit A. de Mess mus. rhen. LIIl 
(1898) p. 484. quod inde a Curione usque ad Kochium edebatur: 
exigua pars est vitae quam (qua Haase) nos vivimus probari 
nequit. Ego ut in re admodum incerta a litteris traditis non 
recedo || 1 urgent et Madvig urgentes A urgent eos circum- 
stantia vitia tnalit Gertz \\ 2 indespectum A corr. volg. \\ 3 sed s" 
& A | imersos ex ? Gertz emersos A demersos Madvig || 5 uelut| 
profundo mari A corr. Gertz || 6 fluctuatur A corr. volg. || 7 cu- 
piditatib; uis A corr. volg. | stat Madvig sta A l sed ante sta 
postea i addita est, deinde supra a A b litt. t ut vid. scripsit; 
voluit corrector sine dubio instat legi, ut in sr est || 8 discere A*(?) 
discerere A b disserere volg. I 9 concurritur volg. ccurriit A b in 
ras. in fine paginae \\ 10 offocantur ex Georges effocantur A 
suff- Gruter || 11 eloquentia &(?) cotidiana ostentandi ingenii 
spatio ut via. A 1 sed radendo mutatum est in: eloquentia/// 
cotidiano ost. ing. spatio ut volgo editur. pro spatio IApsius 
studio Madvig servitio coni. et cotidiana o. i. occupatio Gertz 
an iactatio? || 15 pererrat A corr. volg. \\ 17 sibi (b corr. ex u 
m. 2) A | alius volg. aliut A 1 aliud A* 



■ 



Digitized by Google 



282 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X 



istis, quorum nomina ediscuntur, his illos dinosci videbis 
notis: ille illius cultor eBt, hic illius; suus nemo est. 
5 deinde dementissima quorundam indignatio est: que- 
runtur de superiorum fastidio, quod ipsis adire Tolentibus 
non vacaverint! audet quisquam de alterius superbia 5 
queri, qui sibi ipse nunquam vacat? ille tamen te, 
quisquis es, insolenti quidem vultu sed aliquando respexit, 
ille aures suas ad tua verba demisit, ille te ad latus suum 
recepit: tu non inspicere te umquam, non audire dig- 
natus es. non est itaque, quod ista officia cuiquam 10 
imputes, quoniam quidem, cum illa faceres, non esse 
cum alio volebas, sed tecum esse non poteras. 

1 III. Omnia licet, quae unquam ingenia fulserunt, 
in hoc unum consentiant, nunquam satis hanc huma- 
narum mentium caliginem mirabuntur: praedia sua is 
occupari a nullo patiuntur et, si exigua contentio est 
de modo finium, ad lapides et arma discurrunt: in 
vitam suam incedere alios sinunt, immo vero ipsi etiam 
possessores eius futuros inducunt; nemo invenitur, qui 
pecuniam suam dividere velit: vitam unusquisque quam 20 
multis distribuit! adstricti sunt in continendo patri- 
monio, simul ad iacturam temporis ventum est, pro- 

2 fusissimi in eo, cuius unius honesta avaritia est. fibet 
itaque ex seniorum turba comprendere aliquem: *per- 
venisse te ad ultimum aetatis humanae videmus, ss 
centesimus tibi vel supra premitur annus: agedum, ad 
computationem aetatem tuam revoca. duc, quantum 
ex isto tempore creditor, quantum amica, quantum 
rex, quantum cliens abstulerit, quantum lis uxoria, 

1 uidebis corr. ex bid- A h || 7 es sr est A || 10 quiquam A 
corr. volg. quoiquam Gertz || 12 cu alio A sed in ras. nec m. 1 
ut uid. scriptum cum aliquo || 14 inhoc//unum A (eras. vid. 
m) || 15 mirabuntur A miserabuntur dubitanter Madvig crimina- 
buntur Gertz || 18 ince//dere A (eras. n) || 25 post ultimum Koch 
terminum add. sed cfr. dial. VI 12, 4 de clem. I 6,3 epist. 120, 17 
et 18 || 27 duc A dic volg. \\ 29 rex A (i. e. superior, c. 2, 1, 
patronus) recte, memineris modo Hor. epist. I 7 et 18; nec 6b- 
stare puto quod molestissimum clientis officium infra additur 



Digitized by Google 



AD PAVLINVM DE BREVITATE VITAE CAP. 3 283 



quantum servorum coercitio, quantum officiosa per 
urbem discursatio; adice morbos, quos manu fecimus, 
adice et quod sine usu iacuit: videbis te pauciores 
annos habere quam numeras. repete memoria tecum, 3 

5 quando certus consilii fueris, quotus quisque dies ut 
destinaveras processerit, quando tibi usus tui fuerit, 
quando in statu suo voltus, quando animus intrepidus, 
quid tibi in tam longo aevo facti operis sit, quam 
multi vitam tuam diripuerint te non sentiente quid 

10 perderes, quantum vanus dolor, stulta laetitia, avida 
cupiditas, blanda conversatio abstulerit, quam exiguum 
tibi de tuo relictum sit: intelleges te inmaturum mori/ 
quid ergo est in causa? tanquam semper victuri 4 
vivitis, numquam vobis fragilitas vestra succurrit, non 

15 observatis, quantum iam temporis transierit; velut ex 
pleno et abundanti perditis, cum interim fortasse ille 
ipse qui aliquoi vel nomini vel rei donatur dies ultimus 
sit. omnia tamquam mortales timetis, omnia tamquam 
immortales concupiscitis. audies plerosque dicentes: 6 

20 c a quinquagesimo anno in otium secedam, sexagesimus 
me annus ab officiis dimittet.' et quem tandem 
longioris vitae praedem accipis? quis ista sicut disponis 
ire patietur? non pudet te reliquias vitae tibi reser- 
vare et id solum tempus bonae menti destinare, quod 

25 in nullam rem conferri possit? quam serum est tunc 
vivere incipere, cum desinendum est? quae tam stulta 
mortalitatis oblivio in quinquagesimum et sexagesimum 
annum differre sana consilia et inde velle vitam inchoare, 
quo pauci perduxerunt? 

reus s" res Schultess || 3 adice et quod Haase adice quod et A 
adi. quod eius Gertz adi. quod aevi Schultess (cfr. dial. IX 2, 6 
p. 247, 28 et 248, 1) \ te volg. & A || 5 quotus corr. ex cotus A* 
deinde A b \\ 6 processerit Gertz recesserit A || 12 tibi s. v. add. 
A*(?) || 16 perditis A inpenditis Koch impertitis Schultess || 17 ali- 
quoi Gertz aUquo A l aUcui A 6 || 18 sit A cfr. dial. IV 27, 2 est 
Wesenberg I De verbis omnia tamquam m. t. vide quae dixerunt 
Gertz in edtt. et Joh. Muller in actis acad. Vindob. CXVIII 1889 
p. 20 1| 19 concupiscetis A corr. volg. || 22 post sicut Gertz tu add 



Digitized 



284 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X. 



1 IV. Potentissimis et in altum sublatis hominibus 
excidere voces videbis, quibus otium optent, laudent, 
omnibus bonis suis praeferant. cupiunt interim ex illo 
fastigio suo, si tuto Uceat, descendere; nam ut nihil 
extra lacessat aut quatiat, in se ipsa fortuna ruit. s 

2 divus Augustus, cui dii plura quam ulli praestiterunt, 
non desit quietem sibi precari et vacationem a re 
publica petere; omnis eius sermo ad hoc semper revo- 
lutus est, ut speraret otium: hoc labores suos, etiam 

si falso, dulci tamen oblectabat solacio, aliquando se io 

3 victurum sibi. in quadam ad senatum missa epistula, 
cum requiem suam non vacuam fore dignitatis nec a 
priore gloria discrepantem pollicitus esset, haec verba 
inveni: <sed ista fieri speciosius quam promitti possunt. 
me tamen cupido temporis optatissimi mihi provexit, is 
ut quoniam rerum laetitia moratur adhuc, praeciperem 

4 aliquid voluptatis ex verborum dulcedine/ tanta visa 
est res otium, ut illam, quia usu non poterat, cogita- 
tione praesumeret. qui omnia videbat ex se uno pen- 
dentia, qui hominibus gentibusque fortunam dabat, 20 
iUum diem laetissimus cogitabat, quo magnitudinem 
suam exueret. expertus erat, quantum illa bona per 
omnis terras fulgentia sudoris exprimerent, quantum 

5 occultarum sollicitudinum tegerent: cum civibus pri- 
mum, deinde cum coUegis, novissime cum adfinibus *5 
coactus armis decernere mari terraque sanguinem fudit. 
per Macedoniam, SiciUam, Aegyptum, Syriam Asiam- 
que et omnis prope oras bello circuactus Romana 
caede lassos exercitus ad externa beUa convertit. dum 
Alpes pacat immixtosque mediae paci et imperio hostes so 
perdomat, dum vel ultra Rhenuni et Euphraten et 

5 in se sr inte A \\ 6 qua nulli A corr. volg. \ praestiterant 
Gertz || 9 speraret (t in ras. pro s) A post hoc verbum inserenda 
esse significavit A* otinm. hoc labores, quae verba in marg. 
supplevit || 10 falso// (eras. s) A \\ 15 hnc post mihi add. Gertz || 
10 moratur. ut adhuc A corr. volg. \ pcipere//aliquid A (eras. m) corr. 
Muret || 30 pacat 5 placat A \\ 81 dum vel Gertz du ut A dum vdlg. 



Digitized by Google 



AD PAVLINVM DE BREVITATE VITAE CAP. 4. 5 285 



Danuvium terminos movet, in ipsa urbe Murenae, 
Caepionis, Lepidi, Egnati, aliorum in eum mucrones 
acuebantur. nondum horum effugerat insidias: filia et 6 
tot nobiles iuvenes adulterio velut sacramento adacti 
5 iam infractam aetatem territabant Paulusque et iterum 
timenda cum Antonio mulier. haec ulcera cum ipsis 
membris absciderat: alia subnascebantur; velut grave 
multo sanguine corpus parte semper aliqua rumpe- 
batur. itaque otium optabat, in huius spe et cogita- 

ictione labores eius residebant, hoc votum erat eius, 
qui voti compotes facere poterat. 

V. M. Cicero inter Catilinas, Clodios iactatus l 
Pompeiosque et Crassos, partim manifestos inimicos, 
partim dubios amicos, dum fluctuatur cum re publica 

15 et illam pessum euntem tenet, novissime abductus, 
nec secundis rebus quietus nec adversarum patiens, 
quotiens illum ipsum consulatum suum non sine causa 
sed sine fine laudatum detestatur! quam flebiles voces 2 
exprimit in quadam ad Atticum epistula iam victo 

20 patre Pompeio, adhuc filio in Hispania fracta arma 
refovente! c quid agam* inquit c hic, quaeris? moror 
in Tusculano meo semiliber/ alia deinceps adicit, 
quibus et priorem aetatem complorat et de praesenti 
queritur et de futura desperat. semiliberum se dixit 3 

25 Cicero: at me hercules numquam sapiens in tam 
humile nomen procedet, numquam semiHber erit, inte- 
grae semper libertatis et solidae, solutus et sui iuris 
et altior ceteris. quid enim supra eum potest esse, 
qui supra fortunam est? 

20 Cic. fragm. epist. E XI (= ep. ad Q. Axium) 6 = IV 3 
p. 303, 30 MuU. 

2 Egnati, alionim Gertz egnatiorum A |j 5 Paullusque 
Buben plusque A \\ 8 parte semper aliqua rumpebatur Gronov 
parteB semper aliq; rumpebantur A l , pro aliq; virgula erasa 
aliquae scripsit A % \\ 19 expromit Siesbye apud Gertzium \ ad 
*. v. add. A % ut vid. ad Axium Lipsius coll. Suet. Jul. 9 || 

26 procidet Haase \\ 28 sup eu A sed a supra p add. m. 5 
eademque eu in ras. scripsit 



Digitized by Google 



286 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LLB. X. 



1 VI. Livius Drusus, vir acer et vehemens, cum 
leges novas et mala Gracchana movisset stipatus ingenti 
totius Italiae coetu, exitum rerum non pervidens, quas 
nec agere licebat nec iam liberum erat semel inco- 
hatas relinquere, execratus inquietam a primordiis 6 
vitam dicitur dixisse: uni sibi ne puero quidem um- 
quam ferias contigisse. ausus est enim et pupillus 
adhuc et praetextatus iudicibus reos commendare et 
gratiam suam foro interponere tam efficaciter quidem, 

2 ut quaedam iudicia constet ab illo rapta. quo non io 
erumperet tam inmatura ambitio? scires in malum 
ingens et privatum et publicum evasuram <tam> prac- 
coquem audaciam. sero itaque querebatur nullas sibi 
ferias contigisse a puero seditiosus et foro gravis. 
disputatur, an ipse sibi manus attulerit; subito enim 15 
volnere per inguen accepto conlapsus est, aliquo dubi- 
tante, an mors eius voluntaria esset, nullo, an tem- 

3 pestiva. supervacuum est commemorare plures, qui 
cum aliis felicissimi viderentur, ipsi in se verum testi- 
monium dixerunt perosi omnem actum annorum suorum; 20 
sed his querellis nec alios mutaverunt nec se ipsos: 
nam cum vert^a eruperunt, adfectus ad consuetudinem 

4 relabuntur. vestra me hercules vita, licet supra mille 
annos exeat, in artissimum contrahetur: ista vitia 
nullum non saeculum devorabunt; hoc vero spatium 25 
quod, quamvis natura currit, ratio dilatat, cito vos 
effugiat necesse est; non enim adprenditis nec retinetis 

1 acer. et uehemens A*\\ 2 grachana A cum leges et mala 
Gr. novasset v. d. Vliet cum leges novans et mala Gr. movisset 
Schultess || 4 peragere Koch | iam volg. tam A \ incohatas sine 
dubio A l inchoatas A h || 12 tam add. codd. Pinciani, deest 
in A || 16 per ingnen sine dubio A l per ignes A b in ras. || 
17 nnllo (0 ex corr) A \\ 26 cnrrit A sed supra ri per ligaturam 
scriptum A % a vid. scripsisse, quae litt. postea deleta est; de 
part. quamvis cum indicativo posita cfr. Gertz de benef. 
II 2, 2 (p. 201); exemplis ibi allatis adde epist. 92, 17 \ ratio s 
natio A 



Digitized by Google 



AD PAVLINVM DE BREVITATE VITAE CAP. 6. 7 287 



<nec> velocissimae omnium rei moram facitis, sed 
abire ut rem supervacuam ac reparabilem siuitis. 

VII. In primis autem et iUos numero, qui nulli 1 
rei nisi vino ac libidini vacant; nulli enim turpius 

6 occupati sunt. ceteri etiam si vana gloriae imagine 
teneantur, speciose tamen errant; licet avaros mihi, 
licet iracundos enumeres vel odia exercentes iniusta 
vel bella, omnes isti virilius peccant: in ventrem ac 
libidinem proiectorum inhonesta labes est. omnia 2 

10 istorum tempora excute, aspice quam diu computent, 
quam diu insidientur, quam diu timeant, quam diu 
colant, quam diu colantur, quantum vadimonia sua 
atque aliena occupent, quantum convivia, quae iam 
ipsa officia sunt: videbis, quemadmodum illos respirare 

15 non sinant vel mala sua vel bona. 

Denique inter omnes convenit nullam rem bene 3 
exerceri posse ab homine occupato, non eloquentiam, 
non liberales disciplinas, quando districtus animus 
nihil altius recipit, sed omnia velut inculcata respuit. 

20 nihil minus est hominis occupati quam vivere: nullius 
rei difficilior scientia est. professores aliarum artium 
volgo multique sunt, quasdam vero ex his pueri ad- 
modum ita percepisse visi sunt, ut eidam praecipere 
possent: vivere tota vita discendum est et, quod magis 

«6 fortasse miraberis, tota vita discendum est mori. tot 4 
maximi viri relictis omnibus impedimentis, cum divitiis 
officiis voluptatibus renuntiassent, hoc unum in ex- 
tremam usque aetatem egerunt, ut vivere scirent; plures 
tamen ex his nondum se scire confessi vita abierunt, 

1 nec add. volg. ex s | uelocisaime omi A corr. volg. ex sr 
retinetis vel ociflsimae omninm rei Schultess || 3 cop. VII §§ 1 
et 2 hic non suo loco legi, sed aptius ad XIII capitis initium 
transferri censuit Gertz; sed vide quae Joh. Muller in act. Acad. 
Vindob. CXVIII p. 31 exposuit || 5 gloria A l corr. m. 2 \ in 
magine A \\ 7 verba iracundos ennmeres, a prima m. omissa, 
in margine supplevit A*\\ 8 in ventrem ? innenerem A || 9 labes sr 
tabes A || 19 nelut A vel Wolters || 29 uita. A 



Digitized by Google 



288 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X 



5 nedum ut isti sciant. magni, mihi crede, et supra 
humanos errores eminentis viri est nihil ex suo tem- 
pore delibari sinere, et ideo eius vita longissima est, 
quia, quantumcumque patuit, totum ipsi vacavit. nihil 
inde incultum otiosumque iacuit, nihil sub alio fuit, 5 
neque enim quicquam repperit dignum quod cum tem- 
pore suo permutaret custos eius parcissimus. itaque 
satis illi fuit: is vero necesse est defuisse, ex quorum 

6 vita multum populus tulit. nec est quod putes non 
illos aliquando intellegere damnum suum: plerosque 10 
certe audies ex is, quos magna felicitas gravat, inter 
clientium greges aut causarum actiones aut ceteras 
honestas miserias exclamare interdum: c vivere mihi 

7 non licet. 9 quidni non liceat? omnes illi, qui te sibi 
advocant, tibi abducunt. ille reus quot dies abstulit? is 
quot ille candidatus? quot illa anus efferendis here- 
dibus lassa? quot ille ad irritandam avaritiam cap- 
tantium simulatus aeger? quot ille potentior amicus, 
qui vos non in amicitia, sed in apparatu habet? dis- 
punge, inquam, et recense vitae tuae dies: videbis 20 

8 paucos admodum et reiculos aput te resedisse. ad- 
secutus ille quos optaverat fasces cupit ponere et 
subinde dicit: c quando hic annus praeteribit?' facit 
ille ludos, quorum sortem sibi optingere magno aesti- 
mavit: 'quando' inquit Mstos effugiam?' diripitur ille 25 
toto foro patronus et magno concursu omnia ultra, 
quam audiri potest, complet: c quando' inquit e res pro- 
ferentur?' praecipitat quisque vitam suam et futuri 

9 desiderio laborat, praesentium taedio. at ille qui nul- 
lum non tempus in usus suos confert, qui omnem so 

5 otiosumque iacuit volg. otiumq; uacauit A 6 , ex A 1 scrip- 

tura apparent litterae: otios auit || 8 is A 1 his A* \\ 

9 non Madvig incerta coni. hinc A minus Joh. Miiller || 11 exis 
A 1 , h supra i add. m. recens \\ 18 quot volg. qno A \\ 19 in 
amicitia sed in apparatu volg. inamicitia sed inapparatu A in 
amicitiam sed in apparatum sr || 21 reiiculos Erasmus ridi- 
culos A || 30 omnem diem Gertz 6s dies A sed es w. 2 in ras. 
pro e vid. scripsisse 



Digitized by Google 



AD PAVLINVM DE BREVITATE VITAE CAP. 8 289 

diem tamquam ultimum ordinat, nec optat crastinum 
nec timet. quid enim est, quod iam uUa hora novae 
voluptatis possit adferre? omnia nota, omnia ad satie- 
tatem percepta sunt. de cetero fors fortuna, ut volet, 
5 ordinet: vita iam in tuto est. huic adici potest, de- 
trahi nihil, et adici sic, quemadmodum saturo iam ac 
pleno aliquid cibi, quod nec desiderat et capit. non 10 
est itaque quod quemquam propter canos aut rugas 
putes diu vixisse: non ille diu vixit, sed diu fuit. 
10 quid enim, si illum multum putes navigasse, quem 
saeva tempestas a portu exceptum huc et illuc tulit 
ac vicibus ventorum ex diverso furentium per eadem 
spatia in orbem egit? non ille multum navigavit, set 
multum iactatus est. 

15 VIII. Mirari soleo, cum video aliquos tempus l 
petentes et eos, qui rogantur, facillimos; illud uterque 
spectat, propter quod tempus petitum est, ipsum qui- 
dem neuter: quasi nihil petitur, quasi nihil datur. re 
omnium pretiosissima luditur; fallit autem illos, quia 

20 res incorporalis est, quia sub oculos non venit, ideo- 
que vilissima aestimatur, immo paene nullum eius 
pretium est. annua, congiaria homines carissime ac- 2 
cipiunt et illis aut laborem aut operam aut diligentiam 
suam locant: nemo aestimat tempus; utuntur illo laxius 

25 quasi gratuito. at eosdem aegros vide, si mortis peri- 



1 tamquam ultimum Gertz ex Bentleyi coni., qui ultimam 
scribi volebat tamquam uitam A quod defendi posse coll. epist. 
101, 10 Gertzio videbatur; illud tamen mihi quoque praeferen- 
dum videtur coll. epist. 12, 8; monit Senccae sent. 48 ed. Wblfflin J| 
2 iam ulla hora s et volg. iam nulla hora 1 A |J 4 fors Muret 
foro A || 5 ante adici Wesenberg aliquid addenaum censet; sed 
cfr. Joh. Miiller in act. Acad. Vindob. CXVIIl p. 32 || 7 et add. 
Madvig || 9 putes diu uixisse// diu fuit A l (eras. d). verba non 
ille diu uixit. ged A* aut A* s. v. add., A 5 aut A* evanida reno- 
vavit et post uixisse inserenda esse significavit || 10 quod enim A 
corr. volg. \\ 18 re Muret res A \\ 21 vilissime Wesenberg fort. 
recte || 22 carissime sr carissimi A || 23 illis aut Gertz inis ut^L 1 
inhis aut A*(?) \\ 25 uide A videas Madvig 

Senecae opera 1. 1. ed. Hermes. 19 

Digitized by GoOQle 



290 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X. 



culum propius admotum est, medicorum genua tan- 
gentes, si metuunt capitale supplicium, omnia sua, ut 
vivant, paratos impendere! tanta in illis discordia 

3 adfectuum est. quodsi posset quemadmodum praeter- 
itorum annorum cuiusque numerus proponi, sic 5 
futurorum, quomodo illi, qui paucos viderent super- 
esse, trepidarent, quomodo Ulis parcerent! atqui facile 
est quamvis exiguum dispensare, quod certum est; id 
debet servari diligentius, quod nescias quando deficiat. 

4 nec est tamen, quod putes illos ignorare, quam cara io 
res sit: dicere solent eis, quos valdissime diligunt, 
paratos se partem annorum suorum dare. dant nec 
intellegunt: dant autem ita, ut sine illorum incremento 
sibi detrahant. sed hoc ipsum, unde detrahant, ne- 
sciunt; ideo tolerabilis est illis iactura detrimenti latentis. is 

6 nemo restituet annos, nemo iterum te tibi reddet; ibit, 
qua coepit, aetas nec cursum suum aut revocabit aut 
supprimet; nihil tumultuabitur, nihil admonebit velo- 
citatis suae: tacita labetur; non illa se regis imperio, 
non favore populi longius proferet: sicut missa est a 20 
primo die, curret, nusquam devertetur, nusquam 
remorabitur. quid fiet? tu occupatus es, vita festinat: 
mors interim aderit, cui, velis nolis, vacandum est. 

l IX. Potestne quicquam f sensus hominum eorum 

14 sibi detrahant. nesciunt A l sed A % post detrahant 
haec verba inserenda esse indicavit, quae in marg. adscripsit: 
sed hoc ipsnm andetraant (unde detrahant Madvig) \\ 15 iactura 
detrimti|latentis A quod vereor ne non recte traditum sit, quam- 
vis Schultess defendat iactura: detrimenti latet vis Gertz \\ 
18 admonebit volg. ad monebit A || 19 se regis sec. m. unius sr 
seregit A \\ 24 Potest ne quicqnam sensns hominnm (corr. m. 5 
ex luminum ut vid.) | eorum dico qniprndentiam iactant? A 
scriptura aperte manca Potestne quicqnam esse (esse ipso) ho- 
minum eorum otio, qui prnd. iactant, operosius? Occ. Madvig 
Potestne quicquam amentius hominum eorum dici consilio, 
qui prud. iactant? Gertz Potestne quicquam esse hominum, 
eorum dico, qui prud. i., vita operosius? aut Potestne quic- 
quam amentius hominum, eorum dico qui pr. i., esse ratione? 
Niemeyer Prodestne cuiquam tempus hominum eorum dico qui 



Digitized by Google 



AD PAVLINVM DE BREVITATE VITAE CAP. 9 291 



dico qui prudentiam iactant? operosius occupati sunt, 
ut melius possint vivere, inpendio vitae vitam instru- 
unt! cogitationes suas in longum ordinant; maxima 
porro vitae iactura dilatio est: illa primum quemque 

5 extrahit diem, illa eripit praesentia, dum ulteriora 
promittit. maximum vivendi impedimentum est ex- 
pectatio, quae pendet ex crastino, perdit hodiernum. 
quod in manu fortunae positum est, disponis, quod in 
tua, dimittis. quo spectas? quo te extendis? omnia 

10 quae ventura sunt in incerto iacent: protinus vive. 
clamat ecce maximus vates et velut divino ore, in- 2 
stinctu salutare carmen canit: 

optima quaeque dies miseris mortalibus aevi 
prima fugit. 

15 c quid cunctaris? , inquit *quidcessas? nisi occupas, fugit/ 
et cum occupaveris, tamen fugiet: itaque cum celeritate 
temporis utendi velocitate certandum est et velut ex 
torrenti rapido nec semper ituro cito hauriendum. hoc 3 
quoque pulcherrime ad exprobrandam infinitam cunc- 

80 tationem, quod non optimam quamque aetatem sed 
diem dicit. quid securus et in tanta temporum fuga 
lentus menses tibi et annos in longam seriem, ut- 
cumque aviditati tuae visum est, exporrigis? de die 
tecum loquitur et de hoc ipso fugiente. num dubium 4 

25 est ergo, quin optima quaeque prima dies fugiat mor- 
talibus miseris, id est occupatis? quorum puerilis 

13 Verg. Georg. III 66 sq. cfr. epist 108, 24 

pr. i.? Schultess Potestne quicquam sensus inluminare hominum 
etc. Joh. MiUler Potestne quicquam sensu hominum, eorum dico 
qui pr. i., <perversius esse?]> operosius etc. ego temptavi || 
lsq. de interpunctione vide Gertzium in stud. crit. p. 153 \\ 
7 perdit ? perdis A \\ 11 ore instinctus A (cfr. dicU. IX 17, 11) 
furore instinctus Muret diviniore instinctu Pauly ore et in- 
stinctu Gertz \\ 19 cunctationem Gertz coll. epist. 45, 13 cogna- 
tionem A agitationem Madvig cogitationem volg. \\ 22 in longam 
Gertz & longam A || 25 optima quaeque prima Gertz pnma 
quaeque optima A 



19* 

Digitized by Google 



292 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X. 



adhuc animos senectus opprimit, ad quam inparati 
inermesque perveniunt; nihil enim provisum est: subito 
in illam necopinantes inciderunt, accedere eam cotidie 
5 non sentiebant. quemadmodum aut sermo aut lectio 
ant aliqua intentior cogitatio iter facientis decipit et 5 
pervenisse ante sentiunt quam adpropinquasse: sic hoc 
iter vitae adsiduum et citatissimum, quod vigilantes 
dormientesque eodem gradu facimus, occupatis non 
apparet nisi in fine. 

1 X. Quod proposui « in partes yelim et argu- 10 
menta diducere, multa mihi occurrent, per quae pro- 
bem brevissimam esse occupatorum vitam. solebat 
dicere Fabianus, non ex his cathedraris philosophis, 
sed ex veris et antiquis: contra adfectus impetu, non 
suptilitate pugnandum, nec minutis volneribus sed in- is 
cursu avertendam aciem; non probam cavillationem 
esse, nam contundi debere, non vellicari. tamen ut 
illis error exprobretur suus, docendi, non tantum de- 

2 plorandi sunt. in tria tempora vita dividitur: quod fuit, 
quod est, quod futurum est. ex is quod agimus breve 20 
est, quod acturi sumus dubium, quod egimus certum. 
hoc est enim, in quod fortuna ius perdidit, quod in 
nullius arbitrium reduci potest. hoc amittunt occu- 
pati; nec enim illis vacat praeterita respicere, et si 

3 vacet, iniucunda est paenitendae rei recordatio. inviti *5 

itaque ad tempora male exacta animum revocant nec 

audent ea retemptare, quorum vitia, etiam quae aliquo 

. • 

6 se add. et volg. post pervenisse $ed cfr. de ben. p. 33,14; 
211, 14 et 21 Hos. ep. p. 463, 24; 515, 18; 535,22 Hense \ senti- 
unt Koch sciunt A \ adpropinquasse A sed duas litteras ultimas 
in ipso versu add. m. 2 aut recentior \\ 12 uita A b multa ut vid. 
A x sed ita ut m inferne et superne, 1 supeme puncto notata sit \\ 
13 cathredraris A || 16 aciem; non probam cauillationem esse; 
nam contundi (scil. adfectus) debere Gertz Lipsium secutus, nisi 
quod is nam non habet et retundi scripsit aciem non probat. 
{corr. in proba A 6 ) cauillationes | em contundi debere A || 20 exis 
corr. in exhis A 



Digitized by Googli 



AD PAVLINVM DE BREVITATE VITAE CAP. 10 293 



praesentis voluptatis lenocinio surripiebantur, retrac- 
tando patescunt. nemo, nisi quoi omnia acta sunt 
sub censura sua, quae numquam fallitur, libenter se 
in praeteritum retorquet; ille qui multa ambitiose con- 4 
5 cupiit, superbe contempsit, inpotenter vicit, insidiose 
decepit, avare rapuit, prodige effudit, necesse est me- 
moriam suam timeat. atqui haec est pars temporis 
nostri sacra ac dedicata, omnis humanos casus super- 
gressa, extra regnum fortunae subducta, quam non 

10 inopia, non metus, non morborum incursus exagitet; 
haec nec turbari nec eripi potest: perpetua eius et in- 
trepida possessio est. singuli tantum dies, et hi per 
momenta, praesentes sunt; at praeteriti temporis omnes, 
cum iusseritis, aderunt, ad arbitrium tuum inspici se 

15 ac detineri patientur, quod facere occupatis non vacat. 
securae et quietae mentis est in omnes vitae suae par- 5 
tes discurrere; occupatorum animi, velut sub iugo sint, 
flectere se ac respicere non possunt. abit igitur vita 
eorum in profundum et ut nihil prodest, licet quan- 

20 tumlibet ingeras, si non subest quod excipiat ac servet, 
sic, nihil refert quantum temporis detur, si non est 
ubi subsidat, per quassos foratosque animos trans- 
mittitur. praesens tempus brevissimum est, adeo quidem, 6 
ut quibusdam nullum videatur; in cursu enim semper 

25 est, fluit et praecipitatur; ante desinit esse quam venit, 
nec magis moram patitur quam mundus aut sidera, 

1 surripiebantur A l ut vid. subripiebantur A h subrepebant 
Erasmus \\ 2 quoi Gruter quo A || 9 non ante inopia add. 8. v. 
A* |i 10 metus corr. ex meftus A 1 1| 13 pmonimenta A corr. volg. | 
sunt A* sint A l |j 14 iusseritis A cfr. Joh. Miiller in act. Acad. 
Vindob. CXVIII p. 8 iusseris, tibi Gertz || 15 patientur sine 
dubio habuit A l patiuntur A 5 || 16 oms//uite (eras. vid. s) A \\ 
18 abit igjtur A l in ras. et supra finem vocis abit duae litterae 
m. 1 scriptae, fort. eri (ri per ligaturam) erasae sunt \\ 21 refert 
eqs. cfr. dial. III 21, 4 || 23 ante praesens tempus ea excidisse 
putat W. Gemoll, quae de futuro tempore (cfr. § 2) a Seneca 
disputata sint; refutatur a Gertzio in edit. et Joh. Miiller 1. 1. 
p. 12 



Digitized by Google 



294 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X. 



quorum inrequieta semper agitatio nunquam in eodem 
vestigio manet. solum igitur ad occupatos praesens 
pertinet tempus, quod tam breve est, ut arripi non 
possit, et id ipsum illis districtis in multa subducitur. 

1 XI. Denique vis scire quam non diu vivant? 5 
vide quam cupiant diu vivere. decrepiti senes pau- 
corum annorum accessionem votis mendicant: minores 
natu se ipsos esse fingunt; mendacio sibi blandiuntur 
et tam libenter se fallunt quam si una fata decipiant. 
iam vero cum illos aliqua inbecillitas mortalitatis ad- 10 
monuit, quemadmodum paventes moriuntur, non tam- 
quam exeant de vita, sed tamquam extrahantur. stultos 
se fuisse, qui non vixerint, clamitant et, si modo eva- 
Berint ex illa valitudine, in otio victuros; tunc quam 
frustra paraverint, quibus non fruerentur, quam in 15 

2 cassum omnis ceciderit labor, cogitant. at quibus vita 
procul ab omni negotio agitur, quidni spatiosa sit? 
nihil ex illa delegatur, nihil alio atque alio spargitur, 
nihil inde fortunae traditur, nihil neglegentia interit, 
nihil largitione detrahitur, nihil supervacuum est: tota, 20 
ut ita dicam, in reditu est. quantulacumque itaque 
abunde sufficit, et ideo, quandoque ultimus dies venerit, 
non cunctabitur sapiens ire ad mortem certo gradu. 

1 XII. Quaeris fortasse, quos occupatos vocem? 
non est quod me solos putes dicere, quos a basilica 25 
inmissi demum canes eiciunt, quos aut in sua vides 
turba speciosius elidi aut in aliena contemptius, quos 
officia domibus suis evocant, ut alienis foribus inlidant, 
cwt hasta praetoris infami lucro et quandoque suppu- 

2 raturo exercet. quorundam otium occupatum est: in 30 
villa aut in lecto suo, in media solitudine, quamvis 

8 se 8. v. add. A % || 9 et tam volg. etia A || 13 qui Madvig 
ut A || 15 incasum A 1 alteram b s. v. add. ut md. A* || 25 solos 
volg. boIub A eos solos malit Gertz \ abaeilica A {quoa defendit 
P. Thomas coll. epist. 122, 16: a balneo exisse) e b- Gertz || 
28 domib; A sed corr. fort. m. 1 ex homib; | euocant A* se uo- 
cant ut vid. A l \\ 29 aut add. Madvig quoB s 



Digitized by Google 



AD PAVLINYM DE BREVITATE VITAE CAP. 11. 12 295 



ab omnibus recesserint, sibi ipsi molesti sunt: quorum 
non otiosa vita dicenda est, sed desidiosa occupatio. 
illum tu otiosum vocas qui Corinthia, paucorum fu- 
rore pretiosa, anxia suptilitate concinnat et maiorem 

5 dierum partem in aeruginosis lamellis consumit? qui 
in ceromate (nam, pro facinus! ne Romanis quidem 
vitiis laboramus) spectator puerorum rixantium sedet? 
qui iumentorum suorum greges in aetatium et colorum 
paria diducit? qui athletas novissimos pascit? quid? 3 

10 illos otiosos vocas, quibus aput tonsorem multae horae 
transmittuntur, dum decerpitur, si quid proxima nocte 
subcrevit, dum de singulis capillis in consilium itur, dum 
aut disiecta coma restituitur aut deficiens hinc atque 
illinc in frontem compellitur? quomodo irascuntur, 

16 si tonsor paulo neglegentior fuit, tamquam virum ton- 
deret! quomodo excandescunt, si quid ex iuba sua 
decisum est, si quid extra ordinem iacuit, nisi omnia 
in anulos suos reciderunt! quis est istorum qui non 
malit rem publicam turbari quam comam suam? qui 

so non sollicitior sit de capitis sui decore quam de sa- 
lute? qui non comptior esse malit quam honestior? 
hos tu otiosos vocas inter pectinem speculumque oc- 
cupatos? quid illi, qui in componendis, audiendis, 4 
discendis canticis operati sunt, dum vocem, cuius rec- 

25 tum cursum natura et optimum et simplicissimum 
fecit, in flexus modulationis inertissimae torquent, 

2 occupatio tolli volt Wolters || 5 qni inche roma tena. 
profacinus A corr. Agricola \\ 7 spectator Erasm* sectator A \\ 
8 iumentorom Gertz innctornm A || 9 athletas A 6 \ nonissimos 
A uix recte, sed quid Sen. scripserit incertum: notissimos novi- 
tios nobilissimos nervosissimos torosissimos vv. dd. certatim novis 
cibis Madvig novissimo more Gertz II 10 nocas corr. ex uocat ^l 1 !! 
13 verba ant deficiens hinc atqne lllinc in frontem compellitnr 
in marg. scripsit A*(?) et post restitnitnr inserenda esse signi- 
ficavit || 19 malit .R.P. snam turbari quam comam A corr. 
Muret malit rem suam turb. eqs. Gertz || 20 de salute A de r. p. 
salute Wolters || 21 comtior A || 23 quid illi, qui in volg. quid 
illi//in A (quid erasum sit, dispici non potest) quid illi qui 
Gruter \\ 26 in flexu// (eras. s) A inflexu sr | ineptissimae Erasm* 



Digitized by Google 



296 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X. 



quorum digiti aliquod intra se carmen metientes semper 
sonant, quorum, cum ad res serias, etiam saepe tristes 
adhibiti sunt, exauditur tacita modulatio? non habent 
6 isti otium, sed iners negotium. convivia me hercules 
horum non posuerim inter vacantia tempora, cum vi- 6 
deam, quam solliciti argentum ordinent, quam dili- 
genter exoletorum suorum tunicas succingant, quam 
suspensi sint, quomodo aper a coco exeat, qua celeri- 
tate signo dato glabri ad ministeria discurrant, quanta 
arte scindantur aves in frusta non enormia, quam curi- 10 
ose infelices pueruli ebriorum sputa detergeant: ex his 
elegantiae lautitiaeque fama captatur et usque eo in 
omnes vitae secessus mala sua illos secuntur, ut nec 

6 bibant sine ambitione nec edant. ne illos quidem inter 
otiosos numeraverim, qui sella se et lectica huc et is 
illuc ferunt et ad gestationum suarum, quasi deserere 
illas non liceat, horas occurrunt, quos quando lavari 
debeant, quando natare, quando cenare, alius admonet: 
[et] usque eo nimio delicati animi languore solvuntur, 

7 ut per se scire non possint, an esuriant! audio quen- so 
dam ex delicatis — si modo deliciae vocandae sunt 
vitam et consuetudinem humanam dediscere — , cum 
ex balneo inter manus elatus et in sella positus esset, 
dixisse interrogando : 'iam sedeo? 9 hunc tu ignorantem, 
an sedeat, putas scire an vivat, an videat, an otiosus n 
sit? non facile dixerim, utrum magis miserear, si hoc 

8 ignoravit, an si ignorare se finxit. multarum quidem 

1 intrase A in mensa Joh. Muller metientes in metientium 
mutari malebat Gertz \\ 2 etiam sepe A saepe etiam ff fort. rec~ 
tius ]| 8 qua sr qua A quanta volg. || 10 infrustra A \\ 11 ex his 
etegantie A 6 (pro ultima e A 1 s habuisse vid.) || 14 ne edant A 
corr. volg. || 15 otiosos volg. abi | //tiosos A (eras. o) I nnmera- 
verim Koch numeraberis A \ sella se et lectica A* corr. ex 
sella eft &lectica (& non satis certum est); post lectica aliguid 
erasum est, quod quid fuerit dispici non potest, sed initio huius 
rasurae A b s scripsit, ut fieret lecticas. || 17 labari A 1 lavari A*\\ 
18 pro natare Wolters malit ambulare | admonet: usque Gertz 
admonet. et usque A \\ 25 scire// (erasa fort. s) A 



Digitized by Google 



AD PAVLINVM DE BREVITATE VITAE CAP. 13 297 



rerum oblivionem sentiunt, sed multarum et imitantur; 
quaedam vitia illos quasi felicitatis argumenta delec- 
tant; nimis humilis et contempti hominis videtur scire 
quid facias: i nunc et mimos multa mentiri ad expro- 

5 brandam luxuriam puta. plura me hercules praetereunt 
quam fingunt et tanta incredibilium vitiorum copia in- 
genioso in hoc unum saeculo processit, ut iam mimo- 
rum arguere possimus neglegentiam. esse aliquem, qui 
usque eo deliciis interierit, ut an sedeat alteri credat! 

io non est ergo hic otiosus, aliud illi nomen inponas: 9 
aeger est, immo mortuus est; ille otiosus est, cui otii 
sui et sensus est. hic vero semivivus, cui ad intelle- 
gendos corporis sui habitus indice opus est, quomodo 
potest hic ullius temporis dominus esse? 

15 XIII. Persequi singulos longum est, quorum aut 1 
latrunculi aut pila aut excoquendi in sole corporis cura 
consumpsere vitam. non sunt otiosi, quorum volup- 
tates multum negotii habent. nam de illis nemo du- 
bitabit, quin operose nihil agant, qui litterarum in- 

so utilium studiis detinentur, quae iam aput Bomanos 
quoque magna manus est. Graecorum iste morbus fuit 2 
quaerere, quem numerum Ulixes remigum habuisset, 
prior scripta esset Ilias an Odyssia, praeterea an eius- 
dem essent auctoris, alia deinceps huius notae, quae 

25 sive contineas, nihil tacitam conscientiam iuvant, sive 
proferas, non doctior videaris set molestior. ecce Ro- 3 
manos quoque invasit inane studium supervacua di- 
scendi; his diebus audii quendam referentem, quae 

4 facias A 1 faciat A 6 \ i nunc volg. in unc A sed m. rec. 
h supra n add. || 11 cni ante otii 8. v. add. A* || 12 & A 1 ex ft 
corr. vid. cui otii et sui sensus est W. Gemoll j adinlegendos A 1 
corr. A % \\ 19 quin A (n 8. v. add. vid. m. 3) \\ 23 an tn litura 
A*; ex A l scriptura ultima littera s vid. fuisse \ odyssia A 1 
odyssea A h || 24 essent Gertz esset A I auctoris A l corr. ex 
auctoritas || 27 discedi A 1 corr. w. 2 \\ 28 andi A 1 andiui A* 
cfr. epist. 68, 9 (pag. 218, 10 Hense) et Rossbach: de Sen. libror. 
recensione et emend. p. 130 adnot 62 referentem (tem in 
ras.) A* 



Digitized by Google 



298 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X. 



primus quisque ex Romanis ducibus fecisset: primus 
navali proelio Duilius vicit, primus Curius Dentatus 
in triumpho duxit elephantos. etiamnunc ista, etsi ad 
veram gloriam non tendunt, circa civilium tamen ope- 
rum exempla versantur: non est profutura talis sci- 5 
entia, est tamen quae nos speciosa rerum vanitate de- 

4 tineat. hoc quoque quaerentibus remittamus, quis 
Romanis primus persuaserit navem conscendere — 
Claudius is fuit, Caudex ob hoc ipsum appellatus, quia 
plurium tabularum contextus caudex aput antiquos 10 
vocatur, unde publicae tabulae codices dicuntur et 
naves nunc quoque ex antiqua consuetudine, quae 
commeatus per Tiberim subvehunt, codicariae vocan- 

5 tur — ; sane et hoc ad rem pertineat, quod Valerius 
Corvinus primus Messanam vicit et primus ex familia 15 
Valeriorum urbis captae in se translato nomine Messana 
appellatus est paulatimque vulgo permutante litteras 

6 Messala dictus: num et hoc cuiquam curare permittes, 
quod primus L. Sulla in circo leones solutos dedit, 
cum alioquin alligati darentur, ad conficiendos eos so 
missis a rege Boccho iaculatoribus? et hoc sane remit- 
tatur: num et Pompeium primum in circo elephan- 
torum duodeviginti pugnam edidisse commissis more 
proeli innoxis hominibus ad ullam rem bonam per- 
tinet? princeps civitatis et inter antiquos principes, 25 
ut fama tradidit, bonitatis eximiae memorabile puta- 
vit spectaculi genus novo more perdere homines. 



2 preHo dullius A || 4 gloriam tn marg. add. A* || 6 nos 
8. v. add. A* |I 11 uocatur A vocabatur sr et volg. \\ 12 ex anti- 
qua consuetudine, quae Lipsius quae exantiqua | conBuetudine A \\ 
13 per tiberim et uocantur s. v. add. A* \ codicariae A l caud- 
A 8 || 18 messala tn marg. A* mesflalla A l \ cuiquam Gruter 
quicquam A quoiquam alii \\ 19 sylla A \\ 20 allicati A \\ 21 ia- 

culatorius A corr. volg. || 24 pr§ljno xifl A 1 pr^ljno^xis A*(?) 
innoxis edidi coll. JPlin. n. h. VIII 7, 20 Lipsio Gertzioque ob- 
secutas, quamguam fieri potest, ut ipse Seneca errore haud tn- 
solito noxiis scripserit 



Digitized by Google 



AD PAYLINVM DE BREVITATE VITAE CAP. 13 299 



c depugnant? parum est. lancinantur? parum est: ingenti 
mole animalium exteranturP satius erat ista in obli- 7 
vionem ire, ne quis postea potens disceret invideretque 
rei minime humanae. o quantum caliginis mentibus 

5 nostris obicit magna felicitasl ille se supra rerum 
naturam esse tunc credidit, cum tot miserorum ho- 
minum catervas sub alio caelo natis beluis obiceret, 
cum bellum inter tam disparia animalia committeret, 
cum in conspectum populi Romani multum sanguinis 

10 funderet mox plus ipsum fundere coacturus; at idem 
postea Alexandrina perfidia deceptus ultimo mancipio 
transfodiendum se praebuit, tum demum intellecta 
inani iactatione cognominis sui. sed ut illo revertar, 8 
unde decessi, et in eadem materia ostendam super- 

15 vacuamq^uorumdamdiligentiam: idem narrabat Metellum 
victis in Sicilia Poenis triumphantem unum omnium 
Romanorum ante currum centum et viginti captivos 
elephantos duxisse; Sullam ultimum Bomanorum pro- 
tulisse pomerium, quod numquam provinciali, sed 

so Italico agro adquisito proferre moris aput antiquos 
fuit. hoc scire magis prodest, quam Aventinum mon- 
tem extra pomerium esse, ut ille adfirmabat, propter 
alteram ex duabus causis, aut quod plebs eo seces- 
sisset, aut quod Remo auspicante illo loco aves non 

25 addixissent, alia deinceps innumerabilia, quae aut farta 9 

1 verba: depugnant . . . exterantur. Pompei esse de sorte 
illorum hominum quasi deliberantis Gertz perspexit | lancinatur 
A | ingenti corr. ex ingeni A* || 2 obliuionu A 1 corr. A b |J 
9 in con spectum A in conspectu volg. \\ 12 trans fodiendus A 1 
corr, A* || 13 reuertar unde A x corr. ex reuertamnde in marg. 
A e : i reuertam || 14 decessi. et (. et in ras.) A* decessit A 1 
diBcessi et S" recessi et Pinc. codd. || 16 insicilia A 9 in ras. || 
18 syllam ultimum (timum in ras. m. 3) A || 19 prouiciali (sicf) 
s. v. add. A 9 || 20 adquisito (ito in ras. maiore m. 3) A || 21 hoc 
A haec Wesenberg \\ 22 pomerium A 9 pompeium A 1 \\ 24 auspi- 
canti Wesenberg fort. recte || 25 addixissent. Alia . . . similia. 
nam volg. interpungebatur ; corr. Gertz \ farta A paria Haase 
(cfr. praef. vol. I p. VII) fulta Gertz 



Digitized by Google 



300 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X. 



sunt mendaciis aut similia? nam ut concedas omnia 
eos fide bona dicere, ut ad praestationem scribant, 
tamen cuius ista errores minuent? cuius cupiditates 
prement? quem fortiorem, quem iustiorem, quem 
liberaliorem facient? dubitare se interim Fabianus 6 
noster aiebat, an satius esset nullis studiis admoveri 
quam his inplicari. 

1 XIV. Soli omnium otiosi sunt qui sapientiae 
vacant, soli vivunt; nec enim suam tantum aetatem 
bene tuentur: omne aevum suo adiciunt; quidquid an- 10 
norum ante illos actum est, illis adquisitum est. nisi 
ingratissimi sumus, illi clarissimi sacrarum opinionum 
conditores nobis nati sunt, nobis vitam praeparaverunt. 
ad res pulcberrimas ex tenebris ad lucem erutas alieno 
labore deducimur; nullo nobis saeculo interdictum est, 16 
in omnia admittimur et, si magnitudine animi egredi 
humanae inbecillitatis angustias libet, multum, per 

2 quod spatiemur, temporis est. disputare cum Socrate 
licet, dubitare cum Carneade, cum Epicuro quiescere, 
hominis naturam cum Stoicis vincere, cum Cynicis ex- 20 
cedere. cum rerum natura in consortium omnis aevi 
patiatur incedere, quidni ab hoc exiguo et caduco tem- 
poris transitu in illa toto nos demus animo, quae in- 
mensa, quae aeterna sunt, quae cum melioribus com- 

3 munia? isti, qui per officia discursant, qui se aliosque 25 
inquietant, cum bene insanierint, cum omnium limina 
cotidie perambulaverint nec ullas apertas fores praeter- 
ierint, cum per diversissimas domos meritoriam salu- 
tationem circumtulerint, quotum quemque ex tam in- 
mensa et variis cupiditatibus districta urbe poterunt 2» 

4 videre? quam multi erunt, quorum illos aut somnus 

3 cuius ante cupiditates s. v. add. A 3 \\ 13 uitam A viam 
Lipsius praeter necessitatem || 15 uobis/// nobilis A l \\ 

20 excedere, cum . . . incedere. Quidui volg.; interpttnctionem 
emendavit Madvig || 21 cum <nos> rerum Gertz \\ 24 eterne. A l 
corr. A* || 28 meritoriam A 1 sed ultimam litteram A* fort. punctis 
notavit || 80 urbe A turba Gertz \\ 31 uideri A l corr. A 5 (?) 



Digitized by Google 



AD PAVLINVM DE BREVITATE VITAE CAP. 14. 15 301 



aut luxuria aut inhumanitas summoveat! quam multi 
qui illos, cum diu torserint, simulata festinatione trans- 
currant! quam multi per refertum clientibus atrium 
prodire vitabunt et per obscuros aedium aditus pro- 

5 fugient, quasi non inhumanius sit decipere quam ex- 
cludere! quam multi hesterna crapula semisomnes et 
graves illis miseris suum somnum rumpentibus, ut 
alienum expectent, vix adlevatis labris insusurratum 
miliens nomen oscitatione superbissima reddent! hos 6 

10 in veris officiis morari [putamus] licet dicamus, qui 
Zenonem, qui Pythagoran cotidie et Democritum ceteros- 
que antistites bonarum artium, qui Aristotelen et Theo- 
phrastum volent habere quam familiarissimos. nemo 
horum non vacabit, nemo non venientem ad se beati- 

15 orem, amantiorem sui dimittet, nemo quemquam vacuis 
a se manibus abire patietur; nocte conveniri, interdiu 
ab omnibus mortalibus possunt. 

XV. Horum te mori nemo coget, omnes doce- i 
bunt; horum nemo annos tuos conteret, suos tibi con- 
20 tribuet; nullius ex his sermo periculosus erit, nullius 

6 hesterna <s et volg. externa A \ BemiBomnes & «jraues A & 
cfr. Hense ad epist. p. 580, 13 || 7 miBeris volg. inde ab Erasm. 1 
miseriis A \ rumpentib; A l ut vid. rumpentes A b || 8 expectent A 
quod recte defendunt Joh. Muller (Ztschr. f oe. Gym. 1887 p. 852) 
et P. Thomas {Morceaux choisis. Paris 1896 p. 118 not. 10) 
spectent Gertz \ adleuantis A sed n perforavit m. recentior \ 
labris A recte, si quid video; nimirum verba vix adlevatis labris 
coniungenda sunt cum v. insusurratum et interpretandum: nomen 
miliens a nomenclatore labra vix adlevante insusurratum reddunt 
oscitatione superbissima. contrariorum scil. nimio studio effec- 
tum est, ut Seneca verba per se non necessaria vix adl. labris 
e regione poneret oscitationi superbissimae. Cornelissen et Gertz 
palpebris scripserunt || 10 putam; A 1 putate A 6 om. in uno s* 
palam Gertz putamus, licet derideamur E. Thomas || 12 post 
artium P. Thomas adire addi volt, non sine causa offensus ora- 
tionis structura \ aristotelem A sed m in ras. alia manu \ theo 
prastum A \\ 14 vacabit volg. uacauit A 1 altera a s. v. addita |[ 
15 post amantiorem in A alia man. q* s. v. add., quod volg. 
recipiunt \\ 16 ante interdiu fort. A % et s. v. add. || 19 conteret . . 
contribuet Erasm* conterit . . contribuit A contribuent Gertz 



Digitized by Google 



302 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X. 



amicitia capitalis, nullius sumptuosa observatio. feres 
ex illis, quidquid voles; per illos non stabit, quominus 

2 plurimum quantum, cum coeperis, haurias. quae illum 
felicitas, quam pulchra senectus manet, qui se in horum 
clientelam contulit! habebit, cum quibus de minimis 6 
maximisque rebus deliberet, quos de se cotidie consulat, 

a quibus audiat verum sine contumelia, laudetur sine 

3 adulatione, ad quorum se similitudinem effingat. sole- 
mus dicere non fuisse in nostra potestate, quos sortire- 
mur parentes, forte hominibus datos: nobis vero ad 10 
nostrum arbitrium nasci licet. nobilissimorum ingeni- 
orum familiae sunt: elige in quam adscisci velis; non 
in nomen tantum adoptaberis, sed in ipsa bona, quae 
non erunt sordide nec maligne custodienda: maiora 

4 fient, quo illa pluribus diviseris. hi tibi dabunt ad 15 
aeternitatem iter et te in illum locum, ex quo nemo 
deicitur, sublevabunt. haec una ratio est extendendae 
mortalitatis, immo in immortalitatem vertendae. ho- 
nores, monimenta, quidquid aut decretis ambitio iussit 
aut operibus extruxit, cito subruitur, nihil non longa 20 
demolitur vetustas et movet; at iis, quae consecravit 
sapientia, nocere non potest; nulla abolebit aetas, nulla 
deminuet; sequens ac deinde semper ulterior aliquid 
ad venerationem conferet, quoniam quidem in vicino 
versatur invidia, simplicius longe posita miramur. 25 

5 sapientis ergo multum patet vita, non idem illum qui 
ceteros terminus cludit: solus generis humani legibus 
solvitur, omnia illi saecula ut deo serviunt. transit 

1 suspiciosa coni. Erasmus || 3 plurimum quantum cgperis 
A corr. Vahlen quantum plurimum cupieris Muret | illu A sed 
u ex corr. \\ 7 a praep. in ipso versu add. A* || 10 hominibus 
scripsi nobis A nobis datos: nascentibus vero (i. e. ad verum) 
Schultess j| 11 ingeniorum s. v. add. A* || 15 apluribus A \\ 
18 mortalitatis immo A* mortalitatissimo A l \ in add. volg. || 

21 mouet A mordet Madvig dimovet Wesenberg amovet P. Thomas \\ 

22 nocere A (scil. vetustas) noceri volg. I| 24 conferet sr confert 
A || 27 legibus volg. lesibus A \\ 28 ut deo ex uideo corr. in A 
m. recentior \ transit A 1 transilit al. m. corr . 



Digitized by Google 



AD PAVLINVM DE BREVITATE VITAE CAP. 16 303 



tempus aliquod: hoc recordatione comprendit; instat: 
hoc utitur; venturum est: hoc praecipit. longam illi 
vitam facit omnium temporum in unum conlatio. 

XVI. Illorum brevissima ac sollicitissima aetas 1 
est, qui praeteritorum obliviscuntur, praesentia nec- 
legunt, de futuro timent: cum ad extrema venerunt, 
sero intellegunt miseri, tam diu se, dum nihil agunt, 
occupatos fuisse. nec est, quod hoc argumento pro- 2 
bari putes longam illos agere vitam, quia interdum 
mortem invocant: vexat illos inprudenida incertis ad- 
fectibus et incurrentibus in ipsa, quae metuunt; mortem 
saepe ideo optant, quia timent. illud quoque argu- 3 
mentum non est quod putes diu viventium, quod 
saepe illis longus videtur dies, quod, dum veniat con- 
dictum tempus cenae, tarde ire horas queruntur; nam 
si quando illos deseruerunt occupationes, in otio relicti 
aestuant, nec quomodo id disponant aut extrahant 
sciunt. itaque ad occupationem aliquam tendunt et 
quod interiacet omne tempus grave est, tam me her- 
cules, quam cum dies muneris gladiatorii edictus est, 
aut cum alicuius alterius vel spectaculi vel voluptatis 
expectatur constitutum, transilire medios dies volunt. 
omnis illis speratae rei longa dilatio est: at illud 4 
tempus, quod amant, breve est et praeceps breviusque 
multo suo fit vitio; aliunde enim alio transfugiunt et 

3 collatio ? et vdlg. conlocatio A || 11 quae corr. ex qna 
fort. A* || 18 putes////| A ftn fine versus vocula aliqua, esse ut 
vid., erasa est; sed incertior est, quam ut recipere audeam' 
Gertz) || 14- veniat condictum Muret ueniat acondictum A l corr. 
eadem m. in ueniant adcondictum 15 tarde ire oras A (tard 
in ras. fort. m. 3) || 17 aut volg. ut A exterant W. GemoXl, 
sed recte Gertz cap. 9, 1 contulit || 19 quod corr. in A m. recen- 

tior ex quo | intiac& A 6 (ti in ras.) \\ 22 traneilirfi A 6 || 23 est. 
At illud tempus, quod amant Muret est. adillud tempus. quod 
amanti A est. At . . . damnant Madvig \\ 25 fit Erasmus add. 
ante suo, probabilius Wesenberg ante vitio; idem tamen vitio 
<faciunt> scribi mavolt suo voto Koch at illud temp., q. amant, 
leve est e. p. br. nullo suo vitio Schultess 



Digitized by Google 



304 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X. 



consistere in una cnpiditate non possunt. non sunt 
illis longi dies, sed invisi; at contra quam exiguae 
noctes videntur, quas in conplexu scortorum aut vino 
5 exigunt! inde etiam poetarum furor fabulis humanos 
errores alentium, quibus visus est Iuppiter voluptate 5 
concubitus delenitus duplicasse noctem: quid aliud est 
vitia nostra incendere quam auctores iflis inscribere 
deos et dare morbo exemplo divinitatis excusatam 
licentiam? possunt istis non brevissimae videri noctes, 
quas tam care mercantur? diem noctis expectatione 10 
perdunt, noctem lucis metu. 

1 XVII. Ipsae voluptates eorum trepidae et variis 
terroribus inquietae sunt subitque cum maxime ex- 
sultantis sollicita cogitatio: c haec quam diu?' ab hoc 
affectu reges suam flevere potentiam, nec iUos magni- is 
tudo fortunae suae delectavit, sed venturus aliquando 

2 finis exterruit. cum per magna camporum spatia por- 
rigeret exercitum nec numerum eius sed mensuram 
conprenderet Persarum rex insolentissimus, lacrimas 
profudit, quod intra centum annos nemo ex tanta so 
iuventute superfiiturus esset: at iUis admoturus erat 
fatum ipse qui flebat perditurusque alios in mari, alios 
in terra, alios proelio, alios fuga et intra exiguum 
tempus consumpturus illos, quibus centesimum annum 

3 timebat. quid, quod gaudia quoque eorum trepida 35 
sunt? non enim solidis causis innituntur, sed eadem 
qua oriuntur vanitate turbantur. qualia autem putas 
esse tempora etiam ipsorum confessione misera, cum 
haec quoque, quibus se attollunt et super hominem 

4 efferunt, parum sincera sint? maxima quaeque bona so 
sollicita sunt nec ulli fortunae minus bene quam op- 
timae creditur: alia felicitate ad tuendam felicitatem 

2 illis Muret illi A || 15 magnitudo volg. magnitudinem A 
in quo magnitndo interim latere Gertz suspicatur |[ 17 extemit 
A || 19 rexin solentissimns A l corr. ex rexit solentissimus || 
24 anum A (virgulam add. alia m.) \\ 25 quod A*(?) quit A 1 || 
27 qua corr. ex quae A \\ 80 sincerasint A l sincerasunt A* 



Digitized by Google 



AD PAVLINVM DE BREYITATE VITAE CAP. 17 305 



opus est et pro ipsis qnae successere votis vota facienda 
sunt. omne enim quod fortuito obvenit instabile est, 
quoque altius surrexerit, opportunius est in occasum. 
neminem porro casura delectant: miserrimam ergo 

5 necesse est, non tantum brevissimam, vitam esse 
eorum, qui magno parant labore, quod maiore possi- 
deant. operose adsecuntur quae volunt, anxii tenent 
quae adsecuti sunt; nulla interim numquam amplius 5 
redituri temporis ratio est: novae occupationes veteri- 

io bus substituuntur, spes spem excitat, ambitionem 
ambitio. miseriarum non finis quaeritur, set materia 
mutatur. nostri nos honores torserunt: plus temporis 
alieni auferunt; candidati laborare desimus: suftraga- 
tores incipimus; accusandi deposuimus molestiam: iudi- 

i5 candi nanciscimur; iudex desit esse: quaesitor est; 
alienorum bonorum mercennaria procuratione consenuit: 
suis opibus distinetur. Marium caliga dimisit: consu- 6 
latus exercet. Quintius dictaturam properat pervadere: 
ab aratro revocabitur. ibit in Poenos nondum tantae 

20 maturus rei Scipio; victor Hannibalis, victor Antiochi, 
sui consulatus decus, fraterni sponsor, ni per ipsum 
mora esset, cum Iove reponeretur: civiles servatorem 
agitabunt seditiones et post fastiditos a iuvene diis 
aequos honores iam senem contumacis exili delec- 

25 tabit ambitio. numquam derunt vel felices vel miserae 



3 quoque Gertz quod A quo s et volg. | surrexerit A sur- 
rezit sr cfr. Hammelrath gram.-stUist. Beitrdge zu Sen. Progr. 
Emmerich 1895 p. 3sq. || 7 tenent corr. ex tenet A* ||j 9 novse 
A*(?) nouo A 1 || 13 desimus A l desiuimus A* cfr. Hense ad 
epist. p. 155,18 || 15 desit corr. in desiit A l 17 distinetur 
Gruter destinetur A det- alii \ caligo A corr. volg. \\ 18 puadere 
A l puadere A* tradere Schultess J| 19 ibit A ivit Haase |[20 uic- 
torianti ochi A l corr. -4 8 || 21 ni per volg. neper A || 22 mora 
esset Gertz mora sit A 5 moraffc aut moraf«& A x \ ante ciuiles 
in A 2 aut 3 litt. (velut ia 'sed vestigia nimis incerta') erasae 
sunt civiles servatorem <r.p.> Madvig <civium> civiles serv. 
Gertz civiles Servatorem Joh. Miiller. cfr. Tac. ann. XV 71 in. 
23 abiuuenes (b s. v.) dii se honores A l corr. A* 

SENECAE OPERA 1. 1. ed. H e r m e b. 20 

Digitized by Google 



306 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X. 



sollicitudinis causae; per occupationes vita trudetur: 
otium numquam agetur, semper optabitur. 

1 XYHI. Excerpe itaque te volgo, Pauline carissime, 
et in tranquilliorem portum non pro aetatis spatio 
iactatus tandem recede. cogita, quot fluctus subieris, s 
quot tempestates partim privatas sustinueris, partim 
publicas in te converteris; satis iam per laboriosa et 
inquieta documenta exhibita virtus est: experire, quid 
in otio faciat. maior pars aetatis, certe melior rei 
publicae data sit: aliquid temporis tui sume etiam tibi. 10 

2 nec te ad segnem aut inertem quietem voco, non ut 
somno et caris turbae voluptatibus quidquid est in te 
indolis vividae mergas: non est istud adquiescere; in- 
venies maiora omnibus adhuc strenue tractatis operi- 

3 bus, quae repositus et securus agites. tu quidem orbis 15 
terrarum rationes administras tam abstinenter quam 
alienas, tam diligenter quam tuas, tam religiose quam 
publicas. in officio amorem consequeris, in quo odium 
vitare difficile est: sed tamen, mihi crede, satius est 

4 vitae suae rationem quam frumenti publici nosse. istum 20 
animi vigorem rerum maximarum capacissimum a mini- 
sterio honorifico quidem sed parum ad beatam vitam 
apto revoca et cogita non id egisse te ab aetate prima 
omni cultu studiorum liberalium, ut tibi multa milia 
frumenti bene committerentur: maius quiddam et altius 25 
de te promiseras. non derunt et frugalitatis exactae 
homines et laboriosae operae: tanto aptiora portandis 
oneribus tarda iumenta sunt quam nobiles equi, quorum 
generosam pernicitatem quis umquam gravi [[sarcina 

1 uite. rudetur A eorr. Haase || 7 satis A* statim A 1 \\ 
8 post virtus Wesenberg tua desiderat || 9 inotio A* || 10 sit A 
est Madvig || 16 administras tam A* administra istam A 1 \\ 
18 publicas A quod tuetur Madvig sacras Bentley pupillares 
Joh. Muller | illo add. Gertz eo Haase ante officio || 22 uita 
apto re ^, 8 in ras. A 1 scriptura prorsus incerta est || 26 jpmiseras 
A {» m. 3 in ras. statim post te incipiente) || 27 portandis 
Madvig exportandis A 



Digitized by Google 



AD PAVLINVM DE BREVITATE VITAE CAP. 18. 19 307 



pressit? cogita praeterea, quantam sollicitudinis sit 5 
ad tantam te molem obicere: cum ventre tibi humano 
negotium est; nec rationem patitur nec aequitate miti- 
gatur nec ulla prece flectitur populus esuriens. modo 

6 modo intra paucos illos dies, quibus C. Caesar perit, 
si quis inferis sensus est, hoe gravissime ferens, quod 
sciebat populo Romano superstiti septem aut octo certe 
dierum cibaria superesse, dum ille pontes navibus 
iungit et viribus imperi ludit, aderat ultimum malorum 

10 obsessis quoque, alimentorum egestas; exitio paene ac 
fame constitit et, quae famem sequitur, rerum omnium 
ruina furiosi et externi et infeliciter superbi regis imi- 
tatio. quem tunc animum habuerunt illi, quibus erat 6 
mandata frumenti publici cura, saxa ; ferrum, ignes, 

15 Gaium excepturi? summa dissimulatione tantum inter 
viscera latentis mali tegebant, cum ratione sgilicet; 
quaedam enim ignorantibus aegris curanda sunt: causa 
multis moriendi fuit morbum suum nosse. 

XIX. Becipe te ad haec tranquilliora, tutiora, l 
20 maiora! simile tu putas esse, utrum cures, ut in- 
corruptum et a fraude advehentium et a neglegentia 
frumentum transfundatur in horrea, ne concepto umore 
vitietur et concalescat, ut ad mensuram pondusque 
respondeat, an ad haec sacra et sublimia accedas sci- 
J5 turus, quae materia sit dei, quae voluptas, quae con- 
dicio, quae forma; quis animum tuum casus expectet; 
ubi nos a corporibus dimissos natura componat; quid 

1 sit ad tanta te mole obicere A* ut volg. editur sit ad 

quanta tante mo A l ut vid. \\ 5 perit in periit corr. 

A 1 || 6 gravissime Erasm. 1 gratiBBime A qnod eciebat pop. 
Rom. Bnperstiti scripsi. ut coni. Stangl, qui tamcn superstite 
retinet quod dicebat | .P. R. super stite A quod p. R. superstite, 
dicebant Madvig quod dicebant p. R. superstiti Gertz || 12 et 
ante externi del. Gertz fort. recte\\ 14 igne sgaium excepturis A 1 
corr. A*; interpunctionem emenaavit Gertz cura? saxa . . . ex- 
cepturi summa volg. || 22 conceptu ore A l corr. A* \\ 28 coale- 
scat Wolters \\ 25 dei in ras. A* diis multi edd. \ uoluptas A 
uoluntas || 27 a s. v. add. A 1 

20* 



308 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X. 



sit quod huius mundi gravissima quaeque in medio 
sustineat, supra levia suspendat, in summum ignem 
ferat, sidera vicibus suis excitet; cetera deinceps in- 

2 gentibus plena miraculis? vis tu relicto solo mente 
ad ista respicere! nunc, dum calet sanguis, vigentibus 5 
ad meliora eundum est. expectat te in hoc genere 
vitae multum bonarum artium, amor virtutium atque 
usus, cupiditatium oblivio, vivendi ac moriendi scientia, 
alta rerum quies. 

S Omnium quidem occupatorum condicio misera est, 10 
eorum tamen miserrima, qui ne suis quidem laborant 
occupationibus, ad alienum dormiunt somnum, ad 
alienum ambulant gradum, amare et odisse, res om- 
nium liberrimas, iubentur. hi si volent scire quam 
brevis ipsorum vita sit, cogitent ex quota parte is 
sua sit. 

1 XX. Cum videris itaque praetextam saepe iam 
sumptam, cum celebre in foro nomen, ne invideris: 
ista vitae damno parantur. ut unus ab illis numere- 
tur annus, omnis annos suos conterent. quosdam 20 
antequam in summum ambitionis eniterentur, inter 
prima luctantis aetas reliquit; quosdam cum in con- 
summationem dignitatis per mille indignitates erepsis- 
sent, misera subit cogitatio laborasse ipsos in titulum 
sepulcri; quorundam ultima senectus, dum in novas 25 
spes ut iuventa disponitur, inter conatus magnos et 

2 supstineat ut vid. A 1 corr. A* || 4 aolamento A 1 corr. 
A*(?) || 5 nigentibu8 A; scriptura vid. manca esse, quamvis 
defendat VdMen (Herm. XV 268), sed quid supplendum sit, 
incertum est: sensibus genibns pedibus membris w. dd. add. 
viget animus Haase viget vis Gertz vigent artus Schultess || 
6 expectat te corr. ex expectate A* || 9 alta volg. ajja A \\ 
13 amariet//odisse ref A (erasa aliqua littera in ipso versu 
h s. v. add. man. rec.) in marg. A e : amare 7 odisse res omnium 
liberrimas iubentur || 17 uideris (s m. 1 in ras. maiore) A || 
20 conterunt optat Gertz || 21 antequam Fickert ante cu A \[ 
23 erepsissent Pincianus erupissent A 



Digitized by Google 



AD PAVLINVM DE BREVITATE VITAE CAP. 20 309 

inprobos invalida defecit. foedus ille, quem in iudicio 2 
pro ignotissimis litigatoribus grandem natu et inperitae 
coronae assensiones captantem spiritus liquit; turpis 
ille, qui vivendo lassus citius quam laborando inter 
ipsa officia conlapsus est; turpis, quem accipiendis 
inmorientem rationibus diu tractus risit heres. prae- 3 
terire quod mihi occurrit exemplum non possum: 
S. Turannius fuit exactae diligentiae senex, qui post 
annum nonagesimum, cum vacationem procurationis 
ab C. Caesare ultro accepisset, componi se in lecto et 
velut exanimem a circumstante familia plangi iussit. 
lugebat domus otium domini senis nec finivit ante 
tristitiam, quam labor illi suus restitutus est. adeone 
iuvat occupatum mori? idem plerisque animus est: 4 
diutius cupiditas illis laboris quam facultas est; cum 
inbecillitate corporis pugnant, senectutem ipsam nullo 
alio nomine gravem iudicant, quam quod illos seponit. 
lex a quinquagesimo anno militem non legit, a sexa- 
gesimo senatorem non citat: difficilius homines a se 
otium impetrant quam a lege. interim dum rapiuntur 5 
et rapiunt, dum alter alterius quietem rumpit, dum 
mutuo miseri sunt, vita est sine fructu, sine voluptate, 
sine ullo profectu animi: nemo in conspicuo mortem 
habet, nemo non procul spes intendit, quidam vero 
disponunt etiam illa, quae ultra vitam sunt, magnas 
moles sepulcrorum et operum publicorum dedicationes 
et ad rogum munera et ambitiosas exequias. at me 
hercules istorum funera, tamquam minimum vixerint, 
ad faces et cereos ducenda sunt. 

2 post grandem natu aut declamantem sim. addendum 
aut et tollendum censet Gertz | imperitae volg. inpedite A || 
3 assensiones A sed as s. v. add. A* \\ 5 inter turpis et qnem 

A 6 s. v. ille addidit || 8 S. Tnrannius Gertz ftyrannius A \\ 
18 legit Bongarsius tegit A (ai cogit in marg. A*) \\ 26 pupli- 
corum A 

Subscriptionem minio pictam hanc habet liber: L. A. Senec§ 
Ad Paulinu De breuitate uit§ explicit ™ | In ci pit /////// 



Digitized by Google 



310 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. X. 

0 

(nomen erasum est) de conflolatione Huius autem con- 

solationis ad Polybium scriptae extrema tantum inde a verbis 
c. 17, 2 magna discrimina in A extant unam paginam dimi- 
diamque (fol 77r. et 77v.) explentia, atque ea ita erasa, ut 
legi vix possint. reliqua, quae quidem servata erant, ante 
fol. 77 avulsa sunt; nam initium libri pridem perisse inde 
apparet, quod in nuUo codice legitur. cum autem liber de 
brev. vitae et consolatio in multis codd. et in antiquissimis 
editionibus in unum coaluerint, numeri capitum, quasi unus 
liber sit, continuantur. 



Digitized by 



L. ANNAEI SENECAE 

DIALOGORVM LIBEE, XI. 

AD POLYBIVM 

DE CONSOLATIONE. 



I. [20] *** nostrae compares, firma sunt; si l 
redigas ad condicionem naturae omnia destruentis et 
unde edidit eodem revocantis, caduca sunt. quid enim 
immortale manus mortales fecerunt? septem illa mira- 

5 cula et si qua his multo mirabiliora sequentium an- 
norum extruxit ambitio aliquando solo aequata vi- 
sentur. ita est: nihil perpetuum, pauca diuturna sunt; 
aliud alio modo fragile est, rerum exitus variantur, 
ceterum quicquid coepit et desinit. mundo quidam 2 

10 minantur interitum et hoc universum, quod omnia 
divina humanaque complectitur, si fas putas credere, 
dies aliquis dissipabit et in confusionem veterem tene- 
brasque demerget: eat nunc aliquis et singulas com- 
ploret animas, Carthaginis ac Numantiae Corinthique 

15 cinerem et si quid aliud altius cecidit lamentetur, cum 
etiam hoc quod non habet quo cadat sit interiturum; eat 
aliquis et fata tantum aliquando nefas ausura sibi non 
pepercisse conqueratur. [21.] quis tam superbae im- 3 

1 nf e B G nostra F nra H si ne (=» naturae) D si uite E 
m. 2 si uite nostre V sententiam mancam sic eocplet Gertz: urbes 
ac monumenta saxo structa, si vitae nostrae compares || 4 fe- 
cerunt DHV ut coni. C. F. W. Muller fecerint C \\ 9 desinit C 
desinet F \\ 16 aliud altius C altius GH || 16 etiam hoc C hoc 
etiam || 18 conqueratur C queratur F 



Digitized by Google 



312 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XI. 



potentisque arrogantiae est, ut in hac naturae necessi- 
tate omnia ad eundem finem revocantis se unum ac 
suos seponi velit ruinaeque etiam ipsi mundo immi- 
4 nenti aliquam domum subtrahat? maximum ergo so- 
lacium est cogitare id sibi accidisse, quod omnes ante 
se passi sunt omnesque passuri; et ideo mihi videtur 
rerum natura, quod gravissimum fecerat, commune 
fecisse, ut crudelitatem fati consolaretur aequalitas. 

1 II. Hlud quoque te non minimum adiuverit, si 
cogitaveris nihil profuturum dolorem tuum nec illi, 
quem desideras, nec tibi; noles enim longum esse, 
quod irritum est. nam si quicquam tristitia profec- 
turi sumus, non recuso quicquid lacrimarum fortunae 
meae superfuit tuae fundere; inveniam etiamnunc per 
hos exhaustos iam fletibus domesticis oculos quod ef- 

2 fluat, si modo id tibi futurum bono est. quid cessas? 
conqueramur, atque adeo ipse hanc litem meam fa- 
ciam: 'iniquissima omnium iudicio fortuna, adhuc vide- 
baris sinu eum hominem continuisse, qui munere tuo 
tantam venerationem receperat, ut, quod raro ulli 
contigit, felicitas eius effugeret invidiam: ecce eum 
dolorem illi, quem salvo Caesare accipere maximum 
poterat, impressisti, et cum bene illum undique cir- 
cuisses, intellexisti hac parte tantummodo patere ictibus 

3 seponi C reponi F || 5 omnis (i in ras.) ante se passi 
sunt omnesque passori B, item DE, nisi quod prius omnes om. 
omnes ante passi sunt omnesque passuri F ante se passi sunt 
omnes passuri H omnes ante passi sunt omnesque <post> 
passuri Gertz || 7 fecerat 0 fecit E l faceret Gertz || 10 nec illi 
volg. nec illi quidem 0 (item G sed om. quem) || 14 effundere 
malit Wolters || 16 bono BF bonum C || 19 sinu eum hominem 
continuisse Joh. Muller et ego (cott. dial. V 23,6; 25,4; Tibulli 
1 1, 46) eum hominem continuisse 0 ab (in Madvig) eo homine 
te continuisse volg. eum hominem coluisse Gertz eum hominem 
continuo (continua Schultess) iuvisse Petschenig eo in homine 
conivisse Ellis eo in homine te continuisse Stangl l| 20 pro 
receperat Schultess perceperat prop. || 21 contigit DFG con- 
tingit B HVE 



Digitized by 



AD POLYBIVM DE CONSOLATIONE CAP. 2 313 



tuis. quid enim illi aliud faceres? pecuniam eriperes? 3 
numquam illi obnoxius fuit; nunc quoque, quantum 
potest, illam a se abigit et in tanta facilitate adqui- 
rendi nullum maiorem ex ea fructum quam contemp- 

5 tum eius petit. eriperes illi amicos? sciebas tam ama- 4 
bilem esse, ut facile in locum amissorum posset alios 
substituere; unum enim hunc ex eis, quos in princi- 
pali domo potentes vidi, cognovisse videor, quem om- 
nibus amicum habere cum expediat, magis tamen etiam 

io libet. eriperes illi bonam opinionem? solidior est haec 5 
apud eum, quam ut a te quoque ipsa concuti possit. 
eriperes bonam valetudinem? sciebas animum eius 
liberalibus disciplinis, quibus non innutritus tantum 
sed innatus est, sic esse fundatum, ut supra omnis 

15 corporis dolores emineret. eriperes spiritum? quan- 6 
tulum nocuisses! longissimum illi ingeni aevum fama 
promisit; id egit ipse, ut meliore sui parte duraret et 
compositis eloquentiae praeclaris operibus a mortalitate 
se vindicaret. quam diu fuerit ullus litteris honor, 

20 quam diu steterit aut Latinae linguae potentia aut 
Graecae gratia, vigebit cum maximis viris, quorum se 
ingeniis vel contulit vel, si hoc verecundia eius re- 
cusat, applicuit. [22.] hoc ergo unum excogitasti, 7 
quomodo maxime illi posses nocere; quo melior est 

85 enim quisque, hoc saepius ferre te consuevit sine ullo 
dilectu furentem et inter ipsa beneficia metuendam. 
quantulum erat tibi immunem ab hac iniuria praestare 
eum hominem, in quem videbatur indulgentia tua ratione 
certa pervenisse et non ex tuo more temere incidisse!' 

1 illi alind C aliud illi FV \\ 8 abigit Madvia abicit F 
abiicit E abiecit BHGV subicit D illam sibi subicit Mueck Ij 
4 maiorem ex ea BE ex ea maiorem C |[ 11 a te quoque ipsa C 
ad te quoque iam B || 16 iugeuia euum fama (= ingeni aeu. f.) 
DEHG ingena (a expuncta ii s. v. add. m. 2) euu fama B in- 
genua euum fama FV aevum ingenii fama volg. ingenio aevum 
«fama Fickert \\ 24 quo melior est enim quisque Koch coll.p. 314, 17 
quo melior eet enim quisquis BF quo melior enim est quis- 
que DE et volg. \\ 25 ferre te B te ferre DE 

/ 

Digitized by Google 



314 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XI. 



1 III. Adiciamus, si vis, ad lias qaerellas ipsius 
adulescentis iiiterceptam inter prima incrementa in- 
dolem: dignus fuit ille te fratre. tu certe eras dig- 
nissimus, qui ne ex indigno quidem quicquam doleres 
fratre: redditur illi testimonium aequale omnium ho- 
minum; desideratur in tuum honorem, laudatur in 

2 suum. nihil in illo fuit, quod non libenter adgno- 
sceres. tu quidem etiam minus bono fratri fuisses 
bonus, sed in illo pietas tua idoneam nacta materiam 
multo se liberius exercuit. nemo potentiam eius in- 
iuria sensit, numquam ille te fratrem ulli minatus est; 
ad exemplum se modestiae tuae formaverat cogitabat- 
que, quantum tu et ornamentum tuorum esses et onus: 

3 suffecit ille huic sarcinae. o dura fata et nullis aequa 
virtutibus! antequam felicitatem suam nosset frater 
tuus, exemptus est. parum autem me indignari scio; 
nihil est enim difficilius quam magno dolori paria 
verba reperire. etiamnunc tamen, si quid proficere 

4 possumus, conqueramur: c quid tibi voluisti, tam in- 
iusta et tam violenta fortuna? tam cito te indulgentiae 
tuae paenituit? quae ista crudelitas est in medios 
fratres impetum facere et tam cruenta rapina concor- 
dissimam turbam imminuere, tam bene stipatam opti- 
morum adulescentium domum, in nullo fratre degene- 
rantem, turbare et sine ulla causa delibare [voluisti]? 

6 nihil ergo prodest innocentia ad omnem legem exacta, 
nihil antiqua frugalitas, nihil felicitatis summae 

3 fratre 0 frater Gertz || 4 ne DE Bentley nec BGV \ 
indigno GV volg. digno 0 || 13 tu et DE et BHG || 14 eqna 
BH bene eqna DE (bene in aliis codicibus post anteqnam 
legitur; cfr. Bossbach: de Sen. libror. recensione et emendatione 
p. 11 sq.) benigna Schultess \\ 18 reperire B rependere DEG 
reprehendere H \ etiamnunc Haase iam nnnc 0 || 20 cito te B 
te om. C || 21 est, in medios . . . delibare [noluisti]? Gertz, 
volnisti inscita interpolatione ad infinitivos reaendos additum 
esse arbitratus est? in medios . . . delibare nolnisti? 0 volg. || 
23 tam bene B tandem C G latere tam dense suspicatur Gertz \\ 
25 tnrbare BH proturbare D pertnrbare E 



Digitized by 



AD POLYBIYM DE CONSOLATIONE CAP. 8. 4 315 



potentia summa conservata abstinentia, nihil sincerus 
et tutus litterarum amor, nihil ab omni labe mens 
vacans? (luget Polybius, et in uno fratre quid de re- 
liquis possit metuere admonitus etiam de ipsis doloris 
s sui solaciis timet. ) facinus indignum! luget Polybius 
et aliquid propitio dolet Gaesare! hoc sine dubio, 
impotens fortuna, captasti, ut ostenderes neminem 
contra te ne a Caesare quidem posse defendi.' 

IV. [23.] Diutius accusare fata possumus, mutare l 

10 non possumus: stant dura et inexorabilia; nemo illa 
convicio, nemo fletu, nemo , caqsa movet; nihil um- 
quam ulli parcunt nec rernittunt. proinde parcamus 
lacrimis nihil proficientibus; facilius enim nos inferis 
dolor iste adiciet quam illos nobis reducet: qui si nos 

i5 torquet, non adiuvat, primo quoque tempore depo- 
nendus est et ab inanibus solaciis atque amara qua- 
dam libidine dolendi animus recipiendus est. nam 2 
lacrimis nostris nisi ratio finem fecerit, fortuna non 
faciet. omnis agedum mortalis circumspice, larga 

to ubique flendi et adsidua materia est: alium ad coti- 
dianum opus laboriosa egestas vocat, alium ambitio 
numquam quieta sollicitat, alius divitias, quas opta- 
verat, metuit et voto laborat suo, alium solitudo 
[alium labor] torquet, alium semper vestibulum obsi- 

25 dens turba; hic habere se dolet liberos, hic perdidisse: 

2 tutus 0 quod recte defendit Gronov putus Muret totus 
Schultess || 3 quid G Pincianus quicqui^ 0 \\ 12 ulli parcuut B 
parcuut ulli C || 13 inferie scripsi, quod Schultessio quoque in 
mentem venit, qui tamen fletis praetulit illis OG^Fillos D illi 
volg. || 14 dolor iste BEH dolor D dolor isti G \ quam iilos 
BE{o in ras.) HGV quam illas D quam illum volg. addicet 
quam amissos Pauly \ nobis H ut volg. a nobis CG ad nos V | 
reducet C reducent D \\ 16 quadam libidine C quamda libi- 
dine B || 17 est om. volg. \\ 19 omis agendum mortales B quam- 
uis agendum sit mortales CG \\ 28 solitudo [alium labor] tor- 
quet, alium Haupt sollicitudo alium labor torquet alium 0 
solitudo, alium favor torquet ac Gertz solitudo, alium clamor 
torquet, alium Schultess 



Digitized by Google 



316 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XI. 



3 lacrimae nobis deerunt ante quam causae dolendi. non 
vides, qualem nobis vitam rerum natura promiserit, 
quae primum nascentium hominum fletum esse voluit? 
hoc principio edimur, huic omnis sequentium annorum 
ordo consentit. sic vitam agimus, ideoque moderate 5 
id fieri debet a nobis, quod saepe faciendum est, et 
respicientes, quantum a tergo rerum tristium immineat, 
si non finire lacrimas, at certe reservare debemus. 
nulli parcendum est rei magis quam huic, cuius tam 
frequens usus est. 10 

1 V. Illud quoque te non minimum adiuverit, si 
cogitaveris nulli minus gratum esse dolorem tuum 
quam ei, cui praestari videtur: torqueri ille te aut non 
vult aut non intellegit. nulla itaque eius officii ratio 
est, quod ei, cui praestatur, si nihil sentit, super- is 

2 vacuum est, si sentit, ingratum est. [24.] neminem 
esse toto orbe terrarum, qui delectetur lacrimis tuis, 
audacter dixerim. quid ergo? quem nemo adversus te 
animum gerit, eum esse tu credis fratris tui, ut cruciatu 
tui noceat tibi, ut te velit abducere ab occupationibus 20 
tuis,( id est a studio et a Caesare?/ non est hoc simile 
veri. ille enim indulgentiam tibi tanquam fratri prae- 
stitit, venerationem tanquam parenti, cultum tanquam 
superiori; ille desiderio tibi esse vult, tormento esse non 
vult. quid itaque iuvat dolori intabescere, quem, si 25 

3 quis defunctis sensus est, finiri frater tuus cupit? de 
alio fratre, cuius incerta posset voluntas videri, omnia 
haec in dubio pontrem et dicerem: *sive te torqueri 
lacrimis numquam desinentibus frater tuus cupit, in- 
dignus hoc affectu tuo est; sive non vult, utrique «0 

3 hominum 0 omen Muret || 16 prius est volg. om. cfr. 
c. 4, 1 || 19 cruciatu tui nocere malit Gertz, sed vide quae 
Joh. Muller in act. Acad. Vindob. CXXXVI p. 17 disputavit \\ 
20 ut te uelit B m. 2 H uate uelit B m. 1 sed a postea per- 
foratum est et priuate nolit D et priuate uelit E \\ 26 defuncti 




Digitized by Google 



AD POLYBIVM DE CONSOLATIONE CAP. 5. 6 317 

vestrum inhaerentem dolorem dimitte; nec impius fr^jjgr 
sic desiderari debet nec pius sic velit/ in hocrvero, 
cuius tam explorata pietas est, pro certo habendum 
est nihil esse illi posse acerbius, quam si tibi hic 

6 casus eius acerbus est, si te ullo modo torquet, si 
oculos tuos, indignissimos hoc malo, sine ullo flendi 
fine et conturbat idem et exhaurit. 

Pietatem tamen tuam nihil aeque a lacrimis tam 4 
inutilibus abducet, quam si cogitaveris fratribus te 

10 tuis exemplo esse debere fortiter hanc fortunae in- 
iuriam sustinendi. quod duces magni faciunt rebus 
affectis, ut hilaritatem de industria simulent et ad- 
versas res adumbrata laetitia abscondant, ne militum 
animi, si fractam ducis sui mentem viderint, et ipsi 

15 collabantur, id nunc tibi quoque faciendum est: indue 5 
dissimilem animo tuo vultum et, si potes, proice om- 
nem ex toto dolorem, si minus, introrsus abde et con- 
tine, ne appareat, et da operam, ut fratres tui te 
imitentur, qui honestum putabunt, quodcumque te 

20 facientem viderint, animumque ex vultu tuo sument. 
et solacium debes esse illorum et consolator; non 
poteris autem horum maerori obstare, si tuo in- 
dulseris. 

VI. [25.] Potest et illa res a luctu te prohibere l 
25 nimio, si tibi ipse renuntiaveris nihil horum, quae 
facis, posse subduci. magnam tibi personam hominum 
consensus imposuit: haec tibi tuenda est. circumstat 
te omnis ista consolantium frequentia et in animum 
tuum inquirit ac perspicit quantum roboris ille ad- 
30 versus dolorem habeat et utrumne tu tantum rebus 

1 inherentem 0 vix sanum indecentem ( f si modo con- 
ceditur, posse in eo etiam hanc leniorem reprehensionem esse') 
Schultess utiqne vanum inhaerentem Mueck || 8 a om. BH | 
tam Pincianus iam 0 || 9 abducet H adducet C \\ 16 dissimilem 
animo tuo DH in B animo in marg. add. alia manu || 17 abde 
B absconde CG \\ 25 horum 0 eorum V \\ 26 personam BV 
partem CG || 29 perspicit C prospicit HV 

Digitized by Google 



318 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XI. 



secundis uti dextere scias, an et adversas possis viri- 

2 liter ferre: observantur oculi tui. liberiora sunt om- 
nia iis, quorum affectus tegi possunt; tibi nullum se- 
cretum liberum est. in multa luce fortuna te posuit; 
omnes scient, quomodo te in isto tuo gesseris vulnere, 5 
utrumne statim percussus arma summiseris an in gradu 
steteris. olim te in altiorem ordinem et amor Caesaris 
extulit et tua studia eduxerunt. nihil te plebeium decet, 
nihil humile. quid autem tam humile ac muliebre est 

3 quam consumendum se dolori committere? * non idem 10 
tibi in luctu pari quod tuis fratribus licet; multa tibi 
non permittit opinio de studiis ac moribus tuis recepta, 
multum a te homines exigunt, multum expectant. si 
volebas tibi omnia licere, ne convertisses in te ora 
omnium: nunc tantum tibi praestandum est, quantum i& 
promisisti. omnes illi, qui opera ingenii tui laudant, 
qui describunt, quibus, cum fortuna tua opus non sit, 
ingenio opus est, custodes animi tui sunt. nihil um- 
quam ita potes indignum facere perfecti et eruditi viri 
professione, ut non multos admirationis de te suae 20 

4 paeniteat. non licet tibi flere immodice, nec hoc tan- 
tummodo non licet; ne somnum quidem extendere in 
partem diei licet aut a tumultu rerum in otium ruris 
quieti confugere aut assidua laboriosi officii statione 
fatigatum corpus voluptaria peregrinatione recreare aut 25 
spectaculorum varietate animum detinere aut ex tuo 
arbitrio diem disponere. *[26.] multa tibi non licent, 

6 quae humillimis et in angulo iacentibus licent: magna 

1 uti dextere Bongarsius uti id extere B uti id exercere H 
uti et te exercere DE indulgere V || 8 iis DE hiis H his BV \ 
tegi DE regi BH Jl 6 Tgradu B ingratus C || 8 eduxerunt 
Madvig deduxerunt 0 \\ 15 tantum Bentley autem BH autem 
tantum DEV || 16 promisiati omnis illi . . opus est custodes 
DE corr. Lipsius promisisti omnibus illis . . opus est. custo- 
des BH || 19 perfecti *vetus lectio Pinciani' et unus Pal. Gruteri 
profecti 0 || 22 licet: ne Bentley licet nec BH licet tibi nec 
DE || 24 quieti V et unus Gruteri quietis 0 || 26 ex tuo BH 
tuo DE || 28 iacentibus 0 latentibus Wesenberg 



Digitized by Google 



AD POLYBIVM DE CONSOLATIONE CAP. 7 319 



servitus est magna fortuna. non licet tibi quicquam 
arbitrio tuo facere: audienda sunt tot hominum milia, 
tot disponendi libelli; tantus rerum ex orbe toto co- 
euntium congestus, ut possit per ordinem suum prin- 
6 cipis maximi animo subici, exigendus est. non licet 
tibi, inquam, flere: ut multos flentes audire possis, ut 
periclitantium et ad misericordiam mitissimi Caesaris 
pervenire cupientium lacrimas siccare, lacrimae tibi tuae 
adsiccandae sunt. 

10 VII. Haec tamen etiamnunc levioribus te remediis l 
adiuvabunt; cum voles omnium rerum oblivisci, 
Caesarem cogita. vide, quantam huius in te indul- 
gentiae fidem, quantam industriam debeas: intelleges 
non magis tibi incurvari licere quam illi, si quis modo 

16 est fabulis traditus, cuius umeris mundus innititur. 
Caesari quoque ipsi, cui omnia licent, propter hoc 2 
ipsum multa non licent: omnium somnos illius vigilia 
defendit, omnium otium illius labor, omnium delicias 
illius industria, omnium vacationem illius occupatio. 

*o ex quo se Caesar orbi terrarum dedicavit, sibi eripuit, 
et siderum modo, quae inrequieta semper cursus suos 

1 fortuna C po (— potentia) H | quicquam arbitrio tuo 
facere 0 inquam, arb. t. agere Gertz || 6 exigendus est (cfr. 
ep. 86, 10; 95, 57) retinui exigendus is est BH erigendus is 
est DE erigendus tuus (scil. animus) est Pincianus erigendus 
ipse es Lipsius digerendus tibi est Gertz \\ 6 flere: ut . . possis, 
ut edd. ante Gronovium flere, ut . . possis. Ut Gronov || 8 la- 
crimas siccare ego addidi cupientium lacrimae tibi BHG 
cupientium lacrimae possint, tibi BE ex interpolatione orta, 
quamvis Haupt hanc scripturam defendat et periclitantium et 
. . . cupientium lacrimas <siccare>, tibi Pauly ut multos 
flentes videre possis, ut . . . cupientium lacrimas, tibi Geriz 
ut multos fletus audire possis tot periclitantium et . . . cupien- 
tium, lacrimae tibi Schultess cupientium lacrimae possint (scil. 
pervenire), tibi Mueck \\ 9 assicandae B || 10 leuioribus te DE 
lenioribus BH || 12 inte BH uite DE || 15 traditus BH tra- 
ditus fauor DE || 17 somnos Scriverius domos 0 J| 19 uaca- 
tionem DE euacationem H euocationem B 1 1 20 dedicauit G 
declinauit B \ sibi C se eibi D cfr. Gertz stua. crit. p. 165 



Digitized by Google 



320 ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XI. 



explicant, numquam illi licet subsistere nec quicquam 

3 suum facere. ad quendam itaque hiodum tibi quoque 
eadem necessitas iniungitur: non licet tibi ad utilitates 
tuas, ad studia tua respicere. Caesare orbem terrarum 
possidente impertire te nec voluptati nec dolori nec 5 

4 ulli alii rei potes: totum te Caesari debes. adice nunc 
quod, cum semper praedices cariorem tibi spiritu tuo 
Caesarem esse, fas tibi non est salvo Caesare de for- 
tuna queri: hoc incolumi salvi tibi sunt tui, nihil 
perdidisti, non tantum siccos oculos tuos esse sed io 
etiam laetos oportet; in boc tibi omnia sunt, bic pro 
omnibus est. quod longe a sensibus tuis pudentissimis 
piissimisque abest, adversus felicitatem tuam parum 
gratus es, si tibi quicquam hoc salvo flere permittis. 

1 VIII. Monstrabo etiamnunc non quidem firmius is 
remedium sed familiarius. si quando te domum rece- 
peris, tunc erit tibi metuenda tristitia: nam quam diu 
numen tuum intueberis, nullum illa ad te inveniet ac- 
cessum, omnia in te Caesar tenebit; cum ab illo dis- 
cesseris, tunc velut occasione data insidiabitur soli- 20 
tudini tuae dolor et requiescenti animo tuo paulatim 

2 inrepet. itaque non est quod ullum tempus vacare 
patiaris a studiis: tunc tibi litterae tuae tam diu ac 
tam fideliter amatae gratiam referant, tunc te illae 
antistitem et cultorem suum vindicent, tunc Homerus 25 
et Vergilius tam bene de humano genere meriti, 

1 licet subsistere DE licet et subsistere B licet nec sub- 
sistere B m. 2 et volg. ]| 2 suum volg. et B (sed ex sua corr.) 
sua H sui D suo E \\ 6 debes V et volg. debeas B debeas C || 
7 lectionem volg. retinui e codd. DE petitam; quid Seneca 
scripserit, prorsus incertum est predices cariores tibi spu fcuo 
cariores sint fas HG et duo Gruteri, nisi quod G et alter Grut. 
priore loco cariorem habent predices cariores sint fas B prae- 
dices cariorem tibi spiritu tuo Caesarem, cariorem esse tuis t 
fas temptavit Gertz || 10 tantum (tm) C tn (tamen) B \\ 12 pu- 
dentissimis Stangl prud- O \\ 15 firmius B firmum C || 22 in- 
repet B (et corr. ex it m. 2) inrepit C \ ullum B nullum C 
illud malit Gertz || 26 Uirgilius BH 



Digitized by Google 



AD POLYBIVM DE CONSOLATIONE CAP. 8. 9 321 



quam tu et de illis et de omnibus meruisti, quos pluribus 
notos esse voluisti quam scripserant, multum tecum 
morentur: tutum id erit omne tempus, quod illis tu- 
endum commiseris; tunc Caesaris tui opera, ut per 

5 omnia saecula domestico narrentur praeconio, quantum 
potes, compone: nam ipse tibi optime formandi con- 
dendique res gestas et materiam dabit et exemplum. 
[27.] non audeo te eo usque producere, ut fabellas 3 
quoque et Aesopeos logos, intemptatum Romanis in- 

10 geniis opus, solita tibi venustate conectas. difficile est 
quidem, ut ad haec hilariora studia tam vehementer 
perculsus animus tam cito possit accedere: hoc tamen 
argumentum habeto iam corroborati eius et redditi 
sibi, si poterit a severioribus scriptis ad haec soluti- 

15 ora procedere. in illis enim quamvis aegrum eum 4 
adhuc et secum reluctantem avocabit ipsa rerum, quas 
tractabit, austeritas; haec, quae remissa fronte com- 
mentanda sunt, non feret, nisi cum iam sibi ab omni 
parte constiterit. itaque debebis eum severiore materia 

20 primum exercere, deinde hilariore temperare. 

IX. Dlud quoque magno tibi erit levamento, si l 
saepe te sic interrogaveris : c utrumne meo nomine doleo 
an eius qui decessit? si meo, perit indulgentiae iac- 
tatio et incipit dolor hoc uno ezcusatus, quod honestus 

1 quam tu et VD quantum et E quam et B H | et de illis 
et de omnibu8 . . . quam <quibus> scripserant v. d. Vliet et 
de omnibu8 et de illis . . . quam scripserant 0 sed transpositio 
vid. necessaria J 3 erit DEHV exit B || 8 eo usque B m. 2 
usque B m. 1 C eo post audeo inseruerat Gertz \\ 9 Aesopeos 
logos volg. oesopeo8 longos B Aesopi apologos Pincianus I 
ingeniis 0 ingenuis Ussani, sed id scribere Sen. non poterat aa 
libertum Claudii || 10 conectas (vel conectas) C nectas D con- 
vertas Fincianus || 11 quidem 0 enim Gertz || 15 procedere DE 
producere BH \ eum del. Gemoll || 16 aut secum tollendum aut 
deluctantem scribendum esse Gertzio non concesserim | auocauit 
B m. 1 aduocauit B m. 2 C aduocabit V corr. Bongarsius \\ 
18 non feret volg. ut ferret BH non fert D non ferret G non 
referret E vix feret Gertz \\ 19 seueriore materia primum O 
pr. sev. m. Koch \\ 22 sic om. BH 

SENECAE OrEiu. I. 1. ed. Hormea. 21 

Digitized by Google 



322 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XI. 



est, cum ad utilitatem respicit, a pietate desciscere; 
nihil autem minus bono viro convenit quam in fratris 

2 luctu calculos ponere. si illius nomine doleo, necesse 
est alterutrum ex his duobus esse iudicem: nam si 
nullus defunctis sensus superest, evasit omnia frater s 
meus vitae incommoda et in eum restitutus est locum, 
in quo fuerat antequam nasceretur, et expers omnis 
mali nihil timet, nihil cupit, nihil patitur: quis iste 
furor est pro eo me numquam dolere desinere, qui 

3 numquam doliturus est? si est aliquis defunctis sensus, io 
nunc animus fratris mei velut ex diutino carcere 
emissus, tandem sui iuris et arbitrii, gestit et rerum 
naturae spectaculo fruitur et humana omnia ex loco 
superiore despicit, divina vero, quorum rationem tam 
diu frustra quaesierat, propius intuetur. quid itaque is 
eius desiderio maceror, qui aut beatus aut nullus est? 
beatum deflere invidia est, nullum dementia.' [28.] 

4 an hoc te movet, quod videtur ingentibus et cum 
maxime circumfusis bonis caruisse? cum cogitaveris 
multa esse, quae perdidit, cogita plura esse, quae non 20 
timet: non ira eum torquebit, non morbus affliget, non 
suspicio lacesset, non edax et inimica semper alienis 
processibus invidia consectabitur, non metus sollici- 
tabit, non levitas fortunae cito munera sua trans- 
ferentis inquietabit. si bene computes, plus illi re- 25 

5 missum quam ereptum est. non opibus fruetur, non 
tua simul ac sua gratia; non accipiet beneficia, non 
dabit: miserum putas, quod ista amisit, an beatum, 
quod non desiderat? mihi crede, is beatior est, cui 
fortuna supervacua est, quam is, cui parata est. f om- so 
nia ista bona, quae nos speciosa sed fallaci voluptate 
delectant, pecunia, dignitas, potentia aliaque complura, 

4 de singulari nam coniunctionis usu Gertz apte confert 
Thucyd. VI 24, 3 Vahlen ad Aristot. poetic. p. 1448 a 31; 
vide et Hude Herm. XXXVI {1901) p. 313 XXXIX p. 476 \\ 
16 maceror C marceor B \\ 18 uidetur C et volg. uidentibus B 
videtur tibi Gertz \\ 30 parata 0 parta Pincianus 



Digitized by Google 



AD POLYBIVM DE CONSOLATIONE CAP. 9 323 



ad quae generis humani caeca cupiditas obstupescit, 
cum labore possidentur, cum invidia conspiciuntur, eos 
denique ipsos, quos exornant, et premunt; plus mi- 
nantur quam prosunt; lubrica et incerta sunt, num- 
quam bene tenentur; nam ut nihil de tempore futuro 
timeatur, ipsa tamen magnae felicitatis tutela sollicita 
est. si velis credere altius veritatem intuentibus, omnis 6 
vita supplicium est: in hoc profundum inquietumque 
proiecti mare, alternis aestibus reciprocum et modo 
allevans nos subitis incrementis, modo maioribus dam- 
nis deferens assidueque iactans, numquam stabili con- 
sistimus loco, pendemus et fluctuamur et alter in al- 
terum illidimur et aliquando naufragium facimus, 
semper timemus; in hoc tam procelloso et ad omnes 7 
tempestates exposito mari navigantibus nullus portus 
nisi mortis est. ne itaque invideris fratri tuo: quiescit. 
tandem liber, tandem tutus, tandem aeternus est. 
superstitem Caesarem omnemque eius prolem, super- 
stitem te cum communibus habet fratribus. antequam 
quicquam ex suo favore fortuna mutaret, stantem ad- 
huc illam et munera plena manu congerentem reliquit. 
fruitur nunc aperto et libero caelo, ex humili atque 8 
depresso in eum emicuit locum, quisquis ille est, qui 
solutas vinculis animas beato recipit sinu, et nunc 
libere illic vagatur omniaque rerum naturae bona cum 
summa voluptate perspicit. erras: non perdidit lucem 
frater tuus, sed sinceriorem sortitus est. omnibus illo 9 
nobis commune est iter: quid fata deflemus? non reli- 
quit ille nos sed antecessit. [29.] est, mihi crede, 

2 eos denique ipsos Haase e cod. Bom. Dalecampii eos- 
demque ipsos C etsdemque ipsts (t in litura) B \\ 10 modo om. 
B || 13 <ne> nanfragium faciamna Goerenz \\ 14 ad Gertz 
cdll. dial. VI 9, 3 qu. nat 1 16, 4; addit Bech dial. IX 8, 9 
XII 2, 4 epist. 7, 3 in 0 l| 18 verba Caeearem . . . snperstitem 
om. B || 19 commnnibus 6 omnibus G ut volg. \\ 25 libere illic 
B libere EHG et volg. liber D illic libere V || 26 perspicit 0 
percipit Goerenz, rectene dubito \ perdidit volg. perdit O \\ 27 sin- 
ceriorem Gertz securiorem C securior est H puriorem Spalding 

21* 



324 ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XI. 

magna felicitas in ipsa necessitate moriendi. nihil ne 
in totnm qnidem diem certi est: qnis in tam obscura 
et involuta veritate divinat, utrumne fratri tuo mors 
inviderit an consuluerit? 

1 X. Illud quoque, qua iustitia in omnibus rebus 5 
es, necesse est te adiuvet cogitantem non iniuriam tibi 
factam, quod talem fratrem amisisti, sed beneficium 
datum, quod tam diu tibi pietate eius uti fruique 

2 licuit. iniquus est, qui muneris sui arbitrium danti 
non relinquit, avidus, qui non lucri loco habet, quod 10 
accepit, sed damni, quod reddidit. ingratus est, qui 
iniuriam vocat finem voluptatis, stultus, qui nullum 
fructum esse putat bonorum nisi praesentium, qui non 
et in praeteritis adquiescit et ea iudicat certiora, quae 
abierunt, quia de illis ne desinant non est timendum. 15 

3 nimis angustat gaudia sua, qui eis tantummodo, quae 
habet ac videt, frui se putat et nabuisse eadem pro 
nihilo ducit; cito enim nos omnis voluptas relinquit, 
quae fluit et transit et paene ante quam veniat aufertur. 
itaque in praeteritum tempus animus mittendus est et 20 
quicquid nos umquam delectavit reducendum ac fre- 
quenti cogitatione pertractandum est: longior fidelior- 

4 que est memoria voluptatum quam praesentia. quod 
habuisti ergo optimum fratrem, in summis bonis pone! 
non est quod cogites, quanto diutius habere potueris, 26 
sed quam diu habueris. rerum natura illum tibi sicut 
ceteris fratres suos non mancipio dedit, sed commo- 

1 necessitate Heylbut in dissert. Bonn. 1876 Thes. VII 
felicitate 0 facilitate Petschenig || 2 in ante tam obscura del. 
W. Gemoll \\ 8 ueritate 0 varietate Pincianus coll. c. 11, 5 \\ 
4 inniderit V et vdlg. innideat 0 \\ 6 es Pincianus est 0 \ ne- 
cesse est DEV necesBe BHG |l 8 tibi pietate eins nti frniqne 
licnit BG pietate e. u. f. tibi licuit DE pietate eius fruique 
tibi licuit H pietate eius tibi uti licuit V | 10 relinquit B reli- 
quit C || 13 esse putat B putat esse CGV \ 23 uoluptandum B 
corr. m. 2 \\ 26 sed m. 2 add. in B \ tibi B m. 2 et volg. sibi O \\ 
27 fratres suos Madvig fratribus suos 0 fratribus suis V \ 
mancipio B mancipios GH in mancipium V om. DE 



Digitized by Google 



AD POLYBIVM DE CONSOLATIONE CAP. 10. 11 325 

davit; cum visum est deinde, repetit nec tuam in eo 
satietatem secuta est sed suam legem. si quis pecu- 5 
niam creditam solvisse se moleste ferat, eam praeser- 
tim, cuius usum gratuitum acceperit, nonne iniustus 

6 vir habeatur? dedit natura fratri tuo vitam, dedit et 
tibi: quae suo iure usa si a quo voluit debitum suum 
citius exegit, non illa in culpa est, cuius nota erat 
condicio, sed mortalis animi spes avida, quae subinde, 
quid rerum natura sit, obliviscitur nec umquam sortis 

10 suae meminit, nisi cum admonetur. gaude itaque ha- 6 
buisse te tam bonum fratrem et usum fructumque eius, 
quamvis brevior voto tuo fuerit, boni consule. cogita 
iucundissimum esse, quod habuisti, humanum, quod 
perdidisti: nec enim quicquam minus inter se consen- 

15 taneum est quam aliquem moveri, quod sibi talis 
frater parum diu contigerit, non gaudere, quod tamen 
contigerit. 

XI. *At inopinanti ereptus est/ sua quemque l 
credulitas decipit et in eis, quae diligit, voluntaria 

20 mortalitatis oblivio: natura nulli se necessitatis suae 
gratiam facturam esse testata est. cotidie praeter 
oculos nostros transeunt notorum ignotorumque funera, 
nos tamen aliud agimus et subitum id putamus esse, 
quod nobis tota vita denuntiatur futurum. non est 

95 itaque ista fatorum iniquitas, sed mentis humanae pra- 
vitas insatiabilis rerum omnium, quae indignatur inde 
ezcidere, quo admissa est precario. [30.] quanto ille 2 

1 deinde repetit B deiure repetit C || 5 habeatur BG 
habeat H habetur DE \\ 6 quae suo iure usa si Petschenig que 
8uo uite (corr. in iure) usa eunt (sunt punctis notatum) B quae 
buo iure uisa sunt HG (sed in G corr. usa est) quae suo iure 
usa (usu E) fuit DE suo er^o iure usa eet V quae s. iure usa 
est, Wesenberg cum uno Gruteri suo iure usa . . . exegit. 
Hossbach (om. quae) quae 8. i. usa nunc . . . exegit . Schultess \\ 
7 exegit, non Gertz exegit. Non volg. \\ 11 fructumque C fruc- 
tum EV || 18 quemque HB m. 2 queque DE quandoque B m. 1 \ 
2G inde excidere, quo Gertz inde eximere quo DEGV inde 
eximere quod B inde se eximi quo H inde exire quo Haase 
inde eximi quo Feldmann inde eximi in quod Mueck 



Digitized by Google 



326 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XI. 



iustior, qui nuntiata filii morte dignam magno viro 
vocem emisit: *ego cum genui, tum moriturum scivi/ 
prorsus non mireris ex hoc natum esse, qui fortiter 
mori posset. non accepit tamquam novum nuntium 
filii mortem; quid enim est novi hominem mori, cuius 5 
tota vita nihil aliud quam ad mortem iter est? *ego 

3 cum genui, tum moriturum scivi/ deinde adiecit rem 
maioris et prudentiae et animi: *et huic rei sustuli/ 
omnes huic rei tollimur; quisquis ad vitam editur, ad 
mortem destinatur. gaudeamus ergo eo, quod dabitur, 10 
reddamusque id, cum reposcemur: alium alio tempore 
fata comprehendent, neminem praeteribunt. in pro- 
cinctu stet animus et id quod necesse est numquam 

4 timeat, quod incertum est semper expectet. quid dicam 
duces ducumque progeniem et multis aut consulatibus 15 
conspicuos aut triumphis sorte defunctos inexorabili? 
tota cum regibus regna populique cum regentibus 
tulere fatum suum: omnes, immo omnia in ultimum 
diem spectant. non idem universis finis est: alium in 
medio cursu vita deserit, alium in ipso aditu relinquit, 20 
alium in extrema senectute fatigatum iam et exire 
cupientem vix emittit; alio quidem atque alio tempore, 
omnes tamen in eundem locum tendimus; utrumne stul- 
tius sit nescio mortalitatis legem ignorare, an inpu- 

6 dentius recusare. agedum illa, quae multo ingenii tui 25 
labore celebrata sunt, in manus sume utriuslibet auc- 
toris carmina, quae tu ita resolvisti, ut quamvis struc- 
tura illorum recesserit, permaneat tamen gratia — sic 
enim illa ex alia lingua in aliam transtulisti, ut, quod 

2/8 versus est Ennii e Telamone sumptus; Vahlen: Enn. 
poes. rel* p. 177 II (v. 312) cfr. Cic. Tuscul. III § 28 

2 morituros deinde ei rei sustuli Ennius \\ 5 enim eet B 
est enim G \\ 7 post genui Gertz inquit inserenaum censet, sed 
cfr. ad dial. I 5, 11 \ moriturum C morituros B \ rem O vocem 
malit Gertz || 10 ergo eo Erasm. 1 ergo Pal. 2 Gruteri eo O || 
17 cum regentibus Haase (cfr. ep. 59, 7 p. 176, 23) cum genti- 
bus O || 26 in manus C Imanu B 



Digitized by Google 



AD POLYBIVM DE CONSOLATIONE CAP. 12 327 



difficillimum erat, omnes virtutes in alienam te oratio- 
nem secutae sint — : nullus erit in illis scriptis liber, 
qui non plurima varietatis humanae incertorumque 
casuum et lacrimarum ex alia atque alia causa fluen- 

5 tium exenipla tibi suggerat. lege, quanto spiritu in- 6 
gentibus intonueris verbis: pudebit te subito deficere 
et ex tanta orationis magnitudine desciecere. ne com- 
miseris, ut quisquis exemplaris modo scripta tua mi- 
rabatur quaerat quomodo tam grandia tamque solida 

10 tam fragilis animus conceperit. 

XII. Potius ab istis te, quae torquent, ad haec 1 
tot et tanta, quae consolantur, converte ac respice 
optimos fratres, respice uxorem, filium respice: pro 
omnium horum salute hac tecum portione fortuna de- 

15 cidit. multos habes, in quibus adquiescas. [31.] ab 
hac te infamia vindica, ne videatur omnibus plus apud 
te valere unus dolor quam haec tam multa solacia. 
omnis istos una tecum perculsos vides nec posse tibi 2 
subvenire, immo etiam ultro expectare, ut a te sub- 

so leventur, intellegis; et ideo quanto minus in illis doc- 
trinae minusque ingenii est, tanto magis obsistere te 
necesse est communi malo. est autem hoc ipsum solacii 
loco, inter multos dolorem suum dividere; qui quia 
dispensatur inter plures, exigua debet apud te parte 

25 subsidere. non desinam totiens tibi offerre Caesarem: 3 
illo moderante terras et ostendente quanto melius bene- 

1 uirtutes B m. 2 in marg. DE turtures B m. 1 cur- 
rentes H veneres coni. FicJcert J| 2 nullus erit volg. nullus erat C 
nullis erat H \\ 5 quanto spiritu DB m. 2 quanta spiritum B 
m. 1 H || 6 verbis Bentley rebus 0 quantum spiritum lugenti- 
bus intonueris heroibus coni. Schultess \\ 7 ex tanta 0 a tanta 
Gruter j desciscere O decidere volg. decrescere Wolters || 8 ex- 
emplaris modo Schultess exemplo ac modo BGV exemplo aut 
modo C exempto modo (i. e. sine modo) Madvig pro exemplo 
ac modo Koch | mirabatur in marg. B et volg. mirabitur DHG V 
mirabiliter B mirabilitur J57 1) 1G omnibus O hominibus Gertz || 
18 perculsos BE periculosos DH \\ 24 plures B plura C \\ 25 sub- 
sidere B subsistere C 



Digitized by Google 



328 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XI. 



ficiis imperium custodiatur quam armis, illo rebus hu- 
manis praesidenfe non est periculum, ne quid perdi- 
disse te sentias; in hoc uno tibi satis praesidi, so- 
laci est. attolle te et, quotiens lacrimae suboriuntur 
oculis tuis, totiens illos in Caesarem derige: sicca- 5 
buntur maximi et clarissimi conspectu numinis; fulgor 
eius illos, ut nihil aliud possint aspicere, praestringet 

4 et in se haerentes detinebit. hic tibi, quem tu diebus 
intueris ac noctibus, a quo numquam deicis animum, 
cogitandus est, hic contra fortunam advocandus. nec 10 
dubito, cum tanta illi adversus omnes suos sit man- 
suetudo tantaque indulgentia, quin iam multis solaciis 
tuum istud vulnus obduxerit, iam multa, quae dolori 
obstarent tuo, congesserit. quid porro? ut nihil horum 
fecerit, nonne protinus ipse conspectus per se tantum- 15 
modo cogitatusque Caesar maximo solacio tibi est? 

6 dii illum deaeque terris diu commodent! acta hic divi 
Augusti aequet, annos vincat! quam diu inter mor- 
tales erit, nihil ez domo sua mortale esse sentiat! 
rectorem Romano imperio filium longa fide approbet 20 
et ante illud consortem patris quam successorem aspi- 
ciat! sera et nepotibus demum nostris dies nota sit, 
qua illum gens sua caelo asseratlj 

2 praesidente Erasmus et B m. 2 in marg. praeside C 
presidie E \ non DE nec BHG || 3 praesidi, solaci scripsi presidi 
solatii C sed satis ante solatii add. in B m. 2 in marg. quod 
volgo recipitur \\ 5 dirige C dirigere D corr. Gertz \\ 6 nnminis C 
minimus G et ut vid. H luminis Gruter et Lipsius || 13 iam 
multa Schultess non multa 0 mnlta Haase monita multa Gertz || 
17 dii BH | post deeqne B in marg. omnes habet, ut volg. \ 
commodent unus Gruteri et B 2 m. commendent C | acta . . . 
uincat codd. Gruteri et N. Fabri acta hic diui augustie que 
tam nos uincat B (augusti aequet annos m. 2 in marg.) et 
eadem fere HGV et facient utD et faciat ut E \\ 20 Romano B 
humano C || 21 illud Schultess illum 0 \ aspiciat BV accipiat C 
illum . . . aspiciamus Gertz illum . . . accipiat volg. I| 22 demum 
unus Gruteri et volg. deinde (dein) 0 \\ 23 qua volg. quam B 
quam C quom Gertz \ asserat B afferat C 



Digitized by Google 



AD POLYBIVM DE CONSOLATIONE CAP. 13 329 



XIII. [32.] Abstine ab hoc manus tuas, fortuna, l 
nec in isto potentiam tuam nisi ea parte, qua prodes, 
ostenderis! patere illum generi humano iam diu aegro 
et affecto mederi, patere quicquid prioris principis 

6 furor concussit in suum locum restituere ac reponere! 
sidus hoc, quod praecipitato in profundum et demerso 
in tenebras orbi ref ulsit, semper luceat ! hic Germamam 2 
pacet, Britanniam aperiat, et patrios triumphos ducat 
et novos: quorum me quoque spectatorem futurum, 

10 quae ex virtutibus eius primum optinet locum, promittit 
clementia. nec enim sic me deiecit, ut nollet erigere, 
immo ne deiecit quidem, sed impulsum a fortuna et 
cadentem sustinuit et in praeceps euntem leniter divi- 
nae manus usus moderatione deposuit: deprecatus est 

15 pro me senatum et vitam mihi non tantum dedit sed 
etiam petit. viderit: qualem volet esse, existimet cau- 3 
sam meam; vel iustitia eius bonam perspiciat vel 
clementia faciat bonam: utrumque in aequo mihi eius 
beneficium erit, sive innocentem me scierit esse, sive 

2o voluerit. interim magnum miseriarum mearum sola- 
cium est videre misericordiam eius totum orbem per- 
vagantem: quae cum ex ipso angulo, in quo ego de- 
fixus sum, complures multorum iam annorum ruina 
obrutos effoderit et in lucem reduxerit, non vereor ne 

«5 me unum transeat. ipse autem optime novit tempus, 
quo cuique debeat succurrere; ego omnem operam dabo, 
ne pervenire ad me erubescat. o felicem clementiam 4 
tuam, Caesar, quae efficit, ut quietiorem sub te agant 
vitam exules, quam nuper sub Gaio egere principes! 

8 pacet vdlg. placet 0 | patrios DE et H in marg. pater 
BHV paternos unus Gruteri \\ 10 optinet (obt.) codd. Pinc. et 
Gruteri unus B m. 2 et volg. oportet C (| 13 leniter B m. 2 H 
leniter BDEV \\ 16 petit BEH petiit DB m. 2 \ post viderit 
interp. Gertz, et ante qualem add. Schultess \\ 17 perspiciat G 
et cod. Gruteri prospiciat OV \\ 22 ex ipso angulo HB (sed in 
hoc m. 1 scripserat agelo) ex ipso hoc angulo DE | defixns 0 
defo8sus Pincianus II 26 quo cuique volg. quocuque 0 II 28 effi- 
cit DE effecit BH 



Digitized by Google 



330 . L- ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XI. 



non trepidant nec per singulas horas gladium expectant 
nec ad omnem navium conspectum pavent; per te habent 
ut fortunae saevientis modum ita spem quoque melioris 
eiusdem ac praesentis quietem. scias Ucet ea demum 
fulmina esse iustissima, quae etiam percussi colunt. 5 

1 XIV. [33.] Hic itaque princeps, qui publicum 
omnium hominum solacium est, aut me omnia fallunt 
aut iam recreavit animum tuum et tam magno vulneri 
maiora adhibuit remedia. iam te omni confirmavit 
modo, iam omnia exempla, quibus ad animi aequitatem io 
compellereris, tenacissima memoria rettulit, iam om- 
nium praecepta sapientum assueta sibi facundia expli- 

2 cuit. nullus itaque melius has adloquendi partes oc- 
cupaverit: aliud habebunt hoc dicente pondus verba 
velut ab oraculo missa; omnem vim doloris tui divina 15 
eius contundet auctoritas. hunc itaque tibi puta di- 
cere: *non te solum fortuna desumpsit sibi, quem tam 
gravi afficeret iniuria; nulla domus in toto orbe ter- 
rarum aut est aut fuit sine aliqua comploratione. 
transibo exempla vulgaria, quae etiam si minora, 20 
tamen innumera sunt, ad fastus te et annales perdu- 

3 cam publicos. vides omnes has imagines, quae in- 
plevere Caesarum atrium? nulla non harum aliquo 
suorum incommodo insignis est; nemo non ex istis in 
ornamentum saeculorum refulgentibus viris aut desi- 25 
derio suorum tortus est aut a suis cum maximo animi 

4 cruciatu desideratus est. quid tibi referam Scipionem 
Africanum, cui mors fratris in exilio nuntiata est? is 
frater, qui eripuit fratrem carceri, non potuit eripere 

1 nec C nunc B sed corr. in marg. || 11 compellereris DE 
compelleris BHG \\ 12 sapientum 0 sapientinm Wesenberg \ 
sibi BC sed corr. in tibi B in marg. || 21 innmnera Lipsius 
mira 0 misera Gruter \ fastus 0 sed in B m. 1 corr. n in o || 
27 omnia inde a § 4 usque ad c. 15 § 2 non suo loco hic legi, 
sed aliunde inculcata esse contendit W. Gemoll: Progr. Liegnitz 
1698 p. 38 || 29 carceri Mech Berl Phil. Wschr. 1881 p. 356 coll. 
ep. 80, 4 de benef. I 11, 3 III 33, 2 VI 36, 1 ep. 122, 7; 70, 13 
carcere 0 



Digitized by Google 



AD POLYBIVM DE CONSOLATIONE CAP. 14. 15 331 



fato; et quam impatiens iuris aequi pietas Africani 
fuerit, cunctis apparuit: eodem enim die Scipio Afri- 
canus, quo viatoris manibus fratrem abstulerat, tribuno 
quoque plebis privatus intercessit. tam magno tamen 

5 fratrem desideravit hic animo, quam defenderat. quid 5 
referam Aemilianum Scipionem, qui uno paene eodem- 
que tempore spectavit patris triumphum duorumque 
fratrum funera? adulescentulus tamen ac propemodum 
puer tanto animo tulit illam familiae suae super ipsum 

io Pauli triumphum concidentis subitam vastitatem, quanto 
debuit ferre vir in hoc natus, ne urbi Bomanae aut 
Scipio deesset aut Carthago superesset. 

XV. [34.] Quid referam duorum Lucullorum di- l 
remptam morte concordiam? quid Pompeios? quibus 

is ne hoc quidem saeviens reliquit fortuna, ut una ea- 
demque conciderent ruina: vixit Sextus Pompeius 
primum sorori superstes, cuius morte optime cohae- 
rentis Romanae pacis vincula resoluta sunt, idemque 
hic vixit superstes optimo fratri, quem fortuna in hoc 

20 evexerat, ne minus alte eum deiceret, quam patrem 
deiecerat; et post hunc tamen casum Sextus Pompeius 
non tantum dolori, sed etiam bello snffecit. innume- 2 
rabilia undique exempla separatorum morte fratrum 
succurrunt, immo contra vix ulla umquam horum paria 

26 conspecta sunt una senescentia; sed contentus nostrae 
domus exeniplis ero. nemo enim tam expers erit 
sensus ac sanitatis, ut fortunam ulli queratur luctum 
intulisse, quam sciet etiam Caesarum lacrimas concu- 
pisse. divus Augustus amisit Octaviam sororem caris- s 

1 impatiens iuris aequi Haase iuris aequi impatiens DE 
patiens iuris et aequi B (in marg. corr. impatiens) iuris et 
aequi patiens H || 2 Scipio Africanus del. Muret \\ 5 defenderat 
volg. defenderet B (sed corr. in marg.) H defenderit DE \\ 
13 luci | illorum diremptam morte B corr. m. 2 \\ 15 eademque 
Wesenberg denique 0 || 16 Senecam errasse hic, ut saepius, in 
historia non fugit Lipsium \\ 20 evexerat Gertz erexerat 0 l| 
21 Sextus Pompeius del. Muret \\ 28 quam sciet C quem scierit 
H unde quom scierit Gertz 



Digitized by Google 



332 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XI. 



simam et ne ei quidem rerum natura lugendi neces- 
sitatem abstulit, cui caelum destinaverat, immo vero 
idem omni genere orbitatis vexatus sororis fiUum suc- 
cessioni praeparatum suae perdidit; denique ne singulos 
eius luctus enumerem, et generos ille amisit et liberos 5 
et nepotes, ac nemo magis ex omnibus mortalibus 
hominem esse se, dum inter nomines erat, sensit. 
tamen tot tantosque luctus cepit rerum omnium capa- 
cissimum eius pectus victorque divus Augustus non 
gentium tantummodo externarum, sed etiam dolorum 10 

4 fuit. Gaius Caesar, divi Augusti, avunculi mei magni 
nepos, circa primos iuventae suae annos Lucium fratrem 
carissimum sibi princeps iuventutis principem eiusdem 
iuventutis amisit in apparatu Parthici belli et graviore 
multo animi volnere quam postea corporis ictus est; is 
quod utrumque et piissime idem et fortissime tulit. 

6 TL Caesar patruus meus Drusum Germanicum patrem 
meum, minorem natu quam ipse erat fratrem, intima 
Germaniae recludentem et gentes ferocissimas Romano 
subicientem imperio in complexu et in osculis suis 20 
amisit: modum tamen lugendi non sibi tantum sed 
etiam aliis fecit ac totum exercitum non solum mae- 
stum sed etiam attonitum corpus Drusi sui sibi 
vindicantem ad morem Romani luctus redegit 
iudicavitque non militandi tantum disciplinam » 
esse servandam sed etiam dolendi. non potuisset 
ille lacrimas alienas compescere, nisi prius pres- 
sisset suas. 

3 vexatus est: sororis . . . perdidit, Gertz contra codd. II 
6 et nepotes B ac nepotes C \\ 8 tamen tot B nunc tot DE 
nc tot H | capacissimum Gruter pacatissimum BE pacacissi- 
mum DH \\ 11 magni nepos Madvig ac nepos BHG adnepos 
DV abnepos E; in marg. B add. filius, ut volg. edebatur: fiHus 
ac nepos || 14 grauiore C grauiorem D grauiora V \\ 15 uolnere 
B uolnera V nome H dolore DE || 17 Ti. add. Lipsius || 25 iudi- 
cauitque non BD iudicauitque E iudicauit te non G iudicauit 
.n. (= enim) non H quod Gertz recepit 



Digitized by Google 



AD POLYBIVM DE CONSOLATIONE CAP. 16 333 



XVL [35.] M. Antonius avus meus, nullo minor l 
nisi eo a quo victus est, tunc cum rem publicam 
constitueret et triumvirali potestate praeditus nihil 
supra se videret, exceptis vero duobus collegis omnia 

5 infra se cerneret, fratrem interfectum audivit. fortuna 2 
impotens, quales ex humanis malis tibi ipsa ludos 
facis! eo ipso tempore, quo M. Antonius civium su- 
orum vitae sedebat mortisque arbiter, M. Antonii frater 
duci iubebatur ad supplicium! tulit hoc tamen tam 

io triste vulnus eadem magnitudine animi M. Antonius, 
qua omnia alia adversa toleraverat, et hoc fuit eius 
lugere viginti legionum sanguine fratri parentare. sed a 
ut omnia alia exempla praeteream, ut in me quoque 
ipso alia taceam funera, bis me fraterno luctu aggressa 

i5 fortuna est, bis intellexit laedi me posse, vinci non 
posse: amisi Germanicum fratrem, quem quomodo 
amaverim, intellegit profecto quisquis cogitat, quo- 
modo suos fratres pii fratres ament; sic tamen af- 
fectum meum rexi, ut nec relinquerem quicquam, quod 

20 exigi deberet a bono fratre, nec facerem, quod repre- 
hendi posset in principe/ 

Haec ergo puta tibi parentem publicum referre 4 
exempla, eundem ostendere, quam nihil sacrum intac- 
tumque sit fortunae, quae ex eis penatibus ausa est 

2 a praepos. om. BHG sed in B add. s. v. m. 2 \\ 3 trium- 
uira B m. 1 \\ 4 supra volg. super 0 (er in B add. s. v. m. 2) \ 
videret del. Muret \ exceptis H et exceptis C sed et in B del. 
m. 2 || 9 iubebatur H uidebatur C \\ 10 M. Antonius del. Muret J| 
11 qua DE quam HG quo B sed corr. m. 2 \ eius lugere 0 
rectene dubito, quamguam non desunt qui defendant (Madvig 
adv. crit. II praef. III etp. 328 Gertz in edit. dial. Joh. MtUler 
Ztschr. f. oe. Gym. 1887 XXXVIII p. 853 et act. Acad. Vindob. 
C XXXVI p. 23 adn. 1); certe alter locus apud Senecam ep. 
101, 13 dudum correctus est. interim communem omnium codd. 
scripturam retineo ei lugere volg. || 12 sanguine D sanguinem C || 
14 fraterno C superno B sed corr. in marg. \\ 15 est bis in- 
tellegerit B corr. m. 2; cur bis dicat, unum Germanicum no- 
minet, Lipsius enarrat, sed cfr. et Gertzium in edit. p. 416 \\ 
21 posset DEB m. 2 possit BH 



Digitized by Google 



334 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XI. 



funera ducere, ex quibus erat deos petitura. nemo 
itaque miretur aliquid ab illa aut crudeliter fieri aut 
inique; potest enim haec adversus privatas domos ullam 
aequitatem nosse aut ullam modestiam, cuius implaca- 

5 bilis saevitia totiens ipsa funestavit pulvinaria? faci- 
amus licet illi convicium non nostro tantum ore sed 
etiam publico, non tamen mutabitur; adversus omnis 
se preces omnisque querimonias exiget. hoc fuit in 
rebus humanis fortuna, hoc erit: nihil inausum sibi 
reliquit, nihil intactum relinquet; ibit violentior per 
omnia, sicut solita est semper, eas quoque domos ausa 
iniuriae causa intrare, in quas per templa aditur, efc 

6 atram laureatis foribus induet vestem. [36.] hoc unum 
optineamus ab illa votis ac precibus publicis, si non- 
dum illi genus humanum placuit consumere, si Ro- 
manum adhuc nomen propitia respicit: hunc principem 
lapsis hominum rebus datum, sicut omnibus mortalibus, 
sibi esse sacratum velit! discat ab illo clementiam 
fiatque mitissimo omnium principum mitis! 

l XVII. Debes itaque eos intueri omnes, quos 
paulo ante rettuli, aut adscitos caelo aut proximos, 
et ferre aequo animo fortunam ad te quoque porri- 
gentem manus, quas ne ab eis quidem, per quos iura- 
mus, abstinet; debes illorum imitari firmitatem in per- 
ferendis et evincendis doloribus, in quantum modo 

6 licet illi conuitium B illi licet conuicia CV || 7 ad- 
uerset BHG || 8 preces B praeceps 6rFprinceps D Iqueri- 
monias Pincianus cerimonias 0 | exiget 0 quod Madvig aefendit 
eriget volg. || 10 uiolentior 0 (dial. X 9, 1 et de adi. pro adv. 
posito Cic. Orat. 67 et 187 confert Stangl; addo gu. nat. VII 
29, 3) violenter Gertz \\ 11 semper, et eas quoque domos . . . 
aditur, atram . . . vestem. coni. Gertz, et Gruterus iam cogita- 
verat de verbis et atram . . . vestem transponendis ante eas 
quoque domos || 13 induere coni. Haase inducere Erasmus || 
17 lapsis C lassis B cfr. Bossbach in diss. Bostoch. 1882 p. 13 || 
19 fiatque JPauly atque 0 I mitis BH esse mitis DE atque a 
m. o. p. mitis fieri B m. 2 \\ 28 iuramus B V uiuimus C 



Digitized by 



AD POLYBIVM DE CONSOLATIONE CAP. 17 335 



homini fas est per divina ire vestigia. quamvis sint 2 
in aliis rebus dignitatum ac nobilitatum magna dis- 
crimina, virtus in medio posita est: neminem dedig- 
natur, qui modo dignum se illa iudicat. optime certe 
illos imitaberis, qui cum indignari possent non esse 
ipsos exortes huius mali, tamen in hoc uno se ceteris 
exaequari hominibus non iniuriam sed ius mortalitatis 
iudicaverunt tuleruntque nec nimis acerbe et aspere, 
quod acciderat, nec molliter et effeminate; nam et non 
sentire mala sua non est hominis et non ferre non est 
viri. non possum tamen, cum omnes circumierim 3 
Caesares, quibus fortuna fratres sororesque eripuit, 
hunc praeterire ex omni Caesarum numero excerpen- 
dum, quem rerum natura in exitium opprobriumque 
humani generis edidit, a quo imperium adustum atque 
eversum funditus principis mitissimi recreat clementia, 
,C. Caesar amissa sorore Drusilla, is homo, qui non 4 
magis dolere quam gaudere principaliter posset, con- 
spectum conversationemque civium suorum profugit, 
exsequis sororis suae non interfuit, iusta sorori non 
praestitit, sed in Albano suo tesseris ac foro et f per- 
vocatis et huiusmodi aliis occupationibus acerbissimi 
funeris elevabat mala. pro pudor imperii! principis 
Romani lugentis sororem alea solacium fuit! idem iUe 5 
Gaius furiosa inconstantia modo barbam capillumque 
summittens modo tondens Italiae ac Siciliae oras erra- 
bundus permetiens et numquam satis certus, utrum 

1 sint hic add. Gertz 9 om. 0 rebus sint V in DEH inter- 
polator post discrimina add. adeant || 2 inde a verbis magna 
discrimina A rtirsus incipit \\ 4 iudicet Muret \\ 9 effeminate. 
na AC sed in A nate. na alia m. scr. in ras. || 15 anersn at q; 
adnstu A corr. Wesenberg adnersnm atqne adnstnm BDG sed 
in B m. 2. s. s. enersum || 16 mitissimi AV piissimi C peri- 
tissimi B (sed piissimi in marg.) \\ 20 exsequis A ut vid. exe- 
quiis O II 21 & puocatis ADHB (pernotatis m. 2 B) ex pro- 
uocatis E et prouocatis G et pervolgatis Haase et pervagatis 
Koch (et ante huiusm. uterque om.) et pyrgo talisque Gertz \\ 
26 tondens add. Wesenberg (cfr. de ben. V 6, 3) 



Digitized by Google 



336 



. L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XI. 



lugeri vellet an coli sororem, eodem omni tempore, 
quo templa illi constituebat ac pulvinaria, eos qui 
parum maesti fuerant, crudelissima adficiebat animad- 
versione; eadem enim intemperie animi adversarum 
rerum ictus ferebat, qua secundarum elatus eventu 5 
6 super humanum intumescebat modum. procul istud 
exemplum ab omni Romano sit viro, luctum suum aut 
intempestivis sevocare lusibus aut sordium ac squaloris 
foeditate inritare aut alienis malis oblectare minime 
humano solacio. 10 

1 XVHI. Tibi vero nihil ex consuetudine mutandum 
est tua, quoniam quidem ea instituisti amare studia, 
quae et optime felicitatem extollunt et facillime mi- 
nuunt calamitatem eademque et ornamenta maxima 
homini sunt et solacia. [37.] nunc itaque te studiis 15 
tuis inmerge altius, nunc illa tibi velut munimenta 
animi circumda, ne ex ulla tui parte inveniat intro- 

2 itum dolor. fratris quoque tui produc memoriam ali- 
quo scriptorum monimento tuorum; hoc enim unum 
est in rebus humanis opus, cui nulla tempestas noceat, 20 
quod nulla consumat vetustas. cetera, quae per con- 
structionem lapidum et marmoreas moles aut terrenos 
tumulos in magnam eductos altitudinem constant, non 
propagant longam diem, quippe et ipsa intereunt: in- 
mortalis est ingeni memoria. hane tu fratri tuo lar- 25 
gire, in bac eum conloca; melius illum duraturo 

7 ab omni romano sit niro AV est ab omni romano niro 
DEHG ab omni mnndano niro B (sed romano in marg.) \\ 
8 eevocare Gertz euocare ut vid. A (*certe una littera ante 
uocare fuit, eaque non a fuit sed potius e') auocare EB m. 2 
uocare C fugare Haase |l 13 et optime Muret optime et AO || 
15 homini A hominum 0 hominis Gertz || 16 immerge altin» 
Pincianus inmergere acrius AHDE immergere atrius B \\ 
20 in add. Wesenberg ex Madvig || 21 constructiones malit 
Gerte \\ 23 altitudine A || 24 intereunt AO nec est cur inter- 
euntia scribamus, ut Schultess volebat; cfr. qu. n. III 27, 12} 
29, 8 ep. 115, 8 (Beinecke in diss. Monast. 1900 p. 18) 



Digitized by Google 



AD POLYBIVM DE CONSOLATIONE CAP. 18 337 



semper consecrabis ingenio quam irrito dolore lugebis. 
quod ad ipsam fortunam pertinet, etiam si nunc agi 3 
apud te causa eius non potest — omnia enim illa, 
quae nobis dedit, ob hoc ipsum, quod aliquid eripuit, 

6 invisa sunt — , tunc tamen erit agenda, cum primum 
aequiorem te illi iudicem dies fecerit; tunc enim po- 
teris in gratiam cum illa redire. nam multa providit, 
quibus hanc emendaret iniuriam, multa etiamnunc da- 
bit, quibus redimat; denique ipsum hoc, quod abstulit, 

10 ipsa dederat tibi. noli ergo contra te ingenio uti tuo, 4 
noli adesse dolori tuo. potest quidem eloquentia tua 
quae parva sunt approbare pro magnis, rursus magna 
attenuare et ad minima deducere; sed alio istas vires 
servet suas, nunc tota se in solacium tuum conferat. 

15 et tamen dispice, ne hoc iam quoque ipsum sit super- 
vacuum; aliquid enim a nobis natura exigit, plus va- 
nitate contrahitur. numquani autem ego a te, ne ex 5 
toto maereas, exigam. et scio inveniri quosdam durae 
magis quam fortis prudentiae viros, qui negent doli- 

20 turum esse sapientem: hi non videntur mihi unquam 
in eiusmodi casum incidisse, alioquin excussisset illis 
fortuna superbam sapientiam et ad confessionem 

1 post ingenio quam A l multa omiserat, quae A* minori- 
bus litteris scripta in marg. supplevit, *sed in ea praeter cetera 
pessime erasor grassatus est', ut non pauca incerta sint || 4 nobis 
C uobis sed u corr. in n B quid habuerit A* incertum || 8 multa 
etiam nunc DE (A*?) nulli etiam nunc B (sed multa corr. in 
marg.) nulli et nunc H || 9 ipsum hoc C (A*?) ipsum BH \\ 
13 alio istas A* alio ista C et volg. alias ista H \\ 14 nunc tota 
se A* nunc tota BDEG sed in BDE se postea post solatium 
add. tota (pm. nunc et se) H \\ 15 et tamen 0 et A* ut vid. 
sed tamen V et volg. \ dispice A*(?) et volg. despice 0 \\ 16 do- 
loris ante natura add. Gertz, quod non necessarium duco 
exigit A* exigitur B m.2 exigitur CGV || 17 ne ex toto <non> 
m. ex., etsi scio Bentley; sed et hic pro et tamen poni monet 
Gertz || 21 excussisset illis fortuna H aliquot Pinc. et Gruteri 

codd. et ut vid. A* (restant certe litterae excuss ... & ) 

excussis (in marg. excussisset) illis fortunam in B aut excuset 
aut fortunam D aut excusset fortunam E 



Sknecae orsiiA 1. 1. ed. Hermet. 



22 

Digitized by Goq||le 



338 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XI. 

6 eos veri etiam invitos compulisset. satis praestiterit 
ratio, si id unum ex dolore, quod et superest et abun- 
dat, exciderit: ut quidem nullum omnino esBe eum 
patiatur, nec sperandum ulli nec concupiscendum est. 
hunc potius modum servet, qui nec impietatem imi- 6 
tetur nec insaniam et nos in eo teneat habitu, qui et 
piae mentis est nec motae: fluant lacrimae, sed eaedem 
et desinant, trahantur ex imo gemitus pectore, sed 
idem et finiantur; sic rege animum tuum, ut et sapi- 

7 entibus te adprobare possis et fratribus. effice, ut 10 
frequenter fratris tui memoriam idbi velis occurrere, 
ut illum et sermonibus celebres et adsidua recordati- 
one repraesentes tibi, quod ita demum consequi poteris, 

si tibi memoriam eius iucundam magis quam flebilem 
feceris; naturale est enim, ut semper animus ab eo ts 

8 refugiat, ad quod cum tristitia revertitur. cogita mo- 
destiam eius, cogita in rebus agendis sollertiam, in 
exequendis industriam, in promissis constantiam. 
omnia dicta eius ac facta et aliis expone et tibimet 
ipse conmemora. qualis fuerit cogita qualisque sperari 20 
potuerit: quid enim de illo non tuto sponderi fratre 
posset? 

9 Haec, utcumque potui, longo iam situ obsoleto et 
hebetato animo composui. quae si aut parum respon- 
dere ingenio tuo aut parum mederi dolori videbuntur, 25 
cogita, quam non possit is alienae vacare consolationi, 

1 eos uera(?) etiam inuitos compulisset A* ut vid. V et . 
volg., nisi quod veri hdbet, quod etiam in A % fuisse vid. eos 
ueram etiam eos inuitos compulisset B ueram etiam eos com- 
pulisset inuitos HG et duo Gruteri ueram etiam eos compellat 
(complat D) inuitos DE || 2 ratio (A*?) DEB* oratio BWHVW 
5 impietatem 0 pietatem A qui rursus incipit a verbis nec 
pietatem imitetur || 7 motae DEGV imotae B motu H ex A 
scriptura tantum litt. te apparent emotae Pincianus || 8 & desi- 
nant A desinant BHGV etiam desinant DE | gemitus pec- 
tore AV pectore gemitus 0 \\ 11 occurrere 0 occurre A \\ 
22 posset A ut vid. E x vetus UcUo Pinciani' possit BDHG || 
26 uacare 0 uagare A 



Digitized by Google 



AD POLYBIVM DE CONSOLATIONE CAP. 18 339 



quem sua mala occupatum tenent, et quam non facile 
latina ei homini verba succurrant, quem barbarorum 
inconditus et barbaris quoque humanioribus gravis 
fremitus circumsonat. 

2 latina ei homini uerba A V latina ei uerba homini BDE 
latina uerba homini HG 

In A primus versus mbscriptionis minio pictae erasus est, 
in altero haec exstant: Incipit ad helbiam matrem de consola- 
tione. sed proximis sex paainis (ceterae eis carent) manus 
recens supra scripsit: Ad Lesbia matrem de coneolatione. 



22» 

Digitized by 



L. ANNAEI SENECAE 

, DIALOGORVM LIBER XII. 

AD HELVIAM MATREM 

DE CONSOLATIONE. 



1 I. Saepe iam, mater optima, impetum cepi con- 
solandi te, saepe continui. ut auderem, multa me 
inpellebant: primum videbar depositurus omnia in- 
commoda, cum lacrimas tuas, etiam si supprimere 
non potuissem, interim certe abstersissem; deinde plus 5 
habiturum me auctoritatis non dubitabam ad excitan- 
dam te, si prior ipse consurrexissem; praeterea time- 
bam, ne a me victa fortuna aliquem meorum vinceret: 
itaque utcumque conabar manu super plagam meam 

2 inposita ad obliganda volnera vestra reptare. hoc pro- 10 
positum meum erant rursus quae retardarent: dolori 
tuo, dum recens saeviret, sciebam occurrendum non 
esse, ne illum ipsa solacia inritarent et accenderent 
— nam in morbis quoque nihil est perniciosius quam 
immatura medicina — : expectabam itaque, dum ipse is 
vires suas frangeret et ad sustinenda remedia mora 
mitigatus tangi se ac tractari pateretur. praeterea cum 
omnia clarissimorum ingeniorum monimenta ad com- 
pescendos moderandosque luctus composita evolverem, 
non inveniebam exemplum eius, qui consolatus suos 20 

3 esset, cum ipse ab illis comploraretur: ita in re nova 

4 supremere A || 11 erant A l sed radendo corr. in erat 
verba duo dolori tuo post saeviret in A iterantur \\ 21 com- 
ploratur A l corr. m. 1—2 



Digitized by Google 



AD HELVIAM MATREM DE CONSOLATIONE CAP. 1. 2 341 



haesitabam verebarque, ne haec non consolatio esset, 
sed exnlceratio. quid, qnod novis verbis nec ex vol- 
gari et cotidiana sumptis adlocutione opus erat homini 
ad consolandos suos ex ipso rogo caput adlevanti? 
5 omnis autem magnitudo doloris modum excedentis 
necesse est dilectum verborum eripiat, cum saepe 
vocem quoque ipsam intercludat. utcumque conitar 4 
non fiducia ingenii, sed quia possum instar efficacis- 
simae consolationis esse ipse consolator. cui nihil 
10 negares, huic hoc utique te non esse negaturam, licet 
omnis maeror contumax sit, spero, ut desiderio tuo 
velis a me modum statui. 

II. Vide quantum de indulgentia tua promiserim l 
mihi: potentiorem me futurum aput te non dubito 

15 quam dolorem tuum, quo nihil est aput miseros po- 
tentius. itaque ne statim cum eo concurram, adero 
prius illi et quibus excitetur ingeram; omnia proferam 
et rescindam, quae iam obducta sunt. dicet aliquis: 2 
c quod hoc genus est consolandi, obliterata mala revo- 

20 care et animum in omnium aerumnarum suarum con- 
spectu conlocare vix unius patientem?' sed is cogitet, 
quaecumque usque eo perniciosa sunt, ut contra re- 
medium convaluerint, plerumque contrariis curari. 
omnis itaque luctus illi suos, omnia lugubria admo- 

25 vebo: hoc erit non molli via mederi, sed urere ac se- 
care. quid consequar? ut pudeat animum tot miseri- 
arum victorem aegre ferre unum vulnus in corpore 
tam cicatricoso. fleant itaque diutius et gemant, quo- 3 
rum delicatas mentes enervavit longa felicitas, et ad 

so levissimarum iniuriarum motus conlabantur: at quorum 
omnes anni per calamitates transierunt, gravissima 
quoque forti et inmobili constantia perferant. unum 

5 excedentis A excedens Gertz et Joh. Miiller || 13 pro- 
miseri A l corr. m. 2 || 16 ne A nec cum ff Lipsius et Gertz [| 
24 omnis sr omni A \ admovebo volg. admonebo A || 31 anm 
s. v. add. A* 



Digitized by Google 



342 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XII. 



habet adsidua infelicitas bonum, quod quos semper 
4 vexat, novissime indurat. nullam tibi fortuna vacatio- 
nem dedit a gravissimis luctibus; ne natalem quidem 
tuum excepit: amisisti matrem statim nata, immo 
dum nasceris, et ad vitam quodammodo exposita es. 5 
crevisti sub noverca: quam tu quidem omni obsequio 
et pietate, quanta vel in filia conspici potest, matrem 
fieri coegisti; nulli tamen non magno constitit etiam 
bona noverca. avonculum indulgentissimum, optimum 
ac fortissimum virum, cum adventum eius expectares, io 
amisisti, et ne saevitiam suam fortuna leviorem didu- 
cendo faceret, intra tricensimum diem carissimum vi- 
rum, ex quo mater trium liberorum eras, extulisti: 
6 lugenti tibi luctus nuntiatus est omnibus quidem ab- 
sentibus liberis, quasi de industria in id tempus con- 15 
iectis malis tuis, ut nihil esset [haberes], ubi se dolor 
tuus reclinaret. transeo tot pericula, tot metus, quos 
sine intervallo in te incursantis pertulisti: modo modo 
in eundem sinum, ex quo tres nepotes emiseras, ossa 
trium nepotum recepisti; intra vicesimum diem, quam 20 
filium meum in manibus et in osculis tuis mortuum 
funeraveras, raptum me audisti: hoc adhuc defuerat 
tibi, lugere vivos. 
1 III. Gravissimum est ex omnibus, quae umquam 
in corpus tuum descenderunt, recens vulnus, fateor; 25 
non summam cutem rupit, pectus et viscera ipsa di- 
visit. sed quemadmodum tirones leviter saucii tamen 
vociferantur et manus medicorum magis quam ferrum 
horrent, at veterani, quamvis confossi, patienter ac 
sine gemitu velut aliena corpora exsaniari patiuntur, 30 

3 dedit a grav. 1.; ne volg. ante FicJcertum dedit. et grav. 
1. ne A !l 4 immo dum volg. inmodum A l corr. in £mo dum A*\\ 
5 nasceris A l quod mutavit virgula imposita alia man. in na- 
scereris l| 7 conspici A quod recte defendit Gertz concipi 
Bentley || 9 auunculum A (u primam ex o corr. in ras. A b ) [| 
16 esBet, ubi volg. esset habere// ubi A (eras. b) || 80 exsanian 
Juretus et Lipsius exsa|nari A exsecari ex 'Pinctani vetere lec- 
tione' volg. 



Digitized by Google 



AD HELVIAM MATREM DE CONSOLATIONE CAP. 3. 4. 5 343 



ita tu nunc debes fortiter praebere te curationi. la- 2 
mentationes quidem et heiulatus et alia, per quae fere 
muliebris dolor tumultuatur, amove; perdidisti enim 
tot mala, si nondum misera esse didicisti. ecquid 
videor non timide tecum egisse? nihil tibi Bubduxi 
ex malis tuis, sed omnia coacervata ante te posui. 

IV. Magno id animo feci; constitui enim vincere l 
dolorem tuum, non circumscribere. vincam autem, 
puto, primum si ostendero nihil me pati, propter quod 
ipse dici possim miser, nedum propter quod miseros 
etiam quos contingo faciam, deinde si ad te transiero 
et probavero ne tuam quidem gravem esse fortunam, 
quae tota ex mea pendet. 

Hoc prius adgrediar, quod pietas tua audire gestit, 2 
nihil mihi mali esse. si potuero, ipsas res, quibus 
me putat premi, non esse intolerabiles faciam mani- 
festum; sin id credi non potuerit, at ego mihi ipse 
magis placebo, quod inter eas res beatus ero, quae 
miseros solent facere. non est, quod de me aliis cre- 3 
das: ipse tibi, ne quid incertis opinionibus perturberis, 
indico me non esse miserum. adiciam, quo securior 
sis, ne fieri quidem me posse miserum. 

Y. Bona condicione geniti sumus, si eam non l 
deseruerimus. id egit rerum natura, ut ad bene vi- 
vendum non magno apparatu opus esset: unusquisque 
facere se beatum potest. leve momentum in adventi- 
ciis rebus est et quod in neutram partem magnas vires 
habeat: nec secunda sapientem evehunt nec adversa 
demittunt; laboravit enim semper, ut in se plurimum 
poneret, ut a se omne gaudium peteret. quid ergo? 2 
sapientem esse me dico? minime; nam id quidem si 

3 muliebris sr muHeris A || 4 nondum <5ion> misera 
Wesenberg || 5 non timide A timide volg. modo t- W. Gemoll 
nunc t- Wesenberg || 16 putat A putas volg. (cfr. de cletn. I 5, 1) || 
17 at ego corr. A h ex adego A 1 potuerit a te: ego Feldmann \\ 

28 nec de secunda A \\ 29 demittunt volg. dimittunt A || 30 ut 
a se Geriz uita se A intra se volg. 



Digitized by Google 



344 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XII. 

profiteri possem, non tantum negarem miserum esse 
me, sed omnium fortunatissimum et in vicinum deo 
perductum praedicarem: nunc, quod satis est ad omnis 
miserias leniendas, sapientibus me viris dedi et non- 
dum in auxilium mei validus in aliena castra confugi, 5 

3 eorum scilicet, qui facile se ac suos tuentur. illi me 
iusserunt stare adsidue velut in praesidio positum et 
omnis conatus fortunae, omnis impetus prospicere 
multo ante quam incurrant. illis gravis est, quibus 
repentina est: facile eam sustinet, qui semper expectat. 10 
nam et hostium adventus eos prosternit, quos inopi- 
nantis occupavit; at qui futuro se bello ante bellum 
paraverunt, conpositi et aptati primum, qui tumultuo- 

4 sissimus est, ictum facile excipiunt. numquam ego 
fortunae credidi, etiam cum videretur pacem agere; is 
omnia illa, quae in me indulgentissime conferebat, 
pecuniam, honores, gratiam, eo loco posui, unde posset 
sine motu meo repetere. intervallum inter illa et me 
magnum habui; itaque abstulit illa, non avolsit. ne- 
minem adversa fortuna comminuit, nisi quem secunda 20 

5 decepit. illi qui munera eius velut sua et perpetua 
amaverunt, qui se suspici propter illa voluerunt, iacent 
et maerent, cum vanos et pueriles animos, omnis so- 
lidae voluptatis ignaros, falsa et mobilia oblectamenta 
destituunt: at ille, qui se laetis rebus non inflavit, nec 25 
mutatis contrahit. adversus utrumque statum invictum 
animum tenet exploratae iam firmitatis; nam in ipsa 
felicitate, quid contra infelicitatem valeret, expertus 

6 est. itaque ego in illis, quae omnes optant, existi- 
mavi semper nihil veri boni inesse, tum inania et spe- 30 
cioso ac deceptorio fuco circumlita inveni, intra nihil 
habentia fronti suae simile: nunc in his, quae mala 
vocantur, nihil tam terribile ac durum invenio quam 
opinio volgi minabatur. verbum quidem ipsum per- 

29 existimavi volg. estimaui A || 80 tum A tam ? quin 
volg. || 31 deceptorio A decepturo sr et volg. 



Digitized by Google 



AD HELVIAM MATREM DE CONSOLATIONE CAP. 6 345 



suasione quadam et consensu iam asperius ad aures 
venit et audientis tamquam triste et execrabile ferit: ita 
enim populus iussit; sed populi scita ex magna parte 
sapientes abrogant. 

"VL Remoto ergo iudicio plurium, quos prima l 
rerum species, utcumque credita est, aufert, videamus, 
quid sit exilium. nempe loci commutatio. ne angu- 
stare videar vim eius et quidquid pessimum in se 
habet subtrabere, hanc commutationem loci sequuntur 
incommoda: paupertas, ignominia, contemptus. ad- 
versus ista postea confligam; interim primum illud 
intueri volo, quid acerbi adferat ipsa loci commutatio. 

c Carere patria intolerabile est/ aspice agedum 2 
hanc frequentiam, cui vix urbis immensae tecta suffi- 
ciunt: maxima pars istius turbae patria caret. ex mu- 
nicipiis et coloniis suis, ex toto denique orbe ter- 
rarum confluxerunt: alios adduxit ambitio, alios ne- 
cessitas officii publici, alios inposita legatio, alios 
luxuria opportunum et opulentum vitiis locum quaerens, 
alios liberalium studiorum cupiditas, alios spectacula; 
quosdam traxit amicitia, quosdam industria laxam 
ostendendae virtuti nancta materiam; quidam venalem 
formam attulerunt, quidam venalem eloquentiam — : 
nullum non hominum genus concucurrit in urbem et 3 
virtutibus et vitiis magna pretia ponentem. iube istos 
omnes ad nomen citari et e unde domo' quisque sit 
quaere: videbis maiorem partem esse, quae relictis se- 
dibus suis venerit in maximam quidem ac pulcherri- 
mam urbem, non tamen suam. deinde ab hac civitate 4 
discede, quae veluti communis potest dici, omnes urbes 
circumi: nulla non magnam partem peregrinae multi- 
tudinis habet. transi ab iis, quarum amoena positio 
et opportunitas regionis plures adlicit; deserta loca et 

7 commutatione. angustare A corr. FicJcert || 9 sequntur -4. || 
20 'unde domo' ex communi formula cfr. Verg. Aen. VIII 114 
Hor. epist. I 7, 53 || 81 circnmi volg. circni s circu. A cfr. c. 
7, 6 in. || 83 aUicit A> in ras. adlic& A l ut vid. 

Digitized by Google 



346 L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XII. 



asperrimas insulas, Sciathum et Seriphum, Gyarum et 
Cossuran, percense: nullum invenies exilium, in quo 

5 non aliquis animi causa moretur. quid tam nudum 
inveniri potest, quid tam abruptum undique quam hoc 
saxum? quid ad copias respicienti ieiunius? quid ad 5 
homines inmansuetius? quid ad ipsum loci situm hor- 
ridius? quid ad caeli naturam intemperantius? plures 
tamen hic peregrini quam cives consistunt. usque eo 
ergo commutatio ipsa locorum gravis non est, ut hic 

6 quoque locus a patria quosdam abduxerit. invenio 10 
qui dicant inesse naturalem quandam inritationem ani- 
mis commutandi sedes et transferendi domicilia; mo- 
bilis enim et inquieta homini mens data est, nus- 
quam se tenet, spargitur et cogitationes suas in omnia 
nota atque ignota dimittit, vaga et quietis inpatiens 15 

7 et novitate rerum laetissima. quod non miraberis, si 
primam eius originem aspexeris: non est ex terreno 
et gravi concreta corpore, ex illo caelesti spiritu de- 
scendit; caelestium autem natura semper in motu est, 
fugit et velocissimo cursu agitur. aspice sidera mun- 20 
dum inlustrantia: nullum eorum perstat. sol labitur 
adsidue et locum ex loco mutat et, quamvis cum uni- 
verso vertatur, in contrarium nihilo minus ipsi mundo 
refertur, per omnis signorum partes discurrit, num- 
quam resistit: perpetua eius agitatio et aliunde alio 25 

8 commigratio est. omnia volvuntur semper et in trans- 
itu sunt; ut lex et naturae necessitas ordinavit, ali- 
unde alio deferuntur; cum per certa annorum spatia 
orbes suos explicuerint, iterum ibunt per quae vene- 
rant: i nunc et humanum animum ex isdem, quibus «0 
divina constant, seminibus compositum moleste ferre 

1 Gyarum volg. Gyaram A || 2 Cossnran Gertz (Cosuram 
Mwret) Corsican A \ | 7 intemperantins A intemperatius Gronov 
cfr. p. 32,2 || 12 sedes //et A (eras. s) || 18 nnsquam Heusinger 
(cfr. p. 270, 2$) niiqna A quod defendit Stangl [| 21 sol add. 
Michaeli8 || 29 venerant: i nunc volg. venerantj. nunc A l ut 
vid. venerant// Nunc A h 



Digitized by Google 



AD HELVIAM MATREM DE CONSOLATIONE CAP. 7 347 



transitum ac migrationem puta, cum dei natura ad- 
sidua et citatissima commutatione vel delectet se vel 
conservet. 

VII. A caelestibus agedum te ad humana con- l 

6 verte: videbis gentes populosque universos mutasse 
sedem. quid sibi volunt in mediis barbarorum regio- 
nibus Graecae urbes? quid inter Indos Persasque 
Macedonicus sermo? Scythia et totus ille ferarum 
indomitarumque gentium tractus civitates Achaiae 

10 Ponticis inpositas litoribus ostentat: non perpetuae 
hiemis saevitia, non hominum ingenia ad similitudinem 
caeli sui horrentia transferentibus domos suas obstite- 
runt. Atheniensis in Asia turba est; Miletus quinque 2 
et septuaginta urbium populum in diversa effudit; 

15 totum Italiae latus, quod infero mari adluitur, maior 
Graecia fuit. Tuscos Asia sibi vindicat; Tyrii Africam 
incolunt, Hispaniam Poeni; Graeci se in Galliam im- 
miserunt, in Graeciam Galli; Pyrenaeus Germanorum 
transitus non inhibuit — : per invia, per incognita 3 

20 versavit se humana levitas. liberos coniugesque et 
graves senio parentes traxerunt. alii longo errore 
iactati non iudicio elegerunt locum, sed lassitudine 
proximum occupaverunt, alii armis sibi ius in aliena 
terra fecerunt; quasdam gentes, cum ignota peterent, 

26 mare hausit, quaedam ibi consederunt, ubi illas rerum 
omnium inopia deposuit. nec omnibus eadem causa 4 
relinquendi quaerendique patriam fuit: alios excidia 
urbium suarum hostilibus armis elapsos in aliena spo- 
liatos suis expulerunt; alios domestica seditio sum- 

«o movit; alios nimia superfluentis populi frequentia ad 
exonerandas vires emisit; alios pestilentia aut frequentes 

4 agey/dum A (eras. fort. n) || 18 Atheniensis s at henis A \\ 
15 maior| ///gr§cia A, initio versus in vel im eras., unde maior 
olim Graecia Gertz \\ 16 tnsco sassias sibi A x corr. A*(?) || 
17 Hispaniam Muret inhispania A \\ 28 iussinaliena A 1 corr. 
A % || 25 mare retinnit coni. Matihiae J| 28 aliena <s et volg. 
aKenas A || 81 nires A quod Koch defend.it coll. Vell. 14,3 
urbes Pincianus | frequentia A 



Digitized by Google 



348 L- ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XII. 



terrarum hiatus aut aliqua intoleranda infelicis soli 
vitia eiecerunt; quosdam fertilis orae et in maius lau- 
datae fama conrupit. alios alia causa excivit domibus 

5 suis: illud utique manifestum est, nihil eodem loco 
mansisse, quo genitum est. adsiduus generis humani 
discursus est; cotidie aliquid in tam magno orbe mu- 
tatur: nova urbium fundamenta iaciuntur, nova gen- 
tium nomina extinctis prioribus aut in accessionem 
validioris conversis oriuntur. omnes autem istae po- 
pulorum transportationes quid aliud quam pubfica 

6 exilia sunt? quid te tam longo circumitu traho? quid 
interest enumerare Antenorem Patavi conditorem et 
Euandrum in ripa Tiberis regna Arcadum conlocantem? 
quid Diomeden aliosque, quos Troianum bellum victos 

7 simul victoresque per alienas terras dissipavit? Ro- 
manum imperium nempe auctorem exulem respicit, 
quem profugum capta patria, exiguas reliquias tra- 
hentem necessitas et victoris metus longinqua quae- 
rentem in Italiam detulit. hic deinde populus quot 
colonias in omnem provinciam misit! ubicumque vicit 
Romanus, habitat. ad hanc commutationem locorum 
libentes nomina dabant et relictis aris suis trans maria 

8 sequebatur colonos senex. res quidem non desiderat 
plurium enumerationem; unum tamen adiciam, quod 
in oculos se ingerit: haec ipsa insula saepe iam culto- 
res mutavit. ut antiquiora, quae vetustas obduxit, 
transeam, Phocide relicta Graii, qui nunc Massiliam 
incolunt, prius in hac insula consederunt, ex qua quid 
eos fugaverit, incertum est, utrum caeli gravitas an 

7 novarum nrbium Weseriberg || 10 puplica A \\ 11 circuitu 
A circuitu volg. || 17 reliquios//frahentem A* \\ 21 habitat. A 
(erasa a punctum substitutum est) \\ 23 colonos senex A colonus 
vexillum Madvig sequebantur colonos Penates Joh. MiUler 
colonus novas sedes P. Thomas aris suos . . colonus senex Hosius; 
retinetA scripturam Schultess, sed mutat in v. 22 libentes n. dabant 
in iuventus n. dabat || 27 Phocide A ipse Seneca vid. errasse: 
Phocaea scribi debebat \ graii// A b graui A 1 correctum in graiii 



Digitized by 



AD HELVIAM MATREM DE CONSOLATIONE CAP. 8 349 

praepotentis Italiae conspectus an natura inportuosi 
maris; nam in causa non fuisse feritatem accolarum 
eo apparet, quod maxime tunc trucibus et inconditis 
Galliae populis se interposuerunt. transierunt deinde 9 

5 Ligures in eam, transierunt et Hispani, quod ex si- 
miHtudine ritus apparet: eadem enim tegmenta capitum 
idemque genus calciamenti quod Cantabris est, et verba 
quaedam; nam totus sermo conversatione Graecorum 
Ligurumque a patrio descivit. deductae deinde sunt 

10 duae civium Romanorum coloniae, altera a Mario, al- 
tera a Sulla: totiens huius aridi et spinosi saxi mutatus 
est populus! vix denique invenies ullam terram, quam 10 
etiamnunc indigenae colant; permixta omnia et insiticia 
sunt. alius afii successit: hic concupivit, quod illi 

15 fastidio fuit; ille unde expulerat, eiectus est. ita fato 
placuit, nullius rei eodem semper loco stare fortunam. 

VIEL Adversus ipsam commutationem locorurn l 
detractis ceteris incommodis, quae exilio adhaerent, 
satis hoc remedii putat Varro, doctissimus Romano- 

20 rum, quod, quocumque venimus, eadem rerum natura 
utendum est; M. Brutus satis hoc putat, quod licet in 
exilium euntibus virtutes suas secum ferre. haec etiam 2 
si quis singula parum iudicat efficacia ad consolandum 
exulem, utraque in unum conlata fatebitur plurimum 

25 posse. quantulum enim est, quod perdidimus! duo 
quae pulcherrima sunt, quocumque nos moverimus, 
sequentur: natura communis et propria virtus. id 3 
actum est, mihi crede, ab iUo, quisquis formator uni- 
versi fuit, sive ille deus est potens omnium, sive in- 

30 corporalis ratio ingentium operum artifex, sive divinus 
spiritus per omnia maxima ac minima aequali inten- 
tione diffusus, sive fatum et immutabilis causarum 

5 ex similitudine ritus A ex sim. vestitus Cornelissen ex 
similitudinibns Gertz || 9 deinde <eo> sunt Gertz || 11 sylla A \\ 
13 insiticia Pincianus insitiva Gertz instituta A || 18 exilio 
volg. exillo A \\ 25 perdimus Koch \\ 32 et mutabilis A 
corr. volg. 



Digitized by Google 



350 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XII. 



inter se cohaerentium series: id, inquam, actum est, 
ut in alienum arbitrium nisi vilissima quaeque non 

4 caderent. quidquid optimum homini est, id extra hu- 
manam potentiam iacet, nec dari nec eripi potest. 
mundus hic, quo nihil neque maius neque ornatius & 
rerum natura genuit, et animus contemplator admira- 
torque mundi, pars eius magnificentissima, propria 
nobis et perpetua et tam diu nobiscum mansura sunt, 

6 quam diu ipsi manebimus. alacres itaque et erecti, 
quocumque res tulerit, intrepido gradu properemus, 10 
emetiamur quascumque terras: nullum inveniri exilium 
intra mundum potest; nihil enim, quod intra mundum 
est, alienum homini est. undecumque ex aequo ad 
caelum erigitur acies, paribus intervallis omnia divina 

6 ab omnibus humanis distant. proinde, dum oculi mei i& 
ab illo spectaculo, cuius insatiabiles sunt, non abdu- 
cantur, dum mihi solem lunamque intueri liceat, dum 
ceteris inhaerere sideribus, dum ortus eorum occasus- 
que et intervalla et causas investigare vel ocius 
meandi vel tardius, spectare tot per noctem stellas 20 
micantis et alias immobiles, alias non in magnum 
spatium exeuntis sed intra suum se circumagentis 
vestigium, quasdam subito erumpentis, quasdam igne 
fuso praestringentes aciem, quasi decidant, vel longo 
tractu cum luce multa praetervolantes, dum cum his 25 
sim et caelestibus, qua homini fas est, inmiscear, dum 
animum ad cognatarum rerum conspectum tendentem 
in sublimi semper habeam: quantum refert mea, quid 
calcem? 



6 et add. Gertz || 11 eme£ | iamur A* | exilium Haase 
&illum A || 12 verba quaedam intercidisse primus vidit Madvig, 
omissa optime restituit Vahlen addendo: <potest; nihil enim 
quod intra mundunf> || 18 ingrere A \\ 19 vel ocius C. F. W. 
Milller velocius A \\ 20 vel tardiue volg. uel|diu// A (eras. s) | 
dum ante spectare add. Gertz probabiliter \\ 24 fanso A corr. 
volg. || 28 habeam volg. habeat A 



Digitized by Google 



AD HELYIAM MATREM DE CONSOLATIONE CAP. 9 351 



IX. c At non est haec terra frugiferarum aut l 
laetarum arborum ferax; non magnis nec navigabilibus 
fluminum alveis inrigatur; nihil gignit, quod aliae 
gentes petant, vix ad tutelam incolentium fertilis; non 

6 pretiosus hic lapis caeditur, non auri argentique ve- 
nae eruuntur. 9 angustus animus est, quem terrena 2 
delectant: ad illa abducendus est, quae ubique aeque 
apparent, ubique aeque splendent. et hoc cogitandum 
est, ista veris bonis per falsa et prave credita obstare. 

10 quo longiores porticus expedierint, quo altius turres 
sustulerint, quo latius vicos porrexerint, quo depres- 
sius aestivos specus foderint, quo maiori mole fastigia 
cenationum subduxerint, hoc plus erit, quod illis cae- 
lum abscondat. in eam te regionem casus eiecit, in 3 

i5 qua lautissimum receptaculum casa est: ne tu pusiUi 
animi es et sordide se consolantis, si ideo id fortiter 
pateris, quia Romuli casam nosti. dic illud potius: 
'istud humile tugurium nempe virtutes recipit? iam 
omnibus templis formosius erit, cum illic iustitia con- 

20 specta fuerit, cum continentia, cum prudentia, pietas, 
omnium officiorum recte dispensandorum ratio, hu- 
manorum divinorumque scientia. nullus angustus est 
locus, qui hanc tam magnarum virtutium turbam capit; 
nuUum exilium grave est, in quod licet cum hoc ire 

25 comitatu.' Brutus in eo libro, quem de virtute com- 4 
posuit, ait se Marcellum vidisse Mytilenis exulantem 
et, quantum modo natura hominis pateretur, beatis- 
sime viventem neque umquam cupidiorem bonarum 
artium quam illo tempore. itaque adicit: visum sibi 

3 aliae corr. ex alia A* || 4 attutela A l corr. A 9 1| 11 por- 
rexerint Pincianus correxerint A || 14 egecit A 1 corr. in marg. 
m. rec. || 15 casa eBt. Ne & tu pusilli animi es &| A sed praeter 
duas primas litt. ca , quae am.l sunt, et Ne & , quae m. 5 scrip- 
sit aut redintegravit , reliqua omnia in ras. scr. A* nae tu sr || 
17 potius. sifltud A l potius; si istud A* (si in ras.) || 21 des~ 
pensandoru A II 24 quod Fickert quo A \\ 26 Mytilenis myti- 
lemis A 



Digitized by Google 



352 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XII. 



se magis in exilium ire, qui sine illo rediturus esset, 

5 quam illum in exilio relinqui. o fortunatiorem Marcel- 
lum eo tempore, quo exilium suum Bruto adprobavit, 
quam quo rei publicae consulatum! quantus ille vir 
fuit, qui effecit, ut aliquis exul sibi videretur, quod ab s 
exule recederet! quantus vir fuit, qui in admiratio- 
nem sui adduxit hominem etiam Catoni suo miran- 

6 dum! idem Brutus ait C. Caesarem Mytilenas praeter- 
vectum, quia non sustineret videre deformatum virum. 
illi quidem reditum inpetravit senatus publicis precibus 10 
tam soUicitus ac maestus, ut omnes fflo die Bruti 
habere animum viderentur et non pro Marcello sed 
pro se deprecari, ne exules essent, si sine illo fuissent; 
sed plus multo consecutus est, quo die illum exulem 
Brutus relinquere non potuit, Caesar videre. contigit 15 
enim illi testimonium utriusque: Brutus sine Marcello 

7 reverti se doluit, Caesar erubuit. num dubitas, quin 
se ille Marcellus tantus vir sic ad tolerandum aequo 
animo exiiium saepe adhortatus sit: *quod patria cares, 
non est miserum. ita te disciplinis inbuisti, ut scires 20 
omnem locum sapienti viro patriam esse. quid porro? 
hic, qui te expulit, non ipse per annos decem con- 
tinuos patria caruit? propagandi sine dubio imperii 

8 causa: sed nempe caruit. nunc ecce trahit illum ad 
se Africa resurgentis belli minis plena, trahit Hispania, 25 
quae fractas et adflictas partes refovet, trahit Aegyptus 
infida, totus denique orbis, qui ad occasionem con- 
cussi imperii intentus est. cui primum rei occurret? 
cui parti se opponet? aget illum per omnes terras 
victoria sua. fflum suspiciant et colant gentes: tu vive 30 
Bruto miratore contentus!' 

5 ex//ul A (eras. s) | quod s quo A quom Eossbach \\ 
8 .G. cesare A \ mitylenas A corr. Fickert || 12 et add. s. v. 
A l IJ 17 revertisse A corr. volg. \\ 18 Marcellus volg. om. \\ 
19 saepe A ipse mavolt Gertz. ante Fickertum omisso se in 
v. 17 hic edebatur se ipse j| 26 §gyptos A (o in u corr. fort. 
m. 2) quod retinendum censet JRossbach 



Digitized by Google 



AD HELVIAM MATREM DE CONSOLATIONE CAP. 10 353 



X. Bene ergo exilium tulit Marcellus nec quic- l 
quam in auimo eius mutavit loci mutatio, quamvis 
eam paupertas sequeretur: in qiia nihil mali esse, 
quisquis modo nondum pervenit in insaniam omnia 
5 subvertentis avaritiae atque luxuriae, intellegit. quan- 
tulum enim est, quod in tutelam hominis necessarium 
sitl et cui deesse hoc potest ullam modo virtutem 
habenti? quod ad me quidem pertinet, intellego me 2 
non opes sed occupationes perdidisse. corporis exigua 

io desideria sunt: frigus summoveri volt, alimentis famem 
ac sitim extinguere; quidquid extra concupiscitur, vi- 
tiis, non usibus laboratur. non est necesse omne 
perscrutari profundum nec strage animalium ventrem 
onerare nec conchylia ultimi maris ex ignoto litore 

i5 eruere: dii istos deaeque perdant, quorum luxuria tam 
invidiosi imperii fines transcendit! ultra Phasin capi 3 
volunt, quod ambitiosam popinam instruat, nec piget 
a Parthis, a quibus nondum poenas repetimus, aves 
petere. undique convehunt omnia, nota ignota, fasti- 

80 dienti gulae; quod dissolutus deliciis stomachus vix 
admittat, ab ultimo portatur oceano; vomunt ut edant, 
edunt ut vomant, et epulas, quas toto orbe conqui- 
runt, nec concoquere dignantur. ista si quis despicit, 
quid illi paupertas nocet? si quis concupiscit, illi 

25 paupertas etiam prodest: invitus enim sanatur et, si 
remedia ne coactus quidem recipit, interim certe, 
dum non potest velle, nolenti similis est. C. Caesar 4 
[Augustus], quem mihi videtur rerum natura edidisse, 
ut ostenderet, quid summa vitia in summa fortuna 

30 possent, centiens sestertio cenavit uno die; et in hoc 

7 sit A eat Gertz || 8 ad me corr. ex a me A x ~ % \\ 10 sum- 
moueri A submouere sr || 18 repetim; A repetiimus IApsius 
-tivimuB alii |l 19 conueunt A 1 h s. v. add. m. 5 \ <[ignota]> 
add. Gertz nota del. Haupt, in nata mutat Pauly; longinqua 
convehunt, omnia nota f. g. Schultess |j 24 noc& in ras. A 6 \\ 
26 recipit s recepit A || 27 velle Madvig illa A illa (i. e. remedia) 
nolle, volenti s. e. Gertz \ C. Caesar volg. .G. c§sar augustus A 



Senkcae OFEBA 1. 1. ed. Hermes. 



Digitized by Google 



354 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XII. 



omnium adiutus ingenio vix tamen invenit, quomodo 
6 trium provinciarum tributum una cena fieret. o mi- 
serabiles, quorum palatum nisi ad pretiosos cibos non 
excitatur! pretiosos autem non eximius sapor aut 
aliqua faucium dulcedo sed raritas et difficultas pa- & 
randi facit. alioqui, si ad sanam illis mentem placeat 
reverti, quid opus est tot artibus ventri servientibus? 
quid mercaturis? quid vastatione silvarum? quid 
profundi perscrutatione? passim iacent alimenta, quae 
rerum natura omnibus locis disposuit, sed haec velut 10 
caeci transeunt et omnes regiones pervagantur, maria 
traiciunt et, cum famem exiguo possint sedare, magno 

6 inritant. libet dicere: *quid deducitis naves? quid 
manus et adversus feras et adversus homines armatis? 
quid tanto tumultu discurritis? quid opes opibus ad- 15 
geritis? non voltis cogitare, quam parva vobis cor- 
pora sint? nonne furor et ultimus mentium error est, 
cum tam exiguum capias, cupere multum? licet ita- 
que augeatis census, promoveatis fines: numquam 
tamen corpora vestra laxabitis. cum bene cesserit 20 
negotiatio, multum militia rettulerit, cum indagati 
undique cibi coierint, non habebitis, ubi istos apparatus 

7 vestros conlocetis. quid tam multa conquiritis? scilicet 
maiores nostri, quorum virtus etiamnunc vitia nostra 
sustentat, infelices erant, qui sibi manu sua parabant 25 
cibum, quibus terra cubile erat, quorum tecta nondum 
auro fulgebant, quorum templa nondum gemmis nite- 
bant: itaque tunc per fictiles deos religiose iurabatur; 
qui illos invocaverant, ad hostem morituri, ne fallerent, 

8 redibant. scilicet minus beate vivebat dictator noster, so 
qui Samnitium legatos audit, cum vilissimum cibum 
in foco ipse manu sua versaret, illa, qua iam saepe 

5 faucium volg. fauci A || 6 illis volg. illi A \\ 8 qnid 
mercaturis volg. quod mereatur is A l| 20 laxabift* A b \ cesserit 
volg. gesserit A \\ 21 multaque milia rett. coni. Matthiae \\ 
28 itaque A atqui mavolt Gertz 

Digitized by Google 



AD HELVIAM MATREM DB CONSOLATIONE CAP. 10 355 



hostem percusserat laureamque in Capitolini Iovis 
gremio reposuerat, quam Apicius nostra memoria vixit, 
qui in ea urbe, ex qua aliquando philosophi velut 
corruptores iuventutis abire iussi sunt, scientiam po- 

5 pinae professus disciplina sua saeculum infecit' cuius 
exitum nosse operae pretium est. cum sestertium 9 
milliens in culinam coniecisset, cum tot congiaria 
principum et ingens Capitolii vectigal singulis comi- 
sationibus exsorpsisset, aere alieno oppressus rationes 

10 suas tunc primum coactus inspexit: superfuturum sibi 
sestertium centiens computavit et velut in ultima fame 
victurus, si in sestertio centiens vixisset, veneno vitam 
finivit. quanta luxuria erat, cui centiens sestertium 10 
egestas fuit! i nunc et puta pecuniae modum ad rem 

15 pertinere, non animL sestertium centiens aliquis ex- 
timuit et, quod alii voto petunt, veneno fugit! illi 
vero tam pravae mentis homini ultima potio saluber- 
rima fuit: tunc venena edebat bibebatque, cum im- 
mensis epulis non delectaretur tantum, sed gloriaretur, 

20 cum vitia sua ostentaret, cum civitatem in luxuriam 
suam converteret, cum iuventutem ad imitationem sui 
sollicitaret etiam sine malis exemplis per se docilem. 
haec accidunt divitias non ad rationem revocantibus, 11 
cuius certi fines sunt, sed ad vitiosam consuetudinem, 

25 cuius inmensum et incomprensibile arbitrium est. cu- 
piditati nihil satis est, naturae satis est etiam parum. 
nullum ergo paupertas exulis incommodum habet; 
nullum enim tam inops exilium est, quod non alendo 
homini abunde fertile sit. 



9 exsorpsisset A (p 8. v. add. fort. m. f) \\ 12 et 13 centies 
A || 14 i nunc Pincianus inuno A || 28 exilium volg. exitium A \\ 
29 fertile sit. 'At vestem ac domum desideraturus est exul/ 
Gertz fertile si tam (?) uestem acdomum desideraturus est ex- 
sul A l fertile sit/fan uestem acdomum desideraturus est. exsul 
A b An vestem ac domum des. e. e.? Fickert et Haase at vestem, 
at domum des. e. e. Heusinger 



Digitized by Google 



356 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XII. 



1 XI. *At vestem ac domum desideraturus est exsul. , 
haec quoque ad usum tantum desiderabit: neque tectum 
ei deerit neque velamentum ; aeque enim exiguo te- 
gitur corpus quam alitur; nihil homini natura, quod 

2 necessarium faciebat, fecit operosum. sed desiderat 5 
saturatam multo conchylio purpuram, intextam auro 
variisque et coloribus distinctam et artibus: non for- 
tunae iste vitio, sed suo pauper est. etiam si illi 
quidquid amisit restitueris, nihil ages; plus enim re- 
stituendo deerit ex eo, quod cupit, quam exsuli ex eo, io 

3 quod habuit. sed desiderat aureis fulgentem vasis 
supellectilem et antiquis nominibus artificum argentum 
nobile, aes paucorum insania pretiosum et servorum 
turbam, quae quamvis magnam domum angustet, iu- 
mentorum corpora differta et coacta pinguescere et is 
nationum omnium lapides: ista congerantur licet, num- 
quam explebunt inexplebilem animum, non magis quam 
ullus sufficiet umor ad satiandum eum, cuius deside- 
rium non ex inopia, sed ex aestu ardentium viscerum 

4 oritur; non enim sitis illa, sed morbus est. nec hoc 20 
in pecunia tantum aut alimentis evenit; eadem natura 
est in omni desiderio, quod modo non ex inopia, sed 
ex vitio nascitur: quidquid illi congesseris, non finis 
erit cupiditatis, sed gradus. qui continebit itaque se 
intra naturalem modum, paupertatem non sentiet; qui n 
naturalem modum excedet, eum in eummie quoque 

« 

2 haec quoque ad usum tantum desiderabit. neque A 
haec .... desiderarit: neque Gertz si haec .... desiderabit, 
neque s Dubitabam aliquando an corrigendutn esset: <si exul> 
haec .... deeiderabit, neque; nunc collato simili loco de ira 
II 34, 5 (p. 101, 19 sq.), guem Vahlen attulit, scribendum duco: 
baec .... desiderabit: neque || 4 alitur. (ur per compendium 
scr.) ///mchil A* \\ 7 ante distinctam littera a vid. in A erasa \\ 
9 restituendo A restituto Muret \\ 10 cupit A sed u in ras. m. 5 
fort. pro a | ex//eo A (s vel r eras.) || 11 uasis A b m. 5 in 
maiore ras., fuit fort. uasiis || 12 suppellectilem A \\ 19 arden- 
tium A b radentium ut vid. A 1 || 26 excedet volg. excedit A 



Digitized by Google 



AD HELVIAM MATREM DE CONSOLATIONE CAP. 11. 12 357 

opibus paupertas sequetur. necessariis rebus et exilia 
sufficiunt, supervacuis nec regna. animus est, qui 5 
divites facit; hic in exilia sequitur et in solitudinibus 
asperrimis, cum quantum satis est sustinendo corpori 

5 invenit, ipse bonis suis abundat et fruitur: pecunia ad 
animum nihil pertinet, non magis quam ad deos im- 
mortalis. omnia ista, quae imperita ingenia et nimis 
corporibus suis addicta suspiciunt, lapides, aurum, 6 
argentum et magni levatique mensarum orbes terrena 

io sunt pondera, quae non potest amare sincerus animus 
ac naturae suae memor, levis ipse, expeditus et, quando- 
que emissus fuerit, ad summa emicaturus; interim 
quantum per moras membrorum et hanc circumfusam 
gravem sarcinam licet, celeri et volucri cogitatione 

15 divina perlustrat. ideoque nec exulare umquam potest, 7 
liber et deis cognatus et omni mundo omnique aevo 
par; nam cogitatio eius circa omne caelum it, in omne 
praeteritum futurumque tempus inmittitur. corpus- 
culum hoc, custodia et vinculum animi, huc atque 

20 illuc iactatur; in hoc supplicia, in hoc latrocinia, in 
hoc morbi exercentur: animus quidem ipse sacer et 
aeternus est et cui non possit inici manus. 

XII. Ne me putes ad elevanda incommoda pau- l 
pertatis, quam nemo gravem sentit, nisi qui putat, 
85 uti tantum praeceptis sapientium, primum aspice, 
quanto maior pars sit pauperum, quos nihilo notabis 

1 exilla A l corr. fort. A % || 6 post immortalis Gertz cum 
A* punctum posuit, quod volgo post suspiciunt ponitur || 11 levis 
ipse, expeditus et scripsi cum Trillero (cfr. qu. n. I prol. 11) 
leuia ipae expers et A levia ipse expers corporia (om. et) Goerenz 
l. i. et pernix et Schultess faecis ipse expers et Gertz luis ipse 
expers et Ellis || 15 perlustrat// (eras. i) A | exular«//umquam 
A b || 16 evo par. Nd cogitatio A (e pro e substitutum , rtliquae 
litterae inclinatae in ras. A 6 ) \\ 17 it Gertz et A est (coU. Hor. 
c. II 5, 5) Schultess || 22 inici/// A (ci in ras. maiore; vid. fuisse 
inimici || 25 uti A* f sapientium, primum interpunxit C. F. W. 
Muller sapientum. Primum volg. 

Digitized by Google 



358 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XU. 



tristiores sollicitioresque divitibus: immo nescio an eo 
laetiores sint, qiio animus illorum in paueiora di- 

2 stringitur. transeamus f ape spe non obveniamtis 
ad locupletes: quam multa tempora sunt, quibus pau- 
peribus similes sintl circumcisae sunt peregrinantium 5 
sarcinae et quotiens festinationem necessitas itineris 
exegit, comitum turba dimittitur. militantes quotam 
partem rerum suarum secum habent, cum omnem 

3 apparatum castrensis disciplina summoveat? nec tarx- 
tum condicio illos temporum aut locorum inopia pau- 10 
peribus exaequat: sumunt quosdam dies, cum iam illos 
divitiarum taedium cepit, quibus humi cenent et re- 
moto auro argeutoque fictilibus utantur. dementes! 
hoc quod aliquando concupiscunt, semper timent o 
quanta illos caligo mentium, quanta ignorantia veri- 15 
tatis exeaecat, quos timor paupertatis exercet, quam 

4 voluptatis causa imitantur! me quidem, quotiens ad 
antiqua exempla respexi, paupertatis uti solaciis pudet, 
quoniam quidem eo temporum luxuria prolapsa est, ut 
maius viaticum exulum sit, quam olim patrimonium so 
principum fuit. unum fuisse Homero servum, tres 
Platoni, nullum Zenoni, a quo coepit Stoicorum rigida 
ac virilis sapientia, satis constat: num ergo quisquam 
eos misere vixisse dicet, ut non ipse miserrimus ob 

5 hoc omnibus videatur? Menenius Agrippa, qui inter 25 
patres ac plebem publicae gratiae sequester fuit, aere 

1 an//eo//Zetiores A 6 ; ex A l scriptura certo dispiciuntur : 
ane.laetiores sed inter e et 1 una littera fuit, fort. j certe non 
o || 2 quo volg. quod A | distringitur volg. destr- A || 8 trans- 
eamnfl ape spe non obueniamue A tr. opes paene inopes, 
veniamus Madvig tr. asperiores. nos obvertamus Feldmann tr. 
a re saepe non obvia, veniamus Rossbach tr. alia prosperiora 
obvenire; eamus Schultess tr. capite censos, veniamus Nicmeyer || 
8 rerum ex rurum corr. A l ~* j, 15 ignorantia (ultima litt. in 
ras. m. 5 ut vid.) A || 16 <excaecat, quos timor paupertatis> 
add. VaUen || 21 seruu A (u add. fort. m. 2) \\ 22 aquo cepit A 
(a add. m. 2) \\ 24 miserrimus A (m priorem 8. v. add. m. 2) || 
26 fuit reconlato A 1 ut vid., corr. alia man. 



Digitized by Google 



AD HELVUM MATREM DE CONSOLATIONE CAP. 1S 359 



conlato funeratus est. Atilius Regulus, cum Poenos 
in Africa funderet, ad senatum scripsit mercennarium 
suum discessisse et ab eo desertum esse rus, quod 
senatui publice curari, dum abesset Regulus, placuit: 
fuitne tanti servum non habere, ut colonus eius 
populus Romanus esset? Scipionis filiae ex aerario 6 
dotem acceperunt, quia nihil illis reliquerat pater: 
aequum <me> hercules erat populum Romanum tri- 
butum Scipioni semel conferre, cum a Carthagine 
semper exigeret. o felices viros puellarum, quibus 
populus Romanus loco soceri fuit! beatioresne istos 
putas, quorum pantomimae deciens sestertio nubunt, 
quam Scipionem, cuius liberi a senatu, tutore suo, in 
dotem aes grave acceperunt? dedignatur aliquis pau- 7 
pertatem, cuius tam clarae imagines sunt? indignatur 
exsul aliquid sibi deesse, cum defuerit Scipioni dos, 
Regulo mercennarius, Menenio funus, cum omnibus 
illis quod deerat ideo honestius suppletum sit, quia 
defuerat? his ergo advocatis non tantum tuta est, 
sed etiam gratiosa paupertas. 

XIII. Responderi potest: *quid artificiose ista di- l 
ducis, quae singula sustineri possunt, conlata non 
possunt? commutatio loci tolerabilis est, si tantum 
locum mutes; paupertas tolerabilis est, si ignominia 
absit, quae vel sola opprimere animos solet/ adversus 2 
hunc, quisquis me malorum turba terrebit, his verbis 
utendum erit: si contra unam quamlibet partem for- 
tunae satis tibi roboris est, idem adversus omnis erit. 
cum semel animum virtus induravit, undique involne- 
rabilem praestat. si avaritia dimisit, vehementissima 
generis humani pestis, moram tibi ambitio non faciet; 

1 ati w lius A (ati w l A* in ras.) || 4 puplice A || 5 faitne 
ed. Curiorm fuit ne A (ne m. 2 in litura) || 6 ezjerario A (e 
initio versus add. fort. m. 2) || 8 aeqnum mehercule s ^quu her- 
cules A || 12 pantomimae (n 8. v. add. m. 2) A J| 13 liberi 8. v. 
add. ut vid. A 1 \\ 15 clarse A* clara A l \\ 25 abest Gertz \\ 
30 post avaritia Gertz add. te 



Digitized by Google 



360 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XII. 



si ultimum diem non quasi poenam, sed quasi naturae 
legem aspicis, ex quo pectore metum mortis eieceris, 

3 in id nullius rei timor audebit intrare; si cogitas libi- 
dinem non voluptatis causa homini datam, sed propa- 
gandi generis, quem non violaverit hoc secretum et 5 
infixum visceribus ipsis exitium, omnis alia cupiditas 
intactum praeteribit. non singula vitia ratio sed pa- 

4 riter omnia prosternit: in universum semel vincitur. 
ignominia tu putas quemquam sapientem moveri posse, 
qui omnia in se reposuit, qui ab opinionibus volgi io 
secessit? plus etiam quam ignominia est mors igno- 
miniosa: Socrates tamen eodem illo voltu, quo triginta 
tyrannos solus aliquando in ordinem redegerat, car- 
cerem intravit ignominiam ipsi loco detracturus; neque 

5 enim poterat carcer videri in quo Socrates erat. quis 15 
usque eo ad conspiciendam veritatem excaecatus est, 
ut ignominiam putet Marci Catonis fuisse duplicem in 
petitione praeturae et consulatus repulsam? ignominia 
illa praeturae et consulatus fuit, quibus ex Catone 

6 honor habebatur. nemo ab alio contemnitur, nisi a 20 
se ante contemptus est. humilis et proiectus animus 
sit isti contumeliae opportunus; qui vero adversus 
saevissimos casus se extollit et ea mala, quibus alii 
opprimuntur, evertit, ipsas miserias infularum loco 
habet, quando ita adfecti sumus, ut nihil aeque mag- 25 
nam aput nos admirationem occupet quam homo for- 

7 titer miser. ducebatur Athenis ad supplicium Aristides, 
cui quisquis occurrerat deiciebat oculos et ingemescebat, 
non tamquam in hominem iustum sed tamquam in 
ipsam iustitiam animadverteretur; inventus est tamen, 30 
qui in faciem eius inspueret. poterat ob hoc moleste 
ferre, quod sciebat neminem id ausurum puri oris; 

8 uincitur A vincit editiones multae || 18 petitione A l ut 
vid., lineola postea erasa est\\ 19 coneolatus A l corr. man. 1—2 \\ 
20 contempnitur A \\ 22 sit A est Gertz \ contumelia A l corr. 
A* || 23 alii corr. ex ali fort. A l || 27 Aristides A errasse Sene- 
cam vidit Lipsius: scribere debuit Phocion 



Digitized by Google 



AD HELVIAM MATREM DE CONSOLATIONE CAP. 14 361 



at ille abstersit faciem et subridens ait comitanti se 
magistratui: 'admone istum, ne postea tam inprobe 
oscitet/ hoc fuit contumeliam ipsi contumeliae facere. 
scio quosdam dicere contemptu nihil esse gravius, 8 
5 mortem ipsis potiorem videri. his ego respondebo et 
exilium saepe contemptione omni carere: si magnus 
yir cecidit, magnus iacuit, non magis illum contemni, 
quam aedium sacrarum ruinae calcantur, quas religiosi 
aeque ac stantis adorant. 

io XIV. Quoniam meo nomine nihil habes, mater l 
carissima, quod te in inflnitas lacrimas agat, sequitur 
ut causae tuae te stimulent. sunt autem duae: nam 
aut illud te movet, quod praesidium aliquod videris 
amisisse, aut illud, quod desiderium ipsum per se pati 

15 non potes. 



T 


•1 









enim animum tuum nihil in suis praeter ipsos aman- 
tem. viderint illae matres, quae potentiam liberorum 
muliebri inpotentia exercent, quae, quia feminis ho- 

20 nores non licet gerere, per illos ambitiosae sunt, quae 
patrimonia filiorum et exhauriunt et captant, quae 
eloquentiam commodando aliis fatigant: tu liberorum 3 
tuorum bonis plurimum gavisa es, minimum usa; tu 
liberalitati nostrae semper imposuisti modum, cum 

as tuae non inponeres; tu filia familiae locupletibus filis 
ultro contulisti; tu patrimonia nostra sic administrasti, 
ut tamquam in tuis laborares, tamquam alienis abs- 
tineres; tu gratiae nostrae, tamquam alienis rebus 
utereris, pepercisti et ex honoribus nostris nihil ad te 



1 at in ras. A b ad A 1 ut vid. || 2 admone// A eras. s 
vel t |j 4 grautus A 6 || 6 contemtione A || 7 iacnit A iacet 
Gertz | nemo magis illnm contemnit Gertz; teneo cod. A scrip- 
turam coll. locis similibus dial. VIII 7, 3 (j>. 240, 8) et epist. 
76, 26 (p. 266, 21 H) \\ 10 nich' habes A 6 nichil abes ut vid. 
A 1 || 24 HberaUtatis A \\ 25 filiis A corr. fort. m. 1 ex filis || 
26 contulisti// {eras. s) A || 27 intuis A tuis Gertz \\ 28 alienis 
'Pinciani vetus lectio' aliis A \\ 29 adte corr. m. 1 ex ante A 



Digitized by Google 



362 ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XII. 



nisi voluptas et inpensa pertinuit: numquam indul- 
gentia ad utilitatem respexit. non potes itaque ea in 
erepto filio desiderare, quae in incolumi numquam ad 
te pertinere duxisti. 

1 XV. Illo omnis consolatio mihi vertenda est, 
unde vera vis materni doloris oritur: e ergo complexu 
fili carissimi careo; non conspectu eius, non sermone 
pos8um frui! ubi est ille, quo viso tristem voltum 
relaxavi, in quo omnes sollicitudines meas deposui? 
ubi conloquia, quorum inexplebilis eram? ubi studia, 
quibus libentius quam femina, familiarius quam mater 
intereram? ubi ille occursus? ubi matre visa semper 

2 puerilis hilaritas? 9 adicis istis loca ipsa gratulationum 
et convictuum et, ut necesse est, efficacissimas ad ve- 
xandos animos recentis conversationis notas. nam hoc 
quoque adversus te crudeliter fortuna molita est, quod 
te ante tertium demum diem quam perculsus sum, se- 
curam nec quicquam tale metuentem digredi voluit. 

3 bene nos longinquitas locorum diviserat, bene aliquot 
annorum absentia huic te malo praeparaverat: redisti, 
non ut voluptatem ex filio perciperes, sed ut consue- 
tudinem desiderii perderes. si multo ante afuisses, 
fortius tulisses ipso intervallo desiderium molliente; si 
non recessisses, ultimum certe fructum biduo diutius 
videndi filium tulisses: nunc crudele fatum ita com- 
posuit, ut nec fortunae meae interesses nec absentiae 

4 adsuesceres. sed quanto ista duriora sunt, tanto maior 
tibi virtus advocanda est et velut cum hoste noto ac 
saepe iam victo acrius congrediendum. non ex in- 

1 tua post indulgentia add. Pauly || 2 potes// A (t eras.) \\ 
3 in add. Haase (cfr. Gertz ad lib. de ben. I 11, 4 p. 199) \ 
adte corr. ex atte fort. A l || 7 fili corr. in filii A* || 10 inex 
pleblebilis A corr. fort. m. 1 || 12 ille A illi Gertz, fort. recte 
cfr. p. 158, 18 filii Feldmann \ maV/re A \\ 14 et tit A ut s 
eixis, nt Gertz \\ 18 tale habuerat A l sed Un. eras. \ digredi 
Haase ad gdi A \\ 22 antea fuisses A corr. Gruter || 23 molH- 
ente. si A 6 (si in ras. minore) mollientes A l ut vid. 



Digitized by 



AD HELVIAM MATREM DE CONSOLATIONE CAP. 16. 16 363 



taeto corpore tuo sanguis hic fluxit: per ipsas cica- 
trices percussa es. 

XVI. Non est quod utaris excusatione muliebris 1 
nominis, cui paene concessum est inmoderatum in 
5 lacrimas ius, non inmensum tamen; et ideo maiores 
decem mensum spatium lugentibus viros dederunt, ut 
cum pertinacia muliebris maeroris publica constitutione 
deciderent. non prohibuerunt luctus, sed finierunt; 
nam et infinito dolore, cum aliquem ex carissimis 

10 amiseris, adfici stulta indulgentia est, et nullo in- 
humana duritia: optimum inter pietatem et rationem 
temperamentum est et sentire desiderium et opprimere. 
non est quod ad quasdam feminas respicias, quarum 2 
tristitiam semel sumptam mors finivit (nosti quasdam, 

15 quae amissis filis inposita lugubria numquam exuerunt): 
a te plus exigit vita ab initio fortior; non potest mu- 
* liebris excusatio contingere ei, a qua omnia muliebria 
vitia afuerunt. non te maximum saeculi malum, in- 3 
pudicitia, in numerum plurium adduxit; non gemmae 

20 te, non margaritae flexerunt; non tibi divitiae velut 
maximum generis humani bonum refulserunt; non te, 
bene in antiqua et severa institutam domo, periculosa 
etiam probis peiorum detorsit imitatio; numquam te 
fecunditatis tuae, quasi exprobraret aetatem, puduit, 

25 numquam more aliarum, quibus omnis commendatio 
ex forma petitur, tumescentem uterum abscondisti 
quasi indecens onus, nec intra viscera tua conceptas 
spes liberorum elisisti; non faciem coloribus ac leno- 4 
ciniis polluisti; numquam tibi placuit vestis, quae nihil 

so amplius nudaret, cum poneretur: unicum tibi ornamen- 
tum, pulcherrima et nulli obnoxia aetati forma, maxi- 

5 ius sr eius A || 15 filiis corr. ex filis m. 1 A \ exsue- 
runt A || 16 fortiore coni. Zimmermann || 18 uitia fuerunt A 1 
inter haec verba s. v. A* add. av corr. Fickert II 19 abduxit 
optat Gertz \\ 23 probis volg. probris A \\ 26 abcondisti A \\ 
30 cum poneretur Lipsius componeretur A \ ornamentum, 
pulch. interpunxit Schelius ap. Gronovium ornamentum pulch. 
FicJcert et Haase 



Digitized by Google 



364 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XII. 



6 mum decus visa est pudicitia. non potes itaque ad 
optinendum dolorem muliebre nomen praetendere, ex 
quo te virtutes tuae seduxerunt; tantum debes a femi- 
narum lacrimis abesse, quantum vitiis. ne feminae 
quidem te sinent intabescere volneri tuo, sed f levior 5 
necessario maerore cito defunctam iubebunt exurgere, 
si modo illas intueri voles feminas, quas conspecta 

6 virtus inter magnos viros posuit. Gorneliam ex duo- 
decim liberis ad duos fortuna redegerat: si numerare 
funera Corneliae velles, amiserat decem, si aestimare, 10 
amiserat Gracchos. flentibus tamen circa se et fatum 
eius execrantibus interdixit, ne fortunam accusarent, 
quae sibi filios Gracchos dedisset. ex hac femina de- 
buit nasci, qui diceret in contione: *tu matri meae 
male dicas, quae me peperit?' multo mihi vox matris 15 
videtur animosior: filius magno aestimavit Gracchorum 

7 natales, mater et funera. Rutilia Cottam filium secuta 
est in exilium et usque eo fuit indulgentia constricta, 
ut mallet exilium pati quam desiderium, nec ante in 
patriam quam cum filio rediit. eundem iam reducem 20 
et in republica florentem tam fortiter amisit quam se- 
cuta est, nec quisquam lacrimas eius post elatum filium 
notavit. in expulso virtutem ostendit, in amisso pru- 
dentiam; nam et nihil illam a pietate deterruit et nihil 
in tristitia supervacua stultaque detinuit. cum his te 25 

1 potes// A (eras. t) [| 4 quantum vitiis A quantum a vitiia 
volg. cfr. ad c. 14 extr. || 5 leuior necessario A (m. rec. or dele- 
vit; supra sequentem litteram n aliquid scriptum fuisse vid., 
quod postea erasum est) vel pio necessarioque Gertz licito (vel 
debito) ac nec. Schultess levi ore nec. Petschenig (sed cfr. Ti- 
bulli I 8, 31 Sen. ep. p. 429, 25 Rense) leviore et nec. Ellis. 
verum nondum inventum || 10 uelles A velis Wesenberg || 11 fa- 
tum | eius A fatum saevius Koch fatorum ius Schultess; neutrum 
probo || 13 dedisset A quod teneo coll. p. 172, 21 et ep. 63, 7 
(p. 185, 16 H.) cfr. Schultess Annaeana stud. p. 56 ademisset 
Bentley et novissimi editores II 16 aestimavit Haase estimabit^. | 
20 cufilio A corr. volg. \\ 24 nich' illa A 6 nichilla vel nichilia 
A l || 25 Cum his te A b tn ras. 



Digitized by Google 



AD HELVIAM MATEEM DE CONSOLATIONE CAP. 17 365 



numerari feminis volo: quarum vitam semper imitata 
es, earum in coercenda comprimendaque aegritudine 
optime sequeris exemplum. 

XVII. Scio rem non esse in nostra potestate nec l 

5 ullum adfectum servire, minime vero eum, qui ex do- 
lore nasoitur; ferox enim et adversus omne remedium 
contumax est. — volumus interim illum obruere et 
devorare gemitus: per ipsum tamen compositum fic- 
tumque voltum lacrimae profunduntur; ludis interim 

10 aut gladiatoribus animum occupamus: at illum inter 
ipsa, quibus avocatur, spectacula levis aliqua desiderii 
nota subruit. — ideo melius est vincere illum quam 2 
fallere; nam qui delusus et voluptatibus aut occupa- 
tionibus abductus est, resurgit et ipsa quiete impetum 

15 ad saeviendum conligit: at quisquis rationi cessit, in 
perpetuum componitur. non sum itaque tibi illa mon- 
straturus, quibus usos esse multos scio, ut peregri- 
natione te vel longa detineas vel amoena delectes, ut 
rationum accipiendarum diligentia, patrimonii ad- 

20 ministratione multum occupes temporis, ut semper 
novo te aliquo negotio implices: omnia ista ad exi- 
guum momentum prosunt nec remedia doloris sed im- 
pedimenta sunt; ego autem malo illum desinere quam 
decipi. itaque illo te duco, quo omnibus, qui fortunam 3 

25 fugiunt, confugiendum est, ad liberalia studia: illa 
sanabuut vulnus tuum, illa omnem tristitiam tibi 
evellent. his etiam si numquam adsuesses, nunc uten- 
dum erat; sed quantum tibi patris mei antiquus rigor 
permisit, omnes bonas artes non quidem comprendisti, 

30 attigisti tamen. utinam quidem virorum optimus, pater 4 
meus, minus maiorum consuetudini deditus voluisset 
te praeceptis sapientiae erudiri potius quam imbui! 

4 Sciorem A scio dolorem Pontanus et nuper Cornelissen 
ecio eam Schultess || 12 illum A illusum Schultess frustra; Sen. 
neglegentius scripsit ut alibi; cfr. Joh. Muller in act Acad. 
Vindob. CXVIII p. 17 adnot. 1 || 13 quide|lusus et A (supra 
de rasura est; ult. t in ras. scripsit fort. m. 1 pro st ut vid. 



Digitized by Google 



366 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XII. 



non parandum tibi nunc esset auxilium contra for- 
tunam sed proferendum; propter istas, quae litteris 
non ad sapientiam utuntur sed ad luxuriam instru- 
untur, minus te indulgere studiis passus est. beneficio 
tamen rapacis ingenii plus quam pro tempore hausisti; 5 
iacta sunt disciplinarum omnium fundamenta: nunc ad 
5 illas revertere; tutam te praestabunt. illae consola- 
buntur, illae delectabunt, illae si bona fide in animum 
tuum intraverint, numquam amplius intrabit dolor, 
numquam sollicitudo, numquam adflictationis inritae 10 
supervacua vexatio: nulli horum patebit pectus tuum; 
nam ceteris vitiis iam pridem clusum est. haec quidem 
certissima praesidia sunt et quae sola te fortunae eri- 
pere possint. 

1 XVIII. Sed quia, dum in illum portum, quem 15 
tibi studia promittunt, pervenis, adminiculis quibus 
innitaris opus est, volo interim solacia tibi tua osten- 
dere. respice fratres meos, quibus salvis fas tibi non 

2 est accusare fortunam. in utroque habes, quod te di- 
versa virtute delectet: alter honores industria con- 20 
secutus est, alter sapienter contempsit. adquiesce 
alterius fili dignitate, alterius quiete, utriusque pietate! 
novi fratrum meorum intimos adfectus: alter in hoc 
dignitatem excolit, ut tibi ornamento sit, alter in hoc 
se ad tranquillam quietamque vitam recepit, ut tibi 25 

3 vacet. bene liberos tuos et in auxilium et in oblec- 
tamentum fortuna disposuit: potes alterius dignitate 
defendi, alterius otio frui. certabunt in te officiis et 
unius desiderium duorum pietate supplebitur; audacter 
possum promittere: nihil tibi deerit praeter numerum. ao 

4 ab his ad nepotes quoque respice: Marcum blandissi- 
mum puerum, ad cuius conspectum nulla potest du- 

5 rapacis A capacis Schultess coll. dial. XI 15, 3; sed 
vide ep. 95, 36 || 15 qu§ A \\ 16 peruenis A perveneris volg.; 
illud retinendum est cfr. ep. 19, 12; 52, 5 et Waldaestel in Diss. 
Hal. 1888 p. 55 II 18 fratres meos volg. fratres ut eos A II 
22 filii corr. ex fili fort. A* 



Digitized by Google 



AD HELYIAM MATREM DE CONSOLATIONE CAP. 18 367 



rare tristitia; nihil tam magnum, nihil tam recens in 
cuinsquam pectore furit, quod non circumfusus ille 
permulceat. cuius non lacrimas illius hilaritas sup- 5 
primat? cuius non contractum sollicitudine animum 

5 illius argutiae solvant? quem non in iocos evocabit 
illa lascivia? quem non in se convertet et abducet 
infixum cogitationibus illa neminem satiatura garru- 
litas? deos oro, contingat hunc habere nobis super- 6 
stitem! in me omnis fatorum crudelitas lassata con- 

10 sistat; quidquid matri dolendum fuit, in me transierit, 
quidquid aviae, in me. floreat reliqua in suo statu 
turba: nihil de orbitate, nihil de condicione mea querar, 
fuerim tantum nihil amplius doliturae domus piamen- 
tum. tene in gremio cito tibi daturam pronepotes 7 

15 Novatillam. quam sic in me transtuleram, sic mihi 
adscripseram, ut posset videri, quod me amisit, quamvis 
salvo patre pupilla; hanc et pro me dilige! abstulit 
illi nuper fortuna matrem: tua potest efficere pietas, 
ut perdidisse se matrem doleat tantum, non et sentiat. 

20 nunc mores eius compone, nunc forma: altius prae- 8 
cepta descendunt, quae teneris inprimuntur aetatibus. 
tuis adsuescat sermonibus, ad tuum fingatur arbitrium: 
multum illi dabis, etiam si nihil dederis praeter exem- 
plum. hoc tibi tam sollemne officium pro remedio erit; 

25 non potest enim animum pie dolentem a sollicitudine 
avertere nisi aut ratio aut honesta occupatio. nume- 9 
rarem inter magna solacia patrem quoque tuum, nisi 
abesset; nunc tamen ex adfectu tuo, qui illius in te 

2 furit Gertz fuerit A saevierit P. Thomas \\ 8 ilaritas A \\ 
12 decondici||//cione A (eras. vid. di in initio folii 85 r.) | querar, 
fuerim interp. Gertz querar. f. volg. \\ 15 nouatilla A b nouatella 
aut nouatula A 1 || 16 posset corr. ex posses JL 1-2 possit edd. 
multae || 17 pupilla hanc A pupilla; tu hanc Gertz \\ 18 po|test 
esse A 1 po|test efficere A* et radendo A 6 1| 20 nunc & mores A 1 & 
jnmctis notatum, deinde erasum est nunc tu m. Gertz | forma A 
firma Gertz; pro nunc forma Schultess substituit animum forma || 
22 fingatur (n s. v. add. m. 2 aut recentior) A || 28 qui JSaase 
quis A 



Digitized by Google 



368 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XII. 



sit cogita: intelleges, quanto iustius sit te illi servari 
quam mihi impendi. quotiens te inmodica vis doloris 
invaserit et sequi se iubebit, patrem cogital cui tu 
quidem tot nepotes pronepotesque dando effecisti, ne 
unica esses: consummatio tamen aetatis actae feliciter 5 
in te vertitur. illo vivo nefas est te, quod vixeris, 
queri. 

1 XIX. Maximum adhuc solacium tuum tacueram, 
sororem tuam, illud fidelissimum tibi pectus, in quod 
omnes curae tuae pro indiviso transferuntur, illum 10 
animum omnibus nobis maternum. cum hac tu lacri- 
mas tuas miscuisti, in huius primum respirasti sinu. 

2 illa quidem adfectus tuos semper sequitur; in mea 
tamen persona non tantum pro te dolet. illius mani- 
bus in urbem perlatus sum, illius pio maternoque 15 
nutricio per longum tempus aeger convalui; illa pro 
quaestura mea gratiam suam extendit et, quae ne ser- 
monis quidem aut clarae salutationis sustinuit auda- 
ciam, pro me vicit indulgentia verecundiam. nihil illi 
seductum vitae genus, nihil modestia in tanta femi- 20 
narum petulantia rustica, nihil quies, nihil secreti et 
ad otium repositi mores obstiterunt, quo minus pro 

3 me etiam ambitiosa fieret. hoc est, mater carissima, 
solacium quo reficiaris: illi te, quantum potes, iunge, 
illius artissimis amplexibus alliga. solent maerentes 25 
ea, quae maxime diligunt, fugere et libertatem dolori 
suo quaerere: tu ad illam te, quidquid cogitaveris, 
confer; sive servare istum habitum voles sive deponere, 
aput illam invenies vel finem doloris tui vel comitem. 

4 sed si prudentiam perfectissimae feminae novi, non so 
patietur te nihil profuturo maerore consumi et exem- 
plum tibi suum, cuius ego etiam spectator fui, narrabit. 
carissimum virum amiserat, avonculum nostrum, cui 

8 tacueram volg. (plusquamperf. defendit P. Thomas coll. 
dial. VI 17,4 et ep. 122, 15) taceo era A taceo, materteram 
Gertz || 21 secreti A b (i in ras. paulo maiore) \\ 33 auwnculum A 5 



Digitized by Google 



AD HELVIAM MATREM DE CONSOLATIONE CAP. 19 369 



virgo nupserat, in ipsa quidem navigatione; tulit tamen 
eodem tempore et luctum et metum evictisque tempe- 
statibus corpus eius naufraga evexit. o quam mul- 5 
tarum egregia opera in obscuro iacentl si huic illa 

5 simplex admirandis virtutibus contigisset antiquitas, 
quanto ingeniorum certamine celebraretur uxor, quae, 
oblita inbecillitatis, oblita metuendi etiam firmissimis 
maris, caput suum periculis pro sepultura obiecit et, 
dum cogitat de viri funere, nihil de suo timuit! no- 

10 bilitatur carminibus omnium, quae se pro coniuge 
vicariam dedit: hoc amplius est, discrimine vitae se- 
pulcrum viro quaerere; maior est amor, qui pari peri- 
culo minus redimit. post hoc nemo miratur, quod 6 
per sedecim annos, quibus Aegyptum maritus eius op- 

15 tinuit, numquam in publico conspecta est, neminem 
provincialem domum suam admisit, nihil a viro petit, 
nihil a se peti passa est. itaque loquax et in contu- 
melias praefectorum ingeniosa provincia, in qua etiam 
qui vitaverunt culpam non effugerunt infamiam, velut 

20 unicum sanctitatis exemplum suspexit et, quod illi 
difficillimum est, cui etiam periculosi sales placent, 
omnem verborum licentiam continuit et hodie similem 
illi, quamvis numquam speret, semper optat. multum 
erat, si per XVI annos illam provincia probasset: plus 

25 est, quod ignoravit. haec non ideo refero, ut laudes 7 
eius exequar, quas circumscribere est tam parce trans- 
currere, sed. ut intellegas magni animi esse feminam, 
quam non ambitio, non avaritia, comites omnis poten- 
tiae et pestes, vicerunt, non metus mortis iam ex- 

so armata nave naufragium suum spectantem deterruit, quo 
minus exanimi viro haerens non quaereret, quemad- 

2 mectum A l c postea deleta \\ 3 naufragf uexit A 1 nau- 
fraga uexit A* \\ 8 cap A \ post sepultura Gertz viri add.; non 
puto necessarium i| 17 loquax A (x corr. ex r vel s A b ) | in- 
contumelioBa8 protectorum A corr. volg. \\ 21 periculo*» A b || 
29 iam Madvig eam A \\ 31 quaereret, non transponit 



SENECAE OPERA I. 1. ed. Hermes. 



24 

Digitized by Google 



370 



L. ANNAEI SENECAE DIAL. LIB. XII. 



modum inde exiret, sed quemadmodum efferret. huic 
parem virtutem exhibeas oportet et auimum a luctu 
recipias et id agas, ne quis te putet partus tui pae- 
nitere. 

1 XX. Ceterum quia necesse est, cum omnia feceris, 5 
cogitationes tamen tuas subinde ad me recurrere nec 
quemquam nunc ex liberis tuis frequentius tibi obver- 
sari, non quia illi minus cari sunt, sed quia naturale 
est manum saepius ad id referre, quod doleat, qualem 
me cogites accipe: laetum et alacrem velut optimis 10 
rebus. sunt enim optimae, quoniam animus omnis 
occupationis expers operibus suis vacat et modo se 
levioribus studiis oblectat, modo ad considerandam 

2 suam universique naturam veri avidus insurgit. terras 
primum situmque earum quaerit; deinde condicionem 15 
circumfusi maris cursusque eius alternos et recursus, 
tunc quidquid inter caelum terrasque plenum formi- 
dinis interiacet perspicit et hoc tonitribus, fulminibus, 
ventorum flatibus ac nimborum nivisque et grandinis 
iactu tumultuosum spatium; tum peragratis humili- 20 
oribus ad summa perrumpit et pulcherrimo divinorum 
spectaculo fruitur, aeternitatis suae memor in omne 
quod fuit futurumque est vadit omnibus saeculis. 

1 verba inde exiret. sed quemadmodum quae A 1 omi- 
serat, in margine supplevit m. 2 || 9 dolet sf || 11 optimae volg. 
optima A \\ 15 earum A (e ex c corr. A 9 ) || 18 perspicit et 
octone tribus A 1 in ras., corr. volg. et tollit Wesenberg || 20 iactu 
tumultuosum A (tum m. 1 in ras. pro mul) || 21 perrumpit A 
pror- volg. || 22 aeternitatisque volg. % ex vetere lectione Pinciani 9 \ 
omne// A (eras. m) || 23 futurumque A 1 in ras. | est omnibus 
secuhs, vadit votg. ex Pinciani coni., sed Senecam saepe inter- 
positis aliis separare, quae coniungenda erant, pluribus exemplis 
allatis probavit VaMen Herm. XXX p. 36 sq. 

Nulla huius libri subscriptio est. 



Digitized by Google 



INDEX NOMINVM. 

Inclinatis litteris ea nomina scripta sunt, qnae in ipsis 
dialogis non leguntur. 

* stellnlae eis locis praefixae snnt, quibns ipsum nomen 

deest. 



Acciu8: Atr . fr. V pag. 181 Eibb. 8 

*HI 20, 4 
A c h a i a e civitates Ponticis in- 

positae litoribus XII 7, 1 
Achillas IV 2, 3 
Achilles ille Homericus IX 

2, 12 

Aegyptus X 4, 5 || A. infida 
trahit ad se Caesarem XII 
9i 8 || loquax et in contume- 
lias praefectorum ingeniosa 
provincia XII 19, 6 

Aegyptius miles VI 14, 2 || 
A. carnifex Pompei VI 20^ 4 

Aesopei logi XI 8, 3 

Aethiopes Macrobioe V 
20, 2 || Aethiopis color V 26, a 

Africa m 11, 6 IX 11, 12 || 
A. Tyrii incolunt XH7, 2 || 
A. resurgentis belli minis 
plena ad se trahit Caesarem 
XH 9, 8 || in A. Regulus 
Poenos fudit XII 12, 5 

Africanus XI 14,4 v. Scipio 

Aiacem in mortem egit furor 
IV 36, 5 

Albanum C. Caesaris (Cali- 
gulae) XI 17, 4 

Alcestis nobilitatur carminibus 
omnium *XII 19, 5 



Alcibiades VII 27, & 

Alexander Babylonios muros 
intravit II 6, 8 || A. Xeno- 
phanto canente manum ad 
arma misit IV 2, 6 || potio- 
nem Philippi medici inde- 
territus bibit IV 23, 2 |j 
Clitum transfodit inter epu- 
las V 17, 1 1| Ly8imachum 
leoni obTcit V 17, 2^ *23, l 

Alexandria IX 9, 5 

Alexandrina perfidiaX 13, 7 

Alpes in ll^ 2 X 4, 5 

Anonymus poeta: 

Baehr. FPR p. 359, 25 . . . 

•IV 16, 6 
Graecus poeta *IX 17. 10 
maximus poetarum *X 2, 2 

Antenor Patavi conditor XII 

Antigonus rex mitissimus \ 

22, 2 — 5 
Antiochus rex X 17, £ 
Antisthenes: eius dictum 

II 18, 6 

M. Antonius Ciceronem oc- 
cidit IV 2, 3 || avus Claudii 
Caesaris XI 16, 1 sq. 

Jullus Antonius, filius tri- 
umviri et Fulviae X 4, 6 



24* 



372 



INDEX NOMINVM 



Apicius VII 11, 4 eius exitus 

XII 10, 8 sq. 
Apollo V 14,2 
Apollodorus IV 6, 1 
A ppius Claudius Caecus 1 6, 2 
Arcadum regna in Tiberis 

ripa XII 7, 6 
Arcesilas vino indulsisse fer- 

tur IX 17, a 
Areos pagos IX 6, 1 
Arethusa, celebratissinius 

carminibus fons VI 17, 3 
Areus, Augusti philosophus, 

consolatur Liviam VI 4, 2 — 5, 

6i 6, 1 
Aristides XII 13, 1 
Aristopbanes VH 27, 2 
Aristoteles X 14, 5 Alexan- 
dri praeceptor V 17, 1 || A. 
obicitur quod pecuniam ac- 
ceperit VII 27^ 6 || fugit, ne 
damnetur VIII 8, 1 || irae 
finitio III 3, 3 (de anima 
p. 408 a, 30) || iram neces- 
sariam iudicat III 9, 2; 17, 1 
V8.L5 || dicta IX 17, 1G 
(Probl. 30, 1) X 1, 2 
Armenia IX 11, 12 
Asia X 4, 6 II 13, 3 IV 6, 5 
A. Tu8C08 sibi vindicat XII 
7, 2 || A. molles bello viri 

in 11,4 

Asiaticus II 18, 2 v. Vale- 
rius 

Asinius v. Pollio 

Athenae VI 17, 4 IX 6, 3 
XII 13, 1 

Atheniensis turba in Asia 
XII 7, 2 || Atheniensium le- 
gati ad rhilippum missi V 
23, 2. 3 J| A. civitas VIII 4, 1 
res publ. VIII 8, 2 urbs IX 
5, 1 



Athenodorus x ) IX 3, lsq.; 

4, li 7, 2 
Atilius v. Regulus 
Atla8 cuius umeris mundus in- 

nititur XI 7, 1 
Attalus Asiae rex II 13, 3 
T. Pomponius Atticus X 5, 2 *) 
C. Julius Caesar Augustus: 
Gai Caesaris avus, Claudii 
avunculus magnus XI 16, 4 || 
ultra Rhenum et Euphraten 
et Danuvium imperii ter- 
minos movet X 4, 5 || mul- 
torum insidiis petitus X 
4, 5l 6 || Caesar V 23, 5. 6. 7j 
40, 3. 4 VI 3, 2 || AugustuB 
VI 2,3; 4,2 || acta Caesaris 
Augusti V 23, 6 | divus A. 

IV 6, 5 XI 12, 5 | div. Aug. 
multa digna memoria fecit 
dixitque, ex quibus appare- 
at iram illi non imperasse 

V 23, 4—8 || contentus fuit 
a conviciatore (Timagene) 
secedere V 24, 1 || castigavit 
Vedium Pollionem V40, 2 sq. || 
omni genere orbitatis vexa- 
tus est XI 15, 3 |[ adoptione 
domum fulsit VI 16, 2 || non 
desiit quietem sibi optare 
X 4, 2. 6 || verba eius in 
epistula quadam ad senatum 
missa X 4, 3 

Aventinus mons X 13, 8 



Babylon V 21, 1 
Babylonii muri II 6, 8 
Bactriani II 13, 4 
Bellona (Vergil) IV 35* 6 
Betilienus Bassus quaestor 

flagellis caesus a Caligula 

V 18, 3 



1) Sandonis filius, Tarsensis, ut putat Hense: Seneca u. 
Athenodor. Freiburg 1893 p. 20 sq. 2) Axiue coni. Lipsius 



INDEX NOMINVM 



373 



L. 1 ) Calpurnius Bibulus, con- 
sul, duorum filiorum mortem 
fortiter tulit VI 14, 1 sq. 

Bion: dicta eius 1X8, 3] 15, 4 

Bocchus rex X 13, 6 

Britannia VI 14, 3 XI 18, 2 

Bruttii IX 2, 13 

L. Junius Brutus regemRom. 
capitibus deiecit VI 16, 2 

M. Junius Brutus: dictum 
eius XII 8, 1 eius liber de 
virtute XII 9, 4—8 



M. Caelius Bufus, orator 

iracundissimus V 8, 6 
Fanniu8 Caepio X 4, 5 
C. Julius Caesar I 3, 14 
VI 20, 6. C. Caesar Myti- 
lenas praetervectus est, quia 
non sustinebat Marcellum 
videre exulantem XIT 9, 8 || 
trahit illum ad se Africa, 
Hispania, Aegyptus, totus 
denique orbis XII 9, 8 || 
victoria civili clementissime 
usus est IV 23, 4 11 tam cito 
dolorem vicit quam omnia 
solebat VI 14, 1—3 IJ divum 
J. plures amici confecerunt 
quam inimici V 30, 4. 
Caesares: supra Pompeios 
et C. surgens Cato II 1, 3 
Caesar v. etiam Augustus, 

Tiberius, Claudius 
Gaius Caesar 1 divi Augusti 
Lucius C a e s a r) nepot XI 1 5, 4 
C. Julius Caesar Caligula 
X 20, 3 XI 13, 4 Caligula 
II 18, 4 || contumeliosus mira 
libidine ferebatur omnis ali- 
qua nota feriendi, ipse 
materia risus benignissima 



II 18, 1 — 5 || quem videtur 
rerum natura edidisse, ut 
ostenderet quid summa vitia 
in summa fortuna possent 
XII 10, 4 || eius crudelitas 
in Pastorem IV 33, 3 — 6 
in senatores V 18, 3 — 19, 5 
in Pompeium cognatum IX 
1 1 , 1 0 in Canum IX 14, 4— jUHj 
periit hoc gravissime ferens, 
quod sciebat populo Rom. 
superstiti septem dierum ci- 
baria superesse X 18, 5 — 6 || 
luctus amiBsa sorore Drusilla 
XI 17, 4—6 || Jovem ad pu- 
gnam vocat III 20, 8 || mors 
II 18, 3 
Gaianae custodiae IX 11, 12 

G. clades IX 14, 10 
Caesares VI 15, L 2 VI 16, 5 

XI 14, 3j 16, 2j 17, 3 
Caesarianus miles I 2, 10 



hostile 
ingens 



Cambyses rex nimis vino de- 
ditus V 14, 1 — 4 Aethiopi- 
bus bellum infert V 20, 2—4 
Campania IX 2, 13 
Cannae IV 2, 6j 6, 4 
Cantabri XII 7, & 
Capitolium habet 
vestigium II 6, 8 
Capitolii vectigal XII 10, 9 
C. dedicat Pulvillus ponti- 
f ex VI 13, 1 
Capitolinus Juppiter XII 

10, 8 C. voltus VI 13, 2 
Carneades X 14, 2 
Carthago II 6, 8 in ll^ I 

IV6,4XIl,2jl4,5 
Carthaginiensium res p. 

Vin 4, lj 8, 2 
Castor: qui ad Castoris ne- 
gotiantur nequam mancipia 
ementes vendentesque II 13,4 



1) M. scribere debebat Seneca cfr. Drumann Gesch. Roms 9 
II p. 80 not. 3 



374 



INDEX NOMINVM 



L. Sergius Catilina V 18, 2 
VI 20, 5 tantum Catilina- 
rum VI 20, 5 X 6, 1 

M. Porcius ~Cato Censorius 

vii 21, a 

M. Porciu8 Cato Uticensis 
VI 22, 3 VII 18, 3 I 8, 4 
Catonis saeculum IX 7, 5 
Catonem aetas sua parum 
intellexit II 1, 3 || certius 
exemplar sapientds viri quam 
Ulixes II 2, 1 — 2 vereor ne 
supra nostrum exemplar sit 
II 7, 1 || adversus vitia stetit 
8olus et cadentem rem p. 
tenuit II 2, 2 — 3 || vino laxa- 
bat animum curis pnblicis 
fatigatum IX 17, 4 ebrietas 
ei obiecta est IX 17, 2 || 
legem dissuasurus contume- 
liae pertulit II 1, 3 non 
vindicavit iniuriam II 14, 3 
IV 32, 2 V 88, 2 || eius 
duplex repulsa XII 13, 5 ]| 
divitiae VII 21, a II mors 

I 2, 9 — 12; 3, 11 IX 16, 1 
volnera voluerat sna IX 16,4 j| 
si a Cypro redeuntem mare 
devorasset, bene illi actum 
foret VI 20, 6 

Catones VI 25, 1 

Catoniana aetas IX T, 5 

Q. LutcUius Catulus V 18, 2 

Cassius Chaerea, trib. mil., 
C. Caesari cervicem decidit 

II 18, a 

Charybdis illa fabulosa VI 
17, 2 

ChrysippusVHl3J. IX 1, 1G 
maiora egit quam si duxis- 
set exercitus VIII 6, 4 || an 
ex praeceptis suis vixerit 
VIII 6, 6 || e lege Chrysippi 
vivere otioso licet VHI 8, 1 
eius dictum II 17, 1 



M. Tullius Cicero: eius ur- 
banitas II 17, 3 || a Clodio 
expellitur IV 2, 3 || quotiens 
consulatum suum aetestatur 
X 5, 1 — 3 || inimicus eeset, 
si carmina eius derideres V 
37, 6 || mors VI 20,5 IX 16,1 
orat. pro Mil. § 22 ... IX 
11^4 

ep. ad Attic. (Axium) MulL 
IV3 p. 303, 30 . . . X 5,2 

Cimber v. Tillius 

Cimbrorum tot milia super- 
fusa Alpibus ira sustulit 
UI 11^2 

Ti. Claudius Caesar Augustus 
passim per dial. XI: 2, 2j 
3,5^ 6, 2j 6, 2, 5j 7, 1—4; 
8, L2j 9 : 7; 12, 3 — 5; 13, 
1—4; 14, 1; 1^3 — 6^ 17J* 

Claudius Caudex X 13, 4 

Cleanthes IX 1, 1D an ex 
praeceptis suis vixerit VIII 
6, 5 

Clitns carissimus Alexandro 
inter epulas transfossua V 

1L 1 

P. Clodius rem p. venum- 
dabat II 2, 1 Ciceronem ex- 
pellens IV 2, 3 

Clodii X 5, 1 

Cloelia equestri insidens sta- 

tuae in sacra via VI 16, 2 
Cn. Domitius Corbulo II 17, 1 
Cordus v. Cremutius 
Corinthi cineres XI 1, 2 
Corinthia IX 9, 6 X 12, 2 
Cornelia, mater Gracchorum 

XII 16, 6 VI 16, 2 
Cornelia, Livi Drusi mater 

VI 16, 4 
Corneliae duae VI 16, 3 
Cornelia lex a Sulla lata 

I 8,8 
Cornelius v. Scipio 



INDEX NOMINVM 



375 



Cornelius F i d u s , Ovidi 

gener II 17, 1 
Corsica: XII 6, 5j 7, 8. 9; 9, 1 
CorvinuB v. Valerius 
7Y. Coruncanius VII 21, 3 
Cossura (Corsican cod. A) 

XII 6, 4 
C. Aurelius Cotta, quem mater 

in exilium secuta est XII 

16, 1 

M. Licinius Crassus , triumvir 
I 3, 14 homo ditissimus VII 
21, 3 

Crasei X 5,1 

A. Crvemutius Cordus, pa- 
rens Marciae VI 1, 2 || mors 
VI 1, 2j 22, 4 — 8j 26, 3 || 
libros, quos saoguine suo 
scripserat, Marcia in publica 
monumenta restituit VI 1, 3 || 
eloquentia et libertas VI 1, 4 ; 
26, L 3 || liberius dictum de 
Seiano VI 22, 4 

Croesus IX 11, 12 

M.' Curius TTentatus VII 
21, 3 *XII 10& || eius dictum 
IX 5, & || primus elephantos 
in triumpho duxit X 13, 3 

Cynici VII 18, 3 hominis na- 
turam excedunt X 14, 2 

Cyprus VI 20, 6 

Cyrus fluminiiratus fuitV21,l 



Danuvius X 4, 5 
D a r e u s : eius crudelitas V 16, 3 
Demetrius Poliorcetes 
II 6, 6 

Demetrius Pompeianus 
IX 8, 6 

Demetrius Cynicus: magni- 
ficae eius voces I 3, 3j 5, 5 
quibusdam erat parum pau- 
per VII 18, 3 



Demochares Parrhesi- 
astes 1 ) V 23, 2 

Democritus X 14, 5 divitias 
proiecit I 6, 2 obicitur ei 
quod pecuniam neglexerit 
VII 27, 5 || numquam sine 
risu in publico fdit IV 10, 5 
IX 16,2 || volumen eius egre- 
gium de tranquillitate IX 
2, 3 || salutare praeceptum 
V 6, 3 Diels Fr. d. Vorso- 
kratiker: Dem. fr. 3 [163 N] 
p. 403 IX 13, 1 

Diodorus, Epicureus philo- 
sophus VII 19, 1 

Diogenes Cynicus effecit, 
ne quid sibi eripi posset 
IX 8, 4 felicitas eius IX 8, h 
D. unicus servus fugit IX 

M 

Diogenes, philosophus Stoi- 
cus V 38, 1 

Diomedes XII 7, 6 

Dionysius tyrannus VI 17, 5 

Discordia (Vergil.) IV 36, G 

Nero Claudius Drusus, Liviae 
filius, iuvenis obiit VI 2, 3 
mors et funus VI 3, L 2j 
5, 1 sq. Germanicus XI 15, 5 

Drusus v. Livius 

Drusilla, soror C. Caesaris 
(Caligulae) XI 17, 4 

Duilius primus navali proelio 
vicit X 13, 3 

Egnatius Bufus insidias pa- 

rat Augusto X 4, 5 
Elius leno I 5, 2 
Q. Ennius V 37, 5 eius ver- 

sus e Telamone (p. 177, II 

Vahl.) XI 11, 2 
Ephorus historiarum scriptor 

IX 7, 2 



1) cfr. Euhnken 'Rut. Lup. p. 2 



376 



INDEX NOMINYM 



Epicurus YII 18, 1; 19, 1 X 
14, 2 VIH 1, 4 
sent. XVI p. 74, 17 Us. 

II 16, 4 
f. 9 p. 96, 19 Us. VIII 3, 2 
adn. p. 147,1 Us. VH 27,5 
ad f. 442 p. 289, 24 Ub. 

VIII 7, a 
f. 466 p. 294, 29 Us. *VII 

13, 4 

f. 460 p. 298, 4 Us. VII 

13, L 2 
ad f. 460 p. 298, 13 Us. 

VII 12,4 
ad f. 504 p. 312, 22 Us. 

♦VII 9, 1 
ad f. 506 p. 313, 26 Us. 

♦VH 7, 1 
ad f. 506 p. 313, 29 Us. 

*VII 9, 4j 10, 1 
ad f. 606 p. 314, 3 Us. 

*vn 12, 3 

ad f. 514 p. 316, 21 Us. 

*VII 13, & 
f. 585 p. 333, 28 Us. II 16, 1 
Enander in ripa Tiberis 
regna Arcadnm conlocat 
XII 7, 6 
Euphrates X 4,5 

Fabianus Papirius non ex 
his cathedraris philosophis, 
8ed ex veris et antiquis X 
10, 1 eius dictum VI 23, h 
X 13, 2 

Fabianus arcus II 1, 3 

Q. Fabius Maximus Cunctator 
affectas imperii vires recrea- 
vit III 11, 5 || dictum eius 
IV 31,4 

Fabricius I 3, 4, 6 

Fidus v. Cornelius Fidus 

Furiae teterrimae inferum IV 
35i 5 



Gallia XH 7,2, 8 
Galli III 11, 3 XU 7, 2 
L. Junius Gallio, Senecae 
frater, in Juniorum famili- 
am adoptatus ; ad eum scrip- 
tus est dial. VH : VH 1, 1 
♦XH 18, 2, a 
Germania VI 3, 1 XI 13, 2^ 
15, 5 

Germani 1 4, 14 Germanorum 
transitus Pyrenaeus non in- 
hibuit XH 7, 2 || quid eis 
animosius? III 11, 3 |j gens 
iracundissima IV 15, 1 
apud G. rufus crinis virum 
non dedecet V 26, 3 

Germanicus, Claudii im- 
peratoris frater XI 16, 3 v. 
et Drusu8 

T i b. Sempronius Gracchus 
VI 16, 3 

Gaius Sempronius Gracchus 
VI 16, 3 

Gracchi VI 16, 3 XII 16, 6 

Gracchana mala X 6, 1 ve- 
stigia VI 16, 4 

Graecia VI 13, 1 XII 7, 2 
maior Gr. XUT7, 2 

Graeci EI4,2V22,4X13,2 
IX 2, 3 XII 7, 2. 9 || graecae 
urbes in mediis barbarorum 
regionibus XH 7, 1 || appel- 
latio graeca IX 2, 3 || grae- 
cae linguae gratia XI 2, fi || 
graecus poeta (Anacreon?) 

ix rr, m 

Graii V 2, 1 XII 7, & 
Gyarus (Gyaram cod. A) XII 
6, 4 

Gyndes flumen (Gygem A) 
V 21, 1 



Hannibal III 11,6,6 IV2,5j 

5, 4 X 17, 6 
Harmodii EX 5, 1 



INDEX NOMINVM 



377 



Harpagus Y 15^ lsq. 
Helvia, Senecae mater, ad 

quam scriptus est dial. XII 
Heraclitus, quotiens prodi- 

erat, flebat IV 10, 5 IX Ux, 2 
Herculanensis: in Hercula- 

nensi villam C. Caesar diruit 

V 21,5 
Hercules II 2, 1 IX 16, 4 
Herennius Macer II 18, 4 
Hesperium latus (VergiL) VI 

17, 2 

HieronymuB HI 19, 3 
Hippias tyrannua IV 23, 1 
Hippocratis , maximi medi- 
corum , exclamatio : vitam 
brevem esse, longam artem 
(Aphorism. I 1} *X 1, 2 
Hispania X 5, 2 H. Poeni 
incolunt XII 7,2 E trahit 
ad se Caesarem XH 9, 8 
Hispani HI 11, 4 H, trans- 
ierunt in Corsicam XII 7, 9 
Hister I 4, 14 
Homerus XI 8, 2 XH 12, 4 
Homericus versus IH 20, 8 
(H. W 724). R ille Achilles 
(H. & lQsq.) IX 2, 12 
Q. Hortensius Hortalus V 37, 5 



Idaea mater deorum II 18, 5 
Ilias X 13, 2 
Indi XH 7, 1 

Isocrates (Socrates A) IX 7, 2 
Italia VI 3, L 2 VI 17, 2 X 

6,1 XI 17, 5 Xn 7, 2, !L 8 
Italicus ager X 13, 8 
Iuba et Petreius iacent alter 

alterius manu caesi I 2, lfi 
Iugurtha IX 11, 12 
lulia Caesaris filia *VI 14, 2 
I uli a Augusta (= LiviajVI 4, 1 
lulia, Augusti filia *X 4, 6 
Iulius v. Caesar 
Iulius Canus IX 14, 4 — 10 



Iuppiter I 2, 9 HI 20, 8. 9 
VI 13, 1 X 16, 5^ 17,6 
L optimus maximua VII 26, £ 
Capitolinus L XII 10, 8 



Laberianus versus IV 11, 3 

(Lab. v. 126 Ribb. H) 
Lacedaemonii liberorum in- 

dolem experiuntur publice 

verberibus admotis I 4, 11 
Latinae linguae potentia XI 

2, 6 Lat. verba XI 18, 9 
P. Comelius Lentulus Sura 

factiosus et inpotens V 38, 2 
M. Aemilius Lepidus con- 

iuravit in Augustum X 4, 5 
Liber, quia liberat servitio cu- 

rarum animum IX 17, 8 deli- 

catus ille L. currus VH 25, 4 
Ligures XH 7, 9 
Livia, Augusti uxor, Drusi 

filii mortem fortiter tulit 

VI 2,3sq. v. etiam Iulia 

August a 
C. Livius Drusus, vir Cor- 

neliae et pater M. Livi Drusi 

VI 16,4 
M. Livius Drusus, filius 

Corneliae, vadens per Grac- 

chana vestigia * VT 16^ 4 

mors X 6, lsq. 
T. Livius m 20, 6 (fr. 54 

Hertz) IX 9, 5 (fr. 4fi K) 
Lucaniae saltus IX 2, 13 
Luciiius: ad eum scriptus 

est dial. L I: I 1* 1 
Lucretia et Brutus regem 

Rom. capitibus deiecerunt 

VI 16, 2 
T. Lucretius Carus IX 2, 14 

(HI 1066 Brieger) 
Lucullorum duorum direm- 

pta morte concordia XI 15, 1 
Lysimachus ab Alexandro 

leoni obiectus V 17, 2j *^3, 1 



378 



INDEX NOMENVM 



Macedonia X 4,5 
Macedo V 17, 1 
Macedonicus sermo inter 

Indos Persasque XII 7, 1 
Macer v. Herennins 
Macrobioe v. Aethiopes M. 
C. CUnius Maecenas volnpta- 

tibna marcidus et felicitate 

nimia laborans I 3, liL 11 
Maecenates I 3, 11 
Manes, servns nnicns Dioge- 

nis IX 8, 1 
M. Claudius Marcellns exu- 

lans Mytilenis XII 9, 4—10, 1 
M. Claudius Marcellus, Oc- 

taviae filius, invenis obiit 

VI 2, 3sq. *XI 16, a 
Marcia, A. Cremnti Cordi 

filia, ad qnam scriptns est 

dial. L VI: 1, 1; 6, lj 8, 2; 

10, L; 16, 5^ 19, 3; 20, 2^ 

^L^23,3j24,2j26,2, 

3j 26, L I 
Marcns, blandissimus puer, 

fratris Senecae, ut videtur, 

filius 1 ) XII 18, 4sq. 
C. Marius IV 2, a X 17, g 

XII 7, 9 
M. Marius Gratidianus, 

trib. pL, a L. Sulla per cru- 

ciatum interfectus est V 

18, 1 sq. 
Mars commnnis est III 12, 5 
Martius ille tubarum sonitus 

IV 2, 4 

Massiliam Graii nunc inco- 

lunt XII 7, 8 
Medi II 13, 4 Medorum rex 

n 13, a 

Megaram Demetrius cepit 
II 6, 6 

Menenius Agrippaaere con- 
lato funeratus est XII 12, 2 



Messala X 13, 6 v. Valerius 

Messana X 13, 5 

L. Caeeiliu8 MetelluB (cons. 

a. 251) victis in Sicilia Poenis 

triumphat X 13, & caecus 

fuit I 6, 2 
Metilius, Marciae filius VI 

16, 8j * 22, lsq.; * 23, 3j 

*24, 1—3 
Miletus quinque et septua- 

ginta urbium populum in 

diversa effudit XII 7, 2 
Mindyrides SybaritaIV26,2 
Mithridates, Armeniae rex, 

inter Gaianas custodias IX 

11, 12 

C. Mucius Scaevola I 3, 4. 5 
A. Terentius Varro Murena 

Augusto insidiatur X 4, & 
Mytilenae XII 9, 4, 6 

Naso II 17, 1 v. Ovidius 
Neapolis VI 20, 4 
Neptunus II 4, 2 
Nomentanus VII 11, 4 
L.Annaeus Novatu s, Senecae 
frater, v. Gallio. ad eum 
scripti sunt ante adoptionem 
libri de ira: III 1, 1 IV 1, 1 
V 1 1* 39 1 
NovatiYlaT^Novati filia Xn 
18, 1 

Numantia oppugnatur a Sci- 
pione 311 11, 7 N. moenia 
capta II 6, 8 N. cineres XI 1, 2 

Oblivio amnis VI 19, 4 
Oceanus 1 1,4 VI 14, 3^ 18^6 

XII 10, 3 
Octavia, Augusti soror,Mar- 

cello filio amis80 flendi finem 

non fecit VI 2, 3sq. Augusto 

carissima XI 16, 3 



1) L e. M. Annaeus Lucanus. cfr. F. GlOckner, Mus. Rhen. 34 
S. 140 



INDEX NOMINVM 



379 



Odyssia XR2 
Oeobazus (Drobazus A) no- 

bilis Persa V 16, 3 
Olympia: descendere ad 0. 

I 4, 2 

P. Ovidius Naso II 17,1 
met. I 144ss. . . *IV 9,2 
„ II 6388. . . *I 5, 10 
„ II I38S. . . *I 5,11 
„ II 328. . . . *VTI 20,5 
„ VII 646s. ... * III 3,6 

Sex. Papinius a Caligula 

flagellis caesus V 18, 3 
Parrhesiastes V 23, 2 v. 

Demochares 
Parthi II 13, 4 XII 10, 3 
Parthicum bellum XI 16, 4 
Paetor, splendidus eques 

Rom. IV 38, 3 sq. 
Patavium ab Antenore con- 

ditum XII 7, 6 
Pauiinus, ad quem scriptus 

est dial. L X: X 1, 1± 18, 1 

rationes orbis terrarum ad- 

ministrat X 18, 3 sq. 
L. Aemilius Paulus: eius 

triumphus , votum , luctns 

VI 13, 3 XI 14, 6 
L. Aemilius Paulus insidias 

fecit Augusto X 4, 6 
Persae XII TJ. P.rex Vl5,l; 

20, lj 16, 3 X 17, 2 
Persica servitus V 17, 1 
Perses, Macedonum rex VI 

13, 3. 4 
M. Petreius: mors I 2, 10 
Phaedrus VII 27, 6 
Phalaris IV 5, 1 Ph. ille 

(Caligula) IX 14, 4 
Phasis XH 10, 3 
Philippus, Macedonum rex, 

pater Alexandri V 23, 2J*; 24^ 
Philippus, medicus Alexan- 

dri IV 23, 2 
Phocie f woPhocaea) XII 7, 8 



Pisistrati tyranni moderatio 

V 11, 4 

Cn. Calpurnius Piso, homo 
iracundus, tres milites inno- 
centes occidit m 18, 3 — 6 
proconsul III 19, 3 

Plato(n) VI 17, 5 tres servos 
habebat XII 12,4 || Pl. argu- 
mentum contra iram III 6, 5 
(de rep. I p. 335 d) || vinum 
pueris negandum putat (de 
legg. p. 666 a) IV 20, 2 || 
puer apud eum educatus 
IV 21, 10 || iratus servo V 
12, 5— 2 || obicitur Pl. quod 
aliter locutus sit, aliter vixe- 
rit VH 18, 1 quod pecuniam 
petierit VII 27, 5 || dicta 
eius VI 23, 2 (Phaedon. p. 
64 a 67 d) IX 17, 10 (Phaedr. 
p. 246 a) III 19, 1 (de legg. 
XI 934 a) 

Platones IX 7, 5 

Poeni X 13,8; 17, 6 XII 7JL; 

12, 6 

Poliorcetes v. Demetrius 

C. Asinius Pollio sinum 
praebuit Timageni V 23, 5 sq. 
nulla res eum ultra decu- 
mam detinuit IX 17, 2 

Pollio v. Vedius 

Polybius Claudii Caesaris 
libertus a studiis (cfr. XI 
5, 2)j ad quem ecriptus est 
dial. XI: XI 3, 5 et passim 

Cn. Pompeius Magnus 1 3, 14 
IV 23, 4 V 30, 5 VI 14, 3; 
20, 6j 22, 5 1X8,6 X 5, 2j 

13. 6 eius mors VI 20, 4 

IX 16, 1 X 13, 1 theatrum 

VI 22, 4 

Sex. Pompeius Magnus in 
Hispania fracta arma refovet 

X 6, 1 non tantum dolori, 
sed etiam bello suffecit XI 
15. 1 



380 



INDEX NOMINVM 



Pompeiu8, filius Sex. Pompei, 

consulis 14 p. Chr. il (cfr. 

Gemzoe Nord. Tidskr. f. 

Philol. N. S. II 1876 p. l&fisq.) 

IX 11, 10 
Pompeii II 1, 3 X 5, 1 XI 

16, 1 

Pompeiani V 30, 5 
Ponticis litoribus inpositae 

civitates Achaiae XII 7, 1 
Praexaspes ostendit quanti 

constarent regum amicis 

bona consilia V 14, 1 
Priamus iram dissimulavit 

IV 33, 5 
Priapi eignum Caligula Chae- 

reae dabat II 18, 3 
Ptolemaeus, Africae rex, 

inter Gaianas custodias IX 

11, 12 
Publilius Syrus 

sent. Ufl Ribb. . . *VI 9, 5 
„119 „ . . IX 11, 8 
M. Horatius Pulvillus pon- 

tifex VI 13, 1 
Punicus exercitus III 11, 6 
Pyrenaeus Germanorum 

transitus non inhibuit XII 

L2 

Pyrrhus rex I 3, fi 
Pyrrhus maximus praeceptor 

certaminis gymnici IV 14, 3 
Pythagoras X 14, 5 pertur- 

bationes animi lyra com- 

ponebat V 9, 2 
Pythius Persa V 16, 4 
Pythica oracula VI 11, 2 

L. Quintius Cincinnatus dic- 
tator X 17, 6 



M. Atilius Regulus I 3, 4. 

9—11 IX 16, 4 XII 12, 5, 1 
Reguli I 3, 11 
Remus X 13, 8 



RhenuB X 4^ 5 
Rhinocolura, locus in Syria 

V 20, 1 

Rhodius V 17, 3 v. Teles- 

phorus 
Roma I 3, 1 VI 23, 5 
Romanus ubicunque vicit, 

habitat XII 7, 1 Jl Romani 

V 21,5 VI 3, 1 X 13, L 3. 
4. 8 XII 8, 1 || Romana cae- 
des X 4, 6 R. capita VI 16, 2 
cives R. I 3, I XII 7, 9 R. 
duces VI 26, 2 X 13, 3 equi- 
tes R. V 18, 3 R. imperium 
XI12,6jl6,5XII^lR. 
ingenia XI 8, 3 R. luctus 
XI 15, 5 mores R. m 11, 4 
R. mores V 18, 1 R. nomen 

XI 16, 6 R. pater IV 33, 6 
R. pax I 4, 14 XI 16, 1 po- 
pulus R. IV 34, 4 V 18, 4i 
19, 2 VI 4, 2j 15, 3j 20, 4 
IX 11, 11 X 13, 7j 18, 5 

XII 12, 6. {£ pimceps R. XI 
17, 4 senatores R. V 18, 3 
signa R. VI 3, 1 R. studia 
VI 1, 8 urbs R. XI 14, 5 
vir R. VI 1^3 R. vir XI 17, 6 
R. vitia X 12, 2 Romana 
cognoscere VI 1, 3 

Romuli casa XII 9, 3 
Rutilia Cottam filium in 

exilium secuta est, deinde 

mortem eius fortiter tulit 

Xn 16, 1 
P. Rutilius Rufus 13,4.1 

VI 22, 3 VII 18, 3 DTlG, 1 



Samnites XII 10, 8 

Satrius Secundus, cliens 
Seiani VI 22, 4 

Sciathus XII 6, 4 

P. Cornelius Scipio Africa- 
nus maior Corneliae, matris 
Gracchorum, pater VI 16, 3 || 



INDEX NOMENVM 



381 



lentus bellum in Africam 
transtulit III 11, 6 || yictor 
Hannibalis et Antiocbi X 
17, 6 || festis diebns trinm- 
phale corpns movebat ad 
nnmeros IX 17, 4 | amor in 
fratrem XI 14, 4 | filiae ex 
aerario dotem acceperunt 
XII 12, 6, 1 

P. Cornelius Scipio Aemilianns 
circa Nnmantiam mnltum 
diuqne sedit III 11, 7 * II 
6, 8 Pauli filius VI 13, 3 
Aemilianus XI 14, 6 

Scipiones VI 16, 4j ; 26, 1 

Scythae, iracundissima gens 
IV 16, 1 eis bellum indixit 
Dareus V 16, 3 

Scythia XII 7, 1 

Secundus v. Satrius 

L. Aelius Seianus VI 15, 3; 
22, 4 — 8 IX 11, 11 

Seianiani satellites VI 1, 2 
S. iugum VI 1, 3 

L. Annaeus Seneca, philosophi 
pater, maiomm consuetu- 
dini deditus, minus uxorem 
studiis indulgere passus est 
•XII 17, 4 

L. Annaeus Seneca, philo- 
sophus Vni 1, 4 (IX 1, 1} 

Annaeus Serenus, ad quem 
scripti sunt dial. libri II 
VHI(?) IX: II 6^8 
IX 2, 1; 4, 1; 17, 12 

Seriphus XII 6, 4 

Servilianus lacus, proscrip- 
tionis Sullanae spoliarium 
13,7 

Q. Sextius cottidie animum 
ad rationem reddendam vo- 
cabat V 36, 1 eius dictum 
IV 36, 1 
Sicilia X 4, 6j 13^8 XI 17^6 
Siculum latus (Vergil.) VI 
17, 2 



Silenus V 22, 4 

Socrates II 7, 3 VI 22, 3 
VHI 8, 1 X 14, 2 II voltus 
immutabilis IV 7,1 XII 13, 4 
patientia II 18, 6 II vocem 
submittebat iratus V 13, 3 [| 
cum puerulis ludere non 
erubescebat IX 17, 4 || liber 
inter triginta tyrannos in- 
cedebat IX 5, 2 || mors I 
3, 4. 12 VIII 8, 1 IX 6, 2^ 
16 1 || dicta m 15JJ V 11,2 
VH 25, 4- 26, 4^ 27, 1 sq. 

Socraticus fetus IX 7, 6 

Sol I 5, 11 

Solon IX 17, 2 

SpeusippuB V 12, 6 

S t i 1 b o n , philosophus, se urb e 
capta indemnem esse testa- 
tus est II 5, 6. 7j 6, 1 — 7 

Stoicus II 3, 2 

Stoici: tantnm inter St. et 
ceteros sapientiam professos 
quantum inter feminas et 
mares interest II 1,1 || St. 
rigida ac virilis sapientia a 
Zenone coepit XH 12, 4 || 
St. Ulixen et Herculem sa- 
pientes pronuntiaverunt II 
2, 1 || magna promittunt 
quae ne optari quidem, ne- 
dum credi possint II 3, 1 — 3 || 
sapiens St. nusquam inveni- 
tur II 7, 1 || rerum naturae 



adsentiuntur VII 3, 3 l| us- 
que ad ultimnm vitae finem 
in actu sunt VIII 1, 1 || ho- 
minis naturam vincunt X 
14, 2 || Stoici proceres VII 
3, 2 St. praecepta VIII 2, 1; 
3, 1 St. secta VIII 3, 2 St. 
Suritia II 15, 4 
L. Comelius "Sulla, dictator 
I 3, 1 num felix fuerit I 
3, L 8 || Sullae proscriptio 
IV 2, 3 II S. coloniam in Corsi- 



382 



INDEX NOMINVM 



cam deduxit XII 7, 9 || M. 
Mario praefringi crura iussit 
V 18, lsq. || filium amisit 
VT 12, & || primus in circo 
leones solutos dedit X 18, £ [| 
ultimus Bomanorum protulit 
pomerium X 13, 8 

Sullana crudelitas IV 34, 3 
proscriptio I 3, 1 

Sullanum saeculum III 20, 4 

Sybaritae IV 26, 2 

Syracusae VI 17, 2. 6j 18, 1 

SyriaV20, 1 XT4,5 S. molles 
bello vfrT III 11, 4 

Syrtes VI 25, 3 

Syrticum mare VII 14, 1 



L. Tillius Cimber, Oaesaris 

interfector V 30. 5 
Timagenes, historiarum 

scriptor, inimicitias gessit 

cum Augusto V 23, 4sq. 
Trasumennus IV 6, 4 
Triumphus murmillo sub Ti. 

Oaesare I 4, 4 
Troianum bellum XII 7, 6 
S. Turannius (Styrannius A) 

X 20, 3 

Tusculanum Oiceronis X 6, 2 
Tuscos Asia sibi vindicat 

XII 7,2 
T y r i i Af ricam incolunt XII 7 , 2 



Tarentum IX 2, 13 
Tarpeio proditor imponitur 

et hostis publicus III 16, h 
Telesphorus Rhodius V 17, 3 
Terentia, Maecenatis uxor 

I 3, 11 
Tethys (Ovid.) I 5, 10 
Teutonorum tot miiia ira 

sustulit III 11, 2 
Thebae VII 26, 4 
Theodorus philosophus IX 

14, 3 

Theodotus IV 2, 3 

TheophrastusIII12,3; 14,1 
X 14,6 

ThersTtes V 23, 3 

Thraessa mater Antistheni 
obiciebatur II 18, 5 

Tiberis X 13, 4 

Tiberius Oaesar 14, 4 Liviae 
filius VI 4, 2 || et quem genu- 
erat et quem adoptaverat 
amisit VI 15, 3 || theatrum 
Pompei exustum refecit *VI 
22, 4 || fratrem in complexu 
et in osculis suis amisit XI 

15, 6 



Ulixes II 2, 2 X 13, 2 
Valerius Asiaticus in pri- 

mis amicis Oaligulae II 18, 2 
Valerius OorvinusMessala 

primus Messanam vicit X 

13, 5 

M. Terentius Varro, doctissi- 
mus Romanorum XH 8, 1 

P. Vatinius I 3, 14 II 2, l^ 
17, 3 

Vatinii U 1, 3 

P Vedius Pollio V 40, 2 

Venus II 18, 3 

P. Vergilius Maro XI 8, 2 
ille vir disertissimus VIII 1, 4 
maximus vates X 9, 2 
Georg. I 139 sq. * VII 14, 3 
„ m 66sq. *X 9, 2 
Aen. m 418 . . *VI 17, 2 
IV 653 . . *_1R 19, 1 
„ Vm 702sq. * IV 35,(1 

ix 612 . .*vm l^ 4 

IX 642 . . *VI 16, 1 
X 472 . . *VI 21, 5 
Vestales virgines annis inter 
officia divisis, cum didice- 
runt sacra facere, docent 
VIII 2, 2 *I 5, 3 



INDEX NOMINVM 



383 



L. Valeriu8 Volesus Messala, 
proconsul Asiae sub divo 



Augusto IV 5, 5 



Xanthippe Socraten immun- 
da aqua perfudit II 18, 5 

Xenophantus, Alexandri 
tubicen IV 2, 6 

Xenophontes IX 7, 5 

Xerxes: stolidus ille rex *II 
4, 2 Persarum rex insolen- 
tissimus *X 17, 2; *18, 5 
Xerses crudelis V 16, 4 



Zenon VII 13, 1 VIII 1, 4j 
3j 1 X 14j 5 Z., a quo 
coepit Stoicorum rigida ac 
virilis sapientia, nullum 
habebat servum XII 12, 4, [[ 
maiora egit quam si duxis- 
set exercitus Vm 6, 4. || an 
ex praeceptis suis vixerit 
VHI 6, 5 dictum eius IX 14, & 
fr. lh& Pears. . . III 16, 1 
[. . VIII 3, 2 
I. . IX 1, Ifi 



fr. 170 



ADDENDA ET CORRIGENDA. 

p. 38,20 adn. lege: scit emere (me in ras. m. 3} u. A 

p. 51, 8 lege: vaesano 

p. 123, 28 adn. lege: ictum Lipsius 

p. 139, 2 adn. lege : sumu 

p. 156, 18 adn. lege: P. Thomas pro E. Thonias 
p. 163, 2fi adn. lege : vd Vliet pro Cornelissen 
p. 287, 1 adn. lege : nec add. volg. ex ? 
p. 352, 12 adn. lege: ae in v. 18. (pro 17} 



Dresdae: Typia B. G. Teubneri. 



Digitized by Google 





iPiffeus in Bdnoen oon 



f}$^e&ft. - 3ebet v 1* 



LcilUTand oebunden 



nt e 



|efff}lo 



jeboten^Me 
rrf^ejfreit) 
>m&#ft£ 




eTOMfl£&$nte 



>rof eff O^Dr|S x.jkpu%M 

6urd) 3af)Rfid)e flbbiUmngcn untcrftO^t, an bei 
e iiberttogung 6cr qrierfjijdytt Kultur un6 Kuift n 




ttYj£0fh 3fn>eigen 6es 

ift ^ r 3taQ*tt. pon 

t$a^\(ttr. 1 14.) 

mett jmftettn 6eMpr<I 
dftnUl^tifc tDertwn 'Jllt " 
tpbAJei^Mgr Cftfjpitfluna, 




*ejts 
tfulrur 
p*its, 
flus» 



EDelttuuft oerftfinblid) ju madjen, roobci 6fc 8 

tm rjinbltcf ouf 6ie geftalten6e Bcbeurung, Mc^craoe" b^lWknbtrtUS fil 
I 6et Stadt, ibrer Cebens- un6 Kunftfonnen tjjjabt ^ v jjpr ©arfielluttg 

KutturbUoer aus griecrfifdjen Staoten. Don Oberlebrer Dn 
3iebart$. mt 22 rWtttmngen tm Ttejt unb 1 (Tafel. (Itr. 131.) 

Sud>t eht onfcbnuli^cs BU6 3U entoerfen oon Oem Ausfeben elner altgried)lf<ben Sra6t un6 
oon 6em ftddtifdyen Ceben in tt>r, cuf (Brunb 6er fliisgralningen uno ber lnfchriflli*en Denf- 
mdtt*; 6te attgviea^ifcrjcn Bergftaote ttfjcra, pergamon, prient, IUHct, 6<r dempel oon Di&qma 
roer6en gcfdtiibert. Staoft»Iane unb flbbilbungen |udjcn 6(e einjelnen StfibiebUber ju eridutem 

(Bermauifdje Kultur tn ber Urjeit. Don prof. Dr. <B, Steintjaufen. 
ntit 17 abbttbungen. (ITr. 75.) 

Das BQd)letn peruf)t ouf etngef)en6er (Huellenforfdjung unb gibt tn feffelnott DarjteUung 
einen fiberblt* fibet germanifd<e* Ceben oon ber U^eit bts jur Beriirjrung 6er (bermanen 
mit 6er rimtifdjen Kultut> 

Sd)rift= unfc Bud>u>efen in alter unb neuer 3eit. t>on profejfor 
Dr. (D. tDeijc. 2. fluflage. Ittit 37 flbbilbungen. (Ttr. 4.) 

Derfolgt 6ur<b met)r als oier 3al)rtaufen6e Sd)rift», Brief» un6 3eitungsroefen, Budjbanbel 
uu6 Bibliotbelcn ; nir tforen oon oen Bibltotbcfen 6er Babrjlonfer, oon 6en 3eitungen int 
alten Hoio, for nllem aber oon 6er grofcartigen fcntuHcrlung, 6ie „Sd)rtft. un6 Budfwefen" 
«oer neucjteU 3ett f tnsbefonoere feit (Erfinbung 6er Bud)6ruderrunft gcnommen babetu 

9ie fceutfdjen Dolfsftamme uno Can^fajaften. Don profeffor 
Dr. lX>et{e. 3.HufIage. Itlit 29 abbilbungen. (Hr. 16.) 

Sd)lI6et^ ourd) eUte gute flusroarjl oon Stfibte-, Can6fd)afts« un6 an6eren BUbent unterftlitrt. 
6te €tgenart 6er 6cutfd)en (Baue un6 Stfimme, 6ie cbarofteriftifd)en 4igenrurr.Utf)feiten 6er 
fan6fd)Qft f ^ctt- CtnfUlft flttf 6ds ttemperament un6 6ie geifrige flnlage 6er ntenfd)en, 6fe 
Ceifhiugen f)er»orrag|^ioet mfinnet, Sttttn un6 (bcbr6ud)e, Sagen un6 mfird)en, Befonbet» 
f)citen fn 6et Spradje unb ^QUseirrridjtung u.a. n. 

Das oeutfctfe Dranta bei' ; neun3eb,nten Ja^rfjunberts. 3n fetner 
dur»idlung bargefteUt dtrn Profeffot Dr. <b. IDitforosfi. 2. fluflage. 
mit einem Bilbnts r)ebbel$. (Itr. 51.) 

Sudjt in erfter Ctnte auf b,iftorijd)etn U)ege 6as Derftfinbnis 6es Dramas 6er (Beaenwart 
an3rubaf)nen un6 bcriidficrjttgt 6ie 6rei SdHoren, beren JetoeUige Bejaiaffeubett 6ie (Beftalruny 
6es Dramas bebingt: Kunftanjd)auung, SdjaufpieUunft unb Ditbltiuni. 



Vcrlag \>on B. 6. Ceubncr in LeCpstg und Bcrltn* 



oo 



_ 



gle 



flenrtt 3bfen; tttf»^ uno Ifcte '7$fiM 

Pr ofeffor Dr. B* Katj t% (Ife 

5n gro&en 3uge n toirb 6tc £rtt*>lcfTung un6 6tc (Etgcnart 6« befbcn grdfjren Didjter 
fcargeftem, clnmal auf ocr Owindtage 6er Befon6errfettcn 6es norwe; 



feiis im 3ufammcnt)ang mtt^en tuItuvcHen Strdtnunaen 6cr jtooiren qfitfte 6es 19, 3<it)t» 
bun&crts, tarf) 6te ergfinje^e fMrUbcnrng imr firfan^krdl oo^toe 



Did)tern (1 



iungjteii 



lef ajidrf* *t* mulft Iton Dr. Srlcbrl^ Spito, ' <J 

(Blbt tn grofcen 3Qgen eine DJbcrfirfjtlldjc, aufterft lebenWg gety»ltej|t% 
CntoWIuug 6«? ITTu{i( oom ^ltertum bis jur dicqetttDart mit befonOerer BcrudfidtrrgUtrg 6et 
fftl)rcn6cn Perf6nlid)fet»en uttb 6er grojjcu Strdniuuacn un6 unter {trcnger flusfrbci6mig atUs \ 
btffen, tuas fQr 6ie (EntwirfluHg 6cr Bluftt orjne Be6eutnng mar. 



L Don profefjor Dr. pcul Sdiubriug. Ittit emew 8Hel- 

CTertabbilWngen. 158.) - 



nb 

perfdnUc!)cr: 
amots 




KentbranM. Don 

bilb unb 49 

vfiuc 6urd> 3al)!rctd>e nbbUwtagcn untetfiU%tc rebensoolle Sd)K6erung 6cs 
!un{tlcri{d)CR gntmtcflungsaangcs Hembtanaw. Darftettanj gclangcn fettc 
Sd)id(alc bts 16«, 6ie 5rtJ»ii, 6te 3eit bls 311 Softias Hobc, Mc lladj 
Derf)fi!tnls 310* Etbel, 6te Raoirrunqen, Urfunblttb.cs iiber We 3cit n 
6es farbigeu rjcliauufds, 6lc. ©cmfiloe nad> 6cr Hacl)tir>ad)c un6 bie Sp 
ole betocn fi Itcf trn Btograpfjten Rembrauots. 

Die fceutfdffen Kolofien. Canb unb £eute. Don Dr. &6oJJ*}tiCj£&i? 
2. auflage. litit 3ab,Ir8d]en rlbbilbungen un5 2 Karten. pcr; Afe^V 

Bringt auf cngciu Roume At burd) AbbiI6tingcn un6 Karten untcrfru^tf, .Vri 
gcnaue $d>i!6erung 6er bcutf^n Koionicn, fonue cinc ciumanbfrcic UarfteHunJ 
uad) Haf)rung un6 KIci6ung, t)aus un6 <5cmclu6elcbcn, Stttc uu6 Redjt, (Ftlaubc 
glaubc, ilrbezt uub Dcrgnugcn, (Bemcrbc un6 r)an6cl, IDaffcu un6 Kampfcs8WiJe.V^. 

(T>ef<r>id}te ^er Oereinigten Staaten ©on amerifa. Oon 

(E. DaenelL (Itr. 147.) 'j : -S6Si 

tblbt in grofjcu Zuqtn cinc ubcrfia>t!id]c t>arftcllung 6cr gcj(t)id)tlid)cn. t^tutq^fmjUfA 
unb mirtr^afilid^ci i£mutfdlung 6cr Dcrctnt<ttcu Staatcn oou 6cn crftcn KolMH^tiOiapw 

lud)cn bb ^nr iiingjicn u ■cgcnujart mlt bcfon6cror Bcdltfjid)tigung 6cr Dcrfcf|icbencw p" 
cthnograprjifdicit, |o;ia{ 
fou6crs bcuicgcu. 






»3talcn unb u?tvt{d)ujttid»cn problcme, 6ic 3« 3cit 6tc 



Deutfd)e* Rtnaen nacrj Kraft mt& Scfjonl|eit. flus oen 
vartfdjcu Scuguiffett etnes 3 a b.r^un5erts gofantmclt. Don ^Turriittfpeli^ 
Karl rHoIIer. I. Bau6: Oon Sdjiller bis £ange. (Hr. 188.) 

IPill fflr 6tc 6(c (Begcitroart bcrocgen6cu Problcmc ctncr l)amtonifd)cn (Entftiltind 
Krtitic 6cs Korpcrs un6 (bctjtcs 6ic t>cro i^rf ti f* 0 n ^cnnriiffc aus 6cn Sd^rlftcn unferer SwiMlR. 
OViflcr bcibrttt'tcn. Das etjte Bartodicn ciur^it ihisjpru.t c unb fliiji^c oon Sd)itlet< <ioet^c. 
3cau paul, Onitsmuir»*, Dic{ 4 crtocg, Ko,;rnvinIc-, Srfci;, Jv. <lit. Dijdict un6 $t. ^.Qtnge. 

ntati)ematifcr>c Spiele. Von Dr. XX). aiucns. lUit 1 iritelMla' xOib 

69 Siguren int CCcrt. (Hr. 170.) 

SudU in v\is DerhamViis aU o^r Spictc, 6ic , ( uuafdi) onll ocu llad)6c,ttcu" 



itau bvi rl;ncn rcdjnct, ult':c D-rausjelmug iiv,c»t>tDc-.d:<:r '•liv.tlfottatijajcr Kcnntntlfc efiqpp 
iurjrcn i!tu > . \o iijv.nt !••'»! ^-r M.:»b6cnfl:t'ic crijc! lirij yi crI)o^cu. £0 trcr»*>cn Un*tr Bci| " 
von eii»f-_.T , .cu. bes IV.i.a.-^^ir n Ocs fefcrs b.l.*bcK6cu 5ruacu ITcttfr linqcri, 8bft<J 
Sottfcr; o-.v ii.v.\' \ , i, u:on.--crun».ts«>'>Ic, Tna6lfd)e Spick, 6cr Bagucnaubter, 
^cr Rofjrl j vu,;:; ur.o : vi^ctvT, Quaonttc bzfjun^elt. • 

r JM 



IHurtriertct auf.f uhrUchcrKatul^^ mnfcnrt und portfmvom 




Verlag 



Stanford University Libraries 

3 6105 124 430 021 



omer. 



nfmm K 




uw 



bit Hwcn 

7*>fen 



1905 
v.l:l 



abt m 



ntoql 
lidtf 
otirh 





t>o< 



ju etm 
)*ufonl>ft 
nudj lljrfn 



C 



oonio 



I DLC 10 1987 FEB221989 
|iM3V 27 1338 

Sfanford Universlty Library 

Stariford, California 

In order that others may use this book, 
please return it as soon as possible, but 

t later th not ' ater tnan tne ^ ate ^ue. 



^330 



1 



Google 
.L_JJ