ve
RER
se
ue
HAN
d: 4
TETALEE
Er
1h47
4
Loi ï
pren
RE
- ÉTÉ NITe
rt
FE Ets
se
PNTIE
STAR :
NU Rae LT ES
RSR EU
ANT
TAHA.
25
HA 22 CRAN UE auto
STARS RM nr taNens ER
4e par 7 ;
ru
| | = arA
à LAN ni (hs "e
: éd
ne Ant
War. “ js re " LPS
L di id
LE
1
al:
à
_ LS
+ eu fire
9 CIS d ter æ
_ .
œ
A à
a
À à +
one te |
ti é n £
Rire |
[EN à - > el à
AUS AR er
PRES Oo.
JPA — *
PET me ee î 4
25. 8 0 rs 4 “ , L :
Fer ;
ASE
ne
DRE
à dé
LA k SRE
PURCHASED FOR THE
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY
FROM THE
HUMANITIES RESEARCH COUNCIL
SPECIAL GRANT
FOR
ARTS OF THE LOW COUNTRIES AND
THE GERMANYS, 1600 - 1850
S Julietin du
crele atchéolonique
tt rairrz artilique
7e )EP alines
19085
MALINES
L. & «A. GODENINE, Imprimeurs-Editeurs
28, Grand’ Place, 28
1095
Re" ds:
NT. . PARA e ï HS x
Te TER F2 Éd,
RARES ALORS AU CENT
RATE
Mu | | ; |
La
ere Et
Eh Le Cercle n’est pas responsable des opinions émises
| 1 À 4 ; ., d Far m7
| FRITES ; par ses Membres 5 LPS 1
| É é ME rtve
È nt #
De PE 2
5 É A
PRE ; Lee
. É | se
$ jh Ù D ‘ tre
+ x |
ÿ
+9 - ; : ; ; La x
Ë j j { ñ Patate
d: . ?/ nd x L “. É È À. , ( < ren
ARE À ae L | Ce
| : 3 ; à | L _ L : z 1 “3
Me : E DS TONNES
‘ 3 | |
7”, 4 | : |
"Le ; ; | à
SL" Si
KA,
jf # F.
, F
w GS
| A LR” 2
f 4
4 | De
| re:
agé
10
LATE
£ er
y ! ne
FLE UE
, €
‘00
LT RE Le
4
À 5
PR
e ,
e e LE.
} +
HS
PRE.
| Re
» Le veN
Re
î ve, pa É
51
È Fa
z :
V É Ke à]
; De. Re
Mis Dee ER
% A4
ASF CDES NCENEBK ES
DU
Cercle Archéologique de Malines
Commission Administrative pour 1905
PRÉSIDENT
M. G. van Casrer, Chanoiïine, rue Notre-Dame, 125, Malines.
Attributions : Direction générale de la Société.
VICE-PRÉSIDENT
M. G. Van DoorsLaEr, Docteur en Médecine, sous la Tour, 9, Malines.
Alributions : Suppléant au Président.
CONSEILLERS
M. Edmond Macxus, Industriel, rue de la Station, 42, Malines.
M. Robert D’Awans, Professeur à l’Athénée Royal de Malines, boulevard
des Capucins, 141, Malines.
Aliributions : Suppléant aux Président et Vice-président.
SECRÉTAIRE
M. H. Coxixcxx, Professur à l'Académie des Beaux-Arts, rue du Ruis-
seau, 9, Malines.
Aliributions : Direction générale du Secrétariat; correspondance de la Société; rédaction des
, »
procès-verbaux des séances et du rapport annuel; organisation des séances, convocation aux
séances, conférences, excursions, etc.
TRÉSORIER-
[2
M. L. VAN DEN BERG«, rue longue du Chevalier, 32, Malines.
Aliributions : Recouvrement des sommes dues à la Société, comptabilité générale et paiement
des dépenses effectuées.
BIBLIOTHÉCAIRE-ARCHIVISTE
INIONTE DE WouTEers DE BoucHour (chevalier), rue Léopold, 43, Malines.
Attributions : Classement et garde des livres et objets appartenant au Cercle.
2 LISTE DES MEMBRES
Comité des Finances
MM. G. van Casrer, Chanoine, Président, rue Notre-Dame, 125, Malines.
H. CoxiNCKx, Secrétaire, rue du Ruisseau, 9, Malines.
L. VAN DEN BERGH, Trésorier, rue longue du Chevalier, 23, Malines.
Edg. Bueprs, Pharmacien, marché au Bétail, 7, Malines.
Léop. PLuys, Artiste-peintre-verrier, rue de Beffer, 35, Malines.
Comité des Publications
MM. G. van CasTer, Chanoine, Président, rue Notre-Dame, 125, Malines.
H. Coxixcxx, Secrétaire, rue du Ruisseau, 9, Malines.
Ad. REypaMs, Géomètre, marché au Bétail, 25, Malines.
G. Vax Doorszarr, Docteur en Médecine, sous la Tour. 9, Malines.
R. D’Awaxs, Professeur à l'Athénée Royal de Malines, boulevard
des Capucins, 141, Malines.
J. DE Wourers pE BoucHour (chevalier), rue Léopold, 43, Malines.
Membres titulaires (1)
Messieurs
ANDRIES, Raymond, Docteur en médecine, rue Léopold, 34, Malines
(19 octobre 1900).
BERNAERTS, Florimond, Abbé, Professeur à l'Institut St-Louis, rue du
Marais, Bruxelles (11 mai 1894).
BEUKELAERS, Charles, Abbé, Secrétaire de l’Achevêché, rue des Augus-
tins, 24, Malines (5 août 1898).
Boy, Emile, long fossé aux poils, 83, Malines (10 juin 1888).
Brorrs, Franz, Banquier, vieille rue de Bruxelles, 16, Malines (7 février
1897).
Bueprs, Edgar, Pharmacien, marché au Bétail, 7, Malines (18 décembre
1902).
CLAESs, Désiré, Directeur du Mont-de-Piété, rue des Vaches, 67, Malines
(3 novembre 1899).
(1) Extrait du Règlement.
ART. 4. — Les Membres titulaires sont choisis parmi les personnes qui s'intéressent aux
travaux du Cercle. Ils ont seuls le droit de vote, paient une cotisation annuelle de douze
francs, et reçoivent les publications.
LISTE DES MEMBRES 3
CLAEsKENSs, Emile, Agent de Change, rue Montagne-aux-Corbeaux, 13,
Malines (21 février 1902).
CLuyrens-SuErENs, Alphonse, Peintre-décorateur, rue de la Chaussée, 54,
Malines (19 janvier 1894).
CoEMaxs, Charles, rue Conscience, 1, Malines (7 novembre 1902).
CoExE, Ernest, Employé, rue Veke, 11, Malines (23 février 1894).
CoExE, Jean, Professeur à l’Académie des Beaux-Arts, rue des Augustins,
5, Malines (17 août 1902).
Coxixcxx, Hyacinthe, Dessinateur, Professeur à l’Académie des Beaux-
Arts, Secrétaire du Cercle Archéologique, rue du Ruisseau, 9, Malines
(24 mars 1886).
CooLEn, Emmanuel, Avocat, rue de l'Empereur, 19, Malines (19 février
1904).
CORDEMANS, Henry, Libraire, Secrétaire honoraire du Cercle, rue du
Gentilhomme, 10, Bruxelles (24 mars 1886).
Cosra, Henri, Candidat notaire, rue du Poivre, 12, Malines (3 avril 1903).
Cosrier, Lieutenant d’Artillerie, rue Fayd’herbe, 2, Malines (26 janvier
(1903).
CuveLiEr, Charles, Chanaine, rue Louise, 29, Malines (5 août 1898).
D'Awaxs, Robert, Professeur à l’Athénée Royal de Malines, Conseiller
du Cercle, boulevard des Capucins, 141, Malines (28 décembre 1900).
DE BLauw, Charles, Directeur de ventes, Bailles de Fer, 36, Malines
(21 février 1902).
DE BLauw, François, Directeur de ventes, Baïlles de Fer, 19, Malines
(20 septembre 1895).
DE Bcauw, Pierre, Agent d’affaires, Baïlles de Fer, 19, Malines (24 mai
1901).
DE CANNART D'HAMALE, Léon, Colonel, chef de l’Etat-Major du Lieutenant
Général Commandant supérieur de la Garde civique pour les provinces
du Haïnaut et de Namur, Boulevard Dolez, 21, Mons (24 mars 1893).
DE Coco, Edouard, Avocat, Membre de la Chambre des Représentants,
Bourgmestre de Malines, rue du Bruel, 71, Malines (23 novembre 1900).
DE Coco-Zecx, Fritz, rue d'Hanswyck, 33, Malines (7 novembre 1go2).
DE Coco-Van LANGENDONCK, Ernest, rue d'Hanswyck, 42, Malines (5 août
1898).
DE Conincx, Joseph, Baïlles de Fer, 7, Malines (20 mai 1904).
DE GHELLINCK VAERNEWYK (vicomte Amaury), rue de l'Industrie, 13,
Bruxelles, et château d'Elseghem [par Peteghem}] (24 mars 1893).
À LISTE DES MEMBRES
DE GLas, Joseph, Avocat, Grand’ Place, 18, Malines (25 octobre: 1901).
DeELcvauLrx, Charles, Avocat, rue Louise, 31, Malines (17 septembre 1897).
DELTENRE, Ernest, Avocat, longue rue des Bateaux, 77, Malines (3 avril
1903).
DE MARNEFFE, Edgar, Chef de section aux Archives générales du
Royaume, rue du Chemin de fer, Louvain (28 mai 1892).
DE MEESTER DE BETZENBROECK, Raymond, Sénateur, château de Betzen-
broeck, Malines (24 novembre 1893).
ne Meresrer, Marcel, château de Ramsdonck par Capelle-au-Boïs (20 mai
1904).
Dessain, Charles, Editeur, rue de la Blanchisserie, 7, Malines (9 juin 1889).
DE Rinper, Emile, Négociant, Grand’ Place, 25, Malines (1er août 1902).
Devos, Isidore, négociant, Mélane, 12, Malines (19 février 1904).
DE WARGNY (chevalier Auguste), Juge d'instruction, rue de la Blanchis-
serie, 2, Malines (:4 novembre 1893).
pe WouTErs DE BoucHour (chevalier Joseph), Bibliothécaire-Archiviste du
Cercle, rue Léopold, 43, Malines (18 septembre 1896).
Dierickx, Henri, Imprimeur-Libraire, rue de la Chaussée, 72, Malines
(24 février 1899).
DIEuDONNÉ, Henri, Docteur en médecine, rue Notre-Dame, 79, Malines
(23 juin 1893).
DoxnET, Fernand, Administrateur de l’Académie Royale des Beaux-Arts,
rue du Transvaal, 53, Anvers (20 mai 1904).
DucxaTEAU, Paul, Ingénieur-brasseur, chaussée de Louvain, 1, Vilvorde
(17 août 1900).
DU TRIEU DE TERDONCK (chevalier Joseph), rue du Poivre, Malines (15 mars
1889).
FESTRAETS, Pierre, Orfèvre, Professeur à l’Académie des Beaux-Arts, rue
du Bruel, 87, Malines (24 novembre 1863).
Fris, Hubert, Candidat Notaire, boulevard des Capucins, 176, Malines
(17 septembre 1897).
Fris, Prosper, Notaire, rue des Vaches, 21, Malines (27 août 1897).
GENONCEAUX, Pedro, Avocat, rue Léopold, Malines (25 janvier 1901).
GeveLers, Libert, Chanoine Prémontré, à Neerpelt [Limbourg] (27 sep-
tembre 1go1).
GopENxnE, Léopold, Editeur, Grand’ Place, 28, Malines (28 avril 1893).
Goinrs, Gustave, curé des SS. Jean-Baptiste et Evangéliste, aumônier de
la Garnison de Malines, rue des Vaches, 20, Malines (15 janvier 1904).
DEA LISTE DES MEMBRES
HERBILLON, Joseph, Professeur à l’Athénée Royal de Malines, 23, rue de
la station (29 juillet 1904).
HERTSENS, Alphonse, Entrepreneur, Tuileries, 7, Malines (17 septembre
1897).
HERTSsENSs, Gabriel, Industriel, Conseiller communal, marché aux Grains,
8, Malines (18 décembre 1903).
HUYGHEBAERT, Frans, Négociant, rue du Bruel, 97, Malines (15 janvier
1904). .
ISERENTANT, Pierre, Professeur à l'Athénée Royal de Malines, rue du
Bruel, 84, Malines (1er septembre 1888).
Jaxssexs, Théodore, Chanoine, Directeur du Collège Saint-Rombaut,
marché au Bé'‘ail, 56, Malines (24 novembre 1893).
KEMPENEER, Albert, Chanoine, Professeur au Grand Séminaire, rue des
Vaches, 18, Malines (17. juin 1858).
KENNES DE LessarT, Edouard, Propriétaire, rue Haute, 18, Malines
(17 septembre 1903).
LaAENEN, Joseph, Abbé, Archiviste-Adjoint de l'Archevêèché, boulevard
des Arbalétriers, 140, Malines (8 mai 1903).
LAMBEAUx, Général, rue longue des Chevaliers, 2, Malines (18 décembre
1903).
LamBo, Aloys, Abbé, Econome du Petit Séminaire, rue de la Blanchis-
serie, 5, Malines (21 avril 1890).
LE Bzus, Hector, Docteur en Médecine, Conseiller provincial, Echevin
des Travaux publics, longue rue des Bateaux, 78, Malines (23 juin 1893).
LE Core, Georges, rue Notre-Dame, 68, Malines (24 mai 1901).
LEEMaxs, Louis, Juge de paix, Conseiller communal, rue du Bruel, 55,
Malines (21 juillet 1803).
LEMESLE, Edouard, Chanoïne, Inspecteur diocésain, rue de la Constitu-
tion, 9, Malines (28 décembre 1900).
Loncin, Eugène, Docteur en médecine, rue Louise, 33, Malines (23 no-
vembre 1900).
Macxus, Edmond, Industriel, Vice-Président de la Société Royale « La
Réunion Lyrique », Conseiller du Cercle, rue de la Station, 42, Malines
(2 décembre 1892).
MERTENS, Désiré, Juge, Conseiller communal, Place d'Egmond, 1, Malines
(24 novembre 1893).
MEvyxs, Henri, Architecte, Professeur à l’Académie des Beaux-Arts, longue
rue des Bateaux, 59, Malines (28 avril 1893).
6 LISTE DES MEMBRES
Muerts, Louis, Chanoine, Président du Grand Séminaire, rue des Vaches,
18, Malines (23 novembre 1oco).
Nopezs, Albert, Avocat, Conseiller provincial, rue Ste-Catherine, 21,
Malines (17 septembre 1897).
NoBezs, Jules, Avocat, Echevin de l'Instruction publique, Vieille rue de
Bruxelles, 22, Malines (23 novembre 1900).
Noëz, Léon, Abbé, élève au Collège du Saint-Esprit, rue de Namur, à
Louvain (25 septembre 1903).
OLgrecuTs, Alphonse, Imprimeur-éditeur, rue des Beggards, 35, Malines
(1er août 1902).
OP pe BEEcx, Henri, Industriel, rue Notre-Dame, 43, Malines (30 avril
1897).
ORTEGAT, Jules, Député Permanent, rue des Vaches, 78, Malines (28 avril
1803).
PEETERS, Auguste, Docteur en Médecine, long fossé aux Poils, 79, Malines
(1er avril 1808).
Pzuys, Léopold, Artiste-Peintre-verrier, rue de Beffer, 35, Malines (30 avril
1897).
Poureye, attaché à l'Administration des Chemins de fer vicinaux, rue du
Bruel, 54, Malines (15 janvier 1904).
PRÉHERBU, Juge de Paix, rue de la Constitution, 15, Malines (25 mars
1904).
Reypaus, Adolphe, Géomètre du cadastre, marché au Bétail, 25, Malines
(1er juillet 1892).
Rocïrers, Victor, Directeur de la Banque de la Dyle, Mélane, 5, Malines
(1er août 1902).
Rooms, Joseph, Architecte, rue de la Station, 24, Malines (1er août 1902).
Rosrer, Jean-Guillaume, Artiste-Peintre, Directeur de l’Académie des
Beaux-Arts, rue Léopold, 40, Malines (27 janvier 1893).
STEVENS, Guillaume, Chanoine, rue d'Hanswyck, 36, Malines (8 mai 1903).
STROOBANT, Louis, Directeur du Dépôt de mendicité de l'Etat, à Merxplas
(13 avril 1804).
Tamguyser, Raphaël, Négociant, boulevard des Capucins, 206, Malines
(24 juin 1904).
THéopor, Jean, Conducteur principal des Ponts et Chaussées, boulevard
des Capucins, 183, Malines (21 juillet 1803).
VAN BaLLAER, Joseph, Curé de Notre-Dame du Sablon, rue Bodenbroeck, 6,
Bruxelles (24 janvier 1890).
LISTE DES MEMBRES JL
Van BoxMEEr, Philippe, Architecte communal, rue Conscience, 7, Malines
(24 mars 1886).
VAN BREEDAM, Amédée, Étudiant, boulevard des Capucins, 174, Malines
(18 décembre 1903).
VAN Camp, Gustave, rue longue du Chevalier, 6, Malines (20 mai 1904).
VAN CASTER, Guillaume, Chanoine, Président du Cercle, rue Notre-Dame,
125, Malines (21 février 1890).
VAN CRAEN, Eugène, Négociant, boulevard des Arbalétriers, 138, Malines
(30 août 1901).
VAN DEN BERGH, Léopold, attaché à l'Administration des Chemins de fer
de l'Etat, Trésorier du Cercle, rue longue du Chevalier, 32, Malines
(24 mars 1886).
VAN DEN BRANDEN DE REETH, Victor (Mgr le baron), Archevêque de Tyr,
rue du Bruel, 82, Malines (21 février 1890).
VAN DEN KERCKHOVE, Alexis, Propriétaire, château de Wayenesse,
Rymenam (18 décembre 1903).
VAN DER STAPPEN, François (Mer), Evêque de Jaffa, marché aux Laines, 3,
Malines (26 février 1897).
VAN DER VoorpT, Docteur en médecine, rue Louise, 11, Malines ( 29 juillet
1994).
Van DE WaLzce, Victor, Notaire, Membre de la Chambre des Représen-
tants, avenue Van Beneden, 69, Malines (25 novembre 1886).
VAN DoEsELAER, Edouard, Imprimeur-Libraire, rue du Bruel, 60, Malines
(13 décembre 1903).
VAN DoorsLaER, Georges, Docteur en Médecine, Vice-Président du Cercle,
sous la Tour, 9, Malines (13 mars 18901).
VAN HozsBEEK, Artiste-Peintre, à Contich (15 janvier 1904).
VAN HoorenBEecx, Victor, Pharmacien, Conseiller communal, rue des
Vaches, 7, Malines (5 août 1898).
Van HorENBeEcxk, Henri, Curé à Gooreind [ Wuestwezel] (23 juin 1893).
Van MELCKEBEKE, Prosper, Pharmacien, rue du Serment, 27, Malines
(14 septembre 1900).
VAN RaEMpoxcx, Frans, Négociant, rue de la Chèvre, 19, Malines
(1er août 1902).
Van Reusez, Charles, Professeur à l'Ecole Moyenne, rue du Bruel, 48,
Malines (28 février 1894).
VAN VELSEN, Raymond, Editeur-Libraire, Baïlles de Fer, 2, Malines
(13 mars 1801).
8 LISTE DES MEMBRES
VAN PETEGHEM, Léon, Instituteur, Professeur à l’Académie des Beaux-
Arts, rue Notre-Dame, 33, Malines (27 septembre 1got).
Vergisr, Aloys, Curé-Doyen de Notre-Dame au delà de la Dyle, cimetière
Notre-Dame, Malines (3 avril 1903).
VERHEYDEN, Prosper, Littérateur, longue rue de Ruysbroeck, 50, Anvers
[Zurenborg] (13 décembre 1903).
WauTERs, Martin, Négociant, longue rue des Bateaux, 26, Malines
(21 février 1902).
WiLeMs, J.-F.-M.-J., Ingénieur provincial, courte rue Neuve, 1, Malines
(27 août 1897).
WirrMANN, Jules, Docteur en Médecine, rue du Sac, 3, Malines (19 mai
1893).
WiTrMANN, Jules, Propriétaire, rue d’A-B, 20, Malines (26 février 1892).
Zecu, Maurice, Abbé, Professeur à l’Institut Saint-Louis, rue du Marais,
Bruxelles (11 mai 1894). |
Membres correspondants (1)
PAYS-BAS
VosTERMAN- VAN OYEN, A.-A., à Oisterwyck (Brabant septentrional).
BELGIQUE
Becougr, Alfred, Vice-Président de la Société Archéologique de Namur,
rue Grandgagnage, 8, Namur.
Béraune, (Mer le baron Félix), Archidiacre de la Cathédrale, ruc d’Ar-
gent, 40, Bruges.
Cumoxr Georges, Avocat, rue de l'Aqueduc, 19, St-Gilles (Bruxelles).
DE BEHAULT DE DoRNON, Armand, attaché à la direction du Commerce et
des Consulats au Ministère des Affaires Etrangères, rue d'Espagne, 92,
Bruxelles.
(1) Extrait du Règlement :
Arr. 5. — Les Membres correspondants sont nommés parmi les personnes qui ont rendu
des services au Cercle, ou dont le concours peut lui être utile. Ils ne sont astreints à aucune
cotisation.
LISTE DES MEMBRES 9
DE Bray, Architecte, Anvers.
DE Bruyx, Hyacinthe, Archéologue, Curé émérite rue Delporte, 17,
Tirlemont.
DeLvicxe, Adolphe, Chanoïine, Archéologue, rue de la Pacification, 18,
St-Josse-ten-Noode.
DE Munrer, Victor, Numismate, Agent de la Banque Nationale, Lei, 15,
Louvain.
DE RaaDT, J.-Th. avenue Ducpétiaux, 63, Bruxelles.
DE Vizcers, Léop., Archiviste de l'Etat, Parc, 24, Mons.
GaizzarDp, Secrétaire de l’Académie Royale Flamande, Gand.
Goovarrts, Alph., Archiviste-général du Royaume, avenue Marie-Clothilde,
4, Watermael.
HerMaxs, Victor, Archiviste communal, rue des Vaches, 29, Malines.
Mauy, Hippolyte, Bibliothécaire de la Société Archéologique de Bru-
xelles, rue de Bodeghem, 50, Bruxelles.
OuvErLEAUx, Em., Conservateur honoraire à la Bibliothèque Royale de
Belgique, rue Cortembert, 13, Paris.
Van CromPHoOUT, Bourgmestre de Gaesbeek.
VAN EPEN, D.-E., Docteur, boulevard de la Senne, 51, Bruxelles.
VERHAEGEN, Paul, Juge au Tribunal de 1re Instance, rue de Toulouse,
Bruxelles.
VERVLIET, ].-B., Littérateur, rue du Bien-Etre, 61, Anvers.
Membres d'honneur (:)
Casarr pE Casaris, Charlés, Conseiller honoraire à la Cour de Paris, rue
Alfred de Vigny, 16, Paris.
HicpeBraANDp, Hans, Antiquaire du royaume de Suèd:, Secrétaire perpétuel
de l’Académie royale des Belles-Lettres, d'Histoire et des Antiquités de
Stockholm, membre d’honneur de plusieurs sociétés savantes, à Stock-
holm.
(1) Extrait du Règlement :
Le titre de Membre d'honneur pourra être conféré à des personnes, qui par leur haute
- position sociale, peuvent rendre des services au Cercle, ou qui ont contribué, par leurs œuvres,
aux progrès des études qui font l’objet de ses travaux.
10 LISTE DES MEMBRES
Sociétés, Commissions & “Publications avec lesquelles le Cercle
fait l'échange de ses “Bulletins.
BELGIQUE
Anvers. — Académie Royale d'Archéologie de Belgique.
M. F. Doxx#r, Bibliothécaire, rue du Transvaal, 53, Anvers.
Société Royale de Géographie d'Anvers.
M. Ep. Jaxssexs, Avocat, Secrétaire Général, rue des Récollets, 12,
Anvers.
Bruges.— Société d Emulation four l'étude de l'histoire et des Antiquités de la Flandre.
M. L. De Forrr, Secrétaire, rue des Jacobins, 7, Bruges.
Bruxelles. — Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts.
M. MarcHaL, Secrétaire perpétuel, Palais des Académies, Bruxelles.
Bulletin des Commissions Royales d'Art et d'Archéologie.
M. Massaux, Secrétaire, rue Montoyer, 22, Bruxelles.
Bulletin de la Commission Royale d'Histoire.
M. le Secrétaire, rue de Spa, 22, Bruxelles.
Bulletin des Musées Royaux des Arts indus'riels «t décoratifs.
M. Van OverLooPp, Conservateur en chef, à Bruxelles.
De Wapenheraut, Grand Aymorial ct Archives de la Noblesse.
M. D.-G. van EPEN, Directeur, boulevard de la Senne, 5r, Bruxelles.
Société Royale de Numismatique de Belgique.
M. A. DE Wirre, Bibliothécaire, rue du Trône, 49, Bruxelles.
Société Royale Belge de Géographie.
M. Durter, Secrétaire, rue de la Limite, 116, Bruxelles.
| Societé d'Archéologie.
M. Mauy, rue de Bodeghem, 50, Bruxelles.
Charleroi. — Société Paléontologique et Archéologique de Charleroi.
M. le Secrétaire général, au Musée archéologique, boulevard Jacques
Bertrand, Charleroi.
Courtrai. — Cercle Historique et Aychéologique.
M. l'Abbé E. DE GRYSE, S. T. D., Président, à Courtrai
Enghien. — Cercle Archéologique d'Enghien.
M. Ernest MATTHIEU, Avocat, Secrétaire, à Enghien.
ÉCHANGE DES BULLETINS II
_ Gand. — Société d'Histoire et d'Archéologie dé Gand (Bibliothèque de l’Univer-
sité), Fossé d'Othon, Gand.
M. A. Drecericx, Bibliothéca're, Boulevard de la Citadelle, 14,
Gand.
Koninkliÿke Vlaamsche Akademie.
M. DE Porter, Secrétaire, Gand.
Hasselt. — Les Mélophiles.
M. GEERAERTS, Président, à Hasselt.
Huy. — Cercle hutois des Sciences et Beaux-Arts.
M. Emile Wiceny, Secrétaire, Huy.
Liège. — Société d'Art et d Histoire du divcèse de Liège.
M. Jos. BRASSINE, rue du Pont d’Avroy, 35, Liège.
Louvain. — Analectes pour servir à l'Histoire ecclésiastique de la Belgique.
Maredsous. — Revue Bénedictine.
Abbaye de Maredsous, par Maredret, Namur.
Mons. — Cercle Archéologique de Mons.
M. Léon Losseau, Avocat, Bibliothécaire, rue de Nimy, 37, Mons.
Namur. — Société Archéologique de Namur.
M. Adrien Ocer, Conservateur du Musée Archéologique de Namur.
Nivelles. — Société Archéologique de l'arrondissement de Nivelles.
M. BuissereT, Secrétaire, à Nivelles.
Saint-Nicolas. — Annales du Cercle Archéologique du Pays de Waas.
M. l’abbé REYNAERT, Secrétaire, à Saint-Nicolas.
Soignies. — Cercle Archéologiqu: de l'arrondis ement de Soignies.
M. DEmeuLper, Président, à Soignies.
Termonde. — Cercle Archéologique de la ville et de l'ancien pays de Termonde.
M. BROECKAERT. Secrétaire, à Termonde.
Tournai. — Socièlé Lilléraire et Historique de Tournai.
M. E. Soir, Secrétaire, rue Royale, 45, Tournai.
Revue de l'Art Chrétien.
M. L. CLoquer, rue St-Pierre, 2, Gand.
Verviers. — Caveau V'ervietois.
M. WEBER, Président, Verviers.
Société Verviétoise d'Archéologie et d'Histoire.
M. P. DECHESNE, Avocat, Secrétaire, rue des Ecoles, 9, Verviers.
12 ÉCHANGE DES BULLETINS
ESPAGNE
Madrid. — Revistas de Archivos, Bibliothecas y Museos. Organo oficial del
cuerpo facultativo del ramo.
FRANCE
Compiègne. — Société française d'Archéologie.
Paris. — Société Saint-Fean, de Paris.
M. Léop. DELBEKE, Artiste-Peintre, rue de Grenelle, Paris.
LUXEMBOURG (GRAND-DUCHÉ)
Luxembourg. — Institut Grand-Dvcal de Luxembourg.
M. le D' Van WERvekE, Secrétaire de l’Institut, à Luxembourg.
PAYS-BAS
Amsterdam. — Société Royale d'Archéologie (De Noord Hollandsche oudheden).
M. R.-W.-P. pe Vies, Secrétaire, Singel, 146, Amsterdam.
Ruremonde. — Provinciaal Genootschap voor Geschiedhundige W'et.nschappen,
Taal en Kunst.
M. Van Bu:RDEN, Secrétaire, à Ruremonde.
Utrecht. — Universiteits-Bibliotheek, te Utrecht.
M. D' G. Brom, 1% Bibliothécaire de Historisch Genootschap, Malie-
straat, 9, Utrecht.
Rijswijck. — Familicblad.
M. VoRSTERMAN-VAN OYEN, à Rijswijck, près La Haye.
SUÈDE ET NORVÈGE
Stockholm. — Kongl. Vilterhets histrrie och antiquilets A hademien.
M. le Dr A. BrougerG, Bibliothécaire de l'Académie des antiquités,
Stockholm.
RAAEE-ORT
SUR LA
Situation & les Travaux du Cercle Archéologique
Année sociale 1904
lu en séance du 23 décembre 1904
MESSIEURS,
: N vertu des dispositions du nouveau règlement
> du Cercle, la séance de clôture de l'exercice
MC social a été reportée au mois de décembre
#5 et coïncidé ainsi avec la fin de l’année civile.
Quoique par la force des choses cette séance voit son
ordre du jour moins corsé et partant moins intéressant,
à première vue, que celui des séances habituelles, elle
a, en tant que séance d’afiaires, une utilité pratique,
incontestable. Elle est, en outre, une évocation ou plutôt
une remémoration de ces réunions mensuelles assidûment
suivies, où l’on se revoit avec un égal plaisir, où toujours
il y a quelque chose à apprendre, où l'on respire, enfin,
une atmosphère moins banale que celle où forcément la
plupart d’entre nous passent le plus clair de leur exis-
14 RAPPORT
tence. Vous ne m'en voudrez donc pas, si, au risque de
-voir se produire quelque mouvement d’ennui, je viens
vous présenter un compendium de ces séances, et faire la
somme des connaissances nouvelles dont s’est enrichie,
grâce au zèle infatigable de nos travailleurs, l’histoire
du passé de notre ville. Bien plus, renchérissant sur le
vieil adage, je suis persuadé que vous ne vous contenterez
pas de revenir une unique fois à ce qui vous aura plü,
mais que vous retrouverez toujours un même intérêt à
relire ceux des travaux de nos Confrères que nous
publions dans le Tome XIII de notre Bulletin, qui vient
de vous être distribué, en attendant que les autres le soient
dans le volume dont on entamera bientôt l'impression.
Ce Bulletin, MM., depuis quelques années, est devenu
la principale affirmation de l'existence du Cercle. Notre
Commission des publications y consacre tous ses soins
et la majeure partie de nos ressources. Aussi, son impor-
tance n'est-elle pas appréciée seulement dans le cercle
restreint de notre milieu local; une réputation de bon
aloi lui est acquise depuis longtemps et s'étend bien au
delà de ces limites étroites. Nous pouvons être heureux et
fier qu'un résultat, qui n’est pas à dédaigner, ait couronné
des efforts auxquels tous, MM., vous avez coopéré.
Les circonstances amènent inévitablement des vides
dans nos rangs; maisils ne sont pas longtemps à être avan-
tageusement comblés, et nous pouvons dire que l'élément
travailleur de notre Cercle, en se renouvelant, se com-
plète heureusement et s'inspire, au grand profit de nos
travaux, des idées et des exigences que le progrès des
études historiques et archéologiques impose chaque jour
davantage.
Pour vous en convaincre, MM., je vous convie à
passer en revue avec moi les communications faites à nos
séances mensuelles. Je vous rappellerai ensuite les ques-
tions d'intérêt général qui ont été soulevées et discutées
RAPPORT T5
à nos séances les faits et les événements auxquels le
Cercle s’est intéressé ou auxquels il n’a pu rester étranger;
enfin, pour clôturer ce rapport, je vous initierai succinc-
tement aux opérations des différentes Commissions du
Cercle, qui, comme vous l’entendrez, n’ont pas eu à
chômer, surtout dans le courant de ces deux derniers mois.
Pour les communications faites à nos séances, je vous
les rappellerai par ordre de date.
La première a eu pour auteur M. le Chanoine KEMPE-
NEER, et elle avait pour titre : Les vicissiludes de la Ser-
gneurie de Malines pendant la première moitié du X1Vesiècle. Ce
sujet est d’un intérêt palpitant, car cette époque a exercé
une influence décisive sur les destinées de la Seigneurie.
Aussi notre confrère l’a-t-1l traité avec toute la conscience
que l’on pouvait espérer de l'héritier d’un nom que le
Cercle saluera toujours avec vénération et respect.
L'auteur a commémoré une époque troublée où la
seigneurie de Malines fut l'enjeu d’une partie engagée
entre les évêques de Liège et les ducs de Brabant, partie
qui se joua à coups d’estoc et de taille, et qui finit par
détacher de la couronne de Liège un joyau de prix, qui
alla briller plus tard au front des souverains de la
maison de Bourgogne.
En même temps que l’auteur retrace les péripéties
de cette lutte, où les accalmies furent rares, il apprécie
le caractère des divisions intestines qui se manifestèrent
concurremment avec ces difficultés extérieures. En un
mot, son travail est une évocation, sous des aspects pour
la plupart nouveaux, d’une des pages les pius mouve-
mentées de notre histoire locale.
Ce ne fut toutefois pas la seule constitution à notre
passé que nous dümes à notre confrère... Dans une
séance ultérieure, il nous parla de la Sesgneurie d'Eeckhoven
et des chevaliers de ce nom, lignée honorable qui vécut du
x111° au xiv‘ siècle. D’aucuns parmi ses membres se signa-
10 RAPPORT
lèrent par leur bravoure dans les guerres du Brabant;
d’autres furent échevins de la ville de Malines. Le castel,
berceau de la famille, s'éleva sur les rives de la Nèthe,
à Waclhem, presqu'en face de l’ancienne abbaye de
Roozendael, à laquelle les Berthoud attachèrent leur
nom. Aujourd’hui encore, la ferme d'Eeckhoven rappelle
le souvenir de cette famille, qui eut son nom inscrit dans
les fastes de notre histoire.
M. l'abbé LAENEN, archiviste-adjoint de l’archevèché,
n'en est pas à ses débuts. Sur un théâtre plus vaste, il a
fait ses preuves. Aussi ses communications ont-elles été
marquées au coin d'un consciencieux souci de la vérité
historique. Nous lui devons des communications qui
portent pour titre
De Ziekenbus van het oude smecders ambacht te Mechelen ;
La bibliothèque des anciens archevéques de Malines ;
Les Lombards à Malines.
Dans la première de ces études, M. l'abbé LaENEN
nous initie aux opérations d’une caisse de secours et de
prévoyance qui fleurit il y a des siècles, jusqu’au jour où
« la grande niveleuse » la faucha, ne prévoyant pas que
tôt ou tard on devrait fatalement revenir à cette organi-
sation et s’en inspirer pour porter remède à une situation
sociale des plus précaires.
Mieux que personne, notre Confrère, de par ses fonc-
tions, a été à même de regretter que les trésors biblio-
graphiques, réunis grâce aux largesses et par les soins
éclairés de nos évêques, aient dù payer leur tribut dans
les déprédations commises à l'époque troublée de la fin
du xvin* siècle. Peu de choses échappa au naufrage
des collections auxquelles l'archevêque Yacques Boonen et
le Cardinal. d'Alsace, Thomas-Philippe, avaient attaché
leurs noms, et dont la bibliothèque nationale de Paris
recueillit les dépouilles opimes.
Enfin, une autre série de faits d'ordre plus vénal est
à dé
RAPPORT 17
rappelée dans ce chapitre de l’histoire financière de la
ville, auquel les Lombards ont attaché leur nom. A ce
point de vue, Malines a eu son importance antérieure-
ment au xv° siècle. Milieu de change international, elle
vit affluer en ses murs les représentants des nations
méridionales, qui s’y livrèrent, sous l'œil bienveillant des
autorités, rarement désintéressées peut-être, à des opéra-
tions dont la moralité fut fort sujet à caution.
Durant une longue suite d'années, fleurit à Malines
une industrie qui porta au loin le renom de fondeurs de
cloches et d'artillerie, des Van den Gheyn, Van den Nieu-
wenhuysen, pour ne citer que les mieux connus et tant
d’autres. Pouvons-nous espérer que l'héritier indirect du
premier de ces fondeurs parviendra à faire refleurir en
nos murs une industrie que l’on pouvait croire à jamais
perdue pour Malines? M. Gonthier a rouvert l’ancienne
usine Cabany, pour y installer une fonderie de cloches,
que nous avons été invité à visiter, en même temps que
nous pouvions assister aux préliminaires de cette délicate
opération. À cette occasion, notre toujours dévoué Pré-
sident, M. le Chanoïine van CasTER, nous en a expliqué
la marche successive et sa communication a été com-
plétée par des graphiques qui rendaient plus intelli-
gibles la description détaillée des phases diverses de /a
Jonte des cloches. |
Dans une autre occasion, M. le Chanoïne van CASTER
nous a donné la primeur du rapport qu'il fut chargé de
faire à la séance annuelle ét publique de la Commission
des monuments, sur la peinture murale dans les monuments
publics de la Belgique. Son opinion, vous la connaissez,
MM. « Un plan d'ensemble n’a jamais existé pour la
décoration picturale des édifices des siècles passés. Il en
est autrement de la polychromie, qui est destinée à faire
valoir les parties architecturales des constructions. »
Notre Président a brillamment défendu sa manière de
z
18 RAPPORT
voir ; celle-ci est basée sur l'examen des vestiges nom-
breux que conservent, en plus grand nombre que les
autres, les monuments religieux de la Belgique, et que
l'on met au jour au fur et à mesure que l’on poursuit
l'œuvre de la restauration de ces chefs-d'œuvre de l'art
architectural des siècles passés.
Votre Secrétaire vous a fait faire connaissance avec
les objets mobiliers artistiques et autres que renfermaient /e
Sanctuaire d'Hanswyck et le couvent du prieuré de ce nom.
Objets précieux, œuvres d’art, témoignages de la piété
de nos pères, tout se dispersa sous le souffle réformateur
de l’empereur sacristain et bien peu de ces trésors eut
l'heur d'échapper à la destruction qui devait fatalement
en être la conséquence.
La biographie d’un enfant de Malines, Royer, que les
circonstances enlevèrent à sa ville natale et qui alla
à l'étranger prodiguer les trésors de son talent, a fait
l'objet d’une autre communication de votre Secrétaire;
il vous soumit, en outre, son appréciation au sujet de
l'œuvre d'un autre concitoyen, 7.-B.\ Wrints, éditeur
plutôt que graveur d’estampes. Ces appréciations furent
corroborées et confirmées par des considérations que fit
valoir M. VAN HoLSBEEK, artiste-peintre et notre confrère.
M. HERMANS, notre toujours dévoué archiviste com-
munal, a repris les recherches au sujet de l’auteur
des mimatures du livre de chant de Marguerite d'Autriche,
manuscrit à la conservation duquel il est veillé avec un
soin jaloux. S'il est permis de ne pas partager l'opinion
émise par M. HERMANS quant à l’auteur supposé de cette
merveille artistique, du moins devons-nous lui savoir
gré d’avoir apporté sa part à des recherches auxquelles
M. VERHEYEN, notre Confrère, a ajouté un chapitre des
plus important.
M. le Docteur VAN DoorsLaAErR n'a pas redouté de
rouvrir les débats sur une question fort controversée, et
RAPPORT 19
d'apporter sa contribution à la recherche de l’auteur du
plan de la tour de St-Rombaut, à Malines. Notre
Confrère ne nous a pas habitué à l’idée de voir traitées
par lui des questions de cette nature; l’histoire de
Malines dans ses relations avec l’art où s'illustrèrent
Hippocrate et Gallien, et celui dans lequel brilla Orphée
et dont les effets lénifiants contribuent, prétend-on, à
rendre l'homme plus sociable, font l’objet de ses constantes
préoccupations. Cela n’a pas empêché que les recherches
de notre Confrère aient eu pour résultat de jeter le doute
dans l'esprit de ceux qui estimaient devoir écarter de la
liste des auteurs présumés du plan du colossal monu-
ment, celui de Gauthier Coolman, dont les restes
reposent à l'ombre de la tour dont on lui conteste la
conception. L'avenir nous apportera, peut-être, la solu-
tion à cette question d’un intérêt peu ordinaire.
Enfin, notre Confrère M. REvpams, d'ordinaire plus
fécond, s’est borné cette fois-ci à nous faire faire connais-
sance avec quelques glanures intéressant Fayd’herbe,
De Raedt et le général Ernest-Léopold de Tolstein.
Tel est, MM., un résumé succinct des communications
qui ont été faites à nos séances mensuelles. Vous les
retrouverez dans notre Bulletin pour la plupart.
En outre, j'attire votre attention sur le Bulletin biblio-
graphique qui clôt ce volume et qui comprend le relevé,
avec analyse sommaire, des publications d'intérêt local
qui voient le jour dans le courant de l’année.
Notre Confrère,. M. l'abbé LAENEN, a bien voulu
assumer la tâche de s'occuper de ce chapitre, tâche faci-
litée par la nature de ses occupations professionnelles. À
vous, MM., il appartient de la lui faciliter davantage,
en lui signalant les publications rentrant dans cette
catégorie ou celles dans lesquelles on pourrait espérer
glaner quelque chose qui puisse avoir de l'intérêt pour
nos lecteurs.
20 RAPPORT
Abordant une autre catégorie de faits, je dois, en tout
premier lieu, signaler la participation de notre Cercle au
Congrès de Mons, et le rapport humouristique et chaleu-
reusement applaudi par vous, de notre délégué-suppléant,
M. le juge PRÉHERBU. A l'avenir, il est tout désigné
au choix de nos confrères, pour les représenter à ces
assises annuelles. Espérons aussi que l’occasion s’en pré-
sentant, 1l ne se refusera pas à nous faire des communi-
cations que d'avance nous saluons comme un vrai régal.
À l’occasion des travaux qui s’exécutent en ce moment
à la Dyle, les fouilles ont mis à jour les vestiges d’une
cité lacustre, qui s’est révélée par des pieux, des clayon-
nages et une barque taillée à coups de hache dans un
tronc d'arbre. Ces objets ont pris, pour la plupart, le
chemin de la capitale. C'est regrettable; mais au moins
est-on certain qu’en en enrichissant les collections natio-
nales, elles ne seront pas célées à l'intéressé, alors que
maint autre objet intéressant est allé s’enfouir dans les
vitrines des collectionneurs plus soucieux de leur intérêt
que de l'intérêt général. Ces cas ne se présentent que trop
souvent, et il serait à désirer qu'une surveillance plus
scrupuleuse s’organisät le cas échéant.
Dans cet ordre d'idées nous avons aussi à déplorer
que les protocoles des notaires, antérieurs au xix° siècle,
d’un intérêt capital pour l’histoire de Malines, n'aient pu
rentrer dans notre collection locale d'archives. Malgré
les multiples démarches de notre Président et de M. le
Docteur Van DOORSLAER, on a opposé une fin de non
recevoir à ces instances. Une fois de plus, il nous paraît
être du devoir de nous tous de veiller à ce que, à l'avenir,
pareils faits ne puissent se représenter. Nous en avons
d’ailleurs le ferme espoir, maintenant surtout que
notre Président s’est vu désigner pour faire partie de
la Commission des monuments et, de ce fait, jouir
d’une autorité devant laquelle devront s’incliner bien des
RAPPORT 21
résistances. Vous n'avez pas hésité, MM., à reconnaître
que ce témoignage flatteur rendu au mérite de M. le
Chanoine van CasTErR était également un honneur
apprécié pour notre Cercle.
M. le Vice-Président, D' Van DooRrSLAER, s’est fait l’in-
terprète de ces sentiments, en félicitant notre Président
en séance publique du Cercle. Du reste, nous ne sommes
pas les seuls à reconnaître ses mérites, et à l’occasion on
est heureux de pouvoir recourir à sa profonde connais-
sance de notre ville et de ses monuments et de lui
demander, ce à quoi il ne se refuse jamais, de guider les
amateurs et les érudits dans leur visite à Malines. Il en
fut ainsi notamment lors du Congrès organisé par la
société Malines-Attractions.
Enfin, MM., nous avons été heureux de pouvoir nous
associer aux manifestations de sympathie dont a été
l'objet Sa Grandeur Mgr van DEN BRANDEN DE REETH,
Archevêque de Tyr, notre révérendissime Confrère, à
l’occasion de son jubilé épiscopal. Bien souvent, MM.,
nous avons l'honneur de le voir assister à nos séances,
et vous n'ignorez pas, qu'à l'exemple de feu le baron
VAN DEN BRANDEN DE REETH, son père, il est un fervent
admirateur de notre histoire locale et du glorieux passé
de sa ville natale.
Il me reste, MM., à vous dire un mot des opérations
des différentes Commissions instituées au sein du Cercle.
La Commission administrative a eu à s'occuper acti-
vement, dans ces derniers temps, de la recherche d’un
nouveau local. Celui que nous occupions au Musée, et
qui avait été gracieusement mis à notre disposition par
l'Administration Communale, vient d’être désaffecté de
son ancienne destination et sera compris dans la partie
des Halles que l’on se propose de reconstruire. Après
bien des démarches, nos délégués, M. le Chanoïne van
CasTER et M. le Docteur Van DoorsLaER, sont parvenus
22 RAPPORT
à nous obtenir une salle à l’hôtel de ville, qu'il sera
toutefois nécessaire d’approprier à cette nouvelle desti-
nation. Le Cercle devra intervenir dans les frais qui en
résulteront, moyennant le versement d'une somme une
fois payée. Le Cercle contribuant pour sa part à ces frais
d'aménagement, nous pourrons bientôt disposer d’un
local qui ne nous fera pas regretter celui que les circon-
stances nous obligent à quitter.
La Commission des publications s'est maintes fois
réunie pour s'occuper de l'impression du bulletin du
Cercle. Grâce à ses efforts, le volume qui vous est distri-
bué et auquel notre imprimeur, M. Godenne, a consacré
ses soins habituels, sera digne en tous points de nos
publications antérieures.
Enfin, la Commission des finances a été heureuse de
constater, après mainte séance d’angoissant souvenir,
que les ressources financières du Cercle seront suffisantes
pour couvrir les frais multiples auxquels nous sommes
astreints. D’année en année, en effet, nos ressources
augmentent, grâce surtout à des adhésions de plus en
plus nombreuses. Celles-ci s'élèvent, pour l’année 1904,
au nombre de 18.
En résumé, MM:, la situation du Cercle continue à
être des plus satisfaisantes : au point de vue de ses
Bulletins, notre Société fait honneur à ses engagements
antérieurs ; au point de vue financier, nous sommes par-
venus à rétablir l'équilibre dans un budget fortement
obéré jadis, et au point de vue administratif, vous serez
d'accord avec moi, MM., que ceux auquels vous avez
commis le soin de gérer la Société s’acquittent de leur
mission, souvent délicate, à notre entière satisfaction.
Je vous propose, MM., en terminant ce trop long
rapport, de leur voter des remerciments.
HA ACONNCÉS:
Les Lombards à Malines
1205-1457
SOMMAIRE : Ce que l’on entendait jadis par usure. —
L'usure condamnée par les lois ecclésiastiques. — Le taux de
l'intérêt. — Motifs pour lesquels les princes toléraient l'usure.
— Les marchands lombards. — Première mention des usuriers
lombards à Malines. — Attitude des magistrats communaux
du Brabant à l'égard des usurrers. — Protechon accordée par
les magistrats de Malines aux usuriers lombards. — Le pri-
vilège des Lombards en 1342. — Emprunts faits par la ville
de Malines aux usuriers. — Divers contrats entre le magistrat
et les Lombards, en 1372 et 1356. — Renouvellements successifs
du privilège des Lombards. — Le renouvellement du privilège
en 1454. — Confht entre la ville et le duc de Brabant. —
Suppression du droit de la ville d'accorder des octrors de tables
de prét, en 1457.
RS USURE a été considérée à toute époque comme
A) un des crimes les plus infamants.
Seulement, jadis, l’on entendait par usure,
% non pas le prêt à un taux exorbitant, mais
tout emprunt pour lequel le débiteur était tenu de rendre
au créditeur une somme supérieure à celle qu'il avait
24 LES LOMBARDS A MALINES
reçue. En d’autres mots, tout prêt à intérêt était de
l'usure. Quidquid acceditur sorti, dicitur usura, proclamait
saint Thomas, et sa doctrine était rigoureusement suivie
par tous les théologiens (1). Le Concile de Latran, en
1311, avait, de son côté, lancé l’anathème contre
quiconque prétendrait que l’usure n'était pas un péché.
Dans le diocèse de Cambrai, auquel nous appartenions
à cette époque, les anciens statuts synodaux, qui datent
du commencement du xiv° siècle, refusent aux usuriers
la sépulture ecclésiastique. Dans un synode du même
diocèse, tenu en 1328, l'évêque s'élève avec force contre
les usuriers publics, qui se glorifient, dit-il, de leurs
iniquités et se laissent aveugler à tel point par leur
sordide avarice, qu’ils vont jusqu’à mettre des enseignes à
leurs maisons pour faire connaître à tous leur odieux trafic.
En conséquence, l’évêque excommunie tous les usuriers
publics et ordonne aux prêtres de les dénoncer comme tels.
C'étaient là, on le voit, des remèdes très sévères,
contre un mal, il faut le dire, bien terrible. En effet, si
le moindre intérêt, demandé à titre du prêt lui-même,
constituait l’usure, généralement les usuriers exigaient
des intérêts que l’on a peine à comprendre aujourd’hui.
En 1306, le duc Jean II de Brabant, voulant mettre un
frein à la cupidité des usuriers d'Anvers, leur défendit
de prêter aux Anversois à plus de deux deniers par livre
et par semaine, et aux étrangers à plus de trois deniers;
ce qui faisait, pour les Anversoiïs, le modeste taux de 44 °/,
par an et pour les étrangers de 66 |
Et notons que c'était là le taux légal et un adoucis-
sement aux pratiques usuraires en Cours.
(1) Les théologiens admettaient toutefois certains titres qui pouvaient
justifier dans des circonstances déterminées le prêt onéreux. Cfr. E. van
Roy, De justo auctario ex contractu credit. Louvain, 1903, pp. 3 et suivantes.
LES LOMBARDS A MALINES 25
L'on se demande comment de tels excès étaient pos-
sibles.
C'est:que, d’une part, le numéraire était fort rare et
que, d'autre part, le nombre de ceux qui en éprouvaient
le besoin était devenu de plus en plus considérable. Ce
n'étaient, d’ailleurs, pas seulement les particuliers qui
avaient à recourir aux usuriers, les princes et les villes
devenaient leurs débiteurs. La comtesse de Flandre,
Jeanne de Constantinople, fut obligée, en 1221, de s’adres-
ser à des usuriers pour se procurer de quoi payer la
licons deson époux, Ferrand, de Portugal, retenu
prisonnier au Louvre. Vers 1309, un certain Thomas
Fino, de la compagnie des Gallerani, prète à diverses
reprises, et à des taux très élevés, au comte de Flandre,
Robert de Béthune, et prend même le titre de varlet du
Comte; et nous connaissons par de nombreux documents
les multiples emprunts que les ducs de Brabant con-
tractèrent avec les usuriers.
Ceux-ci étaient généralement d’origine italienne ou
française. C'étaient des marchands du nord de l'Italie
ou du sud de la France, qui étaient venus se fixer dans
nos contrées, sous couleur de commerce de marchandises
_ d’abord, comme banquiers ensuite, et qui, enfin, prati-
quaient l'usure et étaient seuls à tenir table publique
de prêt. De là, les noms de Lombards ou de Cahorsins
donnés à ces usuriers. Dans une étude récente, nous
avons indiqué, pour le Brabant en général, jusqu'où les
nécessités économiques d’une part, et l'espèce de sujétion
dans lesquels les Lombards tenaient le duc, qui était leur
débiteur, d’autre part, ont peu à peu obtenu divers privi-
lèges, diverses exemptions en faveur de leurs maisons de
banque. Les marchands lombards, qui se réunissaient
en sociétés, se trouvaient autorisés, par des lettres paten-
tes d'octroi, d'exercer leur infâme négoce; ils étaient sous
la sauvegarde spéciale du prince ; — ils étaient exempts
26 LES LOMBARDS A MALINES
de tout impôt; — sauf le cas d’homicide, ils ne pouvaient
être punis pour leurs méfaits, que d’une amende qui ne
dépassait pas vingt livres de gros; — et le prince leur
garantissait même sa protéction contre toute mesure
prise à leur égard par l'empereur et même par le Pape.
Cela se passait dans le Brabant (1).
Dans la Seigneurie de Malines, les Lombards n'étaient
pas moins bien traités, et la ville semble même avoir
constitué pendant plus d’un siècle, une espèce de petite
terre promise pour l'usure.
C'est en 1295 que nous trouvons la première mention
des Lombards à Malines, bien qu’il soit certain qu’à
cette époque ils y aient été fixés depuis longtemps. Il
s'agit d’un accord entre le seigneur de Malines et celui
de Neckerspoel, afin de régler certaines difficultés qui ne
cessaient de se produire entre les habitants des deux
localités voisines. Cet accord portait que les Toscans,
Lombards ou Juifs pratiquant l’usure, ne pourraient plus
dorénavant exercer leur négoce au Neckerspoel, qu'aux
conditions qui leur étaient faites à Malines même (2).
Quelles étaient ces conditions ?
Le document ne nous le dit pas, mais il nous apprend
que l'usure, ici comme ailleurs, était aux mains des
marchands italiens et des Juifs.
Les Malinois s’'adonnaient-ils aux mêmes pratiques ?
À cette question encore nous ne saurions donner de
réponse adéquate. Toujours est-il que la Grande Charte
(1) Voyez : J. LAENEN, Usuriers et Lombards dans le Brabant au XVe siecle,
dans les Bulletins de l'Académie royale d'Archeologie de Belgique, 1904, Pp. 124
et suivantes.
(2) ARCHIVES DE LA ViLLe. Cartons des chartes, n° 18 de l'inventaire ; — Copie
dans le: ROODBOEK, 1, 134. — Analysé dans vaN DEN BRANDEN, Recherches
suy l'origine de la famille des Berthout, Mém. cour de l'acad., in-4°, t. XVIL, p. 117,
imprimé par extraits dans THys, A daitions et Corrections.
LES LOMBARDS A MAEINES 27
de 1307 permit à tout bourgeois de la ville, membre de
la gilde, à l'exception des foulons et des orfèvres, de”
pratiquer le change, du consentement des échevins,
doyens et jurés, moyennant une taxe de dix livres à
Pavercouisecneur(r). Dermème,.en 1305, l'évèque de
Liége, lors du retour de la ville sous sa souveraineté,
accorda une faveur semblable moyennant trois livres (2).
_ Or, pour qui connaît les affinités entre le change et
l'usure, l’autorisation de pratiquer le premier menait
nécessairement au second.
Quoiqu'il en soit, si les deux grands privilèges n’auto-
risaient pas directement l'usure, ils semblent être le
point de départ d’un privilège unique, dont Malines
jouissait seule parmi toutes les villes soumises à la domi-
nation des ducs de Brabant, celui d'autoriser de son
propre chef et à son propre profit, la tenue des tables de
prêt. Partout ailleurs, le droit d'accorder des octrois aux
usuriers était considéré comme un privilège incontesté
du souverain.
(1) « Dat elc man die guldebruder es binnen Machelne, sorder mers-
» manne ende silversmede, moghen wisselen, omme tien ponden ‘’s jaers,
» alselcs gelts, alse men van erfliken ouden chinse nemt, ende dien wissel
» te verborghene, na rade der scepenen, der dekens, ende der geswoerne. »
ARCHIVES DE LA VILLE. Cartons des chartes, n° 19 de l'inventaire; — copies:
Privilegieboek, À. 47 v° et 166 v°, RooDBoEK, I, 18. — Analysé dans GACHARD,
Documents inédits concernant l'Histoire de Belgique, Bruxelles, 1835, II, 35; vAN
DEN BRAXDEN, Recherches, p. 124; — imprimé : Jan DE CLercx, Brabanische
Yeesten, éd. WizLEems, Bruxelles, 1839, I, 696. Davin, Geschiedenis van de stad
en heerliÿhkheid Mechelen, Louvain, 1854, p. 451.
(2) ARCHIVES DE LA Vice. Cartons des chartes, n° 35 de l'inventaire;
— copies : PRIVILEGIEBOEK, À, 47 v° et 166, 1°; RooDpBoEK, I, 31. — Ana-
lysé dans Juventaire analytique, p. 30; GacHarD, Documents inédits, concernant
l'Histoire de Belgique. Bruxelles, 1835, Il, 35; vAN DEN BRANDEN, Recherches,
P. 124; — imprimé dans DE CLERCK, Brabantsche Yeesten, éd. WILLEMS,
Bruxelles, 1839, I, 696; Davip, Geschiedenis van de stad en heerlyhkheid Mechelen.
Louvain 1854, p. 451; Sozcerius, Acta Sancti Rumoldi, Anvers, 1718, P. 175;
VERHOEVEN, Grond-wet ofte Constitutie van Mechelen, 1790. — Vidimus, original
de 1305, aux ARCHIVES DE LA VILLE, n° 36 de l’Znventaire.
28 LES LOMBARDS A MALINES
Quant à la redevance de dix ou plus tard de trois livres
à payer au seigneur, nous ne savons Jusqu'où elle fut
acquittée. Cette stipulation semble bien être restée lettre
morte aussi bien qu’un autre article du traité conclu
en 1336, entre le duc de Brabant et Louis de Male,
comte de Flandre, par lequel les deux princes se parta-
geaient les profits des tables de prêt à Malines (tr).
Les échevins de Malines, dans la question de l'usure,
se présentent sous un jour tout autre que leurs confrères
des villes brabançonnes. Partout ailleurs, les magistrats
communaux semblent redouter les foudres lancés par le
pape ClémentV/au-Concrle deVienne/contretceueiqu
favoriseraient l’usure. À Anvers, les échevins obtiennent
du duc, par dérogation aux usages suivis, de ne plus
délivrer aux usuriers des lettres scabinales faisant par
elles-mêmes pleine et entière foi en justice, et n’admet-
tant aucune preuve contraire (2). À Louvain, le duc
(x) Cfr. F. Donner, Les Lombards dans les Pays-Bas, extrait des Annales du
Cercle archéologique de la ville et de l’ancien pays de Termonde, 2° série, t. vu,
1900, p. 23, et J. LAENEN, Usuriers et Lombards dans le Brabant au XVe
siècle, p. 138, note 1.
(2) Jan, bi der graciën Gods hertoge van Lothringen, van Brabant, van
Limburg, mercgreve des heilichs rijks, greve van Henegouwe, van
Holiant, van Zeelant ende heere van Vrieslant. Want de borge-
meesteren ende scepenen van onser stad van Antwerpen, dewile..….
overlast hebben geweest in haer zielen ende conscientie mids dat zij
onderwilen aen Lombarden in onser stad... openbaerlic tafel houdenen
van woeker of van perseme, brieve bezegelt hebben sonder proeve ende
sonder eedt, dwelc es clairlie teghen der heiligen kercken recht ende
in groeten achterdeele onser heerlicheyt ende onser voirs. stad recht,
alsoe wij daeraf verstaen hebben van onsen wijsen, verstendigen ende
van den geleerden, volcomelic geinformeerd zijnde, omme dair af tont-
lastene die zielen onser lieven heeren ende voervaderen saliger gedach-
ten, onse siel ende conscientie daer in te quitene ende onser hoir ende
nacomelinge ende die sielen ende conscientie van onser scepenen ende
goeder lieden van Antwerpen voirs.; soe eest dat wi] uut ghereche
ionsten ende minne, die ons dair toe bevorderen, gegeven hebben ende
verleent, geven ende verleenen voir ons, voir onse hoïir ende nacome-
linge onser scepenen ende goeden lieden van onser voirs, stad van
LES LOMBARDS A MALINES 29
promet, dans les privilèges accordés à la ville, en 1327,
de ne jamais obliger les échevins d'assister à des contrats
usuraires, ni de rendre des sentences dans des causes
entachées d'usure (1).
Une faveur semblable avait été accordée l’année pré-
cédente à la ville de Bruxelles (2). Le duc lui-même,
d’ailleurs, venait de recourir au Pape, à l'effet d'obtenir
cassation et annulation des privilèges qu'il avait accordé
aux usuriers et des contrats qu'il avait conclus avec eux,
« dans sa jeunesse, alors qu’il était entouré de perfides
» conseillers » (3).
Tout cela était, peut-être, la conséquence d’une con-
sultation demandée en 1319 aux docteurs de l'Université
de Paris. Ceux-ci avaient déclaré que les échevins qui
prêteraient sciemment la main à des contrats usuraires,
encourraient, par le fait même, l’'excommunication (4).
Des scrupules de ce genre ne semblent pas avoir tour-
menté nos échevins malinois.
Tout d’abord, outre que nous les trouvons en relations
Antwerpen, die nu siin of namaels sullen wesen, alle te samen ende
elken van hen zunderlinge, dat zij van nu vandane teeuweliken dagen
dair af onbelast bliven ende wesen sullen... — ARCHIVES DE LA VILLE
D'ANVERS, Rood fluweelen privilegieboek, fol. 20, Diplôme du duc Jean IV, du
22 janvier 1419-1420. Copie.
(1) « Idem hebben wi hen gegeven, ende geven, dat wi vortane nemmer-
» meer onse scepenen van Lovene dwinghen en selen over perseme {woeker)
» vorwerde te stane, noch vonnesse te wisene van persemen in engenre
» manieren. » ARCHIVES COMMUNALES DE LOUVAIN, Cartulaire. Copie; —
Imprimé dans WizceMs. Brabantsche Yeesten, p. 773.
(2) « Voert geloven wi hen voer ons, onse hoir ende naecomelingen, dat
» wi, onse hoir noch naecomelinge nemmermeer naemaels onsen liven
» Schepene van Brussele, die nu syn ende naermaels syn selen, aenleggen
» en selen, noch versuecken, aenleggen, noch versueken doen in geene
» manierente stane, noch te sine over persemaerde, voorwaerden noch
» over gelofte, die men hen doet noch daerop te wisene. » Den Luyster ende
Glorie van het hertogdom van Brabant, t. 1, p 80, art. VIII.
(3) Cfr. J. LAENEN, Usuriers et Lombards, documents, n° 1.
(4) Voyez cette très intéressante consultation dans Wiccems, Brabantsche
Yeesten, documents, pp. 760-763.
30 LES LOMBARDS A MALINES
suivies d’affaires avec des usuriers, nous les voyons
parfois, jusqu'à des imprudences manifestes, épouser
leurs querelles et protéger leurs usures.
C'est ainsi, par exemple, qu’à la demande d’un mar-
chand lombard, appelé Nosse, ils détinrent en prison
pendant toute une année, un autre marchand de Flo-
rence, Truffin de Spina, pour une dette de quinze mille
livres que celui-ci devait au premier (1).
L'ensemble des documents laisse, d’ailleurs, l’impres-
sion que jusqu’au milieu du xiv° siècle, les usuriers et
Lombards jouissaient d'une grande liberté à Malines
ils pouvaient y dresser en toute liberté leurs tables de
prêt, et exiger sur les sommes empruntées tels intérêts
qu'il paraissait leur convenir (2).
Le premier document que nous possédions, et il
semble bien être en réalité aussi le premier privilège
de l'espèce accordé à Malines, lequel établit des tables
(1) ARCHIVES DE LA VILLE DE MaLINES. Cartons des chartes, n° 661 de l’inven-
taire. Le 24 mai 1305, Truffin de Spina donna au magistrat de très curieuses
lettres, par lesquelles il déclarait pardonner à la ville les torts qu’il avait
subi à Malines par suite de sa détention. Ces lettres sont scellées par les
abbés de Saint-Bernard et de Saint-Michel, par le chapitre de Saint-Rom-
baut, par la commanderie de Pitzembourg. Elles portent aussi le sceau de
la corporation des marchands transalpins en Brabant.
(2) Cette situation privilégiée des changeurs à Malines explique peut-
être, en partie du moins, la présence dans cette ville de ce grand nombre
de marchands italiens que nous y rencontrons dès les premières années
du xiv® siècle. Pendant toute la durée de ce siècle, l'importance de
Malines, comme marché financier, semble avoir été fort considérable.
Nous y trouvons à diverses reprises, des établissements d’agents de la
Camera pontificale, chargés de transmettre à Rome l'argent recueilli par
les Collectores. Tels furent notamment Berthold Jean Sonaghini, en 1372,
1374 et 1375; Bernard Nicolai, en 1374; Jean Bonaguida, en 1363 et 1365.
— Cfr. D' Jou. Perer Kirscx, Die paepstlichen Kollektoren in Deutschland
waerend des XIV Yahrhunderts. Paderborn, 1894, P. LXII-LXII.
Ces négociants y représentaient les principales maisons de banque
italiennes, telles que les Alberti, — IBIDEM, p. 368; — et les Soderini, —
IBIDEM, p. 373.
LES LOMBARDS A MALINES ST
officielles de prêt à monopole plus ou moins rigoureux,
date du milieu du quatorzième siècle.
C'est un octroi accordé à des marchands d’origine
italienne, leur permettant l’usure et leur garantissant en
toutes choses et contre toutes personnes, aide, faveur
et protection.
« Nous les avons reçu, est-il dit dans cet acte, et nous
les admettons au nombre de nos libres concitoyens, sous
notre sauvegarde, protection efficace, et garde spéciale.
. Nous leur promettons, à eux et à chacun d’entre eux, de
les défendre et de les protéger dans notre dite ville et
dans sa franchise, au même point que nos autres conci-
toyens. Nous voulons qu'ils jouissent et qu'ils puissent
se revendiquer tous et chacun des droits, libertés, cou-
tumes de la même ville, dont nos autres concitoyens
jouissent et qu'ils peuvent revendiquer, et cela pour un
terme de quinze années consécutives. Nous leur défen-
dons seulement de fabriquer du drap, soit eux-mêmes,
soit par d’autres. Ensuite, nous consentons bien expres-
sément à ce que, dans notre ville et franchise, ils puissent,
eux et chacun d’entre eux, acheter, vendre, faire le change,
consentir des prêts et disposer de leurs marchandises et
argent liquide comme ils l’entendent et comme il peut
le mieux leur convenir.
» Quant à nous, ni nous-mêmes, ni personne d’entre
nous ne demanderons ni ne recevrons rien d’eux à
l'occasion des dits marchés, concessions et négociations,
et nous ne souffrirons pas qu'aucun seigneur ou personne
d'autre ne demande ou ne reçoive, à l’occasion de ce qui
précède, quoi que ce soit.
» Ils payeront toutefois, comme tous nos autres conci-
toyens, les accises sur les marchandises susceptibles de
cé droit...
» De plus, nous permettons à nos échevins et à leurs
successeurs, d'assister à toutes et à chacune des conven-
32 LES LOMBARDS A MALINES
tions qu'ils conclueront, soit avec des étrangers, soit
avec nos concitoyens, à l'exception des stipulations
pénales et d'abandon, et nous les autorisons à délivrer
des lettres scellées du sceau des échevins, et nous
rendrons justice aux marchands sur toutes les lettres
scellées par nous.
» Et si quelque bien volé leur a été vendu ou engagé,
ils ne seront pas tenus de le rendre avant d’avoir été
remboursés et nous leur promettons de ne pas les
inquiéter sur ces affaires, ni de permettre que d’autres
les inquiètent.
» Ils pourront, après les avoir gardé pendant une année
et un jour, vendre les biens donnés en gage et disposer
de leur prix. »
Tous ces avantages et d’autres encore, le monopole
de la table publique de prêt dans la ville, notamment,
les échevins de Malines les garantissaient sous serment.
Ils renonçaient d'avance à tout motif de droit pour
obtenir l'annulation de ce contrat, dont ils sengageaient
sous peine de mille livres de gros tournois, à observer
exactement chacune des clauses, promettant d'indemniser
les marchands lombards de tous dommages subis par la
faute de lasville”(r)
(1) ARCHIVES DE LA VILLE DE MALINES, Chronologische aenwijser, année 1342.
«Datum anno Domini m° ccc° quadragesimo secundo, feria tercia post festum Con-
ceptionis Beate Marie Virginis. » La copie de l’Aenwyser a été faite en 1804
et porte comme indication « Ex arch. civitatis, 1804 ». Toutes les recherches,
qu'avec sa proverbiale amabilité, le dévoué archiviste communal,
M. HErMaxs, a bien voulu faire pour retrouver une copie plus ancienne
ou même l'original de ce document, sont restées infructueuses. Il en est
de même de divers autres actes de la même époque, copiés dans les
volumes du Chronologische Aenwyser. Les dernières lignes du document
que nous reproduisons ci-après, Annexes, n° IV, semblent indiquer que
la copie a été faite, non d’après une expédition originale, mais d'après un
registre, peut-être d’après l’un des registres des actes scabinaux, perdus
aujourd'hui. — Voyez le texte latin du document ci-après, Annexes, n° I.
LES LOMBARDS A MALINES 33
Les lettres que nous venons d'analyser furent accordées
le 9 décembre 1342, à Obert de Monte Magno, à François
et à Jacques de Pomario, ses neveux, à André, Walewan
et Gabriel de Monte Magno, ses frères, à Obert, Déat,
Jean et Manfride, encore ses frères, à Jacques de Roka,
à Symon de Roka et à Jean de Roka.
Le même jour, les échevins donnèrent encore d’autres
lettres à Simon de Myrabile, sire de Pareweys et à ses
héritiers, par lesquelles la ville garantissait à ceux-ci
les mêmes avantages que ceux concédés à Obert de
Monte Magno et à ses associés (1).
Voilà donc nos bourgeois à la merci de marchands
étrangers.
Pour en arriver là, il fallait des circonstances tout à
fait spéciales.
Ces circonstances, c'étaient les dettes contractées vis-
à-vis de Lombards, c'était, en 1342 surtout, un besoin
pressant d’argent.
Déjà les années antérieures, nous trouvons à plusieurs
reprises, que le magistrat et la ville s'étaient rendus
débiteurs de ces usuriers.
La malheureuse révolte de 1301, notamment, avait
valu à la ville une amende de cent mille livres tournois.
C'était là une somme énorme pour l'époque (2), que
(1) Simon de Mirabile et son associé pourraient bien, d’ailleurs, n'être
que les. membres de la firme d’'Obert de Monto Magno. C'est ce qu'on
pourrait inférer du texte même de l'octroi, que nous reproduisons ci-
après, Annexes, n° II, et qui suppose que le destinataire avait entre les
mains le privilège accordé à Obert, et surtout de la clause du monopole.
A moins que celie-ci ne doive pas être prise à la lettre. Dans ce cas,
ce second document et les prêts dont nous parlons ci-dessous, s'expli-
queraient aisément.
(2) Pour se rendre compte de la valeur de l'argent liquide à cette époque,
il suffira de rappeler qu’au prix de cinquante livres, l’on pouvait s'acheter
une splendide maison de grand commerçant, avec toutes ses dépendances,
3
34 LES LOMBARDS À MALINES
jamais la ville n'aurait pu trouver dans ses propres
ressources, et laquelle, même en admettant une remise
partielle de l’amende par le duc, devait nécessairement
obliger le magistrat à recourir aux usuriers. C'était ce
que l’on fit du reste, et de nombreux documents nous en
ont conservé le témoignage.
En 1305, le 10 avril, Gossuin d’Ancigna, dit Anselmin,
Gandulphin d’Ancigna, Guillaume et Opechin d’Arachie,
Bouduin d’Arachie, de Roka, déclarent tant en leur nom
propre qu'en celui de leurs associés, libérer la ville de
Malines de toutes les sommes dont elle leur était rede-
vable (1).
L'année précédente, semblable quittance avait encore
été donnée par Gossin d’Ancigna (2), tandis que, un mois
plus tard, le 22 mai 1305, la ville s'engagea à rembourser
à Bénincin Gharret, les six cents livres qu’elle lui avait
empruntées pour payer une partie de l'amende (3).
En d’autres circonstances encore, il n’y a point de
doute à cet égard, bien que les documents positifs nous
manquent, le magistrat dût s'adresser aux Lombards, et
chaque fois il devait lui en coûter gros.
La plus grande partie des documents, malheureu-
sement, qui pourraient nous renseigner jusqu'où la ville
se trouvait à la merci des usuriers, sont irrémédiable-
ment perdus. Ce qui nous en reste, toutefois, est assez
suggestif.
à preuve : « l'héritage attout le treffons et toutes ses appartenanches c'on
» appiéle le maison des Coarsins, séans daleis l’astre Saint-Rommond, à
» Malines, lequels lidis Denis {de la Roque ou de la Roka, Lombard] vendi
» à la ville de Malines ». ARCHIVES DE LA VILLE DE MALINES, Cartons des
Chartes, n° 939 de l'inventaire.
(1) ARCHIVES DE LA VILLE DE MaLiNEs, Cartons des Chartes, n° 37 de l’in-
ventaire; copie : RooDBOEK, I, 71-72.
(2) ARCHIVES DE LA VILLE DE MALINES, Roodboek, 1, 72.
(3) ARCHIVES DE LA VILLE DE MALINES, Cartons des Chartes n° 660 de l’in-
ventaire., — La ville fut condamnée à 100,000 livres.
LES LOMBARDS A MALINES 35
Voici, par exemple, les clauses d’un emprunt de douze
cents livres de gros tournois, consenti par Obert de
Monte Magno et ses associés.
Les usuriers s'engagent à prêter à la ville la somme
de douze mille livres tournois, payables en trois termes,
pendant trois années consécutives, à l'époque des
payements de la pension aux étrangers, et à rembourser,
également en trois années consécutives, à partir de la
Noël 1346, et ce au taux d’un denier par semaine et
par livre; ce qui équivaut à peu près à 22 °L par an.
De plus, les usuriers promettent d'avancer au fur et
à mesure qu’ils pourraient en avoir besoin et moyennant
un gage, les sommes nécessaires aux receveurs de la
ville.
En même temps, les Lombards s’engageaient à dimi-
nuer leurs usures et à ne prêter dorénavant, sur gages
bien entendu, aux Malinois, qu’à raison de 44 ‘h. Ils
promettaient de ne pas admettre ceux-ci comme garants
de prêts consentis à des étrangers.
L'on pourrait croire que de telles conditions, accom-
pagnées surtout de l'octroi que nous venons d'analyser,
étaient plutôt onéreuses pour la ville. Il semble, au
contraire, que les Italiens aient jugé qu’elles ne satis-
faisaient qu'à moitié leur scandaleuse cupidité, car bien
qu'ils eussent promis de délivrer au sujet de ces enga-
gements un écrit scellé de leur sceau, ils s'y refusèrent
avec une mauvaise foi toute méridionale, dès qu'ils
eurent en mains le privilège de la ville (x).
Quant aux payements à faire, les Lombards n’y
allèrent pas de meilleur cœur, car les comptes de la ville,
de l’année 1342-1343, mentionnent à diverses reprises
des dépenses « van teren die si deden » quand les délégués
(1) ARCHIVES DE LA ville DE Maiines, Chronologische aenwyser, 1852. Cfr,
annexe n° IV,
36 LES LOMBARDS A MALINES
de la ville s'’abouchèrent avec les usuriers pour les
amener à verser les sommes promises (1).
En même temps que la ville concluait ce contrat avec
la maison officielle d'usure de Malines, elle demanda
aussi de l'argent aux usuriers Jean de Serra, Guillaume
Payns et à Georges de Calatio et Pierre de Valle, qui
lui avancèrent les uns et les autres quatre cents livres,
gratuitement, disent-ils, par bienveillance, sans aucune
malice, usure ou condition, mais à la condition seulement
de rendre l'argent à la Noël 1346, sous peine de cinq
sous d'amende par jour de retard.
Un contrat identique, aux mêmes conditions et de la
même importance, fut encore conclu l’année suivante,
avec Jean de Serra et François Bildewin, cette fois, pour
une somme de cent quatre-vingt douze livres, sous peine
de trente deniers par jour de retard. Ces amendes repré-
sentaient respectivement un intérêt de vingt-deux et de
trente-trois pour cent (2).
Nous ne pouvons. que constater ce fait sans être à
même de donner l'explication d’une générosité, que l’on
s'attendrait si peu à rencontrer chez les compatriotes
d'Obert de Monte Magno.
Le privilèse. de la: table publique #de Aprétade
Malines fut renouvelé à l'expiration du premier octroi,
soit en 1357, en faveur de Richard de Monte Magno,
Georges de Pomario et ses fils, Georges De Aet,
Jean de Act, Manfred, son frère, et Egide de Aet,
son neveu, qui obtinrent les mêmes faveurs que leurs
prédécesseurs et, en plus, à l'expiration de leurs quinze
(1) ARCHIVES DE LA VILLE DE MaLiNes, Comples, année 1342-1343.
(2) ARCHIVES DE LA VILLE DE MALINES, Chronologische aenweyser, années
1342 et 1343.
LES LOMBARDS A. MALINES 37
années, une année de grâce pour faire rentrer leurs
créances (1):
Les documents nous manquent sur le second renou-
vellement de l'octroi qui dut avoir lieu en 1372 et sur le
troisième en 1387. Lors du quatrième,‘en 1402, les
usuriers, à l'exemple de ce qui se passait ailleurs dans
le Brabant, durent payer la forte somme à la ville. Les
comptes de cette année, en effet, renseignent une recette
dercentc livres (dergros (2):
Cette redevance ne fut payée probablement qu’une
fois, au renouvellement même du privilège, du moins
les comptes ne portent pas de traces de payements
ultérieurs.
Lors de nouveaux renouvellements de l'octroi, il n’en
fut plus de même.
Les tenanciers de la table de prêt furent alors astreints
à une redevance annuelle, payable en deux termes, au
mois de mars et au mois de septembre. Barthélemy
Trabukier acquitta de ce chef, en 1431, quarante-deux
livres et treize sols par terme.
Ce fut à ce Barthélemy Trabukier et à ses associés
que les échevins accordèrent le dernier privilège qu'il
leur fut permis d’octroyer.
Cela se passa en 1454. Les Lombards, à cette occasion,
y étaient allés généreusement de leurs deniers. Si géné-
reusement même, que la chose offusqua les officiers du
prince. Partout ailleurs, en Brabant, le duc, qui, nous
l'avons dit, était seul à autoriser l'ouverture des tables
publiques de prêt, trouvait moyen par là de se créer une
(1) ARCHIVES DE LA VILLE DE MALINES, Aenwyser, année 1357.
(2) ARCHIVES DE LA VILLE DE MaLiNes, Comptes, année 2402-1403. « Item
» ontfanck van de Lombaerden gaf doen men haer privilegiën verniwet
» waren in r1 paymenten. »
38 LES LOMBARDS À MALINES
nouvelle source de revenus dont l'importance allait gran-
dissante d'année en année (1).
Bref, le procureur-général contesta le droit de la ville
de Malines à accorder de son propre chef ces octrois, et
évoqua l'affaire devant le Grand Conseil. « A l’occasion, »
est-il dit dans les lettres de pardon accordées à la ville,
en 1457, « de ce que notre dit procureur maintient qu'il
» était vrai que les dits de Malines, l'an mil quatre cent
» cinquante-quatre dernièrement passé, avaient de leur
» volonté indue, contre droit et sans notre su, congé et
» licence donnés et octroyé par leurs lettres patentes à
» Barthelemy Trabekier et Jacques Trabekier, son neveu,
» Lombards, pouvoir et autorité de pouvoir prêter à
» usure dans notre dite ville de Malines en leur donnant
» pour ce faire privilège, franchise et liberté, promettant
» les garantir et défendre contre tous princes, sans en
» excepter nous, ni autres quels qu’il fussent ; et ce sur
» certaines et grosses peines auxquelles ils avaient par
» leurs dites lettres obligé le dit commun corps de notre
» dite ville. En usant au surplus les dits défendeurs en
(1) J. LAENEN, Usuvriers el Lombards. Les comptes de la recette des tables
de prêt, pour le xv® siècle, sont conservés aux ARCHIVES GÉNÉRALES DU
ROYAUME à Bruxelles, Chambres des Comptes, reg. n°5 24660 et suivants.
Les usuriers Rasse et Guillaume Asseniers et leurs compagnons, qui
tinrent table de prêt à Anvers, de 1406 à 1432, payaient annuellement cent
francs; leurs successeurs, de 1432 à 1446, cent couronnes d’or « forgiez à
Tournay », et les usuriers de la même ville, en 1454, cent cinquante cou-
ronnes. Vers la même époque, de 1415 à 1443, les usuriers de Bruxelles
payaient deux cent francs; ceux de Herenthals seize florins du Rhin, ceux
de Lierre vingt florins; ceux de Louvain huit livres de vieux gros, chaque
livre évaluée à cinq couronnes de France; ceux de Maestricht sept livres
de vieux gros de Flandre; ceux de Nivelles trois livres quatre sous de
vieux gros; ceux de Tirlemont cinquante couronnes d’or de France; ceux
de Vilvorde vingt florins du Rhin.
Encore ne s'agit-il là que des redevances annuelles. De multiples autres
circonstances, telles que renouvellements d’octrois et joyeux avénements
de princes, fournissaient, de plus, à la fiscalité des ducs de Bourgogne, le
prétexte à de nouvelles exigences.
LES LOMBARDS A MALINES : 39
» leurs dites lettres de tels termes et si hautes paroles,
» comme s'ils fussent princes ou seigneurs du pays. Et
» pour avoir baïllé le dit octroi et privilège et souffrir
» aux dessus-dits en user avaient les dits défendeurs pris
» et reçus des dits Barthelemy et Jacques grosses sommes
» de deniers et rentes annuelles desquelles ils avaient
» disposé à leur bon plaisir... »
Tout cela, prétendait le procureur-général, constituait
une infraction et une offense aux droits et hauteurs du
prince, et entrainait par le fait même, pour la ville, la
perte de toutes ses franchises et de tous ses privilèges,
la confiscation de son sceau et la mettait complètement
entre les mains du duc, pour être gouvernée selon son
bon plaisir.
Le procureur réclamait, en outre, une amende de cent
mille livres de gros, monnaie de Flandre.
La ville, de son côté, avait envoyé députation sur
députation au duc (1), et lui avait remontré que depuis
plus d’un siècle elle se trouvait dans la paisible posses-
sion de ce qu’elle considérait maintenant comme un
droit.
Malheureusement pour eux, les échevins avaient à faire
à trop forte partie, et ils durent finir par céder. Ils pré-
sentèrent donc des excuses au duc, « remontrant de par
» la dite ville, que leur intention n'avait pas été et n’était
» de soutenir aucun procès rigoureux à l'encontre de nous
» (le duc), ni d'attendre sentence définitive n1 rigoureuse,
» mais si en ce que dit est ils avaient offensé et mes-
» prins, ils en requéraient merci et que de notre grâce le
» leur voulussions pardonner. En nous offrant aussi pour
» amende la somme de mille livres de gros de notre
» monnaie de Flandre, pour une fois, et que le cens
(1) ARCHIVES DE LA VILLE DE MaALINEs, Comptes, année 1456-1457.
40 LES LOMBARDS A MALINES
» ou la rente annuelle qu’ils prenaient et recevraient des
» dits Lombards usuriers à cause du dit octroi fut de ci
» en avant appliqué à notre profit et de la quelle dès
» maintenant ils se départaient. »
Ce fut à ces conditions que la ville obtint son pardon.
Et les Lombards, demandera-t-on ? Les magistrats
avaient eu soin de demander au duc l’annulation de
leurs octrois, comme.radicalement nuls; néanmoins, la
ville composa avec les usuriers et leur paya une indem-
nité (1).
2
Ce fut la fin des usuriers, que j'appellerais communaux,
ce ne fut pas celle de l'usure officielle, car, plus tard
encore, nous trouvons diverses maisons de Lombards
établies à Malines, de l'autorité du prince (2).
L’usure officielle n’y fut définitivement supprimée,
comme dans les autres villes des Pays-Bas, que lors de
la fondation du Mont-de-Piété. Celui-ci, grâce aux
encouragements et aux précieux concours de l'archevêque
Jacques Boonen, fut ouvert le 28 septembre 1620 (3).
JosEPH LAENEN.
(1) ARCHIVES DE LA VILLE DE MaALINES. Comptes, année 1471-1472. « Item
» gegeven Nycasius Tzambel met B:rtholomeus Trabukier zyn zweer,
» voir een tractaet met hun gemaect, spruytende uter privilegièn van de
» Lombaerde, diewelke die stad hunliede voirmaels verleent hadde by
» overdraghene van den ghemeyne rade om tvorseid privilegie te nyeuten
» te doene op : ; : : à : , xxv 4% g°.
(2) ARCHIVES DE L'ARCHEVÉCHÉ DE MALINES, Cameracensia. Miscellance, t. Vu,
fol. 110 v°. Minute d’une lettre, de l’année 1506, de l’évêque Jean de Croij
en faveur de Jean de Falletis, Dimanche et Antoine de Massetis, usuriers
à Anvers, Malines et Bruxelles, par laquelle l’évêque ordonne aux curés
de leurs paroisses respectives de les admettre à la fréquentation des
sacrements. — Cfr. J. LAENEN, Usuriers et Lombards dans le Brabant au XVe
siècle, p. 135 et documents, n° 2.
(3) DE Decker, Etudes historiques et critiques sur les Monts-de-Pieté en Bel
gique. Bruxelles, 1844, p. 89.
ANNEXES AI
DOCUMENTS
Privilège des Lombards
I
1342, 10 décembre
Universis presentes litteras inspecturis, magistri communitatis,
scabini, jurati, consilium totaque communitas ville Mechliniensis,
Cameracensis diocesis, veritatis noticiam cum salute.
Noverint universi et singuli tam presentes quam futuri quod nos,
in pleno et generali consilio propter communem et evidentem nostram
et totius ville nostre utilitatem, more solito congregati, tractatu et
deliberatione diligenti prehabitis, dilectos nostros Obertinum de
Monte Magno, Franciscum et Jacobum fratres, dictos de Pomario,
ejus nepotes, Andream de Monte Magno, Walewannum et Gabrielem,
eius fratres, Ubertum, Deatum, Johannem et Menfredum, eius fratres,
Jacobum de Roka, Symonem de Roka et Joannem de Roka, lom-
bardos mercatores, eorum heredes et familiam ac omnia ipsorum
bona presentia et futura in nostros liberos suscepimus et recipimus
coopidanos et in nostram salvam et securam protectionem atque
custodiam specialem, promittentes ipsos et eorum quemlivet defendere
et tueri in dicta villa nostra et infra totam libertatem eiusdem sicut
nostros coopidanos, volentes quod ipsi gaudeant et uti debeant
omnibus et singulis iuribus, libertatibus et consuetudinibus ipsius
ville, quibus ceteri nostri coopidani utuntur et uti potuerunt, in futuro
termino quindecim annorum ex nunc proximo et continuo subsequenti
durante, hoc salvo quod fieri pannos per se aut per alium aut alios
non procurabunt ullo modo. Volumus insuper et expresse consentimus
quod ipsi et eorum quilibet in dicta villa nostra et in tota libertate
eiusdem dicto durante termino possunt emere, vendere, cambire, pre-
stare, eorumque merchandisias et negotiationes [facere et exercere
cum (1)| eorum denariis, rebus atque bonis prout eis placuerit et
videbitur expedire, nosque aut aliquis nostrum propter huiusmodi
(1) Notre copie porte : faté el exèle tu.
42 LES LOMBARDS A MALINES
merchaturas, concessiones, negotiationes ab eis quicquid non petemus
aut recipiemus nec ipsos occasionnare debemus, non patiemur etiam
quod aliquis dominus aut persona, occasione premissorum, ab ipsis
quicquid habeat vel recipiat ullo modo; salvo tamen quod de quibus-
cumque eorum merchatis, que facient assisias, solvent sicut ceteri
nostri solvere sunt consueti, negociatione vadiorum ipsis invadiato-
ribus ad mansionem ipsorum pervenientium seu apportatorum spe-
cialiter excepta, sic quod inde nullas assisias solvere tenebuntur; etiam
talis moneta qualem mutuando exposuerint ipsis restitui debet sive
reddi. Preterea permittimus quod scabini dicte ville nostre qui pro
tempore fuerint, intererunt singulis et omnibus conventionibus et
contractibus quas ipsis homines extranei et non intranei ville
nostre promittere voluerint singulis vicibus quibus fuerint requisiti,
penis et abandonibus dumtaxat exceptis; et quod ipsis dabunt litteras
sigillis ipsorum scabinorum sigillatas secundum quod huiusmodi
conventiones facte fuerint coram eis; et super hïis quos sigillaverint
mercatoribus justiciam seu iusticie complementum faciemus. Item si
aliqua bona furata aut male acquisita ipsis vendita fuerint aut invadiata
et hoc veraciter perciperetur, huinsmodi bona reddere non tenebuntur
nisi prius suo fuerint persoluti, et super huiusmodi bonis ipsos
occasione seu calangiare non poterimus, nec calangiari permittemus
ullo modo; verumtamen si aliqua bona ipsis invadiata per annum et
unum diem custodierint extunc ea vendere potuerunt et de eisdem
disponere secundum sue libitum voluntatis, et de hoc ipsos quitos
servabimus contra quoscumque; necnon de dicto termino, si necesse
fuerit, credendum erit unius ipsorum merchatorum seu familie simplici
juramento. Promittimus insuper dictos merchatores, eorum heredes,
familiam et quemlibet eorumdem servare, defendere et tueri in dicta
villa nostra et in tota libertate eiusdem, pacifice et quiete, contra quos-
cumque dominos et personas ab eorum iniuriis, violentia et gravamine.
Non permittemus eciam ipsos aut eorum aliquem vel ipsorum bona
ab aliquo capi vel arrestari aut aliquam custodiam in domibus eorum
poni. Etiam si de ipsis super aliquo casu coram scabinis questio
moveretur, tenebuntur dicti merchatores se secundum ius et statuta
dicte ville super hoc excusare et in ydiomate melius sibi noto. Item si
guerra habentur aut tallie, scota vel excommunicationes in villa fierint
de hiis predicti merchatores facient et stabunt similitudini ditioris
opidani ville nostre supradicta. Non poterunt etiam aliqui quicumque
fuerint in dicta villa aut in libertate eiusdem pecunia supra vadia aut
pro lucro publice prestare durante termino supradicto. Et si predicti
Lombardi merchatores aut eorum heredes vel eorum aliquis preter
ANNEXES 43
terminum dictorum quindecim annorum in dicta villa nostra perse-
verare seu morari voluerint, volumus et consentimus quod hoc faciant
et utantur omnibus iuribus et libzrtatibus quibus ceteri nostri coopidani
gaudent et utuntur. Premisseque conventiones omnes et singulas de
articulo in articulum observare promittimus et adimpleri, in nullo
contrafacere vel venire per nos, alium aut alios, aliqua ratione vel
causa, de iure vel de facto, sub fide et iuramento nostris corporaliter
prestitis et sub pena et bandimo mille Hbrorum grossorum turonensium
antiquorum bonorum et legalium, quamquidem penam pecuniariam
seu pecunie summam, si nos in defectu premissorum aut alicuius
eorum fuerimus, predicti merchatores vel eorum heredes dare possint
et conferre supra nos et dictam villam Machliniensem ac universa
bona nostra cuicumque domino vel iudici voluerint, ecclesiastico vel
seculari, qui nos et quemlibet nostrum cogat et cum effectu compellat
ad observationem et satisfactionem omnium et singulorum premisso-
rum, preterea custus et expensas necnon dampna, si quos facerent vel
haberent occasione huiusmodi defectus nostri, eisdem solvere et
restituere promittimus, una cum pena pecuniaria supradicta; de quibus
quidem custibus, dampnis et expensis stabimus et credemus trium
ipsorum merchatorum aut heredum suorum predictorum simplici
iuramento; — sub talibus eciam modo et forma : si nos in aliquo pre-
missorum deficere contigit, quod absit, quod predicti merchatores vel
eorum heredes aut alter eorum seu familia huiusmodi defectum coram
magistris civitatis et scabinis dicte ville nostre manifestabunt et
ostendent seu facient ostendi et tunc incontinenti huiusmodi defectus
ex parte ville nostre amoveri debet et mendari, omnibus fraude et
dolo pretermissis, si vero huiusmodi detectus non amoverentur nec
emendarentur, volumus et consentimus expresse quod predicti mer-
catores ex tunc vel eorum heredes cum presentibus litteris procedent
et operentur prout poterunt et tenebuntur, secundum formam et
tenorem earumdem. Insuper nos magistri civitatis, scabini, iurati,
consilium et tota communitas ville predicte nos ipsos et quemlibet
nostrum insolidum, heredes et successores nostros et omnia nostra ac
heredum et successorum nostrorum bona mobilia et immobilia
presentia et futura ad arrestandum et detinendum in omnibus et
singulis dominiis sive locis in quibus inveni poterimus seu poterunt
vel haberi usque in plenam satisfactionem omnium premissorum
obligamus cum effectu, quibuscumque dominis et iudicibus ecclesias-
ticis et secularibus ubicumque locorum constitutis tam presentibus
quam futuris solempniter et expresse supponendo, renunciantes in
premissis exceptioni doli mali, privilegio fori et crucis, omnis appella-
44 LES LOMBARDS A MALINES
tionis remedio, omnibusque litteris, gratiis et indulgentiis apostolicis
et quibuscumque aliis impetratis et impetrandis, omnibusque aliis
exceptionibus, cavellationibus, defensionibus et beneficiis et omni
iuris auxilio canonici et civilis privilegiato seu privilegiando, quibus
mediantibus contra premissa posset aliqualiter fieri seu veniri et
specialiter juri dicenti generalem renunciationem non valere. Et nos
magistri communitatis, scabini, jurati, concilium totaque communitas
ville Machliniensis predicte premissa omnia et singula de articulo in
articulum in presentia nostra publice et manifeste legi fecimus eaque
a nobis ac heredibus et successoribus no.tris firmiter observari
volumus et adimpleri, sigillumque communitatis dicte ville nostre
presentibus apponi fecimus in testimonium veritatis omnium premis-
sorum.
Datum anno Domini m° cec° quadragesimo secundo, feria tercia
post festum Conceptionis Beate Marie Virginis.
Il
Autre privilège des Lombards
1342, 10 décembre
Universis presentes litteras inspecturis. Magistri civitatis, scabini,
jurati, consilium totaque communitas ville Machliniensis, Came-
racensis diocesis, veritatis noticiam cum salute. Notum facimus
universis quod nos domnum Symonem de Myrabile, domnum de
Pareweys, suosque heredes cum ipsius familia et bonis universis
presentibus et futuris suscepimus et recipimus in nostros liberos
coopidanos, in nostram salvam et securam protectionem eo modo
quod ipsum defendere debemus et tueri in dicta villa nostra et infra
totam libertatem eiusdem tamquam nostrum coopidanum, termino
quindecim annorum exnunc primo et continuo subsequentium per-
durante, promittimus insuper bona fide ipsum servare et tenere in
eisdem libertatibus et conventionibus quas Obertino de Monte Magno
suisque sociis dedimus et concessimus et prout in litteris super hoc
confectis, die hodierno, sigillo ville nostre sigillatis, plenius continetur
et hoc servare et adimplere promittimus sub eisdem iuramento et
pœna seu bandimo et obligatione cum omnibus suis conditionibus
a nobis factis et promissis quantum et prout in dictis litteris lucidius
sunt concepte.
ANNEXES 45
In cuius rei testimonium presentibus litteris sigillum communitatis
ville Machliniensis predicte ducimus apponendum.
Datum anno Domini millesimo ccc”° quadragesimo secundo feria
tercia post festum Conceptionis Beate Marie Virginis.
IT
Renouvellement du privilège des Lombards
1357, 4 décembre
Conventiones renovate cum Lombardis. Anno Domini millesimo
cccm° quinquagesimo septimo feria secunda ante Conceptionem Beate
Marie Virginus fuerunt conventiones inter villam Machliniensem et
Lombardos renovate cum aliquibus clausulis additis ultra primas
conventiones quas villa Lombardis olim tradidit de data m° ccc°
quadragesimo secundo feria tercia post festum Conceptionis Beate
Marie Virginis et durabit terminus de novo renovatus ab hodierno
die usque ad festum Nativitatis Domini et ab illo die inantea quoad xv
annos sequentes et cum nova condicione quod dicti Lombardi eorum
heredes et familie de gratia speciali unum annum integrum post dictos
xv annos infra quem eorum debita requirere poterunt observabunt.
Hec sunt nomina Lombardorum quibus nove conventiones ex parte
ville sunt concesse, videlicet, Ricardus de Monte Magno, Georgius de
Somario, eius filius, Georgius de Aet, Johannes de Aet, Manfredus
eius frater, Egidius de Aet, eorum nepos.
IV
Convention conclue entre la ville et les Lombards
1342, 10 décembre
Nos Gabriel et Walewanus de Monte Magno fratres et Jacobus de
Roka, pro nobis et sociis nostris ad domum Lombardorum Mechli-
niensem pertinentibus, bona fide promittimus ville Machliniensi con-
cedere et mutuare in parata pecunia xii° lib. grossorum et cum talibus
terminis, videlicet üii° lib. grossorum immediate, ïti lib. gross. a
festo Omnium Sanctorum preterito usque ad aliud festum Omnium
Sanctorum proximo venturum sive sequens semper in terminis in
quibus dicta villa suis pensionariis foraneis secyundum tenorem suarum
46 LES LOMBARDS A MALINES
litterarum erit solutura, residuos vero ïüit lib. gross. a festo Omnium
Sanctorum, quod erit anno Domini m° ccc° xliii, usque ad festum
Omnium Sanctorum deinde proximo sequens, quod erit anno
Domini m° ccc° xliiii, et semper in terminis similiter in quibus dicta
villa Machliniensis suis pensionariis foraneis, ut supra, erit pro
tempore solutura. Quamquidem pecunie sammam dicta villa nobis
mercatoribus solvere promisit terminis subsequentibus, videlicet
ii Ib. gross. in festo Natalis Domiri quod erit anno eiusdem m° ccc°
xlvi, die lib. gross., in festo Natalis Domini, quod erit anno eiusdem
n,° ccc° xlvii, et ultimas ie lib. gross. in festo Natalis Domini, quod
erit anno eiusdem m° ccc° xlvii, prout in litteris ville predicte nobis
super dicto debito datis et magno sigillo ville sigillatis plenius conti-
netur, item promittimus concedere mutuare, quotiescumque fuerimus
requisiti, ville Machliniensi et assisiatoribus ville, si egerint ratione
assisie, sub certis pignoribus mobilibus et non alias, quamlibet libram
pro denario in septimana. Ceteris vero indigentibus quamlibet libram
pro duobus denariis qualibet septimana, suis vadiis mobilibus inter-
venientibus et non alias.
Insuper promittimus quod nullum burgensium seu indigenarum in
plegium recisiemus in causa cuiuscumque extranei nos vel merci-
monia nostra contingente et iste promissiones fieri sub pena et obli-
gationibus contentis in litteris seu privilegiis dictorum Lombardorum
superius conceptis secundum quantitatem summarum vel conventio-
num predictarum, prout concordatum erat cum dicto Gabriele feria
tercia post Conceptionem Beate Marie supradicta [et promiserunt
ville Machliniensi super hiis tradere litteras suis sigillis sigillatas,
quas, habitis suis privilegiis, sigillare recusaverunt] (r).
V
Convention conclue avec les Lombards
1342, 10 décembre
Universis presentes litteras inspecturis, magistri communitatis,
scabini, jurati, consilium totaque communitas ville Machliniensis,
Cameracencis diocesis, veritatis noticiam cum salute. Notum facimus
(1) Ces derniers mots ont probablement été ajoutés par le scribe de la
ville, dans le registre, perdu aujourd’hui, où le copiste de 1804 a relevé ces
actes. Cfr. p. 32, note 1.
ANNEXES 47
unive”sis tam presentibus quam futuris, quod nos et quilibet nostrum
principaliter et insolidum tenemur et efficaciter sumus obligati, de
vero et iusto debito nobis ad usus ville nostre necessario et[ab] eisdem
in parata pecunia valiter mutuata, tradita et deliberata, gratis, cum
amore, nulla interveniente malicia, condicione, vel usura, discretis viri
Johanni de Serra, Guillelmo dicto Caijnus, lombardis merchatoribus,
in quadringentis libris grossorum turonensium regis Francie anti-
quorum, bonorum et legalium, vel auri scuto dicto vulgariter theu-
tonice scild bono legali pro sedecim denariis et obolo dictorum
grossorum turonensium computando vel valor earumdem in alio
bono et legali pagamento. Quas quidem quadragintas libras dictorum
grossorum turonensium nos debitores prenominati et quilibet nostrum
insolidum promittimus et convenimus bona fide solvere et restituere
dictis merchatoribus lombardis seu latori presentium ad festum
nativitatis Domini Nostri Jesu Christi, quod erit anno eiusdem
millesimo ccc"° quadragesimo sexto, et si de dicta pecunia termino
prenominato persolvenda defecimus in toto vel in parte, quod absit,
-promittimus extunc et tenemur dare et solvere dictis merchatoribus
aut uni eorum insolidum vel latori presentium aut transscripti earum-
dem authenticam sigillatum, qualibet die huiusmodi defectu solutionis
durante, nomine pene, quinque solidas grossorum turonensium pre-
dictorum unacum omnibus et singulis dampnis et expensis et interesse,
quas et que fecerint et sustinuerint predicta pecunie summa recu-
peranda.…..
Datum anno Dni m° ccc° quadragesimo secundo feria tercia post
festum Conceptionis Beate Marie Virginis.
Ir [re
CL N 1 _—S
\Ss ne
ÉtPÉS OO. DES
DE
LA VIE MÉDICALE
D’ANTAN
PA
Contrat d'Alssociation entre deur chirurgiens
a À consultation de nos anciens registres scabi-
)ÿ naux est le plus souvent intéressante. Des
documents variés, dont la nature ne permet-
#h tait pas toujours un classement spécial, s’y
trouvent, de ce fait, réunis.
Tout acte passé devant les échevins, que ce soit vente,
acquisition, contrat, partage ou tous les autres faits
devant avoir force de loi, y sont consignés au fur et à
mesure qu'ils se présentent.
C'est ainsi qu'au 4 mai 1471, nous y trouvons la
transcription d’un contrat entre deux chirurgiens, maitre
4
50 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
JEAN VAN DEN BROEKE et maître RoLAND RADUWAERTS,
ayant pour but de partager en commun les honoraires
de leur profession.
Le texte est en flamand; voici en substance les
conditions de cette association.
Les deux intéressés s'engagent à partager les bénéfices,
tous frais déduits, du traitement des malades ou blessés
qui se seront adressés à l’un d’eux.
L'association est faite pour la vie, à partir de la
St-Jean 1471, à moins que de commun accord ils n’en
réclament la dissolution.
Les honoraires, inférieurs à 4 sous, seront aban-
donnés en totalité à celui dont l'intervention a été
réclamée.
Celui des deux qui sera sollicité par un malade ou
blessé, devra, sous peine de perdre tous ses droits, en
prévenir son ne en déans les trois jours.
Maitre Rapuwazrts, investi des fonctions officielles
de chirurgien juré de la ville et de l'hôpital, s'engage à
abandonner, annuellement, à son associé, le tiers de
toutes les rémunérations qui lui seront octroyées par le
magistrat. Dans ce partage ne sont pas compris le drap
pour vêtement que lui donne la ville, les jambons et le
saindoux qu'il a l’habitude de recevoir de l’hôpital. Par
contre, son associé devra lui céder le tiers de ses hono-
raires chaque fois qu’il sera appelé à assister un confrère
étranger à l'association.
Les honoraires reçus pour soins donnés aux pestiférés
ou aux personnes atteintes d’autres maladies contagieuses
seront au bénéfice exclusif de celui qui aura été appelé
à intervenir.
Il est regrettable que nous n'ayions pu trouver la raison
de pareille association. On ne peut donc faire que des
AR 0
ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN ST
conjectures, et celle qui se présente à l'esprit après la
lecture du contrat est celle-ci : maître RoLanp Rapu-
WAERTS, investi des fonctions officielles de chirurgien juré
de la ville et de l'hôpital, était privé par là de certaines
ressources professionnelles qu'il cherchait à retrouver
ainsi dans son association avec maître JEAN VAN DEN
BROEKE.
‘Poutélois \siw#cette hypothèse est la vraie, nous
devrions nous étonner de n'avoir pas rencontré plus d’un
contrat semblable, à moins que l’expérience faite n'ait
prouvé le peu d'efficacité de cette union. Ceci ne parait
pas impossible; en effet, maitre RADUWAERTS est moit
vers 1473, les comptes communaux ne le mentionnent
plus au service de la ville après cette date, et maître
JEAN Van DEN BROEKE, le survivant, ne refait plus, avec
un autre, pareil contrat. Pures hypothèses; bornons-nous
donc à constater qu'il n'est point banal de rencontrer
un document établissant officiellement les conditions
d’une association professionnelle, que nos mœurs châtiées
répudient aujourd’hui. Mais ce qui nous choque mainte-
nant devait souvent répondre à un besoin de ces temps.
À preuve encore l’édit, publié par le magistrat en 1453,
défendant à quiconque faisait partie de la corporation
des chirurgiens-barbiers, de procéder à la toilette capil-
laire de leurs clients, un dimanche ou un jour de fête.:
C'était la consécration officielle du repos dominical, en
faveur duquel on a tant de peine à légiférer aujour-
d'hui.
Le contrat nous apprend encore qu'aux fonctions
officielles de la ville et de l'hôpital étaient attachés
certains bénéfices qui sans doute feraient encore plaisir
aux titulaires d'aujourd'hui.
Le document est donc curieux et original à différents
points de vue; il est aussi, croyons-nous, l'unique de son
espèce, et ces titres justifient sa communication.
52 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
Reg. Scabinaux, n° 91, f° 5
4 MAY I47I
Item meester Jan Van den broeke alias in den bonten osse aen deen
zyde en meester Roelant Raduwaerts aen dander zyde, cyrurgyns,
hebben openbaerlic voir ons gekent ende geleden dat zy underlinge,
ende met malcanderen zekere vorwerden overdragen ende gesloten
hebben, aengaende huerer beyder pratyken, van cyrurgien naer inhout
van eenen cedulen die zy voir ons daden lesen, ende dar aff dinhout
ende teneur hier na volet, ende gescreven staet : In den yersten dat
meester Jan Van den broeke ende meester Roelof Raduwaert tsamen
sullen cureren ende meesteren, alle zieke ende gewonde persoenen, die
hen oft eenigen van hen toecomen sullen ende deylen allen den
loon baten ende proufhten die sy oft eenich van hen wynnen zelen,
half en half, ghildenen ende betalene insgelycx alle den cost die daer
toe behoiren sal, oic half en half. Item dat dese vorwerden ingaen
ende beghinnen sullen, nu sinte Jansmisse naestaende ende dueren
harer beyder leven lang ten ware dat zy in toecomene tyde mal-
canderen hairs goetsmoetswille van de voirse-vorwerden verdragen,
ontslaen ende ontlasten wouden, maer gebuerdet dat een van hen
beyden van de selve geselscape ende vorwerden afgaen woude ende
dandere niet, soe sal de ghene die scheyden wilt, moeten gecregen
den goedenmoet van sinen geselle die niet scheyden en wille. Item
dat alle den loon die beneden vier stuivers wesen sal alleene bliven
ende toebehoiïren sal denghenen die daer aff den arbeyt doen sal. Item
soe wanneer yemende van hen beyden eenich pacient oft zieke
toecomen sal dat die alsdan sculdich sal syn sinen geselle de wete
dair aff te doene bynnen drie dagen tyts ten langsten ende oft eenich
van hen beyden des niet en daden soe sal hy dair aen verbueren alle
de proufhiten baten ende loon die van dien paciente comen ende
vallen zullen, sonder eenich wederseggen. Item soe wanneer de
voirsc. meester Jan Van den broecke van eenigen anderen cyrurgyn oft
meester dan van meester Roelof sinen geselle geroepen gehaelt oft
versocht wort te comene over enigen pacient dat hy dan gestaen sal
metten derden penning van sinen loone meest Roeloef sinen geselle
te gevene sonder meer, insgelycx sal de voirsc. meester Roelof
sculdich syn meester Janne voirg.te gevene den derden penning van
alle tgene des hy jaerlicx van der stad wegen van Mechelen opbeuren
ende ontfangen sal aengaende sinen dienste uutgenomen van der
ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN 55
stadlakene vander hespen corne ende liesen die hy jaerlicx van den
gasthuysen pleegt te hebben want dair inne en sal de voirsc. meester
Jan niet sculdich syn mede te deylen. Ende es oic vorwerde dat elc
van hen beyden alleene hebben ende behouden sal alle de baten ende
profhten die hy gecrigen sal van de pacienten die besmet oft besiect
zelen worden by de geheugene Goïids van de pestelencien alsoe verre
hy die alleene visiteert, besuect ende pyüt te cuererene ende anders
niet, sonder argelist. Welke voirg. vorwerden gelyc die voirsc. staet
de voirsc. partien in beyde zyden, ende elc van hem besunder
gelooft hebben, goet vast gestentich ende van weerde te houdene,
ende dair niet tegen te doene nocht geheugen gedaen te worden by
hen selven oft yemende anders heymelic oft openbaer onder eenige
gesocht verme in eeniger manieren.
54 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
Il
HORS
Procès entre médecin et chirurgien
Un petit dossier, reposant aux archives communales,
nous apprend que devant le magistrat de la Ville, a été
introduit, en 1613, une cause, dont les deux héros
étaient HENRI COGGEMAN, médecin, et JEAN. BEELAERS,
chirurgien.
Cette affaire fut retentissante par son objet qui dans
l'occurrence était une maitresse gifle administrée par le
chirurgien au médecin.
COGGEMAN expose son aventure à peu près en ces
termes
Arrivé dans le pays, il y a une trentaine d'années,
fuyant, en raison de ses convictions religieuses, le sol
inhospitalier de la Hollande, il est venu s'établir à
Malines pour exercer l’art de la médecine, qu'il y pra-
tique depuis en qualité de médecin juré ou pension-
naire de la Ville.
De tout temps 1l s’est efforcé de ne léser qui que ce
soit, ni par actes ni par paroles; au contraire, il s’est
évertué à prodiguer, tant de jour que de nuit, les secours
de son art à ceux qui le sollicitaient.
Nonobstant ces précédents à l'abri de tout reproche,
il lui est arrivé, à la date du 3 juin, vers 0 heures, alors
qu’il faisait ses visites, de rencontrer aux Baiïlles de fer,
le défendeur BEELAERS; celui-ci, sans rime ni raison,
s’est élancé sur lui, sa main s’est abattue sur la joue du
ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN 55
plaignant, dont le chapeau roula à terre. L'attaque avait
été si soudaine et si violente et le docteur en éprouva
une commotion telle, qu'il lui fallut une heure pour se
remettre.
Non content de s'être livré à ces voies de fait,
BeELAERs en accentua la signification, en déclarant avoir
prémédité son acte et en se glorifiant d’avoir réalisé un
attentat depuis longtemps projeté. Ce dont, au reste il
s'était vanté publiquement depuis longtemps.
= Cocceman se plaint vivement de la brutale attaque
de son antagoniste. Il estime ce procédé d’autant plus
blämable, qu'il est un homme d’âge (soixante-quatre ans)
et que rien dans son attitude ne justifiait cette inquali-
fiable manière d'agir, puisque, sans aucune arrière-
pensée, il s’apprêtait à saluer amicalement son trop vif
et peu endurant agresseur.
De tout quoi l'appelant s'est montré fort marri, et il
l'est davantage des intentions subséquentes du défen-
deur. BEELAERS, en effet, tout en ayant recours aux
bons offices de tiers pour dissuader le plaignant de
réclamer une juste réparation du dommage moral subi,
se garde bien de faire par lui-même toute démarche en
vue de se faire pardonner sa grossière façon d'agir.
Bien plus, en présence de témoins, il n’a pas hésité à
renchérir sur ses intentions belliqueuses et à déclarer
que le plaignant pouvait s’estimer heureux d'en être
quitte à si bon compte, et de n’en sortir que giflé au lieu
d’être balafré.
Considérant l’injure faite à une personne de l’âge et de
la notoriété du plaignant, dont les fonctions appellent
l'estime générale, puisqu'il est toujours prêt à se sacrifier
pour le soulagement de l'humanité souffrante, et d’un
autre côté, la répentance nulle de l’inculpé, COGGEMAN
demande :
Que BEELAERs soit cité à comparaître devant le
56 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
magistrat, pour y demander, à genoux, pardon à Dieu
et à la Justice pour le méfait commis, être condamné
ensuite, à donner, en guise d'amendes, à l'autel des
SS. Cosme et Damien, dans l’église Ste-Catherine, « cen
root armesyne altaer cleet met een paer syde gordynen », un
revêtement d’autel en soie moirée rouge, avec une paire
de rideaux de soie; et en cas de récidive, être banni ou
voué à d’autres peines arbitraires ou capitales.
L'appelant laisse aux juges le soin de lui allouer
toute réparation qu’ils jugeraient utile, pour le dédom-
mager de l’injure subie.
Avecun rare cynisme, BE£ELAERS, le défendeur, dans son
factum, avouele fait mis à sa charge, tout en joignant l’iro-
nie à la justification de l’acte dont se plaint CoGGEMAN.
Cette justification 1l la base sur le tort fait par l’appe-
lant au défendeur; il lui a mis à dos bien des clients, lui
a fait du tort dans sa profession. Ce qui du reste est bien
aisé pour les deux médecins pratiquant actuellement en
cette ville, vis-à-vis des nombreux membres de la cor-
poration des chirurgiens.
Quant à la gifle qu’on lui impute et à la chute du
chapeau de CoGGEMAN, BEELAERS conteste le retentis-
sement de la première, et il insinue que le couvre-chef
du médecin a quitté sa place par surprise (meer ghe-
{rochen als gheslacghen), la force et la soudaineté du
soufflet ne pouvant le faire tomber.
Pour ce qui est de la commotion éprouvée par le
plaignant, le défendeur s'en moque agréablement et
n'hésite pas à la traiter de fable inventée pour les besoins
de la cause, attendu que CoGGEMAN a pu continuer à
faire ses courses.
Bref, BEELAERS estime qu'il a infligé au plaignant une
correction méritée, lui faisant ainsi expier le tort que
CoGGEMAN lui avait fait subir dans sa profession, ayant
du reste toujours honorablement exercé celle-ci, puisque
ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN 57
ses confrères l'ont appelé à différentes reprises aux
fonctions honorables de doyen de la corporation, et
qu’ainsi il a pleine confiance dans l’indulgence des juges
qui pardonneront l'argument frappant, tout en déboutant
la partie adverse de ses conclusions.
Le conflit, on le voit, est des plus délicats. D'une part,
le médecin CoGGEMAN (1), homme respectable, âgé de
64 ans, remplissant les fonctions officielles de médecin
juré de la ville depuis 30 ans, est traité très irrévéren-
cieusement en public par un chirurgien, qui, d’autre
part, se prétend lésé dans ses intérêts professionnels par
le médecin. Il nous est impossible de débrouiller la
vérité dans cette affaire, parceque la suite du procès et
surtout le jugement font défaut au dossier.
Nous estimons que quelqu’ ait pu être le tort de
CoGGEMAN, l'argument employé par le chirurgien pour se
défendre n’est pas de ceux qui plaident en sa faveur et
qui prouvent d’une façon péremptoire.
Si les documents du dossier ne font qu’exposer l’af-
faire, ils nous apprennent, entr'autres détails intéres-
sants, le nombre des médecins pratiquant à Malines à
cette époque, ils nous donnent quelques détails intimes
sur les personnages et nous reflètent l’état d'âme des
deux antagonistes. L'étude des mœurs et des rapports
professionnels de cette époque peut aussi en tirer son
profit.
Nous transcrivons ici quelques lignes de cette pro-
cédure, dont la lecture est intéressante par la naïveté de
l'exposition et par certains détails qu'une analyse ne
peut rendre avec leur originale saveur.
(1) Voir pour plus de détails sur CoccEmax, D' G. VAx DooRSLAER,
Aperçu historique sur la médecine et les médecins à Malines, Impr. L. & A. Godenne,
1920,
58 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
H. Coggeman, médecin, contre J. Beelaers, chirurgien,
qui l’avait injurié et maltraité. 1613
Aensprake voor Doctor HENRICUS COGGEMAN aenlegghere tegens
JAN BEELAERS, barbier ende verweerdere.
1. De voorschreven aenleggere omme te fünderen de conclusie in
het eynde van desen te nemen seyt waerachtich te syn dat hy alhier
te lande, nu geleden omtrent dertich jacren om die religie vuyt
hollandt is gecomen en hem heeft begeven tot het exercitie van
medecine in qualiteyt van Doctoor pensionaris deser stede.
2. Hebbende hem in ’t selve ofhitie en oock anderssins in zyn
dagelycxsche conversatie zoe gedraghen ende gecomporteert dat hy
verhoopt dat nyemandt van Inwoonders deser stede hem van zynen
handel mede redene soude cunnen oft moghen beclaegen.
3. Soe hy oock niet gelaeten en heeft by daege ende by naechte
een yegelyck van dese stede soe arme als rycke t assisteren naer
zyn vermoghen in *t gene daer inne zy des RUES hulpe van doen
hebben gehadt.
4. Ende hoewel dyen volgende niemande geoorloft en was
d’aenleggere eenich gewelt hinder oft ongelyck te doen.
s. Het is nochtans alsoe dat de voorscreven verw'° zynde den
aenleggere op den derden Juny ten negen uren omtrent de yseren
leen in ’t gemoet gecommen zonder eenige oorsaecke oft occasie den
selven een caekslach heeft gegeven.
6. Niet tegenstaende dat de selve aenleggere den voorscreven
verweerdere soe minnelyck was gruetende sonder achterdencken van
eenich quaet als gaende om syn visite te doen.
7. Ende daer mede noch nyet te vreden zynde om den voorscreven
aen'® zynde tegenwoordich een man oudt ontrert vierentsestich
jaeren noch meerder leet te doen ende voorder te picquerende heeft
hy hem nyet vermijt te seggen dit is het gheen dat Ick lange in myn
sinne hebbe gehadt nu hebbe ick het volbracht.
8. Hebbende hem oock voor date van ’*t voorscreven faict in
presentie van verscheyde luyden met eeren gevanteert dat hy sulex
soude doen.
9. Dies te voorscreven aen'° soodanige exorbitante en excessive
injurien ende straetschenderie ad animüm renocerende zynen raedt
ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN 59
terstont last heeft gegeven om diesaengaende in rechte behoorlicke
reparatie te vervolghen.
10. Hoewel des aenleggers begheerte tot noch toe niet en is
volcomen door dien dat de verw'° dagelycx d’een ende d’andere was
opmaeckende om met den aanleggere te veraccorderen met presen-
tatie dat hy hem over t voorscreven faict zoude verghiffenisse bidden
ende andere reparatie doen naer ’t seggen van goede mannen.
11. Sonder dat hy nochtans daer naer nae dese saecke eenichssins
voorder heeft omme gesien oft met d’aenlegghere in eenige commu-
nicatie is ghecomen meynende per avontuer dat het zelve zyn faict in
een persoen van sulcken ouderdom ende qualiteyt als voorscreven is
ongestraft ende vergeten soude blyven.
12. Ondertusschen is noch tot kennisse van aenleggere gecomen
dat de voorscreven verweerdere ’t sedert dat het voorscreven faict
gecommiteert is geweest in plaetse van leetwesen hem nyet en heeit
vermyt genoechsaem spottende met den aenleggere te verclaeren in
presentie van verscheyde getuygen dat de selve aenleggere hem
behoerde te bedancken dat hy anders nyet ontfangen en hadde dan
een simpel caecksmeet mits dat hy vermeerdere van meyninge was
geweest ende vastelende voor hem genomen hadde hem een snee in
syn aensicht te geven.
13. Synde alle tselve onverdrachelycke saeken in een goede ende
welgereguleerde republieque als es dese stadt Mechelen ende bysonder
gheensins tollerabel in ’t regard! van sulcken persoen wiens professic
is de borghers in hunne siecte dagelycx r’assisteren die oversulcx
in alle securiteyt en sonder eenige achterdocht lancx de straeten
behoorde te gaen.
14. Sulcx dat de voorscreven aenleggere tgene voorsch es inne-
siende mitsgaders het cleyn leetwesen dat de voorscreven verw'° van
soodaenich misuys is hebbende en oock beducht zynde dat zoo verre
dit gedissimuleert werde hem naermaels meerdere ende swaerdere
inconvenienten mochten overcomen gedwongen is geweest zyn
toevlucht tot de Justitie te nemen.
Concludeert ten eynde dat de voorscreven V'° gecondempneert zal
werden alhier in gebannen vierschaer te compareren ende op zyn
knyen Godt de justitie verghiflenis te bidden ende voorts tot een
amende te geven aen Sinte Cosmas ende Damianus authaer in S'
Catharine kercke een root armesyne autaer cleet met een paer syde
gordynen verbiedende hem voorts aen den voorscreven verweerdere
oft nyemandt anders soedanich gewelt niet meer te doene op pene van
bannissement oft andere arbitrale oft capitaele straffinge. Vuyterlinc
60 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
sullen den voorsc. aenleggere aengewesen werden alsulcke andere
meerdere ende mindere conclusien als myn Eerw. heeren in recht
ende redene ende naer de gelegentheyt van saecke sullen bevinden te
behooren maeckende heysch van costen.
Suplicque doer Jan Beelaers chirurgyn verweerdere
Teghens
Heer ende M' Hendrick Cogman doctor in de medecynen
aenleggere
2. Hebbende hem insgelycks in synen ampt deuchdelyck gedraegen,
daer hy tot diversche reysen deken van den ambachte is gecosen
geweest.
3. Ontkennende niet te min expresselyck dat hy in syn eyghen
particulier van den aenlegghere noyt en soude verongelyckt geweest
hebben.
4. Maar ter contrarie presenteert die selve verweerdere te bethoonen
dat die voers. aenlegphere hem doer opspraecke ende misprysinghe
syne patienten ende neeringhe heeft ontrocken waer van hem den
selven aenleggere onder eedt niet en soude derren expurgeren gelyck
by des verweerdere antworde in den vyfden ar!° geposeert is.
s. Heeft oversulcx den selven verw'° teghens den aenleggere min
misdaen gehadt dan den aenleggere van te voren thegen de verweer-
dere.
6. Synde eenen Iegelyckx kennelyck genoech hoe grootelyckx
eenen doctor in de medecynen (want zy luttel in getal syn, ende nu
tegenwoerdich maer twee in dese stadt van Mechelen) alle de chirur-
gyns die menichfuldich syn doer hunne opspraeke kunnen in hunne
neeringhe beschaedighen.
9. Sulcx dat tot dien eynde den voersc. verweerdere des voersc.
aenleogers hoet van syn hooft meer heeft afgetrocken als affgeslae-
gen, gelyck blyckende genoech is vuyt die circonstantien in dese
saecke te merken zynde.
10. Als te weeten dat den aenleggere den zelven hoet met zyne
handt noch zoude gevat hebben eer dien ter eerde viel, het welcke by
hem niet ontkendt en wordt.
ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN 61
11. Waer vuyt oick wel te betooghen is het contrarie van de
vyffde ar des aenleogers aenspraeke, waer by dat hy in den derden
arle syns vrs. replicque is persisterende, mits dattet onmoegelyck
waere met een simple kaeksmete den hoet van iemants hooft te
smyten, want niemant den hoet op de kaecke en draecht.
13. Te meer dat den selven aenleggere eene clyne saecke hooche-
lyck opnemende seydt in den zelven ar: wel een ure daer naer
geweest te hebben eer hy by zyn zelven conste gecomen daer hy
nochtans daaromme niet gelaeten en heeft voerts achter straetelyks
synen wech te vervolghen, het welcke iemande van syn selven
wesende onmoghelyck waere te doene.
Versoeckende oversulcx als tanderen tyden den aenlegohere syne
conclusien by myne Eerw. heeren affgewesen ende den verweerdere
geabsolveert te worden makende oick anuderwerff eysch van costen.
62 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
III
166;
Polémique fDédicale
La maladie dont mourut le chevalier HENRI FLORENT
DE LAURIN, conseiller et avocat fiscal au Grand Conseil
de Malines, fut la source d’une polémique médicale qui
se manifesta à coups de brochures et de libelles dont les
exemplaires sont introuvables.
Deux de ceux-ci sont signalés dans la bibliographie
médicale, publiée par le D' Brorcxx. Leurs titres nous
renseignent sur l'objet de la controverse.
Le chevalier DE LauriN, mort en l’année 1662, fut
assisté, durant le cours de sa maladie, par plusieurs
médecins appelés en consultation, parmi lesquels les deux
médecins Malinois ARNOLD D'ANCKE et JEAN VROESEN.
Le premier était un médecin très estimé, même en de-
hors de Malines, à telle enseigne que ses soins avaient été
réclamés par un colonel, habitant la ville d'Anvers, où
certes ne manquaient pas de célébrités médicales à cette
époque (1).
L’autre médecin occupait à Malines les fonctions
officielles de médecin pensionnaire de la ville, constituant
un poste de confiance (2).
L’affection à laquelle succomba le malade avait donné
lieu à de vives discussions entre confrères. L'opinion de
l’un diagnostiquant le scorbut fut combattue par l’autre
qui conclut à l’obstruction.
(1) Voir D' G. Vax DooRSLAER, À perçu historique sur la médecine et les méde-
cins à Malines. Impr. L. & A. Godenne, 1900.
(2) Ip.
ÉPISODÉS DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN 63
Peu après le décès du conseiller, le D' D'ANCRE jugea
utile, pour sauvegarder sa réputation médicale, d'exposer
en un volume ses considérations sur le mal dont DE
LaURIN avait été atteint; cet exposé portait comme titre :
« Concertationes, consultationes et judicia medicorum, de morbo
amplissimi D. D. DE LaAURIN consularti et fiscalis regn etc.
Principium sanationis es cogmtio morbi ». Malines.1062.1n-r2.
Cette publication, dont le titre annonce déjà l'attaque,
fut amèrement critiquée par son confrère le D' J. VRoE-
SEN, dans une brochure de 92 pages, éditée à Malines,
chez Robert Jaye, au 1° janvier 1663. Son titre n’est pas
moins combattif.
« Xenmuum calendis januarus anm 1063, auspicibus dicatum
D'ANCRE Mmedico-mashigt, qui argumentis lemerario SEnsu Con-
ceptis amplissumiviriac Domim D. HENRICI DE LAURIN,"ayes-
lahs catholice a consilus necnon in supremo senatu fisci regir
advocati; manes e ruere ac vindicare conatur. Quorum argumen-
torum rationes excutiuntur ac refelluntur per JoANNEM VROE-
SEN, #nedecinæ doctorem et apud mechlimensis archiatrum. »
Malgré des recherches à la Biblothèque Royale de
Bruxelles et dans d’autres dépôts de livres, 1l nous a été
impossible de retrouver un exemplaire de l’un ou l’autre
de ces imprimés.
Un de ces hasards, qui font le bonheur des chercheurs,
nous fit découvrir un jour, en bouquinant, une impres-
sion malinoise de Jean Jaye, relative à cette même
polémique, et qui est plus rarissime encore, car son
existence n'est signalée dans la bibliographie médicale
de Broeckx, ni ailleurs.
La lecture de ce document fait regretter la perte des
deux premiers écrits, car de la plume des polémistes ne
semble pas avoir coulé de l’eau de roses.
Nous en aurons une idée par l'analyse du pamphlet,
comprenant 15 pages en texte latin, publié par D'ANCRE, et
dont le titre occupe toute la première page comme suit :
64 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
XENIVM XENIO
REPOSITVM
SED
BANC. A NASA
fis Calendis fulit Anni M. DC. Lx. pro Vindicis
A. D'ANCRE
MEDICI CIVITATIS MECALINIENSIS
A
G. PLANNAUPSTÆO
BPEMNEDIGO
In quo ex ordine repræfentantur
PASSIONES SATYRICÆ
Temerario fenfu conceptæ, & vice folidorum Argument. pofitæ
D. JOANNE VROESEN
MEDICINÆ [ut fe infcribit] DOCTORE
ATQVE APVD MECHLINIENSES ARCHIATRO
Ad refellendam fundamentalem, ratione atque Audoritate
fultam, ac veram opinionem didi d'ANCRE
DE MORBO
Ampliffimi ac Nobiliffiimi Viri Domini
Dum viveret Confiiarit atque Fifcalis Regi &c.
Qui captat rifus hominum famamque dicacis
Fingere qui non vifa potel
— Hic niger eft, hunc tu Romane caveto.
Homines qui geflant, quique aufcultant crimina,
Si meo arbitratu liceat, omnes pendeant :
Geftores linguis, <Auditores auribus.
Mechliniæ, Typis loannis [AYE. 1663.
ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN 65
La traduction répond à peu près à ceci :
Présent assaisonné fait en retour d’un présent, le jour
même des calendes de juillet 1663, en faveur de
A. D'ANCRE, médecin de la ville de Malines, par un
autre médecin, G. PLANNAUPSTEUS, dans lequel sont
exposées les attaques satiriques conçues sans raison et
lancées en place d'arguments solides par JEAN VROESEN,
docteur (tel qu’il s'intitule) en médecine et médecin en
chef à Malines, pour réfuter l'opinion, appuyée sur la
raison et l'autorité et conforme à la vérité du dit D'ANCRE,
au sujet de la mort du seigneur HENRI DE LAURIN, en
son vivant conseiller et avocat fiscal royal, etc.
La riposte de VROESEN parut le 1° janvier 1663, et
portait le titre de Xenium, c'est-à-dire cadeau, autant
dire un cadeau de nouvel an.
La réponse faite par PLANNAUPSTEUS, que nous avons
sous les yeux, porte, elle aussi, le titre de XENIüM,
donc, chou pour chou; et l’auteur explique lui-même le
sens qu'il entend donner à sa réponse. Il ne s'agit plus
ici d’une œuvre calomnieuse, mais d’un présent encæmialis,
dont il se servira dans les repas pour assaisonner les
mets et tempérer le vin!
Les quelques vers qui terminent l'exposé du titre
peuvent être traduits comme ceci et sont évidemment à
l'adresse de VROESEN
« L'homme qui court après la gloire de faire rire,
» après la réputation de plaisant, qui est capable de
» Supposer ce qu'il n’a point vu, un tel homme a
» l’âme noire, c'est de lui qu'il faut se garder. — Les
» hommes qui colportent les calomnies et ceux qui les
» écoutent seraient pendus, si la chose dépendait de
» moi, les premiers par la langue, les autres par les
» oreilles. »
Au revers du titre est décrite l’image de la calomnie,
d’après un tableau d’Apelle : sur la droite du tableau
»
SV
A
66 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D’ANTAN
est assis un homme qui porte de longues oreilles, dans
le genre de celles du roi Midas : il tend de loin la main
à la Délation qui s’avance. Près de lui se tiennent deux
femmes, l’Ignorance et la Suspicion. De l’autre côté on
voit la Délation approcher sous la forme d’une femme
divinement belle, mais la figure enflammée, agitée et
comme transportée de colère et de fureur. De la main
gauche elle tient une torche ardente, de l’autre elle
traîne par les cheveux un jeune homme tendant les
mains vers le ciel et semblant implorer les Dieux. Elle
est précédée par un homme pâle, hideux, au regard
pénétrant, paraîssant amaigri par une longue maladie.
C'est l’Envieux. Deux autres femmes accompagnent la
Délation, l’encouragent, arrangent ses vêtements et
prennent soin de sa parure, l’une est la Fourberie et
l'autre la Perfñdie, Dérrière elles marche une femme
l'extérieur désolé, vêtue d'une robe noire et déchirée
cestrla Repentance: elle*détourne laRtète Aversendes
larmes et regarde avec une confusion extrême la Vérité
qui vient à sa rencontre.
C'est ainsi, dit le texte, qu’à l'aide de son pinceau,
Apelle représenta le danger auquel il avait échappé.
Apelle, en effet, avait été calomnié auprès de Ptolémée IV
Philopator, comme complice de la conjuration tramée
à Tyr par Théodote. Il se vengea de la délation par le
tableau décrit plus haut.
A la page 3, le D' D’ANCRE s'adresse au lecteur pour
expliquer comment il se fait qu'après avoir reçu, six mois
auparavant, la critique de VROESEN, il n'y avait point
répondu.
« J'avais cru trouver, dit-il, une œuvre sérieuse et
savante, inspirée par la mienne et par le souci de la
vérité, Je ne vis qu'un ouvrage sans’ fond et sans
méthode, un ramassis d’invectives et de sarcasmes, respi-
rant la haine et l'envie, engageant une lutte à la façon des
ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN 67
Andabatares, des femmes, des guêpes, c’est-à-dire démé-
surément pleine de fiel. En résumé, dit-il, on trouvait à
chaque page des charretées d'invectives, telles qu’on
croirait sentir des ordures « meras merdas ». Je jetai
le volume, et comme à ce moment la servante entrait
dans ma chambre, je lui dis de balayer cette ordure à la
rue. Elle le fit et poussa le libelle jusque dans la Dyle
voisine de ma demeure. Je le suivais des yeux, comme
on ferait d’un cadavre qu'on emporte, et accompagnait
son départ de ce chant funèbre qui me vint à l'esprit :
« Allez avec cette eau pure, vous à qui les latrines
sont le partage. Colorez-la, infectez-la, les anguilles
vous fuieront, que peisonne n’en brasse ou n’y pêche.
Berthe prends sarde, ne l'emploie ni pour les verres,
Hipour lessmets. Le livre se désagrèpse et n'a plus de
résistance, 1l n'y a plus d'obstacles pour lui.
» Après avoir souhaité tout le bien possible au X'exum,
ajoute D'ANCRE, J'avais repris mes occupations sérieuses,
lorsque six mois plus tard m'arrivait un messager envoyé
par un médecin Hollandais que je ne connaissais pas.
Le messager m'apportait une lettre en même temps qu'un
choix des railleries et des calomnies dont VROESEN
m'avait gratifié. La lettre respire une réelle sympathie
à mon égard, plaide ma cause et me presse vivement de
confondre mon adversaire. Je fus alors, je l'avoue, long-
temps hésitant à prendre une détermination.
» D'une part, mon naturel me retenait, et je fus tenté
par ce passage de [uste-Lipse : « Ou'y a-t-il de commun
entre moi et ces hommes inquiets, dont l'unique occu-
pation est de discuter? ce n’est pas mon propre d'agir à
la façon de Thyeste. Et si vous me faites répondre et
réfuter, le débat sera-t-il clos? Ce serait plutôt le com-
mencement des discussions, et pour un seul écrit de moi,
il y en aura trois en réponse.
» D'autre part, l’exhortation d’un écrivain désintéressé
68 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
m'engageait, joignant à cela la considération qu’on n’est
pas réfléchi, mais obstiné, quand on n'obéit pas à un
meilleur conseil, qu'il y a un temps de parler et un
temps de se taire. Devant Dieu, la conscience nous suffit,
mais devant les hommes, la bonne réputation est aussi
nécessaire. Il est inhumain, celui qui, avec une conscience
intacte, néglige de la défendre.
» Après müre réflexion, je me suis décidé : je ne ferai
pas subir la peine du talion, je me bornerai à montrer
de quelles armes misérables on s’est injustement servi
contre moi. Je commencerai par la lettre du médecin
Hollandais et la ferai suivre par la liste des injures
choisies. [J'y ajouterai les témoignages donnés en ma
faveur par des personnages les plus illustres et les plus
intègres. Ainsi s’'évanouiront ces insultes.
» C'est en vain que les Corneilles vous poursuivent
quand les aigles vous défendent.
» Ne portez pas un jugement précipité avant d’avoir
pris connaissance de ma défense.
» À. D'ANCRE. »
Suit alors, à la page 5, la lettre adressée à D’ANCRE
par son confrère Hollandais.
«mDrès expert Conirère,
» Je ne vous cache pas qu'en voyant le libelle de
VROESEN, je tremblai pour vous; en effet, que de pro-
messes magnifiques en débutant; mais après examen, je
ne tardai pas à m'apercevoir que l’auteur ne tenait pas
ses promesses et que l'ouvrage ne renferme rien qu’un
médecin ou un honnête homme puisse approuver.
» Je ne vois nulle part un argument pour prouver que
les symptômes relevés par vous ne s'appliquent point au
scorbut. Nulle part non plus ce maître éminent ne pro-
ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN 69
nonce le nom de la maladie dont souffrait ce seigneur. Il
s'attache à un seul point, à établir, et encore le fait-il en
vain, qu’il ya eu des obstructions, ce que je ne vois pas que
vous niez absolument. Je crois que vous vous contentez
de dire, d'accord en cela avec Fernel, que si les obstruc-
tions se rencontrent assez souvent dans les maladies,
elles n’en sont pas la cause intime, et qu'il faut en cher-
cher une plus générale et de plus haute importance, et
que dans le cas du conseiller bE LAURIN, vous l’estimez
être le scorbut de forme maligne. |
» Je crois que la source de son humeur noire doit être
cherchée dans ce fait, que vous avez qualifié les obstruc-
tions (qu’il avait prétextées) d'asile d'ignorance; mais il
a tort, car même les auteurs qui enseignent aux médecins
les pronostics à tirer de l'inspection des urines, leur
persuadent que quand ils ne peuvent diagnostiquer la
maladie ou sa cause, ils disent (afin de ne pas paraître
ignorant) que le malade souffre d’obstruction. Ce que fait
aussi ce grand médecin, votre adversaire, à l’article 35,
page 46, quand il dit que les obstructions sont cause de
toutes les maladies, à moins qu'il ne dise des maladies
communes, ou peu graves, ce qu'on ne peut toutefois
déduire du texte imprimé fort incorrectement, qui porte
&« COMMIUM », Car dans ce cas 1l aurait dû prouver que la
maladie dont 1l s’agit était une affection peu sérieuse.
» Au surplus, il aurait dùû prouver que le conseiller
avait souffert d’obstructions, et expliquer comment des
symptômes de cette gravité seraient apparus sans l’exis-
tence de scorbut. Mais là-dessus il fait silence, et dans
les bons mots, assez gai, ici c’est un poisson muet.
» Il prouve par sarcasmes, rien par raison; or, si cette
méthode de discussion est la vraie, elle vaincra aisément
le très grave Xantippe ou tout autre homme. Certains
médecins de Bruxelles, qui combattent votre manière de
voir, ne sont pas plus heureux. Au contraire, les symp-
70 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
tômes qu'ils signalent dans le cas du conseiller nous
inclinent fortement à penser qu'il s'agissait du scorbut.
L'absence d’autres symptômes dont ils requièrent la
présence ne prouve nullement le contraire.
» Je m'arrête en vous engageant vivement, quoique
jJ'admette que vous soyez occupé par des études plus
utiles, de prendre en main votre cause, à y consacrer
quelques moments de vos loisirs et à refréner l’arrogance
de votre adversaire, ce dont je ne doute pas en lisant la
lettre du 7 novembre 1662, adressée à votre adversaire
et insérée dans son Xemum.
» Quant à moi, piqué par l’effronterie de cet homme,
j'ai voulu choisir et vous envoyer quelques fleurs assez
élégantes cueillies dans un si grand amas de calomnies,
non pour en faire comme lui un cadeau calomnieux, mais
un cadeau d’un fumet spécial [encænialis| qui assaisonne
de sa vertu assez amère votre vin et vos mets.
» Ce qui nuit, instruit, pour que vous ne vous glori-
fiez pas de la science qui vous a été donnée par Dieu;
souvenez-vous que vous êtes de l'espèce humaine dont le
sort dépend de la langue, comme il est écrit dans « Les
Proverbes », chap. 18. La mort et la vie sont soumis à la
langue.
» Je vous conseille de vous dispenser d'insultes et de
vous occuper seulement à affermir votre opinion, et de
la venger des insultes des gens masqués.
» Portez-vous bien et aimez celui qui vous aime quoi-
qu'inconnu. Je suis, en effet,
Hrésiexpertinditre
» Le Vôtre de cœur.
» G. PLANNAUPSTEUS, Médecin
d’une ville de Hollande.
» le 1 mai 1663. »
ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN PTE
Ncette lettre suit, aux pages 8, 9 et ro, le choix
d’injures recueillies dans le Xemum de VROESEN :
Choix des plus remarquables raiïlleries, calomnies,
etc., que JEAN VROESEN, médecin de la ville de Malines,
dirige contre A. D'ANCRE, dans le libelle qu'il a intitulé
Xenum, imprimé à Malines le 1° janvier 1663, typogra-
phie de Robert [aye.
Dans la préface, page 18. I] appelle D'ANCRE un ignorant,
etc., ne connaissant n1 les principes, n1 les termes de son
art, et qui, ne s’inclinant devant aucun raisonnement, ni
devant les préceptes de son art, s'entête dans son erreur.
Page 20, art. 1 de la réponse. T1 écrit que ses adversaires
(mot qu'il sous-entend) engagent un combat où les futili-
tés le disputent au mensonge et l'ignorance à l’arrogance.
Page 28, art. 8. Il dit que D'ANCRE, dans des consul-
tations qui eurent lieu à Bruxelles, débita des choses si
absurdes, si inconsidérées, si insensées, que les médecins
de Bruxelles en éclatèrent de rire.
Page 26, art. 9. Qu'on n'eut aucune confiance en son
inepte conseil, à cause des idées insensées qu'il rêvait de
faire adopter par le malade et les médecins.
Page 28, art. 12. Qu'on n'eut jamais une si grande
confiance en lui que de mettre en application un remède
conseillé par lui. Il le compare à un laurier insensé.
Page 28, art. 13. T affirme que ses paroles ne découlent
pas de la vérité, mais par un défaut toujours renouvelé
d’un cerveau malade.
Page 30, art. 16. Que son arrogance et son ignorance
crasse furent la cause de son exclusion de la consultation;
qu'aucun des médecins présents ne se retirât, fatigué
d'entendre ses inepties.
Page 31, art. 17. Il l’engage à s’en aller enseigner sa
fausse doctrine aux Saramentes, aux Indiens et aux
peuples que ne gouverne ni la raison, ni la science.
72 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
Il écrit, qu'il ne manque de preuve de son incapacité,
qu'il a donné des preuves patentes à sa famille, à ses
amis et à tous les médecins.
Page 30, art. 23. Qu'il n’a pu invoquer l'ouvrage de
D'ANCRE, à cause de son insignifiance.
Page 37, art. 24. Ses paroles, dit-il, font apprécier l’art
médical sous un mauvais jour.
Page 40, art. 30. Qu'il ne possède pas une puissance
intellectuelle telle qu'il ait pu avancer quelque chose
dans les consultations qui soit appuyé sur de sérieux
fondements, encore moins qu'il ait pu donner un avis
prépondérant (1l en appelle tous les médecins à témoin).
Page 41, art. 32. Que jamais il ne s'est trouvé au
premier rang dans le temple d’'Esculape.
Page 49, art. 38. T le traite de hibou de l'erreur.
Page 50, art. 39. I1 demande à sa philosophie stupide
de respecter les mânes d’Aristote.
Page 57, art. 41. Que ses oreilles ont chaud du bruit
fréquent de ses inepties.
Que sa manière de voir est absolument fausse et
contraire à la raison et à l'autorité.
Page 66, art. 43. Que son écrit contient presque autant
de mensonges que de lignes.
I] l'appelle un vagabond.
Page Gr, art. 44. Al affirme que ces inepties ont
provoqué des nausées au Docteur VERSPECKEN de Lierre.
Page 63, art. 49. TU le croit fou.
Il le conjure de s’en aller avec ses monstres fanatiques
et de mettre un frein à sa sagesse folle.
Page 66, art. 50. Il lui reproche d'ignorer ce qui ne
l'est pas des barbiers et des tisserands.
Page 69, art. 53. I calomnie publiquement Paracelse,
le traite de mauvais médecin et Van Helmont de génie
contrefait.
Page 64, art. 54. 11 appelle les remèdes de D’ANCRE
ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN 73
insensés, sa promesse fausse, et considère ses écrits
comme de ceux qu’on ne condamme qu'avec l’entier
assentiment des lecteurs.
Page 66, art. 55. I] lui semble qu'il lui reste à peine le
temps de bien polir son esprit.
Page 70, art. 57. Il appelle à témoins, grammairiens,
rhéteurs, logiciens et médecins, de la façon misérable
dont il est, par son ignorance, battu partout. Tous regret-
teront la perte du papier blanc souillé par un remède si
sot et si sordide.
Page 71, art. 57. Il l'apostrophe dans les termes
suivants : « si tu scrutes ton cerveau, et que tu répètes les
éléments de la médecine, tu t'apercevras comme tu es
petit, et loin de la vraie connaissance des maladies ».
Page 71, art. 58. Faisant allusion à la majuscule À qui
précède le nom D’ANCRE, à plusieurs reprises il donne à
cette lettre le sens d’Acesias (mauvais médecin).
Pages 75 à 85. Il répond à la lettre lui adressée le
7 novembre 1662, par D'ANCRE, le fouet des médecins,
(comme 1l écrit).
Toute cette réponse est calomnieuse, elle est la répé-
tition et le résumé des précédentes insultes et l’éclosion
de nouvelles. Même on y rencontre des injures tellement
graves et énormes, que je ne crois pas qu’elles puissent
être lues sans indignation par les gens honnêtes et paci-
fiques et encore moins par des gens en colèreet passionnés.
C’est pourquoi je n’en ai rien voulu reproduire.
Page 86. Là figure le témoignage de trois médecins
Bruxellois. Ceux-ci écrivent (p. 89) qu'ayant appris que
D'ANCRE était imbu de principes erronés, hémophobe, et
éloigné de la vraie méthode de guérir, ne l’ont admis à la
consultation qu’à la prière expresse du malade, et qu'ils
ont non seulement rejeté son opinion, disant que tous les
symptômes se rapportaient au scorbut, mais l’ont consi-
dérée comme ridicule, donnée sans jugement et raison.
74 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
À cette longue énumération, suivent, à la page 11,
quelques considérations émises par D’ANCRE lui-même
sur l'envie, la jalousie et la calomnie.
Qui, quod vult dicit,
Quod non vult audiet.
(Celui qui dit tout ce qui lui passe par la tête, entendra
des choses qui ne lui plairont guère.)
Celui qui ne cesse de dire du mal d'autrui montre par
là qu'il mérite qu'on dise de lui ce qu'il dit des autres.
L'envieux et le jaloux sont les ennemis et les adversaires
de tout le monde. Ils ne souffrent point que quelqu'un
soit plus considéré qu'eux. Ils poursuivent les hommes
de bien et ceux qu’entoure l’estime publique. Ils blâment
tous ceux qui mènent une vie honorable.
Celui qui dans le titre de son Xemium calomnieux
appelle son confrère medicomastyx, c'est-à-dire (fouet des
médecins), ne montre-t-il point trop clairement à chaque
page de son libelle qu’il est réellement tel lui-même? A
notre époque, la calomnie et l'envie se sont partout
répandues, et le nombre des dangereux oisifs, censeurs et
zoïles est plus nombreux que 1adis celui des mouches en
un jour d'été. Mais forçons, ajoute-t-1l, les grenouilles
qui coassent et les pies qui jacassent, à se taire.
À cette même page vient une déclaration signée de deux
professeurs de l’Université de Louvain. Elle est jointe
là sans doute pour détruire l'effet de la déclaration des
trois médecins Bruxellois :
« Nous soussignés attestons que le très expert ARNOLD
D'ANCRE a obtenu sa licence à l’Université de Louvain il
y a de nombreuses années, que pendant tout le temps
qu'il a passé à Louvain, il a vécu en honnête homme
et sans avoir de différend avec personne, qu'après avoir
terminé ses études de philosophie (dans lesquelles 1l s’est
placé au 1° rang), il s'est appliqué à l'étude dela
ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN 75
médecine. Il y fit de tels progrès, qu'il rivalisa avec ses
compagnons par son amour du travail et son intelligence,
et se distingua. Nous savons que dans l’excercice de son
art, en différents endroits, il sut se faire agréer, qu'il
l’'emporta sur d’autres par son activité et la sûreté de son
jugement, surtout dans les cas de maladies très graves.
C'est pourquoi, si nous pouvons être agréables à cet
homme de mérite en le recommandant, nous sommes
certains de mériter la reconnaissance de ceux qui le
recueilleront parmi eux. Donné à Louvain, le 29 no-
vembre 1658. »
Etait signé
V. F. Pcempius Med. Doct. et Prof. Prim.
Item
P. Dorrix Medicinæ Doctor et Professor
Primarius, pro tempore Prior.
Revêtu du grand sceau sur cire rouge, de la Faculté de
Médecine de l’Université de Louvain.
À la page 13, l’auteur A. D'ANCRE présente, sous forme
de Yocus, jeu d'esprit, des considérations sur les calomnies
de VROESEN.
« On peut voir, dit-il, par l'exposé de toutes ces injures,
combien GALIEN, s’il était présent, aurait raison d’ordon-
ner une saignée. Même Paracezse et Van HELMoNT,
d'habitude sobres dans l’effusion de sang, n’hésiteraient
pas en présence d’une aussi vive effervescence de bile.
» Et si le patient s’y refusait, peut-être pourrait-on le
guérir sans le saigner en faisant disparaître la cause des
symptômes relevés chez lui. Car, ablata causa, l'effet doit
nécessairement disparaître. Or, la cause est sans aucun
doute l'Envie, qui est aussi une maladie.
» Comment la supprimer ?
» Hic, labor, hoc opus est! »
76 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
« Pendant que j'y pensais, écrit D'ANCRE, des habitants
de Meirhout et des seigneurs Cadetti, se souvenant du
titre dont le malade (VRoESEN) les honora à l’art. 5 et
d’autres dans le Xemium qu’il édita, m'ont tiré d'embarras,
en m'envoyant une prescription d'Esope :
» Une grenouille quittant ses marais fétides, parcourait
les forêts et, confiante dans sa langue bavarde, prati-
quait la médecine parmi les bêtes sauvages. Elle n'était,
disait-elle, inférieure n1 à HIPPOCRATE, ni à GALIEN, ni
même à PARACELSE, ni à VAN HELMoNT, dont elle trai-
tait l’un d'esprit contrefait et l’autre de mauvais médecin.
Elle avait appris la médecine dans la cabale des Rabbins
chez les Juifs, des descendants d’Avicenne, et d'Haly-
Abba, et chez les Arabes, des petits-fils d'HERMES trois
fois grand chez les Egyptiens, des inscriptions de la
table d’'éméraude d'avant le déluge, et disait qu’elle pos-
sédait à fond la doctrine cachée des pythagoriciens. Les
autres l’écoutaient, avec confiance, lorsque le renard plus
fin se joua d’elle : regardant sa face pâle, étiolée, 1l lui dit:
Domine Medice cura te ipsum, Seigneur médecin, guéris-toi
Loi-même.
» Pour le cas où cette prescription ne guérirait pas le
malade, afin que l'affection ne devienne désespérée, ils
promettent encore d’autres ordonnances.
» En outre, les médecins de toute la Campine promettent
leur assistance et leur dévouement, soucieux qu'ils sont
de la santé de l’archiatre. D'ANCRE ajoute ensuite qu'il
survint encore un autre qui a rédigé l'ordonnance
suivante : à la veille de la canicule et par mesure de sage
précaution pour que le malade ne retombe pas prochai-
nement dans un nouvel accès, 1l prescrit :
R. Eau de pompe 8 livres.
Eau de neige dist. 2 livres.
Glace d'hiver conservée 6 onces.
vél. Q. S. M. F. Julep.
ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN 6:
» Qu'il en boive à ses repas et pendant toute la canicule
jusqu’à satiété. »
Le pamphlet finit à la page 15 par quelques vers
flamands, par lesquels, dit p’ANCRE, un poète flamand
s'avisa de rapprocher les noms des deux adversaires, et
cela en réponse à l’allusion faite par VROESEN dans son
opuscule à la page 71, art. 58, à la lettre À qui précède le
nom de D’ANCRE, l’interprétant toujours comme Acésias
(mauvais médecin).
En zeeverenden Vors die niet en kan als queken,
Heeft onlancx hem verftout den ANCKER uytte breken,
Hy fpoude tegen hem feer leelijck fijn venyn :
Maer wat hy deed’ oft niet, ’t wou even-wel niet zijn.
Den ANCKER ftaat te vaft, en vreeft voor geen tempeeften :
Veel minder eenen Vors, den flechften vande beeften.
Die fijn vvooningh hout int ftinckende moras :
Oft ergens in een beeck, oft in het mottich gras.
Dit paîft op VROSEN vvel, mits men maer vvil her-ftellen :
De letter R, naer d’O; dan falmen Vorsex fpellen.
Al nempt hy noch tot help dry geeften hem ghelijck
Den ANCKER niet en svvicht, den Vors hem berght int slyck.
Puis un verset de l’Apocalypse 16.
« Et je vis de la bouche du faux prophète sortir trois
esprits immondes sous forme de grenouilles. »
Enfin, il finit par un mélange de vers latins et de
vers allemands, adressés à l’homme masqué, et qu’on
peut traduire par ces mots :
Tu ris de moi, je ris davantage de toi.
Tu me méprises, je te méprise bien plus.
Toi qui méprises, ne seras-tu pas à ton tour méprist?
Quand de lassitude tu aura cessé de mépriser,
Tu continueras à être méprisé.
78 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
Ici finit, à notre connaissance, cette polémique médi-
cale, dont nous n'avons eu sous les yeux que la partie
épique et non scientifique.
Il est difficile de discerner, par ce qui nous a été
donné d'analyser, de quel côté se trouve la vérité, de quel
côté se trouve le calomniateur.
D’après les déductions possibles, le chevalier DE
LauriN, malade, était soigné d’une part par le D' D'ANcRE,
qui semble avoir eu la confiance du malade, d'autre part
par le D" VROESEN et trois médecins de Bruxelles.
D'après le premier, l'affection dont souffrait le seigneur
était le scorbut; les autres le niaient et voyaient dans
tous les symptômes la caractéristique d’une obstruction.
On dirait, à première vue, que la vérité doit se trouver
du côté du plus grand nombre, mais aussi faudrait-il
connaître ceux-ci. Les médecins Bruxellois nous sont
totalement inconnus. VROESEN occupait à Malines les
fonctions de médecin juré de la ville, poste auquel il
fut appelé en 1660. La considération attachée à cet
office était grande, et donnait à ceux qui l’occupaient
un relief, que n'avait pas dédaigné Rembert Dopcens
en son temps. Ils étaient deux médecins jurés de la
ville au moment de la discussion, mais le second titu-
laire n’était pas D'ANCRE, C'était le confrère SERVAES (1).
Faut-il en déduire que D'AxCRE n'avait pas la consi-
dération nécessaire pour occuper ce poste? Rien ne nous
permet pareille hypothèse, son séjour à Malines ne nous
est pas connu avant 1662. Il pouvait donc ne pas avoir
été à Malines avant la nomination de ses deux con-
frères. VROESEN mourut en 1668 et SERVAES en 1672,
et de D’ANCRE nous ne trouvons plus trace à Malines
après 1667. On peut se demander s'il a eu l’occasion
(4) Voir D' G. Van DooRsLAER, Aperçu historique sur la médecine et les
médecins à Malines.
ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN 70
de solliciter ce poste? L'absence du titre pour D'ANCRE
ne prouve donc rien contre lui. Nous savons encore
que D'ANCRE avait été appelé à Anvers, en 1667, pour
soigner un colonel; il y eut même à cette occasion un
conflit à propos d'honoraires. Le fait d’être appelé à
cette époque dans une ville étrangère plus importante
que Malines, puis surtout le texte du certificat délivré
par les deux professeurs de Louvain, semblent cepen-
dant donner quelque relief à D'ANCRE.
Nous avons donc à faire ici à deux confrères ayant
de la considération, mais dont l'étoile de l’un éclipsait
probablement celle de l’autre. D'où l’envie; cela semble
du reste ressortir clairement du document analysé.
Quel est maintenant ce médecin Hollandais, qui vient
ainsi incognito donner un coup d'épaule à son confrère
Malinois? Ce nom inconnu en Hollande est, à notre
avis, un nom de guerre, sinon D'ANCRE l'aurait bien
connu ou se serait bien efforcé de le connaître. Mais
pourquoi garder cet anonymat? S'il voulait rendre ser-
vice à son malheureux ami, il aurait mieux réussi en se
montrant au grand jour. Mais cet anonymat ne cache-t:l
pas plutôt un intéressé, c’est-à-dire D'ANCRE lui-même?
Cela nous paraît même assez probable.
Quant à l'affection même dont souffrait et dont est
mort DE LaURiIN, elle aurait été le scorbut, d’après
D'ANCRE, une simple obstruction d’après VROESEN. La
discussion nous apparaît assez étrange au sujet d’une
maladie comme le scorbut, ayant des symptômes bien
définis et bien connus déjà depuis un siècle avant cette
époque. Notre concitoyen, le savant DopoExs, en avait
donné une description magistrale en 1556, à l’occasion
d'une épidémie. Il faut croire, si c'était le scorbut,
qu'on ait eu à faire, comme cela arrive fréquemment
dans tout genre de maladie, à une affection fruste, et
comme le scorbut est accompagné de constipation, il
80 ÉPISODES DE LA VIE MÉDICALE D'ANTAN
se peut que D'ANCRE ait eu raison, la constipation
seule, à moins d’être due à un obstacle, ne constituant
pas une affection mortelle.
En l’absence des autres éléments de la discussion, il
est donc difficile de prendre position dans le débat.
On semble discuter à propos de tout, de la maladie et
du traitement, on trouve des partisans de la saignée, -
d’autres la critiquent.
Ces discussions ne doivent pas nous étonner pour
l'époque qui nous occupe. On était à une période de folie
scientifique. La médecine était faite de systèmes, on
cherchait à se soustaire à l'empire des maîtres de l’école
grecque, qu'on avait tant respectés auparavant. Après
ParaAcELs£E, VAN HELmonT chercha à modifier les idées
en cours. Il n’y réussit qu'imparfaitement, grâce aux
théories du philosophe René Descartes, dont les prin-
cipes donnèrent à la théorie médicale une face toute
nouvelle et qui avait un grand nombre de partisans.
À cette révolte scientifique succédèrent le désordre et
la licence, et 1l y eut presque autant de systèmes de
médecine que de médecins. Rien d'étonnant dès lors que
ce gout de discussions scientifiques se soit exercé à
propos des malades.
Aussi quelle constatation étrange pour notre époque,
d'assister ainsi à un débat public au sujet de laffection
d'un seigneur; mais on ne respectait rien, on ne se
respectait pas soi-même.
Si le débat dont nous venons de parler ne nous apprend
rien au point de vue scientifique, au moins donne-t-il
une excellente idée des armes qu'employaient nos ancêtres
dans leurs joutes. De l'esprit, il y en avait, un peu de
toutes les qualités, quelquefois assez bien pimenté. Cela
caractérise surtout les mœurs médicales de l’époque et,
à ce titre, cette brochure est un curieux document.
D' G. VAN DooRSLAER.
Les Aliénations de Malines
AU XIVe SIÈCLE
Etude sur la situation politique de la Seigneurie
(1300-1357)
Principaux ouvrages consultés : JAN DE KLERK, Brabantsche Yeesten,
édit. Willems; LoDEwI,K van VELTHEM, Spiegel Historiaal, édit.
Le Long; Epmuxpi Dynrert Chronica ducum Lotharingiæ et
Brabantiæ, édit. De Ram; Joannes CHAPEAVILLUS, Qui gesta
pontificum Leodiensium scripserunt auctores præcipui; JEAN DES PRES,
dit D'OUTREMEUSE, Ly Myreur des Histors, édit. Bormans; La
Chronique liéceoise de 1402, édit. Bacha; WauTeRrs, Table chronolo-
gique des chartes et diplômes imprimés, t. VIIL et t. IX. Les collections
de documents sont citées au cours de l'exposé. — PIRENNE, Histoire
de Belgique, t. H; Davi, Vaderlandsche historie, t. V et Geschiedenis
van de stad en van de heerlykheid van Mechelen (celui-ci mentionné
o. c.); BUTKENS, Trophées tant sacrés que profanes du duché de
Brabant, 2®° édit.; FiseN, Historia ecclesiæ Leodiensis; KERVYN
DE LETTENHOVE, La Flandre communale, édit. 1853.
Nombreuses furent les fluctuations qui firent passer
Malines et ses dépendances sous diverses souvérainetés
dans le cours des siècles. Compris dans l'empire carolin-
gien, le territoire malinois passa à l’empereur Lothaire,
6
82 LES ALIÉNATIONS DE MALINES
puis à son fils Lothaire IT. À la mort de ce prince, ses
deux oncles, Louis le Germanique et Charles de France,
se partagèrent ses états à Meersen (1). « Malines était, en
870, une abbaye de bénédictins assez importante pour
être, comme Fosse, énumérée parmi celles qui furent
comprises dans la part de Charles le Chauve » (2). Nous
constatons qu'aux premières années du x° siècle, elle
appartenait à l'église de Liège, sans qu’il nous soit
possible d'établir avec certitude l’origine de ces droits (3).
Ballotté quelque temps entre la France occidentale et la
Germanie, le royaume de Lothaire fut définitivement
rattaché à cette dernière sous Henri l’'Oiseleur (4). Un
diplôme de l'empereur Otton II, délivré en faveur de
Notger le 6 janvier 980, confirma l'église de Liège dans
ses droits et possessions (5). Malines s’y trouve nommé-
ment désignée; il en est de même dans les confirmations
ultérieures accordées aux évêques de Liège, notamment
parles empereurs Henri A6) VEenrnINe()Retpanle
souverain pontife Adrien [IV (8).
(1) Bonmer-MünLBACcHER, Regesta Imperi, t. I, p. 571; Miræus et FoPPENS,
Opera diplomatica, t. I, p. 31; BUTKENS, 0. c., t. I, preuves, P. 7.
(2) KurTH, Noïfger de Liège, t. I, p. 180.
(3) Par un acte de 915, confirmé par Charles le Simple, l'évêque Etienne
cédait, à titre précaire, l’abbaye de St-Rombaut avec ses dépendances,
terres, bois et habitants. Le document se trouve reproduit dans Miræus et
FoppExs, 0. c., t. II, p. 806; SocLerius, Acta sancti Rumoldi, p. 113; DaAvin,
0. C., P. 437; BORMANS et SCHOOLMEESTERS, Cartulaire de St-Lambert, t. T, p. 16;
voir aussi KURTH, 0. c., t. I, p. 181.
(4) BGHMER-VON OTTENTHAL, 0. c., t. II, p. 13.
(5) BonMERr, Regesta chyonologico-diplomatica vegum atque imperatorum, p. 555;
SickEL, Diplomata vegum atque imperatorum, t. II, p. 238; Miræus et FoPPENS,
o. c., t. 1, p. 50; BoRMANS, Recueil des ordonnances de la principauté de Liège,
ze série, p. 2; BORMANS et SCHOOLMEESTERS, 0. c., t. ], p. 19; KURTH, 0. c.,
Call D 164. |
(6 :Miræus et FOPPENS, 0..c.,t: !ITT, :p.Ux11: SOLLERIUS, 0: Cp 172;
Bormans, Recueil cilé, p. 4; BORMANS et SCHOOLMEESTERS, 0. c., t. I, p. 25.
(7) BorMaNs, Recueil cilé, p. 8; BORMANS et SCHOOLMEESTERS, 0. €., t. I, p. 34.
(8) JAFFÉ- WATTENBACH, Regesta pontificum Romanorum, t. II, p. 136; Miræus
et FoPpexs, 0. c., t. II, p. 825; BORMANS et SCHOOLMEESTERS, 0. c., t. I, p. 74.
AU XIV SIÈCLE ; 83
Les institutions et les événements malinois de cette
époque sont peu connus; au xi1° siècle, l'importance de
la ville était modeste. Le développement allait se pro-
duire rapidement pendant le xrr° siècle; il se manifeste
dès lors sur le terrain industriel et commercial. Tandis
que les métiers, la draperie surtout, gagnent en impor-
tance, la situation de la cité sur la Dyle, voie de péné-
tration puissante, en faisait un port d'intérieur qui
balançait celui d'Anvers (x).
Jusqu'au xrr1° siècle, il n’y à pas de traces du partage
de l'autorité politique entre les évêques et d’autres
seigneurs. De l'examen des documents de l’époque, le
bollandiste Du SozLter a pu conclure : « Erat igitur
tribus istis seculis verus Mechliniæ Dominus Episcopus
seu Ecclesia Leodiensis sic ut Bertholdis nec umbra
relinquatur » (2). Les difficultés intérieures et exté-
rieures avec lesquelles les princes liégeois se trou-
vèrent aux prises ébranlèrent lentement leur puissance
à Malines. En opposition à l'évêque, surgit l'influence
de son avoué Berthout et de son ennemi le duc de
Brabant (3). Il en fut particulièrement ainsi sous le
règne agité d'Henri de Gueldre. En 1267, peu après
paix, conclue entre l'évêque et le due Henri, les
Malinois, appuyés par Jean I, se soulevèrent. Le remuant
(1) La multiplication des institutions religieuses fournit un autre indice
des accroissements de la ville : les Franciscains, les Augustins et les Carmes
y ouvrent successivement des couvents en 1231, 1242 et 1254. En 1264, onne
comptait pas moins de 40 bénéficiaires attachés à l’église collégiale de
St-Rombaut.
(2) SOLLERIUS, 0. c., p. 106. — La situation subordonnée des Berthout est
nettement marquée dans le compromis passé en 1213 entre le prince-évêque
Hugues de Pierrepont et son avoué Gauthier. DAvip, 0. c., p. 441; BORMANS
et SCHOOLMEESTERS, 0. C., t. 1, p. 160.
(3) Les Malinois s'étaient déjà prononcés contre l'évêque en 1212, dans la
guerre que soutint ce dernier contre Henri I, au sujet de la succession du
comte de Moha. — Des contestations entre le prince-évêque et son avoué
existaient en 1233. BorMANS et SCHOOLMEESTERS, 0. € , t. I, p. 311.
84 LES ALIÉNATIONS DE MALINES
prélat s'efforça vainement de s'emparer de la ville, force
lui fut de lever le siège (1).
Les usurpations des Berthout, s'appuyant désormais
sur le Brabant, donnaient des préoccupations incessantes
aux princes-évêques. Pour maintenir dans le devoir cette
lointaine enclave, il eùt fallu dépenser d'énormes efforts.
Obligés à concentrer leur attention sur l’état liégeois, se
trouvant à court d'argent, les évêques aimèrent mieux
céder provisoirement ou définitivement leur seigneurie à
d’autres princes, moyennant finances. La plus grande
instabilité caractérise la situation de Malines perdant
la première moitié du xiv° siècle; le traité d’Ath amena
enfin une solution définitive en 1357.
Notre étude a pour objet d’esquisser ces aliénations
successives.
Engagère de Malines au Brabant et rétablis-
sement de l’autorité liégeoïise (1300-1313).
La lutte entre patriciens et plébéiens fut particuliè-
rement ardente dans la principauté sous l’épiscopat
d'Hugues de Châlons. Ce prélat se trouva fort dépourvu
au milieu des troubles. Il emprunta à Jean II de Brabant
une somme de douze mille livres tournois noirs. Le 22
octobre 1300, il donnait en gage au prêteur une partie
des revenus de la mense épiscopale (2). Le même jour,
le prince-évêque céda également au duc de Brabant,
Malines, Heyst-op-den-Berg et autres dépendances, pour
(1) van HEELu, Rymkronyk, édit. Willems, p. 15; DAvin, 0. c., pp. 443 et 446;
BorMaANs et SCHOOLMEESTERS, 0. c., t. II, pp. 188, 204 et 318.
(2) BorMANS et SCHOOLMEESTERS, 0. c., t. II, p. 580.
AU XIV* SIÈCLE 85
la durée de quatre vies, en d’autres termes, pour la
vie de Jean et de ses successeurs jusqu’au troisième héri-
tier (1). Le surlendemain, il envoya ordre aux Malinois
d'obéir à Jean II (2). En faisant l'acquisition de la sei-
gneurie, celui-ci avait assumé l'obligation d’arracher à
Jean Berthout tout ce que ce dernier et ses prédécesseurs
avaient usurpé, sur les droits, hauteurs et prérogatives
des princes-évêques. Le duc mit un égal empressement
à prendre possession de Malines et à oublier ses engage-
ments concernant les Berthout : il voulait asseoir
solidement son autorité dans la ville. A l'expiration de
l'engagère, les Liégeois, espérait-il, ne songeraient plus
à reprendre possession de la seigneurie, en y voyant les
Brabançons profondément ancrés. Comment y réussir?
Loin de déloger Jean Berthout, il préféra s'entendre avec
lui. Il ménagea cette puissante maison de Grimbergen,
naguère menaçante pour l'autorité ducale, qui détenait
des territoires étendus dans le pays de Malines (3). En-
suite, pour enlever aux Malinois le désir de retourner
sous la domination liégeoise, il fallait capter leurs bonnes
grâces. L’octroi de la keure de 13017 trahit ces préoccupa-
tions. Quelques jours auparavant, le duc s'était entendu
à l'amiable avec Jean Berthout (qui prend officiellement
le titre de seigneur de Malines), pour partager avec lui
le pouvoir (4). Aussi, c'est de concert que Jean II et le
(1) Miræus et FoPpeNs, 0. c., t. I, p. 212; BUTKENS, o. c., t. 1, preuves, p. 137;
Davip, o. c., p. 442. Les Opera diplomatica font erronément mention de Jean I
au lieu de Jean II.
(2) GaAcHARD, Documens inédits, t. II, p. 35; DAVID, 0. c., p. 73, n. 2.
(3) Le pays de Malines, ainsi appelé par ce que les avoués ou seigneurs
de Malines en étaient propriétaires, s’appela aussi plus tard, pays de Clèves
et pays d’Arckel. Il était absolument distinct de la seigneurie et relevait du
duché de Brabant. DE Muncx, Gedenck-schrifien, p. 47; DAVID, 0. c., p. 4;
Prior, Inventaire des archives de la cour féodale de Malines, p. II.
(4) L'acte fut passé le 12 novembre 1301. DE KLERK, 0. c., t. I, p. 693;
DaAvip, 0. c., p. 447.
86 LES ALIÉNATIONS DE MALINES
seigneur de Malines accordent, le 13 décembre 1301, la
charte qui affirme l'érection de l’agglomération malinoise
en commune (1). Cette heureuse situation ne se maïintint
pas longtemps. Dès 1303, Malines était en guerre avec
le duc, qui vint mettre le siège devant la ville. Finale-
ment, celle-ci dut se rendre, mais non à merci : des
propositions de paix furent faites par les assiégés et
acceptées par Jean II (2). La sentence définitive était
déférée à l'arbitrage de Godefroid, comte de Vianden et
seigneur de Grimbergen, de Jean, seigneur de Cuyck,
d’Arnold, seigneur de Waelhem, de Gilles Berthout, sei-
gneur de Hombeeck, et de Gauthier, seigneur d'Enghien.
En attendant la décision des cinq arbitres, les Malinois
abandonnaïent la garde des portes de la ville à Jean de
Brabant, à Gilles Berthout et à Godefroid de Vianden.
L’échevinage malinoïs, viager, sous la charte de 1301,
devenait annuel; la nomination ne se faisait plus par
(1) vAN CasTER, Namen der straten van Mechelen, p. 33, et Histoire des vues de
Malines, p. 337; DE KLERK, o. c., t. I, p. 696; DAvip, 0. c., p. 451. Analysé par
GACHARD, 0. c., 1. c.; VAN DOREN, Inventaire des archives de la ville de Malines,
t. I, p.15; vAN DEN BRANDEN, Recherches sur l'origine de la famille des Berthout,
p. 124 (T. XVII des Mémoires couronnés de l’Académie).
(2) Ces négociations nous ont été conservées dans trois documents :
a) Acte de soumission des Malinois contenant les propositions de paix, pu-
blié à la suite de DE KLERK, 0. c., t. I, p. 707 et par DAvVip, 0. c., p. 465; analysé
dans VAN DORE, o. c., t. I, p. 25 et VAN DEN BRANDEN, 0. c., p. 134. b) Accep-
tation des clauses précédentes par Jean II et Jean Berthout. AzEvEDo, Oud-
heden, p. 149. Ces deux actes sont datés : in ’t jaer ons Heren MCCC en de
drie jaer sfrindaechs na sente Fans-dagh Baptiste. c) De nouvelles lettres de Jean
IT et de Jean Berthout, plus étendues que les premières qu’elles confirment,
datées sonnendaghes na Sinte Fans-dagh Baptiste. AZEVEDO, 0. c., p. 160; DE KLERK,
0.c.,t. I, p. 709; anal. dans GacHaRp, 0. c., t. II, p. 36; VAN Dore, t. I, 0. c., p.
27; VAN DEN BRANDEN, 0. c., p. 136. AZEVEDo affirme qu’il s’agit de la fête de la
Décollation de S. Jean, célébrée le 29 août, et VAN DEN BRANDEN suit sa ma-
nière de voir. WiLLEeMs, et après lui Davip et VAN DoREN, ont cru devoir s’en
tenir à la fête principale, la Nativité deS. Jean-Baptiste, au 24 juin. L’expli-
cation d'AZEVEDO semble mieux s’accorder avec la durée prolongée du siège
de la ville. Celui-ci aurait donc pris cinq mois : de la fin mars au 30 août,
C’est également le mois d'août qui est indiqué dans BuTKENS, o. c., t. I,
D:1594.
AU XIV‘ SIÈCLE 87
cooptation, mais appartenait au duc, à Jean Berthout et
aux arbitres. Pour le reste, les citoyens conservaient leurs
privilèges. La part d'intervention de l'élément démocra-
tique se trouve même renforcée : quatre membres élus
dans chaque métier sont adjoints au conseil des échevins
et des jurés, pour statuer ensemble sur le mode de pré-
lèvement des amendes. Le règlement des arbitres parut
le 14 septembre de la même année. Il confirmait le
compromis de l'acte de soumission et stipulait, en outre,
le montant des frais de guerre à payer par les Malinois,
des dédommagements à la mère de Berthout et des
garanties pour les bourgeois qui avaient tenu le parti du
ducrdesBrabant (r).- l'insurrection de’ 1303 avait été
l'œuvre des métiers, non de la bourgeoisie (2). La réconci-
liation du duc et de la ville fut scellée sur parchemin; elle
n’obtint pas l’adhésion unanime des habitants. De puis-
santes sympathies poussaient les Malinois vers Liège (3).
(1) BUTKENS, 0. c., t. I, preuves, p. 137; LuüniG, Codex Germanie diplomaticus,
t. II, col. 1159; Davip, 0. c., p. 468. Analysé dans vAN DEN BRANDEN, 0. c.,
p- 136 et VAN DoREN, 0. c., t. I, p. 27.
(2) DE KLERK, 0. c., t. ], p. 423.
(3) A lire le mémoire sur les origines des Berthout, il semblerait qu'après
la réconciliation avec Jean II, les Malinois se soient pris d'enthousiasme
pour le régime brabançon. Nous pensons qu'à côté des partisans du duc,
les amis de la domination liégeoise restèrent nombreux. Ces deux partis se
confondaient dans une bonne mesure avec des groupements sociaux. Ici
comme dans nos autres principautés, des rivalités de classes sévirent âpre-
ment au commencement du xiv° siècle. L’insurrection de 1303, qui se
rattache à ces agitations démocratiques, fut favorisée par les Liégeois. Si
ceux-ci ne fournirent pas aux mutins l’appui armé qui leur aurait été pro-
mis, le texte des lettres de réconciliation suppose une connivence du
prévôt de St-Lambert et des chanoines Libert et Jean de Willebringen avec
les insurgés. Dans ces divisions, la bourgeoisie tenait naturellement pour le
Brabant, où le patriciat urbain conservait sa situation privilégiée. Les
métiers, en communion d'idées avec les communes liégeoises, se tournaient
vers le prince-évêque. Le siège de Malines avait cruellement blessé l’amour-
propre malinois. Les exemptions fiscales et autres faveurs accordées par
Jean II ne parvinrent pas à effacer ce mécontentement. Il eut pour résultat
de fortifier le parti liégeois au détriment du Brabant. vAN DEN BRANDEN, 0. c.,
P. 139; VAN VELTHEM, 0. C., PP. 292 et 294.
88 LES ALIÉNATIONS DE MALINES
En 1301, Hugues de Châlons avait quitté la chaire de
St-Lambert pour prendre possession du siège de Besan-
çon (1); son successeur, Adolphe de Waldeck, mourut
après un an d'épiscopat (2). La principauté échut alors à
Thibaut de Bar, prélat de la cour de Boniface VIII (3).
Le nouvel évêque refusa de ratifier l’engagère d'Hugues
de Châlons et voulut reprendre la seigneurie. Cette
attitude cadrait parfaitement avec les dispositions domi-
nantes dans la ville. Une députation malinoise vint
engager Thibaut à rétablir la domination liégeoise (4).
Le 18 mars 1305, le prince-évêque accorda un diplôme
de concessions nouvelles. Avec cet acte, les libertés
malinoises atteignirent leur apogée; c’est sur cette base,
ébréchée plus tard, que la constitution malinoise se
maintint jusqu’à la chute de l’ancien régime (5). Berthout
n'intervint pas dans cette charte, sans doute qu'il
appuyait encore le duc de Brabant. D'ailleurs, le retour
des Malinois au siège de St-Lambert n'était pas encore
un fait accompli. La crainte de représailles braban-
çonnes arrêta-t-elle les Malinois? Jean d’Outremeuse
raconte que le prince-évêque envoya à Malines deux
chanoines de St-Lambert, Gauthier de Bronshoren et
Nicolas Paren, pour obtenir que la ville se livrât aux
Liégeois. [ls ajoutèrent des menaces à leur sommation;
mais la population se prononça en grande majorité en
faveur de Liège et la reconnaissance de l'autorité de
Thibaut de Bar eut lieu le 8 avril 1306, vendredi après
(1) Eugez, Hierarchia catholica medii œvi, t. I, pp. 314 et 140.
(2) EUBEL; 0.10, tr IND- 374:
(3) IDEv.
(4) Hocsem dans CHAPEAVILLE, 0. c., t. II, p. 340.
(5) SOLLERIUS, 0. c., p. 175; DAVID, 0. c., p. 472, avec traduction flamande;
BorMans, Recueil cilé, 1'° série, p. 138; BoRMANS et SCHOOLMEESTERS, 0. C.,
t. III, p. 56. Extraits et analyses dans BUTKENS, o. c., t. I, preuves, p. 140;
VAN CasTEr, Namen der straten van Mechelen, p. 396, trad. flam. ; GACHARD, 0. c.,
t. Il,p:36; VAN DOREN, 0:c; © Ip: 87.
AU XIV‘ SIÈCLE 89
Pâques (1). Au commencement de 1308, la restauration
liégeoise est complète. La preuve en est dans les con-
ventions conclues entre Thibaut et Gilles Berthout,
successeur de son frère Jean. L'intervention des com-
mune-maîtres nous montre l'existence d'institutions,
inconnues sous le régime brabançon, introduites par la
charte liégeoise de 1305. Cette réconciliation de Gilles
Berthout avec le prince-évêque, stipulée dans les accords
du 28 janvier (2) et du 23 février (3); la soumission de
l'avoué qui prête l’hommage à Thibaut de Bar (4), ne
s'expliquent que par l'impossibilité de rétablir l'autorité
ducale. La domination épiscopale n’apportait pas à
Gilles Berthout une amélioration de sa situation. Le
compromis, passé le 12 novembre 13017 entre Jean II et
Jean Berthout, consacrait certes la préséance du duc,
mais Berthout y était officiellement reconnu comme le
seigneur de Malines avec lequel le duc partageait les
droits et émoluments. Le langage de Thibaut de Bar est
bien différent, Gilles Berthout redevient l’ancien fonction-
(1) JEAN DES PRES, 0. c., t, VI, p. 75. — Jean de Brabant fut troublé dans la
possession de Malines, après en avoir joui sept ans, dit EbMoND DE DYNTER.
Il se contredit en admettant le rétablissemert de l'autorité épiscopale du
vivant de Jean Berthout. Celui-ci était décédé le 25 août 1304. La ville serait
restée dix ans au pouvoir du Brabant, d’après Divæus; ce qui est inadmis-
sible. DYNTER, o. c., t. II, p. 653; Divæus, Rerum brabanticarum libri XIX,
P. 140.
(2) Publié par SOLLERIUS, 0. c., p. 176, et DAVID, 0. c., p. 482. Ce dernier
intercale en caractères distincts les ajoutes apportées au texte primitif par
le document suivant; analysé par VAN DEN BRANDEN, 0. ©, p. 149 et
VAN DOoREn, 0. c., t. I, p. 36. La date du 3r janvier est donnée en suivant une
copie de ce jour, conservée aux archives de Dusseldorf, dans WAUTERS,
oc te VIII p.283:
(3) Publié par SOLLERIUS, 0. c., p. 178; BorMANS et SCHOOLMEESTERS, 0. c.,
t. III, p. 80; analysé par VAN DOoREN, 0. c., t. I, p. 39. Ces accords furent
encore confirmés à diverses reprises, notamment le r décembre, puis le
1 janvier 1309. Miræus et FoPPens, 0. c., t. I, p. 593 et t. III, p. 151; MARTENE
et DuraAND, Asmplissima Collectio, t. 1, col. 1416-1425; BUTKENS, 0. c., t. I, p. 361;
AZEVEDO, 0. C., P. 142.
(4) GaAcHARD, Les avchives royales de Dusseldorf, dans le Bulletin de la C. R.
Hist. 4e série, t. IX, p. 333, n° 18.
90 LES ALIÉNATIONS DE MALINES
naire liégeois « villicus noster ». On l’appelle « nobilem
virum Egidium dictum Berthout de Mechlinia ».
Les événements qui s'étaient déroulés à Malines
n'avaient pu laisser le duc indifférent. Apprenant la
soumission de la ville aux Liégeois, 1l alla l’assiéger. Les
importants préparatifs de guerre de Thibaut de Bar
l'amenèrent à se retirer (1). Le chroniqueur des ducs de
Brabant insinue que Jean II n'aurait cédé que devant
l'autorité de la chose jugée (2). En tout cas, le prince-
évêque n'avait pas voulu se mettre en possession de
Malines sans invoquer des arguments juridiques à l'appui
de ses agissements. Quel était le caractère de la cession
faite par Hugues de Châlons ? Celui-ci n'avait pas entendu
aliéner un droit de propriété, mais avait concédé au duc
l'usufruit de la seigneurie. Hugues ne pouvait ici engager
ses successeurs, et à sa mort l’usufruit cessait sponta-
nément. Soutenait-on qu'il y avait eu un véritable
transfert de propriété? S'il en était ainsi, répondaient
les Liégeoiïs, la donation était caduque : en effet, l'évêque
n'avait pas consulté le chapitre de St-Lambert, dont le
consentement était requis; de plus, 1l ne pouvait aliéner
irrévocablement un bien ecclésiastique sans autorisation
pontificale. Celle-ci n'avait pas été demandée. Jean de
Brabant représentait les peines qu’il s'était données, pro-
testait de l'injustice qu’il y avait à lui reprendre la seigneu-
rie au moment où il en espérait recueillir des bénéfices. Le
Souverain Pontife, devant lequel le différend fut porté,
le trancha en faveur du prince-évêque. — Le règne de
Thibaut fut une période de grande prospérité indus-
trielle pour la ville de Malines (3). Le port ressentit
(1) JEAN DES PREïS, 0. c., t. VI, p. 102; FISEN, o. c., t. II, p. 45.
(2):DYNTER, 0: ct lp 1655
(3) AZEVEDO, Korte Chronyk van Mechelen, ad annum 1307; DHanis, Ophomst
en bloei van het christendom in Mechelen, p. 84. C'est notamment alors que fut
construite l’ancienne maison échevinale ou Vieux Palais, qui sert aujourd”-
hui de local au dépôt d'archives communales.
AU XIV° SIÈCLE OI
cependant les fâcheux effets de l'abandon de Jean II. Le
duc avait, en 1301, enlevé à Anvers le privilège des
étapes du poisson, du sel et de l’avoine, pour le donner
à Malines. Il désirait maintenant le retrait de cette
charte : le 29 octobre 1300, l’empereur Henri de Luxem-
bourg restitua les droits d'étape à Anvers (1).
Thibaut de Bar suivit l'empereur dans son expédition
en Italie : blessé mortellement à Rome, il expira le
13 mai 1312 (2). Cette tragique disparition fut le signal
de sanglantes guerres civiles dans la principauté; le
peuple de Liège mit le feu à l’église et au monastère de
St-Martin, où les nobles s'étaient réfugiés. L'histoire
conserva le souvenir de cet événement sous le nom de
Male Saint Martin. La vacance du siège ne prit fin que
l'année suivante.
Jean IT mourut le 7 octobre de la même année, laissant
la couronne à son fils Jean III, à peine âgé de douze ans.
Gilles Berthout était décédé en 1310. Pas plus que ses
deux frères Gauthier et Jean, qui l'avaient précédé à
Malines, il ne laissa d'enfant qui püût lui succéder.
Son oncle Florent, seigneur de Berlaer, recueillit les
droits attachés à l’avouerie. Il fut le dernier représentant
mâle de cette puissante famille, qui alla se fondre dans
les maisons de Gueldre et de Juliers (3). Moins disposé
que son prédécesseur à accepter la dépendance à l’égard
(1) Publié dans BUTKENS, o. c., t. |, preuves, p. 141.
(2) JEAN LE PRÈTRE et HocseM dans CHAPEAVILLE, 0. c., t. II, pp. 355 et 352,
et dans Bacua, La chronique liégeoise de 1402, p. 267.
(3) Généalogie des Berthout descendants de Gauthier V le Grand ou I
comme seigneur de Malines : Gauthier V
I
Gauthier VI F Re
Gauthier VII Jean Gilles Sophie épse du comte de Gueldre
Marguerite Mathilde Isabelle Marie
épse du comte
de Juliers.
92 LES ALIÉNATIONS DE MALINES
de Liège, il reprit la politique d'émancipation de ses
ancêtres et s’unit étroitement au Brabant (1). La mort
de Thibaut de Bar et l'anarchie qui sévissait à Liège
favorisèrent ses projets. Dès le mois de juin 1312,
Florent s'intitulant seigneur de Malines, fit hommage
au duc de Brabant et reconnut recevoir de lui en fief la
seigneurie et l’avouerie (2). Par cet acte, Berthout s’enga-
geait à mener ses hommes et les troupes levées à Malines
et dans sa banlieue en aide au duc contre n'importe quel
ennemi. Les comptes communaux de 1312 prouvent que
ce n'était pas une déclaration platonique : des mois de
juin à septembre, on signale à diverses reprises des
dépenses faites pour la guerre. Cette alliance entre
Malines et le Brabant fut renouvelée solennellement
dans un traité conclu en octobre 1315, entre le magistrat
malinois, le duc Jean et ses bonnes villes (3).
(1) Florent apparaît comme l’homme de confiance de Jean II. C'est à lui
que le duc confie l'administration du duché en son absence; l’acte du
16 juin 1311, qui confère cette mission, montre que Florent Berthout n'avait
pas attendu la mort du prince-évêque pour reprendre le titre de seigneur
de Malines. GacHarD, Bulletin cité, p. 336.
(2) Les archives communales possèdent en copie l’acte de relief, rédigé
en latin et daté du 29 juin 1312. Edité dans Lünic, 0. c., t. II, col. 1173,
G(YsELEERS)-T(Hys), Additions et Corrections, t. I, p. 70; analysé dans
VAN DOoREN, 0. c., t. I, p. 44. Un texte français du même acte, portant la date
du 30 juin, a été publié par BUTKENS, o. c., t. I, preuves, p. 142, et reproduit
pars DAVID, /0.,0.,.p. 114, n°7.
(3) Le texte du traité inséré dans Den Luyster ende Glorie van het Hertoghdom
van Brabant herstell, t. 1, p. 83, a été reproduit dans G{ysELEERrs-T(HYs), Reken-
kundige Beschrijving der Heerliÿkheid van Mechelen, p. 16; en fragment dans
BUTKENS, o. c., t. I, preuves, p. 1409.
AU XIV° SIÈCLE 93
FF
Domination du comte de Hainaut. Restauration
de l’autorité épiscopale (1313-1328).
Adolphe de la Marck, prévôt de St-Martin à Worms,
monta sur le siège épiscopal de Liège après un interrègne
des plus sanglants. Décidé à rétablir vigoureusement le
calme dans sa principauté, il ne voulait pas être entravé
par les affaires malinoises dans la poursuite des fauteurs
de troubles. C’est à Avignon, où l’élu reçut successivement
le sous-diaconat, le diaconat, la prêtrise et la consécration
épiscopale, qu'il obtint de Clément V l'autorisation de
mettre en engagère la seigneurie de Malines (1). Le
prince-évêque se trouvait à court d'argent et fut d'autant
plus heureux de passer Malines au comte Guillaume
de Haïnaut et de Hollande, par une engagère révocable
après cinq ans. Les quinze mille florins que le comte
lui paya à cet effet servirent à acquitter les « fructus
primi anni » dûs au Siège Apostolique (2). Cette aliéna-
tion fut confirmée le 25 novembre 1314, par Louis de
Bavière (3). Par lettres du 24 août 1313, Guillaume avait
notifié aux Malinois l'accord intervenu entre lui et l’évê-
que. Il ne néglige pas de mentionner ici, et dans d’autres
actes subséquents, l'approbation donnée par Clément V à
la mise en engagère. De la rédaction de ce document, il
ressort clairement que dès avant la réception de celui-ci,
les Malinois reconnurent leur nouveau seigneur (4). Le
(G)'EUBEL, 0:06, t. 1; p.314
(2) HocseM dans CHAPEAVILLE, 0. c., t. Il, p. 364; BACHA, o. c., p. 268;
DYNTER, 0. c., t. II, p. 654.
(3) Devizcers, Monuments pour servir à l'histoire des provinces de Namur, de
Hainaut et de Luxembourg, t. III, pr. 43.
(4) DEvILLERS, o. c., t. III, p. 656.
O4 LES ALIÉNATIONS DE MALINES
21 décembre, le comte de Haïnaut se fit inaugurer à
Malines; il jura le maintien des franchises communales,
reçut le serment des magistrats et s’engagea dans les
limites de son pouvoir à restituer les droits d'étape. Ce
fut la première joyeuse entrée malinoise (1). Sur ces
entrefaites, la veille de la Saint-André, un traité d'alliance
avait été conclu entre Adolphe et le comte de Hainaut(2);
le 6 juin de l’année suivante, ce dernier s'unit également
à Jean de Brabant (3). Quelles relations existaient en ce
moment entre le duc et le prince-évêque? Avant la nomi-
nation d’Adolphe de la Marck, Florent Berthout s'était
employé à rallier Jean III à cette candidature. En
échange de son appui, le duc obtint la promesse de
l'alliance d’Adolphe au cas où la principauté liégeoise
écherrait à celui-ci (4). Ces bons rapports existaient-ils
réellement? Le texte de l'alliance du 6 juin permet d’en
douter. Jean III et Florent Berthout y font entendre
d’amers reproches à l'adresse de l’évêque (5). Ces repro-
ches concernent également la commune de Malines. L’un
et l’autre se seraient arrogé des droits appartenant à
Berthout. Ces empiètements lésaient aussi l'autorité du
duc de Brabant. C'est de celui-ci que Florent tenait sa
seigneurie, ses privilèges et sa situation. Si la validité de
l'acte de relief fait par Florent Berthout était sérieuse-
ment soutenable, Jean III aurait eu lieu de se plaindre.
2? © Je r
VAN CASTER, Histoire des vues, p. 347. — Anal. dans GacHARD, Documens inédits,
t. II, p. 37, et VAN DorEN, 0. c., t. I, p. 45; voir MARTENE et DURAND, 0. c., t. I,
col. 1425, ainsi que ConINCKx, La Ÿoyeuse Entrée des seigneurs de Malines, p. 14
(extrait des Bulletins du Cercle archéologique de Malines, 1897).
(2) DEVILLERS, o. c., t. III, p. 657.
(3) DEvizzers, o. c., t. III, p. 674.
GDE KLERKE, 0. cat. 1 D:753.
(5) « Nous Fehan, duc dessusdit et monsgr. Florent Bertaul, sires de Maslines, nous
dolons de ce que li evesques de Liege et la ville de Maslines vællent apropier à iaulz
aucunnes droitures qui appartiennent au dit sives de Maslines, lesquelles il doient tenir
de nous duc dessus dit, non mie de l’éveshe ». DEviLLeRs, o. c., t. III, p. 676.
AU XIV SIÈCLE 95
Mais comment légitimer cette démarche de Florent
Berthout, qui prétend détenir du Brabant ce que ses
ancêtres et ses prédécesseurs avaient relevé des princes-
évêques? Le comte de Hainaut promit dans ce traité
d'engager l'évêque à accepter un arbitrage. Une réunion
se tiendrait à Malines quelques jours plus tard, au len-
demain de la Saint-Jean-Baptiste. Les deux parties y
feraient valoir leurs arguments par devant Guillaume,
qui prononcerait ensuite. La rencontre projetée n’eut pro-
blement pas lieu (1). Une nouvelle aliénation vint mettre
Florent Berthout hors cause. « Il restait encore au comte
_ Guillaume une difficulté à aplanir pour rendre son
autorité complète à Malines, car 1l ne voyait pas d’un
œil indifférent la seigneurie partagée entre lui et Florent
Berthout. Il nourrissait l'espoir de s’y établir d’une ma-
nière fixe et définitive, et désirait par conséquent entrer
en arrangement avec ce dernier, afin d’éloigner tout
obstacle qui eût pu lui susciter des difficultés ou gêner le
libre exercice de son pouvoir. [l engagea donc Florent
Berthout à faire abandon en sa faveur des droits qu'il
exerçait dans Malines; celui-ci finit par y consentir (2) ».
Dès les premiers mois de l’année 1316, le comte de
Hainaut devintsans partage seigneur de Malines. Florent
Beïthout avait cédé tous ses droits sur la principauté (3).
(1) L'année suivante, vers le mois d'octobre, Adolphe et Jean eurent une
entrevue à l’abbaye de Vlierbeek. Jean de Hocsem, qui était présent,
raccnte que les deux princes contractèrent alliance et que le jeune duc fit
hommage à l’évêque, d’une manière fort indéterminée, des fiefs qu’il tenait
de lui. Il n’y fut donc probablement pas question explicitement de Malines.
CHAPEAVILLE, 0. c., t. II, p. 373.
(2) VAN DEN BRANDEN, 0. c., p. 150.
(3) Guillaume s’engageait à servir à Florent Berthout et à ses descendants,
une rente annuelle de 2300 livres tournois, sans préjudice d’un capital de
23,000 livres, à verser immédiatement. L'acte du 1 mars, qui en fait foi, a été
publié par BUTKENS, o. c., t. I, preuves, p. 149, et VAN Mieris, Charterboek der
graven van Holland, t. II, p. 151. Des actes subséquents se trouvent dans
DevizLers, o. c., t. III, pp. 58, 63 et 64 et Van Minis, o. c., t. II, p. 152.
96 LES ALIÉNATIONS DE MALINES
Le duc élevait des prétentions sur la collation des droits
des Berthout et s'était plaint à Guillaume lui-même, de
prétendues usurpations de l’évêque à ce sujet. Des diff-
cultés surgirent entre les deux alliés. La querelle ne se
prolongea pas cependant : le comte avait hâte de prendre
possession de ses nouveaux pouvoirs, il céda et fit hom-
mage à Jean III (1).
Les actes scabinaux de cette époque portent la trace
des changements survenus à Malines : ils sont donnés
au nom du comte de Haïnaut et de Hollande. La distinc-
tion des droits acquis du prince-évêque et de ceux
achetés à Florent Berthout y est nettement accusée.
L'engagère y paraît provisoire, la vente conclue entre
Guillaume et Berthout semble définitive (2). Le comte
espérait que la cession faite par Adolphe de la Marck
allait se transformer en aliénation irréformable ; à l'expi-
ration du terme de cinq ans, l'évêque, il en avait la
conviction, n'aurait pu AR la somme avancée.
Mais Adolphe y avait pourvu. Les guerres civiles qui
avaient ensanglanté sa principauté avaient pris fin par la
paix de Fexhe-le-haut-Clocher, de 1316. En vertu d’une
clause additionnelle du traité de Fexhe, les habitants de
Huy furent condamnés à fournir une somme de treize
mille livres tournois, qui servit entre autres au rachat de
Malines (3). Le comte de Hainaut eut voulu conserver la
ville, mais les termes de l’engagement étaient formels.
Le 22 juin 1318, Guillaume reconnaissait être rentré en
(x) DyNTER, 0. c., t. II, p. 654; BUTKENS, 0. c., t. I, p. 387.
(2) La formule : « a Domino Episcopo Leodiensi ac Domino Florentio Bertaut
depend. » est remplacée par la suivante : « a Domino comite Hanonie ac Hollan-
die depend. tam de bonis que possidet loco Domini Episcopi quam de bonis propriis per
ipsum Dominum comitem hereditario acquisitis ».
(3) Cette stipulation ne faisait que confirmer une des conditions de la paix
de Hansinelle, du 20 août 1314. BorMaNS, Recueil cité, 1° série, pp. 150 et 158;
BACHA, 0. c., p. 279. É
CR ANT NT ed ES LIN T CAL EN Le
PANICÉ PR RES a EURE > ;
AU XIV° SIÈCLE 97
possession de la somme prêtée au prince-évêque (1).
L'année suivante, il leva le serment par lequel les ma-
gistrats s'étaient liés envers lui et leur recommanda
d’obéir à Adolphe de la Marck (2). Dès lors, les droits
attachés à l’avouerie n'avaient plus la même importance.
Le 25 mai 1318, Guillaume accorda la possession de la
ville et de la seigneurie à Florent, qui reprit aussitôt le
titre de seigneur de Malines (3).
Les actes malinois prouvent le rétablissement de la
situation d'autrefois, on est revenu dès 1319 aux formules
de 1313 : Guillaume n’est plus mentionné à un titre quel-
conque; par contre, il est question de l’évêque et de
Berthout (4). Si les actes civils sont rendus au nom de
l'évêque de Liège, les Malinois se croient obligés, en
vertu du traité de 1315, à combattre sous les drapeaux
brabançons. La guerre de Fauquemont fournit l’occasion
de remplir cet engagement. Le seigneur de cette ville ne
cessait de léser dans leurs intérêts les habitants de
Maestricht et tâchait, par ces exactions, de remédier à
l'état déplorable de ses finances. Fatigué de présenter de
stériles récriminations, le jeune duc de Brabaut franchit
la Meuse, à la tête d'une armée, dans le cours de l'été de
1318. Les Malinois se distinguèrent brillamment dans
cette campagne, la prise de la place forte de Sittard, prin-
cipale opération militaire de cette guerre, fut en bonne
partie leur œuvre. La ville de Sittard et la citadelle de
(1) BorMaANS et SCHOOLMEESTERS, 0. c., t. III, p. 170.
(2) Les lettres sont datées de Dordrecht, 23 octobre 1319. Les Malinois
sont relevés du serment prêté successivement à Guillaume, comme rem-
plaçant de l’évêque et comme acquéreur des droits des Berthout G(YsE-
LEERS-T(uvys), Additions et Covrections, t. I, p. 74; VAN DOoREN, o. c., t. I,
P+ 49.
(3) L’abandon fait par Guillaume, le 22 mars 1322, des bénéfices provenant
de la seigneurie, ne concerne plus des droits de souveraineté. DEVILLERS,
0. c., t. III, pp. 80 et 798.
(4) G(xseLEERs)-T(uxys), Tyd-Rehkex-Kundige Beschrijvinge, 3% aflevering,
p. 26.
08 LES ALIÉNATIONS DE MALINES
Heerle, enlevées au sire de Fauquemont, furent depuis ce
moment réunies au duché de Limbourg (1).
III
Vicissitudes de la Seigneurie jusqu’à la vente
de Malines au comte de Flandre (1328-1333).
La prospérité croissante de Malines et sa situation
favorable au commerce donnaient à la ville une impor-
tance exceptionnelle. Malheureusement, l'évêque de
Liège n'avait ni le pouvoir, ni le goût d'en recueillir tous
les bénéfices : en réalité, la seigneurie formait une répu-
blique indépendante, presque toujours alliée à l'ennemi
né des Liégeois, le duc de Brabant. C’est dire qu'Adolphe
de la Marck eût cédé volontiers la seigneurie à un prince
qui lui offrirait une suffisante compensation pécuniaire.
La possession de la ville devient dès lors l’objet d’ar-
dentes convoitises. Plus que tout autre, le duc Jean
désirait rendre permanente et lévitimer en droit l'in-
fluence si fréquemment exercée dans l’enclave liégeoise.
D'autre part, sur ce point une entente avec le prince-
évêque paraissait impossible. Jean III espérait-il des
jours plus favorables ou comptait-il sur l’œuvre du temps
pour consolider juridiquement une situation existante en
fait? Quoiqu'il en soit, l’occupation de Malines par un
prince capable d'y maintenir son autorité, d'utiliser
l'acquisition de la seigneurie, lui eût été intolérable.
L'engagement de ne pas acheter Malines semble dès
lors une condition assez naturelle d’une alliance braban-
çonne. Ainsi, lisons-nous dans le traité, conciu le 6 août
(1) HocseM dans CHAPEAVILLE, 0. c., t. II, p. 376, et dans BACHA, 0. c., p. 280;
DE Krerk, 0: Ct. 4 pe 453; DYNTER, 0.c:,t. Il, p. 406.
AU XIV° SIÈCLE 99
1328, entre Jean III et Guillaume de Hainaut : « Encore
sommes accordet, pour débas eskiuwer et pais entirement
à nourir entre nous et nos pays, ke nuls de nous n’aquerra,
par quelconques causes u titèles que ce soit, le part
ne le droiture que li evesque de Liège et li eglise de
Liège ont et avoir pueent en la ville de Malinnes,
ne ès appendances u appartenances, ceste alloiance du-
rant » (1).
Dans la principauté liégeoise, des luttes se succédaient
sans interruption. Les rivalités de Dinant et de Bou-
vignes avaient causé la mort de nombreuses victimes;
Liégeois et Namurois dévastaient à l’envi les frontières
des deux pays. À peine la paix est-elle conclue, que
d’autres querelles non moins acharnées éclatent : la
haine des Awans et des Waroux se réveilla plus furieuse
que jamais. Adolphe de la Marck recourut à une nou-
velle engagère de Malines. En 1328, la ville était cédée
à Renaud de Gueldre, moyennant paiement de douze
mille florins. Si cette aliénation avait acquis de la stabi-
lité, les descendants des Berthout auraient pu un jour
réunir tous les droits dans la seigneurie. Le comte
Renaud accompagna son allié, le prince-évêque, au siège
de Tongres, mais l’abandonna bientôt et quitta la place
dès le début des opérations. Cette déloyauté amena
Adolphe à révoquer l'engagère : dès 1320, la somme
versée par Renaud de Gueldre était remboursée (2).
Déjà le comte de Flandre, Louis de Nevers, s'était
fait le bailleur de fonds de l’évêque de Liège. Il lui avait
avancé une somme de vingt mille florins en 1327; il fut
entendu alors que Malines constituerait la garantie du
(1) DEvizers, o. c., t. III, p. 198; Van Minis, o. c.,t. II, p. 466.
(2) Hocsem dans CHAPEAVILLE, 0. c., t. Il, pp. 401 et 404, et dans Bacua,
0. C.;, p. 300. — Malines aurait été engagée d’abord au comte de Gueldre,
ensuite au Hainaut, et les deux engagères seraient antérieures à l’épiscopat
d'Adolphe de la Marck, d’après PIRENNE, 0. c., t. IL, p. 19.
100 LES ALIÉNATIONS DE MALINES
paiement de la dette (1). Un peu plus tard, la cession
de Malines sembla un fait accompli. Dans une lettre
adressée à l'évêque et au chapitre de Liège, le 20 juillet
1329, Jean XXII se plaignit de la vente de Malines au
comte de Flandre et des hostilités qui l'avaient suivie (2).
La tranquillité de nos provinces exigeait impérieusement
le maintien du sfatu quo à Malines. On s’en rendit
compte à Avignon, et les papes multiplieront leurs
efforts pour empêcher les princes-évêques de détacher la
seigneurie de leurs autres états.
Les dispositions des esprits n'étaient rien moins que
pacifiques en 1329. La guerre contre le sire de Fauque-
mont s'était rallumée. Cette seconde expédition fut aussi
heureuse pour le duc de Brabant que la précédente.
Fauquemont, pris le 9 mai, subit la destruction de sa
citadelle et de Ses murs. (Ce nétait que lepreuiderde
conflagrations autrement importantes. Renaud de Fau-
quemont avait été soutenu dans ses entreprises par Jean
l'Aveugle, parent du duc (3). Ils se réfugièrent l’un et
l’autre à la cour de France. Réduits à une impuissance
complète, ils imaginèrent de soumettre leurs différends
avec Jean III à l'arbitrage de Philippe VI. Celui-ci en
informa le duc qui, décidé à conserver intégralement sa
conquête, déclina la médiation (4). Ce refus humilia
sensiblement le monarque. La rupture fut ensuite con-
sommée par l’hospitalité offerte dans le Brabant à Robert
(1) KERVYN, 0. c., p. 167.
(2) Analysé dans Ri£zLER, Vatikanische Akten zur Zeit Ludwigs des Bayern,
P. 423.
(3) Jean l'Aveugle, cousin germain de Jean III, était fils de Marguerite de
Brabant, sœur de Jean II. La couronne de Bohême, qu’il obtint par sa
femme, ne lui apporta aucun profit; il voulut donc relever son pouvoir en
s’agrandissant dans nos régions, son séjour habituel. C’est dans ce but
qu'il éleva des prétentions sur une part de la succession de son aïeul
Jean I.
(4) DYNTER, 0. c., t. II, p. 556.
AU XIV‘ SIÈCLE IOI
d'Artois (1). Les laborieuses intrigues ourdies par Jean
l’Aveugle allaient aboutir : avec un chef aussi puissant
que Philippe, la coalition formée contre le duc devenait
formidable. Adolphe de la Marck y trouvait sa place
marquée : les sujets de plainte ne lui manquaient pas.
La principauté venait d'être profondément bouleversée
par les émeutes de Pierre Andricas; choisissant son
moment, Jean III avait pris d'assaut la ville de Malines.
L'opposition aux Liégeois triomphait : la bourgeoisie,
restée en bonne partie fidèle à la cause brabançonne,
avait réservé au duc le plus joyeux accueil (2).
Les Malinois se lancèrent dans la lutte avec ardeur :
leur contingent accourut le premier à Heylissem, à l'appel
du duc; l'entrée en négociations provoquera parmi eux
des manifestations de vif mécontentement. Les alliés
dévastèrent le Brabant au printemps de 1332. Presque
aussitôt les affaires changèrent brusquement de face.
Jean XXII, organisateur zélé de la guerre sainte, souffrit
des complications élevées en Lotharingie. Les projets de
croisade, fort avancés, paraissaient à la veille de leur
réalisation. Le moment était propice : les rois de France
et d'Angleterre se montraient sympathiques à l’expédi-
tion; les relations des deux monarques justifiaient encore
l'espoir d’une action combinée de leurs pays (3). Dès le
(1) Beau-frère de Philippe VI, dont il avait épousé la sœur, Robert
d'Artois fit de vains efforts pour obtenir le comté d’Artois dévolu à sa tante
Mathilde. Pour entrer en possession du fief qu’il convoitait, il ne craignit
pas de recourir à des pièces fausses. Banni du royaume de France au mois
de mai 1332, il se réfugia sur les terres du duc de Brabant, où il trouva un
abri au manoir d’Argenteau. Il se rendit plus tard en Angleterre et y
engagea Edouard III à faire valoir ses droits sur la couronne de France.
Ses excitations eurent une influence déterminante sur l'ouverture de la
guerre de Cent ans. JEHAN LE BEL, Chroniques, édit. Polain, t. I, p. 95;
FRoissarT, Chroniques, édit. Kervyn de Lettenhove, t. XVII, p. 300, ett. XX,
p. 144; DE KLERK. o. c., t. I, p. 402.
(2) JEAN DES PREIS, 0. c., t. VI, p. 485.
(3) Lor, Projets de croisade sous Charles le Bel et sous Philippe VI de Valois,
p. 503 (Bibl. Ecole des Chartes, t. XX); DÉpPrez, Les Préliminaires de la Guerre de
cent ans, p. 86 (Bibl. Ecoles françaises d'Athènes et de Rome, t. LXXXV, 1902).
102 LES ALIÉNATIONS DE MALINES
ro avril, le Souverain Pontife avait écrit à Philippe VI,
une lettre par laquelle il le pressait d'arrêter les hosti-
lités (1). La tête de l'opposition vint à défaillir : le roi de
France s'établissait médiateur entre les parties et procla-
mait une trève d’une année. Ses griefs personnels contre
le duc s'évanouissaient avec le départ de Robert d'Artois.
Jean de Brabant, qui avait répudié naguère l'intervention
royale, se soumettait sans réserves au jugement que por-
tera Philippe sur les conflits avec les divers alliés (2).
Quelques jours plus tard, le 8 juillet, le traité de Crève-
cœur en Brie opérait une union intime entre la maison
de Brabant et celle de Valois. On y stipula le mariage
de Marie de France, fille de Philippe VI et de Jean,
héritier présomptif de la couronne ducale (3). Le jeune
prince avait été précédemment fiancé à une fille de Guil-
laume de Hainaut. Jean III sacrifiait ainsi l’amitié de ce
dernier. Le commencement des pourparlers dut coïncider
à peu près avec les débuts des opérations militaires. Jean
Desprez nous a transmis le texte d’un jugement prononcé
entre Jean III et Adolphe de la Marck par l’évêque de
Térouanne, l'abbé de St-Nicaise de Reims et d’autres
représentants du roi, le dimanche 14 juin (4). Il y est dit
que le prince-évêque a protesté qu'il ne pourrait recon-
naître des stipulations contraires aux engagements con-
clus avec le comte de Flandre au sujet de Malines. Le
document en question répondant aux griefs articulés par
(D'RIEZLER, 0 0, p.920:
(2) GACHARD, Bulletin cilé, p. 276.
(3) Viarp, La France sous Philippe VI de Valois, dans la Revue des Questions
Historiques, t. LIX, 1896, p. 366.
(4) JEAN DES PREIS, 0. c., t. VI, p. 508. En 1332, le dimanche suivant la
St-Barnabé, n'était pas le 12 juin, comme le porte la transcription du
document, mais le 14. — Jean de Vienne, doyen de l’église du Mans
jusqu'au 6 avril 1328, devint ensuite évêque d’Avranches. Transféré de ce
siège à celui de Térouanne, en 1330, il resta attaché à cette église pendant
4 ans. Du 12 octobre 13°4 jusqu’à sa mort, survenue le 14 juin 1351, il fut
archevêque de Reims. EUBEL, o. c., t. I, pp. 64, 367 et 440.
AU XIV* SIÈCLE 103
l'évêque et communiqués à Philippe VI, constitue des
propositions provisoires. L'évêque Ghini d'Arras et Hues
Quireis, maître d'hôtel du roi de France, arrivèrent dans
nos régions, afin de préparer, sur la base de cette sen-
tence, l'adoption des conditions de paix définitive qui
allaient être arrêtées à Cambrai, après l'expiration de la
trève d’un an (1). Ils se rendirent dans diverses villes,
notamment à Bruxelles et à Malines; leurs travaux les y
absorbèrent pendant de nombreuses journées {2). Les
deux commissaires français prononcèrent le jugement
pacifique à Cambrai, le 20 mai, en présence du duc de
Brabant et des représentants d’Adolphe de la Marck (3).
L’apaisement obtenu ne fut que momentané. En s'abste-
nant de résoudre ie problème malinois, l’évêque d’Arras
et Hues Quireis laissaient la porte ouverte à de nouveaux
conflits. Louis de Nevers, présent lui aussi à Cambrai,
(1) André Ghini de Malpighi, trésorier de l’église de Reims, fut nommé,
le 18 décembre 1329, évêque d'Arras, par Jean XXII. Le 12 septembre 1334,
il fut transféré au siège de Tournai. Dans sa première promotion du 20
septembre 1342, Clément VI le créa cardinal du titre de S e-Suzanne. Ghini
quittait la curie pour se rendre en Aragon, le 1 février 1343. Il mourut à
Perpignan, le 2 juin 1343. EUBEL, o. c., t. I, pp. 17, 46, 117, 516. — Hue
Quieret, chevalier, figure dans les journaux du Trésor de 1332 comme
maître de l’hôtel et chambellan de Philippe de Valois. Sa mission dans
nos provinces ne fut pas la seule; en février 1336, il se rendit auprès de
Benoît XII et alla préparer le terrain en vue de la visite du roi à Avignon.
Amiral depuis 1336, il commanda à diverses reprises des croisières dans
la Manche et la mer du Nord, pour donner la chasse aux navires anglais
transportant les laines. Sa flotte, qui emporta la ville de Southampton en
1338, était munie de bouches à feu. Hue Quieret exerça également un
commandement à la bataille navale de l’Eciuse, du 24 juin 1340, dans
laquelle il perdit la vie. DÉPREZ, 0. c., passim; VIARD, 0. c., p. 400; Les
Grandes Chroniques de St-Denis, édit. Paris, t. V, p. 387.
(2) C’est en présence des deux fondés de pouvoir de Philippe VI que le
comte de Flandre et le comte de Gueldre se rencontrèrent à Malines le
14 avril 1333. Les difficultés qui, à la suite du traité de Crèvecœur avaient
surgi entre le duc et le comte de Haïnaut, les occupèrent particulièrement.
On y projeta une seconde réunion, à tenir le 22 juillet, et à laquelle 2ssis-
teraient aussi Jean III et Guillaume. DEviccers, 0. c., t. III, p. 298;
VAN Minis, o. c., t. II, p. 547.
(3) JEAN Des PREïS, 0. c., t. VI, p. 512.
104 0 LES ALIÉNATIONS DE MALINES
s'aboucha avec les chanoines de St-Lambert, députés
par le prince-évêque. Il leur représenta combien les sym-
pathies de Philippe VI pour le duc de Brabant étaient
préjudiciables aux intérêts liégeois. Jean IIT s'était em-
paré de Malines et la sentence d'arbitrage ne soufflait
mot de la restitution de la seigneurie à Adolphe de la
Marck. Pour rentrer en possession de ce territoire, les
Liégeois devraient monter une expédition militaire des
plus onéreuses. Mieux valait donc presser la vente, dont
il était question depuis si longtemps. Le 22 mai, Louis
délivrait procuration à son cher et aimé clerc et conseiller,
Jean de Cadzand, pour négocier l'achat de Malines (1).
Nous espérons publier prochainement le dévelop-
pement et la continuation de cette étude, avec, en
annexe, diverses pièces justificatives inédites.
Chanoine KEMPENEER.
(1) Nous loys cuens de flandre, de nevers et de rethest faisons savoir
atous que nous avons donne et donnons par ces presentes pooir et man-
dement especial a notre chier et ame clerc et consellier, maistre Jehan de
Caedzant de traiter au nom de nous et pour nous a reverent pere en Dieu
mess. Adolf par la grace de Dieu evesque dou liege notre cousin et a
honnour. hommes le doyen et le capitle del eglise dou liege et atous aultres
a qui il appartient ou puet appartenir sur le vendage et achat de la ville de
Maalines et des appertenances dycelle et de achater dycelle pour rous et a
notre oes et de nous obligier atenir lachat de ladicte ville et appertenances
et a paier les deniers pour lesquels elle soit a notre oes et lui achetee
et de faire tout che qui au dit achat appartendra ou sera proufitable ou
necessaire et que nous en ce cas feriens ou faire pourriens se present y
estiens. Et promettons sus lobligacon de tous nos biens avoir ferme et
estable tout ce que par notre dit clerc sera fait, convenanchiet et procuree
es choses dessus dites et chascune dycelles. En tesmoing desquelles choses
nous avons fait mettre notre scel en ces presentes lettres qui furent faites
et donées a Cambray le velle de la penthecouste xxI1 jours de may lan
de grace mil CCCXXXIII. Archives générales du royaume, Juventaire des
Registres des chambres des comptes, t. 1, p. 215, n° 47; Archives du Nord à
Lille, Inventaire sommaire des archives de la chambre des comptes par DESPLANQUE,
t: IL;-D.(64.
OT A
Pre v
» A
af ‘
See h
ENFET Re
4 Fi à
à
n
Dan
=
More
“à
LL
.
DA Er, Ci
0
M
RTS
(COG1) one je ‘Suatueq burn op oguwior
nid opr
PJ SOUPE 9P AIIA 9P [90H — [ auoueIg
f JUOIUTPS 26 JUALULS 0% JUNE 11 AUNE4 26
L'Hôtel de ville de Malines
SONNORIGINE; "SON HISTOIRE, ETcSA RESTAURATION
Conférence donnée au Cercle Archéologique
par le Chanoine G. van Caster, le 4 août 1905
MESSIEURS,
diverses occasions, exprimé le désir de voir les
façades de l'Hôtel de ville rétablies dans leur
= À) état primitif. Chaque fois que l’on renouvelait
les couches de peinture, nous regrettions que, sous pré-
texte d'économie, les édiles faisaient régulièrement une
dépense assez ronde et fort inutile. Le badigeon, pour
être composé de céruse et d'huile, n’en est pas plus artis-
tique. Et cependant, depuis plus d’un siècle, il a la
prétention de faire la toilette de notre vieux Beyaerd
(c'est le nom que portait autrefois l'Hôtel de ville de
Malines).
106 T'HOTEL-DEUMVILLE
Désirant arriver à une solution pratique, nous don-
nâmes à notre Cercle, le 3 avril 1903, une conférence sur
l'état de délabrement extérieur du Beyaerd, et la néces-
sité de mettre la main à l’œuvre pour rendre au monu-
ment son aspect d'autrefois.
Comme suite à cette conférence, il fut décidé d'écrire,
au nom du Cercle, à l'Administration communale, et de
lui demander qu'après avoir poursuivi déjà la restaura-
tion de plusieurs maisons appartenant à des particuliers,
elle voulut bien s'intéresser aussi à la restauration de la
Maison de tous les habitants de la ville. Voici la teneur
de cette missive :
Malines, le 3 avril 1903.
Messieurs les Bourgmestre et Echevins
de la Ville de Malines,
Notre Cercle Archéologique a déjà recommandé à votre sollicitude
les façades de plusieurs habitations bourgeoïses, dont l’état de déla-
brement réclamait une restauration urgente. Vous ne vous êtes pas
contentés, Messieurs, de contribuer largement aux dépenses exigées
par les travaux de ce genre. Vous avez trouvé le moyen de perpétuer
votre œuvre en rendant la Ville propriétaire des façades dont vous
avez entrepris et achevé la restauration ou même la réfection com-
plète.
Nous pensons que le moment est venu d’attirer votre attention sur
les façades d’une maison qui doit intéresser tous les habitants de la
Ville, et en particulier les membres de l'Administration communale.
L’ancien Magistrat de notre cité en prit possession en 1474. Le
bâtiment principal date au moins du xiv*, si pas du xt siècle. Il
conserva sa physionomie primitive jusqu’au xvirre. On démolit alors
le pignon regardant la Grand” place; les fenêtres furent privées de
leurs croisillons, garnies de faux appuis à balustres, et de volets à
jalousies. Les lucarnes à gradins furent également enlevées, pour faire
place à une corniche immense, qui paraît construite pour abriter les
passants. Les murs en pierre furent cachés sous un crépi épais recou-
vert lui-même de couleur à l’huile.
Depuis bientôt deux siècles, cette façade occasionne, à intervalles
Planche II — Hôtel de ville de Malires
Façade latérale S.-E., vers la Grard’ plate
TRE
Etat actuel (1905)
DE MALINES 107
réguliers de cinq à six années, des dépenses assez rondes dont on
pourrait réduire la fréquence par une restauration bien comprise et
exécutée dans de bonnes conditions.
Notre Hôtel de ville, restauré comme il mérite de lêtre, fera
honneur à l'Administration qui lui aura rendu son aspect primitif.
Agréez, Messieurs, l’assurance de notre considération la plus dis-
tinguée.
Le Secrétaire, Le President,
H. CoNINCKx. G. vaN CASTER, chan.
Au commencement de cette année, on entama enfin le
dérochage des diverses façades, et bientôt le monument
se montra à nos regards avec des témoignages assez nom-
breux pour permettre une restitution complète de son
état antérieur (voyez planches I et Il).
À la demande de M. l'Échevin des Travaux publics,
nous mîmes la question de la restauration de l'Hôtel de
ville à l’ordre du jour de la séance de notre Cercle, tenue
le 3 mars dernier. Nous avions cru que le sujet, si inté-
ressant pour divers motifs, aurait provoqué un échange
de vues et fourni des renseignements historiques per-
mettant, si pas une conclusion immédiate — que l’on
aurait pu considérer à juste titre comme intempestive, —
du moins quelques conjectures pouvant servir de base
à un projet de restauration.
N'étant pas préparé moi-même, j'aurais préféré m'in-
struire davantage avant de prendre part à la discussion;
mais personne ne demandant la parole, je fus obligé de
conférer à l'improviste, me rappelant ce que mes souvenirs
avaient pu garder. Je fis un résumé succinct de l’histoire
du Beyaerd, et complétai ce récit en expliquant comment
je concevais la restauration désirée.
La conférence d’aujourd’hui ne sera donc pour ainsi
dire que le développement de ce que disais très sommai-
rement à la séance du 3 mars.
FO8 L'HÔTEL DE VILLE
Restaurer un bâtiment, c’est remettre à sa construction
une partie usée ou disparue. Pour bien restaurer, il faut
nécessairement se borner à refaire ce qui existait d’abord,
et surtout se garder de modifier, sous prétexte de vouloir
embellir.
Mais pour refaire, il faut connaître ce qui était autre-
fois, et consulter les sources qui peuvent fournir les
renseignements indispensables. Dans le cas présent,
nous avons les Archives de la Ville, des peintures fort
anciennes, des dessins plus ou moins corrects, et enfin
le bâtiment lui-même.
Ce que les Archives nous apprennent
au sujet du « Beyaerd »
Le plus ancien document relatif à l'Hôtel de ville, est
une reconnaissance du Magistrat de Malines, qui s'engage,
« en corps, à payer en déans les quinze jours après Pâques
1311, au lombard Berard de Croisilles, la somme de
50 livres de gros tournois pour l'achat de /a maison des
Caorsins, appartenant à Denis de la Rocq, aussi lom-
bard. En outre, chacun des membres du Magistrat donne
en garantie ses meubles et immeubles quelconques. Le
paiement devra se faire entre les mains du dit Berard,
ou au porteur de cette lettre de reconnaissance, datée du
1 août 1310, » et dont voici le texte :
À tous chiaus que ces présentes lettres verront et orront, li maistre
dou commun eschevin jurés consaus et toute li communités de la
Ville de Malines salus et connissance de veritei.
Sachent tuit que nous devons et sommes tenu et cascuns de nous
pour le tout à no boin ami Berard de Croisilles, lombard, depar Denis
de la Rocq, lombard, chyunquante libras de gros tornois vies dou roy
de France, boins et loiaus pour le raison del héritage à tout le treflons
et toutes ses appartenanches, con appièle le maison des Caorsins,
DE MALINES ss 109
séant daleis lattre Saint Rommoud à Malines; le quel li dis Denis vendi
àle ville de Malines; les quels Denis nous promettons et avons encou-
vent et cascuns de nous pour le tout par le volontei et requeste don
dit Denis, à rendre et à paier au dit Berard ou au porteur de ces
lettres, dedens les prochains quinze jours après le Pasque prochaine-
ment venant. Et se nous deffalions de paier cesse dette devant dite,
fust en tout ou en partie, que sa namegne au termine devant nominei,
nous volons et consentons que li dis Berars ou li porteres de ces
lettres puist despendre sour nous et pour le ville de Malines cascuns
jor après ce qu’il nous ara requis de paier ceste dette, vinc sols de
paiement communement courant à Malines; lesquels vine sols pour
cascun jor nous lui promettons à rendre et à paier avec tous cous
frais et damages quil en aroit et seroit en quelconques manieres que
ce fust si avant com il ou li porteres ces lettres le porroit monstrer
raisonnablement avoec le principal dette et sans celi amenrir. Et quant
à ce nous nous mettons et obligons en droit et en loy et en abandon
envers toutes justices et cascun de nous pour le tout et tous nos biens
aussi moebles et nonmoebles presens et àvenir ou conlis puist trouver.
Et rononchons à toutes exceptions et bares de plait et de bois die et
à toutes les autres coses généralement et especialement quelles que
elles soient que aiïdier nous porroient et le devant dit Berard ou le
porteur de ces lettres grever contre ces presentes lettres ou contre
aulcune des convenenches deseuredites. En tesmoignage et en fer-
metéi de la quel cose nous avons scelees ces presentes lettres dou
commun scel dele Ville de Malines devantdite, qui furent faites et
données enlan de grace mil trois cent et dis, le jor de la feste saint
pierre entrant aoust.
(Original sur parchemin : grand sceau avec contrescel en cire verte,
pendant à queue de parchemin siGILLVM MACHLINE.— En signe d’acquit,
le document porte plusieurs entailles par le milieu du texte.)
Monsieur HERMANS, archiviste-bibliothécaire de la
Ville, nous a communiqué un cahier manuscrit contenant
des extraits des comptes communaux, adhéritances, etc.,
relatifs aux bâtiments qui composent notre Hôtel de ville.
Nous y trouvons qu’en 1345, le Receveur communal,
Jean de Rogbroec, permet au lombard Léonard Gardetes,
de faire à sa maison appelée le Beyaerd, autant de
fenêtres et de portes qu'il lui en faudra, du côté de la
IIO HOTEL DE VILLE
Place (3). Le 1 décembre 1383, la Ville achète d'un
nommé Jean Palyn, le Beyaerd avec toutes les charges
dont il était grevé (4). Les Registres aux adhéritances,
dits Goedenisse-boecken, des années 1385 et 1386, nous
font connaître que divers remboursements de rentes ont
été effectués alors (5). Une maison dite Profete, et une
autre appelée Tabbaert, situées derrière le Beyaerd et
appartenant à la Ville, subissent d'importantes répara-
tions en 1395 (6). C'est là, à notre connaissance, tout ce
que les Archives nous apprennent au sujet des propriétés
acquises par le Magistrat jusqu'à la fin du xrv° siècle.
Puis, après une période de cinquante années de parci-
monie, les achats reprennent. Il est à remarquer pourtant
que toutes les propriétés acquises ne sont pas affectées
aux services communaux. Il en est qu'on met en location,
(3) loannes de Rogbroec, miles, receptor ville Machlinen, pro utilitate
eiusdem velle, consentit Leonardo de Gardetes, lombardo, quod idem
Leonardus in hereditate sua, Bevyaerd, sita iuxta forum Machlinie.. poterit
corpentare seu edificari facere. tot fenestras et ianuas quot ipsi sufficiant,
versus forum. (Indic. chron. 1345, 8.)
(4) Dat die stat cochte den Beyaert metten chynse die dair toe behoerde,
jeghen Janne Palyn. r Dec. Ixxiijx (Compte communal, 1384-85, fol. 199, v®).
pacti quas habuïit ad hereditatem dictam Beyaert dicte ville, super forum
propre atrium beati Rumoldi situatam. (Goedenisbock, 1385, fol. 51, vs°).
Johannes Sconejans, beenhauwer, filius quondam Nycholai Sconejans
obtulit usufructum quem habuit in x libras lovanienses hereditarii census,
ad hereditatem dictam Beyaert cum omnibus domibus ad hanc pertinen-
tibus fundo etc. nunc ville Machlinensis prope atrium ecclesie sancti Ru-
moldi super forum Machlinense situatam. À beato Rumoldo iure, etc., ad
opus Johannis Coc, qui Johannes Coc, post premissa. ÿ. Rumoldo Bau re-
ceptori ville Machlinensis ad opus eiusdem ville dictas x libras lova-
nienses a beato Rumoldo warandas, etc. ut supra.
(Goedenisboek, n° 8, 1386, fol. 86.)
(6) Item, van metsene ane den Prophete achter den Beyaert, xxij in Mey.
— Îlem, van timmerne ane den Prophete achter den Beyaert, v in Iunio. —
Im, van deckene tac op ten Prophete ende opten Tabbaert, xij in Iunio. —
Item, van ïij scoorsteenpipen te hogene in den Prophete, neven den Tab-
baert, xxiij Octobris. (Compte communal, 1395.)
DE MALINES CPE
mais toujours sous réserve que le baïl serait rompu dès
que la Ville aurait besoin de l'immeuble loué. C’est ainsi
qu'en 1444, on indemnisa une femme, parcequ’elle avait
été obligée de louer une chambre ailleurs (7). En 1457,
on achète la maison d’une veuve van Loven, située rue
des Ciseaux, à côté de la porte de sortie du Beyaerd (8).
Cinq années plus tard, le sellier Jean de Zedelere et
l'armurier Corneille Geereghem cèdent leurs propriétés
contigues au Beyaerd (9). Un forgeron, qui avait vendu
sa maison avec réserve de pouvoir l’habiter sa vie durant,
renonce à ce droit moyennant une indemnité de xrr1 livres
xv escalins de Brabant (10). Le compte de 1500 nous
apprend que les Receveurs ont loué une maison à
Jacques van de Venne, une autre à Gauthier de Greve
et une troisième à Christophe van Scoenoye (11). En
1508, deux maisonnettes situées derrière le Beyaerd, et
appartenant à Paul Frays, sont aussi achetées par la
(7) Item ghegeve eenen vroukene die achter den Beyaert woonde ende
elders 1 camere huren moeste buyten tyds, omme der tymmeringhe Wille
van der Stad. (Compte communal, 1444.)
(8) Item ghecocht ieghen de Weduwe van Loven, ‘t huyske achter ane de
poirte van den beyaert gheleghen in de Scheerstrate.
Item betaelt drien gesellen, van den huyse achter den beyaert af te bre-
kene. (Indic. Chronol., 1457, p. 42.)
(0) 1463. Item betaelt Janne de Zedelere zadelmakere, van ae hofstad
ghelegen tusschen den Beyaert ende Macharis de Barbier, gelyc dat blyct
by eenen scepen brieve. — Ultima Septembris Ixiij. — xiij libias grossorum.
Item betaelt Cornelys Gheereghem den Wapenmakere, van zynder hof-
stad aldernaest den beyaert, achter vytcomende met eenen plaetskene ende
met eene stalle, gelyc dat blyct by enen scepenbrieve — comt op xxx pon-
den grooten.
(10) 1496. Item betaelt den smid van onsen genadighen heere, van den
afcoop van den huyse in den Beyaert, dat hem toegesegt was zynen leef-
dage te bewoenene, ende de stad wederomme overgelaten heeft. — xij pon-
den xv schellingen brabants. (Indic. chronol., p. 31.)
(11) Op ten xx° dach van jaïie a° xv°, so hebben de Rentmeesters van der
stad verhuert Jacob van den Venne, alias Eveloge, het cleyn huys in den
Beyaert, gestaen tusschen Keyserick ende meester Willem Boeckmans.
(Ten selven tyde) verhuert Wouteren de Greve een huys aen den Beyaert,
geheeten Keyserricke, uut voerweerden waer ‘t by alsoe dat de stad het-
112 L'HÔTEL DE VILLE
Ville (12). C'est sans doute la dernière acquisition faite
pendant le xvr' siècle, car nous n'avons pas trouvé men-
tion d'achats ultérieurs.
On n'avait cependant pas attendu jusqu'alors pour
faire la toilette des parties affectées aux services de la
Ville. Le ménage du Magistrat était bien fourni d’usten-
siles de tout genre : chenets, casseroles, coffres, bancs,
tables, nappes, etc. Nous avons trouvé dans un vieux
Rootboeck, appelé aussi Xaws et Registre mutilé, un inven-
taire du mobilier, dressé en 1444 (13).
L’extérieur du monument était également bien soigné.
Henri de Bock et Jean van Berlaer fournissent un cadran
en fer forgé, à placer dans la partie supérieure du pignon
principal. Ils y avaient employé 606 livres de métal; et
ik leur avait été payé de ce chef 10 livres 2 escalins de
gros (14). De nouvelles charpentes furent établies, en 1455,
au bâtiment de l'entrée, à la construction voisine où était
selve huys binnen desen voergescreven jaerschaire notelec te doen hadde,
dat sy alsdan terstont selen mogen aenveerden.
Verhuert Kerstoffelen van Scoenoge de Scheemaker, ’t cleyn huys in den
Bevyaert naest de trappen, met conditie als Keyserryke, boven.
(Registre mutilé dit Xawc (CHaÔS), et aussi Oud-Rootboek.)
(12) Item betaelt Pauwels Frays, aen de comerscap van ij huyskens die
hem toebehoerden, gelegen achter den Beyaert, ende ieghen hem gecocht,
ende daer af hem betaelt, boven den chyns uytgaende. — xviii. noù. —
ij ponden x schellingen. (Compte communal, 1528.)
(13) Dit es den huysraed van den Bcyaerd : Item. Twee banken op den vloer,
een banc ind kamerken. — It. vier ..?.. in de scryfcamere, twee bran-
dere, een tafele met twee scraghen. — It. boven op de zale ij banken voer
de venstere, ende iij banken. — It. Cantoor daer men op recht, twee bran-
dere, twee schmale teghen ‘t vier te settene. — It. In de cokene een yseren
panne, een kiste met ammelaken. — It. een ammelaken van xij elleniij
quart, een van vi ellen, twee ammelaken elc van vr elle lanc, twee dwalen
van iij ellen. — It. een grote lanterne in den Beyaerd voer op ten vloer. —
It. x dossine lederen cussen. (Registre mutilé dit Xawçg (Chaôs), p. cxvi.)
(14) Item betaelt Heinric de Bock ende Janne vau Berlair,voir vit vi pond
geslegens ysers gebesicht toten wyseren op den Beyaert, coste elc pond in
ronde gewracht, üüij gulden, — Comt tsamen op x pond ij schellingen groo-
ten Mechelsch. (Compte communal, 1454-55, fol. 154 verso.)
DE MALINES TES
le bureau du Receveur communal, et à la cage d'escalier
qui existe encore aujourd'hui derrière ce bâtiment. L'’en-
treprise est faite pour la somme de 27 livres 13 escalins
2 deniers de gros, monnaie de Malines (15). La fabrique
de l’église Saint-Rombaut cède à l'Administration com-
munale les pierres nécessaires à la confection de lions.
Nous ferons remarquer qu'il s’agit ici des lions placés sur
le garde-corps du perron devant le Beyaerd, et non de
ceux qui décoraient le pignon de la façade (16). Ces
derniers, au nombre de sept, furent polychromés par
Jean den Hollandere, pour le prix de 2 livres 3 escalins
de gros de Malines (17). Le même artiste fut chargé
de décorer le cadran de l'horloge.
Un incendie détruisit, en 1462, diverses dépendances
du Beyaerd et quelques-unes des maisons avoisinantes.
D’après le compte communal, ceux qui avaient tra-
vaillé à éteindre le feu furent récompensés pour leurs
peines (18). On n’attendit pas longtemps pour remettre
une toiture neuve sur le bâtiment incendié. Ce travail fut
(15) Betaelt Janne den domme ende Lauweris Vanden Bossche, voir dat
zy grmaect hebben ende getymmert den Beyaert met drie stagien ende de
cappe, den Wendelsteen met eender stagien metten cappen, den cleynen
Beyaert met drie stagien met eender cappe, ende opten Rentmeestere
camere een cappe. Al besteet aen hen beider in tasse, ende hen gegeven
xxvij ponden xiij schellingen ij deniers grooten Mechelsch.
(Compte communal, 1454-55, fol. 148 vS°.)
(16) Item. betaelt der kercken van Sint Rommout van steenen ghecocht
omme de leuwen daer afte makene die voir den beyaert staen. — Comt
xv schellingen 1x deniers grooten. ende Peteren Waelpuyt betaelt van den
leeuwen van den voirseiden steenen te makene xvur schellingen grooten.
— Comt op xxxiij schellingen 1x deniers grooten mechelsch.
(Compte communal, 1454-55, fol. 151 v°°.)
(17) Item betaelt meester Janne den Hollandere, vande wyseren van den
Beyaert, ende van den zeven leeuwen boven den gevel, te stofferen endete
vergaildene. Comt op ij ponden iiij schellingen grooten mechelsch. — xiiij
in Julio. (Compte communal, 1454-55, fol. 154.)
(18) Item betaelt den ghenen die ten brande waeren, doent brande neeven
op den Beyaert. ij Octobris. (Indic. Chronol., 1462, p. 28.)
II4 L'HÔTEL DE VILLE
confié à Jean Wischhagen (19). Il est à remarquer que
les diverses propriétés qui forment le bloc appartenant
à la Ville, sont considérées comme situées dans l’enclos
du Beyaerd. Ce nom ne s’appliquait pas seulement aux
parties affectées à l’usage de l'Administration commu-
nale, mais à l’ensemble.
Peintures anciennes figurant le « Beyaerd »
Il existe à l’église Métropolitaine une série de vingt-
cinq tableaux représentant des épisodes de la vie et de
la légende de saint Rumold. Au vingt-unième, figure un
édicule ouvert du côté du spectateur. Dans l’édicule, la
châsse du Saint est exposée à la vénération des fidèles
prosternés, et adressant leurs supplications au protecteur
de la cité. Au-dessus de l’édicule, dans une perspective,
on voit le chœur et la partie absidale de l’église, le
Beyaerd et une partie des halles. Ces tableaux, qui
sont loin d’avoir tous la même valeur artistique, parais-
sent avoir été peint de 1480 à 1515. On peut donc
admettre que celui qui nous intéresse fut peint entre
1500 et 1510. Cette peinture est ainsi un des documents
les plus importants pour l’histoire de notre Hôtel de
ville, parce qu'il nous montre le Beyaerd tel qu'il était
après l'achèvement des travaux d'appropriation et d’agran-
dissement que mentionnent les archives. En la citant,
nous l’appellerons /a vieille peinture (voyez planche ITT).
Il est un second tableau, conservé à la chambre des
marguilliers de l’église des SS. Pierre et Paul, que nous
nommerons la peinture de 1650 (voyez planche IV), parce
qu’il fut fait en cette année, en souvenir d’une guérison
(19) Item betaelt meester Janne Wischhaghen, van den tymmerwerc te
makene vanden nuwen Beyaerde. (Indic. chronol., p. 31.)
Pianche III — Hôtel de ville de Malines
4
i
RE k
LRTRENL
e 1500 environ (tableau no 21 de la légende de S. Rumold)
D'après une vieille peinture d
conservée à l’église métropolitaine
Planche IV Hôtel de ville, pignon S.-E., vers la Grand’ place
Là
la
k
i
l
D'après une peinture de 1650, conservée à l’église des SS. Pierre et Paul
DE MALINES 1 4 1)
extraordinaire arrivée l’année précédente, par l’interces-
sion de saint François-Xavier. La scène est figurée au
premier plan, à gauche du tableau; une vue de la Grand’
Place occupe le milieu. On y remarque le pignon de
l'Hôtel de ville tel qu’il était alors. L'artiste s’est trompé
en mettant quatre fenêtres à la façade, tandis qu’il n’en
existe que trois. On ne peut lui en vouloir pour cette
petite erreur concernant un détail qui était pour lui sans
importance. La peinture a cependant pour nous une
grande valeur historique. Elle prouve, en effet, que
l'Hôtel de ville avait, du côté de la Grand’ Place, un
pignon à gradins, aux détails près, semblable à celui de
l'entrée principale.
Aquarelles et dessins du « Beyaerd »
Divers aquarellistes et dessinateurs ont reproduit
des vues de Malines et de ses principaux monuments.
On connaît Mardulyn, De Noter, van den Eynde et
d’autres.
De Noter est le principal producteur des aquarelles
malinoises. Il en fit plusieurs éditions, les unes plus
coquettes que les autres. Cet artiste ne manquait pas de
talent, mais il avait le grand défaut de manquer de
fidélité. Il cherchait à rendre ses vues plus pittoresques,
et, pour ce faire, il ajoutait volontiers des clochetons,
des pinacles, des lucarnes, des flèches, voire même des
pignons à gradins, là où rien de semblable n'avait existé.
I1 perçait des fenêtres dans les pleins et bouchait celles
qu'il ne lui plaisait point de voir à la place qu’elles
occupaient dans la construction. Il plantait des arbres
lorsque le paysage lui paraissait exiger ce décor, ou les
supprimait quand ils gênaient la vue. Il à fait des
perspectives absolument impossibles. Certains de ses
116 L'HÔTEL DE VILLE
LA
dessins montrent au spectateur non seulement ce qui est
devant lui, mais encore ce qui se trouve à droite et à :
gauche, c'est-à-dire ce qu'il ne pourrait apercevoir qu’en
se tournant successivement de côté et d'autre. Il a fait
de vrais panoramas.
Le dessin du Beyaerd que nous a laissé De Noter ne
pourrait pas servir de guide au restaurateur. Bornons-
nous à faire remarquer le pignon qu'il ajoute à l'extrémité
gauche de la façade principale. Pareille disposition est
de nature à plaire aux amateurs de symétrie, mais elle
ne saurait se justifier.
Mardulyn n'était pas aquarelliste, mais ses lavis sont
vrais. Leur auteur est fidèle. [lnajoutet men; eni ne
retranche rien. On peut cependant lui reprocher assez
d’incorrection dans le dessin. Mardulyn n'avait pas le
compas « dans l'œil ». Ses portes et ses fenêtres sont trop
étroites ou trop larges, trop hautes ou trop basses;
mais elles sont à la place qu'elles occupaient dans le
bâtiment.
Van den Eynde n’est pas non plus fin dessinateur.
Ses aquarelles ne sont pas plus correctes que les lavis
de Mardulyn, mais elles flattent davantage par la cou-
leur. Elles ne peuvent cependant pas être comparées
aux œuvres de De Noter, ni comme dessin ni comme
exécution.
Nous avions indiqué comme quatrième source de
renseignements le bâtiment lui-même. Nous y puiserons
largement lorsque nous examinerons de quelle manière
le Beyaerd a été transformé, et comment il devrait être
restauré.
Transformation du xvir et du xvirr siècle
Les difiérents bâtiments acquis par la Ville subirent,
après le xvi‘ siècle, des modifications assez importantes.
Planche V — Hôtel de ville de Malines
Appareil intérieur du premier bâtiment
DE MALINES FE?
Les unes sont relatives aux dispositions intérieures, les
autres concernent l'extérieur. Ces dérnières nous inté-
ressent tout particulièrement. Aussi ne signalerons-nous
les autres que pour autant qu'elles soient connexes avec
les changements extérieurs.
Les comptes communaux de cette époque ne donnent
pas, comme ceux de la période précédente, des détailsassez
précis qui permettent de reconnaître le travail exécuté
et la partie du monument à laquelle il se rapporte. Les
Receveurs se sont contentés d'indiquer dans leurs regis-
tres le montant des payements, et d'ajouter que la
dépense est faite pour achat de bois, de pierre bleue ou
blanche, de briques, etc. Le prix de la journée est égale-
ment inscrit sans la moindre mention du travail pour
lequel le salaire est payé.
Nos recherches, et celles qu'a bien voulu faire pour
nous M. l’archiviste HERMANS, nous ont cependant fourni
quelque notions précises au sujet des travaux successifs
de quelque importance, exécutés au Beyaerd, du xvi‘ au
xix siècle.
Examen des divers bâtiments
Rappelons que l'Hôtel de ville est un ensemble de
bâtiments successivement acquis et appropriés par l'Ad-
ministration communale.
Le premier bâtiment est celui de l'entrée. L'appareil des
murs, tant à l’intérieur (voyez planche V) qu’à l'extérieur
(voyez planche I, 1) nous paraissent indiquer une con-
struction du xrrr° siècle. D’autres la croient antérieure à
cette époque. L'ancienne entrée du souterrain près du
perron, les deux arcs en plein cintre au côté latéral, les
modillons de la corniche et le corbeau du ramaant de
gable de la façade d'entrée (voyez planche VI) sont des
indices authentiques de nature à corroborer cette opinion.
118 L'HÔTEL DE VILLE
Le second bâtiment comprend les trois travées de l’anti-
chambre ou petit salon. Il n’a jamais eu plus de largeur
du côté de la rue, comme le prouve le maître mur
qui le termine et contre lequel s'appuie la cheminée.
C'est ce second bâtiment dont l’intérieur a été le plus
remanié (voyez planche I, 2). Il a un souterrain dont la
voûte est bien au-dessus du niveau de la rue, comme
dans le bâtiment de l'entrée.
Au rez-de-chaussée, une grande fenêtre-tympan — dont
le contour est encore partiellement visible à la hauteur
de l’entre-sol, entre les fenêtres de celui-ci — éclairait
une place qui servait, paraît-il, d'oratoire au Magistrat.
On sait que dès 1379, l'évêque de Cambrai, Gérard de
Dainville, avait accordé au Magistrat de Malines la
faveur de faire célébrer la Messe à la maison échevi-
nale (20). Ce privilège n'avait évidemment pas cessé
lorsqu’après la cession de la maison échevinale au Grand
Conseil, le Magistrat fut installé au Beyaerd, où les
bureaux de l'Administration étaient déjà établis depuis
plus d’un siècle. Maïs retournons à notre façade. À côté
du tympan, deux fenêtres legèrement arquées donnaient
du jour dans une chambre voisine de l'oratoire. Les arcs
existent encore sous la troisième fenêtre de l’entre-sol.
Cette disposition nous est une preuve que l'appareil n’a
pas été remanié en cet endroit.
Au-dessus de l'oratoire et de la place contigue, se
trouvait la salle des Echevins (le petit salon actuel), dont
le sol était de niveau avec celui de la Vierschaere (le
palier supérieur du grand escalier), établi dans le premier
bâtiment. En 1698, le Magistrat fit relever le plancher
de la salle des Echevins jusqu’au plain-pied du grand
(20) On lit à ce sujet dans le compte communal de 1379-80, fol. 91 vs : Ztem
eenen cnape ghegheven in hoefscheyden, die enen brief brachte van Cameriche, dat men
op den scepenhuis Misse doen mochte. VI deniers groote.
Planche VI — Hôtel de ville de Malines
Corbeau supportant le degré inférieur du pignon principal (Planche I, 1)
22: AT T {
: dl LT .
Tia ! PI
1 à À me mA LS |
Modillons des murs latéraux du premier bâtiment (Planche I, 1)
DE MALINES 119
salon (21}. Le corridor dallé qui longe le petit salon est
un témoin fidèle de la disposition antérieure. Toutefois,
ce n'est qu’en 1760 que les fenêtres ont été changées et
relevées à la hauteurdecelles des autresappartements(22).
L’exhaussement du niveau de l’antichambre permit
d'établir dans le second bâtiment un entre-sol — comme
il s’en trouvait déjà dans le troisième et le quatrième —
et une salle au rez-de-chaussée, au-dessus de la cave.
C'est dans cette dernière salle qu'est établi aujourd’hui
le bureau de la population. L'appartement de l’entre-sol
est occupé par le Receveur communal.
Le troisième bâtiment (voyez planche I, 3) semble n'avoir
compris d’abord que les travées 5, 6 et 7. Nous pensions
que la 4°, en biais et assez étroite, avait formé un espace
couvert entre le second bâtiment et le troisième. A l'étage
supérieur, cet espace formait un corridor de dégagement,
dans lequel se trouvaient les marches conduisant d’un
bâtiment à l’autre, avant l’exhaussement dont il est dit
plus haut. Ce qui n'était d'abord qu’une conjecture est
bien une réalité. Nous avons eu l’occasion d'examiner
le sous-sol de l'Hôtel de ville. Il contient diverses caves
dont les séparations principales correspondent à celles
des bâtiments qu’elles supportent. Une seule des fonda-
tions ne porte plus rien aujourd’hui. C’est bien sur elle,
croyons-nous, que devait s'élever le mur séparatif des
travées 4 et 5.
Extérieurement, cette quatrième travée semble aussi
isolée au milieu de la façade. Son appareil ne ressemble
pas à celui des bâtiments qui l’avoisinent de part et
(21) Den 14 oost is geresolveert de camer vanhet Collegie te egaleren met
de twee groote cameren, ende tot dese bekostinge gedestineert de costen
der maeltyt die gewoon is gehouden te worden ’s maendaghs naer half
Oosgst. (Resolutieboch.)
(22) Dry nieuwe vensters gesteld gelyk aen degene diein de andere kamers
waren.
120 L'HÔTELVDE VIELE
d'autre. Cela nous paraît une nouvelle preuve en faveur
de ce que nous avons dit plus haut. |
Ce troisième bâtiment comprend, au rez-de-chaussée,
la salle de milice; à l’entre-sol, l'Etat-civil ancien et
l'actuel ; à l'étage, le grand salon. Chacune des salles a
donc été allongée de l’espace correspondant à la quatrième
travée. Ce travail doit dater de la fin du xvri° siècle
(une des poutres du grand salon porte le millésime
1680).
Le quatrième bâtiment est fort distinct du précédent.
Il le dépasse en élévation. Le pignon qui séparait son
comble de celui de la construction voisine a perdu ses
gradins. Celui qui le fermait du côté de la Grand’ Place
fut démoli vers la fin du xvirr° siècle, et remplacé par le
fronton triangulaire qui existe encore. Une entrée par-
ticulière donne accès au vestibule, où l’on trouve à droite
les bureaux du cadastre; tandis qu’à gauche une double
porte s'ouvre sur la salle de la milice, dans le troisième
bâtiment. A l’entre-sol se trouve la petite salle des ma-
riages, et au-dessus de celle-ci la salle des séances du
Conseil communal (voyez planche I, 4).
Le cinquième bâtiment (voyez planche I, 5) à droite du
pignon de l'entrée, est en briques. On peut lattribuer à
la fin du xv° siècle, et il a conservé ses formes primi-
tives. La partie la plus élancée a servi de cage d’esca-
lier, comme le prouvent les petites fenêtres bouchées
aujourd'hui. Elles sont placées en direction ascen-
dante, suivant la rampe de l'escalier qu’elles étaient
destinées à éclairer. Si. quelques fenêtres ont été bou-
chées, d’autres ont été ouvertes pour satisfaire aux
exigeances d’une nouvelle distribution intérieure (voyez
planche VIT).
Telles sont les transformations subies par le Beyaert,
du xvi° au xix° siècle. Examinons ce qu’il y aurait à faire
pour lui rendre son cachet d'autrefois.
, façade latérale N.-O.
Malines
ille de
Planche VII — Hôtel de v
Wu
È
2
«<
Q
z
+
»
Façade principale du cinquième bâtiment
| ! > ©
en .
É 4 :
*
1
-
:
L) %
N
h '
34,
'
%, Les
svt
LS
« ER
Le
a
DE MALINES 121
Comment l’Hôtel de ville devrait être restauré
Nous avons dit que pour bien restaurer, 1l fallait se
borner à refaire ce qui avait existé d’abord, ni plus ni
moins. Etant donné l’état actuel des façades de l'Hôtel
de ville, il s’agit d’en examiner les diverses parties, de
voir ce que chacune d’elles était autrefois, et de tirer de
cette comparaison une conclusion pratique pour une
restauration éventuelle.
Cette conclusion sera naturellement exclusive. Si d’un
côté elle va dire ce qui devrait être fait, elle doit aussi
vous mettre au courant de ce qu'il faut éviter et ne
pas faire.
L'appareil. Sa disposition est variée dans les divers
bâtiments. Il faudra la conserver telle qu'elle est; sauf
à la quatrième travée, qui doit faire partie du troisième
bâtiment. Il ne faudrait pas uniformiser l'appareil pour
faire croire que la construction a été faite d’un seul jet.
Les jours des soupiraux et de l’ancienne entrée de cave
sont bouchés en partie. Rien ne s'oppose au maintien de
l'état actuel, mais il conviendrait de conserver l'appareil
des encadrements d'autrefois.
Les ancrages. Dans la façade du second bâtiment, les
clefs d’ancre sont simples, mais fort longues, et attachées
par deux tirants, témoins de l’ancienne disposition de
la toiture en cet endroit (voyez planche I, 2). Il n’y a pas
de clefs d’ancre visibles aux étages inférieurs; et il ne
faut pas que l’on en mette, sous prétexte de régularité.
Les fenêtres. Nous avons vu, page 118, la disposition
particulière qu’avaient les fenêtres au rez-de-chaussée du
second bâtiment. Elles furent remplacées, en 1698, par
celles que nous voyons encore aujourd’hui en cet endroit.
La disposition des locaux exige que le nombre actuel
des fenêtres soit maintenu, et que l’on mette des croisil-
9
122 D'HOTEL DE VILLE
lons dans celles du rez-de-chaussée et de létage. Un
simple pied-droit suffit pour diviser celles de l’entre-sol.
Nous voudrions cependant les trois fenêtres du petit
salon (anti-chambre) moins élevées, afin de mieux caracté-
riser le second bâtiment qui, — comme nous venons de
le dire — était moins élevé que le suivant. L’abaissement
de la toiture à son niveau premier, conduirait logique-
ment à faire émerger le pignon séparatif caché sous la
toiture, entre le second bâtiment et le troisième.Puisque
ce pignon existe encore, il n’y a qu’à lui rendre les
gradins qui furent enlevés vers la fin du xvirr° siècle.
Les balustres placés sous les seuils des fenêtres du
haut étage (voyez planches I et IT) simulent de faux bal-
cons. Il a fallu entailler les allèges pour leur trouver
place. Leur existence ne se justifie en aucune façon. Quant
à leur effet décoratif, nous pensons qu'il a toujours été
fort douteux.
Les lucarnes. Sans aucun doute, des lucarnes en maçon-
nerie garnissaient le bas du toit. Mais quel était leur
nombre? D’après l'usage général, il en fallait autant
qu'il y avait de fenêtres à l'étage supérieur de la façade;
c'est-à-dire une lucarne par travée. La vieille peinture
(voyez planche IIT) n’a que neuf fenêtres, et le bâtiment
en a dix, conformément au nombre de ses travées. D'un
autre côté, le tableau de 1650 (voyez planche IV) donne
quatre fénêtres à l'étage pour la face latérale, tandis qu'il
n'y en a jamais eu que trois. Ÿ a-t-il erreur de la part
des peintres, ou bien le nombre des fenêtres aurait-il été
changé? Dans l'occurrence, nous admettons plutôt l'erreur
des peintres. Comment supposer, en effet, que l’on ait
changé toutes les fenêtres de cette longue façade pour en
mettre une de plus? Les travées sont nettement marquées
par les clefs d’ancre placées au moment même de la
construction. Il eut été impossible de changer cette
division. Nous pensons qu’il y a toujours eu dix fenêtres,
Planche VIII — Ancienne maison échevinale, bâtie en 1374
cédée à l’usage du Grand Conseil en 1474
’ DE MALINES 123
et qu'il faut aussi dix lucarnes. Si elles y ont été autre-
fois, on pourra les y mettre encore. Mais si l’espace au-
dessus de la première fenêtre près du grand pignon de
l'entrée est trop étroit, — ce que nous pouvons admet-
tre, — on ne placera pas de lucarne à cet endroit; et dans
ce cas 1l n’y en aurait que neuf. Et qui sait s’il n’en a pas
été ainsi autrefois, et si l’auteur de la vieille peinture ne
s'est pas guidé d’après le nombre de lucarnes? Cela ne
semble pas impossible.
Il est peut-être un autre moyen d’expliquer l'absence
de la dixième fenêtre. Nous avons vu plus haut {Examen
du troisième bâtiment, page 119) que la quatrième travée de
la façade correspondait à un corridor de dégagement, et
qu'elle est moins large que les autres. Qui nous dit que
la fenêtre destinée à éclairer cet espace était de la même
forme que celles du bâtiment voisin, avec lequel elle
n'avait pas de rapport dans le principe? Comment cet
espace situé entre deux bâtiments était-1l couvert : par
une toiture de comble ou, ce qui paraît le plus proba-
ble, par un appentis? Dans ce cas, le placement d’une
lucarne est impossible en cet endroit. Ce n'est qu’une
conjecture, 1l est vrai, mais elle n’est pas déraisonnable,
et l’ancien état des lieux ne la démentira point.
Le chéneau. Parfois les eaux pluviales tombaient
directement du toit sur le sol. D’autres fois elles étaient
receuillies dans un collecteur ouvert qui conduisait les
eaux à l'extrémité du bâtiment pour les déverser par un
tuyau de descente. Dans les bâtiments importants, à
murs fort épais, le chéneau était un véritable chemin de
ronde. Nous en avons un exemple à l’ancienne maison
échevinale (voyez planche VIII), où le chéneau est bâti
quelque peu en surplomb, sur une moulure à gorge
profonde et chargée de rinceaux et d'animaux divers.
Mais ce luxe ne pourrait être employé à l'Hôtel de ville,
d’abord parceque la construction est trop simple, et
124 L'HÔTEL DE VILLE
ensuite parceque ses murs ne sont pas assez épais. Nous
croyons que primitivement il n’y a pas eu de collecteur
du tout au bas du toit de notre Hôtel de ville, et que les
eaux pluviales tombaient directement sur la rue. Ce
système ne pourrait pas être adopté dans la restauration.
De toute nécessité, il faudra un collecteur passant devant
les lucarnes, qui seront placées en retraite sur le mur de
façade. Rien ne s'oppose au placement en surplomb de
la devanture du chéneau, qui serait ainsi supportée par
une simple moulure sans ornements sculptés.
On a parfois mis sur les versants des grands toits
diverses rangées de lucarnes à croupe de comble, d’après
le nombre d’étages établis dans la charpente. Cette
pratique fut bientôt exagérée, et les lucarnes furent
semées à profusion sur les toits des grands monuments.
Les combles de notre Hôtel de ville ne requièrent point
ce décor superflu. En effet, d’après ce que nous avons dé-
montré en examinant l'état des bâtiments(voyez page 117),
deux pignons séparatifs, diviseront la toiture en trois
parties. Aucune de ces parties ne présentera une super-
ficie assez grande pour y semer des lucarnes, comme sur
les beaux combles des Hôtels de ville du Moyen Age, à
Bruxelles, Louvain, Audenarde et ailleurs. Que si l’on
tient absolument à ce décor de lucarnes, il faudrait n’en
mettre que trois, ou cinq, sur chacune des parties séparées
par des pignons, d’après leur étendue respective.
Les pignons. Il en faudra quatre, dont deux de façade
et deux séparatifs : l’un entre le deuxième et le troi-
sième bâtiment, et l’autre. entre ce deérniernertleque
trième. Ces pignons ne constitueraient pas une nou-
veauté, mais le rétablissement de l’état ancien. Ils existent
encore sous les toitures. Il faut les rendre apparents en
y remettant les gradins que la désolante mutilation du
xvi11° siècle leur a enlevés.
Le pignon principal à la façade d’entrée est le plus
DE MALINES 125
important. Son appareil est assez fruste en certains
endroits. Plusieurs lézardes, déjà séculaires sans doute,
devenues visibles depuis le dérochage, exigeront un soin
particulier de la part du restaurateur. Il évitera de
prendre pour ce travail des mesures trop radicales qui
altéreraient le caractère de la construction. Cependant,
rien n'empêche de rétablir la partie supérieure du pignon,
qui paraît avoir été modifiée vers le milieu du xv° siècle,
lors du placement de l'horloge. Des lions, tenant les
armoiries de Malines, seront placés, comme autrefois, sur
les diverses piédestaux, qui ornent les gables et le
sommet.
Du côté de la Grand’ place, il faudra aussi restituer à
la façade le pignon qui la couronnait d’abord. Le tableau
de 1650 nous ie montre dans son état ancien, ou à peu
près (voyez planche IV); car la peinture ne permet pas
de se rendre compte de tous les détails. Le nouveau
pignon ne devra pas singer le principal, dont il n’est pas
le contemporain. Il pourrait, croyons-nous, se modeler
sur ceux des maisons 11 et 12 du Quai au Sel, qui datent
du xvi° siècle.
Les mches. À l’ancienne Maison échevinale, l'architecte
Keldermans avait établi des niches entre les fenêtres de
l'étage. Ce bâtiment, construit vers la fin du xrv° siècle,
comportait ce luxe décoratif; maïs il ne serait pas raison-
nable, croyons-nous, de vouloir orner de la même
manière notre Hôtel de ville actuel,dont la bâtisse compte
environ deux siècles de moins.
Le Perron. La vieille peinture (voyez planche III)
nous donne encore sa disposition première. On y mon-
tait du côté gauche seulement. La rampe de l'escalier et
le garde-corps du palier étaient en pierre et ajourés.
Les montants qui séparaient les panneaux étaient aussi
ornés de lions (voyez page 113, note 16). Ils étaient proba-
blement polychromés, comme ceux du pignon dela façade.
126 L'HÔTEL DE VILLE
Nous n'avons pas trouvé de renseignements à ce suliet
dans les comptes communaux.
Une porte carrée donnait accès au vestibule. Elle était
surmontée d’une petite fenêtre à division, semblable à la
partie supérieure des fenêtres qui avoisinaient l'entrée.
L'Auvent. C'est encore la vieille peinture (voyez planche
III) qui nous prouve qu’'autrefois un auvent s’étendait
sur toute la largeur du premier bâtiment. Il était formé
d'une toiture à charpente en chêne, ardoisée et repliée en
trois frontons ouverts et sans base. La restitution de cet
abri, qui exista jusqu’en 1773, rendrait superflu l'emploi
de marquises d’un goût fort douteux, que l’on suspend
parfois au-dessus du perron actuel à l’occasion de cer-
taines solennités.
Le bâtiment en briques (voyez planche VIT). La restaura-
tion de cette dépendance de l'Hôtel de ville se fera sans
peine, à la condition qu’elle soit sobre. L’entourage
des fenêtres actuelles sera en pierre, comme celui des
anciennes. Rien n'empêche, nous paraît-il, de laisser
subsister les encadrements des petites fenêtres, bouchées
aujourd’hui, qui indiquent par leur disposition, la direc-
tion de l’ancien escalier.
Nous ferons remarquer que dans létat actuel, un palier
de l'escalier qui mène à la salle d'archéologie, au second
étage, passe devant une fenêtre qui ne parait pas primi-
tive. Mieux vaudrait, semble-t-il, faire deux petites
fenêtres, l’une au-dessous, l’autre au-dessus du palier.
Nous venons de voir que nos ancêtres avaient ainsi fait.
Ils étaient logiques.
Ce bâtiment en briques doit conserver son caractère
al'extérieur.[len y a qu'une seule ‘bandesen/pierre net
elle est taillée en larmier. On aurait tort de vouloir mul-
tiplier les cordons, sous prétexte d’enjoliver. Dans l’état
actuel, les pierres d'angle sont systématiquement distan-
cées par cinq ou six rangées de briques. Le restaurateur
DE MALINES 127
devra fidèlement conserver cette disposition et ne pas
placer des pierres d'angle sur toute la hauteur du bâti-
ment, comme c'était l’usage à une époque postérieure.
Que l’on renouvelle les parties frustes de la façade d'un
monument, cest raisonnable, mais il ne faut pas lui faire
peau neuve d’une coupe moins ancienne.
La grande fenétre. Cette fenêtre éclaire latéralement le
grand escalier du bâtiment d’entrée, et date de la fin du
xvir1° siècle. Elle est plus que simplement déplacée dans
un bâtiment du xrr1°. On pourrait la remplacer par deux
triplets superposés, ou par deux baies géminées, ou par
toute autre forme de fenêtre que l’on voudra.
Peut-être pourrait-on lui conserver sa forme actuelle
en moulurant l'intrados et les pieds droits. Des meneaux
dans le style du bâtiment couperaient agréablement l'aire
dedarenètre Eeméme système a été suivi à l'ancien
palais de Marguerite d'Autriche, où l'escalier d'honneur
est éclairé de la même manière, par deux grandes
fenêtres datant de la dernière période ogivale.
Deux arcs en plein cintre sont demeurés visibles à la
partie supérieure du mur. Nous pensons que leurs tym-
pans ont toujours été aveugles. Les fenêtres qu'ils
couronnaient étaient à arc surbaissé ou à linteau, sur
lequel reposait le tympan. Du côté intérieur existent
encore les arcs de décharge qui formaient l’encadrement
supérieur de ces fenêtres. Il est probable que dans le
premier état de la construction elles aient été fermées
par de simples vantaux. Les arcs de décharge de ces
anciennes fenêtres étaient bien visibles jusqu'au com-
mencement de cette année (1905). Il a fallu les cacher
sous le crépi lorsque le grenier du bâtiment fut trans-
formé en salle de séances pour notre Cercle.
. Dans la disposition actuelle, le plancher de cette salle
couperait à mi-hauteur au moins les deux fenêtres dont
nous parlons, Cela prouve incontestablement que toute
128 L'HÔTEL DE. VILLE
la charpente de ce bâtiment a été modifiée. A-t-on mis
un étage en plus, ou bien le nombre des divisions hori-
zontales a-t-il été diminué? Nous admetterions volontiers
cette dernière hypothèse. C'est-à-dire que le plancher du
grenier se trouvait à plus d'un mètre au-dessus du plan-
cher actuel, précisément au point où l'épaisseur des murs
latéraux est réduite à sa moitié. A cette hauteur, la dis-
tance depuis le sol est assez grande pour être divisée en
quatre étages; surtout qu’à cette époque la hauteur des
appartements était généralement assez réduite.
Lors du changement que nous signalons, on établit
trois étages : le a le grand palier, autre-
fois la Vierschaere, et le grenier, drie stagiën. Et le
bâtiment fut couvert d’une charpente neuve, ende de
cappe, comme nous l’apprend le compte communal
de 1454-55 (voyez page 113, note 15).
En 1462, un incendie consuma une partie des maisons
voisines du Beyaerd et causa également des dégâts aux
bâtiments communaux. Le principal fut pourtant épargné,
à en croire l'indicateur chronologique, où il est dit
que l'incendie eut lieu à côté /neven) du Beyaerd (voyez
page 113, note 18).
Messieurs, je termine cette conférence qui aurait pu
paraître longue, sans l'intérêt spécial du sujet et son
actualité. Il fallait vous exposer en détail l’origine, l’état
ancien et l’état actuel des bâtiments divers qui com-
posent notre Hôtel de ville. Vous avez pu examiner, au
cours de cette conférence, ce qui existait d’abord, com-
ment l’agglomération du Beyaerd s'est formée, quand et
de quelle manière se sont exécutées les transformations
successives des siècles, et enfin, vous aurez aussi, j'aime
à le croire, partagé nos idées quant à la nature des
travaux à exécuter, et aux écueils à éviter dans la restau-
ration. C'est là, pensons-nous, la méthode à suivre en
2nbiS0[09491Y 919199 np aj[eS
uoue[d
XI
JP 1210H
DIU
2P
2) SOUL
(282)9
…
CIN
5
_
DE MALINES 129
restaurant ces précieux souvenirs de notre histoire locale.
Je fais des vœux pour que l'Admistration communale ne
tarde pas davantage à mettre la main à l’œuvre, afin
de pouvoir, dans le plus bref délai possible, nous exhiber
le Beyaerd dans ses plus beaux atours du Moyen Age.
ABPENDICE
Après avoir examiné les divers bâtiments dont l’en-
semble constitue l'Hôtel de ville, leur formation et leurs
transformations successives, il faut visiter l’intérieur.
Six marches mènent au vestibule où se dresse un esca-
lier monumental à double rampe, construit à la fin du
xvi11‘ siècle. À gauche, l'entrée du cabinet du Commis-
saire de Police; à droite, celle du bureau de la popula-
tion. Du même côté, une vingtaine de marches condui-
sent à l’entresol. La première chambre, à droite, est celle
du Receveur communal. La seconde est affectée au ser-
vice de la Caisse d'Epargne. La troisième, divisée en
deux sections, est occupée par l’Etat-civil : l’ancien, com-
prenant les registres des Baptêmes, des Mariages et des
Décès des anciennes paroisses, depuis le commencement
du xvi° siècle jusqu’en 1794; le moderne, établi (23) en
vertu de larrêté des Représentants du peuple, du 26
Brumaire an III (15 novembre 1704). Enfin, la quatrième
place, au fond du bâtiment, est la petite salle des Ma-
(23) Les premiers actes de l’Etat-civil nouveau sont inscrits aux dates
suivantes de l’an III : pour les Mariages, au 21 Frimaire (11 décembre 1794);
pour les Naissances, au 2 Nivôse (22 décembre 1794); et pour les Décès,
au 27 Nivôse (16 janvier 1795).
130 L'HÔTEL DE VILLE
riages. Elle est ornée de lambris de style Louis XVI,
datant de 1781.
Revenant au Vestibule d'entrée, saluons les statues de
trois malinois célèbres : Michel Coxie, peintre (1499-
1592), Cyprien Rore, musicien (1516-1565), ete
Fayd’herbe, sculpteur (1617-1697). Ces œuvres sont dues
à trois artistes, aussi malinois : Louis Royer, Louis
Grootaers et Joseph de Bay.
Derrière la statue de Fayd’herbe, sous le premier pa-
lier du grand escalier, se trouve le passage qui mène aux
bureaux de police, au corps de garde et à l’amigo. C’est
l'administration disciplinaire de la cité. Ces locaux ont
une entrée particulière commune du côté latéral, près du
chœur de Saint-Rombaut.
En remontant le grand escalier, on trouve au palier
sous lequel nous venons de repasser, l'entrée du Quartier
de l'Administration communale proprement dite : une
salle d'attente où se tient l'Huissier. Entre les deux fe-
nêtres qui éclairent la place, se trouve le régulateur qui
dirige la grande horloge de la tour de Saint-Rombaut.
A cette salle aboutissent le Secrétariat, la chambre du
Collège échevinal, un parloir où se trouve la CARTE r1-
GURATIVE DE LA VILLE DE MaALINEs, en 12 feuilles,
gravée par ]J. Hunin. En haut, à droite, on lit : Le dessin
de la Carte figurative de la Ville de Malines est déclaré au-
thentique et conforme à l'original, déposé aux Archmuves; en
conséquence, foy doit être ajoutée aux exemplaires qui seront
fidellement gravés et imprimés d'après ce dessin. Fait à Ma-
lines, en séance municipale, le 22 Gcrminal an & (12 avril
1800). Plus bas se trouvent les signatures : 7. H. Müller,
P* adm’; P. Ridderbosch, adm.; Vanvelsen, Sctr. À gauche,
la dédicace de la carte : dédiée au Maure, le ctoyen De
Wargny, P. H. Pierets, C. D. Deplaine, L. Dusart, adjoints,
et Ÿ. À. Gambier, secret. composant la Mairie de la Valle de
Malines, Département des Deux-Nèthes, Par leur Concitoyen
DE MALINES TL
—
7. Humn, graveur, An X (1802). La planche en cuivre de
la feuille 7, comprenant le plan de la Ville proprement
dite, est conservée au Musée communal. Au bas du plan,
sur la 0° feuille, se trouve une Vue de Malines du côté du
Nord. Le cuivre de cette estampe est également conservé
au Musée, de même que le dessin à l’aquarelle d’après
lequel la gravure fut exécutée. Dans le parloir susdit se
voit encore un plan moderne de Malines et de sa ban-
lieue. Sortant de là, à gauche, l'entrée des divers bu-
reaux. Le quartier des employés du Secrétariat est
surmonté d’un étage, dont une partie des appartements
est occupée par la Commission Médicale. Les autres
servent de dépôt aux archives de l’Administration com-
munale. Revenant au palier, il faut remarquer au-dessus
de la porte que l’on a traversée, un grand tableau de L.
Rotthier. Il représente, d’une façon un peu trop poétique,
la Scène qui eut lieu le 23 octobre 1797, au cimetière St-
Rombaut : l'exécution, par les soldats républicains, de
quarante-deux citoyens, la plupart paysans, parmi les-
quels un vieillard de 70 ans.
Regardant à gauche, on aperçoit un portrait en pied de
Guillaume I, roi de Hollande, peint par Herreyns. Après
avoir gravi la seconde rampe, on aboutit au palier supé-
rieur. C’est là que se trouvait autrefois la Vierschaere, où
se rendait la justice. Devant le visiteur se dresse une ma-
jestueuse figure du Temps, statue en bois peint, par ].-F.
Van Geel. A droite, un tableau de Ch. Wauters, repré-
sente l’Entrée du Grand Conseil à Malines, en 1474.
À côté de ce tableau, une demi-porte sert d’entrée au
bureau des listes électorales. Près de là, un petit escalier
mène au local du Cercle Archéologique, ménagé dans les
combles du Beyaerd. Les pieds droits de cinq fermes de
la charpente, reliés par de solides entraits, divisent la
place en six travées. Cette charpente date de 1453. Vis-
à-vis de l'entrée se trouve une grande armoire en chêne,
\
132 T'AOTEL DE VILLE
que ferment des vantaux pliants, ornés de belles char-
nières forgées. Ce meuble date du xvi' siècle, et fut fait
pour la Ville, dont les armoiries sont découpées dans le
manteau de la serrure. Une cheminée en pierre se trouve
du même côté. Elle provient de l’ancien palais bâti pour
Marguerite d'York, en 1482. La taque en fonte, placée au
foyer, est un souvenir de l’ancienne Infirmerie du Grand
Béguinage. Elle date de la fin du xvi‘ siècle, de même
que les deux crémaillères suspendues dans l’âtre. La
scène figurée sur la taqueest 122 visitencde latreiteide
Saba au roi Salomon, décrite au chapitre X du troisième
Livre des Rois.
Près de là, une grande table en chêne sert de bureau.
La tablette provient de l’ancienne corporation des
Brouetteurs (Kordewagenaers). Témoin des copieuses li-
bations des membres de cette association, elle pourrait
sans doute nous énumérer les chopes qu'elle vit servir
deux siècles durant, et nous dire le goût qu'avait, à
diverses époques, la bière de Malines, dont elle doit
avoir été souvent imprégnée.
Mais redescendons à la Vierschacre. Devant nous, une
porte élevée sur degrés, sert d'entrée à l’antichambre, dite
Petit Salon. On y acte les mariages à nombreuse as-
sistance. Le décor de ce salon date de 1698. Le manteau
de la cheminée repose sur des cariatides, et porte en son
milieu les armes de Belgique, tenues par deux lions. Le
tout est abrité par les draperies d’un baldaquin que sou-
tient un génie. Deux autres génies se trouvent de côté et
d'autre. Toute la construction est en bois peint.
Au mur faisant face aux fenêtres, on voit deux ta-
bleaux de J. Van Orley : l’un représente l’empereur
Charles VI, l’autre Philippe V, roi d'Espagne. Entre ces
tableaux, sur un piédestal noir, est posé le buste en
bronze de P.-]. Van Beneden, commandé par la Ville, en
1886, à l’occasion du 40° anniversaire de professorat de
DE MALINES 139
l'illustre savant à l'Université de Louvain. C'est l’œuvre
de J. Willems, professeur de modelage à l'académie des
Beaux-Arts de Malines. Les traits de l’éminent docteur
sont frappants de ressemblance. Vis-à-vis de la cheminée,
une belle peinture de W. Geets : Marionnettes à la cour
de Marguerite d'Autriche.
De part et d'autre de la cheminée, un double battant
met l’antichambre en communication avec le grand salon
construit en 1680, comme l'indique l'inscription d’une des
poutres. Entre les deux portes se trouve l’ancienne che-
minée de la salle du Conseil. Elle est en style Louis
XIV, faite en 1704 et a coûté 659 florins 2 sous (24). Elle
est exécutée en marbre blanc. Le trumeau est en bois
peint. Dans sa partie inférieure, aux côtés d’une glace,
deux génies, assis, figurent la Justice et la Force. Plus
haut, sous un baldaquin dont deux génies soulèvent la
draperie, sont sculptées les armoiries de la Ville, avec
la devise IN FIDE coNsTaNs. Aux deux côtés sont des
emblèmes chargés de bandelettes sur lesquelles on lit :
Magnificenhia, Bellum, Saprenta, Fortitudo, Pax, Magna-
nimilas.
Sur le mur opposé aux fenêtres sont deux portraits en
pied, peints par Herreyns, représentant les empereurs
Joseph Eéet Léopold IT:
Entre les deux est suspendu un petit triptyque dont
les vantaux sont intérieurement couverts d’armoiries. Au
panneau central, Charles-Quint est représenté au milieu
d'un cercle de blasons. Plus bas se trouve l'inscription
(24) On lit à ce propos dans le Compte de 1704, fol. 211 : « T'en desen jare
îs gemaecht de schouw in het Collegie van Stadhouderen, binnen het stadhuys, ende
heeft gecost 659 gl. 2 st. te weten : aen Antonius Van Lier, 230 gl., aen den beld-
houwer, 130 gl., Nicolaus Toussaint, van vergulden, 240 gl. 10 st. Fan de Hont heeft
geschildert de wapen, ende het stukxken dat in dc schouw staet, in april 1704, 14 &l.
Fan Rogmandus, de schouxw geschildert, 18 gl. 12 st.; Sebastiaen van Aken heeft het
Lortrait van den Keyser geschildert, 3 juny 1704, 26 gl. »
134 L'HÔTEL DE VILLE
suivante, rappelant les nombreux titres du jeune souve-
rain : Charles, par La grâce de Dieu, catholicque roy
de Castille, de Leon, d'Aragon, des deux Ceciles, de
Tolledo, de Seville, de Grenade, de Sardine, de Tra-
messant et de Bougie; archidnc d'Austrice, duc de
Bourgogne, de Lotbier, de Brabant, de Stiere, de Co-
tinte, de Carniole, de Limbourg, de Luxembourg et de
Gbeldres; comte de Flandre, de Tbabsbourg, de Troie,
d'Artois, de Bourgogne; palatin de Tbavynnaut, de 1bol-
lande, de Zeellande; prince de Zwave et de Casteloi-
gne et lantgrave d'Elsate et comte de orchelone,
de MDamur, de Zutpben, de Silly, de Coitse, de fri-
bourg et de Carrolois, de Pourtenanw, de Dalost et
d'Ostravant, etc. Ce triptyque est dü au pinceau de Jean
van Battele, qui le fit pour la Ville, en 1517. On lit à ce
sujet dans le compte de cette année : Z{em betaelt ÿannen
van Battele, schildere, van cen tavercel jeghen hem ghecocht ter
stadt behoef, hangende in de Rentmeester camere, daer alle de
landen van den Cominck ingeschreve ende geschldert staen, xx
Phlippus-gulden.
Dans la même salle se trouvent les bustes en terre
cuite des anciens bourgmestres : Baron de Steenhault de
Waerbeek, par Oct. Huysmans; Philippe De Pauw, par
Th. Blickx; Edouard Broers, par le même; Vicomte
de Kerckhove, par Tuerlinckx; Philibert Verhaeghe, par
J. Willems; Florimond Denis, par le même.
Le mur qui séparait le grand salon de la salle du
Conseil fut enlevé en 1898. Par suite, 1l fallut aussi dé-
monter la cheminée. On la rétablit dans la place précé-
dente où nous l’avons signalée. Les belles boiseries de la
salle du Conseil furent placées en 1725. Les peintures du
plafond, œuvre de Pierre Verlinden, coûtèrent 250 florins
de change; mais la Ville dûüt fournir les échaffaudages
nécessaires. Ce plafond, exécuté en 1710, est encore tou-
jours en bon état de conservation. On y voit des génies
” DE MALINES 135
supportant les sceaux des divers souverains qui accor-
dèrent des privilèges à la Ville, et tenant des banderoles
avec légendes (25). Un cadre doré attaché à l’un des pan-
neaux de la boiserie, vis-à-vis des fenêtres, contient la
lettre envoyée aux communes, en 1856, par le roi Léo-
pold I,” pour les remercier de leur participation à son
jubilé de 25 ans de règne. La signature est de la main du
roi. Contre le même mur, une console supporte le buste
de Léopold I. Les bustes de Léopold II et de la reine
Marie-Henriette se trouvent entre les fenêtres du fond de
la salle. Deux statuettes en marbre blanc occupent les
angles de la place. Elles sont dues au ciseau de L. Bien-
aimé, qui les exécuta à Rome en 1865.
Cette salle communique avec une antichambre où les
Conseillers se réunissent avant d'entrer en séance. De là
un corridor dérobé nous ramène à la Vierschaere. Il passe
d’abord près du vieil escalier tournant ({Wendelsteen) bâti
en 1454; puis traverse une ancienne place avec voûtes à
nervures, appelée la chapelle. On ÿ conservait autrefois
les registres contenant les actes scabinaux. Sous cette
place s'en trouve une autre, également voütée, où l’on
gardait avec un soin jaloux les Privilèges de la Ville,
dans un vieux bahut à verroux (Die comme der Privile-
giën). Ce meuble et tous les documents formant le dépôt
des archives se conservent actuellement au Vieux-Palais,
(25) Voici le tete de ces légendes : Fohannes dux Brabantie, FORUM PIsCIUM,
AVENÆ ET SALIS xiÿ decembris MCCCI. — foannis IT, dux Brabantie, FORUM
UNIVERSALE 4ix novembris MCCCIII. — Guilielmus comes Haynnoniæ FORUM
PISCIUM, AVENÆ ET SALIS, 44 decembris MCCCXIII. — fohannes dux Burgun-
die, LiBERÆ NUNDINÆ av aprilis MCCCCIX, et Philippus dux Burgundie,
LIiBERÆ NUNDINÆ xxiv martii MCCCCXXXXIV. — Ludovicus comes Flandrie,
FORUM PISCIUM, AVENÆ ET SALis, «x augusti MCCCCLVI. — Karolus dux
Burgundiæ. TELONIUM NussENSE in junio MCCCCLXXV. — Maximilianus
et Philippus, archiduces Austrie, TALONIUM GRAVELINGANUM, ?n octobri
MCCCCLXXXIX. — Fryedericus Imperator, CoMITATUS MECHLINIENSIS, # J4-
nuari MCCCCXC.
136 L'HÔTEL DE VILLE DE MALINES
où l’on a également installé la Bibliothèque de la
Ville.
Près de l’ancien dépôt aux privilèges, au pied du Wen-
delsteen, une porte dérobée s'ouvre sur la Salle de Milice
qui occupe, comme nous l'avons dit, le rez-de-chaussée
du troisième bâtiment. Une autre porte, à deux battants,
établit une communication entre cette salle et le vestibule
ménagé dans le quatrième bâtiment, et donnant sur la
Place (voyez page 120). De l’autre côté de ce vestibule,
vis-à-vis de la salle de milieu, se trouvent les bureaux du
Cadastre, par lesquels nous terminons notre visite de
l'Hôtel de ville.
Mechelsche Levensbeschriivingen
EN SCA) het ontstaan van den Mechelschen Oudheïid-
as y kundigen Kring, waren het niet allen des-
)> kundigen die zich haastten er deel van te
#S maken. Het tegenovergestelde greep plaats,
de stichters der maatschappij konden niets anders dan
zich, in den beginne, vergenoegen met een platonisch
streven naar het einde waar men, zijde aan zijde, naar
toe wilde.
Mechelens verleden moest niet langer een geheim voor
velen blijven! Dat wilde men. Doch hoe hiertoe geraakt?
Om dan aan den opkomenden of aanteprikkelen op-
zoekingsgeest van velen eene degelijke en wel afgeba-
kende wending te geven, besloot men, het tot stand bren-
gen aan te moedigen der levensbeschrijving van hen,
wier naam als befaamde, verdienstelijke of slechts door
de omstandigheden gekende medeburgers, in het plaatse-
ljk geschiedboek konden aangeteekend worden.
Ten onrechte dacht men, dat dit slechts een niet te
lastig tiydverdrijf zoude geweest zijn, daar men niet
rekende op al de moeilijkheden die zich voordoen, en
10
138 MECHELSCHE
op het tal van navorsschingen die men zich getroosten
moet om de noodige inlichtingen in te winnen.
Daar men niet verre kwam met het gedane voorstel, en
men toch iets wilde doen, gelastte men eene bijzondere
kommissie om, onder vorm van alphabetische lijst, eene
verzameling namen te laten verschijnen van medeburgers,
die de hierboven vereischte hoedanigheden vereenig-
den; onvermijdelijk moesten in dien lijst leemten voor-
komen, doch deze konden met ter tijd aangevuld
worden.
In den beginne ging alles goed, en er werden lofielijke
pogingen aangewend om pennevruchten in den opgege-
ven zin voort te brengen.
Van lieverlede echter ging dit eerste vuur aan ’t smeu-
len en sedert lang schijnt het, om zoo te zeggen, uitge-
doofd.
Hoe weinig aanmoedigend deze voorgaanden ook wezen
mogen, hoeft men nochtans het opgegeven doel niet
uit het oog te verliezen; dat men, integendeel, kracht-
dadig werke om toch eens dit ontwerp te verwezent-
lijken. :
Uïit die rede, en ook omdat de gelegenheïid zich voor-
doet om ons met Mechelsche levensbeschrijvingen onle-
dig te houden, laten wij in de volgende bladzijden, welke
geenszins op letterkundige waarde willen aanspraak ma-
ken, den uitslag onzer desaangaande opzoekingen ver-
schijnen (1).
Moge het voor velen eenen spoorslag wezen om het
hunne aan die hoogst nuttige taak bij te brengen.
Ook aan allen die ons zoo ruimschoots en zoo welwil-
(1) Eenige dezer levensbeschrijvingen zijn reeds verschenen, de andere
wachten hunne beurt om te verschijnen in de « Biographie Nationale ».
De eene en de andere zijn hier vertaald en desnoods met doelmatige
bijzonderheden vermeerdert.
LEVENSBESCHRIJVINGEN Ù 139
lend door hunne inlichtingen geholpen hebben, sturen
wi] eenen welgemeenden dank.
Wij hebben voor het rangschikken dezer levensbe-
schrijvingen, bij voorkeur aan andere, de kronologische
volgorde in acht genomen.
ROBIJNS, Jan
Prelaat van de St-Michels Abdy te Antwerpen
Jan Rogijxs werd te Mechelen geboren in het begin
der xv° eeuw, en hij overleed te Antwerpen, op 17 Juli]
1486.
Het obituarium der abdij van Sint-Michiel te Antwer-
pen, maakt melding van hem in de volgende regelen :
« 1486. Ampliss. D. Yoannes Robyns, de Mechlinia,
»nPersona in, Nederockerseele. A9 1478, 10 Decembris
» electus hujus Ecclesiæ Abbas vigesimus septimus. In
» festo S' Thomæ Apost. 21 dictæ mensis benedictus.
» Rexit annis 8. Sepultus ante pedes avunculi D. Olardi
» Terlinch etiam Abbatis hujus Ecclesiæ. »
Op 19 December 1478, werd Rogijns gekozen tot abt
van de bloeiende en wijd beroemde St-Michiels abdij te
Antwerpen. Hij was de 27° in de volgorde der prelaten
en de opvolger van ANDREAS ACHTENRUYT, eenen Hoog-
straetenaar.
Met de abten van Villers, Bodelo, St-Bernard, Aver-
bode, Tongerloo, Grimbergen en Dieleghem, was hi]
tegenwoordig als getuige en bijstaander aan GODEFRIDUS,
hulpbisschop van Kamerijk, bij het erkennen en het uit-
140 MECHELSCHE
stellen, in het jaar 1470, der reliquiïen van den H. Ru-
moldus, martelaar en patroon der stad Mechelen.
Zijn stoffelijk overblijfsel werd in de kerk van St-Mi-
chiel, aan de voeten van zijnen oom OLARD TERLINCK, in
leven ook abt, bijgezet. |
Het epitaphium dat op zijn graf prijkte, luidde als
volgt :
« Conditur hoc saxo Robyns de stirpe Yoannes
» Pastor certe bonus, Mechlinia genitus.
» Terlinck eius erat Olard avunculus Abbas,
» Ante pedes cujus nunc iacet ipse nepos,
» Qui comis fratribus, bonus hospes, fidus amicus,
» Vincens commendos prælia sæva tulit.
» Post mala, dum damna studet ut restauret iniqua,
» Sustulit heu! nimium mors inopina virum.
» Anno Domini MCCCCLXXXVI, XVII Jul. »
Weinig of geene voorvallen van belangopleverenden
aard kan men in het leven van onzen medeburger aan-
treffen. Doch, de moeilijke omstandigheden waaria hi]
door zijne medebroeders tot de hooge weerdigheid van
abt gekozen werd, hebben zijnen naam voor het nage-
slacht bewaard.
Niet zelden gebeurde het dat, bij het afsterven van
eenen prelaat en in afwachting dat zijnen opvolger niet
alleen aangeduid, maar dezes keus door de daartoe ge-
zaghebbende overheid goedgekeurd was, het beheer der
goederen en inkomsten van het klooster toevertrouwd
of aanbevolen werd aan hooggeplaatste geestelijken of
leeken, door rang, fortuin of invloed het best geschikt
om zulks waar te nemen.
Van lieverlede ontstonden daaruit misbruiken, daar
het meermalen gebeurde, dat de voogd ten zijnen profijte
de genoemde inkomsten dacht te mogen opstrijken, en
LEVENSBESCHRIJVINGEN I41I
alzoo dergelijke functiën als winstgevende, zeer gezochte
en nabeoogde bedieningen aanzien werden.
Zoo wel als de overige kloostergemeenten van Belgiën
gingen de Premonstreiten met dien staat van zaken ken-
nis maken, en slachtoffers worden van de stoornissen en
steeds droevige gevolgen die er uit voortsproten.
Luc DpE ToLLENTis, bisschop van Sebenico in Dalma-
tie, en Pausselijken nuntius van Sixte IV aan het hof van
de Hertogen van Burgondië, was er in gelukt het inko-
men der Abdij van Tongerloo met eene som van duizend
florignen ’s jaars, ten zijnen voordeele, te belasten. Niet
lang, echter, mocht hij deze geldelijke voordeelen genie-
ten, en deze eindelijk ontberen moetende, spande hij alle
krachten in om eene vergoeding te bekomen, die hem
dan toegestaan werd ten nadeele der Sint-Michiels abdij
van Antwerpen, wiens zedelijke noodwendigheden en
geldelijke inkomsten onder zijn beheer gesteld werden.
Te vergeefs verhieven zich de belanghebbenden tegen
de voogdij waarin ze, zonder raadplegen, gesteld werden;
te vergeefs werden er daaromtrent pogingen aangewend
door de hertogin Maria van Burgondiëé, de Staten van
Brabant en de Senaat van Antwerpen, deze laatsten
bij rekwest van 4 Mei 1477 aan den H. Stoel gericht;
alles bleef vruchteloos!
Ondértusschen Stierf, op 14 December 1478, de abt
ANDREAS ACHTENRUYT. Krachtens de voorrechten beko-
men in *t Jaar 1460, welke aan de kloosterlingen eenen
abt met mijter en ring toestonden, ging men over tot den
keus van eenen opvolger aan den afgestorvene, en met
het inzicht om daarin te handelen als naar gewoonte en
zoo ook daarover de gevergde goedkeuring te bekomen.
Aan Jan Rogijns viel die hooge weerdigheid ten deele.
Doch, daar de abdij onder voogdij stond, en ingezien de
toestand waarin deze zich tegenover den Pausselijken nun-
tius bevond, kon het niet anders of de geestelijke over-
142 MECHELSCHE
heid moest de handelwijze der kloosterlingen streng be-
oordeelen en met geen gunstig oog aanzien. Wat te voor-
zien was gebeurde ook, en bij bulle van de maand
Augustus 1470, werden de kloosterlingen en den nieuw
gekozenen abt in den ban der Heilige Kerk geslagen.
Deze drocvige toestand was, gelukkiglijk, van korten
duur. De Paus, beter ingelicht, hief de banvloek op,
ontsloeg de abdij van alle verplichtingen jegens vreem-
den, bevestigde de kloosterlingen in hunne vroege-
re voorrechten, en als gevolg daarvan, de keus van JAN
Rogijns als Le door hen gedaan.
Deze laatste bekleedde tot aan zijne dood je ambt
dat hem het vertrouwen zijner medebroeders verworven
had.
AZEvEDO, Chronÿcke van Mechelen ab anno 1470.
DrercCxsENS, I. C., Antverpia Christo nascens et crescens.
GÉNARD, P., Verhandeling over St-Michels abdy in de Ver-
gameling van Grafschriften der Provincie Antwerpen.
SANDERUS, Chorographa sacra Brabantie…
DE ROOSE, Godfried
Bouxwmeester en Beeldhouwer
Godfried De Roose leefde te Mechelen op het einde
der xv° en in het begin der xvi® eeuw. De naam van
dezen kunstenaar zoude onbekend gebleven zijn, zoo
men niet gevonden had dat hij met het ontwerpen en het
LEVENSBESCHRIJVINGEN 143
maken van een H. Sakramentshuis voor de kerk van « den
H. Sulpicius » te Diest gelast was geweest.
Dit H. Sakramentshuis moest een oudere vervangen
dat in 1448-49 was opgebouwd. Den 28 Mei 1526,
verstond men zich met DE Ro9SE, om een nieuw op
te richten, dat, verheven boven de trappen waarop het
vorige gestaan had, eene hoogte hebben moest van twee-
en-dertig voeten. |
Den 30 Mei van het volgende jaar, was de beeldhou-
wer met het werk klaar; doch, wanneer het er op aan
kwam om met hem af te rekenen, vond men dat het
goedgekeurde plan niet was gevolgd geweest en ook dat
het stuk aan de vereischte hoogte gebrek leed. Dien ten
gevolge oordeelde men dat DE RoosE geen recht had op
de geheelheid van de som voor dewelke men overeenge-
komen was. En zoo werd het dan ook gedaan.
Neegrrs, Histoire de la peinture et de la sculpture à Malines.
PiroN, Levensbeschryving van mannen en vrouwen van Bel-
ARE
RaEyMAEKERSs, Nohce Mmstorique sur l’église primaire de
St-Sulpice à Diest (Messager des Sciences historiques, 1856-
1857).
ROGIER, Niklaas
Kunstschilder
Men noemde Niklaas Rogier den « Mechelschen »,
misschien om hem te onderscheiden van anderen, en hi]
was werkzaam te Mechelen omstreeks 1560.
144 : MECHELSCHE
Hij gaat door voor eenen goeden landschapschilder.
Verdere bijzonderheden zijn over hem tot nog toe niet
gekend.
IMMERZEEL, De levens en werken der Hollandsche en Vlaam-
sche kunstschilders, beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters.
NaGLer, Neues algemeiner Kiünstler lexicon.
SIRET, Dichonnaire Mstorique et raisonné des peintres de
toutes les écoles...
Van ManDER, CarEez, Le livre des peintres.
VAN RAUBERGHEN, Philip
Norbertiner Kanunmk en 34° abt van Grimberghen
VAN RAUBERGHEN zag het licht te Mechelen, ten jare
1544, in het huis « den Rollewagen » geheeten, gelegen
recht over de Steenstraat.
Den kloosterlijken staat omhelsd hebbende, werd hi,
in de hoedanigheid van kanunnik premonstreyt, gelast
met het bedienen van de parochie Wemmel in Brabant,
gelegen op een zestal kilometers van Grimbergen.
In 1594 verhief hem de algemeene keus zijner kloos-
terbroeders tot de weerdigheid van abt van het oude en
vermaarde klooster van dien naam. De abt van Parck,
alsemeen Vikaris van het orde, zat dezen keus voor, wel-
ke den 19 Mei door Jan DE FRugris, generaal, goedge-
keurd werd.
LEVENSBESCHRIJVINGEN 145
RAUBERGHEN ontvong den 30 Mei de gebruikkelijke
wijding te Brussel, in de kerk van de H. Maria-Magda-
lena, door Jan Lescey, bisschop 27 partibus van Ross,
bijgestaan door Lizven CAüWwENBERGH, abt van Dili-
ghem, en Jan BoENENCRoY, overste van Coudenberg.
Nochtans werd hij, door eigen toedoen, eene tweede
maal in die weerdigheid bevestigd, den 8 Januari 1600,
door den Nuntius Ocrave FRANGIPANI, en wel om rede
dat, door de pauselijke goedkeuring gesterkt, hij met
meerder gezag en nut zijne abtsplichten en verbintenis-
sen zoude kunnen waarnemen.
RAUBERGHEN werd ook kapellaan van Zijne Majesteit
benoemd den 8 September 1606.
Hij was afgevaardigde bij de Staten van Brabant en
overleed te Grimbergen, den 10 februari 1613.
Men is het ééns om te verklaren, dat VAN RAUBERGHEN
de grootste diensten bewees, zoo aan Godsdienst als aan
kloostergemeente, aan wiens hoofd hij omstreeks negen-
tién jaren lang gestaan heeft.
Men kan, wel is waar, opwerpen dat hij, zoo doende
slechts de plichten van zijne weerdigheid heeft waarge-
nomen. Doch men verlieze niet uit het oog, de gansch
buitengewone moeilijke tijdsomstandigheden die hij be-
leefde en die, verre van zijne taak te gemakkelijken, de
uitvoering er van met de grootste hindernissen en moei-
lijkheden deden gepaard gaan.
De zoo woelige geloofsverdrukkende dagen uit de
tweede helft der xvi° eeuw zagen RAUBERGHEN onver-
poosd en onvermoeibaar, alles trotseerende, met aan-
moedigende en overtuigende welsprekendheïd, in Bra-
bands hoofdstad het woord Gods verkondigen, de zieken
bezoeken, biecht hooren en de HH. Sakramenten be-
dienen.
Later, wanneer betere tijden opdaagden, en het aan
de verstrooide kloosterlingen gegund werd hunne schuil-
140 MECHELSCHE
plaats te Brussel te verlaten en het kloosterhuis van
Grimbergen opnieuw te betrekken, was er gebrek, z00
wel aan geestelijke disciplien als aan geldelijke midde-
len, om wéér goed te brengen wat door de omwenteling
vergruisd of in vergetelheid en niet onderhouden gevallen
was.
RAUBERGHEN kende geene rust zoo lang in dit alles
niet voorzien was, en kloostergebouwen en kerk en abts-
woning uit hunne puinen heropgerezen waren. Ten dien_
einde, leest men, « hield hij zeer nauw huis, sparig aan
zijn zelve, zoodat hij nauwelijks zijnen nood voldeed ».
Zoo bereikte hi] eindelijk zijn doel, als wanneer hi,
in den ouderdom van acht-en-zesentig jaren, « zingende
den lofzang Ave maris stella », zaliglijk in den Heer ont-
sliep.
Zijn grafschrift herinnerde die uitstekende hoedanig-
heden, en met rede luidde het :
« In dit graf rust broeder Philippus VAN RAUBERGHEN,
» uitmuntend door zijne welsprekendheïd, zijn geloof en
» zijne leeringen. Wanneer dit Norbertijnershuis, met
» Zijne aanhoorigheden en hoeven door de oorlogen ver-
» woest lag, herstelde h1j het in zijnen vorigen staat. »
IToc tegitur tumulo frater a Rauberghe Plippus,
Doctrina, eloquo, religione micans. .
Hac dum marte domus Norbertina vasta jaceret,
Et ville, prisco redddit iste loco.
Terra tegit terram, sed spiritus astra subivit.
Duc, lector, BLANDA, PACE quiescit. Atnen.
Archeven van de Abdiy van Grimbergen.
Beschryf van de stadt Mechelen. Voorgestelt by een Vriende-
lyke Verhandelinge, door tlwee curieuse gocde Vrinden,
Pepinus komende van Brussel, zynen vriend Ludolphus
tot Mechelen besoecken in het jaar 1775.
LEVENSBESCHRIJVINGEN 147
DE Raw, Synodicon Belgicum. Gallia christiana.
SanNDERUS, Chorograpma Abbatae Grimbergt.
Van CraywiNckEL, Legende der Heiligen.
Van GEstTEL, Historia Sacra et Profana Archepiscopatus
Mechlimensis.
Hercules PONTIUS (DU PONT)
Kronyÿkschryver
RemErus VarErius kende eenen PIETER Du Por en
haalt van hem eene geschrevene kronijk aan, als kunnen-
de met nut door de Mechelsche geschiedschrijvers ge-
raadpleegd worden.
PrroN, in zijne Levensbeschryving van Mannen en Vrou-
wen……, Spreekt van eenen HENpriK Du Ponr als
schrijver eener kronijk, welke met het jaar 754 begint en
met 1467 sluit.
NochVarErIUs, noch PrRoN geven den juisten voornaam
van den schrijver op, en het is wel aan HERCULES Pon-
rius of Du Ponr dat men eene kronijk te danken had,
waarvan heden slechts een gedeelte, en dan nog in kopij,
onder n° 13727 in de Koninklijke boekerij te Brussel be-
waard is.
Dit uittreksel, naar het op het einde luidt, werd geno-
men door PIETER Du Ponr, notaris in « haar hoocheden
Grooten Raede alhier binnen Mechelen geadmitteert ».
Deze notaris oefende zijne bediening uit van 1590 tot
1620. Zijne ambtspapieren berusten tot heden nog op
het Gerechtshof dezer stad.
148 MECHELSCHE
Men vindt eenen PETER Du Por, in 1501, rentmees-
ter wezende van ’*t klooster Salvator, genaamd Thabor,
en in 1592 als proviseur van St-Rombouts kapel.
Het extract der kronijk van HercuLzes Du Por, dat
Peter (misschien aan hem door familiebanden verwant),
gelijkvormig verklaart met het oorspronkelijke schrift,
vangt aan als volet :
Extract vuyt seker out handtboeck gemaeckt by Hercules du
Pont in welchen boeck dat staet dat int Yaer naer Christus onsen
heere geboorte anno seven hondert twelve dat alsdoen regneerden
in Vranchryck Pipinus, Amandus, Wallebrordus, Lambertus,
Lebuimus en Hubertus die prechten dwoort Godts in Brabant ;
anno 754, was een artshischop wethch sone van den coninck van
Schotlandt den welcken Mechelen gebracht hceft tot kersten ghe-
loove, ende naer veel ander articulen van geschiedenissen sulckx
als her naer volght.
Hier krijgt men dan het omstandig verhaal te lezen
van den oproer ontstaan te Mechelen, in de maand Ju-
li van het jaar 1467, en waartoe eenen inbreuk op het
zoo betwistte privilegie van stapelrecht voor zout, visch
en haver aanleiding gaf. Daarop volgt de aanhaling eener
reeks stukken die, op het toen reeds eene eeuw durende
geschil betrekking hadden, en waarvan het laatste opge-
geven stuk dagteekent van 22 Juli] 1635.
Wie was nu HErcuLEs Du PonrT?
Diens voornaam is niet alledaags en z66 men hem
aantreft op een tijdstip dat met de aanduidingen van het
handschrift overeenstemt, mag men met zekeren schijn
van waarheid veronderstellen dat men den juisten persoon
voorheeft.
Zoo verneemt men uit « zeker register berustende op
de Tresori] der stad Mechelen », zegt de Chronologische
aanwiÿzer, dat op 12 September 1575, HERCULES Du
Pont in de handen van de communemeesters zijnen eed
als « stadscontrolleur » aflegde, en wel in dezer voege :
LEVENSBESCHRIJVINGEN 149
« Dat hij Hercules zal houde goede controlle van alle
» de materiale van der stadt iegenwoordich in esse zijn-
» de; die zelve wel te beware en gade te slaen gelijck
» zijn eyge proper goede, en voorts goeden toesicht te ne-
» men op de werklieden en op heurlieden handel, elck
» in’t zijgne, gelijck hij in zijn eygen zake soude moghen
» doen; insgelijcks dat hij wel getrouwelijck alle weken
» zal overbrenghe de dachure van elcken werkman en
» voirs te doen gelijk een goed en getrouwe controlleur
» schuldich en gehouden es te doen. »
Niet lang echter bekleedde HERCULES pu Ponr deze
plaats; immers op 23 Meert 1578, vindt men dat JAN
BourNon op zijne beurt en in de hoedanigheïd als hier-
boven, den eed aflegt in « plaatse en bij deportement
van Hercules du Pont ».
Moet men van het woord deportement afleiden dat HER
CULES DU PonT de stad heeft moeten ontruimen? Wat
kon de reden daarvan geweest hebben? Was het mis-
schien voor zaken van Godsdienst, gelijk het aan meer-
deren voorviel?
Eindelijk de kerkregisters van SS. Pieter en Pauwel
melden, dat HercuLEs pu Por begraven werd op 12
Sépember 1989.
Deze kronijkschrijver schijnt dan te huis te behooren
bij die reeks, niet zonder verdiensten wezende stadsgeno-
ten, die in vroegere tijden het zich als eenc plicht aanre-
kenden, enernstig meenden eene zendingte vervullen, met
voor het nageslacht het verhaal der feiten en voorvallen
te bewaren, waarvan zij ooggetuigen geweest waren.
Zoo lang zij zich daarbij bepaalden verichtten zij prijs-
baar werk, en slechts enkelen traden die grenzen niet
te buiten; doch meerderen schreven soms letterlijk de
van vroeger levende dusdanige gemaakte opstellen af en
dienden ze als eigen werk op.
Zoo ook is het het geval geweest met de kronijk van
150 MECHELSCHE
HercuLes pu Por, ten minste, voor wat het gedeelte be-
treft dat handelt over den oproer van 1467; door HENDRIK
Corzpur (1606-1660), afgeschreven en in dezes Kronijk
prijkende zonder aanduiding van oorsprong, zoude men
het aanzien kunnen als pennevrucht van hem die eene
halve eeuw later als pu Ponr hier te Mechelen werk-
zaam was. Het tegenovergestelde is waarheïd.
Meer dan waarschijnlijk heeft RemErus VALERIUS de
kopij van PrETER pu Poxr, bij gebrek aan de kronijk van
HercuLes, als het oorspronkelijke schrift aanzien. Ten
andere, geeft PrRoN genoegzame inlichtingen over de door
hem genoemde kronijk, om ze te vereenzelvigen met het
handschrift dat te Brussel bewaard 1s. De voornaam
HENprik van den schrijver schijnt dan eene lezingfeil te
wezen, en ongetwijfeld beoogt PrroN, zoowel als VALE-
RIUS, HERCULES pu PonT waarvan hier spraak is.
REYMAERS, Rumoldus
Kanunnik
Rumorpus REvMAERSs werd geboren te Mechelen in de
eerste helft der xvi‘ eeuw en is aldaar overleden den
HaQuaners 77e
Licentiaat in de Godgeleerdheid van de hoogeschool
van Leuven, vroeg hi] in 1562 de pastori] van Onze Lie-
ve Vrouwe kerk over de Dijle te Mechelen, welke door
het afsterven van Eciprus VAN DER JuEGHT open stond.
Die benoeming moest gedaan worden door het kapittel
der hoofdkerk.
Twee dezes leden, kanunnik ANTonNIUS CONTHAULT,
LEVENSBESCHRIJVINGEN HOT
_geestelijke Raadsheer bij den Grooten Raad, en de
deken Rumorpus VERGHEEST, lagen met elkander over-
hoop, daar zij zich niet verstaan konden wanneer het er
voor ieder van hen op aan kwam, van, gelijk men in de
wandeling zegt, van wéék te zijn. Beiden hadden hun
nen kandidaat voor de openstaande plaats. REYMAERS was
door den eersten voorgesteld, en PHicirpus Bozrius VAN
Hezmonr door den tweeden. REyMaERs had, den 72
April, gezagvoerders aangesteld om het vereischte te
doen, en hij biedde zich in persoon aan, den 30 April.
Tusschen beide kanunniken onstond er dan een stre-
ven om het welgelukken hunner wederzijdsche kandida-
ten, en dien strijd viel eindelijk ten voordeele van BoE-
TIUS uit. |
Om ReymaAErs min of meer over dien tegenslag te
troosten, werd hem, bij pauselijke provisie, een jaarlijks
pensioen van 36 gulden op de pastorij toegestaan. Hi]
genoot daarvan tot aan zijnen dood.
Bi; het oprichten der nieuwe Bisdommen in de Neder-
lander en het herinrichten van het Metrapolitaan Kapit-
tel, werd Reymazrs kanunnik genoemd; in die hoeda-
nigheid volgde hij aan deken VERGHEEST op, dien GRaAN-
VELLE, te gelijkertijd met Maximizraan MoriLLoN, tot
de waardigheid van Algemeenen Vikaris verheven had.
ReymaAErs was de eerste gegradueerde in de Godge-
leerdheid, die door brieven van Kardinaal GRANVELLE,
luidens de oprechtingsbulle, genoemd was.
Hij trad in dienst den 17 Juli, alhoewel zijne benoe-
ming reeds van den 5 Mei dagteekende.
Bij laatsten wil, voor notaris Bocarrts uitgebracht,
stichtte hi] eene studiebeurs ten voordeele van het groot
collegie van Godgeleerdheid te Leuven. Hij stichtte ook
een jaargetijde in St-Romboutskerk en een in het kloos-
ter van Thabor, waar hij eertijds biechtvader geweest
was.
152 MECHELSCHE
Hij werd begraven in St-Romboutskerk, in de kapel
toegewijd aan de HH. Macarius en Antonius. Zijn graf-
schrift luidde als volgt :
Hier by desen autaer leght begraven
Heer Rombout Reymaers
Licentiaet in de Godtheyt
Canonick 1n zyn leven deser hercke
die sterft 1n het jaer ons heere 1577
den 4 dag van janîus.
AzeveDo, Chronycke van Mechelen.
BAETEN, ]., Verzameling van naamrollen betrekkelyk de ker-
kelyke geschedenis van het aartsbisdom van Mechelen.
Forpexs, Nohtia Capituli Mechliniensis (hs. in het aarts-
bisdom).
GyYsELEERs-THYs, Chronologische Algemeenen aenwyzer (hs.
op het stadsarchief).
VAN DEN EYNDEN (Kan.), Provincie, stad en de district van
Mechelen... |
VAN HELMONT, Capitulum Mechliniense (hs. in het aarts-
bisdom). Vars insignes capituli Mechlimensis.
RUTZ, Gaspard
Schlder en plaatdrukher
Deze Mechelaar, welke omstreeks het midden der
xv1‘ eeuw hier ter stede zijne kunst uitoefende en zignen
handel dreef, werd betrokken, met andere onzer inboor-
lingen, waaronder menige kunstenaar, in de zoo treurige
LEVENSBESCHRIJVINGEN 199
voorvallen welke hier ten lande, tijdens de godsdienst-
oorlogen ontstonden.
Wanneer hertog van ALva die oproeren met geweld
dempen ging, treft men Rurz op den lijst der talrijke
schaar uitwijkelingen die geloofsvrede en tevens eene
veilige schuilplaats in den vreemde zoeken gingen.
De stad Keulen werd Rurz’ toevluchtsoord, want daar
vind men, hem betreffende, de volgende aanteekening
in de verslagboeken van den Raad :
« 1569, 31 Aug, Jasper Rutz schilder. Jaspern Rutz
» van Mechelen is, naar zijn verzoeken, geoorloofd in
» deze stad te wonen, er zich eerlijk en vroom naar de-
_»zer stad ordonnantiën zonder klagen te gedragen en
» zich met het schildersambt bezig te houden. »
Als dusdanig verschijnt hij ook in een oud register dat
tot in de xvi‘ eeuw terugwijst.
De huisraad van Rurz, hier te Mechelen, was in de
maand December 1567 door den huissier SERvAAs Ba-
CHELIER aangeslagen geweest en geschat op 208 ponden
en 40 stuivers.
Onder andere meldt de daarvan gemaakte inventaris
en zonder meerdere aanduidirgen, een aantal doek-
schilderingen « légères paintures sur thoyle » welke,
gedeeltelijk aan vreemden toehoorende, aan RuTz voor
den verkoop waren toevertrouwd geweest.
Men weet daaruit ook, zegt NEErrs, dat onzen stads-
genoot woonde in de Ste-Kathelijne straat, in een huis
wiens uithangberd een paard droeg, doch dat in de
rekeningen van PETRuSs DE MEsMaKker, Raadsheer des
. Konings en ontvanger der verbeurde goederen te Meche-
len, de « gulden schildersezel » genaamd wordt.
Het is dan meer dan waarschijnlijk dat Rurz niet
alleen zelf de kunst beoefende, maar dat hij zich tevens
bemiddelde om de penseelvruchten zijner Kkunstbroeders
aan den man te brengen.
154 ( MECHELSCHE
Verder moet Rurz ook plaatdrukker en uitgever ge-
weest zijn, zoo men ten minste kan afleiden van de
aanduidingen op zekere platen en boekwerken waarge-
nomen, waar hi] als « excudor » op vermeld staat.
Zoo verscheen in 1577, te Keulen, een boekwerk met
koperen platen verrijkt : ABRAHAM DE Bruyn's, Diversa-
vum gentium armatura equestris. De inleiding aan dit werk
bevat den naam van den uitgever welke er zich Yaspar
Rutus Mechlimensis noemt
In de kataloog van Perrus Wourers, kanunnik van
St-Gommarus te Lier, een in-8°, gedrukt te Brussel, in
1797 (bl. 325, n° 183), kan men den titel van een tweede
boekwerk lezen, alzoo vermeld : Habits des nations étran-
gères rassemblés par ac. Borssard et gravés par le soin de
Gaspar Rutz de Malines, in-65, pl. oblong, 1581.
Eindelijk, naar NaGLer’'s aanduiding, kent men nog
van RUTZ :
De Rust op de Vlucht naer Egypte, naar F. Baroccio
(Caspar Rutz, excud.).
Het laatste avondmaal (Livius forlivetanus In. Casp.
Rutz, exc. 1582), eene kopij naar Corn. Cort.
Ongeveer een drij kwart eeuws later, en wel in 1650,
treft men als kopergraveerder eenen anderen RuTz aan,
wiens naam voorkomt onder eene kleine plaat verbeel-
dende de H. Anno, tweede aartsbisschop van Keulen,
dragende het model eener kerk. Op den achtergrond ver-
rijscht de kerk der HH. Gereon en Joris te Keulen.
Volgens de Liggeren der Antwerpsche St-Lucasgilde,
was er alsdaar een GasPEr RuTz, « gelasmaecker », wel-
ke in 1583 als meester's zoon geboekt staat; diens zoon.
was « houtbreker van weeckhout ».
In alle geval, zoo den vader van den « gelasmaecker »
met den Mechelschen RuTz moet vereenzelvigd worden,
dan is diens verblijf in den vreemden van korten duur
geweest, en zou hi], dank de politieke omstandigheden,
LEVENSBESCHRIJVINGEN 139
na weinige jaren van zijne verbanning teruggekomen
zijn.
Verdere biographische bijzonderheden, geboorte noch
stervensdag, zijn tot heden van hem niet gekend.
KramMM-CHrisTiaAAN, De levens en werken der Hollandsche
en Vlaamsche kunstschlders, beeldhouwers, graveurs en
bouxwmeesters van den vroegsten tot op onxen tyd.
Kôlmischer kinstler in alter und neuerzeit ÿohann facob MEr-
LOS neu bearbeitete und erweterte nachrichten von dem
leben und den werken Külnischer Künstler. Herhausgegeben
von Edward Firmemch Richartz ünter mituwirküng von Her-
mann Keussen.
Naczer, Neues algemeiner Kinstler Lexicon.
NEzrrs, Histoire de la Peinture et d: la Sculpture à Ma-
lines.
Romgaurts en Van Lerius, De Liogeren en andere Histo-
rische archeven der Antwerpsche Sint-Lucasgilde.
SMETS
Schilder
De kunstenaars van dien naam zijn herkomstig van
Mechelen, en leefden meest allen in de xvi‘en xvri° eeuw.
Hunne werken vindt men in den vreemde, en vooral in
Frankrijk.
Zé6 is het, door PincHarT, bekend dat een KERSTEN
Sets, schilder, naar Frankrijk uitweek in het begin van
het jaar 1550, en zich te Lyon neërzette. Hij trad vervol-
gens in den dienst van den koning van Navarre, HEN-
156 MECHELSCHE
DRIK D'ALBRET, die zijne kunst benuttigde aan het ver-
sieren van het alom gekende en vermaarde slot te Pau.
Wanneer hem, door den dood, zijn beschermer ontno-
men werd, bleeft Smers in den dienst van den hertog
VAN VENDÔME, schoonzoon van den overledene, tot wan-
neer de wapenstilstand van Vaucelles, tusschen Hendrik
II en Karel V, Smers toeliet, omstreeks Kerstmis van
het jaar 1556, in zijn vaderland terug te keeren.
Deze tijdelijke vrede was van korten duur, en bij
het hernemen der vijandelijkheden, werd Smers, die
men dacht van franschen oorsprong te zijn, te Brussel
in echtenis genomen. Het is nochtans te betwijffelen of
de gevangzetting van Sets van langen duur geweest is,
daar hij aan Philip II, opvolger van Karel V, bij dezes
laatsten troonsafstand, een smeekschrift zond, dat zoo
welsprekend en behendig de zaak van den ondergetee-
kenden pleet, dat hct moeilijk zoude geweest zijn
aan die dringende en overtuigende redenen te weder-
staan.
Daar men de naam van Smers te vergeefs zoekt op den
list der Mechelsche meesters van dien tijd, mag men
veronderstellen dat onze stadsgenoot geene meerdere
hinderpalen te overwinnen heeft gehad om terug naar
Pau te gaan, alwaar, zoo h1j in gemeld schrift aanmerken
deed, de hertog van VENDÔME hem nog 500 franken
schuldig was.
lets meer dan eene eeuw later, vindt men melding van
eenen anderen schilder van dien naam, te Auch (Dépar-
tement du Gers, Frankrijk). Hij trad aldaar in den echt
op 24 Februari 1708, met Joanna Cornu, dochter van
FRANS, notaris, en JoANNA-MaRIA SEUTETZ.
Nagenoeg omtrent dien tijd werden er, vo6r en van het
magistraat van Auch, jaarlijks portretten uitgevoerd, en
men 1s niet verre van te gelooven dat Smers daar in mede
hielp. Spijtig genoeg is het dat deze verzameling met de
LEVENSBESCHRIJVINGEN 197
fransche omwenteling, op de groote markt der plaats,
verbrand is geweest.
Jacos Suers, want zulks was de naam van onzen me-
deburger, was zoon van PIETER, eenen mechelschen
Bouwmeester, en CATHARINA BARNABÉ, en zou, volgens
de doopregisters van Ste-Kathelijne kerk, op 17 October
1680 kersten gemaakt zijn. Hij stierf te Auch, in den ou-
derdom van 84 jaren, in 1764. Volgens het leerjongens-
boek van het mechelsche schildersambacht, zou hij in
16917, als leerling van JacoB SMEYERS, vader van EGïep,
aangenomen geweest hebben.
Van zeer jongs af werkzaam, is het niet te verwonderen
dat hij een groot getal werken heeft kunnen voortbrengen
en deze treft men meestendeels in kerken aan. Doch
slechts twee van die kunstwerken kan men met zekerheiïd
aan hem toeschrijven, en wel eene WMarteling van S. Sebas-
haan, in de kleine kerk van Meilhan bi] Auch, en eene
Ajfdoemng van het Krus, gedagteekend van 1743, van
middelmatige uitvoering, in de Yacobyne kapel te Auch.
Uïit zijn huwelijk sproten een zoon en eene dochter.
Deze zoon, JAN-BaAPrTisT, was stom doof, leerling van
zijnen vader, dus ook schilder, doch, onder kunstoog-
_punt, min goed begaaft dan de vader.
Naar aanduiding van eenen plaatselijken zoeker, M.
CALCAT, wien men ook de voorgaande inlichtingen no-
pens de Suerts van Auch te danken heeft, kent men eene
reeks werken door Jax-BaPrisr voortgebracht.
Aanmerkingswaardig is het dat deze SMErs meest
altijd zijn lichaamsgebrek openlijk bekend en zijne
werken steeds teekende : Peint par Ÿ. B. Smetz, muet, à
Auch.
De van hem gekende werken zijn dan de volgende :
Museum van Auch : de beeltenissen van den 7. ÿeroôm
en van Pater Ambroise de Lomby.
Kapel van den H. Antonius der hoofdkerk : een drij-
158 MECHELSCHE
luik, verbeeldende, in het middengedeelte, den FH. Ro-
chus, en op de zijdeuren de HH. Antonus en Paulus.
Kapel van S. Eloy : de H. Dominicus den rooxenkrans van
de H. Maagd ontvangende.
Kapel der Jakobijnen : Christus aan het Krus.
Kerk van Castin : Christus aan het Kruis.
Kerk van Meilhan : O. L. V. van Wee.
Kapel van het Vagevuur, in de oude hoofdkerk van
Lectoure : eenen man en eene vrouw uit het vagevuur door God
den Vader verlost.
Klooster van den Carmelusberg : de berouwhebbende
Magdalena en Christus te Bethamië.
Kapel van het kasteel Saint-Jean-le comtal : eene
onbevlekte ontvangems. |
Kapel van het kasteel Verduzan : Het huweliyk van Maria
en Foseph, dat later, bij veiling, in onbekende handen is
overgegaan.
CaLcaT, Les deux Smets, peintres à Auch (Société archéo-
logique du Gers. Soirées archéologiques, etc., t. VII,
pp.72etss Bulletin, LINpD 2326/1000)
PincHarT. Archives des Arts, Sciences et lettres.
H. ConiNcxx, Le livre des apprentis de la corporahon des
peintres et des sculpteurs à Malines.
DE ROOSTER, Jaak
Landschapschlder
Deze schilder moet omstreeks het midden der xvr*
eeuw te Mechelen geboren zijn. Later vindt men hem
LEVENSBESCHRIJVINGEN 159
als leerling bij den franschen meester Nicoras Poussin,
wiens invloed hij in ruime mate ondergaan heeft.
Het eenige, tot hiertoe van hem gekende werk, is een
landschap, van tamelijk groote afmeting, dat heden
prijkt op het stadsmuseum.
Naar klassieken smaak samengesteld, ir den trant die
z00 eigen aan Poussin was, ziet men op dit stuk : rechts,
op het voorplan, eene fontein aan den ingang van eenen
in puin gevallenen tempel, waarbij zich eenen groep per-
sonen bevindt; meer opwaarts ontwikkelt zich het eigen-
lijke landschap; op den achtergrond ziet men eene reeks ge-
bouwen, waaronder eenen tempel, onregelmatig geplaatst
aan den voet van eenen berg. Hier en daar ontwaart
men andere personen die het landschap verlevendigen.
Dit tafereel meet 2"52 X 2"35, en werd aan het mu-
seum geschonken door M. PiscaER, staadssekretaris.
Zonder een meesterstuk te zijn, maakt die schildering,
als versiering, toch tamelijk goeden indruk.
DEsaiLLEZ D'ARGENVILLE, Abrégé de la vie des plus fameux
peintres.
NAGLERr, Neues algemeiner Kinstler Lexicon.
NEErrs, Histoire de la peinture et de la sculpture à Malines.
1D., Catalogue du musée de Malines.
SirET, Dictionnaire Mmstorique et raisonné des peintres de
toutes les écoles.
VAN ROOST, Willem
Geestelijke schriyver
Geboren te Werchter, op 24 Julij 1661 en gestorven te
Eckenduinen, bij den Haag, op 22 Februari 1746.
160 MECHELSCHE
VAN RoosT was hier ten lande een der ieverigste
voorstaanders van het Jansenismus en verwierf daardoor
eene droevige vermaardheid.
Met ee Leon vlijt, eene betere zaak waardig,
zag men hem woord en pen ten dienste eener verdachte
leering stellen, de vermaningen zijner overheid versma-
den en dezer beslissingen het hoofd bieden.
Doch was het niet van den eenen tot den anderen dag
dat de wederspannige priester tot dien staat van hard-
nekkigheid en versteendheid kwam. Van lieverlede
verergde eene, in den beginne, verdokene beknibbelings-
lust en halstarrigheid, en wanneer paus CLEMENS XI
door de bulle Unigemtus de Honderd en een voorstellen van
den franschen Jansenist QuEsnez, als strijdig met de
leeringen der H. Kerk verklaarde, en later deze beoor-
deeling bekrachtigde met de sets Pastorals ofhcu,
ae Van Roosrt vlakaf zich aan's Pausen besluit-
selen te onderwerpen.
Deze hoogst laakbare handelwijze ging gepaard met
een privaat leven, den dienaar Gods onwaardig, en bracht
VAN Roosr voor het geestelijk gerecht van het aarts-
bisdom.
Het onderzoek dat ten zijnen laste geopend werd,
bracht zijne woelige en weinig stichtende levenswi]ze
aan den dag; en, alhoewel de bijeenverzamelde getuige-
nissen, misschien niet altijd van overdrijven en on-
beduidendheïd vrij te pleiten zijn, vormen zij eene
opeenstapeling van bewijzen die den afloop der zaak
ruimschoots wettigen.
Bij het doorbladeren van den daarop betrekkelijken
bundel treft men menige bijzonderheden aan, die de taak
van den levensbeschrijver niet weinig vergemakkelijken.
Gepromoveerd in de tweede linie te Leuven, zegt
BAETENS, in zigne Verzameling van naamrollen.., werd
Van Roosr bachelier formeel in de Theologie, professor
LEVENSBESCHRIJVINGEN 161
van Syntaxis in het collegie van de H. Drievuldigheïd te
Leuven, in 1692 pastoor te Wilte, in het diocees van
Luik, en in 1700 pastoor van het gasthuis te Antwerpen.
Reeds van toen af kon Van Roosr, voor al wat met de
Jansenistische leerlingen in betrekking stond, met moeite
eene zekere voorliefde bedwingen. Wanneer dit aan de
ooren kwam van Mor Van BEuGEMm, Bisschop van Ant-
werpen, wilde deze prelaat daarover grondig ingelicht
wezen. Intusschentijd had Van Roosr de stad verlaten,
wel voorziende dat, zoo het ook gebeurde, hij van zijne
bediening zoude opgeschorst worden.
Die vernedering was hem geene aanbeveling in de
gunst zijner naburen en daarom achtte hi] het voorzichtig
niet langer te verwijlen in het kleine dorp, tusschen
Sint-Truiden en Sint-Leeuw gelesen, waar hij zich voor-
loopig ophield. Hij trok verder, en hij ging zich vestigen
te Gronkele, een gehucht gelesen op eene mijl afstand
van Sint-Truiden, in het bisdom van Luik.
Daar gehuisvest bewerkte hij ten zijnent eene vereeni-
ging van vrouwen; deze werkten om haar met handen-
arbeid een onderkomen te verschaffen, terwi]l hare geeste-
lijke belangen aan Van Roosr toevertrouwd waren. Gelijk
het te verwachten was, gaf deze inrichting weldra tot
opspraak aanleiding.
Van RoosT werd uitgenoodigd om te verschijnen voor
het consistorie van het bisdom Luik, en daar uitleg over
zijne doenwijze te geven. Hij beliep daarvoor eene strenge
berisping.
Men verweet hem verder van te Sint-Truiden te ver-
spreiden en aan te leeren eenen door hem aldaar
gemaakten en gedrukten catechismus, een onverpoosd
werken om handlangers aan te winnen, in een woord
zich z66 te gedragen dat hij verdiende de famboer der
Fansenisten genoemd te worden.
Zoo stonden de zaken voor Van Roosr, wanneer in
162 MECHELSCHE
1711 de aartsbisschop van Mechelen, HUMBERT 4 PRÆ-
cIPIANO, het tijdelijke met het eeuwige verwisselde. De
openstaande stoel bleef tot in 1717 zonder titularis.
Ondertusschen zocht het metropolitaan kappittel eenen
opvolger te geven aan den plebaan, LAMBERT BAERTS,
dien men verdacht de leeringen te deelen welke in 1713
door de bulle Unigemtus veroordeeld geweest waren.
Eenige kanunnikken dachten aan Van Roosr, en beij-
verden zich om van dezen te vernemen welke, desnoods,
zijne gedragslijn tegenover de meergemelde bulle zoude
geweest zijn. Eene goede betrekking in vooruitzicht
hebbende, en misschien ook wel een gunstig terrein
beoogende om op tijd en stond zijne bekeeringslust den
vrijen teugel te laten vieren, beloofde Van Roosr al wat
men wilde, bijgevolg eene volkomene onderwerping aan
de Pauselijke schikkingen en aan al de anderen die daar
op zouden volgen. Zoo kwam het dat, niettegenstaande
meer dan twijffelachtige voorgaanden, Van Roosr als
kanunnik-plebaan van St-Rombouts ingeleid werd op
a October ty:
Eindelijk kwam er een opvolger aan den afgestorvene
aartsbisschop; THoMas-PHiciPPUS D'ALSACE DE Boussu
was met deze hooge weerdigheid bekleed, wanneer in 1718
de encycliek Pastoralis officu het licht zag.
Deze aartsbisschop was de eerste der belgische
kerkvoogden die zich openbaarlijk en plechtig aan
‘s Pausen woord onderworpen verklaarde. De grootste
meerderheid zijner geestelijkheid volgde zijn voorbeeld ;
zoo was het ten minste met het metropolitaan kapittel
gelegen. VAN Roosr alleen en zijn onderpastoor JAN
VAN LEYDECKER, maakten daarop uitzondering en ver-
klaarden niet ééns te zijn met de leeringsverklaringen
van den aartsbisséhop, welke op 17 October 1718 ver-
schenen waren.
Op 3 November zond Van Roosr een rekwest aan den
LEVENSBESCHRIJVINGEN 163
Staatsraad, waarin hij het geschil blootlegde en zijn
gedrag trachtte te wettigen, onder voorwendsel dat de
bulle niet met de gewone pleegvormen was afgekondigd
geweest, en dat deze niets dan stoornis onder de geloo-
vigen brengen kon, zoo als het in Frankrijk geschied was.
Daar hij ook voor de gevolgen zijner wéérspannigheïid
vreesde, stelde hij alles in ‘t werk om de burgerlijke
overheid ten zijnen gunste te stemmen.
De daarop volgende dag werden, door het metropoli-
taan kapittel, pogingen aangewend bij Van Roosr om
hem op zijne verklaringen doen terug te komen. Doch
te vergeefs. Eindelijk na alle middelen uitgeput te hebben
om het verloren schaap naar den schaapstal terug te
krijgen, deed de Aartsbisschop den belanghebbende
aanzeggen van voor de geestelijke overheid te verschijnen
den ro November, na hem voorafgaandelijk van zijne
bediening opgeschorst te hebben.
Van Roosr koos voor zaakgelastigde den notaris VAN
DER ELsr; door dezen werden protest op protest gezon-
den aan de herhaaldelijke dagvaardigingen van den
Aartsbisschop. Van Roosr, intusschentijd, wachte zich
wel zijnen persoon ten beste te stellen.
Eindelijk, op 1 December 1718, werd de zaak aan het
geestelijk gerecht overgeleverd; Van Roosr werd beticht
van in ‘t jaar 1702, eenen boek in druk te hebben gegeven,
voor titel voerende Geestelike zedepunten, welke onder-
scheidene stellingen, door de bulle Urigemtus veroordeeld,
inhield. In de voorrede had de schrijver verklaard zijne
zienswi]ze ontleend te hebben, aan de Abrégé de la morale
de l'Évangile van QUESNEL.
Ingezien de tijdsomstandigheden werd, op aanvraag
van den Gouverneur Markies DE PRiÉ, het geding tijde-
lijk uitgesteld. Het oogenblik was slecht gekozen om
zich met zaken bezig te houden die op het achterplan
geschoven werden voor anderen en wel bijzonderlijk
164 MECHELSCHE
door de onlusten die zoowel te Mechelen als te Brussel
de strengste en onafgebrokene aandacht der overheden
vereischten.
Van Roosr maakte van deze gelegenheid gebruik om,
van Brussel, aan den keizer meermalen smeekschriften te
sturen, om hem met de zaak in te lichten. Doch dit aan-
houdend schrijven bleef steeds onbeantwoord of ten
minste had geen gevolg, daar men van hoogerhand
overtuigd was dat, ingevolge de bestaande schikkin-
gen, er aan de meer gemelde pauselijke bulle, zoo wel
als aan de vorige, het noodige gevolg moest gegeven
worden.
Van Roosr wende zich nog tot den Pauselijken Nun-
tius; doch daar, veel minder dan elders, werd er aan
zigne eisschen gevolg gegeven.
Ondertusschen ging VAN RoostT onverpoosd voort met
de Jansenistische geloofsbegrippen met woord en daad
aan te preken en te verspreiden.
Zoo leerde h1ij in sommige scholen der stad, in den
Bruul en in de Boodschap in de Kathelijne straat,
eenen daartoe opzettelijk geschreven catechismus, alhoe-
wel hem dit door den Scholaster was verboden geweest.
Verder zag men hem niet omgaan dan met personen,
z00 geestelijke als wereldlijke, verdacht van de gedoemde
leeringen aan te kleven. Onder andere met Sinay, kanun-
nik van O.-L.-Vrouw, en BorrEkENs, kanunnik Zellaer;
de pastoors van Waelhem en van Bonheyden; BESSEMERS,
professor van wijsbegeerte, in den Valk, te Leuven,
SOBLETS en BosseLaAER belegde hij geheime samen-
komsten, waar er middelen beraamd werden om tegen
het erkende gezag in zaken van geloof in te gaan; daar
ook ontvong men jansenistische geschriften, welke ver-
volgens verspreden werden.
In vereenigingen van geestelijke dochters, was
Van RoosT te huis; daar ook werd hïij op ontijdige
LEVENSBESCHRIJVINGEN 165
stonden aangetroffen, terwijl men er zich soms onledig
hield met zaken met dewelke de godsdienst weinig of
niets te doen had.
Opmerkenswaardig is het, dat Van Roosr te Mechelen
zooveel bijval genoot, terwijl hi] elders min gunstig
ontvangen werd. Te Lier onder andere, was het volk,
door het magistraat verwittigd, hem zoo vijandelijk en
mistrouwend gestemd, dat hij daar onmogelijk eene
woonplaats vinden kon. Het is waar, Mechelen was een
broeinest van Jansenistism, en tot over eene halve eeuw
nog deed zich hier de invloed dezer wanhopigmakende
leeringen op menigen christene gevoelen.
Zoo verliepen een tiental jaren, wanneer de toestand
derwijze verergerde, dat de geestelijke overheid zich
genoodzaakt vond een nieuw onderzoek tesen Van Roosr
in te spannen en de zaak eindelijk op te roepen voor
26 Juni 1728.
Zoo min als vroeger beantwoorde Van Roosr aan de
herhaaldelijke dagvaardingen die tesen hem gezonden
werden. Hij vergenoegdée zich met zich daar schriftelijk
. tegen te verzetten, en ook met te vragen, dat men het
geschil zoude onderwerpen aan het oordeel van twee
door hem te verkiezen bevoegde Lovenaars.
Dat men daar niet in toestemde, laat zich gemakkelijk
begrijpen. De rechters oordeelden dat de zaak uitgepleten
was en VAN RoosT werd plichtig verklaard : ten eerste
aan ketteri] door de volgende werken :
De geestelyhe zedepunten (1702).
Den Goeden Reghel van den goctwilhoen oefenaer (1714).
De Psalmen van David (1725),
en ten tweede, van te leiden een laakbaar en berispelijk
leven.
Op 23 Augustus werd Van KRoosr door den Cardinaal
D'ALSACE in den ban der H. Kerk geslagen en beroofd
van zijne geestelijke bedieningen en voorrechten. Voorts
166 MECHELSCHE
werd hij verwezen tot opsluiting en vasten, en zich aan
eenen daartoe aangeduiden biechtvader te beschuldigen
« niet opdat hij door de absolutie van zijne zonden zoude
ontslagen worden, zegde de officiaal MercHior, maar
wel opdat hij door goeden raad van den biechtvader tot
betere gevoelens kome en tot leedwezen zijner zonden,
en zoude verdienen van door pauselijke toelating van den
banvloek ontslagen te worden. »
Bij verstek veroordeeld, had Van Roosr het nogtans
geraadzaam gevonden den weg te nemen naar Holland,
het toevluchtsoord van alle Jansenisten, waar hij, in
Amsterdam, een antwoord drukken liet aan het vonnis,
dat hem te treffen kwam.
Later ging hij zich vestigen bij eenen jansenistischen
pastoor te Eyckenduinen, bij den Haag, waar hij overleed
op 22 Februari 1746. Hij werd twee dagen daarna ter
aarde besteld.
Men kent van hem de volgende werken
Points spirituels de morale (Anvers, 1702).
Points spirituels de morale mélés d'affections sur la vie et les
misères et la doctrine de ?.-C., 2° édition (Bruxelles, 1702). *
De gocden regel van den goedwilligen oefenaar (Antwerpen,
1714).
La bonne règle de l'exercice volontaire ou le Dévôt sohtarre
(Anvers, 1714).
De Psalmen van David, met horte bemerhingen op den
Historischen, Geestelijken en Zedelijken zin; benevens cenige
Lofzangen der H. Schriftuur, voornamentlyk degene die
volgens de crder van den Roomschen Brevier wettelijh, in de
Getyden der H. Kerke gelezen worden (Gendt, 1725).
Psalmen met verklaringen (1719).
Brieven van den Eerw. Heer Guilielmus Van Roost, canontk
ende Plebaen van de metropolitane herk van Mechelen, aen
een Burger der zelfde stad, waer in d'ongereghigheid van het
Planche X
aptist RIMENANS
Jan -B
LEVENSBESCHRIJVINGEN 167
vonnis teghen hem aldaer uylgesproken door de Cardinael
den 20 Aug. 1728 klaerblyhelyk world aangewezen it d'Acten
gelf 1n ‘E vonnis vermeld (Amsterdam, 1724).
Archves de l’Archevéché. Dossier Van Roosr.
BAETEN, |.-B., Verzameling van naamrollen betrekkelijk de
Kerkelyke Geschiedenis van het Aartsbisdom van Mechelen.
CLAESsENS, P., Histoire des Archevèques de Malines.
DE Feczer, F. X., Dichonnaire Mmstorique.
PiroN, Algemeene levensbeschrijving der mannen en vrouwen
van België.
VAN DE VELDE, Synopsis monumentorum conciliorum omnium
arcmepiscopatus mechlimensis, ab anno 1550, ad annum 102.
VANDER HAEGHEN, FERD., Bibliographie gantoise, recherches
sur la vie et les travaux des 1mprimeurs de Gand.
RIJMENANS, Jan-Baptist
Apotheher, Kronukschrver en Dichter
Geboren te Diest den 19 November 1748, van Jan-PauL
en ÎsABELLA-THERESIA Cocxx; echtgenoot, in eerste
huwelijk, aangegaan den 8 April 1785, van BARBARA vaN
DEN NEST; na afsterven dezer hertrouwd, met CAROLINA-
JosepxiNA VAN HumBEEcx, den 12 September 1816;
gestorven te Mechelen den 25 October 1840.
Wat RIJMENANS was, als jongeling, weet men niet. Het
zullen gewis algeene rozen geweest zijn die hij in den
morgend van zijn leven plukken mocht, en misschien ligt
daarin de reden van die geestesgesteltenis die zich in
philosofeerende en spotzieke uitboezemingen weleens
zoude oplossen.
168 MECHELSCHE
Op zes-en-dertigjarigen ouderdom vindt men RiJME-
NaANs werkzaam als helper, in de apotheek van meester
Merrexs den ouden. In de maand Juni 1784, en te
gelijkertijd met PETER BLANCKx, eenen mechelaar, werd
hij toegelaten om de vereischte bewijzen van bekwaam-
heid tot het oefenen van het apothekersambt te geven.
Hij bekwam het daartoe gevergde diploma den 5 Augusti
van dit zelfde jaar. Bij het afsterven van MERTENS, nam
hij dezes apotheek, omtrent de grootbrug (1) gelegen over.
Uïterst goed gevuld was de lange levensbaan van
onzen stadsgenoot. Rijk aan jaren, was RIJMENANS niet
minder rijk aan ondervinding, want hij was ooggetuige
van de eeuwenlange veelvoudige en zoo woelige staatsbe-
roeringen en regeringshervormingen der xviri° en xix*
eeuWw.
Weinig, echter, schijnt hij daar mede bemoeid geweest
te ziin, en bhij heeft slechts ter loops openbare of
ambtelijke bedieningen vervult die hem, dank het aan-
zien dat hi] onder zijne medeburgers genoot, om zoo te
zegcen opgedrongen werden. Als Griffier van het vrede-
gerecht van het noordkanton der stad, was hi] nogtans
langer werkzaam.
In de maand Juni van het jaar 17090, aanvaardde hi]
schrijver te worden van de gilde « Den ouden Boog ».
Onder het fransche bewind, in 17094, drong men bij hem
te vergeefs aan, opdat hi] zoude lid worden van het zoo
genoemde « Comité de surveillance ». Doch later liet hi]
zich gezesgen, wanneer tusschen twee der leden van dit
comiteit, BERTRAND en JoFFREOY, oneenigheden oprezen,
en deze laatsten verzocht werd zijn ontslag in te dienen.
RijMENaNs werd in zijne plaats gesteld en vervulde de
bediening van sekretaris.
Als letterkundige had hij reeds den naam verworven
(1) Op een huis naar, rechts, als men van de Yzeren leên komt.
LEVENSBESCHRIJVINGEN 169
van een scherp spottend, bijtend doch geestig dichter,
altijd bereid om, ten dienste van de straatkron1jk meesten-
deels, doch ook voor andere lierzangweerdige zaken,
zijne harp te stemmen. Wanneer men dan het verslag
der zitting van de Nationale conventie van 28 December
1794 onder het volk verspreiden wilde, werd RIJMENANS
met de vertaling daar van gelast.
In 1795 werd hij als lid der municipaliteit van
Mechelen aangesteld; doch reeds op het einde der maand
Januari gaf hij daarvan zijn ontslag.
Op 6 Ventôse van het jaar II (1794) was RiJMENANS als
griffier van den vrederechter OLIVIER genoemd geweest.
Ditzelfde jaar nog, wilde men hem het vredegerecht van
het pas ingerichtte tweede kanton toevertrouwen; doch
zulks weigerde hij, alhoewel hij op 30 fructidor jaar V
(1797) en 9 vendémiaire jaar VI (1708) dit eervol doch
niet weinig last opleverende ambt waarnam.
De jury van openbaar onderwijs van het Departement
der Twee-Nethen nam hem tot sekretaris in Februari
1708.
In 1799 was hij gedurende twee dagen taxateur der
contributiën en in 1814, gedurende negen maanden, stond
hij aan het hoofd van de bureelen van den burgerlijken
stand.
Doch vroeger, en wel in 1803, was hij hernoemd
geweest als griffier van het vredegerecht. Hij nam deze
functiën waar tot aan zijn overlijden. Later, op 7 Januari
1819, noemde men hem Opziener van het burgerlijk
gasthuis, en op 28 Februari 1820, lid van de plaatselijke-
Geneeskundige commissie, waarvan hij ook de sekretaris
werd.
Uit dit alles blijkt dat RijmeNaxs het niet hield met
den vroeger bestaanden staat van zaken, en dat hi] de
nieuwe regeeringswijze, dank onwenteling en oneenig-
heden ingevoerd, verre van vijandig was.
13
170 MECHELSCHE
Wat er ook van z1j, RijMENANS hield weinig van ambte-
like kluisters en nog minder van regelmatige en eentoo-
nige bezigheden. Verre van hem was nogtans het ge-
dacht, na afgedane dagelijkschen arbeid, zoo maar de
armen gekruisd door het leven te gaan, en vrije stonden
en welverdiende rust in niets doen door te brengen.
Däärvan getuigen talrijke handschriften en menigvuldige
aanteekeningen, opgezocht en bijeenverzameld, om de
geschiedenis zijner aangenomen moederstad op te hel-
deren en ze op tijd en stond in het licht te geven.
Aan zijne onverpoosde werkzaamheid heeft men, onder
andere, de volgende werken in handschrift te danken,
welke op het stadsarchief bewaard worden
Gulde broeders van den ouden edelen Kruysboge binnen de stad
Mechelen. 1575-1777; 1700-1724; 1725-1749; 1750-1703
(4 registers).
Extracten der stadsrekeningen van 1311 tot 1701(5vol.in-fol.).
Matériaux recueillis par de A zevedo, Van den Nieuwenhuysen
(Henri-Dominique), de Vivario (Henri-Marie-François-
Jacques) Rymenans et autres antiquaires de Malines, pour
former une hstoire nationale, 1 vol. in-4°.
Vervolg der cronijke van Mechelen, ten tijde van het Gouverne-
ment van den Prince Alexander van Parma, sedert den
19 November MDLXXXITI tot syne doodt den 3 December
MDXCII, door G.-D. de Azevedo ; en vermeerdert met
verscheyde aenteekeningen, door Ÿ.-B. Rymenans. Register
in-g° (Voorschrift).
In medewerking met Gyseleers-Thijs
Recueil chronologique d'extraits tirés tant des actes et registres
reposant aux archives, que de différents ouvrages imprimés et
manuscrits concernant l'histoire de la Ville et province de
Malines. 99 vol. an-fol.
LEVENSBESCHRIJVINGEN L7<E
Memoriën wegens de Mechelsche Schilders en Beeldsnyers uyt
den Ambachtsboeck. De Leerjonghensboek uit jaer 1550.
Kopij genomen door G. Smeyers, schilder, en volledigd
door Rijmenans, in-4°, op ‘t stadsarchief.
Verder bestatigt men dat het dichtersvuur bij RIJME-
NANS Zelden smeulde, en het zich meermalen lucht gaf,
vooral in dien kring van jollige vrienden en vieze kwasten,
die dagelijks in den Hazenwind vergaderd, zich daar den
Mechelschen bruinen eerlijk lieten smaken.
Voor nabestaanden en ook voor kennissen weigerde
RIJMENANS nooit zijn dichtersgevoel en verzenmakerslust
den vrijen teugel te laten vieren. Van huwelijk, zilveren
en gouden bruiloft en jubelfeesten was RijMENANs de
aangeduiden zanger en, zoo het pas gaf, van de gek-
scheerige en kwatongerige straatkrameri] de onmisbaren
enserkenden dichter.
Op een tijdstip, wanneer de Vlaamsche taal door
uitheemschen invloed verbasterd was en door gelegen-
heidsdichters tot eene ware woordenknoeïeri] vervormd
werd, gaf RijMENANS doorgaans blijken van ongekunstel-
den, lossen en toch tameliik zuiveren letterkundigen
smaak.
Weinig of niets is er van zijn dichterswerk in druk
overgebleven. Op het stadsarchief vindt men slechts het
volgende :
Aen den konstryhken Heer G. Herreyns, Mmstorieschilder van
S. M. Gustavus den IIT, Komng van Sweden. Door synen
waeren vriend Ÿ. B. Rymenans, f. in-#.
Aen Myn Heer De Cort, schlder van syne M. ende van syne H.
den Prince van Condé, over syn dicht opeedraegen aen Min
Heer G. Herreyns, schilder van Gustaev den III, Koming
van Sweden, verongelyht door heymelyke rond gestroeyde
schriften, f. in-®°.
172 MECHELSCHE
Aen den Heere Doctor foannes Tgnatrus Le Clercq,in houwelyk
vereenigt met de edele Youffrouw Maria-Theresia-Regina
Dellafalle, den 4 des jaers 1808, 1n-4°.
Z66 het, onder letterkundig oogpunt, te betreuren valt,
dat zeer weinige dichtwerken van RijMENANS in druk
gegeven zijn, is het onder andere oogpunten misschien
beter dat de Muze van RIJMENANS, die zich geenszins
schuchter en al te dikwijls weinig kiesch voordoet, zoo
ze niet aan verheven gedachten volkomen gebrek lijdt,
onder den sluier blijve waar de tijd haar ingewikkeld
heeft.
Op eene steendrukplaat is RijmENANSs als een kloeke
negentiger voorgesteld; hem is een JUvENAL in de
handen gegeven. Zoo dit zijn lievelingslektuur was, dan
laat zich tusschen den welgekenden Romeinschen satiri-
kus en RiJMENANS zekere overeenstemming van gedachten
veronderstellen en verklaren zich de strekkingen en de
aard van ’s dichters uitboezemingen.
Deze plaat (1), waarvan de teekenaar niet gekend is,
draagt voor opschrift
Joannes-Baprisra RIJMENANS
Natus Dresthemie 19 9" 1748
Onder aan schreef eene vriendenhand de volgende,
voor de geestesrichting van RiJMENANS z66 beteekenis-
volle regelen :
Den amptenaer, van gestelte klijn,
Vol geestig vuer, vol schrander brijn,
Van jongsbeen vriend der Musenschaer
Nu tweemael vier en viertig jaer ;
(1) Welwillend medegedeeld door den Hr Doktor Andries.
LEVENSBESCHRIJVINGEN
Bevogt op ‘t spoor van heer Ferney,
De fijnste soort van dwingelandi ;
Geen botmuyl, geen tartuf of dweep,
Oniliep zijn juvenalis zweep.
Nogtans volkminnend, stil en wigs,
Vlugt oproer, en ombhelst den peys
Want 1s greffier van ‘t vrede-regt,
Van als het eerst wird opgeregt ;
En schoon zign hand daer 1s geboeyt,
Zi gwterig Pindus roosen Stroeyt ;
Dus ciert Apol met lauwerhkrans
Het sneeuwwit hoofd van RIJMENANS.
BERNARDUS DE BRUVYNE, amicus, AMICO DICAT 10 bris
Libre de soins, exempt d'envie,
Toujours joyeux, souvent dispos,
Entre les Nymphes de Paphos
Et les neuf sœurs de Castale
En dépit de la sacristie,
A vire des cafards, à me moquer des Sofs,
Sans songer un moment à l'éternel repos,
Je passe doucement ma vie.
En RijMENANS zwanenzang klonk :
Mijnen tijd is schier versleten,
Sedert 1k hier oorsprong nam ;
Sonder dat 1k beb geweten
Om wat reden 1k er kwam.
’k Heb er koude en heet verdragen,
‘k Heb beproeft van zuer en zoet ;
En geworsteld met de vlagen
Van geluk en tegenspoed.
‘k Zal den hop dan nederleggen,
t Is het lot van zot en wigs;
Valt daer iets tegen te zeggen
Rigmenamke, goede reis.
170
1838
een EIRE —
174 MECHELSCHE
Op het stadsarchief bevindt zich een handschrift dat
getiteld 1s
Verzameling van V laamsche liederen door J.-B. Riymenans en
zyne vrienden gedicht.
De volgende onuitgegeven gedichten zijn daaraan
ontleend. Hoe weinig het ook weze, heeft men alzoo een
gedacht van wat RIJMENANS als dichter vermocht
RIJMDICHT OP VERHOEVEN (1)
Een zoet getintelt Dijnsdag avond
droûp in mijn oor en toetste *t brijn
als Lammens jubel wierd gehavond
met klank van bellen grof en fijn.
Den wind als voerman aller toonen
en vriend van Willem dreef ’t geluid
(1) Wäillem-Gommar-Frans Verhoeven, handelaar te Mechelen, geschied-
schrijver en dichter, geboren te Lier, den 24 julij 1738, overleed alhier den
16 mei 1800.
Eerste sekretaris van de besturende Kommissie der Akademie van
beeldende kunsten te Mechelen, schreef hij, ter gelegenheid van de
feesten die ingericht werden toen Karel van Lorreynen aan deze in telling
den titel schonk van Kowinklijke Akademie van schilder en beeldhouwkunst, een
vlaamsch dichtstuk dat zijne eerste proeve op het terrein der letteren was,
en te Leuven, zonder den naam van den schrijver, gedrukt werd onder den
volgenden titel :
Proeve van dicht-kunde op de outtheyd, eev, achtbaerheyd en voortgang der vrie-
kunsten; Loven, I. P. Overbeke, 1774 ; in-4°, 45 bladzijden.
Als geschiedkundige werken kent men van hem nog de volgende :
A lgemeyne inleyding tot de al-oude en middex-tijdsche Belgische historie.
Vooyreden tot de historische tijd en oordeelkundige verhandelingen tot antwoord
op de vraeg : welk is den oorsprong geweest van de compagnien, bekent
in de steden van Brabant onder den naam van eed ofte van gilden? Welke
waeren de pligten en de voorregten van de gildebroeders? Welke zijn de
krijgs verrigtingen die deze compagnien b'jgewoont hebben ?
Het portret van Verhoeven, door Van den Nieuwenhuyzen geschilderd, is
bewaard op het stadsmuseum.
LEVENSBESCHRIJVINGEN 119)
Zoo verr’ in Mech'len menschen woonen,
want ieder kroôp zijn huisken uit
en vroeg ; wat heïl’gen viert men morgen?
ik loôg en sprak, men moet ter steê
niet altijd voor de heïil’ge zorgen
dat ziy met d’'Hemel zijn te vreé;
*+1s Lammen oom « God wilt hem spaeren »
die heden zijnen jubel geeft,
omdat h1j vif en twintig jaren
heeft in onvrugtbaerheyd geleeft.
Was ’t daarom dat m'’op Rombout lulde ?
Hoe vriend ? dat dunkt u ongemijn!
*t een schaeps-hoofd mag het ander hulde
in alle land daer bellen zijn.
Liederen gezongen op... Seplember 1810
I
Daer zijn weer Mechelaers aen ’t woelen,
het is om schuppen zot te doen,
*t is vreugd en deugd die zij bedoelen,
het staet hun altijd even groen.
De vrolijkheid is zotten eygen,
ziy houd tot Mechelen vasten woon
en als zij t in hun horens krijgen
dient schuppen zot hun vôér Patroon.
2
Naer Muysen word de Reys genomen
niet dat het daer nog kermis is,
waer daer ons zotte bollen koômen
is t vleesch wel goed, maer beter visch;
en daer men visch eét, moet men buysen,
dit weten ons gemikkers *t best.
176 MECHELSCHE
men buyst en roept er vivat Muysen,
schoon Muysen is een enklen nest.
5
Maer opdat bij die viese lieden
terwijl zij smeéren in ’t gemeyn,
niet altemets mogt iet geschieden
dat niet te broederlijk zou zijn,
is t noodig dat zij Buydens stellen
voor opperhoofd of president,
Want wie zou beter oôrdeel vellen
als hi] die Muyzens wetten kend.
4
Drinkt dan den Dikken zijn gezondheyd,
wenscht hem geluk met zijn gezag,
men ziet aen zijn volkome rondheyd
dat hij zijn nat en droog wel mag :
Den goeden Rossignol, och Ermen!
verliet te vroeg zijn beste maets;
God wilt zijn lieve ziel ontfermen
en laet ons Buydens in zijn plaets.
Dank dicht van Foannes-Baptista Rijmenans (na zijn huwelyk
met Mej. Carolina Van Huibeech) aen Vermeylen, meester-
bakher.
Vriend Vermeylen
die de peylen
waer med’ mij de teere min
geriefde vor mijn herts-vriendin,
en de banden
voor ons handen,
Zongt op zoo een zoeten toon
Planche XI
Jaak-Jan DE RAEDT
LEVENSBESCHRIJVINGEN D 27
alsoyt Naso was gewoon,
’k staen verlegen
wat daer tegen
in te brengen; want de pligt
vraegt een antwoôrd voor u dicht;
’k zou hier neven
die wel geven,
+ dankbaer hert wilt zig ontslaën;
maer zien 1k Karlintje staen!
Daer zijn pennen
meer te kennen
Schrijvers lust is uytgedooft,
liefd’ alleen vult hert en hoofd,
neemt dan broeder
hier ter goeder
Uer, in dank min goede wil,
houd mi] kwijt, en houd het stil.
Piron, Levensbeschrijving van mannen en vrouwen in België.
SCHELLENS, Mechelsche kronyk.
RiJMENANS, Nagelaten handschriften.
HERMANS, Inventaire des Archives, tome VIII.
Donner, FERN. Famidie papieren.
DE RAEDT, Jaak-Jan
Kunstenaar en leeraar aan de Akademie van Beeldende
Runsten te Mechelen
Geboren te Mechelen, den 14 Maart 1757, en aldaar
overleden den 17 November 1838.
178 MECHELSCHE
SEE —— ——
De schilder HERREyNSs had te Mechelen in 1772 de
grondslagen gelegd eener Akademie van beeldende
kunsten, en een groot getal jongelingen had aan den
oproep van den meester beantwoord. Onder deze was
DE RaEpT een der eersten, alhoewel hi], aan eene ge-
goede familie toehoorende, de kunst meer uit liefhebberi]
dan om er zich eene broodwinning van te maken aan-
leeren wilde.
Van den beginne af vielen aan DE RaeprT onderschei-
dingen ten deele, en in 1779 behaalde hij den eersten
prijs van teekenen naar het levend model. Verder, getui-
gen de programmas der prijskampen van de hoopvolle
gesteltenissen van den toekomenden leeraar.
In 1783 had HERREYNS geweigerd het bestuur der Aka-
demie van Brussel in handen te nemen, alhoewel hem
daarvoor eene jaarwedde van 1800 florijnen aangeboden
werd. Hij verkoos te Mechelen aan den groei en den
bloei zijner instelling blijven voort te werken. Hij wilde
dan ook eene grootere uitbreiding aan zijn onderwijs
geven, en ten dien einde koos hij zich, als bekwame en
geschikte medehelpers, zijnetwee oudleerlingen DE RAEDT
en den beeldhouwer Van GEEL.
Deze twee leeraren, « Onder-direkteurs » genoemd,
werden gelast met het aanleeren der grondbeginselen
van de teekenkunde. Later echter, wanneer men de
Akademie herinrichte, en wel in 1801, werden hun
belangrijkere en veelvuldigere kursussen toevertrouwd.
In den beginne waren de functiën aan de Akademie
weinig winstgevend, en het was aan de tusschenkomst
der hoogere overheid te danken dat daarin op doelmatige
wiJze voorzien werd.
In 1807 wilde men aan Van GHEEL den voorrang, als
professor, op DE RAEDT geven, alhoewel deze twee leeraren
samen genoemd en van eerst af op gelijken voet gesteld
geweest waren.
LEVENSBESCHRIJVINGEN 179
Met rede gekrenkt in zijne ambtelijke waardigheid
verkoos DE RAEDT niet meer, in zulke voorwaarden, aan
de Akademie werkzaam te blijven. Doch korten tijd
slechts bleef ditschreeuwend onrecht, aan den medehelper
van HERREYNS aangedaan, duren, en het desaangaande
besluit, door den adjunct PrerETs voorgesteld, en bi]
verrassing door den Maire geteekend, werd ingetrokken
en de zaken in haren vorigen staat hersteld.
DE RaEpr hernam zijne functiën, en bleefdeze bedienen
tot in de maand October van het jaar 1825, wanneer hi]
daarvan zijn ontslag gaf. Hij zegde dan ook vaarwel aan
de Maatschappij van Schoone Kunsten, waarvan hi]
bestuurlid was. Misschien waren nieuwe ontstane moei-
lijkheden, of weinig gunstige gesteltenissen van overheden
of kunstbroeders de oorzaak, dat DE RaEDpT het gepast
oordeelde van het openbaar kunstenaarsleven afscheid te
nemen.
Zijne begrafenis staat geboekt als hebbende eene
indrukwekkende plechtigheid geweest.
Als schilder heeft DE RAEDT weinig of geene ver-
diensten. Alhoewel men slechts een klein getal zijner
voortbrengselen kent, pleiten deze geenszins ten zijnen
voordeele.
Hi schilderde eenen Sf-Andries voor het vischver-
koopersambacht; dit stuk is niet meer te vinden. Een
tafereel verbeeldende Christus en de discipelen van Emmaüs,
zijn eigen portret in pastel, en een ander waarop men hem
meent te moeten herkennen, omringd van kinderen en
kindskinderen, zijn heden in het bezit der familie. Op
het stadsmuseum bewaard men van hem het levens-
groote zittende portret van den bouwmeester DE NoTER.
Als teekenaar, integendeel, heeft DE RAEDT meerdere
verdiensten.
Portretten, studiehoofden, samenstellingen van allen
aard, nateekeningen van werken van groote meesters,
180 MECHELSCHE
zooals de St-Marten van Van Dijcx, uit de kerk van
Saventhem, heden in bezit der familie, getuigen van
eene meer dan alledaagsche behendigheïd, en verraden,
treffend, den invloed van den meester HERREYNS, zonder
nochtans, onder oogpunt van nauwgezetheid, en hoogst
gemakkelijke uitvoering met dezes werken gelijk te staan.
Alhoewel men vermeent dat De RaEpr ook graveerder
geweest is, zijn er nochtans van hem geene dergelijke
voortbrengselen gekend.
Kortom, als kunstenaar mag DE RaAEDT niet hoog
geschat worden; hij genoot het voordeel van door
HERREYNS, tusschen anderen uitverkozen te worden, om
met dezen meester aan de Academie van Beeldende
Kunsten te onderwijzen en in het waarnemen van die
bediening, leverde hij eene lange en eervolle loopbaan.
Het portret van DE RaEDpT is geteekend geweest door
J.-J. Eecnour en op steen gezet door BurGGrarr. Een
afdruksel is er van bewaard op het stadsarchief.
ScHELLENS. Krontke van Mechelen.
Archeven van de maatschappy tot aanmoediging der Schoone
Kunsten.
Archeven van de Akademe van Beeldende Kunsten.
ConiNckx. L'Académie de dessin, depuis sa fondañon en
1772 jusqu'en 130.
Nezrs. Histoire de la peinture et de la sculpture à Malines.
RESTELEU, Pieter-Joseph
Geestelijke redenaar en schriver
Geboren te Geeraardsbergenr den 1° Juni 1757,engestor-
ven, pastoor-deken, te Waerschoot, den 29 December 1820.
LEVENSBESCHRIJVINGEN I8I
Gepromoveerd als licenciaat in de Godgeleerdheiïd te
Leuven, in 1777, werd RESTELEU priester gewijd in 178.
Het daaropvolgende jaar vindt men hem als coadjutor
te Idesem en Smeerhebbe, in het land van Aalst.
Wanneer in November 1788 Alexander Dolman pastoor
van het Groot Beggijnhof geworden was, en dien ten
gevolge de pastori] van Ons-Lieve-Vrouwe parochie
open viel, dong RESTELEU naar die plaats mede en nam,
ten dien einde, deel aan den daartoe, als naar gewoonte,
ingerichten prijskamp, welke plaats had den 8 Mei. Deze
proef was hem gunstig; hi] werd pastoor-deken dezer
parochie genoemd den 19 Juni 1789, en een Jjaar later
onderzoeker van den opperkerkraad van het aartsbisdom.
De toestand hier te Mechelen was op dien oogenblik,
even als elders, alles behalve gerustwekkend. Tivee-
dracht en hervormingsgeest heerschten onverdeeld, en
het was in die hachelijke omstandigheden dat de fransche
legers België veroverden en generaal Dumouriez het alge-
meen bewind, op franschen leest geschoeid, in handen nam.
Deze veldoverste stuurde den 8 November 1792 eene
afkondiging aan de Belgen, waarin hij hen aanzette,
onder de deftigste en verdienstrijkste burgers, vertegen-
woordigers te kiezen, die zouden gelast worden met de
noodige bestuurlijke ambten te vervullen. Hier te Meche-
len waren die vertegenwoordigers twintig in getal,
waaronder RESTELEU.
Die uitheemsche overheersching was echter van korten
duur. Oostenrijk herwon onze provinciën, doch ook maar
voor weinige maanden; en wanneer dan Frankrijk voor
de tweede maal zijne gewapende benden op België
losliet,. moest RESTELEU met de andere Mechelsche
geestelikheid ondervinden, hoe dweepzuchtig en tergend
de aard van den overwinnaar was.
Zonder vertoeven werden er middelen beraamd, aan-
genomen en toegepast, om op stelselmatige wijze het
182 MECHELSCHE
veroverde land uit te buiten. Burger LAURENT begon
met eene gedwongene belasting af te kondigen, en
RESTELEU, als deken der parochie, en alhoewel de kerk
ook het hare daar moest bijbrengen, kreeg voor zijn deel
een duizendtal florijnen in de belasting te betalen.
Slechts weinigen tijd bleef RESTELEU dan nog te
Mechelen vertoeven en den 23 Juni 17096 betrad hij de
pastori] te Mortsel. Daar deze parochie, ten gevolge van
het Concordaat, aan het bisdom van Gent toegevoegd
werd, was het ook in dat bisdom dat RESTELEU zijne loop-
baan vervorderde, en den 14 Januari 1813 tot pastoor-
deken der gemeente Waerschoot, bij Eecloo, genoemd
werd. |
Daar ook overleed hij, zestien jaren later, de nagedach-
tenis latende, leest men in een geschreven dagboek op
de pastorij bewaard, van eenen man begaafd met meer
dan gewoon geheugen, wezende een uitstekend redenaar;
als persoon, van eene stichtende waardigheid, getemperd
door een gulhartig en vroolijk karakter, wiens gastvrij-
heid en naastenliefde spreekwoordelijk geworden waren.
Na zijne dood verscheen te Gent, in 1833, in dri
boekdeelen in-8°, eene verzameling van sermonen door
hem gepredikt; die uitgaaf was getiteld : Sermoonen op
de Evangeliën van alle de Zondagen en bijzonderste feestdagen
van het jaer, en andere kerkeliÿke plechtigheden opgedragen
aen de jonge geestelyhheid.
Aan hem is men ook verschuldigd eene vertaling van
BraxcHarps « Ecole des mœurs », welke insgelijks te
Gent uitgegeven werd in 1819, onder den titel :
De school der zeden of zedelijke en historische bemerkingen
op de grondregels der wisheid tot nut der jongheid en andere
persoonen, die z1ch in de wereld treffeliyjk willen gedragen.
PiroN, Algemeene levensbeschrijving van mannen en vrouwen
van België.
Planche XH
#
COIN
RARE
Lodewijk ROYER
LEVENSBESCHRIJVINGEN Han)
Handschrift bewaard op de pastory te Waerschoot.
BazTEN, ]., Verzameling van naamrollen betrekkelyk de ker-
kelyke geschedems van het Aartsbisdom van Mechelen.
ConiNcxx, Malines sous la République française.
ROYER, Lodewijk
Beeldhouwer
Geboren te Mechelen, in het huis genaamd den « Kruis-
drager » op de Lange Nieuwstraat, den 1 Augusti 1703,
overleden te Amsterdam, den 5 Juni 1868.
Zoon van Jan Royer, landmeter van 1° klas en van
BarBara LE Mairre, zag de jonge Lodewijk het dag-
licht in een midden dat voordeelig gestemd was om
ingeboren kunstneigingen te bevoordeelen, derwijze dat
ze latere ontwikkeling aanmoedigen en in ruime mate
vergemakkelijken konden.
Aanvankelijk bestemd om op geschikten oogenblik ook
het ambt van vader uit te oefenen, werd de jongeling
naar de Akademie zijner geboortestad gezonden.
Het onderwijs was daar nog steeds onder den invloed
van de kunstbegrippen van den stichter, schilder HERr-
REYNS, en zou eene gansch andere wending aan de kunst-
opvoeding van Royer geven. Ten andere, niet gansch
verduisterd was de glans, op stadskunstroem, door de
werken der Mechelsche beeldhouwers der twee laatste
eeuwen verspreden. Minder goed begaafd waren, wel is
waar, hunne navolgers; doch de overleveringen van
vroeger waren slechts verflauwd, en niet verloren gegaan.
Geen wonder dan, dat Royer, wien eene kunstenaars-
ziel ingeboren was, zich aan die, noch niet gansch uitge-
134 MECHELSCHE
loopen bron, met gretige teugen laven ging, kunstenaar
werd, en beeldhouwer.
Jan Frans VAN GHEEL was zijn eerste leermeester
en onder diens leiding besteedde h1j ruim acht jaren aan
het machtig worden van het techniek, het bekomen van
die zwierigheid en losheid van uitvoering, die doorgaans
zijne kunstvoorbrengselen kenmerkten.
Reeds in 1810 behaalde Royer den eersten prijs van
teekenen naar het levend model; en zes jaren later, dus
op drij-en-twintigjarigen ouderdom, werd zijn beeld,
Hébé dennehtar aan Fupiter schenhkende, door de Antwerpsche .
maatschappij van Schoone Kunsten met eene gouden
medalie bekroond.
De stadgenoten van den veelbelovenden jongen kunste-
naar namen deze gelesenheid te baat, om naar loffelijke
gewoonte, en zoo het de waarde van de bekomene onder-
scheiding betaamde, den primus te verwelkommen en te
feesten.
« Den 27 Augusti, zect SCHELLENS, was de Peperstraat,
waar de primus woont, versierd met groen en festons,
jaarschriften, arken, enz. » Komende van Antwerpen
in den namiddag, werd Royer door de Mechelsche
Akademie ingehaald, naar haar lokaal, het « Oud
Paleis » geleid, en daar begiftigd met eene zilveren
medalie.
Er werd hem dan ook eene plaats van leeraar op de
Akamedie aangeboden; doch, naar meerdere en grootere
volmaaktheid in zijne kunst erlangende, wees Royer
dit, voor hem zoo vleiend voorstel, af.
Op de tentoonstelling die hetzelfde jaar te Mechelen
gehouden werd, kreeg men eene in halfverheven beeld-
werk vervaardigde samenstelling van Royer te zien,
waarvan het onderwerp, onder allegorische vorm, op het
huwelijk doelde van den Erfprins WizzeM FREDERIK
VAN ORANGE met vorstin ANNA PAULOWNA VAN RUSLAND.
LEVENSBESCHRIJVINGEN 185
Ongemeen groot was de bijval die aan het werk van
Royer ten deele viele; eene gouden medalie was de
belooning die de beeldhouwer voor zijn kunstwerk
verwierf.
Korts daarop vertrok Royer naar Parijs. In 1819 ging
hij daar voortwerken onder de leiding van eenen stads-
genoot, J.-B. DE Bay, en de korte, doch welgevulde
stonden die hij daar, rusteloos, aan kunstarbeid door-
bracht hadden voor hem eenen grooten en beslissenden
vooruitgang voor gevolg.
Wanneer in 1820 de driejaarlijksche groote prijskamp
van beeldhouwkunde te Amsterdam uitgeschreven werd,
vindt men Royer onder het getal der mededingers. De
uitslag beantwoorde echter niet aan zijne verwachting.
Doch liet hi] daarvoor niet Rome, der kunst wereldstad
te bezoeken en daar eenen ÆEcce homo bust in marmer uit
te voeren, die zich heden op het Paviljoen te Haarlem
bevindt.
In Nederland wedergekeerd, verwaarloosde hij niets
om eene tweede maal den kampstrijd in de beste voor-
waarden kunnen aan te gaan.
Intusschentijd plukte hij nieuwe lauweren op de
tentoonstelling van Brussel, in 1821, waar hem zijn
Claudius Crvilis den eersten prijs verwierf.
In 1823 dong hij voor de tweede maal te Amsterdam
naar den « Prix de Rome ». De mededingers hadden
eenen Greekschen herder vluchtende voor eene slang die hem in
den Mmeld tracht te byten te vervaardigen, en Royer gelukte
daarin zoodanig, dat hij als laureaat uitgeroepen
werd. Het prijskampwerk van den kunstenaar bekleed,
zegtimen (1), eene nog Zeer voordeelige plaats in de
verzameling van bekroonde werken bewaard op de
(1) Mechelsch Nieuws- en Aankondigingsblad, Zondag 4 Juni 1868.
13
180 MECHELSCHE
Koninklijke Akademic van Schoone Kunsten te Amster-
dam (1). |
Mechelen ging eene tweede maal haren inboorling
vieren mogen. Zij deed het met zoo veel te meer luister
dat het hier eenen Pris van Roomen gold, iets waartoe de
gelegenheid zich nooiït had voorgedaan, en zich later ook
niet meer hernieuwd heeft. Het ontbrak dan niet aan
feestelijkheden.
Royer werd door de leeraren en leerlingen der
Akademie afsehaald aan de afspanning « Hamburg »
buiten de Antwerpsche poort, zegt Schellens. Onder
klokgelui en beiaardspel stapte men naar het « Oud
Paleis » waar Burgemeester en Schepenen, van t Stad-
huis komende, den held van het fcest, namens het
stadsbestuur, kwamen gelukwenschen en hem met eene
herinnering van dezen heuchelijken dag vereeren.
Naar gewoonte, in dergelijke omstandigheden, gaf des
andcrendaags de Akademie een bal, waar het niet aan
vreugde en geestdrift ontbrak.
Royer ontvong nu van het Staatsbestuur, en gedurende
vier jaren, eene toelage van 1200 Nederlandsche gulden.
Dit liet hem toe in Italië rond de reizen en in dit bevoor-
rechte land der kunsten, van 1824 tot 1828, schatten van
schoonheidsleer, die hij zich later zoo ruimschoots ten
nutte maakte, weelderig in te zamelen.
In Nederland teruggekomen ging Royer zich vestigen
in den Haag, en later, wanneer onder den- drang van
staatkundige voorvallen het Zuiden zich van het Noorden
afscheurde, verkoos de kunstenaar getrouw te blijven
aan den vorst waarvan hij reeds de bevoorrechte beeld-
(1) Op het Rijksmuseum, te Amsterdam, bestaat nog heden eene levens-
groote schilderij, vervaardigd door den in den tijd van Royer beroemde
PiENEMAN, die den Amsterdamschen kunstvriend Roorxaan voorstelt, Royer
gelukwenschende over zijnen arbeid.
LEVENSBESCHRIJVINGEN 187
houwer was, en onder wiens regeering h1j op de kunst-
baan zijne eerste lauweren geoogst had.
Hij trouwde in die stad met Mejuffer CaroLiNA KERST,
« een hoogst beschaafde en gegoedige vrouw, leest men,
die rozen op zijn huwelijkspad strooide, even als de Genius
der kunst zulks op zijn weg als kunstenaar deed ».
Royer sliep ook niet op zijne lauweren, en gedurende
eenen meer dan gewoonlangen levensloop, bracht hi]
talrijke kunst gewrochten voort, die hem eer en roem
verworven, gunst en genegenheid van landgenoten en
kunstbroeders.
In 18234, bij het afsterven van GoDpEcHARLES, werd hi]
tot beeldhouwer van den Koning van Holland genoemd ;
« Royer woonde dan in den Haag, waar h1j woonplaats
en atelier had in het gebouw dat zich op het terrein van
de grenadiers kazerne bevindt, ter rechterzijde binnen
het hek aan den kant der kazerne straat » (1). Een jaar
later werd hij lid van de 4° klas van het Nederlandsch
Koninklijk Instituut; in 1837, Bestuurder van de Afdee-
ling van Beeldhouwkunde der Koninklijke Akademie
van Amsterdam (2); in 1852 briefwisselend lid van de
Akademie van België, klas van Schoone Kunsten,
afdeeling Beeldhouwkunde; en opvolgentlijk ridder van
de orde van den « Nederlandschen Leeuw » en groot
officier van de orde van de « Eiken Kroon ».
Rcyer had de eer eenige boetseerlessen te mogen geven
aan wijlen H. M. K5nINGIN Sopxia, eerste gemalin van
Kon:nc Wizcem III, en deze vorstelijke leerlinge ver-
vaardigde, onder ’s kunstenaars leiding, eene buste van
haren eersten zoon Prixs Maurits.
(1) C. VosmaER in de « Nederlandsche spectator » 1868.
(2) L'eze kunstinstelling hield op te bestaan met het overlijden van
Royer, daar Z. M. Koning Wiccem LIL haar niet linger verkoos te subsi-
dieeren. In 1870 werd door den Staat eere nieuwe kunstinstelling gesticht,
en wel de hedendaags bestaande Rijks Akademie voor B<eldende kunsten.
188 MECHELSCHÉ
Wat de andere leerlingen van Rover betreft, teekent
men Jozer TUERLINCKx aan van Mechelen, en E. F.
GLorGEs van Amsterdam. Denkeljk zijn dat de eenigste
niet.
Royer werd op 9 Juni 1668 te Amsterdam ten grave
gedragen. De herinnering aan den betreurden afgestor-
vene luidde als volgt
K
BIDINOOR DE ZIEL
VAN ZALIGER
den Heer
LOUIS ROYER,
Ridder der orde van den Nederlandschen Leeuw, Groot-
Officier van de orde der Eikenkroon, Beeldhouwer
van Z. M. den Koning der Nederlanden, Direkteur
aan de Koninkl. Akademie van Beeldende Kunsten te
Amsterdam, geboren te Mechelen, 2 Augustus, 1793,
overleden te Amsterdam, 5 Juni, 1868, en begraven
op het Kerkhof van den H. Nicolaus e. m.
RE
De stoutste ku”stnaarsgeest en ’t kinderlijkste hart
Mag onder de aardsche Kkroon niet schittren meer, noch kloppen.
De noodstorm vell den eik en slecht’ der bergen toppen —-
Deze eik viel voor een Woord, een fluistring, vol var smart
Door ’t menschlijx oor verstaan, maar zegenvol gesproken :
Was Gop, ’t Was Gop, die’t sprak. HIJ heeft ons hart gebroken..
Gezegend zij zijn Naam ! Wat iemant Wenschte of bad —
Gop had het rechte voor : de HEER, in liefde ontstoken,
Wil ook eens kroonen wie zooveel heeft liefzehad. A. TH.
Ziet, de Heer heeft er eenen geroepen, dien Hij met verstand en bedreven-
heid begaafd heeft, om werken uit te vinden en te maken in metaal en mar-
mer, en daarbij het vermogen om anderen te leeren. En hij legde er zijn hart
op toe en tot in zijne nachtgepeinzen werkte hij zijn kunstwerk af; hij hielp
de gloriën der eeuw die voorbijgaat bewaren, maar hij kon bidden te mid-
den van zijn kunstenaarsleven en onder de inspanning zijner ziel de wet des
Allerhoogsten nastreven ; [uitroepende] « Niet ons, o Ieer! de roem, maar
aan uwen Naam alleen! »
Exod. XX XV, 50-54, xxx1, 2-5; Eccli. XX XVII, 28-39!
Pr. CXIII, 9.
O Heer, zijt zijner ziele genadig.
Onxe Vader. Wees gegroet.
De Tijd van 9 Juni 1868 bevatte het volgende doods-
bericht:
« Den 5“ dezer overleed in den ouderdom van
74 jaren en 10 maanden, gesterkt door de genademid-
LEVENSBESCHRIJVINGEN 189
delen der FH. Kerk, mijn dierbare Echtgenoot, de Heer
Louis Royer, Ridder in de orde van den Nederlanschen
Leeuw, Groot-Officier van de orde der Eikenkroon.
Beeldhouwer van Z. M. den Koning, Directeur der.
Beeldhouwkunst aan de Koninklijke Akademie van Beel-
dende kunsten alhier; zever-en-dertig jaar mocht ik, in
het gelukkigst huwlijk, met hem verbonden zijn.
D CP IROYER:
» geb. kerst.
» Amsterdam, 8 Juni 1868 ».
De Redactie voegde er bij :
« Slechts eenige maanden is het geleden, dat in
Neëêrlands hoofdstad de uitgelezen menigte van edele
beoefenaren en begunstigers der schoone kunsten en der
letteren bij het kunststuk van Vondels standbeeld, tevens
den nog zoo krachtigen, alhoewel schier 75 jaren tellen:
den kunstenaar, Louis Royer, bewonderden; pas acht
dagen zijn er voorbij, dat zigne vrienden zich in zijne
standvastige opgeruimdheid nog verheugden : sinds werd
de man, die niets van een grijzaard had dan de onder-
vinding en de hooge jaren, ongesteld, en is na eenige
dagen bezweken. Na vroegtijdig de H. Sacramenten der
stervenden te hebben ontvangen, is hij in den Heer
overleden, den 5% dezer. Morgen d. i.-0 Juny, zal om
11 1/2 uur de begravenis plaats hebben op het R. Kath.
kerkhof bij de kerk De Liefde. Wij zullen nader op de
schitterende loopbaan van den hooggeschatten overledene
terugkomen maar wenschen reeds nu, dat hem, om zigne
nagedachtenis in eere te houden, een blijk van hoog-
schatting en vriendschap, waar hij het meest pris op
stelde, gebragt worde, namelijk : een christelijk gebed
tot God voor de rust en de glorie zijner ziel ».
190 MECHELSCHE
De groote Amsterdamsche dagbladen, De Tuyd en het
Algemeen Handelsblad, gaven verslag over de droevige
plechtigheid der teraardebestelling. Het laatste dezer
bladen wijdde daaraan de volgende regelen :
« Uitvaart Royer
» De begrafenisplechtigheid van onzen beroemden
stadgenoot Leuis Royer, heeft heden ochtend ten 11 ure
in allen eenvoud plaats gehad op het R. C. kerkhof, by
de kerk De Liefde. De stoet, die de lykwagen volgde,
bestond uit drie koetsen, waarin de naaste betrekkingen
en meest vertrouwde vrienden van den overledene gezeten
waren en werd verder gevormd door het bestuur van een
vyftig-tal leden van de Maatschappy Ari cd Amathe.
In de kerk en op de begraafplaats was een talryke menigte
byeengekomen.
» Onder vele andere kunstbroeders en vereerders van
Royer, merkten wy op den beeldhouwer Strackée, den
schilder Israëls en den directeur van de Kon. Academie
van beeldende kunsten Wynveldt; echter meenen wy dat
er slechts zeer weinige, niet in Amsterdam woonachtige
kunstenaars tescenwoordig waren. Nadat de kerkelyke
plechtigheid binnen de muren van den tempel was
geëindigd; werd de lykkist, versierd met een trophée,
gevormd uit Royer’s beeldhouwinstrumenten en een :
lauwerkrans, omvattende de insigniën zyner verschillende
ridderorden, grafwaarts gedragen. Toen de kist in de
groeve was nedergelaten en de plechtige beaarding was
afseloopen, sprak de Heer C. Rochussen een kort woord,
uit naam van de Maatschappy Arh et Amicihæ en bracht
hulde aan Royer als een van de voornaamste: stichters
en der warmste voorstanders van die Maatschappy.
Daarop zei de Heer W. ]. Hofdyk, in weinige, maar
blykbaar diep gevoelde en indrukwekkende woorden,
LEVENSBESCHRIJVINGEN IOI
voor het laatst. vaarwel aan den man, die door zyne
werken eeuwig in de geschiedboeken van Neerlands kunst
zal leven en die niet alleen als kunstenaar groot was
geweest, maar, wat by den spreker nog meer gold, een
warm, trouw en waarachtig vriend, die in de herinnering
van allen, die hem goed gekend hadden, altyd zal biyven
voortleven. Eindelyk nam de Heer Alberdingk Thym
het woord en dankte, uit naam der diep bedroefde weduwe
en der broeders van den overledene, voor de laatste eer
hem door de aanwezigen aangedaan en, na Royer’s groote
verdiensten als kunstenaar met eenige weinige woorden
te hebben geschetst, sprak hy verder naar aanleiding van
de laatste verstaanbare woorden, die van de stervende
lippen van den beeldhouwer vernomen waren, namelyk
de schoone en veelbeteekenende uitdrukking La Poésie
ne finit pas. Hieruit nam de begaafde en beschaafde
redenaar aanleiding om de aanwezige kunstenaars erop
te wijzen, dat Royer een der laatste vertegenwoordigers
was geweest van eene richting in de kunst, die nu in
onzen tyd tot de geschiedenis begint te behooren, name-
lyk de ideale opvatting van de antieke kunst, toegepast
door het kunstbewustzyn van de zonen van den nieuweren
tyd. Hy toonde aan, dat terugkeer tot die richting
ondenkbaar en ook min wenschelyk was, maar prees de
ernstige studie van Royer’s richting dringend aan en
waarschuwde de nu levende kunstenaars voor het te veel
huldigen van het stoffelyke in de kunst ten koste van het
geestelyke, dat hoogere inspiratie en leiding aan elken
kunstenaar waarborgt en in onzen tyd by velen gevaar
loopt niet te worden gezocht. Met diepe stilte en
gepasten eerbied werd al het gesprokene aangehoord,
dat zeker lang in het geheugen van die het hoorden
leven zal. »
Onze Noorderburen waren nooit rijk geweest aan
goede beeldhouwers en tot over een honderdtal jaren
102 MECHELSCHE
waren Zi] meestentijds, des aangaande, de schatplich-
tigen van vreemden.
Wanneer Royer zich ten hunnent vestigen kwam, en
de door hem reeds zoo mild geoogste lauweren eene bron
van welgelukken voor de toekomst liet te gemoet zien,
betrad de kunstenaar eenen vruchtbaren doch schaarsch
bebouwden akker, waar voor talrijke kunstgewrochten
ruime en allerbest geschikte plaats voorhanden was.
« En zoo kwam het, zegt een schrijver in eene
» dichterlijke opwelling, dat zijn arbeiïd op de pleinen
» der Nederlanden verrees, omlijst door de groene
» twijgen die de natuur daar om heen vlocht, als een
» reusachtige lauwerkrans,... de merkten werden minder
» naakt zoodra zijn arbeid er den gloed van zijn genie
» over verspreidde, en tot in vorstelijke paleizen fluister-
» den des nachts zijne scheppingen aan de andere
» beelden de geschiedenis huns meesters toe ».
Royer werd voor Nederland wat de gebroeders GEEFs
weleens voor België worden zouden. Doch vooraleer
over Zijne meéestsekende kunstwerken verder uit te
weiden, past het, eenige woorden te zeggen over deze,
met de welke Royer de baan der kunst intrad.
Het eerste werk, dat schijnt gansch den invloed van
Van GE£EL’s begrippen te hebben ondergaan, verbeelt
Iébé den nectar aan Fupiter schenkende. Dit beeld vertoont
zich als eene bevallige doch tengere figuur, aan wiens
voet de goddelijke adelaar naar het verleidend drui-
vensap reikhalst. Het werd aan de stad Mechelen
geschonken door den Heer HENoT, rechter, en prijkt
thans op het stadsmuzeum.
De allegorische groep, waarvan hierbij de plaat,
verbeelt, naar alle waarschijnlijkheid, Ence onthaald door
Dido terwijl Yupiter met welbehagen op den door hen
gevormden groep néérziet. Links van den toeschouwer
is een néérgehurkte verpersoonlijkte stroom. Zoo wat
V
Pianche XII
LA]
«re
LEVENSBESCHRIJVINGEN 193
overal zijn, kwistig, kindergroepjes gezaaid, figuurtjes,
zoo smakelijk en mollig van vormen, dat ze hunne
verwantschap met dusdanige zoo karakteristische schep-
pingen van VERHAGHEN niet loochenen kunnen.
Die samenstelling doelt op het huwelijk van prins
WILLEM FREDERIK VAN ORANJE met de russische groot-
vorstin ANNNA PaAuLOwNA (1). De zeer verre afgewerkte
schets, — zoo men hier niet met het oorspronkelijke stuk
te doen heeft? — jammerlijk gebrokkeld, is de eigen-
dom van den heer LEopozp VAN DEN BERGH, kunst- en
oudheidminnaar onzer stad.
Het model van de Claudius Civihs, bekroond te Brussel,
eene figuur die nimmer tot uitvocring gekomen is, bevindt
zich in de pleisterverzameling van het Rijksmuseum te
Amsterdam. Het gaat uit in teekening in de- Verzameling
van de merkwaardigste voortbrengselen der hedendaagsche
Nederlandsche kunstschoo!..……. Gent; 1824.
De held, aanvoerder der Batavieren en overwinnaar
van Romeinsche veldheeren, is naakt verbeeld, met de
eene hand het oorlogszweerd omklemmende en de andere
naar de borst gericht. Hi] schijnt den vijand te trotseeren
en hem zignen onwrikbaren stalen overwinningswil naar
het hoofd te slingeren.
Om nu te komen tot de openbare gedenkteekenen die
Nederland aan Rovers ieverigen en onvermoeibaren
beitel te danken heeft, hoeft er genoemd te worden :
de kolossalen Leeuw voor het monument van Van Speyk,
aan den vuurtoren te Egmont-aan-xee ;
het standbeeld van Admuraal de Ruyter, opgericht te
Vlissingen in 1841. « De held is afgebeeld, zegt IMMER-
» ZEEL, staande op het scheepsverdek, rugwaarts naar
(1) Ten ware men hier te doen hadde met het door C. VosMAER aange-
haalde bas relief : Verceniging van Belgié met Nederland?
194 MECHELSCHE
het roer gekeerd, houdende in de rechterhand den staf,
» en met de andere hand in de zijde rustende; (1)
het standbeeld van Rembrandt, ingehuldigd te Amster-
dam, op de Botermerkt, den 7 Mei 1852 (2).
Het ontwerp om het aandenken van den grootsten der
Nederlandscheschilders in bronste verecuwigen, ontstond
‘s Gravenhage, bij een prachtmaaltijd die aan Nicaise
DE Keyzer en andere Belgische kunstenaars aangeboden
werd den 11 July 1841. Bij openbare inschrijving, welke
een vierhonderdtal bijtreders verwierf, aan wiens hoofd
de Erfprins, later koning Wizcem III stond, werden de
noodige gelden ne ile
Royer, met de uitvoering van het er dbe li gelast,
2ette ro dapper aan ‘*t w se doch onvoorziene omstan-
digheden, waaronder buitenlandsche politieke Staatsbe-
roeringen, maakten, dat slechts tien jaren later het
gedenkteeken kon onthuld worden, in het bijwezen van
den Koning en prins Hendrik, eener talrijke schaar voor-
name kunstenaars en onder den toeloop van eene tallooze
en geestdriftige menigte.
Talrijk ook en prachtig waren de feesten ter dier gele-
genheid ingericht. De eigenaardigste onder deze was
voorzeker het huldebetoog dat, op den grooten stads-
schouwburg,zoowel aan den held van het feest als aan den
kunstenaar, die dezen voor het nageslacht doen herleven
had te beurt viel. De vermaärde Nachtronde van REu-
BRANDT, Was op het tooneel in levende personen verwe-
zenlijkt; toen op een gegeven oogenblik, Royer daarvoor
(1) «In het kolossale bronzen beeld, in 1841 opgericht, heeft hij op gelukkige
wijze het karakter van onzen zeeheïid bewaard en een indrukwekkend
kunstwerk gemaakt ».
Vosmarr in de « Nederlandsche spectator » van 4 Juli 1868.
(2) « Een zeer fraai beeld weder — maar is het Rembrandt? Die zijne
werken, zijn lever, zijne eigene portretten kent, zal bezwaarlijk toestem-
mend durven antwoorden ».
VOSMAER, 0p. cit
LEVENSBESCHRIJVINGEN 195
gebracht werd, en hem eene lauwerkroon op het hoofd
daalde, traden die personen den niet weinig ontroerden
kunstenaar toe om hem de hand te drukken, onder het
geestdriftig juichen der opgetogen toeschouwers. Indruk-
wekkend oogenblik, dat den kunstenaar steeds als eene
zoete herinnering bijbleef!
het standbeeld van Prins Willem I, bijgenaamd den
Zwÿger, opgericht op ‘t Plein te ’s Gravenhage en den
5 Juni i868, zijnde de dag van het « Tweede Eeuwfeest
van den Munsterschen vrede » aldaar onthuld. Ter dier
gelegenheid werd Rover, die sinds 1839 ridder der orde
van den « Nederlandschen Leeuw » was, tot kommandeur
der « orde van de Eiken kroon » benoemd;
het standbeeld van Erasmus, geplaatst op de konink-
like boekeri] in den Haag (1);
een groot Christusbeeld, in steen, op het Roomsch katho-
liek kerkhof der zelfde stad ;
het standbeeld van Laurens Yanszoon Coster (2), plechtig
(1) « Dit is een werk dat den man kenteekent die zijne kunst geheel meester
is ; de houding en de even schoon als eenvoudig gedrapeerde tabberd zijn
uitmuntend, en een fijn gevoel voor schoone vormen is er onmiskenbaar
‘aanwezig.
Maar — en deze aanmerking zal zich meermalen opdringen — als men
der snedigen, geestigen Erasmus kent, gelijk men hem kent uit Holbeins
zoo karaktervolle en z00 individueele portretten, indien men onder anderen
diens Erasmus-figuur ten voeten uit beschouwt, dan is het onbetwistbaar
dat de beeldhouwer niet is doorgedrongen tot dat karakter. Gelaat en
gestalte zijn geïdealiseerd, — maar ter voorkoming van een gewoon mis-
verstand haast ik mij er bij te voegen, dat niet dit eene griel is. De beeld-
houwkunst heeft als monumentale kunst andere eischen als de schilders-
kunst, doch ook de beeldhouwkunt mag, als zij ons een portret beeld geeft,
- niet in zoodanige mate idealiseeren dat het persoonlijke karakter te veel
verloren gaat in het alzgemeen..……. »
Vosmaer, op. cit.
(2) « In meerdere mate is in het standbeeld van Willem van Orange, in 1848
onthuld, het historische karakter bewaard, dat daarentegen in ’s meester
laatste werk, Vondel's beeld, weder onder het algemeene is schuil gegaan.
Van Ccster’s perscon is ons zeer weinig bekend; daarom voldoet ons het,
in 1856 onthulde beeld, van dezen in menig opzicht weder beter. »
Vosmnaer, op. cit.
196 MECHELSCHE
onthuld op de Groote Markt te Haarlem, den 15 Juli 1856.
Daaromtrent drukte de Heer L. METMAN in zijne ter dier
gelegenheid uitgesprokene redevoering, zich uit als volgt :
« Wie stemt, dit beeld aanschouwende, niet toe, dat de
» kunstenaar zich tot de hoogte van zijn onderwerp heeft
» weten te verheffen? Gij ziet den Uitvinder der Boek-
» drukkunst voor u, als in eene voorwaartsche beweging,
» om aan alleoorden der wereld verlichting en beschaving
» over te brengen. Met de opgeheven regterhand, toont
» hij u de losse letter, — het geheim zijner vinding;
» de gansche houding van het gelaat geeft u den denker
» te kennen; de beukenstam, achter hem, herinnert u
» aan het snijden der letter waarvan Yunius gewaagd, en
» het opperkleed wordt in de hoogte gehouden, opdat
» niets zijn gang moge belemmeren. Hoe gelukkig is de
» kunstenaar er in geslaagd zijn verheven gedachte weëêr
» te geven! Hetzij gij let op de .evenredigheid der
» vormen, op de volmaakte uitvoering van gelaat en
» handen, of op de sierlijke plooïën van het kleed, gi
» zult steeds de getuigenis afleggen dat Royer, door dit
» gewrocht van zijn genie, een nieuwen, ja, misschien
» den schoonsten lauwer heeft gevlochten in den krans
» van Zijnen rOeM »;
het beeld, de Æendracht voorstellende, geplaatst boven
het Gedenktecken voor het metalen kruis, dat zich verheft op
den Dam, te Amsterdam, alwaar het den 26 Augusti 1856
onthuld werd ;
het monument op het graf van Pasroor TELDERS,
onthuld in October 1857 op het Roomsch katholiek
kerkhof, buiten de Raampoort, te Amsterdam, als erken-
tenis aan den stichter van dit kerkhof;
een groep, in wit marmer, voorstellende de ?uris-
prudentie en de Philologie, « op een geel gevlamd marmeren
» socle, zegt de Haarlemsche Courant, waarop deze inscrip-
» tiegegrifd is : Cornelio ÿacobo Van Assen, optimo studiorum
LEVENSBESCHRIJVINGEN 107
» ducr discipuli pientissimi D. L. M. Dit voortreffelijk en
» met smaak bewerkt kunstgewrocht is den genoemden
» Hoogleeraar aan de Leydsche Academie, bij zijn
» Emeritaat, door zigne voormalige Oud-Leerlingen, op
» den 4 December 1858 plechtig geschonken » ;
het standbeeld van ÂMichel Coxie, den vlaamschen
Raphaël, door het stedelijk bestuur van Mechelen aan
Rover besteld, en in bijwezen van den kunstenaar,
Burgemeester, Schepenen, Gemeenteraadsleden en uit-
genoodigden, in den voorgang van het stadhuis, op
16 December 1860 gehuldigd. In statige houding, het
hoofd opgeheven, is de schilder door Royer voorgesteld.
De eene hand houdt de teekenkool en de andere het
schetsboek. Om den hals draagt Cox1E de medalie waar-
mede hi] door Karel V vereerd werd.
Het was de laatste maal dat Royer zijne geboortestad
bezocht, en hi] werd in dien, men weet niet waarom,
streng beperkten kring hartelijk onthaald. De kunstenaar
bedankte later, per brief, voor de hem bewezene gulle
gastvrijheid. De Gazet van Mechelen, van dien tijd, anders
ZOO praatziek voor wat onbeduidende plaatselijke nieuws-
jes betrof, rept geen woord van deze plechtigheid ;
het gedenkteeken voor Simon Sryz, plechtig onthuld
te. Harlingen, den 29 December 1860, zijnde, zegt de
Haarlemsche Courant, « het borstbeeld van dien vermaar-
» den Vaderlander, op voortreffelijke wijze door den
» beeldhouwer L. Royer te Amsterdam vervaardigd, en
» in het voorportaal van het stadhuis aldaar op een
» voetstuk geplaatst »;
het standbeeld van Yoosf van Vondel, geplaatst in het
« Vondelspark » te Amsterdam. In de V/aamsche School
van 1867 treft men daarover het volgende aan : « De
» onsterfelijke schrijver van Lucifer is voorgesteld in
» zittende houding, den schedel met een lauwerkroon
» omkranst, de pen in de hand en de blikken vol
19 MECHELSCHE
» bezieling. Het standbeeld is voortreffelijk van opvatting
» en uitvoering en wordt volledigd door de hoekbeelden
» van het voetstuk, verbeeldende het Treurspel, het
» Hekeldicht, het Lierdicht, en het Leerdicht. Deze vier
» beelden, in turkschen steen, zijn gemaakt door den
» Heer P. J.. Cuyrers hetstaundbeeldens un bronse
De lijst op maken van de andere werken die door
Royer zijn voortgebracht geweest, is tot heden toe eene
niet weinig moeilijkheden opleverende taak, daar het
grootste getal derzelven, in Nederland uitgevoerd, aldaar
sebleven zijn, en er slechts enkele in zijne geboorte stad,
deels op het museum, deels bij bijzonderen bewaard zijn.
Doch in afwachting dat meerdere inlichtingen zulks
toelaten, vergenoege men zich met het hiernavolgende,
eensdeels ontleend aan hier ter stede weinig gekende of
verspreide uitgaven die er van gewag maakten.
Vooreerst dienen aangeteekend te worden de werken
van Royer die men hier te Mechelen aantreft :
Op het stadsmuzeum : Mercurius den jongen Bacchus
wegvoerende, plaaster in levensgroote; den Prins van
Orangne, buste in plaaster; Michel Cox, verkleinde
schets van het standbeeld, dat op het stadhuis geplaatst
is. Verder, in verschillige kunstverzamelingen der stad
vindt men cenige schetsen van Royer; z00 onder andere :
Cérès en H. Familie bij Mej. VAN BEVEREN, het gcestel k
huweliyjk van de H. Catharina bij M. LEop. VAN DEN BERGH
hooger genoemd; den A. Anfontus, eerste gemodelleerd
werk van den kunstenaar en den herder Paris (pendule
onderwerp) bij Mev. GuiLLAUME, geboren RoYeR, nicht
van den beeldhouwer; de Kommg en de Konngin van
Holland in medaillons, de ouders van Royer, in buste en in
teekening, bij M. Frans DE BLauw; eenen Sf. Pueler bi]
M. HuycHEBAERT (Kathelijnestraat).
C. VosMAER, in zijne « nekrologie » over L. RoYER, zegt
dat hem door eene lithographie bekend is een allegorisch
LEVENSBESCHRIJVINGEN 109
bas-relief op de Vereeniging van België en Nederland, om-
streeks 1830, door den kunstenaar ontworpen.
ALBERDINCK-THYM, in eenige bladzijden waarvan ver-
der spraak zal zijn, meldt de volgende werken van Royer :
Borstbeeld van Prinses Anna Paulowna; een dito van
dezelfde als Koningin der Nederlanden: Adam en Eva,
marber uitgevoerd op last van Prinses Marianna der
Nederlanden; Neërgehurkte schoonheidsgodin ; Venus met
de liefde; Venus verrezen uit het zeeschuim ; Paul en Virgime
slapende; Paul en Virgime 1n de regenbui; Slapende hindje ;
Christophorus ; De Liefde tot de ziel komende fschets); ro bas
rchef voorstellende feiten mt de geschiedems van beroemde
Jezuïten in de kerk van den H. Franciscus Xaverius te
Amsterdam, ontworpen te Romen op last van pater
Roothaan (r).
IMMERZEEL somt de volgende werken van Royer op :
Op het paleis van Zijne Majesteit koning Willem I :
cene buste in marmer van Rembrandt, een borstbeeld van
Zine Majesteit khoning Willem I, en een dito van wuylen hare
Majesteit de komngin der Nederlanden, de buste van een
Grieksch meisje, alle drie in marmer; op het paleis van
Zijne Majesteit, koning Willem II : eene groep : La
Veuve du soldat, eene buste van Sfe-Cecilia, beide in albast,
eene buste van Zÿne Magesteit Willem T, in marmer, en
een basrelief voorstellende eene Heulige Familie te Rome,
uit marmer vervaardigd ; te Berlijn bij H. K. H. Prinses
Albert, de marmeren buste van Konming Willem I (2); op
het paviljoen bij Haarlem, een Ecce Homo en buste van
(1) Gekende overste der Jezuïten, geborente Amsterdam, den 23 Novem-
ber 1785, gestorven der 6 mei 1853.
(2) « Voor Willem I en II, voor prinses Albert, maakte Rover een aantal
werken, waarin zijn kennis, zijne kunstvaardigheid, zijn begrip van de
eigenschappen der plastiek, zijn gevoel voor schoone en edele vormen
zich duidelijk toonen. »
VOSMAER, 0p. cit.
200 MECHELSCHE
Leo XII beide uit marmer te Rome vervaardigd.
Verder de buste in marmer van Zijne Majesteit komng
Wallem IT.
CurisTiaan KRAM geeft nog de volgende werken van
ROYER OP :
De Getrouwe vriendschap, een marmer dat bestemd was
voor de buitenplaatst van den Heer ]. DE Vos Jac, en de
busten van Professor ]. BosscHa en Mevrouw Horpijx-
UKENA.
Van drijvoudigen doch verschillenden aard waren de
strekkingen onder wiens invloed Rovur’s talent gevormd
werd.
HErrevyns kunstinrichting kneedde het naar RüBENs
grootsche en levensrijke natuurideaaliseering, vervormd
en op verbasterde wijze aangeleerd door Van G&ez, die
echter bij] overlevering door VERHAEGEN eerst, en vroeger
door FAYD'HERBE, o0k aan de schoo! van den grooten
vlaamschen kunstenaar niet vreemd was. Doch opgeleid
door eenen meester wiens kunst noch manhañftig, noch
sterk-was en slechts op fijnheid en zwierigheid van vorm
aanspraak maakt, kon het niet anders of Royer’s eerste
scheppingen moesten slechts door deze twee laatste
eigenschappen gekenmerkt worden.
De school van Davip, vertegenwoordigd door DE Bay,
prentte daarop den stempel van den stijven, doch nauw-
keurigheid van lijnen beoogenden klassieken geest, later
getemperd door den invloed van al het ideaalschoone,
dat zoo mild in de voortbrengselen der zuiderkunst-
scholen aanwezig 1s.
In rijperen leeftijd, ontweek Rover den drang der
nieuwe gedachten, zoo kwistig sedert 1830 op den kunst-
akker gezaaid, en waaruit sproten het romantismus eerst,
dan het realismus, en later de hedendaagsche neïigingen,
die aan de beeldhouwkunst eene z66 bevoorrechte plaats
onder alle anderen hebben doen innemen.
RIT CLS
LEVENSBESCHRIJVINGEN 20OI
Waar dan Royers’s kunst iets of wat gebrek aan lijd,
is aan dat weinige naar natuur en uitdrukkingswaarheid
strevende gevoel, dat hare voortbrengselen wat minder
eentoonigheid en wat meer leven en bezieling zoude
geschonken hebben (1).
Men buige echter met eerbied voor hem, die den
laatsten talentvollen vertescenwoordiger geweest is van
de vlaamsche kunstschoo! van 1836.
De drooge eenigzins stijve historische taak van den
levensbeschrijver loopt hier ten einde, men late nu
het woord aan den gevierden letterkundigen en met
Royers’s kunst zoo ingenomen verwante, om op zijne
beurt des kunstenaars leven en werk in eenige gevoel-
volle bladzijden te beschrijven en te beoordeelen.
De tijd is nog niet gekomen, om den merkwaardigen man, wiens,
naam wij boven deze bladzijde schrijven, in al zijh1 doen en laten, zijne
zoo wel vervulde levenstaak en den invloed, dien hij in engeren en
ruimeren kring geoefend heeft, te schilderen.
(1) « Hulde dwingen zijne werken ons meestal af, warme geestdrift en
ontroering boezemen zij ons echter in mindere mate in. Was het omdat hi
de grenzen van zijne kunst schroomde te overschrijden, of ten gevolge van
eene meer kalme dan vurig gevoelende kunstenaarsnatuur, zeker is het dat
hij doorgaans in zijn werk eene zekere terughouding, eene zekere kalmte
bezit. Bedrieg ik mi) niet dan lag dit ook aan de richting die hij voortdurend
heeft gevolgd. Zij was de klassieke, maar de klassiek2: zoo als men die in
het begin dezer eeuw begreep en waarin men wat tot hetreëele en karakte-
ristieke behoorde, met eene groote vreeze vreesde. Sedert dien tijd heeft
het kritisch en historisch onderzoek leeren onderscheiden en doorgronden
en ook in den klassieken stijl de realiteit en het individueel karakteristieke
als elementen van kunst erkend. »
En verder :
« Intusschen zouden ook Royer’s portretbusten doen denken, dat men in
de boven aangeduide eigenschap minder een gebrek in ’s meesters kunst
dan wel in zijn systeem hebbe te zien. Er bestaan verscheidene portretten
van zijne hand die aan het behoud van den schoonen vorm, karakter, leven,
individualiteit paren. »
VOSMAER, of. cit.
14
202 MECHELSCHE
Maar te lang heeft zijn beeld reeds ontbroker in de galerij der
Katholieke Nederlanders, dien wij in dezen Almanak een gederksteen
wijden, om het niet vergeeflijk te maken, dat wij op het werk van den
naneef een weinig vooruitloopen, en terwijl we met zijn portret onzen
bundel 1580 vercieren, daaraan een paar woorden ten geleide geven,
die we reeds gedeeltelijk bij een vroegere gelegenheid hebben uitgespro-
ken, maar die toch ook in dezen ruimer kring niet onwelkom zullen zijn.
Zijn vader, Johan-Baptista Royer (op zijn vlaamsch liet men de
sluit-r hooren, terwiil de klemtoon op de 2° lettergreep bleef rusten),
was een kundig, kloek en plichtgetrouw landmeter, die, naar het
schijnt, uit de Ardennen stamde; zijne moeder, Barbara le Maistre,
behoorde tot eene der deftisste Brabantsche familiën (1). Wellicht
heelt hij aan haar den adel en teëêrheid te danken, die met het krach-
tige en goedige zijner warm gekleurde natuur zoo trouw te zamen
gingen (2). Een geestig man, niet wars van machtspreuken, heeft
gezegd, dat het geen dichter was, die zijne kunstoefening niet met
een den minneliederen gewijd tijdperk had aangevangen.
Ondertusschen geloof ik, dat onder de « austères jeunes hommes »
de « cet âge mauvais » (3), zoo als Théoph. Gautier zich uitdiukt, er
wel zijn, dien men den dichtertitel niet zal betwisten, en die toch
met Lambert ten Kate en Balthasar Huydecoper zijn begonnen, in
plaats van met Anakreon en Janus Secundus. Zoo heeft ook ROYER
als knaap, in plaats van amourkens te boetseeren, zijn vader de
geometrale kettingen nagedragen, en op menige torenmeting het
leerstuk van Pythagoras toegepast.
Toen hij de teekenschoo! te Mechelen bezocht, was het een
slechte tijd. Te Rome zaten wel eenige jonge Duitsche vluchte-
lingen, in de schaduw der muren van een vervallen klooster, de
nieuwe Kerstening der kunst voor te bereiden (4), ondanks de voor-
nemens van den Franschen Cæsar, die op eene vernieuwing der Eeuw
van Augustus bedacht was; maar de vruchten van hunnen arbeïd
zou ROYER, toen hij dertien jaren later langs de monumenten dwaalde
der Eeuwige Stad, nauwelijks bespeuren. En toch had dat jong en
klassiek gestemd gemoed, in dat vroege tijdperk, reeds een voorgevoel
(1) Prices JAKogs d'; zij zijn gehuwd den 7 Nov. 1770.
(2) De meest geraadpleegde kunstgeschiedboeken geven een verkeer den
geboortedatum van hem op. Hij kwam ter wereld te Mechelen, den
12 Augustus 1793, ten 10 uur des avonds.
(3) « De strenge jongelieden van dit onzalig tijdvak. »
(4) Zie Am. 1853, bl. 198.
Tax AQU Mr dE 5, "TARDE +
LEVENSBESCHRIJVINGEN 203
van de wedergeboorte, waarvan hij later meer getuige dan inleider
zijn zou. Met minachting werd aan de Mechelsche school en door de
Professoren VAN GEEL en DE Noter op het zoog®naamde « gottische »
neërgezien. Zij haalden daar de neus voor op, alsof ieder hunner het
hart van een Rafaël in den boezem droeg, en met lange fijne vingeren
zoo betooverende vormen zou gaan neerschrijven, als waarin de
jongeling van Urbino eenmaal al de kieschheid van zijn sensualisme
en al zijne sympathie voor de natuur in haar vormenadel, bij diepen
afkeer van al wat geen gratie aanduidt en lossen, maar eenvoudigen
zwier, — plach uit te storten. Maar die wateren kondigden door hun
rumoer reeds aan, dat zij geene diepe gronden hadden. De meesters
van Royer werd:p, bij hunne minachting voor de kunst der middel-
eeuwen, dan ook niet bezield door eene diepgewortelde vereering
van de edelste openbaring der stoffelijke gratie; ook niet geheel door
eene licht verklaarbare gehechtheid aan akademische kanons, maar
veel meer door een overblijfsel van den dampkring, dien zi] aan
Rubens, den alverblindenden Vlaming, dankweten. Menigmaal kroop
de jeugdige Louis, na de lessen der Akademie of in de werkplaats te
hebben bijgewoond, in den kelder of naar den zolder van zijnen
meester, en betastte en bewonderde en teekende daar de fraaie haut-
reliefs der tomben van toetssteen, die, als oude materie om nieuw
fabriekwerk van te maken, door den beeldhouwer waren aangekocht.
-Het ging hem aan het hart, dat die rijk en diep gebeitelde zerken van
Bisschoppen, Ridders en Edelvrouwen, verminkt en verhakt, als
kunstwerken spcorloos verdwenen. Menigmaal had hij de zucht, een
der vercierende arkaturen, nissen met heiligen en schraagpijlertjes te
fedden, maar de moed ontbrak hem den voornamen spot zijner
meesters en medeleerlingen te trotseeren, en hij liet zijner smaak het
akademisch keurslijf aanpassen, alsof die knellende gordel de slagen
van zijn krachtig gemoed niet te veel en onbarmhartig te keer
ging.
Toch vond hij tot zekere hoogte zijne rekening bij de tegenwerking
zijner meesters. Hun Rubensianisme kwam hem ten goede, en hield dien
erooten natuurzin in hem levendig, die gemaakt heeft, dat zijn
laatste tijdperk misschien wel zijn schitterendste genoemd moet
worden.
Daar bestaan teekeningen van hem van den jare 1810, die getuigenis
geven eenerzijds van zijn gevoelige opvatting der allegorische school-
typen, anderzijds van het levendig kleurgevoel, dat hem altijd deed
zeggen : « ik heb mijne roeping gemist; ik had schilder moeten
worden ».
204. MECHELSCHE
Ik haast mij intusschen nadrukkelijk tegen deze zijne meening op
te komen. Ware hi] schilder geworden, ik ben overtuigd, dat deskun-
digen van hem gezegd zouden hebben : « De beeldhouwer heeft in
hem den schilder bedorven. » Neen, hoe ingenomen ook met Rafaël,
ja, wat misschien meer zegt, hoe gewoon om steeds Rubens en Van
Dijck, als de meesters bi] uitnemendheid aan te halen : « ”t is zoo
schoon als Van Dijck, » luidde de hoogste lof, die van zijne lippen
kwam, — en hoe groot een bewonderaar van Gudin, - hij was een
beeldhouwer : al zijne teekeningen dragen er de kenmerken van : zoo
wel wat keuze van onderwerp, wat kompozitie, als wat behandeling
betreft : ze zijn er maar te zeldzamer en te belangrijker om. En daarom
waarschijnlijk zal de Muze der Historie in het dagboek der kunst
willends zijn de pen te halen door hetgeen zij van het gebeurde in
de hoofdstad van Nederland op de bladzijde van 18 Nov. 1868 heeft
aan moeten teekenen. De portefeuille van ROYER is ter veilingtafel
geweest, en de honderden bladen, waaraan hïj gedurende 58 jaren
zijne geheimste en edelste kunstgedachten het eerst had toevertrouwd,
en waar hi) de veelzijdige vruchten zijner studiën op had verzameld,
hebben slechts zeer moeilijk koopers kunnen vinden. De Maceenen
(op enkele eervolle uitzonderingen na) schitterden er door hunne
afwezigheid. Nederland is getuige geweest van het voorval : dat
enkele losse krabbelingen met de pen, door een dilettant (1), onder de
zittingen der 4° klasse van het Koninklijk Instituut uit verveling of
speelschheid ten papiere gebracht, méer hebben mogen gelden dan
eene geheele reeks van schetsen, door de hand van een volvormd en
beroemd kunstenaar, in volle rijpheid des geestes ontworpen.
Noord-Nederland heeft in de laatste drie eeuwen de gewoonte
zijne beeldhouwers uit het Zuiden te roepen. Het schijnt, dat sinds den
storm van 1566 onze Hollandsche grond met onvruchtbaarheid
geslagen is, binnen de hoven, waar men, in de xir1° en xv° Eeuwen,
de meesters van het « levend steen » en de bewerkers van het willig
hout plach te telen. Die storm had ook Belgiën niet gespaard : maar
Belgiën heeft er voor gerouwd en geboet; en de xvri° en xvin
Eeuwen ten onzent hebben de kerkontblooting bijgestemd. Niettemin
haalden de Burgemeesters van Amsterdam de stammen der Quellinen
en Hemony’s met heuschheid in, en kroonden den beitel en de
metaalschup, die de goden en halfgoden voor hun pantheon in het
leven riepen.
(1) Mr Jac. van LENNer.
LEVENSBESCHRIJVINGEN 205
Toen de xrx° eeuw de hulde, die vroeger dagen aan het idée
plachten te brengen, meer overdroeg op de denkende en handelende
individus, — moest er een andere Quellinus uit het zuiden komen,
om onze Staatslieden, geleerden, amiralen, kunstenaars en dichters in
metaal te vereeuwigen.
Royer had zijne opleiding genoten in een land, waar een opgewekt
volks- en gemeenteleven bovendreef op den stroom der worstelingen,
waar het lang aan ten prooi was geweest. Hij begreep zulk een daad,
als de oprichting van een standbeeld; hij wist wat feesten waren; hij
kon zich doordringen van de groote ideën, die zulk eene plechtigheid
behooren te bezielen.
Het broederschapsgevoel, dat in Belgiën krachtig heerscht, en dat
bij ons bijna ontbreekt, was ook een van de voornaamste prikkels om
Royer te steunen en vooruit te brengen. Heeft de maatschappij Arti
et Amicitiae hem ten grave gedragen, zij kon al ten opzichte van een
barer stichters niet veel minder doen. Sprekender bewijs van geest-
verwantschap was het, dat de leerlingen der Mechelsche Akademie,
toen hij den 25° Aug. 1816 te Antwerpen den prijs behaalde met zijn
schier zonder ernstige bedoeling ingezonden beeld van Hébé, aan
den primus van 1810 ook van hunne zijde een gouden eerepenning
wilden ofteren, opdat hij niet alleen prins zou zijn naar de keur der
overheid, maar ook onder de instemming des volks.
Het is geen wonder, dat men hem aan deze school welhaast tot
professor benoemde (1); maar evenmin, dat hij hiervoor bedankte en
in het schoone koninkrijk van 1814 naar ruimer werkkring streefde.
Tot de tentoonstelling van 1821 in de koninklijke Brusselsche resi-
dentie droeg hij zijn grootsch bataafsch heldenbeeld van Claudius
Civilis bij en behaalde daarop den « eersten eereprijs ». Dit is de
voorbereiding geweest zijner vestiging in onze noordelijke provinciën,
waar hij zich bij al het charakterische van zijn zuid-brabantschen
aard en tongval, steeds een plichtgetrouw burger betoond heeft. Hi
werd trouwens door de eerste koningen uit het huis van Oranje
bizonder beschermd, en was dan ook kinderlijk gehecht aan de
regeerende dynastie. Met tranen in de oogen herinnerde hij zich de
reizen dat Willem de II: hem onder den arm had genomen en hem
de schoonheden zijner galerij had doen waardeeren. Ook koningin
Anna-Paulowna heeft hem zeer onderscheiden. Als kroonprinces
plach zij reeds, met den koninklijken gang haar eigen, langs de
(1) 2 Mei 1810.
206 MECHELSCHE
beeldhouwwerken der tentoonstelling te gaan, en het werk van onzen
kunstenaar terstond herkennend, te zeggen : « Ce sera pour moi » (1),
zonder een lakei den prijs te hebben laten vragen. Toen RoYER haar
buste maken zoude, vroeg ze, of een vroegere, die haar dus in jeug-
diger leeftijd voorstelde, niet, met eenige bijwerking, nog zou kunnen
dienen. « Dat borstbeelde stelde de princes van Oranje voor ant-
woordde de beeldhouwer bescheiden », en mi] valt de eer te beurt
de koningin der Nederlanden te mogen maken. « De muskovietsche
grootvorstin verhief het hoofd met al de majesteit die in haar was,
en Royer verwierf met zijn werk de goedkeuring van koning en
koningin beide. Nooiïit had het Willem den Il: gefrappeerd, dat
zijne vrouw een zoo schoonen hals had. Toen Royer de buste
van dezen koning maakte, kwam Willem [ het werk bezichtigen.
« Monsieur RoYER dit, que j'ai un beau front », zeide de zoon. » Je
savais seulement que vous en aviez beaucoup », scherste de vader (2).
Het is jammer, dat later uit het oog is verloren, hoe kunstbescher-
ming een der treffelijkste eigenschappen is van de souvereiniteit. Toch
heeft Royer het voorrecht gehad de beginselen en praktijk zijner
kunst aan eene vorstelijke Moeder te mogen leeren, die eene uitdruk-
king zocht voor hare rouw, in het boetseeren der geliefde trekken
van haar kind : die Moeder was Hare Majesteit Koningin Sophia (3).
Ook heeft de meester het ontwerpen en uitvoeren van een zijner
schoonste en jongste scheppingen aan een lid van het Stamhuis te
danken. Zijn « Adam, waar zijt gij? » is in t marmer verschenen op
last van Princes Marianna der Nederlanden. Indien men weten wil,
hoe overheiïd en volk anders tegenwoordig .over de scheppingen der
beeldhouwkunst denken, heeft men slechts een blik te slaan op den
ingevulden katalogus der veiling Royer. Die heerlijke groep Adam en
(1) « Dat is mij. »
(2) Een andere lezing is, dat Willem de II° zeide : « De Heer Royer zegt,
dat ik een mooi voorhoofd heb. Willem I° zou geantwoord hebben : Men
heeft mij over mijn front (voorhoofd) nooïit een kompliment gemaakt ».
(3) ’t Is hier voor mij eene geschikte gelegenheid, om met het oog op
mijne bijdrage in den Almanak 1878, mede te deelen, dat mij van eene
hoogst geëerbiedigde zijde is opgemerkt, dat de Koningin hare studie op de
laatste Stuarts in de Revue des deux Mondes, heeft laten plaatsen, onder de
stellig bedongen voorwaarde, dat de naam en waardigheid van den auteur
verborgen zou blijven en dat de Koningin de bekendmuaking eene onbe-
scheidenheid van den Direkteur der Revue genoemd heeft, die zij zeer
betreurde. Wij zeggen : Gelukkig vergrijp! Want Holland wint er eene
aanspraak bij op de waardeering zijner naburen.
LEVENSBESCHRIJVINGEN 207
Eva, dat model op de halve grootte, waarin de rijke gedachte met
zulk een zeldzame volledigheid van schoone profielen was uitge-
sproken, die groep tintelend van menschelijk leven en lijden, uit den
aard der zaak veel volmaakter dan eenige uitvoering van marmer zijn
kan, — heeft mogen gelden, op de verkooping van 17 November-68,
de som van f. 33. |
Toen Royer in 1823, op zijn Griekschen Herder, den « grand prix
de Rome » behaalde, door de Nederlandsche Akademie van Beeldende
Kunsten, in navolging der Fransche uitgeschreven, — en toen hi),
eenige jaren later, met den titel van Beeldhouwer des Konings
vereerd, naast J. W. Pieneman, A. B. Taurel, J. A. Kruseman en
M. G. Fétar van Elven optrad, om de Koninklijke Akademie te Am-
sterdam een nieuw en ongekend leven bij te zetten, had men niet
mogen verwachten, dat zelfs het jongere geslacht in ons vaderland
zoo weinig voor de beeldhouwkunst, en voor de monumentale kunst
in ‘t algemeen, zou blijven voelen.
Men mag zich overtuigd houden, dat, indien Royer zich, na het
sluiten van den vrede tusschen Holland en Belgiën, in zijn geboorte-
land had neërgezet, zijn laatste levenstijdperk hem minder bittere
oogenblikken zou hebben opgeleverd. Heeft het ministerie Van-
Zuylen-Humskerk, brekende met het axioma dat « kunst geen
regeeringszaak » is het besluit gekontrasiniéerd, waarbij hem een
hooge rang in ’s Konings ridderorden verzekerd werd, het later
Gouvernement heeft het zwaard van Damokles opgehangen boven
de insteling, waar hij een derdigtal zijner kiachtigste levensjaren aan
gewijd heeft, en nog heden aarzelt men de Hoogeschoo!l voor Kunst
in Nederland op degelijke grondslagen te vestigen.
Maar wanneer hij te midden zijner leerlingen stond, en hun de ge-
heimen der kunst voorhield en als inprentte, met al den gloed, die uit
zijn oogen plach te schitteren,en waarvan de allerbevoegdste, tot twee
reizen toe, in het openbaar met bewondering gewaagd heeft (1), —
of wanneer hij, in zijn atelier een gevoelige schets boetseerde, een
borstbeeld het leven instortte, of beitel en hamer hanteerde, dat de
scherven u om de ooren vlogen, — dan vroeg hij niet naar hetgeen
daar buiten gebeurde; dan was hij geheel overgegeven aan den dienst
der Godin; die hem eenmaal haar stempel in de ziel had gedrukt, en
uit de verrukking van wier liefde hij nooït weer tot de koelheïd, die
de financier praktische wijsheid noemt, zoude terugkeeren.
(1) Mev. Bossoom. Toussaint.
208 MECHELSCHE
En deze liefde — hoe edel was zij! Ik meen dat er, buiten de dus
genaamde christelijke scholen, geen kunstenaar in Europa is, die de
Venus Urania, door Royer in de Mediceesche en die van Melos
beide opgezocht en vereerd, een zuiverder wierook gebrand heeft.
Neem zijne verschillende Venus-koncepties, zijne schoone jonge
vrouwen, op die Venus-typen geïaspireerd! Aan de vruchten kent
men den boom. Het is niet de qualiteit van Venus te zijn, het is zelfs
niet de graad van naaktheïd, waaraan de zedelijkheïd van een beeld te
toetsen is. Zie zijne Neéroehurkte schoonbeidsgodin in albast, met hare
mollige, doch alujd delikate vormen. Hoe vreemd aan zelfbewustzijn,
veel meer nog aan zelfbehagen, is die onbewolkte blik! Hoe straalt het
van harmonie uit hare kalme gedaante en handeling. Zie zijne luimig
gracièuze groepen van ne met de Liefde, het jongsken niet
strenger bestraflende dan met de levensvreugde der klassische kunst
samengaat. Zie vooral zijn aanspraak fre Venus verrezen uit het
nn maagdelijk naief, slank en edel, met een waas van onbe-
proefde, maar dan nog onbeleedigde ferheïd, — en Zeg mi, niet
slechts of deze beelden geen zuiver, geen edel welgevallen bij een
onbedorven gemoed opwekken, maar zelfs of zulk een gemoed,
indien het niet uit Genesis I de nadere kennis van het goed en kwaad
had opgedaan, aarzelen zou deze beelden onberispelijk te noemen.
Maar het is, helaas, waar : wi] leven hier in eene vervallen waereld,
en het dem Reinen ist Alles rein kan voor de kunst geen vrijbrief zijn.
Geen wonder, dat deze kunstenaar, met zijn edelmoedige, kinder-
like geaardheid, met zijn afkeer van plomb zinnelijke vormen, ook
bizonder uitmuntte in het scheppen van kinder-typen. Zijn beroemde
Paul en Virginia slapend, in albast, vond eene plaats in het paleis des
konings Willem I; niet in het groot uitgevoerd, is zijne Paul en
Virginia in de regenbui, in een voortreffelijk geboetseerde kleischets
voor handen, om aan te geven, tegenover zijn s/apend kindjen, hoe de
verschillende levensfazen, ook binnen den begrensden kinderkring,
door een groot kunstenaar met betooverende bevalligheid zijn uit te
drukken.
En naast zine opvatting der schoonbeiïd — zie zijn begrip van de
kracht : het denken in Willem den Zwijger — eene gansch andere
overleggingskunst toch weër dan het spottend filozofische van zijn
Erasmus; zie het kalm triomfeerende van zijn Coster, die de heer-
schappij van den Burgerstand schijnt in te wijden; het vaste, des
noods uitdagende van zijn De Ruyter,het doordringende, mediteerende,
daadgereede van zijn Rembrandt; het schitterende en geduchte van
zijn Vondel. Zie, eindelijk, de stoflelijke kracht en stoffelijke neigingen
LEVENSBESCHRIJVINGEN 209
zich zinrijk krommend onder het bestier van den kindgeworden God,
in zijn onovertroffen Christophorus. Zal ik over de christelijke schep-
pingen van dezen Christen uitweiden? — Er is geen specifiek
onderscheid tusschen zijne klassische en bijbelsche of legendarische
scheppingen.
Ik zou durven beweeren, dat ook hij het tijdperk en de richting der
bij uitnemendheïd christelijk genoemde kunstenaars heeft uitgedrukt
in zijne kunst, en op zijne wijze. Indien over de evangelische
sujetten, bij hem, geen zoo teeder mystiesch waas ligt als bij de
katholieke hoofden der Dusseldorpsche school — hij heeft voor de
mythologische en allegorische, met andere woorden voor de niet
kerkelijke intellektueel-typische kunst gedaan, wat zij voor de kerke-
like volbrachten. Om ditte erkennen moet men zijne zoo even
aangeduide scheppingen met die van andere kunstenaars vergelijken,
welke buiten de hervorming van Overbeek en Cornelius staan : bij
voorbeeld met Thorvaldsen en met Canova. Over zijne eenvoudige
kompozitie der Venus, uit het zeeschuim rijzend, ligt eene zedigheid,
eene naïeveteit, eene natuuronschuld, die aan het zelfde onderwerp,
de praalzieke en tegelijk gemeene Venus van den beroemden Deen
geheel vreemd is. In t geheel kan Thorvaldsen, vooral waar het de
opvatting van vrouwelijke schoonheid aangaat, met onzen Neder-
lander (die hem toch zeer vereerde) niet worden gelijk gesteld. Nooït
zou ROYER zich eene lijn vergeven hebben, als het linker beenprofel
der Briseide consignata, een vorm minder verwerpelijk in Thor-
valdsens bedelares, die hij ten onrechte eene Carità betitelt, maar 60ok
voorkomende bij zijne fluitspeelster in de kompozitie der Muzen
dansend om de Gratiën.
Royer heeft eene schets gemaakt van een groep, die zoover ik weet
niet uitgevoerd, zelfs niet volledig ontworpen is, maar toch genoeg-
zaam aangeduid en voldragen om in eene vergelijking gebracht te
kunnen worden : De Liefde, tot de ziel komende. Gïj kent den
prachtigen, maar al heel waereldschen, hoewel volstrekt niet plat
zinnelijken groep van Carova : Psyché et l'amour ; de Italiaan is hier
veel minder gemaakt dan hij zich doorgaans betoonde, en nochtans
— die ziel kan niet gedoopt zijn. Zie, integendeel, de schuchterheïid en
naïeve gratie der jonge maagd bij Royer; de terughouding en toch
het verlangen van zijn jongeling : ge zult mij zeggen : « De Heilige
Geest is daar overheen gegaan. » Inderdaad was dan ook het Vatikaan,
om meer dan eene reden, zijn eigenaardig heiïligdom. Bladzijden vol
taalfouten, maar vol poëzie, heeft hij geschreven over den Apollo, over
Rafaël, maar ook over Leo XII, wiens profiel en en-face hij onder de
210 MECHELSCHE
godsdienstoefening teekende, om er een zeer bewonderd (en door het
Nederlandsch Gouvernement aangekocht) borstbeeld van ’t huis te
brengen. Hij had den algemeenen noemer gevonden voor het heilige
en ongewijde.
In een vroegeren Almanak (1) heb ik mij reeds de opmerking
veroorloofd, hoe de Voorzienigheid o» een geheel bizondere wijze
de krachtige persoonlijkheid van Louis RoYER omringd had van
zielen, die, zelve dwalende, na eenig verkeer met hem zoodanig
doordrongen werden van zijn vurig en vruchtbaar Katholicisme, dat
zij geen weerctand konden bieden aan de stem der genade, die hen
terugriep in Gods Kerk. Niet alleen hebben twee zijner leerlingen
geheel zelfstandig het Katholicisme omhelsd, maar ook de edele
vrouw, die haar leven aan het zijne verbonden had, die de rozen der
liefde vlocht door de lauweren van zijn roem, en die met de alles
overwinnende kracht der vrouwelijke tederheid alle praktische schreden
van dit bruisende genie ten goede wendde, is hem in zijne Kerk
gevoled, en nog heden een voorbeeld van teedere en heldere Gods-
vrucht (2).
Het is merkwaardie wat hoedanisheden en neigingen, die elkaar
schijnbaar uitlosten, in Royer op harmonische wijze samenvloeiden.
Op een blaadjen ‘staan twee afgewerkte potloodsteekeningen van
gelijke grootte : de eenc stelt voor : de lieve martelares St. Agnes; de
andere Venus, de liefde beknorrende. En dat deze beide schetsen meer
gepast op verschillende blaadjes geteekend zouden zijn, kwam bi
onzen kunstenaar niet eenmaal op. In Rome, te midden van den
tooverkring der antieke kunst, ontwierp hij, op last van zijn edel-
moedigen Amsterdamschen beschermer, A. B. Roothaan, de tien
bâreliëfs, voorstellende de voornaamste feiten nit de geschiedenis
van beroemde Jezuïeten, welke thans de kerk van den H. Franciscus
Xaverius te Amsterdam versieren. Het is eene interessante reeks, die
ontwerpen van Royer, allerkeurigst met potlood in gekorrigeerde
vormen overgeteekend zoo door hem zelf als door Landsheer, de
Fiennes, Van Ysendyck en Van den Abeele.
Hij had Italië, met al haar schoonheid van luchten en lijnen, als
(1) 1876, bl. 81.
(2) CaroLINA FREDERICA KERST, geboren te Deventer 17 Dec. 18or, gehuwd
in den Haag 15 Juni 1831. Dankte Mevrouw Royer aan haar stamvader van
moeders zijde, den dapperen John of Gaunt (Jan van Gent), vierden zoon
van Koning Eduard III, den moed in 1831 haar hand aan een Belg te
geven, — zij Hollandschen-Officierszuster, dochter en kleindochter ?
LEVENSBESCHRIJVINGEN 2ET
dronken. Hoogst gevoelig voor de Natuur, vertrouwd met de ge-
heimen van haar planten- en vogelenleven, wist hij nauwelijks waar-
aan meerdere zuchten van zijn hart en bladen van zijn schetsboek te
wijden; aan het landschap van Portici of aan hare freskoos. Maar z00
ook maakte hij geen scheïding, als van licht en duisternis, tusschen
de kunst der Antieken en de kunst van Lucca della Robbia, Perugino
en Rafaël. Ja, met het zelfde hart bewonderde hij het Kalkarscbe
snijwerk van Peter Gieszen, de beteugelde weelderigheid van Jean
Goujon, den pittigen zwier van Albrecht Dürer, de Dietsche jonge-
lingsdartelheid van Goltzius en de machtige geledingen van Micaël-
Angeloos monumentbeelden.
Alleen het aangekleed realisme heeft hij nooit in zich opgekomen.
Hij waardeerde toch hoog Meissonier en de Duitsche moderne genre-
schilders; maar zelfs deed hij aan zulke kunst niet, en matig slaagde
hij in de afbeelding der « broekskens »en schoenen met «strikskens »
van onze beroemde Nederlanders. Dat het menschbeeld, in zine
edelste, vooral Crieksche, verschijningen, voor hem dan ook steeds
punt van uitgang bleef, spreekt van zelf,en geene drapeering liet hi] toe,
die de herinnering verzaakte van het lichaam, waar zij om heen hing.
Het stillooze natuurbejag trof hij met al de kracht van zijn afkeu-
rend oordeel. Het gemeene duldde hij niet; tenzij het door alles over-
winnende eigenschappen vergeeflijk werd. Zéo bewonderde hij Jan
Steen in zijne beste uitingen; zoo waardeerde hij het werk van zijn
landgenoot en vriend De Braeckeleer. Maar voor het overige — z00
min het wulpsche als het platte kon voor zijn oog genade vinden :
en van hooge beteekenis was het voor ons, die om zin sterfbed
stonden, dat zijn laatste woord, aan het einde eener loopbaan z00
vol werkzaamheid en overweging, als een instinktief verzet, als eene
uitdaging was, het materialisme en daarmee het ongeloof naar het
hoofd geworpen, het woord, vloeiend van deze 74-jarige lippen :
La Poësie ne finit pas (x).
Zijne laatste werken waren tot vriendschapsgaven bestemd : de
buste van een zijner petekinderen : Mevrouw Sterck, geb. Kervel, in
eene in klei geboetseerde Maria met het kind, zoo natuurlijk en edel
als men zich maar voor kan stellen; geschonken raan het jonge
meisjen, dat hem zoo liefhad, of hij haar grootvader was geweest :
Meij. Catharina Alb. Th.
Hij overleed te Amsterdam, den $ Juni, 1868. J--A/Ars. TH.
(1) « De poëzie heeft geen einde. »
212 MECHELSCHE
Uit den « Volks-Almanak voor Nederlandsche katholieken ».
Gesticht in 1852, door J.-A. Alberdingk-Thym en H.-J.-C. van Nou-
huys.
Jaargang 1880.
Catalogue du Musée de la Ville de Malines.
Louise STRATENUS, Ut het leven van den Mechelschen
beeldhouwer, Loms Royer (Dietsche Warande, 1889, n° 6).
De Vlaamsche School, 1807-1808.
IMMERZEEL, De levens en werken der Hollandsche en
Vlaamsche Kunstschilders, Becldhouwers, Graveurs en
Bouwmecsters van het begin der vyftiende ecuw tot heden
loc.
KraMM, 1d... id... van den vroegsten tot op onzen tyd.
SCHELLENS, De Mechelsche Chroniche.
Journal d'Annonces, 1952.
Mechelsch Nieuws- en Aanhondigingsblad, 1868.
NAGLER, Neues algemeiner hunstler lexicon…
ALBERDINGK-THyM, De Beeldhouwer Lous Royer (Volks
- Almanak voor Nederlandsche hatholichken, 1880).
D' VosmaEr, Louis Royer in de Nederlandsche Spectator
van 1606.
Ailgemeen Handelsblad, Amsterdam 1868. — De Tijd. —
Amsterdam, 1868.
WinkLer-PRins, Geilustreerde encyclopedie.
PLUYS, Jan, Frans
Glasschlder
PLuys, Jan Frans, werd geboren te Mechelen, op
6” September 1810, en overleed aldaar op 23 Juni 1873.
Planche XIV
1
N NN
ARS
14
77)
Jan-Frans PLUYS
Fr. = + =»
un
ner
:
Fu
: L
LR
L
:
:
l es.
|
ï
e
L
CE
7
…
Le
24
s
L
L ru
. ï
LEVENSBESCHRIJVINGEN 213
Hij was niet alleen een ieverige en onvermoeibare
werker, maar ook een steeds naar verbetering strevende
kunstenaar, en het is aan hem grootendeels te danken dat
de vroeger z66 bloeiende kunstnijverheid van het glas-
schilderen van dag tot dag in aanzien won. Ondanks
moeilijkheden van alle aard, meestendeels op stoffelijk
gebied, herwon hij voor haar die uitvoeringsmiddelen die
haar in vroegere eeuwen z66 groote en welverdiende
gunst verworf.
Immers, die kunstnijverheid was in het begin der
negentiende eeuw tot eenen staat van verval gekomen
die voor hare heropbeuring met recht vreezen deed. Zi]
die in de middeneeuwen en tijdens de Herboring op
eene zoo rijke en afsewisselde reeks van meesterwerken
roemen mocht, zag in de opvolgende kunsttijdstippen
hare al eme langsamerhand verwaarloozen, ja
hare vroegere, met onverschilligheid bejegenen, door de
alvernielende werking des tijds verdwijnen, wanneer
niet ‘s menschens handen medehielpen om des te ze-
kerder haren ondergang te voltrekken. Het kwam er
eindelijk toe dat de noodzakelijkste eigenschappen van
die kunstwerken gansch uit het oog verloren gingen,
zelfs gansch vergeten werden. Zoo zocht men nog te
vergeefs naar doorschijnendheid die hoogst gevergde
hoedanigheid van het gekleurd glaswerk.
PLuys die in den beginne slechts een eenvoudige
glasmaker was, legde zich nochtans toe op het samen-
stellen van zoo genaamde glazen « mozaïken » met
ongemeenen smaak uitgevoerd. Die poging werd met
grooten bijval bekroond, in zoo verre, dat men hem eene
oude glasschildering ter herstelling bracht. Van den
eersten oogenblik af begreep PLuys dat het hem aan
noodige kennis van het tekniek der vroegere kunstenaren
ontbrak, om hun spoor met welgelukken te volgen.
Het ontbrak hem echter niet aan taaien wil en nietsaf-
214 MECHELSCHE
schrikkende volhardingsgeest om moedig de handen aan
+ werk te slaan en aan de scheikunde, onder andere,
doelmatige oplossingen te ontleenen om in zijne onder-
neming te slagen. Gelukkiglijk vond hïij daarvoor als
vernuftig medewerker en wijzen raadsman, STOFFELS,
wiens naam Z00 nauw verbonden is met de eerste studie-
jaren van onzen alom gekenden medeburger, professor
VAN BENEDEN.
Na onverpocsd werken en langdurige opzoekingen, met
moedeloose stonden gepaard, gelukte het dan eindelijk
aan Pruys, de doorschijnende brandverf van vroeger
terug te vinden, en daardoor eene gansche omwenteling
in de hedendaagsche glasschildering te bewerken.
Dat was echter niet genoeg. Zich min goed op kunst-
terrein begaafd achtende, aarzelde hij niet, om met
degelijkheid van uitvoering ook volmaaktheïd van vormte
paren, de hulp en medewerking in te roepen van den wel-
gekenden teekenaar en samensteller Epwarp Dujarpin.
Zoo was het hem dan eindelijk gegeven meerder
werken in gevorderde kunst te leveren die met lof mogen
vermeld worden.
Bij koninklijk besluit van 25 November 1839, verwierf
PLuys een uitvindingsbrevet, terwijl bi] uitzondering,
het Staatsbestuur hem in Januari 1841, ontsloeg van de
daarvoor gevergde taks in de schatkist te storten.
Hetzelfde jaar verwierf h1] met CAPRONNIER, LAROCHE
en Derossés de zilveren medalie op de tentoonstelling
van Brussel, en het stadsbestuur nam deze gelegenheid
te baat, om hem eene eeremedalie te stemmen.
Men kan de beoordeeling zijner werkwijze vinden in
eene verhandeling over deglasschildering door O’ KELLY,
verschenen in 1859 en in de geschiedenis der glasschil-
dering uitgegeven in 1860 door professor LEvy.
Menigvuldig in getal waren sinds dien de werken
waaraan PLuys zijnen naam hechten mocht.
LEVENSBESCHRIJVINGEN 21
Onder anderen hoeven de volgende genoemd te
worden :
De vensters der kerk van Hamersvelt bij Amersfoort
(Holland); zes in brandverf uitgevoerde geschilderde
vensters te Hofstade; negen andere in de kapel van het
H. Bloed te Brugge, naar de oude teekeningen gemaakt;
te Tourcoing eene venster, verbeeldende de trouw van
OP -Voun- inde kerk,St-Sulpice te"Diest, het her-
stellen der oude glasschilderingen en het vervaardigen
van vier nieuwe verbeeldende de geschiedenis van den
H. Joannes Berchmans; al de glasschilderingen in de
kerk van Boussu en Fagnes : vier andere in de kerk
van de « Finistère » te Brussel, geplaatst in het koor,
waaronder te melden zijn deze verbeeldende de Aanbid-
ding der Herders en der Koningen; de vensters van
het koor en van de kerk te Thourout; de herstelling van
de groote venster van den kruisbeuk van St-Gommarus
kerk te Lier, gegeven door Elisabeth van Cuilenbourg
in aandenken van haren eersten man, Jan van Luxem-
bourg; in St-Rombouts kerk te Mechelen de vensters van
het koor, eene in den kruisbeuk verbeeldende de afkon-
diging van de Onbevlekte Ontvangenis als geloofspunt,
en eene in de kapel van den Roozenkrans in de zijbeuk;
geschilderde glasramen in de kerken van Bouchout,
Rhodes-Ste-Agathe, St-Truiden, Herck-la-Ville, in de
kapel van het Oud Beggijnhof te Gent, enz.
PLuys vergenoegde zicht echter niet met glasschil-
deringen voort te brengen; hij waagde zich ook op
oudheidkundig terrein, waaruit een ontwerp tot her-
stelling der Mechelsche Halle ontstond, en hij hield zich
tevens onledig met samenstellingen in middeneeuwschen
bouwtrant, waaronder kerkgestoelten, die van St-Rom-
bouts onder andere, hoogzalen, autaren, enz.
Bij zijn overlijden nam LEoporp PLuys, zijn zoon,
’s vaders kunstnijverheid over. Het huis bleef bloeien en
2106 MECHELSCHE
WOn in aanzien : ook wanneer kortelings aan den opvol-
ger van vader PLuys het Leopoldsorder verleend werd,
was die onderscheiding eene welverdiende en lang ver-
Wachte erkenning van de diensten door het geslacht PLuys
aan de glasschildering als kunstnijverheid bewezen.
F'amilie herinneringen ;
De Belgische Iustratie : 1873-74, n° 17.
Etablissement I. Pluys, rue de Beffer, 33, notice (Malines,
J. Ryckmans-Van Deurer).
Exposition nationale de 1880. Peinture sur verre.
KRAMM : De levens en werhken der hollandsche en vlaamsche
schilders en beeldhouwers….
L'Industrie Belge. La peinture sur Verre, n°25} 880
H. ConiNcxx.
en .. de dl dé SU SR RE
sr
aedurd ape$e; 2] 9p 2A9[0H — ITA 9P [JOLI] 9p UONPINPISOH — AY OU9LPId
La Restauration de l'Hôtel de ville
DE MALINES
Tr OTRE première préoccupation avant de prendre
notre crayon a été de faire l’intime connaïis-
sance de notre sujet. Nous nous sommes
GHorcés en) premier lieu de puiser à nos
archives tous les renseignements que nous avons su
découvrir concernant le Beyaerd et nous avons relevé
d'autre part, aussi exactement que possible, les bâtiments
existants. L'examen consciencieux de l’un et de l’autre
de ces données nous conduira, espérons-le, à savoir
approximativement ce que fut l’ancien bâtiment et ce
qui en est resté.
Etudions ces deux points pour commencer.
Que furent les premières constructions de notre Hôtel
de ville? Jusqu'où se sont étendus les bâtiments de Îa
période ogivale ou antérieure?
Notre première maison communale se trouvait vers la
Grand’ place, à côté du Vieux Palais, actuellement à
l'usage des archives. Démolie vers 1373, elle fut rem-
placée par le Vieux Palais précité, qui servit de maison
échevinale jusqu’au jour où le magistrat voulut bien
15
218 RESTAURATION DE L'HÔTEL DE VILLE
céder, en 1473, ses locaux aux membres du Grand Conseil ;
de là son nom de Vieux Palais. Il faut croire cependant
que cette seconde maison échevinale n'était pas seule à
satisfaire aux services communaux durant cet intervalle,
car, simultanément, il fut fait usage d’un bâtiment appelé
de Beyaerd, situé près du portail septentrional de la
cathédrale, faisant encore actuellement partie de notre
Hôtel de ville; la bâtisse couvrant le vestibule et le grand
escalier appartient encore à cette vieille construction.
D'après d'Hanis (1), elle servit surtout comme halle aux
grains; de là, d’après une vieille dénomination, le mot
flandrisé Beyaerd, signifiant dépôt. Elle était utilisée
également par les receveurs et trésorier de la Ville, pour
leurs réunions. D’autres prétendent que le nom de Beyaerd
devrait son origine à une auberge tenue dans ces lieux.
Quoiqu'il en soit, d’après les comptes communaux, 1l
porta ce nom dès avant que le Magistrat y transporta
ses principaux pénates.
Le Peyaerd appartient à l'époque romane, il fut donc
construit avant 1250, probablement vers 1200. Il est donc
antérieur aux plus anciennes parties de notre église mé-
tropolitaine. Le dérochage de la façade vers celle-ci a mis
à jour des arcs pleins cintres et un appareillage de murs
très primitifs, que nous retrouvons d’autre part au bas
du pignon à l'entrée principale. Vers l’intérieur dans le
vestibule à l'étage, lorsque nous percions il y a quelque
temps l'ouverture qui mène au local de notre Cercle
archéologique, nous avons retrouvé le même plein cintre.
Cependant, à la naissance de celui-ci au nu extérieur du
mur,se trouvait un linteau en pierre bleue, derrière lequel
existe un arc surbaissé. D'après des photographies que
nous tenons des Archives, vues prises au moment où le
vestibule était décrépi il y a quelques années, ces arcs
(1) OPhomst en bloei van het christendom in Mechelen.
Planche XVI — Restauration de l'Hôtel de ville — Relevé des façades vers la Cathédrale et vers la Grand’ place
LE Ste
Se rh
DE MALINES 219
en segments de cercle existent nombreux vers l'intérieur.
Nous en avons rencontré au grenier, avant de crépir les
murs de notre salle de réunion. L'absence du plein
cintre vers l’intérieur rapproché de la découverte faite en
perçant le mur vers le nouvel escalier, et la présence
des pleins cintres actuellement mis à jour vers la métro-
pole, semblent prouver que le système de l'opposition
intémeurement de l'arc peu cintré à l'arc plein cintre
extérieur était d'application générale dans les fenêtres
de la construction primitive. Cette combinaison s’expli-
que par le fait que ces fenêtres n'étaient vraisembla-
blement pas des fenêtres à châssis, ni à verrières, le verre
n'étant pas encore utilisé dans les constructions civiles,
mais des volets ou vantaux tournant sur des gonds, que
nous avons effectivement rencontrés dans l'ouverture
pratiquée. Ces vantaux, dans une baie semi-circulaire,
n'auraient su s'ouvrir qu'imparfaitement, surtout dans les
embrasures profondes de ces temps. La forme que nous
avons donnée aux deux fenêtres éclairant le grand
escalier, à part le niveau du linteau qui descend plus bas
qu'à la naisance du plein cintre, à cause du gitage du
grenier se présentant sinon devant l'ouverture, pourrait
donc bien être approximativement la forme primitive.
Le gîtage actuel du grenier devait être plus élevé dans
le principe, témoin les arcs qui passent au grenier. Nous
en arrivons à conclure que le bâtiment roman avait trois
étages, sans le grenier, et comme les maisons bourgeoises
de cette époque ne comportaient jamais ce dévelop-
pement, nous acceptons volontiers l'opinion de feu le
chanoine d'Hantis, donnant comme destination primitive
à ce bâtiment, la conservation des grains de la localité.
Voyons maintenant ce qui est conservé de cette
construction. Les murs crépis du vestibule ne nous
permettent pas de juger de leur ancienneté; nous avons
heureusement les photographies dont nous parlions plus
220 RESTAURATION DE L'HÔTEL DE VILLE
haut, témoignages évidents de l’âge respectable de ces
parois. Dans la façade, le pignon semble être complète-
ment refait à partir du premier étage, à peu près. Le
pignon à gradins a été construit probablement au quin-
zième siècle, avant 1455; car en cette année on plaça les
lions sur les gradins (1). Ce fut en 1475 seulement que le
perron fut placé devant l'entrée. I] ne serait pas étonnant,
jusqu’à preuve du contraire, que le pignon fut construit
presque en même temps, car, vers le milieu du xv* siècle,
on travailla beaucoup à l’ancien (2) et un peu plus tard
au nouveau Beyaerd, comme nous le verrons plus loin.
Du côté opposé à la façade, nous voyons le pignon avec
son appareillage semblable à celui de la partie romane
vers l'église. Les gradins n’y sont plus évidemment, car
les toitures romanes étaient plus plates que les gothiques;
on voit l'appareil en moëllons arrêté à la naissance de la
toiture et le pignon complété en maçonnerie de briques.
Du long côté vers la cathédrale, nous avons des traces
évidentes mises à nu et reproduites par les Mpetites
photographies.
Maintenant vers l’autre long côté, c’est-à-dire vers les
belles salles de l'Hôtel de ville, nous voyons toute la
partie supérieure corniche comprise de l’ancien bâtiment,
semblable au mur visible vers la cathédrale, bien con-
(1) 1455. It. betaelt der kercken van St. Rom. ome steenen ieghem hem
liede gecocht ter stadt behoef, omme de leeuwe mede te maken op ten
Beyaert xv s. 1x d. gr.
It. betaelt Peteren Waelpuyt van de vors. Leeuwen te maken.
XVIII S. gr.
Stadsrekening 1454-1455.
(2) 1456. It. betaeld Hendrick van Rotselaer met zijne geselle van metsene
in den Beyaert aen de wannesteghe, vijf weken (82 dagen) 5 p. 95.6 d.
1457. It. betaeld Hendrick Tijcke van metsene in de vorste keltere van
den Beyaert 4 dagen…
1458. It. betaeld Hendrick van Rotselaer met zijne geselle van metsene in
den Bevyaert..
fé
N AT 4 Vos Ne a
Planche XVII Restauration de l'Hôtel de ville
ny
Murs du vestibule (vues prises au moment où ils étaient décrépis)
DE MALINES 221
servée sous la toiture. De ce côté de même que de l’autre,
ES
EE — = =
— Z = EE EE
= 4 2 ——
= P n——— — a —_— =
DIE PLAN NTI RL RTE ET ge TS
Fu TTL TTL À F rit. LE recteur
nr 11 qi Ti 9
1 à 5
L À = 2
4. f (]
en-dessous du premier encorbellement du pignon vers la
place, on remarque encore des têtes sculptées que l’on ne
rencontre plus que nous sachions, à cet endroit dans les pi-
gnons du xv° siècle; c'est un reste du pignon primitif, pro-
bablement. Celui-ci a-t-il subsisté jusqu’au moment (en
1455) où la toiture (r) actuelle du Beyaerd fut reconstruite
et surélevée? c’est possible. En tous cas nous supposons
que le pignon a été fait en même temps. Nous n'avons su
jusqu'ici trouver la preuve absolue de ce travail de ma-
connerie dans nos archives. Nous chercherons encore.
Résumons donc : sont conservés de l’ancien Beyaerd les
quatres côtés à peu près, sauf la façade, dont le pignon,
depuis le premier étage, semble avoir été construit vers
1455 et la toiture qui date de la même année. Les lions
placés au sommet (?} en même temps ont disparu, le
perron, ajouté en 1475 (2), a été remplacé par le perron et
la porte d'entrée que nous y voyons actuellement dans
le style transitoire du Louis XV au Louis XVI.
Quant au « cleynen beyaerd » dont les comptes font
mention, de même que le « rentmeestercamere », ils
(1) 1455. It. betaelt Jan den Domme en de Laywerijns van den Bossche,
voir dat sij gemaect hebben ende getymmert den Beyaert met drien stagien
ende de cappe ende den wendelsteen met eender stagie ende de cappe, den
cleynen Beyaert metten cappe ende drie s'agien voor gegeven.
xxvVII L. C. xur s. nd. gr. Mech.
(2) 1475. It. betaeld denselve (Andries Keldermans) van den voirpay te
makene voir den beyaerd aen hem besteet in tasse comt op xvin L. C. G.
222 RESTAURATION DE L'HÔTEL DE VILLE
comportent peut-être les constructions adossées au bâti-
ment roman vers la cathédrale au coin de la façade
principale.
Ces petits bâtiments, au moins en partie, devaient
exister très anciennement à cet endroit, témoin la niche
à peintures dans la nouvelle cage d'escalier, mais ils
doivent avoir subi des modifications radicales en premier
lieu et des transformations nombreuses plus tard, car
tantôt les fenêtres sont à chaînages, tantôt elles ne le
sont pas; les gradins essentiellement précaires doivent
avoir été remplacés; 1l nous semble ne plus les aper-
cevoir au petit tableau de la cathédrale; d’ailleurs,
lorsqu’en 1455, la toiture fut renouvelée, ces frèles gradins
auront probablement été remaniés aussi. Quoiqu'il en
soit, ces constructions ont pris leurs formes à plusieurs
siècles, peut-être que les murs intérieurs dérochés nous
en diraient davantage.
Arrivons maintenant au grand bâtiment, le dernier
qui doit nous occuper, allant du Beyaerd vers la Grand’
place; car nous ne pensons pas que la maison échevi-
nale ancienne se soit jamais étendue davantage, sauf
pour la partie appelée « chapelle » sinon en petites dé-
pendances, cour ou jardin. Nous croyons pouvoir affirmer
que ce bâtiment a été construit presque de toutes pièces
vers 1463. En effet, cette année, nous rencontrons des
citations nombreuses de maçonneries, travaux en pierre
de taille, charpenteries, etc., exécutés au bâtiment dit
« nieuwen Beyaerd ». La construction d’une toiture
complètement nouvelle figure à cette année. Comme on
cite à plusieurs reprises des travaux aux voûtes qui
ne peuvent être que Îles voûtes dela”pièce appelée
aujourd’hui chapelle et de la place d’en-dessous située
dans l’aile qui nous occupe, nous avons l'assurance qu'il
s'agit bien dans les comptes de cette partie du bâti-
ment. D'autre part, nous trouvons un poste de 108 pieds
DE MALINES 223
de faîtières placées au sommet de la toiture « boven op
het dac »; or ces 108 pieds de longueur représentent
environ la longueur totale du bâtiment que nous dis-
cutons.
Les importantes fournitures signalées dans lescomptes,
notamment de nombreuses couvertures de gradins, de
pièces de cheminées, de seuils de fenêtres de toutes
espèces, de coins de cheminées et de 5 verges d'our-
dons (5 roejen arduyns), c'est-à-dire pierres unies pour
parements, démontrent que le bâtiment tout entier doit
avoir été en jeu (1). Comment expliquer dans ce cas le
deuxième pignon à gradins quise remarquait jadis dans la
toiture, entre la 3° et la 4° fenêtre à partir du coin de la
Place? Peut-être un ancien mur ou bâtiment conservé,
des cheminées à conduire au faîtage, ou d’autres considé-
rations ont-elles exigé la conservation de cette saillie
dans la toiture?
Comment fut-il, ce bâtiment de 1463?
(1) ANNEXE A
1463. It. betaelt Hendrick Machiels en vijf gesellen met hem van
brekene en van metsene aen den beyaerd van 7 weken beginnende
29 in januari 1462 en eindigende 19 maert 1462. 2 steenhouwers
27 daghe.... van steen schoon te makene nos de
1463. It. betaelt M. Janne Wischhagher van den timmerwerc te
maken van den nieuwen Beyaert aen hem besteet in tasse komt op
XXX VLC:
— It. betaelt den selven van der cappe van den selven Beyaert te
hoeghene ende van den sleper te lenghene aen hem besteet in tasse
comt VIL®C.
1463. Betaelt Andries Keldermans van twee capiteelen te makene
daar *t welfsel op reisen sal ende van twee halve capiteelen.
— It. denselve Machiels van metsene ut. supra, drie weken 8° april
1462... twee steenhouwers DT IS TO A
— It. betaelt Andries Keldermans van vier capiteelen op d’andre
zijde van de camere in 26 maart LITS:
224 RESTAURATION DE L'HÔTEL DE VILLE
Ici les documents sont précieux. Voici un dessin à la
plume que nous faisions de l'Hôtel de ville, tel qu'il
figure dans le 21° des petits tableaux représentant la vie
— It. betaelt Hendrick (machiel) voorseyt ende $ gesellen met hem
van metsene ut supra van $ weken 13° mei 1463 en 2 steenhouwers
1148. 1652 de
— It, betaelt Andries Keldermans en peter waelpuyt van de drie
sloetsteene van de bouten boven te houwenen met tien voeten onder
hen 18 dagen... met x1I1 voeten steens de voerseyde sloetsteene of
6 weken ende tien voeten osinen elke voet.…..
— It. betaelt drie handwerkers van de gruyse in den beyaerd weg
te doene.
— Jt. betaelt Hendrick Machiels en 3 gesellen van metsene aen den
beyaerd van 8 weken 1 octobris 1463 en 1 steenhouwer.
— It. betaelt Hendrick Machiels en 3 gesellen van metsene in den
beyaerd, enz.
— It. betaelt denselve en 3 gesellen met hem van metsene in den
beyaerd enz.
— "It. belaelt dirk de poort voor 1403 vierendeelen calx geleverd te
schepen en te mande aen den beyaerd..…..
It. 209000 karreelen geleverd aen den beyaerd…. tichelen…..
vorsten, enz. 39 £. 19 5.3 d.
— It. betaelt Anthonis van Beveren ende Hendrik tijcke van de
witte wercke geleverd aen den nieuw huysen van den beyaerd (suit une
série d’autres travaux) 20 £.
— It. betaelt Anthonis voorseyt van 214 voeten dorpele ende calu-
pene gebesigd aen te voorseyde werk, 6 groote dorpele aen de
venstere in den beyaerd, 8 dorpele, schenkels van schouwen, schoor-
steenen, hoeksteenen. Gi:
— It. betaelt Anthonis voorschreve van $$s wendelsteenbollen
gebesigd aen de wendelsteen achter den beyaerd 22) SOU
— It. betaelt den kerckmeestere van S. Rombout van 20 stukke
steens oudende 74 voeten om die repriese af te maken in den beyaerd
2°1,9 Sd:
— It. betaelt Luyc van Weelmond van $ roejen arduyns geleverd
aen den beyaerd 15 stuks steens boven op te kanteelen van den
bevaerd, 12 stukken te 7 groote de voet ende 23 groote kanteelsteenen
elck stuk te 9 groote de voet, item 183 voeten hoyen aen de kanteelen
elck voet $ groote ut supra 30 Ss 7 0:
Planche XVII -— Réparation de l'Hôtel de ville
mx
we, LIBERTE.
x
{
4
Pignon vers la Grand’ place, d’après une peinture de 1660
DÉ MALINES 225
et la légende de S. Rombaut, se trouvant à la cathédrale,
et datant de 1500 environ. D'autre part, grâce à M. Jules
Wittmann fils, il nous a été donné de découvrir le tableau
desStPierte, qui représente le pignon vers la Grand’
placemtehoutiMéEitiencore. en 1060.:Ce’tableau, tel
une photographie, ne saurait mentir. Nous l'avons
fait reproduire pour nos lecteurs. La peinture de la
Hôtel de ville de Malines, croquis à la plume d’après un tableau de 1500 environ
(Légende de S. Rombaut), à la cathédrale.
— li. betaelt Steven van aflighem van 108 voeten vorsten boven op dac
van den beyaerd geleet coste s £.8 d.
— Ît. wout. Coolman en Henric Machiels van welvene die voute in
den beyaerd ende den muur tusschen beide op te me sene en van
paveyene aen hen besteet comt op DB VIS II] Q.
— Ît. betaelt Andries Kelderman van vi leeuwe te makene die
op te uytgepannen venstere van den beyaert staen, van elck leeu
X s. v den valet xv s. gr.
226 RESTAURATION DE L'HÔTEL DE VILLE
Grand’ place fut faite sur les lieux, car la configuration
générale nous permet encore aujourd’hui de préciser
l'endroit d’où le peintre a pris son point de vue. Avec
ces deux documents nous savons parfaitement quel
était l'aspect ‘de. l'Hôtelde villetvers#r500 Pepe
- gnon à l'entrée était tel qu'il existe actuellement, sauf
le perron gothique, qui n'avait qu’une montée du côté
de la Grand’ place et qui était couvert d'ure toiture en
auvent, formée de trois pignons à ogives en bois, établis
respectivement au-dessus de chacune des fenêtres du rez-
de-chaussée. Dans le pignon un cadran indiquant les
heures. Il se trouvait là où l’on remarque les assises
alternées de briques et de pierres blanches; la forme
générale en est encore ronde. Ce cadran disparut pro-
bablement lors des transformations, en 1715, dont nous
allons parler, car ce fut vers cette époque que les grands
cadrans de la tour St-Rombaut furent établis. L’horloge
de l'Hôtel de ville, au pied de cette tour, n'avait plus
d'utilité, de même qu'elle n'en aurait plus aujourd’hui,
pensons-nous. Les lions avaient déjà disparu vers 1500.
Ils ont existé cependant, car à part la citation des
comptes, qui n'indique pas leur emplacement :il est
vrai, nous remarquons aujourd’hui encore les doguets
quinles xérent.
Quant à l'aile vers la Grand’ place, elle avait des
auvents au rez-de-chaussée, au-dessus deux rangées de
six petites fenêtres se trouvant respectivement à la gauche
et à la droite du bâtiment éclairant la partie supérieure
du rez-de-chaussée et un entre-sol vers la Grand’ place.
À l'étage, neuf grandes fenêtres pareilles à celles du pignon
au-dessus du perron et établies à la hauteurdecesdernières;
à la naissance de la toiture une lucarne à gradins au-dessus
de chaque fenêtre de l'étage, le tout couvert d’une toiture
de laquelle émergeait un pignon, à gradins lui aussi.Vers
la Grand’ place, le grand pignon à gradins avait deux
DE MALINES 207
étages, chacun de quatre fenêtres. Éclairant le grenier,
il y avait des séries superposées de quatre, trois, deux
et une fenêtres, diminuant d'importance vers le sommet.
Le petit tableau de St-Rombaut reproduit vaguement
les silhouettes douteuses des petits bâtiments vers la
cathédrale. Certains détails ne répondent pas trop cepen-
dant à ce qui en existe encore.
Revenant à l'aile s'étendant à la gauche du perron, nous
nous demandons maintenant ce qui subsiste encore de
la construction de 1463. Rien ou presque rien! Même
l'appareil en pierre blanche, visible aujourd’hui, date
de 1715 seulement. Les comptes de la ville de 1714-1715
sont très explicites sous ce rapport (1). C'est alors que
les rangées de quatre fenêtres du pignon vers la Place
(1) ANNEXE B
Résolutions du College Echevinal
1713 (29 décembre). Changement de la façade, côté du corps de garde.
1715 (17 juillet). Démolition du mur sur les fondements duquel doit
s'élever le nouveau bâtiment.
1715 (19 août). Le dit mur, faisant face au Vieux Palais, n’est pas
assez solide pour soutenir le bâtiment.
17i$ (22 août). Changement de la façade, côté du Vieux Palais.
1715 (16 sept.). Par suite de ce changement, la DO d'entrée
devrait occuper le milieu du bâtiment.
1718 (10 janvier). Présentation au collè:e de deux plans y relatifs.
Comptes de la Ville, 1714-1715
— Betaelt Guill. van Oolen 200 gulden, voor het afbreken van een
stuk gevel aan het stadhuis, aen d’eerste stagie tot onder toe en
wederom op te maken volgens de conditie van aenbesteding tot
onder de cornis.
— Betaelt den zelven voor het vullen van de timpanen langs den
kant van de merkt, het slippen van den muur komende voor de
vensters, het vullen van de platen boven de architragie etc. per aen-
besteding van 12 october 1715. 215 guldens.
228 RESTAURATION DE L'HÔTEL DE VILLE
ont été remplacées par les trois fenêtres actuelles, et que
le nombre de fenêtres vers le Vieux Palais a été augmen-
té, de même que ces fenêtres ont été placées à un niveau
plus élevé, question de former un entre-sol plus spa-
cieux. Ce fut à la fin du xvri° siècle et au commence-
ment du xvir1, qu’on établit luxueusement, telles qu’ils
existent encore, le grand salon et la salle du Conseil. Le
— Denselven 128 guldens voor het maken van eenen schijmuur in
den kelder onder het wijn comptoor, mits gaders het fondere van den
moyermuur midts bevonden wird denselve was hangende zonder
eenig fondament, bij aanbestedine..
— Betaelt denselven 109 guldens voor het afbreken van den gevel
langs den kant van de Merkt van aan de fondamenten tot aan de
eerste stagie bij aanbesleding van 17 july 1715.
— Betaelt denselven 300 guldens voor het afbreken en opmaken
van den gevel langs den kant van de ijzere Lene, van aan den hoek
tot aan de schijmuur neffens het collegie bij aanbesteding van
20 oogst 1715.
— Betaelt de dekens van de metsers en timmerlieden voor op den
4 feb. 171$ gévisiteerd te hebben het stadhuys, soo aan de cap,
vensters, muragie als solderingen 10 guldens.
— Betaelt François Langhmans voor diversche teekeningen en
modellen gemaakt te hebben met copien van de gevels van het stad-
huis, suikerhuis, etc. sedert 24 meert 1714 tot 17 augustus 1712.
228 guld.
— Martin Claatife, 31 guld. voor 79 nachten gewaakt te hebben op
het openliggende werk van het stadhuis tot den 24 septembere 1715.
Guill. Verberckt, 13 guld. voor 33 nachten gewaakt te hebben ibid.
— Gaspar Smets, 25 guld. voor gemaakt te hebben, een coopere
vaas om te stellen op het nieuw dak van het stadhuis, septembre 1715.
1717-1718. Betaelt Henricus Frans Verbruggen en Tobies de
sagher, 250 guld. over hunne vacatiën in het visiteren en teekenen
van den bouw van het stadhuis, met de verandering van de houte
modellen, sedert 19 mei tot 2 febr. 1718.
(Nous devons beaucoup de ces extraits au concours bienveillant de
notre vénérable archiviste communal, M. V. HERMANS.)
DE MALINES 220
rez-de-chaussée reçut de plus nombreuses et de plus
grandes fenêtres. Ce fut à cette époque probablement
aussi, que la grande corniche, que rous croyions posté-
rieure cependant, a remplacé les lucarnes et les pignons
à gradins disparus. Lors de cette reconstruction presque
totale, par mesure de précaution, les coins du pignon
vers la Grand’ place furent maintenus. On y remarque
encore très bien la hauteur qu'occupaient jadis les dif-
férents étages des fenêtres. Vers le pignon d'entrée, il
reste également des fragments de l’ogive de la fenêtre
éclairant la place voütée en-dessous de celle connue sous
le nom de « chapelle » et qui s'étendait probablement
jusqu’à la façade.
Il nous reste maintenant à tirer les conclusions de tout
ce que nous venons d'établir.
Nous ne saurions nécessairement pas reconstruire
dans son intégrité la bâtisse romane. Outre qu'il faudrait
modifier les étages, faire un pignon moins pointu à for-
mes inconnues, les portes et les fenêtres d’un bâtiment
archaïque de l’espèce ne répondraient nullement à la des-
tination actuelle du bâtiment.
Pour obtenir les formes anciennes de l'aile vers la
Grand’ place, il faudrait qu’on l'abatte complètement, car
non seulement les façades, mais tout l’intérieur, devraient
subir des changements radicaux, à cause de la différence
du niveau des étages actuels avec les anciens niveaux. Il
ne serait pas possible même de nous rapprocher de
l'aspect ancien (à moins toujours de démolition totale),
car les nombreuses fenêtres actuelles et leur niveau
modifié ne permettent raisonnablement pas la reconstruc-
tion de lucarnes à gradins au-dessus de chacune d'elles.
Vers la Place, les rangées de quatre fenêtres, remplacées
par des rangées de trois fenêtres, imposent à ce pignon
une configuration radicalement nouvelle.
IMneSutiéspas de prétendre que si le-nombre de
230 RESTAURATION DE L'HÔTEL DE VILLE
fenêtres dans ces vieux tableaux ne correspond plus à ce
qui existe aujourd’hui, ce soient là des erreurs de nos
vieux copistes, et d’invoquer d’autre part ces mêmes
œuvres pour prouver l'authenticité d’autres formes! Les
façades, d’après les comptes, ayant été démolies com-
plètement sauf les coins, nous préférons admettre que
lors de leur reconstruction on a changé le nombre de
fenêtres, plutôt que de supposer fautives les anciennes
vues. Leur auteur, notamment pour le pignon vers la
Grand’ place, se serait amusé dans ce cas à composer un
pignon de son crü, alors qu’il en voyait les formes devant
lui. Nous préférons voir dans ces tableaux faits par des
contemporains, des reproductions fidèles, quitte à ne
plus vouloir copier les parties sujettes à critique, com-
plètement changées depuis lors.
Contrairement à l'usage général, qui voulait faire alterner
les lucarnes avec des vides au-dessus de chacune des fenétres,
ici elles étaient toutes surmontées d'une lucarne. Déjà
les intervalles entrelles devaient être très rapprochés,
les trumeaux séparant les fenêtres étant fort étroits. S'il
fallait donc une lucarne de plus sur neuf, elles se tou-
cheraient presque. De plus, se trouvant à un mètre plus
haut que les primitives, elles en imposeraient aux pi-
gnons voisins, qui eux ne seraient pas remontés. La lu-
carne à côté du pignon irait même butter les encorbelle-
ments des gradins de ce dernier.
Voilà, clairement motivé, pourquoi nous n'avons que
cinq lucarnes au lieu de dix. Elles avanceraient en saillie
sur le nu des façades selon l'usage, témoin toutes les an-
ciennes lucarnes de l’époque que l’on pourrait encore
découvrir à Malines, et ne se présenteraient pas en re-
traite pour faire passer le chenal. Le chenal r’existant pas
primitivement, pour ne pas nuire à l’aspect ancien, passe-
rait à l’intérieur derrière les lucarnes, tel qu'on le voit
au Palais de Justice et ailleurs.
Façade principale
Planche XIX — Projet de restauration de l'Hôtel de ville
DE MALINES 231
Nous ne pensons pas que l’Administration Commu-
nale veuille bouleverser tout l’intérieur de l'Hôtel de
ville, pour reconstituer des parties totalement disparues
des anciennes constructions. Nous avons été, au con-
traire, chargés de l'étude des façades seulement, et nous
voudrions donner à celles-ci un aspect digne de la pre-
mière maison de la cité. C'est pourquoi nous avons
pensé que la préoccupation archéologique seule ne pou-
vait nous inspirer. [Il faudrait dans ce cas construire à
nouveau, ce qui n'est plus restaurer, quoiqu'on dise. Nous ne
pensons pas que ce prétexte par trop esclave pourrait
nous faire pardonner les malheureuses lignes et la trop
grande simplicité d’une restauration fort coùteuse. Bien
des gens intelligents, pensons-nous, regretteraient dans
ce cas la dépense assez rondelette qui en résulte-
rait.
I] fallait, selon nous, arriver à constituer un ensemble
harmonieux, respectant les éléments anciens conservés.
Cet ensemble traité dans le style du xv° siècle, qui a vu
s'effectuer l'agrandissement et la reconstruction partielle
de l’ancien Beyacrd, garderait, vers la cathédrale, les
fragments plus anciens, appropriés au service de la cage
d'escalier.
Nous donnons ci-contre la reproduction de notre
projet. Nous avons également fait photographier les
façades actuelles, que l’on trouvera reproduites un peu
plus loin.
Ici se pose la question : si nous respectons les éléments
romans, si nous maintenons intactes les parties formelle-
ment reconnues comme appartenant à l’époque gothique,
ne devrions-nous pas respecter également la porte d'entrée
avec son perron Louis XV - XVI? Il est évident que la
règle pour la conservation ne peut être absolue, car dans
ce cas nous devrions garder la corniche; on ne mettrait
même pas la main au bâtiment. Mais, étant donné que
232 RESTAURATION DE L'HÔTEL DE VILLE
la porte d'entrée et le perron constituent ur type, si pas
artistique, au moins bien proportionné du genre, étant
donné que leur présence ne nous semble pas défigurer
l'ensemble, considérant surtout qu'il faudrait détruire des
éléments existants de réelle valeur pour les remplacer
par des constructions gothiques de notre conception,
d’après de vagues données de l'archéologie, il nous a
semblé que nous commettrions acte de vandales en dé-
molissant le perron actuel. C’est d’ailleurs ainsi que les
restaurations sont comprises par les institutions s’occu-
pant de la conservation de notre art ancien. Nous avons
peut-être un peu dépassé la note en maintenant, elle
aussi, la petite porte d'entrée plus loin vers la Place.
Nous avons donc conçu de toutes pièces l'aile vers la
Grand’ place, pour le motif que nous disions plus haut.
Nous l'avons traitée plutôt sobrement, pour qu’elle ne
détonne pas avec le pignon d'entrée, auquel nous avons
ajouté, éelles des statues accrochées, sans toucher à aucun
élément essentiel de l'ancienne façade, quelques niches, qui,
avec celles figurant dans les autres parties des façades,
devraient contribuer à donner à notre Hôtel de ville
régénéré l'aspect caractéristique de nos anciennes maisons
communales.
En effet, on remarque ces niches à la plupart d’entre-
elles, de même qu'on les retrouve à notre ancienne mai-
son échevinale, dans un entourage très simple également.
Ce bâtiment est plus ancien il est vrai, ais plus tard
les miches étaient d'application plus générale encore. Nous
voudrions y voir figurer les statues de nos anciens
seigneurs et des figures portant notamment les armoi-
ries des communes faisant jadis partie du pays de
Malines. Ces niches, nous le répétons, ne viendraient
qu'enrichir les parements nus sinon, de façades conçues
pour le reste dans la note des anciennes. Nous avons cru
encore relever cette pauvreté par le cordon sculpté en
sE
I
o3e[d «PUBIN EI SISA J9 2[PIpPa}r7 BJ SIA SapeSe,f —
OITA 9P [9JOF,T 2P UONPINP]SOY — VX OUIUPIA
DE MALINES 233
encorbellement au-dessus des étages, nous n'avons pas
rétabli pour les motifs cités plus haut le cadran du pignon
d'entrée, que nous avons remplacé par une petite fenêtre
surmontée de la rosace encadrant les armoiries de la
Ville. D'autre part. nous avons enrichi la toiture par des
cheminées en pierre de taille, surmontées d’ornements
en fer, cheminées à maintenir pour les besoins intérieurs;
nous avons encore augmenté le jeu et la beauté de cette
toiture, par des lucarnes d’aspect varié, dont nous avons
cependant respecté le vieux type, conservé vers la mé-
tropole.
Pour ce qui regarde les petits bâtiments adossés au
Beyaerd, vers l’église, nous avons cru ne pas devoir
tenir compte des gradins actuels qui doivent avoir
subi de nombreuses reconstructions. De même tout
ce coin fut modifié, car nous ne saurions donner un
âge certain à cette partie de l'édifice, qui se distingue de
tout le reste par une pauvreté et une insignifiance indignes
de son voisinage. Tout en conservant l'agencement
général, pour prévenir une déceplion, nous avons relevé
ces parements en briques selon la mode du xv° siècle,
telle qu'elle se présente au palais de Marguerite d’Au-
triche et dans d’autres constructions de l’époque. Ce coin
gagnerait ainsi un chaud coloris et une silhouette origi-
nale.
Nous n'ignorons pas que les plans ainsi conçus sont
de nature à soulever des objections, objections auxquelles
nous nous attendions déjà avant de prendre notre parti.
Nous répondons à cela que nous poursuivons un double
but : ne pas perdre de vue ce que l'archéologie réclame
enhdelhté, muis, d'autre part, sous prétexterde cette
prétendue fidélité, ne pas nous embrouiller dans des
reproductions de formes totalement disparues, ne s’'adap-
tant plus à des façades transformées depuis lors; fidélité
très relative donc, qui nous mènerait à un aspect très
16
234 RESTAURATION DE L'HÔTEL DE VILLE
mesquin et fort décousu. Nous voudrions, au contraire,
obtenir un ensemble harmonieux, rappelant les anciennes
maisons communales.
Un trop large tribu payé à l'archéologie nous écarte-
rait de cet objectif, et cela en grande partie, nous ne savons
assez le dire, non pas pour conserver, mais pour faire à neuf.
Si les formes réclamées existaient encore, nous devrions
nous incliner, mais puisqu'il faut concevoir à nouveau,
soyons au moins un peu pratiques...
Planche XXI — Ancienne Maison Echevirale
(GOGT ‘one jeJ9) ojedourd opr5rJ AITA 9P IAIOH,I 2P UOHPINPISON — [[YX OUDUeIQ
2 4 . .
Lee
Ke de
je EE. jeep dt
DT
DE MALINES 235
De Beyaerd
(Article manuscrit inédit par feu larchiviste Van Doren)
Karel de Groote had aan de vermogen de abdijën en kloosters op-
gelegd in de nabijheid hunner stichten een herberg te hebben, waar de
pelgrims en vreemde (sic) rijzigers (1) de gastvrijheid zouden genieten
en in geval van ziekte verzorgd worden. In die vertrekken werden ook
opgenomen de slaven die de landerijen dier kloosters of abdijën
bebouwden, wanneer zij door krankheid of ouderdom buiten staat
waren om hun gewoon werk te verrigten. Zulkdanig een gasthuis of
herberg bevond zich oudtijds ook in de nabijheid der abdij van den
H. Rumoldus hier te Mechelen, en werd uit dien hoofde de bijaerd
genoemd. Dit gebouw, heden nog gedeeltelijk in wezen, is verre uit
het oudste der stad en niettegenstaande de menigvuldige veranderin-
gen die hetzelve door den loop van tijd heeft ondergaan, kan men
zich nog eenigermate een denkbeeld maken van hetgeen het oorspron-
kelijk geweest is. Volgens dat ons de oude muren aantoonen, bestond
het uit twee verdiepen, welke twee groote zalen vormden, in wier
midden eene breede schouw stond. leder dezer zalen schepte haer
licht lings de toenmalige abdij, nu St Rombout kerk, door zes
vensters van romanschen stijl. Geheel het gebouw heeft eene hoogte
van meters en vier meters breedte; de muren met
enkelen witten steen gemetseld, hebben eene dikte van 75 centie-
meters.
Zoo lang echter de bevolking niet zeer talrijk was en zich bepaalde
tot de dienstbare lieden, die de abdij van den H. Rumoldus of eenige
aanzienlijke familiën toebehoorden, was de beyaard voor de nood-
wendigheden der zieken en reizigers voldoende; maar later dag en
wel bijzonder in den beginne der x eeuw was die toestand van
zaken te Mechelen gansch veranderd.
Bïj het uitbreiden van den laken handel hadden eene menigte
werklieden zich hier ter stede neergezet, en daar deze in hunne
(1) De spelling van het handschrift werd behouden.
230 RESTAURATION DE L'HÔTEL DE VILLE
ziekten geenen anderen toevlugt dan den byaard hadden, werd deze
welhaast te klein om alle die ongelukkigen te ontvangen. Men vond
zich der halve genoodzaakt eene andere schuilplaats voor hun te
openen. Zoo kwam omstreeks 1200 het gasthuis van O.-L.-V. over
de Dijl tot stand, tot welkers stichting Theobald, bisschop van Luik
en heer van Mechelen, Wouter Berthout, voogt van St. Rombouts-
Kapittel en de inwoonders der gemeende stad het hunne bijbragten.
Op het einde derzelfde eeuw werd voor de vreemde reizigers het
St. Juliaans of passanten gasthuis gebouwd, als ook een gasthuis voor
de pelgrims die dan meest St. Jacob in Galliciën bezogten. Dit laatste
droeg den naam van St. Jacobsgasthuis.
De Byaard, althans zonder bestemming, werd later het eigendom
van zekeren Leonardus de Gadetes, een lombaerd of wisselaar. Dit
volkske, t welk zich hier te lande aan den schandigsten woeker over-
leverde, wisselde gemeenlijk omtrent de kerken of andere openbare
plaatsen die ’t meest bezogt werden.
Die Gadetes willende de bijaard tot zijne bijzondere woning her-
schapen, verzocht in 1345, aan het stedelijke bestuur om langs de
zijde der Groote Markt zoo veel deuren en vensters te mogen maken
als hij zou goed vinden; ’t welk hem dan ook gereedelijk werd toe-
gestaan (3).
Sedert 1374 had men te Me Dole een nieuw schepenhuis begonnen
te bouwen, doch daar hetzelve onvoltrokken was gebleven, bestond
er gebrek aan plaats. Dit gaf dan ook aanleïiding aan de magistraat tot
het aankoopen van den bijaard, als zijnde dit gebouw door zijne ligging
voor ’stadsdienst zeer wel geschikt. De koop geschiedde in 1583 (4).
Aanstonds werd de tresory of kamer der rekeningen (5) in den
(3) Joannes de Rogbroec, miles, receptor ville Machlinensis pro utilitate
ejusdem velle consentit Leonardo de Gadetes, lombardo, quod idem Leo-
nardus in hereditate sûa, beyaerd, sita juxta forum Machliniæ.…. poterit
carpentare seu edificari facere tot fenestras et januas quot sibi sufficiant
versus forum... chron. aenw., 8.
(4) It W° van den male van d. ass. weghen van d. erffenissen die hir ver-
pacht hadde jeghen de statt van den jare LxxxII] en van den jare LXxxII] en
daer en binne dat de statt cochte den beyaert met den schijnse die d. toe
behoorde jeghen Jane Palijn 1 December Lxxx11], chron. aenw., p. 71.
(5) 1427, op ten x1 dach van februari ano x], CxxvIJ doe wt ontfange wil-
lem van den driessche als gesworen clerc te zine op den beyaerd en dede
op den selve dach sine eed, in scepen cam voir comoengemeest en scepen
hier naer besere welke eet ghim eelt dat hij zwoer de register inde rekeninge
van de stad enz.
DE MALINES 237
bijaard overgebragt. En daar de stadsrekeningen des tijds te St. Rom-
bouts in de paykamer berusteden, iets wat de tresoriers groote
moeilijkheid veroorzaakte, maakte men weinig daarnaar een gebouw
*t welk twee gewelfde verdiepen had en uit dien hoofde de toren
genaamd werd. In het onderste verdiep werden de gemeende rekenin-
gen en later ook de andere stadsarchiven bewaard. De Breede raad
en de Dekens der wollewerken, die te voren op het schepenhuis ver-
gaderden, gingen insgelijks hunne zittingen op den bijaard houden.
Daar bevond zich ook de lakenpers (11). Om het gebouw te bewaren
was er eene persoon of concierge aangesteld. Deze moest de maal-
tijden bereiden welke men aldaar van tijd ‘ot tijd gaf, en den wijn of
het bier bezorgen welke in zekere omstandigheden door de stad
geschonken werden (7. 1° 2° et 3°).
In 1444, werd er aan den bijaard getimmerd (8); ’t jaar later her-
verwde Wouter van Battel den wijzer van het uurwerk ’t welk in den
gevel stond (9), en omstreeks 1449 maakte men beneden eene nieuwe
kamer in welke Jan de Hollander, de picture maakten van den drien
state der wereld (10).
Sedert min dan eene eeuw had de Groote Markt een geheel ander
aanzien gekregen. Benevens de bijzondere woningen welker puntige
voorgevels, meëst uit hout gesneden en alle van elkander verschillende,
een schilderagtig tafereel opleverden, prijkten daar ook verscheide
eerliÿke gebouwen. Hier zag men de Halle, treffelijk bewijs des toen-
maligen bloei van den lakenhandel te Mechelen, en die door haren
ogivalen bouwtrant, hoewel onvoltooid het oog des oudheïdskundigen
heden nog verlustigt. Daar verhefte zich het ranke schepenhuis met
zijne doorluchtige torentjes, zijne beelden en zijnen bos van vanen
alle in schitterend goud gekleurd; verder beschouwde men het ont-
(z1) 1450 dat de stad Mechle sal moghe doe hanghe een
waeghe op des stadhuyse ome die laken die daer come t pertse te moghen
doen weghene alsoo lange enz., enz.
(7) 1430. It. betaald Thomaes in den beyaert van den maeltijd die ons
heeren daeden in den beyaerd doe mijn vrouwe van Bourgn® te Mech. come
war, Chron. aenw., p. 46, enz. enz.
(8) 1444. It. gheg eene vroukene die aeht der beyaert woonde en eld
1 Came huuren moeste buyte tijd ome tijmeruighe wille van de stadt, chron.
aenw., p. 58.
(9) 1445. It. betaelt Wout. van Battele, van den wijser voir den Beyaert
te verwe, chron. aenw., p. 4.
(x0) 1449. It. bet. Jane den Hollander, voir de picture die hi in de nuwe
camer op den beyaerd ghemaeck heeft.
238 RESTAURATION DE L'HÔTEL DE VILLE
zaggelijk gevaerte der trotsche St. Romboutskerk en dezer nieuwe
toren, die eenmaal het prunkjuweel van Belgie moest wezen, rees statig
in de hoogte op.
Alleen de Bijaard had een nedrig voorkomen en vormde als het
ware een stootend kontrast met al die pracht en sierlijkheiïd die hem
omringden. Derhalve voelde men de noodzakelijkheïd van dit gebouw
te vernieuwen en eeniger mate op te luisteren.
Dit werd niet uitgesteld.
De werken begonnen in 1455, en nog dat zelfde jaar werd gemaakt
en getimmerd, de bijaard met drie stagien en de cappe en de wandel-
steen met eene stagie en de cappe, de kleine bijaard met de cappe
en drie stagien, en op de rentmeesterskamer eene cappe (12).
Met vreugd aanschouwden de Mechelaars het gebouw, t welk een
nieuw sieraad voor de Groote Markt was. Maar ongelukkiglijk die
vreugd duurde niet lang. Den 2 October (13) 1462, onstond er een
verschrikkend onweder : gansch de stad daverde onder de geweldigste
donderslagen; de bliksem schoot zijne vurige schigten door de don-
kere opeen gepakte wolken heen en bedreigde de inwoonders met een
groot onheiïl. Eensklaps vloog de veemarkt in brand; niet een der
talrijke huizen waarvan zij omringd was, ontkwam het geweld der
vlammen.
Zie Gramaye, Historie et antiquitatum urbis et provincie Mechliniensis.
Lib. I, Sect, VIIT, F° 5. Op den zelfden oogenblik stond de Byaard
met de aanpalende huizen in volle vuur. Eenige dezer laatste even als
de huizen op de Veemarkt, branden tot den gronde af maar de bijaard,
dank aan de hulp der burgerij die van alle kanten toesnelde, bleef
grootendeels staan en verloor slechts de kap.
Deze ramp werd het volgende jaar ter degen hersteld. De bijaard
(12) 1455. Bet. Jan den Dome en Lauwere van den Bussche, voir dat zij
gemaeck hebben ende getijmmert den beyaerd (zie vroeger).
(13) 1461-1463. Ten jare 1461 volgens eene geschreven mechelsch chronijke
brande te Mechelen den Beyaerd af met veel huyzen. Andere chronijken
stellen het op 1463, (zie Rem. valerius, mechele chronijk erdruk, p. 172 ad.
1463 en verhalen het als volgt: In ’t jaar 1463, omtrent sinxen, soo geschiede
daer een groot onweer van blixem en donder en de hitte van blixem was
soo groot dat den beyaert op de Groote Merckt afbrande met andere
grootte huysen daar omtrent desen voirs. beyaert was het sheeren huys
daer men de dekenye hiel en de justitie administreerde van alle... en het
stadhuys daer die schepenen hunnen raet hielden dat wird gehouden op
het hooghuys met de trappen dat nu het parlament heet. chron. aenw.,
P. 56 enz, enz.
Restauration de l'Hôtel de ville
Planche XIII
=
<
Q
2
<
»
Façade vers la Métropole
DE MALINES 239
teenemaal hersteld en met eene nieuwe en verhevene kap bekleed,
prijkte eerlijker dan te voren neven de twee aanpalende huizen welke
nieuw gebouwd werden (17). Alsdan werd ook gemaakt de wendel-
trap tegen den toren (teekening en beschrijv. van den gevel).
Dewijl men alz00 eenen nieuwen luister bijzette, scheen men reeds
het voorgevoel te hebben dat hij eerstdaags eene verhevene bestemming
zou verkregen hebben. En inderdaad, pas eenige jaren daarnaar, in 1474,
werd te Mechelen het Parlement ingesteld. Dit hoog gerechtshof
nam zijn vertrek op het oude schepenhuis, en de magistraat ging over
naar den Bijaard, die sedert het stadhuis genaamd werd. Dit gebouw
*t welk ter dier, gelegenheid merkelijke veranderingen onderging,
was alsdan binnenwaarts nagenoeg in dezer voege verdeeld :
Den vloer opkomende, alwaar een Lievenvrouwenbeeld was ge-
plaatst (XV) bevond men zich tegen over de dekenij, later de wees-
kamer. Verder waren verscheidene vertrekken, die de conchergery
uitmaakten. — Rechts was de ingang der tresory, uit deze plaats
kwam men in het onderste verdiep van den toren, waar, zoo gezegd
is, de stadsarchiven bewaard werden. Achter de tresory kwam de
Greffe en de secretary. Links had men eenen steenen wendeltrap
(wendelsteen) die naar de hoogere verdiepen leidde en die heden nog
bestaat, hoe wel de ingang er van verandert zi. Op het tweede
verdiep, boven den vloer en dekenij, opende zich eene ruime zaal;
daar was het dat de vierschaar gehouden werd; en om de rechters
des te beter aan hunne plicht te doen herinneren, stond op de muren
het Oordeel Ons Heeren afgemaald. Tegen de vierschaar bevond
zich oostwaarts de Schepenen Kamer, waar deze leden van de Magis-
traat elkander raadpleegden voor aleer hun vonnis uit te spreken. Op
de schouw dier kamer zag men het beeld van den gekruisten Christus,
waarneven de beelden van ©. L. Vrouwe en van S' Jan (XVI r°};
verder waren er nog eenige andere vertrekken, die later door de
twee groote achterzalen vervangen werden. Tusschen de vierschaar
en de Schepene Kamer lag eene gewelfde kamer ingesloten, welke
het tweede verdiep van den toren vormde, en eerst voor boven
grefhe en naar het overgaan van de magistraat op den Bijaard, voor
(17) 1463 It. betaelt M. Jane wischhaghe van de timmer werc te makene
van de nuwe beyaert. Stadsrek. chron. aenw., p. 28, 30, 31, enz.
(XV) 1482 Van onse lieve vrouwe te maken op ter vloer beneden in den
bevyaert enz. Chron. aenw., p. 45.
(XVI) 1482 it. bouwen van d. wijck van de crucifix te maken in de beyaert
boven int scepen camer voer de scouwe met onse lieve vrouwe en sint jan.
240 RESTAURATION DE L'HÔTEL DE VILLE
kapel diende (XVI 2°). De bijaard, als het ware tot een nieuw schepen-
huis herschapen, scheen voor altoos tot verblijf van de magistraat te
moeten dienen. Dit was echter het geval niet. In 1477, ging het
parlement, ’t welk hier te Mechelen drie jaren vroeger was opgericht
geweest te niet en de magistraat ziende dat al de pogingen gedurende
detwee volgende jaren door hem aaangewend om dit hooggerechtshof
weder te bekomen, vruchteloos bleven, verliet in 1481 den byaard en
keerde op het oude schepenhuis terug (XVII). De bijaard bleef zoo
hij voor dezen geweest was, de zetel der tresory en der Dekeny, en
meermaals gebruikte men de ruime vertrekken van het gebouw om
geene of andere aanzienlijke personaedjen te ontvangen.
In 148$ schonk de stad aldaar een banket aan den Aartshertog
Philip (XVII) en zijn gevolg. Deze jonge vorst bewoonde alsdan het
gewezene hof van Bourgongen (daarnaar Konings en Keysers hof
genaamd) alwaar hij onder de toezigt van Margareta van York werd
opgevoed. Zoo verliepen er nog eenige jaren, tot dat in 1473 en 1497
de reken kamers van Ryssel, Brussel en den Haag, zich op den bijaard
kwamen nederzetten.
Ziehier hoe het met deze zaak toeging. Karel de Stoute, die in 1473
het Parlement te Mechelen had ingesteld, had nog dat zelfde jaar de
rekenkamers van Ryssel en Brussel (de rekenkamer van den Haag
was reeds met die van Brussel vereenigd) tot eene kamer vereenigd
welk hij insgelijks te Mechelen had gevestigd eerst op den bijaard en
t jaar daarna zoo ’t schijnt in het huis van Gottignys in den nieuwen
Bruel (XIX). Deze rekenkamer had, zoo als het Parlement, opge-
houden te bestaan in 1477. Maar Philip de Schoone, meerderjarig
geworden zijnde, hervatte het werk van zijnen grootvader; in weerwil
van den hoogsten tegenstand, inzonder wegens Brabant, vereenigde
(XVI) it. bet. iiij cordewagers van dat sij den huysraet van den beyaert
afdede en opt parlement wed. op dède comt op : ii] st.
Stadsrek. chron. aenw., p. 58.
(XVIII) Chron. aenw., p. 67.
(XIX) Ten jare 1497 had de stad Mechelen bekomen door het toedoen van
den heer Francis Busleyden, proost van Luyck, dat de dry reken Camers
van den prince binnen Mech. gesteld werden enz. (Zie Azevedo, chron.
ad ann.)
1497 It. gegeven den proost van Ludock (sic) by overdraghe van den
ghemeynen camere, voor zeker diensten die hij den stad gedaen heeñft om
te solliciteeren de reken camere ons genade heeren binnen Mechelen
gheleet te worden. C. xxv st. br.
Stadsrek. chron. aenw., p. 68.
Planche XXIV - Restauration de l'Hôtel de ville
liNNDAMME
Façade vers la Grand’ place
DE MALINES 241
hij wederom de drie genoemde Kamers te Mechelen. Zie Gachard.
Het stedelijk bestuur ten hoogsten vergenoegd over deze uitmuntende
gunst, welke het grootendeels aan den magtigen invloed van den
proost van Luik, François Busleiden, te danken had, stelde aanstonds
de bovenzalen van den bijaard ter beschikking der Rekenkamer die
aldaar hare zitting hield. Doch dit was van korten duur. Na het
verloop van een jaar zag Philip de Schoone zich genoodzaakt de drie
Rekenkamers wederom op den ouden voet te herstellen. Sedert dit
oogenblik wist men schier niet meer wat met den bijaard aan te
vangen; men bevindt dat ten jare 1500 verscheidene huizen in den
bijaard gelegen of daar aanpalende, door de Rentmeesters verhuurd
werden, doch telkens met besprek dat de stad deze tot zich mogt
nemen dan en wanneer zij het zoude noodig vinden (XXI. Deze
voorwaarden doen genoegzaam zien dat men nog altoos de hoop
koesterde van het gebouw eenmaal te kunnen benattigen. En inder-
daad, hier toe deed zich weldia eene allergunstigste gelegenheid op.
Ten jare 1503 stelde Philip de Schoone, den Grooten Raad te
Mechelen in.
De magistraat, zoo als hij weleer bij de oprichting van het Parle-
ment gedaan had, stord het Schepenhuis aan het Parlement af en
trok wederom op den Byaard, ditmaal om er te blijven voor altijd.
De stad nam aanstonds tot zich de huizen welke in 1500 waren
verhuurd geweest en vergrootte zelfs het gebouw door het aankoopen
van twee woningen daar achter gelegen (XXII). Den 13 Mei 1513
werd hier een dier feesten gegeven, welke de stad van tijd tot tijd
oprichte om het hof te verlustigen en inzonder om den jongen Prins
Karel en zijne zusteren hun verblijf te Mechelen zo0 aangenaam
mogelijk te maken. Een herten jagt had plaats op de Groote Markt.
De princessen die het feest waren komen bijwonen werden met 15
getten rijnschen wijn vereerd (XXIII). Den zelfden dag speelde de
Lischbloem verscheidene spelen op den bijaard, bij welke gelegenheid
(XXI) 1500. Op te xx° dach van jan'i an° xv°... verhuurt Woutere De Greve
een huys aende Beyaert geheeten Keysserrijk, met voorweerden waert bij
alsoo dat de stad hetselve huys binnen desen voerg. jaerscaeren notelee te
doen hadde, dat zij alsdan terstont selen moghen aenv.
Chron. aenw., p. 74 v°.
(XXIT) 1508. It. betaelt Pauwels Fraijs aan de comerscap van ij huyskens
die hem toehoorden gelegen achter den beyaert.
Stadsrek. chron. aenw., p. 56.
(XXIIT) Chron. aenw., p. 19 r° et vo.
242 RESTAURATION DE L'HÔTEL DE VILLE
volgens aloude gewoonte, de wijn niet vergeten werd; de stadsreke-
ning spreekt van 10 getten die men alsdan ledigde. Sedert vele jaren
bezat de magistraat het voorrecht van mis te mogen doen lezen op
het Schepenhuis, zelfs wanneer de Godsdienst in de stad zou opge-
schorst wezen, doch alsdan mogt de mis niet dan met geslotene
deuren geschieden. Dit gebruik had met het verlaten van het Sche-
penhuis niet opgehouden. Tengevolge eener beraadslaging van 10
November 1550 werd er besloten dat er voortaan alle werkdagen van
de week, den Zaterdag alleen uitgenomen, eene mis op het Stadhuis
zou gelezen worde (XXV). Maar reeds naderde het tijdstip van
opstand tegen Spanje. In 1580 hadden de Geuzen zich meester van
Mechelen gemaakt, waar zij omtrent vijf jaren verbleven en hunnen
moedwil tegen al wat roomsch gezind was los vierden. De concierge
van het Stadhuis, Arnould van de Wiele, die zich altoos als een
vroom en godsdienstig burger had gedragen, werd juist om deze
reden van zijn ambt beroofd; in zijne plaats werd aangesteld zekere
Jan Rubbens. Deze was een huidevetter uit den Ham, die hier aan het
hoofd van het geuzen gespuis stond en zich onder zijne makkers
door zijne dulle woede deed onderscheiden (XXVIT. Zie Foppexs,
Mechlinia Christo nascens et crescens, inss. ad annum.
Rubbens nam de gelegenheïid te baet en trok geen garing voordeel
uit zijne nieuwe bediening, zoo het genoegzaam bewijzen de menig-
vuldige feestpartijën en wijnplengingen, welke tijdens het beheer der
geuzen in de conciergery plaats hadden. Intusschen te midden van de
ongehoorde plunderingen, door de roofzuchtige benden van Noritz
en van Van den Tympel hier te Mechelen aangericht, waren de
meubelen van het stadhuis ongehinderd gebleven. Men denke echter
niet dat hunne behouding aan de edelmoedigheid der plunderaars te
danken zij; wel neen! Zij werden door de Magistraat zelve geschat en
met geld afgekocht; men betaalde aan Rubbens de som van 168
ponden z00 voor het raatzoen der meubelen als voor het gelag ’t welk
ter dier gelegenheid gegeven werd (XXVIII). — In 1585 ruimden de
geuzen Mechelen en Rubbens met hun. Den 22 Augusti, werd de
Magistraat hersteld; ter dier gedachtenis deed men Michaël van
Coxien een tafereel maken waarop afgebeeld stond een gekruiste
Christus, en wederzijds O. L. Vrouwe en Sint Jan; boven het Kruis,
(XXV) Chron. aenw., p. 83.
(XXVII) Chron. aenw., p. 88.
(XXVIII) Chron. aenw., p. 69.
DE MALINES 243
zag men den hemelschen Vader aan den voet de H. Maria Magdalena,
en rondom de afbeeldzels van al de wethouderen die alsdan de
Magistraat uitmaakten. Dit tafereel werd geplaatst in de Schepenen.
Kamer, alwaar het voor de fransche onwenteling nog bestond, doch
is dat sedert, even als zoovele andere kunstgevrochten, verdwenen,
zonder dat men wete waar het verbleven zij. Ofschoon de godsdienst
oefeningen te Mechelen gepleegd werden onmiddelijk naardat deze
stad onder het beheer van den Koning van Spanjen was terrugge-
keerd, nogtans bevindt men dat de mis op het stadhuis niet dan om-
trent eene eeuw later hernomen werd, namelijk in 1680. Men koos
alsdan voorlooping tot Kappellaan den Eerw. Heer R. Wauters die in
deze hoedanigheid eene jaarwedde van stads wege genoot. Later dag
in 1713, dit ambt open gevallen zijnde boden de Carmeliten (O. L.V.
Broeders) hunnen dienst aan en stelde voor, de mis op het stadhuis
kosteloos te lezen; doch hunne aanvraag werd van de hand gewezen,
en Romb. de Munck kapellaan gekozen.
Omtrent dezen tijd, 1680, moet het stadhuis van binnen merkelijke
veranderingen ondergaan hebben. Zoo ’t schijnt zou de groote zaal
achter de Schepenen kamer, alsdan gemaakt zijn geweest, althans op
den balk voor aan de schouw staat het jaardatum 1680 en boven, op
den zolder, is zeer duidelijk te zien dat deze zaal eertijds twee ver-
trekken vormde. Weinige jaren daarnaar, 14 Augustus 1698, nam de
Magistraat het besluit van de Kollegie of schepenen, kamer gelijk-
vloers te doen leggen met de twee achter zalen. In 1704 werd in deze
kamer gemaakt de schoone gebeelde schouw (XXIX) welke men
heden daar nog ziet en waarin men ten jare 1715, het portret stelde
van Keizer Karel de VI, dit portret was geschilderd door Josephus
Fappera en koste 63 guldens, men weet niet wat er van die schilderi]
geworden zij. (Josephus Fappera heeft geschilderd het portret van
Zine Keïzerlike en Koninglijke Maj., om te dienen in het collegie,
17 July 1715).
De trappen en de groote deur met de twee kleinere zijn gemaakt
in 1705 en 6 (XXX). Den 17 Maart 1710 besteden de Tresoriers aan
Pieter Simon Verlinden het schilderen van de plafonds op de achterste
zaal, waar heden de gemeenteraad zijne zittingen houdt, (XXXI) tot
versiering dezer zaal had de stad nieuwe tapijten aangekocht; doch
(XXIX) Stadsrek. fol. 24, chron. aenw., p. 57.
(XXX) Stadsrek. 1706 f. 191, chron. aenw., p. 47.
(XXXI) Chron, aenw., p. 4.
244 RESTAURATION DE L'HÔTEL DE VILLE
de onkosten, welke hier uit ontstonden, werden door het staats-
bestuur als overtollig aanzien en het weigerde dezelve in de stads-
rekening te laten opnemen, weshalven men zich genoodzaakt vond
deze tapijten te verkoopen. Resol. B. 1712 f° 126 — 129 Ne.
De marmeren schouw, welke deze zaal versiert is het werk van
Frans Langemans en werd aldaar geplaatst in 1715.
Stadsr. 1714 — 15 f 159. —
Intusschen eischte de voorgevel van het stadhuis groote herstelling,
stadsbouwmeester Langemans werd wegens de Magistraat gelast een
bestek hier toe op te maken. Deze meester, in stede van zich te
bepalen bij eene eenvoudige herstelling, en aan het oude gebouw
zijne schilderachtige gedaante te laten, had liever het in den bedorven
smaak van zijne eeuw op te luisteren en, als het ware tot eene niets
beduidende burgerwoning te verbasteren. De herstellings zeggen wi
eerder, de vernielingswerken vingen in 1715 aan. Nog dat zelfde jaar,
werd de puntgevel langs de zijde der Halle, die dreigde in te storten,
ten gronde gelegd; de vensters langs den kant van de Groote Markt,
tot aan de Kollegie Kamer, werden insgelilks weggebroken en het
werk der wijze ingericht dat men namaels den ingang in ’t midden
des nieuwen gevels zou kunnen brengen. Middelertijd onstond er
tusschen de Magistraat en het staatsbestuur een nog al hevige twist
nopens het betalen der onkosten door deze herstellingswerken ver-
oorzaakt, doch alzoo het eene afgedane zaak was en men er niet meer
kon op terug komen, werd het geschil haast bijgelegd.
Men bestede nog eenige volgende jaren tot het versieren zoo van
den gevel van het stadhuis, als van de binnenvertrekken van het
stadhuis. Omstreeks 1725, werd de achterste zaal met besnedenen
houtwerk bekleed. — In 1737 dacht men aan het herstellen der
secretarij. Deze werd in 1741 toegezegeld door het geestelijk hof, als
zijnde de secretaris Van der Zijpen van Jansennisteri) verdagt. — In
1760 werden op de Kollegiekamer drie nieuwe vensters gesteld,
gelijkvormig dengenen die alsdan in de twee andere groote kamers
stonden. — In 1773, ter gelegenheid van het aanstaande jubelfeest,
werd de achterste zaal geschilderd en verguld. — Terzelvertijd werd
de paye veranderd en hetoverhangende daksken weggedaan. (41) stads-
rek. 1774-75).
Aan de Burgemeesterskamer, op den entresol, tegen de bovengrefhe
bracht men in 1781 ook eenige verandering toe : zij werd versierd
met ornementen in plaaster, alsook met eene schoone marmeren
schouw.
DE MALINES 245
Er bleef steeds van het oude stadhuis niets meer over dan de woning
van den concierge : ook deze verdween in de eerste jaren van het
fransche bestuur hier te lande, en werd insgelijks vervangen door een
gebouw van modernen stijl. Omtrent denzelven tijd stelde men op den
vloer eenen zwierigen trap, welke rust op vier steenen pilaren. Deze
komen voort van het oude bisdom, ’t welk eenige jaren te voren
afsebroken was geweest.
PH. VAN BoxMEER.
ete PSN
Boekbanden met Blinddruk
UIT DE 15° EN DE 16° EEUW
IN DE STADSBIBLIOTHEEK EN ARCHIEVEN TE MECHELEN
es OEKBANDEN van vôôr de 17° eeuw hebben, sinds
KE JÈ enkele jaren, de belangstelling opgewekt om
F2 \ de degelijkheïd der techniek en de schoonheid
ÆS der versiering; ook als middel tot bepaling der
herkomst van een handschrift, wel eens van een naam-
loozen druk, moet, naar de ondervinding leerde, aan den
band aandacht geschonken worden (1); in elk geval is hi;
een document, vaak het éénige, dat iets leert over de
wederwaardigheden van het exemplaar ; voor de geschie-
denis der bibliotheek is hij een geloofwaardig getuige. De
band van registers behoorend tot archieven is doorgaans
— hoewel de regel niet algemeen is — vervaardigd ter
plaatse zelf waar de oorkonde ontstond; hij levert dan
versieringsmotieven die betrouwbare elementen zijn voor
het aanwijzen van den oorsprong van andere banden.
(1) P. ScHWwENKE. Zur Erforschung der deutschen Bucheinbande des 15. und 16,
Fahrhunderts. Sammlung bibliotheks-wissenschaftlicher Arbeiten herausge-
geben von Karl Dziatzko. 11 Heft, 1898, S. 114-125.
248 BOEKBANDEN
Om al die redenen is het nuttig oude banden met
blinddruk op te sporen. Vô6r’ het verschijnen van
L. Gruel's Manuel Mstorique et bibliographique de l'amateur
de reliures had Lempertz (1), te Keulen, bijzondere aan-
dacht aan het onderwerp geschonken. In ons land
bekommerden zich baron de St-Genois (2), Pinchart (3),
soms Ferd. Van der Haeghen (4), Ed. van Even (5).er
mée; maar om tot dieper gaande en meer omvattende
studie aan te sporen moest James W. H.. Weale den
catalogus van banden en wrijfsels bewaard in de National
Aït Library van South Kensington Museum uitgeven
benevens de waardevolle inleiding (6), die een bondige
doch stevige geschiedenis der boekbinderij in Engeland,
de Nederlanden, Frankrijk, Duitschland en Italië is.
In het verleden jaar verschenen degelijk werk van Jean
Loubier, Der Bucheinband 1n alter und neuer Zeit, worden
Weale’s opzoekingen met vrucht benuttigd; men mag
veronderstellen dat zij den spoorslag gaven voor het
publiceeren, in den Znventaire archéologique de Gand, van
een twintigtal fiches aan oude banden gewijd en onder-
teekend door de heeren Paul Bergmans en Victor Van
der Haeghen. Pater ]. Van den Gheyn, in zijn uitvoe-
rigen catalogus van de handschriften der Koninklijke
Bibliotheek te Brussel, vermeldt geregeld en soms met
tamelijk veel bijzonderheden, of met verwijzing naar
gelijkaardig werk door Weale beschreven, de merkwaar-
dige banden die bewaard zijn in de hem toevertrouwde
verzameling. Burggraaf de Ghellinck Vaernewyck hield
(1) HEINRICH LEMPERTZ. Bilder-Hefte zur Geschichte des Bücherhandels. Cocln,
1853-1865.
(2) Messager des sciences historiques, 1853, p. 238.
(3) Archives des arts, sciences et lettres.
(4) Bibliographie gantoise.
(5) Mengelingen voor de geschiedenis van Brabant, 1871, blz. 195.
(6) Bookbindings and rubbings of bindings in the National Art Library, South
Kensington.
UIT DE 12° EN DE 16° EEUW 249
in 1902 voor de Akademie voor Oudheidskunde eene
voordracht over La Reliure flamande au XVe siècle (1). Er
was een plaatsje voor oude banden in de Brugsche Ten-
toonstelling der Vlaamsche Primitieven en in de provin-
ciale Tentoonstelling van het Boek, gehouden te Gent in
1904. Eene merkwaardige verzameling banden met blind-
druk ligt in de tentoonstellingzaal van de Koninklijke
Bibliotheek te Brussel en het Museum voor Kunstnijver-
heid in diezelfde stad brengt, sinds eenige maanden, een
stel welgeslaagde facsimile onder oogen der bezoekers.
Het Museum Plantin-Moretus, waar sinds jaren eene
reeks zeer fraaie banden uitgestald zijn, heeft, naar aan-
leiding van het inrichten van vier tot verleden jaar niet
gebruikte zalen, een grooter aantal werken van dien aard
innieuwetoonkässen kunnen leggen. Degroeiende belang-
stelling, die hier en daar monografiën over banden en
binders deed ontstaan, is groot genoeg geworden om
den heer Paul Bergmans te nopen, aan de Gentsche
Maatschappij voor Oudheidskunde eene « Inleiding tot
een geschiedenis der boekbinderij in Vlaanderen in de
15° en de 16° eeuw » aan te kondigen (2). Een hoofdstuk
zulker geschiedenis moet de heer Victor Van der
Haeghen reeds geschreven hebben, te oordeelen naar de
samenvatting eener lezing over de Gentsche boekbinders
van de 14° tot de 17° eeuw, verschenen in het Bulletijn
van het Gentsche genootschap (1904, blz. 317-310).
Evenzeer de archieven als de nog bestaande banden
zijn hem daarbij van nut geweest; en het uitstekende
voorbeeld weze ons een aanwakkering om, bij ‘t naslaan
van archieven, vlijtig op te teekenen wat over binders en
hun werk daarin ontmoet wordt.
Blijft op dat gebied nog zeer veel te doen, het is er
(1) Annales de l’Académie royale d'Archéologie, 1902 pp. 399-416.
(2) Bulletin, 1902, bladz. 188.
17
250 BOEKBAN DEN
verre van af dat de bibliotheken en archiefverzamelingen
zouden doorzocht zijn met het doel de fraaie banden in
gestempeld leder te verzamelen en te beschrijven. En
toch zal dat noodig zijn vééraleer er kan gedacht worden
aan het opstellen eener geschiedenis onzer boekbinderi;.
*
*k +
De bibliotheek en het archief der stad Mechelen zijn
arm aan merkwaardige banden met blinddruk. Van het
negental werken die de aandacht vestigen is er slechts
een enkel, dat uit berderen overtrokken met leder is ver-
vaardigd; drie, die drukken bevatten, hebben hunne
documenteele waarde verloren : de oude dekselbekleed-
sels werden ingelegd op vernieuwde banden, zoodat niets
bewijst dat het ingesloten boek en de versiering van
eerstaf bij elkander behoorden; vier andere zijn slappe
registeromslagen; het laatste is een Duitsche band van
wit zwijnsleder, waarvan het type in vele bibliotheken
wordt aangetroffen. De acht eerste zijn Vlaamsche, vier
daarvan kunnen als Mechelsch beschouwd worden. Geen
enkele band is echter met een boekbindersnaam getee-
kend noch draagt een boekbindersmerk.
Met het oog op de versiering onderscheidt men zes
banden met paneelstempels en twee met lijnen en kleine
stempels. Drie der paneelstempels zijn bewerkingen van
het zeer verspreide eikels-motief.
1. — Het codex dat de {Inventaire des archives t. virr,
p. 72, noemt « Senéentre-boek der gulde van den ouden kruys-
boog te Mechelen, van 1433 tot 1564 », is een register ge-
naaid op vier lederen ribben in een omslag (280 X 205 mm.)
van bordpapier bedekt met bruin kalfsleder; op ieder
plat is viermaal een paneel (104 X65 mm.) geprent waar-
van de lijst belegd is met symmetrisch loofwerk op de
PI. XXV Paneel geprent op den omslag van het
san den Ouden Voetboog te Mechelen (1433-1564)
Register der Gilde
(Mechelsch Stadsarchief)
se
raj
D
7 D
Se a ) “àg : Ÿ
1 RSR OP SN EE Et D TN
‘ . ; | Lu RE
Eye =
Pr m
.?
ect ,
*
. '
k
. =
É E
dr
Æ. e
à
22
x
re
-
al
N°
ie
7
ñ
: ,
S à: ;
La , ol h 4
"4 Éd «
4 - ] P
UIT DE I9° EN DE 16° EEUW 251
kortere zijden en, op de langere, met twee aanziende
wassenaars, door een lelie gescheiden en geplaatst tus-
schen twee spinklosvormige, schuin liggende ornamen-
ten; op elken hoek een blad; het ingelijste vak is met
een driedubbele lijn omgeven en heeft van weerszijden
eene reeks van 4 1/2 halve bogen, met de holte naar bin-
nen gekeerd; tusschen hunne omgekrulde uiteinden zijn
eikels bevestigd, zoodat er acht heele en twee halve op
eene ri] in het midden overlangs het paneel komen; de
ruimte tusschen een eikel en den tegenoverstaanden boog
is met een kruisbloempje aangevuld. Sporen van twee
paar lederen snoeren. De binnenzijde van den omslag is
met papier beplakt; geen vrije schutbladen.
De stempelsnijder styliseerde de bladornamenten naar
eisch der gothieke kunst. Moeielijk is het echter, te
bepalen wanneer het bandje vervaardigd werd. Het
handschrift op perkament begint op f. 2 recto met de
woorden : « [nt jaer onss heeren m. CCCC Tweender-
tich, Inde maent mert voer paeschen, was verclaert by
Commoengemeesteren ende Scepenen vander Stad van
mechelen, Dat de Ix. ghesellen vander ghulden vanden
voetboghe te mechelen aenghenomen sijn vander stad
van mechelen Inder manieren hier na volghende ». Het
kreeg echter veel later zijn huidigen omslag. Behalve de
verordening waarin de plichten der kruisboogschutters
omschreven worden en den eed dien zij moeten afleggen
(£. 2°-4) bevat het boek de « correctien.. uutghelesen
Inde Colue ter presencien vanden hoodman ghesworne
ende ghemeynen gheselscape », zijnde de besluiten waar-
bij aan plichtvergeten leden eene straf — doorgaans eene
bedevaart — wordt opgelegd ; op den rand der bladzijden
is, bij iedere « correctie », de naam des bestraften ge-
schreven; herhaaldelijk zijn die namen weggesneden
door ’s binders schaaf; na de acten van 1470 bemerkt men
die beschadiging van het handschrift niet meer, ten ware
252 BOEKBANDEN
men de randnota eener correctie van 1525, waar eene
letter onvolledig is, ook voor afgesneden hield. Uit
onregelmatige nummering der folio's is, wegens het
behoorlijk volgens van den tekst, met het oog op het
herbinden van het boek niets af te leiden. De 48 eerste
der 50 folio’s behoorden gewis van eerstaf tot een en het
zelfde schrijfboek : op f. 47° staat een inventaris van het
zilverwerk der gilde, opgemaakt in 1467, en op f. 48°
eene lijst van boeten die tegen bepaalde bedevaarten
opwogen; alleen de twee laatste, op onglet geplakte en
wit gebleven folio's, kunnen door den binder aan het
register toegevoegd zijn.
Of de omslag gemaakt zij in de 15° eeuw of zelfs na
1525, het paneel, waarmee hij werd beprent, is zeker niet
veel later dan rond 1500 gesneden; het is het oudste type
eener bandversiering waarvan de eikels het kenmerk zijn.
Nauw met dit paneel verwant is de stempel (109 X 66)
van een band uit de bibliotheek van het Museum Plan-
tin-Moretus (B 2714. Odyssea. Straatsburg, Wolf Cepha-
leus, 1534) : alleen in de lijst is verschil op te merken; de
kortere zijden vertoonen een vogel tusschen loofwerk en
op de hoeken staat een ornament samengesteld uit een
dubbel gegaffelden tak en een halven boog waarvan de
uiteinden arendskoppen zijn. Het exemplaar heeft toe-
behoord aan den bekenden 16‘-eeuwschen geneesheer en
taalkundige Johannes Goropius Becanus, die lang te
Antwerpen verbleef, maar het is niet uit te maken of
het boek in deze stad gebonden :s.
2, — Eene derde bewerking van het eikels-thema staat
op de beide deksels van het vernieuwde bandje (1) van
Dat Vyants Net (Antwerpen, Jan van Ghelen, 1561), in de
Mechelsche stadsbibliotheek. Het paneel (98X61) wijkt
(1) Een dergene waarvan sprake is op bladz. 250.
UIT DE 15° EN DE I0° EEUW 253
insgelijks van het oudste voorbeeld alleen af door de ver-
siering der kortere lijstzijden, die bestaat uit een vri]
eenvoudig symmetrisch ornament uitloopend op een
blad.
3. — Met het groote paneel (144 X 87) geprent op bruin
kalfsieder en dat we vinden ingelegd op den insgelijks
vernieuwden band van Polhihcq Onderwys (Mechelen,
Jacop Heyndrix, 1582) in de Mechelsche bibliotheek,
vangt eene andere reeks varianten van het eikels-thema
aan, die gekenmerkt zijn door een versiering der langere
lijstzijden bestaande uit een draak, naar het middenvak
gewend, en geplaatst tusschen twee takken; aan een der
takken zitten eikels; op het bedoelde paneel hangen aan
den andere granaatappels; op de hoeken een granaat-
appel; de bovenste lijstzijde is met een eikentak belegd,
de onderste draagt een blind schild met links een eikel
aan een takje en rechts een granaatappel aan een takje; in
het middenvak zijn de bogen met eikels zoo geplaatst,
dat de linkerrij 5 vruchten heeft en de rechter 4 en aan
elk uiteinde een halve; de eikels vormen een zigzaglijn en
de ruimte tusschen eene vrucht en den tegenoverstaanden
boog is ingenomen door twee bloempjes. De wijzigingen
die aan het oude voorbeeld gebracht zijn, hebben aan de
samenstelling meer zwier en grooter decoratief vermogen
bijgezet.
Weale (R. 523) vond dit paneel op den band van een
Parijschen druk van 1503, rangschikt het bij Fransch
werk en meent dat het gebruikt werd te Parijs.
In een kleineren eikels-stempel (91 X62) volgt het mid-
denvak het oudere model doch heeft slechts 3 1/2 eikels
op iedere rij om aan den benedenrand plaats te geven
aan den naam des binders : %eban norins; de granaat-
appels zijn op de hoeken door artisjokken en elders
door kruisbloemen vervangen; een gebloemde tak op
254 BOEKBANDEN
de bovenste, een tak met eikels op de onderste lijstzijde.
Een band met dit paneel is gereproduceerd in Gruel's
Manuel, p. 137; hij bevatte een Parijschen druk van
1529. Het Museum Plantin-Moretus bezit een zeer mooi
exemplaar van een dergelijken band ; het boek is gedrukt
te Keulen, bij Euch. Cervicornus, in 1542 en het Kunst-
gewerbe-Museum te Keulen heeft er een dat een uit-
gave van Marten De Keyser, Antwerpen, 1533, bekleedt.
Bi zijne reproductie zegt Gruel :
« Cette décoration, sans être de celles qu’on peut
qualifier de remarquables, est d’une jolie composition;
elle a de plus une particularité qui la rend intéressante :
c'est qu'elle fut employée tour à tour, à des époques
différentes, par divers relieurs, en France, en Italie et en
Allemagne. Jehan Norins a bien signé cette plaque, qui
est ici en fac-simile; cependant mes recherches m'auto-
risent à croire qu'il n’en est pas l’auteur. Avant d'aller
plus loin, je tiens à établir que tout dans la composition
indique une origine française, mais elle a dû être très
en faveur dans la première moitié du xvi° siècle, puisque
antérieurement et postérieurement au Maître qui nous
occupe, je la trouve reproduite :
» 1° Sur un volume in-4° relié en veau brun : M. Anne
Lucam civilis belli libri. — Parisiis apud Simonem Coh-
nœum, 1528 (1)d’un dessin tout-à-fait semblable, mais sans
aucun nom ni légende; la gravure est peut-être plus
fine et l’ensemble légèrement réduit.
» 2° Sur un in-8° : Yosepho della guerra indaïca tradotto
nella lingua Toscana et nuovamente con diligentia stampato. —
In Vanegia per Vettor. g. Piero Ravano, MDXXXI, veau
brun, plaque identiquement semblable comme dimen-
sions et comme dessin, mais avec cette différence que le
(1) « Collection particulière ».
UIT DE 19° EN DE’ 10° EEUW 255
nom de Jehan Norins est remplacé dans le bas par une
bande chargée de cinq quatre-feuilles. En outre, l’estam-
page révèle une gravure fatiguée.
» 30 Sur un in-80 : Quintiliam opera. — Colome, 7. Gym-
nicus excudit, 1541 (1), veau brun, plaque décorative
tout-à-fait pareille à celle de Jehan Norins, avec cette
différence que le nom de ce dernier a été remplacé par
celui-ci : Hans van Collen. »
Inderdaad, in Heinrich Lempertz’ Buder-Hefte zur
Geschichte des Bucherhandels (C. Tafel 1x, B) wordt de
bedoelde band van Hans van Collen — die volgens den
schrijver een Keulenaar was (2) — gereproduceerd. Het
Kunstgewerbe-Museum te Keulen bewaart een uit een
ouden band geknipten en op karton geplakten afdruk van
dezen stempel (104 X 68).
Hoeverre het past, van de eikels-paneelen te zeggen
dat « tout dans la composition indique une origine fran-
çaise » wordt door Gruel niet uitgelegd; hij verwijst niet
naar andere toepassingen van het motief, die onbetwist-
baar Fransche zouden zijn; aan zijne bevestiging is des
te minder waarde te hechten daar wij ten onzent oudere
bewerkingen gebruikt vinden.
Eene achtste bewerking is afgebeeld in J. & J. Leigh-
ton’s Catalogue of early-printed and other interesting books,
(1) « Tiré du Bilder-Hefte de M. Lempertz. — Cologne, 1853-1865 ».
(2) Lempertz bevestigt-zulks op gezag van Merlo, doch in dezes Kunst
und Kiünstler in Kolm, S. 89, wordt van Hans van Collen niets méér verteld
dan precies dat zijn naam gegraveerd is op den stempel van denzelfden
band (Quintiliani opera. Colonie, 7. Gymnicus, 1541), die later door Lempertz
werd afgebeeld. Merlo roemt Hans van Collen daarom « Formschneider
zu Kôln um 1541 ». Hoewel hij een Adolph van Collen vermeldt, die in 1539
steenhouwer te Keulen was, vindt men ook leden der familie van Collen
— heel natuurlijk — buiten Keulen : in de Liggeren der Antwerpsche Sint-
Lucasgilde zijn ingeschreven een Hendrik van Collen (1493), een Aerd van
Collen (1506-1521) en twee Peeter van Coller, de een « goutslagere » (1510)
en de ander « gelaesmaker » (1536).
256 BOEKBANDEN
manuscripts and fine bindings, 1905, onder n° 5790; in het
midden der kortere lijstzijden staat een uil; het bandje
bevat een druk van ]. Knoblouch, Straatsburg 1525, en
een van H. Steyner, Augsburg 1533.
Eene negende variante draagt op de benedenzijde der
lijst een merk met de initialen I H, dat tusschen twee
draken geplaatst is; in het middenvak staan de twee
rijen van 4 1/2 eikels derwijze dat al de vruchten op eene
rechte lijn komen, wat aan de samenstelling een zwaar
en stijf uitzicht geeft. Dit paneel (110 X 65,5) vindt men
op den band van een druk van ]. Froben, Basel, 1526,
in het Museum Plantin-Moretus, welk boek in de 16° eeuw
aan Antwerpsche leden der familie Triapain toehoorde ;
nog is er mêe beprent de band van een druk van Simon
Cock, Antwerpen, 1530, welk exemplaar in het bezit der
Antwerpsche Jezuieten was en zich laatst in de biblio-
theek van ridder van Havre te Antwerpen bevond (1);
Weale (R. 530) rangschikt het in zijne Fransche afdeeling
omdat hij het aantrof op den band van een Parijschen
druk van 1530.
Eindelijk is ons eene tiende variante (106 X66) bekend,
die op elkLderobeide deelen “van een drukevanelt
Secer, (Hagenau, 1526), in het Museum Plantin is te
vinden; het middenvak is als datgene van het I-H-paneel
maar de list wijkt van al de andere modellen af : op
elken hoek staat een eïikel, slingerende lijnen verdeelen
de lijstzijden in vakjes waarin een dier geplaatst is :
links vervolgen twee honden een hert, rechts twee andere
een eenhoorn; op de kortere zijden, een draak.
4. — Op den nu bruin verkleurden maar vroeger roo-
den kalfslederen omslag (370 X 255) van het register « F.
(1) In den catalogus der veiling van Havre heeft het boek n' 1258; een
wrijfsel van den band werd mij destijds medegedeeld door den heer Em-
manuel de Bom.
UIT DE 15° EN DE 16° EEUW 297
Chambres de rhétorique; S. I, n° 1 » is eene poging te
bemerken om de versiering in overeenstemming te
brengen met den inhoud van het handschrift. Dit laatste
beslaat 22 perkamenten folios; tusschen f. 1 en f. 2 is
een blad papier geplakt waarop de titel is geschreven :
Oorspronck | Der Cameren van Rethorycke, | Statuten ende Or-
donnancien der selve | onder den Titel | Jesus metter balsem
bloume | Binnen dese Nederlanden inne-ghestelt den 20 Meert 1492. |
Tot Mechelen door Philips den Schoonen Arts-hertogh van Oos-
tenryck, Hertogh van Brabant, Grave van Vlaenderen, | Heere
van Mechelen &c. | Augmenteert ende Confirmeert de Ordonnan-
tien der selve | den lesten November 150$ | Welcke oock Confir-
meert MAXIMILIAN Roomsch Keyser | ende Carel Arts-hertogh van
Oostenryck, Coninck van | Spagnien, ende Heere van Mechelen &c.
20 Januarij 1507. || binnen Mechelen voorsz. | Waer naer de selve
oock ander mael gheconfirmeert zijn | door Vrauwe MARGARITE
Moeye van den voorn.: | Arts-hertogh Carel als Gouvernante van
dese voorn : Neder-landen zynde tot Mechelen 7. Meert I$E1. (| De
welcke andermael vernieuwt ende gheconfirmeert zyn binnen |
Mechelen by de voorn : Keyser Maximilian ende | Arts-hertogh
CAREL in hunnen Raede | 24 Meert 1512. | ond‘. Haneton | Ghe-
registreert inden nieuwen Janeten-Bouck, fol. ccxvi° /v.
Op f. 2 (gemerkt : j)is, op de breedte van het blad,
een purpere gothieke M rustend op een groen kussen ge-
schilderd ; de volgende letters van den naam MaxIMILIAN
staan er onder; in de initiaal is een zwarte adelaar op
oranje grond geplaatst.
Op f. 21 verso staat :
De brieven ende articlen ghescreuen ende ghelnsereert In desen
bouck, houdende twintich bladeren ghescrifte, zyn ghecollonneert
ende gheaccordeert metten originalen brieuen ende articlen By my
Haneton
R'* Inden nieuwen Jannetenenbouck fol. ccxvi® verso.
Men mag aannemen dat dit handschrift in of kort na
1512 gemaakt is. Het is met een groen-en-rood koordje
genaaid in den omslag dien het zeker van eerstaf gehad
258 BOEKBANDEN
heeft. Bi] middel van driedubbele filets, die tot aan de
randen doorloopen, is elk plat verdeeld in rechthoekige
vakken; de nauwste ligsen aan de randen en vormen
eene smalle lijst; daarin bevinden zich twee breedere,
rechtstaande rijen van drie vakken, die een paneel be-
vatten; in het midden van het plat komt eene staande ri]
van vier groote vakken; in elk dezer is een Sint-Andries-
kruis geteekend bi] middel van tegen elkander geplaatste
afdrukken van een rechthoekig stempeltje (7X 18) voor-
stellend een omwonden staf; in de hoeken van het kruis
is een vlammend vuurslag geprent; deze stempels
benevens eene lelie treft men ook in de lijstvakken aan;
het zesmaal afcedrukte paneel (67 X42)stelt den dubbelen
gekroonden adelaar voor in een veld dat door boog- en
spitsboogvormige lijnen begrensd is; van dit veld gaan
stralen uit; de lijst van het paneel is met symmetrisch
slingerende lijnen belegd, die op boven- en onderzijden
van de spitsbogen uitloopen; de paneelgrond is met
bloempjes bezaaid. Het voorste deksel is erg beschadigd.
Vroeger had de omslag twee paar snoeren.
Het keizerlijk teeken en heel de overige bandversie-
ring bestaande uit zinnebeelden die aan het huis van
Bourgondië eigen zijn stemmen overeen met den aard
van het de due Er is niet aan te twijfelen dat de
omslag wel voor dit laatste vervaardigd werd.
Het paneel is een lichtelijk verkleinde maarzeer trouwe
repliek van datgene (71,5 X46,5) welk het keurige bandje
versiert van een exemplaar van Den duyischen Soufer
(Gheprent Tantwerpen op die mart alder naest den grooten mor-
er, 1504); naar dit boek, bewaard in het Museum Plan-
tin-Moretus, is bijgaande reproductie gemaakt.
Heel het keizerrijk door gebruikten de boekbinders
kleine stempels waarop een dubbele adelaar gesneden
was maar de heraldieke paneelen van het Mechelsch
register en van Den duytschen Souter behooren wel in
Planche XXVI
Den duytfchen fouter. Gheprent Tantwerpen Op die mart alder
naelt den grooten mortier. 1504 (Museum Plantin-Moretus).
Que A
de Le:
il
&
APE
. : ù N ’
Le F v " ‘T9 UC " Y id nl b,
> à A ce NRRET "
be, Û , ) = f ù Me €) OUT PR
De. +
M). à ) x Ÿ
.: Â 1 u
Po û
d! + -
à sn, \.
4 Ê - PA l
fin 4 A : û à.
CA à * , n
"1 drra Ê - Ù .
Y * f 4 k Q
M 4 Les L
È Ÿ = à
. it 2 ! _ ‘ D à
Pa " CAC
% ï \ t
t .
” re. . = ’
"ne ‘
LAS
Hu : .
L '
“ 2
nn? ‘
\ :
‘
( » L j
È L
ET
disc h
î \
îi
.
2
“AR
4 4
LA 1,
af :
1) f
du “
= 0 A 4 L
4 L
» ci é Lai
+ C
cl 6 S 4 : 0
T [rs (A
A4
PT . =)
ee tan die à
UIT DE 15° EN DE 16° EEUW 259
onze gewesten thuis. De graveerders, die voor Ant-
werpsche boekbinders uit de 15°en de 16° eeuw arbeïden,
wijken niet merkelijk af van de ordinantie dezer paneelen :
het rijks- of landswapen wordt vaak geplaatst in eene
ruit — is de vierlobbige figuur, waarin de adelaar onzer
paneelen staat, niet eene gewijzigde ruit? — die inge-
schreven is in een rechthoek, welke al of niet van
eene lijst is voorzien. Z66 is de samenstelling van het
adelaarspaneel door Weale (R. 328) aangetroffen op den
band van een druk van Geeraard Leeu, Antwerpen,
welke laatste ook het boek zou gebonden hebben (1); zoo
is de schikking in het leeuw-paneel (2) met het omschrift
Zobannes de | wouda | antwerpie | me fecit en zoo nog
in twee dubbele-adelaar-paneelen waarvan de lijst een
renaissance versiering heeft, het eene geprent op drie
hoogst waarschijnlijk te Antwerpen vervaardigde banden
(c. 1531-1543) in de bibliotheek van het Museum Plantin-
Moretus, het andere op de deksels van een boek (drie
saamgebonben werken van Savonarole, te Florencië
gedrukt in 1520-1529) dat weleer aan de abdij van Ton-
gerloo toehoorde en nu in de stadsbibliotheek te Ant-
werpen is. De ruit is echter verdwenen uit de plaat
beschreven bij Weale onder n° 403 {Netherlandish rub-
bings) en die anders veel gelijkenis met het paneel van
het Mechelsch register heeft; en uit het paneel met het
Antwerpsch stadswapen en het omschrift 3obannes | de
wouda | me fecit | antwerpie op het dusgenaamde « keur-
boek metten doppen » in het archief der stad Antwerpen.
5. — De stadsbibliotheek van Mechelen bezit een
exemplaar der eerste uitgave van Franciscus Vervoort’s
(1) Weale, Zutrod., p. lxi.
(2) Weale, Catalogue, R. 329; bij nadere beschouwing van het wrijfsel
bleek de naam wel de wouda, niet de woudix te zijn.
260 BOEKBANDEN
De pane angelorum, bezorgd door Pater Petro Godefridi
(Leuven, Reynier van Diest, 1552. « Men vintse te coope
tot den huyse van Aert Peeters, woonende tot Mechelen
in die Eeghemstrate, teghen over het huys van der
Aa) » (1). De band is vernieuwd; oude dekselbekleedsels
van bruin kalfsleder beprent met een grooten stempel
zijn er op ingelesd. Die stempel (97 X63) is samengesteld
uit twee paneelen gescheiden door eene fries (13 X 63) met
vier vakken ; in elk vakje een dier : 1. een hond, 2. een
hond, 3. een everzwijn, 4. een hond:; het eerste paneel
(62 X 41) is overlangs in twee vakken verdeeld, elk met
eene ri] van vier dieren geplaatst in de bochten en ranken
van een wijngaardtak; omschrift : De profundis | clamant.
ad te domine | domine | exaudi. vocem. meam; het tweede
paneel, even groot als het eerste, vertoont dezelfde
ordinantie al zijn de dieren niet dezelfde als die der
overeenstemmende rijen in het eerste paneel; omschrift :
ofmnlia. si perdas | fama, sernare. memento | qua. semel |
amissa. nula. reufsio. erit.
Dezelfde in één stempel vereenigde paneelen en fries
staan op het achterste plat van de handschriften n° 5067
— een franciskaner processionaal uit de 16° eeuw — en
n° 4051 — een gebedenboek uit de 15° eeuw —.in de
Koninklijke Bibliotheek te Brussel; de bestanddeelen
worden ook beschreven door Weale (R. 408) die ze aan-
trof op een Nederlandsch Getijdenboek berustend in het
aartsbisschoppelijk Museum te Utrecht. Uit andere
elementen samengestelde stempels van dien aard ver-
sieren twee banden in de bibliotheek van het Museum
Plantin-Moretus, B 1321 (1508) en B 2504 (1513); deze
laatste in dezelfde als die van n° 13109 (1522) in de Ant-
werpsche Stadsbibliotheek.
(1) Het laatste folio, waarop drukker en verkooper vermeld zijn, ont-
breekt in het exemplaar.
UIT DE I9° EN DE I0° EEUW 261
6. — Het papierén register waarin zijn opgeteekend
de legaten door de gildebroeders van den ouden voetboog
vermaakt aan de « Gulden van den Ridder Sint Joorys »
— het boek der « doodschulden » — diende van 1526 tot
15090. Het is gebonden tusschen eiken berderen (220 X 155)
met schuine kanten, overtrokken met bruin kalfsleder.
Een bedreven hand heeft op ieder plat met dubbele filets
eene ligst met twee zoomen [5 mm.) afgeteeken ; tusschen
de zoomen is de lijst 12 mm. breed en versierd bij middel
van drie stempels : op de hoeken een vierkant (10) met
een figuurtje dat een draak mag wezen; op de langere
zijden eene rij afdrukken van een driemaal gebogen tak
waaraan drie bloempjes zitten en die in een rechthoek
gesneden is (6 X 20); op de kortere zijden een rechthoek
(6,5 X 22) waarin men een hond bemerkt die een vluchtend
dier vervolgt. De spiegel (138X73) van het plat is door
dubbele filets, die overhoeks loopen en de zijdemiddel-
punten twee aan twee verbinden, in vier ruiten en acht
driehoeken verdeeld; op de snijpunten een zesbladerig
bloempje; in elke ruit, overhoeks geplaatst, een vier-
kante stempel (13) met een loopend griffoen; in elken
driehoek een klimmende leeuw in een vierkant (10); bi]
de hoeken van het plat een vijfbladerig rozet. Twee
koperen gegraveerde sloten; de rug is met een lap leder
beplakt. Perkamenten schutbladen.
7. — De rekeningen van het vischverkoopersambacht,
van 1486 tot 1543, zijn geschreven in een papieren regis-
ter, voorzien van een slappen omslag van bruin leder,
waarvan de klap de voorsnede en deels het voorste plat
bedekt. Die registerband is merkwaardig om de zorg
besteed aan de versiering en om de verscheidenheid der
stempels. Op voor- en achterkant (295 X 180) omvat een
breed raam, bezoomd door driedubbele filets, een veld
dat in ruiten verdeeld is door diagonalen en bands- en
262 BOEKBANDEN
baarsgewijze loopende dubbele filets, die de punten
verbinden welke elke der vier zijden in vier verdeelen. In
elke ruit staat een ronde stempel (D. 13); de sujekten
zijn : een meermim, een duif met stralenkroon (voorstel-
ling van den H. Geest?), een klimmende leeuw; in de
driehoeken langsheen de zijden, een sterretje; op de
raamzijden, afdrukken van eene lelie in een vierkant
(8 mm.); op de hoeken van het plat, een dubbele arend in
een vierkant (11 mm.); op het vak der klap, welke de
voorste snede bedekt, zijn rijen van twee vierkante
stempels geplaatst : den dubbelen arend en het Godslam;
dit vak heeft eene lijst van afdrukken van een kleinen
loofwerkstempel ; op de roode rugriemen, tot versterking
der ribben aangebracht, is herhaaldelijk een schildje met
drie ossekoppen geprent.
8. — Een papieren rentenboek van het Begijnhof,
getiteld, f. 1" : « Dese boeck weert geschreuen jnt laer
ons heere docn menscref xv° ende vertich inhouwende
allen die renten vanden couenten wt oude boecken
ghescreuen ende vernyevet », heeft een slappen omslag
van bruin kalfsleder (285 X 205); driedubbele filets teeke-
nen twee ramen af, het eerste belegd met afdrukken van
een uitgespreide roos (D. 18), het tweede met overhoeks
geplaatste vierkanten (15) waarin een rozetvormig orna-
ment vergezeld is van een letter aan elke zijde : n, b, g{?|,
a |?|, de ingesloten ruimte is bedekt met vier staande
rijen stempels, onder en boven door een liggende rij
begrend; die afdrukken vertoonen slechts twee sujekten :
een draak en een zittenden aap. De achterzijde van den
omslag is eenvoudiger : een omlijst veld verdeeld in vier
ruiten en acht driehoeken; op dit plat treft men enkel de
twee eerst gemelde stempels aan.
9. — Drie werken van Dodoens, gedrukt bij Chris-
UIT/ DE 19° EN DE 10° EEUW 263
toffel Plantin in 1566, 1569 en 1574, zijn samengebonden
in wit zwiynsleder op karton (174X 96). Het voorste
deksel is beprent met een paneel (113X 74) waarvan het
middendeel een ovaal is; daarin ziet men, boven den
genadestoel, Christus aan het kruis; aan weerszijden een
bordje met drieregelig opschrift (onleesbaar); onder de
armen van het kruis de initialen H V M; boven het
ovaal de Duive in een stralenkrans en, in het weelderig
lijstwerk, twee engelen die met een kelk het bloed uit de
wonden van Christus opvangen; de rechterengel draagt
een kruis, de linker de zuil der geeseling; lager zitten
kleiner engelen met de werktuigen der Passie en in de
vier hoeken bemerkt men de gevleugelde zinnebeelden
der evangelisten; eene plint onder het ovaal draagt
den volgenden tekst :
SIC. DEVS. DILEXIT. MVNDVM. OMNI
SOMME CREDIES IN EVIME NO
N°" PEREAT. SED. HABET
VITAM. AETERNAM
Het achterste plat vertoont een paneelstempel (112 X 76)
met een nauw boordetje vol ornament rond een viervou-
dige lijst : twee rechthoeken, eene ruit en een ovaal
dooreengestrengeld en met loofwerk versierd; in het
ovaal is Christus afgebeeld, staande bij de bron met de
Samaritaansche vrouw; daaronder :
VIE CHRISTUS MIT
DEM SAMARISCH
EN WEIB RET 140
Boven het ovaal bevindt zich een schildje met de ini-
tialen H V M.
Op ieder plat is het paneel omringd met een rolor-
nement van versierde pijlers.
264 BOEKBANDEN
Er zijn overblijfsels van twee paar groene fluweelen
linten aan het boek. De snede is rood.
Op de binnenzijde van het voorste deksel ziet men,
behalve « Ex-libris de Cannart d'Hamale », in oud
schrift : Ÿoh. Wôllf. G. Ulm.; op de binnenzijde van het
achterste deksel : Costen alle 3 theil sampt dem bundt 25.
3 R.
Het paneel van het achterste plat is beschreven door
Weale (R. 812) naar het wrijfsel van den band van een
handschrift vervaardigd door broeder Joris Keyffer, van
het Elchinger klooster bij Ulm. Weale heet die band een
Zwabische, gemaakt omstreeks 1585.
De initialen H V M kunnen even goed die van den
stempelsnijder als die des binders zijn.
Opmerkelijk is, op den band der Mechelsche stads-
bibliotheek, het Duitsche opschrift van het tweede
paneel : tusschen de talrijke Duitsche kloosterbanden,
door Weale beschreven, is er geen enkel waarop een
bijbelsche voorstelling in de volkstaal is toegelicht; in
den rijken Katalog der in germanischen Museum vorhande-
nen interessanten Bucheinbäünde und Terle von solchen, 18090,
wordt slechts éen paneel van dien aard vermeld; het
staat in gouddruk op den band n°257; twee andere,
waarvan een in reproductie, vindt men beschreven in
J. & J. Leighton’s prijscatalogus : Catalogue of early
printed, and other interesting books (1905), onder n° 5533.
PROSPER VERHEYDEN.
BRENT SRE
- SU LUN
ca Ve
NS
SK
son É es ANS (0
£ PES SRE Ÿ = FAR <Q\"
Mechelsche Boekbinders
IN DE 14, 15° EN 16€ EEUW
de 15° en de 16° eeuw, bewaard in de Mechel-
sche stadsbibliotheek en archieven, werden
SZ eenige fraaie werken van do e che OOT-
sprong beschreven. Het register 1486-1543 der Visch-
verkoopers, het boek der en vannide rede.
rijkerskamers, het zoogezegd « Sententieboek » der Gilde
van den Ouden Voetboog en het doodschulden-register
dezer Gilde, het rentenboek van het Begijnhof vertoonen
een groote verscheidenheid van zeer keurig versierings-
gereedschap. Zij veroorloven te bevestigen dat te Meche-
len, in de 15° en de 16° eeuw, boekbinders werkzaam
waren, die hun ambacht grondig kenden en van de
stempels — wellicht geleverd door de zegelstekers wier
namen zoo menigwerf in onze stadsrekeningen voorkomen
— een oordeelkundigensmaakvolgebruikwistentemaken.
Wie die banden vervaardigde weten wi] wel niet; maar
de stadsrekeningen leveren de namen eener reeks binders,
hétin de 14%#r9 "en 10% ee de repisters van het
gemeentebestuur maakten. Het spreekt van zelf dat
zulk werk geen aanspraak op kunstwaarde heeft; de
18
266 MECHELSCHE BOEKBINDERS
folianten, die ons uit dien tijd overblijven, zitten alle in
den eenvormigen « hoornen » omslag. Stevigheid ont-
breekt er niet aan en zij hebben op modern werk althans
dit vooruit, dat ze van kloeke ribben en besteekbanden
van gevlochten riempjes voorzien zijn; maar zij laten
niet toc, aan de vervaardigers meer dan de destijds
gewone handigheid toe te kennen. Het zou dus weinig
belang opleveren, de namen dier vaklieden op te zoeken,
indien we niet, minstens voor de 15° en de 16° ceuw, waar-
devoller Mechelsch werk bezaten. Zonder dit rechtstreeks
in verband te brengen met de boekbinders die voor de
stad werkten, mogen wi] wel aannemen dat de gemeente
zich wendde tot de meest ervaren onder hen, zoodat het
nut kan hebben, hunne namen en het tijdvak hunner
werkzaamheid bekend te maken : wellicht wordt eens
kunstrijk werk aangetroffen, dat door hen werd voort-
gebracht.
Niet altijd vermelden de stadsrekeningen in de « vuyt-
gheven van menigherande dinghen » en soms in « der
stad werke », den binder, die de « rekeningheboecken »
maakte en in een omslag zette. V66r 1378 en van 1462
tot 1549 treft men slechts naamloos bindwerk aan. Gere-
geld worden, voor 1365-66, sommen besteed aan « pau-
pier, francsiin, perkement », maar slechts in laatstge-
noemd jaar (f. 67) wordt 9 schellingen groots uitgegeven
« van ii] paupierboeken te bindene ». In 1378-79 wordt
voor ‘t eerst de boekbinder genoemd.
Boekbinders vermeld in de stadsrekeningen
1378 tot 1381. Brueder Jan van Thorout.
1383-1386. Claus Willebeys.
1387-1389. Jan Baninc.
IN DE 14°, 15° EN 16° EEUW 267
1392-1398. H(er) Frizo.
1400-1412. Jan Baninc.
1412-1446. Peter van Ghestele.
1440-1462. Her Vastraert Baninc.
1535-36. « Den boeckbinder achte Ste Rom. torre ».
1549-50. Peeter Draecx.
1550-1560. Steven de boeckbindere, Steven vander
Beecke.
1560-1567. Gommaer Coppens.
1562-63. Lysken Draecx.
1503-1580. Jan Mynsheeren.
1569-1580. Vincent Muris.
1581-1583. Lincken, weduwe Jan Mynsheeren.
1583-84. Aert Meuris.
1585-1643. Hans (Jan) van Campenhout.
*
* *
In 1378 was dus een monnik, « brueder Jan van
Thorout », stadsboekbinder en de « her Vastraert
Baninc », die van 1446 tot 1462 registers maakt, is, te
oordeelen naar den titel die hem gegeven wordt, een
priester. Wellicht is ook Frizo, die van 1392 tot 1398
boeken bond voor de gemeente, een geestelijke : vôér
zijn naam staat telkens k. Dat het magistraat zich in de
14° en 15° eeuw herhaaldelijk tot geestelijken wendde
kan op de schaarsheid van leeken-boekbinders wijzen of
op de grootere vaardigheid der eersten. Het is bekend
dat het boekschrijven en inbinden in kloosters en zelfs
bij priesters gehecht aan parochiekerken (r) een gelief-
koosde bezigheid was.
De Mechelsche geestelijken, die als stadsboekbinder
optreden, staan niet alleen : in 1421-22 vertrouwde de
(1) Leo DE BurBure. Toestand der beeldende kunsten le Antwerpen, omtrent 1454,
bl. 28-37.
268 MECHELSCHE BOEKBINDERS
stad Gend haar boekbinderswerk toe aan een Witte-
broeder, in 1473 aan priester Pieter Cools en verder aan
de « Fraters » of Hieronymieten, die van 1430 tot 1569
arbeidden (1}. Te Binche bonden Jakème Brissot en
Jakème de Germez, priesters, een missaal op kosten der
stad (2), in 1393-04.
Enkele onzer boekbinders kregen van de stad een ver-
goeding voor de materialen ten behoeve van de register-
banden gebruikt; soms wordt de levering van omslagen
vermeld. Peter van Ghestele en Her Vastraert Baninc
voorzien de stadsklerken van inkt. Perkament en fran-
sijn worden doorgaans geleverd door een Willem, een
Claus, een Jan, die « de perkementer » worden genoemd ;
papier, zoo « vander groten als der cleynen forme », door
talrijke ingezetenen ; de voorraad wordt echter ook vaak
opgedaan ter markt van Antwerpen of Brugge. Er kan
geen spraak van zijn, al de posten der rekeningen, die
de boekbinders betreffen, mede te deelen; het opstel
ervan blift jaren lang bijna onveranderd. Voor elken
binder zijn hier nochtans de eerste en de laatste vermel-
ding, ook die welke eenig belang kunnen opleveren,
overgeschreven.
BRUEDER JAN VAN THOROUT. — 1378-79, f. 85. It. brueder Jan van
thorout van iii] papierboeken te bindene ende van stoffen daer toe
ghebeseght ij in nouemb Ixxviij 2 guldene peter val xv d.
1380-81, f. 137. brueder Jan van thorout van v papierboeken te bin-
dene ende van stoffen daer toe ïïij s g° vlem val xviij d g° ij ing.
CLaus WILLEBEYS. — 1383-84, f. 220. It. claus willebeys van iii
groten papierboeken en ij cleinen papierboeken te bindene ende te
makene ter stad behoef ende de wisselboeke te bindene ende te
(1) V. vaN DER HAEGHEN. Les relieurs gantois du XIVe au XVIIe siècle (Bull.
de la Société d'Histoire et d'Archéologie de Gand, 1904, pp. 317-19).
(2) PINCHART. Aychives des Avts, 1, 58.
IN DE I4°, 15° EN 10° EEUW 269
settene in de grote oude boeke van iïïj Jaren comt v mott viij d g°
vlem val ïij s vij d g° ring.
1385-86, f. 231. — Claus willebeys van x boeken te bindene met
siere stoften die hi daer toe dede ende vte ende in te scuttene comt
vi S iij d g°.
Jan BaniNc. — 1387-88, f. 146. — It. Joh. baninc van ij niewen
wisselboeken te bindene ende van 1. wisselboek te settene ende te
bindene int grote rekeninghe boec comt te gader iij s g° vlem val
ix d g° itj ing.
1388-89 f. 136%°. — Johs baninc van ii] groten reken boeken te bin-
dene ende te makene ende van 2 wisselboeke in een ander reken boec
te settene ende van üiij groten coffertueren comt al op ij s g° oud.
Jan Baninc hield het stadswerk niet; van 1392 tot
1308 bond H. Frizo voor het magistraat ; in 1400 treffen
wi] den eerste terug aan :
1400-1401, f. 143*°. — Joh baninc van viij boeken te bindene die
der stad toebehoren xvj s g° vlem val is vidg°ijing.
Jaarlijks wordt nu een som ingeschreven ter betaling
van zijn arbeid, soms ook voor « coffertueren daer de
vors. boeke in ghebonden syn »; in 1411-12 wordt hi]
voor de laatste maal vermeld :
1411 12 f. 179%. — Jan baninc van j. grote boeke te bindene ende
te maken dat h adelyen heeft, comt op ïüïij s g° vlems val
ix d'g°ij ing.
H. FRizo. — 1392-93, f. 135. — It. h. frizo van ïiij papier boeken
It. de selve h. van v papierboeken te bindene te half october xciij
v s iij d g° vlem val 2S vd ec
1397-98, f. 153"°. — b. friczo [of fritzo] van ij groten reken boeken,
ende van ii] wisselboeken, ende van 1. wissel bouke te settene in
1. reken boec comt op vij s g° vlem val ls 1x de
270 MECHELSCHE BOEKBINDERS
Een post der stadsrekening van 1396-07, waarin H.
Frizo genoemd wordt, is overgedrukt in den Znventaire
des Archives de la Ville de Malines, t. VIII, p. 425.
PETER vaN GHESTELE. — Deze binder volgt onmid-
dellijk Jan Baninc op en blijft vierendertig jaar in
bediening.
1412-13, f 18," — p van ghestele van iii wissel boecken ende
ij rekenboeke te bindene ende van vj coffitorien comt op xvij s g°
vlems valent ii} S vij d g° j ing.
Zijne rekening steeg soms vri] hoog :
1435-36 (onder : Vutgheven van menegerande dinghen). — peter
van ghestele van der stad wisselboeke te binden vander stad assiz
rolen van Incte ende van ïüij ander boeken die de rentmeester beze-
ghen inden beyaert ende van j nuwen register te binden comt tzamen
Op xx s g° mech.
1445-46, f. clix. — Item betaelt peeteren van ghestele van egten
Rkeninghe boecke ende cleyne te maken ende te bindene vander ass
Rolle ende vanden ynte te leveren bynnen desen Jaer a° xlv xlv)
comt op XV) S 2°.
HER VASTRAERT BANINC (1). — Het zal wel niet
gewaagd zijn aan te nemen dat « her Vastraert Baninc »
een zoon Was van Jan Baninc en vaders bedrijf voort-
zette al was hij geestelijke geworden. Cornelis van
(1) De naam wordt soms vastyaert baning, vastraert banynck, fastraert baninc.
Is de voornaam een andere vorm van « Fasterad — Fastrada, Fastarada, q.
d. consilii constans »; of van « Fastrad — Werdrad, Frugi » (bij Kiliaen)? In
de lijst van Nederlandsche voornamen, volgens een boekje van 1726 over-
gedrukt, met een inleiding van J. F. Willems, in het Belgisch Museum, V. 388,
komen nog voor : « Vast, Vastert, Vedastus, 6 febr., Sylvester, ult. d.,
Fastredus, 19 may ».
Te Mechelen bestaat de familienaam Vastyaerts in de 16° eeuw : « Jan de
scriuer gheelghieter f. qd. Io. van haeltert es poerter eius pleg. Augustyn
vastraerts » (Registre vanden ghecochten poorters, 11 Juli 1527). Dat is wel
de oudere voirm van den huidigen naam der familie Festraets.
IN DE 14°, 15° EN 16° EEUW DE
Wouwe of de Wouda, boekbinder, -koster en later
priester en kapelaan in O. L. Vrouwekerk te Antwerpen,
en Lambrecht Raït, een boekbinder die, kanunnik der
zelfde kerk geworden, zijn gereedschap legateerde aan
Peeter van den Houte, een jongen priester (1), leveren
voorbeelden van die gehechtheid aan het ambacht.
1446-47, f. clxv. — Ghegeuen her vastraert Baninc vande groten
ende cleynen Rekeninge boeken te bindene ende te maken metten
assize Rollen ende van Inte te leuern bynnen desen jare comt tzamen
Op XVI S Dé:
1461-62, f.clxvij"°. — bet. her fastraert baninc vande grote Registeren
ende cleynen boexken te byndene vanden ass rollen groet ende cleyn
te maken ende van allen den Incte binnen den Jaer te leuerene comt
OP XVI] S g°.
Van dan af tot negentig jaar later treft men geen
namen van boekbinders in de stadsrekening meer aan :
de jaarlijksche uitgave wordt ingeschreven zonder ver-
melding van den ambachtsman. Ook wanneer hij belang-
rijker werk dan het maken van registers verricht wordt
zijn naam verzwegen :
1512-13, f. 218. — Betaelt van eenen boecke vander gesten van
Rome gecocht ter stad behoef coste vj s üj d ende van bindene iij s
ix S iij d.
In 1535-36 wordt, bij een ander buitengewoon werk,
gewag gemaakt van « den boeckbinder achte Ste Rom.
torre », maar het gewone werk blijft naamloos :
1535-36, f. ij° xxij". — bet. den boeckbinder achte Ste Rom. torre
vanden slapere te verbinden ende vermaken viij S.
Idem f. ij° xxvij. — betaelt vanden Registers metten cleynen boecx-
(1) Zie ridder Leo de Burbure, t. a. p.
272 MECHELSCHE BOEKBINDERS
kens te doen maken ende binden vanden assyze Rollen ende Incte
van desen Jaere XSS.
PEETER DRAECx. — In 1549-50 werden de privilegiën
der stad verzameld en overgeschreven in een foliant dat
ingebonden werd door Peeter Draex :
1549 50, f. 242*°. — Item betaelt Peeter Draex, boeckbindere, voer
eenen boeck te binden dienende totter privilegie ij S (1).
Dit privilegieboek bestaat nog, maar het werd in de
17° of 18° eeuw herbonden. Hoewel Draecx in de stads-
rekeningen van 1585-86 vermeld wordt treft men van
hem geen ander boekbinderswerk aan. In het Imposten-
boek van 1544 staat hi] aangeteekend als boekbinder (2)
(hij woonde toen in het « Tooverstraetken », dat het
huidige Krankenstraatje op het Beggijnhof 1s) (3). Even-
als voor eenige andere onbemiddelde burgers, wordt bij
zijn naam geschreven : « pauper ». In 1550 vindt men
hem reeds als boekverkooper gevestigd en wi] zullen hem
in die hoedanigheid nader leeren kennen in aanteeke-
ningen betreffende de Mechelsche boekhandelaars der
16° eeuw. Voor Christoffel Plantin, met wien hi] van
1558 tot 1580 zaken dreef, verrichtte hij arbeid die aan
zijn vroeger ambacht herinnert : in 1566 worden op zijn
krediet 15 gulden en later nog 6 gulden ingeschreven
voor het opplakken en kleuren van landkaarten (4) :
1566. Adi 9° februarij doibt avoir.
pour avoir mis sur toille et painct pour nous 12 Cartes de Mercator
ascavoir Europa a s. 25 la P. val. f 15 s- d-
(1) V. HERMANS, Inventaire des archives de Malines, t. VIII, p. 2.
(2) V. HERMANS, t. a. p., bl. 130.
(3) G. van CasTER, Histoire des vues de Malines et de leurs monuments, p. 171.
(4) Archieven van het Museum Plantin-Moretus. Register XL (Grootboek),
f. 68,
IN DE 14‘, 19° EN 16° EEUW 273
pour façon de 10 Anglia Marcatoris quil a mis sur toille et painct
Pas 1224 pe val f 6s- d-
In het niet gedagteekende verzoekschrift (1), dat de
« geadmitteerde boecvercoopers Peeter Draex, Jan van-
den poele, Jan myns Heeren, Jan. Franchoys, ende Vin-
CentMurusizonden Aen denHéri:- discrete Heeren
Schoutet, Comunimleestelrs ende Schepenen der stadt
van Mechelen » — en dat, zooals in een opstel over
de Mechelsche boekhandelaars zal aangetoond worden,
tusschen 1570 en Augusti 1572 geschreven werd —
wordt gezesed « dat de supplianten anders niet en hebben
om hare cost mede te winnen, dan met boecken te ver-
coopen ». ‘t Zou bewiyzen dat Draecx toen bepaald van
het boekbinden had afgezien, zoo we niet met zekerheïd
wisten dat minstens drie der « supplianten », namelijk
Jan Mynsheeren, Vincent Muris en Jan vanden Poele,
wèl nog een andere broodwinning dan hunnen han-
del in boeken hadden : de beiden eerste binden regis-
ters voor de stad in 1563-1580 en 1569-1580 en Lys-
bet Draecx, de vrouw van Jan vanden Poele, wordt
nog in 1570 in de stadsrekeningen « boeckbinnersse »
genoemd.
In de laatste dagen zijns levens is het nog bekend, dat
Draecx weleer « boeckbinder van zijn styl » was. Wan-
neer zijn handel ten gronde is gegaan, hijzelf door
ouderdom en ziekte ondermijnd is en armer geworden
dan toen hij, eenenveertig jaar vroeger, in het Toover-
straetken woonde, ontvangt hij wekelijks een aalmoes
van de stad en hoewel hïj nog in 1584-85 « boeckver-
cooper » genoemd wordt krijgt men, de laatste maal dat
(1) P.-J. van Dore, p. V. HERMANS, Inventaire des archives de la ville de
Malines, t. VI, p. 166. De tekst van het stuk is — tamelijk slordig — over-
gedrukt in F. E. Deraraizce's Bijdragen tot opheldering der geschiedenis van
Mechelen, 1, b1. 176.
274 MECHELSCHE BOEKBINDERS
zijn naem in de rekeringen voorkomt, een herinnering
aan zijn vroeger bedrijf :
1585-86, f. cxxvj"°. — Betaelt Peeteren Draecx oudt impotent ende
ongevallich man, boeckbinder van zijn styl, hem in puerder aelmoeser
gegeven van mynen heeren vander weth, alle weken twelff stuvers,
begonst den vierthiensten Novembris Lxxxv, totten xxv Decembris
daer naer, Beloopende bij vier zyner quit ter somme van itj £ xij s.
We mogen dus aannemen dat de man kort na Kerst-
mis 1485 overleden is.
STEVEN VANDER BEECKE. — Tien jaar lang vindt men
Steven vander Beecke in elke stadsrekening tot driemaal
toe. Hi] maakt en bindt registers en levert papier en inkt :
1550-51, f. ij° xxj". — bet. Steven de boeckbindere voor twee
groote boecken te binden dienende inden conthoire vanden Reken-
m{eesters]|, ende andere diveerssche crauwenen tsn XV] S.
1557-58, f. ij° Ixxxiij. — Betaelt steven varder beecken boeck-
bindere van dat de zelve der stadt gelevert heeft diveersche Registers
pampier ende Inck per ordonn ende quitan xv £.
(Andere posten in dezelfde rekening f. ij° Ixxxv] en
ja xC)
1559-60, f. 326. — Betaelt steven de boeckbindere van diversche
Registers ghebonden thebben ende voir diverssche leveringhe van
pampier ende Inck per ordonn I SL IXS:
(Zie 0ok 1527 en353)
Hi] werkte wel eens voor Sint-Janskerk : in de rekening
dezerpatochie 1941-42) fxix Stan:
Item den boeckbindere int scoelstraetken heeft gebonden ende
gerepareert diversche boecken in onse kercken daer af dat hy hebben
wilde, ierst van een papieren missaelke sestien stuvers, Noch van vier
boecken groot ende cleyne, daer de doppen ende sloeten aen ghe-
IN DE Id‘, 13° EN 16° EEUW 275
broecken waren, dertich stuvers, Item van twee Anthiffeneers te
herbinden, vanden eenen sesse gulden, ende vanden anderen viere
gulden, Noch van eenen parkement missael te h:rbinden vanden
booms gelaten (1), twee gulden thien stuvers, Somma tsamen xt
gulden xvj stuvers, ende men es met hem overcomen ende hem
betaelt met grooter bee, met Elfve guldenen, valen. 1j & xv sc bra.
« Den boeckbinder int scoelstraetken » is immers
niemand anders dan Steven vander Beecke : in het
Impostenboek van 1544 ziet men, onder de inwoners van
de « Scoelstraete oft Lachelstrate »
Steven de boeckbinder, [huert] voer xvij guld, v' ij guld xi s.
In « Tbhoeck vanden x° ende xx° penninck », van 1550,
is aangeteekend :
Schoelstrate … Steven vander beeke boeckbinder huert tot xvii
gul. vr den x° en xx° i £ vis.
Een post uit de rekening van Sint-Janskerk van 1553-
54 (f. xiij'°) bepaalt nadert zijn adres :
Item betaelt den boeckbindere tegen over de groot schole woen-
nende van te versiene den souter gescreven In parkement ende
tgraduael met Latoenen platen ende oick den voerss. souter te
herbinnen voer al tsamen twee Rinsgulden ende eenen stuver
makende xs] de
De begrafenis van dezen boekbinder is als volgt op-
geteekend in het doodenregister van St-Romboutskerk :
1560. Den xvij" october. Steven vander beeke den boeckbinder
inde scoelstrate op viij & [was| KXUS,
In de stadsrekening van 1562-63 wordt natuurlijk een
vergissing begaan wanneer daar geschreven wordt :
(1) Aan de kerk nagelaten door leden der familie Booms.
276 MECHELSCHE BOEKBINDERS
f. 331*°. Betaelt Steven de boeckbinder van sekere nyeuwe Registres
voor den Clercken vanden tresoriers gemaect ende ghebonden Item
merten de Lersmaker vanden standaert te dragene in Julio Ixiij
tsamen XXI IS.
De klerk heeft Gummarus Coppens bedoeld, die dade-
lijk na Steven vander Beecken’s dood stadsboekbinder
wordt.
GUMMARUS CoPPENS. — De man is ons alleen uit de
stadsrekeningen bekend, waarin zijn naam voorkomt
van 1560 tot 1567, de laatste maal met dien van Jan
Mynsheeren, die terzelfder tijd als Coppens, en ook in
1563-64, voor de stad registers bindt.
1560-61, f. ïij° xxxviij'. — Betaelt gomair coppens boeckbinder
voir tbinden van seker Registres voir tcomptoir soe vanden assysen
als impost XV] S.
1562-63, Î. üj° xxiij, — Betaelt Gommaer coppens boeckbinder
vander stadt van dat de selve binnen desen Jaere gebonden heeft
diverssche boecken Registers vande renten int rood Leder met
dobbele sloten mitsgaders vanden Leveringe vanden assyse rollen in
octobri Ixij den clercken vanden tresoriers gelevert blyckende by drye
ordonn beloopende ill) £ xix SC.
1566-67, f. 236. — Betaelt gommare coppens ende Jan myns heeren
boeckbinders van datse bynnen desen laere tot behoefve vander stadt
diverssche boecken Registres ende anderssins voerde stadt gebonden
hebben met eenige leveringhe van pampier alst blyct by zesse ordinan
comende op x ij £ vij.
LiJSBETH DRrAECx. — Van 1557 tot 1575 wordt Lijs-
ken of Lijsbeth Draecx, « boeckvercoopersse onder
stadthuys », « cremersse » en « boeckbinnersse » door
de gemeente betaald voor het reinigen der « logie » van
het stadhuis, voor het « cleeden » dier plaats, — dat is
voor het spannen van een zeil ter beschutting voor de
zon, — voor het leveren van almanakken en andere
boeken en eindelijk voor het binden der stadsrekeningen
iN DE 14°, 15° EN 10° EEUW 277
in hoornen omslagen, — dit laatste echter alleen in 1562-
63 (1)
1562-63, f. 320. — Betaelt Lysken Draecx boeckvercoopersse van
dat de selve binnen desen jaere gereynicht ende gekeret heeft de logie
vanden stadthuyse, mitsgaders vande leveringe van diverssche alma-
nacken ende van dbinden vande groote registers vander stadt reke-
ninge in hoorne copperkels in Decembri Lxij Per ordonn ende
quitan tsamen beloopende xlviij s.
f. 531. — Betaelt Lysken Draecx boeckvercoopersse onder stadt-
huys van dat de selve gelevert heeft sekere twee groote horne vellen
tot de groote rekeninge vander stadt in Decembri Lxij, ende vande
selve te doen binden. Voorts van twee nyeuwe charten vande gecon-
cipieerde schepvaert vander Masen ende acht valuatie boecxkens by
haer der stadt gelevert tsamen vi] £ il s.
Er staat « te doen binden ». Het was dus bekend dat
Lijsken Draecx aan boekbinders bezigheid verschafte.
Haar man, de oud-schoolmeester en boekverkooper Jan
vanden Poele, oefende nochtans, voor zooverre wi] weten,
het boekbindersbedrijf niet uit. Het zelfde jaar werd aan
Coppens verzorgd bindwerk toevertrouwd. In 1570-71,
fui Ejcven 1573-74, f. CxlLj"° noemt de opsteller der
stadsrekening Lijsbeth Draecx nog « bceckbinnersse
onder stadthuys »; ze wordt echter slechts betaald als
schoonmaakster en voor het leveren van almanakken.
Wij zullen Lijsbeth Draecx bij de boekhandelaars terug-
vinden.
JAN MYNSHEEREN en VINCENT Muris; LiINCKEN,
weduwe van JAN MYNSHEEREN. — Van 1563 tot 1579
wendde de gemeente zich steeds tot twee en meer boek-
binders. In 1566 zagen we reeds Gommarus Coppens en
Jan Mynsheeren gezamenlijk aan t werk. Deze laatste
werd voor de eerste maal in 1563-64 betaald :
(1) Ook aangehaald door Delafaille, t. a. p., I, bl. 193.
278 MECHELSCHE BOEKBINDERS
1563-64, f. 317. Betaelt Jan mynsheeren boeckbinder vande groote
Rekenn deser stede te bindene mitsgaders andere Registers vander
stadt met eenige Leveringe van pampiere v £ vi s.
In 1567-68 is Mynsheeren de bijzonderste binder ge-
worden :
1567-68, f. ii; xl]. — Betaelt Jan mynsheeren ende andere boeck-
binders vander stadt van diverssche Registers, Rentiers boecken,
Rekenn vander stadt ende diverssche andere boecken tot behoeve
vander stadt gebonden met eenige leveringe soe van pampiere als
anderssins blyckende by zess diverssche ordonn mette quitan comen-
de op + CRIS NITS:
f. ïij® xlvij"e. — Betaelt Jan myns heeren boeckbinder van sekere
Rekenn vanden tresoriers oft heure clercken gebonden ende andere
quaternen verset ji Dix.
Het volgende jaar wordt nogmaals gewag gemaakt van
« Jan mynsheeren ende ander boeckbinders ».
In 1569-70 (f. ij° lxxxix) wordt aan Jan Mynsheeren
en Vincent Muris samen xvij £ vii] s. betaald voor het
binden van registers; in de twee volgende rekeningen
treft men nogmaals beiden aan; in 1572-73, f. CLj,
« Janne myns Heeren ende ander boeckbinders »; in
1573-74, f. CLij, enkel den eerste; in 1574-75) f1jexxviy,
1575-76, f. cxcvi], en 1578-80 staan de namen van Myns-
heeren en Muris nu eens samen in éen post, dan in af-
zonderlijke posten der zelfde rekening; de boekbinders
leveren ook papier en linieeren schrijfboeken ; in 1576-77,
f. CL xvij,-<en 1577-70, d.: Chxxxve werkeeMimncent
Muris, bouckbinder, » alleen aan de registers der stad.
De rekening, voor Muris als boekhandelaar in het
grootboek van Christoffel Plantin geopend, toont aan dat
hij stierf tusschen den 9° November en den 30" December
1578. Jan Mynsheeren overleed eenige maanden later.
In het begrafenisboek van St-Romboutskerk vindt men,
op den 15" Mei 1570 :
OU OS ET
IN DE I4*, I9° EN 16° EEUW 279
« Jan mijns Heeren boecbinder aent kerchooff. op vit] &. »
De stad liet binst de twee volgende jaren registers
binden door de zorgen zijner weduwe :
1581-82, f. Lxxtn1. — Betaelt der weduwe Jans mynsheere voer
dbinde van seker Rekeninghe Registers boecken tot behoeve vander
stadt, mitsgaders eenige leveringhe van boecken aende ministers
ende dienaers vanden kercken gelevert als anderssints opde Loon van
hare man vande paspoerte te schrijvene blyckende by vier distincte
ordinan mette quitan xxiij £. ij s.
Jan Mynsheeren verrichte dus « buiten tijds » ook
schrijfwerk voor de stad.
158--53, f. 79%°. — Betaelt Lincken mynsheeren voor dbinden van
diverssche Registres boecken tot behoeve vander tresorye, secretarye
als inde giifhe blyckende by twee distincte ordinan mette quytan
ESS:
AErtT MEuris. — Wij mogen veronderstellen dat Aert
Meuris, die in 1583-84 registers voor de stad bindt, een
zoon is van Vincent Muris, wiens weduwe een tijd lang
den boekhandel voortzette.
1583-54, f. 76. — B taelt Aert meuris boeckbinder voer tbinden van
j Registers metten cooperculen den contoire gelevert xviij S.
Een andere aanteekening in dezelfde rekening betref-
fende registerbanden :
f. 85°. — Bctaelt Merten huyssens (1) voer tpampier, compactuer
ende cooperculen van deze twee tegenwoerdinghe Reeken boecken
iii] £. XVII] S.
Hans CaMPENHOUT (Jan van Campenhout). — Acht-en-
viftig jaar lang bleef de boekhandelaar Hans Campen-
(1) Wordt hier de Antwerpsche boekhandelaar bedoeld ?
280 MECHELSCHE BOEKBINDERS
hout, of van Campenhout, stadsboekbinder. Zijn naam
vindt men voor de eerste maal in de rekening in 1585-86 :
f. Cxvij"°. — Betaelt hans Campenhout boecbinder van gebonden
te hebben zeker Reglist]re voorden grefhe, midts voor tplecken van
zekere placcate volgende specifhcatie ende ordonnan XXV)j S.
f. Cxxij. — Betaelt hans van Campenhout boeckbinder, zoo voor
dbinnen van eenen pampieren boeck voorde Tresorye als voor tpappe
van een missael boeck ende een huys brief per ord° xij S.
Jaarlijks worden hem sommen uitbetaald voor bind-
werk en voor levering van perkament en almanakken;
reeds in de laatste jaren der 16° eeuw krijgt h1j, als ware
hij stadsbeambte, zijnen nieuwjaar. In 1640-41 wordt
bindwerk betaald aan hem en aan Thomas de Grave; het
volgende jaar aan hen beiden en aan Otto Gartius; in
1643-44 wordt Gartius « notaris » genoemd, zoodat de
betaling als een loutere vergoeding voor onkosten kan
beschouwd worden. Franchois van Campenhout, onge-
twijfeld een zoon van Jan, was ook boekbinder; in
1645-46 wordt het maken en binden van registers betaald
aan Franchois van Campenhout, Jan Jaije — den druk-
ker — en Thomas de Grave. Jan van Campenhout werkte
dus de laatste maal voor de stad in 1642-43.
Het handschrift van de Servais, dat in eeniger mate
het verlies van een groot aantal rekeningen van St-Jans-
kerk vergoedt, zegt bij 1586 : « In de maend Meert werd
gekogt en gebonden eenen psalterium Romanum voor
acht guldens en werd gebonden tot Mechelen bij Hans
van campenhaut boeckbinder die er in junio vier guldens
aftrok ».
*
k +
De rekeningen onzer kerken zouden ons ongetwijfeld
meer berichten over de Mechelsche boekbinders en hun
werk geven.
ibn à en à
IN DE 14‘, 15° EN 16° EEUW 281
In G.-]. de Servais’ Yaer bocken der parochekerk van de
HH. foannes-Baptst en Foannes Evangelist, binnen Mechelen,
wordt een post der kerkrekening van 1444 overgeschre-
ven : « It. betaelt voor het binden van eene choorboek
en om de lessen te schrijven die er ontbraeken, t saemen
9 schell, 6 deniers ». Emm. Neeffs, die voor het opstellen
zijner Chronique artistique de l’église de St-Fean à Malines
geheel de reeks der rekeningen van Sint-Janskerk, van in
de eerste helft der 15*eeuw, schijnt doorzocht te hebben,
vermeldt bindwerk enkel bij de jaren 1485 — « reliure
d'anciens livres et missels » — 1535 en 1586; de namen
der binders verzwijgt hi. Eenige der bedoelde rekeningen
kon ik raadplegen (1). In die van 1479-80, f. 4°, maken
we kennis met een boekbinder — DEN KOSTER var
PiTzEMBURG — en met een boekbeslager — GuH1JS IN DE
HALLE — benevens met de boekschrijvers Loys van
Cottem (2), Willem de Cuype en Kerstiaen Liekens, alle
drie priesters :
1479 f. 4°. — It. her loys van cotte(m) den boec vander prefacien
ghescreven ende ghenoteert, ende oec den boec daermen de palmen
ende de keersen wt consacreert ende wydt, hem daer af ghegeven
…...
noteert, hem daer af betaelt VS. £.
It. de coster te pitsenborch tsekre boec, ende oec 1. stuc vanden
graduale ghebonden, hem bet vs. iij d. g.
It. ghijs inde halle de zelve ij boeke ghesloet ende doppen daer op
gheslegen, bet xviij d g.
It. xxv doppen daer toe ghecocht, costen ij s. vi d. g.
(1) Dan zij de bereidwilligheid van den E. H. kanunnik Kempeneer,
leeraar bij het Groot Seminarie; die rekeningen zijn van 1477-1482, 1519-1522
en 1536-1558. Op den omslag van het register welke deze laatste reeks bevat
staat : « Nota datter gheen ander Rekeninghen te vinden syn op volghende
totten jaere 1584 exclus, die inde pillagie deser stadt Anno 1580 genomen
ofte verloren moghen wesen ».
(2) Die in 1459 een formulier voor het doopsel schreef, volgens de reeds
gemelde Chronique artistique van Neefñfs.
19
282 MECHELSCHE BOEKBINDERS
It. her willem de cuype, vele ymnen ghescreven ende ghenoteert,
ende die inden ouden souter gheset bet vi sx de
It. dien souter ghebonden bet. ix stuvers, ende ghesloet ghe-
ghfeven] viij gl, ende aen ii] registers die in de vors(eide) boeke
liggen, bet v gl vj mit, loept iij S. 1j d. g. vj mit.
It. her kerstiaen liekens oec 1. ymneer ghescreven ende gheno-
teert, hem daer af bet vj s. ix d. g.
It. tcleyn missaelken ghebonden bet daer af is. g.
It. tselve ghesloet met ij ander missale ghegh[even| xviiij g.
Waar de Servais van de vier processieboeken spreekt,
die op last van pastoor Paul Pignoleeu in 1535 geschre-
ven werden door Ambrosius du Pois van Brussel en ver-
lucht door Anthonius Gooris, van Mechelen, voegt hi;
erbij, blijkbaar volgens de rekening : « Wird alsdan ook
betaelt aen Jan den boekbinder voor het binden der
voors. vier processie boeken à thien stuyvers ider en
voor de stoffe daer in te binden vier us te samen
elf schellingen ».
JAN DE BOEKBINDER is ons nog uit geen ander stuk be-
kend. Is het fundatiën-register, welk thans in het bezit is
van den E. H. Kempeneer, wezenlijk een der vier « pro-
cessie boeken » waarvan hier spraak is, dan zouden wi]
tevens een werk van Jan den boekbinder kennen : het
bewuste codex is gebonden tusschen berderen overtrok-
ken met bruin kalfsleder dat met een rolornement van
gering belang is beprent ; het bronzen gegraveerde beslag
van het vroeger geketend boek is gewoon-stevig doch
opmerkeljk fraai; de slothaken zijn van ringen voorzien
om het open- en toetrekken te vergemakkelijken; de
geschreven titel zit onder een hoornen blaadje in een
koperen list bevestigd op het voorste deksel.
GUMMARUS VERBRUGGEN, koster van Sint-Janskerk,
was voor velerlei arbeid aan te spreken; hij hanteerde
de pen en wist van ’t boekbeslagersambacht wat af; hier
volgen drie posten die zijne vaardigheid toelichten :
IN DE I4°, 13° EN 16° EEUW 283
1537-38, f. xvij". — Item betaelt gommaren den coster van een
boecxken te scrijvene om de clocken te wyene twee stuvers Noch
den zelven van eenen Registere int marterilogie boeck eenen halven
st. tsamen vij d xij[miten].
1538-39, f. xvj'"e. — Item betaelt Gommaren den costere van viere
daghen te luyene over de huysvrouwe van onsen keyser karolus, alle
daghen drie poïjsen, ende noch een poyse over de vigilien dwelck dat
de Rendtmeesters vander stadt hier voermaels altijt plaghen te
betalen ende nu niet betalen en wilden compt op xijS:
Item den selven betaelt van vier knoppen te makene aen diversche
_ boecken ende aende materlogie ij d. xij [miten|.
x
*k x
Het mag verbazend heeten dat ons slechts weinig
boekbinders bekend zijn, die te Mechelen wrochtten in
het eerste kwartaal der 16° eeuw, toen Margaretha van
Oostenrijk hier hof hield, talrijke geleerden en kunste-
naars om zich heen schaarde en zelf eene belangrijke ver-
zameling boeken bezat, die meestal in berderen bedekt
met fluweel of leder gebonden waren (x).
De lijkenregisters van Sint-Romboutskerk bevatten
eenige aanteekeningen betreffende boekbinders van dien
tijd :
1508, p° julij. — Clement de boeckbinder onder den torre, hij was
ghehaelt op viij lb. was (2) Xvij S.
CLEMENT had dadelijk een opvolgér : hetzelfde register
zegt dat « de boeckbinder onder den torre » den 13°
Maart 1509 borg blijft voor de begrafeniskosten van
« Francke een out man inde molestrate by papegays ».
Heette de bedoelde ambachtsman Wourer of Wau-
TERS? Het schijnt te blijken uit de volgende akte :
(1) MicHEeLanT in het Bulletin de la Commission royale d'histoire, 1874, p. 3 et 83.
(2) Delafaille kent deze aanteekening, t. a. p., I blz. 186.
284 MECHELSCHE BOEKBINDERS
1516, xxvij Augusti. — sft marie tverwers des boeckbinders wyf
op sincte rummondts kerchof bij meester wauters van testamente
voer die costers. xvii] st. en iii] st.
Dan had meester Wauter waarschijnlijk een Gent-
schen bloedverwant te zijnent in de leer :
1522, ultima mail. — peeter wouijtiers van ghent tot sboeck-
binders achter den tore ij & vi legaet j st.
Wij weten dat in 1535 de « boeckbinder achte S* Rom
torre » een « slapere » voor de stad inbond (1).
Op de Stalenbrugge — de eerste in de Kathelijne-
straat; ze werd ook Horenbrugge genoemd — woonde in
1512-1514 een boekbinder met name MERTEN :
1512, p novembris. — sit Digne van lupegeem mertens boeck-
binders wijf opte stalen brugge xvil] st.
1514, ultima octobris. — sft mertten die boeckbinder opte stalen
brugge vij st.
De boekbinder G1ELIS woonde in 1522, in den Bruul :
1522, xxviij may. — pielis boeckbinders wyf Inden bruel met iii] &
xiij st.
Volgens het Impostenboek van 1544 bewoonde hi] toen
in de Nonnenstraat een huis van acht gulden huur
s Jaars :
Gielis de boeckbinder h[uert] voer viij xxiiij S.
Wij zagen reeds dat boekbinders vaak een boekwinkel
hadden. Het is dus geoorloofd te veronderstellen dat
deze Gielis niemand anders is dan Gielis Vanderheyden,
die na 1541 boekverkooper was « te Mechelen onder
den Beyaert ».
(1) Zie bl, 271.
Planche XXVII
van Dormale (naar een der exemplarei
Band van Claus
toebehoorend aan het Museum Plantin-More
IN DE 14°, 15° EN 16° EEUW 285
*
UD
. In het « Registre vanden ghecochten poorters » van
1445-1656 is, vo6r de zeventiende eeuw, geen enkel
boekbinder ingeschreven.
De Antwerpsche Vierschaar- of Poortersboeken inte-
gendeel getuigen dat « Claus van Dormale van mechelen
boeckbinder » op Vrijdag, den 6" Maart 1533, véér
Paschen (in n. s. : 1534), als poorter « geeedt ende ont-
fanghen » werd. Een jaar vroeger, namelijk in 1532,
werd « Claus van Duermale, boecbyndere » als vrij-
meester in de Antwerpsche Sint-Lucasgilde aanvaard (1).
Het is mogelijk dat Claus van Dormale te Antwerpen zijn
-_ambacht had geleerd en jaren lang uitgeoefend voér hi]
lid van de Lucasgilde en poorter werd; tot dit bewezen
ziy kunnen wij ook aannemen dat de man in 1532 van
Mechelen kwam.
Talrijke door hem vervaardigde banden zijn bewaard
gebleven; zi] zijn alle gemaakt uit bordpapier overtrok-
ken met bruin kalfsleder; voér- en achterdeksels zijn
beprent met een groot paneel voorstellende Karel V, tot
bij de knieën afgebeeld in een rond medaillon met het
OHSCOAMSS ECAROEUS ENV ROMA TMP-SEMPER.
ANGNVST- ETAT. SVE XLII; daarboven staat een
schild met dubbelen adelaar tusschen loofwerk; onder
het medaillon ziet men de Hercules-zuilen verbonden
door) een wimpel ‘met de keizerlijke leuze’ : PLVS
OVLTRE; de paneellijst is met sierlijk renaissance
loofwerk belegd; de benedenzijde draagt een schildje
met het merk van den boekbinder, dat zijne initialen
END beEvat.
Baron de St-Genois beschreef in Le Messager des scien-
ces historiques, 1853, p. 240, een dergelijken band toebe-
(x) De Liggeren en andere historische archieven der Antwerpsche Sint-Lucasgilde.
286 MECHELSCHE BOEKBINDERS
hoorend aan de bibliotheek der Gentsche Hoogeschool;
de National Art Library (1) te Londen heeft er een en
Weale zag er andere in ettelijke verzamelingen (2). Het
Museum Plantin-Moretus bezit zes voortreffelijk be-
waarde banden gestempeld met het beschreven paneel; de
uitgaven dagteekenen uit de jaren 1542-1547. Naar een
dier banden is de bijgaande reproductie vervaardigd. De
omslag der Antwerpsche stadsrekening van 1542-1543
is met hetzelfde paneel versierd : waarschijnlik was
Claus van Dormale als stadsboekbinder de opvolger
van den drukker Willem Vorsterman, die den 23° Juli
1543 overleed. In de nog voorhanden zijnde stads-
rekeningen is Van Dormale niet vermeld.
Een Antwerpsche schepenbrief van 1560 bewijst dat
« Claus Van Dormale, boeckbindere », in 1549 nog
leetde (3).
*
* *
Het kan geen belang, geen nut hebben, boekbinders op
te zoeken die na 1600 arbeidden; reeds in de tweede
helft der 16° eeuw verloor het ambacht in onze streken
zign kunstkarakter; de vaklui van dien tijd kunnen echter
nog den smaak en de vaardigheid afgeleerd hebben, die
hunnen voorgangers eigen waren; wellicht hebben Zi]
nog nu en dan het schoone versieringsmateriéel gebruikt,
dat z1j in hunne leerjaren hanteerden.
PROSPER VERHEYDEN.
(1) W. H. James WEALE, Bookbindings and Rubbings of Bindings in the Natic-
nal Art Library, South Kensington. Catalogue, B. 94.
(2) T. a. p., Introduction, p. Ixiij.
(3) De manuscripte nota’s van ridder Leo de Burbure brengen op het
spoor van deze laatste inlichting.
NASCEHRIET
Bi de beschrijving van drie met eikels versierde stempels, aange-
troffen op banden bewaard in de stadsbibliotheek en het archief te
Mechelen (blz. 250-256), worden eene reeks omwerkingen van die
paneelen opgegeven en aangetoond dat het motief, in strijd met
Gruels bewering, veeleer een Vlaamschen oorsprong zou hebben.
Het tweede deel van Gruel?s Manuel, in 190$ verschenen en even
rijkelijk als het eerste met prachtige reproductiën voorzien, staaft de
hier uitgedrukte meening. Het beschrijft een band inhoudend een
Keulschen druk van 1529; benevens een paneel dat in zijn omschrift
den bindersnaam /acobus Clerce de Ghele te lezen geeft, vindt men
daarop een eikels-stempel (100 X 67), waarvan de lijst eene gothieke
versiering heeft. Dat bedoelde stempel niet werd gereproduceerd
mogen we spijtig heeten.
Volgens een in het tweede deel van Gruel’s werk in heliogravure
gebrachten band met figuur-paneelen, zou de naam van Jehan Norins
moeten zijn Norvis; Weale (R. 517-518) las echter op een dergelijken
band Jehan Noryn.
Gruel beeldt ook in zijn nieuw boek een fraai bandje af dat beprent
is met een paneel waarvan het omschrift luidt : fobannes de | wouda |
antwerpie | me fecit | ; in het middenvak staat de gekroonde dubbele
adelaar in een ruit; de vier driehoeken tusschen lijst en ruit zijn elk
met een draak bezet. Deze stempel bevestigt nogmaals dat de inge-
schreven ruit wel een traditie is bij de Antwerpsche binders.
OA
Boekhandelaars te Mechelen
IN DE 16€ EEUW
N het begin der 16° eeuw moest er zeker te
?, Mechelen genoegzaam vraag naar boeken zijn
om aan boekverkoopers een broodwinning te
2 A verschaffen : de geleerden en de une nda
die aan het hof van Margaretha van Oostenrijk vertoef-
den, de leden en de ambtenaars van den Grooten Raad
waren de intellectueele bevolking komen vermeerderen.
Toch werd tot heden nog geen spoor gevonden van eenig
drukker of handelaar in boeken, die te Mechelen in de
veertig eerste jaren dier eeuw zou gearbeid hebben.
Kort vor (1) en in dien tijd leefden in onze stad wel
menschen, die boeken vervaardigden : de « scriversse »
Katheline vander Beke (2); priester Jan Hulzel alias de
Molendino (3); priester Lodewijk van Cotthem (4); de
(x) En wellicht lang voor dien tijd : in de stadsrekening van 1397- 03 stat:
iij Ib go vi. val. XV S go,
(Medegedeeld door D' G. Van Doorslaer).
(2) Registre vanden ghecochten poorters : (6 Aug. 1461) katheline vander
beke scriversse f. petri van antwerpen portersse.
(3) PINCHART, Archives des Arts, I, 06.
(4) Emum. NEErrs, Chronique artistique de l’église de Saint-Fean, à Malines (bij
t jaar 1459). Here Loys van Cottem schreef nog in 1479 voor Sint-Janskerk
(zie Mechelsche Bockbinders, blz. 281).
290 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
de boekschrijvers en verluchters Judo en Simon vanden
Valgaerden (1); de calligraaf Jan van Lille (2); de ver-
luchters Antoon Ghoris of Gorys (3) en Willem Goris (4);
Jan van Battel, schilder, schoonschrijver en verluchter (5)
en zijn zoon Jacob (6); Jan Reymers, een « verlichtere » (7),
wellicht dezelfde die ’s keizers schilder was (8); meester
Jan vanden Stocke (9).
De stad kocht soms boeken (10), maar wij weten niet
of een Mechelsche handelaar ze leverde. Dat geprente
boeken te Mechelen noch voortgebracht noch in eigenlijke
(x) PINCHART, I, 102, en Eumm. NEerrs, Histoire de la peinture et de la sculpture
à Malines, 1, 120. Een hunner broeders, Jan, was schilder (zie Neefñfs, t. a. p.),
een ander, Claus, perkamentmaker : Registre vanden ghecochten poorters
(19 Oct. 1500) « Claus vanden valligate perkementmaker f qd M. Wouters
van Diest es poirter eius pleg. henr. schermers ».
(2) PINCHART, I, 103, en Em. NEEFFs, Chronique artistique, etc.
(3) PiNcHART, I, 103; NEErrs, Histoire, etc., I, 317; Bull. du Cercle Arch. de
Malines, XII, 317.
(4) NEEFFs, Histoire, etc., I, 502.
(5) PINCHART, I, 243 en II, 6; NEEFrs, Histoire, etc., I, 136 en 130.
(6) P. BErGMaNxs in de Petite revue de l’art et de l'archéologie en Flandre, 1902,
n225-24-
(7) Nerrrs, Histoire, etc., I, 307, waar de kunstenaar volgens een afschrift
van de Liggeren der St-Lucasgilde van Mechelen, Jan Roymers heet. In
het Impostenboek van 1544 (stadsarchief), fol. 195, is Jan Reymers, ver-
lichtere, ingeschreven bij de bewoners der Kathelijnestraat.
(8) Stadsrekening 1548-49, fol. 237 :
Betaelt Reymer skeysers schilderen vander schilderye voer tschouwe inde dekenye te versiene
11] S.
(9) Stadsrekening 1512-13, f. 218 : Fe
Betaelt meester Janne vanden stocke van eene boeke te scrivenne voer de stadt inhoudende de
statute smodalia voer zyn moeyte iiij phl XXV S.
(10) Stadsrekening 1512-13, f. 219v :
Betaelt van eenen boeke vander gesten van Rome gecocht ter stad behoef coste vjs iij d ende
van bindene iij s. ix s iij d.
Stadsrekening 1515-16, f. cciij :
Betaelt van vyf boeken van historien gebonden in berderen inhoudende diverse historien
Coningh van vranckerycke van yngeland vanden hertogen van bourgne vande lande van vlaen-
dren brabant etc, genoemt monstrelet ende gecocht ter stad behoef coste ulta Juny xve xvj ïij Œ
Vif boeken? Enguerrand de Monstrelet's Chroniques de France, d Angleterre
et de Bourgogne werden, volgens Brunet, telkens in drie deelen uitgegeven.
De Gesten van Rome en deze Chroniques zullen wel niet « ter stad behoef »
gekocht zijn, maar veeleer om ze te schenken aan Margaretha van Oosten-
rijk, voor wier bibliotheek de stad in die jaren aanzienlijke kosten deed.
UIT DE 16° EEUW 291
boekwinkels gevent werden kan uitgelegd worden door
de nabijheid van Antwerpen en van Leuven. Het is licht
aan te nemen dat de begoeden hunne lectuur recht-
streeks kregen uit de werkhuizen en winkels, die bijzon-
der in de groote handelsstad talrijk en bedrijvig waren.
Nog in de tweede helft der eeuw, wanneer men te
Mechelen minstens zes boekhandelaars te gelijker tijd
aantreft, bestellen notabele ingezetenen, zonder be-
moeïïng dier tusschenpersonen, boeken bij Christoffel
Plantin. Geringe lieden zullen, véér het eerste boeken-
stalletje geopend werd, hun gading aan almanakken
en prognosticatiën, aan volksromans, aan geestelijke
tractaatjes en gebedenboeken wel gevonden hebben op
de jaarmarkten eerst en later bij de « cremers » die
schrijfgerief verkochten. Wordt niet Lysken Draecx,
wanneer ze reeds verscheidene jaren « boeckvercoopersse »
is, in 1562 door den opsteller van de stadsrekening
« cremersse » genoemd? Zoolang de keizerlijke ordon-
nanciën den handel in boeken niet « scherpelyck » ver-
boden hadden aan niet- geadmitteerde boekverkoopers,
dat is voôr 1546 (1), was er niets onregelmatigs in het
venten van drukwerk door de « cremers »; school-
meesters, oudekleerkoopers en « uijtdragerssen » vinden
het zoo natuurlijk, ondanks de herhaalde ordonnanciën
een handel voort te zetten dien ze waarschijnlijk onge-
hinderd sinds vele jaren drijven, dat rond 1571 de
geadmitteerde boekverkoopers bij de wethouderen moeten
klagen over de ongeoorloofde mededinging. Lang vôér
Gielis Vanderheyden « onder den Beyaert » stond zal er
dus voor iederendeen te Mechelen gelegenheid geweest
zijn, zich de laatste voortbrengselen der Antwerpsche
persen aan te schaffen.
Onze erkende boekverkoopers leefden zoo min als de
(1) Placcaerten van Vlaenderen, I, 135-141.
202 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN -
niet-beëedigde, die hun ’t bestaan moeilijk maakten, van
hun handel alleen; zes hunner, Vanderheyden, Draecx,
Lijsbeth Draecx, Mynsheeren, Muris en van Campen-
hout, oefenden, naar we reeds zagen (1), het bedrijf van
boekbinder uit en waarschijnlijk zijn alle zes daarmeë
begonnen; éen was vroeger en bleef houtgraveerder,
namelijk Bernaert vanden Putte; Jan vanden Poele was
schoolmeester vooraleer hi] met zijne vrouw, de « boeck-
binnersse » Lijsbeth Draecx, een winkel van boeken
opende; van Jan Kersavent, Aert Peeters en Jan Fran-
choys weten we niet wat ze verder verrichtten.
Over ’t algemeen woonden de boekverkoopers in het
midden der stad. Drie hunner hadden een kraam tegen
den gevel van het stadhuis, niet in een vaststaande
gebouwtje,zooals men er vele rondom het Paleis en het
Vleeschhuis aantrof : terwijl de tiende en de twintigste
penning geheven worden op deze laatste kramen, vindt
men de boekenstalletjes van Gielis Vanderheyden, van
Peeter en van Lijsbeth Draecx niet in de impostenboeken.
Wanneer we toch weten dat in vele steden boeken aan
de kerkdeur werden verkocht — de ordonnanciën van
1546 en van 1550 stellen het vast — mogen we met reden
gissen, dat Vanderheyden, Peeter Draecx en Lijsbeth
Draecx een kraam hadden aan die zijde van den
Beyaert, welke op het Zuidportaal van Sint-Rombouts-
kerk uitzicht heeft. Wäär ergens aan de Yzeren Leëên Jan
vanden Poele in 1574-75 was « voortstaende » is ons
niet duidelijk.
Het is bekend aan wat strenge wetten de boekhande-
laars zich te houden hadden van 1540 tot 1570 en het
zal voldoende zijn hier bondig in herinnering te brengen
diegene der talrijke van 1521 af uitgevaardigde edikten
betreffende het verspreiden van boeken, die meer recht-
(1) Mechelsche Boekbinders in de 14°, 15° en 16° eeuw.
UIT DE 10° EEUW 203
streeks het tekoopstellen van drukwerk aangaan. Het
plakkaat van « den 17° dach van Hoymaent » 1526 (1)
bevat reeds verbod, uitlandsche boeken te verkoopen
zonder dat ze eerst onderzocht zijn; in dat van den
18" December 1544 (2) — een herhaling van dat van den
22" September 1540 — wordt aan den « principael officier
vander plecke » opgelegd, alle jaren twee maal om te
gaan, acht dagen voor Kerstmis en acht dagen vé6r Sint-
Jansmis, om « te visiteren alle de winckels daer men
» boecken vercoopt ende nemen by inventaris alle de
» boecken die daer te coope zyn, ende die tooghen,
» eenige gheleerde, hem dies verstaende, om te vernemen
» oft daer eenighe suspecte boecken onder zijn ». Dat
bezoek mag overigens ten allen tijde gebeuren en printers
of boekhandelaars mogen geen boeken verkoopen tenzi]
dat zij die eerst overgelevert hebben bij inventaris « den
principalen officier vander plecken ».
De ordonnantie van den 30° Juni 1546 (3) is slechts eene
« corroboratie ende ampliatie vande voorgaende plac-
caten »; ziy beveelt niemand te laten boeken verkoopen
ten zij hi] van goeden name weze en den eed hebbe
afseleed. « En zullen ook gheen craemers oft andere,
hoedanich die zijn, dan de voorschreven librariers ende
Bouck-vercoopers, gheadmitteert ende gheapprobeert so
voorschreven es, in huere huusen, voor die kercken oft
andere openbare plecken, nocht op der straten, eenighe
Ghetyden, Liedekens, Baladen, Refereynen, Almanac-
ken, Pronosticatiën, Beelden, gheprent, oft andere hoe-
danige zaken, voortan mogen vercoopen : op de peyne
van vyftich Carolus guldenen ». De geadmitteerde boek-
verkoopers moeten in hunnen winkel den inventaris
(1) Placcaerten van Vlaenderen, I.
(2) Placcaerten van Brabant, I, 466.
(3) Placcaerten van Vlaenderen, I, 135.
294. BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
hangen van al de werken die zij te koop stellen. Zij
mogen niet verkoopen « eenige boecken die zijn gerepro-
beert bij de Vniversiteyt van Leuven »; het prenten,
koopen en bewaren van zulke boeken was trouwens ver-
boden. In de ordonnantie van den 25" September 1550 (1)
worden de vroegere bepalingen herhaald en stipter om-
schreven (2) :
Dat die van onse raden nyemande en sullen admitteren om boucken
te vercoopen, Ten zij dat die van goeden name zijn, ende zweren
dese onse ordonnancie te observeren ende onderhouden. Oiïck en
sullen zij nyemant admitteren, ten zij dat hij woene in besloten oft
geprevilegierde stede : inde welcke stede, ende in ghene andere
plaetse, hij zijne voirscreven boucken sal mogen vercoopen.
Dat voirtaen alle librariers oft bouckvercoopers gehouden sullen
wesen te hebbene, ende openbaerlijcken te hangen in huere wincke-
len, den inventarys van alle gereprobeerde boucken, naevolgende de
voirs. declaratie van onser Universiteyt van Loevene, Ten eynde dat
zij, oft de ghene die de selve hier naemaels souden willen coopen,
gheene ignorancie daer van gepretenderen en kunnen. Opte peyne
van hondert Carolus guldenen. Insgelijcx den inventarys vanden
boucken die zij in huerlieder winckel hebben, sonder eenige daer aff
te verzwijgen, opde selve peyne. Ende ten eynde dat de zaken voir-
screven te bat mogen onderhouden ende geobserveert worden, Soe
sullen de principale offhcieren vanden plaetsen, daermen eenighe
boucken vercoopen sal, gehouden wesen, ten alderminsten twe mael
tsiaers te gaen visiteren mit eenigen geleerden man, alle de winckelen
vanden voirs. librariers ende bouckvercoopers, Om te ziene oft zi]
aldaer eenige boucken oft andere impressien ende printingen bij dese
onse ordinancie verboden ende nyet gepermitteert vinden sullen, Om
voirts de voirs. librariers ende bouckvercoopers te straflen ende
punyeren bijde peynen boven vercleert.
(1) Placcaerten van Vlaenderen, I, 195.
(2) De aangehaalde tekst is die der Ordonnantie ende Edict des Keysers Kaerle
die V. vernieuwt in de Keyserlijche stadt van Augspurch, Inde maent va September,
des Faers M. CCCCC. L. Om textiyperen die secten, Ende om te conserveren onse oude
oprechte gheloeve, ende Kerkelijcke veligie. Gheprint te Loeven, bij Servaes Sassenus,
ghesworen printer (Privilege van den 20? October 1550), fol. Cij.
UIT DE 16° EEUW 295
Ende boven dien sullen de voirs. officieren de voirscreven visitatie
doen tallen tijden ende stonden, alst hen goetduncken sal. Ende sullen
de voirscreven bouckvercoopers gehouden zijn, hen telcker reysen
oepeninge te doene van huere huysen ende winckelen, ende de voir-
screven inventarysen thoenen, als zij des versocht sullen zijn, Opte
peyne van hondert Carolus guldenen. Ende des nyetmin bedwongen
te wordene realijcken ende bij feyte, de voirs. inquisitie ende visitacie
te laten doene, Nyet iegenstaende eenighe previlegien, exemptien,
oft vrijheyden ter contrarien, Noch oick die differencie oft diversiteyt
vanden iurisdictien : waer toe wij, om de gemeyne welvaert, ende
om te verhueden alle perijckelen ende inconvenienten, zunderlinge in
faveure ende aensienninge van onsen heyligen kersten geloeve, gheen
aenschouw en willen genomen te zijne.
En sullen oick voirtaen gheene cremers, oft eenige andere, dan
alleenlijcken de voirs. geadmitteerde ende geapprobeerde bouckver-
coopers soe voirs. es, nyet mogen te coope stellen voir de kercken
oft andere openbare plaetsen, noch te coope dragen inde stadt ende
achterstraten eenige getijden, lyedekens, baladen, refereynen, alma-
nacken, pronosticatien, oft andere gelijcke geprinte zaken, Opte ver-
buerte vande voirscreven boucken, ende arbitrale correctie.
Al die voorschriften werden nogmaals herhaald in de
ordonnancie van den 19" Mei 1570 (1), die het ambt van
hoofdprinter instelde.
In 1568-69 werd, ingevolge deze plakkaten, een inven-
taris der te Mechelen te koop gestelde boeken opgemaakt
ten koste der stad :
f. 211%. — Betaelt M' Rommont Vanden Venne clerck vander
secretarie van dat de selve by ordonn. vander weth metten suffra-
gaen ende gardiaen vanden Minnerbruers als gecommitteerde vanden
Hove geinventorieert heeft alle de boecken vanden boeckvercoopers
deser stede ende den selven inventaris int net gestelt, geauctentiseert
(1) Ordinancie, statuyt ende gebot prouisionnael onss Heeren des Conincx, A engaende
de Printers, Boechvercoopers ende Schoelmeesters. Met gratie ende previlegie. Geprint
inde Princelijche Stadt van Bruessele, by my Michiel van Hamont, geswooren Boec-
printer, woonende inde Pongelmerct oft onder het Séadthuys. D. M. Lxx.
206 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
ende overgegeven daer inne gebesoigneert xvj dagen tot xv stuvers
sdaechs per ordonn. x ij £. (1)
Die inventaris zou natuurlijk het kostelijkste document
zijn voor de geschiedenis van den Mechelschen boek-
handel; maar hi] is « overgegeven » — en waar hem nu
gezocht ?
Een ander stuk — het rekwest waarcver reeds gespro-
ken werd — dat een uitvloeisel van de plakkaten is levert
ons de namen van vijf Mechelsche boekverkoopers. De
Inventaire des archives de Malines (2) vermeldt het document
en Delafaille drukte het over — doch woorden werden
weggelaten of verminkt, en Jan Mynsheeren, wiens naam
wel duidelijk is afgescheiden van dien van Jan Fran-
choys, werd in eenen adem met dezen laatste genoemd
zoodat slechts één persoon schijnt aangeduid te zijn
door den langen naam : « Jan myns Heeren Jan Fran-
choys ». — Delafaille kent trouwens Jan Mynsheeren
nietiHetstuRluidEs
Aen de Eer : discrete Heeren Schoutet, Comunimeesters en de Sche-
penen der stadt van Mechelen.
Vertoonen in alder’ ootmoet u onderdarige beurgers ende geadmit-
teerde boecvercoopers Peeter Draex, lan vanden poele, [an myns
Heeren, lan Franchoys, ende Vincent Murus, hoe dat diverssche
schoelmeesters hun vervorderen hun iongers boecken te vercoopen,
(1) Door Delafaille overgedrukt. Azevedo kende dien post ook :
“ Op den 16 Meert wirden by bevel van den Hertogh van Alba, in den naeme van den Coninck,
in alle Steden op den selven dagh, alle de huysen en winckels van de Boeckdruckers, Boeck-
verkoopers en Boeckbinders des morgens vroegh gesloten, en goede Wachten voor en in de
sekve huysen gestelt, tot dat alle hunne Boecken gevisiteert waren. Den Hooghw. Heere
Pipinus Rosa Bisschop van Salubrien, Suffragaen van den Cardinael Granvel, met Henricus
Pippinck Minderbroeder, ende Jor. Jan Baptist Keerman Schepene alsdan, waren binnen
Mechelen de Gecommitteerde van den Hove, den Clerck van de Secretarye van de Stadt stelde
den Inventaris in het net, die den selven Geautenticqueert zijnde, over-leverde, waer in hy
gebesoigneert hadde 16 dagen, en van de Stadts daer voor betaelt wirdt tot 16 stuyvers daeghs;
men bevindt dat aan Jor. J. B. Keerman, hier voor van Stadts-wege gegeven wirdt een halve
Ame Rynschen Wyn. ,
(AZEVEDO. Chronycke van Mechelen, bij het jaar 1568, o. s.).
(2) T. VI, p. 166.
e 7
IN DE 10° EEUVW 297
die sy hun leeren, ende dat al teghen d’ordinantie ende verbot van
d’mandament ons genadich Heerer de Co Majt. onlangs gepubliceert.
Ende mede insgelyx diversche oudecleercoopers ende uijtdragerssen,
die hun vervorderen te coopen ende vercoopen alle boecken, die zy
te coope vinden zoo wel goede als quade, ende sunderlingen in dezen
periculoosen tyt, alles tegen d’ordinantie voers. Soo eest, dat wy
supplieren ende ootmoedelycken bidden, dat u. L. daer in belive te
versien ende de schoolmeesters, oude cleercoopers ende alle andere
beuelen tzy by edicte, oft anderssins, dat nimant, van wat qualiteyt
oft conditie hy zy, zal mogen vercoopen eenige boecken ofte andere
geprente dingen, ten zy dat hy geadmitteert zy achtervolgende d’or-
dinantie voers., dwelck de voers. supplianten ootmoedelyck biddende
zyn, aengesien dat de supplianten anders niet en hebben om hare cost
mede te winnen, dan met boecken te vercoopen. Aldus belive dan u.
E. op die marge van desen te teekenen zulx als uwen raet bevinden
zal te behoorene. Dit doende etc.
Dit rekwest — of liever die gelijktijdige kopij — draagt
geen datum en is van geen kantschrift voorzien; maar
de schrijvers roepen een ordonnancie in die « onlangs
gepubliceert » is en waarbij aan niet geadmitteerde
boekverkoopers verboden wordt handel in drukwerk te
drijven; zij bedoelen waarschijnlijk diegene van Mei
1570; in 1550, toen het voorgaande edikt op ‘t stuk der
printers en boekverkoopers werd afgekondigd, had
Draecx alléén, voor zooveel wij weten, een winkel. Het
vertoog zou dus omstreeks 1570 geschreven zijn; in elk
geval véér den 29° Augustus 1572, toen Jan Franchoys
stierf; zigne vier confraters overleefden hem.
Den heer F.-E. Delafaille komt dank toe omdat hi;
de eerste, in zijne Brdragen tot opheldering der geschiedenis
van Mechelen, eenige nota’s over Mechelsche boekver-
koopers ten beste gaf; het stadsarchief en de rekeningen
van Christoffel Plantin leveren echter meer inlichtingen
over den persoon en de werkzaamheid der 16‘-eeuwsche
librariers te Mechelen en plaatsen er eenigen in het licht
20
298 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
wier naam aan Delafaille niet bekend was (1). Bij de zes
door dezen schrijver geciteerde boekjes die, luidens hun
titel of hun colophon, te Mechelen te koop waren, wor-
den er in dit opstel tien andere beschreven en ik vermoed
het bestaan van nog enkele andere. Verdere opzoekingen
in het stadsarchief en in de boekerijen zouden onge-
twijfeld wat hier volgt merkeli;k kunnen volledigen.
Peeter vanden Perre
Met eenige aarzeling wordt Peeter vanden Perre hier
als boekhandelaar opgegeven : al wat wij van hem weten
bepaalt zich immers bij een post der stadsrekening van
1541-42, Î. 214, Waarin wordt gezegd :
Betaelt Peeter vanden perre voer eenen Almanack ij S.
Die man kan natuurlijk ook eenvoudig een « cremer »
of een stadsbediende geweest zijn.
Gielis Vanderheyden
Het gebruiksrecht van Mechelen, op bevel van Karel
V in geschrifte gesteld en door hem goedgekeurd in
1535, werd volledigd en deels toegelicht in 1541 (2). De
eerste wettenverzameling verscheen in druk te Antwerpen
bij Michiel van Hoochstraeten, in 1535; het bijvoegsel
kwam bij denzelfden drukker van de pers en bij den titel
wordt een Mechelsche boekverkooper vermeld :
(1) Hoewel in de zoo nuttige lijst van drukkers en boekhandelaars met
wie Plantin in betrekking was, opgenomen in de folio-uitgave van Max
Rooses’ prachtigen Christophe Plantin, voorkomen, benevens Draecx, Muris
en Vanden Poele, ook Bernaert van den Putte en Jan Campenhout.
(2) HENRY CorDEMaNs. Bibliographie des Coutumiers de Malines (Bulletin du
Cercle archéologique de Malines, t. I, pp. 45-54).
€ +
IN DE 16° EEUW 299
Additie Ampliatie en- | de declaratie vanden Coflumen | vfancien |
ende flijl van proce || deren der Jtadt vryheyt ende iurifdictie van Meche-
len | || ghepubliceert opten xxix. dachvan Nouemb. Int laer | ons Heeren.
M. D. ende XLJ. [Houtsneden : Mechelsch stadswapen en keïzerlijke
adelaar met de spreuk : PLVS OUTRE].
€ Gheprint Tantwerpen inde Rape by my Michiel || van hoochftraten|
ende men vijnfe te coope bi Gielis || vanderheyden boeckvercooper te
Mebelen | sic] onder || den Beyaert.
8 ongenummerde bladen gemerkt Aïj-Bij, kl. 4°. Goth. letter. De
tekst, begonnen op bl. 2:, eindiet op bl. 6b; bI. 7 is wit; op bl. 8? een
houtsnede : het keizerlijk wapen gedragen door engelen.
De omstandigheid dat vakgenooten van Gielis Vander-
heyden in het binden en verkoopen van boeken een
bestaan vonden veroorlooft aan te nemen dat Vander-
heyden de « Gielis de boeckbinder » is, die in 1522 in
den Bruul woonde en twee-en-twintig jaar later in de
Nonnenstraat (1). Hij bewoonde in 1559 een kleiner huis
in de Befferstraat : in het boek van den tienden en
twintigsten penning geheven in dat jaar staat :
Gielis vander heyen huert tot v gul v' den x° xs:
De volgende belastingbetaler is Cornelis vanden
Berghe die « den slutel » huurt. De Gulden Sleutel is,
volgens den heer A. Reydams (2), het huidige nummer
15, zoodat Gielis Vanderheyden in Roeland, thans
nummer 13, zal gewoond hebben:
Jan Kersavent, de Jonge
Een lid der talrijke en oude Mechelsche familie Kers-
avont of Kersavent had in het midden der 16° eeuw, zoo
al niet een boekwinkel, toch boeken te koop in zijn huis.
(x) Zie Mechelsche Bockbinders in de 142, 15° en 16° eeuxw.
(2) De Namen en de horte Geschiedenis der Huizen van Mechelen.
300 BUEKHANDELAARS TE MECHELEN
In Paquot’s Mémoires, 8, t. X, p. 240, worden de titels
van twee werken van Jasper Kersavent opgegeven :
Dat Fondament der longhers; anderwerf ghecorrigeert, ende ver-
meerdert, by M. laspar Kerfavent… feer profitelyck, gheleert, ende ghe-
lefen voor alle leecke ongeleerde menfchen… Te coop by lan Kerfaveni
die jonghe, te Mechelen : en by Martin Raeymaker. tot Loven. 1550.
De beschrijving luidt :
« 12° Goth., pp. 304, non chiffrées, sans compter un
Calendrier qui est à la tête de l'ouvrage ».
Een fchoon Tractaet van dye heylighe Kercke. Loven, by Hugo Corn-
wels, gefworen Boekprinter.
Paquot voegt er bij : « A la suite du précédent V-Zij :
1550.-:12° Goth., pp. 72tnon chiffrées "C'est une Instene-
tion sur l'autorité de l'Eglise, pour précautionner les
simples contre les erreurs de Luther. Ces deux opuscules
sont ornés de figures en bois ».
Geen van die beide boekjes heb ik gezien. Dat Jan
Kersavent zich niet « boeckvercooper » laat noemen zou
laten vermoeden dat hi] slechts bij uitzondering handel
in boeken drijft, en dan nog enkel om de schriften van
Jasper Kersavent, zijn bloedverwant, aan den man te
brengen.
Waar Jan Kersavent ergens woonde kon ik nog niet
achterhalen. Het Impostenboek van 1544 bevat de
namen van een zevental Kersavonts, die allen verbleven
in de Blauwhondstraat en de Borzestraat (de eerste en
de tweede « vleeschhouwersstraten ») of in den omtrek;
een Jan Kersavont Joossione| woonde in de « derde
vleesschouwers strate achter de borsse » ; op den « Steen-
wech ende ouden vischmerct » — dus aan de Vzeren Leën
— huurde een Jan Kerssavont een huis van eenentwintig
gulden. In 1559 vindt men onder de Kerssavonts slechts
éen Jan, een vleeschhouwer.
IN DE 10° EEUW 301I
De registers van den burgelijken stand geven ook al
weinig duidelijke inlichtingen. De vrouw van een
Joannes Kersavens, geboren Elisabeth Kersavent, werd
den 13° September 1558, in Sint-Romboutsparochie be-
graven; de lijkdienst van een Jan Kersavent, « aen tvlees
huys » werd den 15° Januari 1555 gedaan; in de
registers derzelfde parochie is, bij het jaar 1577, de be-
grafenis aangeteekend van twee Jan Kersavons, waarvan
een vleeschhouwer was.
. Over den schrijver van Dai Fondament der Ÿonghers
weten wi] lets meer.
Paquot (t. a. p.)zegt van « Gaspar Kersavent » :
Auteur inconnu aux Bibliographes, etoit un prêtre habitué à
Malines, & vraisemblablement natif de cette ville, où le nom de Ker-
savent est encore connu aujourd’hui. Il vivoit en 1549, et son livre
peut faire juger qu’il exerçoit l’emploi de Catéchiste, ou de Maitre
d’Ecole (1).
In den loop van opzoekingen in de rekeningen van
Sint-Janskerk teekende ik aan :
1555-66, f. xiiij. — Item betaelt by claesen van Heyst van eenen
nieuwen papiere soutere, gecocht by Her Jaspar kerssavont vijf ende
twintich stuvers ende vanden zelven zoutere te planerene ende bin-
dene betaelt by Heer Henrick vanden Wiele neghen stuvers valen.
xxxiv st. makende ix S'ix d,
De heer kanunnik Kempeneer liet mij weten dat hi
« meester Jaspar Kersavonts » geregeld vermeld vindt
in dezelfde kerkrekeningen van 1543 tot 1558, in het
kapittel « Uytgheven van missen » :
Item betaelt meester jaspar Kerssavonts voer de misse van Requiem
gelesen alle weken des vrijdachs voer den autaer boems.
(1) Piron, in zijne Levensbeschrijvingen, nam deze nota van Paquot on-
nauwkeurig over en begon dan nog wel met te zeggen dat G. K. aan alle bio-
grafen onbekend bleefl
302 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
De schrijver van Dat Fundament der Fonghers was heel
dien tijd, waarschijnlijk nog jaren lang daarna, als
priester en kapelaan verbonden aan Sint-Janskerk. Uit
het vervolg dezer studie (zie onder Jan Mynsheeren) zal
blijken dat de man nog leefde in 1573.
Dat Fundament der ÿonghers werd meermaals uitge-
geven; men merke op dat de editie, waarvan de titel bi]
Paquot bekend is, reeds « ten ghecorrigeert, ende
vermeerdert » ans wanneer men daarbij bedenkt dat
bij Jan Mynsheeren in 1573-74 nog boeken van Jasper
Kersavent te koop lagen, en deze schrijver dus de ge-
woonte had, op de uitgaven zijner werken het adres van
een Mechelschen boekverkooper te laten drukken, mag
men hopen dat wel eens een vroegereeditie van Dat Funda-
ment gevonden worde, die insgelijks luidens den titel bij
Jan Kersavent den Jonge of bij een ander Mechelaar
verkrijgbaar was.
De bibliotheek der Gentsche Hoogeschoo!l bezit een
exemplaar van Dai fondament der ÿonghers gemaect ende
anderwerf ghecorrigrert, by M. faspar Kers-auont Priester.
Het welche men 1s vserende in allen Scholen binnen den Bisdom
van Ypre. — Tot Ypre. By Peeter de Vriese inden Pellicaen
inde Zuudistrate. 1576.
Dit boekje van 64 ongenummerde Den bo, AM
gothieke letter gedrukt en met kleine, slechte Rd
versierd, werduitgegeven op last van Martinus Rythovius,
bisschop van Ieperen, doch « een weynich ghecort ende
ghevoecht ten profijte der selver [n. 1. de Zondagsche]
scholen »; het mandament is gedagteekend van den
1" Mei 1570, zoodat er wel een Iepersche uitgave van vôôr
1576 zal bestaan. De bisschop noemt den schrijver «den
geleerden ende devoten Heere M. Jaspar Kers-avont
Priestere ». Het boekje bevat « Die Cijffer-Tafel, mits-
gaders den Vlaemschen ghetale, accorderende deen opden
IN DE 16° EEUW 303
anderen », vier alphabets en verder gebeden en onderricht
in de kristelijke leering.
Uïtgaven van twee andere werken van Jaspar Kers-
avent, Columne der waerheyt en Den Reghel der Yonghers,
vindt men beschreven waar van den boekverkooper Jan
Mynsheeren in deze studie spraak is. Het tweede dier
boekjes is slechts een beknopt Fundament der fonghers en
de schrijver verwijst er in naar twee andere werken van
zijne hand : Dat fundament des gheloofs, waarschijnlijk een
breeder uitgewerkte prototype van het Fundament der
Fonghers — en Van die vij. dootsonden.
Jasper Kersavent was ongetwijfeld een der Mechelsche
bezorgers van de uitgaven der werken van den minder-
broeder Franciscus Vervoort : wij zullen zien dat Calumne
der waerheyt en Den Reghel der Yonghers dikwijls worden
opgenomen in de lijsten der « boecxkens tsamen deser
stede », welke de niet allen bij name vermelde « eerweer-
dighe heeren » voornemens waren « corts in die printe »
te geven. De kapelaan van Sint-Janskerk was dus be-
vriend met den Mechelschen monnik, met Antoon
Vervoort, pastoor van het Begijnhof en schrijver van
Beghynhken van Mechelen, met Jan Verbrugghen, « erf-
prochiaen van Neckerspoele », en met Pater Petrus
Godefridi van Antwerpen. |
Peeter Draecx
Peeter Draecx, de arme boekbinder die in 1544 in het
Tooverstraetken woonde, moet reeds vijf jaar later naar
den omtrek der Groote Markt verhuisd zijn of tegen het
stadhuis een boekenkraam gehad hebben : het is niet
waarschijnlijk dat het magistraat hem in een povere,
afselegen buurt ging opzoeken om hem het privilegie-
boek te laten binden, terwijl Steven vander Beecke uit
304 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
de Schoolstraat de gewone boekbinder van het gemeente-
bestuur was en, naar wi] uit de rekeningen van Sint-
Janskerk weten, verzorgd werk kon leveren. In 1550
althans is Draecx « gheadmitteert boeckvercooper, voort-
staende onder den Beyaert » : z66 laat hij zich noemen
op eene nieuwe uitgave van de Mechelsche Costumen :
Coftumen vjancien | ende [tijl van procederen der Stadt || Vryheyt |
ende Jurifdictie van Mechelen met die | Additien | gheapprobeert ende
gheauctorizeert | | byde Key/erlijcke Maiefteyt | als Heere van | Meche-
len. Inden Jare ons Heeren. || M. CCCCC. ende Vijftich. ||
[Houtsnede : Mechelsch stadswapen|.
€ Men vindt defe Coftumen ende Vfantien te || Coope tot Mechelen
by my Peeter Draecx | || gheadmitteert boeckvercooper voort | ftaende
onder den Beyaert. |
[Onderaan f. 63"] :
€ Gheprint Thantwerpen inde Berchftrate in | den berch van Oli-
ueten | by mi Marten de Ridd’ || Tot behoef van Peeter Draecx tot
Mechelen. |
[bl. 64" : Drukkersmerk van Marten de Ridder|.
In-8°, 64 bI., van A tot het voorlaatste genummerd
I-Ixi. Goth. letter.
Behield Peeter Draecx tot bij het einde zijner loop-
baan zijn boekenstalletie onder den Beyaert, hij ver-
huisde meer dan. eens. In 1559 bewoont hi], volgens
« Tboeck vanden x" ende xx" penninck », een vrij groot
huis in de « Steenstrate. In Sinte Rom. prochie » :
Peeter draecx huert tot xxitij gl v' den x° ende xx° li £ Xi s.
Het adres van zijn boekenkraam — « aen Stadthuys »
— vindt men nog op het titelblad van :
Onfer lieuer || Vrouwen Ghetyden | in Duytfche | [Houtsnede : de
Blijde Boodschap| Gheprint tot Loeuen by Antho- | nis Marie Ber-
gaigne. || Met Priuilegie der Con. Maiefi. 1563. | [Onder de omlijsting
— een renaissance ornament in houtsnede — :| Men vintfe te coope te
Mechelen aen Stadt- | huys by Peeteren Draeck boeckvercooper.
IN DE 10° EEUW 305
In-8°, 40 ongenummerde bladen; tusschen bl. 2 en
bl. 3 is ingevoesd een houtsnede met onderschrift : Sancta
Johannes ora pro nobis en wit verso; op het verso van het
laatste blad, houtsnede : Maria met [ezuskind gezeten
op een maansikkel in een stralenkrans.
Uït een post der stadsrekening van 1566-67 is af te
leiden dat Draecx het benedenhuis van het lokaal der
rederijkersgilde De Lisbloem bewoonde ; hij zal dan ook
wel lid van die gilde geweest zijn :
1566-67, f. 234"°. — Betaelt peeter draecx van zekere verleyt geld
aende Reparatie van zeker huys onder de lisbloeme camere per
ordinan XXX) S.
In 1574 vindt men den man gevestigd in het huis op
den hoek van de Begijnenstraat, Onder den Toren. Een
manuscript dat in het bezit is van D' G. Van Doorslaer,
eene onvoltooide adressenlijst genomen in de 19° eeuw,
blijkbaar uit het in de stadsarchieven ontbrekende
impostenboek van 1574 — het origineel is « gedaen den
xxv] Novembris xv° Lxxiii] » — geeft de namen op van
de burgers die wonen aan « dander zijde van der baghyne
strate comende weder naer St-Rombouts kercke » en
vermeldt dan de ingezetenen wonende « achter St-Rom-
bouts Torre, tot aen St-Rombouts Capelle » ; deze ligst
begint met : « Eerst. Pieter draecx boeck vercooper ».
Vier jaar later is hij daar weg. Het « Quohier vanden
x" ende xx" penninck » van 1578 geeft Draecx niet op
bij de bewoners van « de zijde beginnende aende bagij-
nestraete Streckende tot Aende hondtsbrugghe »; zijn
opvolger in het hoekhuis, « Jan inden dach tenneghietere
huerdt syn huys van de kerckm” van st rombouts voor
xxv £ ts/jaelrs ». In het Quohier is Draecx niet te vinden.
Toch weten wi], dat hij in dat zelfde jaar ’78 en ook in
1581-82 nog boeken verkocht « onder stadthuys »; de
stadsrekeningen zeggen :
306 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
1578-80, f. 212. — Betaelt pieter draecx boeckvercoopere voor
diuerssche almanacken sce gebonden als ongebonden by hem der
stadt geleuert a° Ixxviij per ordonn. ende quitan Se
Zelfde rekening, f. 216. — Betaelt pieter draecx boeckvercooper
onder stadthuys van diuerssche almanacken by hem voor mynen
heeren vander weth ende andere officieren geleuert te Jaersmisse Ixxx
per ordinan. je ns.
1580-81, f. Ixxxvi. — Betaelt Pieter draex boeckvercooper onder
stadthuys voerde Leueringhe vanden almanacke voerde weth vanden
Jare Lxxx (1) by hem geleuert per ordinan. quitan iliy £.
Slechts met Nieuwjaar 1576 begon Peeter Draecx het
stadsbestuur van almanakken te voorzien; tot dan toe
had Lysken Draecx ze geleverd :
1576-77, Î. CLix. — Peeter draecx boeckvercooper van diuersche
almenacken bij hem geleuert mynen heeren vander weth zoo ten
nyeuwen Jaere Lxxvj als Lxxvij per orde XXXI] S.
1577-78, f. CLxxxv}. — Betaelt pieter draecx bouckvercooper ouer
de leueringh van diuersche almanacken ende een boucxken bij Twee
ordonn. tsamen XXV) S.
Leveringen van almanakken zijn nog aangeteekend
in de stadsrekeningen van 1578-80 en 1580-81 (zie hier-
voren), in die van 1581-82, f. 67"° en f. 68"° (2), in die van
1582-83, f. 72°. Bi ‘t begin van het jaar 1584 verbergt
de opsteller der rekening ternauwernood dat Draecx nog
amper bij name boekverkooper is, dat hi] ten onder is
gebracht en, bejaard en arm, een aalmoes krijgt van de
wethouderen, die hem sinds vijf-en-dertig jaar aan het
stadhuis met zijn boekenstalletje weten staan. De reke-
ning zegt :
(1) Dit moet natuurlijk Lxxxj zijn.
(2) Deze laatste post wordt aangehaald door Delafaille.
IN DE 16° EEUW 307
1583-84, f. 83. — Betaelt Peeter draex Librarier voerde Leueringe
vanden nieuwen almanacken voerden heeren wethouweren, Inde
Tresorije Inde secretarije, item voer zijnen nieuwen Jaer In trespect
van zijnen ouwerdom den zelven gegunt, volgende dordon. de a°
Lxxxiüj ende des selffs quitan. vi] £.
Het volgende jaar wordt het vernederende woord
« aalmoes » neergeschreven en heel de ellende van den
hulpbehoevenden ouderling tot staving der billijkheid
van de uitgave verhaald :
1584-85 (1), f. 56"°. — Betaelt Peeter draeck arm oudt ende Im-
potent mensche ter aelmoessen ende onderhoudt van zijnen cranck-
heden per ordinan. IL VINS
In de nota over Mechelsche boekbinders {zie b1z. 274)
is de tekst uit de stadsrekening van 1585-86 overgedrukt,
waarbi] aan « Peeteren Draecx oudt Impotent ende
ongevallich man, boeckbinder van zijn styl » gegeven
wordt « in puerder aelmoesen » alle weken twaalf stui-
vers ; den 25" December 1585 werd die betaling gestaakt
zoodat weinige dagen daarna Draecx zal overleden zijn.
In de lijkenregisters die nog bestaan is zijn begrafenis
niet opgeteekend ; stierf hij in het gasthuis?
De boekhouding van Christoffel Plantin levert een
beeld van de eerst stijgende, na 1572 spoedig afnemende
welvaart van Peeter Draecx. Zij geeft ons bovendien een
kijk op dezes werkzaamheiïd als boek- en landkaartver-
luchter en op zijne betrekkingen met den graveerder
Bernaert vanden Putte.
Pas drie jaar nadat Plantin zich als drukker vestigde
telde hij Draecx onder zijne klanten : in het journaal van
1558 is, op den datum van den 14° Januari, eene levering
van boeken aan Draecx aangeteekend, die door bemidde-
(1) Delafaille kent den post betreffende de levering van almanakken, die
op f. 57 staat.
308 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
ling van den Antwerpschen graveerder « Bernard vanden
put » geschiedde. Den Mechelschen boekverkooper wer-
den gezonden : 12 Fransche en 12 Vlaamsche almanak-
ken van Nostradamus; benevens 12 A/manach plat nostrad.;
12 Dialogues de l'ancre et l'épée en een Le grand proprié.
taire (1) die geruild werd tegen een boek geleverd door
Draecx. Eerst den 14" October kocht deze laatste weer
boeken die aan zijne vrouw werden afgeleverd : 1 Heures
latin-franc. en 4 America van Staden (2) en denzelfden dag
nog 2 Amerique flameng met 2 Secrets flameng (3). Den
1° December haalt zijne vrouw een veertiental boeken
en twee hand almanakken. Den 19° December 1558 krijgt
Draecx, door tusschenkomst van « bernart le paintre »,
een half honderd Vlaamsche almanakken van Nostra-
damus.
Vermoedelijk in dat jaar reeds hield Draecx zich bezig
met het kieuren van boekprinten en landkaarten. Zijne
betrekkingen met Bernaert van den Putte, « taylleur de
cartes et de figures », zooals Plantin hem later noemt,
staan met die werkzaamheid stellig in verband. Den
14° October 1558 schrijft Plantin in zijn journaal dat hi;
van Draecx’ vrouw ontvangen heeft : 2 fasciculus temporum
a 14 patt. picte et 2 Belgica de 6 patt. pute; den 1° Decem-
ber : « Je luy debuoys 56 patt. » zoodat wi] mogen ver-
moeden dat Draecx hem reeds vroeger gekleurd werk
geleverd had. Wij zullen zien dat hijzelf hem later
kaarten laat afzetten.
Slechts den 19° Augustus 1559 treft men weer eene
bestelling van boeken aan : 4 Hortulus romanus met sloten
(1) Le Propriétaire des choses, soms Le grand Propriétaire des choses, van Bar-
tholomeus de Glanvilla ; de editie van 1556, bij E. Groulleau, te Parijs ?
(2) Warachtige Historie Ende Beschryvinge Een lants In America ghelegen,…
beschreven door Hans Staden van Homborch ut den Hoogduitsche over gheset.
Plantin, 1558.
(3) De Secreten van den eerweerdighen heer Alexis Piemontois, Plantin, 1558.
IN DE 10° EEUW 309
en, den 14" September, 2 Africa (1) gebonden in kalfs-
leder. De eerste eenigzins belangrijke levering van boe-
ken dagteekent van den 8" October 1559; zij bevat een
aantal Fransche boeken, tusschen welke Con|naissance des
chemins de france, 16° Paris, Psaulmes 16° note par. |met
muziek, gedrukt te Parijs?|, Amours de Daphmis ct Chloe,
2 Singularitez de la france antartique (2), 1 Anhquitez du
monde 8° par |[Parijs?|, 2 Moralité de paix et guerre 8,
gand, 1 Manuel ou calendrier par maistre manauld, enz.,
benevens enkele uitgaven van Plantin, samen voor 3 gul-
den 4 stuivers 1/2. Al die boeken, op een drietal na,
waren gebonden in schaapsleder. Den 13° November
komen daar nog bi] 6 Hortulus anime (3) met vergulden
band en, den 12° December, 50 almanakken van Nostra-
damus, deze laatste besteld « par bernart »; denzelfden
dag nog andere boeken, waartusschen Nouveau test. (4)
Proverbes en Psalmes en 25 almanakken.
Bovendien teekent Plantin eene reeks landkaarten
aan, die Peeter Draecx ter hand worden gesteld; de
pris is enkel per stuk opgegeven en niet in de eindkolom
gebracht ; blijkbaar worden die kaarten dus niet verkocht
aan Draecx, doch hem enkel toevertrouwd om gekleurd
te worden.
In 1560 wordt slechts éene bestelling ingeschreven :
« À Pieter Draeckx a malines par antoine. — 6 magia (5)
en blanc, 3 Hortulus dores 3 Hortulus sans dor., 2 magia
nat. lie ».
Nadat Plantin van zijne vlucht naar Parijs is terugge-
keerd en zijne drukkerij heeft heropgericht worden de
betrekkingen tusschen hem en Draecx hernomen.
(1) Historiale description de l'Afrique, par Jean Léon. Plantir, 1556.
(2) ANDRÉ THEVET. Singularitez de la france antarctique. Plantin, 15*8.
(3) Hortulus anime leodiensis. Plantin, 1557.
(4) Nouveau Testament. Plantin, 1559.
(5) J.-B. Porra, Magia naturalis. P1. 1560.
310 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
_E
In 1565 koopt deze laatste zeven maal boeken in den
Gulden Passer; sommige bestellingen, als die van den
22" Januari, van den 27° October, gelden voor 72, voor
98 boeken « tant de notre impression que d’ailleurs »;
benevens werken als die welke hij reeds vroeger kreeg
stippen wij aan: Amadis de gaule (1) Emblemata Sam-
bucij (2) en Emblemata Alciati (3), Sentenhiæ veterum pocta-
rum (4), Vargilius (5), Horatius(6), Lucanus (7), Sallustius (8),
Sententie Ciceronis (9), en werken van Erasmus.
In 1566 bestelde hij, in elf maal, 113 boeken en vier
dozijn almanakken; in 1567 kocht hij zes maal boeken
bij Plantin, samen 63 werken; hij kreeg bovendien een
aantal « aultres liures en don pour port de pacquets au.
painctre de Malines » (10); in 1568 levert de Antwerpsche
drukker hem in acht maal 148 boeken benevens almanak-
ken en 150 figuren in-4°; in 1569 bevatten acht leveringen
samen 75 boeken en 25 Vilaamsche cathechismussen voor
eene waarde van 12 gulden 1 stuiver.
De keuze der boeken gekocht door Draecx is niet zeer
afgewisseld ; behalve de reeds vermelde werken zien we
in de rekeningen voorkomen : Aistoria frumentorum
dodonei (11), Clement Marot (Lyon); Decameron (Lyon),
(1) Amadis de Gaule, in-4°, 12 vol., Plantin, 1561.
(2) Emblemata Foannis Sambuci, Plantin, 1564.
(3) Emblemata Andreæe Alciati, Plantin, 1566.
(4) Sententie veterum poetayum, Plantin, 1561.
(5) Virgilius. Opera, Plantin, 1564.
(6) Horatius. » » »
(7) Lucanus. » » »
(8) Sallustius. » » »
(o) Ciceronis ac Demosthenis sententiæ, Plantin, 1561.
(10) Waarschijnlijk Claude Dorizi, die in 1565 herhaaldelijk boeken kocht
bij Plantin. Zie over dezen schilder, Emu. NEerrs, Histoire de la Peinture
et de la Sculpture à Malines, t. I.; en PINCHART, Archives des Arts, t. III,
P. 190.
(11) Plantin, 1566.
04
VU
Ai
d
#
x:
IN DE I6° EEUW 311
Concile de Trente flameng,; Theatre du monde; Anatomia
Valverdi (1); Bybel duytsch (2); de schoolboeken. van
Despauterius; Emblesmes de unis en francois (5), Rey-
nard de vos (4), Melusine, Margaretha van limborch, Hore
en espanol steelsy, en meer andere.
Na den 19° September 1569 zijn de betrekkingen
tusschen Draecx en Plantin onderbroken tot 1572; in
dit jaar komt op het debiet van den eerste nog 1 gulden
7 stuivers voor 2 hand almenachs de hasardt (5) en 24 dis-
cours de ladniral ; in 1579 draagt Plantin de rekening in een
nieuw grootboek over; de tien jaar oude schuld van den
Mechelschen boekverkooper beloopt dan 13 gulden
13 stuivers 3/4; den 27° April 1580 kwam daar nog een
dozijn schoolboeken bij; maar nooït werd de rekening
betaald.
Van 1565 tot 1569 zoowel als véér 1560 kleurde
Draecx landkaarten van Mercator en van Ortelius voor
Plantin ; soms plakte hi] ze op lijnwaad; hij leverde hem
ook kaarten gegraveerd door Geeraard de Jode, Bernaert
van den Putte en anderen.
Den 22° Januari 1565 schrijft Plantin op het debiet
van Draecx : « Je luy ay baille 3 Europa marcatoris et
3 Anglia marcatoris a paindre »; deze zes kaarten komen
« afgeset » terug den 6" Maart en Draecx wordt gekredi-
teerd voor : |
3 Europa marcatoris Afgeset de facon 24 HS SX
3 Anglia marcatoris afgeset 12 patt. de facon (APS ETÉ:
(x) Vive imagines partium corporis humani, P1., 1566.
(2) Vlaamsche Bijbel met houtsneden van Arn. Nicolaï en Geeraard van
Kampen, uitgegeven door Plantin, 1566.
(3) Esnblemata Hadriani Funii, Plantin 1565 ; Fransche tekst, 1567.
(4) Reynaert de Vos, Plantin, 1566.
(5) Van Peeter Hassard van Aymentiers, medecyn te Ludick, opsteller van een
bij Plantin gedrukten almanak voor 1576.
352 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
Toen vrouw Draecx op dien 22° [anuari boeken kwam
halen bracht ze den Antwerpschen drukker kaarten van
Jemme den Fries, van Vopelius, van Geeraard De Jode
en andere : 2 mappa mondi Gemme Frisy aan 32 stuivers
het stuk; 2 Europa Vopelly (1) aan 28; 1 Reinstrome aan
15, 2 Norwege Geraert Fode aan 16; 2 Hollant aan 11; 2
Terra sancta aan 12; 1 Grecia aan 12; 2 Brabant aan 11;
2 Oistland aan 10; 2 Guelderland aan 11 en 2 Frieslant aan
11 stuivers. De vergelijking der prijzen met de sommen
betaald voor het afzetten der Mercator-kaarten laat ver-
moeden dat de reeks van den 22° Januari 1565 niet aan
Plantin werd verkocht, doch slechts voor hem gekleurd.
Den 24° October wordt aan Draecx verleend voor « 17
cartes de diverse sorte que sa femme nous a apporté »,
18 gulden 8 stuivers. Drie maand later worden 6 Europa
en 6 Anglia van Mercator op zijn debet gebracht en daar-
onder vermeld : « Avec 12 Europa pour mettre sur toille
pour nous et 8 Anglia »; den 9° Februari 1566 (2) waren
12 Europa en 8 Anglia opgeplakt en vrouw Draecx bracht
nog 2 Anglia marcatoris terug; Draecx had dus 6 Europa
en 2 Anglha voor zijn winkel gehouden.
Den Februanirs67 seche Plantne:
Reçu de sa femme estant presente en Anvers par la paincture de
4 Europa Mercat. a. 25 s. f. $ s. —
2 fasciculus temporum Latine painctes Here
En daarop volst eene lijst gekleurde en ongekleurde
kaarten; later levert Draecx nog 1 Mappa Hortelyÿ picta
en 2 francia de bernard picta.
(1) Gaspar Vopelius Medebach, te Keulen en te Nuremberg, vervaardiger
van wereldkaarten en van kaarten van Europa, is bekend in Lelewel's
Géographie du Moyen-äge, 1. IT, p. 210.
Eene Universalis charta van Gaspar Vopelius, gedrukt in 1544, is ver-
meld in den inventaris van landkaarten door Viglius de Zuichem bij erfgift
geschonken aan het door hem te Leuven gestichte college (Pinchart, [1, 310).
(2) Zie Mechelsche Boekbinders, blz. 272.
IN DE 10° EEUW 3r3
De landkaarthandel wordt in 1568 druk voortgezet :
Plantin krijgt den 16° Februari 18 kaarten, den 6" Maart
6, den 22" Augustus 38; slechts 25 van dit laatste aantal
werden gekleurd door Draecx :
1568. Adi 22 de Augst.
Ledit Receu de Peeter draex.
4 Mappa vopellij 30 fl. 6 s. —
2 Gallia belg. Jode 16 I F2
2 Palestina van arnaud [Nicolaï] I 4
2 Gallia bernard [vanden Putte| 1 4
1 Gallia Jode 1568 — 15
2 Europa Vopellij 3 —
Il a painct pour nous
6 Europa Mercat. 25 7 10
6 Asia Hortelij 12 3 12
1 Mappa Horteli; —— 12
2 Duitslant Hortel. 2 10
$ Anglia mercat. II 2 IS
s Terra s. Mercat. 10 2 10
HU Se
Den 22° November levert Plantin 2 Europa van Mer-
cator; den 5° December krijgt hi] integendeel van Draecx
13 kaarten, de eene gesneden in hout, de andere in koper
en den 9° Maart 1569 nog de 15 volgende : 2 Asia de
Hortelius, 1 Europa Vopelly, 2 Shangien, 2 Belgica Gerard
Jude, 2 Gallia fude, 2 Mappa Hortelÿ, 2 Germania Fude en
2 Italia fude, voor een bedrag van 14 gulden 6 stuivers.
Met de levering van 1 Anglia Marcatoris door Plantin,
den 30° Maart 1569, eindigt de handel in landkaarten
dien hi; sinds elf jaar dreef met Draecx.
De drukker voorzag dezen laatste wel eens van papier
en perkament : in 1566 vinden wij een riem pot-formaat
aangeteekend en in 1568 twee riemen handpapier,
benevens 3 pond oud perkament en eenmaal 3, eenmaal
13 pond perkament.
Den laatsten Januari 1565 wordt ingeschreven
21
314 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
« Receu dudit | Peeter Draecx]| 1 paire de cousteaux avec
leur gaigne ». Wordt hier niet boekbindersalaam bedoeld,
dat Draecx, wegens verwaarloozing van zijn eerste am-
bacht, niet meer behoefde?
We merkten op dat zeer dikwijls in de rekeningen
gewag wordt gemaakt van vrouw Draecx : van 1558 tot
1569 gaat zij te Antwerpen boeken halen en betalen,
kaarten leveren. De bemiddeling van Bernaert vanden
Putte spaarde haar soms eene reis : hij nam zoowel
boeken voor Draecx in ontvangst als hi] — den 2° No-
vember 1566 b. v. — geld voor hem bij Plantin
bracht.
De Mechelsche landkaartenkleurder schijnt slechts
zoolang bij Plantin klant te zijn geweest als deze hem
arbeid gaf; werden de betrekkingen wellicht gestaakt
omdat Draecx rond 1570 reeds een « impotent ende
ongevallich man » vol « crancheden » werd en onbe-
kwaam om zelfs het afzetten van kaarten, laat staan het
zware boekbinderswerk te verrichten ?
Aert Peeters
Franciscus Vervoort, een Mechelsche minderbroeder
die den 24° November 1555 overleed' (x), ‘schreef een
aantal ascetische werkjes die met weglating van zijn
naam werden « int licht voortgebracht » tigdens zijn leven
en nog een tijd na zijn dood door Jan Verbrugghen,
« erf-prochiaen van Neckerspoel », en door Pater Petrus
Godefridi, van Antwerpen.
Zijne spreuk © Heere wanneer ? wordt echter altijd
(1) [Paquor]. Mémoires pour servir à l'histoire littéraire des dix-sept provinces des
Pays-Bas, 8°, t. VI, p. 233. — Paquot zelf schrijft echter aan Godefridi
een aantal werken van Vervoort toe.
IN DE 16° EEUW 315
onder den tekst geplaatst (1). De uitgevers werden in de
eerste jaren der onderneming bijgestaan door Aert Peeters,
een Mechelsch burger die de boekjes ten zijnent te koop
stelde en woonde in de Adeghemstraat, tegenover het
huis Vander Aa. Het huis der edele familie van dien
naam, in 1647 de brouweri] De Gulden Arend, is nog een
aanzienlijke eigendom met koetspoort en draagt nu num-
mer 44 (2), zoodat Aert Peeters zal gewoond hebben in
het huidige nummer 41, aan welken grooten puntgevel
in 1647 De Kriekenboom uithing.
« Dboec vanden imposten » van 1544 bevestigt dat
Aert Peeters in de Adeghemstraat (nu nog in gewest-
spraak : « de Dêgemstraat ») woonde :
f. 270 (Adeghemstrate). — Aerdt peeters h[uert] voer xvj gul.…..
i) gul. viij s.
Hij was overleden of had de stad verlaten in 1550 :
« Tboec vanden x" ende xx” penninck » van dat jaar
spreekt van hem niet.
Den 15° December 1551 kreeg Peeters, op verzoek van
hemzelf en van Jan Verbrugghen, een driejarig privilege
van den keizer voor het « doen printen, vercoopen ende
distribueren » van « vier Boecxkens ghenaemt ende
ghetituleert, De pane Angelorum, Die woestijne des
Heeren, Des Vyants net, ende dat hantboecxken der
(1) Zie den tricf van Henricus Helstanus, prov'nciaal der Minde:broeders,
aan den aartsbisschop van Trier geschreven den 30 Juni 1551 en overge-
drukt in De Pane Angelorum, Antw., Simon Cock, 1556, en Antw., N. vanden
Weuwee, 1563, en in Dat Vyants Net, Antw.. Si non Cock, 1556 en Antw.,
Jan van Ghelen 1561 : « dat ick.. over vonden hebbe, dat by ors is
eenen godminnenden Minnebroeder te Mechelen gebcren ende daer woon-
achtich, dye dit boeck gheschreven ende vergaert heeft ende oversien, daer
u wecrdicheyt eens deels na is vraghende, ende meer ander boecken die
ghy vint met dit woort. O Heere wanneer? gheteeckent int eynde. Bereet
to uwen dienst, noch levende is, gaende ende staende wel te passe ». enz.
(2) À. Reypams. — De Namen en de horte Geschiedenis der Huizen van Mechelen.
316 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
kerstene menschen, midts gaders die figueren daer toe
dienende » (1).
Het privilege kon geen onmiddellijk uitwerksel hebben
voor Die Woestiÿne des Heeren, want pas een jaar
vroeger, den 31" October’ 1550, had de Antwerpsche
printer Hans van Liesveldt eveneens een driejarig pri-
vilege gekregen voor het drukken van dit werk. Het®
kwam bij hem van de pers in 1551 en was «int licht
voortgebracht vanden eerweerdighe(n) Pater, Petro Gode-
fridi ». Die eerste uitgave der Woestijne is een met niet
bijzondere zorg gedrukt 8° van 328 ongenummerde
bladen, met een aantal kleine houtsneden in den tekst.
Op het verso van het titelblad staat eene groote houtsnede
voorstellend een monnik biddend bij den gekruisten
Christus; op een wimpel leest men © heere wanneer ; die
gravuur werd door den drukker gebruikt in Vervoort’s
Des vyants Net van 1552 en, zonder dat daartoe aanleiding
bestond, in het naamlooze werkje Den troost Gcds,
verschenen in 1562 en tweemaal gemerkt met de
spreuk der Antwerpsche rederijkerskamer De Goudbloem :
« Groetende 1n duechden ». De bedoelde uitgave der
Wocstyne is in veertig « dachreysen » verdeeld; bl. 314°
eindigt de tekst en wordt verteld : « Eerst is dit boeck
van eenen Godminnende Minrebroeder gescreven, te
Mechelen gheboren, namaels vanden Eerweerdighen Pa-
ter, Petro Godefridi int licht ghebrocht », enz.; onder die
verklaring : © Heere wanneer ; op de ommezijde begint
« Een soet sermoon opten Paeschdach vander verrysenisse
Jesu Christi ghebenedijt », dat op het laatste blad recto
eindigt en nogmaals gevolgd is van F. Vervoort's spreuk.
Het overige dier voorlaatste bladzij wordt ingenomen
door het privilege en het colophon.
(1) Delafaille drukte (b1. 189) het privilege over volgens den tekst opge-
nomen in Des Vyants Net (Antw., Hans van Liesveldt, 1552).
IN DE 10° EEUW 317
Op de leest van deze Woestine zullen verdere uitgaven
der werken var Vervoort geschoeid worden ; in vele zal
de schrijver op een printje worden voorgesteld biddend
op Golgotha ; de toelichting nopens zijn persoon zal niet
ontbreken, zoo min als het komplimentje tot een of meer
bezorgers der uitgaven.
Aert Peeters en Jan Verbrugghen konden dus, zoolang
October 1553 niet voorbij was, van hun privilege voor
de Woestijne geen gebruik maken; en wezenlijk hebben
zij, VOOr zooverre ik weet, ze niet benuttigd; maar zi]
haastten zich de drie andere werken in druk te laten
brengen. Zi] wendden zich eerst tot Hans van Liesveldt;
reeds den 29° Maart 1552 leverde hij hun Des V’yants Net,
onder opzicht van druk, papier en illustratie veel beter
verzorgd dan de Woestiyne :
© Des vyants || Net | der boofer wercken | raet | vi- | fioenen | ende
bedriechlijcher foeckelijcheyt | || ende sijnder verholender Jtricken | daer-
der || vele in allen Jlaten mede worden gehou- | den ende gheuangen |
eïde ghebracht ter eewi- || ger verdoemenifle. Door den E. H. Mee- |
Jter Jan van Brugghe int licht ghe- || brocht| Erf Prochiaen van || Necker-
fpoel | Tot | Mechelen. : [Houtsnede : rij duivels een net spannend om
een vrouw (de ziel) die de hand opsteekt tot God, verschijnend in de
wolken|. Cum Gratiaet Priuilegio || Imperiali. | [Op bl. 155” :] Gheprint
Tantwerpen bi my Hans van || Liefueldt | ghefworen Boeckprinter der \
K, M. woonende op die Camer- || poort brugghe | inden [chlt | van
Artoys. || Int iaer ons Heeren. M. D. ende L IT || den xxix. Jlen dach
van Meerte. ||
In-8°, 155 ongenummerde bladen gemerkt Aij-Uïj;
veertien houtsneden; de spreuk © heere wanneer staat
aan het einde van den tekst; b!. 153, dezelfde houtsnede
als achter den titel der Woestine van 1551; dan volgt het
privilege voor Verbrugghen en Peeters; op het verso van
het laatste blad, houtsnede : eene vrouw met het
Mechelsch wapenschild (zonder het adelaarschildje), ge-
merkt FECIT PETRYS | VAN DER BOERCHT 1552.
318 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
De Pane angelorum en Thantboecxken der Christenen men-
schen verschenen in 1552, het eerste den 20" Augustus,
het tweede den 12° October, te Leuven, bij Reinier van
Diest; die uitgaven zijn merkwaardig omdat zij het
adres van Aert Peeters omstandig opgeven :
€ Dit is het || Boeck vanden hey | lighen Sacramen | te | ghenoembpt |
| De pane an- || gelorum. | Met Priuilegie. | [Omlijsting in houtsnede
voorstellende bijbelsche scenen, gemerkt P B (Petrus vander Borcht)|.
[BL 192%: 1] (1) Gheprint binnen Loven in die Legherftrate by my Reynier
van Diet ghefworen Boeck-printer. Int jaer ons heeren M. D. ende L II.
den xxJien dach Augufii. [Zelfde bl, verso : | Men vintfe te coope tot
den buyfe van Aert Peeters, woonende tot Mechelen in die Eeghemfirate,
teghen over het huys van der AA.
. In &, 192 ongenummerde bladen gemerkt Aïj-Z ii].
Goth. letter. Op het verso van het titelblad staat eene
houtsnede voorstellende een monnik biddende véér
Christus aan het kruis; achter den monnik, twee heili-
pen; in het Nérschiet een zichthopeMechelen-#hees
Mechelsch wapenschild versiert den bidstoel van den
monnik; vo6r hem, tusschen den rand der plaat en het
kruisbeeld, de spreuk o HEERE | WAYNEER | B.[roeder|
F.{ranciscus] V.[ervoort| | .
BI. 2°, onder een kopstuk in houtsnede, luidt de meer
uitgebreide titel :
+ Panis angelorum. || € Leerende vander grooter liefden | die ons
die heere bewefen heeft | hem || feluen ons geuende ende latende in- |
den weerdighen heylighen facramen- | te. Ende hoe mij [sic] ons daer
toe weer- || delijck fullen bereyden om die vruch | ten te ontfanghen. Int
(1) Aan het exemplaar der Mechelsche stadsbibliotheek ontbreekt het
laatste blad; ik heb geen ander exemplaar gezien. De teksten van dit laatste
blad zijn ontleend aan PaouoT, Mémoires, 89, t. VI, p. 344, die het werk aan
Godefridi toeschrijft maar het niettemin ook vermeldt, doch bondiger, in
zijne lijst der werken van Franciscus Vervoort (t. VI, p. 234).
IN DE I0° EEUW 319
licht voort || ghebracht vanden Eerweerdighen || Pater (Petro Godefridi)
generael | Minifter vanden broeders ende [u- | Jters der derder Regulen
finte Fran | cefci | van het cappittel van Zep || peren | ende ouerste van |
Tconuent van Ant- | werpen der [el \ uer oorde- | nen. |
Een drietal houtsneden met het monogram van Petrus
vander Borcht zijn, benevens andere, herhaaldelijk in
den tekst gebracht.
Op. bl. 90° vindt men eene belangwekkende lijst van
boekjes die te koop waren of zouden gesteld worden bi]
Aert Peeters:
€ Een regilierken van veel goeder ende deuoter boecxkens | die
welcke fom-mighe ghedruckt zijn | ende sommighe diemen bij der hul-pen
gods noch druc-ken fal.
€ Éerjt is dit boeck met meer andere gode ende goddelyche leerin-
ghe | doer eenen godminnende Minderbruer ghefcreuen tot Mechelen
gheboren | als. Die Woeftijgne des heeren | vander paflien. Ortulus
anime | een gebeedeboecxken alder kerftenen menfchen. Tvijants net | hoe
wij Godts wercken fullen bekennen wt des boosen gheefis wercken | met
alle [yn ingheuen | ende [yn temptatie wederftaen. Den wech ter nouiti-
en | daer alle gheefielijcke menfchen door worden gheleert | om te comen
tot alle volmaecktheyt ende duechd faembeyt des leuens. Conincks wijn kel-
der | trooftelijck voor alle bedroefde fondighe herten. Den gulden berch
der kennifle Godts | fpreeckende van een fcouwende leven. Op Davidts
Pfalmen tfamen | die verclaringhe nae die vier Doctoren der heyligher
kercken | ende op elcken Pfalm een fermoon | voor alle gheeftelijcke
persoonen | wien dat dwoort Godts niet en wordt ghefayt. Het Cransken
des leuens ons heeren met [yn figuren ende goede ghebedekens. Den
wijngaert des heren | daert int cort [eer vierich wordt befcreuen die
pallie des heeren. Op Cantica veel [ermoonen vander volmaecktheyt,
ende die liefde Godts. Vander verfmadeniffe des weerelts | ende der
Jonden | ghenoempt den Scadt der wijfheyt | voor alle ionghers goet.
Het Hemelfche Hierufalem | vander glorie des eewighen leuens fbre-
chende.
Defe Jyn naemaels vanden eerweerdighen Pater (Petro Godefridi)
generael Minifier int licht ghebracht ter eeren Godts | ende falichheyt
alder menfchen | met behulpe van veel gheleerde ende eerweerdighe
mannen | ende borgheren van dijer
320 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
[bl. r91*:] /?adf voorfcreuen | daermen die oock
allijt te coope vindt | als in die Éegem
Jirate totten huyfe van Aert Peeters
Wiens namen dat moeten blij-
uen ghefcreuen int boec des
leuens t/amen | daer wij
Jullen worden gefbijfi
van het broot der
Ingelen |
Als
ghij
nv hebt
verfiaen | [a-
lich die den bee
re dienen ende
bemin-
nen |
want |: in
zya vruechde [ul
len gaen } daer ons door
Jefum blijfcabp fal worden
gegeuen | God blotelijck te ge-
bruycken warachtich | die daer
dz opperfte goet is almachtich. Amen.
Het zetsel dezer bladzijde vormt dus het beeld van
een kelk.
Op bl. 191" staat het privilegie verleend aan Peeters
en Verbrugghen, den 15° December 1551.
Ziehier de beschrijving van Thantbocxhen, naar het
exemplaar der bibliotheek van de Leuvensche Hooge-
school :
Thantboex- | ken der Chriflenen | menfchen | | Leerende den cort-
Îlen || wech alder duechden || om te comen tot der || liefden Gods | ende
alle volmaectheyt | des leuens. || Met Gracie ende Priuil. | [Omlijstiog :
dezelfde houtsnede als op het titelblad van De pane angelorum; daar-
onder :] € Zot Mechelen | Ten huyfe van Aert Peeters | in | die
Eeghemftrate | teghen ouer | Thuys Vander AA. | [BL 200° :| € Ghe-
l
IN DE 10° EEUW 321
print binnen Louen in die | Legher ftraete bij mij Reynier van || Dieft |
ghefworen boeckprinter. | M. D. ende LIT xij. Octob. |
200 ongenummerde bladen 8°, gemerkt Aij-bbiiij.
Goth. letter. Op het verso van het titelblad staat de
houtsnede die men achter den titel van De pane angelorum
vindt.
BI. 3°, na den « prologe », een meer uitgebreide titel :
€ Fier beghint dat hant | Boecxken der kerfienen menfchen | vol
alder faligher leeringen | ende vierige ge- | bedekens | met oeffeninge der
daghen || Hoe een kerflen menfch zijn leuen [al | reguleren | in wat
flaet dat hi is | || om falich te worden | nae | dat ghebodt Gods. | Int
licht voortgebracht vanden Éer || weerdigen Pater (Petro Godefridi). |
Tusschen het 14° en 15° kapittel, bl. 150°, vindt men
eene lijst van boeken en nogmaals het adres van Aert
Peeters. Men bemerke dat de lijst niet geheel overeen-
stemt met diegene welke in De pane angelorum werd opge-
nomen; men vindt er namelijk niet meer in : Den wech
ter novitien, Den gulden berch, het Cranshen des levens (dat
echter slechts een ander titel van Dat gulden ghcbede
boecxken schijnt te zijn), Op Canhca, Den Scadt der wysheyt
en Hemelsche Hrerusalem. Integendeel worden Die woestigne
en Panem, benevens Die medicuyne der sielen vermeld :
€ Dit boeck is ierf} van eenen godminnende minrebruer ghefcreuen |
te Mechelen gheboren | met defe naevolgende. Die Woestijne des Heeren |
leerende vander passieu [sic] ons Heeren. Panem angelorum | vanden
gebenedijdea facramente tracterende. Die medicijne d fielen | een boecx-
ken om di frecken te vertrooflen | ende tot een falich eynde te bringen
Ortulus anime | een gebede boecxken om inder kercken te draghen. Den
wigngaert der fielen | corter dan die Woeftijne | die pallie Ihefu ver-
clarende. Dat gulden ghebede boexken | met dat leuen lefu in figueren
ende oratien geflelt om daghelijcx daer svt te lefen. Conincx wijnkelder
trooftelijc alle bedroef de herten. Dauids Pfalmen met een clein declaratie
aen elcken Pfalm een fermoon geftelt voor geeltelijcke perfoonen | die
gheen fermoonen en hebben ende dien dagelijcx fonder verfaen lefen.
322 | BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
Tvyants net leerende hoe een menfch in valfche contemplatie vanden
vyant niet bedrogen en fal worden | ende hoe wi die gheeft wt die natuere
Jullen bekennen | ende die geeften proeuen oft fi wt God zijn | oft nx &c.
Defe tfamen syn ouerle;jen van Njceyden geleerde mannen | ende nae
met grooten coft ende aerbeyt ter eeren gods ende falichz alder menscen
var die heeren ende veel eerweerdighe macnen | der flad van Mechelen |
ende vanden voorf. H. Petro Godefridi int licht gebrocht | ende om haer
duecht wulle ende groote falichz | fo worden fi mz des Keyserlijcker
macht ende priuilegie gedruct op dz de menfcen | gocde boccken coopende
falichlijc geleert fouden woorden. Ende men vintfe te coope tot Aert
Peeters | tegen ouer het huys vander AA | in die Eegemlitraete. Tot
Mechelen.
Daaronder : € O Heere wanneer.
BI. 197* krijgt de tekst een gedagteekend bijvoegsel :
Anno domin M. D. LIL May. xxxi Het badt eens een deuoot
Bagijncken | eenen Religioes | dat fi [sic] haer lereen [sic] fleruen
mochte. Hij vraechde haer wat dat een gheftoruen menfch was | ende sy
begecrde dat van bem te hooren | ende hier in gheleert te worden.
Die les eindigt bl. r198*; de spreuk van F. Vervoort
staat er onder alsmede cen citaat uit « Yohannes int .xx1.
Cap. », welke dikwijls ook in andere uitgaven op die
spreuk volgt.
Op bl. 198°-r90° is het bekende privilege overgedrukt.
BI. 200* is wit; boven het colophon op bl. 200? staat een
houtsnede voorstellende eene vrouw die het Mechelsch
wapenschild houdt; de gravuur is geteekend : FEcrT
PE : | TRUS VAN | DER BOERC | HT 1551. |
De tekst is bovendien opgeluisterd met 45 gravuren,
voor welke echter slechts 22 drukblokken gebruikt zijn,
waarvan sommige drie en viermaal benuttigd werden.
Men onderscheidt niet min dan zeven stellen platen;
eene reeks van drie werd eenige maanden vroeger door
Hans van Liesveldt in Des Vyants Net geplaatst; twee
andere houtsneden zijn gemerkt met monogrammen van
Petrus vander Borcht; zeven, die geen halve bladzi]
CES SEE SEAT
IN DE 16° EEUW 323
vullen, schijnen uit het begin der eeuw te dagteekenen;
er is een Christus aan het kruis, een zeer schoone Ecce
Homo, een Maria Magdalena, alle drie blijkbaar van
verschillige graveerders; eindelijk heeft de drukker een
stel van zeven groote gothieke platen — scenen uit de
Passie — gebruikt, die wellicht in metaal zijn gesneden
en waarin wit en zwart wondervol harmonisch verdeeld
zijn.
Het privilege van Aert Peeters voor het uitgeven en
verkoopen der vier gemelde boekjes werd niet vernieuwd
en het blijkt niet dat hij er ooit een kreeg voor andere
werken.
In een tweede uitgave van T'hantboccxken (Brussel,
Michiel van Hamont, zonder jaartal) beroept zich de
drukker op het octrooi dat in 1551 aan Jan Verbrugghen
en Aert Peeters werd verleend. De houtsnede, die achter
den titel staat, is eene navolging van diegene welke men
op het verso van het titelblad der uitgaven van 1552 en
van De Pane Angelorum, 1552, vindt maar hoewel de bid-
stoel van den monnik insgelijks het Mechelsch stads-
wapen draagt zijn de initialen van Broeder Franciscus
Vervoort onder zijne spreuk, wonder genoeg, vervangen
door N.K.
Van Die Woestijne des Heeren verscheen in 1554 bij Jan
van Ghelen, te Antwerpen, eene omgewerkte uitgave die
te koop was te Mechelen, aan de poort van het Begijn-
hof; het privilege, verleend aan den drukker, dagteekent
van den 11° [uni 1554; in 1557 herdrukte Jan Roelants,
te Antwerpen, de eerste editie zonder vermelding van
een Mechelschen verkooper; te Leuven verscheen het
boek in 1575 bij P. den Smith en in 1586 bij Jan Maes
en Peter Fabri; H. Verdussen, te Antwerpen, drukte
het nog in 1599 en in 1672.
Des Vyants Net verscheen nog in 1556, bij Simon Cock,
die een privilege van den 11° Juni 1554 inroept; bij Jan
324 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
van Ghelen, in 1561; bij Pauwels Stroobant, insgelijks
te Antwerpen, in 1597 en in 1609; van Peeters is in
die uitgaven geen spraak meer.
Simon Cock leverde in 1556 een herdruk van De Pane
Angelorum, nogmaals met privilege van den 11" Juni
1554; Nicolaas van den Wouwere, te Antwerpen, drukte
het werk in 1563.
Aan de Poûrt van het Begijnhof
Tot 1585 lag het uitgestrekte en dichtbevolkte Begijn-
hof buiten de stad, tusschen de Dijle en den Antwerp-
schen steenweg. Ten gerieve der talrijke devote dochters
zullen wel al vroeg gebedenboeken en geestelijke trac-
taatjes op het hof zelve te koop geweest zijn. In 1554
werd aan de poort een boekwinkel gehouden, naar
blijkt uit het colophon van eene omgewerkte uitgave der
Woestyne des Hecren :
€ Dye wocjlij- | ne des Heeren | leerende hoe een goet | kerften
menfch | Chriflum | dlicht der waer- | heyt | ende ald duechden fal
navolgen in defe duyfler | woeflijne des bedrocfde werelts | in alle
volmaect || heyt. Metten Apojlel sprekende. Verre fi van mi | er- || gens
inne te verblijen | dan inden cruce Jefu Crifhi | | gebenedijt. Nu wed
vanden Autoor des boecx (1) feer || meerflelijc met arbeyt Nbetert |
ende die .xl. dachrey- | fen op .30. ghebrocht | daer alle materie in
befloten | wort | Int licht gebrocht | vanden Eer. Pater Pe- || tro Gede-
fridi | [sic] Generael minifler vanden Bruers || ende Suflers des derde
regels S. Francifci. Ende || ouerfle vant Conuent van Antwerpen des
\ Jeluen Oordene. \ € Te Mechelen fuldy my vinden aen die |
baghijne poorte. | Defe Boecken tfamen defer flede | Jegghe ick v |
voorwaer claerlijck Sijn vanden Fer. heeren met || haer profijt den
armen ghegheuen. Diet aldus ver- | re met lijden ende tranen hebben
(1) Over dezen schuilnaaim (Franciscus Vervoort), zie V. A. DELA Mon-
TAGNE, Schuilnamen en Deviezen uit vroeger Tia (Tijdschrift voor Boek- en
Bibliotheekwezen, 1° jaarg., blz. 166).
IN DE 10° EEUW 325
moeten befueren deer- || lijck. Wilt Jefus minnelijck hem | sic] allen ver-
leenen || voor eenen loon | fijn eewich leuen. AMEN. \ € Met Gratie
van de vier Evangelisten en van Kerkvaders] [BL 140*, in fine:]
€ Gheprint Thantwerpen | op die lombaerde vefte | || inde witten Hafe-
wint | by Jan van Ghelen | || ghefworen boecprinter der Key. Ma. |
Anno M. CCCCC. ende .Liii. | den xx. Septembris. || € Ende men
vindtfe noch te coope tot Mechelen || opt groot Baghijn hof aende poorte. ||
164 ongenummerde bladen 4°, Goth. letter (titelblad
rood en zwart). Houtsneden van Petrus vander Borcht,
Ant. de Worms, andere gemerkt met monogrammen,
waarvan ‘t eene de letters H D, 'tandere R bevat; andere
houtsneden nog, naar Albr. Durer. BI. 153° sluit het werk
met Vervoort’s spreuk O Feere wanneer en begint :
€ Een foet Sermoen || opten Pae/chdach vander verrijfeniffe Jefu |
Chrifti ghebenedijt. |
Het eindigt op bl..163°, insgelijks met de spreuk van
Vervoort en is gevolgd van :
€ Den Regifter van de || Boecken die corts in die printe nv fullin
comen || ter eeren Gods ende alle fielen salicheyt.
Die woeflijne des heeren. Tviats net nv Ybetert. || Coninckx wijn
kelder. Marie feuen blij{chappen. | Medecijn boeck der Jielen. Maria
Jeuen wee. || Den boom des Leuens. Den Kerften Ridder. || Dat gheefte-
lyck trifoor. Panis angelorum. || Medecijn boeck der dwalende gheef-
ten. | Calomne der waerheyt. Den berch van myrren. | Ortulus anime.
Leliendale der contemplatien. | Gulde ghebee boeck. Boeck d'goddeliker
wijf{hz. || Bruygoms Mantel. Key[ers munte. || Dat roofe cransken. Den
minnenbrief d' fielen. | Hantboeck der kerften menfchen. || Der maech-
den Mey. |
In deze lijst komen reeds voor Calomne der waerheyt,
van Jasper Kersavent, en Den berch van myrren, van
Antoon Vervoort. Wordt met Den Kerflen Ridder eene
nieuwe uitgave bedoeld van het werk van Erasmus? Vast
niet : dat werd immers onder zijn tweeden titel, den
326 : BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
kerften reghel, in 1550 op de lijst der verboden boeken
gebracht. |
BI. 164° wordt gewag gemaakt van het « octroy » ver-
leend aan den drukker; het stuk was « Ghegeven tot
Bruesel»,"den115%funtr554:
De Mechelsche bezorgers der uitgaven van Vervoort ’s
geschriften lieten ook het adres van het boekenstalletje
van ‘t groot Begijnhof plaatsen in Tkeysers Munte en in
Medecyn der Sielen :
© Theyfers | Munte oft het Scijs boeck | lee- | rende wat een goet
kerfien menfch || is | ende aen wat teeken datmen dat || bekennen fal |
ghelyckmen eenen penninck || is bekennende aen fijn Munte ende aen
fin opschrift. Int licht ghebracht | door M. | lan verbrugghen |
Prochiaen " van Neckerfpoel tot | Mechelen. | Prouerb. I Cap. || Si
lactauerunt te peccatores ne acquiefcas. | € Hoenick inden mont | brengt
die ziele | inder hellen gront. || € Gheprint Thantwerpen by Jan van
Ghelen. || Ende men vintfe te coope tot Mechelen || aen dye Baghijnen
poorte. | Met Keyferlijcke Preuilegre van vier Jaren. | [bl. 16] € Ghe-
print Thantwerpen bi Jan | van Ghelen Anno. M. CCCCC. ende Lv. ||
Den i. Februarij.
16 ongenummerde bladen 8°. Titel zwart en rood,
Goth. letter; een houtsnede van Petrus vander Borcht,
drie andere zonder merk. BI. 16 wordt bondig vermeld
het octroy verleend den 11° Juni 1554. Het beschreven
exemplaar is in de Mechelsche stadsbibliotheek.
€ Medecijn der | Jielen | voor alle menfchen | gee- || ftelijcke ende
weecrlijke || feer profijtelijck. | Leerende hoe bem eick Kerften men/ch
fal | Jchicken | om een falighe doot te fteruen. | Ende hoemen die fiecken
fal fiercken | leeren | | ende vermanen in haer wierfle. | Door Meejter
Jan Verbrugghen int \ licht ghebrocht | Erf Prochiaen | van Necker/-
poele | tot Mechelen. || x | € Men vintfe te coope | tot Louen | | bij
mij Reijnier van Dieft | ghefworen | boeckprinter | Ende tot Mechelen |
aen die Be- | gijnen poorte. | Met Gratie ende Priuilegie | der K. M. |
Het exemplaar der stadsbibliotheek van Mechelen, het
eenige van die uitgave dat ik onder oogen kreeg, heeft
DER RTS FE DLE o
IN DE 16° EEUW 327
slechts de quaternen A-L en is voor een goed deel onvol-
ledig. Ongenummerde bladen, 8°. Goth. letter.
Slechts in die werken van F. Vervoort, voor welke Jan
van Ghelen privilege bekwam den 11° Juni 1554, werd
gezeod dat zij te koop waren aan de poort van het
Mechelsch Begijnhof. Simon Cock kreeg denzelfden dag
privilege voor De Pane angelorum, maar toen hi het werk
twee jaar later drukte bleef de aanduiding der Mechel-
sche verkoopplaats weg. Den 13° Juni 1554 werd aan
Jan van Ghelen « octroy » gegeven voor Bruygoms Man-
lelken, vanden inwendighen nauolghen des leuens ende des
cruycen ons hefs Heeren Thesu Christi, den mensch leerende
ende eyntelyck brengende tot alder volcomenheyt. Door Petrum
Godefridi, enz. (ondanks deze laatste bevestiging toch een
werk van F. Vervoort, want bij het einde van den tekst
vindt men dezes spreuk), dat hi] hctzelfde jaar drukte
zonder gewag te maken van het Mechelsch Begijnhof (1).
Den 21" Juni 1554 gaf de Raad van Brabant hem een vier-
jarig privilege voor Medecyn der sielen, die hi] herdrukte
in 1557, 1559 en 1566 (2), en voor Beghynken van Mechelen.
Daer den reghel inne staet, hoe elck beghinnende goet mensche
sal comen totter volmaectheyt der duechden tot ter heylicheyt
ende puerheyt des herten, door den eerweerdigen hcere, heere
Anthuemis veruoort, cer Prochiaen vanden Beghiyn houe te
Mechelen, ende Laicentraet inder heyligher scriftueren, dat den
18" Augustus 1556 van de pers kwam en door hem werd
herdrukt in 1559 (latere uitgaven : Leuven 1604 en
Antw., G. Lesteens 1634); van het boekwinkeltje der
Mechelsche begijnen is daarin geen spraak meer.
(1) Andere uitgaven : Aniw., M. Huyssens, 1607 en H. Aertssens, 1646;
E. H. J. Reusexs, in de Biographie nationale (onder P. Godefridi), kent eene
Fransche uitgave (Atrecht, G. de la Rivière, 1596).
(2) Jan Rozlants gaf Medecyn uit in 1558, met vermelding van de toelating
tot drukken verleend den 21° Juni 1554.
328 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
Pater F. Servaas Dirks {Histoire httéraire et bibhogra-
phique des Frères mineurs de l'Observance de St-François en
Belgique et dans les Pays-Bas) kent van F. Vervoort's
Hortulus amme eene Brusselsche uitgave van 1602, en
van diens Gulden Ghebeden boeck eene uitgave bi
Godtgaf Verhulst, Antw., z. j.; beide boeken waren
« approuvés le 11 juin 1554 »; wellicht wordt op het
titelblad der eerste uitgaven van die werken gezegd dat
ze te koop waren aan de poort van het Mechelsch Begijn-
hof? Ik heb die eerste editie’s niet gezien. Jan van Ghelen
kreeg, den 27" December 1564, een nieuw « octroye »
van drie jaar voor Hortulus Anime, « wt dien zijren ter-
mijn van zijn eerste consent oft Octroye is geexpireert.…
ende om by den suppliant zijne groote excessie| ve] cost,
die daer omme gedaen, so inde Lijsten te doen sniden
als anderssins te recuperel ren] » (elke bladzij heeft name-
ljk als omslijsting eene houtsnede van Petrus vander
Borcht); de nieuwe druk is van 1565. R. Velpius, te
Leuven, drukte het boek in 1574 voor zich en voor Jan
Foulaert, van Antwerpen. Paquot zegt (onder François
Vervoort) dat Ortulus anime, « vers 1552 » verscheen, en,
« corrigé », bij Jan van Ghelen, in 1556 « ou environ ».
Het Gulde Ghebeden-boeck beleefde uitgaven te Antwerpen,
bij P. Stroobant in 1615 (in dit boek worden twee goed-
keuringen ingeroepen, de eene van 1580, de andere van
1615; er zal dus wel eene uitgave van c. 1589 bestaan),
bij ]. Trognesius in 1616, in 1627, bij H. Aertssens in 1638
en bi] Godtgaf Verhulst in 1672 (deze laatste is niet de
datumlooze die Dirks kent); al die uitgaven bevatten een
« Prologhe met een ootmoedige gediensticheyt des
Auteurs, tot den eerweerdigen Heere M. Merten de
Cuyper van Mechelen, Doctoor inder Godheyt, Bisschop
van Calcedonien, Suffragaen van mijn Heere van Came-
rijck, ende Abt van S. Crespijn », welke voorrede steeds
onderteekend is : O Heer, wanneer ?
ER LUS ra se
iN DE 10° EEUW 329
Dat al die boekjes echter wezenlijk aan de poort van
het Begijnhof te koop lagen is wel buiten twijfel. Al ïs
het niet zeker dat de werken, waarvan de titel werd
opgenomen in de lijsten die men vindt bij het einde der
vroege uitgaven van de geschriften van F. Vervoort, alle
gedrukt werden, wât daarvan de pers verliet zal zeker in
het winkeltje der begijnen aftrok gevonden hebben. Bi]
de uitgaven, die we reeds kennen, zijn nog te voegen :
Een seer nutte bediedinghe ende wtlegginghe vanden alder-
heyligsten sinte Gregorius den Paus, een dal der claertste licht
vander gheheelder Kercken op de seuen Psalmen der pemtentien
vanden Coninck David (in fine : O Heere wanncer), Antw.,
Jan van Ghelen, z. j, met privilege van den 17° Decem-
ber 1560 (Bibl. Museum Plantin-Moretus); De Sermonen
ende manieren van leuene des Godlyckste ende heyhichste
Bernaerdts alreclaerste Doctoor ende honichvloeyende Leeraer
ende Abt van Clarendale tot ziÿnder Suster, waer 1nne
gehouden wordt die Somme van allen duechden, seer noote-
lc totter Christen Reliai, die God begeeren te behaghen
(in fine : O Heere wanneer), Antw., Jan van Ghelen,
1557, met privilege van den 31" October 1557 (Bibl.
Museum Plantin-Moretus); Het Bruylocht Cleedt der
Liefden Gods, verclarende hoe seer dat ven yegelyc Christen
mensche van noode is totter sahcheyt, ende wat groote wonder-
lücke vruchten die Charitate in dye siele der menschen 15
werckende. Ghemaeckt by broder Frans Veruoort, ghecorri-
geert ende int licht gebracht by den Ecerweerdighen Heere
Broeder Hendrik Pippinch, Mimister Provinciael van Neder-
duytslant, Antw., Peeter van Keerberghen, 1566 (Stads-
bibl. Antw.). Van Antoon Vervoort zal men er zeker,
benevens Beghijnken van Mechelen, gevonden hebben : Den
Berch van Myrren..… Docr M. Anthomius van der Voort…..
Prochiaen van dat groot Baghyn hof van Mechelen, Antw.,
Jan van Ghelen (volgens den catalogus der veiling Aug.
De Bruyne, n° 926-927).
22
330 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
Vermoedelijk is de boekwinkel van ‘t groot Begijnhof
terug ingericht zoodra de begijntjes in 1595 hun nieuw
hof binnen de stad gevestigd hadden. Hij bestond nog
in 1630 : den 9° December van dat jaar werd aan « Joufr.
Anna de Man, Begijne op ‘*t groot Begijn-hof van
Mechelen », privilege verleend om « te moghen doen
drucken, vercoopen ende distribueren een Boecxken
bedeelt in tvvee deelen gheintituleert den blyden Requiem
ende het Cloosterhen der gheestelyche verrysemisse ».
De titel van het eerste deel luidt :
Den Boeck der i gheefteliicke fanghen | Bedeelt in twee deelen | den |
bliiden requiem || ende | ghelvckighe vyt-vaert | Van een falighe fiele,
die om tot oprechte inwendighe | rufle te comen, haer [elven met alle
creaturen gron- | delijck in den Heere af florf. Het welck den rechten ||
wesh is tot het Clooflerken der gheeflelijcke || Verrijfenifle, oft van
ontwordentheydt | || d’welk het tweede deel 15 || van defen boeck. | Door
eenen Religieus van d'Oorden van finte Francois | ghenaemt Minder-
broederen Capucynen | In omnibus Requiem quæfiui. Eccli. 24. || In alle
dinghen hebbe ick rufle ghefocht. | [Naamcijfer I H S in houtsnede]
T'hantwerpen, | Bij Hendrick Aertffens, inde Cammerftrate, inde || witte
Lelie. Anno 1631. Met Gratie ende Priulegie. | Men vercooptfe tot
Mechelen opt groot Begijnhof.
Lysbeth Draecx. — Jan vanden Poel
Lysbeth Draecx, die in 1562-63 door de stad betaald
wordt voor het inbinden van registers en in de stadsreke-
ningen van 1570-71 en 1573-74 nog « boeckbinnersse »
genoemd wordt, stond evenals Peeter Draecx met een
boekenkraam aan het stadhuis. Hoogst waarschijnlijk
was hij haar broeder en had zij van hem het boekbinden
geleerd. Het mensch was uittermate gedienstig voor de
« heeren vander weth »; zij reinigde jaren lang — van
1557 tot 1575 — de « logie » van het stadhuis en spande
er bij zomerdag een zeïl om de vroede magistraten tegen
de felle zon te beschutten; zij leverde doek voor dit
IN DE 10° EEUW 331
scherm en verder almanakken en andere boekjes; slechts
wanneer Zi] haar kraam naar de Yzeren Leen verplaatste
en ze bij de « heeren » uit der oogen, uit der harten was,
kreeg Peeter Draecx voor de eerste maal van het stads-
bestuur eene bestelling boeken.
Geen enkele maal is in de stadsrekeningen spraak van
haar echtgenoot, Jan vanden Poel; alleen een vluchtige
aanteekening in het journaal van Christoffel Plantin,
wanneer Lysbeth Draecx in 1576 de rekening van haar
man komt vereffenen, leert ons dat zij vanden Poel's
weduwe is en daarmée is verklaard waarom ook zij in
dat jaar als boekverkoopster verdwijnt en tevens waarom
zij in het vertoogschrift van Draecx en consoorten niet
genoemd wordt. Om de eigenaardigheid van sommige
bijzonderheden worden hier de posten der stadsrekening
aangehaald, die Lysbeth Draecx betreffen en die in het
opstel over Mechelsche boekbinders geen plaats vonden :
1557-58, f. ij° Ixxxv. — Betaelt Lysbeth draeckx boeckvercoopersse
van dat dezelve seker cleet gehangen heeft voir stadth[uis] tegen die
sonde per ordonn. xH]:S:
1561-62, f. ije xxviij. — Betaelt Lysken draecx boeckvercoopersse
van dat de zelfue binnen desen geheelen Jaere gecuyst ende gerey-
nicht heeft onder de logie vanden stadthuyse mitsgaders van divers-
sche almanacken soe in scepencamere, secretarye dekenye ende inden
conthoire gelevert al binnen den Jaere eenentsestich per ordonn.
vj &£.
Zelfde rekening, f. ïij° xxxvij'° — Betaelt Lysken draecx cremersse
onder stadthuys van sekere cleet by haer gecocht omme tsomer
daechs te hanghen onder tdack vander Logie vanden stadthuyse
tot bescherminge vander sonne voir mynen heeren vander weth
REXIS,
1562-63, f. 320. — Betaelt Lysken Draecx boeckvercoopersse van
dat de selve binnen desen Jaere gereynicht ende gekeret heeft de
logie vanden stadthuyse, mitsgaders vande leveringe van diverssche
332 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
almanacken ende van dbinden vande groote registers vander stadt
rekeninge in hoorne copperkels in Decembri Lxij. Per ordonn. ende
quitan. tsamen beloopende (1) XL NISS-
Zelfde rekening, f. 331.— Betaelt Lysken Draecx boeckvercoopersse
onder stadthuys van dat de selve geleuert heeft sekere twee groote
horne vellen tot de groote rekeninge vander stadt in Decembri Lxi
ende vande selve te doen bindene. Voorts van twee nyeuwe charten
vande geconcipieerde schepvaart vander Masen ende acht valuatie
boecxkens by haer der stadt gelevert tsamen (2) vij £iijs.
1563-64, f. 30". — Betaelt Lysken Draecx boeckvercoopersse
onder stadthuys ter oïirsaecken van sekere moyte ende arbeyt by haer
alle den laere deure gehadt int cuysschen, keren ende veghen de
Logie vanden stadthuyse per ordonn. Vj £.
Zelfde rekening, f. 317'°. — Betaelt Lysken draecx boeckvercoo-
persse van eenen Jaere der stadt almanacken ende pronostica®r te
leverene K js:
1566-67, Î. 229*°. — Betaelt Lysbeth draecx voer zekere moeyte by
haer gehadt tot cuysschen ende Reynigen der stadthuys Logie ende
voerpuye, mitsgaders vanden leveringhe van diverssche almanacke
tot behoefve vander stadt per ordinan. de anno Lxv vj £ xijs.
Zelfde rekening, f. 232. — Betaelt Lysbeth draecx voer zekere
moeyte by haer gehadt int cuysschen ende Reynigen vander stadt
huyse puye ende Logie, voirts van diverssche almanacken, pronosti-
catien voer der stadt gelevert, al tselve voer een Jaer in Jar Ixvj per
ordinan. vj £ xij s.
1568-69, f. 204. — Betaelt Lysken draecx boeckvercoopersse onder
stadthuyse van twee jaeren lanck de logie voor stadthuys te cuys-
schen, reynigen ende diverssche almanacken gelevert tot behoeve
vander stadt blyckende by twee ordonnantien (3) xiij £ li s.
1569-70. — Betaelt Lysbeth draecx van een geheel Jaer van
tcuysschen reynigen ende keren voor den stadthuyse mitsgaders
(1) en (2) Aangehaald door DELAFAILLE.
(3) Aangehaald door DELAFAILLE.
IN DE 10° EEUW $355
vander leveringe vanden almenacken tot behoeve vander stadt te
kersmisse Ixix vj £ xijs.
1570-71, f. ij° Ljcv. — Betaelt Lysbet draecx boeckbinnersse onder
stadthuys van dat sy, gecuyst gekleet ende gereynicht heeft de logie
vanden stadthuyse voer een geheel jaer mitsgaders sekere almanacken
gelevert thebbene tot behoeve vander stadt per ordonn. secunda
Januarij Lxxj vj £ xij s.
1572-73, f. CxLvj". — Lysbeth draecx boeckvercoopersse onder
stadthuys, ter oirsaken van treynigen, cuysschen, ende keiren de
puye onder stadthuys, mitsgaders voor dleveren vanden almanacken
tot behoeve vander stadt, ende haer gecommitteerde voor een geheel
Jare per ordonn. vj £ xijs.
1573-74, f. CxLj'. — Betaelt Lysbeth Draecx boeckbinnersse onder
stadthuys, voor treinigen cuysschen, ende keren vander puyen onder
stadthuys, ende Leveren vanden almanacken tot behoeve vanden
conthoire, secretarye, te kersmisse a° Lxxii v] £ xüi s.
1574-75, f. ij° xix. — Lysbeth Draecx In Recompense van haeren
aerbeyt ende moeyte by haere gehadt van een Jaer lanck de baillien
te onder tstadthuys te reynigen te keeren ende te cuysschen naer
ouder costuyme compt tsamen met twaelff stuvers voor dleveren
vanden almanacken tot behoeff vanden stadthuyse verschenen kers-
misse Lxxiil] v) £ vis.
Zelfde rekening, f. ij° xxj"°. — Lysken draecx boeckvercoopersse
voor eenen boeck vander munten by haer der stadt gelevert per
ordonnan. Vi S.
Schoolmeester Jan vanden Poel woonde, volgens het
impostenboek van 1544, in de « Bruesselstrate » :
f. ij xxxv. — Mr Jan vanden poele scoelm' h[uert| voer vi gl.
XX] S.
Een Jan vanden Poele, wien geen titel geseven wordt,
bezat in die zelfde straat een huis dat 20 stuivers
belasting zou betalen. Dat was zeker niet de school-
meester, want den 29% November 1556 overleed een
«. Jan vande poele int ossen hoot achter de halle »
334 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
— niet een schoolmeester dus, maar veeleer de man die
in 1544 eigenaar was van het huis in de Brusselstraat.
Volgens het handschrift dat in het bezit is van D' Van
Doorslaer (1) trof men in 1574 onder de bewoners van
« De Drapstrate beghinnende aen de balane brugge totte
Mol » aan : « Jan Van de poele boeck vercooper ».
De titels van werkjes die bij hem te koop waren
leeren ons dat hij in 1574-75 een boekenkraam hield
aan de Yzeren Leëên, — we weten trouwens dat Lysbeth
Draecx na Kerstmis 1574 niet meer aan den Beyaert
stond.
Onder n° 967 van den catalogus der veiling Aug. De
Bruyne staat : « De Genealogie en Afcompst van de Poetische
Goden van meuws ghemaect by Innocent Egare..… Men vintse
Le coope by ÿan van den Poele voorstaende aen Dyseren Lene
tot Mechelen, 1574. — In fine : Gheprint Thantwerpen op onser
hever [sic] Kerchhof inden Gulden|\sic|, By my Peeter Mesens.
— In-12. dem. vel. Très rare ».
Het dikwijls geheel subjectieve « très rare » schijnt
hier terecht gebruikt te zijn. Die uitgave kon ik niet
vinden. De bibliotheek der Leuvensche Hoogeschool
bezit echter een vroegeren druk van de Nederlandsche
vertaling van Innocent Egare’s Poehsche Goden (2) :
€ De Genealogie | ende Afcompft vande Poetifche Go | den | van
nyeus ghemaeckt bi Innocent Egare : || tot profijt ende inftructie van alle
lief || bebbers van Confien | Als | Goutfmeden | Schil- | ders | Beelt-
fnij || ders. éc. || [Houtsnede : de vergadering der goden] € Gheprint
Thantwerpen op die Lombaerde | vefle teghen ouer den witien Haefwint.
By my | Marten de Ridder ghefworen boecprinter vand’ | K. M. gead-
mitieert. Anno. M. D. ende XLIX.| € Met Gratie ende Preuilegie
van || twee laren. |
(1) Zie b1z. 305.
(2) Innocent Egare is de schuilnaam van den Franschen schrijver Gilles
d’Aurigny (zie BRUNET).
IN DE 16° EEUW 335
40 ongenummerde bladen kl. 8°,:gemerkt. Aiïj-Eï,
Goth. letter. BI. 30° : € Extéract wt den Tractact | dwelck
Lucianus beschreuen heeft aengaende de figure pourtraicture
vanden Fransoysschen Hercules. BI. 33° : € De Schldene
van Cupido | ghemaect by Innocent Egare. Het privilege
werd aan Marten de Ridder verleend den 22° December
1547. Ongetwiifeld had Peeter Draecx, die bij de Ridder
in 1550 liet drukken, dit boekje ten gerieve van rede-
rijkers en kunstenaars in zijn winkel.
Volgens inlichtingen verstrekt door den heer Ferd.
Vanderhaeghen, bestaat er eene uitgave die ook in 1574
gedrukt was, doch bij Jan van Ghelen; eene andere
(Rotterdam, Jan van Ghelen, 1606)1is vermeld onder n' 1139
in den catalogus der veilig R. della Faille.
Jan vanden Poele liet bij Peeter Mesens nog drukken :
Een Tractaet|| Van Crimine || le faken, gefedt by maniere van een |
Judiciele practica van faken die dlijf aengaen | ende || is genomen wt de
Keyferlijcke KRechien | mitfga-|\| ders de allegatien vande Rechten in
Latijn | leeren || de walmen doen ende laten [al (na wtwiyfen van || de
Rechten) in faken daer dore dat een menfche | foude mueghen befcha-
dicht werden aen zijn | goet | fame | oft aen zijnen lichaeme. || [Hout-
snede : een geboeid gevangene vo6r een rechter] Gheprint Thanivver-
pen inden gul-|| den Bybel, by Peeter Mefens. | $$ Men vintfe ooc te
coope by Jan vandenPoele | || voortftaende aen DijferenLene | tot
Mechelen. | BI. 60°, in fine :] 5 Gheprint Thantwerpen op || onfer lieuer
Vrovven Kerck- | hof, inden gulden Bybel, | by my Peeter Mesens. | M.
D. LXXV, |
60 ongenummerde bladen 8°, Goth. letter (toelating
tot drukken, bl. 1°, en « die epistel », bl. 2*° in Rom.
letter).
Dit werkje van Andreas Perneder (de schrijver wordt
in « die epistel » genoemd) is een herdruk van de uit-
gaven die in 1550, 1551 en 1557 bij Hans de Laet te
Antwerpen verschenen. In den druk van Mesens voor
Jan vanden Poel wordt (bl. 1°) aan het privilegie herin-
336 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
nerd, dat Hans de Laet kreeg den 24° December 140
ie de vroegste edities.
ae de Laet drukte in 1551 ook De Mamere om een
Proces te voeren en Dboeck van Excephen 1nden Rechte, twee
werkjes van Jacob Salwechter. In 1553 reeds herdrukte
hij het eerste, in 1557 het tweede; vaak vindt men de
beide boekjes van Salwechter met dat van Perneder
saamgebonden : zi] vormden te zamen eene populaire
handleiding in de rechtskunde. Jan vanden Poel liet,
behalve Een Tractaet van criminele Saken, bij Peter Mesens
in 1575 Dboec van Exceptien inden Rechte drukken en
onderaan het titelblad stellen : Men vintse ooch te coope by
Jan Van den Poele voortstaende aen dyseren Lene tot
Mechelen » (1). Het is zeer waarschijnlijk dat dezelfde
drukker in hetzelfde jaar hem ook eene nieuwe uitgave
heeft bezorgd van De Mamiere om een Proces Le voeren, en
dat men op het titelblad daarvan het adres van Jan
vanden Poele zal vinden.
De heer Ferd. Vanderhaeghen schreef mi] dat de
boekeri] aldaar uitgaven van de drie werkjes bezit, die
gedrukt zijn bij Jan van Ghelen in 1575; h1j vermoedt dat
die uitgaven varieteiten zijn van diegene van Mesens,
en dat zi] met deze laatste enkel door de adressen ver-
schillen.
In de rekeningen van Jan vanden Poel bij Christoffel
Plantin bemerken wi dat reeds vroeger de eerste zich
bijzonder op den handel in werken over rechtsgeleerd-
heid toelegde. Bij den Antwerpschen drukker was hi]
niet wat men een gewone klant kan noemen; in 1566 en
1567 ruilt hi] boeken met hem; slecht in 1572 koopt
hijere
Den 1° December 1566 teekent Plantin in journaal en
(1) Volgens Delafaille (blz. 196) ; ik heb deze uitgave van Dboec van Excep-
lien niet gezien,
IN DE 10° EEUW 337 .
grootboek aan dat hij van « Jan van den Poel libraire a
Malines » ontvangen heeft de vijf eerste, ingebonden
deelen van een werk in-folio, een oude uitgave; de titel
— één woord — is echter onleesbaar geschreven; de
waarde werd op 8 gulden vastgesteld. Twee weken later
koopt hij van de vrouw van Jan vanden Poel, voor
12 gulden, te ruilen voor andere boeken, een Corpus cano-
nicum, in-folio-uitsgave van À Porta te Lyon, 1550, in
drie ingebonden deelen. Nog vijf weken later, den 21°
Januari 1567, zal Vanden Poel 18 gulden te goed
hebben voor een Corpus Civile in-folio, insgelijks gedrukt
bij Hugo a Porta te Lyon in vijf deelen gebonden met
sloten.
De Mechelsche boekhandelaar neemt dadelijk voor
de bedongen waarde boeken bij Plantin; bi] de eerste
ruiling heeft hij er 21 en 100 almanakken van Nostra-
damus — reeds voor een stuiver te veel; bij de tweede
gaat hij met 67, bij de derde met 271 boeken weg en hi]
put telkens geheel zijn krediet uit.
Tusschen de aan hem geleverde drukken merken wi]
op : 2 Practique criminelle d'Amhoud (1), 6 Exceptions du
droit, en nog tweemaal 6 Exceptions du droit bell|ère?|twee-
maal 12 Ordonnances de Malines en 6 Idem en flameng %,
2 Leenrechten van gendt; verder Vlaamsche en Latijnsche
Bijbels en Testamenten, 12 Liedekens boechen, twee dozijn
Het Leven der Keyseren, 2 Schat der Duytscher talen, 6 Col-
loques francois-flameng, 12 Handboexkens, 4 Reynaerd de vos,
12 Materien in duytsch Sylvius, 10 A. B. C. Sylvius plats en
flameng, twee maal 4 Magia naturals en flameng, 10 Nos-
tradamus en flameng, 16 Lantwinninghe, 3 Emblemes Sam-
bucus flameng, 12 Tobias, 25 Mamerlyche Seden, 25 Broeder-
lyche hefde, 12 Langhe passien, 12 keersten spreghel ; aan
(1) Een uitgave van Joos de Damhoudere’s Pyactijche ende handbouck in cri-
minele zaehken.
338 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
Fransche boeken : 2 Secrets d'Alexis, 22 Exemples de
Sylvius francois, 2 Paracelsus en francois, enz., eindelijk
verschillende Aortulus anima, Horae, en een aantal
Latijnsche klassieken, benevens cathechismussen, alma-
nakken en papier.
Nog tweemaal koopt Vanden Poel boeken bij Plantin :
den 18° November en den 13" December 1572, — de
eerste maal niet meer dan 26 discours de france en 2 leven
der Maechden; de tweede maal 56 boeken plus 25 alma-
nakken en 6 cartabellen; de Ærmblemata Sambucu en
Funu met Vlaamschen tekst komen daartusschen voor,
werken van Dodoens en andere boeken van de gewone
keuze. Het totaal der twee koopen bedroeg 7 gulden 17
stuivers. Die schuld werd eerst vereffend door de weduwe,
op Metrrs76s
La vefue De Jehan Vanden poul de Malines a paije ad ditto la somme
de fl. 7 et rabat s. 17 p' entier payement de ce que feu son marij debvoit
val. in ns fl. 7.
Onmiddellijk daaronder is in het journaal geschreven :
La vefue de Jehan Vanden Poel Lisbet Draeckx doibt [? dit woord
is onduidelijk geschreven] p' compte nouveau 6 Etymologia Des-
plauterii] 4° fl. — 5. 16.
Den 18° Juni betaalde zij 16 stuivers na eerst een
stuiver, dan anderhalf en eindelijk twee stuivers afge-
dongen te hebben :
1576. ad 18 Junij en anvers. De la vefue de Jehan vanden poel p
payement de tout ce quelle doibt xvij [het laatste cijfer is doorgehaald]
pait. el demi jedis 16 à [de breuk is doorgehaald] patt. 2 p' rabat
ENS 16 à
In het grootboek is 18 stuivers ingeschreven nevens de
vermelding : « payoit s. 16 — reste rabat ».
Dat was de laatste maal dat Lysbeth Draecx in Plan-
tin's winkel kwam; zij droeg geen boeken meer mée; we
IN DE 10° EEUW 339
moeten veronderstellen dat zij, na beproefd te hebben
alleen den boekhandel voort te zetten, den moed opgaf.
Haar spoor gaat verloren.
Eene Lijzabeth Draex huwde, in 1575, in St-Rom-
boutskerk « M' Peeter Taelman » — een schoolmeester,
volgens de adressenlijst van 1574, die woonde op « De
tichelrye gaende naer de balane brugge, totter mole
strate ». Nevens zijn naam is in het huwelijksregister
geschreven « obijt ». De man stierf inderdaad nog in
1575, den 25" Juli; het lijkenregister van St-Rombouts-
kerk zegt : « M' Peeter taelman aen de nieu brughe te
sellebruers ».
Was Lijzabeth Dracx wellicht een dochter van Peeter
Draecx, — een doopkind van hare moei, en was school-
meester Taelman een jongere ex-collega, een leerling
van haar oom Jan vanden Poele?
Jan Mynsheeren
De boekbinder Jan Mynsheeren was ook boekver-
kooper : hi] richtte met Draecx en zijne andere collega’s
het bekende verzoekschrift tot het magistraat. Eenmaal
kocht h1j boeken bij Christoffel Plantin; zijn naam staat
in het repertorium van het journaal van 1571; dit reper-
torium verwijst naar de posten betreffende klanten die
geen rekening in het grootboek hebben. Den 14 Juni
1571 werd geleverd « À Jan. meynsheeren a Malines
par Cornelis Richardt : 1 Quintilianus 8°, 1 Ovidius 16°,
1 flores poetarum, 1 Val. Maximus 8, 1 Lactantius, 1 Nou-
veau Testament 16° en 2 Sallustius 16° », samen voor 2 gulden
14 stuivers, waarop dadelijk 44 stuivers werd afgekocht.
Over de betaling der overige 10 is niets te vinden.
Of Jan Mynsheeren in 1572-73 aan het stadsbestuur
de « statuten van mechelen » leverde, waarvan de stads-
rekening, gewag maakt, is niet duidelijk, vermits de
340 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
prijs van de boeken begrepen is in de som betaald aan
hem « ende ander boeckbinders » voor het binden en
linieren van registers en het leveren van papier.
1572-73, f. CLj. — Betaelt Ianne myns Heeren ende ander boeck-
binders, van dat de selve tot behoeve vander stadt ende haerliede
gecommitteerde gebonden hebben diversche Registers, scryfthoeken,
Rekenin. te Linierene metter Leveringe vanden pampier zoo cleyn als
groot formaet, statuten van mechelen ende andersins als blyckende
by ordonn. beloopende tsamen xvi) £ xvij s.
De bibliotheek der Hoogeschoo!l te Leuven bezit drie
boekjes op welker titelblad het adres van Jan Mynsheeren
staat :
€ Een deuote contemplacie | | op den L. Pfalm | | Miserere mei
Deus. || | Houtsnede : Koning David op de harpe spelend voor den
Heer.] Tot Loven. || By Reynier Velpius gefworen | Boeckprinter. |
An. 1571. | Men vintfe te coope tot Mechelen om- || trent Stadt buys | Bij
lan Mijns hee- || ren | gefworen Boeckvercooper. ||
12 ongenummerde bladen 8°, gemerkt Aïj-Bij, goth.
letter. De geestelijke goedkeuring dagteekent van den
2" November 1550.
Dat merch des || gheeftelijcken leuens. || Hier 10e is comen | van feuen
Peerlen der deuch- || den] Ac. Met meer andere puncten| | Ghemaect door
den Eercwaerdighen Pater | Broeder Thomas Hamerken. || [Houtsnede :
Christus aan het kruis.] Toi Louen || Bij Rutgeert Velpius ghefivoren |
Librier in Ingelborch | Met Gratie ende Priuilegie. 1573. Men vint defe
boexkens oock te coope bij || lan Mijns heeren, gefworen Boec- || vercooper
ontrent tfladthuys | Tot Mechelen. |
16 ongenummerde bladen 8°, gemerkt Aïj-Diij, goth.
letter. Op het verso van het titelblad, eene groote gothieke
houtsnede : de nederdaling van den H. Geest over de
apostelen. Op de laatste bladzijde, o. m. : « Censura
Christophori van Crikebeke S. Theologiæ Licentiati,
Pastoris Ecclesiæ divi Iohannis civitatis Mechliniensis » ;
ten slotte, eene gothieke houtsnede : de Geeseling.
ÎN DE 10° EEUW 341ï
Den Reghel | der longhers | Ende is een falich onderwiys ende funda-
| ent des Kerften gheloôfs | Seer profijte- || lijck gheleert ende gheleen |
vor alle || leecke ongeleerde menfchen en- || de befonder voôr alle | lon-
ghers. | Ghemaëct doér M. lafpar Ker/[- | avent | Priéfier. || Ecclefraft.
6. || Kint van uwer ioncheyt ontfangt leeringhe, | ende tot dat grijs haër
fuldy wijsheit vinden. | Die Thiénfle editie. | Tot Loven. | By Rutgerum
Velpium in Ingelborch || Int laer ons Heeren 1573. || Met Privilegie. |
Men vindt defe boecxkens ooc te coope tot Mechelen, || bij lan mijns
Heeren ghefvvoren Boeckvercooper op | S. Rombouts Kerckhof. ||
20 ongenummerde bladen 8°, gemerkt Aïj-Cij; goth.
en rom. letter. Het boekje bevat Corte spellinghe. Sesse
A. B. C, verder gebeden en onderricht in de christelijke
.leering, en eindelijk eene lijst cijfers.
Op de laatste bladzijde, dit voor ons belangwekkend
bericht :
Schoone verclaringhen opden Pater nofter. Aue Maria. Credo. vy.
Sacramenten. x. gheboden Gods : ltem van die gheboden der H. Kercke,
van dié vif dootfonden, met dié contrarie deuchden. vij. gauen des
beylichs gheefts, viér wlerfte, met andere dinghen, hiér int cort gheftelt,
bebdy in onse boecken : Dal fundament des gheloofs, ende, Van die vi.
doot/onden, nu onlanx ghedruct.
Wij mogen hieruit wel afleiden dat een Fundament des
gheloofs en een Van die vy. dootsonden, gedrukt bij Rutgeert
Velpius c. 1573, insgelijks het adres van Jan Mynsheeren
dragen.
De drie hier beschreven boekjes zouden, wegens hun
geringen omvang, zeker niet bewaard zijn gebleven — en
vooral niet bewaard in zulken voortreffelijken staat als
ze zijn — waren ze niet blijkbaar zé6 gekocht, z66 inge-
naaid geweest, met nog drie andere, in een stevig stuk
perkament door den eigenaar, Claude Verreydt, van
Mechelen. Aan de binnenzijde, dwars over den rug van
den omslag, leest men in groote kapitalen : GLAVDE.
VERRY | DT {eenige uitgewischte letters] | [nog vier
bijna gansch verdwenen g'" 1565 ; en lager, in loopend
342 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
schrift : Claudino Verreydt Mechlimensis; ook bovenaan de
eerste bladzijde van het boek schreef die man zijn naam.
De zes werkjes, alle bij R. Velpius gedrukt, werden
zonder twijfel omstreeks denzelfden tijd, wellicht inéens
(de frischheid der exemplaren, waarvan de bladranden
gaaf zijn, toont het aan) bij Jan Mynsheeren gekocht.
Wegens die omstandigheid is het niet zonder belang, hier
ook de drie andere drukjes te vermelden, waarvan het
eerste trouwens een werkje van Jasper Kersavent is :
Columne || der waerheyt | | Verclarende dat Neghenfie Artikel des ||
Chrifien gheloofs, van die warachtighe || Catholijcke ghemeyne en fien-
lijke Chrifien | Kercke (die een Columne en vaflicheyt der || waerheyt is)
waer, ende by wien [y is : ende | by wat teeckenen [y ghekent ende onder- |
Jcheyden wort wt alle fecten en ketterijen, || daer die Chrifien Kercke |
niet en îs, || VV+ die Heylighe [crifturen, ende vut || die Boecken der
beiligher Leeraerts | vergadert, ende tfamen ghefteli. || Door M. lafpar
Kerfauent priefler | [Fleuron] || Tot Loven, | Bij Rutgheert Velpius,
ghefworen Librier || In Inghelborch. || Met des Conincks Priuilegie, || tan
4. iaren. 1567. ||
40 genummerde bladen 8. De geestelijke goedkeuring
(bl. 40°; get. : Cunerus Petri de Brouwershaven) is
gedateerd van den 18" September 1567; het privilege
(bl. 40°) werd verleend den 23° September 1567.
Bij dit alles is gebonden Den Spiegel der Liefhebbers deser
werelt.… ghemaect door den. Leeraer Dionysium Ryckel,
Carthuser (24 bladen), en Litanie Der H. Roomscher Kercke
(8 bladen), beide zonder jaartal.
In het « Quohier van den x" penninck » van 1578,
is Jan Mynsheeren tweemaal ingeschreven. Hij bezat
een huis in de Koestraat, dat ledig stond, en woonde in
een ander eigendom van hem, palende aan het stad-
huis :
1578. St-Romboutsparochie. — f. xL (onder : « dander zyde van-
der coestrate beginnende van aende brugghe [« trecktanghbrugh »]
IN DE 16° EEUW 343
op de slincke zijde »). — Jan mynsheeren proprietaris van synen
huyse ledich geestrt tsjrs op [niet ingevuld].
Uït eene nota gekribbeld op den rand blijkt dat
« destimatie... uit voorgen quohier [dit van 1574?| niet
gevonden is... »
Verder treft men aan onder de bewoners van « de
huysen staende rondtoem Tstadthuyse : »
Jan minsheere proprietaris van synen huyse geest® tsj'° op xx gul-
den. Ontfaen den x" penn. 1j £.
In 1559 woonde een verwante van Jan Mynsheeren in
een der « huysen vander Groote Merckt metten teerlinck
rontsome vanden Beyaert alhier », wellicht in hetzelfde
huis :
f. vi". « Peeter myns heeren huert tot xxx gul. v' den x en xx,
Lx s.
Er is aanleiding om te veronderstellen dat Jan en
Peeter beide zoons waren van Frans Meynsheeren, den
voortreffelijken « cleystekker », lees beeldhouwer, wiens
loopbaan van 1535 tot 1565 door Emm. Neeffs wordt
gevolgd (1), en zij van hun begoeden vader de huizen
erfden die zij in 1578 bewoonden. Peeter Mynsheeren,
dien Neeffs niet kent, is insgelijks beeldhouwer; in het
Quohier van 1578 staat hij bij de bewoners van « de
zyde beginnende van aende bagijnestraete Streckende
tot Aende hondtsbrugghe » :
« Peeter mynsheeren cleysteeckere proprietaris van synen huyse
geest'® ts" op xij gul, Ontfaen den x? pen. XX iii] S. »
Wij zegden reeds (2) dat Jan Mynsheeren « boecbinder
aent kerchooff » overleed den 15" Mei 1579. De boek-
handel werd nochtans voortgezet door zijne weduwe,
(x) Histoire de la Peinture et de la Sculpture à Malines.
(2) Mechelsche Bockbinders, blz. 279.
344 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
Lincken Mynsheeren, die in 1581-82 (1) niet alleen
registers bond voor de stad, maar ook betaald werd voor
« eenige leveringhe van boecken aende ministers ende
dienaers vanden kercken gelevert », dus — we zijn in den
Geuzentijd — aan de protestantsche predikanten.
Vincent Muris
Wij kennen Vincent Muris als boekbinder in 1569-70;
hij zal wel ook dan boekhandelaar geweest zijn. Met
Plantin deed h1j zaken van den 12° Mei 1570 tot aan
zijn dood in November-December 1578 : in 1570 kocht
hij boeken voor 27 gulden; in 1571 voor 28 g. I s.; in
1972: VOOr 17 S.19 SAN 1373 VOOR ES. TON DIE
VoOorS 1e: 10 1/2: 410 19/5001 30875 Ans 70NOUR
A7IS. LAS IN LI 7INOOT DONS 10 AD 7/0 VON IR
3 s.; zijne weduwe kocht er in 1580 nog voor 12 g. 3 1/2's.
Een groote verscheidenheid was er echter niet in den
voorraad dien hij in den Gulden Passer opdeed; benevens
brevieren, getijden en gebedenboeken, soms een missaal,
eenige Latijnsche klassieken en wat Vlaamsche volks-
literatuur, die we bij andere boekverkoopers reeds ont-
moetten, koopt Muris bij Plantin 12 /ndex [librorum|
prohibitorum, 2 Dictionarium germanicolatinum, 4 Consihe
[van| Mechelen, de Emblemata Alciati en de Emblemata
Jüni, 12 Responces a Swartemberg, 50 placartz de la paix,
35 listes des moyens en een groot aantal schoolboeken van
Despauterius, Hunaeus en Costerus. Van Muris kreeg
Plantin in ‘71 een Corpus canomicum, in 1573 een Vrrgil
f fig. basilia, in 1574 2 plutarch vita f° gebonden.
Muris dreef ook handel in perkament. Zijne betrek-
kingen met Plantin begonnen toen hij in 1570 dezen
(x) Zie b1z. 270.
IN DE 16° EEUW 345 *
laatste 102 pond perkament leverde voor 22 gulden 19
stuivers, welke waarde hij voor de helft in geld, voor de
andere helft in boeken ontving. In 1571 verkoopt Muris
241 Plantunta/epond 44n 6 St. 1en 53 4aan5 st.; in 1573
een boek perkament van 10 pond, voor 2 gulden 5 stuivers
met een stuk lijnwaad van 50 ellen aan 7 stuivers de elle
— wat zou laten vermoeden dat Muris er ook een lijn-
waadwinkel op nahield.
Den 12" November 1578 komt Muris zelf te Antwerpen
nog betalen en neemt eene parti] boeken en almanakken
mée; den 30° December daaropvolgende worden alma-
nakken en cartabellen aan de weduwe besteld. Herhaal-
delijk gaat zij in 1579 bij Plantin te winkel en neemt
er hoofdzakelik schoolboeken; den 18" Mei 1580 levert
Zi) 75 pond perkament. Het is mogelijk dat zij nog
een tijd verder, met haren zoon Aert Meuris, den
boekbinder (1582) (1), winkel en werkplaats hebbe open-
gehouden.
In 1574 woonde « Vincent Meuris, boeckvercooper »,
in de Kathelijnestraat aan « Dandere zijde [de linker-
zide, in de hier aangeduide richting| beginnende vande
Stalen brugge tot aen St-Rombouts kerck hoff », en wel
in zijn eigen huis, volgens het « Quohier van den x" ende
xx" penninck » van 1578 :
Vander zijde vander kathelijne straeten beginnende aende Honts-
brugghe ter slincker zijden Tot aen S' rombouts kerckhoff :.
Vincent morees proprietaris van synen huyse geestimeert tsj° op
xiiij £. Ontiaen den x" penn. XX Vi] S.
Jan Franchoys
Over Jan Franchoys, een der boekverkoopers ge-
noemd in het vertoogschrift Draecx, heb ik niets
(1) Zie Mechelsche Bockbinders.
23
346 BOEKHANDELAARS TE MÉCHELEN
anders aangetroffen dan de vermelding van zijn begra-
fenis {rie
St- Janskerk, 1572. — Jan franchoys penultima augusti ii] #.
Hij was vast nog niet als boekhandelaar gevestigd in
1559 : in het tiende-penningboek van dat jaar is hi} niet
opgeschreven.
Bernaert vanden Putte
Bernaert vanden Putte is vermeld in de lijst der druk-
kers en boekhandelaars met wie Plantin in betrekking
was, opgenomen in de folio-uitgave van Max Rooses
Christophe Plantin ; hij staat daar bij de Mecheische boek-
verkoopers. Voor de verschijning van Rooses’ werk was
Bernaert vanden Putte slechts bekend als houtgraveerder
en landkaartenmaker, en dan nog bitter weinig : de Cata-
logue de la Collection Ter Bruggen. Eaux-fortes et Gravures
de maîtres anversois et des peintres et graveurs qui ont été
membres de la Gilde de Saint-Luc. Propriété de la Ville
d'Anvers, 1874-1875, Weet ervan dat hi] is « cartier et
graveur, né en 1528, reçu dans la confrérie de St-Luc,
en 1540, mort le 25 juillet 1580 » en volgens een bijhoo-
rige nota beteekent dit dat de man te Antwerpen over-
leed. De biografische aanteekeningen — naar het schijnt
geleverd door Frederik Verachter, den vroegeren archi-
varis der stad Antwerpen, — zijn gevolgd van deze bemer-
king : « Les œuvres de ce maître n'étant signées que
d’une lettre et d’autres ne l’étant pas du tout, sont restées
généralement inconnues ». De verzameling Ter Bruggen,
thans in het Museum Plantin-Moretus, bevat een plaatje
(1) Bij Delafaille bekend, die den 28° Augustus opgeeft.
IN DE 16° EEUW 547
dat aan Bernaert vanden Putte wordt toegeschreven ; het
is een houtsnede voorstellende de vermakelijkheden in-
gericht op de Schelde vor Antwerpen, toen in 1564 de
stroom was toegevrozen (1). Beneden rechts is het stuk
met een naar links gewende P gemerkt. Het is uit een
boekblad geknipt; dezelfde houtsnede komt inderdaad
voor op blz. 443 van Die Nieuwe Chronicke van Brabandt
of tvervolch vande oude Midisgaders V laenderen Hollandt en
Zeelant (Antwerpen, Jan Mollijns, 1565) waar, boven de
gravuur, Staat :
Des Vvinters Coutheyt, die vindt ghy hier in befchreuen,
En vvat hy in dees Nederlanden heeft bedreuen.
De enkele andere houtsneden, die het boek versieren,
hebben geen graveursmerk.
Volgens de Liggeren der Antwerpsche Sint-Lucasgilde
werd Bernaert vanden Putte, figuersnijder, in 1549 als
vrijmeester aangenomen; in 1557 leert Hans Heyns bij
hem in 158 Meunne van [eëst, in 1567 een Baptista
en in 1569 een Gilliame. Tot dit laatste jaar toe heeft
hij dus Antwerpen niet verlaten. Eene dubbelzinnigheid
in het getuigschrift, door Plantin in 1575 afgeleverd aan
den graveerder en plaatdrukker Antoon van Leest, zou
laten gelooven dat Vanden Putte ook te Parijs gearbeid
heerts:
Le 23 Novembre 1575. Antoine Van Leest tailleur et imprimeur de
figures aage denviron trente ans ma exhibe lettres testimoniales de sa
bonne vie catholique en datte du 17 de ce present mois soussignees
Sebastian Baers et semblables expediees soubs le scel de messieurs de
ceste ville dAnuers en datte du 10 du mois soussignees Martini. Et
interrogue sur le faict de tailler et imprimer figures a respondu auoir
aprins et exerce led(it) art chez Bernard Vand(en) Putte a Paris et
(1) Eene kopersnede naar dit plaatje, met weglating van het merk, staat
buiten tekst in het Belgisch Museum van 1841, blz. 40, waar het behoort bij
een artikel van Darings (K. L. Torfs) over strenge winters te Antwerpen.
348 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
depuis en ceste ville dAnuers Et de faict y est trouue fort expert par-
quoy voulant exercer led(it) art d'imprimer figures avec leurs expli-
cations en bref et quelques autres telles menutes sur u1g coste d’une
feuille ie luy ay ordo(n)ne de s'adresser a la Cour et densuiure les
ordonnances de sa maieste faictes et a faire (1).
De zinsnede waarin Van Leest verklaart zijne kunst
te hebben geleerd en uitgeoefend bij Vanden Putte, te
Parijs en sindsdien te Antwerpen kan ook zoo worden
verstaan, dat « bij Vanden Putte », « te Parijs » en « te
Antwerpen » drie afzonderlijk perioden in Van Leest ’s
loopbaan afteekenen; wat ervanzij,we vinden slechts éene
gaping van belang in de inlichtigen die het Plantijnsch
archief over Vanden Putte leveren van 1558 tot 1575,
namelhjk tusschen den 29° April 1561 en den 24" Mei 1565;
dat is voor een goed deel tijdens de afwezigheid van
Plantin; binst dien tijd kan Vanden Putte met Van Leest
te Parijs verbleven hebben.
In de rekeningen van Petrus Draecx bij Plantin zagen
wi] den graveerder, soms « bernart le paintre » of « ber-
nard tailleur des figures » genoemd, als tusschenpersoon
voor bestellingen optreden in 1558 en ’50, in 1565 en ‘66.
TFwee landkaarten gesneden door Vanden Putte zijn ons
daaruit bekend : eene Francia (22 Dec. 1567) en eene
Gallia (1568) — misschien dezelfde.
Vanden Putte zelf kocht den 1" Januari 1558 bi
Plantin 12 Almanachs plats; in 1561 levert deze hem
1 Europa Vopelli en gekleurde en ongekleurde Europa
mercatoris ; h1] noemt hem « taylleur des cartes ». In 1566
begint echter een tamelijk drukke handel in landkaarten,
die in 1574, wanneer de graveerder reeds een paar jaren
boekverkooper te Mechelen is, gestaakt wordt. Plantin
levert hem exemplaren van de kaart van Europa ver-
vaardigd door Mercator; Vanden Putte schildert kaarten
(1) Archief van het Museum Plantin-Moretus. Certificats d'imprimeurs, f. 17°°.
IN DE 16° EEUW 349
en levert er in hout- en in kopersnede die gemaakt zijn
door Ortelius, Vopelius, de Jode en Mercator.
Vast onder den invloed van zijn vriend Peeter Draecx
toog Vanden Putte in 1572 naar Mechelen en opende er
een boekwinkel. Den 2° Januari 1573 wordt voor « Ber-
nard vanden Putte tailleur des figures et libraire a
Malines » eene nieuwe rekening in Plantin’s grootboek
geopend : zijne vrouw « estant presente en anvers » kocht
2 Leven der Maechden, eenige ingebonden Horae, 2 Theatre,
2 Diurnale, en 12 Cartabellen, Den 16" October kwam
Bernaert zelf halen 14 Diurnale van verschillende soort,
2 brevieren, 2 getijden en 6 schoolboeken van Despau-
-terius benevens 2 Leven der Maechden. Den 15° Januari
1574 kreeg zijne vrouw mêe 6 Diurnale, 3 Horae, 3 Theatre
du monde en 4 Decreta Synodi Mechlimensis. Plantin
betaalde Vanden Putte voor slot van rekening den
PA anUAATS 72:
De belangrijkheid van den handel onzer boekver-
koopers is voorzeker niet nauwkeurig af te meten naar
het cijfer der zaken die zij deden met Plantin; maar het
zal wel niet verre nevens de waarheid zijn te beweren
dat Vanden Putte ’s boekwinkel niet erg draaide : hi]
zou immers, had hij veel boeken noodig gehad, ze besteld
hebben bij den Antwerpschen aartsdrukker, van wien hi}
altoos geld te trekken had voor levering van kaarten.
In November 1574 woonde in Sint-Romboutswijk,
« beginnende aen de Groot brugge op de zijde van de
Moor comende lancx Den Steenwech tot op den hoeck
van der baggyne strate by St-Rombouts kerckhoff » :
« Bernaert in ‘t Gulden vlies boeckvercooper ». Het
Gulden Vlies is het huis n° 14 van den Steenweg (1); het
draagt nog dien naam.
(1) Volgens A. Reydams, die de benaming opgeeft als bestaande in 1647;
het huis is reeds bekend in de impostenboeken van 1578 en 1590.
350 BOEKHANDELAARS TE MEÈCHELEN
Emm. Neeffs (1) zegt dat « Bernard van den Putte,
graveur sur bois à Malines, tailla les planches des armoi-
ries du pape et de la ville, dessinées et peintes par
Chrétien de Bruyne à l’occasion du jubilé. À ce sujet on
lit dans les comptes communaux, 1575-76 :.. »
Dan volgt een post die niet in de rekening van 1575-76,
doch in diegene van het volgende jaar staat en die geheel
uit zijn verband gerukt is. Vanden Putte sneed, naar de
teekening van Pieter vander Borcht, de wapenen van
den paus, van den koning, van kardinaal Granvelle en
van de stad :
1576-77, f. CLxvij. — Peeter vander borcht voor daffteeckenen
vanden wapenen vanden paus Co° Mat ende den Cardinael granuelle
mette wapene deser stede per ordonnan. XSNAS:
Bernaert van den putte figuer Steker dat hy ter ordonnan. van myn
Heeren vander weth dese bouengescreuen wapenen gegraveert heeft
per ordonn. ii] &.
In 1578 woonde Vanden Putte niet meer te Mechelen;
in het impostenboek van dat jaar vindt men onder de
bewoners der huizen «beginnende van opde grootbrugghe
streckende Lancx dye zijde tot aan bagynestraete » :
(£. xj) Jan Roobosch huert syn huys tvlies vande wedu* te temsche
voor xxx £ tsj's.
Jan van Campenhout
Bij den dood van Peeter Draecx was er nog een enkel
boekverkooper te Mechelen, namelijk Hans (van) Cam-
penhout, die in 1585-86 als stadtsboekbinder optreedt (2).
Jacob Heyndricx, onze eerste drukker, was in 1582
gestorven. Het is nog niet zeker dat h1j te Mechelen een
(1) Histoire de la Peinture et de la Sculpture à Malines, t. X, p. 502.
(2) Zie Mechelsche Boekbinders.
IN DE 16° EEUW 35T
boekwinkel hield, al is dit waarschijnlijk : hij is dezelfde
als de Jaques Heynricx, boeckvercooper, die in 1577
als vriymeester in de Antwerpsche St-Lucasgilde werd
aangenomen, — dezelfde als de Antwerpsche drukker
van dien naam, van wien uitgaven verschenen in 1570-
1581 bekend zijn (1); zijne rekening bij Plantin, begon-
nen den 4" Februari 1579, loopt slechts tot den 16° Juni
1581; tijdens de eenige maanden, die hij nog te Mechelen
doorbracht, dreef hij dus geen handel meer met Plantin;
anderzijds zou zijn rekwest (2) aan het Mechelsche magis-
traat, waarin hij klaagt, van de 1200 door hem gedrukte
Kinderleere geen zes verkocht te hebben, laten gelooven
dat hij wel boeken per stuk aan den man bracht en dus
een winkel had.
Van Gielis van Craenenbroeck, onzen tweeden drukker,
van wien we niets meer vernemen na 1583-84 (3), weten
_wij evenmin of hij boeken te koop stelde.
Lincken Mynsheeren heeft het waarschijnlijk niet lang
na 1481-82 uitgehouden.
Bij het einde van 1585 was Hans Campenhout als
boekhandelaar gevestigd : den 16° November van dat
(1) En die, naar ik reeds kon vaststellen, meer dan een naamloos pamfñiet
drukte. Over den ijverig voor zijn protestantsche overtuiging en voor de
Staatsche politiek werkenden Jacob Heyndrickx hoop ik, in het volgend
Bulletin meer te kunnen mededeelen.
(2) Inventaire des Archives, t. VI, p. 166, n° 16. — Overgedrukt bij Delafaille,
b1z. 42.
(3) Delafaille (b1z. 47) zegt : « Na de overgaaf van Mechelen, van 19 Juli
1585, aan de Spanjaarden, wordt er van Gielis van Cranenbroeck geen
spoor meer gevonden »; hij kan echter de aanwezigheid van den drukker te
Mechelen slechts bewijzen tot in 1582-83. In de stadsrekening van 1583-84
vind ik nog eene betaling ten bate van G. v. C. aangeteekend :
f. 86vo. — Betaelt Gielis Craenenbroeck voer tdrucken van secker placcaeten ten behoev van-
der weth byden selven gedaen per ordinan. quitan. iij £.
Wij mogen dus hopen dat niet alleen eens de hand worde gelegd op
eenig exemplaar van het plakkaat « op stuck... vander haestige siekte » van
1582 of 1583, maar ook op andere drukken door van Craenenbroeck aan het
Mechelsch magistraat geleverd in 1581-1583 en misschien 1584.
352 BOEKHANDELAARS TE MECHELEN
jaar gaat hi] voor de eerste maal te winkel bij Plantin.
Aan het Mechelsch gemeentebestuur leverde hij de alma-
nakken voor 1587 :
Stadsrekening 1586-87, f. Cxxix. — Betaelt hans campenhout
boeckbinder voor dbinnen ende Leueringhe vanden parquemente
van vier registers voorden grefher van Ophem, mitsgaders eenen
registre voorde Tresorye ende voor dalmanacke te nieuwsjaersmisse
naer coustume beloopt tsam”n per ordonnan. üi] £ iii] s.
Jaarlijks komen posten van dien aard ten bate van
Hans Campenhout in de stadsrekeningen voor, tot
1642-43.
Van 1585 tot 1626 dreef « Jan van Campenhout,
Libraire à Malines », een drukken handel met Plantin,
met Jan en met Balthasar Moretus. In 1586 koopt hi; in
den Gulden Passer voor 3 g. 1 s., maar het volgende jaar
stijgt het cijfer tot 36 g. 1 s., verdubbelt, verdrievoudigt
spoedig in de volgende jaren; van 1601 tot 1607, van
1617 tot 1621, werden die betrekkingen gestaakt, maar
tusschen die perioden waren ze tamelijk regelmatig; in
1621 bestelde Van Campenhout slechts eenmaal boeken ;
nog tweemaal in 1624 en voor het laatst den 30" April
1626. Benevens den gewonen voorraad geringe boekjes
en schoolboeken, die ook de winkels zijner collega’s van
vroeger vulden, had Van Campenhout missalen en
brevieren, plaatwerken, woordenboeken, geschiedkun-
dige werken te koop. Hi; leverde aan Plantin wel eens
perkament (een boek van 7 1/2 pond in 1586) en bezorgde
hem in 1587 voor 21 gulden Grieksche boeken, die
buiten den handel begonnen te geraken, drukken van
Estienne, van de Alde’s, andere die te Bazel verschenen
waren.
Jan van Campenhout woonde vele jaren in een der
huizen die aan het stadhuis palen. In de « Rekeninghe
vanden twintichsten penninck » van 1590, treft men hem
IN DE 16° EEUW 359
aan in de lijst der burgers wonende aan « het Stadthuys
metten huysen daer rontsomme » :
f. 43*°. — Jan van campenhout huert een huys vande kerckmrs S:
Rumoldïi tsiaers xxij gulden comt XxXij S.
Volgens het « Cohier vanden xx” penninck » van 1643
woont nog zijn zoon Franchoys van Campenhout, de
boekbinder, in een der « kapittelhuysen » rond het stad-
huis. De vader zal dan wel altijd daar zijn winkel en zijn
werkplaats gehad hebben.
PROSPER VERHEYDEN.
MÉLANGES
Almanachs Malinois
NUELQUES notes recueillies au cours de nos lec-
tures pourront servir à compléter l'étude très
documentée de feu notre confrère ZECH-
Dugrez, parue dans le XII” Bulletin (1902) de
notre Cercle. Pour cette raison, nous avons cru utile de
les réunir ici.
Le bulletin du « Cercle Historique et Archéologique »
de Courtrai, 1904-1905, 2° année, contient une étude
intéressante à plus d’un point de vue, très consciencieu-
sement faite par M. G. CAULLET, d'une série de 155
almanachs-placards, que l’auteur a eu la rare fortune de
découvrir dans les archives de la ville de Courtrai.
Parmi ceux-ci, il en est deux sur lesquels nous voulons
attirer particulièrement l'attention des Malinois; l’un
est l'œuvre, ignorée jusqu'ici, d’un de nos concitoyens,
docteur en médecine, et l’autre celle d'un mathématicien
d’origine inconnue, que nous croyons toutefois être
Malinois, ce que du reste nous allons essayer de prouver.
Le plus ancien de ces deux almanachs est celui du
Médecin CamizLe VAN CASTRE, qui de son temps occupa,
356 MÉLANGES
avecnotreillustre Dodoens, l'honorable fonction de médecin
juré de la ville de Malines (1). L'’almanach date de 1576,
et voici en quels termes M. Caullet, le signale :
Almanack ende Prognosticatie van den Yare ons Heeren
Jesu Christi M. D. LXXVI. ||
In-folio plano, 6 colonnes longitudinales, plus une 7",
plus large; caractères gothiques, lettres rouges et noires.
La 7"° colonne contient : Ghecalculeert door D. Camillus ||
van Castre | Doctoor ende gheswoo- || ren Medecyn der stadt
van || Mechelen. || (filet); Dre Declaratie van de- || sen Al-
manach. || M. D. LXXVI. // renfermant les instructions
usuelles. |
En-dessous, le long des 7 colonnes : Gheprint Thant-
werpen, inde Camerstract, 1n den Svverten Arent, by my
Henrick vander Loe. Met Gratie ende Priuilegie. Onderteeckent
H. Hendrick Dunghen, S. T. D. |]
À côté de la rareté de l’exemplaire, cet almanach a
encore la particularité d’être le seul connu de l’imprimeur
Henri van der Loe.
Un autre almanach de la série publiée par M. G. Caul-
let, est l’œuvre d'un ]J. B. Auxsrruyes s’intitulant
mathématicien, sans toutefois indiquer le lieu de son
origine ou de sa résidence.
L’almanach date de 1614 et est décrit en ces termes :
Almanach Pour l'An M. DC. XIIIT. Diligemment calculé
par M. Tean Baptste Austrucy.
In-folio plano, 7 colonnes longitudinales; caractères
romains, impression rouge et noire. Chaque mois est
accompagné d’une vignette allécorique, gravée sur bois
(H01025;/L° 6052);
La 7% colonne contient : Canon ou Declaration de /
cestuy nostre Àlmanach 1614 / De la Nauigation des Bruxel-
(1) Cfr. notre travail : Aperçu historique sur la Médecine et les Médecins à
Malines, 1900.
RE
;
:
L-
*
5
*
ke.
<
ue
cs
#7
&vi | DCYBE IUF 1€ Z00 11} Maiine vi}}
vis | À [Bicrvlicr, vijlf _{Midclborch iiz
|
Oltende xiiz!,
Rotterdam iii
LE Blanckenbcrch ; 8|Neufe 1Jz
tu Haure de Bruxel, 8|7%
Calais * xi.h*
Î
Fr #1 : le
21 |Dordreche iijl [lemfche vi
xj Dunckercke xij} [Viflinge iijz
dir Denremonde vijz| fwillebroec viiz
deb Efcluze * jf IZicrickzeeviyz
ri Emde tij' /Gouwe v}
3 | Aueclesgueties de Bruxelles, & d'Anuers.
A EE , k _…
] :
he,
.VTa
à
Le
vi
33e
Rx
AZ
ea |
lute Par M, EAN BA PTIS
Uxij | Auftrücij, Mathématicies
n ns Tardé <
LÉ der
i ed
Lg
autre. ; I. Fourcin, : a be
Planche XXVIII
ALMANACHS MALINOIS 537
les. (cette rubrique est accompagnée de la vignette d’un
vaisseau à voiles); Temps pour se mariwr. / ; Les Ouatre
temps de l'an que on dont jeuner. / ; Les signes des sept Plan-
etes. /; Les Aspects des Planetes, /; Les douze signes
celestes. / ; Pour la commodité des Voyageurs. /
Vient ensuite une gravure sur bois (H. 0"o42, L. 0"052)
représentant l’astrologue Austruyes dans sa chambre
d'étude; au mur est suspendu son écu (de... fascé de...
chargé de 3 hures de sanglier). Sous la vignette : Par
M. fean Baptiste / Austrucy, Mathematñoen. /
Au bas de la pièce, la souscription : À Anuers, chez
Abraham V'erhoeucn, sur la Lombaerde Veste, au Soleil d'Or.
16014. Auec Grace et Prewlege. L'un signé T. De Berty,
L'autre I. Fourdin.
Le nom de AuxsTRUYEs éveilla notre attention, parce
qu’au xvi° siècle, un membre du Grand Conseil, établi
en notre ville, portait ce même nom. Celui-ci, du prénom
de Jean, était conseiller ordinaire et maître des requêtes
au Grand Conseil, et habitait la maison sise rue des
Vaches (aujourd’hui rue Frédéric de Merode), n° 33, occu-
pée après lui par le Docteur André Canton, aujourd’hui
par M. Cracco (1).
Nous avons cherché à compléter ces données, afin
d'identifier l’auteur de l’almanach et à établir sa descen-
dance du conseiller du Grand Conseil.
D’après ce que nous avons pu trouver, 1l y a tout lieu
de’le croire.
Le portrait que nous avons l'avantage de reproduire
ici, grâce à l’obligeance de M. G. Caullet, auquel nous
nous faisons un devoir d'adresser nos remerciments, nous
fournit une première présomption. (Planche n° XXVII).
Ce portrait porte, comme la description le signale plus
haut, un écu de. fascé de. chargé de 3 hures de sanglier.
(x) Cfr. Aperçu historique de la médecine, etc., article Docteur Canton.
358 MÉLANGES
Or, ce même écusson se retrouve sur deux aquarelles
faisant partie de la collection de nos archives communales,
exécutées par Van den Eynde, d’après des originaux peints
sur toile, et reproduisant des séances du Grand Conseil.
La note explicative qui se trouve sous les dessins attribue
l’'écusson aux têtes de sanglier à Jean Auxstruyes, conseil-
ler, assistant comme tel à ces séances.
M. L. SrrooBANT, notre ancien président, dans sa
publication sur les Magistrats du Grand Conseil (1),
décrit le blason du chevalier Jean Auxstruyes en ces
termes : D'or à la fasce de gueules, accompagnée de trois (2, 1)
hures et cols de sanghers de sable défendues d'argent.
Il correspond donc en tout à celui figurant sur le
cliché. Cela nous permet déjà de conclure que le Con-
seiller et le Mathématicien appartiennent à la même
famille; il s’agit encore de rechercher si l’auteur de
l'almanach est Malinois.
Nous pouvons établir tout d’abord que le Conseiller
Auxstruyes a fait souche à Malines, par la liste des
promotions dans la faculté des arts à l’université de
Louvain, de l’année 1540, dans laquelle figure, à la 23°
place, Charles Auxstruyes, de Malines (2).
Enfin, nous avons trouvé un argument qui nous paraît
plus décisif encore. Les registres paroissiaux, conservés
à l'hôtel de ville, nous renseignent les naissances de deux
enfants, nés de Jean-Baptiste Auxstruyes (Austruce, Au-
struys), et de Marie de Paepe /Spapens, Spaeps); le
premier de ces enfants est baptisé dans la paroisse St-
Rombaut, à la date du 7 juillet 1588; l’autre, baptisé le
25 janvier 1598 dans la paroisse de N.-D. au delà de la
(1) L. STROOBANT, Les Magistrats du Grand Conseil de Malines. Anvers, 1903.
Impr. Vve De Backer.
(2) E. REUSENS, Promotions à la faculté des arts de l'université de Louvain. 1869,
impr. Ch. Peeters.
ALMANACHS MALINOIS 359
Dyle, est né des mêmes parents, habitant alors la rue
Montagne-aux-corbeaux.
A côté de la présomption fournie par la similitude
des écussons, nous avons la preuve que les Auxstruyes
ont fait souche à Malines et qu'un membre de cette
famille, du prénom de Jean-Baptiste, vivait à Malines
vers l'époque de la publication des almanachs.
Le doute ne nous paraît donc plus possible, et nous
croyons ne pas faire erreur en considérant le Mathéma-
ticien JEAN-BAPTISTE AUXSTRUYES comme Malinois.
Une dernière preuve serait à chercher dans l'alliance
de la famille Auxsrruyes avec celle du médecin
Franco, dont le mathématicien, en tête d’autres
almanachs, dont nous parlons ci-dessous, se dit être
le neveu.
À la vente de la bibliothèque de feu le chev. Gust.
van Havre, qui eut lieu à Amsterdam, du 11-15 déc.
1905, deux almanachs de ce même Auxstruyes ont été
acquis par la bibliothèque communale d'Anvers.
L'un d'eux date de 1616 et a été décrit, avec de nom-
breux détails, par M. Emm. de Bom, dans la revue
« Tydschrift voor Boek- en Biblioteekwezen », 1903, n°4,
dont nous extrayons les renseignements suivants :
« ALMANACH / ou [ournal. pour l'An Bi-7 sextil de nostre
Seigneur. M. DC. XVI. Par M. Iean Baptiste Aux-
struies. / Gentil homme, et Nepueu du deffunct / M. IEAN
Franco. / (gravure sur bois : l’écu de l’auteur : trois
têtes de sanglier ; à gauche de l’écu l'inscription : Aude et
auge. à droite : Aut strues, aut rues /sic}).
» À Anuers, chez Abraham Verhoeuen, sur / la Lom-
baerde Veste, au Soleil d'Or. 1616 / (filet) / Auec Grace
et Preuilege. 7 in-16. 32 pp. Caractères romains, rouges
et noirs. »
A la page 2 et 3, une petite carte géographique :
AFBEELDINGE VAN DE GHEHEELE WEIRELT.
360 MÉLANGES
À la page 4 : Canon ou Declaration de / Cestuy nostre
Almanach 1616. ,
À la page 7, sous le titre : Pour la Commodité des
Voyageurs, l'indication des marées pour des localités des
Pays-Bas et du Nord de la France.
Ensuite le calendrier avec une gravure sur bois, très
grossière, au-dessus de chaque mois.
Suit à cette première partie :
PROGNOSTICATION / pour l'An Bissextil de nostre Seigneur /
M. DC. XVI. / Calculée par M. fean Baptste Auxstrmes, /
Gentilhomme, et Cousin du deffjunct / M. JE:N Franco. (La
gravure sur bois portant les armoiries de l'auteur) / A Anuers,
Chez Abraham V'erhoeuen, sur la / Lombaerde Veste au Soleil
d'Or. 1616. / (filet) 7 Auec Grace ct Preulege. 7 in-160,
32 pp. caractères romains.
À la page 3 : Prologue ou discours au bening Lecteur.
À la page 30 : Vadit approbaut, Egbertus Spitholdius,
Cano- || micus & Plebanus, Ant- || uerprensis. || Auec Grace et
Prenlege.
À la page suivante :
Previlege.
Il a pleu a Leurs Altexes Seremssimes / de permettre à
Octroyer a Abraham 7 Verhoeuen de pouuorr luy seul Impri- 7
mer vendre distribuer l’'Almanach / à Prognoshcation pour
l'An de nostre / Seigneur 1616. faicte par M. FEAN / BAP-
TISTE Auxstrues, Gentl-” homme et Cousin de feu M. Ian
Franco / Docteur, permettent el consentent / audict Verhoeuen
d'Imprimer & ven-/ dre le Almanach à tel lieu 4 place con- /
uenable comme appert par les lettres / d'Octroye donnez a
Bruxelle le dernier 7 de Tuillet 1615. ,
Soubz signez
A. I. Cools.
L'autre seignez
I. FouRDIN.
Après la Prognostication suit :
ALMANACHS MALINOÏS 367
Histoires / Plus memorables tant an- / ciennes q[uJe
nouuelles, contenant choses / aduenues de l'An 1500 tusques
à la || présente Anne M.DC.XVI. /] (Gravure sur
bois). |
À Anuers, Chez Abraham Verhoeven sur la |] Lombaerde
Veste au Soleil d'Or 1616.
In-16, 64 pp., caractères romains.
Cette chronique contient de curieuses gravures sur
bois, parmi lesquelles La Nouuelle Rivière que l'on fait en
Flandre, L'infante d'Espagne abbatant le Papegay des Arba-
létriers de Bruxelle, La bataille entre les Hollandais et les
Espagnols aux Indes Orientales à l'isle de S. Hélène, 13 Fuin
1613. À la page 62 l'approbation de Egbertus Spitholdius,
Canonicus 4 Plebanus Antuerpiensis.
Le second de ces almanachs d’Auxstruyes, acquis
par la bibliothèque communale d'Anvers à la vente
van Havre, est catalogué comme suit :
ALMANACH, 007 het jaer ons Heeren 1618, door Ÿ. B.
Auxstrues, edelman, ende cosyn van M. ÿan Franco.
T'hantwerpen by Abraham Verhoeven, op de Lombaerde
veste 1n de Gulde Sonne, 1618. Mappe-monde gravée sur
bois.
3 tom., 1 vol. couverture de velin, in-16.
Composé de trois parties : Almanach, Prognoshcatie,
Cort verhael van alle de gedencwerdchste saken, 1500-
1616.
Terminons ces notes sur les almanachs publiés par
des Malinois, par la reproduction de la feuille de titre du
plus rare et du plus intéressant de ceux-ci. Cet intérêt
lui est donné par le nom de l’auteur, qui n’est autre que
notre illustre concitoyen, le médecin RemMBERT DoDoENxs,
le grand savant, qui ne dédaigna pas de s'occuper de
pareille publication, preuve de l'importance attachée
aux almanachs du xvi* et du xvrr° siècle.
24
362 MÉLANGES
Cet exemplaire rarissime, qui faisait partie de la
collection de feu le Chevalier Gust. van Havre, a été
présenté aux enchères à la vente susdite.
Alinanack ende
Pzoguofhcatie bander ‘Jare ons Ueren Je
fu Chi. 2.109. Seralculert doer
D.fiembert DoDoens Doctoozinder
federine der (adt ban flechelen,
€ Ébepunt Tantroerpen in die Came
metitrateUp my'fan ban Lo,
La ville de Malines, grâce à l’aimable intervention
de M. l'échevin Le Blus (nous nous plaisons à lui
rendre cet hommage), a fait toutes les diligences pour
entrer en possession de ce document; malheureusement,
la bibliothèque communale de la ville d'Anvers, en
faisant l'acquisition en bloc de la collection d'almanachs
mise en vente, a rendu vain l'espoir de nos bibliophiles,
de voir cet opuscule compléter la belle série que pos-
sèdent nos archives des œuvres de notre illustre con-
citoyen.
ÀLMANACHS MALINOIS 363
Malinois à l’Ancienne Université de Louvain
Nous avons groupé ici quelques noms de Malinois
ayant fréquenté les cours de l’ancienne Université ou
ayant occupé quelques fonctions dans l’enseignement et
l'administration de celle-ci.
Sous le titre de Malinoiïs, sont compris aussi quelques
personnages qui, quoique n'étant pas nés à Malines, y
ont toutefois joué un rôle ou occupé quelque situation
en vue. Âu nombre de ceux-ci, nous en avons relevé
quelques-uns parmi les membres du clergé et de la
magistrature; d’autres parmi ceux ayant exercé quelque
profession libérale, tels que médecins, avocats, etc.; nous
disons quelques-uns, car cette liste est loin d’être com-
plète ; il ne nous semblait pas de toute utilité de con-
signer les noms de tous les membres du clergé, chanoines
et autres, ni de tous les membres du Grand Conseil, nous
les avons donc inscrits au hasard des recherches. Afin
de compléter ces catégories, on peut avantageusement
consulter, pour ce qui concerne le clergé, l'ouvrage de
J. BAETEN, Verzameling van Naamrollen betrehkelyk de
Kerkelyke geschiedems van het Aartsbisdom van Mechelen,
3 tom., et pour ce qui concerne la magistrature, l'ouvrage
de M. L. STrooBanT : Les magistrats du Grand Conseil de
Malines. Anvers, 1903, impr. V* De Backer.
Pour les noms qui figurent dans la liste publiée, nous
avons consulté les ouvrages suivants, auxquels nous ren-
voyons après chaque nom, par un numéro entre paren-
thèses, indiquant la source par le chiffre d'ordre placé
ici devant la mention de l'ouvrage.
1. E. REusEeNs. Promotions de la faculté des arts de
l’Université de Louvain (1428-1568). Louvain, imprim.
Gr Peeters 1809: |
2. Chan. E. Reusens. Matricule de l'Université de
Louvain, 1, 1426-1453. Bruxelles, libr. Kiessling, 1903.
364 MÉLANGES
3. Chan. E. Reusens. Actes ou Procès-verbaux des séances
tenues par le conseil de l'Université de Louvain, T. I, 1432-
1443. Bruxelles, libr. Kiessling, 1903.
4. VALÈRE ANDRÉ. Fasti academncr studn generalis Lova-
mensis. Lov. 1650, impr. Hieronymus Nempaeum.
5. Comptes communaux de la ville de Malines.
6. ReuseNs. Documents relatifs à l’Mstoire de l'Université
de Louvain, (dans les Analectes pour servir à l’histoire
ecclésiastique de la Belgique).
7. Manuscrit (attribué à Bax) aux archives de l’Arche-
vêché, intitulé : Mechlinienses viri scientia vel arte aliqua
præclari. — Promotri in artibus, etc.
La publication de cette liste, en donnant une idée de
l'intensité de la vie intellectuelle en notre ville, a pour
but de faciliter les recherches et d'indiquer aux bio-
graphes quelques sources en appelant leur attention sur
certains détails de la vie de nos concitoyens déjà connus
et des autres, émigrés ailleurs, dont le nom a échappé
jusqu'ici à leurs investigations. |
L’indication des sources ne dispensera toutefois pas le
biographe de recourir aux ouvrages cités, ceux-ci renfer-
mant souvent plus de détails que ceux consignés après
chaque nom, et dont nous avons dû limiter la descrip-
tion, pour ne pas allonger cette liste déjà très longue.
Elle ne saurait être complète d’ailleurs, attendu que
les publications relatives à l’ancienne Université pré-
sentent encore de trop grandes lacunes; nous croyons
utile, cependant, de la publier actuellement, présumant
l'époque où un travail complet sera possible encore très
éloignée; quelqu’autre chercheur rendra service alors en
essayant de parfaire le travail commencé.
Pour faciliter les recherches, nous avons classé les
noms par ordre alphabétique, et pour faire apparaître
l'époque en évidence, la date la plus ancienne a été
imprimée en caractères gras.
ALMANACHS MALINOIS 365
Adam, Joannes, Mechliniensis,
promu 159% dans la faculté des arts à Louvain en 1550 (1).
Aelt (de), Johannes, de Mechlinia, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1436 (2).
Aken (van), Petrus,
promu 48e dans la faculté des arts en 1714 (7).
Andriessens, Joannes-Albertus,
promu 32€ dans la faculté des arts à Louvain en 1668 (7).
Anon, Johannes,
voy. Johannes de Mechilinia.
Asscha (ab), Ludovicus,
promu 1° dans la faculté des arts à Louvain en 1583 (7).
Auxstruyes, Carolus,
voy. Danxstruyes.
Aijou, Joannes-Franciscus,
promu 72° dans la faculté des arts en 1728, entré dans l’ordre des
Oratoriens en 1725 (7).
Backer (de), Michael,
promu 33% dans la faculté des arts en 1782, curé à Woluwe-
St-Lambert, mort en 1779 (7).
Bacx, Joannes-Baptista,
promu 8m dans la faculté des arts à Louvain en 1668, né en 1650
chanoine à Tongerloo, président du Collège St-Norbert à Rome,
mort en 1726, notice biographique dans (7).
Bacx, Rumoldus,
promu 18% dans la faculté des arts à Louvain en 1667, né vers 1648,
d’abord vicaire à St-Gery à Bruxelles, ensuite curé à Willebroeck,
chanoine à Anvers en 1679, notice biographique dans (7).
Baecx, Adrianus, Mechliniensis,
né en 1574, chanoine et chantre à l’église St-Pierre à Louvain, et
président du Collège des Trois Langues, ensuite doyen et chanoine
de l’église St-Pierre à Aerschot, professeur et recteur à l’université
(45 6, chap. 37).
Il fut l’objet de différentes gratifications de l’autorité communale
Malinoise. En 1607, à l’occasion de sa licence en droit, ilreçut 25 florins,
un autre don lui fut octroyé en 1616 lorsqu'il fut proclamé Docteur en
droit civil et canon. Qualifié de Docteur, doyen d’Aerschot et président
366 MÉLANGES
du Collège des Trois Langues, il fut en 1625 l’objet d’une nouvelle
distinction flatteuse de la part de sa ville natale ($), notice dans (7).
Baerle, Philippus, Mechliniensis,
promu 115% dans la faculté des arts à Louvain en 1565 (1).
Baesrode, Hubertus, Mechliniensis,
promu 14° dans la faculté des arts à Louvain en 1539 (1).
Baesrode, Joannes, Mechliniensis,
Professeur au Collège du Porc à Louvain, vers 1539 (6, ch. 33).
Licencié en droit civil et canon, avocat, fondateur de bourses (6, ch.
33 fondateurs).
La ville de Malines octroye er 1539, à l’occasion de la pro-
motion de son citoyen Van Baesrode, que les comptes communaux
désignent sous le nom de JEAN (5).
Baesrode, Joannes, Mechliniensis,
promu 37% dans la faculté des arts à Louvain en 1567 (1).
Un Malinois, portant le même nom, bienfaiteur du Collège
Standonck à Louvain, est signalé en 1546 (4).
En 1606, le magistrat de Malines honore d’une gratification
l’échevin Gaspard Van Baesrode, à l’occasion de la 1'° messe de son
fils (5).
Barnabé, Adrianus,
promu 111° dans la faculté des arts en 1689 (7).
Baten, Petrus, Mechliniensis,
promu 107% dans la faculté des arts à Louvain en 1555 (1).
Bautier, Hieronymus,
promu 58e dans la faculté des arts en 1716 (7).
Beelaerts, Arnoldus-Alexander,
promu 9° dans la faculté des arts en 1774, licencié en droit en 1777 (7).
Beelaerts, Joannes,
promu 22° dans la faculté des arts en 1679 (7).
Beelaerts, Petrus,
promu 58e dans la faculté des arts en 1676 (7).
Beken (van der), Engelbertus, Mechliniensis,
promu 75° dans la faculté des arts à Louvain en 1562 (1).
Beken, Rumoldus, Mechliniensis,
promu 4% dans la faculté des arts en 1517 (1).
ALMANACHS MALINOIS 367
Belser, Rumoldus, Mechliniensis, medicinæ doctor,
promu 2° dans la faculté des arts à Louvain en 1511 (r) et docteur en
médecine en 1537 (4) [*].
Benequendorff, Egidius-Martinus,
promu 23%° dans la faculté des arts en 1756, procureur à la cour
féodale de Malines (7).
Bergaigne, Petrus, Mechliniensis,
promu 19% dans la faculté des arts à Louvain en 1553 (1).
Beringen (van), Alexander, Mechliniensis,
promu 82e dans la faculte des arts à Louvain en 1567 (1).
Berinks, Gregorius,
promu 131%° dans la faculté des arts en 1672 (7).
Bernartius, Joannes, Machliniensis,
Célèbre écrivain et doyen du Collège des Bacheliers à Louvain (4).
Jean Bernaerts reçoit du magistrat de Malines, en 1593, une
gratification à l’occasion de la licence de son fils (s).
Bernartius, Ludovicus,
promu 111" dans la faculté des arts à Louvain en 1621 (7).
Bernarts, Gerardus, Mechliniensis,
promu 139"° dans la faculté des arts à Louvain en 1561 (1).
Bernix, Georgius, Mechliniensis,
promu 133% dans la faculté des arts à Louvain en 1562 (1).
Berthouz (de), Lambertus, Mechliniensis,
promu 30° dans la faculté des arts à Louvain en 1545 (1).
Bertomville, Mathias,
promu 4° dans la faculté des arts en 1707, vicaire à St-Pierre de
Louvain, curé et doyen à Alost en 1723, mort en 1746, âgé de 61
ans (7).
Bertrand, Hieronymus,
promu 32° dans la faculté des arts en 1697 (7).
Bessemers, Michaël, Mechliniensis,
premier dans la faculté des arts à Louvain en 1706. Bachelier en
théologie et licencié en droit civil et canon. Professeur à la pédagogie
du Faucon, abandonna sa chaire pour se réfugier en Hollande, devint
curé à Gouda en 1749, où il mourut en 1751, âgé de 65 ans. Ecrivain,
[*] Cfr. D' G. VAN DooRsSLAER, Aperçu histor. sur la médecine et les médecins
a Malines, 1900.
368 MÉLANGES
(6, chap. 35). La ville de Malines le fêta en 1706, par l'octroi d’un
plateau en argent (5), notice dans (7).
Et (de), Joannes-Baptista,
promu 2° dans la faculté des arts en 1696, curé à Elversele (7).
Binkom (van), Joannes-Henricus,
promu 17% dans la faculté des arts en 1728 (7).
Biscopts, Ludovicus, Mechliniensis,
promu 23° dans la faculté des arts à Louvain en 1541 (1).
Blancart, Michaël,
promu 77° dans la faculté des arts en 1702 (7).
Blauwe, Symon, de Mechilinia, Cam. dioc.,
immatriculée à l’université de Louvain en 1420. Il passa sa déterminance
le 15 mai 1430, partit ensuite pour l’université de Cologne, où en 1431
il est désigné « Symon de Mechlinia, Cam. dioc. ad artes; solvit » (2).
Blinckx, Joannes,
promu 28e dans la faculté des arts en 1707 (7).
Blix, Guilielmus,
promu 3%° dans la faculté des arts en 17Ir, licencié en théologie,
professeur au Séminaire de Malines, plus tard curé à Liesele (7).
Blondeau, Augustinus,
promu 53° dans la faculté des arts en 1694 (7).
Blondeeu, Antonius,
promu 217% dans la faculté des arts à Louvain en 1621 (7).
Blondel, Petrus-Franciscus,
promu 9° dans la faculté des arts à Louvain en 1649, membre du
Grand Conseil, mort en 1694 (7).
Blyckaerts, Henricus-Franciscus- Josephus,
promu 31%° dans la faculté des arts en 1740, pratiqua la médecine à
Malines (7) [*].
Blyckaerts, Jacobus-Antonius,
promu 41€ dans la faculté des arts en 1743, licencié en droit, avocat,
grefher de la cour féodale, mort en 1775 (7).
Bocxsteins, Michael,
promu 88e dans la faculté des arts en 1700 (7).
Boels, Adolphus, Mechliniensis,
promu 51% dans la faculté des arts à Louvain en 1545 (1).
[*] Cfr. D: G. Van DoorsLaER, Aperçu hist. sur la médecine.
ALMANACHS MALINOIS 369
(Boem), Rumoldus, de Mechilinia, Cam. dioc.
immatriculé à l’université de Louvain en 1432. Il passa son baccalauréat
le 3 février 1434 et fut promu 75% dans la faculté des arts en 1435.
Dans les « acta universitatis », il est désigné au 22 et 30 septembre
1432 « Rumoldus Boem » (r; 2).
Bogaert, Jacobus, Mechliniensis,
promu 12° dans la faculté des arts à Louvain en 1538 (1).
Bogaerts, Joannes-Cornelius,
promu 107%° dans la faculté des arts en 1781 (7).
Boisoet, Adrianus, Mechliniensis,
promu 18° dans la faculté des arts à Louvain en 1542 (1).
Bol, Nicolaus,
promu 92° dans la faculté des arts en 1676 (7).
Bonus,
Le curé de la paroisse St: Catherine, du nom de Bonus, reçoit, en
1529, une gratification de la Ville à l’occasion de son doctorat (5).
Borcht (van der), Philippus,
promu 95% dans la faculté des arts en 1676 (7).
Borre (van den), Sébastien,
bienfaiteur du Collège de Standonck où du Porc à Louvain,
chanoine Zellarien à l’église St-Rombaut à Malines, mort en
novembre 1579 (1; 6, ch. 33).
Bosche (van den), Adrianus,
promu 212" dans la faculté des arts à Louvain en 1621 (7).
Bosselaer, Paulus,
promu 34%° dans la faculté des arts en 1728, licencié en droit en 1733 (7).
Bouchaute (van), Guilielmus,
promu 22° dans la faculté des arts en 1757 (7).
Boyenhals, Wilhelmus, Mechliniensis,
promu 189% dans la faculté des arts à Louvain en 1554 (1).
Boysoet, Christianus, Mechliniensis,
promu 23° dans la faculté des arts à Louvain en 1584 (1).
Braeckmans, Egidius, 5
promu 2% dans la faculté des arts en 1697 (7).
Brande (van den), Jacobus,
promu 96%° dans la faculté des arts en 1776 (7).
370 MÉLANGES
Brandt (vanden), Joannes-Franciscus,
promu 8e dans la faculté des arts en 1775, curé à Vilvorde, mort en
1810, notice dans (7).
Brants, Guilielmus,
promu 98%° dans la faculté des arts en 1692 (7).
Brickeny,
l'Administration communale Malinoise octroie, en 1570, une somme
pour couvrir les frais des festivités organisées à l’occasion de la
licence du fils de Maître Pierre Brickeny (s).
Broeck (van den), Joannes, Machliniensis,
très connu sous le nom de Puludanus. Professeur à Louvain, écrivain,
occupa diverses cures, entr’autres à St-Pierre à Malines, né en 1566,
mort en 1530 (4). Proclamé 17° dans la faculté des arts en 1587. Le
magistrat l’honora en 1602, par un présent d’une aime de vin alors
qu’étant curé de St-Pierre à Malines il venait de passer son Doctorat
(5: 6, chap. 55), notice dans (7) [*].
Broeck (vanden), Joannes-Baptista,
promu 44° dans la faculté des arts en 1693 (7).
Broeck (van den), Joannes-Baptista,
promu 39%° dans la faculté des arts en 1751 (7).
Broeck (vanden), Martinus,
promu 64%° dans la faculté des arts en 1715 (7).
Broeck (van den), Walterus,
promu 21° dans la faculté des arts en 1697 (7).
Broers, Christophorus,
promu 10° dans la faculté des arts en 1734 (7).
Brouwer (de), Josephus-Rumoldus-Xaverius,
promu dans la faculté des arts en 1791 (7).
Brower (de), Joannes-Franciscus,
promu 117% dans la faculté des arts en 1753 (7).
Bruen, Petrus, de Mechilinia, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1430. Il passa sa déterminance
le 6 nov. 1431 (2).
[*] Cfr. BATEN, Naamrollen van het aartsbisdom van Mechelen, t. II et III.
ALMANACHS MALINOIS 37%
Bruitsma, Denis,
fils de Renier, Docteur en médecine, reçut de la ville de Malines une
gratification à l’occasion de sa licence en 1637 (5) [*].
Bruneus, Rumoldus, Mechliniensis,
promu 167% dans la faculté des arts à Louvain en 1553 (1).
Bruyne (de), Ghislenus, Mechliniensis,
promu 112% dans la faculté des arts à Louvain en 1565 (1).
Burlet, Gerardus,
promu 96% dans la faculté des arts en 1755 (7).
Buscom (van), Henricus-Josephus,
promu 62° dans la faculté des arts en 1735 (7).
Busconius, Wilhelmus, Mechliniensis,
promu 148%: dans la faculté des arts à Louvain en 1547 (1).
Buscum (van), Petrus,
promu 4° dans la faculté des arts à Louvain en 1640, licencié en
théologie, curé de St-Donat à Bruges en 1651, mort en 1689 (7).
Busleiden, Hieronymus,
fondateur du Collège des Trois Langues à Louvain, membre du
Grand Conseil à Malines (4; 6, chap. 37).
Busscho (de), Michaël, rector altaris misse animarum in Mechi-
linia,
immatriculé à l’université de Louvain en 1426 (2).
Busscho (de), Walterus, de Mechilinia,
immatriculé à l’université de Louvain en 1446 (2).
Buydens, Gerardus-Josephus,
promu 12%° dans la faculté des arts en 1786, licencié en droit, mort en
1791 (7).
Buydens, Jacobus-Carolus,
promu 90° dans la faculté des arts en 1735 (7).
Buydens, Joannes-Antonius,
promu 6%° dans la faculté des arts en 1780, licencié en théologie en
1791, chanoine à Bruges (7).
Buydens, Petrus,
promu $4"° dans la faculté des arts en 1704 (7).
Calottens, Antonius,
promu go" dans la faculté des arts en 1718 (7).
[*] Cfr. Dr G. Van DoorsLaER, À perçu historique sur la médecine,
372 MÉLANGES
Capestens, Rumoldus, Mechliniensis,
promu 112% dans la faculté des arts à Louvain en 1540 (1).
Carels, Ambrosius, Mechliniensis,
promu 24° dans la faculté des arts à Louvain en 1563 (1).
En 1570, la ville de Malines fête la licence de maître Ambroise
Caroli (5).
Carolus, Andreas, Mechliniensis,
promu 48e dans la faculté des arts à Louvain en 1550 (1).
Carteau, Guilielmus-Josephus,
promu 28e dans la faculté des arts en 1718 (7).
Cartiau, Franciscus-Josephus,
promu 52° dans la faculté des arts en 1724 (7).
Castel (van), Jacobus,
promu 99° dans la faculté des arts en 1704 (7).
Caster (van), Petrus-Bartholomeus,
promu 31% dans la faculté des arts en 1741, Pléban à Tirlemont en
1772 (7).
Cauthals, Barthoïomeus,
promu 55° dans la faculté des arts en 1681 (7).
Cauthals, Joannes-Franciscus,
promu 63° dans la faculté des arts en 1741 (7).
Centurio, Franciscus, Mechliniensis,
promu 44% dans la faculté des arts à Louvain en 1528 (1).
Chabotteau, Philippus-Henricus,
promu 93° dans la faculté des arts en 1729 (7).
Chedeville, Josephus-Michael,
promu 8% dans la faculté des arts en 1791 (7).
Cheronius, Nicolaus, Mechliniensis,
promu 89% dans la faculté des arts à Louvain en 1546 (1).
Christophori, Arnoldus,
voy. Stoffels.
Christein (de), Carolus,
promu 13° dans la faculté des arts en 1683 (7).
Christynen (van),
la ville de Malines offrit une gratification au fils de maître Paul van
ALMANACHS MALINOIS 373
Christynen, à l’occasion de sa première messe, célébrée à AMlighem,
le 24 septembre 1612 (5), et le fêta lors de sa licence au8 janvier 1618 (s).
Christynen (van), Joannes-Baptista,
promu 2% dans la faculté des arts à Louvain en 1605, licencié en droit,
Secrétaire du Grand Conseil (7).
Christynen (van), François,
fils du pensionnaire de la ville de Malines; il fit sa licence, que
l’administration fêta au 11 janvier 1649 (5).
Ciser, Matthæus, Mechliniensis,
promu 12,4% dans la faculté des arts à Louvain en 1560 (x).
Claes, Joannes-Baptista,
promu 118% dans la faculté des arts à Louvain en 1666 (7).
Claesens, Egidius-Josephus,
promu dans la faculté des arts en 1791 (7).
Clerck (de), Arnoldus-Adrianus,
promu 64° dans la faculté des arts en 1730 (7).
Clerck (de), Georgius-Josephus,
promu 32° dans la faculté des arts en 1724 (7).
Clerck (de), Guilielmus,
promu 56% dans la faculté des arts en 1684 (7).
Clerck (de), Ludovicus,
promu 63° dans la faculté des arts en 1680 (7).
Clerck (de), Rumoldus,
promu 61° dans la faculté des arts en 1695 (>).
Clercq (de), Joannes,
promu 113€ dans la faculté des arts à Louvain en 1671 (7).
Cleymans, Franciscus,
promu 18e dans la faculté des arts en 1701 (7).
Cleynaerts, Andreas,
promu 33° dans la faculté des arts en 1705 (7).
Cleynaerts, Cornelius,
promu 7° dans la faculté des arts en 1698, curé à Heyst-op-den-
Bergh, mort en 1713, âgé de 35 ans (7).
Cochoven (de), Victor, presbiter, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1439. Il obtint le diplôme de
374 MÉLANGES
docteur en médecine et vint, en 1449, à Malines, comme recteur du
couvent de Béthanie (2) [*].
Cock (de), Emmanuel-Maria,
promu 9% dans la faculté des ar's en 1760, licencié en droit en 1763,
pensionnaire de la ville de Bruxelles (7).
Cocq (de), Egidius,
promu 14° dans la faculté des arts en 1741, licencié en droit, membre
du Grand Conseil, mort en 1787 (7).
Cocq (de), Joannes-Franciscus,
promu 87% dans la faculté des arts en 1737 (7).
Colfs, Ludovicus,
promu 60° dans la faculté des arts en 1729 (7).
Collier, Jacobus,
promu 55" dans la faculté des arts en 1748, chanoine à N.-D. au delà
de la Dyle, mort en 1794 (7).
Coninck (de), Antonius,
promu $2%° dans la faculté des arts à Louvain en 1670 (7).
Coorens, Joannes-Albertus,
promu 15% dans la faculté des arts en 1728, professeur au collège de
Gheel, mort en 1784 (7).
Cordes (de), Antonius,
promu 102% dans la faculté des arts à Louvain en 1621 (7).
Cordes (de), Balthazar,
promu 11° dans la faculté des arts à Louvain en 1577 (3).
Corenssens,.Antonius,
promu 7% dans la faculté des arts à Louvain en 1621 (7).
Coriache, Amatus-lgnatius,
promu 20° dans la faculté des arts en 1676, licencié en droit,
chanoine et conseiller au Grand Conseil, mort en 1731, âgé de 74 ans
(7).
Coster (de),
voy. Custos.
Coturier, Adrianus.
promu 118% dans la faculté des arts en 1672, curé à Santhoven, mort
en 1700 (7).
[*] Cfr. H. CorpEMANS, Histoire de l'Art Typographique à Malines, dans le
éme Bulletin du C. Arch. de Malines, 1895.
ALMANACHS MALINOIS 875
ee
Couplet, Florentius,
promu 12° dans la faculté des arts en 1689, licencié en théologie,
curé à Keerbergen en 1695, à Puers en 1700, de Ste-Catherine à
Malines, en 1707, mort en 1722 (7).
Courtois, Joannes-Cornelius,
promu 92" dans la faculté des arts en 1742, curé à Crainhem en
1757, chanoine à Lierre en 1767, mort en 1788 (7).
Coutlant, Antonius, Mechliniensis,
promu 15° dans la faculté des arts à Louvain en 1543 (1).
Crabbe, Antonius, Mechliniensis,
promu 1° dans la faculté des arts à Louvain en 1483 (r), recteur
trimestriel, chanoine et professeur de théologie à Louvain en 1506,
mort en 1534, le 30 août, enterré à St-Antoine (4; 6, ch. 33), notice .
dans (7).
Crieckenbeke (de), Christophorus,
voy. Krieckenbeke.
Croes, Joannes,
promu 131% dans la faculté des arts en 1690 (7).
Cruys (van de), Sebastianus, Perensis,
né en 1673, 1° dans la faculté des arts à Louvain en 1691, professeur
de philosophie, plus tard chanoine à l’église St-Rombaut à Malines, où
il mourut en 1732 (6, ch. 32).
Cuiper, Johannes, de Mechlinia, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1437 (2).
Cupers, Joannes, Mechliniensis,
promu 130®° dans la faculté des arts à Louvain en 1554 (1).
Custos, Franciscus, Mechliniensis,
promu 14%° dans la faculté des arts à Louvain en 1551 (1). François
De Coster reçut en don, du magistrat de Malines, une aime de vin, à
occasion de son doctorat en 1560 (s).
Cuyper, Jacobus, Mechliniensis,
promu 85° dans la faculté des arts à Louvain en 1566 (1).
Cuyper (de), Martin,
reçoit, en 1534, une gratification de l'administration communale, à
l’occasion de sa promotion au doctorat en théologie (5), notice
dans (7).
Cuyper (de), Rumoldus,
promu 44%° dans la faculté des arts en 1723 (7).
376 MÉLANGES
Dankaert, Jacobus, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1431.
J. D. de Mechlinia passa son baccalauréat des arts, au $ mars
1433 (2).
Danxstruyes, Carolus, Mechliniensis,
promu 23° dans la faculté des arts à Louvain en 1540 (1).
(Nous croyons l'orthographe fautive, il faut lire d’Auxtruyes, nom
que portait un membre du Grand Conseil, et dont celui-ci est proba-
bablement un descendant).
Dauwens, Petrus-Arnoldus,
promu 17% dans la faculté des arts en 1745, curé à Boulaer, mort en
1793 (7).
Decker (de), Leodegarius-Carolus, Montensis Hanno,
promu 3° dans la faculté des arts à Louvain en 1664. Professeur de
philosophie. Plus tard chanoine à l’église St-Rombaut à Malines, où
il mourut eu 1723 (6, ch. 32).
Denies, Carolus,
promu 102% dans la faculté des arts en 1726, chanoine à Malines en
1755 (7):
Dierickx, Jacobus,
promu 27° dans la faculté des arts en 1698 (7).
Diest (van), Augustus-Jacobus-Hyacinthus,
promu dans la faculté des arts en 1790, licencié en droit en 1793 (7).
Diest (van), Augustinus-Josephus,
promu 4° dans la faculté des arts en 1762, licencié en droit, mort en
1818 (7).
Dieven (van), Petrus, Lovaniensis,
promu 82": dans la faculté des arts à Louvain en 1552, Historiographe,
mort à Malines en 1581 (1).
Divitus (de Rycke),
voy. Rycke (de).
Donck, Martinus, vulgo Duncanus, Noviomagus,
né en 1506. Licencié en théologie, régent de la maison Standonck,
d’abord à Malines, à Louvain ensuite. Promu 2"° dans la faculté des
arts à Louvain en 1531 (1; 6, ch. 36).
Doorne (van), Henricus-Josephus,
promu 27% dans la faculté des arts en 1718 (7).
ALMANACHS MALINOIS 377
Dorpe (van den), Joannes, Machliniensis,
Doyen du Collège des Bacheliers à Louvain au xvi° s. (4, p. 210).
Dossche, Joannes-Rumoldus,
promu 51e dans la faculté des arts en 1784, curé de l’hôpital à
Malines, mort en 1820 (7).
Doublet, Arnoldus, Mechliniensis,
promu 93e dans la faculté des arts à Louvain en 1537 (1).
Douglas, Joannes-Franciscus,
promu 92° dans la faculté des arts en 1680, licencié en droit, doyen
de Péglise collégiale à Hoogstraeten, mort en 1690, âgé de 34 ans (7).
Douglas, Joannes-Josephus,
promu 25° dans la faculté des arts en 1793 (7).
Douglas, Petrus,
promu 46% dans la faculté des arts en 1696 (7).
Dreycher (de), Jacobus, Major,
promu $e dans la faculté des arts à Louvain en 1447 (1; 7).
Dreycher (de), Joannes, filius Danckardi,
promu 4e dans la faculté des arts à Louvain en 1447 (1; 7
Dreyscher (de), Jacobus, Minor,
promu 26% dans la faculté des arts à Louvain en 1447 (1; 7).
Driescher, Gisbertus,
promu 7° dans la faculté des arts à Louvain en 1443 (1; 7).
Driessche (vanden), Guilielmus,
promu 52° dans la faculté des arts en 1695 (7).
Druez, Cornelius-Josephus,
promu 86e dans la faculté des arts en 1732 (7).
Dryver (de), Joannes,
promu 41" dans la faculté des arts en 1676, mort à Malines en
1689 (7).
Dryver, Rumoldus,
promu 18e dans la faculté des arts à Louvain en 1668 (7).
Dryver (de), Rumoldus,
promu 77% dans la faculté des arts en 1687 (7).
Dyck (van), Joannes-Judocus, Mechliniensis,
promu 10®° dans la faculté des arts à Louvain en 1741, sous-régent
à la pédagogie du Lis en 1749, curé du Béguinage à Malines en 1757;
mort en 1788 (6, ch. 34), notice dans (7).
25
378 MÉLANGES
Dyckens, Gaspar,
promu 74° dans la faculté des arts à Louvain en 1675 (7).
Egidii, Johannes, de Mechilinia, studens in jure canonico,
immatriculé à l’université de Louvain en 1428 (2).
Elias, Petrus,
promu 13° dans la faculté des arts en 1696 (7).
Elsen (van), Michaël,
promu 52° dans la faculté des arts en 1675 (7).
Elseneers, Joannes-Baptista,
promu 21%° dans la faculté des arts en 1675 (7).
Elskens, Martinus, ve! Eyskens, Mechliniensis,
promu 25° dans la faculté des arts à Louvain en 1535 (1).
Elsrack (van), Joannes,
promu 78%° dans la faculté des arts en 1690 (7).
Engels, Franciscus-Gerardus,
promu 73%° dans la faculté des arts en 1731, chapelain de l’église
St-Rombaut (7).
Ernsten, Henricus,
promu 78° dans la faculté des arts en 1771 (7).
Ertborn (van), Alphonsus-Dominicus,
promu 8° dans la faculté des arts en 1684, licencié en théologie, curé
de Brusseghem et de Ossele, ensuite pléban de la cathédrale d'Anvers,
mort en 1737 (7).
Ertborren (van), Joannes-Marinus,
promu 35° dans la faculté des arts en 1680 (7).
Espen (van), Joannes,
promu 48° dans la faculté des arts en 1714 (7).
Esquens,
la licence du fils du Seigneur Esquens, greffier au Grand Conseil, fut
fêtée par la ville de Malines en 1609 (s).
Everardi, Nicolaus,
admis au conseil de l’université en 1491. Plus tard président du Grand
Conseil à Malines (4).
Everardi, Petrus,
fils de Nicolas, président du Grand Conseil, docteur en droit, doyen
au Collège des Bacheliers à Louvain (4).
ALMANACHS MALINOIS 3709
Exspole (de), Rogerus, de Mechilinia, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1428. Il passa son bacca-
lauréat le $ février 1431 et fut promu 26° dans la faculté des arts en
1432 (2), fut admis comme /egens à la faculté des arts le 4 juillet
1433 (1; 6, T. 30, p. 253).
Eyck (van), Joannes,
promu 118" dans la faculté des arts en 1676 (7).
Eynde (van den), Joannes,
voy. Fine (a).
Eynde (vanden), Joannes-Baptista,
promu 19° dans la faculté des arts en 1769, curé à Steenhuffel (7).
Eynde (van den), Joannes-Cornelius,
promu 81° dans la faculté des arts en 1757, curé à Eerdegem, Boucle,
Scheldewindicke et Winchelen, mort en 1813, âgé de 75 ans (7).
Eynde (van den), Nicolaus,
promu 86% dans la faculté des arts en 1678 (7).
Eynde (van den), Petrus-Josephus,
promu 55° dans la faculté des arts en 1753 (7).
Eynde (vanden), Thomas,
promu 18% dans la faculté des arts en 1763 (7).
Eynden (van den), Joannes,
promu 70% dans la faculté des arts en 1679 (7).
Faber (Smed), Joannes, Mechliniensis,
promu 90° dans la faculté des arts à Louvain en 1543 (1).
Faber (Smed), Remigius, Mechliniensis,
promu 128m° dans la faculté des arts à Louvain en 1561 (1).
Fabri, Marcus, alias de Mechilinia, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1448 (2).
Feus, Johannes, de Mechilinia, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1440 (2).
Fine (a) [Van den Eynde|, Bartholomæus, Mechliniensis,
promu 75% dans la faculté des arts à Louvain en 1538 (1).
Fine (a) [Van den Eynde|, Joannes, Mechliniensis,
promu 4° dans la faculté des arts à Louvain en 1580. Régent de la
pédagogie du Lis en 1591. Curé du Béguinage à Malines en 1594,
chanoine à l’église St-Rombaut en 1597, mort à Malines en 1633 âgé
de 72 ans (6 ch. 34), notice dans (7).
380 MÉLANGES
Fine (a) | Vanden Eynde]|, Joannes, Mechliniensis,
promu 14° dans la faculté des arts à Louvain en 1564 (1). La ville de
Malines fête en 1575, la licence de maître Jean Vanden Eynde (s).
Fox, Joannes-Franciscus,
promu 86e dans la faculté des arts en Fes (7).
François, Ecidius,
promu 26%° dans la faculté des arts en 1738 (7).
Fruytiers, Jacobus,
promu 65€ dans la faculté des arts en 1730, entré dans l’ordre des
Oratoriens en 1727 (7).
Fumal (de), Robertus, Machliniensis,
bienfaiteur du collège du Pape à Louvain, ainsi que son épouse, Anne
de Quesnoy, native de Bruxelles, et veuve en 1° noces de Théodore
Baerens. 1634 (4).
Gaillard, Franciscus-Henricus,
promu $9%€ dans la faculté des arts en 1724 (7).
Galattanie, Martinus,
promu 122€ dans la faculté des arts en 1752 (7).
Gantoey, Joannes, Mechliniensis,
promu 100" dans la faculté des arts à Louvain en 1558 (1).
Geerts, Jacobus,
promu 60€ dans la faculté des arts à Louvain en 1670 (7).
Geïfen (van), ‘'acobus,
promu dans la faculte des arts en 1696 (7).
Gemin, Petrus- Josephus,
promu 115 dans la faculté des arts en 1769 (7).
Gestel (de), Henricus, Leod. dioc., |
il passa son baccalauréat à Louvain le $ février 1431 et fut promu 29°
dans la faculté des arts à Louvain en 1432. Doyen du chapitre de
St-Rombaut à Malines en 1464, mort en 1436 [*] (1; 2; 6, chap. 32 et
T. 30, p. 254).
Gestel (van), Carolus,
promu 61%° dans la faculté des arts en 1677 (7).
Ghel, Franciscus, Mechliniensis,
promu 71% dans la faculté des arts à Louvain en 1542 (x).
[*] Cfr. J. BAETEN, Nuamrollen van het Aartsbisdom van er HO
p. 205.
ALMANACHS MALINOIS 381
Gisbert, Petrus, Mechliniénsis,
promu 148%° dans la faculté des arts à Louvain en 1552 (1).
Gisels, Jacobus, de Mechilinia Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1431. Il fit sa déterminance
au 4 novembre 1433 (2).
Glirius, Thomas, Mechliniensis,
promu 138% dans la faculté des arts à Louvain en 1557 (1).
Goetgebuer, Joannes-Franciscus,
promu 30° dans la faculté des arts en 1732, curé à Langdorp et en
1747 à Meldert (7).
Gommaers, Cornelius,
promu 86%: dans la faculté des arts en 1749 (7).
Gooris, Bartholomeus,
promu 8o: dans la faculté des arts à Louvain en 1670 (7).
Gottendeys, Joannes, Mechliniensis,
promu 1$1%° dans la faculté des arts à Louvain en 1562 (1).
Goubau, Eugenius- Josephus,
promu 4° dans la faculté des arts en 1780, licencié en droit en
1785 (7).
Goubau, Emmanuel,
promu 17% dans la faculté des arts en 1779, licencié en droit en
1783 (7).
Goubau, Praen. D. Franciscus-Melchior,
promu 14° dans la faculté des arts en 1773, licencié en droit (7).
Govaerts, Joannes,
promu 49% dans la faculté des arts en 1726 (7).
Grave (van ou de), Corneille,
fut fêté par la ville de Malines en 1609 (s), célébra sa première messe
En rOE2(S):
Gravels, Joannes, Mechliniensis,
promu 132% dans la faculté des arts à Louvain en 1557 (1).
Gravins, Cornelius,
promu 1° dans la faculté des arts à Louvain en 1609, fut auparavant
chantre à l’église métropolitaine de Malines (7).
Greve (de), Laurentius, Mechliniensis,
promu 11% dans la faculté des arts à Louvain en 1568 (1).
382 MÉLANGES
Grondoni, Nicolaus,
promu dans la faculté des arts en 1707, bachelier en droit canon, curé
à Lierde-St-Martin, à Ste-Gudule à Bruxelles (7).
Haecht (van), Joannes-Baptista,
promu 44° dans la faculté des arts en 1706 (7).
Haeften (van), Joannes, Machliniensis,
doyen du Collège des bacheliers à Louvain (4), mort 1610?
Haert, Otho, Noviomagensis,
promu 13° dans la faculté des arts à Louvain en 1567 (1), Juriscon-
sulte et conseiller au Grand Conseil à Malines.
Hagaerts, Joannes-Petrus,
promu 106% dans la faculté des arts en 1728, chanoine de l’église
N.-D. au delà de la Dyle, en 1765, mort en 1768 (7).
Hamme (van), Egidius-Cornelius,
promu 50° dans la faculté des arts en 1729 (7).
Hansbeke (de), Wilhelmus, de Mechilinia, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1429 (2).
Hanswyck (van), Joannes,
promu 5% dans la faculté des arts à Louvain en 1595 (7).
Haren, Joannes, Mechliniensis,
promu 28° dans la faculté des arts à Louvain en 1541 (1).
Harlinghen (van), Henricus,
promu 55% dans la faculté des arts à Louvain en 1621 (7).
Hauchin, Joannes, Mechliniensis,
promu 4° dans la faculté des arts en 1520 (1).
Heest (van), Adrianus,
promu 2€ dans la faculté des arts à Louvain en 1578 (7).
Heffen, Frater Gerardus, Mechliniensis,
promu 81° dans la faculté des arts à Louvain en 1528 (1).
Heffene, Gabriel, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1439. II fit sa déterminance
le 22 novembre 1441, et fut promu 43"° dans la faculté des arts
l’année 1443. « Gabrief de Heffen de Mechlinia » (r, 2).
Heffene, Georgius, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1439, en même temps que
Gabriel Heffene (2).
Hemelryck, Johannes, de Mechilinia, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1446 (2).
ALMANACHS MALINOIS 383
Hendrickx, Bartholomeus,
promu 27% dans la faculté des arts en 1716 (7).
_ Hendrickx, Bartholomæus, Mechliniensis,
fils de Pierre et de Anne De Vaer, promu 17° dans la faculté des arts
à Louvain en 1694, licencié en droit, ensuite secrétaire de l’univer-
sité, mort en 1750 (6, T. 27) notice dans (7).
Hennin, Joannes-Baptista,
promu 143% dans la faculté des arts en 1675 (7).
Hentenius, Joannes, Mechliniensis,
Professeur de théologie au Collège des Dominicains à Louvain, mort
en 1567 (6, ch. 50).
Herberti, Stephanus, Mechliniensis,
promu 12"° dans la faculté des arts à Louvain en 1566 (x).
Herenbaut, Michael, Mechliniensis,
Professeur à l’université de Louvain en 1569 (4), président du Collège
St-Donat à Louvain en 1557, mort en 1578 (6, ch. 3).
La ville de Malines célébra en 1549 la promotion du fils de
Jacques Herenbaut (5) et, en 1565, elle fêta le doctorat de Michel (s),
notice dans (7).
Herregauts, Antonius,
promu 27" dans la faculté des arts en 1672 (7).
Herregouts, Jacobus, Mechliniensis.
Docteur et professeur en médecine, recteur en 1687 (6, ch. 27), notice
dans (7) [*].
Hertinckx, Jacobus,
promu 105% dans la faculté des arts en 1767, chanoine à St-Rombaut,
mort en 1826, âgé de 80 ans (7).
Heyden (van der),
Voy. Merica (de).
Heyst (van), Arnoldus, Mechliniensis,
promu 95% dans la faculté des arts à Louvain en 1561 (1).
Hillema, Gaspar-Franciscus, Mechliniensis,
fils de Chrétien, promu à Louvain dans la faculté des arts en 1729,
bachelier en théologie, curé de St-Pierre à Louvain, président du
Collège de Van Dale en 1742, mort en 1762 (6, ch. 11), notice dans (7).
[#1 Cfr. D' G. VAN DooRsLaERr, Aperçu hist, sur la médecine.
384 MÉLANGES
_Hoïldersom (van), Martinus,
promu 98e dans les faculté des arts en 1733 (7).
Homberghen (van), Arnoldus,
promu 26%: dans la faculté des arts en 1712, curé à Woluwe-St-Etienne
pendant 4 ans, puis curé en 1725 des SS. Pierre et Paul à Malines,
mort en 1766 (7).
Homberghen (van), Joannes,
promu 16% dans la faculté des arts en 1712 (7).
Houtert, Joannes, Mechliniensis,
promu 0° dans la faculté des arts à Louvain en 1551 (1).
Houvorst (van), Josephus,
promu 75° dans la faculté des arts en 1723 (7).
Hove (van), Joannes-Antonius,
promu 34° dans la faculté des arts en 1711 (7).
Hove (van den), Petrus, Mechliniensis,
promu 59° dans la faculté des arts à Louvain en 1561 (1).
Hovius, alias Vanden Hove, Mathias, Mechliniensis,
promu 46° dans la faculté des arts à Louvain en 1561, professeur au
Collège du Porc, archevêque de Malines, mort en 1630 (1; 4; 6, ch. 33),
note biographique dans (7).
Houwaerts, Joannes, Mechliniensis,
promu 71%: dans la faculté des arts à Louvain en 1562 (1).
Houwer (de), Josephus-Nicolaus,
promu 60° dans la faculté des arts en 1772 (3).
Houwers, Wilhelmus, Mechliniensis,
promu 5° dans la faculté des arts à Louvain en 1520, professeur au
Collège du Faucon. — Episcopus Sareptanus in partibus infidelium,
suffraganeus episcopi Tornacensis (1; 6, chap. 35), mort vers 1560 (7).
Hoïij (vanden), Walterus, ,
promu 36€ dans la faculté des arts à Louvain en 1669 (7).
Hoijen (vander), Joannes-Jacobus,
promu 80° dans la faculté des arts en 1675 (7).
Huberti, Joannes-Baptista,
promu 43e dans la faculté des arts en 1702 (7).
Hugo, Rumoldus,
promu 23° dans la faculté des arts en 1673 (7).
Huilet, Petrus,
promu 100%° dans la faculté des arts en 1691 (7).
ALMANACHS MALINOIS 385
Hulsout (de), Magister Johannes, alias de Machlinia, magister
in artibus,
immatriculé à l’université de Louvain en 1428 (1). Inscrit au-
paravant à l’université de Cologne en 1423. « Johannes Hulschoet de
Mechlinia », y passa des examens en 1424, 1426 et 1427, quitta Louvain
et retourna à Cologne, où il devint professeur de Théologie en 1440.
Y fut recteur et vice-chancelier, chanoine de Ste-Cécile et curé de
l’église St-Colombe. Il mourut en 1475 (2). Il fut fréquemment
l’objet de présents honorifiques du magistrat de Malines [*|].
Hunnæus, Augustinus, vuloo Huens, Mechliniensis,
promu 13° dans la faculté des arts à Louvain en 1540 (1). Président
- du collège de St-Anne. Professeur de Philosophie et de Théologie,
mort en 1578 (4; 6, chap. 19 et 32). La ville de Malines l’honora en
1550, à l’occasion de sa licence (5), notice dans (7).
Huybrechts, Paulus-Josephus,
promu 24% dans la faculté des arts en 1785, né en 1764, chanoine
prémontré à Averbode, vicaire à Tessenderloo (7).
Huysmans, Bernardus, Mechliniensis,
promu 93° dans la faculté des arts à Louvain en 1547 (1).
Huysmans, Jacobus,
promu 128%° dans la faculté des arts en 1720, depuis cette année,
curé de l’église St-Laurent à Anvers (7).
Jacobs, Joannes-Cornelius,
promu 162€ dans la faculté des arts en 1777, licencié en médecine
GET
Jaeckx, Petrus,
promu 2° dans la faculté des arts à Louvain en 1501, licencié en
théologie et pléban à l’église St-Rombaut à Malines, mort en 1611,
êgé de 43 ans (7).
Jaecx, Joannes, Machliniensis,
promu 56m dans la faculté des arts à Louvain en 1536 (1), bienfaiteur
du collège de Standonck ou du Porc à Louvain, chanoine Zellarien à
l’église St-Rombaut à Malines. 1590 (.).
[*] Cfr. V. HERMANSs, Catalngue de la Bibliothèque Malinoise. Chap. II,
Auteurs.
[**] Cfr. notre travail : Aperçu historique sur la Médecine et les Médecins à
Malines, 1900.
386 MÉLANGES
Jamar, Joannes- Josephus-Leonardus,
promu 107% dans la faculté des arts en 1781 (7).
Jansens, Christophorus,
promu 27%° dans la faculté des arts en 1679 (7).
Janssens, Cornelius,
promu 80° dars la faculté des arts en 1684 (7).
Joannis, Nicolaus, Mechliniensis,
promu 164% dans la faculté des arts à Louvain en 1566 (1).
Johannes, de Mechilinia, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1434. Il fit sa déterminance
dans la faculté des arts le 19 novembre 1435 : « Johannes Anon, alias
de Mechlinia », son baccalauréat le 14 mars 1436, sa licence l’année
1438, et fut classé le s4me (2).
Johannes, de Mechlinia,
religieux de l’ordre des Prêcheurs du couvent d’Anvers, il fut
immatriculé à l’université de Louvain en 1447, et reçu dans le conseil
de l’université le 29 mai 1451, créé docteur en Théologie en 1455.
Mort en 1458 (2; 4; 6, t. 30, p. 152), notice dans (7).
Johannes, Frater de Mechilinia,
de l’ordre des Augustins de Louvain, immatriculé à l’université de
Louvain en 1447 (2).
Jolijt, Rumoldus,
promu 66€ dans la faculté des arts en 1676 (7).
Jongh (de), Joannes-Franciscus,
promu dans la faculté des arts en 1763 (7).
Jongh (de), Petrus-Josephus,
promu 111% dans la faculté des arts en 1731 (7).
Joostens, Joannes-Antonius, Mechliniensis,
né en 1703, fut nommé administrateur du collège de la Haute-Colline
à Louvain, en 1733, après avoir pris à Louvain le grade de licencié
en théologie en 1729, mort à Louvain en 1753 (6; ch. 30), notice
dans (7).
Kegel, Engelbertus,
promu 60% dans la taculté des arts en 1704 (7).
Kelderimans, Gaspar-Franciscus,
promu 100%° dans la faculté des arts en 1739 (7).
Kerckhoven (van der), Ecidius,
promu 115% dans la faculté des arts en 1689 (7).
ALMANACHS MALINOIS 387
Keremans, Joannes-Cornelius,
promu 56° dans la faculté des arts en 1775 (7).
Keulemans, Carolus-Joannes,
promu 25° dans la faculté des arts en 1721, entré dans l’ordre des
Oratoriens en 1718, mort en 1738 (7).
Keynoets, Hubertus, Mechliniensis,
promu 51% dans la faculté des arts à Louvain en 1548 (1).
Keyoyt, Mathæus, Mechliniensis,
promu 36° dans la faculté des arts à Louvain en 1528 (1).
Kiel (van), Guilelmus,
promu 34° dans la faculté des arts en 1674 (7).
Kiel (van), Rumoldus, Mechliniensis,
né en 1685, de Jean et de Claire Van Loven, promu 28%° dans la
faculté des arts à Louvain en 1704, curé à Melsbroeck. Plus tard,
Président du collège de Malines et Recteur de l’université en 1727 à
Louvain, mort à Malines en 1739 (6, ch. 29), notice dans (7).
Kindermans, Franciscus-Josephus, Mechliniensis,
proclamé $"° dans la promotion de 1782. Professeur à la pédagogie du
Porc à Louvain, mort à Louvain en 1808, âgé de 45 ans (6, ch. 33),
notice dans (7).
Krieckenbeke (à), Christophorus, Hannutensis,
licencié en théologie, curé à l’église St-Jean, à Malines, pendant
27 ans; bienfaiteur du Collège du Faucon de d’Arnold Trot à Louvain,
mort de la peste en 1578 (4; 6, chap. 41) [*].
Ladersous (de), Joannes-Franciscus, Mechliniensis,
proclamé $"° dans la promotion de 1682. Bachelier en théologie, prési-
dent du collège de Malines à Louvain en 1705, professeur de la
pédagogie du Porc, mort en 1720 à Louvain (6, ch. 23, 27 et 37) notice
dans (7).
Laen (van der),
la licence du fils de Nicolas van der Laen fut fêtée en mars I611, par
la ville de Malines (5).
Laen (van der), Alexandre,
la ville de Malines fêta le 22 septembre 1609, sa licence (5).
Laen (van der), Thierry,
la ville de Malines fêta le 12 février 1607 sa licence passée à Lou-
vain (5).
[*] Cfr. BAETEN, Naamrollen.
388 MÉLANGES
Laer (van), Joannes-Guilielmus-Hiachintus,
promu 121%° dans la faculté des arts en 1751 (7).
Lanceloots, Henri,
de l’ordre des Augustins, fut fêté, le 23 octobre 1617, par la ville de
Malines, à l’occasion de sa promotion au Doctorat (5). Régent d’études
à Louvain en 1617 et promu docteur en théologie au 24 octobre de
la même année (6, chap. 52), notice dans (7).
Landeloos (de), Petrus,
promu 24€ dans la taculté des arts en 1756 (7).
Langendonck (van), Michael,
promu 49% dans la faculté des arts à Louvain en 1668 (7).
Lansloots.
La ville de Malines fêta la licence du fils de Pierre Lansloots, le 11
octobre 1603 (5).
Lanckvelt (van), Nicolaus, Angiensis,
Bachelier en théologie en 1630, bienfaiteur du Collège de Standonck
à Louvain. Il mourut comme président du Séminaire Archiépiscopal
à Malines, le 25 janvier 1639 (4).
Lannoy (de), Martinus, Mechliniensis,
entré au Collège des Oratoriens à Louvain en 1630, fut nommé
plus tard économe du Collège (6, ch. 58), notice dans (7).
Lapostoel, Antonius, Mechliniensis,
promu 139% dans la faculté des arts à Louvain en 1563 (1).
Lapostoel, X..,
un fils de maître Lapostoel reçoit une gratification de la ville de
Malines à l’occasion de sa licence en 1523 (5).
L’apostole. Ægidius, Decret. Doctor,
fut reçu dans le Conseil de l’université de Louvain en 1482, mort
en 1503 (4).
L’apostole, Petrus,
Docteur en droit civil et canon., natif de Tournai, nommé professeur
à l’université de Louvain en 1492. Fut pourvu de l’état de maître aux
requêtes ordinaires et conseiller au Grand Conseil en 1503. Il résigna
sa charge l’an 1528 en faveur de son fils Jérôme, lequel étant mort
l’année suivante, il reprit sa charge en 1529. Il mourut à Malines, le
20 avril 1532 (4).
Lardinois, Carolus,
promu 58e dans la faculté des arts en 1719, curé pendant 40 ans à
Schrieck, mort en 1770, âgé de 75 ans (7).
ALMANACHS MALINOIS 389
Lardinoij, Franciscus,
promu 93% dans la faculté des arts en 1725 (7).
Lathem (van),
la licence du fils de Jean Van Lathem, fut fêtée par la ville de
Malines en 1612 (s).
Lattre (de), Balthazar-Josephus,
promu 9% dans la faculté des arts en 1715 (7).
Laurevyssens, Gaspar,
promu 119% dans la faculté des arts en 1721 (7).
Laureys, Franciscus,
promu 148% dans la faculté des arts en 1718 (7).
Le Begge, Philippus-Franciscus de Paula,
promu 45% dans la faculté des arts en 1768 2
Le Cerf, Petrus,
promu 100%° dans la faculté des arts en 1769, vicaire à Willebroeck,
en 1789 curé à Steenhuysen, mort en 1808, âgé de 59 ans (7).
Leirebels, Arnoldus-Petrus,
promu 105% dans la faculté des arts en 1758 (7).
Lemmens, Joannes,
promu 104% dans la faculté des arts en 1691 (7).
Lems, Joannes,
promu 83" dans la faculté des arts à Louvain en 1621 (7).
Leodio (de), (Van Leeuw ?) Matheus, de Mechlinia,
voy. Matheus.
Le Page, Franciscus,
promu 30%° dans la faculté des arts en 1712 (7).
Le Plat, Judocus,
promu 7%° dans la faculté des arts en 1752, docteur en droit, en 1766,
professeur, notice dans (7).
Le Plat, Matthias,
promu 142% dans la faculté des arts en 1675 (7).
Le Plat, Philippus,
promu 63° dans la faculté des arts en 1676 (7).
L’Escrinier, Lambertus-Laurentius,
promu 117% dans la faculté des arts en 1754 (7).
Leunis, Egidius-Guilielmus,
promu 125®° dans la faculté des arts en 1756 (7).
390 MÉLANGES
Lier (van), Judocus-Rumoldus,
promu 5° dans la faculté des arts en 1744, curé à Waelhem en 1757,
mort en 1763 (7).
Liere (van), Gommaire,
recoit en 1534 une gratification de l'administration communale, à
l’occasion de sa promotion au doctorat en théologie (5).
Linden (vander), Joannes,
promu 36° dans la faculté des arts en 1676 (7).
Linden (vander), Judocus,
promu 33° dans la faculté des arts à Louvain en 1669 (7).
Linden (van der), Petrus,
promu 65% dans la faculté des arts en 1770 (7).
Lints, Andreas,
promu 149% dans la faculté des arts en 1718 (7).
Lints, Philippus,
promu 66%: dans la faculté des arts en 1705 (7).
Lobu, Jacobus,
promu 142% dans la faculté des arts en 1671 (7).
Loeck (van), Antonius, Mechliniensis,
promu 84° dans la faculté des arts à Louvain en 1549 (1).
Loppe, Henricus-Josephus,
promu 31° dans la faculté des arts en 1762 (7).
Loriera, Cornelius,
promu 118 dans la faculté des arts à Louvain en 1621 (7).
Lupus, Petrus,
Voy. Wolffs.
Luytens, Henricus, Mechliniensis,
promu 10° dans la faculté des arts à Louvain en 1542 (7).
Lyra (A.), Christophorus, Mechliniensis,
Bachelier en théologie, curé à Linden et à Londerzeel, mort en 1612
(6, ch. 1).
Maelen (vanden), Joannes-Antonius,
promu 44e dans la faculté des arts en 1677 (7).
Maes, Joannes-Franciscus,
promu 53° dans la faculté des arts en 1739 (7).
Maes, Ludovicus-Guilielmus,
promu 22° dans la faculté des arts en 1777, bachelier en théologie,
licencié en droit (7).
ALMANACHS MALINOIS 391
Major, Carolus, Mechliniensis,
étudiant en droit au Collège de Craendonck à Louvain à la fin du
xvirre siècle (6, ch. 13).
Male (vander), Joannes-Antonius,
promu 62° dans la faculté des arts en 1720, curé à Putte depuis 1735,
mort en 1770 (7).
Male (van den), Rumoldus, Mechliniensis,
lecteur de théologie au couvent des Franciscains à Louvain, de 1709
à 1720, écrivain (6, chap. 51).
Man (de), Joannes-Antonius,
promu 73% dans la faculté des arts en 1736, curé à Neerpelt en
1748 (7).
Mannaerts, Petrus, Mechliniensis,
bachelier en théologie, ' recteur du collège du Porc à Louvain. Doyen
à Louvain en 1636 (4). Plus tard chanoine à l’église de St-Rombaut à
Malines. Mort en 1664 (6. ch. 33).
Marmelion, Petrus,
promu 84° dans la faculté des arts en 1684, vicaire à Buggenhout,
chanoine à l’église N.-D. au delà de la Dyle en 1720, mort en 1740,
âgé de 75 ans (7).
Maschu, Cornelius,
promu 43% daus la faculté des arts en 1785 (7).
_ Masquelier, Arnoldus, Mechliniensis,
promu 75% dans la faculté des arts à Louvain en 1352 (1).
Marthis, Johannes, alias de Mechlinia, Cam. dioc.
immatriculé à l’université de Louvain en 1436. Joh. Merthys fit sa
déterminance des arts le 20 janvier 1436, son baccalaureat en mars
1438, et fut promu le 2"° dans la faculté des arts en 1439 (1; 2).
Matheus, de Mechilinia, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1427. Matheus de Leodio de
Mechlinia (van Leeuw), passa son baccalauréat des arts le 2 février
[429 (2).
Mathys, Guilielmus,
promu 67% dans la faculté des arts à Louvain en 1621, curé du
béguinage à Aerschot, doyen du chapitre en 1635 (7).
Matthys, Johannes, de Mechlinia,
immatriculé à l’université de Louvain en 1436 (2).
392 MÉLANGES
Mechelen (van), Eduardus,
promu dans la faculté des arts en 1754, licencié en droit canon,
chanoine à Anvers (7).
Meerbeeck (van), Joannes-Franciscus,
promu 41" dans la faculté des arts en 1787, licencié en médecine en
1790 (7) [*]. ,
Meeren (vander), Gaspar-Laurentius,
promu 13° dans la faculté des arts en 1735 (7).
Melaert, Jacobus-Antonius,
promu 62"° dans la faculté des arts en 1743, curé à Eindenhoven en
1760 (7).
Merbius, Joannes, Mechliniensis,
promu 94% dans la faculté des arts à Louvain en 1559 (1).
Merica (de), Joannes vel Egidius,
appelé aussi Vander Heyden, de l’ordre des Carmélites, docteur en
théologie en 1476, prieur du couvent à Anvers, mort en 1505, notice
dans (7).
Merica (de), Joannes, Mechliniensis,
promu 102% dans la faculté des arts à Louvain en 1542 (1).
Mersman, Antonius, Mechliniensis,
promu 47° dans la faculté des arts à Louvain en 1554 (1).
Mertens, Cornelius, Mechliniensis,
promu 56% dans la faculté des arts à Louvain en 1560 (1).
Meur (de), Guilielmus-Josephus,
promu 81€ dans la faculté des arts en 1717 (7).
Meys, Mathias,
promu 67% dans la faculté des arts en 1722 (7).
Milaenen (van), Horatius, Mechliniensis,
promu 3% à Louvain en 1682, ensuite protesseur de philosophie au
Collège du Porc, plus tard pensionnaire de la ville de Malines, où il
mourut en 1709, âgé de 46 ans (6, ch. 33), notice dans (7).
Moens, Joannes, Mechliniensis,
promu 109%° dans la faculté des arts à Louvain en 1543 (1). Bachelier
en théologie, chanoine de Ste-Walburge à Furnes et président du
[*] Cfr. Dr G. VAN DoorsLAER, Aperçu historique sur la médecine et les
médecins à Malines.
SR 5 a le LC
Es
MALINOIS A LOUVAIN 393
Collège de la Westphalie à Louvain, de 1597 jusqu’à sa mott vers
1599 (6, ch. 17), notice dans (7).
Moens, Judocus, Mechliniensis,
promu 59e dans la faculté des arts à Louvain en 1540 (1).
Moens, Rumoldus, Mechliniensis,
promu 22e dans la faculté des arts à Louvain en 1542 (1).
Moerissens, Petrus-Franciscus,
promu 32% dans la faculté des arts en 1672 (3).
Mol (de), Antonius,
promu 6% dans la faculté des arts à Louvain en 1571, licencié en
théologie, doyen de l’église St-Rombaut, mort en 1635, âgé de 80
ans (7).
Moleners, Petrus, Mechliniensis,
promu 19° dans la faculté des arts à Louvain en 1551 (1).
Moleners, Wilhelmus, Mechliniensis,
promu 140€ dans la faculté des arts à Louvain en 1561 (1).
Mommaerts, Adrianus,
promu 71% dans la faculté des arts en 1674 (7).
Moor (de), Jacobus, Mechliniensis,
promu docteur en médecine à Louvain en 1530 (4), notice dans (7) [*].
Moortgat, Livinus,
promu 71% dans la faculté des arts en 1733 (7).
Munck (de), Franciscus-[gnatius-Rumoldus,
promu 104% dans la faculté des arts en 1720 (7).
Munck (de), Jacobus- Josephus,
promu 110€ dans la faculté des arts en 1761, historien (7).
Munck (de), Michaël-Antonius,
promu 110% dans la faculté des arts en 1701 (7).
Naghelmaker, Laurentius-Jacobi, ex Bergeyk,
promu 1° dans la faculté des arts à Louvain en 1563. Ensuite professeur
de théologie à Louvain, plus tard chanoine à Malines(r; 4,6, ch. 33)[**|.
Neck (van), Joannes,
promu 24° dans la faculté des arts en 1684, curé à Amsterdam en
1733 (7)
[*] Cfr. D: G. Van DoorSLaEr, Aperçu histor. suy la médecine et les médecins
a Malines, 1900.
[*#] Cfr. BAETEN, Naamrollen van het Aartsbisdom van Mechelen.
26
394 MÉLANGES
Neefs, Mechliniensis,
prieur du couvent des Carmes chaussés à Bruxelles et Anvers, après
avoir enseigné la théologie au collège des Carmes chaussés à Louvain,
de 1703 à 1706 (6, chap. 53).
Neefs, Joannes-Baptista,
promu 63° dans la faculté des arts en 1756, curé à Lierde en 1768,
mort en 1786 (7).
Neesen, Alberius,
promu 77° dans la faculté des arts à Louvain en 1671 (5).
Nelis (de), Cornelius, Mechliniensis,
né en 1736, fut reçu solennellement par la ville de Malines, en 1753,
lorsqu'il fut proclamé premier à l’université de Louvain (5), président
du Collège de Malines à Louvain (6, ch. 29), notice dans (7) [*|.
Nelis, Dominicus-Josephus-Hyacinthus,
né en 1738, promu 9° dans la faculté des arts en 1754, docteur en
droit en 1766, professeur à l’Institut Royal, mort en 1775, notice
dans (3).
Nidius, Petrus, Mechliniensis,
promu 135% dans la faculté des arts à Louvain en 1554 (1).
Niemans, Egidius, Mechliniensis,
promu 24€ dans la faculté des arts à Louvain en 1540 (r).
Nieuwenhuyse (vanden), Henricus-Dominicus,
promu 55% dans la faculté des arts en 1745 (7).
Nieuwenhuysen (van), Joannes-Michael,
promu 76e dans la faculté des arts en 1778, licencié en médecine en
1784 (7) [**|.
Noels, Jacobus,
promu 71° dans la faculté des arts en 1675, bachelier en théologie,
chapelain à St-Gommaire à Lierre, mort en 1706 (7).
Noels, Petrus,
promu 16% dans la faculté des arts à Louvain en 1667 (7).
Nottaerts, Walterus, Mechliniensis,
promu 150% dans la faculté des arts à Louvain en 1565 (1).
[*] Cfr. son testament, source 6, t. 19, p. 362.
[**] Cfr. Dr G. Vax DoorsLaEr, Aperçu historique sur la médecine et les
médecins à Malines, 1900.
MALINOIS A LOUVAIN 395
Obins, Petrus, Mechliniensis,
promu 149€ dans la faculté des arts à Louvain en 1563 (1).
Oersel, Judocus, Mechliniensis,
promu 33° dans la faculté des arts à Louvain en 1536 (1).
Oliveri, Paulus, de Mechlinia,
immatriculé à université de Louvain en 1449 (2).
Oliviers, Joannes-Baptista,
promu 86° dans la faculté des arts en 1728 (7).
Omelen, Joannes, Mechliniensis,
promu 98e dans la faculté des arts à Louvain en 1535 (1).
Ophemius, Joannes-Baptista, Mechliniensis,
promu 132% dans la faculté des arts à Louvain en 1556 (1).
Oppem (van), Mathias,
promu 82" dans la faculté des arts en 1692 (7).
Orsel, Erasmus, Mechliniensis,
promu 97% dans la faculté des arts à Louvain en 1564 (1); le 3 mai
1575, la ville de Malines tête la licence de maître Erasme van Ors-
sele (5).
Osselet, Joannes-Baptista-Franciscus,
promu 3" dans la faculté des arts en 1774, licencié en droit en
1777 (7).
Oudenarde (van), Petrus-Franciscus,
promu 10% dans la faculté des arts en 1733, licencié en théologie en
1740, curé à Hallaer, mort en 1763 (7).
Paepen, Joannes-Marcellus,
promu 51% dans la faculté des arts eu 1705 (7).
Paeffenroey, Ludovicus, Mechliniensis,
promu 149% dans la faculté des arts à Louvain en 1547 (1).
Paffenrode (a), Joannes-Balduinus,
promu 1* dans la faculté des arts à Louvain en l6ll, plus tard jésuite,
mort à Courtrai en 1637 (7).
Paffenroy, Joannes, Mechliniensis,
promu 3° dans la faculté des arts à Louvain en 1568 (1). En 1572
(20 mai), la ville de Malines fêta la licence du fils de Jean Van
Paffenrode ($s). Plus tard secrétaire de la ville de Malines, où il mourut
en 1621.
Paludanus,
voy. Van den Broeck.
396 MÉLANGES
Pansius, Joannes-Franciscus,
promu 26° dans la faculté des arts à Louvain en 1668 (7).
Pansius, Joannes-Petrus,
promu dans la faculté des arts en 1694 (7).
Papagaey, Jacobus, Mechliniensis,
promu 69° dans la faculté des arts à Louvain en 1547 (1).
Paridaens, Henricus, Machliniensis,
promu premier dans la faculté des arts en 1607. Docteur en 1626. Ensuite
professeur de philosophie dans la pédagogie du Porc, et, en 1630,
professeur de théologie, mort en 1635 (4), président du Collège de
Hollande à Louvain (6, ch.t. 2 et 33). La ville de Malines lui fit des
présents lorsqu'il fut premier en 1607, en 1616 lors de sa licence et, en
1626, lors de son doctorat (5), notice dans (7).
Pauli, Franciscus, Mechliniensis,
promu 100€ dans la faculté des arts à Louvain en 1528 (1).
Pauli, Johannes, de Mechilinia. Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1452 (2).
Paumeti, Johannes, canonicus, Mechiliniensis,
immatriculé à l’université de Louvain en 1445 (2).
Peckius, Petrus, Ziricæus,
docteur en droit en 1553. Professeur en 1555, membre du Grand
Conseil de Malines en 1586, où il mourut en 1589 (4).
Peeters, Andreas-Josephus, Mechliniensis,
Avocat fiscal de l’université de Louvain; licencié en droit civil et
canon. en 1717, mort en 1768 (6, t. 27), notice dans (7).
Peeters, Joannes-Baptista,
promu 71° dans la faculté des arts en 1730 (7).
Peeters, Joannes-Daniel,
promu 16% dans la faculté des arts en 1709 (7).
Peeters, Judocus,
promu 91% dans la faculté des arts en 1730 (7).
Peeters, Judocus-Josephus,
promu 103° dans la faculté des arts en 1739 (7).
Peeters, Petrus,
promu 10% dans la faculté des arts en 1701, curé du Béguinage à
Malines depuis 1722 jusqu’à sa mort en 1756 (7).
Peeters, Petrus,
promu 71%° dans la faculté des arts en 1740 (7).
MALINOIS A LOUVAIN 507
Pens, Joannes,
promu 38m dans la faculté des arts en 1728 (7).
Perart, Gerardus,
promu 117% dans la faculté des arts en 1689 (7).
Perez, Guilielmus-Franciscus,
promu 19e dans la faculté des arts en 1690 (7).
Pitemen (de), Theodorus-Ienatius,
promu 68me dans la faculté des arts en 1705 (7).
Petri, Wilhelmus, Mechliniensis,
promu 64e dans la faculté des arts en 1537 (1).
Picard, Guilielmus,
promu 44e dans la faculté des arts en 1744 (7).
Piera, Guilielmus,
promu 29m dans la faculté des arts à Louvain en 1666 (7).
Pierets, Petrus-Andreas,
promu $1me dans la faculté des arts en 1776, pratiqua la médecine à
Malines (7) [*].
Platea (de), Johannes, (Vanderstraeten), de Mechilinia,
immatriculé à l’université de Louvain en 1428 (2). Inscrit à Cologne
en 1423 : « Johannes de Plateau de Machlinia, Cam. dioc. leges », en
1425, on lit : « Clericus bacallarius in jure canonico et in eodem
studium suum continuans » (2).
Poels, Henricus,
promu 69e dans la faculté des arts en 1709 (7).
Poels Rumoldus,
promu 31" dans la faculté des arts en 1694 (7).
Poerters, Johannes, de Mala Mechlinia, Leod. dioc.
immatriculé à l’université de Louvain en 1440. Il fit sa déterminance
le 2 décembre 1440, et fut promu 12" dans la faculté des arts en
1442 (2). Jean de Poirtere, originaire de Quaedmechelen, acquit son
droit de bourgeoisie à Malines, en 1452 et y pratiqua ensuite la
médecine [**].
[*] Cfr. Dr G. Van DoonrsLaEr, Aferçu historique sur la médecine et les
médecins a Malines.
[**] Cfr. Dr G. Van DoorsLaEr, Aperçu historique sur la médecine et les
médecins à Malines.
398 MÉLANGES
Polfvliet, Joannes-Albertus, vel Antonius,
promu 14e dans la faculté des arts en 1780, mort à Malines en
1829 (7).
Porta (a) [vander Poorten], Joannes, Mechliniensis,
promu 16° dans la faculté des arts à Louvain en 1565 (1).
Potis, Egidius, Mechliniensis.
promu 133%° dans la faculté des arts à Louvain en 1558 (1).
Potter (de), Joannes,
promu 99% dans la faculté des arts à Louvain en 1670 (7).
Pottuck, Franciscus-Ludovicus,
promu 42° dans la faculté des arts en 1785, né en 1764, chanoine à
Averbode, mort en 1798 (7).
Poullet, Egidius-Josephus-Emmanuel, :
promu 2° dans la faculté des arts en 1783, licencié en droit en 1786,
avocat à Malines, mort en 1790 (7).
Poullet, Ivo-Josephus,
promu 16% dans la faculté des arts en 1780, licencié en droit en
1784 (7).
Pouppé, Prœn. D. Joannes-Ludovicus,
promu 24% dans la faculté des arts en 1769, licencié en droit en
1773 (7).
Pré (du), Jacobus,
promu 5ème dans la faculté des arts en 1717 (7).
Pré (du), Jacobus,
promu 90° dans la faculté des arts en 1722 (7).
Prince (de), Andreas,
promu 13° dans la faculté des arts en 1690 (7).
Prys (de), Joannes, Mechliniensis,
promu 114% dans la faculté des arts à Louvain en 1565 (1).
Puessin, Adrianus, Furnensis,
promu 2* dans la faculté des arts à Louvain en 1549 (1). Docteur et
professeur en droit, ensuite membre du Grand Conseil à Malines, où
il mourut en 1601 (1).
Puffelinc, Heinricus, doctor in medicinis, Traj. dioc.,
aussi appelé Henricus de Gorichem, immatriculé à l’université de
Louvain en 1433. Il s'inscrit en 1422 À l’université de Cologne, où il
devint bachelier des arts le 24 mars 1423, le 19 avril 1425, il fut
licencié, et le 25 suivant, docteur. En 1433, il pratiqua la médecine
MÂLINOIS A LOUVAIN -399
à Malines, et sollicita la faveur d’être irscrit à l’université de Louvain,
ce qui lui fut accordé en la même année (2; 4).
Putmans, Johannes, de Mechilinia, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1430 (2).
Quertenmont (de), Josephus-Joannes-Maria,
promu 24" dans la faculté des arts en 1783, licencié en droit en
1786 (7).
Raedt (de), Franciscus-Ferdinandus,
promu 8om° dans la faculté des arts en 1717 (7).
Raeymaeckers, Joannes,
promu 3° dans la faculté des arts à Louvain en 1578 (7).
Raps, Jacobus,
promu 119° dans la faculté des arts en 1683 (7).
Redel, Augustinus-Casimiris,
promu 68e dans la faculté des arts en 1676 (7).
Rees (de), Rumoldus-Ludovicus,
promu 75° dans la faculté des arts en 1737 (7).
Reymarius, Rumoldus, Mechliniensis,
promu 35° dans la faculté des arts à Louvain en 1539 (1), licencié en
théologie et chanoine de St-Rombaut, à Malines. Bienfaiteur du
collège de théologie à Louvain (1; 6, ch. 1). En 1555, le magistrat de
Malines fit un présent à Lambert Reymaers, à l’occasion de la licence
de son fils (s).
Richterich, Josephus-Augustinus,
promu 86% dans la faculté des arts en 1756, échevin de Malines en
1702 (7):
Riddere (de), Jacobus, Mechliniensis,
promu 1° dans la faculté des arts à Louvain en 1621, écrivain. Prit
l’habit de St-François, professeur à l’université, mort en 1675, à l’âge
de 73 ans (6, chap. 51), notice dans (7).
Robiens, Georgius vel Gregorius, Mechliniensis,
promu 94%° dans la faculté des arts à Louvain en 1563 (1).
Robyns, Rumoldus, Mechliniensis,
promu 13€ dans la faculté des arts à Louvain en 1565 (1).
Roelants, Martinus, Mechliniensis,
promu 23%° dans la faculté des arts à Louvain en 1587 (1).
400 MÉLANGES
Roesters, Laurentius, de Mechilinia, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1435 (2).
Roose, vel Rosa, Balliolanus,
promu 9° dans la faculté des arts à Louvain en 1561 (1), fut plus tard
conseiller au Grand Conseil à Malines, où il mourut en 1610.
Rooskens, Gisbert,
administration communale organise, en 1539, des fêtes, à l’occasion
de son doctorat en médecine (5) [*].
Rota (de), Paulus,
promu 1‘ dans la faculté des arts à Louvain en 1487 (1), chanoine
de l’église Ste-Gudule à Bruxelles en 1460, trésorier de l’église
cathédrale de Cambrai et chanoine de St-Rombaut à Malines.
Rouchout, Petrus,
promu 124% dans la faculté des arts en 1683 (7).
Roulet, Rumoldus,
promu 130%° dans la faculté des arts en 1770 (7).
Roully (de), Thomas-Dominicus,
promu 106€ dans la faculté des arts en 1725 (7).
Roussel, Everardus, Mechliniensis,
promu 55° dans la faculté des arts à Louvain en 1535 (1).
Roxas, Henricus,
promu 38° dans la faculté des arts en 1710 (7).
Roxas, Vincentius,
promu 55° dans la faculté des arts en 1708 (7).
Rumoldus, Adolphus, Mechliniensis,
promu 38° dans la faculté des arts à Louvain en 1541 (1).
Ruysche, Joannes, Machliniensis,
. recteur semestriel à l’université de Louvain en 1455. Docteur en
théologie de l’université de Heidelberg, immatriculé en 1453. Profes-
seur de théologie à l’université de Louvain en cette même année
(4; 6), notice dans (7).
Ryckaert, Petrus,
promu 2° dans la faculté des arts en 1772 (7).
[*] Cfr. D' G. Van DoorsLaEr, Aperçu historique sur la médecine et les
médecins à Malines.
MALINOIS A LOUVAIN AO
Ryckaerts, Joannes-Franciscus,
promu 107%° dans la faculté des arts en 1719 (7).
Rycke (de), Judocus, de Mechlinia,
Carmélite, recu au conseil de l’université de Louvain en 1470, docteur
en théologie en 1473 (7).
Ryckenroy, Melchior, Machliniensis,
proclamé 15% dans la promotion des arts en 1549. Licencié en
théologie, président du collège Busleyden, recteur trimestriel, plus
tard curé à Groot-Sundert [Breda] (1; 4; 6, ch. 37). En 1561, la ville
offrit en présent à Melchior van Ryckenrod, 20 florins, à l’occasion
de sa licence ($s), notice dans (7).
Ryckmans, Theodorus, vel Judocus-Josephus,
promu 60% dans la faculté des arts en 1768, vicaire à Hoolaert, curé à
Roosbeeck (7).
Rye (van), Thomas, Brugensis,
promu 31° dans la faculté des arts à Louvain en 1552 (1). Docteur en
médecine à Malines [*].
Rykaerts, Petrus, Mechliniensis,
promu 146%° dans la faculté des arts à Louvain en 1566 (1). Plus tard
profseseur de médecine à Louvain [**].
Rymenam (van), Rumoldus-Jacobus,
promu 2° dans la faculté des arts en 1760 (5), reçu solennellement en
cette année par la ville de Malines (5), licencié en théologie en 1767,
mort en 1799, note dans (7).
Rymenans, Carolus,
promu dans la faculté des arts en 1797 (7).
Rynck, Arnoldus, Mechliniensis,
promu 119% dans la faculté des arts à Louvain en 1550 (1).
Salice (de), Magister Godefridus, Cam. dioc.,
la forme flamande de son nom est Wan der Wilghen, immatriculé à
l’université de Louvain en 1427 (2). Il professa la médecine à l’univer-
sité de Louvain, du 8 sept. 1427 au 8 mars 1428, et pratiqua son art à
Malines depuis 1428 (6, T. 30, p. 194) [***].
[*] Cfr. Dr G. Van DoorsLaEr, Aperçu historique sur la médecine et les
médecins a Malines.
[**] Cfr. Dr G. Van DooRsLaER, Aperçu hist. sur la médecine.
[#4] Cfr. Dr G. Van DoorsLaEr, Aperçu historique sur la Médecine et les
Médecins à Malines, 1900.
402 MÉLANGES
Sanguessa, François,
de l’ordre des frères mineurs, né à Malines, fut l’objet d’un présent de
la ville de Malines à Poccasion de sa nomination comme évêque de
Utica, coadjuteur et successeur de l’évêque de Ruremonde, le $ mars
1721 (5). Il fut probablement le fils du docteur Sanguessa, pratiquant
la médecine à Malines en 1590
Sar (de), Lambertus,
promu 106%: dans la faculté des arts en 1704 (7).
Sarens, Guilielmus, Mechliniensis,
fils de Georges et d’Elisabeth Verbrugghen, bachelier en théologie,
curé de Berthen en 1638. Régent de la pédagogie du Porc en 1655.
Recteur en 166$, mort en 1670. Fondateur de bourses (4, ch. 33),
notice dans (7).
Sar!o (de), Conradus,
docteur en droit, bienfaiteur du Collège de théologie à Louvain (4),
conseiller de l’archiduc Philippe et chanoine de léglise St-Rombaut
à Malines. Mort à Louvain en 1501 (6, ch. 1) [*].
Scaetbroeck, Joannes-Baptista,
promu 79% dans la faculté des arts en 1674 (7)
Scamelaert, Michaël, Mechliniensis,
promu 121% dans la faculté des arts à Louvain en 1568 (x).
Schaebroeck, Ignatius-Josephus,
promu 116% dans la faculté des arts en 1718 (7).
Scheffelmeyer, Egidius-Joannes,
promu 41e dans la faculté des arts en 1757, curé à Willebroeck
en 1769, mort en 1782 (7).
Scheppers, Franciscus, Mechliniensis,
né en 1709, de Pierre et de Mechtilde van Rietbeeck, promu 21°
dans la faculté des arts à Louvain en 1728. Président du collège de
Malines à Louvain. Mort en 1757 (6, ch. 29 ét T. 27), notice dans (7).
Scheppers, Joannes-Baptista, Mechliniensis,
promu second à Louvain en 1624, licencié en théologie et professeur
de philosophie au collège du Porc de 1632 à 1653. Mort en 1667
(6, ch. 33), notice dans (7).
[*] Cfr. J. BAETEN, Nuamwollen van het Aartsbisdom van Mechelen, T. I,
P::205.
MALINOIS A LOUVAIN 403
Scheppers, Joannes-Baptista,
promu 21° dans la faculté des arts en 1787 (7).
Scheppers, Joannes-Franciscus,
promu 21% dans la faculté des arts en 1728, licencié en droit et en
théologie, doyen de St-Pierre, président du collège de Malines à
Louvain, mort en 1757 (7).
Schonaerts, Gerardus, Mechliniensis,
promu 54"° dans la faculté des arts à Louvain en 1562 (1).
Schore (a), Ludovicus, Lovaniensis,
doyen du collège des Bacheliers à Louvain, chanoine à l’église
St-Rombaut à Malines (4).
Schuren (van der), Rumoldus-Ionatius,
promu 56e dans la faculté des arts en 1674 (7).
Schuijre (van der), Antonius,
promu 69% dans la faculté des arts à Louvain en 1669 (7).
Scoenjans, Guillaume, de Malines,
immatriculé à Louvain vers 1435, et promu licencié ès arts en 1438,
n° 18, fut admis comme lecteur de la faculté des arts ie 26 mai 1447
(6, T. 30, p. 264).
Scriens, Antonius, Mechliniensis,
promu 47° dans la faculté des arts à Louvain en 1542 (1).
Seghers, Joannes-Baptista,
promu 54° dans la faculté des arts en 1725 (7).
Seresia, Reinerius,
promu 26€ dans la faculté des arts en 1761, curé à Vossegem en 1775,
à Bonheyden en 1794, mort en 1808 (7).
Servranckx, Augustinus-Rumoldus,
promu 59e dans la faculté des arts en 1768, né en 1748, curé à
Rymenam en 1782, mort en 1825 (7).
Servrancx, vel ’t Servrancx, Salomon, Mechliniensis,
promu 3%° dans la faculté des arts à Louvain en 1650. Professeur de
philosophie à la pédagogie du Château en 1655. Ensuite licencié en
théologie et curé de Hamme, près Termonde (6, ch. 32) notice dans (7).
Servrancx, Salomon,
promu 33° dans la faculté des arts en 1678 (7).
Sinaij (van), Adrianus,
promu 34° dans la faculté des arts en 1683, confesseur à l’église
404 MÉLANGES
Ste-Catherine à Bruxelles, ensuite, chanoine à l’église N.-D. au delà
de la Dyle, mort en 1733, âgé de 69 ans (7).
Siré, Petrus,
promu 49° dans la faculté des arts en 1721, curé à Appels (7).
Slabbeeck (van), Antonius,
promu 17° dans la faculté des arts en 1707 (7).
Slabbeeck, Joannes-Carolus,
promu 29° dans la faculté des arts en 1727 (;).
Sloots, Titelmannus,
promu 71° dans la faculté des arts en 1704 (7).
Sluys (van der), Joannes,
promu 4e dans la faculté des arts à Louvain en 1600, président du
Séminaire à Malines, mort en 1634 (7).
Sluysa (de), Simon Dodonis, alias, Torn. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1451 (2), médecin de Charles
le Téméraire, plus tard maître du palais de Maximilien d'Autriche en
1474. Né à Rotterdam, fut professeur et recteur à Louvain. Il fut
chanoine à l’église St-Rombaut à Malines, où il mourut en 1499
(6 ch. D) [|
Smaes, Walterus,
promu 108 dans la faculté des arts en 1714 (7).
Smedts, Petrus,
promu 27% dans la faculté des arts en 1688 (7).
Smet (de),
voy. Faber.
Smets, Antonius,
promu 11% dans la faculté des arts à Louvain en 1594, fils de Jean et
de Marie Ysewyns, licencié en théologie. Curé de N.-D. au delà de la
Dyle à Malines, de là curé à St-Bavon à Gand, mort en 1636 (7).
Smets, Matheus,
promu 82m dans la faculté des arts en 1782, curé à Everbergh, mort
en 1815 (7).
Snellinck, Josephus, Mechliniensis,
promu 98° dans la faculté des arts à Louvain en 1543 (1).
Snijers, Joannes-Baptista,
promu 135° dans la faculté des arts en 1672 (7).
[*] Cfr. BaëreN, Naamwollen van het A arisbisdom van Mechelen.
MALINOIS A LOUVAIN 405
Snyers, Jacobus, Mechliniensis,
entré au collège des Oratoriens à Louvain en 1660, en devint plus tard
le président. Mort en 1681 (6. ch. 58), notice dans (7).
Somers, Joannes,
promu 79% dans la faculté des arts à Louvain en 1621, vicaire à
l’église N.-D. au delà de la Dyle à Malines, mort en 1630 (7).
Sotwey, Christophorus,
promu 120% dans la faculté des arts en 1689 (7).
Stalins, Franciscus- Josephus,
promu 54° dans la faculté des arts en 1775 (7).
Standonck, Joannes, Machliniensis,
fondateur du collège de ce nom à Louvain (4). Né à Malines en 1443
(6, ch. 36), notice dans (7).
Steemans, Joannes-Baptista,
promu 81° dans la faculté des arts en 1718 (7).
Steenhuys (de), Joannes-Augustinus, Machliniensis,
bienfaiteur du collège des bacheliers à Louvain (4). La ville de Malines
fit un présent au conseiller Van Steenhuys, à l’occasion de la licence
de son fils en 1615 (5).
Steenmans, Arnoldus-Hiacynthus,
promu 86m dans la faculté des arts en 1761, curé à Rhode-Ste-Agathe
en 1775 (7). |
Steenwinckele (van), Joannes,
promu 28% dans la faculté des arts à Louvain en 1667 (7).
Steinemolen, Johannes, Cam. dioc.,
immatriculé à Louvain en 1430 (2). Il passa sa déterminance le
20 novembre 1430 : « Joh. Steinemolen al. de Mechlinia », son
baccalauréat en mars 1432, et fut promu le 28° dans la faculté des
arts en 1433 (1; 2).
Sterlin, Joannes-Baptista,
promu 81e dans la faculté des arts en 1758 (7).
Steukers, Carolus,
promu 91° dans la faculté des arts en 1684 (7).
Stoffels, Arnoldus, Mechliniensis,
licencié en théologie, président du collège de Houterlé à Louvain en
1637. Curé de l’église St-Pierre à Thourout, et en 1652, chanoine à
St-Pierre de Louvain, dont il devint curé en 1665 (6, ch. 7), notice
dans (7).
406 MÉLANGES
Stoffels, Joannes,
promu 4 "€ dans la faculté des arts en 1694 (7).
Straeten (van der), de Platea, Johannes, de Mechlinia,
voy. Platea.
Sturmius, Joannes, Machliniensis,
docteur en médecine et professeur de mathématiques, recteur
trimestriel. Né en 1559. Premier en philosophie à Louvain et admis
au conseil de la faculté de médecine à Louvain en 1591 (4; 6, ch. 34),
notice dans (7) [*].
Stiilarts, Joannes,
promu :09%° dans la faculté des arts en 1681 (7).
Sucquet, Magister Johannes, Parisiensis diocesis,
immatriculé à l’université de Louvain en 1430 (2). Il pratiqua la
médecine à Malines (6, T. XXX, p. 196) [**'].
Sucquet,
la ville de Malines offrit so florins, à Antoine Sucquet, au 8 octobre
1601, à l’occasion de la licence de son fils (5).
Sucquet,
un fils du Seigneur Sucquet passa sa licence le 14 octobre 1609. Ce
qui fut l’objet d’une gratification de la ville de Malines (5).
Suetens, Dominicus-Martinus,
promu 93° dans la faculté des arts en 1747 (7).
Suetens, Joannes-Petrus,
promu 87e dans la faculté des arts en 1744 (7).
Sullerius, Henricus, Mechliniensis,
romu 113% dans la faculté des arts à Louvain en 1540 (1).
P
Tassis (de), Rogerus, Mechliniensis,
fils de J.-B, docteur en droit civil et canon, chancelier de l’université
de Louvain, doyen de la cathédrale à Anvers, mort en 1593, âgé de
80 ans (6, T. 27), notice dans (7).
Taveniers, Joannes-Antonius-Josephus,
promu 12° dans la faculté des arts en 1792, licencié en droit (7).
[*] Cfr. D' G. VAN DoorSLAER, Aperçu historique sur la médecine. et les
medecins à Malines.
[*#] Cfr. D' G. VAN DoorsSLaER, À perçu hist. sur la médecine et les médecins à
Malines. 1900, L. & A. Godenne. -
MALINOIS A LOUVAIN 407
Taïis, Stephanus,
promu 121% dans la faculté des arts en 1675 (7).
Tefelen, Nicolaus, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1430 (2). Il passa son bacca-
lauréat des arts le $ mars 1433 : « Nicolaus de Teflen alias de
Mechlinia ». Dans un document de 1463, il s'intitule « clerium
cameracensis diocesis, publicum apostolica et imperiali auctoritatibus
notarium » (1; 2).
Teys, Cornelius-Augustinus,
promu 92° dans la faculté des arts en 1711 (7).
Thermenfens, Joannes-Franciscus,
promu 75° dans la faculté des arts en 1676 (7).
Thomas, Joannes-Jacobus,
promu 5" dans la faculté des arts en 1773, né en 1753, note dans (7).
Thurenhout (van), Rumoldus,
promu 67° dans la faculté des arts en 1760, né en 1740, chanoine à
Tongerloo en 1763, vicaire à Duffel, Diest, Westerloo, Vissenaken,
mort en 1796 (7).
Thys, Gregorius,
promu 89% dans la faculté des arts en 1779 (7).
Thys, Josephus-Cornelius,
promu 4° dans la faculté des arts en 1745, né en 1726, licencié en
droit en 1749, pensionnaire de la ville de Malines, mort en 1774 (7).
Tiège (de), Judocus,
promu 85 dans la faculté des arts en 1751, curé à Schelrode, mort en
1804, âgé de 73 ans (7).
Tilman, Laurentius, Mechliniensis,
promu 23€ dans la faculté des arts à Louvain en 1551 (1).
Tinctoris, Symon, Torn. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1427 (1). Simon Tinctoris
de Mechlinia fut promu le 7"° dans la faculté des arts en 1429. Il fut
proclamé « Magister artium » le 17 mars 1429 (1).
Tollenaers, Andreas,
promu 70° dans la faculté des arts en 1702 (7).
Tollenaers, Joannes-Josephus,
promu 66%: dans la faculté des arts en 1718 (7).
Tollenaers, Petrus,
promu 47° dans la faculté des arts en 1715 (7).
408 MÉLANGES
Tollenaers, Rumoldus-Joannes,
promu 56° dans la faculté des arts en 1740, bachelier en théologie,
chanoine à N.-D. au delà de la Dyle en 1764, mort en 1367 (7).
Toii (du), Joannes-Alphonsus,
promu 19€ dans la faculté des arts en 1744, licencié en médecine en
1737 (6) [*]-
Trabukier, Georgius, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1434 (2). Il s'inscrit en 1435
à l’université de Cologne, où il désigne « Georgius Trabekier de
Mechelinia ». Il fit sa déterminance à Cologne le $ juin 1436, « sub
magistro, Johanne de Mechilinia ».
Trabukier, magister Johannes, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1434 (2) et antérieurement à
Cologne en 1430 : « Joh. Trabekyr de Mechlinia ». Il y passa sa
déterminance en 1431, sous « mag. Johanne de Mechilinia ». Il
fut admis au conseil de la faculté des arts à Louvain, le 7 janvier
1435, sous la dénomination « Johannes de Mechlinia, promotus
Coloniæ » (2).
Trabukier, Thomas, Cam. dioc.
immatriculé à l’université de Louvain en 1433 (2). Il partit pour l’uni-
versité de Cologne, où il fut inscrit dans la faculté des arts en 1435;
il y passa sa déterminance le $ juin 1436, sous « mag. Johanne de
Mechilinia ».
Trot, Arnoldus, Machliniensis,
fondateur du collège de ce nom à Louvain, mort en 1500 (4). Natif de
Malines, d’abord bedeau de la faculté de théologie, devint plus tard
chapelain de St-Pierre et curé de Neerlinter (6, chap. 41), notice
dans (7).
Tsammele, Judocus, de Mechilinia, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1441 (2). Il fit sa détermi-
nance le 22 nov. 1441.
t’ Sestigh, Hieronymus,
promu 11% dans la faculté des arts à Louvain en 1592 (5).
’t Sestich (van), Joannes, Machliniensis, fil. Antonii,
docteur et professeur en droit à Louvain en 1621, recteur (4). Promu
[*] Cfr. Dr G. VAN DoorsLaER, Aperçu histor. sur la médecine et les médecins
à Malines, 1900.
MALINOIS ‘A LOUVAIN 409
1e dans la faculté des arts à Louvain en 1573. Fut président du collège
_St-Dorat et fonda le collège de la famille van ’t Sestich à Louvain. Il
est mort en 1634, âgé de 61 ans (6, ch. 3 et 4S), notice dans (7).
Tummen, Guilielmus-Josephus,
promu 55° dans la faculté des arts en 1761 (7).
Turnhout (van), Jacobus,
promu 68° dans la faculté des arts en 1711 (7).
Uselaer, Johannes, Mechiliniensis, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1426 (2).
Valckenaer (de), Rumoldus,
promu 199% dans la faculté des arts à Louvain en 1621 (7).
Varennius, Joannes, Mechliniensis,
promu 69% dans la faculté des arts à Louvain en 1538 (x).
Varennius, Rumoldus, Mechliniensis,
promu 79% dans la faculté des arts à Louvain en 1541 (1).
Vasseur, Rumoldus,
promu 66%: dans la faculté des arts en 1685 (7).
Vekemans, Dionysius-Franciscus,
promu 44° dans la faculté des arts en 1709 (7).
Veken (vander), Adrianus,
promu 72"° dans la faculté des arts en 1726 (7).
Velde (vande), Joannes-Franciscus,
promu 25° dans la faculté des arts en 1709, né en 1689, chanoine de
Tongerloo, curé à Zoerle en 1748, mort en 1755 (7).
Velthem (van), Paulus,
promu 102%° dans la faculté des arts en 1701 (7).
Velthom (van), Rumoldus,
promu 116%° dans la faculté des arts en 1691 (7).
Velthum (van), Joannes-Franciscus,
promu 72° dans la faculté des arts en 1728 (7).
Ven, Theodoricus, Mechliniensis,
promu 151% dans la faculté des arts à Louvain en 1561 (1).
Ven (van de), Augustinus,
promu 22° dans la faculté des arts en 1709 (7).
27
410 MÉLANGES
Venne (van den), Franciscus, Machliniensis,
bienfaiteur du collège des bacheliers à Louvain (4). La ville de
Malines fêta, en 1649 et en 1653, la licence du fils du secrétaire
Van de Venne.
Verbeecken, Joannes,
promu 46° dans la faculté des arts en 1718 (7).
Verberch, Carolus, Mechliniensis,
promu 86° dans la faculté des arts à Louvain en 1555 (1).
Verberght, Joannes-Franciscus, Mechliniensis,
promu 4° dans la faculté des arts à Louvain en 1750. Professeur
à la pédagogie du Porc en 1754, mort à Malines en 1767 (6, ch. 33),
notice dans (7).
Verelst, Michael,
promu 74° dans la faculté des arts en 1678 (7).
Vergheest, Rumoldus, Mechliniensis,
promu 22° dans la faculté des arts à Louvain en 1545 (1). Licencié en
droit, doyen du chapitre de l’église St-Rombaut à Malines. Mort en
1584 (1).
Verhagen, Joannes-Theodorus,
promu 126° dans la faculté des arts en 1758 (7).
Verhaijt, Antonius, Mechliniensis,
promu 151% dans la faculté des arts à Louvain en 1568 (1).
Verhocht, Matthæus-Henricus,
promu 40° dans la faculté des arts en 1793 (7).
Verhoeven, Jacobus,
promu 1° dans la faculté des arts à Louvain en 1601, lecteur de
théologie au Séminaire de Malines, mort en 1627 (7).
Verhoeven, Joannes-Franciscus,
promu 75° dans la faculté des arts en 1675 (7).
Verhulst, Petrus,
promu 66%: dans la faculté des arts en 1793, curé à Perck (7).
Verhuyck, Franciscus,
promu 33° dans la faculté des arts en 1675 (7).
Verhuyck, Joannes-Henricus-Josephus,
promu 91% dans la faculté des arts en 1767, vicaire à Watermael et
curé à Alsenberghe en 1785 (7).
MALINOIS A LOUVAIN 4ïl
Verlinden, Guilielmus,
promu 63"° dans la faculté des arts en 1776 (7).
Verlysen, Franciscus, Mechliniensis,
promu 19%° dans la faculté des arts à Louvain en 1537 (1).
Vermeulen, Antonius,
promu 2* dans la faculté des arts à Louvain en 1635, licencié en
théologie, curé de Ste-Gertrude à Louvain, chanoine à l’église
St-Rombaut à Malines, mort en 1683, âgé de 67 ans (7).
Vermeulen, Arnoldus,
promu 2% dans la faculté des arts à Louvain en 1666, licencié en
théologie, curé à Steynockerzeel, ensuite au béguinage à Malines,
mort en 1714 (7).
Vermeulen, Arnoldus,
promu 4° dans la faculté des arts en 1716, licencié en droit en 1720,
avocat et membre du Grand Conseil, mort en 1730 (7).
Vermeulen, Petrus,
promu 118% dans la faculté des arts en 1683, vicaire à Londerzeel,
chanoine à l’église N.-D. au delà de la Dyle, mort en 1720, âgé de
55 ans (7).
Vermeulen, Petrus,
promu 34° dans la faculté des arts en 1695 (7).
Verpoorten, Joannes-Franciscus,
promu.28e dans la faculté des arts en 1723 (7).
Verrydt, Claudius, Machliniensis,
né en 1558, fils de Pierre et de Marguerite Van Heyst, licencié en
théologie. Doyen à Audenarde, président et bienfaiteur du collège des
théologiens. Fondateur du collège de Malines à Louvain, qu’il dota
de plusieurs bourses, mort en 1623 (4; 6, ch. 1 et 29), notice dans (7).
Verspreck, Joannes-Baptista,
promu 103"° dans la faculté des arts en 1672 (7).
Verstrepen, Joannes, Mechliniensis,
promu 29%€ dans la faculté des arts à Louvain en 1548 (1).
Verstrepen, Joannes, Machliniensis,
bienfaiteur du collège des bacheliers à Louvain (4).
412 MÉLANGES
Vertenoel, Petrus-Josephus,
promu 19° dans la faculté des arts en 1752, pléban à Alost en 1763,
mort en 1773 (7).
Vervoort,
voy. Voerda.
Villeers (de), Franciscus,
promu 83° dans la faculté des arts en 1673 (7).
Villers (de), Nicolaus,
promu 76e dans la faculté des arts en 1736 (7).
Viecker, Joannes,
promu 5,° dans la faculté des arts en 1680 (7).
Vlecker, Josephus,
promu 91% dans la faculté des arts en 1679 (7).
Vleminckx, Joannes,
promu 59% dans la faculté des arts à Louvain en 1671 (7).
Vliet (van der), Jacobus,
promu 69° dans la faculté des arts en 1680 (7).
Vliete (van de), François,
promu 1‘ à Louvain, et fut fêté par la ville de Malines le 14 novembre
1663 (5), notice dans (7).
Voecht, Petrus, Mechliniensis,
promu 166% dans la faculté des arts à Louvain en 1566 (1).
Voerda (de), alias van Voerden vel Vervoort, Nicasius, ex Heyst-
op-den-Berg,
promu 1° dans la faculté des arts à Louvain en 1459 (1).
Voersel, Bonaventura, Mechliniensis,
promu 128% dans la faculté des arts à Louvain en 1550 (r).
Vos (de), Henricus, Mechliniensis,
promu 78% dans la faculté des arts à Louvain en 1568 (r).
Vos (de), Joannes-Cornelius,
promu 1° dans la faculté des arts en 1770 (7).
Vos (de), Joannes-Franciscus,
promu 8e dans la faculté des arts en 1750, licencié en médecine,
pratiqua à Ninove (7) [*].
[*] Cfr. Dr G. Van DoorSLAER, Aferçu historique sur la médecine et les
médecins à Mulines.
MALINOIS A LOUVAIN 413
Vranx, Petrus, Mechliniensis,
promu 103%° dans la faculté des arts à Louvain en 1557 (1).
Vré (de), Guilielmus-Antonius,
promu 98° dans la faculté des arts en 1766, en 1794 chanoine de
N.-D. au delà de la Dyle (7).
Vresius, Jacobus,
promu 70° dans la faculté des arts en 1695 (7).
Vriendts, Dominicus,
promu 118% dans la faculté des arts en 1687 (7).
Vrindt, Dominicus,
promu 93° dans la faculté des arts en 1676 (7).
; Vyen, Petrus, Mechliniensis,
promu 181% dans la faculté des arts à Louvain en 1566 (1).
Wachtendonck (van), Jean,
fils de Henri, fut fêté par la ville de Malines en 1616, à l'occasion de
sa licence (5), notice dans (7).
Waepenaert (de), Carolus-Josephus-Egidius,
promu 36% dans la faculté des arts en 1774, licencié en droit en
1778, mort en 1530 (7).
Waeyenborgh, Jacobus,
promu 38% dans la faculté des arts en 1755, vicaire à Bierbeeck, curé
de l’église St-Pierre à Malines en 1767, mort en 1811 (7).
Wambach, Egidius,
promu 49° dans la faculté des arts en 1676 (7).
Wambeeck (van), Franciscus,
promu $5° dans la faculté des arts en 1699 (7).
Wasstel, Antonius, Mechliniensis,
promu 51% dans la faculté des arts à Louvain en 1554 (1).
Werm, Hilarius,
promu 102%° dans la faculté des arts en 1708 (7).
Werm (van), Hilarius-Mathias,
promu 96% dans la faculté des arts en 1699 (7).
Wiele (van den), Bernardus-Augustinus, Mechliniensis,
étudiant en droit au collège de Craendonck à Louvain, à la fin du
xvi® siècle (6, ch. 13), licencié en droit en 1794 (7).
AI4 MÉLANGES
Wiele (vanden), Bernardus-Franciscus,
promu 36° dans la faculté des arts en 1743 (7).
Wiele (van de), Petrus, Mechliniensis,
licencié en théologie. Professeur de philosophie à la pédagogie du
Faucon en 1594. Chanoine de la cathédrale de Gand en 1597, et
de l'église St-Rombaut à Malines en 1599. Devint successivement
archidiacre en 1602, vicaire-général, vicaire capitulaire et procurateur
de l’archevêque J. Boonen, mort en 1643 (6, chap. 35), notice
dans (7) [*].
Wier (van), Joannes,
promu 5° dans la faculté des arts à Louvain en 1617 (7).
_ Wilghen (van der),
voy. Salice (de).
Willemans, Guilielmus, Mechliniensis,
entré au collège des Oratoriens à Louvain en 1660, en devint plus
tard le président, mort à Ostende en 1718 (6, ch. 58), notice dans (7).
Willius, Henricus, Mechliniensis,
promu 130% dans la faculté des arts à Louvain en 1549 (1).
Wischaven, Dionysius, Machliniensis,
reçu dans le conseil de l’université de Louvain en 1491, recteur et
professeur à l’université. Mort en 1531, et enterré à l’église St-Pierre
à Louvain, où sa tombe reçut une épitaphe (4), notice dans (7).
Witte (de), Joannes-Carolus,
promu 122€ dans la faculté des arts en 1717 (5).
Woordenberch, Joannes,
promu 11° dans la faculté des arts en 1708 (7).
Worsel, Cornelius, Antverpiensis,
promu 26%: dans la faculté des arts à Louvain en 1566 (1), fut curé de
Péglise St-Jean à Malines, ensuite pléban à l’église Ste-Gudule à
Bruxelles.
Wolffs, vel Lupus, Petrus, goedsenhovius, agri Thenensis,
prieur du couvent des Carmélites à Malines. Docteur en théologie
en 1569 (4).
[*] Cfr. BAETEN, Naamrollen van het Aartsbisdom van Mechelen.
MALINOIS A LOUVAIN 415
Wrys, Godefroid,
curé de l’église Notre-Dame au delà de la Dyle, fut fêté par la ville de
Malines, à l’occasion de sa licence, en février 1628 (5).
Wyketo (de), Magister Rumoldus, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1441 (2), chantre à l’église
St-Rombaut à Malines [*|].
Wynandi, Petrus, de Mechilinia,
immatriculé à l’université de Louvain en 1440 (2).
Wynants, Christianus,
promu 10% dans la faculté des arts en 1692, bachelier en théologie,
supérieur des Oratoriens à Bruxelles, mort en 1720, notice dans (7).
Wynckel, Jacobus, Cam. dioc.,
immatriculé à l’université de Louvain en 1445 (2). « Johannes Winkel
de Machlinia » determinavit 12 Januarii 1447.
Ymbrechts, Martinus, Mechliniensis,
promu 93% dans la faculté des arts à Louvain en 1558 (x).
Ysabel, Carolus, Mechliniensis,
promu 8% dans la faculté des arts à Louvain en 1537 (1).
Zillevoorts,
curé de la paroisse St-Rombaut, passa sa licence, que la ville de
Malines fêta au 15 février 1612 (5).
Zype (van der), Bernardus-Alexander,
promu 1° dans la faculté des arts à Louvain en 1637, licencié en
droit, membre du Grand Conseil, mort en 1686 (7).
Zype (van den), Franciscus,
promu 5% dans la faculté des arts à Louvain en 1599, né à Malines
en 1580. Note biographique dans (7).
D' G. VAN DooRsSLAER.
[*] Cfr. BAETEN, Naamrollen van het Aartsbisdom van Mechelen.
416 MÉLANGES
Omstreken van Mechelen
Leest is eene landelijke gemeente eene uur westwaarts
Mechelen gelegen.
Mijhe bezigheden riepen mi onlangs aldaar ten
gemeentehuize, doch ik had tijd te veel en uit vrees van
verveling begon ik de verschillende plans en kaarten er
aanwezig te overzien.
Een sn enos boek trof mijne Li het draagt
voor titel : « Generaele metinghe ende see 2
prochie van Leest, gemeten ten jaere 1723 door den
gesworen landmeter Jan van Acoleyen ».
Uit dit handschrift nam ik de volgende afschriften
van eigendommen die eenige waarde in de plaatselijke
geschiedenis hebben :
° Den heere Locquet ghrave van Hombeeck (bezit-
tende) : Een huys of ’t hoff van den Broeck met wallen
en dreven.
2° D'erffgen. van den heer Grisper : Pachthoff met
diversche stucken aen een, en de plaetse daer de thien
schuer op staet.
3° Den heere baron van Macqué : Pachthoff genoemd
Rendelbeeck, met den vyver, walle, dam, wegh en dreeff.
4° Den heer canoninck Blondeau : huys en hoff, water,
wallen en lant.
5° Den heere van Reyneghem : Pachthoff, genoemt
Stynenmolen, speelhuys met vyver, wallen en half
beke.
6° Den heere Rombaut de la Mot : Speelhuys, hoeve
en vyver.
7° Jouff. Mongandi : Lant en mot met d'water.
OMSTREKEN VAN MECHELEN 417
8° Antoin Fiereman : Huysstede, water, wallen ende
motte.
Wat er van dit alles was geworden moesten de volgen-
de plans aanduiden, te weten :
« Plan géométrique de la commune de Leest, terminé
en 1810 », het oorspronkelijk plan van het nog bestaande
kadaster gemaakt in 1828 en deszelfs bijvoegsel welk de
huidige ligging opgeeft.
Deze opzoekingen bewezen dat :
i° Het Huis of Hof van den Broeck welk een volle
leen der heerlijkheid Mechelen was, werd, in 1751, door
Jan-Jozef Locquet, graaf van Hombeeck, aldus ver-
heven (1), en in 1774, bij diens overlijden, door zijnen
erfgenaam M. Van der Linden, baron van Hoogvorst
aan wie het nog in 1810, onder den naam van « Ferme
d'Hovorst 5, behoorde. De familie Van der Linden
d'Hoogvorst verkocht dit goed in 1868, aan den heer
Frank Gillis-Kuinders, te Mechelen, die in 1873 de
overblijvende bouwen van het vroeger kasteel afbrak en
de vyvers dempte. Deze hoeve, tusschen de Senne en het
dorp gelegen, is nog eigendom der familie Gilles.
2° Het pachthof van Grisper, met de vroegere tiende
schuur, welke nog eene groote hoeve is, behoorde in 1810
aan de familie de Meester, nu de Meester-de Cousse-
maker, te Antwerpen.
3° Het kasteel van Rendelbeeck was reeds in 1723
verdwenen, het omwatere beluik bestaat nog. Deze aan-
zienlijke hofstede was in 1810 eigendom der familie
d’Overschie de Neerrysche, nu de Bethune d'Overschie.
4° Het lusthuis van dit goed was vo6r 1723 afge-
broken. Deze hoeve behoorde in 1810 aan den heer
(x) Les pleins fiefs de la ville et de la seigneurie de Malines. — Bulletin du Cercle
Archéologique de Malines, tome XIV (1904), pp. 10 et 15.
418 MÉLANGES
Pieter De Mayer, te Brussel, en nu de Cannart
d'Hamale.
5° De oude eigendom « Stynenmolen », waaraan eene
Mechelsche familie der 14° eeuw haren naam ontleend,
was in 1810,onder den naam van « Château de Spangen »
in bezit van baron Norbert van Spangen, te Brussel;
zijne dochter huwde graaf Werner van Merode. Het
kasteel is rond 1820 geheel afgebroken en de waters ge-
vuld. Nu behoord dit goed, door erfenis, sedert 1885 aan
de koninklijke familie van Italië, namentlijk aan de drij
prinsen : Emmanuel-Filibert, Victor-Emmanuel en Lode-
wijk-Amedee van Savoyen.
6° Rombaut de la Mot heeft zijnen naam aan dit kasteel
gelaten, welke in 1810 onder den naam van « Château
de Motte » is aangeduid, en toen behoorde aan M. Fr.
Pansius, « magistrat de sûreté à Malines ». Merkelijk
vergroot is dit schoon buitengoed, nu, door erfenis, in
bezit van den heer majoor Coemans-Pansius.
7° Het gebouw welk op de mofte gestaan heeft, in 1723
aan jufvrouw Mongandie behoorend, was toen al ver-
dwenen. Deze motte, omringd van haren ouden gracht,
bestaat nog, ligt nabij het kasteel van M. Coemans en is
ook zijnen eigendom.
8° Alles wat hier eenigszins de plaatselijke geschiede-
nis geldt is weg, het gebouw vo6r 1723, de waters, wallen
en motte zijn ook sedert lange jaren vereffend en door
den landbouw ingenomen. De hoeve behoord nu de
familie De Block, te Puers.
AD. REYDAMS.
A PROPOS DU PLAN DE MALINES AI9
Note sur la reproduction
du Plan de Malines et de ses environs
dressé par Jacques de Deventer
Cette reproduction en fac-similé d'une « minute »
conservée à la Bibliothèque royale, a paru, accompa-
gnée d’une notice historique sur Malines par CHARLES
RuELENs, en juillet 1884, dans la première livraison
de la publication intitulée : « Aélas des villes de la
Belgique au XVI siècle. Cent plans du géographe Facques
de Deventer, exécutés sur les ordres de Charles-Quint et de
Philippe II, reproduits en fac-sumilé chromographique par
l’Institut national de géographe à Bruxelles. »
Dans l'échelle de la reproduction du plan de Malines,
ainsi que dans celle du « plan explicatif » (qui ne donne
que le trait de celui de Jacques de Deventer), il y a
plusieurs erreurs qu'il faut corriger ainsi
Au lieu de « Pass 3 ped. », il faut « Pass 5 ped. »;
de plus, il faut supprimer la première des subdivisions
de l'échelle, car (pour représenter 50 pas) il ne doit y
avoir que cinq subdivisions au lieu de six; en outre, le
trait tracé sous celui qui sépare l’avant-dernière subdi-
vision de la dernière doit être supprimé.
Pass à ped.
Echelle rectifiée, d’après la minute de Jacques de Deventer, du plan de Malines reproduit
en fac-similé chromographique, dans la première livraison (parue en juillet 1884) de l’Afas
des villes de la Belgique au XVIe siècle.
L'erreur principale vient de ce que le 5 n’est pas fort
lisible sur la minute conservée à la Bibliothèque royale
420 MÉLANGES
de Belgique, avec un grand nombre d’autres minutes de
plans du même topographe, minutes qui ne portent
aucune échelle. Au moment où le fac-similé de la minute
du plan de Malines a été publié par feu Charles Ruelens,
c'est-à-dire en juillet 1884, on n'avait pas encore vu un
nombre considérable de plans de Jacques de Deventer,
« mis au net », formant deux volumes conservés à la
Bibliothèque royale de Madrid. Ce n’est qu’en 1888 que
ces volumes furent prêtés à l’Institut national de géo-
graphie à Bruxelles, et j'eus alors l’occasion de consta-
ter que sur un certain nombre des plans contenus dans
ces volumes, il y a des échelles de 500 pas, graduées
comme celle (de 400 pas) existant sur la minute du plan
de Malines. La plupart sont muettes, d’autres portent les
indications 100, 200, 300, 400, 500 [pas|; et, au-dessus
de celle du plan de Hal, divisée également en 100, 200,
300, 400, 500 [pas], il y a même : « Passus quinque
pedum ».
Je dois ajouter ici que, d’après des mesurages minu-
tieux et des rapprochements que j'ai opérés à la fois sur
quelques plans de Jacques de Deventer et sur d'excellents
plans modernes, ceux du cadastre, entre autres, J'ai con-
staté que le topographe du xvi‘ siècle a dressé les siens à
= à très peu de chose près. Bien que j'aie pu en
7,300
conséquence déterminer, à quelques millimètres près,
la valeur du pied et du pas de son échelle, je ne suis pas
encore parvenu à identifier exactement ceux-ci avec des
mesures connues.
E. OUVERLEAUX.
Paris, le 10 mars 1905.
Bulletin Bibliographique
des publications intéressant l'histoire de Malines
parues au cours de l’année 1905
A. — Sources
tout Seigneur tout honneur. Le seigneur dans
l'espèce, c'est l’importante Table chronologique
des chartes et diplômes imprimés concernant l'his-
toire de Belgique (1), dont le tome X a paru
dans les derniers jours de 1904.
Les membres du Cercle Archéologique connaissent
tous cette belle publication de M. A. Waurers, laquelle,
malgré quelques imperfections diffciles à éviter dans un
travail de cette envergure, constitue un des principaux
instruments de travail que nous possédions en Belgique.
M. Wauters étant mort en 1898, ce dixième volume,
qui sera le dernier, a été continué par MM. St. Bormaxs
CHAR PONCELET.
Les documents qui y sont renseignés appartiennent
(1) Table chronologique des chartes et diplômes imprimés concernant l’histoire de
Malines, par ALpHonse WaurTers. Bruxelles, Kiessling, 1904 (Bibliothèque
de la ville).
422 BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE
aux années 1340 à 1350. Nous y relevons douze chartes
concernant les privilèges de la ville, un document scellé
par un doyen de St-Rombaut, de l’année 1331, en faveur
de l’ordre teutonique, un document concernant le métier
des foulons, et enfin l'indication de documents intéres-
sant la secte des Flagellants à Malines, notamment
d’une lettre que les Flagellants de Malines prétendaient
leur avoir été apportée par un ange.
On sait que grâce à des réserves exspectatives et autres
faveurs que le droit canon leur réservait, les papes,
depuis la fin du xiv* siècle et durant le xv° siècle surtout,
s'adjugeaient le droit de nommer des titulaires à une
foule de bénéfices, tant à Rome que hors de l'Italie (x).
Ces nominations constituaient une source de revenus pour
la curie, en même temps qu’elles offraient au Souverain
Pontife une occasion de reconnaître par de gros bénéfices
les services rendus par les dignitaires et les employés de
sa cour. Plusieurs des registres de la Camera ou trésorerie
apostolique, qui fournissent de précieuses indications
concernant ces provisions romaines, sont conservés aux
Archives de l'Etat à Rome. M. l'abbé HENRY DUBRULLE,
dont nous signalions l’année passée l’intéressante publi-
cation concernant les indulgences du grand jubilé de
1451 (2), a entrepris le dépouillement de ces registres
pendant le pontificat de Martin V. Cette publication, qui
a paru dans les Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique
(1) Voyez sur les provisions romaines : CLAESSENS, Des bénéfices ecclésiasti-
ques dans l’ancienne Belgique, dans les Précis historiques,t. XX XV, pp. 16r et ss.;
VAN HovE, Etude sur les Conflits de juridiction dans le diocèse de Liège, à l’époque
d'Evard de la Marck (1506-1538). Louvain, 19.0, I, p. 46, et les ouvrages cités
par l’auteur.
(2) HENRY DuBruLLE, Documents pour servir à l'histoire des indulgences accor-
dées à la ville de Malines au milieu du xve siècle. Paris, A. Picard, 1904, in-8° de
38 pp. (Aux archives de la ville). — Cf. Bulletin du Cercle archeologique, t. XIV,
1904, PP. 313-318.
BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE 423
de la Belgique (1), remet au jour les noms d’un grand
nombre de possesseurs de bénéfices dans nos provinces.
Nous y relevons notamment ceux de nombreux chanoines
et dignitaires du chapitre de Saint-Rombaut et d’autres
bénéficiers de notre ville. Une bonne table permet, du
reste, de retrouver sans difficulté les personnages qui
nous intéressent.
Du même auteur, nous avons encore un travail simi-
laire pour les années 1459-1464, paru à la fin de l’année
1904 dans le Bulletin de la société d'études de la province de
Cambrai (2). Nous y relevons une bulle en faveur de
Johannes de Platea, qui obtient deux bénéfices, l’un à
l'autel Saint-Michel, dans l’église Notre-Dame, l’autre au
chœur de l’église de l’hôpital Notre-Dame, ainsi que
quatre autres bulles relatives à des canonicats de Saint-
Rombaut, et une cinquième concernant le payement de
1800 florins d'or du Rhin, argent provenant des indul-
gences accordées à la Ville.
À M. DuBRuLLE aussi nous sommes redevables d’une
excellente analyse du bullaire de Pie IT (1458-1464),
d’après les registres 469 à 527 de la série du Vatican et
584% à 599 de la série du Latran, aux archives vati-
canes (3). Ce bullaire comprend toute une série d'actes,
au nombre de vingt-neuf (4), relatifs aux indulgences
accordées à notre ville, à un conflit entre le magistrat
(1) Les bénéñciers des diocèses d Ayvas, Cambrai, Thévouanne, Tournai, pendant le
pontificat de Martin V, d'après les documents conservés aux Aychives de l'Etat à Rome,
dans les Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de la Belgique, t. XXXI,
1905 (aux archives de l’Archevêché),
(2) Cette étude a paru en tiré à part, sous le titre de : Documents tirés des
Avchives de l'Etat à Rome et concernant le diocèse de Cambrai. Lille, 1904, in-8° de
43 pp. (aux archives de l'Archevêché).
(3) HENRY DuBRULLE, Bullaire de la province de Reims sous le pontificat de Pie IT.
Thèse de doctoyat présentée à la faculté des lettres de l'Université de Lille. Lille, 1905,
in-8° de 259 pp. (bibliothèque particulière).
(4) Nous n'avons pu, cependant, retrouver dans le texte les documents
cités à la table sous les n° 225, 433, 266,
424 BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE
et l'évêque de Cambrai vers le milieu du xv° siècle,
à l’église Notre-Dame, dont il fait connaître l’un des
grands bienfaiteurs (1), au prieuré d’Hanswyck, à la
Commanderie de Pitzembourg et au chapitre de Saint-
Rombaut.
En 1904, le gouvernement fonda l’école belge d'histoire
à Rome, et en nomma premier directeur Dom ÜRSMER
BerLière, de l’abbaye de Maredsous (2). La première
publication de l’école est l’{nventaire analytique des Labri
obligationum et solutionum, de la camera apostolique, qui
embrasse la période de 1296 à 1548. Au point de vue
malinois, il y a peu de choses à glaner dans ce beau
travail, seul, un document, reproduit en entier à la page
217, mérite d'attirer l'attention. C'est une quittance
donnée à Ricanus de Gorda, qui avait été envoyé aux
Pays-Bas par le pape Jean XXII, pour y acheter du drap
pour les personnes de la Cour auxquelles le Pape avait
l'habitude d'offrir des habits. On y voit que Ricanus de
Gorda s'acheta à Malines vingt pièces de drap. La quit-
tance date du 19 juillet 1335.
Parmi les publications de sources qui peuvent fournir
des détails biographiques de Malinois, je dois encore
citer : La Congrégation des théologiens campinois de l'ancienne
Umiversité de Louvain, par M. Josepx Wrcs, bibliothécaire
de l’école des sciences sociales à l'Université de Louvain (3).
Nous y rencontrons des notices sur Guillaume Maes,
nommé au mois de mars 1833, vicaire-général de
Malines, qui mourut le 23 avril suivant, et sur Jean
(1) Il s’agit de Jean de Pomelle, chanoine de Sainte-Marie de Courtrai.
(2) Dom URSMER BERLIÈRE, Inventaire analytique des Libri obligationum et solu-
tionum des archives valicanes. Rome, 1904 (à la bibliothèque de la ville).
(3) Dans les Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de la Belgique,
t. XXXI, pp. 360-419 (à la bibliothèque du Cercle).
BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE 425
Pecters, qui fut professeur au Séminaire, au milieu du
xvir1' siècle.
Bien qu'il ne fut pas Malinois et que même de Pradt
ne fut guère sympathique à la population de notre ville,
il convient cependant de signaler les deux documents
concernant cet archevêque nommé, que les Analectes
pour servir à l'hnstoire ecclésiastique de la Belgique ont publiés
cette année (1). On y verra que ce ne fut pas seulement
la population qui chantait le refrain :
Daer 1s te Mechelen een zaeck
die ons gaet doen groot vermaeck
{15 eenen grooten Waegen
voor Heer de Pradt Ambassadeur
want zijn vertreck staet voor de deur
hij moet een reys gaen waegen (2),
mais que le chapitre voyait avec un égal contentement
le départ de cet agent, mal déguisé sous la dignité ecclé-
siastique, du régime despotique de Napoléon. :
B. — Préhistoire
Les membres du Cercle archéologique se rappellent
les intéressantes découvertes faites au mois d'avril 1904,
lors des travaux de dérivation de la Dyle. Le résultat
des recherches faites à cette époque a été décrit, de main
de maître, par M. le Baron À. DE Loë, conservateur
aux Musées Royaux des arts décoratifs et industriels,
dans le Bulletin du Musée (3). Nous sommes heureux, à
(x) J. LAENEN, Deux documents concernant Dominique de Pradt, archevéque nommé
de Malines (1808-1815), dans les Analectes, t. XXXI, 1906, pp. 321 et ss. (à la
bibliothèque du Cercle).
(2) Cf. Bulletin du Cercle, t. XIV, 1904, p. 89.
(3) Bulletin des Musées Royaux des arts décoratifs et industriels à Bruxelles.
Bruxelles, Vromant, octobre 1904 (à la bibliothèque du Cercle).
28
426 BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE
cause de l'importance de ces trouvailles, de pouvoir, du
consentement de son auteur, reproduire cet article en
l’accompagnant des illustrations qui figurèrent également
dans le Bulletin.
« Au mois d'avril dernier, les travaux de dérivation de
la Dyle, que le Gouvernement fait exécuter à Malines,
ont amené la découverte, à environ 5 mètres de profon-
deur, en-dessous des prairies du Neckerspoel, d'importants
vestiges d'habitations sur pilotis, antérieures à l’époque
romaine.
» On y pouvait voir cinq groupes de pieux bien distincts,
quoiqu’assez rapprochés. Chaque groupe paraissait cor-
respondre à une cabane.
» Le premier groupe comptait 5 pilotis, mais il est pro-
bable qu'il y en avait davantage, car la palafitte semblait
se continuer sous le talus de l’excavation. Entre les pieux,
distants l’un de l’autre de 2 mètres, étaient de longs bois
(traverses) très nombreux, entrecroisés dans tous les sens
et des branchages de chêne, de hêtre et de sapin, recon-
naissables à leurs fruits : glands, faines et pommes de
pin. C’étaient vraisemblablement les restes de l’ossature
de l'aire en terre battue, sur laquelle s'élevait la hutte.
» Le deuxième groupe, qu’une distance d'environ
20 mètres séparait du premier, se composait de 5 pilotis
et formait un rectangle mesurant 4"50 de longueur sur
3 mètres de largeur, dont le cinquième pieu occupait le
milieu. Entre les pieux se voyaient des traverses et des
branchages, comme précédemment, mais avec beaucoup de
bois brûlé.
» Le troisième groupe, de 4 pilotis, était distant du
second d'environ 13 mètres. Il formait un carré parfait
de 4 mètres de côté. Au centre se trouvaient un gros
tronc d'arbre couché, ainsi que d’autres bois de moindres
dimensions et des branchages.
BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE 427
» Le quatrième groupe, composé de 4 pilotis,se rencon-
trait à environ 8 mètres du troisième. C'était un rectangle
de 5 mètres de longueur sur 3 de large. Entre les pieux
gisaient des bois entrecroisés, notamment des débris de
planches en sapin, mais très peu de branchages.
» Enfin, le cinquième groupe, qui passait sous le talus
opposé, ne présentait que trois pieux visibles, laissant
entre eux un intervalle de 2 mètres.
» La plupart des pieux étaient en chêne. Ils mesuraient
428 BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE
de o"5o à 1 mètre de tour. Certaines traverses avaient
encore une longueur de 4 mètres.
» Entre les pilotis et groupes de pilotis, ont été ren-
contrés et recueillis, à la profondeur de 4"50 à 5 mètres,
de nombreux fragments de poterie; des ossements d’ani-
maux; de véritables provisions de noisettes; de très
nombreux morceaux de bois carbonisé; un broyeur et un
fragment de meule en grès; deux hachettes en bois de
cerf (fig. 1,-n°6 et 8),"et troisustensiles de même/sub-
stance, dont la destination nous est inconnue; une balle
de fronde (?) et une fusaiole (fig. 1,-n° 3) "enrterrercuite;
un fragment de montant d'échelle en chêne avec deux
trous d’échelon; un très grand clou, des mors de bride et
une sorte de hamecçon à pointe simple, en fer (fig. 1, n°5);
quelques petits morceaux d’ambre brut; une pirogue
faite d’un tronc de chêne évidé; enfin, d'assez nombreux
ossements humains, qui permettront peut-être de carac-
tériser le type ethnique de la population de cette station
palustre.
» La poterie est grossière et évidemment antéromaine,
car elle est noirâtre, imparfaitement cuite et façonnée
entièrement à la main, c’est-à-dire sans l’aide du tour.
» Dix vases ont pu être reconstitués (fig. 2). Nous y
retrouvons, sans grande peine, certaines formes des
nécropoles Hallstatto-marniennes de la Campine.
» Les ossements d'animaux étaient fort nombreux.
M. Louis De Pauw, conservateur général des collections
zoologiques de l'Université libre, qui a eu l'extrême obli-
geance de nous en faire gracieusement la détermination
et l'étude, y a reconnu : le chien (Camis Jamharus) "4
individus de taille différente; le cochon domestique
(Sus scrofa domesticus), 5 individus au moins; le cheval
(Equus..….), 3 individus; le cerf (Cervus elaphus), 3
individus; la chèvre (Capra hircus)j, 3 individus; le
bœuf (Bos sp.) représenté sûrement par 8 individus et
BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE 429
un grand poisson du genre gade, qui paraît être la
morue.
» Bon nombre de ces ossements proviennent, sans
aucun doute, des animaux dont se nourrissaient les
anciens habitants des marais du Neckerspoel. Ceux-ci,
toutefois, n'étaient pas de grands amateurs de moëlle,
car aucun os n’est brisé.
» Le cheval de notre station est de petite taille et ses
membres sont grêles. Il diffère donc totalement du cheval
paléolithique /Æquus caballus) qui était, comme on le
sait, grand et massif.
» Le bœuf appartient aussi à une race particulièrement
petite; c'est peut-être le Bos brachyceros (Bos longifrous)
de l'époque néolithique.
» Il n’en est pas de même du cochon qui, par sa taille,
devait être très apparenté à ceux dont parle Strabon :
« Les Gaulois, dit en effet cet auteur ancien, laissent
vaguer en pleine liberté, même la nuit, ces animaux, qui
sont d’une taille, d’une force et d’une légèreté à la course
peu communes. Aussi leur rencontre est-elle aussi dan-
gereuse que celle d’un loup. » (SrraBo, IV).
» Nous nous demandons quelle a pu être la destina-
tion des deux ustensiles en bois de cerf (dont une porte
des ornements incisés) que nous reproduisons ici.
» C’est d’abord le n° 2 de la figure 1; faut-il y voir,
ainsi qu'on l’a proposé, une amulette phallique? Nous
n'en savons rien et nous ne connaissons qu’un seul objet
analogue trouvé dans une station lacustre de Suisse, à
Concise, canton de Vaud. Frédéric Troyon, qui le repro-
duit à la planche VII, fig. 6 de son ouvrage sur les habi-
tations lacustres des temps anciens et modernes (1), le
classe également parmi les objets indéterminés.
(1) Mémoires et documents, publiés par la Société d'histoire de la Suisse romande,
t. XVII, 1860.
430 BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE
» C’est ensuite la pièce figurée sous le n° 7 que nous
retrouvons en Bosnie (1) et en Basse-Autriche, où elle est
désignée par le mot Beinhammer (2), détermination qui
nous paraît peu satisfaisante.
» À signaler aussi tout particulièrement, le n° 1 de la
figure 1. C’est un objet de forme plus ou moins ovoïde, en
terre cuite, ayant subi l’action d’un feu très violent et qui,
à notre avis, pourrait être une de ces balles incendiaires
que l’on faisait rougir à blanc et qu'on lançait ensuite à
la fronde sur l’édifice à incendier.
» César (V, 43) rapporte que les Nerviens tentèrent de
prendre ainsi le camp de Cicéron : Septimo oppugnationis
die, maximo coorto vento, ferventes fusili ex argilla glandes
funds et fervefacta jacula 1n casas, quæ more Gallico stramen-
his erant tectæ, jacere cæperunt.
» Les mors, fort simples, sans branches ni bossettes,
du type appelé mors de filet ou de bridon, sont au nombre
de quatre. L’embouchure est formée d’une tige brisée,
c'est-à-dire composée de deux parties articulées au milieu.
Elle est pourvue, à chacune de ses extrémités, d’un grand
anneau mobile (fig. 1, n° 4).
» Nous connaissons des mors tout à fait semblables,
trouvés en Suisse, au champ de bataille de la Tiefeneau,
près de Berne [époque de la Tène] (3), et en Bavière.
M. Julius Naue date ces derniers de sa troisième période
de Hallstatt [de 400 à 300 environ avant J.-C.] (4).
(1) Glasnik zemaljÿskog Mazeja u Bosni i Hercegovini, urednik Kosta Hôrmann
XWV1, 1904, 2, Tabla EVI,"4:
(2) M. HozRxeESs, Die alteste Bronzezeit in N'iederosterreich. (Aus dem Jahrbuch
der K. K. Zentral-Kominission für Kunst- und Historische Denkmale,
Band, 1903, Hippersdorf, fig. 6).
(3) FRÉDÉRIC TROYON, Habitations lacustres des temps anciens et modernes.
(Mémoires et documents publiés par la Société d'histoire de la Suisse
romande, t. XVII, 1860, pl. XVII, fig. 34.)
(4) L’époque de Hallstatt en Baviére, etc... , fig. VIII, n° 73 (7 Revue archéo-
logique, année 1895).
Planche XXIX
a ut rr,
BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE 431
En France, c'est le type usuel des attelages gau-
lois.
» La pièce capitale est, certes, la pirogue, faite comme
celles des sauvages modernes, d’un tronc de chêne évidé.
La proue est taillée en pointe et légèrement relevée,
tandis que la poupe est coupée carrément (fig. 3). Le
travail a été exécuté à l’aide d’excellents outils en métal,
dont on constate partout les traces bien nettes. Elle
mesure très exactement 8"40 de longueur et 1 mètre à sa
partie la plus large, mais ses dimensions primitives
devaient être plus grandes, car il y a à tenir compte du
retrait du bois qui a du être assez considérable.
» Sa découverte a été faite vers 5 mètres de profondeur,
dans le voisinage immédiat du premier groupe de pieux.
» Nous n’insisterons pas sur les difficultés sans nombre
que nous avons eues, d’abord pour ramener dans nos
locaux cette intéressante épave, ensuite pour la conserver
et la reconstituer, mais nous tenons cependant à dire ici
qu'il nous a fallu toute la patience et toute l’habileté de
notre préparateur Bauwin pour mener à bien l’entre-
prise.
» Le musée de l’Académie royale d'Irlande — le pays
des crannogs — possède une remarquable collection de
ces barques primitives (1) et on en a aussi rencontré assez
fréquemment en Angleterre, en Ecosse, en Suisse, en
Italie et en France.
» La Belgique n'ayant encore fourni — à part le bateau
de Bruges dont le type et l’âge sont tout autres —
aucune découverte de ce genre, la pirogue du Neckerspoel
constitue donc, pour notre pays, un spécimen unique.
» Les ossements humains consistent en un crâne
féminin et en un crâne masculin d'adultes, en un sque-
(1) Muxro, Notes on Craunogs ov Lake Dwellings in Argyllishire. (Proc. Soc.
Ant. of Scotland, March, 1893, pp. 479 et suivantes.)
432 BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE
lette complet d’un enfant d’une dizaine d'années à peine et
en divers os longs appartenant à plusieurs sujets adultes.
» Il serait téméraire, à défaut d’objets caractéristiques
en nombre suffisant, de vouloir préciser l’âge de la station
palustre du Neckerspoel, dont on n’a mis au jour qu’une
partie seulement. Aussi nous bornerons-nous à dire
qu’elle est antérieure à la domination romaine et que
l'usage du fer y était connu.
» Une cause violente paraît en avoir amené la com-
plète destruction, mais plus tard, le point fut réoccupé,
d’abord à l’époque romaine, puis au moyen âge.
» Nous avons recueilli, en effet, au même endroit, mais
plus haut, vers 2"5o de la surface du sol, des débris
romains (morceaux de egulæ et fragments d’amphore);
et plus haut encore, à environ 1"80 à 2 mètres seulement
du niveau actuel des prairies, des ossements d'animaux
(sanglier, cochon domestique, bœuf et cheval), des débris
de vases en terre noire ou grise, à belles pincées, apparte-
nant aux xIv, xv° etxvi siècles, un ter a cheval des
fusaioles (?) en poterie, des monnaies diverses : Philippe-
le-Beau (1478-1506), Charles IT (1665-1700), Marie-T hé-
rèse (1717-1780), Léopold II (1790-1792), et des jetons
vulgaires, de petites cruches en grès, etc.
» Il y a donc là trois niveaux bien déterminés — pro-
tohstorique, romain et moyen âge — nettement séparés par
des couches épaisses d’alluvions d'inondation.
» Enfin, le nom même de Neckerspoel que porte le lieu
des découvertes, ne laisse pas, non plus, de présenter de
l'intérêt, car on y retrouve un souvenir de la mythologie
germanique (1).
(1) TACITE (Hist., IV), ProcoPre (Bell., Goth., II, 25) et GRÉGOIRE DE Tours
(Hist. Franc., Il, 10) nous rapportent, en effet, que les Germains avaient
coutume d’adresser leurs vœux aux fontaines et aux /acs, de même qu'aux
rivières, aux arbres et aux rochers.
Les Nixen, Nekkers ou Nikkers, dit ScHAYESs (I, 269), étaient les esprits qui
BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE 433
C. — Travaux historiques
Dans le Bulletin bibliographique de l’année passée,
nous avons signalé la publication, à Malines même, d’une
revue flamande consacrée à l’histoire et à l'archéologie
locale, à la folklore, aux arts et à toutes les manifestations
de la vie intellectuelle de notre cité. Nous ne pouvons
relever ici tous les articles qui ont paru au cours de
l’année 1905. Contentons-nous d’en signaler quelques-
uns qui, plus que les autres, nous semblent mériter
d'arrêter l'attention des membres du Cercle archéolo-
gique. PROSPER VERHEYDEN, Onxe doode kunstambachten,
sur les dinanderies malinoises ; — Max Rooses, Het altaar
der Sint-fans-kerk te Mechelen; — P. D. Herstellingen van
« den oude Beyaerd »; — PROSPER VERHEYDEN, Het
gezangboek van Magaretha van Oostenryk, où l’auteur rejette
l'hypothèse développée par M. HERMANS, concernant l’attri-
bution des miniatures du livre de chant à Albert Dürer;
— Emm. van FRAECHEM, Onze Beaard; — ©. Tac,
Rombout Keldermans en het Gentsche Stadhuis ; — KF., Twee
animaient les eaux. On se les figurait de grandeur et de forme humaine,
beaux de corps, mais ayant des dents vertes, des yeux d’une dimension
extraordinaire, et le sang froid. Ils éprouvaient toutes les passions humaines
et recherchaient la société des hommes. Les Nixes féminins étaient meilleurs
que ceux du sexe masculin; un modèle d’amabilité, de beauté physique et
morale. Il arrivait souvent qu'ils s’éprenaient d’un jeune homme et l’atti-
raient dans leurs palais tapissés de coraux et de coquillages, et y menaient
avec lui-une existence heureuse qui ne cessait que si l’amant les mal-
traitait. Ils venaient aussi, au clair de la lune, danser avec les paysannes
sous le tilleul, ou filer avec elles dans leurs chaumières. Il en est resté en
Belgique des traces dans les dénominations de plusieurs localités, telles
que le quartier de la ville de Malines, appelé Neckerspoel (marais des
Nekkers); dans une rue de Bruxelles, la rue de Terre-Neuve, qui portait
jadis le nom de Neckerstraet; la Nekersbeek, ruisseau près de Gand; la
tour de Nekker, à Bruges; la rue Nekkerstraet au village de Zegescappel,
près de Dunkerque, etc.
434 BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE
uithangborden : In St. Yan hop af, In den Boer à la mode ; —
W. van Casrer, Nog tes over mthangborden. Cet article
reproduit, en leur entier, d’après les souvenirs de l’auteur,
les deux curieuses inscriptions dont on a pu voir des
parties, pendant quelques jours, à la maison de la rue des
Vaches, actuellement la rue Frédéric de Mérode, en face
de la rue des Porcs.
Les voici, telles que les donne M. le chanoine
VAN CASTER :
int jaer m. à © 111 © om al bet gemoy en gekal ben
ik gebeceten den moval.
Het scynd wonder en t is met raer
vier poolen aen eenen oeyvaer
Ook scynd het wonder t aenhoren
en Lis klaer t aenmerren
Twé horé. (te zien op den kop van een verken);
, Deoudste bewoners van Necherspoele; — W.vAN CASTER,
De oude krane van Mechelen; — Max Rooses, De Altaar-
tafel der Vischverkoopers ; — H. BaccaErT, Een oud gebruk
uit het Mechelsch strafrecht (il s’agit du baïser de paix, du
mondzoen); — KF., Vondel en de Mechelsche Aartsbisschop
Boonen; — D' G. Van DoorscaEr, Onze klokgieters; —
W.-L. GoovaErts, Mechelsche kant; — Max Rooses, Het
laatste avondmaal en de hkroming van Ste Catharina van PP.
Rubens, twee verdwenen Mechelsche altaarstukken. Ces ta-
bleaux ornèrent jadis l'autel du St-Sacrement à l’église
St-Rombaut, et l'autel de Ste-Barbe dans l’église des
Augustins, le premier tableau fut enlevé par les Français,
le second vendu par les religieux eux-mêmes, en 1765;
— PROSPER VERHEYDEN, Boekverkoopers te Mechelen 1n
de xvi° eeuw, bonne contribution sur un sujet absolument
neuf.
DC UT Dh dns
BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE 435
M. G. Brawoop, dans une étude sur les mesures à blé
des anciens Pays-Bas, donne l'évaluation faite du setier
de Malines en uperkens de Bruxelles, en 1572, en vue des
impositions décrétées par le duc d’Albe. Le setier valait
alors 2,688 uperkens et se subdivisait en 2 halsters, ou
4 viertels, ou 16 mokens, ou 64 quaerten ou loopen. Le
même auteur évalue l’uperken de Malines à 0,34,325
litres, la pinte à 0,6865 litres, le pot à 1 litre 3,730 et
viertel de blé à 86 litres 490, le viertel d'avoine à 1o1 litres,
602, le sac à 259 litres et demi (1).
À signaler aussi le beau livre de M. G. KurrTx,
professeur à l’Université de Liège, sur Nofger de Liège (2).
L'auteur y retrace les travaux accomplis par Notger,
dans la principauté, et, pp. 181-183, ce qu'il fit en
faveur de Malines. Ces pages ne nous apprennent, il est
vrai, rien de plus que ce que nous savions déjà par ].-B.
David et van den Branden de Reeth, dont M. Kurth
partage les idées sur l’enceinte notgérienne (3), mais on
aime à retrouver sur ces questions la manière de voir
d'un maître de la critique historique contemporaine et
du chef de l’école belge d'histoire.
Sous le titre de Les évêques auxiliaires de Cambrai et de
Tournai (4), le R. P. Dom URSMER BERLIÈRE, O.S. B.,a
fait paraître en un volume séparé, les études qu’il avait
consacrées à ces dignitaires ecclésiastiques dans la Revue
(:) G. Bicwoon, Notes sur les mesures à blé dans les anciens Pays-Bas. Contribu-
tion à la métrologie belgique, dans les Annales de la Société d'Archéologie de Bru-
xelles, t. XIX, 1905, pp. 5 et ss. (bibliothèque populaire).
(2) GoprroD KurrH, Nofiger de Liège et la civilisation au x° siècle. Paris, 1905
(aux archives de la ville). |
(3) D'après Davip et Kurru, l'enceinte notgérienne n’aurait protégé que
le cœur de la ville.
(4) D. UrsMER BERLIÈRE, O.S.B., Les évêques auxiliaires de Cambraiet de Tournai.
Bruges et Lille, Desclée-De Brouwer, 1905 (aux archives de l’Archevêché).
436 BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE
bénédictine. Nous y relevons des notices de grand
intérêt sur Jean Ysewyn, évêque de Tripoli (1400-1408),
administrateur apostolique du diocèse de Cambrai, puis
auxiliaire de Liège, malinois de naissance, et jadis curé
de St-Pierre à Malines. Cette notice, cependant, malgré
son importance, demanderait à être complétée. Nous ne
pouvons y songer dans le Bulletin bibliographique, et nous
nous permettons de renvoyer nos lecteurs à l'étude que
nous comptons consacrer à Jean Ysewyn dans le prochain
Bulletin du Cercle.
Dans l'étude du P. Berlière, nous trouvons des détails
sur Jacques de Arhweiler, évêque de Croa et auxiliaire
de Cambrai (1352-1370), enterré au Couvent des Carmes
à Malines: sur Henri de Tolnis, évêque de Rose et auxi-
liaire de Cambrai et de Liège (1400-1426), et carme du
couvent de notre ville; sur Gilles van der Heyden,
évêque de Beirut et auxiliaire de Cambrai (1494-1505),
lui aussi carme de Malines; sur Martin de Cuyper ou
Cuperus, évêque de Chalcédoïine et auxiliaire de Cam-
brai (1541-1572), carme et prieur du Carmel de Malines,
lui encore. À cette dernière notice on pourrait ajouter
que Cuperus fut le directeur spirituel des Sœurs Noires
d'Anvers (1), comme les autres prieurs du Carmel de
Malines l'avaient été depuis 1462 jusqu’à la fin du xvi‘
siècle. Dans le même travail, nous voyons qu’à diverses
reprises, du xv° au xvi‘ siècle, des sacres épiscopaux
eurent lieu à l'église Saint-Rombaut. Ce détail peut
offrir son importance : différents indices, en effet, sem-
blent montrer que, même avant l'érection de l’archevêché
de Malines, cette ville était déjà un centre d’administra-
tion religieuse (2).
(1) Cf. J. LAENEN, Geschiedkundige aanteekeningen over de instelling in het klooster
dey zwartzusters te Antwerpen. Anvers, Kennes, 1902, p. 19 et p. 91.
(2) Cf. J. LAENEN, Notes sur l'organisation ecclésiastique du Brabant. Anvers,
Ve De Backer, 1904, p. 70.
BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE 4197
M. Pau KaLkorr, dans son étude sur les origines de
la contreréforme dans les Pays-Bas, fournit quelques
renseignements sur le minorite Angelus de Malines et le
moine Augustin Jean de Malines, prieur d’'Enkhuizen (r).
L'empereur Joseph II, dans sa manie de voir partout
des abus et de vouloir partout réformer en détruisant
souvent, porta,au mois de mars 1783, un édit supprimant
un grand nombre de couvents réputés inutiles dans les
Pays-Bas. À Malines, comme ailleurs, plusieurs com-
munautés furent dissoutes, notamment les Carmélites
déchaussées, les Urbanistes, les pauvres claires, les reli-
gieuses de Siekelieden, de Muysen, de Béthanie, de
Thabor et de Leliëndael, ainsi que les religieux d'Hans-
wyck. L'historique de la suppression des couvents en
général a été faite par l’auteur de ce Bulletin biblio-
graphique (2). Je me permettrai de signaler comme
intéressant plus particulièrement Malines, les pages 38-39
et 53-54 qui concernent la suppression du couvent de
Leliëndael. |
L'histoire artistique de Malines a fait l’objet d’un
article de M. Alphonse DE Witre, dansle Bulletin de l’Aca-
déme royale d'Archéologie de Belgique, où l’auteur révèle
l'existence jadis d’un tableau de Gillis Smeyers le vieux
dans l’église de Heffen, représentant saint Amand prê-
chant la foi (3), — et de la description d’une curieuse
(1) PauLz KaLKkorr, Die Anfange der Gegenreformation in den Nederlanden. Halle,
1993, I, 53, II, 20, II, 94 (bibliothèque particulière).
(2) J. LAENEN, Etude sur la suphression des Couvents par l'Empereur Foseph II
dans les Pays-Bas autrichiens et plus spécialement dans le Brabant (1783-1794),
extrait des Annales de l’Académie Royale d'Archéologie, t. LVII, 1905 (à la biblio-
thèque du Cercle).
(3) ALPHONSE DE WITTE, Un tableau inconnu de Gillis Smeyers, le vieux, de
Malines, dans le Bulletin de l'Académie, 1905, pp. 186 et ss. (à la bibliothèque
du Cercle).
438 BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE
cloche de Wechelderzande. Cette cloche, qui date de
l’année 1526, est l’œuvre du fondeur malinois Simon
Waghevens, et offre par son ornementation et ses inscrip-
tions un spécimen fort intéressant de notre ancien art
campanaire (1). Une gravure bien réussie accompagne
cette inscription. |
Cette même cloche a été décrite aussi dans le fasci-
cule 157 des Graf- en Gedenkschriften der Provincie Ant-
werpen (2).
On sait, du reste, que notre confrère, M. FERNAND
Donner, s'est fait une spécialité dans les études campa-
naires. Signalons encore de lui une note sur trois cloches
flamandes au Limousin (3), où 1l rectifie des inscriptions
données par l'abbé A. Lecler, dans un travail sur les
cloches du Limousin (4). Les trois cloches sont dues à la
célèbre maison des van den Gheyn.
*
*X x
Qu'on me permette, avant de clôre ce rapide exposé
des publications concernant la ville de Malines, parues
en 1905, de regretter une décision de l'Administration
Communale, qui changea le nom de rue des Vaches en
celui de rue Frédéric de Merode. Cette décision peut
paraître d'autant plus regrettable, que jamais de Merode
n'eut la moindre accointance avec la rue qui porte
aujourd’hui son nom, tandis que par là s’évanouit encore
(1) FERNAND Done, Les cloches de Wechelderzande, dans Taxandria, 1905,
pp. 159-164 (à la bibliothèque du Cercle).
(2) Graf- en Gedenkschriften der Provincie Antwerpen, 157° livraison. Anvers,
1905 (aux archives de la ville).
(3) FERN. DonNET, Trois cloches flamandes au Limousin, dans le Bulletin de
l'Académie royale d'Archéologie de Belgique, 1905, pp. 80 et ss. (à la Bibliothèque
du Cercle).
(4) A. Lecrer, Etude sur les cloches de l’ancien diocèse de Limoges. Limoges,
1902, in-8°.
BULLETIN BIBLIOGRAPHIQUE 439
une fois un souvenir d’un âge lointain. Ce n'est pas sans
une certaine mélancolie que l’on voit un enfant, d'un
coup de pierre, briser quelque délicate sculpture d'un
antique monument. Ce n'est pas sans regret non plus
qu'on voit une administration, soucieuse pour le reste
de nous conserver les façades qui font un des titres de
gloire de la cité, rayer d’un trait de plume un des noms
de rues les plus pittoresques et les plus évocateurs du
passé.
PURES
ADDENDA
MEMBRES DU CERCLE ARCHÉOLOGIQUE DE MALINES
Membres titulaires reçus en 1905
Messieurs,
RycKkmaxs, Alphonse, Avocat, rue Rosier, Anvers (7 avril 1905).
SCHAAPDRYVERS, Avocat, place Ragheno, 25, Malines (26 mai 1905).
PHictPPpEN, Abbé, Vicaire à Hombeek (17 novembre 1905).
Sociétés, Commissions & “Publications avec lesquelles le Cercle
fait l'échange de ses ‘Bulletins.
BELGIQUE
Alost. — Annales du Cercle Archéologique de la Ville et de l'ancien Pays d’Alost.
M. J. Rocrers, Curé de l'Hôpital d’Alost, Secrétaire.
Anvers. — La Presse Universelle, organe officiel du Cercle Presso-Phila-
télique d'Anvers et des Principaux Pressophiles de Belgique.
M. J.-B. VERVLIET, rédacteur en chef.
Brecht. — Oudheid en Kunst, Tijdschrift van den Geschied- en Oudheid-
kundigen Kring van Brecht en omstreken.
M. Fraxs Wourers, Gemeenteplaats, Brecht.
442 ADDENDA
Hasselt. — L'Ancien Pays de Looz.
Dr Bamwes, rue du Président, 36, Ixelles.
Leodium. — Chronique mensuelle de la Societé d'Art et d'Histoire du Diocèse
de Liège.
M. l'Abbé BourGuETr, Professeur d'histoire et de droit canonique au
Séminaire de Liège, Secrétaire de Rédaction.
Mons. — Societé des Sciences, des Arts et des Lettres du Hainaut.
M. Léon Losseau, Avocat, Bibliothécaire, 37, rue de Nimy, Mons.
Turnhout. — Annales de la Société d'Histoire et d'Archéologie de la Campine.
M. Jules DierCxsExs, Secrétaire, 18, rue Léopold, Turnhout.
FRANCE
«
Saint-Malo. — Societé Historique et Aychéologique de l'arrondissement de Saint-
Mal. ; |
M. Etienne Dupoxr, Juge, rue St-Philivpe, 7, Saint-Malo.
Faris. — Société Nationale des Antiquaires de France.
PAYS-BAS
’s Gravenhage. — Maandblad van het Genealogischheraldiek Genootschap « De
Nederlandsche Leeuw ».
W. Baron SNOUCKAERT VAN SCHAUBURG, Bibliothecaris, 96, Jan van
Nassaustraat, te ’s Gravenhage.
Taxandria. — Tijdschrift voor Noovdbrabantsche geschiedenis.
M. A.-C.-A. SurTen, Kapelaan, Sas van Gent.
1.
\S
M7
D —
DO
Liste des Membres
Sociétés, Commissions et Putlications avec lesquelles le Cercle
échange ses bulletins
H. Conixcxkx. -— Rapport sur la situation et les travaux du Cercle
Archéologique à la fin de l’année 1904
J. LAENEN. — Les Lombards à Malines (1295-1457) . :
Dr G. Van Doorscarr. — Episodes de la vie médicale d'antan.
Chanoine KEMPENEER. — Les aliénations de Malines au xive siècle.
Etude sur la situation politique de la Seigneurie (1300-1357).
G. van Casrer. — L'Hôtel de ville de Malines; son histoire et sa
restauration
H. Contncxx. — Mechelsche levensbeschrijvingen
Ph. VAN BoxMEER. — La restauration de l'Hôtel de ville de Malines.
Prosper VERHEYDEN. — Boekbanden met blinddruk uit de 15° en de
16€ eeuw, in de stadsbibliotheek en archieven te Mechelen
Ip. — Mechelsche boekbinders in de 142, 152 en 16€ eeuw
Ip. — Boekhandelaars te Mechelen in de 16€ eeuw.
Mélanges.
Dr G. Van DooRsLaERr. — Almanachs Malinois.
Ip. — Malinois à l’ancienne Université de Louvain.
Ad. REypaMs. — Omstreken van Mechelen.
E. OuverLEAux. — Note sur la reproduction du plan de Malines
et de ses environs, dressé par Jacques de Deventer
J. LAENEN. — Bulletin bibliographique
AdAdendA ME Le Te 5 : : : re :
Pages
10
105
247
265
289
355
363
416
419
421
441
444 TABLE DES MATIÈRES
Table des [Planches
Planche I. — Hôtel de ville de Malines. Façade principale,
formée de cinq bâtiments. — Etat actuel (1905)
Planche II. — Hôtel de ville de Malines. Façäde latérale S.-E.,
vers la Grand’ Place. — Etat actuel (1905) .
Planche III. — Hôtel de ville de Malines d’après une vieille
peinture de 1500 environ (tableau n° 21 de la légende de
S. Rumold), conservée à l’église métropolitaine .
Planche IV. — Hôtel de ville de Malines. Pignon S.-E., vers la
Grand’ Place, d’après une peinture de 1660, conservée à
l'église des SS. Pierre et Paul ; EX
Planche V. — Hôtel de ville de Malines. FRAIS intérieur du
premier bâtiment : à : - ; . e
Planche VI. — Hôtel de ville de Malines. Corbeau supportant
le degré inférieur du pignon principal. — Modillons des
murs latéraux du premier bâtiment À ;
Planche VII. — Hôtel de ville de Malines. Façade latérale
N.-0. Façade principale du cinquième bâtiment.
Planche VIII. — Ancienne maison échevinale, bâtie en 1374,
cédée à l'usage du Grand Conseil en 1474
Planche IX. — Hôtel de ville de Malines (2€ étage). Salle du
Cercle Archéologique.
Planche X. — Jan-Baptist Rijmenans
Planche XI. — Jaak-Jan De Raedt
Planche XII. — Lodewijk Royer .
Planche XIII. — Enee onthaald door Dido (bas-reliéf)
Planche XIV. — Jan-Frans Pluys. ; k 5 ; :
Planche XV. — Relcvé de la façade principale de l'Hôtel de
ville , : s à 3 s » ! : >
Planche XVI. — Relevé des façades de l'Hôtel de ville vers la
Cathédrale et vers la Grand’ Place : : 3 .
Planche XVII. — Murs du vestibule de l'Hôtel de ville (vues
prises au moment où ils étaient décrépis)
Pages
104-105
106-107
114-115
114-115
116-117
118-119
120-121
122-123
132-133
166-167
176-177
182-183
192-193
212-213
216-217
218-219
. 320-221
TABLE DES MATIÈRES
Planche XVIII. — Pignon de l'Hôtel de ville vers la Grand’
Place, d’après une peinture de 1660 ; ‘ :
Planche XIX. — Projet de restauration de l'Hôtel de ville
(façade principale)
Planche XX. -— Projet de restauration de l'Hôtel de ville
(façades vers la Cathédrale et vers la Grand’ Place .
Planche XXI. — Ancienne Maison Echevinale , ;
Planche XXII. — Façade principale de l'Hôtel de ville (état
actuel, 1905) . : ; : ; : : :
Planche XXIII. — L'Hôtel de ville. Façade vers la Métropole
Planche XXIV. — Hôtel de ville. Façade vers la Grand’ Place.
Planche XXV. — Paneel geprent op den omslag van het
Register der Gilde van den Ouden Voetboog te Mechelen
(1433-1564)
Planche XXVI. — Den duytschen souter, paneel geprent Tant-
werpen, in 1504 : Ô : : :
Planche XXVII. — Band van Claus van Dormale
Planche XXVIII. — Jean-Baptiste Austrucij, Mathématicien .
Planche XXIX. — Fragments de poterie, pirogue, mis à dé-
couvert dans les prairies du Neckerspoel, en avril 1904, lors
des travaux de. dérivation de la Dyle
Vignettes intercalées dans Ie terte
Modillons des murs latéraux du premier bâtiment de l'Hôtel de
ville
Hôtel de ville de Malines, croquis à la plume d’après un tableau de
1500 environ (Légende de S. Rombaut), à la Cathédrale
Titre d’almanach de 1558
Echelle rectifiée du plan de Malines, d’après la minute de Jacques
de Deventer
Ossements d'animaux, noisettes, balle de fronde (?) et fusaiole en
terre cuite, mors de bride, etc., découverts dans les prairies du
Neckerspoei, en avril 1904, lors des travaux de dérivation de
la Dyle : É $ : : : ‘
445
224-225
230-231
232-233
234-235
236-237
238-239
240-241
250-251
258-259
284-285
356-357
430-431
221
419
427
°-2 > À
. . , : «
D
bn "7 F
__.… à » :
‘ À e * * ke l
h SARL . 4
k a ÿ É ,
. «hp , NE :
+ Re, “ = > ce à ‘
{ 4 =. | ,
| | 2 *. - ;
A : 1 LI : =