Bau- und Kunstdenkmäler
von Westfalen
iL
T /TN r
-fa>)L)lllAI»fcl I.Ii
HARVARD COLLEGE
LIBRARY
mOM THE BBQUEST OF
CHARLES SUMNER
CLASS OP l8jO
SoMoT fiom Massachusetts
FOl BOOKS tOATINC TO
pouncs AND roa Arn
Digitized by Google
Die
an- MR§
POIl
IDcftfalcn.
fireiö Riegen.
3in auftrage öte ]?rülttn|ial-E>ErbanI»ca Drr pronini IDcpfalcn
l>earb(itri ron
BJit gefdjidjtlidien (Einleitungen
riMi
Dr. »cinjcvfin^,
proftfToc am Afmiujhiin ja Sif^nt-
: Kdrtnt, a6^i(^u^9«l auf 22 fujjibrurfföfeln. fewi» fiti I»it.
ißilnftrr i. iD.
Mommifponswljfl pon ,ffrSt^an^ ädjöninälj, Drrlajsbndjliuiiiliiitg in pairrboni.
Digitized by Google
Die
von
heathtiM
von
K>iii$Ii^(r 9«nrat^, pr«vin]ial'K*n{er9dt«r.
Jßrmflec f. 9.
Vommiffionf-Onrldt »mi JerXitank St^^niNffi, IVria4fta(Mt'i>^lun$ in pnitcrftoni.
»903-
Digitized by Google
Die
Krcifes Stegen.
3m 9tlftcage be^ ]Ptaüiii3i(i1''9et1janbe^ bec i^tobin} il^eftfalen
MH
ICuborff,
KdMli)li«^ci Daiir«tl|, proBiitjUI'Xoiifcrvator.
ISif gsfi^d^ltc^en (SinltUuitatit
von
Dr. J)cfmerltng,
prefcfor am (Srmiiafium ^ic^iu
Jftftnftec 1. 19.
XtmmüÜMM-IMd) «Ml jfrkindH^ S^Siiin^lt, OnbgtMf^aiiMuns in Pttbcitoni.
1908.
Digitized by Google
HARVARD
loNiVERSiTY
LIQRARY
JULdOlfiM
Digitized by Google
fidf bislang nic^ ^jctgt ^aben, an&cr«rf«tts bie Oorjflg» t>cs Ie(||mn fSx bcn Drucf
Don 2Iiitctifiyi<n beb«tl«nbe finb tinb bni jortfoH bcr £i4^tt)nidle fanm fflitlbar mcu^m,
loirb bcc Dorlicgmbe Sanb bcr letzte fem, welcher aiisf(^ltegli<^ f id)fi>nicftafdn nAffäU,
§u (Bunften ber OcrOffentfidfung b«s IPerBes («mlßgle ber Kwis Siegen einen
Beitrag vw 1200 ZHorf.
IKe 31usarbeitung ber q/^d^dflüdfen (Ehtleihmgen toat fyxm profcffor Dr. ^nja^
ling am 0fmna{inm $a Sicgm ükttragen.
Znflnßerf 3annar (903.
uiyui^Cü Ly Google
t>rof<^irt
^ c
i«
■Dir ^1
n« mA WmmfeMf
iü^mabaufcn ....
5,(10
9»oo
{0.00
.1 3,00
6,00
f anb . . .
2^80 '
5,80
6,80
iS&rbe
6,00
7,00
2nünflcr tiinb . . .
7,50
8,90
öcdum
r>,oo
6,00
7,00
patobpm . . . .
7,20
8,30
3fcrlo^n
. ! 3,40
5,40
6,40
2lbdu*
5,00
6,00
r,oo
U)ie5enbrüif ....
3,00
6,00
r,üo
Xtlmbrn .....
♦,00
7,00
8,00
5i«0en
2,-10
5,40
6,40
3m Vnid befinden fi<^ Pän^c :
"Sitti» VPirrgenfjein unö ^rcia öreiiifiirt.
Digitized by Google
propin$ XOeftfaUn,
(Tafct I.
Digitized by Google
iTufcI II.
M }
ß l J
ifoilifucfct
1%, ^■^"■'^Vv^Vf ' "^^^^
I
/
ri»i
Ai^ litt ff
Schuitl/a
inaaKiub i : r<MMMi<i
Digitized by Gc
1:3
^L^cr luoi* ~iooicii, b'w rüöf^Mßo btr propiiij ircftfalcii. bat ein»;
(6r>J§o poii o4r,.') qkm mb n.»«)ü2 ftnivobitcr. 3 £r jcrfüllt tu öici 6culli<fa
jiefon6erl< (Thellc, 6a* Sicflierlanb, un^ffäf^r 5m Dtertri 5t» (ßaitjeii, 5cn
,^m«n I0riiii5 uii5 5en Hctiien ^iden^nnö. llttt {CMna^nie tttt l^ttm,
irclchor ^C1U i*5ohict ^c^ €ah?i aiu^cbört, lioviil ^cr Kreis 5t<.\;cit fafi 01^115
in ^clIlic^ivV1l ^cr ohovon f iov-., baui'lüuiiliib in 6cv (Tbolimilöc, in mcldji-'r
öic Uli tüuyc ta)l vjlcidjcn (ßciPüfKr i>cr oberen i^ie^, 6er ^crnöorf unb
IKMft, fovi« «ini^t flelmre TMdfe (nllyaiten ftnb. 3tH» tijrer DwciniAuiid
im 5ü5n>eficn bt» Vteift* öarni ba» ffaw^ütfal l^crror. ,iSiiH't ,iSufIüffe, Me 2(f5orf im tK)cflen
Uh5 W« lv>IIer iTii (nfieit, aebJren nur in ibrotit oI\*ri-ii »\utf ^ollt Krcifc fie^u-n an.
Per yl^^eu ifl imrcbivea viebiräiJi, ^odj jinöen u>ir Ijier meift laii^^cftre^e ^öi^eiijü^e, iivldje
^djflc €r^<t<uii^ an ^er (Srciijc Can5<5 meinen, wo fit 5i« ITaffcrfi^ciftc f>itt«n. Diejenige
jip{f(4«n Sieg nn5 Ccmw im nor5wefl«n un5 Horben bta Ifreifcs ifl su^kUfr «Srcnjc ^egtn kcn
jnni früberen fterjOvjJbuni !ri'flifiileii oioböriyen Kreit^ Olpe, Me uralte ftainmesfdKtöe jiuifcben ^({ranfcn
iinJi riidifeii. Pie höben.^üae, ipeld>e im (Hfitr, v^a~ (^cbicl 6er riea fon 6eni 6cv ^E^^•r nnb (ahn
fci;ci6en, trennen bas rie^erlani» un6 6en freien *ßruuö vom Itreife IPitt^enftein un6 Ke^^ierun^sbe^irf
IDiMfrai«!! fon>t( t«oni ßicTenoirniibc. 2In Anüqm Stelen steift juMir bie ^ktmyt öes 5le$cr[dn6es
■ und ' Kul^idfcllrii ^odf dt» Krrijie» rir^i.
) !tad> ftcr Irttifii liolli»jA](lnN9 9bsu- Ha M t(r üHitfimt bo» CigtMt btrfrIWn iw^ rU^ corlof , f> ift
im ^»l^lfrrii bii!^jnii>ir ^^r frühcrrii .^äMuiij }u (ßruii^r gtkgß.
(■b»tf f. 0«U' unk KiHifl»(«riit4lfi Mn K^rfHalrn, Ktfte Sttfm. t
u\güucü Ly Google
2
auffallciitiT IVi^i in iia* (ßt-htol (ahn u^l^ €^^r über, i^btr nur ^iii Dorf, itönili* Cü^fl, licci,t
jenfati v^ci U">afKrfd>ctK" , im (ß<hi»*( ^cr äf^^.•r 3'" ^ü^'"' bil^fi Jlnsläufcr &o* Il\>ft^'mMlV* b\c
li'rctsisrcTijv uni> jii^lcid} &i« U?uff<rfdjfti«o junjchcu &ct olxioi l)ill<v unb ^<t ^n'»! iin^rcnjcn^iii
<0eMd andi-hi^ri^cii lüflcr lnl^ Dod^Kidp. Dj^co^oit io<r^<n M< Q6^i]ü^, ipd«^ Öie <Bivnje im
XD«flen biUxit, von 6cr QeUer, 5i(0 hwö 2(s6«rf bMrt^bvo^m. Do» Cank ifl alfo wadf öiefer Seile
bin s.ivffiifl, mb ^a feine ;ilun6arl eine ripuarifdic, iiitt ^frjt.•rliycll \"r txvftlidu'M ^iddl)biiTii in ^cr fiaupf
fad>i: üboro^ttfli1un^^•r^^^• ift, fo fiji6 irir ju bem rdjluffc l'crcd^tiijt, ^ic vI^fK•^!^.•r wvn IVi'itm Wr
im Ci^alc öcr fiCvj uh6 ihrer Jiuflüffc por^ei>ruu^cu fitiö, bi» öic ij^bcn öer ll\men*eiöe tbrem
IVrrftcTcti ein festen, tlod^ f^utc trennt M< ri|>«arif4|cn jranlen tcs Sie^lan^e» von btn
^tlifdfcn bt» <in$r(n$enöen <0<bi<t» ein mädMi^cr XDalfrffaridlf. wclifet in ftQ^eien .rveiten doppelt fo breit
iimr Penn (ie je^iaen öftli.1>en <SKn}6örfer ftab jflngeren UvfprunQS. {Vit^ Me Virdffpicle
IPilii^^orf un6 3'""'9>"''*i'^^" !
£rft jicmli^ fpät erhalten n>ir ZUid^dfi ihn unfer« ab^*lc^ene ((k^<n6, dm fnU^cii übet
ben fyagiHiau, in weld^m ^er jrcie' unb Qtifen^runö ia^cn. Dcrfel^ voiiA jum «rjlen iTtal erwdl^nt
in einer llrtun^e von »ju, tia* un-lcber ^er Ki^ni.; Ki>nrii5 öie CiUifftrc^e mit btm ^ai^er u. f. to.
in llcif^i-ni öer KirAe jii IPeilburj, fcfjenfl. 3" '''"'•'^ llr^ull^e von (o*^ beftimmt 6ann 6er
(£rjbi{d^f (£b<ri;arö i>Qn Cricr den rpreui^el 6er lurd^e von t^ai^er, UH;Ul;<r mit in bet iMun^
erivöl^nten ^tseTomacca voUftäiidi^ jutatumen ju faDcn ftlrcint. ZVrfell'e wmfafte 5as ißeHet ba
oberen IKU von öcr (Eimnüntan« bn IKej^öIje un6 Mii^te burif bm ^anje I)eDertl;a( hn Aber
Sie^ hinaus. <^\ncn foldien fleincii Ilnteraau u'ie tiefer un6 6ie benudibvirlen l)erberomar>M un5
Hr>i^iis ^r^^•^^• hiU'-ele iiuibrfdieinlidi miA> bas f'tecierl»iTu'>, ' iiH'ld>e* nodi piel mehr y^'ii- <>bcn
enriiljnten (Quue ein von IXaiui ab^efd^loffeiies (ßunje» 6orfteIlt unb aud; |d;on früb ob eine ^i|e(d;loffene
Cin^l auftritt. 0b öicfer Unlersnu nun nrfc öie eben enndlrttien jum Oberlo^n^u ober jum
»cflli^ ^eff^encn Hnel^an ^e^Me, ift fdfwt ju mUd^äbtn.
jn firiWtdnn- ^.''^^t>'bung wehörti- ^^t■? ^i^\>*Tl.inv*< 311111 ■Erii'irllniin ^üatni, ttnJ> Me lEitifüln iiUi;
6e* lübr'fti'i'lbumf- oiier u»eiiijifteti* Me erfte firdilid>c t>)t\-.nrKitioit erfoL^te 6jber an* 6ein benod>barten
iMi'f'i?^"' QJifijiJt JU Zlinönebur^ übte an ftelle 6e$ Jtrdjiöiatons ju rt. f le>.'l?kUt, bcm öu*
Sie^etlanb untcrftanb, bic bift^fi^cn ISct^le an», nnb Me pfcurrer bcsfelben ftanben wieber unter
ber engeren 31uffid^t bt» Defant von 2(rfelb im Greife lUittcienflein. Her j^reic unb l>j>fenarun5
5ii.3i\;ven Acl'frle, irie &er v;dnje Raiaer^au, jum frjbislbutn Irier anö jn<ar ^inn Iliiii6iafondt öes^
5t. tubeitliur in riettird)en unb 511 6em Caiii>fä)7itel ju ftaiaer. 2lu» {wm einen, urjprüu^lid)
ben ^iinjen fjai^er^au unifaffen5en li'irdjfpiele, finb bl* juni H- Oaljrlfnnbert eilw ijaiijc Jveiljc (<il)jt^
ftAnbi^r Vir^^ele entflattben. 2(ui) im Stegtrlanb finbcn mir im t4. ^a^f^unbert eine ^nja^
Kir4rfptele, bie UNil^tfdfetnli^ ebcnfalb aus einem «inji^ bat ^aiije Sicaerianb umfafFenben ^tetvw
^eflan^en finb.^
Wiü iic ludjridjien Uber iinferen l\reis aus öer älteflen ,^eil (0 inirftt^ \inb, n'iffen u<ir nxd^t
genau, vie bie naffauifi^en fBrofen, urf^nuii^lid; ein PvnaftetK^efd)lc(^l im Cinrit^^au, füMid; von
berCaf^n, jur CanbesiKnf^tafl in l^ieji^cr iBc^cnb tjelandt finbJ Sui»e<^tII., f \\78, »eldfer na<^
« f iclfc pbil. XII.
' pbil. XIV.
Digitized by Google
5
^er \ { \0 ecbduten Sttr^ Ziaffdn öen fCM. ein«» €hrafcn ocn noffau jlatt 6m bb^$en ihni Caumi«
btnr{l <itinalint, üb\c itMbrf*cinIicfi f.lwi lat1^c^fH'^'lic^1c J\v\-{itv' in inif^-rcr f<^c,u-Tiö aus.'
K'nudjhtirlfr licrrcii fdjarf uhvii\^rcti3i. ^^cnicr \cmcn bcr Ktioroii iv»« ünduiioi itcr(clbcii öic oinbcimildjon
<i6eKj;cn <0ef<^lM^(c, oon B>eU^ man^ no«^ in fpdfertr J^t SeiifSunmttltlharfeU («anfpniditcii,
l•>oll^t^.^n^ia ;ii hofcifi.'.*»!. IMcrbci fviin crftcn-n ^ti ftattoM, bafi fl^^•^tMc,;^^•^l^^.• !TTc1ir;iali( ^or
£)cn>ohiK*r untcro« taii^os freie, nur &ch cQrafcii kc(tiiiinitcn Picn|tcit unb Ubi^bcn verpflichtete
(0run6ci^ciiti)ümcr a^aroii.^
Dfr «fft« 40raf wn l^affav, beffrn tfm{diaH |id) jiprifclla» übet nnfcre iBc^irii^ «rfiredt«,
«Mit ^inrid) II. ^uich acbtjäl^nijcr t>orniuiiöf<^fHtd^ Sc^gicruns 5cr ^Huttcr trat er I 2(U> mit feinem
l■'nI^^•r JuipriV^t Si-aterimoi fell'ftftäiiM^ au unb u>jr i?"t) iiadi ^cnI llebcrtritt b<i leßtereii in
bcn öeulfdjcri J\ilteror>eii \'r alleitiit3e fterr &er naffauifdjeit tauber, u>el(^e, freilich i'ort jn5eren
40fM«teit batdfbtoditn, vom Cautius bii jur fie^j reichten, llaif rincr Urfun5c von \224 trat er
dii btn ^atthtH^en «ErjMfc^f von KSln ^En^eMrcrt QAIflc 6e» 6« Znaitjc uttft alfer fdntr
4f$cred)tfume in ^er neu erhauten ftabt rieben ab, ein auffallender rora,anij, bct trabrft^ctttKdl mit
btt aÄufliniiuun>3 öes Kölner l\'iri)eiifürften jur J3efeftio,un« von 5ie»wn 5ufannnenbün^l.3
I>i< Ic^te Itrfunöc X)eiiirtctp» füllt in 3ut;r U4«. J'^ <''i"*-'<^ fpäteren von 1250 erfdjicuen
juerft feine Mibm SSljne ll>afoam tinö Otto. Cincr ^eimtirfd^afUidien Ke^jierun^ folgte (235 eilt«
C^!uit4< ^ur<^ nxld}« btr }an9Me, <Dlli>, Ioa tanb nStMtd) von 6er Caljn eri^leU, affo dud^ Cdiib«9'°
berr in mifcmn Ktrlft luitr^c. Terfdiiedene (t^cbieto, nainentlii^ Me Bura Haffau nebfi ,^ubr^6r,
blieben gemein (amer Seftlj, u'ie beiöe aticb iivitcrhiu ^0It (Titel (ßmf^-n ri?n ITaffau führten.
lud; Ottos 12fi9 erfolgtem loiie fülirten feine örei 55bne tKinrii}, £mid> unb jol)ann
miter (T^etlnal^me il^cer Sflulter juerfl 6ie He^ierun^ gemeinfi^afUid} unb fd^ritfen nai> ihrem Cobc ;305
ift einer Ct^etluii«. <SSeinetnfdin blieb nur ias \dton mit ber wolramifdfen Cini« jufdmmcn befe|f<ne
(•Gebiet. «EmiLi) itliiolt ^ie füMich nach der €abn bin Otelov^cnen €an^c. jolvinn das rdilofs PiUonbiir.;.,
die t)erberntarf und den Calenber^wr ,^ebnt mit Cöbnbciv. ISeturiAs ^ntbeil tt'ar die IviifJvift IPefter
wald, der Wildhaiin im (Serid^t Cbersbad), da$ 'l(trd;f).'K'l und ((kriegt l)ai^r, da$ t'and rieben und
ber IPeinj^lfnte nebft einieen Ukinflärten in lUiffan. Ikt jefeigie Kici» Siegen biibete alf» einen
^vptt^cii feines S<1i^. Dajn erbte er no<4 [S2% nodf ^^fronns (T^be bellen 8e|i|un9en«
Reinrid) jnntnji die niiidjticten 2ldli^en von Pembadj ju einem i\roileidj \"->^ und I.i42,
in ii'eld^etn iie ibnt alle ihre Ju'dite und I^efi^un^eii in ^^n• 5cr!n'rnt.trt abtrati'n tSboitfei ii>id>ti>3
für die fejtere yevjründuii» feiner (aiid<öt)errfd;afl u>aren rerjvbiedene *£rn»erbun^eu nn iüeife rie^f i.
oon sMlij^en no<^ bei ber <Sef^^i4rte ber einjeCnen Vhrc^fpiele nnb ber abeltdien «Sefd^Ie^ler bie Hebe
rein virb.
iiadi >cTn ^^o^^* i^^inncfr? t.>4."i erhielt der anfän.;.Ii.-b ■.tWc'v^ uir n.u-fnVLv tv'ftniTnif.' (Htfo
ainpcr der fR^nu-iiiK-in'i J.mu\\ Ilaffan u. f. u\, die lierbermarf, das t'and 3K\\en, das o3ertdit
ijat^er und tolnibcro,, fein iVudcr, der (Gründer der SeilfteinifdKit tiiüe, das übrige. Otto, duri^
< (»(iL XXIX.
' «Scmiun« ItinAkcr pIKI. XXIX. XXX.
y H4(fnhüS, «kfA. I. *i, pbiL XXir.
4
feine picicu ,^cb^c^ in (f5^l^l>c^lcacnlKit giobraiftt, mat }U jahlrcicbcn ^'cr^'fä^^ll^w^cn ijc5tpiin^.
St^lU^lich uMir6c er in ctnon« KoiiH'fc mit ^clt IWrrcn pon ^t)^tl^or^orf l.iöo c'^cr l.">."ji crfdiliuwti.
^?^m^ (Slüvf (ül^rtc (DII05 (ßcnuhlin, 2t^l*Ibl,*i^ ron rHau^tii, ab roniiün^crin Sol^ne»
^o^aiiii pcrf<l^^e^ellc StUfbrn unb Stml&i,tiiUn 511 einem aünfii^en Cn^, unb Oant einer .jut ^eovbiielcn
3<»(iann I. übernabm I.><i2 fr:o Üu^ierunj; felI>ftft<!in6ioi unb führte fie mehr iib ."k> ^abre
in jener ranivfrfi.ln'tt ,^cit öes finfeuiien lllitteltilferi mit Kr^tft uvb (Rifcbtf Iiad) Kinaipierijiem
rlreit erhielt er au« 6er frbfdjaft öcr mit (£nud) be^innenöen iinö jeBt erloitbenöeu t)a&aniarfd;cii
Cinit eimn bes «ßnrtdft» £a«r, (in Hitttel von Qakamor, Mc €|l(rau un> >ic Qnfk bcr ]?ejt<i
£ntö. lUabrfcbeinlid) überlieg ihm btr (Etjbif^f oon Kdln fSr frinc Pnjit^ttriflun^ auf öie
(d>aft 2lrn5berci, auf meldn '^.MMinn 2lnfprüd>e halte, öen 2llteinbefih rfn :rü'acii ' lUif öeflinnnlljeit
;piffen tiMr allerdinos nur, öa^ I42\ eine folcbe (ßemeinfdiaft ntd;t mebr bcftan6. \5*)ä etwatb
~\ol}ann einen (Clteil «t^emal» bciteuteii^ii ^*rrfd;aft <5reifcnfiein.
Zla^ btm Tobt ilfits r«icw ffl^en Me pkr 5A^e 2Iöolf, ^^I^utK IL, Cn^lfrert uitb
3o^nn III. 6ie Neaierunoi aonuinf.im (141* — ^4♦2). Sc^n 140« f^attc Cn^dbtrt butdi foiiu Ter
inähliiiia tut) f rbloiitut öes lierrn i>on polanen unh »'eif eine Jtnjabl in &en IÜe6erUin6en
gelegener t^errfdjaf'n *>" l'iM ijaus gebracht. Durdf ihre (Rrogntuttcr 21^elt)(iö erbten fie U2o ^ie
40raff(4aft l>ianben mH vcrf^ic^en f^errfd^aften. X>m ban €tb< btt mit ^ulta, b«c einji^en
Codftfr 5c» 40raf€n von Z)i<s, Mr^afifden 3Idolf crl^ltni nadf bcffen Co5c 1420 fein« fibriscn
^?lü^or bu halbe (ßraffdjaft Piej. Pie le^jten ßerrcn i'on U"'iI5enbera fiberlie(?en ilnun Ihvt fämmtliijen
Ceibeiaenen im fie^^enfd^cn als pfanö, voran« nad} 6cm balM^ 21usftert>en im lUamtsftannnM
ein £ij<nli}um ipuri»i:.
ZUuSf bm Cot« bts U^ten ber vi« Srtlbrr waren ^obann IV. nn6 %inri<^ IL, M( Sd(|iK 5«s
(343 v(r|iorI»(n<R CnoeUwrt, cii^tgien Stbm, Johann. »ad> fein« Sruiki» Co5e 1450 öfter 1491
^er alleinivie fterrldifr, er!it>'If ^lIrc^ fi'tito ^hc iiüt ^ov (Toditer ^»■''hann? roji f iVii u)I^ I\Mn?berj; ^K•
^errfdidfien. Zllillen, (f^an^elt unb Vii(bi. T>a fid> fo 5er 5d>iiv'rrunfl der Maffautfdteit 2Uad>t minier
mcl^r auf öic Ifattsri^einifd^en (Gebiete in-rft^b, ifaXtt er feine u,eu>öl}nlid?e Keft^en^ in 2?re&a, iuäl}ren6
P^iH|>l> öer 2111« von TSidtn jum StatilKilter über («im redpisrbrinifi^n 9«(i(;un$tn bcfkllt nur.*
liaif 3^<"<><^ ^"^^ Ol totale eine ~SJlirhunöerte &auernfce (Trennung 6fr naffau otlonifdfen
€än6er, in5em t>on feinen 5(Jbiu-ii '£iK;fIHcdit ^^' linfsrbeinifdien, ^bann V 1 urö — (.ib.; bk redits
rbeinifdjen erl)ielt. Ce^tercr befcfti^te feinen öefi^ bwcif meljrm porl^cilt^afte Per^leid^* mit ein
lieimifd;en 21Miaen.
Da 3ol^ttn$ Solyn {^«TRrii^ (ÖO4 0«« feinem (Dbeim Cn^cllpcrt 5ic nicfteilänöifd^en Sc
(i^unoien erbte, fo erhielt b<r an6ere, ItMlhebn ^cV Keidje 1 löln - (r>.")<|i, Me 5eutfd>en, alfo >a& (Rebiet
fetttef rafv'r^ rf'icinrn^ ^'.•m rorira.;,.', irci.+icr ^oll fdion löor unter feinem i\iter bec(onneiien fcftfrieliaen.
fa6eneUenl>oöi)d>en irbfolaeftreiU bceni»io,le, erlangte lUilbeliu vom t'an^^ratcn beffifdie Tiertel J^er
tffraff^ft Vki nnft Me ^SSik von Qaftamar. Sdfea fan^e btt Heformalion jn^^, fOl^it« er trolf
btm 2(bni%n ftc* Kaifert unft feines Bmfte» Ijeinridf (333 bie nilntb«r$«r Vicdfenorbnnn^ «in.
' ;id>rnbait, üitiS. II 44,
" frr.tl. i\t ^'iiinilir von i^itfnt unter KiMi|fp4et 3n<^«tfi<lrfR>
) ;irnoUi, k&cjd;. III, i; j:.
n
Il)iU}cliii$ öltojior ^Ictdyiunniaor ioljri, (j>älcr fo bcrfil^mlc öcfrckr b<x lliföcrlan5c, erbte
Ttom frimm Xk»«t Kenotu» bcffcn iiictolfin(if<^e <9<l»iclc hn^ wurtc tcr dürilnöcr öer «rantfd^ Chiie.
Dafir snji^leie er auf alle väkrBdim 8c(l|n«ieciu wck^ batftt yitfmm unb f«NC ör«i fibri^en Brflber
crhA-i!. Va Icfctcrc ober im Iditnpfo für iiic ,^rcibcil 6or ltio6iMlLiTibi" ciiu-n fTÜf\i"iHv>'ti Co5 fauiicii,
fo iinir6e johotin iiHoiiiiacr llcrrfdicr (l.V)') u><M>t. tön) Ttim uad) 6ciu ilui-]l«rriH'n der Z^cilftctnifdicn
£inic öcrcn (Qfbicl unter feine fjerrfijaft. I j?») führte er reformierte ^cfeimtiiis in unferer (Se^enii
ein iinö hftUt^te Me Ccibti^enft^afl, »(h^ im Sicgtnf^^ »nb <n IHIIciifnirs ftitnier war, auf anbemi
<0e^5eit aber nocfo fci?u>er la fiele,
Xlüii fetitein <^o^e entflatiiiett burd^ tThcihnta fünf €inicn, ^Me ^^d^umarfd1e, Piejifcbe, ficaener,
DiUciihur^cr un^ iJeilfteiiier. ■ Per l>aupttl>eil de:? lueif<« Siev^eii , da« i'te^erland, bilMe 6it£ (^tbitt
itr HaffaH-Sic^OMr Ciuk. ipci% tnii joljann VIT. htm ITTitttmii hmki— \625) beginnt. Sdfon (60?
beftimmle et in ciiwm (Tcftamtnte, baf 6er dUefte Sobn bat tkine Canb un^dbeill erbeu foUk. TU»
aber 5er rorausli^tlidfe iTbrontoliiier ^o^tin jran) jum Kal&olktenuf fibert\ctrelcn n<ar, titjcifte
er aus i^eforjinis um öte (Erhalluna 5er n'fonnn'rfen Ks'li.tiiMi i« ohuvm neuen iTcftament*' äu< feinem
<an5c örei «Erbtljeik. Jjür joijann ^raiij, jum U»iUr)dii..i)e von feinem Tatet „5er l^ün^ere" genannt,
bcftimmic er bt» 2(mt Helf«!! unb bcn Clfeil b<5 öain^erit^k* auf (er Kufni S<ik bcr ^m^wf mb
Sie^, ffir feinen fol^enbcn Sotfn IDtll^elni 5äs Sd^lof tBtnflbcr^ mit (en Vtrt^fpielcn ^Idrcnbo«^,
,^ent5orf un5 iTrombadj, für jobtiun Jliorih, 5eu ullefteii 5obn aus 5u>eiter (£be, aU. 5ritlcn rtumm
■fbeil 5a* Jlnit un5 (5eridit ^'frcii^ertber^ un5 5en auf ^^.■r rcAli'n ?citc 5er ,^crn5<>rt ^Ir^^ 5iea acfvvteuftf
iTbcil 5cs tjain^erid}!^. 3***'" Söljne follte ein pritlel von f-U'ijen ijebören, un5 5ie 2iusübunoi
verf^ebcner l^!p«lkt«4tte u. f. m. foUfc gcnieinfam f(itt.3 Uhtr nadf bem (Tobe b» fakr» |633
btmädfü^e fi<^ 3oI)ann btx ^fln^ere 5es ^anj«?! Can^e» un5 bcunlli^te 5ann nur feinem Toltbruder
ItMlbelm 5a» Umi nnö (Rtnift ^Idfenbo^ unb vccfdfiebene ^f« un^ Dörfer au5 öem 2(mk ^cmöorf
un5 Uctfen.4
«Ent^e^en feinnn bei btt QuIM^unij ^e^bcncn rerfprcdjen befahl er iit UMcberein«
fainrun« 6er fatbelifd;«« 2tcliei«it ur6 ^me mit fken^en Strafen ^e^ Me tDUerllirebenben v«r.
l\ur n>äbren5 5er 21nu>efenbeit von ^htxnn Illorih ron |(i.i3 bi* [iC^ti borten 5ic r'erfolaunjien auf,
un5 5ie reforunerten pre5ijier ti'irftcn ii>äbren5 5er ,^eit »rK\*iv-r >*tt ^cl rt^llc ^vT fatbolifAen. 2tußer5eni
pecurfutfite au* namenllid^ btt (pölere Cljcil 5e» 5rcigi«3jvjbriaen Une^jes 5em lan5e maud^erlci teiöiii,
UHnn aud} mijt in btm iBrabe »ic im ftenac^barkN llaffauif<^n.5 <Erft als ^oi^inn VÜrnlf nadf
ru^reid^em 2(ttfenlfralk in BrafOkn ;e43 ita^ Siefen jurlkflielfik, IfMim ftic IJeifpl^unten im
«rif^len (Tbeile 5es Can5e* auf. fine faiferlicbe Kommiffion reivelte 5a!in alt:? u rm un.N r(i")i jin5
beflätivUe 5te in 5em iTeftamenl vc>\\ i' ?t feftaefeBte Cbeilunci 5e* €an5e<, na± wAd^cr Johann ^ran-y
I)efi5«rutu$, 5er Sobn 5e* |t>ö8 uerflorbenen ^vobanri» öe$ ^ün^eren, 5a5 5ein icBlerett ju^etpiefenc,
jum 0r£j}kn Clreik fa%iiif<^ ficnwröene Drittel, alf« ba» Zimt Ztdfen u. f. n». erhielt.
3n ben TBefÜf von 3ol?wn ZTtori^ fam 5aae^en nad) 5em iiijnnfd)en erfolalcn (ro5e IDil^elnts
öer jmcik Stammt^ ^Ud^ci^wd^r n. f. 0. unb nad^ btm freinrilli^en Kädtritt icin» jänfloen 3ru6er»
• 17n«l. iiedf tu Itlnflitr wticr Kinlt^l l^Htkaill CrvUiirtt.
> Sttfjc Umt nTcitena«.
J 3l*fnbacb, «SefA. VII ii i«.
* ild^tubitdt, (ßti<^. VII öö.
6
<^-or^ ji-iebridi aud} btt bntk Siamniti^cil, jrcu5cnbt:r^ u. f. iv.. alfo bauplfd^^df bis evan^Hfdf
^Mirbeiuii Caii6<sthcil(, mb VMi bet 5tdM, in veld^cr M^e Ifonfefßotwn genitfif^t »aren, Me ftaju
iichöriciCH iii vi Pridcl. i^ciöc Cilttm tcfi&torK'ii in ^io.jon, öic fatbolifcbo im oboi\ii rdilop, btt
friibcrcii i^uTJ,, t>\c oiMiiaolifdio im utttiTct! r.filof; »n'^or njffauifd>cM ISof, bcm frülicKii ^^Iratiiisfiiiiorfloflcr,
6cf(cii Uinbdu i)on ~w^iiu iUori^ bc^joiincn ull^ im Jlnfan.; (s. jabrbunöurts bfolI^ii^t iriir\*.
[^52 wmbm (Braf ^i^im IMmv^ urtb unoicfabr 511 t>crf«II>cn ,iS<it audf in« Oi>rt^.cii 2nitvjlici>«r
bcs Qauf<s tUiffau in J>en «rUid(«n j^ir|ltenfta1ll^ ecb0beit.
Oer fatljolifdit.' lSorrfi>or. uu-ldicr Mo von bet faiferlidjcii Ivoiiiniiffion acfrcffoiiv» ^lnc>r^mmv\l•n
iitilit iiMortomii'n irolltc, foBfe riTfoLnu«^ 6or Koforniicrtctt in r>ituiii ('icbi.'tf niif Jliiftuilimc ^cr
rUxbt fori. ' I>ic reformierten llnierlbanen von ^^baiiii 21Iorii} |jbcn i>al>er öcit fonlnlell^eu vErci^niifcu
mit 9ef«rsnTi enl^e^, bi(\dbta wmben ctft b«fcUi0t, ab er anf ihre MnamlUii Sitten fcinrn
XTeffvn m!b tl^oplivfo^ii IDil^lm in«rt| 91m 2.n{tK^nlcii annaljin unft fo öcfftn in^ronfol^ ^tfM^ctt
n'ur, al« feiti pflcvjei^alcr K'?'! fein Ibolenreid>c< iTv-lvii Iv-Milof;. Vn- fat!'olifv+io ^^m^i cxhc]^ i<dnn,
ivcnn inu+» c>b»!c <?r'cla, ^lufviiu-ii .nif ein ^irkil^-j rnllcl, utu"' i^io i<il'Iroid''cn fU-inli.ltcii , oft mit
IMuiivriuefien rerhuit^enen iSunfereien ' börlen erfl mit öein Jlusfierben 6er beiden tiiiien ouf.
>i btt icforminten Cinic folgte auf ZDU^elm Vdo»^ \r^\ fein 5o^n jri<M^ ZDUl^dm 2löolf,
«in ffir UVI^I f<tn«$ €äll^d)ens lf)äHd«r $ütft. btt abn namcntlid; öurdi fein lädierlidfe» S«|ltieb<n,
W< €inrid>lunaen »iro^er riaalen Uiicfr^tt.ihincM, €i:n6beirohtierii erbiMiJn' i,:\u-n vulf^flr^^•te
~>n &er lienfAaf) über 6a* an^ere, fatljolifdje JritUi was auf btn H>'/) feriKubeneu ^sobaun
jraiij I>efi^erahl» fein ioi^n Qracintl^ ^efol^, <ifnt J$v«ifi(I «incr btr KKt^nan^i^ften Pe^pcitcii, &i«
i« auf fccutfdjen jflrficntljronen 0ef<ff«n
ll>eaen 6er riebn übet ihn einkiufenöen KUi^^en fab f»d» enMid) 6er Neidisbofratli »H-rjnla^l,
ibtn iril 6ie J^eaiernna au« ^l•r ^^a1l^ nobmen un6 fein €iin6 unter eine mebrfadf u>ed>feln6c
IVrifiiltuii^ ju ftellen. nad; 6eni crfol^Uii Zoiit pon jnc6rid> IDilbclm 2l6olf aud; 6ie
cmn^Kfil^ Cinic ansgrjtor&fn war, fo tarn i7S8 tro^ bet eifrigen «Sc^enbeftrcbun^ btt fut^ifi^cn
Partei Im» ^anje Stc^lanö unter ^tc I>enoaltnn$ vom 5'tften (C^fUon von ZlafTan^^Pillenbitn} anb
ron irilbebn lüirl fteinrid» ,^rifo, ^'{örflen von luiffiui Dtej, ijen'öljnlidi IDilbelm IV. von COranten
cieiuiiinf, tili- 6en iiödifthereditioiten »Erben. JlTtt {^wu'hitb fa;it ^^nn iri"* en6lid> ein Peraleid) ju ftJM6c.
liadi 6iefeni erbielt er 6ie JJi^icruu^ über luffau t)a6amjr, öejfen herrfdjerljaus fdjou \7\\ au»^
^ftori^tn war, ncb(l einer jfi^ll«^ Ktnte; bafflr trat er ba» ^wjc Sicflerlanb nebft HiDcnbnrg« a»f
iMldfe» er nadf CifrifKans (Toö ^kid^faU» 2(nfpriidf batfc, an 5en prinjeii IPilbelm IV. von <Drani«n,
6en ,^ürften von Jtoffau Piej, ob. T)-\ naJb 6ein I^va. infbf 174" au.1i IS.u^.unar ^ni ^c^l ,^ürficn
iwi Piej jurüiffiel, fo ipuren 6ie fänimtlivben noffau oltonifdjen t"an6c une6er in einer i)du6 un6
ft^rtcii fcilbem btn IXamtn naffau oranifd?e jürftcnlt^änur.
Iter neu« ßeirf«^ awb nnfercs Krcifes batte ab StatUfaUer ber Zliebcrianbe bort fetneii
^;eu»öbnlidien 2lufenlbalt. Dodh UMir6e bereit? \Ti2 Pillenbur« 6er riß einer €an6ejre>;ieruiia. 3"
rie.;en ebenfo u>ie in Hioj u>ur6e 174." ein Unter6irefte>riuni erriditef, u'eld^e? tnuerbalb feine* yejirf*
6ie 2lufträ<$e 6er CaH6esfoli<^ieii erleöigeu iiaüt. 2lu|^-r 6<m Unter6iretiorium luaren für 6as
« Ht^fitiii*, iM*. X. I r 1:.
Digitized by Google
7
8<tg< an6 l)ütlmiM{«ii ba6 8<t^Derböt uit^ bte mit ber ^tifkiiPffHHiIhm^ atA polljiri betrauten
ffltftlichcn 2lciitlcr al« lItiti,Tbcbör&cn in f ic.jon rorbaii^i,-!!. Per Icßtcrcii tptirbtn vier, nStnlld| Me P»r
6em ftiuii, !^tK1\nI\*,.1v ^'jrcu^-ubcM unb öu« COboracrictyt IiotKii crrnlx^-t.
2lut IPtlljchn IV'. tollte iidd; ^<i\cH frül^jcili^cin ilo^c \7't\ fem öivtjübriaor fobn IPiltKim V.,
ipel<^ (766 bit ^te^ierun^ an Steile bat bislftn^t t»onttun^(i>ariUd?cit fdbft übi-nuit^m. ÜRier
feiner wie feines forg&nijecs for^fAQi^en uni v^terlit^n PetwaltHn^ itob li^ im Siejjerlanöe nadf
öer entfc^i4rni Znifiurirt^<^ft 6ec por^^cboitfecn ,r^eii 6vt «cfiinroiio irol)lftanl> vieöcr. Ceiier
b»-c?iimi ober fdjoii lPäI>roll^ ^or Kc^toruiK^^jcit lUilbohus V. für iinfcrc cR,•act!^ i»oii iicucni oiiio
fd^rccflidic tct^cnsjcit in jol^* bct KcnoluhoiisfrKac; ndiucntlid} litten die 3eti>ol}iKr fo feiir unter
ben piflnienitt0«tt vatb Cqntefftan^en i)er ^'ranjofen, ba% fie ^»sti«^ verarmt waren, ab enMid^ {Au;
6fr jriete ju CuneoiUe ^efi^MN wuröe.'
^.Iioit TT't" it\n- ,^rie^^tc^7 \', rov v*>oti frviniöftfefjen rrjUT«'« ntcberKiuöeii luiij
(En^Uin^ ^efiobeii, feliite erft (soi jnrucf unö nahm ju (Drunicnfleiu feine« dauernden iroljttfiB.
Ildd} feinem iToöe i-soo fol^e iljin fein ro^u IDilljeUn jricdrid}, ujuröe aber fijoti in denifelbeii
ytfyet &UK^ I1a{)0le»n feiner fdmmlCidi«n Crbkmte berauU. Die jfir^enUpdmer Sie^, XHIlenburg vmb
f)adamar ifurdcn dem neu^iebilddcn <8eof berjOJilbum yer^ 5UJiet(:ieilt und famen fo unter die ficrrfdjafl
von ITJurat, unibrend dem ficnc'.i von ITaffau Ufingen die cf^iaffduft T>icj tul''ft ^c1n Bivf.u und
^eieno,runde zufielen, fo dap dicfer Cbeil des jefci^en Mreifes rieben von der ^remdben-fdjdft rerfdjont
blieb. 3n j'oi^e der Cniennun^ ^Hurats ^um Köni^ i>on Neapel (HOB nal^nt 33ap»IcoR bo* ^Irof
Ipecjo^^m nnter feine nnmilfelbare XTerwaltun^ Oos Siegerlani nebfl Dtllenbutig tmö Qabamor
ge^drte dem f ieijdeparlement an, deffen fjauptftadl Ptllenbur^ mar.
ITad> der Portri'ibiiiu} ^l'r ^'([ran^ofon fomen die naffan or.iitif.liL-r; _'(ürftcritlnnna ^u^d> J"aufd>
an preiißen und darauf mit ilusnabme eines £fietb ivm rie^erianöc an iiaffau. yald nad)ber follle
an«^ öer tDunf«!^ ter Sic^erlänftcr, nun weni^lten» nn^etretitit preufen ju ^el^dcen, erfüllt werben; btnn
^8^6 iral btt fjcrjog von Zlaffau feinen VLiMf^ am Siegerianb nebfl bem freien» unb ^den^rnnbe
an diefen ftaat ah 5o entftand der jei^i^e Krci» Stegen, welcher juerfl ber H^ninovinj, (8(7 aber
der provtHj IDeflfalcn übcnpicfcn wur^c.
gellen ull^ fitteralur:
iPi^iuin^ moltifporritcn tWrrii ^ckniii i&raur jn llafiUi iet yvtm Umptt sit^n uu& DiUniNir^ H1>*>
Itaffmiif«^ Fatirticllrnboijil'V f oiiir^oriMimi^ «em |. mat Cotpiif conti iMwbihb mnottaanin.
Snt«r MR fyügin. ItafMuifd^e <Cltnmtt, l'|2.
Dfart. Äf il«r — Topocnplin Uasriaa et ra|ioiHiM vielniMtt. FTMienf. 1741. IHit t«i Knffmt vmi
rirarii. liaiarr ii. f. W.
Ilirrioii« iopMrjpttirii.
^. ^1 ^.-fvnl^a^^: !lVtri\inii.ii(i iR.\iin.ui|-ti-. Jrariffutt
lii'inrid) f'tilltiias i^ii^niii, ^iinoilin^jatsrc uiiS) U\iiiiMttd^tt- \t;*. >
KrrilKr: Ori);imini Nasiovicurum pari I, lt. KNokeklN 111$.
Staat*' »«)> Iai0mitl|fdraflti(^ tlat^ricllm vmt Zt«(faK'S«0ni. 3» £4rl9Brrs U rit(iiw4 K «l. l}*fi *i'
Stüt 273 n. f. w. anii f^tfi i^. Seile 50 u. f. n».
SeArr: Ittiiwralo^ifcbe }?rfit«mlMmrt hrr ontttien itdffitMiMim (Mit ii. i. ip. Itltiibtira itnm
OiriiMifti iioinniilVhrr ftadts :it~>rfiVKalfiiÄcr.
^. p. ^IriiolM: lopiMraphif Nr oratiirn iiaMäniKbfti i^it^r im Joiiriidl poii iiiiJ für ?ruti4»liiiiJ i;t>o.
Digitized by Google
8
^. p. 2lrii»ii)i: i6n\tuttc in oriitiini iiajfuiuiii'ni fciiii>rr iiii^ tittrr Jic^mtni. l)ii>iiiMar. j iMin!>c.
cri iHi>i.
nMftljiiitt htt ^ittyt u. f, m. itr irnffftnift^ Canke <M«nif«^ Cime. 3 IMidi«. QtItiaiMr imi3.
*lf!ilM-uv. l'ir.iiti "f\ii nLüiiiiiir.u-jihi^tr ^rr oranirii tufjuifi^rii faiiftc. IfahMltT IWH>
iJr. ll1cn^clit j^t - riiui rlna i- ,Vii!1ini(l>nm fiMoi. PortmunS (»IT.
SltiibiiKi i^(i.*'i.!'U- ^ci Ik'I'c'ii •r.l'ii:»' iifil-iH'u. liiibdmar ik2.'..
?ir9rTiän^rr 3n<(i'>tinijlilall, Ipäter rirointrr .^ritiiii^ von Xr^z: m.
X«in]>|i: Dir propin^' ukb (idtiitiiriMifti i\f<bu ^rr v'rruK«'^'» ntoiuidiir II. (U{cil, VtlH»
ml^SÜ Sfitr 2|a— 22<i rinc voll^lnU^ jtntyUiluii^ in üm^tqurllm >f4 Knifft.
K. ,f f d>rnrf: ^tdtiftif Kmf» Siegni. Sinjm tU9-
toribii(f>: y*titaac jnr (Brfrfiictrff >»rr tattHtiM>nt Scfculr in >rn ptodramitifii Jct riMfiirr Krdh'cbiilc
l'on 1-;; i^i i, i--. > uii5 (H59.
!\hitrlrit: ^miJhricr «Sntipiirf in piuikulancd^ir itt JfürtwniltHNi« ririgm mid i>or Ürmtct ü'itrbtM^
und nrunrird<rn. i^rrlin
Kit^iinj: ynnfffnnijni taja. 9i(9rn tMS-
€. 1K VPttU ^«fj^hma £^«r}O0l^iim* najfan. tUiffMmi ih«3,
Sdfi^: Jhs SUtntiiAtr Spnw^iMam. projramin in S«al(dfiilr |tt Sw^i mH |h45 wife t^t''.
T»rUfeii: f»*»n >m ^flrftnt STTwie? wrt JTolTiiii ~it<xtt\. Vttß« tbso.
:tujtc|t i^i'Wtid. Ilivtbni mi t^liithrii an» im sit^rUlldc. iic^til (Kjj.
Jr. iSöhrl: in(tihrUaa<)fii ]iir (9i{i%i4flc bf» rimMligni nfamiiTtni piüha^DgiMiiM ja 5ifgni' 4SfilfX9'
lo!f ls.)<». *
^ItticnbtKb: Die tiiiiibn-^sjnioffrntdvittcii its rif>Jfrllln^f<. yoim im.'..
0. Odrnbcr^, jmlim: Stdtifttt^t Zld^ri^tni üb« itn Km» Stttm ms iwn 3al{mi ih««— iwes.
Sirgni IMS.
I>r. IS. 2l(iirttbai<>: Prr Krri* 5icrtni. fiMftt
,V'r. IV. Kuno: 3oh>i<i« ^rr ^Idfriv reu UafiJii Dillnibnra. cm tHt|tiid;cr 2\cformjt0i'. dni tVAit|it-
pu' iiriilr i iciiiM ttbttx* gff*il>«Tt mil >rm ix? iSnifnL liall« Xmi^,
(Ort man Ii: l>ftmail(»rnnd« vcm Krri» ätc^n. sit^m {m,%
Hr. ^<it. tViiti(rlitt$s IMwr km I>Niali»iniif Milk KmfMMitrifUNi« ><r 5i«0(rUliik(r HlnNilairh
UlarknrA iitTi.
St. 10. Kfltt«: 4Sr|i^id|ilr ttr £t«M Skgnt mil >t»wi>«*t %MkfjM||tt^iu« tt» mm^cKMim Vic^lfli-
n'rims Jafrlbfi. t>illnib«rui i*::.
niiJttl;. Bdbllfciff : Äri*t*tf iet rtraff*'iti ravii ii. f. n» W<m^»r^ in firihU.+ft iVjirhiuy. Otfltn*
bura
«Lbriftiaii Uottij: Prr Krri* ricüifii miiJ> Iniif i*ntH>hitfr. ririjrii (»r*.
VKttn ix» PrrriiiT für !tr^rfd>id>tr unk 3lllent|Bnu(niikr in teil VtcHtr SidgrRi Offr. IViHgnihiin »nk
2iltttihrd;(ii. rit^ni inho i>>ki,.
Dr. ^«r. l^rinjerh'R«: ftcarrltin!) in: lliiin !»riiiid;r$ <<in> mi> Polf. vom Uiri)ml((iii,
^«■«^rtni von Hr. 3. Üovrr. Cripji^ nnft £l(riin |ms.
Dr. pi(ili)»]>i: ^r^nirr llrfnnivN^iulr. I- ÜNIinImv W» tSSO. fwgni Ihm;.
Ccviit f ib ■><'>■< 'I »nO .fr^frinan» ,f rriliaratit: SmumIrIMi« »nb rOHUmtifc^ITt^lni. HL }lntld0r.
rpii i. yuiMfri. pa>crboni ih<jO-
Dr. f. ;n' 1 II j r 1 1 1 ,1 prokr «nt< IVitHifai^i« fcfr SingnUhittr ntiinkdrt. pCMfiimm i*f sw^tm
l>r.;l.jvrniMMi:i>l» l?<'M.
ycrnbal^ r I nn;*! J>r. phil.: 1»« Poialtsmus ^^t f irijetKiiiSfr Hliiiu^ilrt. SVillc 4.5. 18«»*.
ür. Q. ton ^(^enkadr: «tfi^ic^l« »« Statt Sicgm. £ BSn»(, 21r. I— XII. ^it^ni [h<h.
Dr. Cf. p«n a<^ffn>ad»: Kn >r» Sic^RbnlK» Pn^angnilirit. 9mA I, tH<)ü. ütanb U, ^(«tn (««9«.
Cinr jörtfrtjnti^ rTi\t<Hiit frit ckm oi» {ttilo^r in rirgrntr ^rttnnf.
»r. (Ru^ap €»fii<i;c: f'lr^n'ldll^tjl.t,<c KtniicrUctc^ni. (h^h.
Clfinnilhn owt nw^ncm l(iii4fi>iti«i nnk %mlnrK UTfmtoi in tat ta»|Tcii)cN jtn^ivni.
Digitized by Google
0
Oahlbou: Uiti>rit lln^ fdiHlMd^cil iti Krtiiri =it^ii. Sic t}aiiiiid;ritt ciitbjli riii loititalltiir? IVr
jrid'tiiH in ditrtv nvü Mfm itf Krrift» voii frlf|(r 9rit «n unk i| im ^| bts I^nrii
I>jhltioff in (EilVrii.
^Iftni U1l^ Urtiinftfn im £l]ll^r7Jrd>i^ ',u ItliiiiflKr.
fian>(4|riftHd}(» im lotttMdnbtv jn IVicsbabm:
\. Thit Dp^tVs 2.1«^^^: n^MiriflcR m« diifRl«iillcr IMimtni üs jwn 14. Sfl^Niilcit, ^
Unfan^ fiim AfdtMrte kra Sk^nlAiAc* mA rhri^r Jliigc^iiaii^ Ahr pfancim its
I>a> njfii>iiif4»r ICi'I^iitiirbiidv nMhrf*Hiili.1> am frfm ^jljrliniivirrt.
3. Vit Jlbldrifl riiifr ihroiiif roii rifijfn : Hinorica annotaiio breri» u>ds in >fr r»abl riri^eii
jrfct'rhrit U1l^ fic^ jU<<rtTtiarit xripta a ine Johanne Peiro Griininio iciiion Anno
Pnrgl. MI dit^nvr ^mcttignuUatl itt24, tit. ^^2Z ^maam Itat^fu^ iurnlKr iwfefl
Per Kreis Siefen cnl^ält [10 |?oliti(djc (ßcmciitöcu. I)ic)clbcn rcriljcilcii ftdj, abJicfcljcu roii
bm bübtn Spähten Siegen nn^ f^ild^todr, anf Mc <i4|l 2((m1cr:
23urhiidi, €i|crfelj>, jcni^ocf, jictil»ciib«r9, Qil(i^«iiba^, n<tf«n,
IX) c i & c IUI u , ll> i I n * & 0 r f.
Per lixtis ctitlföll 2o }\ird}fpiele, öacuiiter (i) eDdii^lifd^, frer Piöjefc Sic^fn, un^ fichcn
falt^olifcbe, 5(m HcTatidt Siefen an$c^ri$e. €s finö Mcs:
9urba(^, «»an^clifdf. Clafelb, cvangidif«^. Crombad^, wan^Midf. lEtferf«!^
CPaiiOicltfd). ,fern^orf, ci>iiiui,elifdj. ,'{veu^cn^er«, eiMiioichfcb u^l^ folf^oUfvIj. ^7cr^orf,
emitwelifd}, liilcbenbai), ei\iiuvlifd>. ~sri»oiintct*<,Mi, fatbdtfcb. Koppel, fatljoltfcb.
2I(üfcti, ci'dii^eli)d}. nelfeu, cpait^flifd} unö fult^ohidi. 2u-uitf icdjen, crdii^Klifd}.
ZIie^<r^reffclM6oYf, «pan^elifc^. lileberf gelten, «paiuxelifd?. <Db«rfifd}t»a<^, <vaii'
gclifdf. (DberlfotjrUu, eiMin^lifdf^. jSS^<^en, «Niii^lifd^. S«b<^«n>IDiln5b»rf, f<i^|oKf(^.
5iedoiu epangeNf^ mb tctÜfoWiif. JDtibtnau, «iNin^tlifi^ nnft foi^Hfc^, tDiIn»5orf
iTi-srTaclifif«.
Von bw\cn lie^t IjerJwrf tl^eiluvifc au^ert^lb öes h'reife* unb ift in 6eniielt»on nur öurdi v^a*
utfpran^kl^ ja XlcunHrd^ «e^ec Slnit^iUtcn oaktkn, wcfiMt* b«i ledern Kitiffpitt von il^n
M< 2I<6< fein n>ir6.
Pon bcn Ix'irdifinclrti i^es li'reifi-5 l•^tffalt^cIt fcbon im ^ttiftclnltcr ^Tl• ^rci ^c? Itinto^ l'iirb.i*
o^er te* ^rckn unb hxdaiMuwbcs, aljo Bürbach, itcuiifudnii lm^ liiederöreffeliiöorf, U'eictje iiebfl
p<rfd;tc^eneu augerbalb ^e5 Kreifes liegenden aus i<m allen liird)|piel I)ai^er bcrwr^in^n. 3in
Sie^aitb «n1ftan^«n au» bem urfinün^Hdr wrmulIrHdf dKrin p»r^n6cii«n Kird^fpid Siefen KKil^r'
ft^nnlid) juerft fielen llelfen, ^nl^ i%>ti >icfon jircialeii fich 5aiiii dUmöblii) 5te übrigen ab, fo
^dg ipir im 21tifaita öe? 1+. ~Nabrfiuitiiertii öie neun Kircbfpiele £roinl\id\ ,^ern5orf, iitld>enbadj, 3"»
flarUic^en, lietfen, 0birrt;ol^iau, 0b«rttf(^bad), un^ Siefen ror/iiiiKüi. ■ Paju foinint u>oi;l
ab jc^tcs iDilitsdorf, ONilfcf^etitltd} auA) im ZHitlt(atler «nt|kan^ tft.
• piiH. XHL
10
2iboicfcbcii poii ^^.•r im Iii. ^J'?'^^""^''''^ crtoloitoii .^ufiiinmcnloviuii^ von ^Sbdftn unb
ITilitsöorf erhielt fii» öicfc finlbeiliin^ bes 5ic^crldii6cs bis juni 17. 3»^brblllI^^rt. 3" ^i'f"" «nt*
flau^01l ö^l^urcb ^rci neue, riewK", Ilctfen unb J\ö^cbell ^^ilnl^^ct^f in cpanoiclifdjc unb futbolifAe
Kirdif^iele jcrnelen, ferner jn'eunlen ficb nocb 5iiH'i, Illüfen unb jreuienbera, von porban5onen Kird^fpielen
dus befon6crcr I\ranlaffunu> ab.
€tne ireitere erbehlicbe l\rniebruno, öer pfarreien erfolgte öann nadi ^^r lUitle 5cs iy. ^br=
i1un^erl& treten btr ftarfen .^unabiue 6er J^erölfenitta. 2lus btm alten Kird^fpiel rieaen, iro &ie
,nunabn>e am ftärfflen ipar, oiinj;en noi) rier neue epanj;eltfcbe: v£tfertel\ U\*i6enau, £ldfel6, Iue6er
fd>el5en unb bus- fatbolifibe UVibenau berror. €benfo erfolcjte 6te lu'ubil6uuci 6er fafbolifcbeii
Pfarreien lieppel un6 jreu6enbera un6 6ie «Trennung 6er rorber nereinijiten ei>an^elifd)en pfarreien
Sööchen iin6 ll>ihis6orf.
Digitized by Google
Pa^ lürdif^'icl i^iivKi* dri,.") qkm mit (EiMiiOicItfcftcn,
r>ü liaitjolifcn un6 (>i) anöcrcn Ct^riftcii) lico;t im (Qcbict &cr oberen
(Teller ukö lunfaDt Me <0«mcinkcn Svrbad;, Cippe, UTflcgeiiborf,
(Sibbodr« ZDa^ki^, tDieftcffMn nn6 |$epi>enf({^. Bi» ^893 ^c^tte
bicriu-r atidi ron 5om iiad> lPiln»i»oif obQtyonQlivn IDilbcil 5er
(Tliotl dut ^or liiifoii foito ^c^ yiuiic«.
Poll bit aui (><m alten lürd^fpid t^ui^cr* hervor^jcgan^cncn
Pfarrei Sinria^ ereilen mr Me cr|kc ZZac^ri^t buxdf eine ltrfun6c
PO« {2\9,i in wck^r unier mc^Kveii Mefd^ anterjcU^ncnften
«ßoiftlidjcn ^cr llnK>'acn6 ficti auch Wipcrtus tlc Biirl>.ich fi>i5cl.
Pic Kirdjc 511 Ixii^jcr Kitto ^or Koiii.3 Koiiraö I ML", an 6as ftift
IPeilhur^ ^cfdicnft, mit wcid^cin fic •)•).'> «Ei^cntbuin an IPonns
äb<r9tn9.4 Sie öortiseii Bif^fe bcfa^cn battn andf bta Kirc^<
fo^ in teil von ^ai^ db^ejvei^icii Vir^^clen Sva^adf, Zleini«
fbdtm unb ^te^cr^reffeln^orf mb ühiTtruacn 6enfelben bin Kolben pon ZDilns^orf, nwld^ 5a»
palronat In? jum Jlnffti-rlvn b(< (<iv-i\+iU\bt? im to. jabrbiinöcrt bcbicIlcM,
Wk im :7ic^crUiit^v-, fo uiuri>c aud; im jrcicii^run6c &ic Deformation uiiici ^cm <ßrjfcu lUilbclm
ciiiQcfi^; lorauf kcrfelbe, »ie für aU* Kir^fpiele feiner (Smff^oft, dut^ für SurKu^ nn5
' pbil. fcitr -.
(5M|e inrim.) Ztad^ Unfmliinr von ünMlcft SUkwbt, Stegm.
Digitized by Google
12
Itciinfircbi'ii ^^c aciftliAc t^orichtebarfoit un^ p»nrct!;it in 3(iif^'ru(f. 3(1:? ^a^^tJ k">m» aud» ber (Brjf
roti ruyn' ^ic luthcrifc^c Coljrc uuiiut^in und ^^c »5loict>on 3\v-tlilc hier bcotiipruditc, cnIttl^n^ 6cp>alb ein streit,
Surbaif iinb 5arn pfastA Itemillrd^Ti S4tm »äl^nb »t» KoUtüinfhxUcs vor in Buriiu^,
wie in icn übri>;oii t<\chiclon bei (ftrufoii roii llaffau, ^cr rcforniiortc (ßottos^iciift cincscriAfct ^'or^cn.
Pic Au-, i<;v b*nl!Acit 3n,ir:.i .^cnvibfi' litv.lv in J^iir!\!db l*lltftun^ molil jur ,?>ctt &cr (f^rüitiiuno,
5«s lürdjfpu'b, uniriio abv-r ii>iv,i.ii i^autailiufcil inil 2lusuab»n<r ^cs Cljurmc* ab^i:br(id}cii. Der iuubau
maht [77^ bt^onmn mb ma \776 becnbi^t Zhtfierbem ^ab <* im Kir^rfvielc 6rci Kapellen, nimliA
in CiFpe, tDOrsniborf mb htm mdt ZDibwöorf um^cpfanten ZDtlden.
31.'b:it ^^nl pfavrcr n-irFt.- pon 3Uforf \w in I^urb.n-fi oin K^ir'-H' ^'i' .iiu^Kn* Kantor ,
fdiul un^ (vik^vlctiamt hatte. {Um wutbc öo;? lüiiior unb Sifulaiut >apon getrennt uiiö
liaviauci jur U">ür&c citur oriiciitUd?«! pjurrci erhoben.
Dos Kirc^borf Surba«^ ifl {uj^ield^ ber 5i| öc» glcidfn^mtigtn Gimtes, 9e(<f|C6 aui^ Mc Mben
ebenfalls itit frSiimtt ^ijicr^u* ^ek^enen Vir^piele lteiinftrd)cn unb Zlie&er6r«minöorf umfaßt.
3" ^^■r fdioii i'rn'äbüten llrfun^e roti ''14s <^n^e; ft.ii für ^cn vUinjen fiaii^:r{;au ^^"
ye5eiii)nuna pracuuim vin>nini libcromni. ein ilanu", öer an einem Cbeiie ies <5aucs, bem jesiaen
Jjrcteu^run^e, i)c^l}aib u'uljrfdjeinlid} Ijjflen blieb, u'cil ^era^c l?i<r ipe^cii öcr lud^tjcr ^'fc^ilterten
Xlon^If^nff^ft bk Canbcsl^f^eit fiäi er|l fpät «nta^i^Veile un5 bie Senwfrncr fidf not^ lange viele
.Freiheiten, fo 5a< Kedif ^er ^ifdjer«, &cr yi^^b un^ iies yeiv.bauei. fieberten. I^or tlaie^eraau nnit
alfo iirft rüttoilieh eine (^'noffenfdiafl uon freien i^aueru, ^te ixit uiiinitlelbar öeni reijtit^o ^e^ Kaifers
unterflcUt t;atteu.3 Dem «ntfcrcd^n^ fin5en ii'ir l>ier ^ie pfaljarafen bei SljciH im 2lnfana öes
H> ^d^rlfunbects im Scfi^ ber l^dt^en <ß<ri(f;t»barfcit, ^ie fie al5 £el>en «n bie Qerren von 2TIobber^
ein Dvnaften^fdflcd^ auf bem IDeflevwaibe, »ergeben Italien. iKefe f^attcn bamit iwieber ifrrerfeit»
einjieborcftc jMiao (<^efdble*ter belieben unb jirar in \'m ^en lli^fenaruM^ ntil umfaffeti6en <ßerid>le
liai^er bk i'on ftaivW, in bem (f^eridile rvibaeb, iem je);ivieu ,'{reieiie;run&e, 6ie r<»n relbadi. UX-il
aber b<r l}ai^<r^au itt>if<^en bem (f5ebiete 6er naf)aui(d^*n (Qrafcu lu^ baKm Mcfe irol)l früt? Kcd;tc
unb £ig<n(t^uni jn erwerben «icfud>t. l^eftinimt«» l^ierflber erfahren mir nrf» ans ber ^it b<»
naffauif^n iBrafen ^nri<^ I.
Perfelbe em-arb \3l} pon (Bvfo ron lUobbera ^^e aräflicbe <<^ericbl5barfeil über bic Qälftc
fBciidjts liaij,er als pfdlsifcijes €ebon l^n^ ^ie all^ere lialfle nebfl IPalöinwen n. f. u>. t'on 5en
(Qanerbeii von ^ai^er. [327 erfaufte i>aiiri i>einncb i>on (Qy(o poii ZUobber ^ aud} bit l)<rrfd)att r<lbad?,
wo bcr 4l9raf von Itajfdu fd;on r^od)ipali>unoien unb <Sfl1cr befa^, mit ^.Rannen, dSfltem nnb ÜmSifL
9o<fr wolüen bie von Selba^^ wdd}cn Sayn beiftanb, jidr nitfrt fflgen. Cnblidf fani e* \!*7*) ju einem
]^^Ieid>e, nad> trcld)ein bcn (f$rafen Pon Haffau 6ie Tocilei, ieneii i'oti Selinidy aber 5ie (ReriAtsbarfeit
jugcflan^en iruröe. (417 erliiell 6ann audj öev naffauifd)e (<^raf öie l^elebminji iv?i l{ttr^'fii!5.
später erijob bex (f^rai von Sayn, u>cldKr ebenfo u'ie Uai)au eine 2lniabl teibeuwner im
jreieiigrunbc itdite, 2Infpni4r auf bicfc» «Sebiet lladr vielen Sftreitidreiten unb Tergkic^en erfolgte
bann cnbli«^ o^ne ]3crft<f^<^gnng bcrer von Seibad) {59^ jwifi^n Sayn nnb llaffau bcr Burba^cr
* lieber Kr gmeinfctiiftln^tt {^aMt^onfprSdie M>tT <Sivifrit vrrjL Kt (Srfifcitfctr in KmtM BnAdt^.
-' Tfral. alldiniirttic tEitili- inii i
l>(rtr<i<|. Xlaät ^mfclben tporen alle Kriminalfa4|(ti ato>«(M«ln( ju OilbiibtirA hii5 S'mabi»^
jii ciilfdioi&oii ; ferner folllcn öic aii§<racricbtlicftc)i «ßcfibäfto roii btm luiffjiiififtcii 2IintePcM(o in
iturbadi ltTt^ bcm favnifdion ^*^l!t^v'i^T^n1 in lu'unfirchon orlo^i«t n»cr5cn. Hai} btm Jlusficrbcn
bix Saynifcbcn litnic Tain ^crcn ÜntlKtl an iicii (Brafcu i>ou II wn^cr^d>v•l^ uni> \ r<j<> an öcu ^jürftcu
jtkM<4 IDil^ktt von Zloffau^lDcil^inr«. 8«i (er C^ci(iiii9 htt Caitbc ^o^ann» VI.* mitflr feine
finf Sff^nc 1607 tarn naffauif^ 2(nll^il am jreicn^anöt, cbenf« ivi« öet Qitffn^run^ an (ßtor^
be\i rtiftiT N*r l^eilfd-iiKT fitiic, ircliicr IcRtorcn nun ron ^c^^l übn.>"n, f-incm J'^nl^^.■r, ^crn
('5rün^cr i>it Piilcnbiirvwr ttntc, jufdllcnöiu Cfjcik fccs (Bnicbtcs iSai^cr Ironnlc unb mit yurbadj
rcrciui^tc. Pic ^^cilftciiicr Cinic tjcrU idfon (620 aui. Penn als il^r Stifter bas <!9ebiet 6<s iter^
flM^Nncit Dllim&ttc^er «Srafeit crbk unb not rincn CffeU f'ine» IHsficti^ieM bereit, Mrlcgle er frinc
2\ofi^onj nach Pillcnbur^. l^cini ^^luffiabcn iiet DUfmbur^er Ctiiic 1709 tarn mit beiKtt 0eMct and}
^r ^retc unb fiicfcnJlrun^ an llaffau Dic^.
Vw im TorlKr^cl^u^cH metjrfad) «ni'äbnfcn (Ran erben p*>u 5clbad) i'eriianfen i^rcii
Xtameii uiija^eijelE^aft ^«n tOo^nfit üti 5em gletd^nanu^en ^ad?e, uvldfcr uiilet^ib ZI(iiiilin||<ii in
Ut tfMtt tnflnöet, wo jel^ ba» 2lo«f 2HltRf«1badr tie^l. Sic traten jvcril ah ein« eommutiitas mit
acmeinfanteni Siecjel in eiHfV ]Irfun^e am btm y^tfXt \2S8 auf unfe halten ibre riiw in rerfv+ieiene«
0rten 6f5 ,'5reien9r«n>es, t>on meldjen fic tbre befon5eren Hamen, irie i*urbadi, PenüM.li, lieun
fird^'ii, ^ppcnM^ u. f. w. tru^cit. 0b fic alle pon einer jantilie abftaniiiKn, iß un^cu>i|^. ~Ki)enfalU
würben [pSkt and) an6ere 21belifl(; ivie Me von Sictcn, in W iSanerbMio^ auf srtKnnmen. Sie traten
juerj) als Ce^nsleute 5er Qerren iion ZHobliero unb tBrafeH von Sayn auf. ®ncr ber Ic^tcrcit,
Johann, fd>entte ihnen t.'.V» 6en J?erc( ÜT.iIfA ■Jvbamnia einer ^vrc, l>obenfelbadi, nu'Ivbe
UH'Oieu mancherlei (ReioaUtbätiovffitfn ^ol l'^efir.cr ü-fioii \'~t2 i'otti t ilnidiof ^^a[^u!R vcn Crier
jeritiJrt ipuröe. Ilosfclbc ttueöerfubr öer anöeren isrlbadjfdten Bui\} ju yarbucf) büvd> ^en £oa6julor
90n (Trier« £uito von jaffenliein, um öos yXfc \367. Jhäf war bamit no^ reinc»we^ i^e tlTa^t,
bie in ben Streitigfnlcn juriftlKii nn^ Haffau nocb lanoie «?><it eine QaiMplfta|$e I^alte, oeniidrtet»
nm fo u'eniaer, als einige i'on ^em (Befcbletbl mitllertreile ir; benacbbarlen (<?eb(eti'n, ^efo^^^•r? im
Sie^erian^c, üf^cii d<fa||l Ijatten. «£rfl im <?. ^^Ijrbnnöeri rerfdj«vin6el öas alte ('^efcfjledjf aus
ber 40efd^ij^te bcs Canbes. Seine meinen (ßfiter n»aten bereite ub inannlei^eii mdf 2Ius^ert>en bcr
Cel^n»lrd$er an ben febntl^rm jurltt^fallen. Cinen f^n^en Cb«! ber Ci^jengfiter erwarb ;76H bcr
prinj »en ©ranten roii ^en *Erben. tHe ottonifct)en 2lnfbeile löff.n ft* öann in til\itii~n<ctfcn J?er'
t^fcn auf, unb bit jnifaber würben unter ber |nreuii(<^ Pcnpaltun^ freie (Ei^cnlifümer.
Quellen unb Citteratur:
IlniolM. t«5fi*. III, S ::.
?(rnol$i, llliscrlldiwii.
Der Qel|CHfrtM!>t^ 1^ iUttnitlhadt an» dem 21d4Ujir it» a«4Niiiig«ittll|«f f^rinr. ild»cnba«^.
<M«^«lftf bfT iSrafldKift ^nyn von lRaltl{. 9alill('ff- fiUenknrg X«'i, Sfüi 3h3 — 376.
i^rilraij jii riilrr «SfiVf'idXf Wi JfrviriMrimJr*.
Per iiltc liwfraniii> ull^ itint iVttH>hiicr ii. ». w. w>n Kfd'iiiinjsralb fbii jr& Hldiuifi-, in im i.Miinrrit
fiir llraff*i<l>lf ii. f. m.. JU. i. "> «.. T nni I4,
adreiika«^. V. II, 307— uci Um famlltr mii
Digitized by Google
14
Dendmälft ))er;cidini| Ute (5rtnrtniie IBurbadi.
I. <Porf ^tirbar^.
1.1 Kil^iurtrr jüMuii poii ric«iri(.
I : »iK»
oiiif*iffioi, am^^o ^cfdiloffi-ii, mit ll\'ftthiirm unb iiörMiAom 2(iibau mit (<5tcln*l. ftolj6frf<.
.'jonficr unb rcbolllödicr ninöhoMta, cititbctlivj ; ninb im (Bicbcl 6cs 2lnbüu».
Cbür<ti j,{vab{ ^cfcfoloffcii, am vTburiu ruii&b<.Mta.
15
2. «Dorf JlDürgcnborf.
(5 Kilomrtrr in^öfllidi poii ^iracii.
l :400
ciiifibiffici, cinjod>i^, Cljor, Uobcrjidna, ciitiod>ici mit 3 « rd>luß. U\"fttliurm aditccfi^.
i)ol5Öccfc im Schiff unb Clninii. luoujwiclpölbc mit (Braten im Chor, jn'ifdjcii fpi^-
booiiiüoit yl^^n^ imb (f^urtbocjcn.
^'jctiftor uii5 5i»villlöi)or cintbcilivV fldibboauv,
im Chor ruTiöboj,i^. fin^aiiOi ^cra^c ^cfd)loi(cii.
So» Kixi^pi«! Clafcl» (8 qkm nrit 33H €p«ng«lif<^, 324 ValMifni' anftcmi
^Tfiriffon, .> ^uiion) licjit im tf^tbie! ,'^ol■u^^Mf olvrlvilh l{it\lMVi>.'i~ !^v■i^clK:l; lm^ :iiufjf;f ^io
C'>lllU'tll^o^^ CI.^fcl^, trs>^ii uudi ^as bid>t bubti licc.cn^c '^cisiv;\^ :.cb:vt, Pilltihütton iinii iMiU-iihadi.
v£latclö, in <;iiicr ilrfmiiif ^ur'j— \ua«> i£labrcli'f, bat ff tuen lutiicn van btt vEbfuo au öcm
borl ht 6ie jcm^oH mflnteitbcit Sac^.* XSMi ^trfelli« ehe Md^ ver(MnMi<frc ^ufammenfeittn}
ift, fo fdim öcr Ort nidyt }u ^en dltefteii (^rfin^un^it ^erecbnel werben, wtnn er audf als Kapellen
^{*^t■ ^^^^ .iltni Wr.tfricl? fi\'.;cit nirf>l ju öen jüiuftoit suhlt unb bcöiniletiö ülter ift. als <<?ebllKi^
foiPoi)i H'to rilliibütten» mb Ptrienbad). Uudf fdjoii ^ic rid ar^iscrc (^^cinarfuii^ von Clafclö i<i22 Iw)
im C5c^eitiai:> ju 6cr twn IKIlni^üttcn {7 ha) UM^ 23irlent>ai; «(2<j ha) weift auf ein l?^l^re« Wkt
ftes erftcren Ifin. IlanieniHdf in ^jfol^e Mfi^en^en <Eif(n0ieii»erbe»3 twrmeljrte fu^ Me {ScvMteun^
bter febr (Kuf, uiiv^ i vi: crfoUio ^ic 2.^tl&uii^ ^<.-:r Kird^piel» imif HUxtmunQ von IDeitenau,
deffett trällere (ßcfd}id}l< aifo ttiejeiii^ Clafetö« einf<l)li«|t>
' iSniincm IHirlft« M 1(ln|{iri(l «Mnli»li)n«i. t<ini0lfi(4» Mr ralfpwdrmtm tlamni iniMr €tfnftl^
• Ufferr Mr jfinaAm (Srtf «ScwmcR« Kittnr Kic^fpi»! IVitftnMiL
1 5kl)r )P(idnidU.
Pus Ktrdjfpicl (Eroinbjch (4') ()kni, mit 2MU iEininoioltfcbcii,
tu Kalbolifcn, (n an^crt•n Jlbriftcii, l."> jii6cnl lic-yi im l(ori>
ircfloii Krcifc* unb uiufoiM ^''S (ßobiot öcr in 5io .'{crnöorf
inütiöfttöv'it oberen un5 ntittloron Ctttfolö. Da^fclbc ciilbült Mc
foib* Äcnunnöcn »Erombacfi, €ittfcI^, l?urj|boli>inoibaufcii, rtori6cM
bixd^, fidicii mit iMniDicrbaus uti6 J.^Ok'ft.Mtbadi. £s ^cb^rt ju
^^n «CUM alte« lurAfpiclon ricjicrlanö« unb bilöcte b<m tnt
i^-viJbmb ron 211tcr« bor einen fv'äter mit ^ernöorf rereini^te«
(*^ericbtsbejirf . ^ >£* ivirb l."»4ö jum erften lUal urfunMicb als
Kird^fpiel enrähnti un6 bat ftit troft feines 2Ulers im (ße^enfal^
ju bcn meiften übriaen in cileiAer 2lusi>ebnunoi
lana bis beute erballen.
2lls Kircböörfer finöen u'ir in ^en älteren Pfarreien cieuvbnlicb
bit frübeften (<5rün^unlJe^, ii'ohl fcbon 6esiialb, ireil fie bei i>er
fär 6ie ^amali<$en Terbältniffe aünftiaften Ca^e auch acn^öbnlii;
öie arfpte I^erilferunoi batteti. Per ältefte <Drt bcs Kircbfpiels
ift aber uiiju^eifelbaft Cittfelö.
Pic jrfiijf Jfori" ^r* lljnicti* fömitr iUMr l>fi il>rct Piirft<M*ti3fcit awf
rill oirririarrr^ ^lllrr iti tX>vtts id^lirnrn lof^cii. ~\t ift abrr rtiic {uiftcUiin^
&fs frübmn titfe*. i*m «od? hent* im Poir^miiii^ üliliiV trtff nitiprid^f.
f rtl'frf Joriii ifi thtnio n>it Üt iiacbhrr v' rriiMbiifii>fii lljmcii ^cr 7(ir*&örffr
Jlctfrii. ifii*pc jrtit ciitftcllf in ,fii*bj(l> mi!> ipahil*rittlid< 011* Jirni^orf tinf
.^nMnnnriiirftim^ mit 2Ua oin ^Ipa. n>rliii($ in in ältrflfM ,?rit für ^as jrtti^
(f irbr ffilr (q.) il<ui{ 7liifnat<inr i>»n 2lri1>itrft 7lllirr<tit, Sirani.
' IPaiibmdlmi in Ktrdse ju iCrombdtb. 1
' £i»ll< Jim« f rm^orf.
« pl?il. t".
* (5ffd>rirbm £itpb», plfil. cot,. IHrffllir ^onn fliiben n>ir aiitb in itm t>tfitdti«n«pret«<»n |S7*. Strnbin^,
Srformutiont^rfifc. :>)0.
(■k«tf(. Biia> itnk XunlKwnfniJIfi mh avitfalrn, Unit Sitftn. S
Digitized by C(
i}adf übMi nur unt i{in iric l]n^mI>drl» in hm !Iam«n iVI;r alm, im(^ ^ MrixtflirNaitai Hiitm brnaniitn
«BrilHbimgiii Mrfttminl.
2ll'fr nidit Ciltfcli», fon6orii öo» ptol jüiKjoro iCronibai) tl'ur^^ Kirihöcrf, woM uvil lohtcrc;
mcbr in öcr "^Miüc ^C5 liirtblViols lu« un6 riollcicht i<t>on trüb ültorirn (TM an 2hI?^l'hlu^l^
om*id}t Ijabfti inodito, ircui^fUns bcfujj « ^4(lO fdjou 24 tjäufcr, u»äbrcn6 tittfolö nur 2."> aufuMCy.'
Do* palronat ibtr Mc Vnd^ M«icn iwn ^tltec» l^cr Qnrcn von ltHl^ellllC(e,* ctft M ^rr
Cinffltjrun^ bet Kefotmotion naUfm ba <0raf von Ztafj'«»! tiisfelhe, nrie in hm fibri^ £anbcslf^cit<ii.
für ficb in 2Jnfrnidh rtv>fi>? lur,tifrt>.'l nMr oiiijtyo im ^K^■;ol-lo1l^, in n\'l.fi>'m >-in fn•l^^.•r
Caiidi-sboiT l^cfchuiM?rcd>t ausübte, u>ot}l wnl es incl^r als ir^cit^ ein duöcrcs an ^cr äu$cr)K'ii
(Srv'Hjc öcs ttailauifdjcii (ßcbicl* la^.
IKe aus htm ZTIitlctaltn: ftamnicn^e Vitifc var St, Cu^ctu» sevriH ve» auf €infliiffr
von Ztoröen l}<r ^beuten Mnidt. Daneben finden fit^ von 2Ctte» ^cr Ka|if Ucn |n €id}<ii un^
Ciltfdfc. festere batlo cbcm'o ir;.- M^* ,\''"''"^^""''^"''^'"'" li'-U''''».' ^io rf. K.itb.triiui .il^ r-iMinlviliao.
lX)\c ironibacb ^ii« cinsiüv luriiÜMcl ir.ir, ni u^'U-b^-in cv\ rl•^■IU^x-l• t\iiK'*o;-iicn- ^.if. poirotiat
innc l^dtk, fo umtbc aud) l}icr fpätor ai< in einem aniicrii ^Io t'un6c5bcrrfd)att 5cr naffaiiifdicn
<6rafen poUflänMs bc^rflnbct. Hicfeltpen bcfofeH l^ct urfpriiii^H«^ Hne Dogtol, «ibcr bancb^t fetten
Vit fyntn von VKlbmbvn mx^ viele <5fitcc nn<> Ceibci^eTic, ipcl4pe fit ^i323 pfawbvcife teni (Svafen
ficinriib fiborlicpm, nlt^ i>rft i trr unbcftrirti'n.'r iiLiffjiiii*cr l^efif, !l■'tlr^^•n. bicr aok'j'..'iic <<7!it
J3urabo!Jiii!a!mu)\-ii, ro-i iivl^-bciti nodi tin ^'^ol._■;'.•ll^otl ifi, Mtol- tinJbrfdjcinUdj ein Cebett ^er
21btei Peuj bis 5111 f aeulanfalion frerielhen un ilnfuna J>es (»». jubrbunterl*.*
Hotöen 5c» Ki»4rfi>icb CrMnbadf max ber 5t^ btc jaratite von ^olbtn^I^anfen-S
Zla^ ber Urinnbe t079— ^0*19 »Ewmuii^cn jtrci Brüser 6er pot^ mpül^ntcn 2Iblet Dcuj au0cr
incbiviiii LUl^i'rvMI I\'>"r;iniaiii im rioL•,ovIL^T1^ aiuti einen ftof ju ,,^\^l^(nabufen". Petifelben befapen
^ie berrn vo» bolöinalwuicn, ii'eldie fcbon aovien i£n6e öes l.i. ^\dhrbun6ert5 in ireflfälifd>en llr
fiiubeu i'orfoinmen, aU lUaniileljeit i»on bcx HbUi. 21U öeren rdfiillen u'uröen fie juer^t 13(S tut
mannbutl^e berfelbcn anf$(ffl^.
Der i€|te männlid^e Ha^fommc iwn Pietri^ von l7ol6in^biiufeii, fyrr jn 2Uinen un^
fif7n«epv>"biti\a, nn'lcber loH4 ftarb ^n ci CTöiitir hinterließ. Pie iiltefte ^er^elben, IHaria Ixoftnu,
feine i£rbin, uerfanfte |7tN) fiiil tioiömabaufen nebfl öeni ^^n^ern J?cfih irejien <^iel^^crleo,eulK•i^
an 5ie jürftin <£rnefliiie tll^arlotte von Itaffau rieben. Pod} unir^e 6er Derfuuf ive^eii 6c5 pon
vielen Seilen baje^cii erzenen <Einf)>cudr9 riäqiSangjii {cma^fL vvwAe ba$feli>e an M<
rorfiibren 6ei» geigenmärti^en ißrafen jürfleitbcrg peräHfect in bcffen Sefi^ c» fi<^ iiod; ol* bo«
einji^e ^<^loffene aMi^e <Bttt 6e» Kretfes befindet.
QueUen un6 Cittenitur:
itan6(d;riftiid^ £i>r»ni( ««n £i«miiAd) p»n pform 21d>(nlKM^.
Aifi^i^i^ie ntihridpltn wn Jcinteif , ^mitkni^tf». Con^enan nnb ^^ing^niN^ufm mm Snbnniijp**
• :iriio])i. «Sefdr- Uli 3«
* Pljil- UB.
' pir". n«.
« ait«R»a(^ S. V. II II.
]|fMlniilct*jDti|eii|iif In ^cneinh ^iinliail).
: > Kifpmrtcr norl>m{tlil4 wn Stogm.
1^
öiv-iidjini^, i'tri.'ijod;!^, da» ivcflU<^c Jiodf l}dib; lUaiidavfiöcn in 6cii f«itciifd;itfcii , Ci^or
cinjodfift mit 2Ipfi*. IDefU^imn mnanlfc^, in 2 (0<f^c|fen ^ciDfilU. SteeiwiyMk« tor Upfb
fpäkr. VrcujsnvMbe mit anflcpu^kit (Sntlen, in bm 5eileitf(^f|eii cin^fifiig, auf qiui^tifdKii
pfoiloni titif Irilhfroi jrorl.Ku-tt \mb auf lt)aii5pfcilcrn, jn>ifd;cii fpifebooii^oit <5urlcn anb IDanb
bU•t;^cll, >ipifi.i<cii niiiMxv;Ksou in ^l.'tl roitottfdiiffiMi. Cliorapfis "h'iUHvM mit rtiifo
fapV'cii auf W>mt> pfcikru u\it> DwniUn. pKilcrtapitcUc luil <£cffnoUcii. IxJvntcUc öcr ll>juy
6ieit|te mit Itöpfen im5 Caulnwtf ; Salb mit €«tblalt.
jenjlcr, nmM>«0i^ ciii^riüd, Sdrallld^ rniiMw^i^ jipcitl^i^ mit initlclfäuh^en. •
Portale, runölwtie, 6er 5fl6f(ite mit ocrftfimmdltm Kl«ebkillf4rlu|.
(Owridrititt.
€(afirAni(nte|>iiifld>rn, Kofi, jiotbifdi: rfrfiainmeite Z>erfrad}ini0 mit Spi^bo^ un^ 2nafii>erf<
bcfrönun^; ss cm brcil, *)7 rm bo*.
pololf Kciiaiffaiicc, von rilbcr, nül Pccfcl, ju|<i}nti und ~v>il;ic^jal}l (bu^f, 28,5 <^i>> l}odf.
WailbilMk«d,3 Uctycr^aii^ Sefte. (2If»l>U6un^ ficipe Ucbcrfi^riftm.)
* n«^ Oftni unk tOffini nod; wlialltH.
Digitized by
J (BlcKffM mit ^nfdjriftcti:
l -
+.IMD1C0-DIVIMF
DVN- PV^BOR.
^,o8 m Burdjmcffcr.
2. lolian mauriu fürst 7u nassau. hermannus solbach pastor anno MDCI.XV (1665)
Idhannes painpus uiul frantz seelbach beide Kirchmeistere h. jacob cromd gos mich,
l.oi m Purdtmcffor.
5. Zlcu.
Cafd \.
Sau- unb Kunfi^(n^nSlcr v«n IPefifiilctt.
Kreis Sitten.
3inictirtnfii1;lcn: I. nciib lTo^^^pcflcn; 2. nrtrfi (Dflcn.
Digitized by Google
CiferfElb.
Das Kirdifricl «Sif^rfclö (faft |2'/» qkm 2oM,' franaclifitic, .*us l{jtboIifcn, "^5 anöcrc
Ct^riftcn, ^uöo*"! 2Üön>«fl«n l\«if<5 uit6 unititgl nur i>as eine $icid;bcnoniitc Tort.
9a| ötcftt j)Mf Qcnu^ tlt um ffir fi4r aUdn cm 1(tr<l^|iicl jn MIÖcii, rflt^ bttfa, ^(lt <» im Pcrcin
mit bcm änsrcnjcn^en lürdiftikl tlie^crft^i^ einer bct ^uplfitc be» Sie^Unber Cifenscwec^c»
Pfr ^iarnr. in iiitrttrr .fonti i:>t:' l>irnirfl&r ml^ l^»: l>|riiirfl>r", brrubl auf !xt ta^ir ^^^ t'lrlfs in Jfr
Ctcnc an ^rr IMünbiniiJi ixr lEii'crn o^cr ridxi^cr £ifrr iti Mr f iroi^. lUälimiii iminr pbcii an bir^rm X^ti&K ^cgnir
Cifmi* jn km Stitlitn «Srititaiignt )m CmIics ^rii&rt, €ifci:f(U>. ivw (rinr »un^t^ti^ ZIamcM«fenn fcovrifi, ff n^mit
Urj^niiig». 3mmcrl|«ii imiji friR Stllcr (H^n ctn (riKtlli^r* M«. >(«n <* ifl (ttw* ktr » XapcimMiffr ini aHm 1({k(
fjpM 5ifii*n. iHh') IPltt^r .ftlialc poii simcii uni trft ihT^ fin 'c!tlfl3ll^^n•^ Kir*(pifl.
Ciftrfdib i<»23 iuid;träjlic^ 3o^alin ftcm ^ün^rcn ju^cfprod;«!! unb ftaitö öa^er bauemb Hilter
fatfyM^tu fyttfiftfL JMi tfoUm audi Ipier me im üM^itu ^iit^dpt* bie SemOl^^cn bcr
3itfuitcn nur a,crtitc!iCii i£rfoIc(. I)ic frfilicr flciiic ,^ubl poii liatbolifcn hat fidj mofjl crft burd} ,^11511^
von au^{n öcrartioi ivnnchrf, ^crt feit ih<)~> dn; lYli^ns^fanei cnidfltt ifi, iveld}« aud}
bie ICdli^lifcn von llnbividfclbcn uni) (f^oftrnbad) ^(.-bLnifn.
Cifcrfelb ifl juc^lcid; 6cr öos ^[cidjnanii^cti Gimtes» 5u u^cicbcnt au^cr itfm nodj bit
ftcibeit ebenfaU* im SObieefleii ^leic^cti lticbcifd)dbeit nnb ^afenbad^ jid^cn. Dtrfelbeii bilbekn
früher einen <£Ml ba, ISuincicridii5 unb fpjter bts au» bemfell»«! IpcnMr^^bcii UmlM IDeibenou,
bis fte fi<^ 18« 7 ab bcfotiber» 2liiit abjivei^ten.
' Phil.
• pliU. 14!».
i VnrgL Me «ntfpiwttiitr t1«incnMI>KH0 mMW Ctafrift.
♦ Sirlft KirH>fpifI Kö^atn.
> rfT^I, IlU^rin. €inktinuj.
» Sitiie Kir^rM S^c^ni.
Digitized by Google
jfetnbDrf.
Pi« luiibfricl ,'5orlI^orf |.")' j i|km, mit ."xori lEran
^clifdjcii, 2.">r KotboUfcii, 2."i ait6oroii vtbriftoiil lioal im Iiorö
iiH'fton öirs l\roifcs im (Rebkt ^or mittleren ,'5cr1l^ort ull^ ^cr
mitcroii Ctttfclö uiiö lico*. >£> enthält 5ie (<5cnu*tuiicn ^^cvn
^orf, -ErMS^oif mit Kivujthiil. ,<{cllin>jbaiifv'u mit ll\•i^v•n mt>
Poritkifcu, CO^tbL•I^on n>it ~Minfcrnbce?, Sueben, ^^^o^on^lU^1
mit €obo, l^ufdibütton mit yottcnbj*, un^ robihacti. Pom
6on bni IcBton PVmeiuöon famoii l(ro5cnl'adi uni yufdjbüttcii
erft in ,"5oUu> iie* iTcItamonts >^bann5 ^cf ^Uittkron i»o« Ilotfoii
nadi ,<{iTn6oif, uni> foblhucb, nu-lcbcs irübcr tboihi'cifo ium
alten li'irchtVii"! rieben vU'börte, ll'ur^e erft im neuiijebnten
\^brbun^e^l ^'jein^orf ^'olIftän^ia eiureileibt, U'äbren6 es nod>
beute (.vlitifdi ^aiij 5um 2(iut llViöeniUi oiehort. Paoie Jien
oerlor ,^ern^orf \i>2' einen Cbeil feine» trüberen (ßebiets bi\ri>
2lbjU'eiJiuiu; ^e» KirdifvMel* Illüfen. ~>n ^olüie ^er (<7rö(?e öe*
l(ird)Uneli. u'uröe bier |.s»)."j eine ju>eite pfariftelle aeü;l•ün^et.
^'(eniöorf ift eines &er neun alten Kird>lViele ^es rie^vr
langes, un& öas l(irdj&orf cjebört andj ^en^ entfv'red)enii ju
^^^r A% öcn ulteften (<)rün&unaen bes ^an^es.
5n>dr auf riii arriiujrrr:» ^lltrr briitni ^oi1> ifl ,Venl^orf fiitflrlluiia niirr
Sltrmi Jforin. xittXfcrt in riiirr llrfiiu!>c ooit iin,; l'wntrapl?, im 3lid'i>i4fc>iijlrc3i«cr Jfrnftitrf ff . in rhirr llrrmtbc poii isoq
' l^>lll^lnal(rri frfr Kir*c \n ,lfrni>orf, | : f>. (Siebt initfn.) ITa* Iliifiulvxr ^cs lirrfMltfltii Illtirfd»!, f ir^ll.
Google
23
IVrtiitrcpl} loiitrt* iin> rtriHo tpic fitff Ki* alfc Jlfj >\i.-t^ i-iitlvilt ?ir lrr.tr filrr >r:i U'orte* rntfprtfbl griMii !>rrjciii.(r-i
im tiamrn Sf* hfiü<d*rii forfcs JJntrrf bfi Kirrffluin, wclritfr in Jiiffirr ,^onn JlntratJ Kiiilrt». «EWiifo. i>>if fafi allf allrftni
ÄrfiiiSunafii ptnjl. tiftfcl>. IVtfrii, ^iwirn ii. i. it., von (inciii >fr twiiptafiPÜfirT ^c* t^m^c^ an iw(d>cni Hc .iiiaclrat ipurttn.
üttm namcn n(ial(en ttaktn. vnianH an^t Jtnikmrf rinm foU^ im ffiniiini. S^Aji «Drt* lif^ni fafi oHf an ttr 5((Hr, ve
vttfdjvtf^Ht wMvH^ d|lffr 3iifdHMittiili(|fitiu €f||lHit# Int Viirc^pM ^ttvSttvf Ki itr ^cätt wo Kt bcbnitfidfii Cljftlfr ^tt Citt
f(l^ HNb^fcs in las ^npMl(al rinmünbni. f"'''" ■** f'fnn riiir btTn^ri^tr ]lH»nat>mr ccn &rr lUijrl. al»
nnfrr WrtfrfpiffMrt «tUM« «trilrr oMtalb im J«ttJ#Tfthalr in »jf »>iititrr faqt am ^iifir *»* bohfn KiiiirUbfra* jiiaclfvlt n>ut>f .
Jln ^r'M i">rii ;l\rl^«■M fcbr ju^^ciVltlrn IVrciiUiiuHgspuiiflt (ribfi licoil ^vIdlc^r1l >as rrfl in jfni.iün ^ni r■ll^t.lll^rn^■ hir:u
ihal, mclite« rbciif» anir l^uiibl^üiten |nii lla(etR btm im Kinbffid Jfmidorf von iUtcis brt I>lütvrll^c1l £ifrii>jrmcrbr
Hrtanfl. VcHilftn^MfllHf jimge MMm^n IM «Mir VMft M ^rUinflljmitni flrifftMii nvttni tiiit tlwHfMfm.*
V\c bcm Ti €iuirottthii .v-nn-ihK- Kir^c ju j«mtorf t«ut«t ftnrcfr Bauart auf «in 5em
^» lürcbfricls oniiprcdtiTiiöc* ZUUt hin.
2lu^cr&cm flan6 in Ofli^cl&cii eine ulk, jc^t ju einem IPoi^nbaus umgebaute Kapelle. IPal^r
f<^itH(l( ^db CS «ine foU^e audjf iN Bufd^f^Olten, ^a bort btt paftor v«n ^miiörf, thm^ wit in
<E>|ll}«I6eit, jiir beftimiiilen ifipIMcsMenft 311 liiilten hatte.
Den Kiid^enfa^ 5U ,^ern^orf hatten l>ie Kolben roti IPilnsiorf, pon uvl>1i>ti ihn feer (ßraf
f^einrid) I.".<) ern^arb. J IPie im ana,renjenöen Crombad) hatte auch in 5iefem Kirdjfpiel ein
rifeinifdjes 5hfl i^efiljunvjen. Di« St. 6cor^enfird}e befaß ndmli* einen 6of mhö <Bßter ju jem^
borf, nwl^e i<rf«lbe iBraf iMbfk QAriscn (304 ecMMi^.4
Wie in ^e^ J\e«jel 6ie allen Kirchfpiele, btlöcte audj .^ern^orf jualeich einen (ß«rt(^tsb«jtrf,
Iiatfv* 5diullbei|5 feinen 5it> nieljt im K^r,+l^orf, fcM^m1 in i£rn&iorf, mobl n'eil hier 6er
C^ruf ein fy\u& ncbft <ßul befa^, i>as ul» 2lnit5u^cihnun9 öienen fijnnte. Das Ijeuti^e 2()nt ^ern>ori
umfaft ntbtn htm ^leidjnami^jen Vtr^fpid no^ Ciombtu^.
Im IDcftcit TßxdfivMs jfcntborf war btx Sfammfi^ ^ Jamtlie vor I^«e95 «n fecm
^(^amiaen Z^aAe. 5ie finM fteti (chon im i". |3 '''''^'"'<^*-''"* fu^vnIttt^^
J*''^'"'?""^*'''' "''''^ (*^ottfrtc^ (Sobel, (f^öert) pon 5er tkfe tn vulcw Urfnnbcn al?
Vcs}t oder 2lmtmaun ^es (ßrafen lietnndi ermät^nt. (349 pecpfdnöet (Sraf (Dtto ihm un6 einigen
«Sciioffeii ba» Caiti Sic«««. ^CuffaOmto IPeife iwljmcn \XTi berfdbe «5ottfti«b von b<r tftfc uxA HXUdel,
fciH« «Solüit, if^ l^us JUT ^fr von im <5raf«n t>on Haffau als C«I^tt.
teilten phtliv'p unb 2(bam i»on 5er tvfe öie räterlidicn l^tTtBuncten unö bit6elen 'ywcx t'inten.
Hadj 5em (Toöe rtephans, 5es lefcten niännlid>en €rben 6er jünueren Cinie, erbte 6effen IkfiBun^en
f«htSdfn?ie^rfoljn l)eur. poh sybiVi^. \ 77') erwarb öer jreiljerr Hicolaus ron rybcr^ aud; b<i& (5ut 6er ftarf
ncrff^ulbelen äUkttn Cliiit.7 \7m Mtiflttf «rie bet JMmttt be» ^nj« <9tit tftn an b«n prltijen von Okonkn,
2(uf ba r«d^«n 5<t<e 6er ,^ern6orf, aecjenüber Kre6enbad), loQ ein jiocifes u6eli^e$ (9nt,
fobe.** <£? (jehörte eitlem ,iStretj;e 6e« (ßefct»leAtes felbad>,9 ipeld>e< vof. 6iefem Jon iniiLatTicn
£olj< führte. *£ine llrfun6e von crtpäl^nl 6«n 2ittter <5cri^r6 Daube t>on 6eni tolje un6 eine
' phil. roM :o<., 1,1».
' Urber »a:» arriii<)r Hilter >rr 4PM« mit Hilf .billiftt* dlilignikcn HoiWII, fNOi« IMI|C M «ilMHltvr iM^tldlrr
O^r fi(l)c «Sdioiwrr» unter tPtüKnan.
» pitil. (3S mit Itrttclki. «Seid;, n. f. I, 439.
4 pl}i|. 60, «I, 62 «lA ]lrii*l>i, I. t:*-
» }i((<enba<^, S.V. II, .W— H.^.
* ;i*frib<i*, f. l\ II,
■ ;M enba*, f. V. II. «i - h:,.
f P n --, KU.
^ rcralciibc Kici^fpirl l^uibatb.
Digitized by Google
24
iiii5rr<; ron neben ihm frinc Srii\T ('Sotlfric& unö ivinrid» von rclbaJ». ,^rüb5citiji fcficiitt
6a5 (5ul naffauifcbirs €ohcn acipcfon ju foin, feit 14<>I iPtrö ^ics ^u^J) finon fcbnsrcrcrs unjircifclbaft.
2II5 Hh.o Johann ron relba* aon. €ob< ohne ilTanneierbcn «cftorbcn irar, liop 605 rcforniicrlo
fioii» iliiffiiii fioacn ^a« Cobnaiit (che ncbft .Zubehör al» bciniacfallcncs illjnnicbcn cinjichoii.
£in 5«bvilb i>on iom frbcn u'iMbIid>crK'it» beim S«J>sfaninKr«oni>t io'i4 jnüoftTonulor projop
ianb crfl irsö 6d5uri> fein fndc, Mc orjnifiw KcüicTuna 6on <£rbcn .'^hhmi (ßul^en au^jahltc,
irofür bkU «luf fäniiiitliiio 2lnfprüi>c an 605 (But Cobo I^erjtiit leiftolen. •
2luf öent im rü&cn 5o5 21mte$ ^ern6orf j;ek"aiMten <Qut €ati^onau* tpjr 6er riß fror
/{uulilie lUifdiel ron €anae»iau.5 rie irir5 U.")2 juni eriten IJTal enrjbnl. unb e* ift jtreifelbaft,
ob fie ju 5eni urfprünalii>cn fie^ener Ubil aeb^rl.
Illil 3ot^>"<>i Ptilenlin ron ItHfcbel fAcint 6er inannejftantm 6er jjinilie im 2Infanj| i»o~
I r. erlofd>en ju fein. Puri) fieiratb mit f lifabetb ron ITifAel fam philipi." ron tScc«
unb öiirjuf 6effen f d>irieaerfobn Pietri* PbtiiiT ."{retberr ron I!u*fl>e6e in ivim 6e< (ßute*. .-Strifi^cn
6effen ^Erben enlftjn6 nvacn 6e* i^eüRc* trio ein lunairieri-er projcp, n'elAer 6ie fubbaflution im
jubre ir4<i 5ur ,^olj.e hatte. Per prinj ron (Dranien erflan6 da^felbe für .'•2ul.> Keid>stbaier.
«Juellen un6 Citteratur:
JIii* iti fiMrrljn>c* rcrjjn«otl>fit ron I*r. p. ron 71<tfnbd>l<. i»<»T I. I— Ii».
KoUrt-tamrn }tir (fSfi'.i-iiW >rr pfjmv ,ffnl^orf pon pfjmr ^^l*-!«" ticiiirid» Mdxnbdd». IKflnt
burart ^''^U'^f^u*"*'™ i""'-- I'r.
fifjfnrr 3ntrllijrnjblaM t»::, 11t. Kurir rutinif in pfarr« ^ttviorr.
Äf«d>tdMli*< llj*ti*lfn r«n ^fT^^^o^f. ^nnffmhff« f andmaii nnS »^nrabolfiiiubunien pon Sf*nnnj*rath
ntanoCT. ritam i"»t.
■ ^l<^rrtba<t«. S.V. II. n*. «r.
' rVrjl. nbn Mrirn IXamm das nntor ItVi^man «Envllmtr.
2Ithrnbj4> f.D. II loi— ii».
lOiinbmjImt in VtiAt 511 ^nnioti, 1 : 5 .ri»b» ttiitni' . ITj* Ilunwhinf &f» ^Iri^ttrhm 2llbr«d>i, ri»^- i : .*•-
25
10 KilMiMttr niiMiA wn Sfagm.
tetifd^fft^c, örctjodii^c i)aUcuhrd}c mit ll)c(ttt;urtn. ilrcbcpt'.'il^i'
"KnaigtvMbt mif 4kakn pü^ilm fpi^lwgigcii (Burlcn auf pfelkm mit l^ltambcit
2>orla0«n. 3" ^citcnfcbiffcn einl^iiflige tkwilbt jonf«^ vmgjfiMt htäkn Qwxfiuxtm
auf tDanftporia^eit. 3m Cl^titm jvci flcwMMc tfef^oH*.
1 : 400
jtitftor flad>boo^i9 enixikrt. Sd^lU5<i}«r ninöbogig, {wci^Ui^ mit znittclfäuk^cn«
portale fludjbo^i^.
<Cpttap^, Henaiffancc, von <Eifeii ^c^offen, mit 3nf<^ft wA ^olrrajal;! (359. 2,16 m \)oäf, Ojb m
bntt. (mutans Cafcl 2.)
' |H«T tuiil' ('lltfii rrtpciliit iiii^ luiuifbaiil.
' llM^ ) ^luiiabmr rfii ^Ir.fitoh ^lllrKt't, Jpir^i, por itm Umbau.
26
unö tfkn^Mbfmalfrri rcnunif*, mit juurcn uIt^ <E)ntjm.'n!c»u 2lbHIJun~cn nuAra
und ab ri^inftton.'
t : ;n
1. Potf Ürfu.>t|)al.
fiiprlir ifif>ul<> neu.
I (?ll<Kff tiiil ^nfdirift:
S. antorii ora j)ro nubis inammesfreiny mv fvvit ani>tcI'Klai>ii 1682. 111 Purdiiiic
* !tad< ünfnahmcii vcn üril^itrft ülbrr.^i, ficoni. Pi^r (•rm llnibjii.
27
3. ^mf SnnimiSK^ (Scfi^ev: 3elj(>
^au|tlgtkänbr, ^u-iiiitlMiu-c, l«. Jiil}rbun6crt; (UbüriiK i>cr|>uiuiiu-U, portal mit ll\HT<;it uiib ^Ml^rihr^
ja^l |ö23 (2(bbUteti$ (Tafel 2lin 5iUo|li0i(fwl tDai>pcR 3nf<^rift: Sybog 1698.
Tfyoc^aus mit 5<^«j|f(^airten.
Kdief, Scnaif ance, pon mit 2 IDoppen. 4^ cm lanj. (2U>U15ttii0 (Tofd 5.)
Sic^ri ^er 5mM ,y(rn^orf, roii uro im f taot?iir>f'ip ju
ntBllflrr, ficjfii Umfibrift . . . ii rjii .^"crriitorff.
4'
u\güucü Ly Google
Digitized by C^()0_<^lc
c r n 6 0 r f.
(Tflfel 2.
3E*aO' ttn> Kuitn>cnfmJl«r Pen IlVßfalen.
Knts Sirgcn.
Kirdjc:
\. ^»"«''nonfi^' »ad} llor^u>eften; 2. 5üi>anfid;t; 3. fpitap^.
Digitized by Google
Digitized by Google
2lufiiat;mcTi von 21. €ui<ox^t
r. (DftrtnfidM; 2. Sfl^<ttlfi^^>^.
Digitized by Google
Cafet H.
Digitized by Google
3unf crnt^cc:
Cafcl 5.
Sau- unb KunlibenfmSln o«n tCe^foltii.
Krtis Siefen.
CktitSmif «an Böaimitr ft 3oBU, Vmtni.
iUappciitflfcl; 2. Küdjc.
Digitized by Google
Pds Kirdjfvicl ^^rcuftcnbcrgi i2i)'/2qkm, 2<rtS lEraiuwlifdjo, SöH Katboliffit, anbm (Eljriften)
im tDcficn &C5 ric^cTIall^c$ mib unifagt b<n jkvfcti ^rcu^cn^cr^ unb bis (&cme\nbm Büf<^er'
^nö {TSUfdttn, Qo^eifen, 2(n|lof tinö «Eisten)» piittnslHt^ (mit bttt t^tn 5iSdtn\ Xnausbaät tmh
Qo^cnlfaln. Dicfc (Drto licijou im (5cbiot 6v*r oberen 21$5orf mit 2Iu5tiohntc int- trabrfcfteiiilici) fpätcr
eitt|tan5enen, nur (> ha inufaffcn&cii J^olfcnifain, dmI^c» btm Ifkt in öo» Sit^/nlanb tfiitfibcrf^mfcn^
jmitenber^ tft cntf von ö<Tt bt^tn ütrc^fpiclcit, u?eld?c int ir. 3oi?t^i?tin(cct oh* btfon^nvr
l?erati]a{[aii9 eNlflaiitoi f{nö.> Ce^rc VMt offM ^tifel bie €nl«>i<ftbin0 bt» Rieden» jnutotfrerg,
beffcw Bftt'obner es halb ols eine aro^e 23eIäf<iauMa olllpf!t;^:n nm^len, bei ben VKäßäfcn J?<r*
ridhfinti^en oiif entfeml Ite^enöe un6 imbebeufeuöere pfarröorf ®berbol5fUiH anaeirtefen 511 feilt,
311 bit jum 3d»lo^ .«srenöenber^ ^cij^ri^u uii^ öaljcr «jieUeidjt fdfou im ^abrljunöcrl erbauten unö
btt 5i Katharina ^eioeil^lcit KapelUJ mctbt fdfon von oHcr ^eit Iftt von eimm bt^onbu» baju aitgicftellleii
pricficr lllcfje Riefen, aber alle Ahtigicn Krt^fii^ ^n^lun^cn ww KinMonfni u. f. fanfecn in btt
pfarrfirAe flatt. IH« 8<mobner öe* iuifbluben6en ^ledens fud>teii nach *£itifü{n im.; ^l'r }\c»ornnificii
ficb ^l!rcb 2(trfteUunvi, eitles befon^cren Kuplanc rcn fioljflau iinabbänv.ia ju iikk+>oii. ^IKn erfl
naif rteleni U.^iöerfprud} PO« jeiten 6e5 Ijoljflduer pfarrer« erhob 6er töraf 3<'baun 6er 21elU're ^^>8J
gvmbtnbttq j» einem bcfmbccen Virdifpiel. XDttt et aber bn neuen Ctem<in6e an ZMiHeln fef^te,
n>M.Tt>en iSQ? no<^ btt Bflfd^efgtuRb von ^Ijtlan, unb pKJktv^cn (nef)ft 5tö(fen), 2lTausb<t^ un^
3trei iiittcr.3e{ian^e Qjfc (Dcitborf unö ^criin^t von <D6cxfifd|ba(^ a^jcsioci^t un{» mit jieuöen^
ber^ vereinigt.
' lOaii^miilfr« Kirrfje jii ^ff^l^(>rf. ( : "1. (riebt rrilr :<...i i'oil) Jlnfnal^mc wn 3lrdjtirft 2UI)r4i*' si*a«i.
Digitized by Google
30
Itac^1^cm l ">40 i>{: alte rdyloßfapcIK- i'i\in6 jcrflörl u>or6<lt UMt, halte man augerl^ll»
bti fdjlo^l>mti^s ein on&cr« (ßottcsbaus frridftft. ^^o(c» aber imfcr ^>•n o^u^lIIcn^c;t l\'r
i)ältmf|en irit^t mehr ausreichte, heoiann nxan [ttO\ an ^rfelbeii Stelle mit ^^m ilau cnur putrfirdjc,
l^oOcnbun^ uMljrfi^eitili^ erft u>uo erfol^lt. Xlaifbnn 6ic{clbe ^606 «in Saab bit ^lamnieit
»orten WM, wurtc f{e |675 wfob<r utif^efMittl. 2Iuf«« kcr Kal^riiunfop*!!« «ob c» nw|r «ine 5em
51. Ilicolaus vica>cibte Kuj'cIIe J?üfd)en, öie aber fdiou im \6. ^livhunbivt verfallen j« f«rin
fdjeint. ' Vov mehr als jcbn labrcii tviivb.' in ^'«'"^''^'"bero, iiucb eine fatbolifije Kirdje cihaai, nach
Jxm Ijier f{^n i'oiljer eine öie Katbolifen öes 2lmte* jreu^fnbcr^ untfaftenftc ZIliffton»pfarre ^e^riinöet
v«rbtn «Mir.
S^wi idn^e betnx ^nuhmboi fter ^ufilott (im* Kin^pids »uc^, anir «» ber 5i( «ine»
c<^cricbts, 6cffen ye5irf öiefelbe 2tus^ebnun^ u'ie öa;- ()eutic>e 2tmf balle. >£f umfaßte alfo J>ic bci6en
jikHl hier nur rcvtvnu'^cni-n lürdifpiele ©berftfdjbacfc iMt6 (Dberboljflai!. Wk tvM aWc äh.-wn
Ktrdiipicic bilöeien inefe beiöeii früljer b«(dH5er< (Serid^tebejirfe, iie {>ann jufanimenoiele^t u>urJ>cu,
dric <» au4 fpikr mit £toinl»a4 Sanboti «cfdpa^. 9<r Si^ öt» mciiriafen <ßcti(^ ourb«
Siitig jitutetthrs, ipcil 5oit «in« «riflU^ INnoattun« ^xtqmäfM war. Da (»42 no^ ctit 3Intt-^
mann 511 ,<fifiib.i* mivibrtt wirb,- crfofatc ,~iifi:nitn.-iiI,\Min^ m(^t >Cin |4> Oa^lfttnöert,
IVOS aud> nitl öer ,r)ctt i»er »Srbauun^ 5er i'ur^ in *£«nflauvi (lebt.
Denn ^ii>fclbe u>ur6c ^ivifc^eu ir>45 und lös«/ unibrfd;cinlid) ^um f c^u^ ^e^en ^ie u>eftU:^e)i
natfrNrn« htfönbn» üt fymn von UHIfecnbcr« ansiclegl^ ft^nt «bcr nie in ciRer ^ifbe von
6eutuuv3 vjeniefen 5U fein un6 den (Brufen Iii« ju iäng«<«m Uuf«n1fKilt !j«Mcnt ]tf ^Nit. \(t6ti brannte
fU ab un5 n)ui6e nidit nne^er aufgebaut.
3nnet^all> Bur^bchn^ ipuriKii Ccute mit ^er Terpflid^tun^v ^ie ^ur^ ju fd|ü%cii,
4ingieii<^«it uni mit 0rttiib(ta(rai ünascjtdJlrt. 3b <340 Mcfe SlnfieMunvj ab^lmmnt max, öurften
Me ^nfcr itut aufcr^Ifr bor tltaucrH anf 5en t>om 49raf«n ani^eumfenen tvicber (rri<^l«t
wctbtn. IKefcs neu erbaute ,^n!udenber^ ii>urde aber mit Thoren, planfen unb ,?>äunen b>fe(tt^,t uiiö
brtninlc lf'<«*t rjci+i ciftnivi! ci[\ 3tii ^>•r rvinc ^C5 ^<5l>\f>>ii5 ft^neöen jnvi. jäbrlid) von &en i'uroorn
Oieirätjlte und von feilen des Candesl^emi beftati^te Bür^ermeiflei-, ^a^e^ni ^ub e> bei der ^.ennj,en
2Cn)dl)I PMi Sfirgcm ftinc 5^ff*n unb lUtt^i^errtn.
€b(n|o(c^ nrie btt Sur^ ixrtontt <frctttenf»tr^ i4«lf<i<4t fein« iEitlftefrun^ unb pmt allem
feine t>(recjf(cttnft btt Cnimtfeluns be» j«^t ^ovt tinfit^an^nen ^Eifntfcwtrlx«.}
Quellen mb Citltralur:
3iM J wiifcti iW r ji» l>ni|dN|}nil|«t in Ilt^cKbat^» f. t*. I.. m- -im.
' JIdifiibtf*. f. 0. I ii.l, JliMii. i,
' ~{ttit Uitt^fpitl (Dbnfiid^biwb.
' l>Riel. Mi4f^ IXMtmui.
Cdfef 6.
Digitized by Google
j^tabt Jfreubenberg.
otiifdfiffivj mit s/s (£l)or, iiorön'cfllidjcr *£ruHnlcruTio, un& ruuiicm U\fllljurni. '
jeiift<r fpi$iw9i$, «inlbeili^; qfxtibt ^4^ff«tt an ö«r IDefKdk kcr lErmeUcnin^.
«£iiiJi4n)}i( flacbbooiia an ^cr IToröfcitc.
pcfal, ^ ^u-ttaiffana-, van Siibn, mit ZIeifei, 3nf«^rift uub ^di^resja^l |(M>4; 2rt,s cm l)od^.
3 ^lodttn mit jitidjnflcn:
Si voK est eanta si molUa braclin nita et quacunque potss arte phcer .... iohaDn«
mauritius n.-t&soviae prinoq» iohannes lancltcnanii9 paator frcndenbergiensis. anno 1669.
1,12 m Purchmrf{f«r.
2. un6 3. neu.
' J\clt einer f diloKiiiil>ii|ir !>
• IVrijJfidjt. (£t0m>ia4>, fttit \h.
Digitized by Google
Pjs l\iri)fviol ftilcboiiK»* m>h qkm, +oro puiiaclifcbc, 1 73 li'dtholifcn, [ü a^!^oro Chrifton.
M) ^ui'».'"! '"' Iiori>irofK'ii Krcifcs ciilbdlt ^tc im (<5cbiot 6cr obert'ii ^^oriiöorf ^kIooicikmi (^ctuoiii5i*ti
(Dbcruiiort, iiclbcrbdufcii, Iviöcin, ronnuvilii, (<5run5, iSiUrhaufcti, 2lllciibai), bic 5taöt l:>ild>cnbad>
Mii^ 5as Uli einem 3uflu|g btr oberen ^E^e^ ^eleciene Cühel. *£nMicfj «jebören bierju feit J634 bit
früher nadt Itetfeti ein^epfarrten unb im Prcisbddilbale oielecienen (Deibelbaufen unb 2\UcfersfeI5.
Der Kirchort ifl ^ie jefiiae f taM iSildienbadi. 5ie liov^l äbniidi u>ie f ieaen an öer u>ii>tij;ftcii
stelle b<i oberen ^"eni&orftbales, u^o ^ie rerfdiieöeneti, bis ^abin jiemlidi Cskid) lanoien Cbäler fidi
511 einem t^auptlt^ule nereinioien, unb tuür^e, nad) 6iefer Ca^e }u fd>lte^en, 5U btn ülteften <6rün
(tinoien 6e* Can^e5 »jebiren.
Ver ^u^*fi<^>tiolt Iljmc ilbrr. in ilfellrr ^orm Iwlirtjiithj* lpri*f liiJfiir. IMÜ irr ir>rt rit*t einer >rt
oltfftni. ^on^c^l jütiarr als ^a* in J*r ITjbc lirarnSf Porf Pa>*in ifi. mcl*« iin Srni dilrii1>n<iinidicii i<ii*f obrrbalb >fi
ChalpcTrintijniij ait^clr^l n<nr^r. rirllricht ipttl ^rr C^rt &rr l>rrniiittnn>i frlbfl iptviru i'ts .liuumincnftTÖinrn^ fo rirla
i^'ädit iirtVrüiujilii'b itimp«i>ji friii moil'tr. 211« \fittt bri ^röfirrrT Kiilliir Mr f fimcfc JiiT^nrcxftirt mllr^rrl, riil|t>]iii>
hier liilibnibud«, ^a$ ^dnll irr^jm Irinrr diinfliarrrit iaM ^rn lältrrrii (''>rt bM übcrjlüdrln iiiift bti in IVM nur» Kircb
Sorfc* ihm porarjoacn tt»^r^^tl modnr. IVn hjbrii j1|o hin mohl ritif bfrr*tititr ?Iii«iiatinir poii ^cr NmcI, »m^ >if
Kittbortc itr äUtrtn pfiimicii jujilrich ^^r ättrilrii <Ariill^ull^rn iti inniti fiitft. iiilihntbudi ^rlH^rt lünilitl) jii im
•t altrii Kird^lpirlrn £>r* ti)n&r5. I>ir rr|)r ^kiifiricbt iibrr ^ll5fflbt rrbaltrit it>ir biird) rinc llrfiinfte doii t52H4, jn ipcidin
itr plrlianus wn llcitlienbacb .TvfiiJlf auftritt.
Pas Patrondt befunö ftdj in früherer ,?5eit im yefilj öes Klofter» Keppel, welchem 6u5felbo
luabrfcheinlich von bamn i>on I)ain, 6en mutbmaf;licheii Stiftern 5er Kirche, überlr<,id,en tror5eti tpar.
Ton erfferem erwarb e* 6unn \^*}^ bet Äraf von iiaffoii. 5
' It*an^malrrri i>rr Kir*t .51« Jlrtpbni. 1 : r». rirht niilfii.i Jid* llufnubmr von Ilrd^itrrt ^llbrrcbt rif^i.
* Siwfl in suit iMld^nibiid' roii i-tn:.. im rlai3t*ar*ip niünfifr, Kepprl (OT. llinfd>r«ff : i. itr f *(fJtii
von tield>enbadi <prri;ilrid>r: UVrtfiiliid>r rirjd. l^rfl II. ^Ibtbriliiiia 2, dafcl 9.'; Üiiinnirr |0 .
J pljil. .T».
♦ Phil. (!)<♦.
■■ ffral. 2Id]riib(]>f>. 5. f. II. ir.;. uii& ÄrCd'icbtf >frtr vom Oai« imlrr 3r"i9artri*rn nft^ ^f* Klofttti
Krfpel nntrr Kirdifpid Krpprl.
Digitized by Google
.■>.l
Poll) lUicr Kircfjfpicb onlfv^ru* trobl &asjoiiiac ^or Kirche, n\']i>c rt Poil .uu'oiht
war. Sicfolbc mutbi i«>8y iurdj yrl^lt^ >frartu3 jorftärt, iNJ^ mt Wc «ßrutii'maui'rM niii öcin «Px
ipdQ>e fte^n blieben. SU wunden beim tDie^craufba« btnn^ tDnl Mc fpäterbiii fcbr baufällige
ICini^e fSx Me Unjalfl (er Befiu^ rit( jU Hein ivar, wurte eine neu« an ^felbeii SteOe ^baut
tpcld)c is+<i fcrti»; u>ar. 3" ftilAoitbadi u>irflc ii'cuiaftcn» im [<■>. jabrhun^nt iiocf? oin in>citcr
tficilllicbor ; 6cini tu ^cnl i^ciLlit über Vxc 5vnc^a! £oniH*iit*ivrbiiitMiiii.;cii ' von |."»öt) ii>iri>
tu'bcu öcni paftor iiod} ^cr ^rübnu')(ct aufaefiii^rt und in l'^OiU'l'f^ 2(u|'jcid;iiuii^fii ülxr Sie^ciicr
Pfarreien wvtb bcmerft, öa| 9erllbar^ f^ildjcnbad) [3m bcn jrütinwffenalfar befom.
3m <Dflen bc» Vin^fyiei« auf 6cr Qo^rbenc jioif«^ 6cni 40ebiet ber €6er uitb Sie^ lo^
öic 2(iitoiriH5^ ober IDebbtidisfardlf ' bd öcm <Drtc ZDet^lHK^. Derfelbc »>mi\'' iih) cnmibiil imb ift
fpätcr untcraoaitMOion, f>ilf5 er nicbf fcirtcn iTaincn rorlaufcbl bat intö mit ^^•m bcuto noch bcfl<hcii6cu
Ijof (Siitsbcr^ iiicitlijd} ift. Pic Ixoi'ciic ivutb< i'frmull^lidj im U-^kii Picrtcl öc* \r>. "yaijrljuu&crt*
erbaut unb bcfanb ^ bi« |5i9, iDa^rft^nU^ al» Sii^eiihra^ bcrer von 6cm fyän, im 8efi| b<s
Kiofters TStw^ von »eitlem fte bcr <Sraf l^nti^ in biefrni mit bcn jn^^Sri^ iBütem
ornuub. rt: ^at)K^l^ K:d^t: cvvcr pforrfir.fio, Mi« ft^ nlv'r fi^on in ^>•r ^Hift: .*>>"^ ' }. ^^''^r
biin6orts, i'ulKt.in .v.ii Pnaitlmiu«^ öv* ^a^llrd^ Iviiiilräctjti^tcri pMrrcr* i'on licttcH, verlor. i ric
ttur cbcitfo u'ic öic tlcimbadjsfiriljc^ tos löicl 5iiblrt.-icbcr IPallfat^rtcn, namcittlidj ,^itcii i»cr pc(l,
^e^n loel^c bie ^rbilte bes ^i^n Vntomu» «Rgicnifini »utbe. €rft mit ber 2leformaHon IfMm
biefe allmä^{<^ ^uif, öic Kapelle iierfiel unb lourbe \57\ abgiebro^cn. Dafür »itrbe «ine VapeOc ]u
€A^I «baut, aber fcboti [7\o 6iirdi eine neue crfeBt.
IPic fuft aUc älteren Ktrdftpulc öcf. 5iooiorltiiiiics bilöctc auch tjildjciibadf ju^kici) oincn
(Seric^töbcjirf, ju wtUtitm im ^nfait^ öc;» [7. yxl}ti)unt>ati bie bciben i>ortHr crvä^tni (Dtdti«l
^ufcn unb Ku<let»fielb unb bic (Drifd^ften bes banial» ecbilbeten Vin^fpieb Zflüfcn l^inju^^ffl^
würben- 5 n.>.*5em im IH. ^aljrbuiiöert noch öas jeßi^e 2lntt ,fernborf bamit rerbuniieii u'oröcn
war, ivixrbc bas 2lmt l)ildv*nbach nacf^ ncuorbnnn^ bcr Per^tnific nnUx, prcufifdfcr ijerrfi^aft iu
bit fiül^*reii 2tu$öct}iiund u>icöer i}<r^*itclU.
(622 cnoorb bcr <0raf 3ol}ann ber Utiitlcrc pon €uftad)iu9 vm IKHf^l^ in l^ilchenbad;
einen Bur^fi^ «ffne Zweifel bosfelbe Siflof, wd^re» unter tDU^dm VHoti^ jur fpdIweR IXKIIfelNU^
burij du^ebaut iinuöe. <£s brannte ebenfo irie beinal^ ^anj Rilchcnbacfj ab mb würbe nidjt
ii>icöer auf^»ebaut. (Benau jmei ^abre porlier batle bcr eben genannte .'{ürfl liilcbenbach jU einem
jleitcii ei(}obeu7, bodj blieb e» ebenso wie jreuöenbervj noct; ein Cl^eil b<s 5u^ei^ri^en 21niteä, bii
c» [üSa von biefem getrennt nitirbe unb «ine eigene ^üblifd^e 2>eru>anun9 «r^U. 2tnfan^ Rotten
Stabt unb Canb jufammcn «inen Sfirgennei^cr, unb er|t ^84? würbe ein befbnbercr SImtmann mit
bcm 5ih i" Kcvyd an.-.-ftollt.
lli^^t weit pon öcr 2(ntomuj>fa|.H'llc ftunö öic l^ur^ (diuöber^, wal}rfd}einlt<i; ba» novum
' f I r -.1 1' i II .1 ^'i-ti'T l".niiMl^,•,ci^fli>^1t^, :iT.
* ^^ut' k.^}e^td7i>iiu- c>ci ^lüii>iiui»fa)i«Ur u. i- w. i>«u liriiu'. ^Id^iibiic^.
) pbil. XIV, XV.
* Vtx<il. Kir^fefpifl iicjeii.
s Siti)r Kin^f)>iri mafht.
* Ongi. Xinlt^pift ^iriMef.
f lldfi Me tomit MifRifflfn ^Mfit, ncrgl. f^jciitf, 5 tali^ n. {. iii.
Digitized by Google
.51
f}e\nn<h jtim f diu^ 6cr iidtkt^cn lln^ ffilidicn (Brmjcn mi(^ warbt. Sic |292 jum crjlcn
Xdole iinlov >oni Hunnen (<^tii«bcra aiiaoführt.
Wol}i -yiw^ UH'vun bcr ilb^clc^cul^cit tiefer uiibo^v-utcii^cii i^ur^ rcrfanimcUcii iidf löoti
^ Mc Qectffl^rcr, web^ mit ftcm Prinjcn tlNI^clm mm <D»inlcn 5tn ^bjtt} mdf bm ZUe6er<^
langen toictni. 2U» 3»l;aRR bec ZtlitlUte fcbwm Soifn <itid( Qau* utib I)of 6insbcrd fibctm<f<n
tjattc, follfc ^o^ ^.iilo)! crft l^to^o^ ipobiilid-« boraoftcllt nH'r^cn, 5ioi!u foin cf in ^^•r traiiri.j,oit
(Öeil i)rctt;io;|äbrKi|CH ühc^e» iiiii fo uH-iii^cr, als öit U7ilt}clinsbur^ int bena^bartcn l^ildjcnbac^
an üt f tolle irvil. 3<''^t fi"^ '""^ nod; (Trämmcr 6di>on vor^ti^.
Quellen UU& Ciltcratur:
Stcudll^ ncf«Tmation«drf<<iid>tr.
miMhiil: Mc iiiritifon-Ui-KiH-ii ioUf.ijiimi ^fr rfriiorhciifii pMricr* r.-hrpp in fiili+ictiKl*.
fiM. ^ul. I»:: JIr. ".. lu!.b:i,i,;i- altrrcM i'id'st'i.l'li- ^^ l."'fjin-i bil.i'fiil-.ulv
sUt. ^ni. (h2;, l\t. f, II, U. },Vtirö^( jur calnländ. Kird^it- nai pfarr^'4ii4!tr u. f. w.
9ut Affd^c^K k(r XiitmiiMtatwIk n. f. v. tau XM^Mk tc> Slc^iiniftrai^ ftrbnr. 3l4|fiikad^.
5i(0fK (MO.
IKr SIntoniM oJtn It^rbbad; KdpfUr poit nidn^rr. ^Stltr Dmi» fir llr^'<^i(^ ii. fL v.
llr. i f. <,— M.
ü^fllbiUb 7. V. 1, III 2u:>. Ton in i^uro i<>iii»k>(r^
t:2aoo
DtnntliUi^ IQiwrMriiitt in Vmt dMiwtwg. mit ^rtimmn.
Pa$ lürcfolVici jrni^ui'tcidjcii ^44'/2 qkm mit HO fpaiitjcUfdjcu uii^
1479 Vat^Ittcn) jiel^ fdf an bct Sfi^jtsmije bt9 Siegcrian^ ^n. Von
bm 7 Ctmmnbtn, ivdd}« «s enthalt Kc^ im 40cUct 6cr tDccIc: WttUniaät
I t.'4ö ircrtinbnu^l), Raiiid>cii, ^rm^iartcidicn, Rclijovf6cirf utt6 rJI^^l^^l^orf;
in oinoiu ITcbonthalc ^c^ ohcron iroi?: (<5oriisborf unb Su^^:r^^orf. Pio
X^ouölforuii^ [)jt t^icr UH'tii^cr iH'rnicbrt, u>cü fic ta|l ausfd>lu*glid} auf
TDaV^ un6 CantoMM^f an^tnrfcfen ifl, un^ öiefte fann un» mit «iflcfartn,
tparum ba» Kir^rfpl«! im <9e$<nfa| }u b«n mctficn aitbtren frit 6<m 2nittci<
aller bis IjCItle Ciattj t^iofcd'o 2l^tA^v•^llmIü lvh>iltott Kit.
^rm^rtcu'ijcti ^ct;ort luinilul) ju iicit <) jlkrctt JU5 ^nittdaltcr
flammenden Ifiri^fpiclen, öcnn <* witb nid^t nur im Slrd^i^idfondirc^iftcr als
Pfarrei en»d^ fönbem unier ^n Pfarrern b» Sieflcrianftcs, wMft eine
Itrfuiibc poii ).~>4>) unleiiei^ncn, bcfin&ct uui? 6or i>c>ii ^\nii^rteid|cn, ift e» unier Mcfen
KircbfpioUii eine« öcr jüitamii. nioUciAl jüii>.\fti', ^it• »Trotimina von Hetfcn*, aus n>eld|em
<« waiprfdfeinlid) cb<iifo Ufic l^ild^crtbud; bcrpor^in^ ifi jicnilid} |Vüt erfolgt
3Uf UlfiM» Mifl HjM writilli riS w^ to i>Hi0e namc ht» VMjtotff hitt. tvilpmi)» In km SHmn pfanvim
^ir KirdiMrfrr mri^ nroltt tlamm l^aUn. Ikcfrlbr UuiM im Jln^iMafoiiMlRgifltr 3tiiinu>iilmrid»fn, |2T0 ^rmnigartn^fli,
i3: < 3nncii jrth«d»rn. » ift miffaOmbrr tVnfr mit ^f1nW^Mt ipriblicbni prrf»twitmimrii jiivimmfnrtrfflil mit €mtrlirü«f.
JifT luiini' >f5 fiiii.tf fllm^f^ fiilfcnileil B>iM y w(lfinfr Ilortcf u'clrfifi iirfiiiiMidi i.*;:. Piinf.virlrhniitm laiiirt.« Pif
Itoriftiuiui pou 3">>d'"^ mirfrlitciW ftat XiTd|)Off poii Jrfi oiiJrrcn, rbriiuiU* im Krciir f iMcii oirlcjciirii lf>rtm ficbni.
Hitkr !tt>nic riiie fpälrrr ?llifür3un<( mm: in bm £i(bni, ivrj^bdlb aud> da» im Kinfcfpirl tlroinbad) jdtjinw €id»m
im tTolfsmnnk linilc wn^ ,llri4|«'' Uamt € i m pw4|«ii>t 8iltaii^ jini Uc ^«yi^itaiifnt )<r jiMi im Xni^ nätqßum
^M^fii ^Mff UTittcn Milk kc9 l^e^tf Ifililciii* Ve I^mi knvt^ Me Icld^c PiifMiikll^iMt htt ZTuwm ^milffiik
kmiifN» fpUm CNlIMiimt Utftr Otto mM n«i^ kmidp Cosr itiib gfriiisr »ufkrhiittn^ IwINM^. Sk fht» mo^l meift
auf QSfm, Me in imfRtr 4i0mk iptUmn Urdpruiis* ab Oteftr fmlb, ttmot^^t^fn nii> (int }iim <CI|cil hm^ je(tt
filft. Mjeli^ MH km Hrnwn Mf QflNra» fiiÄ nmr OMiiig» im Knifc jin^rr ol« Mrii vwi Vavmnainm fiMMra.
■ ll>anbmalmi k(r Kinbr jii jf^l^«lf, t : i ({iri|c fritc M) ROi^ Unfmi^mc von UtiiUtH }lli>rr<<(t, f ir ^rn.
• f irhr bitfr* Kirdifpiri.
i pl>il. :t 10-,, :i)7.
» pbil. K>t.
s riHt« Xiri^(pi(l IVrikma».
7»i
ilbtt itit^l mt JrmgOTtnt^fn, ioiAtnt oiub Uc übrigen (DitfiKuncn it* KiTd>i|Hcl», mnfi (cid;! poiläniii«^ Sniantmni'
dtiMiiflm mit IM. vrmtlim tanb U(r ^nm tbt «nin^f 3tHtr. KHr ^Sttm im ha «UjirnHiiint €iiilrHiiii9 bcrnnft
ntntte, Zitier 5(t!i*» Ämisfiri* oit (pjfrr befMcK nw^f||.
W\t 3riii9iUiri<t<rii n>obl in- riiijuir (!>it im S^rl3rTlalI^r ift. brfffil ndiiK mit bem riiier .froa fiiw ySirfafninni'
irt^iiiiui bilirt, ifl »eine pMrrfir*c al* ntiji^c Je* tuit^cs a-u-r !\:li.un &cr ft. tliciltr ariiTiht. JOohrfcbfiuli* habrtt
u'ir c* bifr mit fiiirr rtirtrriii ^ti^^*""' i" i'd** l'i'il'^' bt'i-orjiijlf. IlVr Jif tritttt afiwlVii ifi, läRt fi*
frrilid) nur mmutbcn. l2»o fin^ru mir ciiio Jrmaiirl >tli (ßcindbliii ^^* ^IMigrii KolI^l^^ ron I0ilii*5orf cnnäbnt. '
JMf tiot Me(; DMlil »Uift* mit in SMfning jii titMn. U(ut> der da;]« tpot » ciiir Ouii^iratt du» Mm (Scidjlrc^ic Pom
f^am. v(i(^ jam Tkmt fBr 9ric dSmcfHim vmi ciinr Kiaat^nt cinr HSkdit nftMite. 7>a(i Mffdfe wn riwm IRliylii^
iciMHtiiiitrii jjinilir poii ^<'^l Bau ftpStAtt OMMtkr. {|k >m f» wn^l't^nMtti^, ds <ui<{i rirl mtitn vom Ixtin
rntfmit licijntic i}nftUd;<« fiifniii^rn vir iMs KIo^ "Htf^ nii)> wabrfcMnIicb aiulf Mr Vit&x jti l>il.^rtibj^b uiib
UVhba* pcii il?r brirnbrni.^ ^cr Kircbf aefiiftctc Äiit iimfaRK ^a^ aanjr Äcbicl jftjiijni Dorff» ^ni,.>;L-f ü+fit.
n£* ift &if* c>*ii >J» riiijtaf Kir<b>orf Krdfr» ^ffirlt y^tuobiicr fämmlliii' bonar ^f^ Kir*r irarni. liiuii fdiiii
JMbrr H'oM fjiim br,mfiwlii, ^JH >ic i^iiiiMiiw ^fT I<ird>r ^rrjrllUKll >** P0rfc< iioranjiiiw. iii[>fin auf Äfti <^run^bfftt^
itt Kin^ tii>nLir aii^tlMll wncdcii uiA \o i<Li Dorf rl1tflJll^, ivit aus riiirr ^Inriri^luii^ pph iribrü^rnrii bti ^cr 2:^nr4
ffatiR b«4 brno^bart« Dorf Aaindütn l;tn>ordiii$.i
3nii0art(i4!«( ^ «If^ aM^r^rinlidr mit Don ((rit^foUs jfin^rrrn KircbfvtrI HMt^ni Mc Cigciai)nmli«4llnt ^rowin,
kofi bi( Ktniir niiM in riiwm Doffc mir in bm nbri^m mittrlafltrtidtni Ktrd^<i>tc[eii bc« Vitifr» crrii^tcl vnibf. ITi«
in JJöJlib*'" '-' :''i-T^>' .:rifi birr i-tii,- V.'r.;r^I-öf',' 'lili'^t'f: in frr Hlftc .''n p-arrri fitr ^ic IliilOkjr ^^■ Kird'C ,_u:i''il-ri
Jini i?fiiii;irinri u; >t\ LTiMe liMt ii'oi»! ein !: ..irnilni; Jiiisajuiiit'i"! lnl^ i'Srr»i*bt>rt. (i'fKbtr iij.b &rr f<b«n rrti'.il>ii;i'ii
r.u-.i- rm fr i Iv a ?fr Kird>r iiiiirricltril n' u Pu ^l»JH britimmtrii iiii'ii: iiMifii tiuii- f.'iiinii oif»d>iifft l^'or^ft1, I>Oib
fand iiuit >tcfclbrii m\ andern illor^ti auf uiirctlärltdn- IVrifr an die ftrtlr TrrfcQt, u>o Jctit üt Kird>r t'trbt. fit^
lUM^ bmt 9iidh((rin9«i bcr £ldmmc <■■■ bni frifierni (»rt bj» lUnndn n>iebcfl(ollr, mt^M'^ nt«»» Tic^ fnr bntä;
l(t|tc(c* an^tiMiiMe Siflk. tn^mt |ir niifi $aiij in bnr ntiitc ta^. f » (ii4>t bi« 5«9r bl« Saar (onwM vic bm Ztamra
ju crliSffii. Jib'wfa'i* irSbltf mon bi«ff rlfUf. weil Uc nTchrjiibl b*r OrtfAafltn tbr itSbfr lifacn i»f*IW*» dn*.
fdioii ötc UM Poriicr^KbciuVii cni>abiitoti iliuftdiiöc tnacfocit ciiio j^'ütak" <v>ru»ii>unj; 6ci.
"ittrdjfpick u>a[)rfä}i'iiilid}. Picfcll'c findet uodj iDcitcrc öcftäli^un^, einer UrfunK' pou l'»2ö
Wieb lUK^ ^Capelle ju ^nneorlcid^en «Is 6<r Vird^e ju ZIetfen untergiMrimt bcjet^rnd.
j<Tn<r wtc^ in einer Itrtun^« von (3384 netoi 6tnt plebanus in Hetpl^e, t^Mfenbadf unö XDeba^
\'r vicc|>lfl>;jiiiis iTrlt-sif in 3nuonciartcncyd>cn crtri:brif, aitcf cm Ftintr.'if, v'^^iTt Irm^^arti-tiicii 511
jener t^eil noch nidjt eine v^Mut. felbflän^iae pfarre nun. Pu)? ficb unter lürdifpiel (v'aier ab
^Ic^cnbad; pon Helfen ab^uunoite, ^et^t Dielleii^t aud} aus ^enl llinftan^e i?eri<or, öug e», anders ab
^I^KiilMi^ nn6 bk flfnrl^cn iVstm Kicdifpi«k, niemals «inen M^n^cnn tküä^HK^ «cHttet ju
^ab«n f^nt, fotiöem juin (<^erici>t 2(etten i}cl)2ite. <£s trennte fi<^ fbtn Pon btt 311tttteq?fam crft
)U einer ,?!cil, als ^ie l^ilöima ^o^■ o~orid'l>t\'^irf.' \\-rcU~ orfolat war.
Pas patronateredit übten i>ermutblid) juerft iiie roin liane aus, ireniaftens finden tt'ir ihre
Itüd^fol^er, t>on 2?ivfen, im öesfelben. Cetjtere belTauvtelen au4t mif, ii?eiiiijilei<^ uiiler
SSefd^cänFungen, nadt €inffi^uns ber ScformaK«tt.s
Purdj ^as (Leftaiitent ^nitikren fani ~\nnJiarteidieM ^auern^ unter
5ie fatbolifije XierrfcbafI, unö in tiefer ron öer lUitle ^es t^1^^e5 ireit entleaeuen <<?eaen^
tt'ar 6ie IDirfun^ ^cr (Be^enretonnalion eine (o 6urehv;^eiten^e , ba^ \v\v l}ier, an^cr» ab in
tot filmten von fdtbolifdmi Cinie t>cberrf<I)ten Kirdifpieleu, faft ausfi^Ue^id} Katljolilien
' dicli« (Sff4|^tr bmr pon lt*iln«b«rf beim ginifanamigint Uird^fpttl.
* CVrgf. im ^»t^mbni Me ^amili« mit btm ffoiw.
' :i.{<nibai^ D. U ^4«.
« pbil. 111^.
■ Jl.ihiii'ad« f. V. II ::t
' li<Tjl. ^tr Kiri^iyiflt Uctfcn, 2v3dd;ni, U'*ilH$bor{ Uftb f ir^ti.
Digitized by Google
57
üiiikii. ritlliicift rxnatn aiK^ ^k wat^^Kinlidf imm<r fol^lifd; ^blitbennt von Sideti' ipaM
Oit einfv^itfij« Kirche ^rtn^artdc^en flammt «ns tcni fpdiercn Znittclalter. Itnr «ni
Cf^eit bccfflben f^elnt ihn ju fein un^ rli^ trielld«^ von einer friUjer vor^nienen KapeKe tfa.
Ihn ctnec fobl^ot ift tti ^cr llrfunöc von ^~•2ö i)tc Keöe. 1)an«b«ii jiol- im Kirchfpicl »od;
.') KupcHcit, luliultdj JU 2Ju&cr*iorf, riild}i.*n5ctrf, ('?orns6orf, fiaiiidjc« irir(oiil>ad>, oiiu- ,^^^ft^llIftl^
grolle (iSiii?!, ^ic \tdi pielleii^t 6a6urd} erflären lä^t, ba^ fic jU einer ^it cnlflun^cn, als jnnoiart
eidrcn noc^ fein f>efonöer«s Kiri^fpiel Mtbcte mh Me »eile iEnlfemung 6cs Kirc^öorfs llctfcii
605 t^or^ntoifeitt von "KapeUm winfi^cnswertl^ mad^te. Piellei^t ^iKn fi<^ abec audf Me friUjer
Aber^aiipt iithlrcici^cn Kapellen.) in biefoni ratbolifdicii ltii\{:ü'to1, w'w aud} in Helfen, mehr erhalten.
3"! Wrchfpiel 3rmjiavlcidjen, bicftt uor &er (Brenje i'cf riv\>cr!,in>c5, nntr ^cr 5tatnmfi^ &er
Kitter von 6 cm ijane i?>Jö<" (• »•)# t>e indagine. Per erfte öiefe« (^efd}le^t$, n>eld)er
in einer Itifnn^ von \2{H «mSfjnt mxb, ift Coniadua <Ie Inciagine unb unmUlelbar darauf (1318)
(ommt ^eMd^ vom ^ain vor.4 ZCnfer bem palronot Ato Ztelfe« gielfMe i^rncn urf|>rünsli<|f
unilnfAeinltd) iiucb öasjeni^c über b'xc Mtrdjen ju l^ildjenbadj unö UVbba4)>S Sie bcfagen neben
^enl tillin nod» r^•t•^+io^^IU• t^ütor, ~i'!inK-it u. f. ii'. im ri»\_;orI»in5 unb in anaron5eiifc>')t (<5ohickti, bit
fu' fäniintitdj tUlnuiblidj an ^cn (t^rafen peräußerlcn. (4. ^ulprljunöert )d}ei«l Ötcfe* früljer
niüci^ti^e (*5efdjlc(i}t crlofdjen jii fein.
IKe jamiHe von Bitfcn^ ];at i^en Itanien »I^He Zweifel Don btx Bni^ 9iäm in htr
IV'rbonier Jllarf . Vie erfte fidlere vEripÖ^nnnd findet fie in bcr llrf iinöe über bis nciffauifd^c £an6e£'
ibeiluua I2.'i5, in nn-tJier Gmlefrid de Bv!fin intoi r^Jitvolom Oltto'« tinaeführl wirb, (.i.
unö 14. erfdieinf ihr Uante in Urfiiuöcn uieifadj im l">ercin mit 5eni öerer vom i}ane,
mit Bieidfcn ^e R»a^d^nli<^ einen ^eineinfainen StammMdcr ^Itm.'
^tft ^SMätllfum 0e^ bmav» f^itvw, taf 1389 iBrof 3e1pann pon Itaffau 6if Ißr^A^icIc
I>ol5fIaH unb (Dberfifcfobad) nebft öer }^u^\^ ju ,^reu6enber^i «an Kobin un6 »nb
^'ieafricb von T-dbiM^ fi'rffBfe s 2IiiHer nerf.■^^c^^•nl,•lI f^Jfi-n huftcn fie jdblreidjc ,iSebnteti unb
iinöere (öerecbtfame un tanöe Sievjen nnb in benadjbarten (ßebtetenv unö fett btm [a. 3oi?r^""^«rt
«ndf Ci^enl^nm am TSUfda unb Znain,>> olf» einen fe^ jerfbenlen Sefi^ wie es ^nfi) beim l^iefi^en
2IbeI ber jaO wtae. IM Oftts 9tc%tn TXtadft ftereitcten fie ben (Brafen von Uaffan viele S^wiciig^
f.'itcri,, TuniK'Titli* niCi'ifn ^^T {icrrf:*!!!» im (ßerid)! vE(vr<bacli, tro fiifi ^^'r (l^raf Fioinridj fd?lie0lid>
tnil iitT tLebnsberrlidifi;t l'o.suiku-n im:»?!».-. '^h:c hoho rtufo k^cv lllactil i-tianate im l ',, ^abrbllTl^frt
pljilipp POM 23t(feH 6er 2llte als tOberanitniaun iies tanöe«, n'eldien b\s bei&en (Srafen ~Vo'?^"" ""^
«Engelbert wdtH t^ut^dd^tid^ fBr feine feit 20 3alfren geleifleten XHenfte 1443 mit ber Bnrü ^ii
' ;i*riiba* r l\ ;iimi.
» :i,:>nil>.;d. Arid'. Vtll ni.»:,.
' 2l4>rttt>t)iti f. 0. I i<ii, Ilmn. i.
< :td>rubü* ~. ir II r.r.
• 3^aiM 5. t>. II ISB-34H.
7 a^mtoA S. X>. II
• ^(^(ItlliMl^ S. TD. II 18«.
9 7(d>cnbii4i P. II
Digitized by Google
7>8
iiebft ullom /^ubohiSr bolicbcn. UVw" JUi^brauch fcittor ftcllun^ fatii « abor \4Mi ju einem
Ddlligoi }}vudf, unb pbilipp inuj^c jiüi^icn, ianb itbod) id)u^ beim Can^^rafeii i>on Qeffcn unb bei
PifIfH Stttnöts^enoffeti, nn^ IfcvtU» NHe^ i^n kcr <Qraf von neuem. IKe Strriligfritcn fanten
ttfl <Ei{e6i«nni0 vadf itm Cete btt betten SelfKiHsien bur^ einen t^er^kidfi im (48(>.
Ztadf bemfelbeii .ML-iUten 5ic 55hne fbilipp's 5ein (<^r.ir\-ii um Ztoffau öos ^anje 0cri(l^ Ctotlfad^
mit >ilK*ni .^ubo[>öi, hohieltc« abi'v ^on fiaiti mit allom :Suhcbör, imb bkkv wurbt von neuem kcr
i)auptfi^ ^e£' (5c|d}led;ts. ■ Sod) cntflanöen über die mit bkUm i^cfin perbuii^eiien (6m<btf(inie
neue, bi (Dpättit^cilen aaMrieitfee Stwi i tfl M ten un6 tangiineri^e projeffe, Me erfl mit iem Xkt'
tauf ba ^tüM nii^ lan^e oot htm ^dSfdftn bt» <0ef4k<^ il^ien Sbf^f fan&en.> Zla^öcm
Mc Sicfenfd)en 2?efi^un$en fdicm im 2(nfitn^ {6. 3«>t?>^l?un(<rte in andere I^i^nöe, jule^t in btn
33efife 5er von ,^ieildibein, überaeaancien n'rtren, erwarb poii diefeii IPtlliclm roii (Dranien
6as (*^ui l\iin im jtahw [7*7. i Von der früheren i^ur^ fmd nur nod) ipeiii^e krümmer i'orbariden.
Quelle und Citteratur:
S. D. 11 SM— 4tT. Jbn Affi^t^lr im Pfomi 3n"9«l*i4!<"-
' JUfuMt S. V. II tfi"-:i4-
■ 7Utm!M^ £. V. II 26«.
) HdtnAoA X, I, f. ft«. SliiimrhiN^.
Digitize^
39
D(nfeiiiäl(t^II(rieiil)nt| litt (Semctnlic ^tmgaitcti^tn.
I. l^acf 3!niigartci(geii.
r ; Kilomrtcr «ftli* wu siNicn.
flirdir, fjtbolifd;, ScnaiffjiK-c uriö Uobcr^uu^
l : 400
eiiifditffia; Cfjor mit ."i/H fdjUiig; Wcftlbiirm mb Sübwcitidt 5« fcbiffos Ucbcr^ianji; IcWcrc
mit Sun6booicnfric$. rafriftci an J>cr norftfcilc.
l)oliöcuii5lbc tiiit Stiicf.
,^crtft<r unb i'Aalll^Acr oiiitbcili^, ruiiöboJiiüi. Kuiiöfctiftcr an b<t Horöfcitc btr f ufriftci.
ITcftportal run&boötö- £iiK;äiiJio ^nabt ^cfdjloffcn. lieber b<m füMid^cti €iiiaaiiJi
(Tafel mit ^"f'J?"?*: optimo tnaximo in iionorem S. caccilia tcmplum hoc cxstruxil
adm. rdus dinnus jocs Schönnen dccanus rurales et pastor suis et
parochianoruni sutnptibus. anno acdituis Joanne niiscr et
Joanne Schneider.
vfpitap^ (rott Siefen), Senaiffance, pon Stein, fäuleuaufbdu mit ^{i^uren,
Keliefs, IPappen, 3"f<*?"f''^*" ""^ 3«^>^'resjafjlen (554 unö tööö,
1,88 m breit. |2lbbiI6iinij (Tufel 7.1
2 iSpitapI^tcn, Kettaiffaitee, von «Eifen, ^e^ofleii, mit jnfAriften unb 3Jl?tc<
iaijleii 1524 unb (558, je (,75 m IjoA, m breit,
pattlue, «jotbifcfj, von IVolj, (»,66 m Ijodj. t2lbbil5uiK; (Tafel 7.i
2 ^fudjtrr, «jothifdj, von Srotije, 28 cm Ijod).
2. <9ocf Jialdgenborf.
I« KiloiiififT öftli* fon fiMfii.
fioprllr. fatbohfdi, neu.
VliFoUtie, aotbifi», i>oii fSol^, 0,75 m Iwcb. i2lbbil5un^ nebe«fleben5.)
Digitized by Google
3- ^orf l^ain(f|en.
In KÜoinrtrr öiilid« poii riram.
0nrj| (fisfaUfdj*, Kcftc, luMiaiffaiicc, ium CCbcil niil 5ti£bfav>v\Mi^cw.}ll>tMt auf föulon.
?itiiati«ii I : :riOO rd>nitt ani <Arnlt^riR in AtivöXht i : too
< !1adf 21uniabmf 31rd>itrfl Itltirtvt;!. ric^ni.
3rmgartcid)cn.
lafcl 7.
\. Sfl6oftanfid)t; 2. fpitapiv. ö. paulus.
Google
I
nvich5cni )d>oti fdt 1840 eine fd%iifc^
illtffioiiH'Kirn- in "Koppel bcfldiidcn Ivitlo, ift
an tuten 5küe eine or6cnllicl>c pf.irrci «cholon, u'oldjc
bk Vat^Itten btt «>aiidclif<^*ii l\trd?fpiclc liilcbcii^
badf, Znofen, ^nnborf unb €wm!b«täf umfa|t. Zlur
5ic Katliolifcii bcs in k^crcm Ktrdifpiol .vlovU'iicn
i'uK^boliiiii^baul'iMi fiii5 nach ^oln (Hlpa- lv'ii\tifpicl
2ia^rbad) ci)u>-pfarrt. Uli pf«>rrftrd;< wuriic t>i»b<'*r bic 5tift»Krd}< ju ItcpiH*! in <5cincin(d}att mit
bvn (pan^i'lifdKn Seu>oI;ncm 5c» SKfte* ftcnu^t. ^fir le^cn, Mc fctncr pfarrci atigc^Sreti, nrirb Mti
5cm Stift90cHUic^cii in tcrfclben (BoltesMcnfl d^^alieiu Crfl 1900 ifk öcr Bau «tncr bcfonbcrcn
Pos frühere pränionflrdtcnfcr ^rtiuentloftcr Keppel lic^it bei 2Ulcnba<^ auf 6er linfcn 5dtc
öcr jernborf. 5d(on 6cr XUime, (2.'>9 cappella, (2ör Kcple, Keppeie) ivei^ darauf tfin, wir ts
' IDontmalcKi btt Kird>f ju Iictj'bni i ; -i. firi'f iiuifii. :ijai ;iiirujbmf poii IlrAitrfi ^IIIwHljit, SIcgni.
* 5if9tl >(S MWfters Keppel pon (443, im rtaaiMrd^ip ju llluiilirr, Keppel \{S. llmicbrift: xigill. cowNal.
«hMdiwr. de capellt. (Oa^ 10«|ifU{ftf|e SittO, Rift UI, tiCtfA «20, Xtr. 3.)
J pWI. 9, t<».
tataiff. »da- an» MaaftrarinJIn Ma »rMalni. Kiril fiqn. 6
Digitized by Google
42
mit einer ijfiftliiien 5tiftuiM 511 thuii hüben, bk riollciiftl im 2tnfchlu0 an eine (i>on rorhan^cn«
K.H'i'lIv vrfoljite obtv bncn iinfänaü* mx ,?>ahl ^orin^jc ,^'ilcii bct lün^'lc v;o,;ortülv'r fo jurüJtrjton,
feag Untere b<m dJanjcri bin Hanifn juK 5t« war b<n% t£t>aii^'li{kn 3<''?*>""*'* ^<."U'cil?t mb ut'
fpvfiifiKt^ ^ Virile )ix Hdplrcn mitergiMfbitdJ Tht Vloflcr wtiv6( in ober vor t3.i9 von jricteit^
ocm fyme auf fctittm Cioenl^tim. waiifcfdfwaMf in kcr ICNi^tr oftKont ^Mfian eine X^nfor^un^
SU pcrfcbaffcn, ^eftiftct. 2luf t^orunlaffun^ ihres <^ri:Tt^^r« ühcriiejf 5fr <<5raf P.'inri.-h t2"<)
Klofter 605 patronaf über ^TC Ktrcfic 511 Hcf^ben mit ihren he6eulenten i^infiinilou, tiav-fn^ont v^oi Hilter
bi<\es als iubtn öc« ((^rdten Kiner jamtlK <^el)öri^c ^e^t an &cii(elheii jurii^fae^chen hatte. ^ 2lud;
iMtttrMtl aNinMcR Me vom i^nc ^em Ktoficr i^ bt^dxMg,* ^AHm^« unb ifrnen vcrtanHe es
ant^ tpai^rffheinlic^ ö<n 8<fi( be» pdfrondi» Hbtt bit Kirchen ju f^ilcf^enbai^ wnb XXMfbadif. 2ftt
Stelle bxc^cr patronale i-rhii-It lu-rr^"' vom (trafen von Haffaii 6asjeMi^e über feine eiaeito
Kapelle, welche* bisljer ban legieren juftand. (Db^kidj auföiie;!)* (0 ann, ba% in bun Ptntjtion*
abfc^ic^ {2*)^3 6ic ^atjl &er 5d;a>e(tern befdjrdnft iwcr5cn niu^tc, uelan^te bai Kbfter bodf im (aufe
ter ^<tt tart^ (ine oanjt Kci^ von SliflURjjen ju l>(^(ttlen^en1 UTo^l^anA. 3n jol^c bn 2icfonndlioR
VUrftc dMfclbe in ein un-liliii.;. ramenftift t>ern>an&elt, aber \(<2t> von ^oljann bcm ^üncieren wf"
$ef)oben unb feine CEinPiittfie ^^.•m ^wfuitencoKeoiium in 5tv.\;,c:i üboin'iefcti. u»,)4 ii>ur6e es als aMiae»
jräuieinftift für vier <£i^aiioielifche unb picr KuU;oiifd;e nneöerin>r^efteLlt, aber unter bet^ifä^cr
fyxtiätafl »i(^r auf^et^oben. Seit \8{5 wir^ to]?crind9i(n 6c$ SHfte* befonin« venMilM unb öie
«iBNi 30000 MmflfN^ni <EinNinflc jut ItnterfKiiiiit^ «»firM^ ^idftn »a^entbentt Beamter
ueruianöt. reit \97\ n>ir> v f i: !<^•^vT von •tifts5amen beiivl^nt, UMli^ dn btt baniit perbun^eiien
SdfuU un^ Ccjit^unij^anßaU wirtcn, unb ifat feit \d7ä einen bcfcnbncn eoangcKfd^n Stifts^et^ic^cn.
Quellen unb Citteratur:
2l&ttuh^i S. 9. t »I— S99. Sit ChtfOiplM^ bcr Xin^-ltcfiiniMtim fai kd« 10«^
(Scflirift'tr ^rr yrar^n^ItTt,l iiiift {><t f itlipirffliiiij ^fT im !?Jiff K^pptl l'ff!(■^frt^fII iSrjieliundis mi!>
dtiftall mit rinrm iirl'<1>i4!ttutni üütttlufc u. (. w. fon i^Vtiriniriit Kr4>iiuii^»ri)U; ^Ite. Bcriui («t-tb.
• Vtttf, TMmAt 1925. jnfi. lOt, 105.
1 pitil. tu ^2.
Digitized by Google
43
Iciknilcf 4)ctiti4iii| In tauinit Icwcl.
|3 «OMMiter iiwtMikHdr vm Siegen.
a) Biliar,' ciMii^clijvlj, ilcbcr^an^ ^otbifdj, Sciuüffuncc,
cinfdiiffio,, drcijod^i^; €t)or cinjodiia mii >,s fdjiug, ^olijifd}; uu'fllidjcr rorhdu itl ^Ictc^cr
Srciic unc 605 5d}iff, ju^cifc^iffto» iiiKijo^^i^, in ]»<i <Scfd}off«n, Ucbcr^an^. Oa^tcUer.
3ni Sc^ff unb Gfot fpdkre ^idßavptn^milbt, bn nwIlUd^ inibcnii|le Altere
Il>aii6 u)i6 fcfpfcilor. 3»< unteren (Scfc^o^ 6es I?wrf>aues fV»l}&e(fcn (nonn<ncmpocc); im
oberen (^cfdioi; 5tii)fappeiKunt«.$lbe, im weftlidfcn 3odfe fuppelartig, jnrifc^cn fpilbofiflcn
(Sutten auf redjleJi^eni DTittelj^feiler uii^ IDan^pfeitcnu
SircNpfcticc an* ciiif(i4.
Jenfkr nindbogis, jum (T^cU cnpctttct; im t(iitn^if|cf ft« ITocbauc» jiCMbe dcfd^offcn.
Cin^anc^ fladibooiia, au 5er Ztotöfetie.
CpiCapI», do<(>>f<i?' 13. >t?rbun6ert, ron Stein, mit UXippen iin6 yi\dfäftt OdttO bOldi Ul CCCC I ]C b Ii
iBpiMp^, 9ttti^<4» Ifi- 3<*fr'^un6(d» »on <Cifcn, mit
tt'appen iin& 3nf*rift; ü)S mari.1 fn bF jaerc
itnfte l^crc ibrfii n^i ba mä fc^reft jcb( unb . . . .
bc Qot gäbe.
C^ocfln^ 90^X1^, «m b«r lt>«|ifeiie 6er tlonnencmpoc«,
einrci^i^, elfftßio,, r,so m lang.
<P>orfhihl, aottnfdi, Koft, 5reifitig, 2,15 m long.
3 (Biodtn* mit ^nf<^riften:
• £üli(fc. IPritfjIrti, feite ^50. iOttc, Xim^lwi^Solagir,
Sank II, srht 2OT. £013, Dcutjc^lant», Seilt i2\.
* tMMki XDiMalfii, Seite 41«. t:|0
ciiifudi, au 6or rüdfcttc 5cr Kirche, rtuif^ccfcu. i21hbilöutu; uiitciiftclKiiyi
(Tafel 8.
Cafcl 9
Saa- mi KunflbfiifmaiCT e«n IVefifalrn. Kttif Sitten.
2.
tldfl^nd von BdmmliT A 3antt»« Dm^n. Ifafnattaiai 9m 31. CabcfW' W.
^ Sfi5anftcf?t unb 5tift<Jebäu^e; 2. norbanftdjt
Digitized by Google
Jißüfen.
Pa» VhrdrfpM HUfni (\3 qkm mit iSUri iEv<iiigclif4|<ii, K4 Vat^ltfni nn» an6«r«H Cf^riftml
U<^ im Üordcii ^«$ SU^nianlXs in einem rcd^tefriti^cn nobciillul iK:r ,<|cn)5orf tiii^ i)ciu ^lIrilll
ftol^oiuVii («^obiot 5or lohtercn. €5 inufdipt ^ic <<^-ntoin6cM ^Itüfcii mit fy>\ VOintttbAdf, Vaifibtudf
iiiil fd^uK-i^fuTl, ixnb fcii ^as früher Hctptjcn ^el^dri^c l^iUnt^aUen.
Ho» VMpr^el 2nflf«n, mMf» \dim tmdt f«n«i Umfan« {ifSlam Uffpran« wr^
rülb, gehört jii \Mt lv•t^oll im \7. 3'ilnbiiiiJort liii? ^o^oI1^ol■^.•r roi\ntUiffiiii.\ ollI^1lln^^•lu•tl.' ^11 ,^oU\c
b<» VtxiUidtfi ^oifann» bs» ^^n^rcn mit (einem I^iu^ei ll>(il}<lnii rameii ^ie 511111 Kirchf|.Mcl jern
beti ^ttfiii^ «BcmcnitcN ZlUfcn m^ Dal^ttrrud) iu^ieicb mit tm Iflrd^fptcl ^ild^enbdd; uNler Me
QcRfdIafI tDiltr^ntt. Va nun J»l|dini, arie in ftcii ÜMstn feintt Qcnic^ft Hntcnmfmm 0f bicleii,
OIHi^ im Kirdifviel ^^eniborf ^a5 reformiorlo l^i-roiutttiiii lI1l^•r^rl^tlo, irflnfcblen i'^k-trobner ^er
M6(n iiunmeijr von jeniöort polttifd) je(<l}ie^eneii un^ b<m 2im[ t^ild^cnbad; ju^eleillcn (Bemeindeu
audf (inc flK^Hc^e Cmraun«, un^ fo vmbt {637 «n Hmi^cks "KtrdflfpM 2Rfifni gc^icfliiket
Pie fifeon vorKr in ^llüfoii PM^tlöenc Olk Korclle ipurbc 6ann jur 1{iri)c um^baul, ^a
fi« iil>«r für bie june^mcnd« ttepdifcrun^ jb Hctii was, bvadf man fi* oi* »ni oric^td« (773— (<(8
(inc n<u< ^r^Oerc.
Pos Kin^rf tnuftn wM in b<r fdyon an^cffl^rkn Uifnii^e mh (079— tOS9 S*<" <'l'^
Illale »1(5 ^llimbeiia cmS^llt un6 Mc fAmer iH-rfläuMidic ,^oiiu !uniuMt? \v\c ^iv• l\K-,e bcircifoit,
&d|| ti 5u (XU friUi€|k(n 40iÜR6un^n be:» fie^ertan^» ^ebörl. r-dioii in dller c^eit u>ar e« Silj
ciiM» b«6«ttttn6«n ScvglbaM«», auf n>eld?en verf^l^icfttn« Sn^en i?inn>df<n. 3n eiiMt Urflinft« von
(3(3* wtr6 juni erfien lllalc 5<r Stenbcrj,, btr fpSkt fb b«rfl^tc Sfa^Iberd bei illftfcn ^nannt.
nc{>«n 5er für frühere rerbitltitiffe i$änfti>.\en €ai;e unir iv>r alK'iii 5er i^er^sbau 5ie llrfad»e,
öer Ort fii^ fo bcöeutenb entmieteUe, um mit Itabibrud? iufaninien 5i< I^il^un^ eine» bcfonbercn
VMtfifMb jtt ormSsfid^cn. Dem mit bm TSagfum |HfammcRif4iiQeR&cH (Eifcn9«Mtte vciöanfl
fei^etnUc^ Dai^lbTuc^ unb ftdier ßillni^ätten fein Pafcbi. 5ie finb, wie taK49<l)li^ ZIdmettffMrm
Nwctfl, riel frätcreii !lrfi'riiiik35, als inüfcn.S
■ U\i<iC<iM.ilrrt'i i''» \ii !tMyl|«ii, I : i. (7i(t|f iiNlm.) Xlaii %lurriul)in( vca liidfitcfi }llfcrrf^l, ririjrii
• IVal. Kitit-fi'u-I .Iftrutvubft^.
1 5irl;c dUijriiKint <£iiilrituiu^
« pllil. s^
46
(tnfd^iffiQ. pon \T75 (?). (Tburin an ^or ITortf«iti:.
rhuniimaucru'frf romaiiifdj, Soft ciiiot l{iii.\<llc.
jcnficr uiiö «Eiiijüiti^c neu.
poFal, Scttdiffancc, pon rilbtr, per^olbel, 21 cm Ijo*, ,^u§
neu, 2jtcd)cr n>5 ein l;ocft. |2Ibbilöuni\ iicbcnfki^oiiy)
(01o<ftn, neu.
' 189S ab^rftrdunl. (k^i n>trbfTii(T>wftfllt mü mii Snitn rrirritrrt.
^orf ÄSÜftn.
IS Kilonirtrr iiöiMivl^ poit fic^nt.
flird)f.' cran^cUfdi. romanifdi, ^cnaijfancc,
i: »oo
~Mn cpanoiolifihcM ull^ f^iibolifchcn Kirdifpcl
iu'Ipbcn (\[~ qkm, .">.>ii<) «Eraiiwii-lifdic, 321)" Kati^o
lifcn, 57 andere Ci^nften, (o 3u5cnj, ift 6ic B«p4lte°
nm« nxirigicr Mtfi, ab in bm mcifleii flbtigen C^kn
^o^ t'j 11^05, ivcil bk ^cmo^ncr fa|l nur auf wnü^
lobucnfrc ^clb mb lPal6u>irtt>f<i;uft angcoicfcn fmb.i
Das l(ird)(picl iic<)t näinlid} abfcits p«n ftcn Qaupl'
ii4«n htt CtfmscnM^cs tm <Dflttt ö<s Sit^crimbts»
^auptfdc^Iid^ im iSeHele 6(r oNren Sieg bis ju öcr
rtillo, iro ^cr bUhcr uvfllicbc Cauf fiii ^M^ßlic^ naif
fü^^•ll u'l'll^ct, iniö an ^l.•r in ^t^■^^•lh^• iMtintün5oii5cn
liclpbc, U)bcrnau unb Prciibaij. Hu ba rio^ (clbft
liegen: XDaii^txsbcitf, ttenfersborf, (9riffenba<^ Xkn],
(nbcnictpbcti, Treisbach mit (Ticfenbatb un5 in ctncm
2lfbol5crbac^, €(d)ciibadj, ilkicnwlfbcn ; im (ßcbiclc btt
Obernau: (Obernau, Hau^li, Srauers^orf; im (Scbtetc ^<r
Drcifbo^: ^rj^aufen, jfvofrn^nftn' Oclgcrs^nfcn, Ung«-
liitJibdufcn, «Ckfintiniist^aufon : im (f^^bielc ^cr IVcis: llnj«
IiiUifiMi, ^\'(jmntor*bad), ,^ciicr>badi, i^rcifonbadi : in oincm
lu'boiitl^ul der jcru6orf : (Dbcrfc^cn un^ Itic6erf<^cii. jrü^
war bos lÜtdifyM no(^ ausgebe^lov beim baju gel^Mcn
' inantanolcKi kn Xii^ jii ZMy^ x : s. (rieht Stitt s(.) iXaOf HuftMfynt m« ^In^itcfl HIIchVi di««m.
■ Sittel von 1467. im Staatoon^» jn nUiiiiicr, 5i«gni i^. llmfi^rift: K, der Mhcffm m NMc M
Irqgutekhrii (Pnai.: aVfiMlifdic 3i(ifrl, f)cfl II, Cofrl 92> nnmiwr |S.)
Digitized by Google
iiodi bic fünf 6ur(^ bat C<ftuiiu'ut 3i>baitn$ ^TTitttertn an Qil^ctit»«^ un^ /ftmbdrf alwtu>ief«iKii
<Qeuiciii{K'ii uuö J>as iiui» ^Tlüfcii uinjii;pMrrtc iMllitbiHtcii.
iu'lylH'ii ^cl^örl iu Hcuii aUiMi Ivirdjfpicicii 5c5 f io^crlari^c« ; btnn fd>o» I2rii> mjrt öic
Ittrijc 5u ^(clpiffR uffüitMk^ emSSfut,' ja nel^i^ii war, iric fdEron öl brr all^nictncn «Einkttunj
f«tn Mofcr .^utall. !>af 6k rict^'her l{ir<^ ^tfdf'ftt Qcili^it wie Mc dlle Pfditfirdfc in firjten,
ilänTlich öi.'itt Jltartinii*. ivnvib! tf;
Pciii hoben 2Utv*r öc< KirdjlVu'l« ciilfprodvHö lio^i C»cr tJau^'(ort öcjKlbou iiad^fl rieben UH>l)l
dti btt f Ar bk bcumXt^ I?«r^[liti|fe ivid}tl$^eii 5l«IIe b» Cannes, u>o ju>a l^aupH^akr in ba* ot«re
I'ii MfiVr £kiJ|r ii't unifü ri n,itiMi.!' !u:(Inn ii>i* >ic mrittcii 7(ir*Wt1<T Nr lültrrrii pMrmnt ;ii
t lilu lUii t%HiiJiiiuirii >irhört nr> i''if> iinvc ^ on jotni ^ctr 2)jinm$ bfltijti.u ' IVit kri io piclcii jUcii l'irüni'iaiiafii
.III-:'! ?9 au* irif^.i ^r.ui >LUi1> ri'rcr,:iin ihni l'llxr nnt> llitiftt iitin-j |.l'i>Ji-m- iPiti- i'^ir jl>rt u tiiibf bri HllJn^rr
lir^rii. friiK M* n>riiit und; jn'ct i^mrinini, fo &<n^ ein JM|alnlnnll)lllUJnl^c» Aiiii^c bilNcii, imbiilb tU« Kin^iVirt
«nktr» ml« l*)kTt|0l]naii tmH V)inWAadt Mit rinfii^i 2tiiiiim 11(tpl|CH kyidtwt mht^.
Daf 21ct^^bv'u aU oiiic 6i'r «iltcftcii pfanvicii Cinl^o$ aucb eine c\rö^erc 2.V'^culun$ M^Af^
^l^roll^ iiH'ift ^er lllll(talI^ bin, ^l:f; ^or^K;e pfurrcr 5eitu>cili^ Pifan vcn Zlvidb ttnir.* Per
^rö^eren i^eiieutuii^ ent(prid;i aud} t>K ptcl ^rö^c» 21iisi»ebnuii^ Piefelbe feiiujcidjnei lietpben ebcitfo
wie 5ie^n mv bcn fitwi^n als 211iiil«rpfdRC, van b«t fi^ watft^itdnüdf M« viel licinciirn Kin^piclc
lieben ber ^rojgen Jlusöebnun^i u. f. w. butle iiefpben auii bai mit f^iecien gemein, ^ag bier
niebr als ein (<^e'fflt.<vr iriiflo.*' 5d»on in einer Urflltt^e i^c*« i.'i'i' wirb neben 6eni Pei'^intt'ii
von iTelpbon dud> ein ioplan enrül^nt. 3" protofoU ^er idrdjenptiitarton von ['>Tu, alfo nadi
€inffllpraii$ b«t 2Iffomafi«n, ipir* «in pfamr un^ Sinfonus dn^ffAl^it.*
Vcii palrotiiit über iiie Kircbe 511 ZTcti^i^tn, wel^M bit vom fiune urfprän^Ud; ab Ccbcn 6cr
niiffauifiben (<?rafen bcfeffen jii baben fd>ei'U'it. fam 12,'?*) in btn S*(i| 6c» VloflCI» WH
mld^itn es ö<r öraf »on luiffau 14» »."1 eni»arb."'
Die vm 3o^im beiu ^ün^cwn \62f> in'« TOnt cjcfe^te ^e^enrefornuition l^oltt in tiefem
l{ir<^fpier, wek^ jufammtn mit ^nitjidricld^n nodf fftuk boA yol)amHmb t^fl xmb bat Fatl^olif^««
€inie bi* ju 6eren 2lu«flerben unteru'orfcn blieb, einen öauernöen tCrtoU-«, namenllidi in bcn vom
DTindyrnfi bcs *"anb**? ontn-rnt^Tcn Pfrfi'rn. Tivf* iraren bei 6er lu•lt^^r^mllK; ^v•r rcilniltniffe lo.il
1104; immer ^enu» ilnbän^er b<x reformierten tcljrc i»ori>an6cn, um neben öem fatholifdwii ei» «Hin
^Iif4l«s KirdffiHcI iu tnSbtu. Seit (860 btptift <kn$crb<m in tt)a[pcr»6orf «ine ral!K>Uf(4c JTtiffion»'
vfdm, weii^ von einem X>\llat beUcnt wirft, uh6 }u wel^ dufer IDdl)KMÖevf no^ Zteiifer«6orf
• pbil.
■ £irl>r iibrr iDnäiMnidi, n>cl>1>r ihdi iiiif „fc" rHdi^Hdni ^Nii1<iiaiiirM tirrTitlucii. ^lährir» iiiilrr ilroiiibait;.
i Vcux\. \is uRhr ItMmrfiMIlirn CmriHtiitf.
« phil. MIl.
= rifbc lllfml^c von i -.24, |>l(il. nr,, nni 3'i>WJrtriH»rti.
** Drt^. airfdbr Criibnnnig iibIcc t^nrbdt^, ter Mniiriidftcn uninr im pfturcieu fkichnami^n 21>nlr$.
» plftl. 159.
y ^irii* Kt (^Vfibfa^lr pou sCrrcrl uid> twrr imii Iknw.
wab tM^badf Ac^^mi. tOt^m het ^kt^t he» TivtdfifM» war im fatf^fifdfen ft^pn feit Zdifuns
bis \ 8. 3at7rbun6cri» ein Kaplan nibm htm pfoircr angclkltt; vA^nnb \894 eitle svcHe evan^ffd^c
pfoR^Uc ac^riinbot n'^^r^c
Ptc in Qbt'mctptjcit jicljcniic ptarrtirdjc wuitx, t>c\n Ulkt bcs Kirdjfpicl* cnlfprcdjeiiö, frül)
flidMut: Sie wm feit 165( Siimitiaiifirt^e mA gin^ crji \996 'm bm TVMnbtfi^ ha CDangeHfd^en
üba, naAjbem b\c Kalffoliflni für fi«^ eine ]>efoti6ece Virdfe erbaut ijaUm. Ilancbcn $ab es, ivo^
iTi;f in Arofton 3tsisiiv-bnim.' \-5 l{ir*fncl? no* elf IfapdlcH. llnfor ^tvf^.'l1 ^t!l^ nur 6t«--
jcnioicn ruc&crtictpfjcn Ijucrfl cnuäljnt \2:i7\,' t£fd»«nbad>, 2i«j(jaufcn, IPalvcr&öotf finiultaiifa|?«Uen,
tu übrigen ju Prcisba<^ Setenba^, Seuj. jcucrsbad?, jljniiucrsbad), Hieö<rfel;en un6 ttiislins'
^aiifcR fin6 im ^ iEixragidifdfen.
T>a& Jtiiit .Oetpljen.
ItHc &k nu'tfU'it alten iiirchlVtelsortc u>ar audj Hctpbcri 6er rift eines rdicffen^eriibl?, welches
aber au^er b<n\ Hixifipkl IXctpljcu audj ^nn^arlcii^eu* umfaßte. 3ni Unfan^ 6es 18. 3i>l)r^unöerts
mmht bt» alte 2(mt tteip^ lit jipci jetic^t, b«A Und fifxr tmö t^a^jenl^e unter btt Kvtd^. Unter
franjofifcher l^errfcbaft ipar Ilelvben öer S•'\t^ eine* ^^riebensflicrt^tä, öas Me llTairieu Hetphen, ffiläftUf
bacb, ,^emöorf iiiiö 3nn9arteidjen utnfa^te. Untct >er vreufifvlyen Q(iT(<4aft entftanfr tos ct^enfalb
5ie litrt^fpieU llctpl^n un6 jrmijartei<^n uinfaffen5e i^euli^ 2lnit.
^Jiiellon uu^ titU'i'.iluv :
3iiirlti<u-njliUilf |«:r, Xit. m, U. IVttMijc jiir potrrliüitdiKbrii Kirdjfri und pfarrdcid}td}lt u. f. w.
£iiic ausfül^rlicbe, in ^rT lllittr ivr» i<). ^dhrblln^a-ls uiuulr^lr fliraiiir roin 21mt SIltyllCH iM UmttMd^V.
p. 2t^eiika<lt: 5. 0. iL u. f. v. jSw tSHdfi^lc der pfarrri Iblrltfn.
' pbil. I'i.
' 5icl|« hitics Hifdfifui.
Digrtized by Google
_80
; Kiloinrtn iiorAöftltd? r«ii rirjtti.
a) Üirdft,' cpun^flifdj, llcbcr^anji.
1 : 400
6rcifdjtfftOiC, brcijodiwc fvillcnfirAc. Chor ciiiji>i>i^; inil fKlooMiiftiinli'^"- rcitvMifcttiffo na*
(Dftcn rcrlütioicrJ, oicra5o vWicbloffoii, mit ^ial^^roUl^>:fl^l■"• f »itriftoi oii \'r 0)flfcito Cliors,
Kfiiaiffdiuo, v'injoAi^ mit iix f *lu^-, in «Joidior iVoitc ivw ^a5 llutldfctiiff. U\'fllbiinn.
3«! initlclfdiiff fuppciarti^o "Krv'UjvicuvIbo jirifdicn UMfthoüt^i'n (Gurion auf qua>riilifi»fM
Pfeilern mit je brc\ balbrunbtn PorLiJien. ~\n ^en f eitenfditffen eiiibüfliao rticbfavp^'n
geiivlhe ; öie fpi6K\\io,en /Jueraurte niicb aupen rerhrctterl mit je einer rtiibfiHn'e. 3"
SeitenfchiffperläiiwKrunaen, in ^er f afriftei uni> in jun-i (<^efi>offen ^e^ (Thurm* Kreuj^eirölbe.
Die pfeiicrfapitelle mit vEcffnollen.
O^iirrfifinitt. i -. »oo tänarnfihiiitt.
^enfier rlln^h<N|i^, unter öcn vEniforen flaehboi^ioi. Pas Offfenfter ^er 5afriftei ruii^.
portale runiibo»;i»^, an btr Horb- unö 5ü&feile in l(leeblattnifd>en, an ^er 5ü5feite
auj^eröcm in ^era6c ^ef<hIoffener Pertiefuwj;.
* iiii^ 1 iiiicb ^lufiidtginc von H\bn<i}l, sic^a.
Google
XOAn^mAltxti,' Ucl'crvWHJl, Scfic. ^^lH■«il^unäCIl iutd}floljcn5
unb al5 Pt^iKtton.)
3 (Plodfm mit ^nftbrtftou;
\. als carl der 6" kaeiscr war und kocni}; von
hispanicn als liyacinth von nasaow und oraniai war
CChüririitfcr, t : 4, naib 2liifitahmr Iran
2IIlirrd)l, Siwifii.
dieses land rcgent mich kirch
und kirchspiel kavct und in dem
monath may martin um hat
gctavet anno 1717 . jacobus
rinckcr von aslar gos mich.
I,«) m Purdiincffcr.
unb 3. neu.
I>. Iii r dir, folbolif*, neu.
Mloiiftranj, IxoiiiuffiUivO
y arocti, roii Silber,
l•'er<;ol^et. ^11% fitt^
tbdlt^, l{iiuuf uiiö
(Sefüp run^,2lufbau
mit f iUiliien uu^
^"jivaireii. jnfdjiift
j"^*-**' Netphen
in der NaliawSicgcn
A? 1692 . sub de-
cano nirali cl i)a-
Store gerlaco crmert
Xetplienae. d«) cm
bo*. l2lbbil^ult^
lafcl (2.)
■ nj<4i ^liifiiiihntot roll ?Ird?itrn >llbrrd;f, fir^m.
58
2. H^oif llntet'Jßttpfjcn.
T Ktlomdrr Ilor^Sfllid7 von f ir^rii.
{Ifttrehaiirllr, ftniullviii, KoiidiffaiKc (is. ^^hrbunbcrtl.
I : w»
cinfdjtffioi mit blll^rulI^fr Zlyiis. Vk UMifcitc mit abacfchviiütoii >E.foii. iToiinciuTicn'ölbo,
in ^cr 2lpüs I}oliöt\f<. Pdiircttt'r auf b<m aiifijlicpfiiöcii i'aAu'oir^obäuöo.
Digitized by Google
Cafe! (0.
S<iU' unb KunflbnifmAifT ccn ICt^falen. Httis Sit^n.
2.
«Ernnaclifdjc Kirdjc:
(. nori>oftan|id}t; 2. 5ü(i0)lanjict;i.
Digitized by Google
Sau- Wik KunflitnfmSttr o«n tP({)faIcn.
Hctpl7cn.
Krris fitzen.
CitfrAntf von Hjaintn tt 2»nai, Ol*»»««.
21afnaHncn Don 71, Caborff, 1997.
i£oan^t\i^<bt liitdit:
3nncnanftcf;tcn: {. nadi ®ftcn; 2. nad) l■^o^^oftcn.
Digitized by Google
\. Kutfiolifdic KirdH\ UTonftiauj; 2. £i>(iiKjclif*o Kirdjc, U)cft(inftd}t.
.Jl5Eunfiirdjeii.
Vas Kirdjfpiol Itcutifirdjon
i32 «jkiii, mit .V^s«) «Epanoiclifdjcii,
+11 Kolbolifcn, 200 oll^crl■ll Cbrtftcn)
uinfat)! 6cn iiiitcrli»ilh ^c^ KirdifpicU
iiHt i>oii Pörfcrn licunfirdKii,
I X').") crfolatiMi lliuv^farrunw von IVilbcn
lud) U^iltis^orf acbörlo öjjii aiidj öcr auf &cr rodeten 5cüc 5« yudjcs ^clcaciic »Teil Mcfcs (Drics
Ulli bis junt [h. 3^lbrb^^ll^^rf aiidj 5lnilbütten.
Per Iijtnr its Klr^ll^orr^, iit ältrrrr .fwm I^iiiifirrfi^H,' ift iiriVriiiutlidi ^cr b^i Orljuamni |o häiiriar I>Jtir.
ii'rlArr von rinn früher ^jitor ftrhr-nJcii puippfitioii, incift „511", hrrriihrt, bc^riitct alfo: ju »inr bei ^ neuen Kirdw.
l»er an* in t)n^ernt Äftwiften l<orfommf1I^e llanie. iprlitfr nidit vor itv l'ilftutuj i)*s Kird>(pirl$, alfo tiidtl »or bfni
1 1. ^»«'frfinnbert, rntftandfn (ein fann, beiprift anil^i f*on >iir* frinr lei*! perfiäiiWicfre .form fein t$erin^r« Jllltr. Hnler
Iteunrircbeu lieijl aber an einet irr n)i*li«flen Miellen &e* üianjen RclIrrttKil*. 5>a. a»> in lefltere* >a* jinnlid? bedrntrnir.
ihm bi» >ahin an tUnM a(ei(bfonimrii2ir Ibal r>on lOiIöen miin^rt. IIa an i'oUteii rtetlen in unirrer «fiwienJi immer
alte «<5rün^ulI4en liefen. (0 mar je&eiifall* iib«n länafi por 2.^il)unj iti KirAl'piel* Sorl eine (oldfe mit nitffredH'niirm
allen Hamen rorhanSrii. Perielbe miirJe aber n>abr|*finlid> Sur* i>m jrt)i$en erfefl«. al* Ijier eine Kir*f erfiau^, >ie im
iScgeiijaQ JU einer in &er Ata,cnb idfon früher porhantfnen. iMellriibt >er ju l'urbadj, bie neue genannt ninriie.
2nö^liijcr VOixU 3n>ci^Jo fid) ltoimrird>cit i'oit iciii piclloid)! urfprün^lid; öcn ^anjcn freien
(•irunö HTufaffoiiöou Burbadj iib. Parauf f^inito bt»l^^ut<tI, 6a^ in einer Urfun6e pon ^2HHJ nur
oin viccplchaniis in Nunkirrhcn cni'übnt wirb, alfo iToiinfird>cn &anials nod» nid»t fiitc fclbftünMoic
pfarrci war.* JUigcröcni fd>oint ft* J^urbad) audj >iird> feine riel aröCiere 21u£.6ebnunv\ IteunfirAcii
jc^eiiüber als illutterpfarre ju reiinjeidineii.
' lOaubmaIrrri ber Kirrfje j« OberboljUau. ( : ."i. (SielK nnleil.'' Ha* Ilnfnahmr pon Ilr.titeft Illbrrtht. fielen.
" pbil. 3Ö, 211.
» pbil.
< IVrijl. biefelbr frid^einuni) beim Kirrtlpiel ^rmaarteiiteu.
Digitized by Google
\
I
54
I>«%fr til^ «üf limiMl, ^kfin ki» Cqitm jnfil «il in ^rtflmv HiA Mtfe kamt In lieMf^ra Kto^üridc
Zladf t£iiifi(|iHn9 ^ee 8cf«rmdli«n ntlferannte and» mc^n n«unNrc^fiu ier CoUahirftreitJ
^?c5brcll^ ^^<fl■lbcn iTcnnlo (Braf ftcinrid; IV'. pon S-dvn ^Js mn f.ivnif** Porf flrulbülKMi Doit Vuum
titdftn pfarrk a nadf Daa^n um. IPatjrld^t'iiilicb molltc ^c^ ^cnl lull^ri(d^n 23«fciintnif eifrig
an^dn^mbc fimf Mtfcs feinet Qmfc^aft «tlkin unkiilk^ente I>oif dmt j«^ Chtfiiif tt$ jßtm nfw
tntcrtcii Pcfcnntitis ühcr^ctrclcnon naffauifdji'n JITiÜu'fi^iv'rj- Jos freien (ßrunbos fidjcni. Iloi» inupt«
er 6c« mol^l mit 6or Unirtarruiio, urijufrioöi;ncn ycn'obiicni Orto* cicftalloii, aud> uvileririn ttfw
lüiiöct iii llcunftrdjcn Ui\i\cn luffcn unb t^rc Collen duf frciu ^orti^cn jncbljof ju bc^^abtn, nvi*
fi^ tn* in'ft nnrnje^nte 3df|irf^ttii6nt Ijinciii «rf^lttn f^t* ^60S wwtbe taiiii ait^ in Zlcunfin^n
bas rcfoniiKrti- Bcri'ntitiiti^ ciiKujuhrt.
Vk jchiwiC Kiriic irui6f nnilircnfr öcs >rci§it(iäliria,cti Kricu« erbaut und hi ^i<(cr jriiicu
trdl^rfdiciiitid) nur fdilod)t utt6 iiotti6ürftij bcr^joftcllt, 6citii fdl;on {d^ü mar eine nmfaffmte Iftt»<
bcfferun^ ttölbix Dan«i>eii finden wir im Virc^piel Mne cinjigc täk "KapMt, iwtt (1^ «leUei^t
^iird) bk geringe 2ltu5c^nuiig bcsfclfccii erfUrt.
Quclkn tiiiö Cittcratur:
I>al)litoft: (Srf<f<ii1<l( >}tx i.%iiff(^fi Stfflt, 5. 38S— 307.
in«K«rr: i<ntrjA jH rinn iStMifaM* ^ JfiintniiAM a. 1.1». MMtr )t« Stnhtt fir Ui^cfiti^!««
M. f. ZU. ^, «, T.
V, Ilmtal «^t S. 9. U 43^ ». f. ». Sur 4M414<e ^ pfufci IMytin*»
' frji per ««linMii 3ati*n ■wrt« Sttutfellltni witttr m« 1>m>m iilmiat mA mit km «ifiri|dll tat Virifc»
titgrii>fii r>rr»i>rt 3* riMHI VMrfrM Mi«iili(t.
Htnätnäla-Dttjdifinil Iirt (Stineiniie üennMti^eii
®oif JDeunfiird^en.
(0 Kilomctn fSMitf roii f irgeii.
1:400
eiiifdjiffia ; lücfffliunn roittunif«^ (?), l)ol)&i\fc, im rijum fuvTfljrlicj« Äctrölbc.
/jciiftcr ruii5booiioi.
iEttitjiinoi an 6cr rül>f«tc i^txabc aofcbloffcii, im iTburm run5bo^ii^.
3n bcv llorbwimb l\\\(h£ mit ^otbifcf^cr lEiiifoffuii^ unb IVavvni.
3 (Plorfm mit ^"f'^nn''":
1. Phili[) rincker von Ictm goss mich dem kirchspid neunkirchen gehoere ich 1790 .
dco Kioria. \,o m Purdjmcffcr.
2. mb .". itfii.
b) /adinirrhgrbäiidr, jum (Tljcil mit cjcfdjui^tcn I)ijlicni. [Jlbbilöim^oii (Tafel (5.)
5ii^ofIllllf^^^5t 6rr KirA«.
• (ElMirm (101 n>ci)cn l^aiifiilli^ffit >if«ijctTO(fifit. Kintr itnuirbiiiil.
96
^ii- Bitl> Kullft^(MfmSlrT ron lliff)fal(n.
Hcunf irchcn.
Cnfcl 13.
k. hl
s1
■■ Ii ,
II
Vifiia^aini Mn 21. Cabotif, tBft.
fjaufcr:
petti; 2. (Ermcrt; 3. Hciftnratlj.
Google
ilSiBberbrcffclnb0tf.
Pos 6cii liictvMi«riiiiö in)ifafKii&c Kirdifpicl Ilicöfrtrcffcln-
ifotf (2<i'/« cikm, 2*HO «f roiiaflifdic, ."»d Ix'dlbolifcii uiiö .V> unsere
v£l>rtftoitl Itcjit im fül>oftcn bc^ Krcifcs.
Vn luimc ^f^ Kw*orl# Iiiiild in ällinirr ims Wfaimtcr .form i |jl9l
T>l■cUl^lH•^ 1 obiif >ir ffotcr Hl>lii1>r Porfftiinia poii ^^i^>f r iiir Uiifrrl*fi>iin9 M«
^rIll iiid>t iptit ^a^oll li^ac■l^^tl l^l>n'^rfffclll^c>l•f * iiiiS fnmjriihnrt ^^n i^rt n'fijnt
&rr iiniiliHK'ii üiiMmiriritlVtitni^ >r* Iliimm« inil Porf dl* ciiini iii*» jii tK»
iiltrltrii (l^rüll^lnl>lfll >trhöruKii
Pos Ix'iiiilViol I^i^.•^or^rcffolll^c>rf ift cbciifo iv»ic b\t übrioion
^c^ 2linlc* yiirbjcb burit 2lbti'ciiiiuiii; poii ^l•m allen Kiriifviol
riai*:»or clllftan^cll. Pocf) fchi'iiit ^icfclbc crff porhülltiißniölgi^ fpjt
crfoU;t ju (oiii. luich einer Ilrfuii6c von I +">.')$ erfd>ci«t ^io Kirdio
noch als fiiic i'oit \'iii f fanor in IviioiiT ubliän^ioic ,^ilialfir<he.
Ilu* ^a§ öiis Kirchfvicl nicbl, u'ic ^i^ in &cr frübcfleii ,^oit crit^
ftall^o^l.•lt, einen befon>ereu (*^end>lsbeiirf bil6ete, fon6ern pon ulfer
'Seit her jiini (<>ericht Iviiaer o;ebörte, ifeift lUif 6ie fv'jfe f cbeiiiunji
roni Kirdifpiel iviitter bin. «EnMidi fennjeieijuet fidi Iüe5cr6reffeln
^ovf ^u^d» öie oierin«e 2^^ls^ebnulIa als eine jüngere Pfarrei, ihr
.gehörten aufäiiJilidi mir ^ie ^rei Dörfer (Ober , ^ie^er^reffeln^orf utiii
CüReln. v£rfl lno? nnlr^e ^er vierte jeRt 6a3uoiebörioie 0rl ISolj'
' IlViiinidlrrri btt Kird>r 511 ^frniborf, I : '1. firl)< fritclii.i llcdi }lufnabiiu von Slrthitrh !llbrrd<t. fir^nt.
• Oolfjtraditrn ^f* tiirfviMrinibf*. \iittit r*itf (o.;
J pl^il. M)<..
4 lirlirr ftirfr ronVifiing vtr^l. ^a5 unter !Tiri>nfi1>r1)m €rn>äbnlr.
5 nioii^rr 1:1..
<ll^dl4f. ^tiu un^ Kuv|1^vllr^uXIrc pon UVAfdIr«, Ktri» Sii^mi. S
Digitized by Gc
da
t^iiufeii bind) ^c1t (trafen (f^cra, von l)iüü,CY nach I'{ic^cr^rcf)cllI^orf uiu^cpfarrt, dls M bcr (amak
CKfol^ii (Teilung i'kia itcb|t ^ciii übrijion IM.fcri^ruii6 unter feine iVrrfd^aft fuin.'
IPd^cnö in bin Kttc^fvickn 2?urba<^ mb luunfiri^eii nur bie li'olben von IVilmboii früher
bo» Patroiwtfnd^ aii»4bl«ii, i|t naif btt porlfin crwfi^iileii Ibftin^ von aud; Wy^anb M>n
Qd^lb bct btt B^ttfunq btt pfarr|lt«IIf In lti«b<rbr«|felnbörf Ml^li^. 3m («. 3d^lfttit5<rt, nadf
finführunj 6er Keforinofion, ^in^j 64tnn au* bier öas Befettuno^retbl ebeiifo u'ie 6ie aeiflüdje <f^c
rüitsbarfcil auf ^o^ t'jnbcsEjorrn üt>er. 2ln Slelie btt juerft cin^efüi^rteN iuUrcrifd)(n ^(Tcnntniffc»
Irrtl öaun (."»rtj öas retorinierlc.
Vk tu» ftSlfüta (lamiitfii^e Hein« baufiUj^ Kirnte mubt mit 2[tttnal)me bt» l<>20
QucScn vmb CtMcrater:
Pablljoff: iM*. >tr «ftraff«^. fay" «• i- w- 5. 555— 37'>.
man^tr: Oer «itt l^ft^tt^vH unft fcinr ^»aliiMr, \fitn Kin|f|>i«l Orrffrlii^ n. f. ». anMunt. 3ii
I. 9ttf JlfeteKliceflitinhQcr*
t
1J¥»
5enffer fladjhojiioi.
€inijdna,e an 6cr ltor6- unb fü6fetle, acra6e aefdiloffcn, mit ^ubn^^iiM ^7Sl^, Cm>
^an^ im Cburm. n;uMxv\ia mit ivnterter lEinfaffunii, imb 3»f*nft »'vJ" ^
(0lodre mit ^nfcf^rift: 6fl S V S ^ ffi H VlB-i «SS
Digitized by Goc
99
2. ?^orf l^olsöaufcn.
(7 Ktlomrtrr fii^öfllid> foii rinjrii.
fiird^r, cpan^clifcfy, Scnaiffancc,
cttifcbifficj, Chunn an bor (Dflfcitc. ßoljbcv-fc.
^fciiftcr im 5d>iff ^croöc ^cfijloffcri, im iTfjurm flacfjbociici.
fiiujäni^c Uli ber IPcftl'citc unb an 6or Zioröfcik 5c5 Cl^urii» ^txabt gcfc^loffcu.
2 (JSIotfen miJ 3"f^"f**'" =
t. .^uli anno biii in* crcc I' (l43o). ?^efti^ ^aria f}t\$ id^. <D rc]c glocie beni ruin pace.
n,73 m rurdimcffcr.
2. ^nno bfii m* cccc Hr.* . (t4>>)). 3tiefu^ ^aria SCiitoniii^. ^onitciuitn ruiniio inoi*
tuuni bcfleo (aciilcgiiin lioco. 0,91 m rurdimcffcr.
sü^oflanntfit kr Kir.1>f iii l'ii<^fTÖrtfffIii&*rf. £ntai«f)iinfi(i;t irr }UT^t in ßoljtiaufm.
Pas lürdilVu'l Itköcrfcbcl^-ii \7'U c|km, 2<H>.> lEraiKU'lifiic, \2\ Kalholtfcn, l.'O aiilwr*
*£lirtftcnt beficht an^ ^oi^cn P^rfcrn I(ic5i'rf*cliicii utt6 (<5ofctil\>i». fi>ou ^er ^;criii^e llmfaiKU
btaUl btiuxui Inn, 5ag wir i<:» nid>t mit ctucin allen lurd})Vid ju thuii haben. hat ftdi erft i h'j.s
Sit'öcn vjetnntiL Do« utfprän$Ii{^ nur auf ha llnftit 5dtc b<r 5ica c^elootciie l{ird)(>orf liat fid}
in J«l0e be» Uft^ötn Ciftn^mMriw»' fe^ pm$ri5t<rt unö aud^ auf 6i« m^e 5eile aus^ei^
Per (?ier ^eleoieiie Cheil, riieö«rfclfe((<rl;flitf, i^tfitt fc^lt JHr S^niTTOPinj» bd^^iCII in tk^lMftt
öcjicljuiia 3U tnifcrcr pfavvei.
iue^erivhcl^eti lie^t öü, luo öer leBle rechlsfeiliyC ,^ul^u|^ ier Sk^ vor övm Pedajfeii Je»
Vrdfc» in Mefdbe mflnbd. 3n ber oberen (tl^hnulbe 6(»fttt>en Sad^s Ik^t <0Ixrf4Klb(n.
l'rfi r advvin .lifo jit Jen Ificr ivir ^.lIl^^^n^1^t* Iraiina IS>rfolnmcll^ctl i'Vtcii >rrcii Itoincu ^ur* forirqiiiia rc>ii
^«bcr'^ un> ,M)fJ»tr" iiiiifrf*i<*fli iMrSfn. Jbr rorhaiiJnifriii ift lci*i jii rvfiJrrn. Jll* Mr ^rl>iiiorf iirn >ai »iiltil (Bit
ititlit mrl^r diiirrid>t(, ^riiii^rtt riti <Lhri[ ^rT ^.^rn'obncr an ^r^ ndthd^jrlrijnicii aüiiuigjicii rtcllr riiicu iiriicii, a^rliiicr fbifdi^
^iritni ilanwn mit in Illnnnron cr^lt. €rfi (i>Äicr mwcit jur lliiirTr.tiri>iiuüi ..ol>rr" uni .iu<bn' tvr^KQt.
HHt fhiöen in «hur Urfuiibe von nur bis I^e^cichiiutic^ Nebelte, ot^ne ^aO wir baram»
ctft^n tSnnen, ob 01»»' «6«t nicbfrf<bd6m steint ift.3 ^a^ all« M«fe <Drlc mit urfinrAn^li^
fikid|«n Hamen ^e^rcn jn bcu ätteften (ßrütl^unacn 6ej: Caitties uiiii \\ni>, u<ie atid> rct>ei\<ii, iiai«
einem ^er Rauptbacfce beiuuiut + ©ft nMlr^ou &aii!i jnMfdvn 6eii bei6eii aleicbnaiutüien fJitnit (räler
iioi} tin oöer lueljrere andere an^ele^t, (t> jun(^n ^en beiden 5il}el^eu ebeiifails ju unferein
Virdifpid giC^ri^ ßcUnbadi, wcld^s bun^ taqie mb Ztamensform ein ^crin^ere« 20kr (nnb t^t.
Sa letfevem fHmmt, bd# «Sofenbad^, ob^lct^ jt^ «in Dorf Mn Aber iOüO dnwol^em, fraise wählt*
fvbeiiiliA mir ein liof u>ar. UX'iiii-ftcit? n>iv^ in oiiu-r !^rf^^l^e tv>n »"i7? ^^•!• hon ^ii (<^ofi')ib.iit
enpäbnt, un^ audf im (Tcflantcnl 3«>'?>i»i^ 2UitUcreu il'i luol^l nur von bun Ijof (5ofciibui;^
^io KeiHf*
UVnn dild; >ic O'^rtc mit ,oWr' im fiN>rrlall^ iPoM mriitcm iiir dllnrii roii bcl^cll jiiiJ, l'u hal !Kk1> jud? lürNr
Ml«l«m auf aUc jSlIr ein HIkt, und jutaUi^nr Wnie ifi atf» riiit fHir ottr «Sräiifrun« ^at pf'ntoif d«» jiiiiigfira
Vir^frwl* *") $i(gfrlaii> gfiMtttn. DatfeHt tawltf kM «in^e wiMr tm Ktnmit («angetiMIftt, kffni dMntamf
ni<i<t im ^liiftlrliili Ott liw iMtl|diA(itt dltr KaprUc nrfvIdAr. r» ]u itnniniigfii Cl{ril >» frSItmn l({nii<fpifl» Sitgim
^ctjöne, meld?» rnnin fMiij)flif4|fr f)(tri4^ ßan)», f» ift IHtr Mr Sol;! Katttolifmi iio^ ^nbuttt alf in ttm i*nd4
iMtftn €if(ff(».
' Dvisr. CKttfel».
rn.i: Ji'ii'.l-'ivii iiiiM'ifiiLM'jJ- ii'>{ifrln»ljMau II. I, n>.
"■ pliil. \H».
- a4|tnh. «ri4. VII, S. (ä »um.
Digitized by Go;
I ; "i, fti'hf fritf ['\.
Ud4? llufnatnic pon 2Jfi^itfti UIHrdil, 5irgrn.
lurdifpiol (llbcrfifcbbavii :fafl 27,'! 2 (jkm, €r»ui
Jiclifcbc, Hö Ix'allwlifcii; 44 anö<r< Cljnftcn) lic^t im :;ü5a>cfi<u ba
Krcif<$ un( uinfa|t ik <0cm«fnt(R iDbttfi^ifindi, Zncbeniöorf,
Imcfi, öic fännnllidi im (Tbkilo ^v•r ,fifc{)bac^ mb benn neben»
Ihölcrn \u\yn, au^^•r^ol)^ iiodi C^l^•r^dH•I^oll. 23i* 5um \h. ^übr-
l^uitiicrt ^ci^iärtcii ^a^u ttoct) ()ic IvJtcr iiad} ^icu^oiibcr^ cin^cpftirrtcn
Cha^\ifb<id} ift ein» non öcn neun dien TSM^pkku bt»
ril^u•rKll1^c■«. *Eiti pfanor ^c^foIbolI fonini! iirfuiiMicf ^itcrfl i"42*
vor. V<3i lürit1^ort 0bcrti|d}bad} i|t ^cm cnlfprcitfciiii nad) iLdtje
un5 ZIam«n»fonn dne 6er flltef^en Grfin^un^en 6«s €an(<».
IH( auf (inr i'iKitm £nt^l(iin9 ltilA«tlt«H^e Mdft* PerfUbiMic^rrit >e»
lldimm ift nu tine geinter, ktm in ^Ainni Uifankm ftfcn lair wi Overin
Vispe IS42', t>»er»jri|i« |S4S, nrft {ic^ «n^ lltirit {m MInMnt« Mc ik^lisBf
.form ,frfd>p« friiailm ^t. ItHr ttakii ^ ^«fakt M bnt aitHWn dMbiiimtni
bäiilia ^orfom1nrn^e Snfammfnfrtiniig mit tem afhn Vpa obn lifo.! IHe Dw'
iftiiMia rou . ober" >ifMf wi* fe oft Ini ^ftt .ilti-ftcn C^r^lll^lm4cn jiir Untrri%ibHti4
ron H>mt alrit^iianii^ni. |(fK>n .iiiHcrhiilb iirilrrc» Krrtir* arlr^riirii Ilif>cr
•p • Poll bfiSfii iiijr OilicijijiMiaili ii'abn'd<ciiilidi >fr üliiilfioit iiifil
yai'^rtni.vbdd« iiii riiirm ^iij cin^ni brnaimtni <Sciv«ii[n liegt. I)dB friil;cr Mr^e
jiir llit(m'ciirii>un9 Stieiiniftr rorfctsnn^ iiod; uidft SHUf Mr« jcift arictit Mt
nilfa4|c ^rm ^tiwpiie im ^Irdiidiaronalrr^ifirr.
(DbttfUdibaii befa|; eine alte, ival^rfd^einlic^ fd;on bei 5er
(0rfin^utt9 btt TjRtd^jfM» ecbauk wA ^cljonne» 6cm Oufer ge
• pit«. w.
• PH«. X71.
3 XtSUfits barSixT nirtir Crraikul;.
• VMm tiefe IVrfe^iigen «ScmncRS »iiler tlictofdici^
Digitized by Google
62
U'ctbk' Kirch*, wclAc aber f*lic^lidi baufüUt^ ^ctPorK'ii »rar, baß ßc \7*)2 aKubroAcn unb an
ifjror f teile oiiic neue crrid>tct ii>urbc. 2lu^orbcin cjab es eine alle, tt>o!)l fAoti im \h. 3»>H>"bunbert
rerfallcne Kapelle 511 IlieberbeuslinOien. '
Vas Palroiiat über Me Kirche befagcii von 2l[ter< ber bie (ßrafeii i'oii llaffau.'
IPic fafi alle alten Kircbfpiele wm auii (Dberftfvbbai) ju^ileiclj ein (ßeriibtsbejirf, ber fpäter
nadf Silbiin^ bes 21mte* ^^reubenbero; einen (Ttjeil be* legieren ausmachte. Tie fdion ana,efübrte llrfunbo
pon 1342 erifäbnl N'olz zu der zit amptman akia zu VLspc.
Quellen unb Citteratur:
rir^. Jntrllwiij i*li>M \KZi> !7r. 16. ycilniac jiir t'ki^iAtr >fr pfarrti tnbcrfiicl'bii* pcii pfJntT
2ta>ttrad Ur. roii pfjrm: Kiirip. !lod>l(lV Jlr. »<> poii riiinii uii^niaiiiUrii tVrfafirr.
3» iitffit i'fitriijcit Wirt frti'jbiit, Jajs bic auf >ic pfarrci brjütjlidirtt Urfun^rll »ahrMwiiili*
um bas yiht Ii,'.; ^rrflört I^c>r^^tl tin>.
}ld)tnbdd> f . P. I ()( — («•*. Ulis JfrtuScuberas PfriwiKjeiihcil.
H KiloilirKT u>tnlid> Boii rifijfti.
fitril)r, eiMn^elifdj, Keuaiffanv-e, einfcbiffi«?, mit 5d»lu#. I^oljbe.-fe. Padireiter.
1:400
,^enfter runbboaia.
»Einaänae flacbboJii^.
PofA(,3 Senaiffaiiire, roit rilber, mit feifel, 2s,5 cm
bod>, n«it 3"f^"f''>'" ""^ 3*'^'^*>'*i'>'?'
2 (ßlodf f it mit 3"f*"f ten :
^. me fecit Christian wilhclm vot^
ich dien in frcud und leid zu fest und an-
deren Zeilen
arnbac aere summus auctac at((uc rcformate
M D cc LV (l"35). 0,9> m Ilurdimeffor.
2. mc fccil Christian wilhelm voigt
ruf ich zum gottes dienst die Icut von allen scitcn
sumtibus ecclesiac reformnt.ic in ( )bcrfischhach M I) <"C I. V (^T.w). (»,So m
■ 2l4i(nba4) 5. V. 1 I6I, 21nm. (.
* LVrijl. &ds iiaif. i£oUaturbn<^.
Hurcbmeffer.
l\rj)l. uiiim: ®brr(;«ljni)u.
Google
I^oljnau (t'afi 23 qkm, (3^8
Cpaitfitfifc^e, ^ft KatliellftR)
lie^t im IDeften ^C5 Sicher»
la^l^c« lln^ bofkbt aus ben tf5o
iticiniioii (Dhcrboljfitiu, Hiföcr
Pa* l(ird>|picl ©bfr
^ mm öM,i, UleisviKfel, 2(l(^(it,
Gn(<nK*r^ (Dberhcc* unb IlTiHi'lhci.* mit ben RSUn WurmbaA) unb J?fro,hau«. Vor T^ilbua^ kc*
Kitdffpioli' ,"(n'ii5oiih<:rc! im ^ahrbimöcrt cjobörfc« Jivijii iiocf) i^üfcfjoMrunö unb ^rcubcnb<:r:3..
(Dbcrtjoljtlau ift ciiis poii btn neun aitcn l\ird)fpiclcn b<i i'ic^crlan6« un5 ipir5 urtuiiölid}
3U(r|k ^329 ol» pfonti cn^fi^tiL* Sajn jlhiiml; ^ bu "KMi^botl, nat^ f oge hii5 namcncform
5» [ißttta, yt bot fcfl^cllen lBrfill^N1l0cn ConN» ^^M.
Pcm rllti('rf^ilfll^ jibl os aiii1< inifjifr ',u>rl <Drle ^fsff1frflt ITiimc i; ivrl.1>f ^lln^' Porfrtjiiri^ w>n obrr uii^
Ilic^^r lllllrr^.^'i^^fll n-rriVii,' iroliKn> ni.iti ni .»Ilrrrr ,i>ril für Mtx Orte mim ' i u .^-li'ä inMin.ni <jcbranditf. 3"' "'if''"'
if<bni <£olKitiirbiii+ lolcu u>ir ito* i'.i-i'>rv 1 luli/. lar. JIrltm llamtiiifornirn ■ui> m ^rr !li-riin>c ihm -iu-m in ll> l.-c
cUen, (32'i 1Im1/c1ji.> iitid t:ii4 llolt/klir,« womtl t>it iiodi ictjt im PolrsM1lIu^ liblutr Jform üoljflo a im «Einflan^ ftrl)t.
Per O^rt ifl ol;iir .^iprifrl, leit ^lr inriftrii oittH Atfttt^unsni. nd<1f ^rm iSrwäjTrr, M Mlt^m rr unarlrgt muht, btnamt.
Piufrlhc l|R^ jct)t 9«\tnbadf. Dod^ ijt l|ifr, vic fs «miu^iimI 9(fd{i(l{l, knc tlow ein» nrlicnlMd)c« mf timii fJaHyl-
(hdiim aHr bn, wo Mrfn ^ii(lnt bcr jünÄotf in Utfillc mftHM, CtafMb.' noljrian ober rii^jtigrr AoljRa «nk Clafrik
fM «friw ÄwHfrl, äl>nli(^ wie lEifmi ank CifRftfl) nod; ker Ciftr* natb ItrmfciiKii an iiiiieii M(Mjli(tnit«n Sadft
h(iti]iiitr. DrrfrfiiKrr Zlamr ^Hl>ll•rtl, mcIcbcT n>dttrf4wnli<if iU I.Kitdr m ahn fpätrr milVirlrnftoib ««tdnftbt awiicn,
■Pdi^rcnft fi^i ^ i^tubnamr lEifn bis beutr crljdUni l(at. IKr LVrirtiun^ roii t^ol] an kcit f» cnt^nkram Uamcn mfmf
Pom 3(lfcr ^C5 luriifpicl« cntfpriv'fil irolil ^a<iv•11i>^^• ^^•r Kir.'fio, bercn Schuhbcilicie 5f. (Bcor^
mtö St. Sart^loniäus waren. 2(u$er icn f<^n unter jrcu6cnbcr^ crwäl^nten Kapellen in jreuöen^
* n^mkmalmi ter Xin^ ja (Mn^lilkni, { : ». (ßkkt ScUr «s.) ttadp aafMltatt vom TMfMt WtmiH,
» pfjil. HO.
> 2Ui|(TC» Aber M«ft i>«T(r(tt<ii0 "Ntn XUeterM^l^i.
4 pliil. 172.
t Sif ^ Vm^fpirl Oaft».
Digitized by Google
«4
bcr9 Sif^C" <• ioUtft in iU^cit imö fan^l^lMntlraufcn, ök ato »o^ fc^on im (6.
iCiiMid] ci-a>äl}iit eine Urfuiii>o vom m: uiilor yciißu";!»^" ^'"•'r 2lbK'iI)cuj: In Horzela
curtem cum apeUa. Da 6i<fcr (Drt auf ^Ijflau gedeutet witb,^ fo t)äticu iiMr incUcid^i mit einer
uMlIm VapeQe )n l^un, wtUit «ntwc^r in IXMa* oter IBbtttfO^fdcm ftanfr. 3m k|iccen jaüt
wäre ptcllcit^l an bit f lcllv< ^crfolboi fpäl«c Mc pfarrHr^ ^tirden, falb nidft fdton viel fri^ (ine
Das patTonal über bk liitift befdj^ii iH>n 2(lt<r» t^or bk (ßrafon ron Xlaffau.}
ZDic fa|l alle dlieren Kix^pielc Mlöcte aud^ 01>erl}oljnau oi^nc J)u>eifcl frfii^er ju^lcid) einen
flkri^bNjIit, tor im ^ol^r^anbett mit (Dtefifc^ba^ jnm 0eti(^ ^rctt^entetg pereinigt wmbc.
Denn (a crftoro^ in Beju^ auf 0berfifd)l>d(fo unjn>cifelhaft ift, lä^ füi in 8^U0 anf ba* fpUcc mit
tl^m meini^te Oberi^oljflau etwas andere» nit^t annci}mcu.4
QttcOen un6 CiHeratur:
IHltiitacififdir ^iitrUijcii.; !la4>ri4>lrn 1793. Xlt. \i, 35. n<Mtri«t(«H btt Kirdit mib Pfamr 4M(ilt»ljnaii
bftrrffcn^, nrbft nnrm IVrjcit^ttif brr pttM^n fiil
9ocf (Oberj^olsfilau.
■) Kilomchr tutiiM^U«^ »m Siegen.
4ir4(« eoan^elifd^, romanifd}, Itet^er^anis.
^rcifcbiffio;, ^u oijo.^M - einjo4|i0 mit V. Sc^iu^. IDcfM^nnn. Scilenfd^iffc mit fktd^
bo^i^cii lüfd?cu jd)lic^cnb.
Krcuj^ewdlbe im wefUid^en 3<*<=4 »"^ (Tl^urm, an1ieit}en5 in b<n feilenfc^iffen, mit
Sil^cUdfe^Icn im ^(lli^en ^odf mb Gfot jvifc^fn firi^bo^i^en 0arten« unb tDanftMenben
im Chor. QuiTJiurte btr 5cilenfd»iffo unb (rbiiniibov;oii riiiiö. 3'" Tf?""" ^".•«tfn«
fdfiffcii £.f pfv'ilcr. JIM i^it^iff quaicaiifd)e Pfeiler unö lUan6pfcilcr, mit l^albrun^cii I'^orla^.
» Jldjfiibartv r. P. I. in, Jlmii. [.
• pbil. ;io.
1 IVi^ tc» iMjf. CelbiturlnHtl.
« tUngL Ilrnvlkt. (Bffi^. I. ao^ Urm.
Digitized by Google
(DberhoIsFIau.
Sau« unt Kuniibenfmdler w>n IDeflfakn. Kicis Siegen,
Google
65
^ciiflvT unb S'dfaülidrtt ruii^ho^i^, in ^^r^ fvitoiiaj'fi6cn rulI^.
porliilf, ruiiM'o^i^ an bn * ü^fcilc unb im (Thurm.
tt?iirrl*ititl. ( : +00 <än^nf<iiiiitt.
WdMÖm«lfiTi,* romjiitfit, Ncfic. (Mbhilöun^i iicbcnflcfjcn6 unb aU ri^itcltcti.)
PoFal,3 Ju'iiaiffaik'o, von 5tlbor, mit I>«.\fol, 2H,5 cm Ijod), mit
fdjriftcn iiiiö jahrcsjabL
2 (Blodffit mit 3'>f*nf'f'-
\. Matin unb 9Ciina j^elfdjeii id^.
t^o bein 'C'OP, beinft gebracht iiiidfj.
bc inacT)t unb o^lnalt brö biibirls bccbricben icTj.
Jtnuo bni ni b' icii (Iöi2!. [.onm Pm-d^mcffcr.
2. /-<> reiner lehr uml zu f;ottes ehr lierufe ich meine nach-
baurn zu mir. laux rocker von frankfort ^os micii 1 588.
^J4 m Purchmcffcr.
« II. ' IIj* Jtiifiuihmr ^^* Jlrd'itfftfn ?llbrrc<>l. f iwni.
' ftuyl. oben: l'ibcrjifdibo*.
Das ITiTd^fpici ^dödjai |ö(Vjqkin, n.")ii fiMiiaclifAc r)i2l\'aiho-
lifcn, 3 mAut <C^ftm) im S&btn bt» Sie^crlau^c? <iill)ü[i bie fünf (Se°
milnb«N <Dfttr> mit ZtMciMclfen, Cifm, Sinrtoif unb Oftngtecf mil
KJ^M^m. ift nehm ^rm^arlci*cit ^a* o:ii!u>- l\ir*iVK-I bc? Krcifo?,
6cff<n Vir<^( mifl in o6<r bot oincm Sorf< an^lejl wuröc. Denn öo» audf
mnr ito4l^ nwii^ t)äufcni bcflt^b« SM^*" ■m' fiMt« ^
aftfi0Cff 0ul; PM BMl^cin vcHic^iii nodf M« 8<^ («tu wUb,
Jlii rlfil« Lin5rräitip hjiifiani 'lumri:-- Möi'^rit Irlni wir is iihm
llrfnn^rll 3lc^f. Jülv^f ^;ov^f • [Uli' .111 Mfi'f uiu»<tflfiuni<- ,{oni-, ciiiiiiert iiwfc IieaK to«
im l\)irsmuii> fiHiil'f i£;.U'r.i.l'.;r;rti\Mi. ai<;i1tf» j. y. in .liarrr" ^. b. ,3\ö>rr" p><t
.Hoirc lVal>' füf JÄä^rt'cr !r.ili forfomml. Vit K^tnninnMn ^rrctl 'lamn: mil ^rilivort ro^fll iniJ'Hiiifii
Itjhljm, ^liSrnt rinn ri-rlMlfufiitiasij (pitfii Ärit, >tn\ i. l-ii 1 ^.l^ll•l■.■l^^lt .ui. i'ilif ;ii.u-K~i lirjt an* 3;o>.f'rii
iiiifil Sj. ipo wir alle i'ifuiKiiiiMrii mifrrrj fjii>ri ;ti im.'.m'ii l>al-vii, nomU* jn ^cr r.-rriiini^'ui^'ifüf roM (Ehilrni,
|'oiiS<Tii iu tvritiarr j;iiiiitij.n ta.u ouf ^ct• bölif r,i.i'.-.,;n ipii iiinriball) ixs 1\u.i<^y'uh im-hrm ijac iiui)
itaindisforni kl>r alw O^rtr. nimli* (Bfcfr , llt»S*T>i<l'r 1 im^ Siiciti.J Pa* nmri« mdtt an tincm >wjnr (Ort», iViitnR
jii HiMi«» iht ViTäft erbaut, als tMt Mc(m Kirdii>Ml :r.il<ii.i>fiiilid< FcrlfIitauiiiiIfii0 (fSi
WINtf, nril ^1f>^lbf auf irrife jirinlid^ in Sic ülillt iu liMrii r,im.
Die früt^rc (Ou^ct^n^tcit iU Sie^n wird (a^urd; wal^rfc^eiiiltc^, &a|f Hd6(^cn ju öa»
elKmali^e Vird^fpicl Siegen un^offm^en tfain9aUH* qttfirti vnh Mc äSüiltm WtdfffMt Immtr mit
tfn (f^crid)tsbcjirf«i jufomincnfidrR. lind; baf feine Portal ilird^ort ricacn nihtr ik^en, ab aiiöcre
iiod> bis ror Kiirsom 311 Cehtcvfm ooliv^riac fC^milo v*^i>Tür ff'rodit-n r^v-dr cjjiij \n ^c■r iTabc
bei 5laW Uc^cnöc (ßcbicl bcr ijöic U?iiid}oiib«id) uiii» Ijon^badj biliicic frülKr einen I IkU i'on Jvo^ditn.
ZIo^ UthoIM 0ef4. III b 84 nStt Cc^iarci fogar M» |480 nadf Skqm dii^tpfant ^mefen
hätte bann «fl ctnon ctiioncn pfoim Otiten, ramtl ftcbt allcrWn^ in iriftcrfrrudi, 5aig fdjon 152H5
btx pasjor in Rode ols .'i^oiujc in einer l^^fl^l^e auftritt un& au* Mo Urtun6e pon mit J>en
' U\tii>iiiolrifi irr Hir*f jh .f^vii^n' 1 ru-hi- rritf . Il.i* JliipMbiiif roll 21rd!iirft ^IlkKklM, rir^cn.
' pitil. (0«. 1-1- |ji>. III.
1 tVrijl. 210hm» über alt« (Srnii^in^rn iiiitrr <£ronitMk1> Miit> iuricrld^ldni.
4 rirhf Kir<t>)>M iMkenm.
i pliil. tW.
Digitized by Google
oiten l(ir*fricfi' ricacikmöes, aber obnc ^nvifol tui* jnn^artficbirii {lüs jüit^flc unter ibitcn.
Den üirchenfitQ bofagcii bk i^icr be^älericn Kolben pon Wiln£'5ort/ ^eren rtiftun^ 6ie lürd)«
wo^i:f4Kit<If<^ ift nn^ von i^nen emxir&en if^ fi^An Me <Rrofen von ttaffau.
Ter (Rraf llMIbelin rerorMiet« bei Ä«r finfüfjriniJi &er Keformdtion. K.n^dvn mit irilns^orf
ii'ejen ltn5u[dn$Udifeit öes pfjrretnronunen« ju einem lurdifpiel peretnij,t lver^en follte. Podj n'urien
betöe Pftirreien bald ipicixr getrennt, aber lo2ü in jol^e ^ £6ift$ ^o^anns ih.-« ^ünj;eren ron 2ieueni
jufainnten^elc^t. 2(n MeSkOc btt rcformiiten Prc^SiCt traten fatljoHfc^e. 2Ito ob^leii; {>iefe:» lurcbfpiel
banernft nnter fatf^Hfdlfc Qenrfi^ft tarn, fdfpeint Me «ScgienrcfiemialioR in Mefcm (er Slabt Stegen nd^
liegenden (ßebiel üierin^en frfol^ ^ebubl (^uben, denn nur in 2tiederdielten ifl die grdferc Qdlfte
fdt^lifdi, n'iSl^rend in den ühri:,>-ii P^^rfern dd« protef'Jntifije Sefenntnig j,anj entfdyieden rorberrfdtf.
Oei der itcuordnun^ der Pert^äliuiffe lo+y — {i^y lut^m der refonnirle (Seiftli%' feinen 5i|
anf ^ 2tM4Kn, vcil ^ Fot^fifi^ bat pfarr^iis jn tDilnsteff benw^. Seit ^ ^ Mieten
(ic MWn evangcHfc^en pfotteien, vic vor^ ik tnltie&fitm, vcrcini^l, anb ctf (893 »urben
bic epanaelifiiien mieder oietrennt.
Die ulte, nnibrfiheinlicb fijon feit <<5ründnni5 de* liircfafjMeU befleJjcude, läufcr
^ewAifit Kirche ju K&dc^cn ivar feit \m\ 5intultanfirc(;<. Sie würbe \7tS mqta BaufjUiflteit
af»0«bro^en nnb an i^rer Stelle ^ 779— 1783 «ine neue frridjtet. 2(n bcn nadp HJeflen pefrenbenC^wm
warbe dann trsr— IThs eine befondere fatbolifdje Kird^e ojebaul.
Unter ^ot^ann ^r,3ni Deftderatuf würbe ! 71 eine Kapelle hinter der Kirije errichtet, aber
fdvon H>S4 nieder ab^ebroi^en und da» iiiaterial juni 2?au einer anderen in der £remila^e int
Kirdjfpiel fielen mipanbt.
VMfl mit ]ImU pM VäfnlMi S. V. 1 4« mcm«ll|(l, tafi ttllnr Koftlli, dis nait HKibminfltnmg ftir
M(oli(i^ Zlrii0im bw SlNgAimc nnb IPallfaljflm »ifbfr in Siifnaltine tamm, in Crimtmin^ an dw ITn^angmlirit «■
SMflr einer ftSHttr wrl^iibntai tvrt aaf^tbM iportf« W. inütm Mr tPallfahrtfrAprllr ..imfer Ikfcnt fr#ttmra itf ktr
hcvb*!!* >icl'clbf ^rnirffii in. nnt He nuU ielt<i\ ritivilMiti- t:i-iu- fvaiui' ui Jilf ciiu- Vofiäti.uui.i, mJd'ti' iio.t
brtrad>lnt, ^aK iio* hriit«" im Polftmiin) ^i^ rtcKc &rr frühcrni Haprlle .auf Cfr Kinnes" Itfifi». im> K>-: itifhtfrr
Xvivoh'irr K M iii.i z^.^iirx brfiraft nntibeii wt^ot ritirr SdrllSRel, Mt 9e in Seme ftBtftt, »Ate fin^i|nn« jw wifir
21uf dein K<Jd{^en u>ar u>abr|dpeuilidi urfprün^lid} die adlige jamilie ron Kade^ begütert.
Später f4r<int biefelbe aDerbino;? ror^uc^nteife bei 2t>Un«borf €i^ent[)uni befeffen }n ffabcn, wesl^Ib
fie au^ Hobe von UNlnsboif dnurant nrirb. Dos ^upl^ut ft^nt im Befif bcr Kolben von IDilns'
di>rf .■soircfen ju fein. Denn oniMvli ^ct rf^vaf {VMnrii) r»on (<^otnü^onl ron !^iII^.■lll^orf
das iBut JU J\ode, imb crtuclt ■^^''11^»' i'^^'i IPilii-'dorf vom (Brufen "Wl'«^'"- -eben,
weli^es „jol>ann Jvoede der ~v>nl^e, ^^•>l;ann Jioeden felliaer |oen" bts an fein tebensende juni Cel}en
eeirobt Die Hadifolfle ber Ko^n In bie Cef^n^Qter )«($t ba0 i^r C^ii/käft mit benen von Sobe
in peru'andtfcbaftlicber Bejie^nng geftanden bat. l\l\t y>t\i.\nn den» ^ün^eren erlofd» nadi 21niolbi
das <5efdiled>t im inannesftamm.^ ^m 17. 3*ibrbundert erfi>eint neben den üsfalifAen ZValdun^jen
ein ^of und Pfarr^ut Köbdjen. Das i^of^ul wurde von der preußifdieu ^c^ierun^ perfauft
nnb fam fpAer an vecf^ebene 2?efti;er.
• r.^tniaäf. S. P. II IS«—
Digitized by Google
«9
($iicUcn unb Cticrdtur:
rifuiiiu4: }\cfenitiiiti>iisatidHd>tr ii. f. w.
if !n<itii}rr: JWIii»!i<nt, Il'ilijrr^^ort «"> 359>«rn. fiNOi l»i<\.
?li1>riibj>lt: f. 11 I t<.-i — Von i<i Kirilw \n iiiiirm lifb<ii .frau auf ^fr Citiit.
^Iiliriibadi: i. 1\ II — (»»• I*it .VJmilir von J\i*r url^ IVof JxWrfwii.
«Eiiir Kiiii)(d>iif1litbr, poin pfdcrrr 5trii«ur aiijriNtr i£broiiir Kii>1>lVicls KöMwi.
üenfiinälrt iD(t{ciif|ni| ^mmh mi^tn»
(£)rt Uäbdgen.
% KtlomrfrT tü>«fllid> von rirofti.
flirdir, ftmultan, Scnaiffiin«, um IThmi,
ciiifdjtffi^ mit '/. 5d;lu|| (*rjn^cli(d>). IPofilburm romanifdj. ll\ftliA<r Torbau (fatbolif*!
,^cnflcr Tll^^hov;i^T; ; £in^äiK3c iicra6c '
acfcbloffcii.
J (Btodfni mit ~>*>f^r>tl<.'n :
[. flVe ffl/lRin ().'). >l>rbuii6crt>. 0,;6m
PiirdjmcffvT.
2. %nno bjii III U' icii | iöi2). niarfx
Ijclfcfiirii icT) be tmä)t iiiib gctoalt
bti btilurlj! betbribe icTj. 0,7; m
I>urdjmi,*ffcr.
«Sruiiiril; >rr Ku*f na* niirr .IkicbiiniiJi i>on 3"i'iJ
Kt". >n> nMtii^rliid>«ii pfdrrjrkbii> jii trilii»$c>rf.
Digitized by Google
«
Riegen.
Sunt eMiiöcliftlycn Kirdjfpicl rieben
(fafr ^\ qktn, (665? Cvanotlffi^, 4894
Kalljolifcii, 4'">.'i 4iit6cro ittjriflcn, |0.> 3"
UII& 4 mtf iinbcftinmifi'r Hclt^totil
^ctjdrvMi ^ic ftiiöt fielen unö öic Caiiö-
rohtsbcra, 2(d)«nbdd>, ^Tu^b«df,S^baif,
bir jur <<^^Mlt.•in^t• ifcrfcLS ,;oliJn,v fii^*
l>'u^had} uiiö ein Cljcil 6cr ©onctni»?
Kirt^fHd ^(^Arcn autMr^ nod) bU
Kotholifcn »er Vln^wb €iferfrlft »nb
Iüo\nfi>cliicit.
jn ökT liUcftcu ^<it utHtviiitc, mt
fd^on mmUtfid, bcw l(ir4rfpi(l rieben rcr<=
mul^K^ 6d* ^oitje 5i««(rlanb, Aorauf
^k uvftli*^ Picllftc i;itb llclpbcii ötc oft
lidjo. 2lu* nad) öcr yhjipci^un^ per
(4)ie&CHev iiirc^fpicle im 2UilteldUcr blieb
Siefen el>enfo »i« Hclp^ ab ZUultcr'
rfarro .\rd$fr «b ii« if>ri0ciu Da (in
^rttoftu» iNUtor In Sicftcn 12(3 in «inem
• U\iiiJmjlcrci icr JUjrtiilifird»r jil Sit^t»,
1 1 -V i.Sicljr 5cUr so.) na<^ {(itfiMitinf VMi
»ntlHcH »IMiti
7\
SäfttflfOd dit ^(tt0e AttflrUt' fo Doftin Utf» UMl^diilk^ AQtfkn uitttr bni «Itcit VhN^-c
fpidcn jufällig ixudj urfuiiMiit um früt^cftcii btU^t.
Da)? Siefen, txr ^llittclputift Kirdifpicl?. bc\ bcm hohen 2Ukv bcs f^RfcrcTi, \v,
btn älljflcn ®rüii5un^cu imbes Uicbört, ift |elb)lperjtdn6iicb, unö luirö burc^ Hanicii unb
Coge <twk(«n, bcnit es Gc^t an 6« »id^ti^ftoi Stelle be» Cannes. Siefen ftlb|l o6<r in
6*r natic MTcinigen m öte Abiti^ ^up^ieipAn<r bt» Canbes mit b<r Si«9, axA Mtfitr £<i^
otitfprei)in6 hat « •^etabe von btm iricftliijflcn 6crfclbcit feinen ITamcn cr^aItf^, trtc axtdb
fiift alle übrigen ältcftcn (Sninöun^cu nacb ben l^aupttjcttxjffcrn benannt f\nb.^ 7\ls alt fciin^
^icfjnct fid; Siefen aiu^ ^ucc^ feine ^roge (Scniarfun^ qkin), u)cld}e Mqcni^c fämmlit<i)er antoer
(Bcmelnöcn ÄfwHrifft
VoA buri) iRrö^ti unb 2IItcr aus^o5oid>nclo Kird^fpicl 5ic<$<ti ra^tc bereits frül^ als bCA
^<^euf.•n^fte ^e$ €an6e& unter ben tibriaen hcrrot. Puf erhellt fcfeon au$ 6er arfisercn Jtnjalfl t>on
(Scifilidjen, Kinnen u. f. t». Die ältefte unter le^teren ift ol)uc Zweifel bk Jllartinjftrdje,' früher
We rinji^ Pforrfin^ 6cr StaM un( ipa^4tnnli4ifr 5ic cinjigie Kin^ 6<$ CAnfttS» «b 6os <}aiije
Sitflierlanö, »i< oemtd}«! ivuiH n«d| ein Ißn^plel iiIMe. 3^ 8^d|mm$ no^ b<ni ZRohtjcr
rtiftspotron ^In^ bcm ^if^uhlieiiiaon i>er ?t,iM' inib ihre aiid; fonft bei jltoroit Ktrrfjoii fiSiifia ror
fommen&e €a^e auf i5<r^ciböij< oberljalb 6es früher im Cljale dieUvjenen (Drtcs fpredjen mit für ihr
ijoiits Ulkt. IDu^rfdjcinlic^ ipar fic urfprün^lic^ au» l^olj gebaut, unö auc^ btr fpätere Steinbau uturöc
wdi vcrAtbert. 3ir 3nner«n Manftra fic^ tevi p9r j« cin«m ifMftHdpcn txMent« UMtt, ein vierter
war in öent unniiilelbar neben ^ol Kir.fic gelegnen Weinbaus errid^let. 3n ber Kapelle bcs ni^fl
weit entfernten uralten I>ofpitals befand fi* ^^1r 2lltar ^uni heilijien (ßeift
3" b<t illittc b<i ftaMbcrjs crljob ft(i} 6anii 6ie fpäfere rtifolaifirdjo.* Do* urfprünijltdTe
0eMa6c l?at fidf, wenn aud; fpäter veränbcit mb per^r^j^rt, ailem 21nfd;eiii na«^, im iSc^enfa^
}nr ZMattinlfttid^ Ms ^eulc cr^Hni. Dor ba H«f«nnalioii Nfon^n 9^ ^ atul^ toei von je einem
<0et|Ui^cn bebicnte UltAre.^
*Eirt ^e^n ?f. aeipeihfe« (ßottesljaus Uta im Cb.ilv imicilMlb öes alten (Drte* oöer
Mdjt bei öeinfeiben in öer <ße^en6, ipeldje ftdj Ijeutc nodj önrdj b<n ilunwiiun 3o^>>n)ii^>v<''i'}<'^
fdUie f»Rnj(id|nct €t nüfitU jnm Vloftec ba Sfiterinnen ba Vlteana iltagibalena, »«]d|es unter
einem Probfl oöer prior fkinb, aNr ivo^sfi^nlit^ f^f«« im H- 3o!r'^»"^ ein^in^.? Die VapeUe
o^er Klcfterfird^c blieb aber nodf in fortaefebtein (ffebraui^, Ms fle \^ olb^Atodffa unb i^ (Sin*
fünfte bim l{lofter lieppel überwiefen wurden.
<Etne anöer« Kapelle, bk t)eimt>a<^ ober 5t 3of>^ X(ir<^e, la<i im C^le ber 211^, in
einiger Cntfftnung von Siegen, M bm frSttam abUgen 4S>ul ^mbo^. Sie ivar na^ einer Urfnnbe
' Vn^]. unter «Croiiitii)«^ <£rwti[)iitt.
« Dir IttdriiiiiflM^ tttOtr fb^ Cbtr. iL f. ah twi kcr StefwiMHmi. 5. (2— 2s. ^^IfUfit 9M Sitim I, von
4 Dnfrfbm S^i^i^tißstR liefeit itii^ mr tie aMlirfilwiiifi^ tiSdfi St' Hüffe Xir^ im HM^m, fmkmi «n^ W
trikm MCHiMitnii^ ailc^ Vin^ni im Krrife lOittijm^R, nAml^ SN j^n^iiigiii mi> Hanmkmll^
( 2ldftnha.il. TSitdft. €inr., 5. tHe 2?ir{»lami4«.
' Il*ciibad>, <St|<^. IX, :i, ::.
<' UiTt^l. €iiK. u. f. w. >— to unk ^{dfu^ts V, l(ird;cureforiiidtioa f. 9, !lnm. 2.
Digitized by Google
72
Mit btt 51. 30fls=Srflb(rf^ft> befKmint M«Hi« 6<mit aber dn^r ak tPaOfa^rbfird^, uii> vcrM
in jol^c Ivcfonudrioti.* Juir 6if (5ruri{>m<JUfrii \inb jcht noi> Iboilnicifc rorlniuticii.
;{lH?fr^^•m I-cfiiitbu'« fi* von 2Ukr< her liavtüm in pi«r ttMi^ti^eren Odtfcm 6«s Uict^fptei«,
näinlidi ju Kaan, v£ijerfcl6, (£latciö uir6 UVi^cnau.
Statt bi6 ttnttrgf^njctien St. 3oirdnni»nofi«ts vurbe von ^o^nn V. inii«rl|pal& ^er StaM«
ntduan ein .^ranibfancrtloller gebaut mb [■{8<) geunnbt. Die öabct crri<^telc ^{ird^v- mutbe naäf öcr
früV«" loIianni5riri>c hciuiiiiif. ? Podj u>ur&e 6a?fdl\' fijon (334 IMI^ iEinfA^Mj >er K<f«r«
mation aufo,cl>obcii und ^IT^ncbc nMir&cn ausacnncfcii.'«
3n feit bit Kcfonnjtioii proteftaiitifd^cn Kird^cn wuröen nunm«l;r ^ie 21ltäre abgebrochen,
ull^ Me ^dmil vrrhiii6<ii<n }(ltdrlftenil«n«n sinken «iit. Stelle 6cr fra^creit ja^Irri^K" iBciplU^cn,
jn trcid^en no<^ Mc iMcHad> fccKor^crifdi tbätiv>'n jran5i^faiu'r hin^iifonicit, fxnbai \im jc^t M%ct
iwti Kaplüiien mir oiticn pfarrcr. 6or ju^loidi jiifvofk^r ül\'r ^io vln^^■l^■tt Ktivfiü'ivK" ^^'< rieacrlaitbes
war. XUdf >Eiufül>ruiK3 ^c« iclonuirteii 2?crcitntittffo5 nnirixii ^aiin die l\a).'iau£^tlellcri tu fold^e eines
jwciten mn^ teitten prcdi^cr^ uni^tiMUiML
II«^ €iiiffllM^uits fccr 2t<fonnation twanfpni^le der «Braf von Ilaflan «n^ htm biti(ct in
5ieacri ron ifmi aji«a,cübtcii präfoiitdtiousrc:!M ,iiidi ^tv■ J'v-fii^^nTK, ^i^ <<^oift!i;hcn ein5ufeßcn u. f. uv,
w'äbrciu> v^ic f ti'.M ^^• ~tt>uiv.:iix; bcr (ßenicinöc iHTUnKjie, ukIcIji:^ iljt erfl itad} lan^it>im^n projefjcn
&ur<h bcn jo^cnaniiien iürdfeiu'crcin \r"><i ju^efK^ert wuxbi.
JStm S«einn 6<r €((eenr«formation (636 crifielt wieder ein ^{tlii^ (Dröen, ndnilidr ha-
jcni^c der ^'^f"'^'"' («-'ixen 5iß in rieben und u>urdc mit den finfünflen des früliercH jrdUjteFdncr-
flo(fii5 lm^ ^''05 rtifts Kcpp''/ ferner mit den Schul lm^ pfjircinfünften ron rieaen ausacftattol.
:9ic äbentat^nien an Steile der rertriebenen ptoteftanlifdicn (ßeiftlic^en die Stelfor^je, anfan^f jufamnicn
mit einem fdl^oiifdjen Pfarrer, fpäler dHetit, unft ifrre Cbäti^tcit tanerlr, wenn anif mit ntet^rfai^N
ItntRtve^unoen« Ms juc ZLnfttthM^ fec» (Dritens.
2Iixr tro^ ihrer eifri^n 3?eiuüiiunyen war noch der ^;rcpere Tbeil der 23en>obner int KirAfpiei
Sieaen dem fpatiaclifcfrcn <<Slauben Iren vjeblieben, >il« die Küeffei^r de« ^^ürftcn lUorift Iii4."> den Ter
foioiun^en derjelhen nn'uujitens in der 5ladt und den der ei>an^elifdjen iierrfchajl unteru^orfenen Pörfern
tinnicir ein Cnfte Vereitele. Dvr^ eine taifciHd^c Kommifiion tviit^ (6S0 un6 \(&\
bas ZVr^Attidft jwifif^en bet^en Sefenntniffen geordnet. Pic proleftaitlcn «rlpielten anf ((5rund des
normaljabres U>24 die nifc!.!! ttftd lU.irtinifirche als ausfchlieülichc'i l^eftn, mir die jobannisfirche
nuiglen fie mit den lialljoliren theilen. Tie rtelen rtreiti^^ftilcn, n>eld;e dieje (Semeinfi^aft ifert>eiftti)rlf,i
enrct^len erfl frann il^r finde, als legier« beim großen Snin^c^ jerjtdrl wor^n war. Durd^r einen Vet*
Sleid^ louT^e [t^ btm fdt^tt(<^ jfflrften Me Bered^tt^nng juge^anben, in bet €9ftr|ltdfe fflr feine
((5lauben«v^enoffen eine nene, ^r tfl IMaria ^civei^e Kirche bauen, ivilirrenb ^ pld^f ber frfl^rcn
in öcn t>of der eranaeltfchen ^^ürfton InUiin.te^oaen iriirde."
' Ilctifr Jir aiitTrfii tu*ii*c« yrnNrlVtsiftm per^l. 2l4tciil>>i4f: V'- '< <r«— ♦»r.
• JJf)»fnbad>, f. l\ I. »06— 4T7.
1 Kin^l. €inr. n. f. ir. S. 9, (0.
4 Tüftnhüit, Atfii^ V, Vit^tmcf. 7— (O.
> Std^ml«^, <Srf<^. IX, 99— «s.
* not^bem MiMi 154^ nnt mvi Sic^ mn ^rt^mii SvSnkni tieiiHjrjud^i a>orI>ni war c>l'i:riii>iiil;: VI, so^iO-
Iciglr |6«»-> riiir ,fcnrr$bruiiik ' , >rr ~u\it iü Ufc^r (2ld>«ilk: XI,
7 JldjrribaJj, XI, rj- 7r.
IDä^Kn5 in htt SlaM nxeen (es ZHilNfitcs btt <vaitg«Pf4«t jfir^n Me XfnfdQHn^ her
protoftantcn aufb^rtf, ^ntr^>.' iu- um fo rtfrijicr in bcn unter ratlu^üfJicr Bi.Trf*>ifi ftl^.•n^c^ D^rfk-rit
^C5 lürdjfpick forlacfc^i. ' ^^roft^C1l1 iparcn Scirohncr ^^rfclhcn in ipcit üK'ni>icacii&irr iUchrjaiii
itjrcni (Slaubcn treu ^«.'blieben, ab ciiMi<^ unter &<r orantfc^cn X^crrfd^dft 5tc 2?c{>rücfund<n auft;<$rteii,
mb mt finben Mtdf Me f<^n M mtoen Vir4rf|H(kii «emadfte Semcrfuns Nftälisl; iaf bk 8«'
infihun^en ^o^ fa%[ifd}cn Qmfi^fi um f» «ifoldlofer wakii, je nö^er M< Oöxfn &ein mUtelpnnnK
U)äi)rcn6 in 6en anöcxcn l>ircf>friolv*t! tuijcrci- lUfif« locniJicr r*crän5cruii^cn por fith acsjantjcn
finb, nxir <» aitbn» im Kirdpfpicl rk^m. ~mi jol^c 6or ^cioulti^cn ^uiial^me b(c ScvdVauii^ ^tn^«n
itM^ bcr VXiUt bts 3affr^uiib<vf» aus htm memsfXi^iim Vixd^fipM Sieum vier neue uii5 aus bcm
Falt^fc^ni wdf ein n<uo$ bcrpor. 21l^cr audf in bcm fo pcrfk-inortcn ITirdifpid rieben nun- M< 2tH'
|lcUun$ eines ricrteii ofanijelifdieti Pfarrer* ull^ eine* juviten fotbolifcben li'aplo"? nothjren>iü,.
IPie faft alie alteren l^irc^fpieborte uutr oiid) i^ie^eu &er 5i^ eines <ßericl}L?, n^nilic^ ^es
aus9(be^Ht«n fyän^/mdfis.' Warnt bw in ber Ittfunbe 10(9—^089 nwäf «1* ctnfcM^ <Dtt «»fi^ntc
Sic^n au» bi«feni in jjol^c bcr 2?(rlcif)un^ ftüMiftbcr l^täfie ava^iiiifklm ift iäfl (it^ ni^tt mit
:ridierbeit heflinnuen. 3" ^■^i'-^'i aiivMnltirteii lirfiinbe i>on i?24 K-^eit tvir, . »ppitli Sige de novo
constnicti". ilad) 2lct»enl'aclj3 u'äre 5ie^en damals jur 5taM erlioben n>or>en, untbrenb e« nath
pi}ilippi4 fdjoii im (2. jal|rl}unbcrt fläbtif^c jScc^te befef(en Ijittte. festerer be^tel^t bk tbm «npül^nte
SkUe auf btt Oerlc^une b«r Stobt auf bcn 8«re, lod^e mit bcc VNtbrf<^|«inli4 f4ron um ^224 iwr*
-^onbcnen SurgS in .-Sufaninienbanoi ffan{>.
Siefen erfreute fidi fd>oii fnifiv'itiü vinor .;röfkn\-n ,^i\n!'cit al5 ireienb eine an^v*rc naffaiiifdje
SUi^U »Mb peröanft Wefe* ii'olM aiiger öeni früh entwiefeiten (Äernerbc** b<t Pcppelberrfdiafl ^er
KMncr frjbifdi^fe unb b<r naffauif^feii 6raf<n.7 tladf vcrf<^i<bcncn Strclfiglrilen irevjen 6e» €rtra^
aus b«m Kdufffaufc unb b<ni (ogcnannlen Umgclb, einer l)erlnKiud^s|ltcH«T, vcrjiciFleteM iö05 bcr Crj^
bifiijof ll>iebol5 unb 5er (fSraf Ijeinrich auf Jcnfclboii I\-lto1'cn ntit v^CTn roofter 5?a6tredit.
*£in u'eileres uncfjtiae* J\edil erlan^iite iiie ftaM |54(i, in^eni öurdj futferl)dte v£ntfct>eiöuna beftintinl
u^uröc, bix^ b\i iiabt unb yiir^erfeijaft niAt iiicljr uerpfun^et uH'röen 5ürfle umö öeglialb öent Sd^uti
b<r Pier IZcidrMtäbte jraufurt; ^ebtwrg, iSelnlpaufcn unb lVe|laT anietflcllt »erben foUle. Segnet
nuiti 3u biefen unb jn&eren .Freiheiten bm öainaliüien Derfalt bct lanbcs^mlii^ lltad^^ fo fe^tte
tüdfi piel an ^^T iv^llftänbi^jen lluabbünaiareil 5ie»>*n«.
Per (5raf f^atte }n>ar in ^cr i<iaM ah feinen Vertreter bcn 5d)um)<% dt>cr «i^entlid^c
]?vrwallun9 berfclben ru^t« in ben Qtlnben bts 5<^9ffenfoUct}iuins, aus b<f|'en ITIitIt brei unb feit
i499 jUKi jflljrli«^ wM^dube unb in cfatcr Itrfunbc von [2*0 jnm crflen 2t1al aufirelcnbe Bflt^nieifter
$en>ai;lt mürben, lieben rdv*ff. tifc«lle^tum u>ar im Caufe bes |3. 3a^^unberls alsl>erir(i«r ber
gemeinen Sfirj;erfd>aft 5er J\atb (jetreten.*^
' Jliluiibj.f, \, I. : — i3— 6», u2 «.3.
' ficht }l^cl^ruall.
^ iScidftdfl» i, T.
♦ XXI- XXIII,
* Xi^rn»a4i», <B*Mf.l, b. <»; Tl. n—e; pitU.-VNVn, XXVIII.
' Jlrfuiib,:*, Äcf*. I 2;.
;iiljf iiba.1}, 05*|.l;. I,
(■»•rf I, *M. art »wiWt B hii j rtr Mn WttMn, KrtI» «hfra. XO
74
2tii Meftt 5r«I^U ini6 5cIbflfiaitM$ectt criitt Me SkAt, nddre im (5. iinö Kitfang btt \€. ^tft^
huti&<rt$ ihre tjüdjfto HlüJljc erreicht Ijatl«-, unb bamal^ fcbon uiu^fät^r .">000 €inn?ol^ncr, alfo foriol n>ic
<ni 2(nfan^ Öi<ff5 i^MU, ifr'r ^ltl^•^ 6cm (Srafcn llHlbclm eine n'cfciillict'v" i5nt(Mi(?c Demi
fic mußlc jidj öaju rcrflobcu, cbcnfo uno tanöfaffcu ju einer Pom Caii^c^l^crni au5^c)diricl?cricit
aUgcnMiiMn Can^euer Mjulrdfjtii. 10ä|^( tc» ArrimiA^gcn Kriege» wmbe iam Mc [<ui6t»<
trcccitdrc <B(walt hier loit atiicnvirt» }r einer derart I;errfl4ell^c^« ba^ ^df ^ie Sür^jor, namenttt^
unlor jol^aun bcm jüngeren, b'ic hürtcftcii Hcörüifmiacii oicfollcn laffcii nuiften. Vtnnodt Wieb Me
I\rfa(fun4 im IDcfcntlicfefii uin>crdn^<ri, auc^ unter 6er orJutfActt Ke^icrunj;.
Cift 4809 unter i»er jrem^enrf<^fl eifoldie öie JluflJfuu^ 6es ITIa^iftrats öurdj öie igin^
fa^tt^ einer ter ^«a^filHäfm StfolMfen 21Tumji|>al9crfaffuii^ ^ btefem fc^mcisKi^ VtMft tarn
bit furdjtbdre l?erornuuKi, 6er 5taM irevjen 6er uiierfdjipin^lidieii ^{rie^slafteii. i£rfl unter preugifcher
l7iTrf.t.ift erholte fidj 6iefeU>e wieder iwn iijrem tiefen VetiM uab naJcftn bann einen inäc^ti^n
Quellen U1t^ Ciflcr.üiir:
ItcixT M< jfromdiiUrirdw in Sir^it w» Dr. Dt. 5 i1>rii<f , IMflttrr W> Off. ^ licgifi^«^ Ztr. IS.
Dr. {f. VI, }I4enba(4, llnf lif» SinttOnibn CVreiitflimltctt. 9. L
Dr. p^tlij^f i| Sicgfmr UrfmifemtiKfr, iMmeittlk^ XX-'X.NVlll.
Ii
l^tnM\tiVn}t\i\n\i \in SfaDf Siegen.
I. ^tabt ^itQtn.
?lltr 5taMaRfi<bi i>on Uor{)ni.
Uta Bnin unb l>09rnNc^ civiuu* urbit umruin.
rirjcl ^tT Stait, von 1270.
Urnftbrift : Ki|;illuin liurceDsium oppidum in ttgtn.
(Dwoiiritbc: I0rftfälif(f>r riwirt, Ocft II, 2«>-
<t|dluii^ 2, Cafrl 72, nnmmrr 5.)
f tjat9iird>ip ;u miiiittrr, 5irjni s>).
HmM>rift : *■ wcrct, . . ci|iidi »igen.
(rtT»\lri*c : lOfPfälif*« siwfl,
liffl II, Jllrthfiliiiuii (Eofcl 72,
stummer «>.)
rifjfl itv rloÄI.
ron im
f tdcitfdrtbir jii
DlflnfttT. rif^fii
1 .19. llmfcbriff :
•iiU. ncabinnr in
!>ii{en. (I>cralri4t*;
IlM<fäHi*ef iMfl.
I">ff« II, Ilbihfi
Iniiai :, Cdfrl h<,,
Ilnmmfr 4.)
10«
Digitized by Google
7ft
ttiit ^lU^bo^igcn S«iteiMpfi6«i in <D|tinau<nt; IDc^l^nM.
Kuc).vlaTli^os (Qcivclbc im vTcntralraum; 1Crcu3^i.*R>5lbe im CIjov im> iti t^.n rtit>ii
fdjiffcii, mit rdjcilclfcblcti in j>»« «Stfc^oRen ba Thurm* tinb im iiH'ftlii;^ii rdjinjoi?.
(Burtun^ai ft^ielio^i^i. pfcti«r nn^ tDaiiM<il(t »nr«^'lmä(h^ mit TiM-Uit^cn, fc^t pcrftfimmcH.
3ni C^nnn tDonMIcRftn ; oh bm naif QJftm ^nidflciflt tiinttm ixr Sdlnifi^ffc Mn6 im
minieren Chörio* l^IcnMioJicii. 3" *rci flad»hojiijiC liifiicii.
Ciffiuni an ^cn «Etttrri 6(» i^ifT^ im Ctrunn uii5 uii btt
IJo^nfritfc, niiiöbo^ig <in btt ISp^, frf^tHj^i^ am Cftutm.
yditKiliac ^Erhöbuiii; >cr llpftsmaiicr. Pacffflädiv-it i>oniiiftüllot.
,^oitfU'r, (tutbeilig,, ruiiMvai.; ; n:tj»"Iiic am fi^ift' f!>\'Mii!fi\"nni.-. m tun^bcfi'.^n üifd^ir,
jiDcitljciU^ Uli« ^oUji(<^cm JUa^wH-rt tm obcroii Cburm^jofiiog u^l^ 6as (Dftffiftcr ; ^rettl1ciliw.
mit 2l1a|v«ft in toi 5(ilcn|driffni bts C^m», JUeilt crnwilert »n6 um^fltaM
üigitized by Google
T7
portale, ruiiM'o^k;, 2u-uuifüiii.-o, an ^a Hor^ llll^ru^(cil<^■, fpiKb«^ij im Cl^urm, erneuert.
Wanörnalrrri, ronianifdi, Kcftc. (Zlhhil^inuj iiud)flolK-iiyi
am Kan^c 2n<.'5oilloiis unb allc^orifcbo Parftolluiiaoii. ö4 cm rurd>nicffvT. (2lbbil5un^ i>or
(l^.•f^cn^.)
5 <S>lo(frn^ 'i'il ^nfchrifloii:
+8i8:QK:öQB:o.0Ri8:öi:aw.M:öo:av6Q'.
0 e: Dv.iö : ö i •.BBV.CT : B vg : fLV6: mn iovq:
WMm' öi.ws:! D'Pe.Di.oeD: () v(a:vmmxoo:
Re:öe:o:Le.^e.wB:eö:vffi}s:ayffl:Qve:80+
■ 2lufti>)hmc (^oo >lr<^■lrft Ulbrrdil. rinjni.
• IVrjIci*»: roii ?I<bcnbad<, «S*idiid>lf ^^■ rta&l rir.ifii, IN, Ii.
Digitized by Google
m
1 IT n ff
0 j
^1
D
ff 1
QGQ
^ o <sr-
6LQBigveniQviiiPHQe4^
(<|.3i^rlftimft«ii 1,39111 thiid^mcllcr. t:»
üigitized by Google
@aimo ^ Dm ^ m @ «cc ^ mn i iims
üigmzed by Qopgle
80
Ojkn tMrlüiKU'rl. CrvHH'^'x
l^itmi an 6cr lUc^fcik. X>ad)
rciler.
Hc^jitwilfrc im nM-
li*oiif'>:ilinifd»iffiC.>iu\i'n(diiiitt
iKbcMfltlKiiM. J"' lUillclfdflff,
€^ un^ füMiv1j«n Seiten -
I
1 : 100
jdiftn,* fpitt^»^^ mit inafiiKif, jn^rHCwilidi In htw ^«itfnf Aijfni, MfbeiH^ im Ckv
portiik- frin[>Ovii.t ; an ll>«flfcilc mit fcffüukii m\i> KkcbUtttrtiMMRMi, tnmttL
)\-riritr.'i! uriv'^ i'.rftütitincil, 3,tam ifw^, |y«K ni tnwit.
2 (Btotfnii mit ~ut|4}rittcii :
• wA * iHSh iHftM mik niMiMfl.
üigitizca by VoÜOgle
91
KJ^ilu ^ «iHi ^'»ii^ öiuni ,«» ctofir 'k iiufh Dfiii Jilv * m Jif (rrr ^ [im] c-^
( 1 •) 0.95 n» PurciinKffcr. ' " *
c) Jlarim-fitrdlf, faibolif*, Scnaiffamv.
I ; loo jrfftaiitidff iet Kititt.
(»»•if f. »Oll. ««» MaM»*ii>niU« M lEirllHl«, KnU Stl«tfl. 1 1
Digitized by Google
82
(R. ^<ibrhiin6crt, i.-infd>iffi{i, Mvabc ^cfd}loffcii. lln bcr uörMtdjcn rd^niaifcitc Ct^unn mit
5af ri ftoiii n b a u tcn . l>olj6f cu .
5lrcbcpf eiler an btn Cäit^jsfeitcn, iia* 3""'" Terla^icn uii6 PurAjiän^eij, burit
(Tonnen pcrbunöeu.
jctificr, riniöbo^iji, cintbeiiio;.
Portale ^era6c ^cfdjloffen (erneuert).
f irüirl ^rs Kloftrrs rt. 5ol?ii«<> »«r SiNirii, von istr,
im f taiit««ir(bir ;u Stlfiitfirr, Jr. fir^ni 5i. Hm
idjrift : S. muniiliu -.l i joh i Si(ji nnl -.cv . . , *i;<lii.
fPmjIrirfjc: UVftrjlii*c fiMfl, I>ffl III Ijfcl i::,
l^nmmrr <).;
Digitized by Google
(Eaftl 15.
Google
Digitized by Google
Siefen.
(Tafrl (6.
Sau- uni Kunf)t«nhml(«r reit IDtftfaten.
Kreis Sif^cn.
Jlufnalmuii M« 11 faketff, 11)7.
riifotaifircfjc:
^nncnttnfidjtcn: [. n<t* ^or^o)l^n; 2. nadi nor6n:'oilen.
Digitized by Google
Tßm' uiit KuiifltfnfinSIcT roii !t*fflfal«n.
VrcU ficoeti.
(l^ikfsit von Bimmln )t Jona». Omtm, Un'iuiVwii Mn S. C«to«ff, IW/IW.
Illartinifitdje:
Digitized by Google
Siegen. ^^U^ i«-
8au> avA Kunftb«nfm5[cr von ITcfifiilcn. Krtis Sit^n.
JUrtrtinifirdK:
\. IPcftportdl; 2. 5ü^i>^tanl^*^.
Digitized by Google
8S
d} f^krrr« d4|loß ilVfte«: Staat), viothifvi?, Kciiaiffditce,
<BcMu6f^nivpo mit Cbonvcci unb Cf^uriiibau (2ft<{>il6nn0 iiinfle^fliH KopcHf, QOtnteltKpiNii,
ijfHvlblciit lIiittTJiofdiop, Cd'irölbli'iii Troppcitbdus i Jlbb. uinflcl7oii6i ; r^ialbiiu mit »Erfcr, Jllunnor-
taniiii, fhufbcifc, ciiKjcIcc^tcn iiiiö acfdfiiiblcn ll>all^bl.•f^'i^l^\;.o^l iru*- riuirc-i Hbb. umftcbcnbj.
jciiftcr ineifi 5i»citi}ci% mit ftctitptofli'iii fiit^ait^e iVtBbo^iv\ an btx Sü^fcit« bti
^uvt^cMubm, pottal htB CnppCTi^ufw niH gol^fd^r StaMiifafliNi^l (ZlbMIbiiiig f afrl 20).
TUngwMtier ntlt Cbürmeit, Kcftc (ilbbilbun^ Ciifol 1')'.
CMiffirtn, roDidiiifd^, »lil << ~äi\Un und .^ni^lftifctli^iii ^tf^nfrus am S«fcii, in Ifwif, {,it m
Purd^iiufiec (Jlbbil6un^ lafd 2i>!.
85
c) llilrrre iidilli (Si-fi^cr: Staat), 2icnaiffuu:o,
I ; 2'.nii
<Robäu&cJiriHHv. Ct^ürnio, Ju'ftc bor flailbc-
fofliainiv;.
(ßrufl mit j,cfdjloffv<ii*n, .jcittaucrtcit 5arj;
(ßclaffcii in 2 J^cihcn unb frciffcljcnbcm (Rnib
K'iifmal, poniEifcrt, Cic^ioffcn. i2Jbb.irof.2l u.23.|
Ct>fir jiir (ßruft Soiiatffdii.'«r, roii €ifcM, mit IPdVTC»-
(2«bbtl6imii lafd 22.)
^anjntfpiQr, Kciiaiffanco, pon €ifcii, mit lüdppon
"x^'f*"'''""- l2lbbilbunoi nobonftcbvnö.)
'■"mm
«Snift. ( : '»00
IlMiHWHfiriii an >fT ("IW«*» >« Nalhhanff*, pon \.;\% m h**, i« init.
Digitized by Google
Digitized by Googl
Siegen.
Cafel 19.
l 5a5oflan|'idit; 2. ltor^ofIanfU^^t.
Digitized by Google
üigitizca by VoOOgle
lafel 20.
So» unk KunfAcnhnSIer mn tPtflfalni.
Siegen.
Xrel« Sifjra.
Cafei 2(.
Untere» Sd}\o^:
[. norbanfirfjJ; 2. ^nnciuinfidit ^cr (Örufl na<i> Sfifcen.
Digitized by Google
üigiiized by Googl
Vat Vlr^vtcf lIMbtiidu {8*h qkm mit 5320 £paii^cltf(^n, Ka%lif«n, 3F8 <ni5cnt
Clfnftm, 20 yibtn mb 2 mit ttiifec(Kmmlflr Keli^ioii) Iwjle^ an» 6er ftM^^iuimi^R <8cm«iTite wA <m
Z^iifcf^aottbiirtsIffiUeii. Der iirfj.'rüttali^o (Hv! iriii^onau IkAt im fic^tljal, ba u>o fidj ftu» ^«nöorf
ibol mit il'm iH'reitiitjt, iim Kanöc bor U'cttcn vEbciic, irflcho crftorc von ba bi« ^ioc^ftt h{\b<{
Hilft poii ii>cld;cr UVi^cnau ohne «^^'^'K' ^^'^ Hiimcii hat, äl^iilid; wie btx l)of taiiijciiaii' ron ^cr
langen &tnt tuidtttfcXk Vreujlf^al f)<n«nnt
Do» MJort Luilft III älffrcr f(frrribunoi Wjdcijouwc, im 7l^>'f1i^il,1ro1lillrt9iflrr Wyilcn»», jit* iPfl<<i«T n'ir
dcnf« mmi mc «ns &n rouiriMitlu^ ^omi tPimMn «ftiiiwn li^iiiuii, ob M< jt^gc ^od^^tnift^ St^RilMrt Mr ridfri^
iji, •! all» )«• XDiMtt mh IMkc ]ttfiumiMiil|Aii|f «tar «ft «• ritw SWinif mit %m dgnifi^flfaMitf mit ift ^tti^l»
jir^Sit irr G5rt nM^ni ftimr kuribfi^btiswi tTamfiisfnrm iiiifrt ^nI älirfkrn Ariiiiftuiidni its Sunbts, ipmii dn^ f^m
ffint Cig(nf(t«fl «l> KafeO*ii>or( »r« rhrmdlUjcn Mni^fiplrlir firsrii >afür t>iir$t, rr iiiHit ritirr i>rr jüu^ficii ift.
Cbifclb. 18()ö n>iu6e in tPcibctuiu eine jtpeite pfarrflcllc erriiitet.
lieben bfm eriifi.vlif*en »jiebt es feit (sys ito* oin r.itbolifd|es Kirdjfpiel lüeik'tiaii, ju
treld;em <xudi bic Kaibolifen epaii9clifd)eii l{trd>f|.nels Clafeld ^(^är<n. *£rft bwcd) ^uju^ von
äugen t^at ftc^ ^abl bcrfelben fo iKtrmci^rl, baß Mc Sttbuiifi eilte» Ktn^pkl» crfolgtn femiltf,
frfl^ mar ^tfi gcrinip
Diefe neubilbuii^ i>on l{ird;(picle)i b.nuM Intuplfdirlid^ auf 6er ^eu'olti^ Clllividltlunt bei
<Etf(n^etrerbes, öeffen f^aurtfit} ^^oi^lMu1ll unb (JILlfl.'I^ fi<^ott frübseitiis waren.
5*011 im inittrldltrc iriuiiti! ialfiteniif I^&ttrn iin> fwiiuvirtiiH'ftf an iat I^anpl^nv^nViii, tuinftttliA im miMlrrcn
nni uiitrmi ^rritl>orftlMl uiiÄ im ri(jl)>al obn-bdlk 5ir^i. diuwltgt;« am iiffrii gtii^i >jnn (0Tl|Vt»<if1rii hrrrcr \o ht
yiT stafrl ^tjdrigm l'^wmrtt IjamiiMtl^HH«, l^oii« nnb Sicgljültr. tociinr aiifwäcts iH« <BnN«Hi«ii ^^xf^i^tlMr^shiinrn un^
lilliiliiittfn, fcnwr M* (Dtte ^fidmlinttm, flUliirnsItStini, l)iuM, tnBfnrrtitSttm, lUtint^ort ntti 5^iirpprnr>iulni. Pir
lt||icn ftifi mt^ankeii alle in im (Smorfunj >nr «Bfmmitic IPtitmau ||<d(H fii^ in kfjlKH ^^i^tpani f«
vrrgrtfttt, >a§ fir fc^ ein pifamiiwii^ansrnftt* Oanjt* imttr trm ^(tafomrn Zlamm Wrikmoii WIttn. 9(A alfoi
rf>fn cnräbiitrn Wrtfii teiltet I>ir frljr >tir*ii*tiiw namfiisfonn aiif (pätrrr t£ulftr>)uiia,. I>if auf ..biittni" rn^i4^l^r^ !ti>mrii
fini ^abri fo rorltcttf*cii&, ^c^i{ mjii >a* ^Jiijc <8fbirt linier licm (Srüiinmtndnini ,,JIiif imti iMitfrii" jufammcnfaftt.
Kctntr bcr mit ..büttfii" «jcbilJctfii ITdiiieii fommt Had> 71nlcI^^ «Befcb- I V 3lnm. por Sem Iii. 2lJbrljiiti>ert por. Jlnil^
ftdiurc^ ffiiiijriitnrii iut hfjt Oirtc als Jüiiijm, f^* ^i^^' ^ tiiianiier lit^ni, wi>* Im älicmi nie bn ^1 ift.
• Si«l{* Jlnit JrriiSorf.
• pll» (22-
1 Vm/L hai tpnü^tt uultr Crmättirtr.
4 9tnamtt§ ib(t tcit cigmlit&infl^im Stliirb knftll«p fitilt Sdymcf Slali|lir 23^392.
I
SB
ZD«t6eHaM ifl }U0l«tcfr bcr £i| ft<s 2(nif(s XDciöciuiu, wMies «inen ^u)7ttVU ^ «Km fytin^
gcridjte bildet. CfWcr« untfaptc bk jctti^jcn Jlomtcr ll1ilnä&orf, ll\t6cnau unö €ifcrfcl6 \inb wat
neben ZufplKii &or ^^'"''8'' {R^riJu^I'^iiif €anbes. Wk aud} in iinfecrcn (RcricbtsbcjirffH irar ber
livcdtott, alfo Sic^n, jucjlcidi rin (i)cricbt$, unö aud} als lnc[is in jol^e öcc l>crlni}un$ btt ftä&li]«^
Stt^ auf tonfelbcR au:^c}cfd;ici)v-it a>M, MiA Ux btt rings um bos Sto^tgeMct Hegeitten
Qain^crk^l» no<^ weiteren am ffe^ alfo <raf fkSMif^«m Sotcn. 21b nd4r ^<wt QTcftamenle ^o^nm
Ik9 ntittlercn bas I^ain^oridit auf ber teijitn Seite 5cr jcrn^ol:f unb Sieg unfr aufer&cin auf
6or linfoii Sicijfcitc c,clcjii'in; ^ic^cl-f.^1^.i^^•1l mit bcm <<5<:rid^t ^'{ii'u&i'iibfrcj jii einem Stammfbeil wr
einigt n)or&<:H ii>ar, würbe es unter ^or Bcjetdinunvi „21nit 6cr ricr Porffdjaftcn" von bem übrigen
unter fii%lifd;« ijerrfi^aft ^cldn^cnb^n j)iitii^<rici}lc ^Inennt unb ctfl unter oranifdfcr QmfdfAft wiAtt
mit i^m vcrcintijt. ZIadj*«in im 2(nfan} ^icf» 3al;rfpuH5eri» ftos 2Iint ltHln»terf aus tonfelben
ji!s,"M'f.+it.-6cii iivir {icr übrioi bk^bcn^c Choil Btjtit^Munft »2(rat IDcidfnau" erfüllten ^ttc«
brennte fid) von ^iefem wwba bas Umt £if<(fcl&>
Quellen wnb filteriJlur:
V. Vdftniadit >«r Stobt 3if9fH.
Digitized by Google
I
niil I4.i>j *£paiiaclifdjcu, ."><■.'• I{dtt7<>lif<u unb ri aniifwii
£firiflett) Hc^t im SfiboPeii bt» 5ic9nlan^c» wxA umfaff iie
<<5cmciii\"n IPilnsfcorf, lDil^cr*&orf un& IDil&cn. ,^uiu faÜ>o
Itfdjcii "li'iicblVicl yv'börcii aui) 6ic luitbolifcn ö^* KirdjU'icU
Ko^d>cn imb feit IS.IS ^ic ii>oiiij,cii KalijoUfen ba Umki S^utbadf.
jni 15. jabrbun&crt fcficint M den S^uwIpierH von tDiln»-
^rf «ine freiere reli^iiSfe Sid^tun^ ^el^rrf«^! ju ffoben, itm 1233
llMll■^c ^ic(cr (Ort in ^o\c,c öcr IVirffaiiifoit öcs KcBeniiciflors KoIlra^
poii lllarbiiiv; ^ur* *'>ut^{^r.tfv•tt Konraö pon fk^n jcrftört uteil
^i<.• Kchcr allöd i^ulcii cjcbabt bällcu.-
IWt Mr mrifkii an in tnf^ptHjie tkij/nitm «Drtfdkafloii prfiM mhI»
lürdHVif Wibukorf nid^ jh ftm HicM (9rflH^un^l »r* diii^«. Die umI; fr^
i)iirc(>nd<tittr ttdmcH»fi»m ift ctmfo vir It>il4r^s^c<rf niic bnitlid«f Snfunitw i kHwia
mit fiui'ii piL-'i>nfiiniimoi iiiit« Idiitcf in ^^^ dlirlücti uns brfiiinitrti ,f»rin WilbiKle-'irM i:-- > ni^ 'l^ ill i 'ivlorf ii;-,-.:.*
IJTan t>at iii;l;t ohiK Ä^lltl^ prrnintbrt. ^JK >ir in mtirrr Ä*i<ritb rrrlMlf Il>trliliiJiLij.f mit ivm liuiifn Pprfr* v'
fammfiUidMai.'^
IPir [vilv'i hier ^vll ?iR eines !u alten yerjibane*; in 6er IXähc Uio, 5ie Äriibc am Kafeen
fi^cifi, öic jf^i^e tianöfsfroiie, u>eldie 6er liiim 2l6olf i»OH Zidffau \2^JH ftiiKii i\Mcru, öcit iJtjJic»
<DttM. tieH» (tnöeren filNrbaltiAen i^er^teti ihwr fierrfdjaft ver)rf5iiMe.7
■ Jl^aiiDiiulrici ^cr Kir^c ju ,^^■ll^ort, ( ;
' 3ld<ciibj(1v f. r. i:rt,
> Ungl. Kin%irl ^rmgiirfrit^rtt.
> pilit I« IL C* »•
« f>wi. xxvm.
• pbil 4*.
f «»«rf f. 9Mf Mb VmiflbnMUn IPrafdlc«, Mnit Sb
,f iflff rritt Ua<l» iiitfiiattm« poii Ilrcfjixti Jlllirr*», sitigrH.
Ly Google
SP.
VCMH in 5ol$e «mcr Ivtif ^it Ser^lpaii ^c9Qtigimifnicn 8(flJ^ fecs <Drie9 wwt« (cc für
^ic ülliTc ,^cil in unffwr (ßc^cnö bcifpicllofc cnuöJilidjt, lV>ilni•^ol•f für fiij allein ein Kir*
fv'icl bilöctf," fccnn poii bciöi'ii ührioicii ®rfcu fam l^HI^:tt aft iH't" n^ich IPiliis^rf,» lt»äbr<n^
^Oi itüifcr jit i^atjcr, al|o auftalUniK^c Weif« ciiunu ini Ucbn^cit du|jcrt}dlt> Sic^crlan^cs
Ikgcn^ Wxd^ffM ^ifinnb« ItKIftcn^ crfk jipir<^ (58A rni^ (6^2 no^ ZDtlnstof um^epforrt
Die Urfa<^e Mefcs in bor ältcrni fdlemit Tor^diiuie» mx woffi anfcr fror ^gie^Ari^cit
ron IDilijers^rf sunt f ic,}erlani>e 5eT llm|lanö, 6«f ki$ Hotf 6cm Kin^oric QHInsdorf vicl nüfte
lag a(» fdiion früheren Kirchorle ^ldiJ,er.
Diefcr anftin^lid; geringe Umfang ^es l\iri^fvt<U ific 6ds wetiij fpol^e 2Iiler des Ktrc^öocf»
weifm Vorauf ^it» öa0 Me pfarrci nk^ )u 6«ti lltcflcn ^/ttfitt; tamii ftelft aiu^ Im CbiHaitf), 6d(
fie feiiMil Monieren <Bcri<^ts-bojirr, ((»i6erii einen (Tbeil fijtiii^ericljte* bildete. Unter den in der
llrfiinde pon 1.140 oerjeiAneten pfiTironi rK'act■llUt^vS ipirb oiti foI<.tier von ll"H!lt^•^ol•f aik-fi ni jit duf
jjcfü^rt ÜHr muffen dardus fchliepen, ddp por diefer ,?>eil ein iitrcijiViei IPihisdorf nod> iii*t hoiiaud, fdll*
ww mdft atmtifmen ivollen, ba% es ebcnfo nrik tCKI^ersdorf in firdflid}er l^ejiebuni^ lu^t ^um Sicher
\anb («i^cm i»m tflkMde 6m eif<mdii$m Kte^pkk ^digtr $c^Art ^b«. Uit6 bkft Xmuiipnu f^elnt
ttneder dddurdf l^infiillig, dtff im ^(rd^idiafondlregifter unter den dbJidbenv>fliclitio,eii (Drfeu u. f. w. des 5ie^er
laude« nifienftinum in Willinstlorf lUifaiefübrt ipird. Pds f>dtrondl befd^en die Kolben ron IVilnsborf.
ifSur Jynt der 2\ef«>riiidtiou wurde UHlnsdorf mit K<Sdd?<n pereini^t und nur porüber^ebend
^drainl, wcf ^(t Mc vctkrm ^Stfäjpäe tPiIiw6«cf» mit denjenigen 8M<^en» snfammenfaUen. €rf}
(893 erfolgt« die je^ bcflei^enÖ« Cnnnun^ Da IPilnS'dorf ebenfo n>ic KMdfen dauernd unter taüfo*'
lifdjer f)errfdjaft ftand, fo bulte aud» Wer die <<^i\,ciii\i'oiiiK;ticTi einen dat^cnl^cn <£rfola, unb ^n\n
in di«feni pom lllittelpuiihe des Candc« tpeiler enlleoieneii (Gebiete einen ^r^^erett ab i>t 2\^dd)en.S
3mm<r^n i^ abtt in IDilnsborf un6 nam«nllidf in Il>U^er»dorf die ^d^l der fpangelifi^n überuMe^5«
Sie alte, dein St Ittartimis gcveilpte lOn^c wuröc bei 6cr nenocdnuii« der £)er^Hni1|'e, \«H,
SimuKantircf^e. iT'^m u>urde fie dbjiebroiien nn6 91 neu dufjiebdut. \H'^2 viin^ fie in den
JUIeinbefife ^cr vErunjjelifctfen über, n^l!^ra^^ die fatbolifcfro (f^-meinde das bisffcrige ^aup^Uamte
^ebüude erl^ielt. {»6^ und (S^u wurde du(^ eine fdll^oUf^e lütdjt gebaut.
2(iifccbcm bcfoiib fiäi in UKIgmboif v«n aUrr ^ eine Vaiielle mit entfpreifrcn^en
2Iedl)t(ii, wdifc («U Canscm db^bro«^ ifL Xlaif ta XTurtini^ng bcr Kot^oUlen b<» ItnUe» Stnbiu^
mit ^^''i!ll^^O'vf nnlV^o aii.t in I.^iirb.id-^ i'iiic r.illiolirfio K^h^cIIc ai'b>int ^m^ isr.fi ciiiaonvilit.
lUilnsöijrt tft n'dl^rfcheiuHdj der flammÜB der adelj^en ^antilie pon iUilnsdorj.*' Dort
befdß fie eine l^iir^, U'cicfje im Zlnfdu^ des \3. ^iil)Tt)unbtvU ju^leid; mit dem <Drte jerft3rt u'urde.
(225 wirb jirai etften tital einer bief« ^fiefdUtdtftt, CumaduR de WtUandeadorf, unb abermals
C. nebft cQattin tmSlfni.' Vcr in diefer jdnitlie fo bdufid,e ^'^.iiuune Kolbe, loeU^en Vdfivlbadf von
den Kolben im IDappcttfd^lbe i^etleilet, fommt (277 jum elften ^Ilole v«r.
» IVral. IHüftii.
• Siciif Bnrlad^ nnd Itcunlintm.
» Stfttftiitd, ntfermaH«Nf«rMH4t' s. 353, 3«ö.
4 5i«t!e 3rri!>rnaii. f rit Itnfaiuj 5trir« ^dhrbiin^rrt« biliirt DirfiMlftMM^ri mitSiM^m JlltimMm tMSImtlVUltitmf.
i ITeral. dtrfrlbr >£rid>ciiiiints unter Itrtphen un^ ^rm^ortei^CR-
' IlibtnbjA, S. V. U JS«.
Die o«n tDUntborf «rfc^neii in 6«c dtteften ^1 ab ein mSdfiifi», rddp IxfUcrte» ti^ij/Mfi,
bm (Brafcn i>oit Häffan bei 6cr J?^ClrülI^UMv^ ^^.•r €all^c5^^crrfd)aft riiuMcriafi-itcii iKrcitctc'
2Iu^ rorfchiv'>c)tfn (Bütcni unb <1^on'd>tfanicii iit irilit^öiMt, I\iJ6djcii unii aiu^aoii (.Orten ricvifr
Idii^ uii6 6ct dn^(ni<u6(n (3<bictc befahlt fic ba^ palroiiat bix Kirchen ju Kv^{>dicii, lDillt&^ori,
jcrntorf, Bi»ta4p, nninlird^ un^ Div|c(iiftorf ^enfo nrie 5cr ju Qai^er unb jro^nfjaufen.* Sic
Icften in jol^bfit^ ttiluntai aaf,3 Mc vi» einen Scgciff Don bec €frdte bcs 8c(i^ unb Hfcn
allmd^ti^er IVrAuffrinia c\n >ie («^iMfe!! ri>n Haffaii acbcii. Pio loftfo i'on ^iofom (*5<:fdilci>f her
rfl^Jrfn^c llrfu«5c ifl rcniujlliltcb ein Ccliii-rcrcrs vow u>2\. IPabvfdicinlidi ift c* ^an^ll5 crlofc^cn.
3»! öfr fc'uii&i.'$^cf(l}id}tc ift öaslclbc i« öcn U^ktt ^»»•jf'?""^*^'''"" »"""'jr Ijorroi^ctrclcn.
Quellen uh5 Citlecaiuc:
aus tcm 3ntellt^3Matt). Sirfw IMS.
Xi^difcdi^: S. b. II U9~'I3<.
ftratinff: 2t(fiTiiMtmi*g(((l^ii^.
a) iir4(« <Miigeüf4, Senaiffancc, von l<9t.
<tn|'<Mffi4' tfo^dt, Dod^citcr.
< ?(d<fnbadi, S. V. II 119, 1:0.
• llJjiKUT, I. r.
3 Ildjrnbdil;, f. V. II 122— |S*.
IS'
Digitized by Google
f ii^c<fl.>llfi(<1t ^rr Kirdi*.
I : >(K>
itSrnii^riR irr Kirif<r iidd> 0111(1- ^(i<1>iiiiua i>c>ii ^utt<i^ C-tü,
im pfiirr.«r*ic.
b) fiirdlf. falljolifij, iiv'ii.
UltM,' JvoitatffjiiiC il^arOifi, 17. ^ubrbuiiöcrl, pon JUannor, jU'oiacfdioffuwr füuloiuufbju mit ji^urcii
11116 Kflicfs; (Taufe ihrtfti l,6om l?od>, l.iom breit. JHciifo mit Kfliof« unb XuiifoiiUH-rf ;
l\'>r&crfcit< mit ^ofc|.'b, 2,»o m taii^, i»,7j m Ijocb. \21bbilöuuo; luicbftcboiiö.)
* JfrülKr i» d<T ab^broJ^ciini Kird^c jii Pafrltui^, Vitt» HMrbur^
Digitized by Gc
Cit*L
Poro9rt -
prfi^prr^ftd'iiiK
Kkirtf Jtr proriii; JOfjtfilloi
Pofal, im SMific 'Kwif»,
3\fiiji|'ijuii- ivirorf von f ilbtr,
^ifbni, mit IPapiini mii> ^ii
(l^lift. SB <M to<^>
!iil.i'CiUud> .
Keppel . ■ ■
imim . . .
;ir^i •
fft
1
tt
l«
17— ao
1
22—27
2—11
c
3;— 5^
53— -H»
M— 85
<s
»7— M
CO
(.1
(»3 — 6 r.
( i
15-5:
•T—
^cr ^fc^i<^UUiicn Cinlcitungien mi^ bct Dcnfmäler Perjdci}nt(ye.
22 - II. 3.-..
i£I.ifrU> ■ • •
irombad; . .
fiMrld • •
*£i«mi(a||r ■
ntcnfeff^ • • • t • . f • ■
<Siii*(«T)} •
iViiiithcn 37,
tiicfriijriiiii ■ (0,
r>ild'ciib.ld'
i^e!',biiiiici: ........
^rma.iritii^ni
^unrrniltcrs
Ktffü
Mif
C*M
i
lu
:ti.-.i'hai . ... 32. 41, «8.
'{
Hli
67, «t9
29-it
<
iffcr 1 frr i t ■ f
33. 34
w, 40
"ir, ■>«
rdldJ^lI^orf
3:-
siwifii 1,
.IT— S1
35— W
•
23, 27
S—S
», 9
«■1.
2C
M
47— r.2,
"•«3— 5.1
3^76^
33. «3— «3
r.7— ft?
.V)
70- H-,, «):,
h7, hh
»•»-IS
IS
C«fri
»3
Digitized by Google
$IIIpfia6ctifcgr^ ^acj^regtflec btt ^enlftmäiec'jlßecseidjnilTc.
Vcjfi(biiiM9
ttitar
aitaiMiffali
ßaaMittrdirn
ntcKfni
Ort, Ci^tH'
t^Smcr IC.
Stltt 1 CAfcl
Ort, Cigctt'
llliincr ir.
Seite
Cafrf
Uniu$!>orf
s
Cnrnildub
19. 30
Mb
2n
St
n
■io
sr.
:m, 5<)
63
64. <S
69
8«— s2
9\, 92
15
1
». '1
»0 »2
«4
IS— j»
mafni
llcilIlfitil'Cll
Zlir^rrinfk'lii^i-i
^brrtieljniii
INr^tiibmf
OlWIfli
Siiiiini
irjrtti-iii ii'i-
(Ltiox bjiiKr
ftaM
Mn'tmiiiidni
dilti kfrs
^—
n
¥>
M— M
^ t»t ^ £t 1 ■ 1« 1
ti>iiiiini
9
llcucbtcr
5loiiCi'.ou4niT
Chorlonqmt
3riii0iivttii^i
39
lepitaphirii
,V"fnl^orf
^Ti:KuirtH(^n
SlfffN
25
59
♦J
M
7
molrrci
(Ldfrl^rmdl^r
Kloppaltiir
jSkbfr
jniiiorf
nnphni
SiffM
Ii i:, i>»,
.,1
::,:», :<>,
21», S9. S«.
AT. 61, 89
S3,4I.«5.
»7, St. S6
AS< 6S. 69
70, 77
f pcid'cr
»<Sirbrl
}trHitnnl|fn
AS
r.i
12
.VrruJciibcra
liol.ihaiitrii
Krrii>thol
^lrtpHrtl
ilfiiiiftril'fii
;il^^Cl•^rfn<■|M^>orf
Strom
20
5»
w, «*
.Vi
SN
<>:
••9
:r— Hl
llIoniYrantcn
Uripbrit
l?»räic
Krflir
iCiomku^
naiiii^f"
Ifliiirii
CjKTfilV^lllWt»
Ollin-bolinaii
19
51
.".H
»«>
1.2
ii'i
V.
Portale
(Qlfimi
llrtpbcii
■>l
TT, MI
KS— »3
4
t«, 50, :s
Sitgm
\
Digitized by Gi
Erlief*
Jfriffc
SvillfMIlOII
^dfltilsftctuc
il|iimcr x.
Juiifenib«*
ÜNftl
tl»fNf«Off
feite
Ort. fi^rii
ii(imrr ic.
ff itt
R3
30
!»:
Cilfcr
^Srt^ci^cnu^j
r<<Mjlcii
Ihftfod>rr
3liif9>1|RiM|<n
IS
Siegm i 7«»
tii<frn^rimd
rtempel
^«rll^orf
jim^orttiibcii
i:
M
4?
lÄ, H2
XtXlfrniiimdjII.
Oolj . ItcNr .
IVm lElfftibfiti
f ibtt'frrrr
iScnwIjrf
IMhw
filxiiTii
piilpnl|«nin'
fiegni
H.*.
Statuen in l>dli,
1(TCBji0IHIff
iinippr
ffll>^^ttI
fnuMcrcujrl
.V»
Digrtized by Google
Digitized by Google
Digitized by Google