Skip to main content

Full text of "Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Gothanae"

See other formats 


. 


i I 

I’  / 


'<?ex/ 


v-.  : * - ■ 


Digitized  by  the  Internet  Archive 
in  2017  with  funding  from 
Getty  Research  Institute 


/ 


https://archive.org/details/cataloguscodicumOOherz 


m 


t 


CATALOGVS 

CODICVM 

MANYSCRIPTORYM 

BIBLIOTHECAE 

G 0 T H A N A E 

# 

AVTORE 

ERN.  SAL.  CYPRIANO. 

IIP  S 1 AE, 

Apud  IO.  FRIDER.  GLEDITSCH  et  FILIV.M, 

M.  DCC.  XIV. 


SERENISSIMO 

SAXONVM  DVCI, 

D.FRIDERICO  II. 

GOTHANO, 

QVEM  GRATA  POSTERITAS  INTEGR.VM 

VOCABIT, 

DOMINO  SFO  CLEMENflSSIMO , 

SECVNDA  OMNIA 


ERNESTVS  SALOMON  CYPRIANVS, 


I quantum  in  humaniorum  li- 
ter arum  Jludiis  profecit  hu- 


manum,  genus , tantumdem  incrementi 
attuliffet  re  die  vivendi  conjhetudini  ho- 
nefiatique  morum , iam  inde  a bonis 
temporibus  perfeBos  homines  habere - 

Stoicorum  fapienti  procul 
dubio  praerepturos  palmam.  Sed  cum 

adauBa  eruditio  adeo  non  debilitave- 
rit virtutum pejlem,ut  etiam  tegumen- 
ta armaque  ei  fiibminiftr are  cogeretur, 
quando  doBijJimos  homines  omnem 
jiiam  operam,  tempus  atque  ingenii  ma- 
gnitudinem in  vitiis  ornandis  probita- 
teque funditus  tollenda  haud  raro  po- 
juifje  cernimus:  in promtu  ejl  indicare, 
quamobrem  dijciplinarum  terminis 
amplificatis Jic  creverint  iniquitatis  vi- 
res, ut  aetatis  nqflrae  ingeniofae  mali- 


tiae  nihil  adiici  poffe  a pojleris  opimus 
quisque  exiftimaret . Habet  tamen  hoc 
tantum  malum  aliquid  utilitatis  ad pa- 
randam gloriam,  ac  bonorum  virorum 
Jludia , etiam JbrdidijJtmis  temporibus, 
honejlanda.  Nam  qui  olim  virtuti- 
bus eminebant  ubique  receptis  in  ufum 
atque  civitatem  jUa  quidem  aetate  ali- 
ter facere  non  potuerunt,  nifi fi  in fiim- 
ma  infamia  ejje  ludicrum  arbitrabun- 
tur* Itaque  ifta  laus  non  erat  homi- 
num, Jed  temporum,  ut  a Cicerone  ac- 
cepimus.. At  hodie  prima  commen- 
datio ab  impietate  projicifcitur,  nec,  qui 
pravu ' f ludiis  ad  magna  contendunt,  id 
/ibi  vitio  verfm  iri putant,  propter  e a 

* Cic.  Off.  III.  e.  ji. 


quod  more  magnorum  hominum  a- 
gunt.ac  cum  univerja  male  viventium 
multitudine  infiitutisque feculi  rapiun- 
tur. Quare  in  tanta  fcelerum  conta- 
gione ataue  licentia  nihil  virtutum* 
quas  boni  nunc  exercent , tempus  aut 
inquinatiffima  communis  vitae  ratio 
Jibi  vindicat  ? fed  omnis  gloria  atque 
Jplendor , Jblidaque  honejlatis  effigies 
illis  ipfis , in  quibus  nafcuntur , unice 
tribuenda Jlmt. 

Singulares  igitur  homines  et  Jhpra 
feculi  modum  virtute  praediti  in  con- 
JpeBu ffiorum  civium  facile fibilaudem 
parient  admirandam.  Sed  qui  eorum 
innocentiam  fine  amore  et  odio poferis 
proditur  i fmt, experientur profeBo,  ut 


obtreclatio  et  Uvor  pronis  auribus  ac- 
cipiuntur ,Jic  hoc  in  tempore  nullam  fi- 
dem adhiberi  injolitas  virtutes  memo- 
rantibus, quod  natura  ejfoeta  iam  nul- 
los Catone s aut  Laelios  proferre , ne- 
que genus  vitae,  cui  Je  nunc  dedunt  ho- 
mines, fulgentes  gemmas  inter  filices 
admittere  videatur. 

Vides  caufam,  SERENISSIME 
PRINCEPS,  quare  librorum  tuo- 
rum catalogum feribere potuerim,  vir- 
tutes tuas  non  dicam  definiere , fid 
enumerare  nequiverim,  fu  enim  tri- 
bus affumtis  comitibus, reverentia  Dei, 
prudentia  incredibili, et  fummamorum 
integritate,  eiusmodi  gloriae  iter  in- 


eqm  cogitatione 


senii 

o w x 

pojjiim,  et Ji  ajjequerer , ^ liter  arum 
confignarem  monumentis , toc 
nz,  pleraque  omnia  concepere  de- 
decus,perinde  interpretarentur,  ac  rei-, 
quae  nusquam  e flet,  ex  ajjentandi  libi- 
dine profeBam  commemorationem , 
aut  Phoenicis  ortum , qui  anno  quin- 
gentejimo  najcitur Jemel  * Accedit  li- 
vor virtutibus  tuis  ipja  raritate  com- 
mendatis invidens  dolensque  vehe- 
menter, Te  atque  paucos  alios  in  ea 
fortuna , quae  peccandi  illecebris  undi- 
que objidetur , vitae  rationem  conjlan- 
tiamque  ita  habere  conjlitutam , ut  di- 
vinus ille  animi  tui  principatus , quo 
exceUentiJJimas  mentes , atque  omnium 

* Seneca  ep,  MJl, 


praedicatione  dignas  fiiperafti,  neque  Je 
in  focietatem  turpitudinis  pertrahi  pa- 
tiatur, nec  ab  incufanda  Jeculi  labe  un- 
quam defifiat.  Quod  igitur  & orna- 
mentorum tuorum  multitudo  & tempo- 
rum nofirorum  depravati  mores,  at  que 
ingenii  mei  tenuitas  a me  fperari  pro- 
hibent, id  perficiendum  efi  a Te-ipjo 
nondum  aetatis  dimidium  emenfo , ut 
nimirum  'excelfi  atque  invicti  animi 
virtute  longo  ufii  roborata , vitaeque 
univerfae  aequabilitate  eam  opinio- 
nem, quam  multis  bonis  attulifihetiam 
toti  mundo , Jenefienti  iam  et  de  rebus 
Juis  deploratis  quafi  tripudianti , affe- 
ras : natum  fi  e ejje  ob  eam  caujam,ne 
avus  tuus  ERNES1 VS,  qui  vel 


malorum  bene  indicantium  Jujfraga- 
tione  PIVS  ujurpatur , omnium  Prin- 
cipum  optimus  videretur.  Ita  Fu, 

FRIDRR1CE  SECFNDE,* 


fecundijjimo  fortunae  flatu  ujus  flim- 
mam  gloriam  adipifceris , atque , &///* 
verbum  omnia  conferam , /W/- 
cio  pofl er itatis  INTEGER  com- 
probabere.  TraBat  Te  Deus  indul- 
gentius propter  maiorem  pietatem 
Te,  inquam , z/ero  cultu  facile  ob* 

tenturum , ^ vel  invidia  ad  obfcuran- 
dam  domum  tuam  aliquid  poj]itfi**vel 


* Ordinis  fervandi  c au  fit  ita  vocarunt  non  folum  multa  numifmata  ap.  Tenzeltum 
numophylac.  Sax.  Ernefl.  p.  yps i ftd  & autor  libri  anno  MDCCVII.  imprejfi 
Parijits^  qui  inferi  bitar  Hifioire  duSiegede  Toulon,  appendice  Tom.II.  p.$6. 

**  Seneca  IV.  de  Beneficiis  cap.  XXXII.  Deos  videre  eft , ut  alios  indulgentius 
traclent  propter  parentes  avosque,  alios  propter  futuram  nepotum  prone- 
potumque  ac  longe  fequentium  pofterorum  indolem. 

***  Vulcatius  Gallicanus  vim  Avidii  Cajjiicap.  VIII.  Quumiquidam  diceret:  re- 
prehendendum Antoninum  , quod  tam  mitis  elTetin  hoftem  futim , eiusque 
lib  eros  & affectus,  atque  omnes,  quos  confcios  tyrannidis  reperiifet,  ad- 
dente  illo,  qui  reprehendebat  5 fihtid fi  ille  vicijfet  ? dixifT?  dicitur ; Non  fic 
JDws  coluimus } nes  fic  vivimus  ? m ille  ms  vinceret, 


■providentia  vires fiias  alia,  quam  qua 
prodejl, parte  in  tuam  progeniem  ojlen- 
. dat.  Eft  autem  haec  grati  erga  Deum 
animi  luculenta  Jignificatio,  quod  avo- 
rum exemplo  antiquitatis  monumenta 
a puero  dilexifti , bibliothecas  multas , 
Ihumbshirnii , Fer  geni , Feujlkingii 
& aliorum  coUegifli , numophylacium 
Arnftadienje& privatorum  haud pau- 
ca coemijli,  eruditos  que Jemper  te  cum 
habere  es  Jdlitus  * Inde  vero  fquan- 
quam  haec  minima  laudis  tuae  parti- 
cula  videatur ) accepifli  cognomentum , 
ut  magna  literati  Orbis  conjenfione 

RESTITFTORIS  ANTI- 

* Verus  Imperator  multos  difertos  & eruditos  femper  fecum  habuiffe  dicitur, 
Capitolinas  in  vita  cap . II, 


QVI TA T VM  appellatione  non 
minus,  quam  FRIDERICI  SE- 
CVNDI  nojcaris.  Quod  cum  ita 
Jit , Jibi,  E arenti  antiquitatum  ac 
Confervatori , antiquos  codices  Tuos 
reddo , precatus  Deum , ut  TE,  me- 
lioris aevi  exemplar , tum  demum  in 
coelum  redime  iubeat,  cum  tempus  de- 
Jinet  in  aeternitatem.  Fridenfteinii  e 
bibliotheca  Tua,feJio  afcen/ionisChriJti 
ch  hcc  XIV. 


PRAEFATIO. 

Nvidia  cum  omnibus  turpis, 
tum  viris  dodrina  claris  foe- 
diffima  labes  ita  dedecorat 
animi  dotes  quantumvis  licet  excel- 
lentes,  ut  cum  vera  lapientia  uno  eo- 
demque  holpitio  morari  polle  neuti- 
quam  videatur.  Quare  cum  optimus 
quisque  pofteritati  lerviat  noftris  la- 
boribus, ut  nos  maiorum,  grato  animo 
fruiturae;  mileramelle  eorum  opinio- 
nem lemperexiftimavi,qui  quaecum- 
que habent  manulcripta  ita  extollunt 
atque  in  coelum  efferunt  laudibus , ut 
occultent  ftudiolilfime,  aliisque  per- 
fuafum  eant , cultodiri  a le  maximi 


PRAEFATIO. 

momenti  res, et,  fi  ederentur,  toti  ho- 
minum generi  vehementer  profutu- 
ras, cum  forte  netitivilitio  em  turi  fint, 
qui  faepenumero  nugas  incredibili 
ftudio  manu  viderunt  exaratas. 

Melius  confilium  fuit  fummorum 
Virorum , quibus  Sereniffimus  Prin- 
ceps, FRIDER1CVS  II.  Gothanus, 
in  regendo  populo  (uo  uti  (olet,  pu- 
blicaeque rei  longe  lalutarius.  Nam 
uthiftoriam  arcanam  domus  archivo 
abfcondendam  curant;  ita  manufcri- 
ptos  codices  novas  librorum  editio- 
nes parantibus,  aut  hiftoriam  Icriben. 
tibus  ufui  futuros,  in  notitiam  omninm 
exiftimarunt  perferendos. 

Confecramus  igitur  publicis  Rudiis 
catalogum  non  quidem  omnes  com- 


PRAEFATIO. 

plexum  codices  (nam  amplius  ducen- 
tos,* et  in  his  circiter  XXX.  Ioannis 
Gerhardi  manu  fcriptos , omifimus, 
quod  vel  typis  vulgati  haberentur, vel 
continerent  parum  iucunditatis  utili- 
tatisque allatura  le&oribus)  confe- 
dhim  tamen  ftudio  aliquo  et  obferva- 
tionibus  illuftratum  brevibus,  nec, 
quod  erat  in  promtu,  ex  hi  ftoria  litera- 
ria  congeftis,fedad  noftros  manufcri- 
ptos  unice  pertinentibus.  V ereor  au- 
tem, ne  do£H  quidam  viri  ordinem  re- 
quirant putentque , opufculum  hoc  in 
plura  capita  oportuifle  dividi,  Sed 

* Quorum  in  numero  fervatur  Lutheri  catechefis  Germanica  manu  Ioannis  Sa- 
xoniae  Eledoris  fcripta  in  membrana , cuius  folio  ultimo  haec  reperire  eft: 
Dis  buchhat  Churfurfi lobannes  mit  eigener  hiinde-nefihribenjvelchs  mir  desloatben 
hcb  fili  fiyn , imd  nimrncr  von  mir  ko numen*  Gott  helff\ dafi  ich  duraus  from  nnd 
feligtyerde.  Arnen,  Io.  Fridrich  der  dritte.  Fuit  hic  Io. Fridericus  Ioannis  Ele- 
ctoris nepos.  Inter  manufcripta  funt  praeterea  eiusdem Eieftoris  codicilh, 
quibus  notavit  argumenta  concionum  lacrarum  in  templis,  ouorundam  Sa- 
xo niae  Pnncipum  ephemerides,  literae  variorum  ad  lo.Eridericum,  Ekilorw 
dedi  otium,  & alia  multa. 


PRAEFATIO. 

gravioribus  negotiis  deftinato  non  libitum 
eft  minima  confeCtari , aut  fubinde  reper- 
tis codicibus , qui  ab  initio  laboris  in  oc- 
culto fuerunt , femel  polita  iterare,  cum 
praefertim  index  adiiceretur,  veroque  es- 
fet  confentaneum , qui  his  ftudiis  ferio  de- 
lectantur , facile  a fe  impetraturos  libelli 
totius  leCtionem.  Aliis  nimis  multa  ad 
res  Germanicas  fpefitantia,  aut  certe  vilia 
quaedam  annotafle  videbimur.  Verum 
enim  vero  non  quae  vellem,  fed  quae  in- 
veniffem , fcribi  oportere  fum  arbitratus. 
Quemadmodum  igitur  nos  externorum-, 
hiftoriae  patriae  illuftrandaeftudium  non 
improbamus ; ita  quam  fibi  indulgent  li- 
bertatem nobis,  fpero,  non  invidebunt-.. 
Turpe  eft  in  aliena  domo  habitantem  pro- 
priam negligere.  Scrib.  Gothae  A.  O.  R. 
cId  Idcc  xiv. 


C ATALOGVS 

CODICVM  MANVSCRIPTORVM 

BIBLIOTHECAE  GOTHANAE. 

™ CAPVT  PRIMVmT" 

Membranei  cum  prima , quam  regalem  vocant?  tum 
ufitatioris  folii  magnitudine . 

l. 

Ibri  priores  antiqui  foederis  Latine.  Folio  primo  re- 
centi oribus  literarum  du&ibus  fcriptum  eft : Liber  bea- 
tae Dei  genitricis  Mariae  fantiique  Alexandri  martyris 
monafterii  noti  operis  prope  Hailis  ordinis  canonicorum 
regularium  Magdeburgenfis  dioecejis. 

II. 

Pars  pofterior  facrarum  literarum.  Evangeliis  praefixi  funt  canones 
Eufebii  Xt  cum  epiftola  ad  Carpianum.  Hic  codex  ex  eodem  rnona- 
fterio  huc  translatus  eft. 

m. 

Biblia  Latina.  Poft  interpretationes  vocabulorum  haec  leguntur 

Anno  Domini  cu  ccc  xci.  finitus  eft  praefens  liber  fer  ia  u.  infra  otia- 
tam S.  W mceslai  martyris gloriofi per  manum  Andree  dauftrali  plaga five 
de  Aufiria , tunc  temporis  plebam  ecclefiae  in  lilvcbanicz^regnante fi^en* 
ceslao  rege  Romanorum  (fi  Boemie. 

IV. 

Bibliorum  Latinorum  pars  prior. 

V. 

Bibliorum  Latinorum  pars  pofterior. 

d 


Volu» 


i MEMBRANACEI. 


Volumina  haec  tantae  funt  molis  tantoque  ftudio  adornata , ut  vero 
nequaquam  fimile  fit,  quod  fcriptor  in  fine  annotat-:  Finis  veteris  ac 
novi  te  fiam  enti  totius  que  biblie,  quam  calamus  fidelis  anno  Domini  millefimo 
quadringentefimo  quinquagefimo  fecundo  quarta  Aprilis  inchoando  nona 
Iuli  i anni  fequentis  fuperno  iuvamine  confummavit.  Hos  codices  a fc 
poflideri  anno  cio  io  lxvi.  Henricus  a Stockheim,  cantor  Mogunti- 
nus,pofterorum  memoriae  prodidit  initio  primi  voluminis. 

VI. 

Biblia  Latina  cum  interpretatione  Hebraicorum  nominum. 

vir. 


Biblia  Latina. 


IIX. 


Biblia  Latina.  In  fine  voluminis  haec  leguntur: 

Laus  tibi  fit  Chrifte , quoniam  liber  explicit  i fle. 


pro  meritis  dominus  mihi  det  quoque  fiuritus  almus 
Gre  fautorem  nec  non  Gertrudis  amorem , 
pro  quo  commonitus  fit  frater  'Theodoricus, 

Nunc  exhortandum  per  me  fratrem  Fridericum. 

Gfiti  fcripfit  fcribat  IS  longo  tempore  vivat. 

Compacfiurae  manus  a priori  longe  diverfa  interius  allevit : Scriptzt 
$ fi  haec  biblia  anno  Domini  cio  cc  Lxxxxir. 


IX.  X. 


Biblia  Germanica  ex  Eledlorali  bibliotheca  Sereniflimornmutrius- 
que  Bavariae  Ducum  allata.  Libri  Prophetici,  quos  vero  confenta- 
neumefi:  peculiari  volumine  fuifle  defcriptos,  heic  defiderantur. 

Pofterioris  voluminis  fine  fub  armis  gentilitiis  Bavarorum  haec  legun- 
tur-. : 

IVtr  Qtthamrichvon  Gottes  gnaden  Pfaltzgraf  bey  Rheinf  Herzog  in  ni  e - 
dem  und  obcrn  Bayrn  tS c,  haben  am  Ort , da  die  alit  Illuminiermg  aufhorty 
and  nemlich  im  Marco  ani paffion  defi  14.  Capitis , zedlummiren  anfahen, 
und  die  Figurn  gar  an  das  End  maehcn  und  erfiatten  laffen  anno  Domini 
1532, 

De  his  codicibus  fcribit  S trimus : Inter  cimelia  rariora  affervantur  in 
bibliotheca  Gothana  biblia  Germanica  trecentos  ante  armos  manujcripm  in 
membrana  figuris,  auro  tS  variegatis  coloribus  mire  exornata.* 

Eos- 


* JnI/ editi  icas  ad  notitiam  rei  Uter artae  p.  14* 


IN  FOLIO.  5 

Eosdem  codices  Tentzelius  fic  defcribit : Eine  teutfche  bibet , vor  ohnge- 
fehr  joo.iahren  gefehrieben,  und  mit  fchonen  gemahlden  gezieret , fo  ncbsl 
den  erften  btichjl.iben  eines  ieden  capit  eis  auf  eine  fonderbahre  art,  Welche 
man hente zu tage nicbt mehr \vcis,fehr  jlarckverguldet  fnd,unddas  Gold 
allein  auf  iooq.  Ducaten  gefchatzt  wird .* 

XII. 

Biblia  Latina  usque  ad  librum  II.  Esdre.  In  extremitate  extat  in.» 
quifitio , qualis  pfalmus  primum  a David  fuifiet  cantatus. 

XIII. 

' Biblia  Latina  a primo  regum  usque  ad  II.  Maccliabeorum. 

XIV. 

Libri  IV.  regum  Latine. 

Huius  codicis  ante  DCC.  annos  exarati  folio  primo  infcriptiim,  eft:. 
Si  quis  furetur  anathematis  enfe  necetur. 

XV. 

Iob,  Tobias , Iudith,  Hefter,  Esdras,  Machabeorum  primus  & fecun- 
dus Latine. 

XVI. 


Efaias  & Ieremias  Latine.  Initio  extat : Sanci  ae  Mariae  Halio » 

Erithericus . 


XVII. 


Quatuor  evangelia  Latine  cum  canonibus  Eufebii  & capitulari  evan- 
geliorum  anni  circuli.  Recentior  manus  prae fcripfit : Jjle  liber perti- 
net  ad  librariam  fancii  Martini  ecclefae  Moguntin . 


XVIII. 


Epiftolae  Pauli  Latine  cum  verfibus  fandi  Damafi  papae  de  laude 
beati  Pauli  apoftoli.  Hic  codex  pulchre  feriptus  ac  ceteris  plerisque-# 
antiquior  pars  fuit  bibliothecae  canonicorum  regularium  monajlerii  fan- 
et ae  Dei  genitricis  Mariae fanHique  Alexandri  martyris  nolo  i operis  prope 
hallis,  Magdeburgcnfis  dioecefts.  Folio  ultimo  vetufta  manus,  fed  ea_>, 
quae  textum  exaravit,  haud  paulo  recentior,  haec  infcripfit:  Hi  libri 
datifunt  beatae  MARIAE  in  memoriam  fanffiae  recordationis  RECTI 

A z praes - 

* i»  dtr  cmUuftn  bibliatbec  anno  cis  io  cciv.p.44z. 


4 MEMBRANACEI' 

praeslyteri.  Apofiolus  ifte.  Collectarius  cum  graduali.  Mijfale  in  duo 
volumina  diltifitm.  Liber  continens  mijjas  quasdam  exorcifinos . Ba- 
ptifterium,  Pfalterium.  XL.  omeliae  fandorum  (f  fermones  de  fanCHs  in 
uno  volumine . Excerpta  de  regiftro . Excerpta  de  canonibus . Augu- 
fiinus ad  quendam  comitem  Kar  is  fimum  & Smaragdus  in  uno  volumine . 
Item  datus  e fi  Augufiinus  ad  comitem . Liber fam.  a SS.  editus . Marti- 
nus  de  virtutibus . Ambrofius  de  cupiditate  feculi.  Cyprianus  de  X1T. 
alufiljis.  Augufiinus  de  difciplina  in  uno  volumine.  Liber  continens 
afiumptionem  I&hannis  ev.  cum  omeliis  quibusdam  in  uno  volumine.  Vita 
S . Odalrici . Glofiae  in  canticum  c.  Glojjae  Tullii  de  amicitia.  Elucida - 
nus.  Bibliotheca  in  diberfis  voluminibus.  Regula  S.Augufiint. 

Monendum  eft  hoc  loco,  bibliothecae  vocabulo  fignificari  totam  feri- 
pturam  utriusque  foederis.  Obfervatum  Lambecio  comment.  de 
bibliothec.  Caef.  lib.  n.  c.  v.  nx. 

XIX. 

Vnum  ex  quatitor,  vel  concordia  evangeliftarum. 

XX. 

Concordandae  Ribliae. 

XXI. 

Genefls  cum  glofla  interlineari  & marginali. 

XXI I. 

Exodus  cum  glofTa  interlineari  & marginali.  Praemittuntur' excer- 
pta de  argumento  libri  exAuguftino,  Beda,  Ifidoro, Strabo, Hierony- 
mo,Gregorio&  Alcuino.  Pagina  prima  videre  eft  fpecimen  pfalmo- 
diae  veteris.  Ibi  enim  invenitur, cum  fuperferiptis  notis  muficis  can- 
ticum illud  : Ecce  nunc  tempus  acceptabile . In  fine  codicis  hi  ft  oria 
lacobi  extat  itidem  ad  fonos  muficos  aptata, 

XXIII. 

Levidcus  cum  glofla,  Hic  liber  feriptus  eft  anno  co  ccc.  Vnde 
Lyrani  poftflla  donem  (ita  loquuntur  veteres, &in  his  SebaftianusBrant, 
cpiftola  ad  lohannem  Froben , qui  anno  cic?  131  biblia  cum  glofla 

ordina- 


IN  FOLIO.  sr 

ordinaria , Lyrani  expolitione , additionibus  Burgenfis  acThoringi  re- 
plicis  impresfit)  abefle  mirum  nemini  videri  debet.  Nam  opus  Lyrae 
anno  c i d c c x c 1 1,  inchoatum  annoque  ciocccxxx.  abfolutum 
in  Germania  ignotum  erat,  cum  hic  codex  conficeretur. 

XXIV. 

Numeri  cum  glofla  ordinaria. 

XXV. 

Liber  deuteronomii  cum  glofla. 

XXVI. 

Pfalterium  Latine  cum  glofla  ordinaria. 

XXVII. 

Pfalterium  Latine  cum  glofla  interlineari  & obfervationibus  qui- 
busdam margini  adferiptis. 

XXVIII. 

Pfalterium  cum  glofla  Latine. 

XXIX. 

Ifidorus  fuper  V.  libros  Molis,  fuper  Iafuam  & iudices. 

Hieronymus  in  Ioelem, 

Idem  fuper  Micheam. 

Idem  fuper  Ionam. 

XXX. 

Expolitio  myflica  fuper  librum  pfalmorum  edita  per  fratrem  Nico- 
laum de  Lyra. 

XXXI. 

Eadem  expolitio  Lyrani.  Compa&urae  inferiptum  efl : Hunc  li* 
Irum  legavit  Dominus  Nicolaus  de  Lapide , finior  7 canonicus  e ede  fi  Mo- 
gunt.  Orate  pro  eo  : 

XXXII. 

lob  cum  glofla, 

XXXIII. 

Parabolae  Salomonis  cum  glofla, 

4 i 


XXXIV. 


£ MEMBRANACEI 

XXXIV. 

Codex  venerandae  antiquitatis,quo  continenturHieronymi  cotn« 
mentam  in  leremiam  fex  libris,  & tractatus  in  Abdiam. 

XXXV. 

Ezechiel , Daniel  & XII.  minores  Latine. 

Sermo  beati  Auguftini  Epifcopi  de  communi  vita. 

I tem  Sermo  S.  Auguftini : Caritati  vejlrae  de  nobis  ipfis  fermo  redden* 
dus  efl. 

Sermo  S.  Auguftini  de  Palloribus. 

leronimus  ad  Nepotianum  praesbyterum  de  inftitutione  clericatus. 

Ieronimus  de  inftitutione  clericatus  ad  Qcceanum, 

3dem  ad  faciendum  officium. 

Sermo  S.  Auguftini  de  obedientia. 

Excerptum  e Gregorii  libro  XXXV.  moralium  de  obedientia. 

Excerptum  ex  Auguftini  fuper  Ioannem  fermone  XXXII.  de  rixa 
vitanda. 

Clemens  Papa  de  communi  vita. 

Vrbanus  Papa  de  communi  vita. 

Excerptum  exOrigene  fuper  Genefim  de  communi  vita. 

Liber  de  vita  clericorum. 

Excerptum  ex  libro  officiorum  Ilidori : qua  audoritate  horae  cano* 
iftcae  celebrentur. 

Regula  Auguftini. 

Confuetudines  fub  regula  B.  Auguftini  viventium.  Capitulum  LV; 
confuetudinum  : qua  difciplina  multandi Jint , qui  fibi  invicem  contu- 
melias inferunt , in  hoc  codice  delideratur  $ fcriba  autem  relido  fpa- 
tio , cui  infcribi  poftet,  praefixit : Fuit  deletum  rafiim  per  aliquem 
fratrem  perditae  mentis , (f  ideo  non  potui  fcribere  ex  exemplari* 

XXXVI* 

Quatuor  Evangelia  cum  glofta. 

XXXVII. 

Evangelium  Matthaei  cum  glofta. 

..  sm 


IN  f OLI  O.  7 

XXXIIX. 

Bedae  expolitio  evan&elii  fecundum  Marcum. 

XXXIX. 

Commentarius  venerabilis  Bedae  praesbyteri  fuper  evangeliumt 
Lucae. 

XL. 

Beda  fuper  adus"  apoftolorum  & nonnullas  'canonicas. 

XL  I. 

Paulus  glolfatus,  feu  epifiolae  Pauli  cum  gloffa. 

XLII. 

Codexrecens , quo  continentur  epiftolae  Pauli  cum  gloffapetri 
Lombardi.  Scriptus  eft  anno  cid  cccclvi. 

XLIII. 

Epiftolae  quaedam  Pauli  cum  commentariis Lombardi.  Folio  pri- 
mo haec  leguntur:  Anno  dominicae  incarnationis  cu.cc.xxil.  ad  hono- 
remfanBae  Mariae  hirginis^fanBi  Iohannis  ey>angelijlaey  fanBique  Ale- 
xandri martyris  in  Halio  Conradus  praeshyter  me  fecit. 

XLI V. 

Epiftolae  Pauli  Latine  cum  commentariis.  Codex  hic,  ut  eius  ini- 
tio videre  eh,  ad  librariam  S.  Martin!  eccleiiae  Moguntin.  olim  perti- 
nuit. 

XL  V. 

Haymonis  in  apocalypfin  libri  VII. 

xi  VI. 

Apocalypfis  cum  gloifa  & libello  de  XII.  Iapidibus. 

XL  VII. 


■Apocalypfis  loannis  Latine  cum  gloifa. 

Hic  liber  vetulius  efl&  pulchre  feri p tus.  In  fine  addidit  ferita  r Ad 

honorem  & decorem  & amor  em  domini  nojiri  lefu  Chrijli  ego  NICO - 
L A V S omnium  fervorum  fuorum  utinarn  minimus  confenfu  Idaftipula- 
fione  pii  f dtris  nofln  RE1NALDI  hunc  librum  manibus  meis  jfvitic 
/anclo  ducehfe  calamo  peraravi . (fuem  fi  interior  oculus  viri  probi  non 

rufki  diligenti  fmdio  peragraverit^  dimotis  turis  fallacibus  /plendorm  ve- 
ri. hi- 


S MEMBRANACEI 

ri  luminis  procul  dubio  agno fc et.  Igitur  quia  plerumque  animos  fugit  , 
quod  memoriae  caralleribus  non  fignatur ; fcribo  tam  praefentibus  quam 
futuris  in  Chnfio  leltoribus  t qualiter  & nunc  quidem  propter  peccata  cor- 
pus porto  mortuum  hurmhter  fupplico , ut  in  memoria  beatorum  Spirituum 
apud  vos femper  mea  quoque  viva ft  mentio . Hanc  qui , ut  praefatus  fum, 
petitionem  impleverit , omnipotentis  Dei  benediftionibus  ancius  impleatur 
hic  & in  fecula  feculorum,  Arnen. 

Hunc  librum  Reinaldus,  cuius  induffria  heic  a Nicolao  laudatur , Ma- 
riae Deiparae  confecravit.  Ita  enim  extat  fub  finem  primae  paginae : 
Sc.  MARI  E Reginoldus. 

XLIIX. 

Mametra&us. 

Audor  hoc  libro  vocabula,  quae  aevo  literarum  experte  in  verfione 
vulgata,  legendis  fandiorum,  homiliis  & hymnis  ecclefiae  difficiliora 
videbantur  ad  intelligendum,  exponit  in  gratiam  pauperum  clerico- 
rum,quos  & de  orthographia, accentu  aliisque  inftruit.  Operis  titu- 
lum declarat  fine  praefationis : Quia  morem  gerit  talis  decurfus  paeda- 
gogi, qui grejfus  dirigit  parvulorum,  mametrallus poterit  appellari.  Folio 
ultimo  extantverfus  nonnulli  cumanno,  quo  fcriptor  operi  finem  im- 
pofuit:  Anno  ab  incarnatione  dominica  cd  cccc  Lxvufnit  totus  hic  liber 
regnante  Domino  noflro  Ihefu  Chrifio. 

O vos , qui  no  fis , quid  perferat  ille  laboris  t 
Qui  fe  fcribendo  caftigat  tempore  crebro-, 

Ajfduis precibus  memores  fitis , precor , eius. 

Qui  prumptus  librum  confcripfit  & edidit  illum» 

Et  tu,  nate  Dei  ,miferere , flagito,  mei , 

Nam  tua  pro  gloria  feci  haec  omnia. 

Invenitur  hic  liber  typis  vulgatus  in  eadem  fereniffimi  Principis  biblio  • 
theca  hoc  titulo  aliquanto  diverfo : Expofltiones  & corre&iones  voca- 
bulorum hbri, qui  appellatur  mamotreElus  tam  bibliae , quam  aliorum  pluri- 
morum libror  um,impreffac  Venetiis  per  Franci [cum  de  Hailbrun  & Nuho • 
laum  de  Franckfordia  focios  cd  cccclxxvi. 

XLIX. 

Codex  hiftorias  quasdam  antiqui  foederis  cum  figuris  & applicatio- 
neadChriftum  complexus.  Orditur  a creatione:  In  dem  angeng  do 
Got  gefcbepft  Adamen  aips  amor  erd*  In  fine  fcriptum eft:  Compara- 
tus 


r N FOLIO, 


9 


tus  eflifie  liber  per  Dominum  Wolfgangnm  IVulfiing , Cape  Sanam  beatae 
Mariae  Virginis  in  Cbarpbaym.  1464. 

L. 

La&antius  cum  praefixo  indice  copiofiflfimo  tabula fuper  libros 

injlitutiomm  Lattantii  vocatur.  Libellus  de  perfecutorum  morti- 
bus, epitome  inftitutionum  & carmen  de  phoenice  defunt. 

Totus  codex  marginatus  lineis , notis  ac  locorum  difficiliorum  para- 
phrafi  illufiratur.  Vltimus  liber  hunc  titulum  habet : Incipit  liber  Fir- 
mi ani, qui  & La5iantii,de  opificio  Dei  vel formatione  hominis.  D emetria- 
ni,ad  quem  fcriptus  eft,  nulla  fit  mentio.  At  in  margine  ab  ea , quae 
codicem  exaravit , manu  haec  invenire  efi : Loquitur  ad  Demetrianum , 
cui  fcribit  ifium  libellum.  De  nofiro  codice  Chriftophorus  Cellarius 
praefatione  Lactantii  ita  fcribit : Alium  membranaceum  , antiquiorem 
Britannicis , in  fierenijfimi  Saxonum  Ducis  Gothani  bibliotheca  cufloditum , 
•vir  clariffimus,  Guilielmus  Ernefius  Tenzclius  ,hi floriens  laudati  principis  , 
pro  amicitia, quae  mihi  cum  illo  intercedit , cum  impr effio  contendit , fidelis - 
fime  in  ufiummeum  enotavit.  Additamentum  capitis  xix.  de  opificio, 
quod  abiiciunt  recentiores,  reefiius  in  nofiro , quam  Lipfienfibus , unde 
fumfit  Cellarius,  legitur.  Idem  dicendum  de  verfione  Graecorum  te- 
ftimoniorum,quae  Ladlantiuspaflim,in  primis  vero  cap.  xxn.  xxm.  de 
ira  allegat. 

Apologeticum  Tertulliani  de  ignorantia  Chrifti  Iefu  cum  multis 
fcholiis. 


Etfi  hic  manuferiptus  non  efi  ex  antiquiffimorum  numero  ; ta- 
men mihi  pluris  fit,  quam  plerique  impreflorum.  Initio  editionis  B. 
Rhenani  nullus  ferme  fenfuseft  in  hac  periodo : Si  denique  domefiicis 
in  didis  nimis  onerata  feclae  huius  infiefiatio  &c.  Quan  to  melius  nofter : 
Si  denique  domefiicis  iudiciis  nimis  operam  infiefiatio  filiae  huius  obfiruit 
viam  defenfioni ? Non  enim  infeftatio  feclae  onerabatur,  quae  ope- 
rando inquirendoqueipfam  onerabat  fe&am;  nzepae  privata  indicia  , 
fed  indicia  in  Chriftianos  confiituta  improbat  Septimius , caufam  hanc 
aperto  & edito  ( quod  omittit  Rhenanus)  civitatis  vertice  cognofcen- 
dam  efie  arbitratus. 

Liber  de  inftitutione  univerfitatis. 

Marcianus,  Macrobius , Plato,  qui  loquitur  de  Yle  vel  chaos , a quo 
omnia  elementa. 

Gaji  Fabii  Planciadis  Fulgendi  liber  de  continentia  Virgiliana  ad  Ca- 


B 


tum 


io  MEMBRANA  CEI 

tum  archidiaconum  Carthaginenfem. 

Poetria  magiftri  Alberici. 

Fulgentii  fabulae  cum  glofTis  mterllnearibus. 

LI. 

Epiftolae  Hieronymi.  Folio  primo  extat  expfanatio  fymboli  ad 
Damafum  fine  titulo.  Et  recte  quidem.  Quae  enim  fy mbola  in  epi- 
ftolis  Hieronymi  reperiuntur,fuppofitionemipfa  per  fe  produnt.  Se- 
quuntur epiftolae : 

Damafi  ad  Hieronymum  : Dormientem  te. 

Hieronymi  refponforia*.  Poftquam  epifiolam. 

Damafo : Origenes  cum  in  ceteris  libris.  Sequuntur  Origenis  ho* 
iniliae  duae  in  canticum  canticorum  interprete  Hieronymo. 

Tranquiliino  : Quomodo  Origenem  legere  debeat, 

Damafus  Hieronymo:  Commentaria  cum  legerem. 

Relponfio  de  Ofanna. 

Damafo  de  fide , cui  in  Antiochia  communicare  debeat. 

Eidem:  Importuna  in  euangelio  mulier. 

Eidem  de  Seraphim. 

Eidem  de  morte  Oziae  regis  & Seraphim  & calculo  in  Ifaia  pro- 
pheta. 

Eidem  de  prodigo  filio. 

Auguftinus  Hieronymo  : Audivi pervenijjfe , 

Auguftino  i In  ipfo  profe Bionis  articulo . 

Eidem : Anno  prae  ter  it  a. 

Plureshaud  magni  faciendae. 

Uh 

Codex  a n t;  qui  ffi  rhus,M  o gun  t i a huc  transIattiSjCjuo  Continentur  Au- 
guftinil.ber  de  palloribus,  cui  fermo  de  ovibus  fubiicitur  fine  inferi* 
ptione  j & evangelium  loarrnis  Latme  cum  expolitione  Auguftini^ 
homiliis  non  dinumeratis  ^nifi  quod  ikera  major  & ornatius  picta  or- 
ditur 


n 


IN  FOLIO, 
ditur  Termones  Gngulos,  qui  hodie  tractatus  vocantur.  Homiliae  fe- 
cundae initium : Bonum  efi fratres  Karijfimi. 

LIII. 

Categoriae  fandi  Auguftini,  egregii  philofophi. 

In  fronte  praefert  liber  Aleuini  verius,  quos  nuper  Benedidini  operum 
Auguftini  tomo  primo  * inferuere.  Non  habent  autem  prologi  ti- 
tulum , fed  hunc : Jfli  funt  verfus , quos  Alcuinus  conpofuit  ad  Karolutn 
magnum . 

Sequuntur  eodem  volumine  Auguftini  libri  XXII.  de  civitate  Dei. 
Praemittitur  prologi  nomine  cap.  XLUI.lib.IL  retra&ationum. 

Cum  hic  codex  admirandae  antiquitatis  opinionem  protinus  afferat 
intuentibus,meum  effe  puto , quid  de  eo  fentiam , breviter  exponere. 
•Quod  fi  qui  mihi  vitio  vertendum  arbitrabuntur,  ftudium  inquirendae 
veritatis,rem  innocentiflimam,  reprehendent. 

Quifcribendi  moleftia  perfundus  eft,  poft prologum  librorum  de  ci- 
vitate Dei  codicis  notitia  fic  inftruit  ledores : 

Hoc  funt  undeni  bis  quippe  volumine  libri , 

Precipuus  dottor  quos  Auguftinus  audior 
Ediderat  primus , divino  flamine  plenus  5 
Hos  pnfulfummus  nec  honore  minore  colendus 
Wtllifus  theca  confcribi  iufflt  in  ifla , 

Ipfcque  cum  propriis  emendans  cautus  alumnis 
Servicio  fantti  Martini  iure  perenni 
Tradidit  hoc patto , vivent um  ut  denique  libro 
Deletus  pereat  ,fi  quis  hinc  tollere  temptet 
Hos  codices  **  unquam , iufiamque  Dei  incidat  iram.  Am. 
Adlaudembibliothecae  noftrae  non  multum  video  interefle , exifH» 
mare  viros  dodos,  meplufculum  codici,  quam  concedit  veritas,  lar- 
giri. Etenim  remoto  hoc  cimelio  mequeprorfus  tacente,  tamen  mo- 
vebit intelligendum  admirationem.  Ceterum  multis  argumentis  in- 
ducor, ut  credam, feriptum  effe  ecciefiam  Moguntinam  regente  Willi- 
gifo,  circa  annum  Chrifti  cio, neque  adeo  in  errore  verfatum  Tenzeli- 
um***  & eruditos  plurimas,  cum  ante  annos  feptingentos  aut  odin- 

B a gentos 

* P.  620. 

**  Natum  ej!  olim  libres  XXII.  duobus  Voluminibus  deferibi  folitos , primo  X, . 
prioris  complexo.  Hanc  diViJionem  [equitur  nofler  codex , ita  Wrsttt  tu£ 
utrumque  Volumen^oquc  libres  omnes  comprtbendat . 

***  Collo  quiit  menfir,  an,  i(po,  p.$u. 


II 


\ 

MEMBRANACEI 

gentos  exaratum  valde  affeveranter  dicerent.  Primo  enim  praeffan- 
tiflimum  quemque  manufcriptumMoguntia  huc  translatum  effe  pro- 
be novimus,  docetque  fcribae  teftimonium,  codicem  diligentiflime 
cuftoditum  fuiffein  bibliotheca S.Martino  confecrata.  Id  quod  et- 
iam multo  recentior  manus, omnibus  libris  inde  advedis  obvia,  tefla- 
tur  his  verbis  folio  fecundo  huius  codicis  : IJle  liber  pertinet  ad' libra- 
nam  fandi  Martini  ecclefiae  Moguntinenfis . M.  Sindictu  sst.  1479.  Ne- 
mo autem  efl, qui  ignoret,  S.Martinum  antiquitus  Moguntiae  patro- 
num effe  habitum.  Lege  Serarium  Moguntiacarum  lib.  1.  c.  xxxi.  * 
Huic  igitur  fando  viro  Wjlligifusmonafferium  templumque  conftru- 
xit  Moguntiae,  ut  a Serario  docemur  Moguntiacarum  lib.  V.  vita  Wil- 
ligifi;  fuorumqueantecefForum,  Riculfi  inprimis  acRabani,  exem- 
plum fibi  dubio  procul  ad  imitandum  propofuit,  quos  multum  ftudii 
ad  librorum  collcdionem  convertiffe  conflat.  Deinde  nitidiflimus 
eft  liber , ac  pulcherrime  fcriptus,  compadusque  foliis  magnis  atque 
latis,  ut  quadrato  propior  videri  poffit  ex  more  illorum  temporum. 
Porro  in  antiquitatum  Moguntiacarum  fcriptoribus  nullus  epifcopus 
aut  archiepifcopus,  imo  nemo  prorfus  hoc  nomine infignitur , demto 
Willigifo,  qui  utique  fumnws  praefui  fuit.  Unde  hunc  intelligi  opor- 
tere plane  mihi  perfuafum  eft.  Ebque  magis,  quod  codex  capitulari* 
um,quem  mox  laudabimus,  omnium  haec  ftudia  cum  iudicio  amanti- 
um confenfu  circa  illa  tempora  adornatus  fuit.  Eft  autem  non  folum 
eadem  manu  fcriptus,ac  initio  eiusdem  lyndici  teftimonio  munitus; 
fed  etiam  huic  o mnibus  rebus  aliis  compar.  Hinc  autem  conficitur , 
fcriptum  effe  iuffu  Willigifi.  Nec  ab  hac  fententia  me  dimovebunt , 
qui  dicent,  his  verfibus  non  IFilhgtfum , fed  IFtllifum  nominari.  Poe- 
tam enim  metri  caufafyllabam gi  abiicienaam  opinatum, facile  cre- 
dent, quibus  cum  vetuftiflimorum  poetarum  licentia , tum  feculi  deci- 
mi & fequentiumPoefis  non  funt  ignotae.  Inipfo  Willigifi  epita- 
phio, quod  Serarius  recitat , omiffa  fyllaba  Wilgifif-  dicitur.  Atque 
(i  autor  dixiffet  WtUigis pro  WiUigifm  , Germanicae  vocis  terminatio 
minus  Latina  futura  erat.  Taceo  hoc  nomen  diverfimode  fcribi. 
Nam  Willegofum  vocat  fcriptor  vitae  Burchardi  Wormacienfis.  Sed 
de  hoc  codice  fatis  multa, vel  plura  potius, quam  neceffe  fuit.  Ego  ae- 
quos iudiccsnadus  nori  pertinaciter  tutabor  fententia  m» 

LIV. 

Codex  antiquiffimus , quo  continentur 

* Conf  lib,  V.p  734, 


I.  Ca- 


IN  FOLIO. 


I.  Capitula  regum  Francorum  ab  Anfigifo  colleda  hoctitulo  vetu- 
flate  iampridcm  obliterato:  In  Cbrifii  nomine  incipiunt  capitula  epifco - 
porum , regum , maximeque  omnium  nobilium  Francorum . Legiloquum 
quisquis  librum  recitaveris  i (Ium,  Principibus  no  (Iris  dic  mi  fer  er  e Deus, 
Legem  namque  bonam  dictarunt  mente  benigna  , quapropter  pro  ipjis f 
quaefoprecare  Deum,  In  praefatione  fcribitur  a Infigifus  non  Anfigifius , 
multaque  paffim  leguntur  aliter,  quam  in  editis. 

II.  Capitularium  libelli  frespofierioresaBenedidoLevita'colle<fHt 
cum  praefatione  & verfibus,  quos  fuae  editioni  Baluzius  praefixit.  * 
Liber  vn.  habet  capitula  dxi.  in  codice.  Apud  Baluzium  leguntur  tan- 
tum cccclxxviii.  Id  inde  fadumeft,  quod  fcriptor  additionem 
BaluziiiLquaep.ii34.extac?  adieciffet.  Sequitur Baiuzii  additio  III. 
p.  11J4.  & IV.p.ngi, 

III.  Capitulare  Triburienfe, quod  apud  Baluzium  habetur  p.6i6, 

IV.  Series  imperatorum , quae  in  haec  verba  definit:  Pofi  dificefim 
Karuti  imperavit  hluduuuicus  eius  filius , - Obito  eo  — - 

V.  Leges  Salicae.  Primo  occurrit  praefatio  de  legum  in  ventoribus, 
quam  Gottefridus  Wendelinus  tertio  loco  pofuit.  Poftea  legitur  illa , 
quae  in  Wendelini  editione  prima  efi:.  Denique  eodem  contextu  ad- 
ditur prologus  tertius  , quem  iam  olim  Pithoeana  exhibuerat.  Ca- 
pitula plane  non  fervant  ordinem, quem  illis  Lindenbrogiana  aut  Wen- 
deliniana  affignant.  Quare  in  gratiam  eruditorum  ea  apponenda  cu- 
ravimus. 

Incipiunt  tituli  legis  falicae* 

I.  De  Mannire. 

II.  De  eo, qui  ad  mallum  venire  contetnpferit. 

III.  De  eo,  qui  graffionem  ad  res  alienas  tollendas  iniulle  invitave- 
rit. 


IV.  De  Rachinburgiis, qui  fecundum  legem  non  iudicant. 

V.  De  eo,  qui  hominem  innocentem  vel  abfentemfine  caufa  ad  re- 
gem accufat.  ' 

B 3 VI.De 

* Poji  praefationem  net  at ; contuli.  Ante  capitula  quinti  libelli firiptum  cfl:  percon- 
tuli. 


U MEMBRANACEI 

VI.  De  incendio  ecclefiarum  vel  expoliatione,& de  homicidiis  cle- 
ricorum. 

VII.  De  eo,qui  Graffionem  occiderit. 

IIX.  De  homine  in  hofte  occifo. 

IX.  De  eo , qui  villam  alienam  adfallierit, 

X.  De  incendiis. 

XI.  De  homicidiis  ingenuorum. 

XII.  De  homicidiis  in  convivio  fadtis. 

XIII.  De  homicidiis  a contubernio  fadtis. 

XIV.  De  conpofitione  homicidii. 

XV.  De  vulneribus. 

XVI.  De  debilitatibus. 

XV II.  De  Chrenechruda. 

XIIX.  De  eo, qui  hominem  ingenuum  expoliavit. 

XIX.  De  eo , qui  hominem  ingenuum  fine  caufa  ligaverit. 

XX.  De  eo,  qui  mortuum  hominem  expoliaverit. 

XXI.  De  corporibus  expoliatis. 

XXII.  De  eo,  qui  mulieri  ingenuae  manum  aut  brachium  ftrinxerit. 
XXIII.  De  ingenuis  mulierum  raptoribus. 

XXIV.  De  Reippus. 

XX  V.  De  eo , qui  alienam  filiam  defponfaverit  & non'  vult  eam  ac- 
cipere^. 

XXVI.  De  eo , qui  alienam  villam  occupaverit,  vel  fi  xn.  menfifens 
eam  tenuerit. 

XXVII.  De  affatomiae.* 

XXIIX.De  falfo  teftimonio. 

XXIX.  De  eo,  qui  fidem  fadtam  alteri  non 'reddiderit: 

XXX.  Derepraeftata. 

XXXI.  De  manu  ab  eneo  redimenda. 

XXXII.  De 

* MaUem  affatomiis  ,fi adfatomiaetocabulum  reUt  explicuit  Wendelimu ffoffario  Sa- 
lico  pt  uj,  lindtnbro^imhubtt ; affato  mire. 


IN  FOLIO.  tf 

XXXII.  De  maleficiis  vel  herbis. 

XXXIII.  De  hirqui  pueros  vel  puellas  occiderint  veltotonderint. 
XXXIV.  De  alode. 

XXXV.  De  eo  ,quife  de  parentela  tollere  voluerit. 

XXVI.  Decharoena. 

XXXVII.  De  eo , qui  alterum  herimburgium  clamaverit, 

XXXIIX.  De  via  lacina.  r 

XXXIX.  De  furtis  ingenuorum. 

XL.  De  furtis  fervorum. 

XLI.  De  fervo , qui  de  furto  fuerit  inculpatus. 

XLII.  De  fervis  vel  mancipiis  furatis. 

XLIII.  De  his  y qui  aliena  mancipia  follicitaverint» 

XLIV.  De  cavallis  furatis. 

XLV.  De  cavallo  fine  permifib  Domini  fui  afcenfo. 

XLVI.  De  caballo  decorticato. 

XLVII.  De  furtis  canum. 

XLIIX.  De  venationibus. 

XLIX.  De  furtis  avium. 

L.  De  furtis  animalium. 

LI.  De  furtis  porcorum. 

LII.  De  furtis  ovium. 

LIII.  De  furtis  caprarum, 

LIV.  De  furtis  apium. 

LV.  De  furtis  arborum. 

LVL  De  furtis  in  molino  commiffis, 

LV1I.  De  furtis  diverfis. 

LV  IILDe  vdtigjo  minando. 

LIX.  De  intertiatis  rebus. 

L X.  De  tefiibus  adhibendis. 

LXI.  Dedamno  m meffe  vel  in  qualibet  claufmx 


LXII.De 


1 6 


MEMBRANACEI 

LXI.Defepibus. 

LXII.  De  eo,  qui  navem  alterius  moverit  vel  furaverit. 

LXI1L  De  locationibus. 

LXIV.  De  quadrupedibusjqui  hominem  occiderint. 

LXV.  De  homicidiis  fervorum  vel  ancillarum. 

LXVL  De  adulteriis  ancillarum. 

LXV1I.  De  libertis  dimihls. 

LXyill.De  eo, qui  hominem  .debarco  vel  de  furcis  deponit, 

LXIX,  De  conviciis. 

V I.  Leges Ribuariae  fiib  titulis  cxxiv. Lindenbrogius habet l x x x i x. 

VII.  Leges  Longobardorum  cum  hacinfcriptione  : Incipiunt  capi- 
tula legi*  regum  Langob ardorum  ,feu  concordia  de (ingulis  c au  fis , quas  Ro- 
thari , Grimuald > Liutprant , Ratgis , Aiflulf  conjlituerunt,  omnes  infimul 
adunatae  f/  concordatae , ut  legem  quer  entibus  facilius  invenire  queant , 
quod  cupiunt.  Habet  capitula  i/x. 

1IX.  Lex  Alamannorum.  Titulus  in  Lindenbrogiana  corruptior 
melius  fe  habet  in  codice,:  Incipit  /ex  Alamanorum , quae  temporibus  hlo- 
tharii  regis  una  cum  principibus fuisyidfimt  xxxm.  epifeopi  (f  xxxxiv.  du- 
ces & lxxii.  comites  cetero  populo  toadunato  edita  ejl%  Habet  capi- 
tula xevi. 

IX.  Lex  Baioariorura  capitulis  c cxxi  v. 

X.  Leges  Domni  Caroli  preftantiffimi  imperatoris.  Continet  ca- 
pitularia vi.  quorum  primo  haec  praemittuntur  : Incipiunt  capitula  le- 
gis Salicae,quas  conflituit  Domnus  Karolus  imperator . 

XI.  Codex  Theodofianus* 

XII.  Incipit  edidum,  quod  renovavit  Domnus  Rotharius  rex  gentis 
Longobardorum.  Abfolvitur  capitulis  cccxcv. 

XIII.  Leges,  quas  addidit  Luitprandus  capitulis CLiv. 

XIV.  Leges , quas  Ahiftulf  rex  adiunxit. 

XV.  Alia  capitula  Domni  Hludovvici  &Chlotharii  filii  .eius,  quae 
perferibeuda,  & ab  omnibus  obfervanda  funt. 

* ' XVI.  Re- 


IN  FOLIO.  tf 

XVI.  Refcriptumconfultationis  five  cxortationis  epifcoporum  ad 
Domnum  hludovvicum  imperatorem. 

XVII.  Multa  alia  regum  & epifcoporum  Galliae.  * 

LV. 

Liber  omeliarum  beati  Gregorii  Papae  in  Ezechiel  Prophetam. 

LVL 

Rabani  Mauri  opus  de  cruce  praemifla  interceflione  Albini.  In  fi- 
ne legitur:  Hunc  librum  ordinabit  tf  confer ip fit  ex  libro  Rabani  de  fan- 
Ba  cruce  diffufo  in feriptura  tf  difficili  in  inteliigentia  ad  honorem  tf  lau- 
dem  ipfius  praeclarae  ac falutiferae  crucis  frater  Eertoldus  de  ordine  fra- 
trum predicatorum  , quondam  leBor  Nurnbergenfis  anno  Domini 
Cio  ccxcil  Anima  eius  per  gratiam  lefu  Cbnfti,qui  in  ipfa  cruce  pepen - 
dit,requiefcat  in  pace.  Arnen.  Sequitur  liber  de  myfteriis&  laudibus 
intemeratae  virginis  Mariae  cum  figuris, ab  eodem  Bertoldo , ledore 
Nurembergenfi,anno  cid  ccxciv.  editus.  Folio  ultimo feriptum  efl: 
O noli  delere  nomen  compofitoris , ut  nomen  tuum  permaneat  in  libro 
Vitae. 

LVIL 

PaflioS.Edmundi  regis  & martyris  xn.KaL  decembris,  cum  multo- 
rum fandorum  ecclefiae  Anglieanae  vitis  & martyrii  deferiptionibus. 
Prologus  de  paffione  Edmundi  incipit : Domino fanBae metropolitanae 
Doryernenfium , Doroberniaetf  Cantuariae  ecclefae  Archiep.  Vrinflano , 

2 iere  moribus  tf  aetate  maturo  ^Abbo  Floriacenfis  monachus  Levit  a. 

L V I II. 

Breviarium  cum  copiofioribus  folito  legendis  fandorum. 

LIX. 

Codex  anno  cid  ccc  xi.  rhythmis  Germanicis  feriptus.  Dicitur 
der  Welfche  Gafl , morumque  dodrinam  pro  aetatis , qua  editus  eft , ra- 

C tione 

* Iudicium  Tenzelii  de  hoc  codice , quem  centefimo  circiter  foft  Anfegifum  anno  feriptum 
credidit,  Vide  colloquiis  anni  ennexe,  p.  git.  Complures  funt  anni  , aut 
potius  fecula  aliquot , quum  huc  allatus  eft  Moguntia , ubi  anno  1479-  felio  pritn0 
inferip ferat  Syndieus  : Anathema  fit,  qui  hunc  librum  a di6ba  libraria  alienaverit, 
feu  alienationis  fpecie  detinuerit  extra  eandem|librariamj(  S.Martmi  tc • 

defiat  Moguntinenfis. ) 


rg  M E M B R A N AC  E I 

tionecomple&itur.  Initium  eius  ac  finemTenzelius  anno  cid  vcxch 
colloquio  novembris  inferuit. 

LX. 

Moralitates  magni  Thomae  de  Anglia  fuper  libros  metamorpho- 
feos  cum  figuris.  Codex  Roma  allatus  e bibliotheca  quadam  cardina- 
2itia_,. 

lxi. 

Digeftuminfortiatum,  cuius  primus  titulus  eft,  foluto  matrimonio 
quemadmodum  dos  petatur?  Huic  codici  venerandam  antiquitatem 
tribuit  Samuel  Reyherus , iurisconfultus, antecellor  & mathematicus 
Kilienfis , infcripiione  illa,  qua  ferenilf.  Principi  librum  offerendum  cu- 
ravit. 

LXII. 

Chronicon  univerfale  rhythmis  Germanicis.  Autor  opus  fuum  fic 
orditur : 

Crifl  here  Kei fer  uber  alie  crafifi 
Voit  himelificher  herficafit. ' 

Pertexuit  usque  ad  Vrbanum  III.  quod  ipfe  indicat  argumento  libri; 

Di  Pabifie  T>on  fente  Peters  czit, 

Di  czu  Rome  Pabfie  itor  de  n fit , 

Das  er  keines  namen  virgas 
Bis  das  an  den  flui  gefivs 
DerPabs  fente  Vrbanus , 

Der  dritte  ? den  man  nante  fu 
LXIIL 

CodexVernaeulafcriptus , quo  continetur  hiftoria  de  origine  & mi- 
grationibus Saxonum  hoc  titulo  : Incipit  liber  Saxonum,  Sequitur 
chronicon  univerfale  cum  Hordlederi,ZollmannT&  aliorum  obferva- 
tionibus  margini  illitis.  Definit  in  familia  Barbaroffae,  ac  de  inferio- 
ris Saxoniae  rebus  copiofe  explicat.  Sub  finem  recenfentur  Pontifices 
Romani  usque  ad  Innocentium  iV.nec  non  Imperatores  usque  ad  Fride- 
ricutn  II.  Additur  deferiptio  familiae  Welphorum  usque  ad  Heinri- 
e titn  Nigrum ,&  annorum  mundi  collegio* 


LXIV. 


IN  FOLIO,  19 

L X I V. 

Hiftoria  civitatis  Senenfis  fcripta  poft  annum  cid  ccccl.  Finem 
libri  adiecifife  operae  pretium,  opinor,  fuerit. 

Fuit  tum  civitatis  fumma  tranquillitas  ac floruit  libertatis  fplendor : afcitisf 
qui  civitatem  optime  regerent:  qui  remp.profligarent  tam  magna  ex  parte 
fublatis.  Vnus  pofl  Antonium  Petruccium  for  oris  eius  filius , Ludovicus  Tri- 

circius,  divini  numinis  tontemptor  clam  per  internuntios  nova  tenture  aufus 
& cum  Antonio  proditionem  Botondi  oppidi  & aliorum  cafleUorum  molitus 
non  inultum  fce lus  tulit : & Placentiam  a XXX.  viris  relegatus  efl.  Tem- 
pus XXX.  virorum  permijfum  arbitrio.  Philippus  quoque , qui  Balata 
vulgo  cognominabatur , reus  (X  ipfe  coniurationis  coniettus  in  vincula , retexit 
eonfpirationem  CXLIV.  qui  fe  in  templo  divi  Defyderii  & martyris  iurisiu - 
randi religione  obfirinxerant , & fubfcript is  in  tabella  literis  coniurav erant  T 
unam  cunilis  in  rebus fervantcs fententiam.  In  his  fuere  pleriqueexules  & 
squipofimo  dum  relegati  funt.  Ad  haec  Antonium  Petruccium  cum  pleris - 
que  eiusdem  fafiionis fettatoribus  ap.  Francifcum  Contarenum,quem  Veneti 
legatum  ad  Senenfes  mi  ferant , advocato  coniuratorum  conventu  inftituijfef 
ut  per  lit  eras , quibus  flnguli  fua  fubfcripferant  nomina , Picininum  in  Etru- 
riam accerferent,  quo  deinde  minifl.ro  fuae  libidinis  uterentur.  (fluod  fa- 

ti um  res  cura  civitatis  periculo  fatis  Juperque  indicavit.  Sed  hic  demunt 
Philppusfive  tedio  & confcientia  contabefccns  ,feu  vi  morbi  afifetlus  in  car- 
tere  diem  fuiim  obiit.  Per  hoc  tempus  Picininus  cum  ap.  Brutios  cum  fuo 
foret  exercitu , conatus  efl  paucis  militum  turmis per  infldias  JEfiulum  in  Pi- 
ceno agro  occupare.  Reftitit  Califli  Romani pontificis  vel fumma  prudentia . 
<flui  inv  a ferant , cepto  irrito  difceffere.  Inflabat  falutatae  ab  angelo  virgi- 

nis praeclarum folemne,  cum  incarnati  verbi  Jalutare  commemoratu  myfte- 
rium  celebratur , per  que  eam  letliffimam  diem,  cum  apud  flacram  virginis 
aedem  pro  more  facrarum  reliquiarum  educuntur  fp  e Ha  cula,  Senenfl populo , 
qui frcquentiffimus aderat,  Califli  pontificis  magnae  indulgentiae  largitas 
nunciata  efl,  ut  conflitutis  temporibus  revelaretur  vetuftum  & facrofanclum 
virginis  fignum  : quod  in  maioris  bafilicae  auguflo  faccllo  conditur  & canen  - 
tium  choro,  & omnis  mu  fici  organi  modulis  perfriantibus  ,glorwfae  virginis 
adoretur  imago,  magndmque  omnes,  qui  pieadejfent , quot  vicibus  expiatio- 
nem & delitiorum  veniam  aflfequerentur  : idmihi  etiam  munus  publice  de- 
latum efl  : atque  exinde  magna  exarflt  in  id  delubrum  populi  devotio  : cum 
anni  feptimi  & quinquageflmi  initium  verteretur , vigili  cum  Senenfes  ad 
firmandum  reip.  flatum  intenti  efflent. 


io 


MEMBRANACEI. 

LX  V. 

Iuftini  hiftorici  libri  XLIV. 

Hunc  codicem*  Pius  III.  inter  eruditiffimos  Romanorum  pontificum, 
annumerandus, elegantilfime fcribi, pingi, literis  aureis  exornari, fua- 
que  in  bibliotheca  reponi  curavit , cum  eifet  cardinalis.  Vnde  folio 
primo  infignia  eius,  quae  vitis  pontificum  ab  Oldoino  editis**  cum 
triplici  corona  invenimus,  birreto  rubro  cardinalitio  tegumenti  vice 
utuntur.  Quinque  lunae  crefcentes pi doris  incuria , an  Picolominei 
iuifufiimmam  fortunam  animo  praecipientis,  aut  more  familiae  ple- 
niores fint,non  habeo  dicere.  Ceterum  margini  codicis  paffim  quae- 
dam,interiori  autem  compabiurae  lateri  haec  infcripfit  praefui  opti- 
mus: Inx xii i„ (fcilicet libro luftinus)  extenfius de  Gallis narrat.  Nos 
ifiias  inundationis  Gallorum  finem  expellamus , & quid  dominus  pro  pec- 
tatis populi  fiatuerit.  IngreJJus Italiam  rex  Chrifiianijfimus  £ maximus  ) 
Car  olus  o It  avus  cum  circiter  xx.  milibus  per  Afienfes  & Ligures  per  Apeni- 
num  in  lunenfes  defcendit , deinde  ob  civiles  Florentinorum  difcordias  Ser  era - 
na-f  Petra  Santa , Pifae^Florentia,  Senae , Vtterbium  usque  omnia , cum  haec 
fcriboy  in  manus  eius  venerunt.  Nuncdeurbe  Roma  & fortuna  Alexandri 
pon.  max.  agitur, qui  me  legatum,  ut  regi  usque  ad  civitatem  AJlenfem  occur- 
rerem,mi  jit.  Haec  propter  Gallorum  res  annotavi  die  7.  decembr.  1494, 
De  hac  legatione  ita  fcribit  Ciaconius : Car  olo  VIII.  Francorum  regi  in 
Italiam  contra  Arragonios  irrumpenti  legatus  ab  Alexandro  VI.  obviam  , 
pro  trattanda  pate , in  Hetruriam  mijfos , nec  auditus , nec  in  caflrn  receptus 
e fi.  (fiuipperegi  & proceribus  Gallis  ob  recentem  adhuc  Pii  II.  memoriam 
erat  invifus,  quoniam  ille  foperiore  Neapolitano  bello  adverfus  Andegavenfes 
a Ferdinandi  regis  Arragoniisque  partibus  ftetijfh.  Eiusdem  legationis 
mentio  fit  in  pontificis  epitaphio : Carolo  Gallorum  rege  in  Italiam  ir- 
rumpente ab  Alexandro  VI.  fero  admodum  obviam  mijfos.  Facium  id  ie- 
ro admodum,  veriffirae  dicitur.  Nam  po ilrem o decembris  die  rex 
urbem  intravit  inter  ingentes  populi  piaufus , ut  ait  Spondanus  anno 
CIO  ccccxciv. 

LX  VT 

Qointillanus  de  inilitutfone  oratoria. 

Codex  admirabili  ftudio  confeihis  Romaque  huc  perlatus  ex  eius- 
dem cardinalis  bibliotheca,cuius  &infignia  praefert, 

LXVII. 

* Roma  adhxit  ®ir  iUufirh  ac  gener  cfjfimus,  Georgius  a Forfitrn , conjifiorii  Alten- 
bu/giti  Praefer. 

**  TQtn.UI.col.top.  * 


21 


IN  F O LI  O- 
LX  VII. 

AriHoteles  de  coelo  & mundo  Latine  cum  fcholiis. 

L XV III.  * 

Guillermi  Ficheti , artium  & theologiae  Parifienfis  do&orls  s libri 
rhetoricorum  fcripti  in  Parifienfi  Sorbona  1471. 

Videtur  iplum  hunc  codicem  Carolo,  Cenomaniae  comiti,  cui  dicatus 
eft,  autor  obtulifle.  Nam  pi&ura  folii  primi,  quae  dedicationi  prae- 
mittitur,Principem  fedentem  ac  ex  monachi  fupplicantis  manu  Iibrunt 
fumentem  exhibet.  Ut  taceam  laborem  lingularem  fcribendo  pin« 
gendoque  codici  impenfum. 

LXIX. 

Petri  de  Vineis  epiflolae.  Prima  hunc  titulum  habet ; gtueriniG* 
nia  Frederici  imperatoris fuper  depojttione fua,  * 

LXX, 

Epiftola  HenrlclVIII.Angllae  regis  anno  cicmxxni,  milia  adFri- 
dericum  III.  Ioannem  & Georglum  Saxoniae  duces, 

LXXL 

TychonisBrahe  Ilellarum  oda vi  orbis  inerrantium  accurata  reflf» 
tutio. 

Exemplo  huic  ad  Fridericu  m Wilhelmum  , feptemvlratus  Saxon  ici 
proeledorem,miflb  haec  infcribi  curavit  autor  t 
Hos  Atlanteos  D VX  IN  C LITE fume  labores  f 
Gguos  opero fa  diu  noxque  diesque  dedit* 

Debuerant  equidem  quibus  orti  fulgere  in  oris  , 

Et  iubarbtnc  imos  fpargere  ad  Antipodas, 

Ni  fuperis  aliter  vifum^  qui  fata  gubernant  t 
Vraniaeque  aliter,  quae fuafacra fovet , 

Nefcia  contemni, fraudari,  odia  invida, nox  as  , 

Cenfurasque  rudes , forditiemque  pati; 

Plurima  quaeque  alias  fanda  atque  infanda  tulijjcf  , 

Regna  nifemalhtnunc  peregrina  fequij 
Nec  peregrina  tamen  ; coelum  tota  undique  tellus 
Sufpuit,  aether  eis  invigilatque  viis, 

Profperiora  igitur  coelefiia  Numina  fpondent f 
Tanta  nec  ingratis  fimt peritura  locis , 

c 3 

* In  t ditione  Scbardii  itidem  prima  tfi  ac  reptriturp.gj. 


His 


li  MEMBRANACEI 

His  fua  manu  fubfcripfit  autor : Celf.  Vefirae  fubmijfe  additlijf  Tycho 
Brabe.  Pagina  fecunda  adfpicirur  imago  Tychonis  ad  vivum  ele- 
ganter fafta  iuxta  cum  armis  xvi.  familiarum  & fymbolo : non  haberi, 
fed  ejfe.  Titulus  quoque  additus  eft : Effigies  Tychonis  Brahe  Otionidis 
Dani  Domini  de  Knudstrup , (f  arcis  Vranicnburg  in  infula  Hellesponti  Da- 
niciHvenna  fundatoris , infirumentorumque  Ajlronomicorum  in  eadem  di~ 
fpo fit  orum  inventor  is  £T f rutior  is.  JEtatis fuae  anno  40,  anno  Domini  ijgd» 
comyl. 

LXXII.  LXXIII.  LXXIV. 

Tria  volumina  medica  Ioannis  conftantis,  Saxoniae  eledoris,  manu 
Germanice  feripta  ab  anno  cio  idxv. 

LXX  V. 

Liber  plenus  figurarum  artificiofepidarum,  quibus  athletica  doce- 
tur. E bibliotheca  Ba varica  translatus  eft.  Folio  primo  imagini  cu- 
iusdam athletae, quem Talhofferum  effe  arbitror , adfcripfit  pi&or: 
Das  bucb  hatt  angeben  Hans  Talboffer  una  gejlmden  zu.  Mallen. 

LXXVI. 

Ars  dimicatoria  cum  figuris. 

LXXVII. 

Hiftoria  Alexandri  Magni  iufiii  Ioannis  Burgundi  ab  anonymo  Gal- 
lice feripta.  Initio  infignia  Clivenfia,fine  a recentiore  manu  haec  in- 
veniuntur: Vhiitppus  de  Clivis.  Hic  Philippus  etiam  monogramma 
fuum  appinxit. 

LXXIIX. 

Le  Truandk  de  Lame.  Liber  afceticus  obfoletiore  lingua  Gallica. 
Pars  fuit  bibliothecae  Clivenfis,  quod  infignia  ac  nomen  Philippi  per- 
docent. 

LXXIX. 

Variae  ethnicorum  fabulae  carmine  Gallico  cum  figuris,  quibus  fub- 
iiciuntur  gloffae  ad  formandos  Chriftianorum  mores  attemperatae, 
nec  non  allegoriae  &facrarum  literarum  dicta  Latina  inftituto  conve- 
nientia fub  titulo:  auBorites.  Folio  primo  picfta  funt  infignia  Bur- 
gundica.  Fini  quidam  ex  illa  familia  fymbolum  fuuminomenque  ad- 
fcripfit  difficillimum  ad  legendum, 

LXXX, 


23 


IN  FOLIO. 

LXXX. 

Codex  Hebraicus  initio  mutilus, qui  expolitionem  praeceptorum  ne- 
gativorum Molis  continet. 

LXXXI. 

Expolitio  in pfalmos  Corderiana  multo  copiofi«r,qua  olim  Io.An- 
dreamBofiuminacademialenenluifum  declarant  variae  iplius  manu 
paffim  notatae  in  margine.  Codex  eft  in  primis  antiquus  pureque 
ac  emendate  fcriptus,  cuius  praefationi  deefte  primordium  exiftimo. 
Quae  vero  adfunt,  & multa  continent  lecftu  digna,  & a praefationibus 
Corderianis  longifTime  abeunt.  Quare  hanc  codicis  praefationem 
hoc  loco  in  lucem  protrahemus,  ut  qui  catenas  pfalmorum  deinceps 
edent,  cum  fuis  libris  poffint  conferre.  Verlionem  adiccit  vir  dodtis- 
hmus,Chriftianus  Abrahamus  Gotterus, humaniorum  artium  magi- 
fter.  Exhibemus  praeterea  commentationem  in  pfalmi  primi  par- 
tem primam,  ut  appareat, Corderianos  &noftrum  haud  paullum  dis- 
crepare. Pfalmo  fecundo  pauca  occurrunt  apud  Corderum  obvia»,. 
Expolitio  pfalmi  IV.  cum  Corderiana  nihil  commune  habet.  Eadem 
fere  ratio  eft  reliquorum  usque  ad  xli.  in  quo  exponendo  codex  deli- 
nit. Folio  jarimo  manus  recentior  infcriplit  plenam  pietatis  oratio- 
nem ad  Deum,  infra  quam  illiteratiftimus  quidam  Graeco -barbarus 
haec  confignavit : Ev  txtu  tu  — - tS  ivActf^t^dra  — > icit  <rctyoT&~ 

tu  x°P^7rt<TK07ra  xdi  7rpmo<rvyyip%  Trts  dyiordryg  y,sydtyg  ixKtyridS  dte-^ 

%dvty}£ . 

PRAEFATIO. 

T_T' tx&jcns*  j ydv  Itti  KctpaxdA-  pXpolitio : Illa  quidem  Impera- 
* A u , 'TX  fuuciMv  jyeponv-  tore  Caracalla , haec  autem  Ale- 
rttvjog-  >f  Se  er)  ”AAg| ewSgf,  t&  xandro  Mamaeae  : obfcurae  utra- 
Trjg  [AccfMias'  dn-aropeg  ydv  dpi-  que  originis  & nominis  ignoti,prae- 
{pare^af , xai  avnvvyot,  "SrAtjv  terqusm  quod  neutra  fatis  certa_^ 
rspa  ao-tpaAffs'  Si  StoxXiTt-  Imperatoribus  autem  Diocletiano 
«tvS  xcci  fazfypuciyx  twv  rv^dvvuv  & Maximiano  Tyrannis  Lucianus 
o hqoptctpTog  Azxiavcg,  dvty  martyr  pro  fide, vir,  qui  non  magis 
*iTlw  tcc  ruv  ixScuay  a-xpi^acra-  Graecorum  quam  Judaeorum  litte- 
pivog  k rd  iAAr,vu)v , rdg  tmmy  ras  percalluerat illarum  libros  iti 

noftrutn 


24-  MEMBRANACEI 


g}g  ryjv  vjyzTZQAV  dic/Azu- 

TOV  [AiT&Tt&qcriV  Apt^A  TZ  fcc U oL- 
tr<pet,te?au]a,.  rjyug  ^eKcurijv  toi - 
duTtjv  znfiocnv  erzQd^oyzvoi , 7$  r m 
i^oyyKOVTA  (iva  TxrpoarKzijueS-ct, 
y,AXl<jA’  Z7TZI  hyjpqyzvug  Tvjv  Ttjg 

$iaAz ktx  yzTAQoXrjV  Tu-oitjtrclyzvot 
yv$z  iv  indroig  zvvoiav  kcl)  X g|<y 
d7ro<}z(}ti)Kct<riv,  OvTOt  ka)  txs 
if/AXjuxg  yzTA&zyzva  tsv  TzrpATov 
Kcii  tov  Stvrepov  ciVZ7riypa,(pxs  zfcz- 
S'Zv'1q‘  TwEcrtpA  TsrcWTCiis  d>ioX%- 
S-qtravIzg.  'Ecr^pag  ydp  ’lx$cuog 
(piXoyA&yjg  kcci  <T7rxScuog  dvtjfi 

-Zppo  ZKATOV  KCli  TTZVTyjKOVTA  ZVlAV 

~ ~ c p*.  / v > v 

t oovrrig  toov  tQ,doy^x.ovTA  ovo  zkoo- 
0-zug  TroXXd  tz  aXXa  tuv  'zrpotpq- 
tiauv  fi&Xtuv  happvzvTU  to  yzv 
£id  pccS-vyUv  7&v  'ijtoeum  , 70  d e 
Kcii  hd  7<dg  crvyvdg  Ai%yAXu(riAg 
•zTctXiV  orvvyyAyz’  ka)  uzvtoi  ka) 
xpaXudg  rpjtr%tXizsg’  olg  ka)  eVi- 
ypdyy&TA  tz&c-ihzv  a vvv  zxx<tiv. 
'A  A A vrepov  ’eQki*s  0 &zoiri£rjg 
ficunXivg,  rdg  ixctjov  yovag  ka) 
'STZVt^kovta  y/AXyyg  gxXz^dyz- 
vog  , TXS  ctXAyg  ?i&iTri<rz'  to 

eCVTQ  KAl  Ta TZ^i  TOC  7%'ZoXoyMVTCg 
cvyypciyycijcz,  •vrzTroiijKZ,  rptci  yc- 
vci  iyxpivctg  • rctg  TarApoiyiAg  • tov 
(kkX qtn&Tty'  kal  to  «ceryci,  ta 
aXXa  tsavIa  A7rod oKiydcAg , cita 
•stzpitIqs  T'/jv  crotyiAV  yzvoyzvog  0 
XoXoydv  Trzqi  %(>av2,  ka)  q-oiyztav, 
ha)  (pVTAVj  Wi  Tfjg  ZKAfX  Ivvd- 

yw$ 


noftrutn  tranftulit  fermonem  opti- 
me & peritiffi  me.  Nosvero,  qui 
magni  aeftimamus, habere  huius  ge- 
neris verfionem,  illam  ideo  feptua- 
ginta  duorum  interpretum  impri- 
mis fequirnur,  quod  infigniter  He- 
braeae linguae  proprietatem  noftro 
Termone  exprelferint  : tanto  qui- 
dem ftudiojtit,  dum  huic  unice  rei 
intenti  funt,  aliquando  nec  fenfum 
nec  didionem  eandem  reddant. 
Iidem,  dum  Pfalmos  exponunt,  pri- 
mum atque  fecundum  absque  titulo 
exhibent : utique  Efdrae  exemplo. 
Efdras  enim  imprimis  diligens  & 
honeftus  vir , iliaque  feptuaginta  du- 
um  virorum-  verfione  centum  & 
quinquaginta  annis  fuperior,  prae- 
ter alia  multa  oraculorum  facrorum 
lacera  & diffipata  ,partim  inertia^, 
partim  frequentibus  exiliis  Iudaeo- 
rum,  etiam  ter  mille Pfalmos  colle- 
git, quibus  lingulis  fuos  titulos  po- 
fuit,  quae  etiamnum  praeferunt. 
Caeterum  Hiskias  Rex  religiofus 
deinceps,  centum  modo  & quinqua- 
ginta eledis,  reliquos reiecit.  Idem 
circa  Salomonis  libros  inftituit, quo- 
rum omni  ex  numero  tribus  faltem 
locum  dedit  inter^oracula  3 Prover- 
biis fcilicet , Ecclefiaftae  & Cantico : 
Caeteris damnatis  omnibus,  quae- 
cunque nimius  intelligendi  fadus 
Salomon  vel  de  coelo  & elementis, 
vel  de  plantis  earumque  virtutibus 

com- 


ju-ga?  crvv&ypd^alo.  tuto 
yvajaijv  tvrtQyj  i'(ixiag  gVciV^g , 
QxAoptevog  •zrdvTag  dv&pdynsg  iig 
3-iov  paovov  KctTcttpevyav , xa)  7ra p 
dvT%  fyretv  Txravrog  tuto t&xg  xdi 
vor^dTog  S-£()ct7r6iciv : oLAAa  ytj 
jrvXoig  xa)  AiS-oig  iavTxg  «wn- 
&ivcy,  xdvT&v&ev  xaTaty^oveiv  Ttjg 
r2  Ttpifjg  * xa)  'zr&pii  (uiv  txtuv 
TotravTcc.  Avo  alriag  Ttjg  tuv 

ypatpdy  dcrcKpttug  e<Ve<V  i^opav 

jU-ja/  ^tg/,  ori  cltto  Ttjg  fepaidog  Oia- 
XiXTU  elg  Ttjv  fAAyvifjct,  yenQhq- 
S"/j<rav.  'otclm  <§g  yAu-fJa  zlg  iri- 
pay  ippit}Viy$-yj , TS-oXXtjv  g^«  $u- 

* / 1 \ v V s 

( tkoAiocv  , ;c&;  icruriv,  ocroi  'srcA- 
A<2v  yXuo-truv  t/jL7reipot.  Atvnpav 
fit,  ori  7roXXd  'zs-poXiyovtriv  roig 
ixfiaioig  cti  'Z<rpo(pt!Teiccf  naxci,  xa) 
oog  oLvrdi  {Xiv  ixQXqSqcroVTcq , rj- 

(Xilg  oi  tt<r$t%3-tio-G (At&a.  'lv  %'J 

yrj  trctipuig  cLxxtravrig  Txrapd  rtjv 
ctQXyv  otaxc-i^itravraj  rxg  Myov - 
rag  ravra  Txr^otpjjrag,  xa)  rd  @i- 
(2Xia  cl(pa'ji(ra<ri,  thdriSTO  ry  %v- 
erxoXla  rrjg  ipyyvdag  Tcig  irpopprj- 
<retg  ci7rexpvipav.  Tplrov  Tvpoixc-i- 
to  ^TfTtjcrai , ti  to  ipaATvptcv , xa) 
rd  ifctjg.  VE <ri  toivvv  to  \paXTtj- 
qtov  opyavov  yxcrixov  $exd%op£ov , 
ix  tuv  avooS-iv  fjapuv  Ttjg  xaTct- 
crxivtjg  a7T0T gAyy  rov  r^ov , hap- 
[xovixg  rxg  (p&oyyxg  7rpog  rrjv  ix 
Ttjg  (puvtjg  yeAu&av  dyro^i^v. 
TIapa  y.w  iQ^atotg  vavXa  Atyopit- 

- . vov, 


commentatus  fuerat.  Quod  tamen 
Rex  fufcepit  religione  motus , ut 
mortales  omnes  ad  Deum  confuge- 
rent folum,  ab  eoque  cuiuscunque 
aegritudinis  aut  morbi  remedium 
peterent,  nec  lapidibus  & lignis  fa- 
lutem  fuam,  cum  contemtunuminis 
committerent.  Haec  ha&enus. 
Caeterum  obfcuritatis  librorum  fa- 
crorum  duas  proferre  poffumus  ra- 
tiones, alteram,  quod  ex  Hebraeo  in 
Graeci  fermonis  translati  funt  pro- 
prietatem. Quantam  vero  diffi- 
cultatem habeat,  aliquam  linguam 
ad  alterius  linguae  rationem  inter- 
pretari , omnes  norunt , quotquot 
multarum  linguarum  notitiam  & 
ufum  habent.  Altera  quod  multa 
ludaeis  adverla  vaticinationes  prae- 
dicunt, quomodo  illi  exterminandi, 
nos  recipiendi  fimus.  Ne  igitur,  fi 
a primo  ftatim  auditu  rem  omnem, 
ut  eft, deprehendant, a utores  tam  tri- 
ftis  refponfi  vates  interficiant,  libros- 
que tollant,  ideo  obfcuritate  rationis 
praedictiones  involverunt.  Terti- 
um, quod  deftinaveramus , erat, 
quaerere,  quid  pfalterium , quodque 
huic  coniun&um  eft.  Dico  igitur 
pfalterium  inftrumentum  mu(ices5 
decem  chordarum  , fupremarum 
partium  ftru&ura  aut  temperamen- 
to fonum  effic  iens , vocemque  mo- 
dulatam ad  humanae  vocis  concen- 
tum accommodans,  Hebraeis  qui- 
D dem 


IN  FOLIO. 

xard 


^ membranacei 


VOV  i 'STAp  tAAfj  CTl  06  iU&CtpOl  CVOfJlCl- 
fyjAMV.  KetTitruivciq-o  ycig  dvToig 

cp&ov  %vAcv  nat  d7rci^eyxAiToy , 
Xop^ai  ev  tuto o $£ xa>  ir&yovTQ. 

$£  tu y yoppuv  g tg  to  dxpo- 
TzAivrtcv  t£  ipciATqpix  ^irjptjyevug 
ivct7reo-<piyyf}a  * al  ^ dp^cdi  tuv 
Xopciuv  kclS-Uvto  avu§zv.  Attta 
yap  xoAv.Qoi , g it  %v  7rct<7<rdAtcr- 
XOl  TTtpi  TCV  7T?j'%VV  TX  XpeoA TtjQlX 
*T(>Z<QopiSVOt  ZTUVOyj-O  Tt]V  %ep$r;y  XUt 
ZX&Auv  , 'zzrpGg  $e  rey  pvS-ysv  T?tg 
dpyavictg , xu)  ‘zrpsg  to  tS  xpooA- 
7Ct)$S  @>xXt]f/,a,.  xsli  t£to  i^iv , o 
tyWW  o y eyctg  ftaeriAeiog , oTt  to 
yyaArypioy  dvuSsv  j-%et  tuv  <p$-ey~ 
yuv  Tctg  d(popydg.  Ov  ydp,  u<r- 

■>  \ ~ >/,  , , / ' V „ 

5T£^  6 7TI  TUV  CiAAUV  CpyciVUV  ClTTUf 

© yxcrinog  ivupycvccyevog  Tcig  %cp~ 
$ug  ci7r^ciyyovug  ypdrcij  tS>  > ipz~ 
pActTt  * ctAAd  yerd  Ttjv  d^ycyicov 
q yiv  clepta  to  •srAtjx.Tpov  juirci%ei- 
gt^STcy  vj  $£  Acuo,  dyu3~zv  gVi- 
Tiv^ctyivv}  tuv  x°P^®v  Kcijci  ha,- 
S-acag  , xct)  rsrvxvd  Tyg  $cuc}vAvg 

fAZTa]t3'£i(rct' } fisLpvy  ij  o$*vy  roV 
<p3-oyyov  taycL?£TcqQ  UoAAuv  <§s 

6VTUV  opycLyuy  yxmxuv , Ttjv  fii- 
fiAov  tuv  tpaAyuv  Tsrpog  to  Ag ys- 
ptzvov  xpa At fjpiov  qpyo<rzv  o Tzrpo^- 
7fjg  , iuo!  froKUV,  Tijv  AVU&iV  dv- 
hriX^Q-cty  xetptvzz-ctpd  tS  7TVVJ- 

[yecTog  tv^eutvv [Mvog  ° ^dri  t9to 
fyovoy  tuv  yovff-wuv  a yydvuv  rry  «/- 
W TUV  ty&iyyw  ix,  tuv  t&yu$-&y 


dem  nablium  dicitor  : Graecis  ci- 
thara audit  Redum  illi  lignum 
parant, nec  alterutram  in  partem  in- 
fledunt : huic  chordas  inducunt  in- 
tenfas  decem, quarum  unaquaeque 
ad  verticem  feorfim illigata  eft;  in- 
de capita  chordarum  dependent. 
Decem  enim  paxilli  aut  verticilli  cir- 
ca cubitum,  quem  dicunt  citharae, 
torquentur  , quibus  chordae  ali- 
quando intenduntur , interdum  la- 
xantur,ad  modum  concentus, aut  li- 
bitum cithariftae.  Atque  hoc  eft, 
quodM.Bafilius  dicit,pfalterium  in- 
itia vocum  habere  in  fummo.  Ne- 
que enim,utin  aliis  vocum  organis, 
cantor  attemperatis  femei  chordis 
otiofe  quafi  abutitur  pulfibus : fed 
poft  temperamentum  vocum  dex- 
tra quidem  pledrum  tradat,  finiftra 
vero  in  fummo  chordas  ftringens 
per  intervalla,  & crebro  oberrans , 
fonumaut  gravem, aut  acutum  effi- 
cit. Quamvis  vero  non  unum  fit 
organum  muficum , pfalmorum  ta- 
men librum  ad  nablium  maxime 
accommodavit  vates : ut  mihi  vi- 
detur, gratiam  illam  fandi  fpiritus 
fignificaturus , quae  a Deo  profeda 
fuaviffimos  in  ipfo  modos  cieret; 
quiahoc  folum  inter  mufices  inftru- 
menta  vocum  9 ut  diximus,  caufas  a 
« ' \ capite 


IN  F 

t%st  t dg  sqwprof.  T$  KtBdpa  y gy 
yc^i,  xc6<  t>j  Ai^at  xas tooBiv  6 xa^~ 
xos  V7njx^  nrpog  to  zsrXvxrpoV"  to 
^aXT^ptov  rSra  r»  dpyovmwv 
pvByuv  dvaBiV  iXil  ri4V  dtyopydg » 
iW  x&f  >7 yt^eTs-  ra  cty&i  fyrtiv  yeXe- 
rtiytv  , y,cii  yij  ry  joovri  r2  ytXag 
stt)  t d rtjg  orapxog  Ts-dB-y  xara- 
tyiodyiBa.  Kctx SiVo  <§g  oiycq  rov 
‘Zs-qoQyftxov  Xbyoy  QaBiug  rjyiy 
*&)  rotpag  did  t£  bpydva  %a~ 
TdiTKivry  iy^i^xBoq  , srt  oi  iy~ 
yzXsig  xcti  ivapyctriot  rdg  dvx^S 

« v y \ \ >/-T 

padiay  sx^t  tj;v  £;$•  ayu ) ■aro- 

<0gi<2.y.  To  if/&AT>jfiiov  tixdxop- 
§ov  bv  ctiviyuarcti^dg  'zrapi^Xa  to 
g-xaya , arg  org  m outrijri<reig  exov » 
jwm  •areVrg  ri??  ipvxfe  iveoydctg , <$V 
ixuTvjg  air&qr eug  yevoytvqg  ivip- 
yitug  exctrtjg.  Orctv  ydp  i ikcctov 
ctiT&yjTyeiov  Suvdyet  rtjg  \pv- 

~ ' -v  V V 

Trpotraqyoray gy,  xei<  -ar^os'  to 
is^oy  yeXcg  dvTxg  hopyaydcruyiv, 
StxdxepSov  yivoyt&ctyuXTqqiGV  t& 
Biu  , j jyiv  yiy  yxo-xpyxyivov > 
xctAoo  <5g  Tg^y/r^,  rw  7rygJw«4Ti  «yct- 
xpabyiyoy.  *AXXa  toiQtov  yiv  to 
\J/aXT?jgiov  • xpaXybg  i<ri  Xoyog 
ya<rixeg , xctt  vyvog  tu>  B&d  Tsrpor- 
ayoutvog  , «t? ro  t$  xpaX Ttj^fa  bp~ 
ydvx  xXfjBitg.  A ib  ai  aXXaf  ypa - 
Qus,  iini  ytj  TZplg  dvXbv  etpuX- 
Xovto  > rrjg  t5  xpaXyS  iregtjVTaf 
xA^jVcwf»  hd^ctXya 


O L 1 O.  27 

capite  habet.  Lyrae  quidem  Sr  ci- 
tharae ad  pledfaripulTum  aes  inferius 
refpondet : nablium  autem  nume- 
rorum muficorum  in  fummo  caufas 
habet , ut&  nos  ad  fuperna  quae- 
renda nos  comparemus, nec  leno» 
ciniis  cantus  ad  ftudia  carnis  deiicia» 
mur.  Hoc  enim  divini  vatis  fer« 
monem,fapientia  p primis  recon- 
dita  per  inftrumenti  huius  ftrudlu- 
ram  nobis  indigitaiTe  opinor , quod 
animus  moderatus  & compofitus 
expeditum  habeat  iter  ad  a!tiora.JB 
Nablium  autem  decem  chordis  re» 
fonans  fub  involucro  corpus  oftem* 
dit,  quinque  fenlibus,  & quinque 
animae  virtutibus  praeditum , qua- 
rum lingulae  per  lingulos  fenfus  offi- 
cio fuo  funguntur.  Vbi  enim  fin- 
gulos  fenfus  lingulis  animae  virtuti- 
bus accommodavimus , & ad  ufum 
facrae  modulationis  attemperavi- 
mus, nablium  Dei  efficimur,  decem 
chordarum  : quod  a nobis  quidem 
ad  ufum  melodiae  conform  atur , fed 
ab  artifice  gnaro  flamine  fan&o  pul- 
fatur.  Ha&enus  de  nablio.  Pfal® 
mus  autem  ei!  fermo  modulatus , & 
hymnus  feu  laudatio  ad  Deum  dire- 
da,  a pfalterio  mulices  inftrumento 
nomen  trahens.  Quare  alia  qui- 
dem librorum  facrorum  volumina, 
quia  ad  tibiam  non  canebantur , hy- 
mni quidem  aut  pfalmi  nomine  ca- 
ruerunt.  Porro  neque  diapfaima- 
Q i in 


n M E M B R 

^ra^a^dUiiV  d&itopriTov.  T icri 
ytiv  yiTct&oXqv  rx  voijyctrog  , ij 
‘zapctyyjctjog,  vj  7*rf>ocru7rx  a-^ycitveiv 
ivoyia-Q-yj  ro  &dipaXya  - neri  di 
yiXag  ivetXXctytjvi  rrori  yiv  /S^u- 
npov  d7nj%xy,iVii, 'uTore  $i  o%vn~ 
(JQV.  Erepot  (pcttrtv  , ori  cruvrt- 
Sr.itg  o A&Q$  iko.<?ov  tuv  xpctXyuv 
nrcipi^ilx  iv)  yopu,  net ) expaXXsv 
tKttvov  iv  inmop  rS>  yo^u.  ’Et  ^ 
7rx  loo^tv  dvru  xctjd  yicrov  rx 
\l/ciXyx , Kcti  aXXoo  yc^u  Trctpct^x- 
Vcy  ro  Xoi7rov  rx  ipetXyx,  rore  kcu 
Vj  ^ict^oyyj  rx  pvQ-y,%  itoctXiiro  tici- 
ipdXyct.  vyxiig  rdg  ri  ruv  mrpo- 
ripuv  vTroXqweig  xKU7ro^ciXXoyiV'- 
ivvoqcrcy  di  ri  , Kcit  vrct(>  icturuv 
nrpog  r tjv  rx  pyjrS  (ryyctcriav  cv ;t 
dTTOKVrjroytv.  T otctvrvjv  iv  rivet  rx 
SiuipdX/uotreg  xanAaQouiV  rvy 
$idvoictv>  ori  nrpoixTVjg  y.ajci  ro  d- 
xoXx&ov  rijg  '^aXyuotcig , ictv  rig 
iyivtro  yflci^v  Tr^o^riuovrog  rov 
Aci^lS  iripa,  rx  dytx  rxrviuyctjog 
3-i'ict  tX Xayij/ig  xct)  rirpocrS-yiiO! 
rx  xscjd  rtjv  yvucriv  yapicryarog, 
imr  d-piXzict  tuv  cieyoyJvuv  rry 

^ T / ‘ > r \ ^ \ 

nrpc(pt]Tiictv  > imyuv  rny  (yuvry » 
xai^ov  ici YeiW  rn  ^idvotot,  cdi^cttrB’ cy 
tuv  vofijuciruv  rry  yvucriv  ruv  yivo- 
ydvuv  iv  duru  rxrct-pct  rqg  Seictg 
iXXctyxptug.  Kcti  u<r7rep-  rroXXo.- 
xig  nveg  ynr  dXXijXuv  ^ict?^yo.~ 
ytiva,  it  7ro&ev  d&poct  qyrjng  rcfig 
d&Gctig  •zrporQdXoi , 7ravcrayevoi  rx 

Xoyxi 


A N A C E I 

tis  mentionem  omittere  aequum 
eft.  Quibusdam  enim  commuta- 
tionem fenfus,  aut  rei , aut  perfonae 
fignificare  creditum  eft  diapfalma^ : 
quibusdam  vero  diferimen  cantus, 
aliquando  gravius  vel  acutius  re- 
Tonantis,  Aliidicunt7Davidem  ubi 
aliquem  hymnum  compofuerit,  ali- 
quem ex  choris  cantorum  adhibuis- 
fe,  eundemque  inter  illos  modula- 
tum efte : Sicubi  vero  eidem  vifum 
fuerit,  diffindere  quafi  pTalmum-., 
partemque  reliquam  alteri  cuidam 
choro  tradere, tunc  illas  cantandi  vi- 
ces appellatas  fuifte  diapfalma^, 
paufam.  Nos  vero  ftcut  priorum 
coniecfturas  non  reiicimus,ita  inven- 
tis addere  aliquid  circa  ftgnificatio- 
nem  verbi  non  verebimur.  Igitur 
eiusmodi  aliquam  fignificationem 
diapfalmatis  five  paufae  deprehen- 
dimus, ut  procedente  ex  ordine  can- 
tu, fi  qua  nova  vaticinanti  accideret 
divini  Spiritus  illuminatio  & acces- 
fto  gratiofae  revelationis,  in  ufum 
eorum,  qui  aufcukarent  prophetiae, 
ille  inhibita  voce  tempus  dederit 
animo  Tuo,  ad  percipiendum  intelle- 
ctum cogitationum, quas  illumina- 
tio divina  in  illo  exckabaf.  Non 
fecus,  atque  folent,  qui  inter  fe  con- 
fabulantur, fi  quis  (onus  gravior  au- 
res percufterit,omiftb  fermone,  ad 
Ionum  animum  eonvertunt,otium- 
que  auribus  per  filentium  praebent, 

ad 


IN  FOLIO. 


A oyx  , •srpog  tcv  ?i%ov  tT;  hcivofx 
cvvTeivovTcci  , <r%oAtjv  ,zrcC(>t%ovhs 
tj(rv%ia,g  ri?  cwtaij,  tS  yvuvouf  tx 
y[X%  T*jv  $v\ tctyiv  , ilrct  Txretvirctyi- 
V*i?  Ttjg  'zrpoiriixisv/is  <puvijg  TareiAiv 
ctAAijActg  iicoAiyovrcy  • &tu  kcu  o 
fxiyug  Aa<oi$  v7ro(fyi)Ttvuv  tu 
urvvjfjketrit  ctTrep  rg  C pS-ctcrag  eyct- 
8s,  hejrysi  r> j yiAuVict  • xoii  ii  ti 
piiTU^v  Aiyuv  t7re$t$oi(nc6T0 , vtti- 
%uv  Tyjv  Trjg  lpv%tjg  coKOtjv  tu  ts  Viv- 

y>ct,Ti , KctXug  evtixxvTty  Kcttxd)ct~ 

ciyd^uv  to  yiAog , uv  ciu  vrAviptig 

iyivejo,  tclvtco  TorciAiv  'E<riv 

xv  to  SidipuAjua  jusTa^v  Tfjg  ipaX- 

p/bUftio >.g  yivoyevt]  xcCjd  to  d&poov 

V7rrjpiy.fj(ng , Txrpog  v7ro$o%qv  tx  (kc- 

3-ev  S7rei<rnpivcfvJvx  vo^ycCjog.  'H 

()ict\pciAyci  gViV  (hticLtncctAia,  tou 

•zs  vsvydTog,  Ttt  wuxv  Kot'la  TCci7rop- 
< n » ‘/  ~ ‘ ~ v \ ' 

js^/cy  tyytvoytvti , Trig  to  vc*i~ 
yco  txto  'zrporcxyig  > TotrvvixigTvig 
yiAuhotg  rZ3SPiK07r]xTtig.  'ivct  $1 
|M-j;  voyio-umv  oi  vroAAoi,  otiti  criu- 
7r?j  crvjyzlov  iri  gartAgAotargyct/  roy 
w po(p>jTSvovlco  Tt;v  tS  dyix  orviv- 
yctTog  ctvvayiv , txtx  %clotv  rivis 
tw  ipffiTjviav , ctvr)  tx  ha;yd?'.yci- 
Tog  to  dii  TOtg  fiicoAiiyptcttri  tov- 
T0;g  iyyecXpxcnv  • *>V  uty  <5W  ~xtx 
(AA&uyiv  , ori  vj  y\v  tx  dytx  tzviv- 
yctTog  %dpig  T&d.VT0Ti  tjv  o Ai  ip~ 
yvvivav  tcc  tyyivcyeva  BtoSriv  Tvj 
zpv%y  voyyeija.  A oyog,  x Tatcivtotz 
)jv  “ dAAd  to  ylv  i^spuvit  Ttjg  $i- 

uvoias 


l9 

ad  intelligendam  vocis  fignificatio- 
nem  j mox  vero  fedato  tumultu 
colloquium  repetunt  : Simillime 
magnus  Davides  vocem  accommo- 
dans Spiritui  fando, quaeque  didi- 
cerat, dum  cantionis  argumentum 
animo  praecipiebat,  carmine  expo- 
nit 5 & fi  quid  inter  canendum  am- 
plius percipiebat, inhibita  harmonia 
aures  advertebat  Spiritui  fando , pe- 
rite fuccinenti, ut  quibus  interea  fen- 
fibus  impletus  fuerat , illos  denuo 
explicaret.  'Eft  igitur  diapfalma  in- 
ter canendum,  atquein  ipfo  oratio- 
nis flumine  fubito  fadapaufa,  ad 
perceptionem  cogitationis  divinitus 
interpofitae.  Aut , diapfalma  eft 
dodrina  Spiritus  occulte  fuperve- 
niens  animo,  eiusque  circa  cogita- 
tionem eandem  intentioni, qua  fe- 
ries modulationis  abrumpitur.  Ne 
tamen  vulgus  autumet,  filentium  il- 
lud fignum  efte,  quod  virtus  Spiritus 
S.  vaticinantem  deftituerit  , ideo 
nonnulli  interpretum  pro  paufa 
continuationis  notam  infcribunt 
intervallis  : ut  hoc  maxime  modo 
difcamus  , fandi  quidem  Spiritus 
gratiam  nullibi  deficere  5 caeterum 
fermonem , interpretem  iliorum-., 
quae  divinitus  animo  incidunt,  ali- 
quando haefkare  : atque  alia  qui- 
dem mentis  effari  , aiia  excipere. 
Atque  donec  effatur  fenfus , qui  in- 
telledui  imprimuntur,  jordine  fuc- 
D i cedit 


16  M E M B R A MACE! 


rars  vvnd  i%irc.  Hv  &>  >/<h 
yag  ifyyogeve  rd  ivTuvroifhvTa,  tPi 

havotet  voypctja,  vrponu  <5*’  dxoAx- 
&X  j \paAftq>$t*  • e»  ^ Aw- 
rspav  ryjv  7*jgipv%>is  dxorjv  erepit  %tj- 
friVi  oAog  rqs  eit/Cpocinctig  qv>  Keojooiri- 
ydZav  to  yAXog.  'Aii  Totvvv  ry  dyiov 
‘TsyivydTog,  tccCittci^ct  tov  rijg  onus- 
wys  xcupov  i iv  civTu  ActAxvTog  o 
Aoyog  iv  hdAityp&riv  yv  • ro 
SUteipi**  rs-apd  tuv  ipy,tjviw  «- 
Woyodo~3">l  OidXpdApioc.  Oti  Oi  3~no~ 
rtfictg  g TTiTrvotag  gV/rotrtV  sVt  re 
^idxpaAud,  ivTSu&ev  dv  ng  xarfioi. 
y£v  ydp  r\ i dpxf,  rS  rpirx  xpdA yov 
%dg  oix.iidg  FvyQopug  o A<x£i$  oAc- 
®v(UTcCf s tuu  hciTrspxyiVog  A iyer 
Kvpu  ri  iirAjiS-vvSyretv  oi  & A/Sw- 
tA  Wg  5 n ip)  tu  yA<ra,  dg  7ry  rou 

ipcoAyS,  ev&axeuTo  hdxpdAya, 

$ce7rccfs  3-dppag  dvcwrAtir&iis  rri- 
TroiS-i  ku)  ■cs-dpp^uidtjrcy , r??v  g- 

StUTK  tTCOT^idV  06T7Tip  OQOOV  > J&C05 

(3od'  iyd  bcoipoviB'^  tccttiyTzrv  cocco, 
ifyyip&tlV , eri.Kvpicg  dvriAtjxpsrcit 
fu%.  Kui  Toivra  yJv  x~ug.  To  £g 
dAAfjAovtct,  edvog  $-e£  epuyviverctf. 
i^iydp  to  1 yiiv  dAAyAa,  coivog'  ro 
$g  Pd,  &tog’  A»c  x.Ai  «m  r2  ctivu- 
Tt  tov  Kvgiov  oti  ctya&ov  xpcoApiog, 
fftAAyA ovict  oti  coya&ov  xJ,‘&A yog,o 
cvyyayog  rlSrwti . ^coApicg  Ae 
>t£ti  oJ$jj  datplpet  ° oti  e y,iv  \paA- 
yjg  Aoyag  i di  poacmog,  orav  m~ 
gv3-y>vs  KuJetTgsdppgoviKXS  Aoyag 


cedit  modulatio : quoties'  autem 
fubiimius  & divinius  quid^  aurei 
mentis  circumfonat,  inhibito  cantu, 
totus  eft  in  audiendo.  Internus 
igitur  fandi  Spiritus,  illo  ipfo  (ilentii 
tempore  in  illo loquentis,fertno et- 
iam intervalla  illa  continuabat» 
Intervallum  autem  ipfi-im  interpre- 
tibus diapfalma  aut  paufa  vocatur. 
Paufam  tamen  illam  non  paufam_>, 
fed  infpirationis  divinae  intenfio- 
nem  effe , vel  inde  aliquis  intelligat. 
Initio  enim  pfalmi  tertii,  dum  do- 
medicas  calamitates  David  deplo- 
rat, inops  confilii  queritur:  Domi- 
ne ? quare  multiplicamur  oppreffo» 
'res  mei  i In  medio  autem  fere  hy- 
mni, eo  ipfo  in  loco,  quo  diaplalma 
extat  5 confirmato  animo  gloriatur, 
quali falutemfuam  oculis  cerneret: 
fopitus  fum,  exclamat  ille,atque  dor- 
mivi , & excitatus  fum , quia  Domi- 
nus opitulabitur  mihi.  Haec  ha- 
ctenus. Halleluia  autem  laus  Dei 
exponitur.  Eft  enim  hallelu  laus, 
fed  I A Deus.  Quare  pro  illo 
laudate  Dominum  , quia  pulcrum 
laudatio  5 Halleluia,  quia  pukra  res 
hymnus, Symmachus  reddit.  Ffal- 
mus  autem  & oda  differunt , quod 
hymnus  quidem  fermo  mulicus  eit, 
quatenus  modulate  ex  lege  muficae 
organo  adftrepit.  Oda  autem  vox 
eft  modulata , numero  & harmonia 
conftans , absque  confeafii  organi. 

Quar§ 


IN  FOLIO,  ?x 


rpog  to  oayavov  KpxyTcq  • v\  <$g  wdrj 
(pmn  £<riv  iyyeAyg,  d7rcch(7cy.f,vq 
tvctpy oviwg  %ufig  Tijg  crvvqXiicriMS 
tu  Gqyezvx'  60T&  tectori  tyctATrr 

qiov  Tpoynxug,  adi  opyuvov  qpyocr- 
ytvov  yxnxug  ug  vyvxg  S-eS , y 
tS  cr&>yd]og  yym  sV<  Kujatrxev}]  • 
votj&eitv  uv  xdi  ipaAyog  cii  ^iut3 
(ru>yd]cg  ts  pcif&ig  3 ul  g lg  cioZav  & ex 

> V '/  c \ ~ ..  / 

&7rooMoyevcij  • otclv  v7r o ra  Aoyov 
ypyccryJvoi , ytjStv  ixyiAtg  &.7ro\i- 
Adysy  ivToig  KtvqyMe-iv.  ^e» 

otr ct  S-iUpiag  e%eTai  ipiAtjg  suu  £ho- 
Aoyicig.  Ko.)  xrot  /uiv  o ytyccg 
QcuriXc-iog  • O $g  d$eA(pog  ctvrS 
yptiyoqtog  \potAycv  ylv  vcii  tcv 
ZyiTteov  filcv  , yvj  roig  yyivotg 
(p&oyyotg,  TgrgV*  voyyaeri  isre^tj- 
Xxyzvov  uAAd  xaS-apov  xdt  ££d- 
xyg-ov  £k  tu>v  avu&w  xdt  ypctvMV 
rov  y%oy  ct7npyalGy tvcv.  iliory 
$1,  to  TxrifiiTo  (pcuYsyevov  iv<r%vi- 
yoo-vv*jV.  Kai  (pydiv  • ct.  ebr7rep 
£k  tu>v  yxcrixod  opydyuv  yovog  o 
j%og  Ttjg  ytAat^tcig  TrpotmtTrJei  Tctig 
dxodig • civjd,  cd  tc i ytAu^ytYco 
pr/ystla,  i oiupS-pSvTctf  rc7g  (pB-oy- 
yoig'  iv  ot  ry  cpdy  to  cvvoLyQc- 
Tipov  yiveTUf  7 xai  o rS  ysA&g  pv9-> 
yoc  y noti  tu>v  pfiycLTUV  vj  dvvctytg 
o-wdi^ayoyd^  yfict  rS  ytAyg,  r,y 
dyvoiiirS-aj  ttolta  dvdyxn  , srcty 
<§W  yovuv  t&v  yxoriKuiv  e^ydyooy  jj 
f/beAufiia,  ytviTccj  • yrag  xdi  gV*  ray 
figv  dptTry  ytnmcay  g-VyGafoft* 

Os 


Quare?  quandoquidem  corporis  no» 
ftri  machina  per  fimilitudinem  au- 
dit pfalterium  , vel  organum  ex  lege 
muficae  ad  laudes  Dei  compofitum  i, 
non  temere  ipfae  etiam  corporis 
adtiones,quae  in  honorem  Dei  fu- 
fcipiuntur,per  pfalmum  intelligan- 
tur  : quando  a ratione  modulata 
quafi  &compofitij  nihil  praeter  mo- 
dum & numerum  intra  animum  de- 
(ignemus.  Per  odam  vero  , quae- 
cunque ad  nudam  contemplatio- 
nem aut  orationem  de  Deo  perti- 
nent. Sic  M.Bafilius.  Frater  au- 
tem eius  Gregorius  per  pfalmum 
vitam  noftramintelligit,nonlevibu§ 
& abie&is  five  terrenis  fonis , hoc  e(l 
cogitationibus  & intelligentiis  ob- 
ftrepentem, fed  puram  & audibilem, 
ex  copia  rerum  fublimiorum  &coe~ 
leftium  vocem  reddentem.  Odam 
autem  dicit  externi  moris  modera- 
tionem & decentiam.  Atque* 
quemadmodum  ex  organis , inquit  9 
muficis  folus  fonus  modulationis  au- 
ribus accidit, ipfa  autem  verba  fuis 
numeris  & articulis  modulando  non 
diftinguuntur  5 quod  utrumque  in 
odafit,  ut  & numerus  modulationis 
& verborum  virtus  fimul  cum  con- 
centu explicetur  j quam  utique 
ignorari  neceffe  efl , quoties  folis 
muficae  organis  cantus  peragitur  % 
Hmiiis  ratioefteorum,  quae  ad  vir- 
tute m refgruntur.  Qui  enim  ad 

fota 


membranacei 


Oj'  ylv  yoip  ty\  Q-euptiTuy  acu  itto- 
Trjiari  tw  ovtw v <pt?\oro(pi0Z  rov  v5v 
'zrpotrctvtxovlis  , ry  d7reiaa(^oytVvi 
Trpog  tov  xpciAyov,d^tjAov  Toig  ttoA- 
Xolg  Ttjv  d(>iT yjv  acCjopOScnv , iv  tco 
lOico  crvvetcioTi  tc  dyccS-ov  act\ct- 
aAtioVTtg.  O ig  $e  adi  ro  y&og  r£ 
(TvyKcZJopS-Srcq  , ovtoi  Tij  trt(>i 
tc  (pcuvcyevov  ivtrxtipxocrvvn , auQd- 
7Ttp  TW  Acyco  adi  dctij  tyytAil  i 
t y,v  rqg  ?drtg  ictvjw  ivpvB-ytav  $tj~ 
ftontvxtri.  2? lyjcLin  jyj  %v  oia  ytv 
t S xpaAyS  ro  adj<a  ciidvoiav  dy&- 
S-ov  cii*  $e  rtjg  dcfijg  to  rftcg  acu 
ro  tr&p)  ro  Qcuvoytvov  i.v<rxijy.o<rvvYi 
i^yjtjVtvZTix. {•  Ewsi  y/ty/ct&tjacti- 

ugv  ti  Wi  xbocAycg,  ori  v\  $1  cpyd- 

* ~ T . v \ j \ 

va  yatTiaa  ytAcooico'  acti  ti  uor/y 

eri  r,  $id  rS  ‘roydjog  yivoyivtj  tov 

fjU Axg  i ue]d  tw  pyjyctTW  taQwq- 
ctg,  pyjTiOV  Aoitrov  gV<  Tt  vyvog’ 
cn  jj  gVi  rdlg  V7rctpx%crtv  tjyuv  d- 
yct^dlg  civctn&zytvij  too  i £v- 
(ptiyua'  A Ivog  ^e,  yroi  cuhirig, 
tw  Bniw  S-avydrw  e Trcuvog' 
‘zs-potnvxv  iaertipiet  tripi  Tivog 
TW  crvytytpovTW  trqcTciyoysvtj 
3-ico.  ’AAA<^  tripi  txtcov  acti  dv- 
3-ig  ilprjCriTcy.  To  ytv  toi  titcl^ov 
xi(pdAcuov  iZiTccfyvkg,  ti  travjzg 
%}c~i  tu  Ad&io  oi  ipdAyoi  t (pciyiv 
cti  T piTX1^101  ipdAra^ot  diro  tov 
Ae viriaS adi  isgd]ia2  yevxg&fTpetg 
dipptjytvoi  X°$XS  T°v  T * A<*£^ ipaA- 
yov  et^/dAAoy,  y&v 

trpuTU 


folam  umbratilem  & contemplati- 
vam philofophiam  animum  appli- 
cant, quae  pfalmo  proprie  compa- 
ratur, intra  luam  confcientiam  vir- 
tutis habitum  dfbrmant , & circum- 
fcribunt,  ignotum  vulgo.  Quibus 
vero  externae  vitae  ratio  fimul  cor- 
rigitur, illi  externi  habitus  honefta- 
te,  quali  oratione  quadam  & cantu 
harmonico, vitae  interioris  fuae  ho- 
neflatem  evulgant.  Igitur  per 
pfalmum  quidem  bonum,  quodin- 
traanimum  concluditur  j per  odam 
vero  mores, illiusque,  quod  in  ocu- 
losincurrit,confonantia  demonhra- 
tur.  Poftquam  igitur  didicimus, 
quid  pfalmus  fit,  organi  fcilicet  mu- 
lici  harmonia  : itemque  quid  oda  j 
modulatiooris  verbis  accommoda- 
ta,dicendum  reftat,quid  fit  hymnus? 
Nimirum  pro  praefentibus  bonis 
dicata  Deo  laudatio.  A Ivog  autem 
feu  diveo-ig  miraculorum  divinorum 
praedicatio.  Hportvxv  vero  fuppli- 
catio  ad  Deum  direda , pro  re  ali- 
qua, ex  genere  illorum , quae  ad  uti- 
litatem referuntur.  Caeterum  de 
his poftea  dicendi  locus  erit:  nunc 
quartum  caput  excutientes  , an 
omnes  pfalmiDavidisfint?  affirma- 
mus, ter  mille  cantores, ex  familia 
Levitarum  & facerdotum , in  tres 
choros  divifos,  Davidispfalmosce- 
cinifle.  Primi. chori  praecentor 

Idithun 


I N F 

WpUTX  %0p£  ’l SiQliV  C XOpoSlfidfKCt- 

Xog  * tS  ()£  hure^x  Ai&ctv , Kdi  tS 
rptTX  ’AC-Cl(poiT.  KtKyyKOTdg 

txtxs  ol  vidi  Kop&  die<d%ovJo.  'odev 
Kdi  'zroAAxg  o Ad Q'td  \pdAuxg  sV< 
TXTCtiv  ovoydzi  itpciAM.  K di  nvsg 
ivTei&ev  KciKug  v7reXaJoOV , oti  civ~ 
tocv  eitriv  ol  xpdXyod  Aioo  t$tc  kcu 
Toi  ovoydjd  uvtocv  evTiciv  iiriypoc,- 
(pcug  t&v  ipdAyoov  ivqio-KerS-af. 
E iti  dt  zzrdvng  ci  ipdXyu , ocg  Tcig 
otKpfcxcri  ooKtt ) kcu  ry  dAyireid  rs 
AdQtd,  Mif  udyg  oe  dvry  y 'zzrpo- 
(pyrckd  XiyiTcy  > ha  eKcurog  tiq7t\ i 

Tt]V  \pv%qv  6il>6 CV,Kd)  V'7T0KXi7fiy  TOV 

Ik  ryjg  dvciyvuireoog  'zrovov. 
ycip  tidev  c &iog  -aroAAyf  tocv  dv- 
S-pco7ruv  pa&vuolepxG  ovrdg,  kcu 
‘zrpcg  ttjv  tocv  zarvevydJiKocv  dvu- 
y vocer iv  dutryepocg  tyov]dg , kcu  tov 
iKii&iV  %x  ydeocg  v7royevov\dg  ku- 
yajoV’  'zro&etvoTefiov  tov  tztovov 
'zrowerai  (dxAoyzvog , kci)  tS  Kdyct- 
T%  v7rojtyi<rS-cq  rvjv  AiarS-qa-tv  ,rqv 
tQ  y ciKd^a  Aci&dd  iKivyre  yXoctr- 
trav  r yiXudidv  cLydyijrctj  rrj  tut^o- 
(pyreici , \ Ivci  tu  pv&yu  tS  yiXag 
ipvydyocygyevoi,  yfjd  zsroXXyg  Ttjg 
•5 rpoS-vyidg  rdg  Uf>%g  cluju  civd- 
Tnyrrocyiv  vyvxg  • %toc  yd.Q  q (pv- 
crig  yyocv  'zrpcg  ra  cyryd]d , Kdi 
r cl  yiXy  oiKetocg  i%et,  ocg  kcu  zd 
vvroydQd  7roud%d  KXdv&yvpi^o- 
yiVd  xtu  Kd^dKotyi^crS-cij-  Kdi 
yvvdtKig  Wxpyyvcy  • Kdi  yvyrovoi? 

Kdi 


o l i o.  n 

Idithun  fuit,  fecundi  j£than,  ultimi 
Afaphat.  Fatigatos  hos  excipiebant 
filii  Core.  Haec  ratio  eft  , quare 
tot  pfalmos  illorum  nomine  canta- 
verit Davides , atque  quare  nonnulli 
perperam  collegerint  , illos  ipfos 
pfalmos  eosdem  autores  habere  *. 
argumento  enim efie, quod  aliquot 
pfalmi  illorum  nomine  infer iban- 
tur.  Sunt  vero  hymni  illi  omnes , 
ut  peritioribus  nec  temere  videtur, 
Davidis.  Legitur  autem  haec  vatici- 
natio in  numeros  cantus  redada,  ut: 
unusquisque  animum  .numerorum 
gratia  oble&et , & ledionis  molefli-  * 
am  cantando  fallat.  Poftquam  e- 
nimDeus  non  paucos  hominum  fe- 
gniores  & alieniores  a ledione  ro- 
rum divinarum,  nec  adeo  patientes 
laboris  circa  illa  animadvertit , ut 
iucundiorem  redderet  hanc  operam, 
& fatigationis  fubtraheret  fenfum  , 
B.  Davidis  linguam  movit , ad  mi- 
fcendam  vaticiniis  harmoniam  , ut 
numerofa  modulatione  dudi,  multa 
cum  animi  alacritate  laudes  ipfi  fa- 
cras  decantemus.  Vfque  enim  adeo 
ad  naturam  noflram  comparata  funt 
carmina,  & modulamina , ut&  pueri 
ladentes  & plorantes  cantu  fopian- 
tur,&  mulieres  nentes, & folTores, 
& viatores , & nautae  molelliam  la- 
boris cantu  folentur  : quali  anima , 
fi  modulationem  aut  cantum  audiat  j 
E quam- 


34  MEMBRANACEI 


wcti  O$Ol7rCQ0l  > itCil  Vatvlou  TCV  eZTOO'/ 
toyooy  7rcvov  'zs-cificijJM&xvTcq'  ug  ryg 
i^/vxns » g<’  f*i Aas  ctKxtrets-  xcii  u$qg, 
paov  arrco/jct,  ivzyxziv  $ vya, yzvyg  rcz 
cyAqqci  na)  e7Ti7T0V6C.  'ettzi  iv  yj  xpv- 
•Xfl  rjyuv  ohetug  g rzrpog  tSts  ro 
gitiog  ryg  repipeug  • ('va  yvj  rroavi- 
sccl  cio- pol  a,  ol  ^cttyong  zl<rctyoy]zg 
curcty]ct  dycp]^z7ru7i,Tisg  ipaAyyg 
dv-rcug  gVgre*^«rev  o Sscg’  wsz  oyx 
ro  'zs-^u.yyeo  tecti  rfiovrjv  kcii  u(pz- 
Azi&y  zlvcy  rS  dyia  rrvzvuco]og  ,Trj 
Toiavra,  ipaAAxo-y}  ipv%y  TO>%6&rg 

&dpi7r]d,yzvts.  ‘ilg yd(i sqjjfra/ ,gVgi-- 

$dv  zi&z  TOTxrvivyjciro  clyiov  c)vrcG~ 

' \ 5 r,  \ \ / 5 

yooyov  mrpog  rvjy  copzltjv  ro  yevog  <&v- 
&pU7ruv  i &&}  oM  ro  rr^o-g  v\doyvpy 
&7nppZ7rigi  tS  oQ&iS  $%  Kctjctye- 
AS) irdig  qyctg,  ro  g»  rng  ugAuciiag 
TspTrvo'/  rdlg  ^cyyociny  tyKetJzyt- 
pzv  • tvet,  tu  7rpo<r?ivft  Kcti  Ag uo  Ttjg 
t&Koyig  ro  gJ6  toov  Aoyuy  ootpzAiuov 
AoovS-cWovjoag  ^tcP^z^ayiS-u,  K edi 
xctQ-clmp  ol  (ToCpo)  rfoV  icolfjdv  tu- 
elvTij^orepco  s&coi  Txtiupci  Tuy  ccAz^yi- 
Ttjpioov  epapyduuv  TTWZM  1'lClloVTig 
rdlg  dppurxcri  K&KoriTQig  > zy- 
A tiofleo  Taura,  Troi&cri,  t^tx  yzAijog 

p.  ^ / <7  \ \ 

yjGoyyi  'srccPcopTvovreg  j 

dpzlqv  rroA^zicPv , cnoM^av  2- 
«rcoy  ,yAvKztuy  q yzAt uj^ico  z^ot^tz. 
A«a  t2t<3  rei,  tvdcycytci  tcovtcp  [AzAtj 
too v \pcoA jxS>yZ7fi'nyo^lcy‘  iva  ol  orcet^ 

«v'  ^ ^ \ r/ ..  * 

Og£  T^V  SjAiZtClV  , JJ  oAas1  Ol 

ys cogo)  75  yjS-og , tu  yzv  <>okzIv  ? y*z- 


quamcunque  moleftiam'  aut  aeru- 
mnam facilius  ferat.  Qnandoqui» 
dem  ergo  haec  voluptas  adeo  pro- 
pria eft  animo  noftro,  ne  daemones 
indu&is  cantibus  amatoriis  & mere- 
triciis omnia  pervertant , plalmos 
quafi  propugnaculum  obiecit  illis 
Deus?adeo  ut  res  illa  limul  & volu- 
ptas & utilitas  fit  a Spiritu  S„  profe- 
da , qui  in  animam  tale  aliquid  can- 
tantem celeriter  illabi  folet*  Pofi> 
quam  enim  Spiritus  S.  humanum 
genus  intradabile  vidit  hortanti  ad 
virtutem, nosque  ipfos  ftudio volu- 
ptatis redae  viae  negligentiores  5 
praecepta  virtutis  fuavitate  harmo- 
niae -quafi  condimento  aliquo  tem- 
peravit, ut  propter  gratiam  & fuavi- 
tatem  auditionis,  orationisutilkatem 
infeii  atque  imprudentes  admitta- 
mus. Perinde  atque  prudentes  me- 
dici, quando  acerba  aut  amara  me- 
dicamenta aegrotis  propinant , & 
ftomacho  laborantibus,  dulcedine 
mellis  illa  condiunt,  ut  magis  fint  ad 
palatum  : Simillime  virtutis  curri- 
culum, quod  per  fe  difficile  & impe- 
ditum eft,  amoenitas  cantus  gratum 
atque  expeditum  reddit.'  . Ideo 
enim  numeri  hymnorum  inventi 
funt,ut,  qui  pueri  funt  aetate  , aut 
omnino  rudiores, ad  habitum  virtutis 
in  fpeciem  quidem  canant , revera 
autem  animos  erudiant.  Ofapiens 
inventum  magiftri,  qui  hoc  molitur, 

ut 


I N V 

AcpctSuri  * t\ i dAq  $eia  $ e rdg  'ffi%dg 
Trouhvoovjaf.  ’ XI 7%  cr offis  e7nvoias 
ry  didaernc/.AX , opx  de  adeiv  qpag, 
na)  rd  AvcrfleAtj  pav&dveiv  pvjya- 
vospevx-  vo3‘gv  jc&i  pdAAov  evrvvrx- 

**  f ^ \ / 

r«f  raig  \l/v%ais  TcC  oidaypara' 
'Bicuovydp  pdS-qpa  xmreffine  7ra~ 
papevtiv'  to  de  pe ja  repweoog  nat 
%apilog  eicrduopevov  povip.oorepov  Trag 
raig  ipv%a7g  vjpuv  eviffiver  rj  pev 

•5  T/  , / A , <<\  ~ 

yy  'zrpoxeigos  airsa,  nab  yvevydovy 
Ttjv  ev  ro7g  ipaAps7g  peAerqv  sroix- 
p,eS~a , uv\-/)  eV/.  Te  peXffieiv  ffips 
ra  p-Jipctjct.  VE oiKe  Se  vj  hei  ty\s  ps- 
A caosag  piAoeroffia,  nas  pei^cv  ri  , tj 
xa]d  rrjv  roov  vroAAoov  Ssdvosav  vttc- 
ff-qpcttveiy.  t/  xv  sV<v  o ; if- 

r ~ „ \ 1 \ ~ 

«yo-ee  tii/o?  rw  TOJ/  -Sereni  tj^ 

fficreoog  rjp&v  hepiovrog  Aoyov  , ort 
pAnoog  rtg  e <r»  noerpos  o avirpwTrog, 
•zsravla  e%ci)v  ev  eav/ca  r<%  rx  p.eyaAx 
notrpx’  *j$e  rx  mr avios  hanc cr py- 
ris dopoviarig  eY*  y^xerffi , rzrcAvet- 
S dg  sicli  rsrotnsAcJs  na]d  nva  rdfcsv 
na)  pv&pov  rxrpos  iavjijv  ijppotrpevtj. 
Tetvrvjs  (7 e rtjg  3-ecr7re<r7as  vpvoo- 
Siag  dones  poi  neti  o peyag  A aQ)& 
ev  dnpocurei  yevopevog  elvrelv  tv  rivt 
tusv  xpaApdv • crt  aivxn  rov  3~ecv 
ds  re  ciAAdt  Svvapesg,  ai  ndf  xpei- 
vov  'sruo-otf , nat  ro  cisrpaov  (pug  * 
o re  vjAios  na)  jj  creAyvy , na)  ol  rdv 

• > / ‘ \ \ c / 

xqavuv  xgavoi  , rc  vTrepx^efj- 
Viovvbod(>.  Ei  yy  o hclnocrpog  oAog 
pxTiKri  ns  dppma  ifi , pinpos  'Se 

nlrpos 


O L 1 O.  || 

ut  eadem  opera  & canamus , &;  utilia 
difeamus.  Qua  ratione  tanto  fir- 
mius animo  noftro  imprimitur  do- 
ctrina. Violenta  enim  difciplina 
non  recipit  eflfe  diuturnam.  Quod 
autem  cum  deledatione  quadam 
obrepit , conftantius  animo  inhae- 
ret. Caufa  igitur  prima  & quati 
obvia  , quare  cum  voluptate 
pfalmos  animo  vertemus  , haec 
eft  , quod  verba  modulamur. 
Hiavero  ipfa  philofophia,quae nu- 
mero & harmonia  confiat  , maius 
quid  in  recefiu  habet, quam  pierique 
credunt.  Quid  ergo' illud  eft,  quod 
dico  ? Audivi  fapientum  quendam 
naturae  noftrae  rationem  ita  ex- 
plicantem , quali  homo  parvus  qui- 
dam mundus  fit,  omqia  intra  fe  con- 
cludens , quaecunque  univerfus 
mundus  compleditur.  Huius  au- 
tem univerfi  difpofitio  & ornatus 
quam  proxime  accedit  ad  harmoni- 
am, multis  nominibus  & modis, non 
fine  ordine  & numero  fibi  ipfi  re- 
fpondentem.  Hunc  igitur  divi- 
num concentum  etiam  magnus  Da- 
vi des  auribus  haufifle  totis  mihi  vi- 
detur, tum,  cum  pfalmo  quodam  di- 
ceret i quod  Deum  celebrent  tum 
aliae  virtutes  coeli  omnes, tum  lu- 
men fidereum  j & fol , & luna  , 8c 
coeli  coelorum,  & aqua  fupracoele- 
ftis.  Quod  fi  ergo  difpofitio  ili® 
mundi  abfolmiffima  & ornatiffima 
E i hai> 


3<$  M E M B R 

%i 'tryogo  ctv!dpti7rog,  v\  iy  ra  ‘zcctvdi 
S-euqxyevri  yxcrixyj  xct)  iv  rij  dvd^u- 
Trtvy  (putret  (pcivttrfleq.  Aeixvvcri 
Ig  TXro  xctt  4 opyctvixtj  rx  trocyct- 
rcg  f/yaev  xct  Ictcrxevsj , i vpog  e pyat- 
ptciv  yxtriKcog  (ptAoTixyq&iicra  rrct- 
gd  Tqg  (pvtreoog.  odxg  rov  rtjg 
dpTij^ictg  dvXcy  ; rrjv  rijg  vm^acog 
yovdtdct ; Ttjvciid  yXarJys  xct  i rzrci- 
<petw  secti  <gcycCjsg,  dsg  dei  yoaduv 
scct)  ts- Xystica  Kt&ctptodctv  j 'Eure) 
%V  'oocLv  TO  XCl]d  (putnv  (ptAiV  TY\  Qv- 

trei  edt  ’ dmfietx&ri  ^ xxjd  (pvtriv 

' ~ 7 t \ / / t 

t/ytv  atret  q yatrtxyj,  txtx  %ctqiv  0 
yiyctg  A ctQt$  r>j  Trre^t  rw  dpejdv 
(pifatroCptu,  rtjv  yeXaotciy  xcneyt- 

y 'T  / /-*  c \ ^ 

ygy  o;oy  7m&  [AtAiTog  tioovrjv  tw 
vipsjXdoy  sed]ct%eag  cioyyciTav.  K ctt 
yot  Saxei  <rvy£xXeueiv  St  celviyyd- 
tw  , ort  i Sei  ayytrov  ts  xctt  ex- 
rpo7rov  xoti  'zsrcipsj^sjyeyov  tuv  ev  d- 
pern  ?av\uv  elvetf  rd  tj&og  • aAA’ 

\ ‘ ' \ V.  >/  CL  1 ' * . 

syyeXeg  xott  tvpsvijryw»  yyre  erepet 
tS  ye rpa  vcrepTeivsyevoy,  pyyvvjcq 
ydp  'urdvTcng,  rn  umprettrei  rtjg  yop- 

^ \ > / / N 'l 

o^j'  to  evupyo^ov  * y*iT&.  ■sr^e?  to 
ivotVTtoV)  iv  dyel^iy  rsjg  sjSevsjg  vrro- 
yjxXdyew/  * xoutQyj  ydp>  secti  dvetv- 
Sog  yivelcq  q \Jv  1%$  rdig  rsjg  toov^g 
e yyctvyudeicrct  'zrd&etrt  ■ AsjXov 
«y  ex  tztmv  id , 'zrcag  0 rt  fiXeeret 
rsjg  yeXcpSictg  ro  cttvtyyct'  on  rsjv 
•?$&/  'ZSet&tiyctTW  t?v^o'Ad  ervy^a- 
?&vu  TreidtrQctt  * tuv  diadpcgag 

rtydtv 


A N A C E I 

harmonia  quaedam  muflcaj  homo 
autem  parvus  quidam  mundus  eft: 
utique  quae  in  univerfo  fpedatur 
harmonia,  etiam  ex  hominis  natura 
eminere  neceHeefl:.  Arguitautem 
hoc  etiam  mechanica  corporis  no- 
ftriftru&ura , ad  rationem  fun&io- 
num  per  modos  & numeros  folertis- 
fimea  natura  contexta.  Vides  ar- 
teriam veluti  tibiam  aliquam?  pa- 
latum, quafi  canonem  lyrae,  illum- 
que  ope  linguae,  & genarum  & oris , 
quafi  per  ple&rum  editam  & chor- 
das modulationem  ? Quandoqui- 
dem igitur  omne, quod  naturae  or- 
dinem fequitur,ipfi  naturae  gratum 
eft  3 muficam  autem  ad  normam 
naturae  noftrae  comparatam  efle 
iam  liquet  3 ideo  magnus  Davides 
difciplinae  virtutum  admifeuit  me- 
lodiam  j ut  quafi  aliqua  mellis  fuavi- 
tate  dogmata  fublimiora  perfunde- 
ret. Atque  mihi  quidem  hoc  fub 
involucro  innuere  videtur,  illorum, 
qui  virtutem  colunt,  non  debere 
mores  modi  & harmoniae  expertes 
efie  aut  incuriofos,  fed  harmonicos 
& quafi  numerofos : neque  usque 
ad excefium  rigidos : omninoenim 
nimia  intenfione  chordae  rumpitur 
concentus  3 neque  in  contrariam 
partem  d!fiblutos,abintemperantia 
fcilicet  voluptatis  : Muta  enim  & 
elinguis  redditur  anima,  quae  a Au- 
dio voluptatis  refolvitur.  Ex  his 

liquet, 


IN  FOLIO. 


j(*7v  iyymyevw  ex  toov  Qtoojixuv 

'zsre^d.tnw.  'o&ev  xcti  tcc  xctTop- 

&wyctlc&  T>je  tyeiag  tcIot*is  yatri- 

tojg  7rpocrycbpTvpu  tui  AaQ$  rt  t<ro- 

{jia , ori  •zrapa^pogov  Troje  xcojouXct- 

Quv  tov  A , xat  ifcesrqxcTct,  Trjg 

citctvoicig , droog  ££id<rco]o  > xd 'jeird- 

duv  t§  TrctS-xg  , wre  dvjco  ttccAiv 

•zrpog  to  xctjd  (ptitrtv  iTTcweXb-Civ 

rijv  diclvaictv.  Trfi  cie  ToovifraXiydv 

(2&Xov  • tSts  ycifi  ijr6Td.iraj  X ei- 

7r.e[cL)  • eig  Trevre  @&Xioo  eQocdioi 

eficuoxiriVi  oo<reyevecr&cti  dvrtjv  d,X- 
* ’ / » . \ \ ~ 
Xv\v  T!re\iTct,Tev%ov.  Ktto  yag  tov 

'srpuTU  ipaXyx  ye%pi  r£  Teorccoct- 

xo<rS  ydoov  iXoylravlo  /3i£Xo r d- 

7ro  $e  r5  TetrcrctficiKos-x  vrponx  eug 

tS  iQdoyqxos-x  Trpunn , ^evrepctv  * 

dnrc  $e  tS  e&fioy^xorS  bivrepzs  eoos 

ry  oy^otixo^S  oy$ox,  rptrriv  u7ro 

cie  oy^ofjxo^S  ivvctns , eug  r£  exa- 

tosS  Trey7f}n  TerdpjrjV'  ivTev&ev 

ioog  TiXxg  •&iyarbpr  exa<rov  yd(> 

■tynXycv , iv  tu  re  Agi  e%ovla,  to  iv- 

Xoyqjog  xvpmg , yevotjo,  rsA og  eivocj 

$&Xi%  eciixatcocrcov  ‘ rijg  'zreyTrjys 

yovrtg  yeqlSog  , dvr)  th  ivXoy^cg- 

xvoiog , yevoijo,  yivo^o , i^artjg  to 

Trdcrct  Trvorj  ctlvecruTOO  tov  xu(>tov. 

Ttg  cie  yj  iv  txtois  reyytxfj  rdfctg  j 

to  [mv  ‘srpurov  Tuijyd  rijg  xctxictg 

dQis-ijri  tov  dv3-pU7rov’  to  & e ciev- 

jepov  vTre^Hpwl*  wdyu  rxrov 

t£ 


37 

liquet,  quid  fibi  velit  mufices  illud 
involucrum  , quod  affectuum  mo- 
dum & temperamentum  fiiadet : 
qui  varie  afficiunt  animos, pro  difcri- 
mine  ordinum  & aetatum.  Deni- 
que de  virtutibus  muficae  huius  di- 
vinae res  ipfa  teftimonium  praebet 
Davidi , qui  delirantem  & extra  fe 
conftitutum  nadus  Saulem,  cantan- 
do usque  adeo  percuravit  illam  ae- 
gritudinem , ut  paulo  poft  nilis  ratio- 
nis , qualis  extra  morbum  erat , illi 
rediret.  Pralmorum  vero  librum, 
quod  ultimum  eft  meditationis  no- 
ftrae,  in  quinque  libros  Ebraei  ai- 
ftinguunt , unde  alia  prodit  penta- 
teuchus.  A primo  enim  ad  quadra - 
gefimum  ufque,  primum  defcripfe- 
runt  librum  : a quadragefimo  pri- 
mo ad  primum  & feptuagefimum_> , 
fecundum  : a feptuagelimo  fecun- 
do ad  odogefimum  o&avum,  ter- 
tium j ab  odogefimonono  ad  quin- 
tum ufque  & centefimum , librum 
quartum : inde  ufque  ad  finem  quin- 
tum. Vnutn  enim  quemque  hy- 
mnorum , cui  finis : benedicius  Do- 
minus, ita,ita,  finem  effe  fingulorurr» 
librorum  fanxerunt : fola  parte  quin- 
ta pro  illo  altero  ,benedidus  Domi- 
nus, ita,  ita,  habente:  omnis  ani- 
ma laudet  Dominum.  Quaeris  , 
quae  ratio  fit  huius  ordinis  ? Pri- 
mum membrum  improbitatem  de- 
mit homini : altera  pars  eundem 
E i indu- 


MEMBRANACEI 


tS  (li/QiWog zctjd  TffV 

rsjv  'zXcKbov*  to  Ttsfrov  v7rovf\izov 

» n v r / ~ ~ ’/  ^ / 

avjov  tv$  tw  ovtuv  Cyv- 

przoog’  dg  ciya&og  ydp  Qtjriv  o 
&tog  tui  'icrpatiX*  iycoSitpqiri  z[ ^ 
pdfyg  yJv  yyvjV , cn  zv  rolg  e 'wnzcu- 
eois  tc  dyciQov  dpilcytjv  vZv  y,z- 
rd  era  uyi  5 ore  Tirpog  ta  otfya 
y^rrci.  To  Tsmfcv  izzxi  zotvoy  d- 
dpivjcri  tov  clvSrpooTrQv  ztycu , dXX' 
TwSriw  <rwci7r]ii.  O ydo  oydoqzo- 
qog  'zvvcijog  ipeiXydg  imypatytiv  e- 
yzi  • 'zrpocnvyyi  ysoovrv,  dvB-pu^u 
tz$a£'  to  liTs-ip/jTfjoy  irri  rtjv  d- 
xpuoziciv  ciyzi,  ryg  ayaJocvriug-  zyy 
■Zo-do-ct  crviATrXripticrig  Ttjg  dv&podTrt- 
yqs  Q‘u\vjpictg  £<rr  rrdcrciycip  (pq<ri 
*74f\'0yj  Cvlf-Cd  T CV  jCV pio]/ • 

70V  y.\p  Or,  TO  nrforo^ycl  ’ zoupo.g 

d"Av  £<V  , acti  dvrijy  vrcipci&elvcy 

Ttjv  -uTUVcicUG-lClV  , VjV  8 3~i7og  AciCA 

rolg  KctXolg  oourvyJav  yroiya- 


inducit  fitientem  meliora, non  mi- 
nus atque  avidiffimum  cervum.». 
Tertia  pars  eredum  illum  & defpi- 
cientem  res  humanas  exhibet,  qua- 
li enim  ad  frugem  redilfet  ira  loqui- 
tur Deo:  Ego  vero,  inquit,  brutus 
aliquando  eram,  cum  in  tempora- 
riis bonum  ponebam  : nunc  vero 
tibi  adhaereo , poftquam  ad  rediora  ’ 
converfus  fum.  Quartum  mem- 
brumnon  amplius  pro-derelido ha- 
bet hominem,  fed  iam  illum  Deo 
coniungit.  Odogehmus  enim  no- 
nus pfalmos  titulum  habet : Oratio 
accommodata  Moli  , HOMINI 
DIVINO.  Quinta  vero  pars  ad 
culmen  ducit  afcenfus.  Gloriatur 
enim  ; mea  efi:  omnis  fumma  hu- 
manae felicitatis  3 ergo  , dicit , 
omnis  anima  laudet!  Dominum-». 
Elaee  quidem  obfonii  loco  : nunc 
tempus  erit, apponere  omnem  fer- 
culorum varietatem , quam  Davides 
animis  candidis  convivatorum  appa- 
ravit. 


fiog  tcu  Act£}$  7rpojrog. 

f A 'tftTrlypcUpog  zeli  0 nrpurog ipaXyAg  en,  zcii  0 dzvrzpog'  dXX'  0 yzv  diu- 
•*-  * Tioog.,  ov  dezTcy  zTriypatpyg  • oion  £z  zv  ctiviyycuri , mpi  tSxqitS  , dXX' 
dv&zz z ctXvpiyA voog  TZ^ouyoptvei.  O SzrrpuTcg  yi&izyjv  TTapcitvenv  s%£i,  Trdriv 
dv3-PM7roig  clpyoTao-ciy , zeu  ivi  rivi  upuryAvug  ■ ^nozeii  dvTog  z7riypd(p£- 
Tcy.  H yci(i  eTTiypacpq  rore  Tiirzrcy  , ot&  rtfporooTrov  u^irytvov  u7rozeiTcii° 
'orciv  ciz  dopi<rov  zii]  to  TTpocrunrov , rorz  ??  z7riypct(Q}j %dpctv  %z  e^es.*  'A&civci- 
(Tiogdi  0 rzrdvu  ci7ro(pcilv€Tcy,oTi  Trjv  dp%>}v Ttjg nrpotp^Tzicig  TcoifcdvTS  TZ^tj- 
a\iV,eVoo  dvciTtS^viV  0 AaQi$.  Aio  iv  rs-puTOig  ycizciptov  zeiXzl > tov  tcI 

Tgfci 


IN  FOLIO,  f & 

Tp(a  (pvyovuz  7u'ctp  'lafiociovg  rdyfidloc, > ra>  xd]a  th  a“U7t]fog  srreivrtjcivrct,^ 
yp&pbfi&Tiig , (pctpipaixg  neti  vopMKgg'  oi  xeu  avidas  tixorug  xXy&tiWj  kcU 
dpAQTuXoi ; Ubi  X Oitn),  A wttov  , umi  ryv  df%jv  rw  ipaX/xm.^ 

Maxdoiog  dvtjp  og  £%  'iirojigv&ti  iv  (iaXy  uordouv*  OiKc^ptot  [xgy  [xtyt ^ 4 
xctTctcntevairpidTUv  slg  vxpog  atpovjes  dv&XoySvTctg  rS>  vxpei  rag  &i[xzXisss 
vTroQdXXovjeq'  vcbvirqyo)  pbvpicCpopov  srw7ryjyvvvrzg  oXKci^a  »■  erv^Quiva- 
crciv  rdQdpzi  rdv  dyodyifxuv  tjjv  rpowiv  rrryyvvyr  a\  * xcti  gy  ry yev fiVet  t^v' 
sj  xapbia,  Tsr^utfj  xctjct^Xrj  § furet  'Graopd  rqgtpvcrevg*  dv  ecXoy  Scr  ctv  r&>  pizXXov 
«rwviV^o-^^  , ttjv  'zsrct^d  Ttjg  tyvcrt&g  A appQdya  x&tetGoXqv.  Auri  erv, «-* 
yjirpug  Tcdg  oixzieug  df>%eug  'sss^QcMVOfxlvg  t£  o-dfxcCjog  * cu xdj drdpwyz &*t 
^laCpopeti  tSiv  Xdm  dffoJeXSvrctf.  0?np  £v  BspiiXi-og  ev  tcaizv  T&XoKp 
rpcTng , xoa  h/  roofAetji-  Ida  Kctp&ch,  Tctvryv  piot  c) oxzi rtjv  ouvcipuv  e%civr^^g  rqv 
sA^y  TWipitr XfJkMV'  xdja<rx&vqv,  ro  /3p>st,%v  t£to  •zvpcsip/AwdETrucfqyeip  •zroXXct 
xcdt  iyrtyrovet, , xoCi  /Wjvpsuv  itydrw  % di  TxrovMV  yeptovTct,  wapcuv&lv  pisXXu 
'srpoicvrog  rSXoya  roig  ryg  ivtnQsJag  dyum^cdig  rrpoX&Qdv  v7n$ei£e  rc  pM- 
xdpicv  TiXog"  'ivebry  iXirich  tmv  cfaroxu-f/Avoov  dyct&£)V  dXv7rcag  ~2  /3t%  rd  dX- 
ys-tvd  vTT&fMVoofAW  O vtm  KcCi  o^onro^oig,  Tpaxuav  o$w  ^opwofxivoig  xdl 
$va-<octTW,  xaCp^st  roV  ydx&ov,  STrirq^aoy  ‘zrpor^oxq&sy  dvrdig  xajaydyiov’ 
Kcc)  ipATTopxg  TTQizi  Tfjg  SaXdcrcrrtf  xcbjctToXpioiv  , vj  iiri&vpiia,  ruv  dyooyiyMr 
Kcti  yecjpyw  xX&^Jsi  r£g  & svxg , v rv\g  i lynxapTria-g  iXTrig.  Au  %&)  o x&ivog 

tS  @tif  ^u^oPTifg , o ' ixzyt&g  (hfidrxciXog  > to  'zrvevpuz  T%g  dXq&iiag , crodpdg 
% at  ivr&xycog  rdg  [M<r&vg  sjp  'zrqo&dXzroy  iva  vTrspzvTrjdVT&g  rxg  iv  x&p<re 
'srovxg  > 74  $iajroi&  'zrpog  ti}v  UTroXavcnv  tw  dimlm  dyc&uv  iTruydyA^ci.- 
Mctxdqiog  dvqp.  yEf ‘i  piiv  70  xvpwog  xcdiTxrpdbTOdg  fXot,xa^oy  76  dXq&ivh 

dyci&ov’  t£to  $e  iftv  o&sag.  'AfM&iigfie  ccv&pa>7rot  xcCt  (piXoxo<ry>oiidyvo-* 
Svreg  duri*  tS  dya&S  rrjv  (pvcriv  , fxaxctpi^xcri  TroXXdxtg  rd  pt^evog  djZtct* 
‘zvXxtsv,  uyktav,  'srspitydyei&v  @fx'  eov  %£ev  i?tv  dya&sv  ry  iavry  (pvcni* 
£ yJvov  xet 3-oti  petlicw  $%£i  Tqv  Grpog  rd  ivavtta,  ‘3S‘6(>i7po7rtjV,  dX A’  on  pcy$$ 
dyaS-xg  ^vvutoh  rdg  Kzxjyf/Jv&g  atroreXiiv.  T tgydp  frtxcuog  $id  %pypt,cCjci  j 

Tig  crdppm  vykiciv  5 7dvctvriov ydv  xdi  vTrrjperitz  TroXXdxig  vrpog  duae- 

/ f.  1 3 \ "?  < ^ ^ A / 

TICbV  T&T60V  %K(%<7W  yWiT&M  EtTU  %V  Qt  7tQAA0l  '&£fl7rACtVC0[AWQl  TMq  0,1  (T&q- 

srt<n  y mg  xcdjd  rsy  /3/oy  ivpoSvTt&g  pxoLxuping  Kcojovofxd^xff-e,  fihtq-qci/xf/dwg 
Xpoopiivoi  Xcurdig  ovcptcttri  xai  rdig  rxrpdy puteri r <hd  r£ro  dcnrip  h jM<rcu~ 
rdry  7xn(>ioe7ry  i<T4xdg  a 7r potpqrqg , (2od‘  juaxdpiov  y.oV6V  givea  roy  dya&ov 

ficti  g-Tr^suoy ; TiXog  tS  KcCf  d^eryy  /3  '1%  tjjv  _ appyrov  nwrf  riS-i^svcg 

ppcwa,** 


40  MEMBRANACEI 

ydOdpioryTCt,  Udv  ydp  to  adjd  a-7rn$pv  aulop&nytvov , zrcog  ri  rjyy  avet-* 

®opdv  wdvTOOg  t%u ’ acii-ucnrsp  p yiv  idTpiap  wpog  Tpv  vyiudv  o ad • rpg  Os 

ysoopyidg  otraovrog  Tsrpog  to  <^yv  s<gi  7rdoda-asvvj > mu  adi  tj  rrjg  dpiTyg  ajycrig 

trpog  to  ycutagiov  yev&cr&di  tcv  auf  dvTpv  l&vTd  /3AgVg<.  T 2ro  ydp  Tardv- 

rog  t£  net  Icito  dyd&ov  vonyivn  asCpciAdiov  acu  crepas  W'i°  Te  yiv  nv  dArj^oog 

rg  adi  avpiug  ydad (>iov  p &Cid  (pvirig  AsyoiT  dv  siaoTug.  Maadpiov  ydp  tco 

ovti  to  dVToadAov  ■>  ttpog  o 'zrdvTd  d7roQ>As7ni , n T&dvrd  i(piSTdu  p ctTpe- 

7rjog  (pvtng , p do%\v\Tog  cup , p dAvirog  disfcdyuyp , Toipi  pv  nasg-iy  dAAoiu- 

crig , pg  i%  ddlsTcu  ysjdQoAp.  Toii  iv  dv&puTroig  yaad^iov , rp  yeB-s^si  rn 

cvTug  cvjog , iasivo  ttoctsi  yiyucraiTdi  rg  acu  cvoydisTcq , orno  p t£  wgrg^o- 

yzvn  (pvcng  g tu  MiTidooat  yap  acu  tyjv  tu  y.dadpin  Ts-fforr/yofiidV  Totg  cuv-* 

$-pd)7roig  0 ©g og , dvTog  uv  (pvera  yaadpiog , ad)  g giv  0 ydaapnrycg  aup7rog 

acu  tsA og  TYig  adf  dpzrPjv  TsAaoTfjrog.  AidTi  <§g  e cssrp oippTijg  tcv  dvipd 

pdvov  iaAs fdytvog  yccaaoidet , Aeyuv , ydadpiog  dvpp  ; dpu  up  tcv  ydaupi- 

cwb  rets'  5/uvce/x.ct^  d7naA&i<rs  ; ^ ysvoiTO.  Mid  yce/J  dpsTYj  avopeg  acu  yv- 

youaog.  'Eircdp  acu  p djdig  dytpoTSpag  oyoTiyog,  dtTZ  acci  0 pucr&cg  0 dv- 

rog.  Kd)  dans  Trjg  ysvscrtoog'  gVotJjcrgv  o@gcf  tov dvQ-pu)7rov, aaf  g iaovctOsx 

irroiYjTSV  dvjov  dpcrsv  aci ) 3-fjAv  iTropasv  dvrng.  "fLv  ds  p Qvcng  yici  5 rd~ 

ruv  svspyucy  cii  dvTcir  dv  <$g  re  spyov  icovi  txtuv  acu  0 yAtr&eg  0 dvrog . 

A iciti  nv  dvfyog  yvqrS- sig  c Ad&)c$  Tpv  yvvcuad  U7recnd)7n]<rsv  g oti  dpa iiv  p- 

ypcrdjo  yudg  ^<rsj g Tpg  (pvcrsug,  ia  t£  pysyoviaooTspn  rc'  oAov  ivcPsifcdtr&cn' 

ervvsadoyiad  Aoycp  Trj  tS  dvd^og  yvpyn  acii  r>)v  yvvcuad  wspiAdQcdv.  Kg- 

/pciAp  ydp  yvvcuacg  6 dvry>  * crvVdTfisTcy  c)t  ry  as(pdAy  Td  yi Avj  t£  srdyajcg, 

au)  as(puApg  Tid)) dvny ivyg  dydAAsTcy.  ’ E <gi  0 dvPjp  dp^tamspov  acu  tsAuc- 

Tspov  iv  vodiosr  ad)  $ vvdTooTepov  iv  Tzpd^sTiv  3 0 g iadv  ad)  dofcd  ®tn  v7rdp~ 

%wv , acii  astpaApv  'ezuv  i&vTQ  TovXpigcv.  Mdad^iog  nv  0 Td  ttAsWh  dfyd 

aeajyydvog , 0 tuv  dvcupcupsTUV  dyuS-dv  ysToyog.  T £rov  $g  Tzrug  ivriyvu- 

croys&d  j og  na  t7ro^ivB-^,  tyvjtriv , iv  finAy  ders^uv-  <rao7TH  to  dapGeg  tov 

Acyn’  na  sittsv  , og  n 'ztroQSvsTey,  ceAA’  og  na  i7ropsv§Y\.  o'  ydv  ydp  iv  tu 

/2) ico  Tvyy^dvdv,  n7roo  yaadpiTog  did  to  ucPyAcv  Tpg  iaQdtrzoog  • dic  adiZoAo- 

ydv  sAsys  • yrj  ydad^urtjg  dvS-puTrov  vrpo  rsAsvTpg  dvTn’  d M <rvy>7rAtipu- 

cdg  Td  z7riZdAAov\d,  acii  dvdvrtpppTu  tsAu  rpv  iupv  acildaAeitrdg , nTog 

rfa  dcdf  dAiig  ydadpilsrcy.  Aiari  nv  ydadpiot  oi  Tsrcpsvdysvot  iv  vdyu  av~ 

pia  : n ydp  Tng  VToptv&sVTdg  iasi , dAAd  rng  iwnropsvoydvng  ydadpigng  0 
5 , 1 ' A ’ 7 < \ . n ' ’ 9'  » > ~ ~>r  \ > 5.  ov 

Aoyog  ji^sTey,  Oti  01  to  dyd&ov  spyd^oysvu  sv  avru  rwspyu  to  d7rodsa\oV 


IN  FOLIO, 


41 


zyxci.  Oi  to  KdKov  OzvyovTgg , St  , efitv  k«;  divlspov  UxA\ ima' 

rtjv  dpapTtav  ircuvgToi.  'Ex,  di  Tfjg  tov  Aoyx  duoAx^dug , ku)  ipyov  rjpuv 
urropov  d'n(potvei,  dictri  £%i  tov  xctjopSSvru  Ttjv  d^Tfjv  (jaxa^Qx,  dAAct 

TOV  pOfj  7r£7T3tf)'J>0TClj  TtjV  CtfJUpTlUV  &TCd  ycl^  KCLl  VTTTTOg  iCCOl  jdxg  fCOOl  AiS~os 

fj.coKcLpitrSntTilty.  TLoiov  ydp  dtpv%ov  xcti  aAoyov,  Sa  W>/  iv  oeda  ductora- 
Aw/.  MiKgsv  p>Xv  xv  dvct/jLitvcig,  ivpijceig  to  tufjco.  ’e erdyci  yd/f  cAolGiS' 

dAA'  fj  iv  r&yoyM  Kvpix  to  B~iAfjfJct  dvr&,  tudi  iv  rea  vojju  dvrS  fjgAtTfjcei. 
■&da  <di  vopjx  pt£A?.T}j  lg  tov  A oytfcov  yJvcv  ttittIh.  "Htuug  <5e  xdfoitvo  Aeys - 
yev  , oTi  dp%tj  Tsrpog  Tfjv  dvdAtjij/tV  toov  xooA&v  , J/  dvu^oo^ycig  tmv  xajwv, 
‘‘e&xAivov  ydp  0fjc.iv  dvro  .xukSxu)  zroiricov  dycc&ov.  :Eo0dg  £v  xcu  ivTt%- 
voog  sicdyooy  vrpeg  dpiTvy , Tfjv  dvuydpfjctv  Tjjg  xooxiag  dpyjyjv  £7roifjcctlo  rtjg 
d^iTyjg.  Ei  ydp  iv&vg  'zrpoi&aAs  coi  rd  tsA&ko  * dTrdxvticu  g .dv  1 Trpog  tkV 
iyyet^Tiv.  Nr)y  jdig  ivAtj7r]oTi()oig  Tcposd-i^ei , iveo  xddjjroAudjcyig  tu>V 
etpe^/f  dg  ydp  Iti  Tfjg  KAiycucog  Ts^drvj  dvdZucig  tj  Ttjgydjg  dvciyof^ag,  Stcps 
ivri  Tfjg  Kctjd  3sov  woAiTeujg  dpydj  -st  poK07ry,g  0 XaPl<rfJog  t£  h.ukS.  ' 'oAoog 
<di  TffdtTcL  dpyiu  acti  Tfjg  Tvyxcijg  Tsr^d^ioog  i<?iv  ivy.eopzTZpct.  Oiov  £ (pov&>- 
( reig  ■>  £ y.oiyivcxg,  £ xAeipeig.  'Apy/ccg  rxruy  zxcitov  xcu  dxtVfjcicig  aiirou* 
To^i  dyot.7rr:Teig  j cv  tzAvjtIov  crx  oog  csctvjov , to  'srooAtjcov  cx  to i v7rdpyovjdv 
kji  %og  vrlop^dig , ivepy/iyctld  i<giv , d&AtjTciig  zs-pi7rofjoL , '^vyijg  fjcd;j  ViccviKfjg 
cdicy&vct  Krqog  KctTopS-ucriv.  oogs  .3'covfjrjcrov  t>jv  .(ro^icov  t£  pjid  tuv  ivXy^io- 
Tiffooy  ivdyovjcg  fjfidg  Tzrpog  r.djv  TiAeturiv,  'Eoret^  ydp,  dg  sd^tfjajf,  d(f%fj  t£ 
xoof  djfilfjv  fida  eV<  to  Tfjg  fcctfctctg  idjog  ytV£<rS-cq , tdictTXTO  <0  ylyag  AaQ<d, 
HTctyuyiKfjv  tivcl  vrpog  T-djv  Kct&copdv  'zroAiTetct.v  vQyjyqrw  iv  TOig  ipaA/JoTg 
Tzrotxyivog , xx,  d7ro  Tfjg  TiAeiorsjTog  tuv  tv  tSo  fJoOKco^icrfjd  S-woxyzvwv  tou 
Aoyx  dpy^\si\‘  Ov  ydp  ilmviv  Trporroig yccxcopi^ov  aveu,  tov  iv  'zrciTt  xcctsvo- 
(dxysvov  tov  dyoLooydvov  too  fcvAa  too  di^didoigfJddToov  ippi/^ayjvcp  • tov  dei- 
S-ctAtj  iv  TOig  dyaJdoig  /jiVovTct,  tov  iv  Tolg  xcoB-fjKxm  ypdvotg  tov  Koop7rov t£ 
/3 dx  hi7TO[Jtvov  * dAA’  dpy/jv  ijaxd.ptTu£  ty\v  d-rroTcieny  t£  xctxQ  i7roivi<Tct,TQ. 
Aeifcvvg  oog  £k  ivcdiygTcq  ocAAug  dyaddov  yevea&ccf  Tivd,zrp>)v  d7rexcdvcrci,cr@oy 
Tfjg  fULfdag  tov  pv7rov.  Evret^fj  (d e dtriQeict  xvqiag  A iyzTouj-,  fj  dg  3-eov  drjctflia, 
>jrj  yivoTJo  $e£a<r3-cq  y,adg  e|  dviTidog  dy^piSoAicov  Trep)  r£  &e£.  T Sto 

ydp  eV*  to  TxroffivB-fjvcq  iv  (ZxAv,  drtQdv , idv  c-i7npg  iv  t\ ] koo^icctx'  doco  t<?i 
8-gog  xvQipvw  tu  TxrdvTA  3 dpoo  iTi  &£ og  cixovoijuvTd xet3-£KUT0V ; dou  y, picte : 

•?  5 ’ > \ Jv  n~  ’ /A  > r>  5 57 

apa  a,VTU7rooocig  3 suv  tuvtco  diavoijij-yg , £7ro££vi?tjg  zv  /3xAyj  ac£Qoov. 

Kooi  iv  o$co  d(jctpTc*>Auv  Sk  U*l>  *0 $og  0 /3 iog  efyToq'  $id  rtjv  Tcpog  to 

F - rgA  cq 


42  MEMBRANACEI 

reXog  ixa^x  tmv  yewyS-evruv  l/retfyv.  ''sievep  yd p ol  h rdiig  TzrXoiotg  %a~ 
Bevdovreg  id^uroyatug  v7ro  rx^rvevfxajsg  £7) Xiyevag  dyovjcq , kuv  dvrdt  yij 
ttXurS-dvuvIocf  y dXX’  o dgopiog  dv]dg  -zrpcg  to  rlXog  ivetyti*  drca  xai  yiyMg  t£ 
xpovx  Tr,g  lyy^g  ryxw  Tvagcippeovrog  oicv  nVi  Kiyr,eoi  crvve%ei  xcti  dndv^cp,  7pcg 
to  olxeiov  tKct^og  TuSflUg , rcp  XcLvBdvoyn  dpoyM  ryjg  (jcdrjg  '/jfAay  xcoTe^etye- 
f/.iSra.  Aid  t£t c Trcimg  ieyXv  iv  odw.  Kai  drc*)  d'dv  xd,Qoig  rijg  od£  rrjv 
bvciav  cdoireopog  itpSTijxag  tm  @tco  txtco,  Tardyra  t* raplpxy,  77 arra,  xe£l- 
®7riv  <7%  ymTcq-  uot$  eyn  tvjs  cox  cifyct  riva,  ^zcl^citos , yMpov  erepq)fri]f9 
sita  77 & pedpooyeg,  ToiSrog  o fdiog,  zsre  reo  rep7vd  yoviyOoiiTs  rd  Xv7ypd 
diapySl  x&ilfjyevog  • o7tp  ydp  eV;  ~dv  ijdlm,  rSro  xcci  gV'<  rdv  A V7fjpdv  xe~ 
xjr/Tcif.  H'  odog  £x  e ai  <ry,  dXXi  dd  e rd  Tssa^dyra  ed.  ’E7ri  toov  odevovray 
tyi£  re  o Tffpurog  to  iyyog  exivere,  xcdi  ivBvg  o yef  dv)ov  rrjv  fddesv  rjviyx, es 
xctt  yef  exeivov  c i(pe7C[MVog.  Txsnoi  de  xoii  rei  r£  Qiz  ei  uij  77000007X1^ 

_ / \ ~ \ 5 > \ V ’/.  V #n,  , ^ 

trici.  S qyepov  rqv  yr,v  ev  eyeoopyyjecig , xou  avgiov  aXXog'  xai  yej  ex&ivov 
irepog . H'  oixict,  t£  deivog  iXeytlo'  ena  yermo/xurS-yj  Terpog  erepov.  ‘Api 
ociis  Yifaw  c fiiog , kKXore  ciAAo'/  yelaAa/xQdv&oy , kcu  tx rctyrag  e%cov  cik~ 
XrjAoig  e(p67royevxg  j yaxd^iog  £v,  og  eVt  Trjg  odS  xat  t£  /3/y  ruv  dyapia- 
ydy  £k  e<?if.  To  de  xx  erv  rt  eV<y  j eri  eV;  ~ijg  Terquttis  yAixiag  ovreg  oicLy- 
B- eod70i , sre  ev  xaxico  etrysv,  xre  tv  cipeiy"  dve^id exlog  ydp  rt  y.AiyJa  T*\g 
sfest)?  exetrepag  ° zTrewctv  de  o Aoyog  fjpiouy  <rv[A7rA*}pvi?y , rore  7)  rqv  rqg  ku~ 
scio ig  odw  aipiiy-zBa , dici  re  to  Xtiov  xai  yjdv  o dijyd  d,7ciT^?Sj  datuovi  Trovq- 
poo  dxoXisBr,7ctvJig , Trpog  rijv  doruAetav  di  ydovqg  rzg  encujy^g  v7ro<rvcou,e~ 

’*  5\\  n.  j ^,3  - / a -\  ~ -5  \ , / t *\  ■?  1 r 

vcp‘  rj  T'/jV  Tyg  oopeTyg  ezAeyofJtenci , xow  Tpa^eico  ip  xai  covavTqg,  v7ro  coyye- 
Ay  ciyctBx,  dici  tum  eoriTTovcov  ryjg  dgertjg  nrpog  to  /aaxdpiov  reXog  dycuevou 
Maxdpiog  roivvv,  o /uy  TsepiT parreis  ix  "W  rtjg  ijdovijg  detecte pndruv  77pog  rqV 
tdnodATieov'  dXXd  di  vTrcpiovtjg  Tfjv  eXtmda,  rr-g  trooTqptag  d7rsxde%dfAevos'  xcii 
gy  r^  ixXoyij.  tS>v  odw  ixcire^ocv  fid  tTF&dg  rrjg  odz  rtjg  dyxev\g  e7ri  rd ysi^oyct, 
K oii  gV:  tuo&edpay  Xoipiow  ix  ixdBrsev.  Apa  rdvjag  Aeyei  tus  xet~ 
B lopas,  ecp’  uv  dvcVTrdvoy.ev  ifxeov  rd  edy^aja  j xd)  rtg  tj  d^l  jrvhx  7rpcs 
dynprictv  yerdidoeig,  oTTe  r?jv  vtto  t£  dyaproo AS  TTpoxeita XyjSpBd crevj  y.a~ 
BldpoCJ  dg  /3XaQe^d.y  d,7ro(pzvyttV,  ’H  redyrorg  xa&edpct,  A eyejdf,  v\  idpaicc 
xcii  [.Jbovifxog  iv  ry  xpieH  rtjs'  xcixiag  diarpi&yj ; o (puAct d}eov  qp/iv*  dion  td dpn~ 
AoTrimg  nrpoediarpi^oiv  redig  dyapricug , t^ty  nvd  dvexiyyfjov  reug  ipvyaig 
iy,7oiii.  UctXouuBev  ydp  vrd.Bog  ipvyijg , kcu  xcoxS  (M?\eTv\  %poy&  (dddoufo** 
Blirsin  dwiajog  ifty?  jj  xai  dyimog  TrayleXdg,  msv  dv  d^ov,  yij 


IN  FOLIO.  4? 

'Z2TS o ordipd r&of  rS  XdxS‘  fiivngog  <5s  'ZtrAisV  iv&vg  [Mrd  rvjv  'zrgT^&v  arrrip 
io&cAa  -zrAyyqv  d7ro(pvyCiv.  Ei  rswy  iv&voi;<rdg  riva  (pqtriv  eAoyog  xaQiopdv, 
ori  thv  Oidpxrj  tS  xdxS  ■zrporiSpiav,  i fcirao-ov  uoi  Xoittqv  rivdg  dvopcdtri  rag 

/ ' \^s\\  \c  \ »v  ^\  \ > <N  N < *■  “•  A ' X 

Aoi  pix  g.  fydcri  o tj  rcv  Xoipiov  oi  vszpi  raurd  oavoi,  evetoav  evog  avo  f>M7r%  sf 
%\rprxq  cl-p/yrcq,  xa]d  fodhriy  zrr)  rs-J.vjdg  rxg  iyy&vrag  <)idvlpiz<rbcu.  $u- 
criv  yap  tlvcq  rrjg  Xoiydoxg  voirx  roidvrt]V , ro  dXAtjAav  rrravrag  dvcnripi- 
'zrActrS-oci  rijg  dppug-ldg.  ToiSroi  3z  eltrt  xai  oi  i^yarcij  r*jg  dvoyidg.  AAAcgr' 
yap  aX?\cp  Tijg  vocrx  pi{\ ah^ovreg  , <ruvvocrx<riv  dX.XqXeig  xcti  (rrjVdTroXXvvjcy. 
’AAAct  <rv  pitj  xaS-itryg  ztti  xa&iopag  A ciy.dv , oirmg  rtjg  xdxidg  djvaor A«- 
<r&tVTzg  Kdt  i repas  z(pzXxofja{  nrpog  rrjv  yJyycnv  • y pqpidrtv  dvavrst&ovjzg  > 
fj  TUKa§-'  ictvjyg  v7rodiziy  piari.  'lya  dvaxeCpaXasoccrdpii^ard  Aex&zvjat 
rola  v\y7iv  o A aQi$  TarpotQdAzlo  rd  (pvAaxrjg  ajria , piri  vtropiv&rivcn  zv  /3xXri  a<re- 
Quv,  uy  q-ijvai  sv  o$co  dyafjuXuv,  pitj  xaB-eQrjva]  eV)  xa&zopav  Mipiw.  Ovx 
dtrAeog  <lz  rsrpdrov  o$2’  lira  ‘fdrzag  ‘ eira  xa&zppag  ipivy/amuev , aXXa 
rrj  Qu/tm  'zrpaypidrcov  i7ropiivog  , rtjv  ra^tv  rdig  ilpsjpiivoig  itti&w  fixXzvo- 
ai&a  ydp  ro  vrbbrzpov'  zha  Wd/aiv  ro  QxX ivpict'  tiro,  rdig  fiisAzvd-zicriv 

, ‘i  » / \ -5  \ \ & a~  \ < 't,'?  . $•' 

ivanropiivopiiv.  Maxapiov  piiv  av,  ro  yvj  dtavoqirtivcq  ro  T&ovqoov.  P i^a  a s 
tSiv  $id  rS  trdfjdjos  zvipyetdv,  ro  iv  rjj  xap¥ia  (ZxAivpia’  e i $z  xa/d  o-vvaa- 
irdyyjv  rS  sx&pS  iciofcoo  ry  iLvyzl  {ZxAivyalsc  dn&eiag,  piv;  <rys  eVi  rijg  d- 
piaprtag'  ii  <5e  xai  rxro  oriTrov&ag , pivj  ivdpvv&ys  rd  xdxd. 

Lxxxii. 


Ledionarium  ecclefiae  Graecae,  quod  Fridericum  fapientem  ex 
oriente  attuiiffe  perhibent. 

Struvius  introdu&ionis  ad  ufum  bibliothecarum  p.  14.  codicem  anti- 
quiflimum, auroque  varie  diflindlum  vocat.  Mentionem  eius  & Ten- 
zelius  cum  faepe  alias, tum  praefatione  feledarum  exercitationum  fecit» 
quo  poftremo  loco  (pem  fecit  editionis.  Integrum  ivayyiAidpiw 
Graecum  MS.  inquit,  in  bibliotheca  SereniJJtmi  Principis  Gothani  na  cius 
fum , idque  cum  MSto  Auguflano , Mabillonio , Hottingero  aliisque  eruditis 
laudato  contuli. — Totum  tiaque  evangeliarium  y fi  Deus  vires , & biblio- 
pola aliquis  fimtus  fupp  e ditaverit,  evulgabo.  Codex  feriptus  efl:  magno 
ftudio  , atque  evangeliftarum  imagines  continet  lingulis  evangeliis 
praemilTas,  quales  Nelfelius  aeri  incidendas  curavit.  Accentus  ali- 
quando minus  rede  politos  fateor.  Sed  neque  orthographica  menda 
prorlus  abfunt.  In  ledionibus  feftorum  totius  anni  accuratillimus  effc 
hiemanuferiptus ; fed  nomina  dierum  dominicarum  non  conveniunt 

£ i penitus 


44 


MEMBRANACEI 

penitus  cum  illis,  quae  Allatius  de  hebdomadibus  Graecorum  C0U475. 
iqq.  commemorat.  Nos  feriemledionum  & dierum  dominicalium 
ex  codicis  initio  adfcribemus,-  ut  conferre  poflint  viri  dodi  cum  ordine 
Allatiano  & manufcriptis  aliis.  Praeterea  Ipeciminis  loco  fefta  Odo- 
bris  recenfebimus ,,  unde  proclive  eft  iudicatu>  magnam  effefeftorurro 
multitudinem  in  ecclefiis  orientis.- 

Tituli  lettionum  ab  initio - codicis  per  aliquot  paginas* 


Tg  txytu  zdi  ygydhri  xvfJiuxn  TX7rd~- 
VX*  >•  ivayygAiov  ix  tS  xaf  'lueiv* 
vyv« 

T g £ t2  'ZzroKrxo t’* 

Tg  p rqs  didxivyjtriux* 

Tg  2 Tvjs  c)ictKiV?ic-itAX. 

Tg.  E-T%  ciictKivyjcriuzi*- 
T%7ru(!cc<rx,ivy  tyis  chayjvyirtfxx'* 
Tu  'Lcl^cItu)  Ttj$ $taxtvtjcriyx* 

rS  Av7 md&x®- 
■ Tg  B B i&tiopdfiog* 

Tg  p Ttjs  J3  e£$oy,d$og* 

Tg  T.  Trjg  i^oyd^og* 

Tg  ^ r>jg  B z^oydcicg. 

T?  7rccpcicrxgvyi,  t??  B £&c)oud-’ 

' U- 

Tu  'EuQ&dru  rg£  jg 
$og~« 

Kv/Jldxq  B d7ro  tx  Tldr^U* 

*Eu3-&iVov  jg  dvag-dcriyoy.. 

^ f— < **  c/®  ^ t ^ 

T g b 7g?  jp  eb ao/xexoog* 

**  tra<  r-^  c/C  ^N  ^ ^ 

Tg  f Tg?  jp  gb ooyuoog. 

Tg  X Tg?  iQoyd^og. 

Tg  TVUgairxevyi  Tg?  ]p  gQ^cucl* 
$og. 

Tu  SaC^dru  r^g  ^ e £$ojud$og. 


KoQidxvi  TiTaqjyir 

Tvr  g rg?  X.  z^oudhg.^ 

Tg  P Tg?  2 i£$oy>uciog* 

Tg  2 Tg?  y,6<ro7nvTtixo<gqS. 

T g 0"  Tg?  2-  i^ooyjjog.- 
_ Tg  TzapciG-Kivri  tjj?‘  2. 

$<%.• 

Tu  TdQQcircd-  T*jg'  21 

&>?.• 

Kvfjictixyj;  7 z-efAif)#.- 

Tg  B,  rgf  -ar/p^g?  i^ofxd^og,. 
Tg  0 Tg?  •arlfMrlrig  iQ^oycdog. 
* Tg  2 Tg?'  0 z&Sofxdlog' 

T r,7ra,f/oi;<rxevyTqg  ’&i£$ofA<t$og. 
Trj  TVapcco-Mvri  Tg?  '5reU7rrjrlg  i- 
Qieyciclog* 

"Etg  tu  eynaiviu  tx  vux* 
Kvgiaxy  gxjif.- 

Tg  B Tg?  ^ tQdoydJog. 

Tg  f7  7g?  ]§>  iQ^oy-ddog.  EuGm- 
yov  Tg?  oxf/dasUg* 

Tg  2 T*?s  S iTSoud^og.  Etg  rgV 
uyd?K'/j\pty  ta&nvov  d- 
vcig-da~iyov  tuG&vcv  p • si? 
rgV  XetTxpytccv , tooSetvov  § 

e»  t2  ««74  ^xxdv. 


IN  F 

Ty  'zrctpetinauy  ryg  § iQdoudUog*- 

TaQQalov  edjov, 

Kvgic&ay  i&doyy. 

Ty  B Tyg  Z i^oycn^og.- 

Ty  f1  ryg  g iQciopidciog.- 

Ty  A.  rfc  Z i£$o/ju$og.- 

Ty  ‘j?  rjjf  ^ iQaoydhg. 

Ty 'zragairaevp  Tyg  Z iZcioixalog., 

TucraQ^drcp  Tyg  vr tvryaoryg* 

%vpcctdyf  ryg  'srevTyfKGfqg. 

Ty  b tS  'dyin^FV&vpndjog»- 

TnX  ryg  vireYTyaeryg. 

• * „ 

Ty  Tyg  •zrinriKO?rlg. 

Ty "ST  apacfaivy  rrjg  '^‘iVfyao^yg'- 
Tg  e t%'  £t  i&cto^dhg* 

teJlaQclohru  CiM  ordine  leBio* 

num. 

Myvi  aajuZpiu  ~a  ta  dyia  dvroroXtf 
dvcnvict*  tyrei  avpiaay  ~K  r2  X%acL. 

Myvi  rui  dvjco  {tg  *^tz  dyin  av7T  pici- 
va>  £ijW  <r€7f)zfaQpico  eig  fyv  X}. 

Myviru'  dvTu  F,eigrcvdyiov  kpo~- 
fadpTv^a  dicvvcrm. 

Myvi  tu  dvjco  g1  eigrov  dyiovltpo- 
&eov,djyret  r&rley&ptweig  ryv  a* 
MuvV  t&?  «ty7<S  S £<V  TcV  dyiov  @U~- 
f/jdv  tov  ct7r c^qAsv  j iigrov  opSpav  djiret 
tu&eivov  X • ryv  Xetra^yiav  Q ;V«- 

av^iaay  Txdvii7rd<r%ct. 

Myn  tu  dvjco  J?  tiglxg  dyixg  pndp- 


O L I o:  41 

ry/w  crepyiov  adi  /3da%ov  Zyrtf  eri* 
crnyQpico  s ig  K- 

M^y;'  r&  dvru  h £<ff  tjjv  65"<«tv  "srs- 
Aayictv. 

Myvi  tu, i dvjco  0 s/V  rcy  ctyiflV  iatts- 
<fcAcK  5I«txcs)£av  avqiaay  A rou 
Xnad. 

Mtjv)rddv)co  X tcov  ayicov  [Aeifju- 
P&V,  ioXciycTria  a di  ivK&pni&g  rtans 
adjd  pndpaov-- 

Myvi  tu  dvjco  {"a.  t&v  dyicov  ycio~ 
tvfcoy  dperaam  nat  vedjctpix  •'  ia  tov 
addo,  pacor  & di ov,- 

Myvi  tco  dvjco  i b tuv  dyicov  paap- 
Tupcov  VFpoQ&yTctfdxx  adi  dveipex  ia 
tS  adj.cn  icodv.  £r,ref  ivayyiXiov'  tu i/ 
dyicov  wa$ed,  d7ro  tuv  pateteov'.- 

MyVi  tco  dvjco  fX  ruY  dyicov  yaprv^ 
p>uV  ac&pir#  ads.  'u&cwrvAx  • ia  t naenia 

ycOT^diOVo- 

Myviru)dv]u)  itg  rijv  dvjijv  Tuvctyi- 
covyceptvjjcov,  v ct^cCpi a,  ytpSacriz^  (>q-- 
Tcitrin  adi  aiXcria  idrjTca  tra^Qdjov  f5 

tS  Icodwn-- 

Myv)'  tco  dvjco  \§  tS  aym  yaprvpog 
Aoyyivx,  tS  iadjovrdpxn,  fyret  ivety-- 
ytXiov  §■  rcov  dyicov  ttcl&coV'- 

Myvi  tui  dvjco  dyizcr&potyyTn 

cirii,-  ia  rS  adjd  A aadv.- 

Myvi  tu  dvjco  tlg  ryv  HX  rS  dyas 
d7rcj<TcXn  adi  ivayyiXi^S  Xgad,  ia 
Tnadja  A aadv.- 

Myvi  tco  dvjco  {qtS  TrpotyyTX  toyX 
fyret  <ri7fjtyQ>piu 

f j M- 


4$  M EMBR 

M tjvi  n”  uvja>  jl  tS  dyty  dprzydy, 

* l/jT&i  (re7r]&f/&(iicd  j£, 

■ . Mt]v)  tu  civToo  £2\  7$  ocri*  ttu re- 
fog  qpaw  lAci^iy  0 ix  rS  Kctjd  Ayady, 
MtiviT&dvrajg, B Txdyiy  utto^L 
Ay  dQ^aiy  :?J}Tei  iudyyy  zlg  f , 

Mnn  Tudvju  jzr'  eig  ryg  dyfyg  % 
g&udug  tyrei  criifliy&fHoo  H • 

MyjnTudvjaiKA  rS  dyiy  dpQzpaly 
WjI  Tuvcrvy  dvrai , (dj r«  (rd&Qajov 
tS  Ayxd. 

M r/Vi  id  dv}d  jg£  rm  dyioov  votu- 
giuv  yclpxy  K'JA  ft&gjvqiy , sk  ryad]d 
Ayady, 

Myv)  Tu>  dvju  KS  T$  dyUy^yd- 


ANACEI 

Acy.cifjv^og  A yyrjpiy  ia  Vy  ad]d  /mr- 
Sradov. 

M^Tudvju  fgg  tS  dyiy  ydprv- 
{>og  VZTOpog,  L9j~ei  (r^QQujgy  r cItto  ry 
Tso.cryci. 

MvjVi  t aj  avju  fTf-f  r&!y  ciyluv  dv-cip*, 
yvpy,aocr  yy  acti  ()  c.ptictyy  rdy  puyc/AOuV 

ra&Gdlov  g ~S  Ay*«. 
r&J  «yrai  |^t  ry  cV/y  dQpuydy 
'Qrrst  ’luvvxctpicd  j . 

Mqvi  tu  dviui  4 ry  dyty  avpiAAy 
‘Zra,Tpidp%y  Tei  (re7J-%uC,ota  ~f. 

MqviTCp  dvld  j\4  tuv  dyiuv  yctf>~ 
rvpuv  fyyoQty  a&i  QjvoQiug  <^r«  ok]u~ 
Qpicpi, 


CAPVT  SECVNDVM. 

Chartacei  eadem  magnitudine . 

I. 

Biblia  antiqui  foederis  Latine. 

II. 

Biblia  anno  c i d c c g c"l  x i i.  fcripta  Latine. 

III. 

Chronicon  univerfale  rhythmis  Germanicis  'ufque  ad  annutu, 
co  c x c v 1.  Liber  fer iptus  eft  anno  c 1 d c c c x c v 1 1 1.  Inci pit  a crea- 
tionis hiftoria.  r 


IV. 

Expolitio  fuper  genefincum  textu,  figuris  & tabulis  genealoeicis  hi- 

ftoriam  veteris  teftamentiilluftrantibusT  * 0 8 1 

* 

V. 

Michaelis  de  Bononia, ordinis  beatae  Mariae  de  monte  CarmeIo,ex- 
pofitio'pfalmorum.§  xv,  priorum»  " ~ ' 


VI.  Ex- 


I 


47 


IN  FOLIO. 

VI. 

Expolitio  pfaltni  c x 1 1 x.  Hunc  librum  Petrus  de  V” 'denheym  legavis 
sccleliaeMoguntinenli. 

VII/ 

Expolitio  fuper  pfakerium. 

IIX. 

Auguftinus  deAnkona  fuper  Matthaeum* 

IX. ' 

Idem  fuper  eundem  evangeliftam, 

X. 

Expolitio  fuper  loannem  evangeliftaind 

XI. 

Expolitio  epiftolamm  canonicarum  apokolkoftffflj* 

XII. 

Scripta  fuper  apocalypfin  &una  quaefiio  : Vtram  omnes  libri  no» 
Urae  bibliae,&  praecipue  tales  quoad  omnes  alfignificadones  ftias  in 
fenfu  literali,  fint  divini, feu  divina  revelatione  confcripti,item  fuper 
capitulo  II.  Iohelis,  item  alia  varia  ibidem , item  tradatulus  de  lege  Sar» 
racenorum  defkuenda  f & fententiarum  fuarum  fkultitia  confutan» 
da-j. 

Compacturae  inlcriptum  eft : Legatio  magifiri  Io  annis  de  Lutra , facrae 
fcripturae  licentiati  .praedicatoris  hujus  ecclejiae.  Orate  pro  eo.  Folio 
primo  ha?c  inveniuntur  a manu  diligentiffimi  cuftodis  bibliotheca© 
Moguntinenfis ; Ifie  liber  pertinet  ad  librariam  fancL  Martini  eulefiM 
Moguntinenfis.M. Syndicus  sst.  anno 

XI IL 

Fericopae  evangelkae lingulis  diebus  dominicis  explicari  folitae  lin- 
gua Germanica  hoc  titulo  : Dis  fnt  alie  euangelia mk dcnglofen durch 
dasgmtze  ior>  vjf  den  Pnd  den paf[wny  vjf  den  Karfritag , T md  gmtzelich 
gemmen  z>s  der  heittgen gefebrifft . Sequitur:  Dtfen paffon  den  fihri- 
bent  dte  IV.  e^angehften  vff  den  Karfritag.  Fine  huius  centonis  fe- 
pulturae  Chriftidefcriptio  ita  orditur:  Do  es  dem  obende  nohte  ,do  kanz 
ein  rrcbe  edchnanfer  hundert  r it  ter  hatte  vnder  ime.  Der  lopas  von  Ar -■ 
mathia  Pndhies  lofepkr 


XIV.  Fo, 


48  CHARTACEI 

XIV. 

■Poftillae  Iordani  fuper  evangelia  dominicalia. 

XV. 

Homiliae  Germanicae  totius  anni  diebus  dominicis  accommodatae. 
In  fine  extat : Explic itanto  Domini  ,c  i o c c c c.  fi  tertio.  In  fefto Sy~ 
mom  fi  Indae  e (i finit  ut  fi  Ubannes  Emfifcripfit, 

XVI, 

Directorium  fuper  bib]iam_,. 

XVII. 

Tranatus  venerabilis  Bedae  presbyteri  iaTobiam  fcrip.tus  1488* 
Haymonis  expolitio  fuper  apooalypfin. 

XI IX. 

Gregorius  in  Ezecliielem.  Tiberfcriptus  aimo  cjd  cccc  lxxviii. 
per  .Nicolaum  Efclrenb.ach. 

XIX. 

Petri  Cameraceniis  expolitio  fuper  orationem  dominicam.». 

Heinrici  deHafliafermoin  fefto  lanceae  &clavorum  Domini. 
Sermo  de  annuntiatione  virginis gloriofae. 

De  vifitatione  praelatorum  ad  reiigiofos. 

Sermo  magiftri  Nicolai  de  Greczde  paflioneDominiab  ipfo  praedi- 
catus an.  1433.  in  caftroWien. 


OpufculumMAoannis  de  Gerfona  cancellarii  Parifienfis , fuper  can- 
tica canticoruraj. 

Tranatus  Gerfonis  de  oratione,  confcriptus  fub  Conftantienfi  con- 
cilio generali  anno  cid  cccc  xvr, 

Quadragefimale  de  petitionibus  intitulatum  per  reverendum  M. 
Leonardum  Stacii  de  Florentia  generalem  ordinis  praedicatorum  fub- 
tiliter  colle&um-'. 

D.  Conradus  Wagner  de  quadruplici  fletu. 

Ambrofii  libri  tres  de  officiis. 

De  decimis  folvendis. 


Tituli 


I N F O L I O.  49 

Tituli  operumper  cancellarium  Parifienfem  Iohannemde  Gerfona, 
'Sacrae  paginae  valentiffimum  doctorem } artificiofe  revera  compilato- 
rum.,, 

XX. 

Quatuor  evangelia  Latine. 

Expolitio  canonis  mififae. 

Boethius  de  confolatione  philofophkacum  commentariis  coplo* 
fiflimis. 

XXI. 

Scripta  varia  de  S. Hieronymi  vita iufluElifabethae,  Moraviae  mat- 
ellionis,Germanice  verfaperloannem  epifcopum  Olmuzenfernj. 

Apologeticus  vernacula  fcriptus  adverfus  molefte ferentes  evange- 
lia in  linguam  Germanicam  converti. 

Stimulus  amoris  Germanice» 

Epiftolae  Pauli  Germanice, 

XXII. 

Adla  concilii  Conftantienfis, 

Hunc  codicem  faepenumero  laudat  Hermatinus  von  derHardt,em, 
cum  concihia&a  ederet, hinc  mifllre  «'ftHelmftadium.  Tomi  I.  parte 
XXIII.  ait  : Vfi  fumus praedariffmo  codice  mfcto  ducali  Gothano.  fhd 
non  folum  aetatem  concilii  at  tingit^  fed  inipfo  concilio  notariorum  Germa- 
nicae nAtionis  manu  videtur  exaratus , in  quibus  Gumbertus  Fabri  famam 
praeter  ceteros  obtinuit.  Vnaeademque  certe  in  mfcto  manus , eaque pro 
illo  feculo  piira  ac  nitida.  Eftqttehie  codex  multo  proficio  correliior  atque 
integrior , quam  fuerit  Gaprankenfis , ex  quo  Labbetu  recenfuit.  Nam  in 
noftro  hoc  codice  non  folum  articulus  XIII.  quem  inLabbeo  merito  defidera- 
vit  Schelfiratenusyfuo  loco  comparet , fed  & magnus  macularum  numerus  y 
fenfui faepe prorfus  inimicus  ,-veteris fecretarii  Germanici , Gumberti  Fabri , 
calamo  erudito  curate  expunclus.  Paulo  ante  loquens  de  avilamentis 
nationis  Germanicae  in  concilio  publicatis  ita  feribit : Nos  exantiquis- 
fimo  ducali  Gothano  manufcripto^aHa  concilii  Conflantienfts  complexo  fiaufi- 
mus.  Tantoque fincerius  hoc  horum  avifamentorum  exemplar , quanto  ve- 
rofimilius , Gumberti  Fabri , nationis  Germanicae  in  concilio  fecretnrii , cuius 
nomen  in  fine  ejl  fubfcriptum , manu propria  ejfi  exaratum . * 

* P'  997* 


G 


XXIII.  Ho« 


CHARTACEI 

XXIII. 

HomiIiae  Hieronymi, Bedae, Leonis,  aliorum,  fuper  e vangeliafefto* 
3rum  & dominicarum  dierum... 

XXIV. 

Vita  S.  Annonis , archiepifcopi  Colonienfis. 

'De  translatione  & miraculis  S.  Annonis  libri  IV. 

XXV. 

Die  nele  Ee  und das pafjional von  Maria  und lefu . 

loannis  deMontavilla  iter  Hierofolymitanum,abOttonevon  dem 
Marck,  canonico  Metenfi,  in  vernaculam  translatum  fcripturaque  per 
Martinum  ScherfFen  5472. 

Hiftoria  de  expugnatione  Troiae  Germanice. 

XXVI. 

Liber  de  vita  S.  Hieronymi. 

Stimulus  amoris. 

Libellus  de  poenitentia,  cuius  fine  haec  habentur:  Explicit  libellus 
de  poemtentiafcriptus  per  manus  Iohannis  Bibracher,  fub  anno  Domi« 
nici3cccciv.  ' 


Bucblein  der  eVToigen  Viteis  hei £. 

Das  buch  iton  den  VL  nahmen , die  das  Tfmrdtg  facr ament  hat  in  der 
Scbrift. 

Bucblein  von  dem  Kampfder  J>ermnft  und  der  geVbiJfen  umb  Gottes 
kkbnarn  Vbirdiglichen  zuempfaben. 

XXVII. 


Mariani  commentarius  de . Icripturae 
CIO  I3LXX. 


xxnx. 


intelligemia. 


Paridis 


Confultatio  Valentini , epifeopi  Hildeflenfis,  de  componendis  circa 
religionem  diffidiis  hoc  titulo : * Sacrae  caef.f$ cath.maie/latisVeflrae 
fenofae  iuffioni  & Voluntati  ordinationique  nuper  habiti  (f  celebrati 
imperialis  conToentm  Spirenf  illius  que  decreto  de  reformando  componen - 

doque 

* De  hoc  Teuilebii  libro  omnia fcitH  digna  tonge \Uuflrii  Setkffldorflittilib.  IU.  hutht- 
ran,$,cxxi,add,ia 


IN  FOLIO.  Sc 

doque  religionis  negotio  fatis  faciendo , offero  ego  Valentinus 'eps.Hildefe* 
men.  maieftatis  vtftrae  devotus  id  obfequentifftmus  fervulus  eidem  Sae* 
tnaieftati  veftrae  librum  hunc , meam  ac  nonnullorum  bonorum  .piorum 
id do cl orum  theologorum  catholicorum fententiamid  iudicium  in je  conti- 
nentem, qualiter  id  quibus  mediis  contrcfoerji  religionis  Vroieft antium 
Auguftenf.confefjionis  flatuum  articuli  etiam  in  eorundem  confejftone  Au~ 
gufien.  non  comprehenft id poflti  (in  oecumenico  tamen  ac  generali  concilio  5 
id  non  alias . modo  inclytam  nationem  Germanicam  fibismatkam  facere 
nolimus')  conciliari  , componi  id  concordari , vel  faltem  tolerari  pojfent « 
Salvo  femper  in  omnibus  orthodoxorum  patrum  id  doffiorum  virorum  me ® 
Imsid  reB ius  fe nitentium  famoriid prudentiori  cenftlk  id  catholica  ccn-~ 
fura. 

Anno  c id  id  xxxxr„ 

XXIX. 

Regftranda  der  reiigions  - h an  dei  und  fchrifften  inclufs  Batiem  auf* 
ruhr^iedertauffer  in  Duringcnfelagerung  der  St  ad  Mimfter,  Fer  fer - 
liget  i s <?  J. 

XXX. 

Ailerley  reiigions  fchrifften  von  anno  1524.,  hifs  1579. 

Initio  reperitur  copia  epiftolae  Erafmi  ad  GeorgiumSaxoniae  Ducem 
feriptae  anno  1524.  In  editione  no viffimae&Dcc  nx.  Sub  finem,  ubi 
in  editis  legitur  : quidam,  antiquum  hoc  exemplum  ita  habet_.: 
Hic  tamen  fremunt.  Qecolampadius  in  fingulis  concionibus  aliquid  tactio 
Utur  in  eum  libellum . 

XXXI. 

Reiigions- otia  von  annois 4$.  Primum  locum  occupat : Eerzog 
Montzen  zu  Sachfen,  und  des  Marggraven  zu  Brandenburgfbeyder  Kuhr - 
furftenfereinigung  des  interims - balbem  Ibidem  inter  alia  inveniunt 

tur: 

Befchlufs  des  Landtags  zu  Leipzigunfer  chr  ftliihe  religion  belangend 
154$.  Ausfchreiben  Herzog  Moritzen  anno  1749. 

Multa  Strigelii  cum  Flacio  controverfiam  illuftrantia,inprimis  Furft~ 
liche  inftruciion  die  vifttation  belangend 7 Vloelche  an.  1$ 62. pro  reftitutio- 
ne  Vitior  ini  Strige  lii  vorgenommen , dardurch  die  eccleftae  difftpirt  ? und 
gr  offer iammer  leyder  erfo/get,  G 1 Atia, 


5*  CHARTACEI 

Affia  mit  Aie xio  Brefsnicerdan.1562. 

Adla  vifitationis  ecclefiarum  in  Thuringia  inftitutae  1562. 

Multa  fecundam  vilitationem,  quae  poE:  Jo.Friderici  II.  captivita- 
tem a Io.  Guilielmo?Saxoniae  Duce,  anno  1569.  inftituta  eft  illuftran- 
tia_,„ 

XXXI L 

Volumen controverfias  religionisab  annoi^do»  in  Saxonia  agitatas 
complexum»  Heic  multa  funt  autographa  Illyrici , Simonis  Mufaei  y 
Wigandi,ChriftophonIrenaehroannisMarbachii,Ambsdcrffii  «kalio- 
rum. Praeterea  de  excommunicatione &ufu  clavium  iudicia  theolo- 
gorum. Initio  voluminis  colle&a  funt  adtain;  ecdehisMansfeldenfl-' 
bus  circa  errorem  Fladi» 

XXXII L 

Der  Fur fl lichen  Sachjifchen  TFiederlegung  der  Apologiae  des  Framkfor~ 
difchen  Abfchieds  an.  1558« 

Verltgimg  Illyrici  der  Apologiae  des  Franckfor difchen  buchs  , Ytelche 
Philippus  To^iedey  das  Waymarifche  bedencken  gefchnben  batv 

XXXIV. 

Sarcerii, Illyrici  St  A ur  i fa  b nfchreiben  de  confutationibus. 

Ambsdorffii,  Mufaei  & S 1 6 ffe  Ii  i bedencken  Vittorimbalben .. 

ErhartiSchnepf?ii,.Strigelii,AndreaeHugeliiyr^mfe^t^/^^//(7- 

mbus  an.  1558. 

Theologorum  VinaifienEum  iudicium  de  colloquio  Altenburgi ha- 
bendo. an»  1567. 

Eorundem  fententia  de  reflituendis  palloribus  a Io.  Friderico  II.  ob 
improbatam  Strigelii  declarationem  loco  motis,  an.1567.. 

Theologorum  & politicorum  fententia  de  iure  vocandi  miniftros 
eccleliae  Vinarienfis. 

Eledtoralium  confiliariorum  propolitio  de  colloquio  Altenbur- 
genli. 

Theologorum  & politicorum  fententia  de  edendis  adis  Altenbur- 
genlis  colloquii. 

Quae 


I N FOLI  O.  n 

Quae  hoc  volumine  continentur,  omnia  funt  autographa.  « 

XXXV. 

‘Volumen, quo  reperiuntur : AntYbort  auf  M.  Vitior  ini  iungfie uber-' 
gebene fcbrifft  und  mundliche  gcgenhVurffe  im  colloquio  zu  Grimmtnfieiu 
gepfogen  ijjp. 

Vitior  mi  antVbort  und  erklerung  auf  die  letzt  zugeflellten  Schrif- 
ten .- 

Viinf  fchnften  der  iheologen  auf  Vitior  ini  fchrift . 

Multa  alia  huius  generis  autographa. 

XXXVI. 

Volumen,  quo  continentur  nonnulla  de  libello  interim,  de  confuta- 
tionibus iufio  Io.FridericilL  adornatis de  eontroverfiis  FJacii  ,St6iTe- 
Iii  & Maximrliani  Morlini..  Initio  extat  pactum  Ferdinandi  I.  & Mau- 
ritii  Saxonis  adverfus  eledorem  anno  1546.  initum.  Pleraque  funt  au- 
tographae. 

XXXVII.. 

Ada  fynergiftica  anni  1562;.  Initio  habetur  autographum  pacifica- 
tionis a T heologis  Saxonieis  & Wurtembergenfibus  cum  Vidorino 
inftitutae,cui  & declaratio  inferitur.  Snbfcripfit  autor  concertationis 
haec  verba : Ego  Vitior  inus  Strige  litu  hac  fkbfcriptione  teflifcor  congrue- 
re hanc  commemorationem  cum  iis , quae  id  privat im  id  coram  nobilibus 
id  clariffimis  vir isy dominis  confiliarus  illuf Infimi Principis, lohannis  Fri- 
dericifDucis  Saxoniae^id  Theologis  ex  hae  provincia  deletlis  rinter  domi- 
nos Theologos  IVirtembergicos  id  me  atla  funt  menfe  Maio  anno  Chrifli 
1562.  id  in  declaratione  huic  feripto'  inferta  pie  id  conflant  er  acquiefco. 
Adduntur  fubfcriptiones  & figilla  cum  Saxonicorum  tum  Wurtem- 
bergenhum  theologorum»  Sunt  etiam  in  hoc  volumen  congeftae 
paftorum  fubfcriptiones  originales  per  provincias  Saxonicas  domus  Er*- 
neltinae., 

XXXIIX.. 

Proteftationes  & argumenta  fingulorum  miniffrorum  verbi  divini, 
qui  fubfcriptionem  Strigelianae  declarationis  detrectarunt.  Omnia 
funt  autographa^. 

G j 


XXXIX..  Li- 


54  CHARTA  NA-C  E! 

* XXXIX. 

Literae  vibratorum  ad  loannem  Fridericum  IL  de  p adoribus  fubfcrL 
ptionem  averfatis  haud  tolerandis  in  facro  munere.  jEpidolam  pri* 
mam  fcripfit  die  x 1 1.  Julii  cididl xi  i.  lenae  D,  Chriftiarms BrucR, 
cancellar ius , quae  plena  eft  con (iliorum  callidorum.,  Pleraque  funt 
autbentitfu, 

XL* 

Varia  ad  hiftoriam  Saxonicamdn  primis  ecdefiadicam , pertinentia* 
Initio  reperias  epiftolaman.  1519.  Cellis  ad  Fridericum  facientem  ab 
Henrlco  Brunfuicenfl  Fcriptam  adverbiis  eledionem  Caroli  V.  pro 
Frajicifco  J.rege  Galbarum.  Pleraque  funt  autographa-* 

XLL 

Literae  Theologorum  quorundam^  Chriiiophori  Irenaei?BarthoL 
Rohniiloan.Wigandi^CoeleftinijHeshuliijSim.Muraei&Ioannis  Auri- 
fabri  ad  loan  G uilielmum,Saxoniae  Ducem.* 

Aurifaber,  qui,  ut  ex  epifoli-s  manu  eius  fcriptis  intelligitur , cum  fu  ru- 
mis viris  commercium  habuit,  die  iv.  fepternbris  anno  cio  iolv.  fcribk 
ad  laudat-ifllmum  * hunc  principem  : £.  F.  G.  tyiffen  fich  gnediglich 
nocb  zu  errwnern , meines  flcifscs  und  untertbeniger  tyohlmeynung  in  der 
EngUsfcken  faihen.  Vnd  tyenn  E F.  G ■ Herr  Vater  domals  gefolget 
betten  ,fo  tyenn  E.  F.  G.  mit  gottluher  hiilfe  itzt  Kbnig  zu  Engelland.  E . 
F.  G.  tyeren  auch  von  allen  Enggellendern geliebter gehalten,denn  der  itzi- 
ge  Konig,  md  i fi  nocb  vieler  EnggeUander  klage , das  diefi  grofi  Gluck  , das 
durcb  die  Heyraib  an  eincn  andern  komrnen , ifi  in  tyind gefiblagen  md  ver - 
fdumetwordgn. 

XLII. 

Atfta  remotionis  & reffitutionis  Barth.  Rofini  & diaconorum  eius, 
ffiukaque  aliaresanno  i$6z.&  proxime  fequentibus  in  ecclefiis  Thurio- 
gicis  geflas  accurate  exponentia. 

Huic  volumini  inferta  eil  acris  epi-ftolaHemri-ci  medii, Rutheni, fcripta 

anno 

« Saepe  miratus  fum , cur  Fhuanus  anno  ijjj,  lib.  XIILbunc principem,  qui  mul- 
ta prudentiae  fortitudinisque  fpecimina  in  Gallia  & Germania  edidiffet  ,non 
exceperit,  cumfcriberet,  Io.  FrideHci  elettorJs  obfcuriortm pofi  mortem  famam 
fuiffe , quod  liberos  longe  fui  dijfimilcis  reliquijfief..  Obferidbi  autem  m- 
per  , in  editione  Aurslianenfi  , quae  anno  1626.  prodiit  , ita  legi  : 

quod  liberos  paterna  ulammte  opprejfos  reliquijjet « 


IN  F G L X O,  55 

anno  1^5.  qua  Io.  Fridericum, cuius  faepe  fa$a  eft  mentio  , reprehen- 
dens ecclefias  defendit  a vaftatione.  Porro  heic  inveniuntur  literae 
WoJfgangi,  Domini  de  Schonburg  &Waldenburg,  quemAuguftus 
Saxoniaeelc&or,  motus  calliditate  eorum,  quos  feriptores  illius  aeta- 
tis crypto-calvinianos  vocant, anno  ^^.captivum  detinuit, cum  antea 
paftores  eius  lacro  munere  privaflet. 

XLIII. 

A&a  cum  KIoedio,St6fifelio  & aliis  circa  religionem.  In  hoc ‘volu- 
mine , multa  habentur  de  captivitate  Petri  Prehmii  5 cancellarii  Ducum. 
Saxoniae.* 

XLIV^ 

A&a  cum  Luca  Tangelio&Durfeldo. 

XLV. 

Inflxudtiones'  & literae  Principum  de  negotio  ‘religionis  anno: 
1570. 

Hoc  volumine  multa  continentur,  quibus  diffidium  inter  Auguftum 
ele&orem&Io.Guilielmum,eaufaeque  illius  variae  intelligi  poffunt. 
Infertae  furat  multae  epiftolaeIu!ii,academiaeHe!mftadienfis  condi- 
toris, & aliorum  Principum,  nec  non  Wigandi,  Heshufli  &c.  Omnia 
funt  autographa-.. 

XL  VI. 

Landtags - handlung  zu  Leipzig  amo  ifiS.fambtdem  Letpzifcben  in* 
terim. 

Abfchied  zu  Cos^oig  Iff?, 

Affia  des  Landtags  zu  TorgaW  if?o.  cum  multis  aliis» 

XLVII»  . 


Bericht  y Jfbas fich  nacb 
Zttgetragen . 


dbjierben  Uerzog  lohann  Wilhetms  'amo  lf?$a 
XLIIX. 


Relatio  de  iis,  quae  in  religionis  negotio  poft  fata  Io.  Guilielmi  Saxo- 
niaeDucis,  fafta  funt y nec  non  confeflio  fidei  viduae  huius  Principis ? 
Dorotheae  Sufannae»  Omnia  Germanice feripta  funr. 


XLIX. 


Relatio  de  morte  Io.Guilielmi  ae  multa  alia,  quib  us  educatio  libero- 


* Qonf,  epiftohsi  Gothanfa  nmx  i 3, 


rum 


56  CHARTACEI 

rum  eius,  nec  non  remotio  miniftrorumecdeftae  iufliiele&oris  Augu- 
fti, tutoris  legitimi, inftituta  defcribitur. 

;Si  catalogo,  qui  hoc  volumine  invenitur , fides  adhibenda  eft,  Augu- 
ftus  poft  obitum  Ioannis  Guilielmi  cx-xix.  miniftros  eccleliarum  in 
regione  defundli  Principis  joco  movit.  Pleraque  iunt  autogra- 
pha_>. 

L. 

Mifcellanea  theologica  ab  anno  1*56.  usque  ad  annum  1575. 

Hoc  volumen  comprehendit  priores  de  formula  concordiae  eonful- 
tationes  & Ienenlium  de  Jacoibi  Andreae  inftituto  iudicium.  Pauca 
funt  apographa. 

LT. 

Gefta  poli:  mortem  Io.Guilielmi,SaxoniaeDuds,in  ecclefiaVina- 
rienllannoi^.Hicfafdculus  fere  totus  conflat  autographis. 

LI.L 


Gefta  in  ecdefla  Vinarienfia^menfe  Aprili  an.  1575.  usque  ad  Iuliunu 


*574* 


L III. 


Gefta  Vinariae  usque  ad  initium  Martii  1 575. 

L IV* 

Acia  eiusdem  argumenti  a ix.die  Martii  1574. 'usque  ad  xxx.  Iulii  157J. 
Pleraque  funt  autographa. 


LV. 


EpiftolaeIo.Wigandi,Heshufii,  Simonis  Mufaei  & multorum  Prin- 
cipum  ad  Dorotheam  Sufannam , viduam  Vinarienfem.  Omnia  funt 
autographa,  etiam  hae  Lipfii  literae: 

Jlluflrijfima  Princeps  & Domina  clementiffima. 

f£up d ex  litteris  iUuftriffimae  Ccl  T.  intellexi,  de  orationibus  illis  divulgan- 
dis-, quae  in  funere  iUuflriJfmi  & auguflae  memoriae  Principis , D.  mei  clem, 
recitatae  fuerunt : id  mihi  gratum  accidit , non folum  quia  res  ea  honori  in- 
cliti & pofi  hominum  memoriam  optimi  Principis  augendo  ejfe  videbatur  ; 
fcd etiam  quia  facultatem  mihi  oblatam  videbam,  in  quapropenfionem  ani- 
mi mei  1$  dcvinctiffmam  voluntatem  Cei.  T,  declararem.  Nam  quod 
Cei.  T . ad  hanc  rem  orationem  etiam  meam  poftulandam  exifimavit ; et  (i 
ea  eiitsmodi  eji}  ut  tanto  Principe  parum  videatur  digna : tamen  & omittere 

aliquid  y 


IN  FOLIO.  57 

aliquid,  quod  ad  illufirandas  Herois  illitu poene  divinas  virtutes  pertineret  f 
nefas  putarem ; & non  parere  Cei.  T. petenti,  quaeitts  habet  imperandi , ho  - 
minis  effet parum  aut  de  fuo  officio, aut  de  Cei.  T.  dignitate  cogitantis.  Mit- 
tam igitur  diebus  proximis  orationem  deficriptam  accuratius , tum  etiam  ab 
extemporanea  illa  dillione  expolitam  melius:  in  qua  fi  Cei.  T.  non  aliud 
deleti  et,  res  tamen  ipfh , de  qua  ficriptn  effitum  etiam  promptu  voluntas  mea 
parendi,  grata  illiut  fipero  erunt.  fifitam  quidem  voluntatem  ad  extre- 
mum vitae fipatium  erga  iUuftriffimam  Cei.  T.  & inditam  familiam  veflram 
t onfiervabo . Dem  iUuftriffimam  Cei,  T.  cum  dignitate  fervet  incolumem . Ie- 
naea.d.wuKal  lun.  as  dlxxiii. 

IU.  Cei.  T. 

Devotus  & addiUlus  cliens 
JUSTUS  LIPSIUS  IS  CANIUS. 

LVI, 

Adta  in  ecclefia  & aula  Vinarknfi  anno  1578.  Hoc  fafciculo  multae 
funt  lacobi  Andreae,  Martin  i Chemnitii, Timothei  Kirchneri , Conra- 
diPiftorii  aliorumque  theologorum  & politicorum  epiftolae  propria 
cuiuslibet  manu  exaratae. 

L VII. 

Fafciculus  eiusdem  argumenti  colledus  ab  Aprili  1579.  usque  ad  eun- 
dem menfem  anni  1581.  Videas  hic  varios  libellos , quos  inter  funt : 
Eme  Schrift  zu  erhaltung  der  offendlkhen  Kirchenbufs  und  verfohnung 
der  drger  lichen  Perfonen  ijgo.  im  Synodo  zu  Waymar  uberantVleortet 
durch  Bartholome  Gernhart , hofpredtger  dafelbjl. 

Synodus  zu  Eisleben  den  19.  Septembris  isSo.gehalten, 

LIIX. 

A&a  in  ecclefiis  Thuringicis  ab  anno  1575.  usque  ad  annum 
H77«  - 

LIX. 

Ioannis  CaGmiri  Palatini  literae  ad  Ioannis  Guilielmi  Vinarienfts 
coniugemab  anno  ijdi.usque  ad  1586. 

LX. 

Literae  Ludovici,  Eledtoris  Palatini , nec  non  confugis  & matris  eius 
ad  Io.Guilielmum  Vinarienfem  ac  viduam  huius  Principis. 

H LXI, — LXI V. 


5%  CHARTACEI 

LXI.  — LXIV. 

Literae  Principurn  varii  argumenti,. 

LXV. 

Principum  & theologorum  literae  confolatoriae  fuperobituIo.Gui- 
lielmijlineaeErndlinaeindomoSaxonica  propagatoris. 

LX  VI. 

Literae  exulum  Thuringicorum  aliorumque  theologorum  anno 
357h  usque  ad  ijgo.fcriptae  ad  Auguftum  eledorem'&  DorotheamSu- 
fannam, viduam  Vinarienfem. 

L X V 1 1. 

Ada  quaedam  reformationem  eccleliarum  inThuringia  ab  Augufta 
eledorefufceptam  defcribentia. 

LXI  IX. 

Variorum  epiftolae  ad  viduam  Io.Guilielmi  Vinarienfis . 

LXIX. 

Geftain  ecdefiis  lineae  Erneftinaefub  tutela  Auguftieledoris. 

LXX. — LXX  V. 

Sex  tomi  colledaneorum  eiusdem  argumenti.  Pleraque  funt  au» 
tographa^, 

L X X V I. 

Dorotheae  Sufannae,  viduae  Vinarienils,  confeflio  fidei 7 Germa- 
nico. 

LXXVIL 

Meditationes&foliloquialo.Friderici II.  SaxoniaeDucis,  animo  & 
manu  in  odovicennali  cuftodia  elaboratae , collecta  autem  a Matthaeo 
Albino?&annoi598-Proeledori  FridericoGuilielmo  oblata. 

Inter  alia  Aibinusfic  inquit  epiftola  dedicatoria:  Nil potuit  mihi  con- 
tingere optatius, quam  ut  pium  hoc  & illufire  meditationum  fatiloquiorum 
fragmentum  obfequentifflme  deponerem  ad  maniis  Celfitutis  vc-frae , quod  ab 
eiusdem  iUufirijflmo  patruo  xct)  ctvuoo^q)-.  Iob.Friderico  II  captivitate  vi- 
gintioEio  annorum  afflicti  sfmo  Principe  fle  mihi  creditam  efl  Neapoli  Au~ 
fria  e anwPnonagcflmo  quarto,  qun  Stimmverjus  importandus  erat:  de  eo 
ut  facerem  pro  indicii  & pietatis  ajfettu.  Erat  fine  fors  noflra  f>'S  fummae 
dijfUulmtti,fummus  animi  dolor , hic  furor  1$  rabies  diaboli,  illic  rerum  hu- 


manarum 


IN  FOLIO.  59 

manarum vanitas.  T eftatur  ibidem  Albinus,  threnofum  Principis  ad 
xnr.  annum  ac  in  ipfa  morte  confors, dic  ix.Maii  anno  1595.010-37.  & g. 
velperrinam  in  vera  agnitione  Dei  ac  fide  animam  efflafle  non  aliter, 
ac  fi  placidus  fomnus  membris  Si  fenfibus  illaberetur,amiffisque  omni- 
bus conftanter  ufum  apophthegmate : Allein  Evangelium  IJt  Obne  Ver~ 
lufl. 

LXXIIX. 

^ Volumen,  quo  varia  habentur  manu  lo.Guijielmi,  VinarienfisPrin- 
cipis,  confignata_,.- 

LXXIX. 

Colloquium  Maulbrunnenfe  anno  1564.  die  X. Aprilis  habitum. 

LXXX. 

Apologi*  der  f Application  - fchrijft  Vbieder  die  Zurigfcbe  Theofo*. 
gen. 

LXXXI. 

Eadem  apologia.  Confultatio  pontificis  de  beho  facro.  Multa 
theologica  manu  Io.  Gerhardi  & aliorum.  Chrijlophori.  Ojlorodi  aut* 
2)1} ori  aufGeorgen  Trade Injbeider  rechtex  Doclorls}  luaicmm. 

LXXX  II. 

Formula  concordiae, prout  a Theologis  primum  concepta  e/l , Ger- 
manice. 

LXXX  III. 

Der  Landgrafen  zu.  HeJJen  bedencken  die  Sechftfche  R.eligions~rejormat- 
tion  betreffend^d  Auguftum  Saxoniae  Electorem. 

Palatini  bedencken  au fs  comor  dien-buch. 

Multa  alia  eiusdem  argumenti. 

LXXXIV. 


Variorum  indicia  de  formula  concordiae,  nec  non  D.  Naevii  caufae 
recufatae  receptionis  corporis  doftrinae  Flnhppi. 

L X X X V. 

Colledlanea  theologica  e bibliotheca  lo.Gerhardi.  Primum  locum 
obtinet  Berichtvondem  corpore  dottrinae  Philippi.Hoc  volumine  extat 
nonneminisjcuius  nomen  Au  dio  obliteratum  eft,  ad  D.  Cafparem  Nae- 

H z vium9 


6q  CHARTACEI 

vium, medicinae  profefforem  Lipfienfem,epiftola , qua  de  Chytr  aei  hi 
ftoriaAuguftanae  confellionishaec  fententia  fertur : 

Remitto  kifloriam  A.  C.  a Chytr aeo  editum.  Multu  omiffa , quae  in  biblio- 
theca D.  D.  Coelefiim  vidi,  non  incommode  huic  hifioriae  addenda : & for- 
tasfes  etiam  progrejfu  temporis  aducientur . Atque  ifta  ego  feror  opinione  t 
f multat  cm  inter  D.D  Cbytraeum  (A  D,  D,  Coele  fimum,  qui  aperte  queri- 
tur ,per  Cbytraeum  pleraque  /captu , quae  non  ex  tomis  Lutberi  funt  huc 
trans  fumo  tu , e fu  a bibliotheca  furtim  ejfe  furrepta , quae  tamen  ipfe  magno 
aere  fbi  comparant , atque  eius  fidei  domi  fotae  infpicienda  commiferit 
deinde  amorem  pecuniae  ifiam  editionis fefiinationem  peperijfe.  * Nec  du- 
bium e fi:  quin  fi  illa  animorum  loniunRio , quae  olim  fuit  inter  utrumque 
DobioremydiJfoluta  nonfuijfot , hi  florui  illa  multo  abfolutius  & locupletius 
congefia  proditura fuiffit , & for  t as  fis  et  tam  dexterius.  Adhibiti  enim for- 
te  foijfent  in  congerendo  alii  pii  & intellegentes  injfieffores,  qui  Cbytraeum 
admonuijfont  de  ifio  infigm  & ecclefiae  Chnfli  pcrniciofo  mendacio , quo  ve- 
ram & fmceram  C.A.  deformat  f afferendo , m pofiermibus  editionibus  con- 
foto Luthero  verba  nonnulla  ejfe  mutata , quae  quidem  in  fenjumhit  pariant 
diverfotatis , fd  potius  illufirent  in  prima  editione  obfcurius  pofita.  Haec 
quam  impia  & impudens  fit  calumnia,  quam  etiam  depravator  es  Augufia- 
nae  C ambabus  manibus  arripient, pit  (A  rccle fentientes facile  intelligunt , £$* 
profefio  tam  forvilis  ajjentatio  tantorum  virorum  plurimum  femper  damni 
dedit  ecclefiae , & nifi  Chytr aeus  correxerit  ifium  hypocrititum,  imo  mamfe- 
foe falfum paragrapbumfpero  Deumnofirum  daturum  bonos  viros , qui  men- 
dacium ifiud  nervofe  confutent . Pie  igitur  & gr  aviterfocifli  ,quoi  hui  us 
tanti  foandali  admonui  fit  Cbytraeum „ 

L X X X V J„ 

Volumen  a Gerhardo  colle&um , cuius  initio  habentur  monita  ira 
opere  biblicoErnehinoobfervanda_.» 

LXXXVIL 

Collectanea  e bibliotheca  Georgii  Mylii,qui  folio  primo  haec  inferi- 
phthitl  oriam  ecdefiafticam  fubChriftianoLeledtore  Sax.  non  parum 
iliuihrantia 

HefunElo  Auguflo flarim tripudiatum  demutatione.  Mille  rumores  fparfo 
de  Chrifhano favente  adver furiri.  Minifiriin  odium  addufti»  Non  pro- 
moven- 
te Hic  f enfiu  hiulcus  e fi.  Sed  damus  Verba  ex  autographo.  Conf.  Chytraei  epifio- 
tam  ad NaeVium puins  autographum  habemus, in  tpifiolarum  opere  a filio  edi- 
te p,  mg.  Adde  p,  1085V 


I N F O L I O.  <?l 

moventur , tum  iUis  familiaritatem  colunt . Calvinijlae  in  collegium 
afciti . Maior  non  (ohercitus.  Theologi  femper  afpere  excepti.  Concio- 
nibus publicis  impune  contradicitur.  Liber  concordiae  exploditur.  Pe - 
oberrans  humaniter  exceptus.  Poly  carpi  dimisfo.  Ad  conventum 
Torgenfem  quales  adhibiti ; warnen  Wirvor  bofen  Leuten,  bellum  habemus ; 
Commendamus  aliquos,  illis  plurimum  nocemus.  Franckenberg.  In  colle- 
gis adiungendis  noftra  non  requiruntur  indicia.  D.  Voiti  receptio . T&rtf- 
logorum  confenfus  exofus.  Philippica  ratio  docendi  probata.  Reprehen- 
ditur redargutio  errorum.  A Catharinalis  oratio.  Fincken  - gcfang. 
Idy  Ilion  de  capra.  Epitaphium  ubiquitatis . Schreiben  an  den  Churfur- 
fien  zu  Brandenburg.  Officii  mei  cancellariatus  excujfio,  D Matthaeo 
liter  aefbclitiae  Thijfae.  Maior  ad  Calvini  imaginem  quod fcripfit. 

Maior  hic,  celebris  tunc  academiae  Vitebergenfis  Poeta  & tbeologo- 
maftix,  Mylioprofpero  fortunae  flatu  adhuc  utenti  venae  fediionem 
gratulatus  eft  carmine,  quod  fpeciminis  loco  ex  autographo  adferibe- 
juus, quoniam  poemata  eius  hodie  rariora  lunt  &plerisq.ue  ignota. 

Reverendo  Cf  doliis  fimo  viro, Domino  Doclori  Georgio  MyliogcanceUa- 
rioacad.  Witteberg.  Domino  & amico  f.  colendo. 

Qui  veram  oppofito  pietatem  corpore  Mylt 
Afleris  ad  fidium  relligionis  opus  r 
Tunc  ubi  Luciferi  fratres  tibi  fata  parabant, 

Ni  Chrifii  fubitam  dextra  tuliflct  opem : 

Nunc  opera  impenfa  bene  de  regione  mereris , 

Quae  patris  Augufti  flib  ditione  iacef. 

Cumque  anni  ratio  iubeaf  praevertere  morbos  t 
Vena  tibi  medica  fluxit  aperta  manu. 

Ergo  Dei,  pariterque  tuae  virtutis  amantes 
Mittere  pro  miflo  (anguine  vota  decet. 

Etnifi  fumflflem  purgantes  vifcera  luccos  r 
Quaeres  invitum  me  tenet  una  domi  r 
Mallem  voce  tibi,  quam  verfu  optare  falutem. 

Atque  per  alternas  verba  movere  vices. 

Quare  des  veniam  quod  corpore  cogar abefle, 

Qui  tecum  ingenuo  pedlore  femper  ero. 

Tuam  excellentiam  colens  ex  animo: 

10  H.  MAI 0 R.  25. 

H $ ' LXXXIIX, 


i6  CHARTACEI 

L XXXI IX. 

Volumen  , quo  inter  alia  continentur  a&a  conventus  Lipfieniis 
Theologici  anno  1630. inftitud, manu  D,  Io.  Gerhardi,  qui  interfuit, 
fcnpta-j. 

Pcliberatum  eft  de  libris Foreri  contra  pupillam,  compofi  pacis Dil- 
ling.  reformatione  ecclefiarum  evangelicarum  Auguflae  Vindelico- 
rum a pontificiis  fufcepta,  necnondelubilaeo  evangelicorum.  Eo- 
dem volumine  reperias  a&a  conventus  theologici  anno  1628.  die  1. 
feptembris  habiti, ab  eadem  Gerhardi  manu , nec  non  Gerhardi  librum 
decontroverfia  Rathmanni  & notas  in  canticum  canticorum. 

L XXXIX. 

Plathneri liber  de  iure  reformandi.  Eiusdem  libri nvpiaKav. 

XC. 

Ejmdem  in  evangdia  dominicalia  obfervationes  philologicae  cul- 
doris  dodrinae  copia  refertillimae. 

XCI. 

Volumen  varia  ecclefiae  Auguftanae  fata  defcribens.  Liber 'pri- 
mus habet  hunc  titulum:  Wie  die  Keiferlkbe  Stadt  Augjpurg  erfllich 
vondcnen  Kottengeiflern  belegert ^endlich  aber  durch  die  ScbWermer  ero- 
bert  ifl  Vleorden  1534. 

Sequuntur : Em  Gai.fi hebe  Proh , V\>ie  man  die  Geifler  zu  unfern  Zei- 
ten probieren foll.  Cajpar  Huber  1534. 

jcia  Docloris  Jobamiis  For (l  eri  mit  unfern  herren  Fr  edicant  en  alhie  ztt 
Auvspurvk  anno  1333  fe  que  nt  ibus.  Heic  inferuntur  multa  apogra- 
pha  literarum  Luthen,Melanchthonis,Forfteri  & Viti  Theodorici  nun- 
quam editarum. 

XCII. 

Colledio  eorum, quae  ab  anno  1581.  usque  ad  annum  1591.  in  ecclefia 
Auguftana  ada  funt,  Hunc  fafciculum  ipfe  Georgius  Mylius  colle- 
git. 

XCIIF. 

Varia  theologica  & hiftorica  feculi  XVI.  Poft  Eberi  bedencken  de 
facra  coena  habetur  heic  der  Staendte  im  ertzftijft  Mdgdeburg  bedencken 
•vonliebormation  der  Stiffte  und Cidjier : Hoc  volumine  repetitur  etiam 

hiftoria 


IN  FOLIO.  63 

hiftoria  reformationis  ecclefiae  Hamburgenfis  cum  catalogo  miniflro- 
rum,  qui  ufque  ad  annum  i6oj.  docuerunt, nec  non  bedencken  derKir- 
chen  reformat  ion  zu  Kavenspurg  durcb  die  diener  des  VV orts  dajeibft  be~ 
fcbrtben  1)46. 

xcrv. 

Varia  theologica, in  quibus  funt  Melanchthonis  antisort  au f die  VFcy- 
mar it fche confutationes , multa  de  conventu  Naumburgenfi,de  Petri  Ilos- 
nani defperatione, difputatio Brenni,  Andreae &Marbachii ex  manda- 
to principum  cis  Rhenum  Pfedershemii  anno  1557.  habita  centra  ana- 
baptiflas,  Lutheri  fententia  de  praedefiinatione  ex  illius  ore  concepta 
1541.  die  18  Februarii,  cenfurae  de  u furis,  Hifioria  Martini  Wolffi , me 
er  'dgh  Troezen  einer  predigtfie  er fur  dem  Churfurflen  zu  Sachfen}Herzog 
Auguflenpzu  Colditzgetban,  iji  uerfo/gt  und  des  Laudes  verbbeifet  uvor- 
*/c72,GedanenIia  circa  annum  1565.  Ofandri  Scbreiben  Vbider Heinricbs 
ScbVDerdfegers  aufrurifehe  buchlein  1524. 

XCV. 

Er  ne  hi.  Haffiae  Landgravii fo  Vbahrbajfte , alsgantz  aufricbtig-und 
diferet-gefinnete  c at  boli  fche , oderpuon  dem  beutigen  Zufiahd  des  Keligion - 
lebefens  in  der  VVelt . * 

XCVL 

Liber  idem. 


XCVII. 


Erbliches  Widembuch  alier  Pfarren  im  Ortt , Lande  zu  Francken» 


XCIIX. 


Liber  cantionum  facrarurmLatinarum  & Germanicarum , cum  no- 
tis muficis  quartior  vocum , quem  confici  Io.  Fridericus  dedor  Sax.ius- 
(it.  Initio  haec  feripta  funt; 

Hic  cantionum  ecclcftaflicus  liber  ab  iUufiriffmo principe  S axonum  facrique 
Romam  imperii  eleffiore,D.Iohanne  Fridericojn  huius  arcis  novum  fac  ellum 
comparatus  efl.  Ab  Io  anni’  Gewahbcro,  eanrndcm  erch •fiaflicarum  cantio- 
num m Amatore  conferiptus,  anno  ab  orbe  redemto  miUefimo  quino  ente  fimo 
quadrageftmo  quinto  menfe  hilio , 

Si 


* Vide  P,  accii  amwymosp.  yis. 


<5* 


CHARTACEI 

Sineftis  Chrijlum  & vincis  Arion  a cantu: 

Debetur  Mufis gloria  nulla  tuis. 

Compaduraeimprefla  eft  effigies  eledoris  cum  hac  epigraphe:  Non 
minor  hic  ■virtute  fuis  maioribus  olm , tu  modo  Chrifiefave , lan  - Fndcricws 
erit.  Catalogum  cantionum  Germanicarum , quod  ad  componenda 
de  earum  au&oribus  diffidia  utilis  videretur,  differtationis  meae  de 
propagatione  haerefium  per  cantilenas  capiti  ultimo  adieci. 

XCIX,  c. 

Pfakerium  Davidis  iuxta  translationem  D.D.Chriftophori  Corneri , 
fecundum  odo  vulgares  tonos  quatuor  vocibus  concinnatum  a Nico- 
lao Rofihio  1595.  Liber  templi  aulici  Vinarienfis. 

CL 

Volumen  a dia cum  Wanslebio  complexum. 

Qua  re  fadiumfit,  utErneffiusPius  Gregorium  Habeffinum  in  aulam 
Gothanam  vocaret,  conciperetque  defiderium  cognofccndi  flatum  at- 
que res  ecclefiarum  Chriflianarum  indEthiopia , operis  fui  dedicatione 
& prooemio*  commentarii  in  hifloria m yEthiopicam  copiofe  comme- 
morat lobus  Ludolfus.  Hoc  loco  fatis  eft  meminifte,Gregorio,  cum 
in  patriam  reverteretur,  mari  fubmerfo  non  idcirco  Principis  ftudium 
defiiffe.  Adhibitis  enim  ad  deliberationem  prudentiffimis  viris  anno 
cid  idclxiii.  IoannemMicbaelem Wanslebium, Lrftiirtenfem, itine- 
ris huius  cupidiflimumiuvenem,in  Abyffiniam  ablegavit  hac  lege,  ut 
fe,  hominem  privatum,  linguarum  orientalium  & phyficae  ftudio  ad- 
iifle  regionem  illam  diceret ; quodfi  conciliare  fibi  inftitutoque  fuo 
regni  proceres  poflet,  promeret  tandem,  ex  quo  fama  deHabeffino- 
rumecclefiis  ac  admirabili  earum  inter  barbaros  adiacentesconferva- 
tione  gentisque  vidtoriis  & nupera  rerum  commutationeper  Europam 
increbuiffet , principem  quendam  Erneftum  (a  quo  literas  commeatus 
Elabeffinorum lingua  fcriptas  acceperat)  facfturum  fumtus,  fiHabeffi- 
ui  viros  idoneos  ad  pervidendam  purioris  eccleftae  in  Europa  condi- 
tionem mitterent  , amicitiasque  cum  illa  gente  iundiurum.  Ac  dici 
vixpoteft,  qua  prudentia  & cautione  in  confilio  hoc  capiendo  ufus  fit, 
quod,  fiveparfimonia  ipfius principis,  five  Wanslebii  levitate , parum 
profpere  ceffiffe  ecclefiafticae  hiftoriae  amantes  vehementer  dolent. 
Non  enim  in  Habeffiniam  penetravit,  fed  perluftrata  digypto  fuperio- 
ri  venit  in  familiaritatem  Matthaei, patriarchae  Alexandrini, a quo  lite- 
ras Arabice  fcriptas  & in  operis  dedicatione  laudatas  a Ludolfo , prm- 
* P.  jr,  Cipi 


‘ IN  FOLIO. 

cipi  attulit : quae  huic  volumini  iuxta  cum  Iohannis,  Komofi  in  eccle* 
fia  Alexandrina  S.IVIarci, prolixa  epiftola  inferta  eft.  His  literis,  quas 
Wanslebius  opufculo  Italico  * obiter  laudavit,  patriarcha , cui  Habes- 
finorum  ecclefiae  quodammodo  fubfunt,  caufas  affert,  quare  Wansle- 
bio  itineris  in  Habeiliniam  diffuafor  fuerit,  ac  principem  pro  more 
gentis  onerat  verius,  quam  ornat  titulis  extra  modum  procedentibus. 
Wanslebius  circa  finem  anni  cio  idclxiv.  Alexandria  profedus  die 
xvi.  Februarii  anni  fequentis  in  Liburnum  portum  defertur.  Sed  cum 
impenfae  pecuniae  rationes  parum  probaret  Ernefio  , vix  aufus  in  pa- 
triam redire  fubfirtit  Florentiae, donec  Romam  peteret  in  familiam  Do- 
minicanorum  recipiendus.  Inde  anno  cro  ioclxviii.  fcripfit  ad  prin- 
cipem, fe  in  conventu  S. Mariae  fupra  Minervam  honefte  ali, quem  non 
cuivis, fed  tantum  nobilibus  Romanis,  aut  rarifiimis  ingeniis  & fandis- 
fimae  vitae  hominibus  adire  contingat.  Ibi  cum  dodis  viris , & in  his 
cumAthanafioKirchero  familiaritatem  contraxit, a quo  interpretatione 
obehfciiEgyptiacip.  138,  eruditiflimus  vir,  orientaliumque linguarum 
notitia  illuftris  dicitur.  Ex  fEgypto  mifit  principi  narrationem  de  re- 
gione illa  membratim  lingua  vernacula  confcriptam,quae  edita  multo 
copiofior  hoc  volumine  continetur.  Anno  cio  idclxxi.  Parifiis  in  lu- 
cem publicam  emifit  Relazionedcllo flato. prefente  delP  Egitto  & magno 
Hetruriae Duci  inlcripfit,  vixfemel  mentione  fada  Ernefti  Pii,  Cum 
narrat, Gregorium  Habeftinum  in  eius  aulam  vocatum  fuilfe.  **  Ac 
poftea,  ubi  iter,  quod  deferibit,  fibi  a principe  quodam  iniundum  di- 
cit, ne  nominare  quidem  dignatus  eft.***  Idem  Wanslebius  fecun- 
dum petiit  Aigyptum  anno  cio  ioclxxii.  cuius  itineris  narratio  publi- 
cata eft  Parifiis  anno  cio  idclxxvii.  hoc  titulo  : Nouvelle  relation  en 
forme  de Iournal , d' unvoyagefait  en  Egypte  par  te  P.  Vansleb  . R.  D.  En 
16-72.  & 167J.  Priori  libello  haec  infcripfitLudolfus : Sciendum  nu- 
tor em  huius  libelli  Job annem  Micb aciem  IVanslebium^patrelohanne  W~ans- 
lebio , ecclefiae  Lutbernnne  iuxm  aedem  S.  Andreae  pafiore  Er  furti  in  Thu- 
ringia  natum , a me  literis  Atbiopicis  infirublum,meUque  fumtibus  in  An- 
ghnm  adimprimendum  lexicon  meum  Aethiopicum  mijfum.  Inde  cum  rc- 
ditfiet , a fiereniff.  principe  ac  Domino  meo , Domino  Ernefio , Saxoniae  Duce  , 
in  Agyptum  miffiis  fuit , eo  con filio , ut  inAbefilniam  pergeret.  At  ille , 
quamvis  falvus  in  fuperiorem  Agpptum  pervafiffet , poflhabita  fide  data , 
confumtaque  pecunia  in  Europam  reverfiu  efipcjfima fima, quacunque  tranfi- 
erat.  Igitur  faci  orum  fuorum  rationem  reddere  defpcrans  in  Italia  rtman- 

I fit , 

* P.133.  **  p.  se.  ***  P.vj. 


66  CHARTACEI 

fit , Atque  Romae  ex  de fperatione  monachus  faci  ut  anno  1666.  Pofieaytti 
mihi  relatum  fuit , monachis  quibusdam  affumtis  relationem  hanc  de  prae - 
fenti flatu  Aegypti  ex  Germanica  lingua , in  qua  eam  primo  de flrip ferat , Tra- 
heam fecit,  multisque  in  locis  alteravit , prout  ex  eius  autographo  Germanicae 
demonflrare  pqfjum . Tandem  obtentu  licentia  Lutetiam  T an  florum  venit , 
ibi  que  hunc  foetum futim  in  lucem  emi  fit.  Tofi  quae  difpenjante  epifcopo7 
fecttlari  habitu  coemendis  libris  orientalibus  a Colberto  rttrfus  in  Orientem 
raiffus  fuit, 

CII. — CXL 

Volumina  X.  a Bartholom.  Gernhardo , concionatore  aulico  Vinari- 
cnli  faepe  in  exilium  ado,  privata  induficria  colleda  ab  anno  1567.  ufque 
ad  annum  1597.  quibus  copiofe  narrantur  fata  ecclefiarutnThuringica- 
irum.  Pleraque  funt  autographa  Gernhardi  & eius  aetatis  theologo** 
ruiTu,- 

CXfL 

Alter  Pebfie  Leben 1 gefchicht  und Stijftung  anno  tfij.  Liber  feriptus 
eftmaniiGeorgii  Spalatinq  qui  vitas  fequentium  pontificum  usque  ad 
Paulum  Ifl.  diverfis  temporibus  acliecit.  Vbi  res  Clementis  VII.  ex- 
ponit, notat  in  margine, hunc  praefiilem  anno  cio  idxviii.  literas 
ad  fe  de  difTe  additas  Leonis  Brevi  adverfus  dilectum  patrem  ( ita  vocat) 
D.  Martinum  Lutherum,  quibus  fe  nominafiet  luiiurn  cardinalem  S* 
Xaurentiim  Damafo=, 

CXIIL 

Vita  Lutheri  lingua  vernacula.  * Liber  hic  magno  iucficio  con- 
fcnptuseft.  Sequitur  eodem  hoc  codice : Berkht  yWas  ftch  nach  Lu- 
theri  Tod rmt  Churfurji lohdfm  Tridrichen  &u  Saehfen  und  in  der  Re ligim 
begeben. 

CXIV, 

Varia  ad  ecdefiarum  Saxonicarum  & MifnicariiTn 3 inprlmis  vero 
Numbiirgenfe  epifeopatus  hi-ftoriarfi  pertinentia.' 

CXV. 

Pafjamjcher  vertraa, Leipz-iger  cono snt , B e dencxeny  itnd andere  das  Re- 
fog  otis-  Vfierek  betrejfende  Schmjften. 

CXVI. 

* Laudat  hunc  codicem  Sagittarius  Toni,  VII,  Alfenb,  p. 


67 


IN  FOLIO» 

cxvi. 

Confilia^Bed enckcn^cUfcourfe  und andcre Echrifften  hctrejfendc  die  Re** 
iigion  und  Abtretung  der  geijl  lichen  G ut  ter. 

cxvn. 

WolfGeorgens  von  Ende Religions-lrrungen  ab  anno  i6jg.  Pleraque 

manu  Endii  fcripta  fune,, 

CXIIX. 

Collo  qui  u m Tb  oru  nienfe. 

Scripta  de  fyncretifrno  & colloquio  CalTellano»  De  conventu  Th©« 
mnienli  haec  leguntur  fub  finem ; 

£}uae  funt  acia  tribus  Thurum  menfibus  urbe % • 

Haec  potuere  tribus  cun&a  diebus  agi. 

CXIX. 

Fafciculus  epiftolarum  Lutlieri , Mofellani , Stigelii , Lipfii,  Davi  dis 
Chytraei  & Io.Arndii.  Omnia  funt  autographa. 

cxx. 

Fafciculus  epiftolarum  Campegii  cardinalis,Ioannis  epifeopi  Vratis- 
lavienlis&principum  quorundam  adFridericum  fapientem. 

Eodem  volumine  habentur  Liitheri  epiftolae  ad  Spalatinum  circiter 
xxvii. duabus  demtis  omnes  Lutheri  manu  exaratae» 

CXXL 

Volumen  epiftolarum  Io.  Aventini , Petri  Mofellani , SigFridi  Sacci  9 
Myconii,AmbrofiiMoibani,Georgii  Fabricii,  Matthefii,  Rhetici,  lo. 
Marbaehii,Lud.Rabi,  Witterftadti,  AlbertiHardenbergii  & aliorum. 
Hoc  fafciculo  habetur  narratio  Oporini  de/pedro  po.fi  mortem  Caro- 
loftadii  perturbante  eius  familiam,  locumque,  in  quo  cadaver  politum 
erat,infeftante  crebris  lapidum  idibus  ac  tumultu  , fcripta  anno  1-541. 
menfe  februario  Bafiiea  ad  loach.  Camerarium.  Omnia  funt  auto- 
grapha .praeter  epiftolam  quandam  Julii Pfiugii,  & hanc  narrationem  a 
Paulo  Ebero  deferiptam  paucaque  alia. 

CXXII. 

Volumen  epiftolarum  magnam  partem  a principibus  feriptarumj. 

h 2 Prima 


68  CHARTACEI 

Prima  efl  Orielis,  archiepifcopi  Moguntini,  ad  Fuggerorum  miniflrum 
Norimbergenfem,  quibus  cambiiliteras  efflagitat  ad  impetrandam  Ro- 
mae confirmationem  in  facerdotio,  & pallium  a curia  emendum..'.  * 
Huic  volumini  infertae  funt  epiffolae  fubditkiae  reginae  Angliae, cuius 
hi  floriam  fcripfit  Zieglerus  labyrintho  temporis  capite  XVI.  quae 
Thuanus  de  Io.Friderico  II . Elifabetham,  Angliae  reginam,  uxorem  du- 
duro  libro  XL1.  refert,  fabulofa  atque  hinc  derivata  arbitratus.  Lite- 
ras,quas  Zieglerus  in  bibliotheca  quadam  afTervari  fcribit,hoc  volumine 
reperiasmanu  ipfiusfoeminae  fcriptas,  quarum  fine  femper  haec  le- 
guntur: Ahn/^manuif  p.  propria.  Mentiebatur  enim, fe  Annam  Cli- 
venfern  efTe, quam  matrimonio  fibi  iundam  paulo  pofl  reprobavit 
Henricus  IIX.  ut  copiofe  narrat Burnetus  hiftoria  reformationis  anno 
1540  Gotham  venit  cognationis  obtentu  anno  1559.  poft  aliquot  menfes 
in  carcerem  Walthershufanum  coniicienda.  Inde  qua  ratione  libera- 
ta fit,  non  efl  memoriae  proditum. 

CXXIIL 

Volumen  epilfolarum  ad  varios  fcriptarum  manu  Pauli  Eberi. 

CXXIV. 

Epiftolae  Alberti  Crucigeri,  Io.  Avenarii,  Lollii, Xoannis  Rofae,Klebi- 
tii,Georg.  Agricolae,  Krentzhemii,Matthiae  Cafelii,  Io.StofTelii,Ioach. 
Rhetici,  Braconitis,  'io.  Aurifabri,  Io.  Cratonis , Matth. Collini,  Bezae  y 
Chriftoph.  Pezelii , Abdiae  Praetorii , Io. Moningeri, Adami  Curei,  P. 
Schedii  Melifli,  Til.  Heshufii,  Io.  PofTelii , Max.  Morlini , Pauli  Welleri 
& aliorum  ad  Eberum  & Melanchthonem.  Omnes,  manibus  eorum, 
quorum  recitavimus  nomina,  exaratae  funt. 

C X XV. 

Epiflolae  Illyrici, Galli,Io.Camerarii?Mich.  StLfelii , lacobi  Milichii, 

Pauli 

* Multum  potuerunt  Fuggerr  In  curia  Romana..  Lege  Huttemrnj ,,  immortale  Franco- 
niae  decus, dialogo,  q ui  praedones,  infcribitur  ,,ubi  poli  alia  multa^Fuggeri  > inquit, 
Romae  propolium-  infiituefunt , 0*  emunt  a pontifice  minor  k,quodVmdant  maioris 
poflea,  non  finguia  tantum  beneficia,  fed folidas  etiam  gratias*  Inveniuntur  que  bullae 
apud  eos,  difpexfation.es  per  eorum  menfas  eunt.  Neque  facilius  efl  lucrari  factr* 
dotium, quam  fi  Fuccheras  amicas  habeas.  Ipfc  Maxim  ilianus  I.  Caef.  cum  pontifi- 
catum ambiret,  eorum  ojpibus  ac  pecunia  uti  voluit..  Teftis  efl;  eius  epiftolaad 
lisiiteafteiniiuaj. 


I N F O L r O.  69 

Pauli  ab  Eizen,  Pauli  Crellii,Laur.  Jacobaei, Seb.BoetiiyP.Vinceiltii, Lu- 
cae Pollionis, BafiliiCammerhoferi,  Pauli  Eberi&  aliorum  cucn  multis; 
refponfis  theologicis.  Omnia  autographa. 

C X X VI. 

Theologorum  Vitebergenhumjin  primis  P.Eberi,  confilia  & epifto- 
laeEberi  manufcripta_-* 

C X XVI L 

Danielis  Toffani  ad  Ludovicum  fenioreiTBComitem  iilWittgenftein, 
epiftolae  XXXI.  & una  Bezae. 

CXXIIX. 

Alftedii,Ioh.AIthufti,Menfonis  Altingii,Henr.  Altingii,  WolfF.  Ani- 
lingii,Tob.  Aiidreae,Io.Mich.  Andreae,  Eberh.  Artopoei,  Dilletii,  Be- 
zae , Brochthoni , Io.  Buxtorffii , Lud, Crocii , Drufii,  lac. Fabricii , Anf. 
Faji , Bernh.  Fullenii,  And.  Goclenii,  Sim.  Goulartii,  Hoyaei,  lonftoni ,, 
Franc.Iunii,  Keckermanni,  Mattii.  Martinii,Cafp*Oleviani,  Dav.  & Io* 
Philippi  Pareorum,  Georg.  Paforis, Amandi  Polani,  Abr*Sculteti , Soh- 
nii?ObertiSturmii,Tofiani,Venufini,Conr.  Vorftii, multorum  aliorum 
epiftolae  ad  Ioannem  Pifcatorem,Herbornenfem  theologum.  Ac- 
cedunt Pifcatoris  refponfa  & confilia  diverfis  ecclefiisac  theologis  da- 
ta. Omnia funt  autographa, fi  Pifcatorem  & Bezam,  aliquando  ama- 
nuenfibus  ufos,  exceperis. 

- CXXIX. 

Io.  Mulaei , Pauli  Slevogti , Erhardi  Weigelii , Io.Strauchii,  Io. 
Vorftii  & aliorum  ad  Guntherum  Henricum  Plaihnemm  epiftolae* 

CXXX. 

Io.Andr.  Bofii,  Chrift.Chemnitii,Gothofr.  Cundifii , Dilherri  ,!<>• 
FrifchmutIii,Freinshemii,Hiilfemaimi.Glaftii^Io.Em.Gerhardi&  alia- 
rum  ad  Flathnerum  epiftolae. 

cxxxr. 

Fafciculus  epiftolarumOligeri  RofenkrantzigBalth.Meifneri,  Budi- 
nerijHocii  ab  Eloenegg?C.Barthii,Ba3th.Menzeri&Meyfartbi 


C XXXIV. 


yp  CHARTACEI 

C X X X ! I. 

Epiflolae  Baberkornii , Hulferaanni , lob,  Ludolfi,  Hamikii  & alio* 
£■11111  ad  Io.  Ern.  Gerhardimu 

CXXXIM. 

Volumen  cpnfiliorum  & indiciorum  de  controverfiis  Hdmftadi/» 
cnfium. 

Guntheri  Henrici  Plathneri  notae  autofchediasmari.cae  in  libros 
liiftoricos  antiqui  foederis  auroris  manu  fcriptae. 

Variorum  epiftolaead  Plathnerum. 

CXXXI-V. 

Buchneri , Mariini  Cafelii,  B.  Cellarii  & aliorum  ad  Io.  Gerhardum* 
loannis  filium,  epiPcolae. 

cxxxv. 

Dau  mii,Edzardi,Danieiis  FetTdii,Feurbornii,  Frifchmuthb  SaLGias» 
fii&  aliorum  ad  Io»Ern.Gerliardum  epiPcolae» 

€ XXXVl. 

Reinefii  & aliorum  epiftoiae  ad  eundem» 

CXXXVJL 

Waltherij  Weiihufli  , lac  obi  Welleri  & aliorum  ad  eundem  11« 
cerae, 

CXXXIJX. 

Io.MulleriJo.Meifnerip.MislerbMogii,Pxolfinckii&aliormiiad  eun- 
dem literae. 

CXXXIX. 

Cfariftfr.  Sagittarii , lo.  Henr.ilrfini , Midi.  Waltljeri,  lac,  'WelJeri, 
Daumii&  aliorum  ad  eundem  epifiolae. 

CX  L. 

lo.Matthiae , epifcopi  Stregnefienfis , Nedieni,Niemanni,  Plathneri, 
Pomarii, Quenftedti  & aliorum  epiftolae  ad  eundem» 

CXLI. 

Gothefridi  Hottonij  fo,  Hulfemanni,  Andreae  Kesleri , lobi  Ludolfi 
& aliorum  ad  eundem  epifiolae» 


CXLII. — CXLV. 


71 


IN  F O L 1 a 

CXLII.  — CX  L V, 

Guntheri  Henr.Plathneri  loci  communes  iuridrcL 

CXLVf. 

Chymiei  antiqui  Graeci  manufcripti  AuguftiiT.  bibliothecae  Caela** 
reae  Vindobonenfis,Stephanus  Alexandrinus,Heliodorus  ,Theophra- 
frus, Hierotheus,  Archelaus, Pelagius,  Oftanes-,  Democritus , Synefius.  & 
anonymus  aliquis,  magno  ftudio  & labore  ex  Graeca  lingua  in  Latinam 
translati, & fubiundto  in  eosdem  lexico  chymico  illuftrati. 

De  his  palfi-sn'  agit  NeiTelius , in  primis  Part.  III»  catal.  bibi.  CaeL 

p.  14. 

cxlvii. 

Volumen  multos  feri  pf ores  chymicos  complexum.  Initio  videre  efb 
compendium  codicilli  de  lapide  minerali  Raym.  Lalli» 

CXLIIX. 

Aliud  volumen  eodem  argumento.  Libellus  primus  infcnbitur 
commentarius  cuiusdam  philofophi  fuper  veritate, 

CXLIX, 

Index  omnium  tractatuum  chymicorum,  qui  continentur  AuguftiV 
fimae  bibliothecae  Caefareae  Vindobonenfis  fiveWiennenfis  magno 
alphabeto  chymico  Fuggerianornanufcripto,  quod  inviginti  quatuor 
tomos  in  folio, totidem  lireris  notatos,  divifum  efL 

s CL. 

tcC[A,@>Ai%x  rS  fJttydj Xy  hg  ryjv  ivnfo/iijv  7ropd)upi^,  A0clyMVog' 
chcLax  TTpog  Tijv  9tocQ v^ta  7T(dg  'Avefid  gViTaAsjV  dlroKQ&ig  , kcu  rea v eV  dvr\ f 
d,7rotiriyctTb)V  A ucr«f. 

Godexmag.no  ftudio  Icriptus  eflmnte  annos  circiter  150.  De  hoc  Iam- 
blichi libello  plura  co-ngeffit  Neflfelius  Part»  IV„p.  156»  Quaedam 
iiluliravit  Salmafius  de  annis  climactericis  p.  604.  Docet  nos  Bulliai- 
dus  notis  ad  Theonis  Smyrnaei  expolitionem  p.  ziy  hanc  refpoflfio» 
nem  Latine  editam  a Nic.Scuteilio.  Nofrer  codex  definit  utNaudae- 

anus  ap.  Labbeam  nov.  bibliothec.  mss.  librorum  p.  T%s 
Sy^rr/Ag  (ptAi-ag  rijg  Trpvg  dAXtfAyg,  Th.Galep.i. Tegit  ’A/S et${iMVo£t 

GLI. 

Liber  medicus  manu  Io  annis  Sax.  electoris  feriptus.  Circa  fine® 

libe- 


7i  CHARTACEI 

liberorum  fuomm' annos  atque  dies  natales  nec  non  exprotniffores  in 
eorum  baptifmate  adhibitos  prolixe  annotavit.  Liber  definit  in  haep 
verba : Alhir  hat  das  buch  ein  endt,got  fleinen zorngenediglichen  Von  uns 
Vbendt , und  i fi  volbracht , da  man  hatt geflchrieben  lyq.lharfib^elches  Her - 
zogHansvon  Sachfenhat gefchriebengarqmitfleynner  hant , den  vil  haben 
^cLjtz^V.D.M.I.  E.  Amen.  loannes  Dux  Saxoniae  Senior. 

CLII. — CLV. 

• Cafpari  Ratzenbergeri  herbarium  vivum  incredibili  labore  confe- 
£lum  annoque  1598.  finitum.  Praemittitur  Syllabus  hoc  titulo  : In- 
dex  acuratiffimus  latinus  omnium  piant  arum, ftirpium , arborum , nempe 
fruticum, flubfr  ut  icum,  herbarum , foliorum  , florum, feminum  finiti  uum, 
tum  communium , tum  aromaticorum , lignorum , radicum  , gummatum , 
fuc eorum  omnis  generis , tam  inquilinorum , quam  exoticorum  , quae par- 
tim  Germania  /ponte  producit,  partim  ab  exteris  regionibus  tfl  nationi * 
bus  per  amicos  meos , D ocior  es  Medicos , Pbarmacopaeios , Hortulanos, Ma- 
teria!/flas  mihi  fideli  fime  allata , communicata , transmijfla , in  horto  meo 
medico  Naumburgi flngulari  mangonio  fabor  e,  diligentia , enata  tfl  produ- 
PHa  fiunt , ex  illis  etiam  quamplurima  in  hunc  usque  diem  coluntur , at- 
que in  hiflce  quatuor  tomis  herbariorum  ViVorum  artificiali  glutino  affixa 
confpiciuntur  tfl  habentur.  * 

CL  VI. 

Chronicon  univerfale  Petri Trecenfis  ufque  ad  an.1475.  * * 

CLV  II. 

Chronicon  univerfale  Germanicum  ufque  ad  annum  1412.  In  fine 
habetur  libellus  de  epifeopis  Argentoratenfibus. 

CLI IX. 

Chronicon  univerfale  Germanicum  res  Thuringicas  tradens  copio- 
fius.  Sub  finem  extat  defcripdo  itineris  a Guilielmo  Saxone  anno.,1461. 
in  Palaeitmarn  fufeepti. 

- De  mor- 

* De  hoc  herbario  egit  Tenzelms  colloqti.  anno  lSpi.p.  icp. 

**  Hic  liber  ob  raritatem  imprejforum  exemplorum  fub  initium  insint  at  typographiae  de - 
fcnptus  e fi  ex  exemplari  typis  publicato. 


I N • F O L I O.  7> 

De  morte  hujus  principis  a rvyXQo v&>  quodarn  hacc  notata  funt_.: 
Anno  Domini  ciKccc  lxxxii.  in  die  S.  Lamport  i obiit  Dux  Wilhel- 
mus  & 'fepultus  eji  ad  minores  in  Wymaria . Dux  Albertiis  fucccjjit  ci  pa- 
truus fuus.  Nota,  quod  Ermjhu  £T  Albcrtus,  Duces  Saxomae fratres  pa- 
trui Ducis  Wilhelmi,  receperunt  homagium  manu  coni  unii  a,  cajlra , civitates '9 
oppida  & omnia , quae  reliquit. 

CLIX. 

Chronicon  univerfale  Germanicum, initio  ac  fine  mutilum,  cum  re- 
formatione Friderici  imp.&  vitis  pontificum ufque ad  centefimum  fe- 
xagefimum  feptimum. 

CLX. 

Erklaerung  defs  Boemifchen  Rumor  s an.  1S47 • 

CLXI. 

Tittel  und  nahmen  aller  Grafen9Freyherrn9Ritter  und adelichenGe - 
fchlechie  imKoenigretch Boeheimb nach  ordnungdefs  aiphabets : desglei- 
chen  ein  loerzeigriufs  des  obriften  Land  - auch  bof  und  Cammergencht 

©V. 

CLXII. 

Kurzer  begrif der  loon  60.  iahren  im  Koenigreich  Boeheimb  geh ait enen 
Landtags-abfchiede , aits  Boehmifcher  Sprach  transfer irt  durch  M.  Georg. 
Fridericum,  1594. 

CLXIII. 

Idem  liber  multo  plenior. 

CLX  IV. 

Der  Boemifchen  Kriegs-bucher  erfterlheil  Vom  anfang  des  religions ** 
Kriigs  1618.  bifs  in  not>emb.  etusd.anni.  Pleraque  funt  autographa  fla- 
tuum Bohemiae  & L.  Camerarii  ad  lo.Erneftum,  Ducem  Vmarien- 
fem. 

CLXV. 

Anderer  jheil bifs  ufKayfers  Matthiae  abjlerbcn . P leraque  fiint  au- 
tographa. 

CLX  VI. 

TritterlheilVom  10, Martii  1619.  bifs  auf  die  AbfezungFerdinandi  und 

K bryeb- 


74  CHARTACEI 

Erweblung  Frzderici  F.  Hoc  volumine  plurima  funt  flatuum  ad  Saxo* 
nes , nec  non  Leandri  Rueppelii,  qui  anno  ciqiocxx  i.Pragae  ultimo 
fupplicio  afFedus  eft , protographa. 

CLXVII. 

Vier  der  Theil  bom  Anfang  de/}  labrs  16  zo.  bifs  1621.  Heic  multa  funt 
Friderici  Palatini, Rohemiae  regis,  item  Principum,  politicorum  & 
theologorum  protographa. 

CLXHX. 

V olumen  praetermifforum  adorum  Bohemicorum.  Documenta 
hoc  fafciculo  contenta  pleraque  funt  originalia. 

CLX1X. 

Scbrieften  die  fo  bbohl  in  dem  Bdhmifcben  Vnbbefen  , ais  bernach  m 
Vbaerendcm  teutjiben  Krieg  crgangen , 

CL  XX. 

Gundelhngii  hiftoria  Auftriaca  Germanice , per  Davidem  Wolleber, 
SchorndorfEenfem  , locupletata  anno  cididxcvii.  ac  dedicata  Frid^ 
Guilielmo,  Saxoniaeproeledori. 

Origines  Auftriacas  hic  liber  fabulis  contaminat  vel  puero  pudendis. 
Obfervatum  Lambecio  comment.  de  bibliothec.  Vindob-»  U z* 
c.  v i. 

CLXXI. 

Idem  liber  accurate  defcriptus. 

In  hoc  exemplo  tabulae  genealogicae  magnam  partem  ■defiderantur : 
ineft  autem  acceffio  deZaeringenfibus  &Teccenfibus.  Vterque  co- 
dex Gundelfingii  nomen  (ilentio  premit. 

CLXXI  I. 

Gregor  ii  Hagen  Anfang  und  herkommen  der  Lands-  Furflen  in  Oefier- 
reicb  bifs  aufWritbelmum  und  Albrechtett. 

CLXXIIL 

Vita Maximiliani  I.  Philippi  Auftriaci , Caroli  V , & Ferdinandi  Llin~ 
gua  vernacula. 

CLXXI  V. 

Vita  Caroli  V,  copiofius  expofita  Germanici 


CLXXV 


75 


IN  fc  O L I O. 

CLXXV. 

Codex  Ferdinandeus,0^r  kurzer  Begriff alier  Lands  - Furjl  lichen  Ge- 
neral-mandaten^fi  vilderen  bifs  aufdi/e  Zeit  bey  allen  regifiraturen  zu 
finden feind.  Durch  Io.Bapt.Suttinger^Nieder- Oflerrekbi/cbenRegierungs - 
Cantzlern.  1 6^6. 

CLXXVI. 

Memorabilia  ex  annalibus  Ferdinandeis  Keuenhilleri. 

CLXXV  II. 

Befchreibung  Kayfers  Maximiliani  Il.Cronungen,  vvie  diefelbe  aufein* 
Ander  gefolget  feyn. 

CLXXIIX. 

Odaviani  Stradae  hiftoria  Rom.  Pontificum  a Petro  ufque  ad  Grego- 
rium  XIII.  cum  imaginibus  ad  vivum  expreflis  ex  veteribus  marmo- 
rum monumentis,pidluris  & monetis  antiquioribus. 

CLXXIX. 

Befchreibung  alier  Frzbifchojfen  Salsburgy  Vbie  langein  ieder  regieret , 
Auch  Vvas  nahmen  und  Stammen  die geWeftdezlicb  geftorben  undbegraben 
l rtorden  feyn.  Folio  primo  depida  funt  arma  gentilia  der  vier  Lanndt- 
herrn  des  Ertzfliejfts  Saltzbourg.  Definit  anno  1561. 

CLXXX. 

Eadem  Chriftophori Iordani  hiftoria  iure  belli  ante  lxx x.  annos  ex 
cledor  ali  bibliotheca  Bavarica  huc  allata , cuius  fine  haec  extant : Con- 
cordat cum  fuo  originali  manufcripto.  S.  B.  lurisconfultus. 

CLXXXI. 

Idem  chronicon  vivente  autore,  ut  mihi  videtur,  fcriptum.  Liber 
compaduseft anno  1561.  traditque  resarchiepifcopilo.Iacobi,  qui  tum 
ecclefiam  illam  rexit, multo  parcius  quam  priores. 

CLXXXII. 

Wurzburgjfcbe  chronica  angebend  anno  poft  nativitatem  Chrifti  45. 
Caput  I.  docet  Yi ne  das  R.Reich  zum ' cbrifll.Glauben  kommen  ? Caput  II. 
Vvie  die nel>l)en  Cbnflenverfolget  Vborden ? Caput  III.  vvann  VViirz- 
burg  und Franckmland  Cbriften Yborden.  Bellum  rufticum  heic  copio- 

k 2 fe  de* 


76  CHARTACEI 

fe  defcribkur.  In  fine  funt  colle&anea  ad  Herbipolenfiem  hiftoriam 
pertinentia. 

CLXXXIII.  CLXXXIV. 

Hi  fi  oria  'der  Bifchojfen  zu  VVurzburg  durch  Laur.FrieJfen , jF.  VV.  Rath 
ttnd  Secretarium . 

CLXXXV. 

Sachen  der  Bifchojfe  zu  VVurzburg  mit  den  Bdbften , Kayfiern  und  Ro. 
Konigen.  Sachen  mit Mejntz^mit FuldaJBamberg,  leutfcbmefier , mit 
Brandenburg  ais  Burggraven  zu  Nurmberg , mit  Hejfen , Leuchtenberg , 
Reiern, Mander fcheidfiVertbeimfiberfiein,  Leonfiein^  mit  den  Freyherrn 
zu  Kricbingen  c. 

Porro  hoc  volumine  continetur  defierneWerten  Ritterraths  in  Fran - 
ckcn  ordnungen  an.  1590, 

Sachen  der  Ritterfichajfit  vvider  Bifcbojflulium  zu  VV. 

Allerley  gemeine  Sachen  des  Biflumbs , Domcapitelsfi.er  Ritterfchafft 
Vranckcnund Statt  VVurzburg. 

CLXXXVI. 

Einigungen  firid,  Bundnifs->  Anfiandfidnig^  Fur  fi  en , Herren  und  Statt 
mit  und  Vfrtcder  einander.  Pleraque  fiunt  Herbipolenfia,  nimirum  de 
epificopatus  piis  caufis  , de  civitatibus  Scbmarzach,  Ipboven , Gero/tsbo- 
•ven^Hafisfun h,  Lauden,Neuftadt  an  der  Sa al, Mellerfi adt ^Neufit adit  an  der 
Foehfitbfenfurth,  Konigsboven , Carlflatt^  Gemunden,  Arnfiein  (fic.  G ra- 
vamina  defis  Landgerichts  zu  Francken  &c. 

Sachen  die  beficbadigung  imBauern-Krieg  igaj.  betrejfend. 

Religion .gaifiliche Reformation  yund  derfelben  anbangige  fac h en  von 
anno  ijy.' 

Grumbachiana. 

Mandatum  Conradi  epifcopi  pro  reformatione  clericorum  an.  1511. 

publicatum. 

Vitae  epifcoporum' usque  adConradumaBibra. 

Multa  alia. 

CL  XXX  VII. 

Album  alumnatus  nobilis  Iuliani  Wiirtzeburgici,  five  liber,  quo  no- 
bilium 


I N F O L I O.  77 

bilium  iuvenum  feminarii,  a reverendifl.  epifcopo  & illuftriff.  Principe, 
I VLIO,  fada  inftitutio, inftituti conftitutio,  ordo  & difciplina  confcri- 
pta  eft : quo  etiam  tempus,  quando  quis  receptus,  quae  recepti  aetas, 
quod  ftudium  (iveclaffis  fit,recenfetur  : quo  demum  cuiusque  per- 
manentia inhocfeminario,quo  egredionis  tempus,  quo  qui  in  ipfum 
fadi  fumtus,  quam,  dum  abiret,  conditionem  live  vitae  flatum  inierit , 
annotatum  videre  licet.  Praemittitur  fundatio  Iulii  Latine  & Germa- 
nice anno  1607. 

Hic  liber  eft  protographus.  Definit  anno  161$.  Vltimum  locum  oc- 
cupat Georgius  Philippus  Voit  a Rieneck,qui,  perinde  ut  ceteri , fuo  & 
maiorum  vm.  fcutis nomen  fubfcripfit. 

CLXXXIIX. 

Matricula  feminarii  theologici  Wiirzburgici  ab  anno  1574.  ufque  ad 
annum  1590.  Liber  authenticus. 

CLXXXIX.  — CXCI. 

Chronici  Saxonici  vernacula  fcripti  partes  III.  cum  figuris. 

CXCII. 

Georgii  Spalatini  lib.de  marchionibus  Mifniae  & Landgraviis Thu- 
ringiae. 

cxcnr. 

Spalatinus  de  Alberti  Saxonis , Albertinae  familiae  conditoris , li- 
beris. 

C XCIV. 

Spalatini  Vita  Friderici  III.  Sax.  eledoris. 

CXCV. 

Vita  Landgravii  Hermanni,  Ludovici  fratris  & S.Elifabethae , rhyth- 
mis Germanicis. 

CXCVI. 

Chronica  der  Freyherrn  zu  Hobenftauffen,  undHerzogen  zu  Sch^aden 
Ufs  auf Conradinum  den  lezten , aurch  Dahid  Wollehern  1581. 

CXCVII. 

Imagines  comitum  Hennebergiae  & coniugum  cum  deferiptione 
Latuia  vitarum. 


* i 


Seba» 


*&' 


78  CHARTACEI 

Eebafliani  Glaferi  Hennebergifche  Chronica . 

Hennebergifche  Landesordnung. 

Multa  alia  Hennebergica. 

CXCIIX. 

Oratio  deWilhelmo  III.  Principe  Hennebergenfi  in  Schola  Silufia- 
naxxv.  Iuliii5g6.  habita,  cui  inferta  eft  commemoratio  deFriderici  If. 
eledoris&  fratris  Wilhelmi  erga  ditionem Hennebergenfem meritis, 
autoreWolfgangoMollero,Redore  Gymnafii  Silufiani,qui  hoc  exem- 
plum Frid/Wilhelmo  proeledori  obtulit. 

CXCIX.  CC. 

Duo  volumina  rerum  Hennebergenfium , queis;  lingularum  nobili- 
um familiarum  oppidorumque  iura  prolixe  defcribuntur,  magno  ftudio 
congefta  ante  annum  158.1. 

CCI. 

Berichtj  Handlung  und  Schriften , daraus  zu  befinden  ^as ficb  durch 
den  Adminiftrator  des  Ertzfliffts  Magdennburgk  und  denn  anndernn  J. 

G.  die sf ais  adharirenndenn  Graven  zu  Mannsfeldt  mit  geVDaltfamer 
einnebmung  der  Vehfung  unnd  des  Haufes  Mannsfeld llbertzihungunnd 
plunnderunng  des  Thais  dafelbfi  , V orjagung  der  Predicanntenn  , Ge- 
fenngklicher  Wegkfurung  des  Raths  und  etltcher  Biirger  genn  Gebichenn- 
fieinn , anno  Chnfti  1^4.  unnd  1575.  tzugetragenn . Item  7>1 ne  gedachter 
Ratb  unnd  gemeine  Biirger  dem  Adminiftratornn  tzu  huldenn  unnd  tzu 
jlbVbeeren  gcdrungenn  PPordenn.  Item  auff  PT>  as  Condit  ion  unnd  Vr- 
phede  die  gefanngcnennlos  gelajjenn , der  Schulmeifler  und  Canntor  ab  er 
iib er  gethanenn  Eidt , die  Grajffchafft  Mannsfeldt  unnd  das  Ertzfhiefft 
Magdennburgk  vorfhpperenn  mnffennfercrfe  auch  dor  auff vorPPiefenn 
i/vordenn  feinndt . 

CCII. 

Chronicon  Germanicum  Norimbergenfe.  Poft  praefationem  ita 
orditur  autor : Niirmberg  das  PVeit  befucht  edel gcPPerbbaus. 

CCIII. 

Sigismundi  Strophii  epicedium  Io»Guntheri,Schwarzburgici , con- 
tinens 


IN  FOLIO-  79 

tinensfimul  originem  familiae  & incendium  Arnftadienfe  acpeftem 
illud  fecutam. 

Eiusdem  genealogia  und  bifiorien  der  er  Graven  Von  ScbWarzburg. 
1592. 

CCIV. 

Annales  devetullate  originis,amoenitatefitus,fplendore  aedificio- 
rum ac  rebus  geftis  civium  reipublicaeque  Augfiburgenfis, multo  fane 
labore  fumma  etiam  fide  perdiu  collegi,  &iuxtaferiem  annorum  na- 
tivitatis Ihefu  Chrifti,ad  Ro.  imperatorum  Francorumque  regum  tem- 
pora,nec  non  tam  ad  politici, quam  ecclefiaftici  ibidem  magiftratus  fa- 
Itos  accuratiflimo  ordine  digefti  per  A.  P.  G.  L. 

Praefixa  eftautoris  effigies  & nomen  : Achilles  Pirminius  Gafiarus 
Lindavienf.  Reipublicae  Aug.  medicus,  aetatis  72.ob.An.  cio  iolxxvix» 
Subfcriptum  eft  hoc  elogium : 

Debueram  Chiron  dici , qui  dicor  Achilles , 

Vix  Chirone  minor  qui  medica  arte  fui. 

Non  Lindoia  modo  hoc , non  fola  Augitfla /ciebat, 

Innumeri  hoc  reges  atque  /ciere  Duces. 

Codex  nitide  fcriptus  definit  anno  mdlxxvi. 

CCV. 

Chronicon  Erffiutenfe  ab  anno  ccccxxxvm.  usque  ad 

CIO  D L 1 1. 


CCVI, 


Chronica  Erphordiana  anno  1582.  magno  fiudio  fcripta. 

CCV  II. 

Colle&anea  Erphordienfia  circa  annum  i66j. 

CCIIX, 

Chronicon  Erphordenfe. 

Kriegs  - expedit  ion  Car  oli  V.und  Er  anci fli  I. 

FncL  Mj conii  hifloriaGotbana. 

CCIX, 

Bericbt  'honderStadt  Magdcburg  belagerung  an . 1//0.  ijfh  durch  Hem - 
ncben  Merckein^.  Secretarium  der  ait  en  Stadt. 


CCX, 


8o  CHARTACEI 

ccx. 

Das  Bamburger  Stattbucb. 

ccxr. 

Zirolti  Befchreihwg  der  Stadt  S.  Annaeberg. 

CCXII. 

BergWercks  - Tperfcbr e ibungen  auf  dem  Scbneeberg  und  andern  enden 
don  ber-umb,  loom  lahr  1487.  bifs  auf  die  Zeiten  Cburfurfl  io  annis.  Li- 
ber icribi  coepit  i ab  Ernefto  elecftore  mukaque  continet  in  editis  fodi- 
narum Saxonicarum  defcriptionibus  defiderata. 


CCIII. 

Hiftorifc he  Nachricbi  unterfcbidener  mit  D.  Luthern  und andercr  zu 
felner  Zett  fich  zugetragenen  begebniffen . 

Padbi  coniugalia  Spalatini  protographa. 

Excerpta  ex  Wolfgangi  Agricolae  Spalatini  concione  de  coniugio  , 
imprelTaingolftadii  1580.  qua  de  Georg.  Spaiatino  narrantur  plerisque 
incognita. 

CCXlV. 

Codex  Germanicus, cuius  prior  pars  fcripta  eft  anno  mcclxxviiL 
continetpoftalia. 

Das  Stadtrecbt  zu  Bamberg. 

Das  Lebenrecbt . 


Die  giofs  uber  den  Sachfenfpiegel. 

Vom  Bruckemericht  zu  VVufzburv. 

CCX  V. 

Das  rechtbuch , das  Kung  Karol  bot  gemacbt.  In  fine  extat : . Difs 
bnch  ifi  uollenbracbt  und  ufs  gefcbriben  loon  lohanns  Schribers  bant  von 
tbern  1378. 


CCXVI. 


Das  Lantrecht-bucb.  Agit  de  iudicio  provinciali  Franconiae. 
Confirmatio  Domini  Arnolfifuperiura  ecclefiae  in  Heylbrunna  ac 
aliarum  capellarum. 

Exempla  multorum  diplomatum,  iura  variarum  in  Franconia  eccle- 
fiarum  confirmantia* 


Regalis 


IN  FOLIO.  »i 

Regalis  & poenalis  fanctio  contra  violatores  libertatum  ac  confue- 
tudinum  ecclefiarum&ecclefiafticarumperfonarum  attinendum  epi» 
fcopoHerbipolenfi.  CaroluslV.  anno  1349.  fanxitNoribergae.  Co- 
dex circa  haec  tempora  exaratus  continet  Herbipolenha. 

CCXVII.  -^-CCXIX. 

Venetae  reipublicae  & regiorum  quorundam  legatorum  relationes 
de  ftatu  diverfarum  in  Europa  aularum,lingua  Italica. 

CCXX. 

Der  Fiirjlen  Regni. 

Von  an -und  herkunft  der  Pfalz.gr/iven  von  Scbeyern , TdchafrTo  und 
Wittelspacbjdann  vvie  da*  Clofter  Scbeyern geflifftet  Worden. 

CCXXI.  CCXXII.  CCXXIIL 

Tria  volumina  varias  hiftoriae  novae  periodos  illuftrantia, 

CCXXIV. 

Prognoftica,  fcripta  fatyrica,  narrationes  de Burrho  & alia  hiftoriam 
civilem  Sc  literariam  feculi  xvn.  adiuvantia. 

CCXXV. 

Protocolla  variarum  confultationum  manu  Io.  Guilielmi,  Ducis  Vi- 
narienfis , ab  anno  1555,  ufque  ad  an.  157 z.  fcripta. 

CCXXVI.  CCXXVII. 

Eiusdem  literae  ad  coniugem  & alios, quibus hiftoria  Saxonica  ab  atl- 
no  1560.  usque  ad  1573.  mire  illu Uratur. 

CXXIIX.  CCXXIX. 

Melchiorn  von  Ojfe , der  rechten  DoBorn  und  Hofricbtern  zu  Leipzig 
bedencken , 1>1>ie  ein  ChriflL  Obngkeit  iufliz  crhalten  kdnne , und  von  Poli - 
cey  des  Chur-und  purfienthumbs  Sacbfen,  Duringen  und  Meijfcn^an  Cburf 
Augujlum . 1555. 

Laudat  hunc  librum  Spangenb  er  gius  lib.  II.  c.XVII.  Partis  II.  fpeculi 
nobilitatis.  Fuit  autem  hic  Melchior  ab  Olla,  qui  hoc  libro  oecono- 
micam tradit,  adeo  negligensrei  fuae  familiaris, ut  bona  eius  concur- 
rentibus, creditoribus  a diudi  carentur,  notante Plathnero  initio  huius 
libri. 


L 


ccxxx» 


$z  CHARTACEI 

CCXXX. 

Variorum  Sax.  Principum  curricula  vitae. 

CCXXXI. 

Sachjifche  livreen. 

De  hoc  codice  Tenzelius  Saxoniae  numifmatica&Part.  I.  p.  ji.  lineae 
Erneftinae  ita  fcribit:  Notatu  dignus  e fi  liber,  vtfiium  aulicarum  Saxoni- 
carum f guris piblus,  qui  in  bibliotheca  Saxo ■ Gothana  monfiratur , unde  vide- 
re efi,  hoc  primum  anno  verba  memorata , vel  potius  eorum  litteras  initiales , 
manicis  fiiijji  innexas.  Ita  enimfonant  verba  libro  illi  figuraeque  adfiri - 
pta:  Fnderici  Electoris  Saxoniae  & Ioh annis  Ducis  Saxoniae  Fratrum  ve - 
/litus  hyemalia  An.  ipzz.  Hi  Eleclor  atque  Dux  Saxoniae prima  vice  vefii- 
mentis  haec  verba  infui  voluerunt:  V.  D.  M.  I.  JE.  Vnde  ma- 
nifefium  efi,  Fridericum  eodem  tempore  & Numifimatibus' & vefiimentia  ver • 
ba  haec  infer  er  e loepiffe. 

CCXXXII. 

Capitulation  zufambt  den  Kriegsbandeln  bey  Einnebmung  der  Stadt 
Cotba.  1567. 

CCXXXIII. 

Infignia  praecipuorum  flatuum  imperii  R.  pidla  &defcripta  fubCa- 
roloV.  Folio  primo  extat  autoris  imago  cum  epigraphe  : Hartman 
Teutfchbold,ain  beroldfim  ich  genant  fiFo.Kay fer  licher  Maieflaet  vvohlbe - 
kannt. 

CCXXXI  V. 

InflgniaFranconicae  nobilitatis  pida  anteannbscc. 

CCXXX  V. 

Hertzog  Philippi  von  Cleve  Kriegsbuch  an  CarolumV . De  hoc  libro 
«quaedam notavitTenzelius  anno i&pz.p.  897. 

CCXXX  VI. 

Virgilius  cum  Servio. 

Fabii  Plantae  de  Fulgendo  expolitio  philofophica  Avneidos  Virgin 
lianae. 

CCXXX  Vll.- 

Sex  libri  mifeeJkneorum,  in  quibus  multa  digna  le<flu  & fcitu  reci- 
tantur, 


I N F O L I O.  §3 

tantur,  recogniti  & aucli  autore  M.  Stephano  Riccio.  Anno  ij/j. Liber, 
ut  ego  quidem  opinor,  autorismanu  fcriptus. 

CCXXXIIX.  ' 

Colle&anea  de  numifmatibusSaxonicis, 

CCXXXIX.—  CCLXIII. 

Magnum  ac  novum  opus  continens  defcriptionem  vitae,  imaginum, 
numifmatLim  omnium  tam  orientalium,  quam  occidentalium  impp, 
ac  tyrannorum,  cum  collegis,  coniugibus  liberisque  fuis,  usqueadCa- 
rolutn  V.  imperatorem,  a I ACO BO  DE  STRADA,  Mantuano 
elaboratum.  Anno  Domini  MDL.  Volumina  XXX I.  dedicata  hoc 
ipfoannoclariir.  &ampli(T.  Domino  Ioanni  IacoboFuggero  inKirch- 
berg  &WilTenhorn  comiti. 

Ds  noftris  codicibus  in  Licinio  delinentibus  iudicium  tulit  Struvius  in» 
trodudionis  ad  notitiam  rei  iiterariae  cap.  I.  §.  IX. 

Inter  cimelia  rariora  ( bibliothecae  Gothanae  ) adleryantur  aliquot 
Tomi  Iacobi  deStrada,  in  quibus  rarillimi  nummi  Romani  conlulares 
& imperatorii  flupendo  labore  & arte  mirabili  delineati  lunt,  Horum 
picturas  lingulas,  lingulis  coronatis  conftitifle  audor  elt  Occo  in  epi- 
flolaMfca  ad  Amarbachium  apudPatinum,inintrodudionead  hifto- 
riam  numifmatum  cap.XXIV.p.i88.  Similia  in  Caelaris  Vindobonenli 
extare  teftatur  Lambecius  Bibliotheca  Caeli  Tom.I.  p.  77.  Quid  Se- 
•ckendorffius  de  hoc  opere,  autpotius  partibus  eius  prioribus,  iudicarit, 
docebit  ledores  eius  ad  Boliumepillola,  quam  ex  autographo  adfcri- 
■bemus. 

^ # Legeram  heri , Vir  clariffime,dum  curru  vehor, tempus  que  C?  iter  fallo , Exer- 

citationes tu ax,  de  Pontifice  Maximo  veteris  Romae  & alteram  illam  de  Cli- 
nicis : Quo  magis  itaque  eruditionem  tuam  fludiumqm  de  bonis  literis  egre- 
gie merendi  omnibus  approbas , eo  impenfiuts  mihi  allaborandum  duco , ut  fa- 
veam commodis  tuis  & ajfellui  erga  Te  meo  aliquo  modo  fiatisfiaciam.  Sa- 
ne cum  coenarem  heri  apud  Illiijirififitmum  Principem  IVtlhelmum  Saxomae 
Ducem, ac fiermo  de  Academia  veflra  incideret, praefentibus Nobtlijfiimis  Am- 
pli fimis  que  Viris  Dn.Zacharia  Pruhfichenckio  Ducatus  Ifiennacenfiis  Praefi.de, 
& Euflachio  Bnnckio,  Camerae, uti  vocant,  Confili arto, non  omifi  eam  de  Te 
mentionem  facere,  quam  exigebat  illa  diligentia  tua  & felicitas  ingenii : ut 
fpes  fit,  fi  quid  in  aula  pofihac  de  fideres , non facile  repulfiam  effis  laturum  ; 
Sed  vide, quomodo  alia  quoque  fie  obtulerit  occajio , ut  meminijfie  Tuipoffiem , 

L z (3 


H 


CHARTACEI 

& has  ad  Te  literas  dare.  Cum  hodie ftatim  atque  ilhteefcer et,  Principem 
accederem  , difc edendi  veniam  impetraturus, Ts  non  denegabat  eam  quidem t 
verum  tempus  variis firmonibus  trahens  , tandem  in  Mufeurn  illud [uum  li- 
bris aliquot  atque  inflr umentis  Mathematicis  refertum,me  introduxit,  ofic-n- 
ditque  non  folum  inter  alia  libros  iUosnumifmatitm  veterum , de  quibus  pro- 
ximis diebus  me  cum  locum  er  as,  fi  d etiam  literas  Illufinjfimi fratris fui , Du- 
cis Ernefli, Principis  mei  legendas  dedit , qutbus  rogabaturjtbros  illos  commo- 
dato dare  & deferibendi  copiam  facere.  Volente  itaque  Illufiriffimo  IVil- 
h simo, tria priora  volumina,, fimt autem fi  recle  obfervavi,ad ly.vel  1$.  mecum 
Cotham  transvehenda  accepi , quibus  deferiptis  atque  re fitutis  caeteri  fubin- 
de  transmittentur . Cum  vero  nulla prorfus  explicatio  adieEla  fit  nummis  , 
nec  omnino  c areant  mendis  in  deferiptione  commi jfis, admonui  Illuftrifftmum , 
defeblibus  i fis  fupplendis  non  alium  Te  magis  idoneum  fore  : Quod  beni- 
gne accepit  Princeps,  & fi  em  fecit,  fe  aliquando  Te  in  aulam  evocaturum 
atque  hac  de  re  tecum  a ll urum  effe.  Praeterea  cum  libri  ipfi nunc  ad  manus 
meas  veniant,  dubitare  non  poter  is  , quin  cupidiffime,  fi  quid  velis, ex  iis  Tibi 
communicaturus fim . Quoniam  autem  haec  per  otium  fer  ibo , dum praeter 
fiem  mihi  hac  in  urbe pernoclandum  eft,  tardius  dimijfo  Vinaria , de  autiore 
ac  fruEhtra  operis  quaedam  adactam  : Concinnati  funt  libri  d Luobo  Stmda 
Mantuano,  fumtu , uti  videtur , Antonii  Fuggeri  Comitis,  circa  annum  ijjo. 
Titulus  promittit  vitas  & numifmarn  omnium  Imperatorum  atque  Tyranno • 
rum , Orientis  & Occidentis, eorumque  coniugum  ac  liberorum,  d Iulio  Caefd- 
re  ad  Carolum  V.  Quod  autem  vitas  attinet,  de  iis  nihil  repertas  nifi  brevi- 
ufcnlas  quasdam  infer iptiones , de  natali, rebus gefiis , ac  morte  Principum  , ad 
imitationem  veterum  lapidum  effultas, quas  alibi  e ditas  legi jf e puto , quamvis 
autor  mihi  nunc  non  fuccurrat  ■,  Numifmatum  vero  effigies  forma  longe 
maiori  (F  eleganter  deline  at  ae  totum  opus  ab folvunt, in  quo  ipfd  moleofien- 
tationem  quaefijfe  videtur  autor  in  fingulis  enim  foliis , quae  magna  funt  1$ 
Uti  vocant  regalia, una  tantum  facies  nummi  conf piatur.  Quantum  vero  ex 
curforia  infptchone  trium  priorum  voluminum , quibus  nummi  d Iulio  Cae fa- 
re & Triumvir  is, qui  po fi  mortem  eius  Rempublicam  invaferunt  ,cufi  compre- 
henduntur, indicare  potui , peccavit  aliquando  compilator  in  ipfo  ordine  five 
collocatione,  deceptus  ima  nummi  facie  , quae  forte  Itcliiim  Caefarem  refere- 
bat, cum  ex  altera  po ferior  is  Imperatoris  nomen  Traiani  puta  vel  Hadriam 
manifefio  apparet.  Porro  annon  nummi plerique  ab  Qccone  vel  Octavia- 
no Strada  aut  aliis  iam  editi fiht,  affirmare  vel  negare  non  aufim , priusquam 
collationem  cum  libris  impresfis  Manufriptis  hic  fieri  curaverim,  quod  fa- 
Utirtis  fum,  quam  primum  licebit : illud  fummopere  optandum  effiet, ut  nummi 
dpfi,  uti  quidem  eos  vidit  lllufir  is  fimus  IVdhclmus, verum  nancifa  non  potuit, 

cum 


IN  FOLI  O.  gf 

tum  libris  effient  coniunBi  : interim  tamen  hisipfis  non  fine fruftu  atque  de - 
Idlatione  uti poffiumus  (Ac.  claudam  prolixam  cpiftolam  quacfiiumula , quict 
fit  in  nummis  Cleopatrae  five  Antonii , 022  AN  2 XXTHP  A,  ita  enim  ha- 
bet Graeca  inferiptio  t KMott serpet,  (3aertX'urtrcb  otrtrctvcrurrfpa..  Alius 
gignendi  cafim  emendat  : KXiordr^ig  ficurcXto-irqs  ctr<ra,ycrd>J?!()<x,g 
ex  altera  parte  feriptum  e fi ; Mc/gnog  Kvrmog  ciovi^g  , civjoKqdrup  * 
Tf)iwy  ctylfidv  f quae  fatis  plana  ruunt ; fed  prius  illud  non  inttlligo , nec  a 
me  melius  quam  d Te  explicabitur.  Recondetis,  quando  commodum  vide- 
bitur: Vale  interea  (A  me, uti  coepifit,ama. 

Erfurti  ac^.Xbr,  1657. 

Tomus  XXXI.  non  pertinet  ad  ceteros  codices,  fed  peculiare  opus  effc 
primis  XII.  imperatoribus  ex  numis  eognofcendis  clertinatum^  cuius 
bos  titulum  & praefationem  hoc  loco  exhibebimus. 

Series  Imperatorum  Romanorum  ac  Graecorum  (A  Germanorum  omnium  a 
C.  lulio  C.  F.  C.  N.  Caefare  usque  ad  Maximili anum  IL  Caefi  P.  F. 
Aug.  una  cum  Liberis  Patrimis  atque  Matrimis  ex  A.  A.  A.  numismati- 
bus quam  fidelis  fime  delineatis : lnferuimus  etiam  iuxm  tempora  Hexar- 
ihos  (A  Longobardorum  Reges  omnes  que  cum  ip forum  elogiis  breviter  defer  i- 
pfimus  ex  mufaeo  Iacobi  de  Stradae  Mantuani  Caefs.  Antiquarii  Civis  Ro- 
mani, 

Complures funt  anni, quod  nos  in  omni  antiquitatum  genere  elaboramus , nu- 
mismatum videlicet, tum  etiam  marmoris, aerisque  fatuarum , inferiptionum 
atque  aliarum  quoque  rerum, quas  longum  effet  figillatim  recenfere : quem- 
admodum meo  in  mufaeo  licet  videre  ; praefertimvero  in  meo  XI L lingua- 
rum Dittionario  : Illud  enim  univerfi  terrarum  orbis  antiquitates  , una 
cum  earum  explicationibus  tompleVetur.  Verum  cum  DiBionarium  illud 
immenfi  operis fit,  interea  recreandi  animi  gratia pnvatim  excerpfi  , ac  ima 
contuli  omnium  Imperatorum  firiem , incipiens  a C,  lulio  Caefare  V fi- 
niens in  Maximiliano  II.  Imperatore  , benignis  fimo  Domino  meo  : id  efi 
fingulornm  Imperatorum  fingula  numismata  , ita  quoque , ut  quodlibet  nu- 
mismahabeat  alteram  partem  exprcjjam.  Deinde  fub  quolibet,  Imperatore 
fingula  numismata, ex fin gulis  quae  repiriuntur  formis,  fimiliter  cum  alteris 
eorum  partibus  expresfis  : hoc  efi  Uxoribus,  filiis, affinibus,  ( quemadmodum 
in  Indue  apparebit, in  quo  caput  erit  deferiptum,  cum  altero  latere , iccirco  ut 
quiperfpiciet,  maiorem  capiat  voluptatem , plenior  em  que  inteUtgentiam  ha- 
beat: efi  enim  huimmodi  numismatum  fiudium  profecto  ab  abis  diverfimr9 

L $ - nam 


16 


CHARTACEI 

% 

nam  multa  extant  difficilia  cognitu , quae  quisquis , quamvis  doHus  , nequa- 
quam valet  tognoficere  : ) cum  bis  inquam  erunt  appofita  , ad  alium  usque 
Imperatorem.,  qui pofl  [equitur.  Ante  uniuscuiusque  vero  numisma  , breve 
ex  tat  elogium  deficriptum,  quod  ad  illud pertinet  numisma , vitam  illius  vel 
viri  vel  multeris  continens : literis  grandioribus  latinis,  quibus  prifici  uti  fiole- 
banttelogiumque  dejcriptum  ex  tat  in  aliquo  lapide  ex  antiquis  iliis  excepto, ut 
paffim  in  romanis  aedificiis  videtur.  Pojl  haec  vero  epifiolam  habetis,  omni- 
um numismatum , quae  in  hoc  primo  Tomo  extant , indicem , qui  quidem  XII. 
continet  Imperatores  a C.  luito  Caefiire  ad  Domitianum  usque  , qui 
communiter  XII.  Caefirrcs  appellantur.  Numismata  vero , quae  hicappo- 
fiui,  ex  rarioribus  fiumfi , quae  potui, omni  adbibita  diligentia  , quae  quidem 
vifiamihi fiunt  hifioriac  propofito  conducere.  Verum  cfi  tamen  .omnibus  elo- 
giis non  effic  fiua  numismata, ut  certe  optabam  : idque  propter  ea , quod  non 
omnia  inveniuntur,  quanquam  cttfia  fuerint.  Nam  quoties  aliquis  Impera- 
tor Caefiar  defignabatur, mox  ille  gloria  commotus , ne  nomen  extingueretuz 
futim,  tubebaput  omnis  generis  moneta  cuderetur  : ex  qua  quidem  & militi- 
bus jhpendiafiolverentur, IS per  univerfium  terrarum  orbem  e a impenderetur , 
notumque fiimul  omnibus  effiet,  affiecutum  fie  ejfie  imperium.  Ipji  porro  non 
uc  b m ur  deinceps  praeteritorum  Imperatorum  mone  tu  : nifii patres  fuijfent, 
vel  fucce (fores  adoptnjfent.  Mulca  ad  boc  dicere  poffiem  ,fied cum  alicubi  fiu- 
fius  tractaverim,  conjuho praetermitto.  Quod  fi  numismata  non  extant , 
extant  tamen  elogia,  quae  hi fioriae filum  continuant , quoniam  verom  cunilis 
orbis  terrae  regionibus  aedes  monetarios  habebant , in  tllo  numismate , quod 
in  Graecia  cudebatur , etfi caput  Imperatoris  fimile  ei  extabat , quod  in  Italia 
cudebatur  : tamen  literaegraecefica!pebantur,quimiqtte  infingulis  Graeciae 
civitatibus  monita  cuderetur:  in  altero  monetae  latere  nomen  fingularum 
civitatum  erat , cum  figura, vel  capite  : quod  [olebat  ejfie  fio  emina  quaedam , 
in  capite  coronam  habens  turritam,  cum  pinnis : aliquot  autem  reperiuntur , 
cum  aedificiis , templis  falicet  aut  aedibus , ut  ego  ex  his  , quae  penes  me 
fiunt, pojfium  ofiendere.  Eodem  quoque  modo  hodieque  Romani  utuntur, non 
tnmcn  Romani  ipji , verum  Romanus  Pontifex,  qui  eorum  tenet  imperiureLs . 
Atque  boc  aptiqui tatis  illius  imitatione , vult  ut  in  qualibet  civitate  ecclejiae 
illius fiub chta  , cudatur  moneta  : fiemperque  cum  eius  ejjigie , autinjignibus : 
imitatione  vero  Graecarum prificis  temporibus  cujarum, etiam  earum,  ubi  cu- 
duntur, civitatum  apponunt  nomen . Sed  ad propofitum  revertar : Videns 
hac  in ficrie  deficere  numismata, ut  opus  abjolutius  ex  jieret  ,cx  Graecis  aliquot 
pofui.  Pofl  aliquantum  temporis,  retlius  confiderans  deert  vificut  hodieque 
in fient  enti  a perfijlo  , hac  in fieric  Graeca  numismata  cum  latinis  neutiquam 

mfice- 


IN  FOLIO,  87 

mificere,  fed  latina  filum  relinquere  : Graecam  vero  ferient  aliam  feorfim 
edere , ita  ut  ex  duabus  una  fieri  queat  perfctta , cum  utraque  ante  oculos  erit 
expofita.  In  Graeca  fi  quidem  aliqua  fiunt  numismata , quae  minime  in 
latina  reperiuntur,fic  pariter  aliqua  latina  habet , quae  nequaquam  fiunt  in 
Graeca.  Porro  autem  in  Graeca fierie  conatus fium  numismata  exhiberes, 
quae  altera  latera  habeant  latinis  fimilia,  quae  hifioriae  curio  fio  s ( fipero ) ve- 
hementer obldlabunt.  Eadem  latina  elogia  in  gr aecam  quoque  linguam 
converfa  fiunt , & ipfiafimilit  er  grandioribus  literis  deficripta  : eodem  modo 
quo  alia  latinabam  figuris  lapidum  antiquorum, qui  extant  Romae.  Ad- 
didipraeterea  in  hac fierie  Exarchos  Reges  que  Longobardorum , qui  in  Italia 
regnaverunt : fimul  cum  filis  numismatibus , quae  habere  potui : Extant  et- 
' tam  eundi  i tyranni , qui  diverfas  mundi partes  occupaverunt.  Tametfi  hoc 
ordine  ad  calcem , ( ut  dicitur ) pervenire  me  non  confidam, nam  cum  ad  nu- 
mismata devenitur , quae  cufa fiunt  in  Graecia , eorum  maior  pars  gr  aeca  efi , 
latina  pauca  reperiuntur.  Idem  cum  in  Germania  incipit  imperium , ho- 
rum Imperatorum  graeca  nonreperiitntur, imperium  enim  tum  erat  divifiums . 
Non  praetermittam  tamen , etiam  fi  hoc  obfiet , quod  videlicet  eorum  numis- 
mata invenire  nequeam , quin figilla  ex  privilegiis  ab  ipfis  Imperatoribus  con- 
tejfia  adducam, vel  monetam  an  qua  eorum feriptn  erunt  nomina.  Ut  l clori 

plus  quam  valeo , fatis  faciam , usque  ad  operis  finem.  Continuabuntur  ni- 

hilominus elogia,. quem  admodum  efi  apr incipio  coeptum.  Vale. 

CCLXIX. 

Autores  Graeci  7re^i  %pv<ro7rdiii3ig. 

De  hoc  codice  noftro  aliquot  paginis  commentatur  Morhofius  lib.  r, 
polyhifl.  c.XI.  multaque  affert  ex  Reinefii  de  eo  iudicio  ac  differta- 
tione.  Sed  cum  Graecarum  literarum  ac  rerum  naturalium  ftudiofis 
gratam  fore  exiftimem  totius  diatribes  ledlionem;  omnia  aReinefio 
codici  praemiffa  adferibemus. 

Quisquis  in  Codicem  hunc  Bibliothecae  Ducalis  Altenburgenfis  incides,  nor  ia 
fimilem  in  Bibliotheca  Regis  Chrifiiartijfimi  fervar  i ; idque  indicio  Cl.  Sal- 
mafii  in  Exercitationibus  Plinianis  didici.  Sed  & Gefiurus  Zofimt  ad  Theo- 
febiam  opu ficula , quae  Stridas  XX VIII.  effie  feribit , cum  aliis  XIIII.  aut  oribus 
Gr aecis  de  artefacra  manu [criptis,  qui  hi  ipfi ' fiunt, in  Italia  alicubi  latere , £3* 
Simlerus  apud  Iohannem  Dec  Londtn.  Anglum  medicum  Democriti 
Xyursct.  cum  Synefii  & Stephani  commentariis  effie  tradit.  Ijbrarhvero 
mala  c-fio gratia,  qm  non  tantum,  quod  ab  imperitia  eius  efi,  mendofijfime 


u 


CHARTACEI 

deficripfit,  fied  & , quod malignitati  forte  refcribendum,  varie  difiraxit , & tra - 
le&iombus  mirifice  nos  deludit  & fatigat  j praeterea  multis  particulis , quae 
in  Regio  Codice  reperiuntur,  eundem  mutilavit.  Emendationes,  quas  hic 
manu  marginibus  illitas  vides,  e cur  fori  a quidem  le  chorte  natae  fiunt',  fied 
quarum  rationes  reddere  cuivis pojfkm  clueremque  etiam  reliqua  i J/ev^c- 
ycaQrygajcz,  fi  id  nunc  agerem ; neque  enim  adeo  dcfpcratn  res  e fi ; quan- 
quam fi  conferre  liceret  codicem  alium , multo  facilius  in  via  intrita  progredi 
effiet.  Sunt  hic,  quae  7 nvov  aliquem  antiquitatis  redolent ; fiunt  & in- 
eptorum infima  e Gra  eciae  magifiellorum  aliqua,  fied  quae  tamen  ab  illis , qui 
fie  Chymiatros  ceu  aliis  medicis  multo  praeftantiores  adpellari  volunt , & e 
furnis  miracula  curationum  promittunt,  fcilicet  quod  a vera  arte  &T  fiolida  co  - 
gnitione eius  non  fint  inflruUi , non  debebant  ignorari.  De  autoribus  & ar- 
gumento dixi  abunde  in  umcla  Diatriba,  quam  obeaufas  certas  Germanica 
fiatbt  oportuit.  Altenb . m.  Aprili,  a.  cid  nc-xxxiv. 

TH.REINESIUSD. 

Phyf.  Reip.  p.  t. 

Sequitur  Diatribet 

Jn  diefiem  GriechifichemMSto  Codice  * find  nntcrfichiedene  tra  elatus  zube- 
finden,  Welche  theils  ihren gewiffien  ungez)veiffelten  autoribus , theils  andern , 
der  en  fie  doch  nicht find , zugefichrieben  \verden , theils  aus  dergleichen , docb 
nicht  o enant  en  fer  ipt  oribus  excerpiret,  hteherm  ein  volumen  zufiammen  ge- 
tragen  \v ord.cn  : und  handeln  faembthch  de  divina  arte,  wie  fie  dienennen, 
von  dem  lapide  Philofiophortm , oder  Magi  ferio  magno , tvie  nemlicb  die  un- 
vollkommene  Metztlla  zti  ihrer perfeElion  zu  bringen , auch  in  gold  und filber 
zu  verWandeln fiein , darbey  denn  auch  vongefaefifen,von  unterfichiedenen  ar- 
ten  ofen%und  allerley  handgrieffien , der  en  (ich  die  chymifiche  labor anten  auch 
noch  h e utiges  tages  gebrauchen : item  ein  traclaetlcin  von  maffien  und  ge- 
wichten.  Ingleicben  ein  kurzcr  bericht,ivie fionder Zwciffd in  ALgypten,aus 
der  vcrjlen  das  maltzgemachtytnd  biergefibten  toerde.  Item  vongradierung 
des  Fetter s , von  far b en  und  andern  zu  diefiem  Werck  gehorigen  und gc- 
brauchlichen  operationibus.  Vnd  Weildiefie  Kunfi  iederzeit  mit  verblumten 
Worten,  per parabolas  cA aenigmata gslehrt,dah er  es  Zofimus  Ao|«iV  ypec- 
Ocig,  und  Steph anus  fir axi  tertia f.io.b.  ciAAyyogtKois  nennetj  fio  \vcl 

auch 

* Quem  Illuft.  Dux  Sax.  Johann.  Wilhelmus  b.  m.  Friederlci  Wilhelmi , 
Adminillratoris  Ele&or.  Sax,  £lius , qui  obiit  1632.6  codice  Auguftanac 
Bibliothecae  fecit  deferibi  1623. 


IN  FOLIO.  89 

auch  durch  getyijfe  charafferes  und figna  befchrieben  tyorden  ; So  ifi  auch 
ein Lexicon  hierbey , darinncn , Uw y7?  »w/  einem  oder  anderntyort  ,tyelches 
in  einemvielandern  verfland,  ais fionficn  bey  den  Graecis  iiblich,gcnommen 
tyird,  ange  dent  et  h ab  en  tyollen , Vnd  ein  e auslegung  der  er  in  diefem  buch 
adhibirten  charaElerum  und  Zeichen  zu  befinden.  Inmajfen  denn  auch 
noch  folche  Lexica amd verborgem  Schrifften  bey  denen  chymicis  breuchlich. 
Vber  das  alles  findet  man  bierinncn  fol,  igp.  usque  ad  142.  eine  befchrei- 
bung  der  Gold  bergiverg  in  Aegyptcn  und  Mohrenland , und  ivi  e die  Sclaven 
in  felbigenzu  arbeiten  durch  die  frohn  vogte  angetrieben , auch  ivi  e mit  fiol- 
chem  erzt  aHerdings  umgegangen  1 vird:  tyelche  aber  am  einem  ait  en  Hifio » 
rico,  der  frir  igoo  iahrcngelebt , dem  Agatbarchide  Cnidio  l.j.  de  rubro  mari 
c.p.io.tf  11.  apud  Photium  Cod.  2jo.fuppreJfo  autons  nomine  genommen, 
Welches  denn  ivol zu  mercken  ifi. 

Es  i fi  aber  die  fer  codex  aus  demienigen,  welchcr  in  Italia  alicubi  fiyn  fioll, 
dejfien  Robertus  Vallenfis  l.  de  verit.  (A  antiq.  artis  chymicae , und  Gefinerus 
in  Bibliotheca  , oder  aus  demienigem , tyelcher  in  Konigl.  Mai.  non  Erane  k- 
reich  Bibliothec  * gefun den  tyird,  dejfien  Ifi,  Cafiaubonus  ad  Baron.annal.  Ex- 
ercit.  I,  c.  10.  und  Cl.  Salmafius  in  Exerc.  Plinianis  gedencken , abgefchm- 
ben.  Denn  die  allegata , tyelche  Salmafius producirt,find  hierinne  mit  allcn 
Worten,fide  collationis  meae , zu  befinden  j fio fioll  auch  Johannes  Dee , Me - 
dictis  zu  Londen  in  Engellandyvelcher  Monada  Hieroglyphicam  gefchrieben, 
und  Kayfier  Maximiliano  a.  Uq.dediciret,  die  Phy  fica  Democriti  cum  fiholiis 
Synefii , Pelagii  & Steph ani  Manufio  iptis gehabt  haben  ,Jelbige find  auch  von 
einem  Italo  Dominico  Pirimeratio  ins  latein  iiberfiezet , und  a.  1574.  zu  Colln 
neben  desMizaldi  memorabilibus  in  drutk  gegeben  tyorden.  Vnd  oh  diefie 
traElatus , tyo  nicht  alk , docb  die  meifien , ins  lateinifiche  vertiret , hiebevor  in 
Theatro  chymico,  in  turba  Pbilofibphorum , in  tomis  aurei  velleris , und  der- 
gletcben  [criptis  publiciret  tyorden  : inmajfen  denn  Democriti  Pbyfica  & 
Magica, vom  Hermolao  Barbaro  ad Dioficoridem , Pfielli Epiftola  ad Xiphili- 
num  Patriarcham , vom  Mylio  ira  EI.  de  Bafil.  Philofiopbic.  Zofimi  OpuJcu!at 
Steph  ani  Praxis , und  ander  e von  andern  citiret  tyorden:  So  find  fie  doch 
meines  IViJJens  in  der gr und  fprache  noch  niezum  dmck  gefertiget  worden, 
dcjfienfieddchtyol  xourdig  tyaeren.  tyeil  vielgutes  dings  aus  der  antiquitaet 
darinnen  enthalten  ,und daraus der  urfpnmg  und  anjang  der Kunji  von  Jb 
langer  Zeit  her  zu  fehen.  Sonfien  aber , tyeil  fie  fehr  dunckel  und  lauter 
Jiiick  tyeis , moegten fie  zur  Alchemy,  ais  tyelche  heutiges  mges  mit  ihren prae - 

M cepris 

* In  Bibliotheca  Fontis  bell.  uti  teftatur  Delrius  tom.I.difq.Mag.c.j.  q.  1.  fe&,  t. 
iu  fine. 


po 


m 


CHARTACEI 

ceptis  und  exemplis  vom  Zvingero , Libavio , Sala,  CroUio , Bigmno , £f  fjW 
interpretibus  Har manno.  Fabro , Brendelio.,  Billichio  , Sennerro  7 Mylio  und 
an  dem  herrliih  cxorniret , dcrer  vielfaeliigen  particular  procejfen  in  Trans - 
mutatoria  zugcfibweigen , nothig  feyn.  In  gemetn  ljl  von  diefen 

[criptis  zu  Vvijfen , dafife Jaembthch  durcb  etliche  mmcbe  und  an  dene  gelehr- 
te,  er  fi  zlvarzu  Alexandria , und  hernacbzu  Confiantimpel  von  einer  zeit 
zur  an  dem  gefertiget , in  ein  corpus  ziifammen  gebracbt  voordcn.  Von 
dannen  felbiges  in  Italiam,  und  in  die  Konigliche  bibliothec  gelanget , und 
beygcfezct  vvorden.  Gar glaublich  i fi , das  es  durcb  die  confiant  tnop  oli  tuni- 
fcben  exules  , ( Vvie  denn  dcrer  urnis  lakr  Chrifiti  14.00.  und hernacb , bis  die 
fiadtin  Mahomcths  haende  kommen , viel  in  Itali  en  undFranckreicb  aufge- 
nommen  Vvorden,  ais  Beffarion , Em.  Chryfiloras , Lafcaris , Argyopylas , Ga- 
za, Apofiolius , Cbalcocondylrts , Nicolaus  Trachamotes,  M.  Cananus,  Andro- 
nicus, Calli  fias,  G.  Trapezuntius  id  c ) dabin  kommen  : Veie  andcre  biicber 
mehr,und  fonderlich  des  Cortnti (dcnn  dasifi  feinrechternahme .nicbi  Co- 
mtus oder  (Quintus)  Smyrnaei  Paralipomena  Iliados  & Odyffeae  Homericae  f 
Trypbwdon  fif  Colutbi  poemata,  Orphei  Crotoniatae  Argonautica , id  alia 
rarior  as.  > 


Von  denen  Scriptoribus , dic  hierinnen  genennet  Werden  ,ct\vas  Vvcniges 
infonderheit  zugedmcken,fo  befindet  fich,  das  fi  e tbeils  heyden , theils  Chri- 
fien  zu  Atben , umbs  lahr  400  gelebt , und  hernacb  zu  Alexandria  in  Aigy- 
pten , l velcbe  nutrix  Pbilofophorum  prae  Athenis , Veie  Camerarius  in  vita 
Synefii  bevveifet,  getyefen,  mmajjen  dcnn  aucb  vor  felbiger  Zeit  unterm  Keyfer 
Diocletiano  die  Goldmach  er -Kunfi  dafelbfi  und  in  Per  fu,  von  Judcn , Chn- 
flen  und  heyden,  f a fi  getrieben  Vvorden,  ivie  beym  Suida  in  Xystici  zu  lefcn , 
und  ijl an  dem , das  Heliodorus , itntcr  Vvelches  nahmen  ein  opufiulum  f.  42. 
zu  befinden,  von  Alexandria  biirrig,  durcb  feineEhern,dcn  Hermiam  und 
Ar defiam,  neben  feinem  bruder  Ammonio,  dem  Prodo  damalen  beriihmflen 
Ehilofopbo  zu  in fiituir en  zugefiihr  et  Vvorden  : magauch  Vcol feyn , das  diefer 
der  Kunfi  zugeth  an  und  erfabren  gewefen , aucb  Keyfer  Theodofio  M.  ctVvas 
zion  feinen  fibri jft en  dediuret hat.  Sintemal ga>-  glaublich, das  obgeda<  b- 
ter  Keyfer  zu  der  Kunfi  eme  findere  beliebung  mufi getragen , und  das  diefeibe 
m feinem  hoffe  damni  vielfacltig  getrieben  Vvorden , Vv.  il  aucb  Eugenius , 
entiveder  der  Fl.  Eugenius  AfeUus  Praef  Urbis , oder  der  under  e , ( \vcl  ber 
bey  ibm  Vvegen  femer  Kunfi  und  bcredfimkcit  ( tanta  eruditione  prae flabat , 
ut  aperta  fcbola.  oratoriam  profiteretur,  figi  Zo fimus  L a.)  in  grojfen  anfeben 
%nd  gnaden  jhmde : hernacb  ab  er,  Wcil  er  Valentiniano  Imp.  interficio  in 

tho - 


IN  FOLIO.  91 

thorichter  meinnng,  durch  hiilffe  Arbogafiis  Franci,  das  ouidentnlifche  reich 
zu  bcherrfchen , War , vom  Keyfer  in  einer  feldfchlacht  uberTvunden , gefan- 
genund  enthauptet  toorden , \vie  beim  Zofimo  l.  4.  und P.  Diacono  Lz.  zii 
lefen)  folcher  zugethan  gc^vefen,  Veie  denn emes  pro  c effies,  Xvelcherihme  zu- 
gefihritben,f  ujo.  a. gedacht  Wird.  Allein, das  felbiger  Heliodorus folte  der 
autor  diefer  carminum  feynfifl  nicht  zuglaubcn.  Denn  1 venn  man  jic ge- 
gen  des  Gregorii  Nazianzeni , Welcher  amh  damaln  gelebt , haelt  , fio  ijl  der 
unterfiheid bandgreifflich,  ijl  nicht  mehr,  ais  ein  elend  gedichte , von  vielen 
Soloeci  finis,  und  erratis  Profidiacis , und  nicht  lefen  s iviirdig.  Verraihen 
fich  auch  darmit,  das  man  dieZeit,zu  Voelcher  fie  gefchrieben , duram  ab- 
nehmenkan.  Es  hatten  die  Graeculi  infimae  aetatis  und  ihrer  hochflen 
barbarie  beliebung  an  folcher  art  carminum , daher  denn  auch  P filius  legum 
fynopfin  adlmp.  Micb.  Ducam,  umbs  iahruoo.  ingleichen  Tzezes , Conflan- 
tinus , Manaffis , umbs  iahr  1200 . ihre  hiflorien , und  Nicephorus  Calliflas 
Synopfin  totius  ficripturae-umbs  iahr  tyoo.  verfibus  politicis  , theils  iambicis 
hefchriuben , denen  dann  diefer  nachgeahmet.  Denn  die  nahmen  Archelai , 
Hierothei,  Theophmfii  find  erdichtet , und  die  fcblimmen  carmina  alie  eines 
autoria,  und  nicht  s mehr  ais  der  St  eph  anus  in  verfus  iiberfezet  : der  Vsnm- 
derlichen  decompofitorum , vielfaelligen  Exclamationen , und  unnothigen  re- 
petitiontn , die  in  diefen  carminibus  ad  naufeam  zu  lefen , zugcfihxveigen. 
So  ifi  auch  geVeifi, das  der  vorgenante  Heliodorus,  Hermiac  F.  ein  heyde  ge- 
fyefen,  und  e fi  fla  Platonica,  ivie  evita  Ifto  dori, autor  e Damafiio,  apud  Pho- 
tium  C.242.  zufihen:  der  autor  aber  diefer  carminum  ein  Chrifi.  So 
hat  auch  unter  mebr gemeltem  Keyfer  Pappus,  Philofiophus  Alexandrinus  & 
Mathemat.  cuius  colle  blancorum  Mathemdibri  habemur, unter  Wclches  nah- 
men ein  proce  fi  in  diefiem  Codice f,t$y.  b.  zu  befinden , gelebet , t pie  brirn  Suida. 
zu fehen. 

Synefium  belangende , deffen  fcholia  uber  des  Democriti  Phy  fica  & Myfii- 
€a  an  Dio  ficorum,  [acer dotem  magni  Serapidis  f.  ji.  <2f fieqq.  zu  befinden  , fio 
hat  zWar  einer  di  efies  nahmen  s unter  denen  Theodofiis  gelebt,  zu  A.hen  und 
Alexandria fiudiret,  ijl  auch  nachmals  a, 410.  Bifchoffi zu  Cyrenen  in  Libya 
Vvorden,  deffen  fcript7t  in  offentm  druck find zmn  neulichjlen  a.  i6yy.  Lutetiae 
a Dion . Petavio , Soc,  Iefu-ium  notiqgegeben  Worden.  Dicfim  aber  konnen 
gemelte  fcholia  nicht  zugeeignet  \verden , dieVvcil  darinn  der  kindifehe  ir- 
thttmb  vom  Ojlanc  und  Democrito,  davon  drunun  gemeldet  werden  Wird , 
enthalten  : gedachter  Synefius  * aber  ein  bochverjlaendiger  und  Jebr  ge- 

M 2 lehr- 

* Quin  hacc  impoftura  corrumpendi  inferiptiones  librorum  frequentari  ab 


CHARTACEI 

lehrtennann,  \x>ie  fcinefcripm  bezeugcn  ,gevvefen  rmd  eines  fo  grobenfeh - 
lersmit  Warheit  nicht  mag  b e fchuldiget  vverden.  Soifl  auchin  allen  fei- 
nen  biichcrn  nicht  dicgeringfie  nachrichtung  von  diefer  Kunfi,  oder  auch , das 
er  mit  gedachtem  Dtofcoro  gemeinfchajft  gehabt  haette , zu  bcfnden , da  er 
doch  femen  ganzen  IcbenstaufEp.  jj.  vveitlauftig  befchriebcn  , auch  von 
feiner  ankumfftsvon  feinen  fudiis , von  femen  Ehejiandt , kindcrn , bntder , 
freunden , und  vidfaltigem  zugeflandenem  ungluck  hin  und  vvieder  meldet . 
Eben  zu  felbiger  Zeit  hat  auch  Zo fimus , Philo fophus  Alexandrinus , ge~ 
fchrieben , vvekhes  unterfchiedene  trabi atlein  hierinne  pajfm  zu  bcfndcni 
die  doch  mit  fug  ihme  nicht  konnen  alie  zugefchrieben  vverden . Denn 

vveil  darinven  etlicher  fmp  licium  gedacht  vvird , die  denen  ait  en  Medicis 
Graecis  nicht  bekant  gevvefen-,fondcrn  von  denen  Perfen  und  Arabem  erjl 
erfunden,  genennet  und gebrauchtvvorden , ais  da  find  BiAiAiy,NctTrjCp» 
&evcOKa,^,ZovS-loc,Td.AK,xd,An  Ef c.  fo  erfcheinet  hieram, das  erft  nach  der 
Perfer  und  Araber  Zeit , da  nunmehr  die  Grichen  angefangen  dieKnnfi  ,die 
fe  verlohren , von  denen  Per  fer  n und  Arabem  vviederumb  zu  hohlen  , vvel- 
chesumbsiahr  Chrifti  cjoo.  ohngcfehr  gefchehen , folche  meiften  gefchrieben 
vvorden  feyn,vvelches,da  es  Salmafius  in  acht genommen,hatte  er  das  caput 
7r  effricas  yotAuS  fxv&i  ,vvdches  in  diefem  codice  f 122.  b.  unterm 
titulo  Ba  (p!j  rSivhxS  fridvjox,  gelefen  vvird , nicht  dem  Zofmo  zugefchrie- 
ben , zu  gefhvveigen  , das  in  felbiges  Capitis  nigro  der  Zofirnm  allegiret 
vvird.  It Vie  denn  auch  der  trablatus , vvelchen  Salmafius  dem  Zofmo  zu- 

eignet , darinnen  er  ab  er  die  ArabifcheundMuhammedifche  gelehrteund 
Kimfller  croCpas  IcrfxccijAiTUv  nennet , nicht  diefes  alten  Zofmi , fondern 
eines  andern  vici  iungem  Werck  if.  Denn  die  Saracenen  baben  Aegppten 
erfl  a.  64.0.  feb  bemacchtiget , auch  felbigland , bey  6oo.iahren  durch  ihre 
Cahphas  regiret  und  befffen , die  maechtige fladt  Alcair  umbs  iahr  970.  dar- 
innen  erbauet,  und  zu  befefigung  ihres  fatus , aUcrhand  Kunfle , Jonderlich 
die  Mediew-,Aflronomiam  und  Chemiam , nach  dem  fieden  Perffchen  domi- 

nat 

hominibus  lucri  cupidis  incepit , dum  nimirum  inter  reges  Aegypti  Alexan- 
driae  & Pergami  ftudium  & aemulatio  conquirendorum  librorum  vehe- 
menter ferveret.  Qui  enim  ad  inftruendas  regias  bibliothecas  omnis  gene- 
ris volumina  adportabant  r* cum  viderent,  antiquorum  feripta  praecipue  ex- 
peti & vendi  pluris  recentibus,  antiqui  alienius  nominatxque  autoris  nomen 
praeferibebant,  ut  tradit  Galenus  ad  idlipp.  de  nar.  hominis  extremo  &2# 
initio,  qui  fimul  1.  iref  iWm  &c.  fno  nomine  abufbs  fuiffe  quosdam 
in  titulis  librorum,&;pro  Galeni  vendriifTe, quam  vis  ipfe  non  agnofeeret,  ta- 
men annotavit. 


IN  folio;  93 

nat,  und alie  dejfelben  Schdze  an  ficbgebracht , clahin  gepflanzet : Inmajfien 
denn  umbs  iahr  yjo.  und  bernach  vier  macbtige  Saracenifche potentaten,  ais 
Almanfior,Hazon,RaficbydusyAlaminus , und  Almaimon  ein  an  der fiuccedirt, 
vvelche  nitbt  alleinin  allen  Kmfiten  felbjlen  excelliret , fondern  aucb  gelebr - 
te  lente  aus  allen  nationen  von  Chrifien  undjuden  , an  ibre  bofie  gezogen, 
und  da  in  Imlien  ,Franckreich , Teutfcb-und  Gricbenland  diegrofie  barbaries 
und  Ftnficrnifi vvar,  ijl  bey  ibnenin  Orient  und  Aegypten pojfiejfio  artium  & 
eruditionis  omnia  zufinden , und  in  bdchfien flor  gevvefien,und  haben  gemel- 
te  Sultanen  damaln  die  befien  und  nuzbarflen  butber , den  Homerum , Pinda- 
rum, Hippocratem,  Platonem , Ariflotelem , Euilidem , Diofcoridem , Gale- 
num, Ptolemaei  Syntaxin  magnam , und , vvie  etliche  vvollen,  aucb  die  ope- 
ra Auguflini , Ambrofli , Hieronymi , Leonis  und  GregoniM.  in  die  Arabifcbe 
(praebe  trans ferir en  lajfien.  Das  aucb  gemelter  2.0 fimus  eben  derienige  Hi- 
florienfebreiber  fey  , vvelcber  unterm  Keyfer  Theodofio  imiore , umbs  iabr 
Cbriflyyzo . Comes  & Exadvocatus  fifli  gevvefien  , dejfien  bucber  aucb  nocb 
heutiges  rnges  furbanden , ifl  ganz  unzvveifeligflenn  ob  er  vvol , vvieaus  fu- 
nem biicblein  ad  Tbeofbiam  zu feben,  von  erflbajfung  des  menfchen , von  der 
menfcbvverdung , undvom  leiden  des  Sohns gottes  zu  re  den  gevvufl , fo  bat 
er  docb  die  altenAegyptifcbenflabcln , und  Platonicas  fpeculationes  ( vvelcben 
die  gelehrten  inAdgypten  dazumal  febr  er geb  en  vvar  en,  ais  die  damit  der 
Chrifien  lebre  bejfier,  ais  des  Arifiotelis  Philofopbia  uberem  flimmeten  , mit 
vvelcben  die  furtreflichflcn  heidnifieben  Philo fophi , Plotinus , Amc litis,  Por « 
phyrius, Iamblichus,  P rodus fhre fibri fften  angefiillet,  aus  vvelcben  aucb  der 
Erzkezer  Valentinus  , der  aucb  ein  ALgyptier  vvar,fiein  delirium  von  den 
aeonibus  und anderen, vvie  beim  Epiphaniozu  lefien,genommen  und  bevvch - 
rei)  aus  dem  Pimandro  Trismegtfiigenommen  ,daran gefcbnizt  und  das  ho- 
he  gebeimnis  aufidie  ciende  kunfi  ,das  propbetificbe  gefichte  Ezech.jj.  von 
denenverdorreten und zerfireueten tedten gebeinen auffiein ficriptum  von  de- 
nen  cbymifiben  ofen,  vvie  aucb  andere  Artifien  das  bohe  hedt  Salomonis, und 
mehr  textus  ficripturae  aufidie  Cbryfiopoeiam  gedeutet.  In fielbiges  Zofimi 
nahmen  irret  Salmutb  adPancirol,  P,  2 . lib.  7.  p-yyp.  da  er  ibn  aus  G.  Agri- 
cola Rofinum  nennet , und  mit  einem  andem  diefies  nabmens  der  ein  Arabs , 
confundiret,  vvie  dem gcdachter  Salmutb  ib.  aus  den  einem  Magifiro  diefier 
Kunfi,  Orus  Cbyfiory  ebites  vom  Olympio  doro genennet.  zvvene  Orum  (A  Chy- 
fioriebium  maebet:  item  das  er  Cbanoth  nennet, dejfienvvabrer  nahme  Che- 
mis  oder  Chimcs,  von  vvelchem  aucb  die  kunfi  ibren  nahmen  bekommen , und 
welcbes  Zofimus , Olympiodorus , Stepbanus,  ais  eines  gar  alten propbeten 
und  lebrers  gedencken.  Diefies  Cbemis , vvelcber  in  der  lehn\  de  principiis 

M p dem 


CHARTACEI 

dem  Parmenidi  nachgc fulget , vvie  Olymp.  f,  lyy.  fchreibet , nabmeifl  eben 
aer,  mit  vvelckcm  einer  am  den  AEgyptiflchen  Pbaraonen  beim  Diod.Sic.  1. 1. 
Cbemmis,und  des  Patri auh en  Noae  Sohn  Cham,qui  & Chamephes , ifl ge- 
ncnnet  vvorden : der  hat  mit  feincn  nathkommen  Algypten  nach  der  Simd- 
jlut  zum  erflen  beherrfcbet , und  von finem  nahmsn  h/iben  aucb  die  Aegypti- 
fchen  Priefter  undgelehrten , das  land  inibren  verborgenen  Schrifficn  Che- 
miam gencnnet,  vvie  Plue.  I.  de  Ifide  & 0 (Iride  meldet.  Endlich  ijl  bey  Z o- 
fimo  zu  obferviren,  das  er  f uj6.  nur  emes  dolmetfchers  gcdcnckct , der  die 
Ebraeifche  bibcl  ms  gnchifhc  undaegyptifche  zu  zeiten  Ptolemaei  verfezet , 
da  doch  ingemein  von  vielen , die  folcb  IVcrck  verriibtet  batten,geflhrieben 
vvird.  Item  das  er  meldet , esfey  die  bibel  dazumal  niibt  allein  in  die  gri- 
chifche,fondern  aucb  in  die  dunh  Aegypten  ublicbe  land  (praebe,  ( vvehbes 
iveil  es  fonfl  nirgendzu  befinden,  man  vvoltedenn  den  Philonem  l.  de  vitn 
Jyiofs ) da  er  gcdcnckct  einesfefles,  vvehbes  die  iuden  und  hcyden  in  Aegypten 
in  einem  tnge  iahrlich  in  Infula  Pharo.,  a Ida  die  bibel  ins grigifebe  vertirt  vvor- 
den,zum  gedachtnis  der  grichifihen  verfion  celtbriret , und  alfo  ob  eandem 
caujam  zufammen  kommen , hieber  ziehen , etvvas  zvveifelig , ) tmns feriret 
vvorden.  Sciner  gedcncket  aucb  Suidas , das  er frtjpitvnKct,  gefchrieben , 
and  nennet  ihn  Philufophum  Alexandrinum  : Item  Photius  Cod.  lyo.  nennet 
es  A cyxg  Xy/azvTUtxs.  In  diefem  Codice f.ioo,  a.  und f toy.  a.  vvird  er , 
vielleuht  von feincr  gcburts fladt,  P arto p o lita  g en  en  n et. 

Folgends  hat  Olympio  dor  tu,  dejjen  bucblein  f 166.  Iranfdh  et.  gefchrieben, 
mdift  didmeinung  Salmafti,als  hat  te  diefer  extremis  Graeciae  temporibus 
gelebet,  daher  falflcb , dievveil cr  des  Stephamgvvelcher  umbs  iahr  Chrifii  620. 
floriret,  und  diefer  Kunfl  erfahren gevvcfen,  ganz  nicht , des  Zoflrni  aber  und 
Synefii,  alsvvelcbe  kurz  fur  ibm  gcwefen  ,gar  cfji  gedcncket , da  doch  diefe 
feriptores  diefesfonderlicb  imgebraucb  baben,  das fle  alie  ihrevorfahrcn  an 
der  Kunfl  allegiren  und  nema  en : es  ifl  aucb  diefer  Olympio  dor  us  me  in  es  er~ 
achtQns  derienige , vvelcher  Thebis  Aegyptiis  natas  bifloriam  fui  temporis 
v0na.400.bis  yzy.  in  22.  buchcrn  befchrieben , undKeyfer  Th  eo  do  flo  luniori 
dediciret  hat.  IFeil  er  f igz,  Hermetem  iv  rri  Kvpctvih  ftifXop  allegiret, 
flo  hat  man  daher  abzunebmen,  das  dasienige falfihfly , Ve  as  Gerhardiu  Cre- 
monenfls  inpraefat.  libri  virtutum  Phy  fu  alium  collecli  cxperientiaKyranni- 
darum  Kyranni  regis  P erfarum , und  nach  ibm  Bartbius  L XI  Adverf.c.  ly. 
vorgegeben , ais  fey  felbig  bucblein  a.  u6g.  zu  Conflantinopel  aus den  Perfi- 
feben  oder  Arabifcben  ins  Grichifche  zum  erflen  vertiret  Vvorden.  Zu  ge- 
flhveeigen  das  aucb  Zo fimus  l.  p.  de  Cbymia  ad  Tbeofebiam  den  Hermetem 


IN  FOLIO,  9) 

Phy  ficis, \velcb  es  bucb  eben  dasienigeifl,  Wovon  iezo  gehanclelt  ivird , allegi ■* 
ret.  Laudat  illud  e Zo fimo  fragmentum  Sc aliger  not.  ad  Chron  Euficb.  fi, 
syp.  in  quo  e fi.  Angelos  Egngoros  ( fic  appellarunt  orientalium  Ecclefiarum 
Doblores  fcducli figmentis  ludaeorum  circa  cap.  6 Gcn.v.  1.  <£f fieqq.  angelos 
malos , eos  que  cum  filiabus  hominum  coii  (fie,  & generaffe  gigantes  flatu  erunt ) 
docuiffie foeminas  chemiam,  a lias  que  imttles  Id  malas  artes  : Tertull.  L de 
cultu  foemin.  Clemens  Alex.  L 2.  Paedag.  c.  /2.  Cofimeticen  feu  fucatori - 
am  omnemque  mundum  muliebrem  : Seldenus  Syntag.  L de  Dis  Syris  c . X. 
ex  apocryphis  Enochi  etiam  Mathefeos  inventionem,  quam  angeli  ifii  fo emi- 
nas docuerint  adtribuit  v.  Laciant.  L z.  divin.  Infht  c.  /j.  Stepkanum  60 - 
barum apudPhot.  Cod,  zj2.  c.z6 . Rader.anim.  ad  Chron.  Alex.p . .-7.  0* 
feqq.  So  iflauch  unrecht,  das  fie  vermem  en , der  nabme  des  Kbnigs  und 
autorisfey  Kyranus , \vie  denn  auch  Schenkelius  obfer  f.  6yp.  und  Montitis 
an  vielen  orten fieiner  Praclicae  thut.  Nic.  Cauffinus  ad Hor  - Apoll.  Hiero ~ 
glyph.tf  inPolyhifi.Symb.nennetibn¥yraniden:  //.  limius  Adag.  24.  c.j, 
autoremKoigaviclwv.  Denn  das  buthlein  ifl  furfich  alfit  genennet  Word  eri», 
der  autor  aber , der  esgemacbt,  oder  dem  es  w geme  in  zugefihrieben  yvorden 0 
Hermes 7 Hormor  oder  Hormisda,  tvelcbes  nahmens gelebrte  Ic-ute  und  \\6ni - 
ge  in  Perfien  zuunterfihiedenen  Zeiten , ais  a.  270. 2p0.mil  dem  Dioc ledano 9 
■undyjo.gelsbt : undhat  diefisr  Diocletianus  finder  zWeifel  nn  bt  alle-in  ne- 
ben  Caffirung  der  alten  ALgyptifchen  iahrrechmwg  , die  Egyptifihen  vbm 
goldmachen  befebriebene  biicher , Wie  Sui  fas febreibet , darumb  verbremict , 
damit  vvenn  ibnen  diegoldmacherKunfi  entzogcn,fie  fio  leichtlich  nicht  re - 
belliren  mochten , fondern  er  vvird  mit  denen  Perfianifiben  Kunflbuchern 
gleicher geflalt  gebahret  haben , da  er  diefelben  erlangt , dievvcil  die  kunfi  da- 
felbjl  damaln  nicht  vvenig  in  fihvvanggmge,  und  fie  denen  Rornern  fort  an  in 
haaren  lagen.  Es  heifl  aber  ein  zufiammen  % clefin , aus  vielen  zufkrnm eri- 
ge tragen  es  bucb.  V hd  vveils  die  Perfer  und  Arnber  aus  ihrer  und  and  er  er 
Philofiophen  magia  zufiammen  getragen, haben fie  es  Curanon , datu  r auch  Al- 
co  ramis  retentionibus  Graecis  F,cvpccviov  q d colle  bl  ion  em  praeceptionum 
divinarum  der,  nahmen  bat , genennet , und,  fonderlich  der  erfie  interpres 
Graecus » Dis  Grichifihen  feribenten  aber  haben  fiulcb  IHort , ( weil  fies 
Vielleicbt  nicht  verfianden  , fio  n fi  betten fie  es  crvvctyayyv , (FvWoyry  ? 
oder  rvvoxfiygegeben)  b sh alten,  und  nur  mit  dnderung  der  terminatnln  m 
ihre fprach gezogen.  Ob  aber  die  geriihmten  Commentarii  in  Platonis  Gor- 
giam , Alcibiadem, Phaedone, m,  Pbilebum , Phaedrum, item  in  Arifto telis  Me- 
teorologica,  Po feriora  Analyticd  & Memphyfica  di  e fies  Olympio  dori  feind  9 
ifi  nicht  leichczu  dtterminiren,  Gonieblurae  meae?  Olyrnp iodorum  hunc , 


9^ 


CHARTACEI 

Philo fophum  Alexandrinum  , eundem  cjje  cum  Hijloriae  fcriptore , maxi- 
me favet,  quod  tefie  Photio  Cod.  So.  refert  ipfe  fe  ejfe  to  i7riT$tvpc& 
vroivjTry.  n oitjrccg  enim  hi  fcriptores  appellant  illos , qui  artem  facram 
docent  exercentve.  Vnde  extremo  huius  codicis : yiycocrue,  m (p/As,  zat 
rdcvcifAcCTcflw  7roiriTMV  UXcItoov,  'Api^oriAti?  &c.  & ipfum  artis  ex- 
ercitium f do  Urina  rS  fivryptx  7ro  feris  vocatur ,f.  So.  b.  Interpres  au- 
tem Photii , quid  eo  loco  7rotyjrrs  effet,non  intellexit , vertit  enim  profes- 
fione poetam , quafi  carminibus  pangendis  deditum , quod  longe  fecus  efi:  fi- 
mulque  erratum  efi  in  iflo,  cum  Xoyas  xetyAvriKxs  vertit , fermones  fri- 
gidos apud  eundem  Photium  c.  170.  vocem  aVo  rS  xetpiwcs  deduttam  ejfe 
opinatus. 

Vom  Stephano  i fi  offenbar , das  er  ein  Chrifl  gevvefen , dievveil  er  ctliche 
ffiruche  aus  den  Ev  angeli  f en,  auch  die  epifleln  S. Pauli  offt  anzeucht.  In  der 
lehre  aber  vomheil.  Geife,  alfo  das  derfelbe  nurvom  vater  ausgehe , ift  er 
etvvas  irrig , praxi  7,  vviealle  dicicnigen , vvclcbe  denen  orientali fch en  und 
Grichifchcn  Yarchen  damaln  ztigethan.  Er  hatte  gelebt  unterm  Kejfer  He- 
ra cito  : und  ifunter  allen  diefen  feriptis  keines , das  diemaibt  friiche  und 
lehren  der  alten  b effer  erkldret. 

Von  dem  Democrito , dejfen  in  diefen feriptis  nicht  allein  offt gedacht  \vird, 
fondern  vvelches  biichlein  von  der  Purpurfarbe , Gold,Silber  und Edelgeflein- 
bereitung  tfc.  f 62.  b.  und  ein  an  der  s dem  Leucippo  zugefbrieben  f 212.  b. 
zu  bcfnden,  ifigar  ein  alberer,  vvievvol  alter  gedamke, das  man  davor  h al- 
ten vvill,  er  fey  denenige , vvclcher  m zeiten  der  Perffhen  Monarcbie  Abde- 
ris in  Thracia  gelebt,  vvie  denn  diefermeinung  ausdruiklich  if  derPfcndo- 
Synefus , ais  f.  73.  a.  zu  feben.  Eben  das  ifiauch  im  gricbifbem  Chronico 
Eufebiifn . 2 u lefen  j fed  narrationem  eam  Sc aliger  non  effe  Enfcbii , verum 
Panodori  Monachi  Agyptii  Chronographi , qui  fub  Arcadio  Imp.foruerit , 
exc erptamque  a Georgio  Syncello , qui  totam  eiuus  Chronographiam  exferi- 
p ferat,  circa  annum  Cbrifli  732.  farragini  i fi  infertam  effe  putat.  Eufebii 
non  ejfe  valde  verifmile  efi : neque  enim  D.  Hieronymus  in  Eufebianis  repe- 
rit : Aegyptio  autem  autori  ca  oratio  maxime  convenit , cum  faci  at  ad  com- 
mendationem gentis,  a qua  Graecorum  Sophorum  famofffimus  fuerit  infiitu- 
tus  & adfeitus.  Et  quia  0 fanis  nomen  omnibus  Perfarum  Magis  commune 

facium  ejfe  fatetur  ipfe  Scaliger,  non  debebat  de  Of  ane,  Democriti  myfiago- 
go,(fi  cetera  vera  ef  ifla  narratio ) dubitare , quod  0 fanem , Xerxis  in  Grae- 
ciam 


IN  FOLIO,  9? 

tiam  comitem , de  quo  Plinius  l.  30,  c.  I.  vofcere  per  aetatem  non  potuerit 
Democritus.  An  oblitus  erat , Xerxem  in  Gr aenam  transeuntem  cum  ex- 
ercitu apud  Democriti  patrem  divertiffe,  quod  te  flatur  ex  Herodoto  Laertius ? 
Denn  Weil  Democritus , Wie  fie  vorgeben , die  Kunfl  vom  Ofiane  in  JEgyptett^ 
dabin  er  gereifet feyn  foll,  gelernet } non  demfelben  aucb  in  templo  Mem- 
phiticoin  anWefcn  desganzen  Collegii  Ammonei vel facer dotalis  einge\oeihety 
und  zuyinem mitgliede  aufgenommenWorden  : diefer  0 fi  an  es  aber , wie 
aus  dem fragmento f 66,  erfcheinet , ein  Cbrift  gewefen  ,fo  folget  daraus  un~ 
Wiederfprecblub,das  diefe  dem  Democrito  zugetgncie  Sachen , nicbt  des  Ab- 
deriten feyn.  Vnd ob  manglcich  fagen  wolte,wie  iebs  denn  aucb  davor  h al- 
te, es  1 vare  das  fragmentum  dem  Oflani  unrecbt  zugefebrieben  , fo  ifl  docb 
aus  dem  flylo  offenbar , da  f das  geme  Ide  te  traclatlein  des  uralten  Democriti 
gar  nicbt  fey.  Eincs  ait  en  fcnbenten  find fie.der  die  natur  der  minerahen  Ivol 
verflandm,  aucb  der  Medicinae  erfahren  gcWefen  , und  vielleicbt  einer  des 
nabmens , der  etwa  ante  Conflant.  M.  fo  des  Democriti  myflagogus  gewefen 
feyn  foll , zu  zeiten  des  Konigs  Saporis,  [denn  das  ifl  derienige,  Webber  in  die- 
fem  Codice  f.  Sf.  Sopbar genennet  Wird ) in  Perflen  der  Kunfl  nachgereifet. 
Sapores  aber  bis  ins  iabr  Cbrifli  270.  regiret  ,fo  ifl  vermmhhch , das  diefer 
Democritus  ums  iabr 300.  beim  Ofiane  , Webber  dergcflalt  der  dritte  diefes 
nabmens  War , in  Asgypten  konne  ge\vefen  feyn.  Vielleicbt  ifl  dasienige , 

1 vas  Synefius  und  anderevom  Ofiane  und  Democrito  desfals  melden , alles 
erdubtet,  und  fmd  die fcnpm  anderer  autorum,Welche , damit  ihre  opera  in 
anfehen  kamen,die  nabmen  fo  alter  Pbilofophen,  \velcbe  \vegen  Wiffenfl  hafft 
gebeimbter  Kiinfle  in  allcr  IV elt  beruhmt,  denenflben  vorgefezet.  Es  ifl 
ficb  aber  nicbt  zu  verWundern,  das  dem  ait  en  Phy  fico  Democrito  diefe fer  ipta 
rudi  iflo  (f  ftmplici  feculo  zugeeignet , und  fur  des  Democriti gebalten  Wor- 
den , dieWeil  fchon  zu  Plinii  Zeiten  dergleiihcn  furgangen  War , \vie  zu  fchen 
l.  23.  c.  17. 1. 30.  c.  1.  Beim  Laertio  in  vita  Democriti, und  beim  Gellio  i 10 . 
c.12.  und  beim  Colum.  1. 7.  dc  re  ruftica  c . y.ftehet,  quod  hypomnemata 
Boli  ( m vulgatis  perperam  efl  Doli)  Mendefii,quae fuere  de  re  pecuaria,  fuit 
nomine  Democriti  falfo  prodita  fmt.  Vnd  bemubcten  ficb  viel  ibre  por- 

tentofas  fabulas  unter  Democriti  anfehnhcben  nabmen  den  leuten  beyzubrin- 
gen ; wie  denn  dergleichen  mit  dem  Hermete  Trismegifto  gcfiheben  -}  aucb 
baben  Poeten,die  da  bey  joo.  600.  700.  iabr  nachm  Seneca  gelebt  , ihren 
Carminibus  des  Senecae  nabmen  vorgefebrieben . Sie  baben  aber  dem 

offt  genanten  Democrito  das  bikhlein  von  Purpurfarbe  und  7rep) 
zugeeignet , Weil  fle  aus  dem  Laertio  verftanden , das  er  Trept  xvpuy '1 

N de 


CHARTACEI 

de  humoribus , und  znql  %potav  y de  coloribus,  gefchrieb en : da  doch  Un- 
ter  dicfienund  ienen  argumentis  ein  grojfier  unt  er fcheid  i fi. 

Gleiche  meimtng  hat  es  mit  der  Cleopatra  , von  der  melden  diefe  ficrit- 
benten , das  fi  e emes  aus  denen  Ptolemaeis  in  JEgyptcn  gemahl  gexttefien » 
und  fiihret  fi  e doch  Stephanus  praxi  p,  ein , ais  vvenn  fie  mit  dem  Ofiane 
gejbrach  hielte , denn  ob  man  gleich  fiagte  , es  vvdre  der  Ofianes  fecundus , 
vvelchen  Alexander  M.  in fieinen fieldzugen  bey  ficb  gehabt,  vvie  Xerxes  den 
crflen  Ofianem , fb  vveis  man  doch  , das  der  erfien  dreyen  Ptolemaeorum, 

‘ vvelcbe  nach  dem  tode  Alexandri  bey  hundert-  iahren  in  ZEgypten  regiret , 
keiner  ein  gemahl  nahmens  Cleopatra  gehabt,  und  vviekan  der  Cleopatrae, 
oder  denen  ficriptoribus  Geoponicis  veteribus,  aus' vvelchen  ein  theil  des  tra- 
bi at  leins  von  Mafien  und  Gevvichten  genommengvvie fi.  //4.  a.  zu  fiehen,  fiel- 
biges  zugefibrieben  vverden , da  doch  darinne  der  dreyfftg  filberlin g , fur  vvel- 
cbe ludas  Chrifi  den  Hcrrn  verrathen  : Item  das  Iob  in  fieiner  kranckheit 
oderplage  fiebe-n  und  ein  balbes  iahr  zugcbracht,gedacht  vvird?  Das  final 
des  trabi  atleins  ijl  von  ein  em  recenti  (fimo  Graeculo , vvie  aus  denen  Worten , 
Kgfxgriog,  abzunehmen , hin  zugethan.  Vntcrdeffien  gehet  derglei- 

ihen  /criptis , der  en  amores  man  entvveder  nicht  gevvis  vveis , oder  die  da 
an  dem  aut  onbus  zugelegt  vverden,  anihrer  IFiirde  nicht  s ab , fiondernfie - 
het  man  billig  daraufi,  vvas  darinnengelehret  vverde. 

VonMich.  P_ 'fello  i fi  ingemein  bekant,das  er  zu  Confiantinopel  umb  das 
iahr  10  go.  und  hernach  gelebt.  Ifi  zu  fieiner  Zeit  einer  der  gelehr te flen  in 
Graecia gevv e fen,  und  hat  an  verborgenen  Kiinflen  gute  lu fi  gehabt , auch 
fiehr  viel  bucher  gefibrieben,  der  en  die  rneifien  noch  in  Bibliothecen  fiecken  t 
vvie  aus  den  Indicibus  Bibliothecarum  beim  Poffievino  zu  fiehen. 

Das  lexicon  aber  ifi  ein  es  recentioris  autoris,  etvva  fur  zgo.  iahren , aucb 
darinnen  viel  ungereimtes  dinges  und  uberatis  falfich  gefibrieben , und  viel- 
fdhig  durch  emander  verminet , das  das  vveniffie  recht  an  einander 
hangt,  und  gehet  dies  fionderluh  an  nach  des  Democriti  und  Synefii  oppfi.u- 
lis  • vvie  ich  denn  mit  cigener  hand  anunzehlichen  orien , fio  viel  bey  der 
curfioria  lebiione  gefi.hehen  kbnncn , diegrobfien  mendas  abgethan,  und  zu - 
gleich  gevviefien , vvo  und  vvie  der  textus  von  einander  geriffien  und  verfie- 
zet  vvorden  : Sondern  ich  vermuthe  auch  ,es  mangeln  unterfichicdene  tra - 
blatiu  darinne.  Denn  Sahnafhu gedencket , vvie  man  Smaragden  und  an- 
dsren  Edel gefieinen  cine  fichone  gehbrige  fiarbe  und  glanzgeben,  vvie  man 

die 


I N FOLIO. 


99 


die  perlen  runden , mi  vvie  man  vergielbte  oder  fonft  unfibeinbate  perlen 
fibon  vv.is  macbcn  konne , vvelcbe  kunfiftucklein  unter  die  X£iP0Ky-:1Ta'  * 
derer  er  fi<)2 . b.  gedencket , uni  dergleicben  aucb  Democritus fiollgefibrie- 
ben  baben , vvie  beim  Plinio  l.  24,  c,  ij.  zu  fiben,geboren , uni  fini  gemeltt 
kunfilicbetnodiin  dem  Koniglich  en  exemplari  zu  befinden.  So  vvird  aucb 
f 184.  in  diefem  codice  eines  bucbes  Zofimi , /S/jQAo?  kX oicfiav  und  f.  103. 
kAqiViov  genannt , ervvebnct , und  fagt  Suidas , das  diefer  Zofimus  24 . bucber 
nacb  ordnung  der  buchjlaben  ad  Theofebiam  for  orem  von  diefer  materia  ge- 
fcbrieben.  IFeildenn  diefer  Codex  aus  icnen  abcopirt  , fio  bat  der  fchrei- 
bcrubel  gehandelt,  das  er  diefeineantiquitdtnicbt  allcin fi  fibandlicbver- 
falfibet , fondern  aucb  noch  darzu  gefiummelt , und  bat  mit  diefer  arbeit 
nicbt  das  brod,  das  er  darbey  maggeffien  baben , uerdienet . Wdre  aucb 
zu  vvunfihen , das  man  das  Exemplar  mit  dem  Originali  oder  Avtograpbo 
einflen  conferiren  konte , und  fidenn  vvurde  dies  vverch  gelebrten , die  zur 
antiquitas  luft  baben, in  Olei  vvcge  nuz  und  zugebrauchen fiyn, 

Altenburg  m.  Apr.  1634. 

Th.  R.  D+ 

CCLXXIT. 

Codex  medicus  Ebraicefcriptus,fed  qui  multas  voces  Arabicas  reti- 
neat. Agit  de  confedione  medicamentorum  ,continetque  [Abenfi- 
nae  librum  V.compofitionis  minoris. 

C CLXXIII. 

Liber  Salomonis  Name  de  verbis  paradifi.  Pleraque  funt  Turcica, 

pauca  Arabica. 

CCLXXI V. 

Codex  Arabico  - Turcice  fcriptus,  quo  poft  laudes  Mahumedis  'egre- 
gia Ifi  elogia  habentur. 

An  Ifi  ille  fit  generis  humani  fofpitator,  alii  viderint.  Certe  vix  du- 
bium efTepoteft  haec  verba  confiderantibus:  Deus  introituris  in  vitam 
alteram  evangelium  concejfit ODomine, potenti jfime  mini  fler,  cuius  pa- 
ter Mofis  efi,0  Ifi,  fili  Mariae,  rejj&asme,  0 Spiritus  fandi  e reficias  me. 
Sequitur  hiftoria  de  X.  evangeliftis.  Antea  dixerat  aliquoties:  Hicefl 
Ifi,  quem  Deus  genuit.  Eundem  vocat  primum  Dei  halitum, ducem  re- 
da via  incedentium  &c. 

i * N 4 


CCLX.XV, 


10O 


MEMBRANACEI 
CCLXXV. 

Codex  Arabico-Turcicus  eiusdem  argumenti.  Heinricus  Rudol- 
fus  Gerftenberg, equitum  praefe&us,  Quinque  ecdefiis  praedam  fecit, 
donoque  deditErnefto  Pio  1664.. 

CCLXXVI. 

Codex  Arabico  - Turcicus  de  maximo  propheta. 

CCLXXVri. 

Commentarius  copiofiffimus  & accuratiffimus  in  Alcoranum  Ara- 
bico-T  urcicus. 

CCLXXIIX. 

Liber  theologico-  hiftoricus  deMahumede  & Ifi,quem  autor  pri- 
mogenitum filium  Nazarenum  vocat.  Scriptus  eft  eadem  lin- 
gua.,. 

CAPVT  TERTIUM. 

A 

Membranacei  minores . 

I. 

Biblia  Latinautriusque foederis. 

II. 

Verfio  vulgata  literis  elegantifiimis  fcripta* 

III. 

Biblia  veteris  teftamenti  Latine. 

IV. 

Biblia  Latina 'charadere  minutiffimo. 

Hoc  codice  familiariter  ufiis  eft  S palatinus j cuius  manu  haec  fcripta 
funt  initio : Biblia  G.  Sp  alat  ini.  M D XVIII. 

V. 

lofua  Latine  cum  gloflfa.  + 

Liber  canonicorum  regulariu^nonajlerti  fandae  Dei  genitricis  Mariae  fan- 
niifiie  Alexandri  martyris  prope  Hallk  Magdebttrgenfis  dioecejls. 

VI. 

Liber  iudicum  cum  gloflfa; 

vir. 


101 


MINORES.  . 


VII. 

lobus  cum  gloflfL». 

IIX. 

Pfalterium  cumgloffainterlineari. 

IX. 

Codex  antiquus  & bonae  notae,  quo  continentur : Efaias  Latine, fer* 
mo  beati  Maximi  epifcopi  de  adventu  Domini,  fermones  Auguftini  & 
Maximi  de  duabus  veniente  Domino  molentibus,  fermo  beati  Augu- 
flini  de  unitate,  qui  incipit : Legimus  fecundum  Moyfen ; fermo  Augu- 
ftini, cuius  initium  eft:  Propicia  divinitate , fratres  Karijfmi ; fermo 
Auguftini  fefto nativitatis  dominicae : fanttam  defderabilem ; fermo 
Auguftini:  vos  jnquam  yconvenio,0  Iudaei ; fermo  beati  Maximi:  Lae- 
titia quanta  fit  ; Omelia  beati  Iohannis  epifcopi  dominica  IV.  ante 
nati  v.  Domini : Puto  res  ipfiz  exigit ; nec  non  omeiiae  fuper  evangelia 
reliqua  per  dominicas  adventus  legi  folita. 

X. 

Honorius  fuper  cantica  canticorum. 

Auguftinus  de  mandragora. 

Honorium  Solitarii  nomen  geffifle  re&c  coniicit  Cave  cum  Mabillo- 
nio  codicis  Ambrofiani  au&oritate  in  hanc  opinionem  addu&o. 

. Nam  etfi  neque  Poffevinus  tom.  I.  p.  y6y.  apparatus , neque  bibliothe- 
ca maxima  patrum,  quae  tom. XX. eius  opera  exhibet, ita  vocarunt; 
tamen  codex  nofter  circa  annum  ciDcc.fcriptus  hunc  titulum  libro 
praefigit : Incipit  prologiis  Honorii  Solitarii  in  cantica  canticorum. 

XI. 

Machabeorum  libri  priores.  Hic  codex  ante  dcc.  annos  fcriptus 
atque  Moguntia  huc  allatus  initio  haec  habet:  Incipit  capitulatio  libri 
Machabeorum»  . 


XII. 

Hugo  fuper  ecclefiaften. 

XIII. 

Concordandae  Angiicanae  Roberti  Holkoti. 

Nicholai#  de  Hanaphis,  ordinis  praedicatorum , patriarchae  Ierofoll- 
tnitani,  liber  de  exemplis  facrae  fcripturae. 

V5 


Hunc 


lOl 


M E M B R A N A 

Hunc  libriim  Hoikoti  Gefiierus  , 


C E I 

PolTevinus  & Wharton  omit- 


tunt. 


XIV. 


Quatuorevangelia  Latine.  Codex  antiquiffimus  literisque  in  pri- 
mis elegantibus  ac  partim  aureis  fcriptus.  Capitum  Cummaargumen* 
tum  &i  breviarium  dicitur. 

In  fine  manus  recentior  haec  allevit : Armo  1^06.  finivit  F.  Martinus  Lu - 
therm  hunc  librum . Sed  annum  feculi  xvi.  Textum  fatis  apparet  falfa- 
riumquendamadiecifle, cum  antea  annus  1522.  effet  pofitus,  ut  mecum 
viri  do&i  conie&ant,  aut  potius  oculis  luis  fidem  adhibentes  certo  fci- 
unt.  In  margine  paflim  Tunt  notae  a Lutheri  manu.  Petitioni  ma- 
tris filiorum Zebedei  adfcripfit : Vides bic, reliquias  carnis  ejfe  in  [an  His , 
quibus  ea,  quae  carius fint , affeclent.  Expolitionem  verborum  Chrifti : 
dimittite  & dimittemini , fic  finit : Fides  ejfie  non  potefit  fine  bonis  operibus. 
Evangelii  de  x.  leprofis  initio  haec  invenias : Obcdientia  verbi  Dei,  quae 
efifides,falvos  facit  a lepra , non  quod  fe  ofienderint  [acer dotibus.  Iam  enim 
[anati  erant  a lepra , 

XV. 

Evangelium Matthaei  cum  glofta_,. 

XVI.  XVII. 

Evangelium  Marci  & Ioannis  cum  glofla_., 

XI IX. 

Epiftolae  Iacobi,PetriJoannis  & Iudae  cum  glofia. 

XIX. 

Apocalypfis  cum  glofia_>. 

XX. 

Pericopaeevangelicae  per  totum  annum  lingua  vernacula  hoc  titu- 
lo : Nu  vvalt (in  der  heilige  crifi,diz  euangelium  an  dem  advent  daz  erft 
ifl.  Hunc  codicem  Tenzelius  feriptum^efte  credidit  ante  annum 
134?. 

XXI. 

In  Chrifti  nomine  incipiunt  omelie  fandi  Auguftini  epifeopi  fuper 
cpiftolam  S.  Iohannis  apoftoli. 

Aurelii  Auguftini  liber  de  agone  Chriftiano. 

Eiusdem 


MINORES.  103 

Eiusdem  de  dodrinachriftiana  libri  iv. 

Epiftola  Ieronimi  presbyteri  ad  Paulam  &Euftochium  de  afTumtio» 
ne  S.Mariae  virginis. 

xxii. 

Chryfoftomi  Termones  xvi.  de  patientia  Iob  & poenitentia  e Graeco 
in  Latinum  tradudi  per  LyliumTynfernatis. 

XXIJI. 

Breviarius  Mogunt.  pro  reverendiffi  olim  Adelberto,adminiftratore 
ecclefiae  Mogunt.  & marchioneMifnen.  Duc.Saxoniae  illuClriu.  Tcii- 
ptus  circiter  cio  cccc  lxxxiii.  Anno  enim  fequenti  Adelbertus  mune- 
ris biennium  nondum  emenfus  obiit  in  adolefcentia.  Initio  libri  ruta 
Saxonica  &rotaMoguntinenfis  feorfim  pidae  confpiciuntur. 

XXIV. 

Breviarium  Latinum  incredibili  arte- ftudioque  fcriptum , pidum 
atque  exornatum.  Praemittitur  Hifpanicoidiomate  regula  de  nume- 
ro aureo  &literadominicali  ad  feftorum  mobilium  celebrationem,  u£ 
loquitur  codex,  cognitu  neceffiaria.  CarolumV.  imp.  hoc  libro  uiiirn 
accepimus.  Cui  narrationi  omnia  funt  confentanea.  Scriptus  elt 
poft  annum  14.90.rn  gratiam  Philippi  Auftriaci, nili  fallor.  Ex  utraque 
parte  habet  infignia  Hifpanica  compadurae  intexta.  Idmt  aiitetn 
fcutum  quadripartitum  aliquoties  aquilae  (non  tamen  bicipiti)  affixum 
cernitur  inipfo  libro, continetque  Caftiliae, Legionis,  A ragoniae  & 
utriusque  Siciliae  infignia, quibus  corona  regia  aperta  imponitur»  Nun- 
quam vidi  codicem  nitidiorem. 

XXV. 

PfaIm!Davidis,hymni  exfacris  literis  colledi,  lymbolum  Athanafia-* 
num&  litania. 

' XXVI» 

Breviarium.  Poli  feriem  feftorum  iuxta  menlium  dies  fequitur 
cantio ::  Te  Deum UudamM  hac  infcriptione : Incipit  canticum  Arahro - 
fit  Cf  Augufiini . Ad  laudem  dominicis  diebus  dicendam  afefio  pafcbae  us- 
que ad  LXX,  exciudVe*  Et  in  omnibus  fefiis  f aridiorum  IX.  kdHonum  per 

totum 


so4  MEMBRANACEI 

totum  annum  LXX.  XL.  non  ob flantibus.  Feriatis  Vero  diebus  in 
commemorationibus fer  talibus fanclorum  omittitur . 

XXVII.  XXVIII. 

Breviaria  Latina  * quorum  prius  fandorum  vitas  narrat  copio* 
Cus. 

XXIX. 

Lediones  more  folito  in  monafteriis  recitandae, 

XXX. 

Breviarium  Latinum. 

XXXI.— XXXIV. 

Breviaria  iv. 

XXXV. 

Curfus  fandi  Bonaventurae  de  paftione  Domini. 

XXXVI. 

Summa  de  cafibus  confcientiae  fecundum  compilationem  fratris 
Bartholomaei  de  Pilis.  Confummatum  fuit  hoc  opus  in  civitate  Pifa- 
na  anno  Domini  cid  ccc.  tricefimo  odavo. 

XXXVII.  ' 

Liber  de  infantia  & vita  Chrifti  rhythmis  Germanicis  hoc  titulo  : 
Hie  hebt  fich  an  unfers  herren  Kinthait  und  fein  Leben. 

De  hoc  codice  iufto  copiofius  egit  Tenzelius  colloquiis  menftruis  anni 
cid  dcxcvii.  menfe  Iulio. 

XXXIIX. 

Hymnus  Germanicus  in  laudem  Mariae,cuius  primus  verfus : 

Gj  koend  icbnu  enmitten. 

XXXIX. 

Vita  Caroli  M.  carmine  vernaculo.  Libri  titulus  eft  : Daz  ijl  der 
Kunc Karldem  dient  Romeund  ArL  Liber  exLatino  in  linguam  Ger- 
manicam translatus  ante  annos  cccc.ut  docent  verfus  in  fine : Do  man. 
Von  Gotsgeburt  tach  dr^ozeben  bundert  iar  damae b in  dem  vierzebenden 
iar^dits  ijl  die  Zabl  furiar, 'in  der  cruzVVocben  vvart  ditz  bucb  Volfpro - 
cbeny  do  man  Vor  afcbberg  lac . Ob  mir  zum  Ione  mac  Werden , icb  nims 


MINORES.  105 

ain  gut  gelant , des  fi  ('die  Furften  von  Ofterrich)  der  Commetitur  ge„ 
mant , daz  ftat  in  feiner  gnadenhant. 

XL. 

Eadem  vita  initio  ac  fine  nonnihil  diverfa. 

Lambeciuslib.  II.  cap.  V.  bibliothecae  Vindobonenfis  laudat  duo  ex- 
emplaria huius  vitae,  quorum  prius  pofteriori  anteponendum  putat. 
Idem  denoftris  iudicandum  eft,  etfi  utrumque Lambecianis praefero. 
Nam  dialedus  Germana  antiquior  eft,  nec  codices  habent  inferiptio- 
nem  illam  vetuftroribus  libri  exemplis  ignoratam  , qua  Roulandiftt 
mentio.  Renovatorem  libri  Stricherum  vocat  Lambecius.  Recen- 
tior  nofter  antiquior  Strkbeere  nominat. 

XLI. 


Aurea  bulla  Latine  & Germanice. 

Hunc  manufcnptum  eximiae  vetuftatis  efte  non  immerito  fcripfitThu- 
lemarius  de  bullis  cap.vn.  Sed  cum  Tenzelius  colloquiis  anni  cioiocxc 
menfe  Augufto  omnia  notatu  digna  cum  orbe  erudito  communicant, 
nihil  caulae  eft, cur  inde  quicquam  huc  transferamus. 

XLI  I. 

Biftoria^on  Hertzog Rejnfrid  von  Braunfchvueyg  rhythmis  Germa- 
' nicis. 


XLI  II.  — XL  V. 


Codices  tres,  quibus  formulae  deferiptae  funt,  iuxta  quas  redores  & 
indices  in  urbibus  oppidisque  reipublicae  Venetae  officium  facere  par 
eft.  Libri  primi  initio  imago  B.  virginisreperitur  & Leo  alatus  tabu- 
lam tenens  cui  inferiptum  eft:  Pax  tibi  Marce  eloangeliji  a.  Folio  pri- 
mo literis  aureis  fit  hocce  initium : Nos  Nicolaus  de  Ponte  JDei  gratia  dux 
Venetiarum  & C.  commettemo  a te  nobel  homo  ANZOLO  MlCHELlfic . 
In  fine  nomen  fuum  adiecit  lulius  Zambertus  fecret.  Secundi  codicis 
hoc  eft  initium  literis  aureis : Nos  TvlariWt  Grimano  Dei  Gratia  Dux  Ve- 
netiarum ifi  C.  Commettemo  a te  nobel  homo  Piero  Michiel.  Primus  liber 
anno  m d lvi.  fecundus  mdlxxix.  compadus  eft,  T ertius  annum  non 
habet  impreffum  compadurae. 


0 


XLVI. 


Iq6  MEMBRANACEI 

X L VI. 

Plutarchi  apophthegmata  Latine  exfcripta  1448.  Franc.  Philelfus  ver- 
tit. 

Lauri  Quirini  de  nobilitate  refponfio,quid  iuris 

XLVII. 

Valerii  Maximi  fadtorum  &di&orum  memorabilium  urbis  Romae 
ac  gentium  exterarum  libri  ix.  Codex  ita  nitide  fcriptus,ut  nihil  poffit 
fupra  j fed  admodum  recens.  Finitur  enim  anno  cid  ccccxlix. 

XLI1X. 

Cicero  de  amicitia-.. 

XLIX. 

Ciceronis  libri  tres  de  officiis  fcripti  a Iohanne  Conftancienfi  Vene- 
tiisab  incarnatione  mccccxXx.  In  fine  legitur:  Excellunt  cunttosbi 
Utros pbilofophorum  fibri  quos  fecit  tres  Tullius  officiorum . 

L. 

Rhetoricorum M.T.  Ciceronis  ad Herenium  libri  iv.  Codex  notae 
melioris. 

L I. 

Senece  poete  Tragediarum  libri  x. 

Opus  fumma  cura  confedum  habet  multa  fcholia.  Primum  locum 
occupat  Hercules  furens.  Si  quis  conferat  cum  parte  ultima  fyntagma- 
tis  tragici  Delriijfacile  defcriptum  ex  optimis  intelliget.  Herculis  verfu 
61.  legit /mv?,Delrius : terna . Verfu  6%.expenfo , ut  & Delrius  legit  p. 
22  1.  Verfu  81*  non  emiffo , fed  excnjfo.  In  Medea  verfu  31.  ubi  Lipfius 
tom.  I.  p.  3 5 9.  habet  num r codex  retinet  nunc.  Verfum  55.  ita  ponit: 
Quae [alere parta  efi [celere  linquenda  domus. 

LIL 

Juvenalis  fatyrae  in  v.  libros  divifae. 

Perfii  liber  fatyrarum. 

#LI11- 

luvenalis  fatyrae  xvr. 

LIV. 

Liber  Eneidos. 

Ita  totum  Virgilii  de^Enea  opus  vocat  hic  manufcriptus  bonae  notae, 
sepaflimexpofitioneintsrlineari  ab  antiqua  manu  exornatus. 


LV. 


MINORE  £ 
LV. 


107 

Ovidii  heroides. 

Epiftolae  primae  verfus  ultimus  ita  legitur : f retinui  ut  venias , fatfa  vi- 
debor mus.  Editi, etiam  Crilpini  Itudk>  ad  ufum  Delphini  confedtus, 
habent:  potinus  ut  redeas  i 

L VI. 

JLaurentii  Vallenfis,  viri  latiniffimi^do&iffimi,  eloquentifiimi  contra 
Poggii  invedivas  libri  elegantiffime  feripti. 

In  margine  multas  notas  invenire  licet  hiftoriam  literariam  eius  tem- 
poris, quo  Poggius  & Valla  inter  fe  altercati  funt , illuftrantes.  Ad 
verba  Vallae:  IJle  tuus  clandeftinus  mihi  minator,  notatum  eft,  Caiiftum 
III.  intelligi,  quem, ut  imperitum  iiterarum  humaniorum  afperioribus 
verbis  ibi  perftringit.  Sed  nondum  erat  Pontifex,  cum iftaVallenli 
excidilfent, 

L VII. 

Alkabitii  introdudlorius  ad  iudicia  a {Irorum  interpretatus  a Iohanne 
Hifpalenfi,  qui  transtulit  de  Arabico  in  Latinum.  Gefnerus  Alchabi- 
tium  vocat. 

LIIX. 

Tabulae  der  Vjthagorifchen  erfindung  des  rccbt-Vbinckel-mejfigem  Tri • 
ange  Is  y darinndejjelben  gantze  Lehr  T>erfajl}zu  entnebmung  vielgr  offer 
Mubeundarbeitjee lichen  rechnens , des  m an Jich  in  aUen  mathematifehen 
Kunften bebeljfen  mu/i.  Durch  Abraham  Kiefen  is 6 6.  Hunc  librum 
FridericoI.GothanoSamuel  Reyher,  antecellor  & mathematicus  KilU 
enfis,  donavit. 

LIX. 

Awzug  einer  chronick  der  er  Landgraven  zu  HeJ/en,  vom  iahr  jg  6.  bifs 

’"7' 

Torneamenta  Wilhelmi  Bavariae  Ducis , artificiofe  pidla  ac  deferi- 
pta  per  H.  Osdentarfferum  hoc  titulo : Hierinen Jeyen  befebriben , unnd 
aigenntlich  verzaicbnet  allegeflach , rennen  unnd  ritterf/i/fo  der  durch* 
knebtigFtir/l  mew genediger,  berr Herzog  Wilhelm  in  feinem  leben  om 

0 z 


anfanng 


108  MEMBRANACEI 

anfanngbis  zmn  endte  beftzlich  ritterlicb unnd vadig Verpracbt unndge- 
than  hat , auch  mit  unnd  VVie , unnd  an  Tfselhchem  tag . auch  in  "oleas 

form^geftalt  unnd  libereyen  mit  rofideckhen  unndgefchmuckten  allennthal- 
ben  OOie  dann  die geftchen  OOorden fein  } dijs  ijl  ades  bie  nach  mit  * varben 
lauter  ausg  ejlrichen  unndgemaldt  c. 

L XI. 

EpcoTfjf/j&Ta,  a-vvo7r}iKUTipcL  Tzbetyivct,  irapu  tcvg£  MavxrjX  tS  Xqvcto- 
A gpd. 

Liber  aliquoties  imprefius  eft, notante  Gefnero.  Hunc  codicem  niti- 
diufcuie  exfcripfitloannes  Cretenfis  anno  cio  cccc  lxxxi.  ut  ipfe  nos 
docet  his  verbis  fini  huius  Grammaticae  adfcriptis : MzTtypdtyqrc ty 
rct  7rdpoVTcc  ipuTij yarct  oid  %etpag  zy,£  iuctvvx  'zrpztrQvTtpx  pdxrg 
TxapyTCS"  Xthio&UTgTp&Jtoriotra  cybo^xo^d  Trpdru'  yryog  crrnlzy^- 
fiptx  x a gv  fimnet.  Sequuntur : 

'kKTUrms  MvS~oi. 

'Hcicbx  tS  'Aa-xpcltx  Ipyct  Kcti  qyjpdi. 

®ionpiT%  'BgKoAixd-  iduAAia  bixctcxTcb. 

Pofteriores  libri  defcriptifunt  ab  eodem  anno  cid  cccc  lxxxi  i. 
Odobr.  xv.  Venedis. 

CAPUT  QJ  A R T V M. 

Chartacei  minores. 

I. 

Das  buch  vonderrede , Lere  und  leben  etlicherheilige  Einfidel  und  ait - 
•vatter.  VlricusTufchinger,  paflor  Hutingenfis,  fcripfit  anno  1409. 
Liber  pertinuit  ad  bibliothecamCarthufianorum  Nurembergenfium, 
co  allatus  anno  i^o.per  Ortloffiljp^Milz,  fratrem  converfum, 

II. 

Theologi  cuiusdam  pontificii  index  fcriptorum  ecclefiafiicorum 
cum  ceniuriSj  e bibliotheca  Chriftophori  Weberi , S.  T.  L.  eccldiae  SS. 
Petri  & Alexandri  apud  Afdiaffenburgenfes  canonici , advectus , qui 

com- 


MINORES.  io  p 

compingi  curavit  anno  1588.  quo  Moguntiae  difputaverat  de  cohaeren- 
tia liberi  arbitrii  cum  praedeftinatione  divina.  Definit  anno  1567.  val- 
de imperitus  rerum  extra  ecclefiam  Romanam  geftarum.  De  Serveto 
haec  narrat : Cum  effiet  annorum  2p.fiummum /e  orbi, 's  prophetam  ia&are 
aufius  eftffi  CaBoim  credimus  L 4.  infi,  cap.  16.  idem  libros  Juos , quos  de 
erroribus  trinitatis  infer ipfit , an.  1532.  in  lucem  emifit.  Tandem  a Cal- 
vinocuius  antea  frater  (fi  collega  fuerat,  Genevae  igni  traditus  e fi,  cuius 
rei  hi  fi  oriam  ipfe  Calvinus  confer  ipfit.  Hanc  haerefin  eodem  fere  tem- 
pore docuit  loannes  Campanus, Germanus  fifi  modo  in  Transfil\>ania  latis- 
fimc  regnat : ubi  minifiros-patres  B a filium  (fi fimiles,qiu  trinitatem  pae  di- 
caverunt , ut  fbphifias , irrident . 

Sandius,  uthoftium  divinitatis  Chrifti  catalogum  viri  non  incelebris 
acceflione  amplificet, in  libello*  qui  bibliotheca  Anti-trinitariorumin- 
feribitur,  p.  17.  mentitus  eil,  hunc  Io.  Campanum , luliacenfem , do- 
cuiile  Vitebergae.  Quod  perinde  accipient  le&ores,  ac  fi  pubheo  do- 
cendi munere  impoftor  fuifletcohonefratus , cum  certum  fit,  theolo- 
giae difeendae  inter  ceteros  ibudiofos  dediffe  operam.  Audivit  Lu- 
therumaliquandiu,  qui  novum  dogma  fipargenti  ita  reftitit , ut  haere- 
lis,  tefbe  Cochlaeo  vita  Lutheri  1532.  anno,  non  poflet  ullas  vires  acqui- 
rere. Cum  Vicelius  eihofpjtium  praebuilfer,ipfein  Photinifini  fufpi- 
cionemvenir,  atque  Saxonis  iufiu  incufbodiam  coniedus  eibViteber- 
gae.  Cuius  libelli  cum  perquirerentur,  nec  ullum  illius  erroris  docu- 
mentum occurreret, obiechumei  efc  ab adverfariis , inpriniis  autem  a 
Xufbo  Iona,  Campani  feripta  aVicelii  puero  feftinanter  praerepta  ede 
apparitoribus.  Sed  de  hoc  crimine  fatis  fe  purgat  Vicelius  apoiogia 
GermankacontraLutheranos  & libello  de  ecclefia  adverfus  Iodocum 
Koch  non  procul  a fine.  Si  vera  eftSandii  narratio , Campanum  an- 
no 1^32.  floruiffe  i fefellit  fama  Melanchthonem  anno  1530. fic  feri- 
bentem  epiPtohs  per  Elzevirios  Lugduni  Batavorum  impreffis  p.  434. 
Hodie  refeivi , Campanum  illum  r ojtrum , qui  nova  dogmata  Torgam  ante 
nofirum  dfcejfitm  attulerat , captum  ejfie  a Leodienfi  Fifcali Putant  & ulti- 
mo fupplhio  affethmeffe : Sed  hoc  poflrcmum  nondum  ceno  fcitur.  Hoc 
dicas  Doclori.  Itineris  Torgenfis  meminit  & Vicelius, narratque  Cam- 
panum quosdam  nobiles  luiiacenleshabuiffe  comites.  * 

Eodem  codice  habentur  commentaria  in  primam  D.Thomae  theo- 
logiae partem. 

In  fine  hacc  notata  finit  : Tuetrnt  intermijfae  UB10r.es  (fi  difiejfum  a 

0 3 Mus* 


iio 


CHARTACEI  • 

Mmfiponto  ob  invalcfcmtem  peftilcntiae  contagionem  22.  IuniiijSp.  redinte- 
gratae autem  Vir dum /.  novem Vr . eiusdem  an  ni. 

III. 

Commentarii  in  primam  fecundae  D.  Thomae  R.  P.  Io.  Leonis 
Xerefani. 

IV. 

Tomus  I.  de  virtutibus  & vitiis  in  1. 1.  D.  Thomae  autore  Bufaeo,No- 
viomago,Soc.Ief,Dodore  theologo.  Moguntiae  1577. 

V. 

Tomus  II.  de  angelis  in  primam  partem  D.Thomae , Moguntiae  ex- 
politam an.ij8i-a  Xerefano, Hifpano,Soc.Ief.theologo. 

VI. 

Tomus  I.  in  tertiam  partem  D.Thomae  autore  Xerefano. 

VII. 

Tomus  III.  de  tribus pofterioribus  facra mentis,  item  dilputatio  de 
inundo  & eius  partibus, autore  Xerefano. 

IIX. 

Tertia  pars  fummae  theologiae  explicata  Muffiphnti  a P.  Bleufio 
an.  15:84* 

IX. 

Tomus  II. Comment.  in  tertiam  partem  D.Thomae  P. Ridiardo 
autore. 

X. 

Commentarii  in  ir.  z.  D.Thomae. 

XI. 

To.III.commentariorum  in  tertiam  partem  D.Thomae  Virduni  jjgy. 
a R.  P.  GonfaleSjHifpano, explicatam. 

XII. 

Maldonatus  de  poenitentia  & iv.  novifiimis. 

XIII. 

Explanatio  bibliorum  tradita  a R,P.  Nicolao  Serario  ijpy. 


XIV. 


III 


MINORES. 

, XIV. 

Matricula  monafterii  Theres  inFranconia  ab  an.  1543.  usque  ad  an. 
1630.  Liber  protographus. 

XV. 

Rhapfodiae  & didla  quaedam  ex  ore  D.  Martini  Lutheri  in  familiari- 
bus colloquiis  annotata.  Eiusdem  epidolae,  confilia  aliaque  pulchra 
^neceflaria  aliquot illuftrium  virorum  fcripta.  Quae  omnia  Valen- 
tinus  Bavarus  fuo  labore  & manu  propria  (ibi  in  hunc  librum  transfcri- 
bendo  comparavit.  Liber  compa&us  eft anno  i^S.fcribae  nomen  im- 
preflum  habet  initialibus  literis  :V.  B. 

XVI. 

Secundus  tomus  rhapsodiarum  (ive  adorum,  quae  temporibus  Va- 
lendniBavari  in  Germania  aliisque  nationibus  acciderunt, & ad  fuas 
manus  pervenerunt.  Vnde  poderi  aliquo  modo  colligere  poffent, 
quod  feculum,& qui  homines  tum  temporis  fuerint:  Non  fine  magno 
labore,  (ludio  & diligentia  congeflus&  in  hunc  librum  manu  propria 
confcriptus.  Inceptus  an.  15-49. 14.  Ianuarii. 

Hos  autographos  tanti  fecit  Seckendorffius, ut  multa  hinc  traaslcripta 
hiftoriaeLutheranilmiinfereretLib.I  §.IIX.add.IIL§.XXXVIL§.XLII. 
add. n.  §.  XLVII.  add.  1.  §.  LXXV.  add.  §.  LXXXV.fine  additionis.. 
Lib.III.  §.XXI.addit.  11.  §.  XXIII.  §.LXXXVII.$.CXXXV.additione,& 
multis  Iocisaliis.  Idem  lib.i.additione§.CLI.  notat,  hisBavari  colle- 
ctaneis extare  M elanchthonis  ad  Io.Heflum  epiftolas  plus  minus  XIIX. 
quarum  non  nifi  prima  in  compilatione  Peuceriana  excufafit. 

XVII. 

Hirtoriolae  elegantiflimae  & utiliflimae  obiter  ex  ore  D.  Philippi 
exceptae.  Initio  haec  extantr  Sum  Georgii  1 anner  i Ic,  Senioris,  in 
communem  perpetuum grat  ae pofieritatis  Tanneri  an  ae filiorum  & nepotum 
ufum. 

GerardiBucoIdianinarratiodepudIa,quae  fine  cibo  &:  potu  vitam 
tranfigit/edita  Spirae  1^42.* 

Altercatio  Hadriani  Aug.  & EpiCieti  philofophi. 

Statuta  (apientiae  domus  Friburgenfis*  manu  Tanneri  fcripta 7qui 

anno 

* Haec  Bucoldiani  narratio  extat  apud  Schardiiun  toitu  II.  rervGerjnan.  p.  ra. 


in  CHARTACEI 

anno  1551.  dudu  Henrici  Glareani  bonis  literis  in  academia  Brisgoiae 
operam  dedit.  Notat  Tannerus,D.  ioannem  Fabri,  epifc.  Viennen- 
fem/ua  ftatuta  contuberniis. Nicolai, paucis  pro  temporis  ratione, mu- 
tatis,  hinc  compilahe. 

XIIX. 

Ordinati  ad  minilterium  evangelii  Witebergae  a pallore  Paulo  Ebe- 
ro,ab  undecima  die  o&obris,  quo  is  commigravit  in  domum  parochia- 
lem,quod  faultum & falutare  (it  eccleliae.  Anno  1553. 

Haec  Eberus  lenior,  cuius  epitaphium  Suevus  academiae Witteber- 
genli,  & quidem  infcriptionibus  templi  parochiahs  , numeris  XXX. 
XXXIV.  inferuit,  fua  manu,  qua  etiam  totum  librum  fcripht , folio  pri- 
mo exiftimavit  confignanda.  Sed  Eberus  iuniorhanc  infcriptionem 
poftea  addidit:  Ordinati  a patre  anno  ijffi.- — ijdg.  Multa  notatu  di- 
gnahic  liber  continet  \ fed  nos  unum faltcm  adfcnbemus,undc intelli- 
gent  le&ores,  auaeSchelhammerus  confutatione  poltillorum  XTeige- 
lii  p.  5.  narrat,  veritati  non  elie  confentanea.  De  Weigelii  ordinatio- 
ne ad  minilterium  ecclefiae  fic  fcribit  Eberus : Anno  i)6y.d.id  novcmbris 
ante  fecundam  contionem , quam  in  hac  ecclcfia  habuit  exui  ex  Eoruffia , M. 
JxuolaiM  lagentcufel,  a me  ordinati  funt  hi  duo  : M . Valentinos  IVeigehus 
Heynenfis , egreffus [holam  patriae  verfatus  cfi  in  fihola  illujlri  Mifenae  fe~ 
xenninm , in  academia  Lipfenfi annos  novem,  & libenditntc  cledlons  Sax.  in 
hac  academia  quatitor  ferme.  Vocatus  hinc  mandato  cledloris  a Senatu  ci- 
vitates Mifncnfs  Tfchopauadmunutpaflori, commendatos  mihi  literis  eius - 
flem  [enatus. 

lohannes  Heidenius  natus  tfc. 

XIX. 

Sancta  noemata  D.Martini  Lutheri  anno  1546.  Haec  colleda  funt 
a viro  doclo  feriptaque,  ut  ex  literarum  dudu  comedamus , Luthero  vi- 
vente. De  Mu  nzero  fub  finem  legas:  Der  Munzer,  mi  fer  homo.  Cum 

wafceretur , ei  filius, fl  dit  aliquandiu  tacitus,  ioflea  vero  dixit : Videtis 
me  nihil  cur  are.  Ich  bin  der  natur  entriffen.  Hoc  volumine  praeter- 
ea habetur  acer clKfup.ee  tmv  /31/3A«v  Kcit  rijg  0 [oXoyiceg  tS  xzh/xclvvx  tuti  tQ 
fatzpis*  Huius  libelli  initium  eft  Definitio  iufiitiae  apud  Ofiandrum 
haec  efl  : luflitia  eft, quae  efficit  , ut  iufla  facianus.  Ibidem  invenias 
Melanchthonis  ad  Languemmepiitolam&  plura  alia  hiftoriam  eccle- 
liae 


MINORES.  113 

Hae  evangelicae,quae  poft  Lutheri  mortem  variis  calamitatibus  agitata 
fuit,  in  primis  vero  colloquium  anno  1557.  W ormatiae  habitum  iilu- 
ftrantia^. 

XX. 

Variorum  literae  initio  reformationis  ecdefiae  fcriptae,  quarum  pri- 
ma eft  IoannisPotkeni.  Poft  pauca  alia  fequitur  epifiola  Ioh.Eccii, fidis 
papifiicae  nuncii , ut  ipfe  fcribit , inViti , deficripta  ab  ipfius  autegrapho  : 
quae  docebit , quam  vera  fit  epifiola , quam  e Lipfia  JlXittebergam  firipfit  , 
qua  fie  inVitum  ait  fiuficepijfie  munus  legationis  adverfius  Lut herum.  Ex- 
tant  eodem  volumine  Rubiani, Lutheri , Erafmi  & Melanchthonis  epi- 
flolae.  Nullaautographaheicinvenias : attamen  exempla  perantiqua 
efie  nemo  non  iudicarepoteft. 

XXI. 

Collectanea  cuiusdam  Melanchthonis  difcipuli , quibus  hunc  titu- 
lum fecit : VariaJeBuque  dignifiima,nec  non  utiliffima  quaeque , ex publi - 
cis  praeceptorum  meorum  lectionibus  Vitebergae  fideliter  annotata. 

XXII. 

Farrago  rerum  memorabilium  referendarum  ad  locos  communes. 
Continet  libellos  famofos  in  lac.  Andreae,  literas  Matth.  DrefTeri , Son- 
leutneri  & aliorum,  nec  nondefcriptionem  obfidionisLipfiae,  anno 
1547.  fufceptae. 

XXIII. 

Colle&anea'  viri  dodti,  quorum  primum  eff  de  ratione  ftudii.  Hoc 
Volumine  habentur  etiam  iudicium  Lutheri  de  matrimonio  regis  An- 
gliae,  multorum  epiftolae  circa  annum  1537.  fcriptae , Difiutation  zici- 
fichen  Fridrich  Me  cum  undlohan  Korbacb , obficrloanten  - monch , zu  Dujficl- 
dorff,  in  bey^efen  Hertzogs  Io.  Frid.  Toon  Sachfien , und  Vieler  andern  Gra- 
Herrn-,  Kittern , Raihen  fi c.  gefichehen  M D XX  VII.  die  XIX.  Febr. 
Sub  finem  annexae  funt  Melanchthonis  annotationes  in  X.librumQuin- 
tiliani  1534. 

XXIV. 

Catalogus  bibliothecae  Spalatini,  ipfius  manu  fcriptus  atque  hoc  ti- 
tulo infigaitus ; Georgii  Spalatini  bibliothecas  Des  Spalatini  Librev. 

V.  UsD.XXXV . 


«4  CHARTACEI 

Ivi.  B.  XXXV , exceptis  literis  ad  me,  Spalatinum,  Khomanorum  pontificum 
duorum  .regis  D anorum  Chr  tjlier ni , trium  elebdorum  Saxoniae  ? aliorum 
principum  cjf  regulorum  aliquot , nobilium , civitatum , ex  Germania, ex  Ita- 
lia,ex  G 'allia,. ex  Rhoma,ex  Hijpania,ex  Dania '£f  c.  Exceptis  antiquitati- 
bus mpidhu  is , monochromatis , ( ita  fcripfit ) in  aereis  nomismatibus , in 
J lemmatis  principum  if  nobilium familiarum , exceptis  enchiridiis  epiflo - 
larum  eruditorum  ad  me , item  enchiridiis  canfae  evangelii  (f  religionis  , 
item  enchiridiis  ( manuferipta  intelligit)^  omni  ft  udiorum  genere  mea 
Spalatini  manu  colit  diis,  exceptis  etiam  nondum  ligatis  codicibus  Hebraeis t 
Gr  aecis, Latinis  fi  er  manis, exceptis, quae  ego  Sp  ala  tinus  (f  carmine  pro* 
fa  Latine  diverfts  temporibus  ficripfii , exceptis  etiam , quae  ex  Latina  in 
Germanicam  linguam  1)  er  t i manu  exarata , in  diherfis  f udiorum  gener  ib. 
nondum  typis  excufa,  ihe alogia, Iure  utroque , Hiftoria , Philo/ophia.  Ex- 
ceptis etiam, quae  in  Germanicam  Unguam  tranfiuh  typis  excufa.  Com- 
putati die  trium  (regum)  fi, fuerunt  cccc.  if  Accefferunt  deinde 
diverfis  temporibus  libri  varii , quos  usque  ad  annum  1539.  defigna- 
vit. 

XXV. 

Collectanea  e bibliotheca  Eberi.  Primus  libellus  eR  collatio  dc 
impohtione  manuum  in  dedicando  facerdote&de  dicanda  viftima_, , 
feripta  in  conventu  Ratisbonenfi  anno  1541.  Folio  primo  Melanch- 
thon,  niH  fallor^mfcriplit : (J flendi  referendo  d.  Pallori , doclon  Ioh . Po- 
merano : foterit.fi illi  "videbitur , praefigi  libello  de  ordinatione. 

Communis  forma  agendi  gratias  pro  collatione  magifterii  philofb- 
phici  ,praefcripta  M.  Hieronymo  Schreibero  1541. 9. Febr. Initium  eft 
ab  Eberi  manu. 

D.CafpariPeuceri  de  coena  Domini  ex  arcanis  fermonibus  Domini 
Philippi,  focerifui.  Ex dvToygatya  D,  Peuceri  j.Ianuariiijdi.  Hunc 
titulum  libello  inferip fit  Eberus. 

XXVI. 

Exempla  literarumLutheri,  Spalatini, Conr.  Gefneri  & aliorum  Co- 
dex non  quidem  Spalatini  manUj  fed  tamen  aetate  iliius  fcriptits, 

_ Multas 


MINORES.  II) 

Multas  Spalatini  vitae  affixas  hinc  in  lucem  edidit, darjff.Schlegelius 
laudato  noftro  Codice  p.  ig<5.  Nonnullas  etiam  V.  C.  Io,  Francifcus 
Buddeus  fupplemento  epiftolarum  Lutheri  i nferuit,  fed  a lectione  apo- 
graphi  noftri  nonnihil  abeuntes, ut  notat Tenzelius  bibliothecae  cu- 
riofae  anno  1704.  p.  198.  Vtinam  vir  quidam  eruditus  ac  prudens 
omnes  Lutheri  epiftolas,  quae  publicae  rei  utilitatem  afferunt,  uno  vo- 
lumine comprehenfas  ederet,  abie&is  iis , quae  res  nihili  narrant,  no- 
taretque  fummo  ftudio  ac  dffcerneret  ex  autographis  publicatas  ab  iis , 
quae  exemplorum  plerumque  fatis  olcitanter  fcriptorum  fide  impri- 
muntur,neque  adeo  a cenforibus Lutheri,  cum  aliqua  aequitatis  fpe- 
cie,  docffrinaeeius  affeclis  opponi  poffunt.  Editor  operum  Lutheri 
Altenburgerffis,  Ioannes  Chriflfridus  Sagittarius,  multas  magni  viri 
epiftolas,  quarum  fyllabum  anno  1663. publici  iuris  fecit,  incredibili 
labore  collegerat  poft  Aurifabri  duos  in  tertium  tomum  defituras. 
Sed  trifur  quidam  totum  fafciculum  fuffuratus  eft.  Nuper  Io.  Fride- 
ricus  Mayerus , Theologus  Gryphiswaldenfis , eum  inter  bibliothecae 
fuae  praecipua  ornamenta  annumerabat  a quodam  bonarum  litera- 
rumftudiofo  mediocri  pretio  emtum.  Ceterum  quam  longe  auto- 
grapha epiftolarum  Lutheri  aliquando  recederent  ab  apographis , nu- 
per ad  oculum  demonftravit  Pol.  Lyfer  praefatione  fylloges  epiftola- 
rum  Pol.Lyferi  fenioris. 

XXVII. 

Volumen  colletftan  eorum  ad  hiftoriam  formulae  concordiae  perti- 
nentium. Primo  loco  polita  eft;  Io.  Sturmii  ad  Antonium  Cockutn 
epiftolas. 

XXIIX. 

Volumen  varias  ecclefiafticaehiftoriae  feculixvi.  partes  illuftrans. 
Initio  extat  iudicium  Lutheri  anno  1532.  latum  delo.FridericoSax  ele- 
ftore  & nobilibus  quibusdatn  opt.  principem  in  fummum  periculum 
adducturis. 

XXIX. 

Colleftanea  , in  quibus  eft  Carlewitzii  itinerarium  autographum 
ab  anno  1542.  quo  militatum  contra  Tureas  abiit  in  Hungariam. 

XXX. 

Colletftanea  perantiqua, quorum  initio  habetur  die  gemam  Verfchrci - 
bmg  des  ponnds  S,  Georgen,  Schi/d . 

P 2 


XXXI, 


n6  CHARTACEI 

XXXI. 

Theologia  aftrologizata. 

Theophraftus  Paracelfus  J>on  der  W idergeburth  des  Menfchen. 
Auslegung  defs  heyligenBropheten  Danielis  ex  autographo  iheophrafH 
Raracelfi. 

Idem  de  antichrifto. 


XXXII. 

Volumen  varia  ad  crypto-calvinifmi  hiftoriam  pertinentia  comple- 
xum. Folio  primo  extat  das  bcdencken  der  iheologen  in  dem  Synodo  zu 
Torgart?  anno  1574. 

XXXIII. 

Vrfachen  der  Kirchen  im  Ampt  Afchenburgk , V arum  das  corpus  doclri- 
7iae  Philippi  nicht fur  einNormoder  rege l^darnach  man  ficherlehren  kon- 
te  ,znhalten. 

Multa  alia  hiftoriae  ecdefiarum  Saxonicarum  poft  reformationem 
adiumenta-jr. 


XXXIV— XXXVII. 

Volumina iv.  quibus  copiofedefcribuntur  res  ecdefiarum Thurin- 
gicarumamorteIo.Guilielmi?Vinarienfis. 

XXXIIX. 

Variae  adiones  ^Theologorum  ab  anno  1546.  usque  ad 


3573« 


XXXIX. 


Annales,  oderkurze  hiflorifche  Taerzeichnifs  der  almeilich  reflituirten 
Rdigion  und Kirchen-minifterii  in  ihuringen  und fbnderlich  zu  ifaymar  , 
de  armo  Domini  1 576.  — 1680.  Bartholom.  Gernhardt  F.  S.  Hof prodi- 
gere* 

& XL. 

Volumen  Formulae  concordiae  delineationem  &apologiam  com- 

jpiexurru. 


XLI. 


ii7 


MINORES. 

XLI. 

Aliud  eiusdem  argumenti  volumen  cum  iudiciis  variorum. 

XLII. 

Articuli  Lichtenbergenfes  anno  1576.  die  xvi.  Februarii  cum  epiftelis 
variorum  de  formula  concordiae. 

X L 1 1 1. 

Literae,colle&anea  & loci  communes  Io.Ernefti  Gerhardi,  theologi 
Ienenfis,  cum  genealogia  Gerhardina  & cognatorum. 

XLI  V. 

Varia  theologica.  Initio  reperitur  der  Abfchid in  religions-fachen  zn 
Franckfurtbam  Majn  1558. 

XLV. 

Anhalt-  Zerbflifche geiftliche  getragen  vonlo.Henr . 

Feujlking . 

XL  VI. 

Varia  theologica  formulae  concordiae  &crypto’calvinifmi  hiftori- 
am  adiuvantia, quibus  praemittitur  Torquati  prognofticon  de  everfio- 
ne  Europae. 

XL  VII» 

Varia  theologica.  Initio  habetur  refponfio  ad  quaeftionem:  An 
certitudo  perfeverantiae  finalis  hypothetica  fit  infallibilis. 

XLIIX. 

Vita  ErneftiBa  vari  rhythmis  Germanicis.  * 

XLIX. 

Epifeoporum  atque  archiepifcoporum  Salisburgenfium  vitae  & infi- 
gnia  usque  ad  annum  1587. 

L. 

Difiidii  inter  FridericumllLCaef  & fratrem  Albertum,nec  non  fedi- 
tionis  Vindobonenfis  defcripdo  rhythmis  Germanicis,  autore  Michae- 
Ie  Beham,qui  in  arce  fuit, cum  a rebellibus  oblideretur. 

P 7 L I. 

* Vidi  Ttnzelti  anno  ifyu  mtnfs  mfambr.  t 


ng  CHARTACEI 

LI. 

Memorabilia  ex  chronicis  rerum  Auftriacarum  rev.  & clarifil  Viri, 
Domini  Thomae  Ebendorferi  de"Hafelpach  , S.  theol.  D.  & Profes- 
foris  in  archigymnafio  Viennenfi  , ab  anno  mxii.  usque  ad  annum 

MCCLXXIV. 

lh. 

Chronkon  vm  LudVbigen  dem  Sprmger. 

L1II. 

Frigedang • Initium  eft:  Ich  bin genant  befcheidenheit , die  aller  tu - 
gende^crone  treit.  Infunt  & alia  multa  rhythmis  Germanicis  fcripta 

ante  annos  circiter  ccc. 

LIV. 

Itinerarium  Hierofolymitanum  Guilielmi  Saxonis  cum 'rationibus 
adeo  non  procedentibus  extra  modum , ut  mirum  fit , illuftrium  homi- 
num infignem multitudinem  iis  fumtibus  totum  iter  emenfam,queis 
hodie  unus  nobilis  vix  praecipuas  Europae  partes  perlu  liraret.  Liber 
fcriptus  circa  annum  1462. 

L V. 

Enumeratio  omnium  principum  & legatorum,  qui  comitiis  Norlm- 
bergenfibus  anno  cio  cccc  lxxxvii.  interfuerunt,  cum  nominibus 
omnium  nobilium  cuiusque  aulae. 

L VI, 

Hen  Wittkh  von  dem  Iordann. 

L VII. 

Jlnonjmi  rhv  Herz.ogen  Pammern , nebjl  Jnzeigung  der 

Gefchichtfo  bey  emes  ieden  Lebenjich  begeben . 

LV III. 

Chronica  varia, in  quibus  funt  loannis  Wincelii,Bremenfis,  chrono- 
oraphiae  leverenfis  antiquitatis  epitome  anno  ijjo.  fcripta,  & nonnulla 
hiftoriam  Oldenburgicam  & Hamburgenfem  illuftrantia. 


* Fidt  Ttnzelium  a»>  ifyt*  p-PP' 


LIX. 


MINORES.  **9 

LIX. 

ChroniconOldenburgicum  usque  ad  nuptias  Antonii  comitis& So- 
phiae Lauenburgicae.  Initium  eft : Horet  gy  alden. 

LX. 

Chronicon  Oldenburgicum  e Latino  in  vernaculam  translatum  an- 
no 1506. 

lxl 

Horatii  Termones  & carmina. 

zEn.  Silvii  difputatio  inThaboritas. 

Idem  de  miferiis  curialium. 

Eiusdem  oratio  de  emendanda  vita. 

Collatio  TynodalisDottoris  lohannis  GefieI?  canonici  Auguftenfis  , 
fub  epifcopo  & cardinali  Petro  deSchowenbourg. 

Io.  deCapiftrano  epi  holae  quaedam  ad  Papam  derebusTurcicis. 

Panegyricon  de  vero  bono  Laurentii  de  V alie. 

Hic  codex  aetate  Pii  II.  fcriptus  eft. 

LXII. 

Thema  genethliacum  loannis  Saxoniae  eleftoris  expolitum  anno 
1498.  Autographum  autoris,qui  nomen  Tuum  hoc  modo  fubfcripfit : 
E.  F.  G.  linter thaniger /ijirologus  Meyfter  Erbardt  Sittig.  In  capite  de 
religione  Principis  fcribit  : Er  vvird  mit  dsn  gnift lichen  wandeln  und 
fie  lieb  baben , fbnder  die  ains  geor  dent  en  unverhurtcn  Lebetis  find. 
BedeVvt  feins  glxiibensnitTfba.mkelnoch  abtreten , fbnder gut e ding  darrn 
"bVurcken . Aberden  uno  eor dent  en  gaift  lichen , und  die  Tfpiderihr  felbfi 
ordnung findylen  ift  er ftreng. 

Lxirr. 

loannis  & loannis  Friderici, electorum  Saxoniae, necnonlo-Guiliel-. 
mi  Vinarienlis  teftamenta. 

LXIV. 

loannis  Forlteri,Ic.,cuftodia , liberatio  & obitus  Io.  Friderici , Saxo- 
niae electoris,  defcrlpta  ex  Forfteri  lenioris, qui  optimo  principi  filiisque 
dusaconfilii$fuk,&; cancellarii  Minckvvitzii  adverfariis. 


LXY. 


120 


; 

CHARTACEI 

L X V. 

Von  der  Stadt  Gotba , Wiedas  euangelium  dahin  kommen , die  minifte- 
ria  der  Kircben  und  Sc  bulen  herordnet,  und  Vbie  das  fchlofs  erbay>t>et. 

Narratio  de  obiidione  arcis  Grimmenftein  an.  1567. 

LXV I. 

Pericopaeepiftolarmn  a Frid.  Guiiielmo,  ele&oratusSaxoniae  ad- 
miniftratore,advariosfcnptarumannoit97.  Liber  diurnorum  nego- 
tiorum ab  ipfomet  principe  Latina  lingua  exaratus, unde  intelligas , in- 
credibili ftudio  inillo  munere  verfatum. 


LX  VII. 

Vita  Bernhardi  Vinarienfjs  autore  loanne  Chriftophoro  von  der 
Griin. 


Lxnx. 


Erjfurtijcbe  chronica  ufque  ad  annum  1544. 


LXI X. 

DerFitrflen  Regimen t.  Liber  fcriptus  an.  1435.  docet, iuftitiae  fru- 
endae  caufa  principes  conftitutos  e(Te , neque  adeo  quicqUam  facere 
oportere,  quod  bonum  patrem  parum  deceat. 

L XX. 

Machiavelli  ad  Mag.  Laurentium  Medie,  de  principatibus  libellus 
feliciter  incipit.  Argumenta  capitum  Latina,  ipfe  autem  libellus  He- 
trufea  lingua  feripta  funt.  Continet  quaedam  in  editis  deliderari  fo- 
lita_>. 

LXXI. 


Tertius  liber  numifmatum  Pfeffingeri  protographus  hoc  titulo: 
JErea  plumbeay  Degenhardi  Pfeffingeri^Baioariae  infer.  Mar/calci  here- 
ditarii numifmata.  Liber  dedicatus  eft  Maximiliano  I.Frid.IlI.Sax, 
eleftori,  & Wilhelmo, comiti  Palatino  Rheni  & Duci  Bavariae, quorum 
infignia , perinde  ut  Pfeffingeri  illud , praemittuntur.  Sequitur  haec 
praefatio: 


SECVLO  D.  LEONIS  X.  PONT.  MAX. 
ET  D.  MAX.  AEMIL.  CAES. 


M.  D.  XIV. 


DEGEN- 


MINORES.  ut 

DEGENH ARTVS  PFEFFINGER*. 

BAVARIAE  INF.  MARSCALCVS 
ITE  RED.  LECTORI  S. 

Conditis  in  arculam nomifmatis meis:  ut  omnia  effient  faciliora  in- 
ventu : aerea  & plumbea  a reliquis  difcreta  hoc  ordine  collocavi : in- 
luftriffi,&  opt.  Principis 'D.  FR  f D ER.  III.  Sacr.  Ro.  imp.  electoris. 
Ducis  Sax.  Lantgr.  Dur.  & marchion.  Mifn.  cubicularius.  Quisquis 
ergo  vel  honeftat.  vel  antiquitatis  Iludiofus;  habebis  hic, unde  vo- 
luptatem  capias  vel  honefiifiimam.  Nam  fi  Alex.  Caef.  in  Iliis  habuit 
Larariis  Chriftum  : * Abraham  : Vergil.  Ciceronem  : tibi  quoque 
pulchrum  videri  debet  : videre  tot  SS.  Pont,  tot  potentifT.  Regum  & 
Principum  effigies : tot  etiam  preftantiffi.  artificum  ingenia.  H ec 
enim  compoiui  meis : & pofteritati  fine  invidia  iudicaturae.  D.  M.  S. 

In  numis  Friderici  III.  eledoris  nonnulli  numerum  obtinent  his  verbis 
fignati : Mater  Dei  miferere  mei.  Hilf fani  Anna.  Cajpar  Melchior 
Balthafar.  Sit  nomen  Domini  benedicunt.  Notat  etiam,  numum  cir- 
cumferri fine  nomine, cui  infcriptum : Villeicht glucktmirs auch. 

Fuit  hic  vir  infigite  Germanicae  nobilitatis  ornamentum , ac  initio  re- 
formationis ecclefiarum  inter  praecipuos  Friderici  adminif  ros : quare 
Leo  X.  anno  1519.  literas  ad  eum  dedit  per  Miltitzium  allatas, quae  in- 
fertae funt  to.I.  Ienenfi  opp.Latin.  f.  208.  Multa  dePfeffingero  con- 
gelfi tSeckendorffius  hifh  Lutheran.  lib.  I.  addit.  §.  XLVIII.  Numum 
memorialem  in  fe  cufum  exhibet  hoc  libro  p.  97.  ImprefTafunt  infi- 
gnia  cum  his  verbis : Tegenhart  Pfejpnger  zu  Salbarn  Kinhen , erbmar- 
fchalinnidemBairn.  Servatur  aeneus  in  numophylacio  opt.  Principis 
mei,  Friderici  II.  Gothani. 

LXXII. 

Terentius  cum  fcholiis  interlinearibus  & marginalibus. 

LXXIII. 

Guntheri  Henrici  Plathneri  ledionum  Iuvenalium  libri  V. 

Flis  libris  Iuvenalis  fatyrae  incredibili  ftudioiudicioque  exponuntur  a 
viro  omnibus  adiumentis  inftrudilfimo.  Barthius  epiftola  anno  1637. 
ad  Plathnerum  fcripta  magnopere  probat  viri  dodiffimi  inftitutumpoft 

^ alia 

* 1'ge Lampridium  in  9 ita  tap.XXl X. 


1 21 


CHARTACEI 

alia  his  verbis  ufus : Beatos  nos  hoc fuperfiite  tanti  poetne  fofpitztore  ,fmt 
quo  cludum  deipjius  fahitedubii  eramus , eo  animo  indignantiore , quo  maior 0 
vel  ingemo , vel ' per fuaftone  fummum  vatemfemper  carijfmum  habuimus. 
LXXIV. 

JEfaiae  Eftenfis  epithoma  ex  Italia  illuftrata  Blondi  Flavii  Furlivienfis 
excerptum  : quo  lingulis  connumeratis  locis  vetuflatis  monumenta 
potiffimum  commemorantur. 

LXX  V. 

Fridericill.Daniae  regis  filiarum  quatuor  themata  genethliaca  per 
Tychonem  Brahe  i$83* 

LXXVI.  — LXXIX. 

Ernefti  Pii  ,Saxoniae  Ducis, numifmata  aurea,  inaurata  & argentea-.  , 
ludaica,  Graeca  & Germanica  antiqua , in  primis  Saxonica , tomis  qua- 
tuor defcripta-*. 

LXXX. 

Toppii  apophthegmataSaxonica  &Turingicaan.i(>4<5.Ernefi:o  Pio 
dedicata_>. 

LXXXI. 

Itinerarium  Ioann.Guilielmi,  Vinarienfis,  ab  anno  1549.  usque  ad  an. 
3572.  unde  optimi  principis  totum  vitae  curfum  difcas. 

LXXXII. 

Ordinationes  & inflituta  Hamburgenfia  inferioris  Saxoniae  dia- 
ledo. 

LXXXIII. 

Ein  mderricht  Aug.  Marii  Dociorts  auf 2. TraBaetle  in  herrn  Antonii 
Zimmermans  : Obdie  feel  Chrifti  nach  feinem  todin  der  helien  erhtten 
bab.  An.  152$.  cum  revocatione  Antonii. 

LXXXiV. 

Memorabilia  in  legionibus  & colloquiis  Lutheri  annotata  circa  an- 
num»544.  Liber  e bibliotheca  P.Eberi  huc  translatus.  Inter  alia  nar- 
rat Lutherus , Fridericum  Saxonem,  qui  Sapiens  appellatur , quotannis 
rsatali  fuo  tot  aureos  obtuliffe  altari , quot  annos  tunc  emenfus  e-fie-t, 
eamque  pecuniam  accepifTe  Spalatinum,  concionatorem  principis. 

LXXXV, 

ViuMaurisii  Sax,  electoris  per  Georgium  Arnoldian,!.  V . D.  & can- 
cella- 


MINORES.  i»! 

cellarium  Naumburgenfem,fcripta  Latine,  fed  in  vernaculam  verfa  per 
Davidem  Schirmerum. 

L XXX  VI. 

Lexicon  Ebraicum  perantiquum , quod  Petrus  Pleier , ecclefiae  Co« 
burgenfis  fymmyftes,  an.  1609.  Io.  Gerhardo  donavit. 

L XXX  vir. 

Codex  Arabicus, cuius  autor  eft  Abulaith , Muhammedicae  religio- 
nis presbyter, patria  Samarcandenfis.  Librum  infcribit  titulo  thefaun 
iurisprudentiae.  Compledtitur  maximam  partem  rituum  & ceremo- 
niarum fuperftitionis  Islamiticae,aut,fi  mavis, iuris  potiffimum  ecclefta» 
ftici.  Defcriptus  eft;  liber  ab  Hafan  Ibn  Safar,anno  Hegirae  dccccxcvii. 
id  eft,  aerae  chriftianae  cid  ioc  xix.  Autor  praecipue  fecutus  eft  placi- 
taAbu  Hanifae  Cufenfis, clari  inter  Muhammedanos  dodoris.  Totum 
opus  in  xlvi.  libros  divifum  eft. 

L XXX  VIII. 

Alcoranus  elegantiftime  fcriptus.  Quae  ab 'initio  olim  defideraban- 
tur,manu  D.  Blumbergii,  Zuiccavienfis  praefulis , reftituta  funt. 

LXXXIX. 

Liber  precum  Arabicarum.  E bibliotheca  Schvventeri  comparavit 
lo.Ern.Gerhardus  Akdorffi  1641. 

XC. 

ManualeTurcicum, cuius  initio  extattabula  de  attributis  divinis.  Se- 
quuntur laudes Muhammedis  & preces  cumTurcicae  tum  Arabicae. 

XCI. 

Manuale  T urcicum.  Precibus  immixti  funt  chara&eres  magici  8c 
capita  quaedam  ex  Alcorano. 

XCII. 

Suratae  quaedam  Korani .IdemGerhardus  emit  e bibliothecaSwenteri. 

XCIII. 

Capita  quaedam  Alcorani  nitidiffime  fcripta.  In  fine  extat  formula 
precationis  & traditio  de  multiplici  ufu  nominum  Muhammedis,  quae 
ibidem  recenfentur. 

XCIV. 

Manuale  T urcicum  continens  preces  Arabicas  & T urcicas',  quibus 
quaedam  ex  Alcorano  inferuntur  verfibus  in  margine  notatis. 

JL* 


xcv. 


124  CHARTACEI  MINORES» 

xcv. 

Carmen  Perficum,quo  potentiffimi  gubernatoris,  Sifi,  encomia  'tra- 
duntur. XCVL 

Codex  Turcicus  magni  prophetae  & aliorum  fententias  dogmaticas  . 
& morales  comprehendens. 

XCVII. 

Piae  meditationes  Turcicae  , ex  mirabili  ftrudura&confervatione 
huius  univerfi.  X C 1 1 X. 

Libri  duo  Perfica  lingua  fcripti,  quorum  prior  regem  Sophi, pofterior 
Ifi  laudat.  XCIX. 

Commentarius  Arabicus  in  Alcoranum,  cum  hifioria  Abrahami* 
Mofis  & aliorum  fandorum  antiqui  foederis. 

C, 

Codex  Arabicus  fententias  Mahumedis  &fociorum  in  certa  capita 
digeftas  continens.  CI. 

Oratio  exhortatoria  ad  genus  humanum, multis  argumentis  id  agens? 
ut  omnes  ad  ampiedendam  Mufulmannorum  fedam  permoveat.Scri- 
ptaeft  maximam  partem  Arabice. 

CII. 

Codex  Turcicus  de  quibusdam  fluminibus,  frudibus  ac  herbis  in 
oriente.  Clll.  CIV. 

Preces  & fufpiria  T urcica  ad  Deum  & Ischi,  primogenitum  Mariae. 

C V. 

Compendium  dogmatum  religionis  Mahumedanae  lingua  Arabica, 

CVI. 

Expolitio  Arabica  felediorum  furatarum  Alcorani. 

C VII. 

Codex  mutilus  lingua  Arabica  fcriptus  continens  fundamenta  fedae 
Mufuimannicae. 

CIIX. 

Liber  Turcicus  de  vita  Daphifi  & laphi.  E bibliotheca  Thomae 
Seghett  anno  do  idcxxx. 

CIX.  CX. 

Libelli  Turcici  precum  cum  multis  charaderibus  incognitis  &,ut  ita 
dicam , Kabbaliiticis» 

m (o;  ^ index. 


INDEX. 


A. 


\ Bammonis  ad  epiflolam  P< 
refponfio 

jrphyrii 

II.150 

Abbonis  Floriacenfis  paffio  Edmundi 

I.57 

Abenfina 

II.273 

Alneae  Silvii  quaedam 

IV.61 

iEfopi  fabulae  gr. 

III.60 

Agricolae  Georg.  epiflolae 

II.124 

Alamannorum  leges 

I.54 

Alberici  poetria 

I.50 

Alexandri  M.  hifloria 

I.  77 

Alkabitii  introdudio 

III.57 

Alftedii  Io.Henr.  epiflolae 

II.128 

Altenburgenfe  colloquium 

IL34 

ASthufii  epiflolae 

II.128 

Altingiorum  Henr.fkMenf.i  piflolae  II. 

u8 

Ambroflus  de  officiis 

II.ip 

Ambrofianus  cantus 

III.  2d 

Amlingi  JVolfg.  epiflolae 

II.I2g 

Anabaptiftarum  ada 

If.  29 

* — colloquium  Pfedershemenfe  1 1. 

9S 

Andrea zjac.  epiflolae 

n.5d 

— AAMcAepiftolae 

11.128 

— TbAepift. 

ibid. 

Anna  AngliaePfeudo-  regina 

II.  122 

Annaebergenfia 

II.  211 

Annonis  Archiep. Colon,  vita 

& trans- 

latio  11.24 

Anonymi  index  fcriptorum  eccldiafti- 


corum  IV»  2 


Ari  Aoteles  de  coelo  & mundo  1 .67 
Arma  gentilitia  flatuum  Imperii  1 1. 

235 

— Nobilitatis  Franconicae  II.234 

Arndiiib.  epiflolae  II.119 

Artopoei  epiflolae  II.128 
Athletica  I.75.76 

Avenarii  Io.  epiflolae  H.124 

Aventini  Io.  epiflolae  II»  12E 

Auguftana  ILp1.p2.204 

Auguftini  Termones  aliquot  1. 35.  III. 

9 

— de  mandragora  - III.10 

. — homiliae  fuper  epiflr.  IoannisIIL 

— 21 

- — liber  de  agone  chrifliano  ibid» 

— libri  de  dodrina  chriftiana  ibid. 

— in  Ioannem  & de  palloribus  I,  52 

— Categoriae  I.55 

— epiflolae  I.  51 

— de  civitate  Dei  I.53 

Auguflinus  de  Ancona  fuper  Matthae- 
um II.  8.9 

Avicenna  v.  Abenfina. 

Aurea  bulla  III.4K 

Aurifaber  de  confutationibus  II.  34 

— epiflolae  If.4r.124 

Auftriaca  II.170-177.IV.50.jI 

E, 

Baioariorum  leges  I.54 

Bambergenfiaj  II.  214 

Eai> 


INDEX. 


Bartholomaei  de  Pifiscafus  confcien- 
tiae  III.  36 

Bavari  colledanea hiftoriam  reforma- 
tionis illuftrantia  IV.15.16 

Beda  in  Marcum  I.38 

— Lucam  1. 39 

■ — Ada  Apoft.  & epiftolas  canonicas 

I.  40 

— inTobiam  II. 17 

- — homiliae  II.  23 

BernhardiVinarienfis  vita  IV.67 
Bezae  Tbeod.z piftolae  II.124.12g 
Biblia  Germanica  magni  pretii  I.  9. 10 
Bibliotheca  medio  aevo  quid?  I.  18 
Boethius  de  confolatione  philofophi- 

ca  II.  zo 

Boetii  epiftolae  IIU25 

Bohemica  11,160169 

Bonaventurae  curfus  de  paffione  III. 

Bofii/fl.^Wr.epiftolae  II.130 

Brcfsniccri^/mzada  II.31 

Breviarius  Mogunt.  Alberti  I.  III. 

23 

Breviarium  Caroli  V.  III.24 

Brochtoni  epiftolae  11.128 

Buchneri  epiftolae  11.128 

Bucoldianus  de  puella  quae  fine  cibo 
& potu  vixit  ]V.i7 

Buxtorfii  Io.  epiftolae  II.128 

C. 

Camerarii  loach.  epiftolae  ILi25 
Cammerhoferi  Bafil.  epiftolae  II.125 
Campani  Anti-Trinitarii  vita  IV.2 
Campegii  Card. epiftolae  II.120 

Cantionum  liber  Io,  Iridend  Sax.  ele- 
doris  II.  99 

Capitula  regum  Francorum  L54 


Capitulare  Triburienfe  I.54 

Carlovvizii  itinerarium  Hungaricum 

.IV.  29 

CaroliM.vita  III '39.40 

Caroli  V.  vita  II.I73.i74 

Cafelii  Io.  epiftolae  II.134 

• — Matthx  piftolae  II.124 

Caftelianum  colloquium  II.  118 
Catena  graeca  in  Pfalmos  I.go 
Catholicus  difcretus  - II.96.07 

Cellarii  Baltb.  epiftolae  II.134 

Chemnitii  Chrifi.  epiftolae  II.130 

— Afor/.epiftolae  II.56 

Chronicon  Haftorum  III.59 

— univerfale  Germanorum  1. 62.  II. 

— * de  origine  Saxonum  I.  63 

- — civitatis  Senenfis  I.64 

Chryfolurae  Grammatica  Graeca  III. 

60 

Chryfoftomus  de  patientia  lobi  & poe- 
nitentia III. 22 

Chymici  veteres  II.146.269 

Chytraeus  Dav.  plagii  accufatus  1 1. 

85 

— epiftolae  II.119 

Cicero  de-amicitia  III. 48 

— de  officiis  III.49 

— libri  rhetoricorum  III.50 

Clemens  Papa  de  communi  vita  I.  35 
Codex  Theodofianus  I.54 

Coeleftini  epiftolae  IV.41 

Colledanea  ex  ledionibus  Lutheri  IV. 

15.16.19.84 

— ex  ledionibus  Philippi  IV.21 
Collini  M.ittb.  epiftolae  II.124 
Colloquium  Altenburgenfe  II.34 

— Caflfclianura  II.118 

Coi- 


INDEX. 


Colloquium  Grimmenfteinenfe  1 1. 

35 

. — Maulbrunnenfe  1 II.79 

— Pfedershemenfe  II. 95 

• — Thorunienfe  II.118 

Conventus  Theologici  Lipfienfes  1 1. 

88 

Cornerii  translatio  Pfalmorum  II.  99. 

100 

Cratonis  Tb.epiftolae  II.  124 

Crellii  Paul,  epiftolae  II.  125 

Crocii  Lud.  epiftolae  II.  128 

Crucigeri  .«4/£.  epiftolae  II.  124 

Ciypto-Calviniftnus  II.  87.  IV.  32. 4 6 
Cundifii  Gothofr.  epiftolae  II.  130 

Curei  Adam.  epiftolae  II.  124 

D. 

Damafi  verfus  de  laude  Pauli  Apoftoli 

I.18 

— epiftolae  1.51 

Daumii  epiftolae  II.  135.139 

Digeftum  infortiatum  1. 61 

Dilherri  epiftolae  II.  130 

Dilletii  epiftolae  1 1. 128 

Draconitis  epiftolae  11.124 

Drefleri  Matth.  epift.  IV.  22 

Drufii  Io.  epiftolae  31.  izg 

Diirfeldi  ada  II.  44 

E. 

Eberi  Paul,  epiftolae  II.123.125. 126 
Eccii  Io.  epiftola  IV.  20 

Edmundi  Regis  paftxo  I.57 

Edzardi  Esdr.  epiftolae  II.  135 

ab  Eizen  Pauli  epiftolae  II.  125 

ab  End  %Wolfg.  Georg.dc  ftatu  religionis 

II.  117 

Epideti  & Hadriani  altercatio  IV.  17 
Erafmi  epiftola?  II.30,  IV»  20 


Erfurtenfia  II.  205 — :2og.  IV.  6$ 

Ernefti  Pii  numiftnata  IV.  76 

Ernefti  Haftiae  Landgr.  de  ftatu  reli- 
gionis II.95.96 

Evangelia  Dominicalia  ante  annos 
cccl.  fcripta  Germanice  III  20 

F. 

Fabricii  Georg.  epiftolae  II.  121 

— lacx  piftolae  II.  128 

Faji^?«r.  epiftolae  II.  128 

Ferdinandil.vita  II.  173.175 

Feflelii  Dan.  epiftolae  Ii.  135 

Feuftkingii  annales  Anhalto-Servefta- 

ni  IV.  45 

Feurbornii  epiftolae  II.13S 

Fichetti  rhetorica  L6g 

Flacii  controverfia  1. 31. 32. 33. 36.  vid. 
Strigelius, 

— epiftolae  II.  125 

Formula  Concordiae  II.  50.82. 83.84- 

IV.27. 40 — 42.46 
Forfteri  epiftolae  11.91 

Freinshemii  epiftolae  II.  130 

Frifchmuthi  epiftolae  If.  130. 135 

Fuggerorum  in  aula  Rom.poteftas  II. 

3 

Fulgentii  continentia  Virgiliana  & fa- 
bulae I.  50.  11,236 

Fulleiiii  Bem.  epiftolae  II.  128 

G. 

Gaftari  annales  Auguftani  II.  204 

Gedanenlia  II.  94 

Gerhardiib.  varia  IL gr  85.86.88 

— lo.Ern.  epiftolae  II.  130 

— — loci  communes  & colledanea  IV. 

43 

ernhardi  Barth.  colledanea  II.  102— 

ni.  IV. 
C?rfonis 


INDEX. 


Gerfonis  quaedam  II.  19 

Geineri  Conr.  epiftolae  IV.26 

Glaferi  chronicon  Heniiebergicum  II. 

197 

Glaftii*5>/.  epiftolae  II.130.135 

Goclenii  epiftolae  II. ng 

Gothana  II, 208.235 

Goulartii  epiftolae  II.128 

Gregorii  homiliae  in  Ezechiekm  I. 

5> 

— moralia  I.35.  II.  18 

Grimmenfteinenfe  colloquium  II.  35 
Grumbachiana  H.186 

Gundelfingii  hiftoria  Auftriaca  II.  170. 

171 
H. 

Haberkornii  epiftolae  II.  132 

Hadriani  & Epideti  altercatio  IV.  17 
Hagen  Gcorg.  hiftoria  Auftriaca  1 1. 

172 

Hamburgenfia  ir.93.210 

Hanaphus  de  exemplis  fcripturae  III. 

ii 

Hannkii Mart.  epiftolae  11.132 

Hardenbergii  Alb . epiftolae  II.121 
Halfiae  chronicon  III.59 

Haymoin  Apocaiypfin  I.  44.II.17 
Hennebergenfia  II.197 — 200 

Hernici  Vili.  Angliae  Regis  epiftola I, 

70 

HenriciBrunfvic.epift.  II.  54 

Henrici  de  Haflia  fermo  in  fefto  lan- 
ceae & clavorum  ll.ip 

Herbipolenfia  II.rg2 — 188* 214. 

Heshufii  Tilem.  epiftolae  II.  41. 45-  55. 

124 

Hefiodusgraecc  IIL60 

Hieronymi  vfta  II.zi*  26 


Hieronymus  de  atTumtione  Mariae  III. 

21 

— in  loelem,  Micham  & Ionam  I.  29 

■ — in  reremiam  & Abdiam  I.34 
• — opulcula  I.35 

• — epiftolae  I.51 

— homiliae  II.  23 

Hoe  ab  Hoenegg  epiftolae  II. 131 
Holkoti  concordandae  III. 13 

Honorius  fuper Canticum  III.io 

Horatius  IV.  61 

Hottoni  Gottofr,  epiftolae  II.T41 

Hovaei  epiftolae  II.  12  g 

Elugelius  de  confutationibus  II.34 
Hugo  fuper  Ecclefiaften.  III. T2 

Hiilfemanni  epiftolae  II.130.13z. 141 

I. 

Iamblichus  ad  epiftolamPorphyrii  U. 

J50 

Ilosnani  dcfperatio  11.94 

Infantiae  Chrifti  liber  III.  37 

Interimiftica  lf.31 

loannis  de  Montavilla  iter  Hierofo- 
Jym.  11  25 

loannis  Epifcopi  homiliae  in  Domini- 
cis Adventus  III. 9 

loannis  Sax.  Ele&oris  conftantia  ab 
aftrologopraedida  IV.  62 

— autographa  I*  72 

loannis  Calimiri  Palatini  epiftolae  II. 

59 

loannis  Friderici  Sax.  Eled.  cuftodia , 
liberatio  & mors  IV  64 

loannis  Friderici  II.  Sax. Ducis  medita- 
tiones & threni  in  captivitate  1 1. 

77 

loannes  Gyilislmus  Vinarienfis  ma- 
trimo- 


I N D 

trimonium  ciim  Angliae  regina  ne- 
giigit  ^ II.  41 

• — princeps  induftrius  IL225-227 
lonftoni  epiftolae  II.  128 

lofdani  poftilla  II.  14 

Iordani  Cbrifi.  hiftoria  Salisburgenlis 

II.  177 — I8I 

Irenaei  Chrifi.  epiftolae  II,  32.41 

Ifidorus  de  officiis  L 35 

Islebienfisfynodiada  II.57 

lunu  Franc,  epiftolae  ILng 

Juvenalis  III.  52.53 

Juvenales  lediones  Plathneri  IV.  73 

K. 

Keckermanni  epiftolae  Il.izg 

Kesleri^ir.  epiftolae  II.141 

Kevenhulleri  excerpta  JI.176 

Kirchneri  Tiw.epiftolae  II.  5 6 

Klebitzii  epiftolae  II.  124 

Kloedii  acia  II.  43 

Krenzhemii  epiftolae  II.124 

L. 

Ladantius  I.  50 

Ledionarium  ecclefiae  Graecae  I.gi 
Leges  SaIica,Ripuariorum,Longobar- 
dorum  &c.  I.53 

Leonis  homiliae  II.  23 

Lipfienfis  conventus  ada  II.  46 

Lipfiilh/Lepiftolae  II.55.119 

Lombardus  in  epiftolas  Pauli  1.42 
Longobardorum  leges  J.  54 

Loftii  epiftolae  II. 124 

Ludolft/tfA  epiftolae  II. 132. 141 
Ludovici  Palatini  epiftolae  II. 16 
Luilus  Raym. de  lapide  minerali  II.  147 
Lutheri  Codex  IV.Evangeliorum  II L 

H 

— - epiftolae  ineditae  II.91.n9.120 

IV.20.26 


E X. 

— indicium  de  matrimonio  Regis  An- 

giiae  IV.  25 

• — varia  II.94.IV.15. 16.59 

— vita  U.21} 

Lyra  quando  fcripftrit  1.25 

M. 

Machisvellus  de  principatibus  IV.70 
Macrobius  de  hyle  L 50 

Magdeburgenfta  IL201.209 

Maldonatus  de  poenitentia  & quatuor 
noviflimis  ]V.  12 

Mametradus  L 

Mansfeldenfia  Jf.  201 

Marbachii  Io.  epiftolae  |f.  32. 121 
Marcianus  de  hyle  J.  50 

Marianus  de  Icripturae  inteliigentia 

If.  ij 

Martinii  A/k/zAepiftolae  II.128 

Martyrum  An glicanorum  vitae  1 . 56 
MatthefiiA.epiftolae  II.  121 

Matthiae  A. epiftolae  II.  iqo 

Mauritii  Saxon.  Eledoris  vita  II.  173. 

' IV.  85 

Maximi  iermones  quidam  HI,  9 

MaximilianusI.Pontifkatumambit.IL 

• , • 25 
Maximiliam  II.  coronatio  II.  177 

Meifneri  epiftolae  II.13r.1381 

Melanchthonis  epiftolaeineditae  II.  91. 

94.  IV.  16. 20 

— corpus  dodrinae  II.84-85.IV.35 

Meliffi  epiftolae  II.  124 

MenzcriAa/h&.epiftolae  II.  131 

Meyfarti  epiftolae  11.131 

Michaefis  de  Bononia  expolitio  Pfal- 

morum  U.j 

Milichii  epiftolae  II.  iie 

Misleri  epiftolae  II.  138 

Moerlini^xcontroverfia  II.  36 

<8  Moec* 


INDEX, 


Moerlini  epiftolae 

II.121 

Mogii  epiftolae 

H.  >38 

Moibahi  Ambr.  epiffc 

II. 121 

Monafterienfia 

II.29 

Moningeri  epift. 

I!.  124 

Mofellani  epift. 

II.  119. 121 

Mulieri  Io . epift. 

II.138 

Miinzeriana 

IV.  19 

Mufaei  Io.  epift. 

II.  129 

• — Sim.  epift. 

II.32.41.55 

■ — confihum  de  Strigelio 

II.  34 

Myconii  dilputatio  Diifleidorpienfis 

IV.  23 

. — hiftoriaGothana 

II.208 

. — epiftolae 

II.  121 

N._ 

Name  6a7.de  verbis  Paradifi 

11.273 

Naumburgenfts  Conventus 

«•94 

Netheni  epift. 

II. 140 

Miemanni  epift. 

II.140 

Norimbergenfia 

II.  202 

O. 

Oldenburgica  IY.58.feqq. 

Oleviani  epiftolae 

II  128 

Oriciis  Arehiep.  Mogunt.  e 

tpiftola  If. 

122 

Origenes  fuper  Genesin 

J-  35 

Ofiander  contra  Schwerdfegerum  Ii. 

94 

OlTeni  oeconomica 

11.228. 229 

Oftorodi  refponfto  contra  Tradelium 

II.  82 

Ovidii  heroides  Ii I.  55 

P. 

Paracelfus  Theopbr.  de  regeneratione 

IV.  31 

- — comm.in  Daniele*m  ibid, 

Pareorum  Dav,  epiftolae  If- 


Paforis  epiftolae  Il.rzf 

Perfius  III.  52. 

Petrus  Cameracenfts  in  orat.domin.II. 


l9 


Petri  Trecenlis  chronicon 

II.  156 

Petri  de  Vineis  epiftolac 

I.  69 

Peucerus  de  coena  Domini 

IV.  25 

Pezelii  Chrift.  epiftolae 

II.  124 

Pfedershemenfe  colloquium 

II.  94 

Pfeffingeri  numiftnata 

IV.  71 

Pflugii  ////.epiftolae 

II.I2I 

Philippi  Auftriaci  vita 

II.I73 

PhiiippiCIivenfis  bellica 

11.235 

Pii  II.  P.R.  autographum 

1.6$ 

Pifcatoris  A.epiftolae 

II.  128 

Pjftorii  Conr. epiftolae 

II.56 

Plathneri  KvaicCKct,  ius  reformandi  & 

obfervationes  inEvangeli; 

1 H.89.90 

— obfervationes  in  libros  hiftoricos 

V.  T. 

II.  133 

■ — epiftolae 

If.  140 

— loci  communes  iuridici  II.  142 — . 

r45 

— le&iones  luvenales 

IV.73; 

Plato  de  hyle 

I.50 

Plutarchi  apophthegmata 

III.46 

Poiani  epiftolae 

II.  128 

Pollionis  Luc.  epiftolae 

II.  125 

Pomarii  epiftolae 

11. 140 

Pomerana 

IV.  57 

Poftelii/c?.  epiftolae 

II.124 

Potkeni  Io.  epiftola 

IV.20 

Praetorii  Abd  epiftolae 

II.  124 

Prehmii  Petri  abba 

II.43 

CL 

Quenftedti  epiftolae 

II.  140 

Quintilianus 

I.  66 

Quirinus  de  nobilitat? 

III.  46 

R,  Ra- 

INDEX. 


R. 

— vitae  Pontificum 

II.  m 

Rabanus  Maurus  de  cruce 

1. 5 6 

— vitae  Marchionum  Milhiae  &Ele- 

Rabi  Lud.z  piftolae 

II.121 

«ftorum  Saxoniae 

II.192— 194 

Ravensburgenfis  Ecclefiae  reformatio 

— epiftolae 

lV.26 

II- 95 

Statuta  domus  fapientiaeFriburgi  IV. 

ReinefiidifT.de  autoribus  auri 

confici- 

1 7 

endi  artem  tradentibus 

II.269 

Stifelii  Ef.  epift. 

II.125 

— epiftolae 

II.135 

Sdgelii  Io.  epift. 

11.119 

Rheinfridi  Duc.  Brunfvic.hiftoria  III. 

Stoeftelii  confilium  deStigelio  II.34.36 

42 

— aifta 

IJ.43 

Rhetici/i?/7o&.epiftolae  II 

. 12 1. 124 

— - enift. 

JL 

II.  124 

Ribuariae  leges 

I.54 

Stradae  vitae  pontificum 

II.178 

Rolfinckii  /Ft7-».epiftolae 

11.138 

— - numifmata  Impp. 

II.239.feqq. 

Rofencranzii  Olig.z piftolae 

II.  131 

_ Strauchiiifl.epift. 

11.129 

Rofini  Barth.  atfta 

II.4i.42 

Strickeri  vita  Caroli  M. 

III.  39. 40 

Ruflicorum  tumultus  a&a 

II.29 

Strigelii  controverfia  cum 

Flacio  11.31. 

S. 

34- 35- 37-38-39 

Sacci  Sigfr.  epiftolae 

11,121 

Strophii  SigBm.  epicediui 

m Guntheri 

Sagittarii  Chriftfr.  epiftolae 

II.  I39 

Schwarzburgici 

IF.205 

Salica  lex. 

I.54 

Sturmii/i?.  epift. 

IV.  27 

Salisburgenfia  IT.179 — 1g1.1V.49 

Sturmii  Obert.  epift. 

II.128 

Sarcerius  de  confutationibus 

II.  34 

Svevica 

II.198 

Saxonica  II.  188  — 

194.  230 

Svevicum  foedus 

IV.30 

Scheyern  monafterium 

II.  219 

Schneebergenfia 

II.  242 

T. 

Schnepfius  Erh.  de  confutationibus  II. 

Talhofferus  Io. 

1-75 

34 

Tangelii  Lue.  epift. 

II.  44 

Schwarzburgica 

II.  203 

Tanneri  colle&anea 

IV.  17 

Scriptura  S. dicitur  bibliotheca 

1. 18 

Terentius 

IV.72 

Sculteti  Abr.  epiftolae 

II.128 

Tertulliani  apologeticus 

1.50 

Senecae  tragoediae 

III.  51 

Teutlebii  Val.  iudicium  de  controver- 

Serarii  explanatio  bibliorum 

IV.13 

fiis  religionis 

E.28 

Servetus 

IV.  2 

Theocriti  idyllia 

r.  60 

Servius  in  Virgilnim 

II.236 

Theodorici  Fit.  epift. 

11.91 

Slevogd  Paul,  epiftolae 

II.129 

inThomam  commentarii 

iv.2-11 

Sohnii  epiftolae  . 

II.128 

Thomae  de  Anglia  moralitates  fuper 

Spalatini  biblia 

III.  4 

libros  metamorphofeo] 

a I.60 

— bibliotheca 

IV.  24 

Thorunienle  colloquium 

II.  ng 

R 2 

Thuani 

INDEX. 


Thuani  locus  deTo.Trideriri  Ele<ftoris 
filiis  reftitutus  II.  4r 

Toppii  apophthegmata  Saxon.&  Thu- 
ringica  IV,  go 

Torgenfts conventus  a<fta  II.46 
Torneamenta  Wilhelmi  Bavariae  Du- 
cis ID.  60 

Torquati  prognofticon  de  everfione 
Europae  1 IV. 46 

Toflani  PW.  epift.  II.117.128 

Troiana  hiftoria  r II.  50 

Tychonis  de  Brahe  defcriptio  o&avi 
orbis  inerrantium  Bellarum  I.  71 

V. 

Valerius  Maximus  III. 47 

Valla  contra  Poggium  IH.56 

Veneta  II.27-219.III.43--45 

Venufiniepift.  il.izg 

Vinarienfia  ll.41.47.4g.49. 51. — eg. 

65.68. 69.  feqq.  103.  — 112 
Vincentii  P.  epift.  JJ.  125 

Virgilius  cum  Servio  & Planta  II. 236 
» — iEneis  _ III 54 

Vorftn  Com.  epift.  II.  ug 

— Io.  epift.  II.  129 

Yrbanus  Papa  de  communi  vita  1,35 


Vrfini  lo.Hmr.  epift.  II.139 

W.  . 

Wagnerus  Conr.  de  quadruplici  fletu 

II.  19 

WaltheriMV^.epift,  II,  13.7. 139 

Wanslebii  vita  & itinera  II.101 

Weigelii£>£.  epift.  U.129 

— Val.  ordinatio  IV.  18 

Welleri  lac.  epiftolae  II. 137.139 

— Paul,  epift.  II. 124 

Wefthufii  epift.  II.137 

'Willigift  Codex  I43 

Wincelii  chronologialeverenfls  IV  58 
Wolfgangi  Schoenburgici  captivitas 

II.42 

Wolfii  Mart . hiftoria  If.94 

Wiirzburgenfia  II.ig2. — igg 

Z. 

Zirolti  defcriptio  Annaebergae  II.  211 


* * 

Emendet  Leftor  benevolus  binos 
numeros  p.  83.  ubi  legendum 
ccxxxix — cclxx.  & p.  87. 
ubi  repone  c clxxi.  Sequentia 
re&efe  habent» 


m (o)  1 


r.CCHRI- 


V.  c. 


CHRISTIANI  SCHLEGELII 

DE 

CODICE  WILLIGISANO 

EPISTOLA. 


-r4t 


VIRO  SVMME  REFERENDO 

ERNESTO  SALOMONI  CYPRIANO 

CHRISTIANVS  S CHLEGELI VS 


fW)WW)\  animi  mihi  fedeat  circa  nonnullos  ut  tu  (io  cuidam  Codici 
membranaceo,  ex  Sereniffimi,ac  Tibi  non  minus  quam 


verius  cultu,  quoTe  profequor,  ac  tantum  non  veneror,  pofcere  po- 
tuiflfes  redius.  Sunt  autem  ifti , ut  ad  rem  me  ftatim  conferam  propi- 
us, Auguft ini  duobus  tf  viginti  libris  de  Civitate  Dei  contra  paganos , ho- 
rum que  ab  ipfo  Aucfore, fando  Augujlino , praefixo  Prologo, huncin  mo- 
dum, atque  ut  nihil  in  fcriptura  etiam  fuerit  immutatum,  fubiundi: 
Hoc  funt  undeni  bif quippe  Columine  libri. 

Precipuus  doclor . quof augufiinuf  audior 

Ediderat  ymus.  divino  flamine  plenus  ; 

Hof  p fui  fummufncc  honor e minore  colenduf 
VVilhfuf  theca  confer  ibi  iufft  in  ifla. 

Ipfe%  cu  P priif  emendans  cautuf  alumnis * 

Servicio  ffl  Martini  iure  gppenni 


Tradidit  hoc  paclo.  tyfoentu  ut  deni%  libro 


Deletuf  pereat.  Si  quif  hinc  tollere  temptet 
Hof  codice f umqua.  juftamep  dei  incidat  iram.  A jit- 

IFILLIGISVM , refpondeo,  agnofeit hic  ipfe  Codex  venerandae 
plane  antiquitatis  membranaceus  autorem  , famigeratiffimum  illum 
Moguntinae  Ecdefae  Arch  epifcopumy  p er  Gei  maniam  Archi- Cancellari- 


MWy 


2-  SCHLEGELII  EPIST. 

«^primumque,  ut  vulgo  faltim  creditur  , in  hac  Praefultim  ferie 

Ele&orem^  (a)  eu  fidemque  Templo , aut  Bibliothecae  S.  Martini  Monaflerii 
in  eadem  Moguntina  metropoli  olim  ab  hoc  ip/b  Antiflite  famofiffimo 
fuiffe  dic  alum, cQnfecratumvejJo ) tura  ex  ipfis  Codici  iufcriptis  verbis  & 
ver(iculis5tuni  argumentis  aliunde  petitis  infero,  confirmoque. 

Dicit  etenim, ut  ab  inficis  ftatim  faciam  initium, dariffimis&  totidem 


verbis: 

(I.)  In  hoc  (non  alio,  nec  denuo  &noviterdefcripto,fed  hoc  indivi- 
duo) volumine  exftare  bis  undenos  libros , quos  praecipuus  Ecclefiae , & 
divi  no  flamine  plenus  D ocior  Auguftinus , ut  auctor  edidtjfet  primus  j Qui 
libri  omnino  numero  & iieic  indicato  in  Codice  ipfo  exade  refpondent 
defcripti. 

(1I-)  Hos  ipfos  Auguflini  duos  id  Viginti  libros  de  Civitate  Dei , Archi- 
epifcopum  hunc,  feu , quod  idem  eft , Praefulem  fummum , nec  minore , 
quam  i ple  Auguftmus5^MWT  colendum , in  hac,  five  ,quod  metrum  po- 
fcit,?^  ifl&thecalk.  volumine  confer  ibi  volui  de,  ac  ferio  amanuenfi  fuo 
&fcriptori  (quisquis  etiam  ifle  ex  Monachorum  aut  Librariorum  ordi- 
ne tunc  temporis  fuerit, fatis  literatum  tamen  fuifife  oportet)  iujfljje. 

(IU.)  Hanc  thecam- , five  hoc  i p fu m volumen  in  pergameno  confcri- 
ptum,  ipfum  Willcgifum , quod  probe  & experientia  edoclus  fciret,qiiam 
familiaria  admodum  feriptoribus  alias  fi n £ crdbaX y.ctrct yca utum,  hoc  e fi:, 
provide  atque  lingulari  adhibita  cura pum propriis fuis  alumnis ,h.e.  Ca- 
nonicis & Monachis  fui  Ordinis, quos  Mcnaflerium  S, Martini  tunc  aluit, 
& fecundum  praeferiptas  regulas  fuftentavit,  emendajfe ; Quod  ipfum 


(fl)  Tradere  hoc  videntur  circa  annum  miilefimum  Murtinus  Polonus  in  Chroni- 
co apudEoeclcrump  367.  Presbyter  Ratisbonenfis  apud  eundem  p.  19.  Paulus 
Langius  in  Chronico  Citizenfi  p,  763.  Chronicon  magnum  Belgicum  apud  Pifto- 
rium  P'8'9-  Engelbufius  inChrcmico  p.  190.  Brufchius  de Epifopatibus  Germa- 
niae p.  7 b.  Nicolaus  Serarius  m rebus Moguntinisp.720.  Sed  novimus  etiam, 
quid  iis  refponfum  iam  fuerit. 

(Ii)  Et  quid  argumentis  opus  ? Provoco  ad  recentiorem  manum, quae  libri  huius 
alteri  ftatim  paginae  infra  illevit:  Ifie  liber  pertinet  ad  librariam  fanUi  Martini 
Ecclcfie  Moguntinenjis.  M.Sindicus  sst.14.71j.  Minimum  ex  eo  clarum  eft,  anno 
hoc  ipfo  Bibliothecae  MoguntinsnfisEcckfiac  ad  S.Martinum  partem  ruilfe 
adhuc  hunc  ipfum,  Codicsou 


DE  CODICE  WILLIGISANO.  5 

Sciti  ab ipfisfadum  fuiffe,  corredio  per  omnes  propemodum' paginas 
(c)obfervanda,  cQ&ettycQemf&s  docet,  primusque  ftatim  Codicis  in- 
tuitus a (Tertum  hoc  ipfum  in  ver  ficulis  comprobat  luctilentiftime. 

(IV, ) Hunc  praeterea  Codicem  membranaceum  ab  initio  ad  finem 
usque  nitidiJfTne  & ab  unius  hominis  manu  defcriptum , m agnaque  cum 
cura  ad f dem  optimi, aut forte,  quod  verficuli  ipfi  a (Terere  videntur,  plu- 
rium exemplarium, inftituta  prius  per  Alumnos  & Canonicos  fuos  collatio- 
ne,& confecraffe  Servitio  perenni,  hoc  eft,  in  per - 
petitum, Fcc/efae  S.Martini,  & huic  in  aevum  fervi  entium  Canonicorum 
& Monachorum, aliorumque,  quorum  intererat , ufum.  Cui  ufui  de- 
inceps & longo  tempore  manfiffe  deftinatum  hunc  ipfum  codicem,  ac 
variis  iadatum  cafibus  tam  diu,  donec  in  bello  ( nefcio  quo)  iftic  loci  ta- 
men gefto , Ecclefiae  illi  a manu  rapinis  adfueta,  fuerit  forte  fublatus, 
coniedura  affequi  m 11  r facili. 

(V.)Exinde  etiatn,  quod  multo  labore  in  defcribendo,  multoque fudore , 
in  accurat  e cum  aliis  exemplaribus  ( plures  enim  alumni,  hoc  eft,  Mona- 
chi nominantur  fui  Ordinis,  per  quos  illa  fada  eft,&,  ut  moris, dato  cui- 
que exemplari  peculiari, collatio,)  conferendo  codex  ille  fibi  conftiterit, 
(taceo  feriam  Deo  huius  Ecclefiae  minijlris  per  pias  hafce  fandi  Praefu- 
lis meditationes  inferciendi  Colunt atem) hoc paHo, atquehaccum  com- 
minatione Teria  tradidit  Ecclefiae , ut f quis  unquam  hunc  (ibi,  tum  ob 
venerabile  AuHoris  nomen,  tum  ob  intus  contenta  fanBiffima  dodrinae 
morumque  praeceptarum  ob  curatius  in  omnibus  emendatum  textum, 
chariftimum  Codicem  membranaceum  tollere,  hoc  eft,  furto,  aut  quavis 
alia  obtenta  caufa,aufferc  tentaverit,  ille  CiCentium  libro  deletus  pereat , 
atque  in  iujlam  propter  e a Dei  iram  incidat  ,nifi  ferio  refipifcat. 

Et  fufficere  omnino  fatis  ad  hoc,  quod  dixeram , confirmandum,  in- 
terna ifta  argumenta,  meo,  fi  quod  eft,  iudicio,  potuiflent  -,  Sunt  tamen 
praeterea  & alia,  quae  robur  omnino  noftro  fufficiunt  afferto, magisque 
adhuc  iftud  ftabiliunt. 

1.  In  primis  vero  Tibi,  Vir  Summe  ReCerende , in  mentem  atque  ani- 

S mum 

(r)  Nam  non  folum  omijfa  videmus  in  contextu  addita  & fuperfcripta,  fed  & mi- 
nus refte  exarata,  & quae  fenfum  turbare  poflent , emendata,  v.  g,  molior  pro 
melior, deterior, pro  detetrior , inJUtmmt  pro  inftruerat. 


4 SCHLEGELII  E P I S T. 

mum  revoco  morem  tunc  temporis  & iftofeculo , quo  UAillegtfws  in  ter- 
ris vixit,  recziputfivnum, monitum  quoddam , & quod  frequentius,  & pro- 
pemodum  unice  obfexvamuspnetrisqverfibusquei  ut  dici  fueverunt , leo - 
mnis  zoxxzztpxxsm^cuius  generts  omnino  & hi  nofiri  funt  Verjictili,  Libris, 
T emplis  ac  Monafteriis  dicatis , illorumque  Ledoribus  ,iaut  faltem  ho- 
rundem  Infipecloribus  praefigere.  Magnis  (iquidem  cum  iftis  feculis , 
& non,  ut  hodie, inventa  Dei  beneficio  typographia , levibus  compara- 
rentur libri  impenfis,  eiusrnodi  admonitionibus  & rationem  de  aut  oribus, 
(d)  qui  illos  zxfingulari  pietate^  de  votoque  erga  Deum  eiusqueEcdefi- 
am  animo , comparaverant , obtulerant  que  , utque  memoria  propterea 
ipforumexjlaret  in  aevum,  cuiusmodiquid  in  noitro  attendimus  Codi- 
ce 5 quandoque  & d zfcriptoribus^e)  borumque fiudto(f)  ajfiduitate ; 

non  nunquam  de  eorum , qui  illos  donaverant , irnpenjis  fumtibus  memo- 
riae poflerorum  nonnihil  tradere,  & ne  manus furtiva  Deo  Ecclejiae  que 
fuae  dicatas  res  cum  tempore  aufferret , poenamque  fibi,  ex  divinorum 
praeceptorum  negligentia  JitbJecuturam m fe derivaret , (g ) caVere  vo- 
lebant. 

(d)  Huius. generis  floiculi  funt  r 

Sum  liber^em, multa  bonitate  referti.FeIlerusin  Catsl.MftoruLipf.  p.440. 

(e)  In  Barby  natus,  Nuolaiu  fumque  vocatus  p.  447.  ibid. 

Qui  me  fcribebat  Nicolaus  nomen  habebat  p.448* 

-Scripfit  Bonnettus,  vivat  cum  Domino  laetus  p.445. 

: Nomen  fcriptcris  Robertuskrvus,  amoris  p. 447. 

(y*)  Gaudeo,  perfcripfi  Moyfts , tibi  grande  volumen, 

Hocfcriptum  nofti,plures  novere  laborem*  Felierusp.444* 

Finit  Thadacus , gaudeatipfe  Deusp.  447. 

Finis  adeft  operis,  merces  fit  virgo  laboris  p 448. 

Merces  fcriptoris  fit  Chridus,  materque  eius  p.  441* 

Finis  adedfcripti , pretium  vult  fcriptor  habere, 

Denos  florenosad  minus,  fieu  duodenos.p.445. 

(g)  Gemella  exhibet  B. Dn.Felleras L c.  p.  446. 

Libri  contrador  calamis  coeli  potiatur ,, 

Si  quis  fkbtmblor , m Avernis  fic  moriatur.  Aut: 

Sorte  fttpernorum  cufios  libri  potiatur , 

Morte  fuperborum  raptor  libri  moriatur.  Vel : 

Sic  maledicius  per  Chriftum,  qui  librum  fubtraxerit  ifiump.  441* 

Me  bene  tradan  tes  committo  Deo,  vel  amantes , 

Ad  dstradorum  Dominus  iudex  fit  eorum  p.445. 


DE  CODICE  W I L L I G I S A N O.  5 

lebant.  Magnam  exemplorum  & huiusmodi  monitorum  fegetem  fup- 
peditant  libri  in  Bibliothecis  publicis  & privatis  pafiim  hodie  adhuc, 
quamvis  raptae  aetatis  rarius,  delitefcentes  Mfti,  nec  rei  huic,  alias  cer- 
tae, compertaeque  d odiis  omnibus, immorari  diutius  placet. 

2.  Dehinc  tempori  ifli  praeprimis convenit, libros, quiaetatem  prae 
aliis  ferre  debebant,  non  papyroqquzt  feculo  duo  decimo, ut  vult  Mabtllo - 
yiits,  fieri  coepit,  fed  Membranis  infcribi,  (A)  & quidem  fine  die -Se  Confit - 
le,  quod  aiunt,  h.  e.  fine  adiebio  die  & anno,  quo  hoc  fadium  5 {i)  foliis 
praeterea  ex  iisdem  {cite  nitide  que  confeBk  maioris  formae , quam  rega- 
lem vulgo  appellamus , cuius  generis pergameni  folia  & nofier  Codex 
infpicientibus  offert  \ huiusque  mei  afierti  teftes  non  folum  diplomata 
huius  temporis , fed&Z^w  fubinde  in  bibliothecis  fer  iniis publicis  cele- 
brioribus aflervatos  laudare  licebit. 

5.  Liter  as  praeterea  Codex  nofier  exhibet  Librorum  initiales  maiu- 
fculas,  non  multis  diherjlsque  coloribus  qmt  auro  conflantes,  fed  minio  fal~ 
tem  pidas  ,effo  rma  tas  qu  tfngttlarem  quanda  m antiquitatis fpeciem  prae 
fe  ferentes,  & duci  mfmp  lictor  es  pl^ne,  fcite  tamen  exprefibs  & vetufti 
quidpiam  fpirantes,  exhibentes  5 immo,quod  pluris  eft,  liter  as  in  con- 
textu fiftit  familiari  feribendi  genere  p^ululumgrandioresjXKm  fine  ele- 
gantia tamen,  & iu  fio  etiam  ordine  ac  cum  concinnitate  quadam  exa- 
ratas, (k)  quas  vulgo  Longobar dicas  (/)  vocant,  quae  a feculo  VI.  iam  in- 
valuerant j voces  itidem  maximam  partem  integre  exaratas , vel  paucio- 
ribus , & communiffimisjut  audiunt,  abbreviat  uris , iisque  faltem , quae 

S 2 in 

( h ) Antiquioris  notae  femper  Codices  funt  membranacei,  de  quo  CMQ.Q.Siruvius 
in  Adis  Literariis  T.  I.  p.  6.  egit. 

(*)  Quod  antiquitatis  notam  quoque  prodit  Feller us  inpraefat.  de  Mftis  Lipd- 
enfibus. 

(k ) Ex  re  & vero  Clar.  Struvius  1.  c.  p.  zg.  Seculo  decimo  nitor  literarum  adhuc  ma- 
ior, quae  vel  maxime  cum  nofiris  conveniunt , & minores  funt  prioribus feculis,  Cal- 
ligraphia  praeferlim  pro  nota  antiquitatis  habenda  e fi , fi  modo  liter  ae  fint  obtufae, 
Seculi  Xl.fcriptura  cum  priori  fere  convenit,  ni  fi  quod  lit  erae  parum  fint  craffiores  , 
atque  abbreviatae. 

(/)  Plane  uti  hanc  feripturam  deferibit  Gerfon  de  laude  feripturae  Confid.  IX, 
Littera  fit  legibilis  fu punblata  fit  purgata,  qualis  efi  Lombardorum , non  involvens  fe 
trattibus  fuperfiuu» 


6 SCHLEGELII  EPIST. 

in  oculos  ftatim  fimul  ac  mentem  incurrunt,  (m)  exprefifas,  itaque  clare 
diflmdleque  fcriptas , ut  fine  omni  plane  haefitatione  illas  vel  quilibet 
legere  poffit,  atque  relegere.  Ut  taceam  fcribendi  modum  illi  aevo 
proprium7&dud'tuniliterarum  tunc confvetum  {n)  in  illo  deprehen- 
dendum 3 dipbthongos  porro  au t integre  exprejpvs.^ ae)aut  literae  e no- 
tui a fubieda  infra  q,  (o)  & non  coriiundim,  ( x')  neque  per  fimplex  e 5 
ut  non  tangam,  fuper  i pundumnon  confpici,quoddemum  a feculo 
XV.  coepit  fieri  3 f longum  femperinfinedidionumponi,&nonmi- 
nus  53  coniundionem  & nonfeiundis  literis  in  contextu,  aut  fine,  aut 

initio, 

(*»)  Coeperant  haec  fcripturarum  compendia  feculo  iam  VI.  atque  haec  in  no- 
ftro  obfervavi : a,  am,  > autem,  c[ni  ’ domini,  ctra,  contra, e, em, eft, 
'eg , elfe , £ , per,  p , pri , p ,pro,  ^ , que,  , qui , ^,rum,  m,men, 
^ , tur , ^ , ter , 9 in  fine  us,  y , ver.  Et  ne  dubites  forte  multo  recentioris 
ufus  effe  has  ipfas  in  fcribendo  abbreviaturas , communico  ifta  Tibi  L.  B.  quae 
in  Conradi  & Henrici 1 1 1.  Imperatorum  diplomatibus  autographis  a.  1037.  & 
1044.  in  Cancellaria Imperiali  exaratis  offendi : a,  am,  ^,ber,  c,con, 

£ , vel,  h,  non,  V ,nifi,  p,  prae,  J?  , per,  p , pra,  , pro,  q,  qui,  ^ , que, 
4,  qua,  q,  quo,  UV)c,  urum,  v,ver,  9,  us,  fi  , um,  £ , ter,  £c,  tra , %,  tur> 
"Vt,  vel,  ctr  , dicitur,  cleift  ha>  clementia,  di]/;ffj>,  dile&iffimae,  in  ^ ventu, 
interventum, iir  ^oftcr,  dfa£  )noftrae,  oittlfigy omnibus,  p tremum,pofl:re- 
mum,&hisfimilia. 

(n)  Verbi  gratia,  quando  Iiteram  A pro  A fine  fulcro  per  medium,  "q  pro  T, 
quamvis  & T paffim,  U pro  V,  licet  & hoc  alternet,  r pro  y,  2 vel  22  Pro 
videmus,  finalibus  vero  literis  vel  fuperfcriptis , vel  invicem  connexis,  ac  ita 
formatis,/^ dT,  furor,  XPI,  Chrifti, multitudm\ , multitudinis,^  fi  , pars, 
'viflT , vifus,  imputa  77“ , imputant,  dice  , dicens.  Scriptio  & pronuncia- 
tio  etiam  vocabulorum  a noftra  differt,  dum  fubinde  legimus  Habrabam,  Ha~ 
lerhtu , Samuhel , bab undare  , jocandum,  Ulixes , inlufus,  invidere,  conlihuit , 
ens,wtidie,iontempnere , pro  Abraham,  Alaricus,  Samuel,  abundare, iucundum, 
l]lyffes,illufus, irridere, collibuit, toties, quotidie,  contemnere. 

Antiquiori  iam  aevo  & feculo  undecimo  iam  hunc  morem  obtinuiffe,  diph- 
thongumaeita,  fiibieda  ffiiicet  virgula  e exprimere,  me  pariter  docuit  diplo- 
ma Imperatoris  Conradi , Anno  io}7.datum,ubi  promifcu?  id  obfems ; &inte- 
gre  per  aejatque  per  $ hoc  fiivdo  fuiff?  sxaratura, 


DE  CODICE  ¥1  LLIGISANO.  7 

initio  ,fedconiundis  & unodudu  comparere  v.  g.  ditarO- , Qiam^ 
quae  fcribendi  ratio  feculo  iam XII.  defiit,tefte  A/^7/^fub  finem  li- 
bri primi  j libros  praeterea  ipfos  non,  uti  hodie , capitibus  certis  (jf  nu- 
meratis in  noftro  volumine  ejje  diftindos,  fed  , quod  indubium  non 
vulgaris  antiquitatis  nofti  argumentum,  uno  quafi  contextu  fluentes j 
capitum  interim  diftindionibus  a longe  recentiore , fed  Monachorum , ut 
vulgo  audit  flcripturam  arguente  manu  adieclis , quod  atramentum  ma- 
iore conflans  nigredine  &literarum  dudus  longe  alius  intuenti  vel 
ftatim  credere  iubent  j di  (linitionibus  tandem  omnibus , quod  Angularis 
antiquitatis  indicinam  noto,  per  totum  codicem,  ubi  comma  hodie 
kvWsiturfperpunttaobflerloandiS)  a recentiore  deinceps  manuiftic,  ubi 
pundum  hodie  collocatur, circello  infra  addito, hoc  modo  $ 

4.  Commonefadio  ifta,  ut  ulterius,  & ad  alia  nunc  progrediamur, 
ab  eadem  manu , quae  Libros  Auguftini  defcriptos  dedit,  efl  profeci  a ,•  ut 
colligi  exinde  liceat  aut  a VVilligifo  ipfo  hos  verficulos fuifle  concinnatos ; 
& fcriptori , ut  eosdem  Codici  huic  infer  er  et , traditos ; aut  minimum  , 
VVilligfl  iujflt , a fcriptore , Canonico  fine  dubio  illius  S,  Martini  Coenobii 
dodiori,  aut  fcriptore  ordinario,  exfeculi  more , Codici  infertos . Sane 
ovum  ovo  fimiliusefle  haud  poteft, quam  verfus  ifte,quem  Erckenbol- 
dus , Argentoratenfis  Epifcopus  ( Ottonis  I.  tempore  qui  vixit,  & o-vyxpo* 
vos  noftro  fuit  VVilligifo  ) Libro  Divi  Hieronymi  de  viris  iliuflnbus 
Mfto  propria  infcripfit  manu : 

Erckenbald  humilis  Praefui  me  flribere  iujflt. 

Sane  perinde  ac  in  noftro  Codice: 

Hos  Praefui  fummtts , nec  honore  minore  colendus 

VVillifts  theca  confer  ibi  iujflt  in  fla. 

Referente  hoc  nobis  cum  multis  gratiis  five  l.H.Boecleroq  five  Rulpifio  in 
ScriptoribusRerumGermanicarumad  Frckenbaldi  Carmen  de  Ante- 
cefloribus  fuis  in  Epifccpatu  Argentinenft.  Ex  quo  labores  fimul  |& 
ftudia  Epifcoporum  illius  temporisdifcimusciarius„ 

5.  Antiquioris  porro  aevi  & ad  Willigif  omnino  tempora  apprime  per- 
tinens indicium  efl,  quod  in  iisdem  verficulis  legatur , hunc  Codicem  ab 

-s:-. i ipfi 


g SCHLEGELII  E P I S T, 

ipfo  Prae  fu  !e  fummo  ( p)  cum  propriis  alumnis , feu , quod  idem  fonat , a 
Canonicus  fuis  fuijfem  futurorum  feculorum  virorum  Ecciefiaiticorum 
uftm,  non  a fcribae  defcribentis  mendis  tantum,  fed  & a non  fatis  cohae- 
rentis textus  hiatibus , fenfamque  quandoque  turbantibus  liberatum , 
emendatumque  ac  perpurgatum  penitus  j in  hoc  eandem  prorfus 
mentem  circumgeftans  cum  S.  Hieronymo , qui,  ut  tellat.ur praefatio  eius 
dn  lobum,  etiam  non  tam  pulcros  codices  malebat , quam  emendatos; 
quodque  tantum  abed,  ut  a pofienorum feeulorum  Epifopisf  rlrchiepi- 
fcopis  fuerit  facium,  ut  potius  eos  aliis  plane  rebus  in.tentos  paflim  lega- 
mus apud  eos  , qui  vitas  ipforum  poderitatis  memoriae  .tradide- 
runt. 

6.  Nondum  mitto  yerficulos  nofiros,  fed  & illius  temporis  xpiTrym 
haud  infrequens  noto,  eiusmodi  magni  aeftimatos  membranaceos 
Codices,  accurate  emendatos^  EccIeGisque  praeterea  aut  Monaderiis 
.dicatos,  veluti  pretiofa , & auro  contra  chara  aefiimajfe,  ana- 

themateque fingulariter  munire  confucjoijfeiy  ne  quorumcunque  pra* 
yorum  hominum  rapinis  (latim  edent  expolita  , & pro  lubitu  cuiusvis 
ex  illis  aufferenda, quod  denique  & fubfn/eminmflris  ob ferio  at  umamm-* 
advertimus  perfi culis f 

Sed  bene , forte  inferet  horundem  Leiior  ,&Tu  forfitan  cum  ipfoa 
imo  optime  fe  habent  omnia,  neque  habeo , quod  contra  hifcam,  mo- 
do fi  legerem  in  verficulis  totidem  verbis  W I L L I G I S V S.  Fateor 
fane,  & hoc  legenti  fcrupulum  polle  iniicere  , fed  redlius  penfitanti 
omnia  in  contextu,  facile  limul  & eundem  polle  eximi.  Nam  nota  eft 

iflius 

(p  ) Veluti  de  Rataldo  Epifcopo  Argentinenli  legimus : 

Artibus , exemplis , doflrina , & prece  fancla 
Subdidit  ipfe  fui  corda  Deo  populi. 

Aut  de  Ruthardo 

Nm  fuerat  potior  divinae  legis  amator , 

Aut  quis  quam  doclor  non  fuerat  potior . 

Aut  de  Erckenbaldo : 

Erckcnbaldus  ego  Davidis  carmina  promo , 

In  Domino  praepes  haec  mea  fit  requies» 

Apud  Boeclerum  Script.  R,  G.  p.  ui. 


DE  CODICE  W I L L I G I S A N O.  9 

iflius  izeVi  morum  gnaris  diverfz  ac  multiplex  plane  nominum  proprio- 
rum fle  xio , ut  vix  coniedturae  quandoque  (it  locus,  quid  iisdem  defi- 
gnare  voluerint?  Quis e«inr& noti  nili  ab  huius feculi  rerum  notitia 
fatis  inflru&us  noverit  facile’,  quod  per  Ezzo nem  Ehrenfridum  3 per 
Bucconem  Burchardum  5 per  ^eeo  Sighafdum  3 per  Sicconem  Sigefri- 
dum 3 per  Bernonem  & BrunonepnEtmhsrdum  3 per Bennonem  Bene- 
dielum  3 per  Eikonem  iEgidium  * per’  Azonem  Adelbertum  3 per  Ep- 
pcnem  Eberhardum  3 per  Godeconem  & Gothilohem  Godefridum per 
VVulponemWoXityxxQiva Voluerint  exprimere?  Iam  vero  cumWille- 
gi(i  noftrinomen  intuemur  propius  non  minus  eiusdem  apud 

Autores  offendimus  flexiones  terminationesque.  Mox  enim  illud 
WILLIGISj  (7)  mox  LLIGHIS  3 (r)  moxVILLICHI- 
SV  S 3 (s)  mox  VILLIGISVS3  ( t)  mox  W1 L L I G I S V S 3 (u) 
mox  Wl  L I G 1 S V S 3 (*)  item  & W1LGISV  S 3 (y  ) atque  WILL I- 
KiNVSj  (e)  rurfus  iterum  WILLEGISVSj  0}  denuo  WILL  E- 

GHI- 

(q)  In  Chronico  S AEgidii  T.  III.S.  B.  Leibnit.  p.  582.  Lamberto  Schajfnabureenfi  pv 
158*  Autore  Compil.  Cbronolog.  p.  733. 

(r)  InNecrologio  Hildefiano  Tom.I.S.B.  p 763.- 
(i)  In  Chronico  G)uedlinburg. Tom.  II.  S.B.p.  286. 

(r)  Apud  Marianum  Scoium  edit.Piftor.p  449. 

(a)  In  diplomate  OttonisW.K.  982’.  dat.  T.  L S,  B.  p*  384«  In  Vita  Godehardi  c.  8. 
Serario  Vita  MeinWtrci p; 524.  Chronico  Gyuedunburg.  p.  28 g . Excerptis 

"JSecrologii  Fuldenfs  p . 766.  Chronographo  Saxone  p.  189°  214 . Alberici  Chronico 
p.  40.  Diplomate  OttonisYl. in  Chron.Mind.p.  738.  Annalibus  Hildesheimen- 
fbu5^.y\<y.  Lamb.Schaffnaburg.  p.158.  Er dm anni  Chron  Ofnab.p.205. 

(x)  In  vita  Mewlverci  Epifc.  Padcrborn.  p.  521. 35 6,  apud  Leibnit.  Alberici  Chroni- 
co p.  40. 

(y)  Vide  Epitaphium  apud  Serarium  p.  222.  Nomine  Wtlgifus  &c.  Gobelini  Co- 
modrom.  apud  Meibom.  p.  255, 

{z)\n  Andreae  Presbyteri  Ratisb.  Chron.  p.  20.  apud  Boeclerum  inScript. 
Germ. 

(a)  In  vita  Ber\vardi  Epifc.  Hildesh.  T.  I.  L.  p.  442. 443.  Vita  Godhardi , itidenx 
Hildesh.Epifc.  p.485.4  86.489.  Chronico Halberfadenf  p.117.  Serario  p.  715.  Dit- 
tnaro  apud  Leibmt.T.  I.p.369, 


10  SCHLHGELII  E P I S T. 

G H I SjV S 5 (£)  iterumque  V 1LLEG  I S VS  j (c)  rurfus  WI LLT- 
GOSVSj  (d)  itemque  WILLEGOSVSj  (e)  tandemVILLO- 
G I S V S j (f)  ac  denique  W I L G l S V S (g)  apud  diverfos  Hi ft  oria- 
rumfer ipt ores  illius  & (equi oris  aevi  exaratum  deprehendimus. 

Multas  nunc  equidem  video,  difputabis  forfam  ulterius , flexiones 
huius  noftri  VVilligifi,  fed  W 1 L L I S I nondum  in  illis  lego, uti  in  Co- 
dice noflro.  Sane,  ut  verum  Fatear, fuit  tempus, quo  ipfe  exiftima- 
bam,  feriptori  fortaffis  inter  feribendum fy  liabam  GI  incuria  excidifle 
( quod  quam  facile  contingere  poffit,  omnes  norunt,  qui  feribendis  li- 
teris dederunt  operam,  quando  fubinde  nempe  opinantur,  fe,  uti  in 
mente  habuerunt,  fcripfiffe , &tamen  pohea,  fi  fortuito  revident  feri- 
pta,  aliter  deprehendunt ) verfumque  hac  ratione,  ut  metro  melius  re- 
fpondeat, exprimere  voluiffe : 

VVllhglfus  theca  confcribi  iuffit  in  i (i  a. 

Sed,  praeterquam  quod  i etiam  in  nominibus  propriis  non  facile  cor- 
reptum legamus  apud  Poetas , neque  huc  etiam  dilabendum  effe  me 
poftea  docuit  clarus  apud  feriptorem  de  Landgra~i>ns  Tburingiae  (qui  fine 
dubio  Thuringus eft,  &,uti  Pijiorius  titulum  ipfi  praefcripfit}  Erphes- 
phordienfem  Anonymum , locus  , ubi  diffinde  VV1LL  VS  VS,  contra- 
ditis forte  pro  fupra  audito  VVilligofo  legimus,  & quanto  non  conveni- 
entius nunc  atque  ad  communiffimam  eius  appellationem  longe  con- 
cinnius per  fyncopem  V VILLIS  VS  in  noflro  compellatur  codice  ? Ex- 
feribam  locum  integrum,  uti  p.  908.  apud  Piftorium  legitur  : VVIL- 
HELMO  ( Archiepifcopo  Moguntino  ) defunffio  fucceffit  RV  P ER- 
TVS  : pofl  quem  VVILL  VS  VS : pofl  quem  E R CKENJJ  0 L D VS> 
antea  Abbas  Fuldenfls.  Series  in  hifce  accurata,  uti  cuique  patet,  Anti- 
ftitum  Moguntinenfium  exponitur j & cum  caeterorum  nomina  reffie 

atque 

( b ) Codex  membranaceus  Coenobii Hildesbeim.a^ud  Leibnit.T.I.p^dp. 

(c)  Apud  Marianum  Scotum  Lib.III.  p.  qqg.  b.  449.  a.  Dodcihint  Append,adMar. 

P-475- 

( d)  Nic.  Serarius  in  Rebus  Mogunt.  p.  717. 

\e)  Invita  B.  B urebar  di  Wormatienfis  Epifc.  apud  Serarium  in  rebus  Mogun- 
tinis. 

(/)  Marianus  Scotus  p.  449.  edit.  Piilor, 

) In  Gobdim  Coflnodromio  p.  ij 5,  Hic.  Serario  p,  255. 


II 


DE  CODICE  fILLIGIS  ANO. 
atque  ordine,  uti  vixerunt,  heic  traduntur, in  hoc  mjlrifiltem  nomine fcri- 
ptorem  hunc  aberrajfe  putemus  ? 

Etht  etiam  nunc,  qui  manibus  pedibusque  fine  fenfu,  fine  mente, 
fine  omni  praefatarum circumftantiarumf quae  praegnantiffimae  ta- 
men funt) attentione  reludetur  amplius, non  hunc,  fed  alium  plane 
indigitari  per  hoc  nominis,  huic  hocialtem  didum  volo:  Agat,(f no- 
minet mihi ,j  obfecro  ,per  omnem  hift oriam , qui  aut  VVillifus  dictus , aut 
cui  hoc  VVilli/inomen  utre  matare  competat ? qui  praeterea  fimul  anti- 
quiori, & ilio  quidem  aevo  ( hoc  enim  ex  libro  ipfo  & literarum  chara- 
dere  fuprafatis  demonflravimus  ) vixerit  ? qui  Praefulem  fumnium 
egenti  qui  Monafterio  praefuerit  S.  Martino  (h)  dicato  ? Tunc  de- 
mum ambabus  id  concedam  manibus , herbam  porrigam , vidasque 
manus.  Noftro  contra  VViUigifb  exade  per  omnia  ea , quae  in  medi- 
um protulimus,  convenire,  vel  coecus  videat,  oportet,  illum  etenim 
feculo  antiquiore  ArchiepifcopurnMoguniiae , & magna  quidem  nomi- 
nis fui  cum  fama,egiffe,hoc  ex  verficulis, de  origine  ipjius  pervulgatis  (i) 

non 

( h ) Hic  etenim,  quod  notiffimum , Patronus  colitur  a Mogun tinis , & clarum  inter 
alia  eft  ex  verbis  Ditmari  p.  jqg.  Hinc  Rex  difccdenstV.  Martini Praefulti  li- 
men Magontiae  fupplex  adiit, ibique Natale  Apoftolorum  venerabiliter  coluit. 
Hinc  flo  {culi  illi  apud  Marianum  Scotum  p.449.  &alios,  Sancio  Martino  trade- 
re. Paulus  Langius  in  Chronico  Citizenfi : Otto  M.  dedit  totam  Thuringiam  & 
H a] Jiam  ad  honorem  S.  Murtini,  Moguntinenjis  Ecclefiae  patroni;  de  quo  tamen 
alibi. 

(/)  Scilicet : WiUigisfFiUigis, recole  unde  veneris . Fabri  quippe  lignarii  live  hama- 
xurgi  erat  filius,  Sehoninga  oppidulo  oriundus,  ( non  Strominga  ) propterea  & 
mswHnferuit  infignibus.  Vide  Chronico n Algidi  anum To  m . 1 1 L p .5  g 2 . L ei  b n . 
Ledo  ( Bnifhuts  addit  coenaculo;  fuperiora  verba  habuifle  inferipta,  tradit 
Sifridus  Presbyter  p,  dpo.  Amor  Compilationis  Chrqnolog.  apud  Piftor.  p.  733. 
Meibomiits  ex  Chron.  S Laurentii  Mfto.  Germanice  ita  Andre  as  Presbyter  Ra- 
tisbonenfts  apud  Boedmim  p.20.  exprimit : IFillekis , WiUckis  ! gedencke  \vanne 
du  kommen  bifl.  Capiar  Brufchius  in  Catalogo  Epifcoporum  Moguntinenfi- 
um  §.  34.  verficulum  lupra  allatum  ita  effert : Willigtfe  memineris , quid  fis , & 
quid  olim  fueris : vultque  hanc  rotam  infigne  Archiepifcopatui  Moguntino 
datum  confirmatumque  eidem  fuifle  per  Henricum  fecundum  Claudum.  AU 
berici  Chronicon  p.  40.  Praedidus  autem  Wilgifus  Archiepifcopus  fuit  filius 
cuiusdam  aurigae.  Alii  in  quibus  Nicol,  Serarius  l.c.p.723. reddunt : 

JFilhgis  recolas , quis  es,  un  de  venis. 


T 


li  SCHLEGELII  EPIST. 

noti  lippis,  non  tonforibus,  fed  aniculis  etiam  noftris  in  notiflimis 
di  Incrementa  Eccldiae  & metropoleos  cumprimis  fuae  cura  fle  ( k) 
hunc  noftrum  Archi-Epifcopum,  exeo  relucet,  quod  non  folumpoft 
annum  977.  divinum  officium  in  monte  Sandi  Diftbodi , c\uo&Hatto  an- 
tecellor eius  deftruxerat,  conftituds  in  eo  duodecim  Canonicis,  in 
duodecim  Apoftolorum  honorem  , reftauraverit,(/)fed&  Ecclefiam 
ipfam  Metropolitanam  Moguntiae,  Monaffieriumque  S.  Martino dicata, 
(^itemque  illam  aedem,  quae  S.Stephano  (n)  ibidem  dicata  fuit,  ex- 
aedificaverit 3 ut  taceam  A.  Vicloris  Templum  (0)  extra  Moguntiam, 
itemque  S. Albani  ornatius  longe  noftrum  reddidiffie.  De  Marttmam > 
quod  propius  noftrum  attingit  fcopum , audiamus  Marianum  Scotum, 
qui  ita  p.  448.  ad  annum  976.  In  primis  coepit  aedificare  monafterium 
S.  Martini,  qui  conftruxit  etiam  S.Stephani , ibique ftepultus  efl.  Hisque 
gemella  habet  ex  recentioribus  Tritbemiusm  Chronico  Hirfaugienfi : 
W illegi fus , vir  bonus , (fi  Dei  cultor  inftgnis , conftruxit  Ecclefiam  S.  Mar- 
fini  Epifcopiy  quae  maior  dicitur,  fi  S.  Stepbani  protomartyris , in  qua  fi 
fepultus  cfi.  Monafterium  quoque  S.  Vici  oris  extra  Moguntiam  amplia ~ 
mt : fi  multis  Eccleftisy  rnonaftenisque  multa  bona  fecit.  Sed  non  diu 

urbi 

(fi)  Bntfchhu  idem  fummatim  teftatur  , in  Catalogo  Epifcoporum  Moguntin. 

§.54.  Egregie  illufiravit  & auxit  Moguntin am  cum  urbem  jUm  Ecclefiam. 

(I)  Hildegardis  in  Sancio  Difibodo,  & ex  eo  Serarim  p.  714. 715.  Marianus  Scotus  p.- 
448.  Reftauravit  quoque  divinum  officium  in  monte SancUDyfibodi  cum  Ca- 
nonicis, expuffis  inde  monachis. 

'( n)Vita  Meinlvcrci  Paderborn.  Epifc.  p.  514.  Monafterium Magontienfe  honori- 
fice ab  eo  (Wiiligifo)  confir licium  vocat.  Sifiridus  Presbyter  p.  670.  Hic  Ar- 
chiepifcopus  in  Moguntia  maiorem  Ecclefiam  & S. Albani  ecclefiam  conftruxit. 
Autor  compilationis  chronologicae  p.  733.  Ifte  Archiepifcopus  maiorem  Mogun- 
tinenfiem  E' clefiam  8c.fi.  Albani  conftruxit.  Confer  Chron,  S.ALgid.  p.542. 

(«)  Epitaphium  apud  Serarium  p.  722. 

Stcphanicumm  monte  templum  facit  hoc  bene  fient  e. 

Albenti  Chronicon  p.  40.  JViligifim  conftruxit  montem  S. Stepbani, m quo  fepul- 
tus eft.  Marianus  Scotus  p.  448.  qui  etiam  conftruxit  monafterium  S.  Ste- 
phani. 

(0}  Epitaphium  apud  Serarium  p.  722. 

Templum  Victo  tu,  quod firuxlt  fiat  tibi foria* 


DE  CODICE  W I L L I G T S A N O.  ij 

urbi  profuit  haec  laudatiflimiPraefulis  noftri  opera  , dum  anno  icop. 
ftatim,  eopte  die  coti  fecrationis,  tertio  Calendarum  nempe  Septembris 
(30.  Aug.)in  favillas  rurfus  redigeretur  fumptuofiflime  exaedificata 
haec  ipfa  metropolitana , quod  clare  affirmat  Lambertus  Schaffnebur- 
genfis  : ECCLESIA  MAIOR,  fcribens,  MOGONTIAE,  quam 
W' ILLEG I Sil  S conjlruxerat , incenfa  efi  ipfo  die  confecrationis fuae, 
( p')  Fato  tamen  hoc  ipfo  funefto  accepit  fimul  Praefui  optimus  amplis- 
fimura  campum,  in  quo  liberalitas  fu  a ac  munificentia  fefe  poterat  de- 
nuo  exercere.  Fecit  & illa  hoc  referente  Serario  fq~)  ex  Mfto  quodam 
minore  , & EADEM  mox  Willigiji  aufpicm  fumptibusqne  ingentibus 
reaedificata fuit,  ante  ipfius tamen  obitum  omni  exparte  nondum  ab- 
foluta  perfedlaque,  fed  Burdoni  fucceffori  gloria  perfedionis  relidta, 
Splendidiflimavero  haec  aedificia  indotata,  uti  tunc  loquebantur , re- 
liquiffie  noftrum  WiUigifum,  quis  prae  fumat?  quis  credat?  multis  in- 
(ignibusque  donis  eadem  pro  lingulari  potitis  illius  genio  cumulaffe 
verifimillimum  ducimus.  Solis  vero  coniedturis  ut  nitamur,  non  eft, 
fed  adeft  huius,  quod  diximus,  teftis  locuples  & idoneus  valde  Nicolaus 
Serarius , qui  dictis  iam  templorum  aedificiis  ornamenta  & dona  alia  ad- 
didiffe  tradit,  (r)  in  quibus  inter  alia  etiam  crux  fuit  pretioliffima , Ben- 

T 2 na 

( p ) Pag.158.  ad  hunc  annum  edit.  Piftor.  & exeo  Serarius  in  R.M  p.127.  Praeter 
fcriptores  ad  notam  (m)  citatos  confirmant  hoc  Excerpta  Necrologii  Euldenfis  : 
Hoc  anno  (1009.)  III. Kal.  Sept.  Lunafexta  feria  III.  exufta  efi  nova  Ecclefia  S.  Mar- 
tin i in  Mogontia  ,ab  IVdligifo  Archicpifcopo  conftru&a , anno  vero  regni  vel  ordi- 
nationis eius xxxv.  Tom.  III.  Leibn.  p.766.  In  praecedentem  diem  reponit 
Chronicon  GpiedlinburgenfeT.W.  Leibnit.  p.2gg.  Moguntiat  quoque  bafllica  no- 
va cum  omnibus  aedificiis  cohaerentibus  miferabiliter  confumitur  igne  ,fola  veteri  ec- 
clefia remanente,  III.  Cal.  Septembris,  feria  II.  Luna  VI.  Veriorem  vero  prio- 
rem cenfemusdiem,  eundem  & nobis  referente  Vita  MeinWerci  p.  524.  Poft  in- 
cendium Monafcrii  Magontienfis  honorifice  ab  eo  (Willigifo ) conflru£ii(quod  III. 
Kalend. Septembris  accidit)  finii  e &c.  In  anno  confentit  Chronicon  Steder - 
^jW^apudMeibom.p.qjo.  &Leibnit.T.I.p.  582.  A.  1009.  MonafieriumMo- 
guntiacenfe  igni  conflagravit . Confer  Autorem  Chronici  S.  /Egidii  p.582,  Siffri- 
dum  Presbyterum  p.  690.  fupra  iam  citatos. 

{q)  In  rebus  Moguntinis  p.  721.  & in  Chronico  rerum  Mpguntin.  p.  jdg, 

(r)  Ibidem,  fcilicetp.  721. 


H SCHLEGELII  E P I S T. 

na  nomine,  & ingentis  molis,  mortariorum  inflar,  calices.  Merentur 
ipfius  Conradi  Archiepifcopi  Moguntini  verba, ut  integra  (s)  adfcriba- 
mus,  & rei  pretium , quod  attendamus.  De  Iefu  crucifixi  vero  figura 
ita:  Erat  fi  alia  crux  lignea  auro  optimo  heftita , in  qua  imago  erat  au- 
rea, Domini  crucifixi , quae  imago  cuiuslibet  communis  hominis  magnitu- 
dinem excedebat , concava,  fed  multum  fpijja  , cuius  venter  plenus  era t 
reliquiis  fi  gemmis  pretiofiffimis.  Dicebatur  autem  nec  Romanum  Im- 
perium meliorem  habere.  Haec  crux  poterat  diffolvi  membratim  in  iun- 
Huris,  primo  in  talo , in  genibus , in femore,  in  humeris , in  cubito , in  mani- 
bus, in  collo, ubi  corpori  inhaerebat . Caetera  pars  corporis , dorfum  fcili - 
cct  fi  venter  pariter  cohaerebant , fi  hoc  ideo  , ut  commodius  & fecurius 
poffet  in  arca  ,fibi  ad  hoc  deputata,  feci  alit  er  referiar  i.  Haec  crux  raro 
exponebatur,  ni  fi forte  prae  [ente  Rege,  hei  alio  magno  Principe,  fi  in fefiis 
Pafchae,  hei  natalis  Domini,  fi  Pontifice  hoc  iubente.  Cum  autem  hoc 
fieri  oportebat,  tunc  in  loco  halde  eminenti  in  templo  fuper  trabem  , ubl 
nulli  alieno  patebat  accejfus , a miniflris  fidelibus  locabatur.  In  huius 
imaginis  capite  loco  oculorum  erant  duae  gemmae , quas  Carbunculos  vo- 
cant, tantae  magnitudinis,  ut  duo  hitelli  ovorum  ; qui  in  tenebris  corufca- 
bant.  Huic  cruci  infer  iptus  erat  herfus  fi  e : 

Auri  (excernas  habet  haec  crux  aurea  libras.  Et  nota,  quod  una 
libra  habet  duas  mare  as  auri.  Sic  ergo  erant  mille  fi  CC.  marcae  auri 
probat  iffimi.  Nec flendum,  quod  pro  ffcciMi  huius  auri  examinatisfimo 
halor  e , crux  ipfa  proprio  nomine  cenfebatur.  Vocabatur  enim  BEN- 
NJ.  (/)  In  compendio  hoc  nobis  etiam  refert  Dodechini  Appendix 

ad 

(/)  Ibidem  Serarius  p.uj.  & Conradus  in  Chronico  Moguntin.  apud  Urftifium 
p.568,  56^.  quod  &feorfim  editum  eftBaffleae  1565.  per  Petrum  Pernam. 

(0  Enormiter  ergo  erratM  Theod.  Engelbufus  in  Chronico,  qui  p.jg*;. nonfolum 
Wdbelmum  patruum  Ottonis,  faci  t proviforem  noftri  Ottonis  /Z/.fed  & qui  (Otto) 
dederit  Ecclejiae  hanc  crucem.  Verba  eius  funt : Cuius  ( Ottonis  II.)  provifor 
erat  Wtlhdmus , Magunttnus  Arcbiepifcopus  , patruus  eius , qui  de  tributo  Lumbar- 
diae  fecit  ei  crucem  D C.  'librarum  auri purifftrm,bunc  titulum  habentem. 

Auri  fexcentas  habet  haec  crux  aurea  libras. 


DE  CODICE  WILLIGISANO.  15 

ad  Marianum  Scotum  apud  Piflorium  p.  4 75.  Hic  (Villegifus,  Archiepi- 
fcopus  memoria  dignus  ) fecit  crucem  auream  , (f  in  Monaflerio  S. 
Martini pofuiteam:  patibulum  erat cyprejjinum  flaminis  aureis  lapi- 
dibus pretiofs  fupcrintcdlum , (fi  imago  aurea , ubi  verfus  erat  infer i- 
ptus : 

Auri  fexcentas  tenet  haec  crux  aurea  libras. 

Huius  imaginis  alterum  pedem  MARCO  LPHVS  epifeopus  tulit , (fi 
Romam  pro  pallio  mift : alterum  cum  cruribus  ARNO  L DVS  Epifeo- 
pus accepit  y (fi  Hermanno  Comiti  Palatini  cum  eo  rebellavit.  Ex  quo 
fimul  difeimus,  quorfum pervenerit  haecnoftri  VVilligifi  Chrifti  cru- 
cifixi icon, & huicEcclefiae  expio  affeftu  fine  dubio  traditum  dotali- 
tium,  cuius  & partem  (brachium  fcilicet)  confumptam  legimus  non  fi- 
ne fenfu  divinae  vindi&ae  a Rudolpho , electo  Archipraefule,in  Chroni- 
co Conradi  Epifcopi  p.  572. 

Chrifti  crucifixi  ex  auro  imagini  non  minus  refpondebant  & calices , 
quos  VVillegifus  huic  quoque  tradiderat,  in  fui  memoriam  &Ecclefiae 
ufum,  quos  ipfius  Conradi  Epifcopi  verbis  deferiptos  dabimus : Alii  duo 
calices  tantae  erant  quantitatis  , quod  cum  ipfis  diloina  myftena  nequa- 
quam poterant  celebrari.  Erat  tamen  unus  maior  altero , minor  habebat 
cum  patena  marcos  auri  eledhfimi  XVI II.  in  cuius  pede  per  circuitum  pre- 
tiofi  erant  lapid.es  lia  Ide,  (fi  in  patenae  circuitu  limbus  eiusdem  operis  am- 
biebat^ (fi  ipfe  quidem  gemmis  pretiofsnoncarebat.  Certum  autem  eft  y 
quod jp  i (fit  udo  eius  erat  digiti,  (fi  per  totum  tam  in  pedey  quam  fupr a gem- 
mis pretiofiffimis  erat  adornatus.  Habebat  etiam  idem  calix  duos  an  fas  ? 
quae  poterant  manus  replere  legantis  yfcut  fiolent  habere  lapides  morta- 
rii, in  quibus  piperata  (fi  falfa  praeparantur . Huius  patena  talis  erat 
' latitudinis  (S  finjfitudimsy  quod ipfi  calici  congruebat , (fi  ipfa gemmis  per 

T 3 cir - 

Nam  TVilhdmus  anno  iam  96$.  obierat, de  hinc  non  poterat  eiTe  eius  pro  vi  for, 
fed  W illegibus  eius  educationem \n  (e  fufceperat,adeoq,ue  crucem  Ecclefiae  hanc 
donare  non  potuerat,  ied  cie  Willegifo  hoc  narrantes  fupra  rectius  audivimus 
Serarium , & inprimis  Amorem  Hodechini  appendicis  ad  Marianum.. 


16  SCHLE  GELU  E P I S T. 

circuitum  decoratu.  Hic  calix  habebat  altitudinem  unius  ulnae , id  ea. 
per  e veterat  dimidium  fextarum  Vini.  Nec  ab -aliquo  homine  poterat  le- 
vari commode . 

•Ornamenta  huius  Ecddlae  S. Martino dicatae  ex  auro  quidem  infi- 
gnia,  Ledor  forte,  inquies , benevole  , e liberali  Willegifi  manu  pro- 
feda  audio,  iegoque,  fed  libros  nondum  cerno.  At  quae  maiora  tunc 
temporis  Templorum  ornamenta  , quam  vetufla  Patrum  monumenta  ? 
(u)  quam  libri  fandis  fcatentes  monitis  & falutaribus?  quam  horni- 
liae,quae  inftitutioni  Clericorum  e m e n d a t i o n i q u e Re  do  r li  m horun- 
dem  infervire  poterant?  quam  rerum  Ecclefiafticarum  monumenta, 
quae  rerum  memorias  pofleritati  traderent?  Hunc  in  cenfum  non  fo- 
lii m iam  illos  ChriManus  II.  Archiepifcopus , ut  vulgo  creditur,  Mo- 
gtmtinus,(v)  retulit, yx-iyfXict  huius  ipfius  noilrae  Bafilicae  deferibens : 
Erant  libri , refert,  qtii  pro  ornatu  fhper  altare  ponebantur , ut  Euange- 
liorum, EpifioIarumQtVe  LeBionarii , Bencdiblionales , Collectarii.  Qui- 
dam vefiiti  chore  fculpto , alii  argento , alii  auro  id  gemmis.  Sed  & huius 
generis  Templi  infignia  monumenta  fuoiam  aevo  ibidem  confpe&a, 
& a Riculpho  Archiepifcopo  Moguntino  ( qui  ab  a.  787.  ad  annum 
gi2.  huic  praefuit  Ecclefiae)  illuc  relata  depofitaque  , -nobis  oppido 
commendat  BenediBus  LeVita , (cuius  aetas  in  Ludovici  Pii  filiorum 
inddit  tempora)  in  praefatione  Libri  V.  Capitularium  haec  enarrans: 
Haec  Vero  Capitula , feribit,  quae  in  fubfequentibus  tribus  libellis  coadu- 
nare jluditimus , in  diVerJis  locis , id  in  diVerJis  fchedulis  , ficut  in  diVerfls 
Synodis -J  id  placitis  generalibus  edita  erant  ,Jfarfim  invenimus , maxime 
autem  m fanttae  MOGVNTI  AC  ENSIS  METROPOLIS  EC- 

CLE - 

(ii)  Imperatores  quoque  obtui  i fi  e libros  ecclefiis  docet  nos  Chronographus  Saxo 
jp.  1 gg.  Offerens  (OttoII.)  librum  ex  auro  E)  gemmis , imaginem  ipfius  & Theopha- 
ni^ toniugis  eius , continentem , qui  oh  memoriam  ibicum  veneratione  habetur  in  ho- 
diernum diem. 

(x)  Vide  Serarium  p.123.124.  totumque  hoc  Chronicon  fub  titulo : Chronkon  Ve- 
tus rerum  Moguntiacarum  ab  anno  fatu  t is  1140.  mque  ad  izjo.  perductum , anciore 
Conrado , incertae  fenis  epifeopo  iegitut  in  Tomo  I.  Chriftiam  Urfiifii  Germaniae 
Hiftoriae  illuftrium  N.  S'.  Et  feorfimquoqueBafileae  excufumeftper 

Petrum  Pernam  in  folio  maiore,  uti  vocant. 


DE  CODICE  ^ILLIGISANO.  17 

C L ESI  AE  SC  RIN 10,  a Riculfo  eiusdem  f anctae  /edis  Metropolitano 
recondita.  Horundem  vero  ex  parte  iacturam  haud  immerito  deplo- 
rat Antor  Chronici Moguntini^{\\^z(y)oY\m^ik.  dehinc  A.  1585.  Fran- 
cof.  ab  Vrjii/iOj uti  fupra  iam  diximus, editi:  Ionis , inquiens»  egre(fus 
de  foro  feni , quem  veniens  Tentus  ab  Oriente  detulit  fuper  templum 
combiifacjue  Ecclefa , & libri  multi , boni , privilegia  quoque  multa 
Valde  utilia  funt  confimpta , etiam  pars  ornatus' magna  partim  ignibus 
deVorata, partimper  a/portationem  fubtracia.  Digni  fane  propterea , 
qui  hodie  adhuc  deploremur!  Sed  quantum  dignior  lingulari  aefli- 
mio  Codex- nofter?  qui  (ine  omni  plane  dubio  non  folum  Vulcani  fu- 
ror ibus ; qui,  VVillegifi  adhucinterris  degentis  tempore.  Anno  videli- 
cet 1009.  uti  fupra  iam  audivimus,  Templum  hoc  S.Martino  dicatum , & 
a fundamentis  a Noftro  excitatum  iam  corripuerant  , deleveramque 
funditus,  ereptus ; fed  & Martis  faevitiei  fato  fane  admirando  extortu» 
fuit,  quoque,  velut  opimo  de  Marte  Vulcanoque  fpolio,  nunc  noftra 
Ducalis  gloriatur  Bibliotheca  fingulariter.  Atque  vel  propterea  et- 
iam ora  ni \uxq, opio  pauciores  hodie  tantae,  venerandaeque  antiquita- 
tis Codices  in  Bibliothecis  hinc  inde  comparent  per  Germaniam  cele- 
brioribus. 

. Atque  de  illius  religiofjfimi  Fraefulis  gloriamur  cimelio , qui  hama- 
xurgi  filius,  propria  furgens  virtute, Canonicum  primum  eg itHildes- 
heimenfem , (a)  poftea  Ottonis  II.  Imperatoris  Capellanum  ( b ) & Can- 
cellarium , ( c ) A.  974.  vero  in  Archiepifcopi  Moguntini  evectus  efl 

ab 

( y ) Pag.  m.  5.74  Confer  Serarium  p.  148.  in  rebus  Moguntinis. 

(2)  Anno  videlicet  1567,  per  Petrum  Pernam  in  foi.  & Ottoni  Frifmgenfi  adie- 
dium  efh 

(a)  ConferNornina  Arcbiepijcoporum  'IscEpifcoporum^  qui  primum  in  Hildcshemerf 
Ecclcua.cathedrali  Canonici  fuerunt, ex  Codice  membranaceo, Tom.LLeibnin 
p,  769.  ubi  N.  10, legitur : Willeghiftfs  Archiepifiopus . 

(b ) Nic.  Serarim  in  R.M,  p.  714,  Brufihim  in  Ca-tal.  Epifc.  Mog.  Sacellamim  no» 
minat» 

( c ) Ditmarus  p.  342.  edit.  Leibnin  Imperator  Cancellarium  fuimet  nomine  IV, I 
hgifum  eidem  praefecit  Eccleliae.  Confiliarium  intimum  eundem  vocat  G%u 
jpar  Bru/cbuu  in  .libro  de  Epifcopatibus  Germaniae  p.  7.  Quid  multis  ? Anno 


18  S C H L E G E L I I EP  IST. 

ab  imperatore  Ot  tene  II.  dignitatem.  Illius  praeterea,  quiAnnoppB. 
side lh  er  tum  , lingulari  fan&imonia  poftea  darilTimum , Epifcopiun 
Pragenfem,confecravit5  (e)  Hirsfeldenli  Monafterio  Gothardum,  in-. 

ter 

973,  VII.  Idus  Iunii  Ottonis  II.  diploma,  quod  coenobio  monialium  Ganders- 
heimenfi  dedit, fic  fubfcripfit : WiWtgifUs  Cancellarius  vice  Roberti  (eft  Rupertus 
Archiepifcopus  Moguntinus ) Archi-Capelianifubfcripfi.Tomo  I.Script.Ger- 
man  Meibom.p.72g. 

{ d ) Annum  977.  nobis  quidem  totidem  verbis  tradunt  ex  recenti  oribus  Serarius 
in  Rebus  Mogunt.  p.  714.  nec  non  Epitaphium  eius  ibidem  p.  722. 

C.  novies  pono,  tunc  Antiftitem  tibi  dono  : 

His  feptemfc  dabis , (d  fptaagtnm  notabis. 

Sed  annus  974.  aut  975.  verior  videtur,  non  folum,  quod  annos  regiminis  3 6. 
expleviffe  fcribatur,  fed  & quod  fide  digni  hoc  alTeverent  Autores , quibus  ad- 
huc praefero  diploma  Otthonis  II.  quod  annum  974  fuggerit,in  chronico 
Epifcoporum  Mindenfium  a Pijlorio  edito  p.  738.  ubi  ita  legas  fubfcriptionem: 
Eolgmartis  Cancellarius  vice  Willigifi  Archicapellani  notavi.  Datum  xv. 
Kal. Martii  Anno  dominicae  incarnationis  nongmtefmo feptuagefimo  quarto ,in- 
didione  II.  Anno-II  Regni  Domini  Ottonis XIV.  Imperii  VII. AdumNovio- 
mago.  Annum  fequentem  975. propinant  Annales  Hildesheimenfes  apud  Leib- 
nit  p.  719.  T.  I.  Anno  975.  Ruodpertus  Archiepifcopus  obiit , cui  IFdligifus fucccffit. 
Eundem  tkDitmanisp. 342.  apud  Leibnit.  Mortuo  quoque  RobertoMogun- 
tinae  fedis  Archipraefule,  Imperator — • — Willigifum,  multis  hoc  ob  vilita- 
tem fui  generis  renuentibus,  eidem  praefecit  Ecclefiae.  Chronographus  Saxo 
ad  h.a.  p 189.  Rothbertus  Archiepifcopus  Mogontienfs  obiit,  cui  fuccellit  IHilli- 
giftcs.  Annum  976.  tradit  diploma  Otthonis  II.  quod  dedit  Miloni , Mindenfium 
Epifcopo,  typis  excufo  in  Chronico  Epifoporum  Mindenfium  a Piforio  p.  73  g.  ubi 
talis  fublcriptio  : Egbertus  Cancellarim  ad  vicem  IHilltg-fi  Archicapellani  notavi. 
Datum  xiv.  kal.  Aprilis.  Anno  Dominicae  incarnationis  dcccc  lxxvi.  indi- 
dione  tertia,  Anno  vero  regni  Domini  Ottonis  XVI.  Imperii  X.  A dum  Thre- 
ne.  Gcmfenttt  Marianus  Scotiis  inhpcanno  feribens : Anno  976.  Moguntinus 
obiit,  pro  quo  Villegifus  confinditur.  Annum  988-  fine  calculo  alterius  autoris , 
falfoque  pomtLambertus  Schaffheburgenfs ad  hunc  annum  p.153.  feribens : Ru- 
pertus Moguntine  Archiepifcopus  obiit , em  Willigis fuccejfit.  Cajpar  Brufihius  inde 
Epifcopadbus  Germaniae  p.7.b.id  fine  addito  anno  affirmat. 

(e)  Vide  vitam  S.Aclelberti  apud Surium  Tomo  Il.in  Aprili.  Nic.Scrarium  ex  Mfco 
minore  p.714. 


DE  CODICE  ^ILLIGISANO, 

ter  Sanctos  exinde  quoque  relatum , Abbatem  praefecit}  (f)  qui  Pol - 
coldum , EpifcopumMifnenfem,  filii  loco  educatu m,fedeque  eiedum 
& ad  fe confugientem  benevole  excepit  5 (g)  qui  Ottone  II.  Impera- 
tore demortuo  Ottonem  III.  tunc  puerum, non  folum  educavit, (h) 
fed  & ipfi  coronam  A.  984  in  die  Natalis  Domini  impofuit  impera- 
toriam, (i)  per  16.  annos  interea  adReipublicae  fedens  clavum,  Re- 
gno 

(/)  Siffrtdus  Presbyter  p.  <$90.  Gotbardusm  Althachcnfc  monaflerio  ibidem 

Abbas  fadus  ab  Henrico  Imperatore  per  Willegifium  Herveldenfe  regimen 
fufeepi  t,  Wolffhcrrui  in  vita.  S.  Godehardi  Epifcopi  Htldcftenfis  p.  486.  At  m e- 
morato Abbate Hirsfeldenfi,  (Bernhardo ) paulo  poft  defundo,  praedidum 
Godehardum  eis  (RexHeinricus)patrem  gubernatoremque  Epifcoporum  con- 
filio  propofuit.  Qui  illuc  per  Willegifum  Archiepifcopum  perdudus,  & 
per  eum  etiam,  ficut,Deo  gratias  optime  noverat , ad  bene  faciendum  fapien- 
ter  inftrudus.  Serarim  p.715. 

(|)  Ditmams  p.  348.  A quo  (Boleslao  ) Volcoldm  Antiftes  vulgi  inftindu  varii 
expellitur,  & ad  Willigifum,Archiantiftitem  veniens  benigne  ab  eodem  fu- 
fcipitur.  Paulas  Langim  in  Chronico  Citizenfi  p.  766.  Spedabilis  vir  Eolcol- 
^«•jEpifcopus  eius  fecundus,  diminutus, ad  VVilhgifum , Archiepifcopum  Mo~ 
guntinum  declinavit , a quo  & honorifice  fufeeptus  fuit. 

[b)  Dodecbini  appendix  ad  Marianum  Scotum  apud  Piftorium  p.  479.  Tempori- 
bus Ottonis  Imperatoris  huius  nominis  tertii,  praefuit Ecclefiae  Moguntinae 
Vtllegifm  Archiepifcopus  memoria  dignus , qui  ipfum  Ottonem  adhuc  valde  pue- 
rum & Imperatorem  educavit , & interim  per  16.  armos  Romanum  rexit  imperium . 
G.Brufcbim  de  Epifcopatibus  Germ.  p.  8.  a.  Hermannus  Contralhu  & Lantb . 
Schaffheburgenfis  ad  annum  984»  hoc  quoque  referunt. 

(i)  Vita  Godehardi  EpiCc.Hildcs.  apud  Leibn.  T.I.  p 485.  In  proximo  ( prae- 
cellit autem  a.  983.  ) fatalis  Domini  die  Otto  tertius  puer  coronam  regnia. 
praenominato  Metropolitano  ( Willegifo ) Moguntiaco  honorifice  percepit,  & 
in  omni  Ecdefiaftica  perfedione  feliciter , more  avito  crelcere  coepit.  Dit- 
marus  lib.III.  p.  347.  edit  Leibn.  & Mader.  p.  6 r.  Huius  inclyta  proles , nata 
fibi,  in  fylva  quae  Ketil  vocatur, in  die  proximi  Natalis  Domini  (praecellit  an- 
nus 978. ) ab  Iohanne Archiepifcopo  Ravennate,  &a  Willigifo, Magoncia- 
cenfe,  in  regem  confecratur  Aquisgrani.  In  anno  confentit  Chronographus 
Saxo  p.197.  Sed  undionem  itidem  adferibit  lohanni , Ravennati  Archiepifco- 
po : Filiolus  Imperatoris  tertius  Otto  per  undionem  lobannis  RavennatisAr- 
chiepifcopi  Aquisgrani  in  die  natalis  Domini  unduseft  in  Regem.  Nec  non 

V Lm - 


2©  SCKLEGELII  E P I S T. 

gno  Inhiantibus  fubmotis  & fedatisj  (h)  qui  porro  A.9S7.  Templa 
in  Palatina  tunc  urbe  Dornburg ,( /j  &c  lecheburg  (jn)  confbcravit  3 qui 
Anno  circiter  /Edi  B .Virgini*  ad  gradus  in  fua  metropoli  valvas  bi- 
nas ex  aere  arlabre  confe&as  addidit  3 (#)  qui  circa  annum  qty.duos 

pon- 

Lamberm  Sckaffneburgenfis  p.157.  Filius  Imperatoris  tertius  Otto  patri  fucceffit 
inregnum,un£tusinRegem  Aquisgrani  a Iohame Ravennati Epifcopo. 

{£)  Vita  Godehitrdi  Epifc.  Hildef.  -Cuius  ( Henrici  Baioariae  Ducis ) nu- 

galis machinatio  a primoribus  . regni , I>eum  fane  timentibus,  & maxime  a 
VViUegifo  Metropolitano Maguntiaco  & Bernhardo  DuceSaxonico  pacifice 
fedatur.  Ditmarus  lib.IV.  p.  348.  Comprovincialium  autem  Thiedericm  & 
Sibert militesque S.Martini , iuffu Archipraefulis  VFilligife , quibus  adhae- 

rebat occidentalium  maxime  multitudo, — - Magontinae  tunc  provifor  Ec- 
clefiae  Willigifm  cum  Duce  Cunrado,  caeterisque  optimatibus  huc  (inWe- 
fenftad)  venit.  Hic  Dux  coa&usalfirmare,Te  IILKal.Iulii  ad  locum, qui  Rara 
vocatur.puerum  matri  iliisque  velle  reddere. 

\l)  Varie  hoc  antiquum  Thuringorum  oppidulum  ab  Autoribus  Icribitur,  fed 
non  aliud , quam  Domburgum  infra  lenam  efie ex  fequentibus  patebit.  Ita 
vero  Marianus  Scotiis  p.  449.  Villegifus  Archiepifcopus  Moguntinenfis  dedi- 
cavitEcciefiamin  Tumilan , Vigero  Comite  rogante ; Qui  Vigents  mox  ean- 
dem ecelefiam,  cgazzznamDorlon  nominatnr^cum  omnibus  r quae  in  eadem 
Manhia habuit, poli  obitum  fuum  S.Martino  & Epifcopo Moguntino  contra- 
didit. Serarim  p.719.722.  Epitaphium  eius  : 

Thuringis  Derlara  fecit  fecbeburque,  Valernam. 

Hoc  vero  notandum,  Imperatorem  Eteimcum  Willegilum  noftrum  Dornbur* 
go  ad  Gifilenim Magdeburgenfem  Praefui  em  deftina fle, clare  hoc afferente  Die- 
maro  p.373,  Deinde  ad  Dornburg  veniens,  Willigifum  Archi-Praefulem  cum 
cacteris  familiaribus  ad  Gifilerum  mifit  Archi-Epifi!bpum.  Sineque  dubio 
Templum  e’ft  illud , quod  a.  971*  conflagraverat,  vide  Chronogr.  Saxonem  p. 
184,216.  Annales Hildcshcim.  p.  pig. 

(m)  Tccbeburque  habet  Epitaphium  eius  apud  Serarium  p.722.  Falerna  vero  q uae 
fit,. non  capio..  Sed  mihi  videtur,  Serario  quoque  non  fatis  conftitifle,  qui- 
nam fit  ille  locus,  dum  in  Epitaphio  vocat,  ut  fcripfimus , lecheburg , in  praece- 
dente vero  p.  713,  Lecheburg  ficutetiamnon  explicat,  quis  locus  ille  fit  Turni- 
lonfDorlon , Dqrlan)c\xvs\  hoc  Damiurgum  fit , illud  vero  fine  dubio  lecheburg 
dellrucdum  caftrum ,.  hodie  non  procul  Sondershufa , coenobio  olim  incly- 
tum. 

(p)  Epitaphium  agudSerarium  pvpK-* 


DE  CODICE  WILLIGISANO.  tt 
fontes^ iipra  Moenum  fcilicet,  ad  urbem  Afchajfcnburgum , & alterum 
fuper  Navam  ad  Bingam  oppidum  conllruxit  j (<?)  qui  A.  991.  (991.) 
dieXIL  (XVII.)  Kal.  Nov.  intererat  eonfecrationi  & dedicationi  Tem- 
pli S.  Stephani  in  Halberftad, fa&aeab  Hildeicardo  (Hillibardo)  Epifco- 
po,  praefente  Rege, Regina, & Regis  avia 5 (/>)  qui  anno  993.  XVIII. 
Kal.  Febr,  Benoardum , Epifcopum  Hildefienfem  tradito  publice  pedo 
confecravit , ('9)  antea  ad Subdiaconatus  ( r)  itemque  Diaconi  & 

Eres- 

Vrbe  Mcguntina  funt  aeris  ojlia  bina , 

Ad  gradus  valvas  matris  Chnjli  dedit  ambas. 

Confer  pag.719.  apud  eundem  Serarium, 

(0 ) Serarias  p.719.  ex  Mfto  m inore Moguntino,  & p.722.  Epitaphium  i 
Pontem  conflruxit  apud  Afcbaffburg,  bene  duxit , 

Ac pontem  per  Nabe : miles  tranfit  quoque  verna , 

Et  bene  necejje  prope  Bing  Maufen  dedit  ejje. 

(p)  Paulus  Langius  in  Chronico  Citizenfi  p.  76%.  Anno  Domini  992,  Hug® 

Epifcopus  ifte  cum  F///7/^yS,Moguntinenfis,  & Gifilario  Magdeburgenfis  ec- 
cleharum  Archi-Epifcopisinterfuit  folennitati  dedicationis  ecciefiaeHalber- 
ftatenfis.  Ex  antiquis  inaugurationis  huius  mentionem  iniiciunt  Chronici 
Halb er Jladenfis  Autor  p.  117.  Anno  igitur  Domini  991.  17.  Kal.  Nov.  templum 
iam  didum  (. Halberjiadcnfe ) in  honorem  S.  & individuae  Trinitatis,  fandi  que 
fui  protomartyris  Stephani,  confaventibus  & conbenedicentibusXII.Epifco- 
ylsCub  duodenario  videlicet  & apoftolicae  dignitatis  typo,  honorifice  dedica- 
vit. Aderant  autem  Archi-Epifcopi,  Moguntinae  fedis  &c.  Die - 

marrn T. I.Leibn.  p.  351.  &Mader.p.  73.  Adfuit /^(inHalberflad )tunc  Rex 
cum  Imperatrice  Adelhada  eius AbbatiJJa  Mechtildis,&c.  Archiantiilites  hit 
VVilligifus,  Gihlerus  & Liewrzo  Anno  991.XII.  Cal.Mov.&c. 

(q)  Tangmarus  in  vita  BerivardiEpifcoipi  Hildef  p.  441.  Communi  igitur  ele- 
dione  (religiofus  iuvenis  Bernvardus)  fandae  Hildefenemenji  Ecclifiae  ordina- 
tus Epifcopus  a T/AY/^ySArchi-EpifcopoXVJIl.  Kal.  Pebr.  anno  incarna- 
tionis dominicae  nongentefimo  nonagefimo  tertio, indidione  fexta.  Serarius 
in  R.  M.  p.  719  Autor  vitae  S.  Gothardi  c.  ig. 

(r)  Tangmarus  in  vita  BcrWardi  p.  442. T.  I.  Leibnit.  Adeptus  ergo  a VVillegifo 
Venerabili  Epifcopo  Subdiaconatus  gradum, aliquandiu  cum  illo  converfatus 
cft.  Et  cum  propter  morum  honeftatem  ac  vitae  probitatem  religionis 

V a _ pro- 


22 


SCHLEGELII  EPIST. 

Presbyteri  gradum,  a fe  promotum  > qui  Theutmarum  raepofitum 
primum  Aquisgranenfem  ,epifcopumOfriabrugenfem  poftea,(/)  be- 
nedicftione  largiter  impertita  ad  laudatum  Praefulatum  commendavit, 
faluberrimisque  monitis  ad  obeunda  haec  rite  & ex  debito  fanda  offi- 
cia fummaque , identidem  ac  ferio  inftruxit  j qui  Tbeodatum , genere 
Saxonem,  in  Addberti (pro  quo, Romam  ex  Bohemia  fugiente,  ita  la- 
boraverat apud  Pontificem  nofter,  (/)  ut  Pragam  remitteretur  ad  fuos) 
locum,  ArchiepifcopumPragenfem  unxit  j («)  qui  A.  997.  IV.  Non. 
Febr. f.  Purificationis  S. Mariae  fefto,  Taginonem  Archipraefulem  Mag- 
deburgenfemMerfeburgifandounxitoleo,(*)  praefente  fcilicetRege 

Hen- 

profedum  in  illo  fentir ttyDiaeonum  illum  ordinavit ; interiedoque  non  longo 
fpatio yPrcsby  terit eum  honore  fublimavit. 

( 's)Erd\vini  Erdmanni  Chronicon  Ofnabrug.  apud  Meibomium  T.  II.  p.  205. 
Qui  (Gifilerus, Archiepifcopus Magdeburgenfls ) ob  petitionem  VViUigifi Ar- 
chiepifcopi  Moguntinenfis,eundem  noftrum  Tbeitmarum Epifcopum  largiflua, 
benedifiione  ditatum  y eidem  (Willegifo)  deftinavit.  Hic  Tbeitmarus  eccleliae 
Moguntinae  perutiliter  & Archiepifcopo  ("Willigifo)  fervivit.  • — Idem  Rex 
(HenricusS.)  cernens  venerabilem  virum  Tbeitmarum  probis  adibus  decora- 
tum,impetravit  a memorato  Archipraeple  V¥ilhgtfoy\\i  eum  fibi  concederet,  & 
continuo  Aquisgrani  pracpojituram  ei  regendam  contradidit.  Igitur  anno 
1004.  Dominus  Tbeitmarus  annuente  Henrico  II.  Ofnabrugenjis  epifeopus  con- 
ftituitur. 

(r)  Hic  equidem  rediens  non  diu  ob  importuniorem  licentiamPragaefubflitit, 
fed  in  Poloniam  le  recipiens  & evangelium  praedicans , ibi  martyrio  corona- 
tus fuit.  Cum  vero  VvAgznfe  Strabum  nomine  eius  vellent  fuccelforem , & 
hic  a VVilhgifo  etiam  ordinaretur, perabUsque  Sftnibus yquae  agenda  erant , choro 
Litaniam  modulante , dum  procubuit  fuper  tapetia  ordinandus  inter  duos  fuffraga- 
veosy  arreptus  cjl  ab  atroci  daemonio , referente  hoc  nobis  ex  Mfto  minore  Mo- 
guntino  Ni(.  Serario  in  R,  M.  p.  720. 

( tt ) Cofmas  Pragenjis . 

( x ) Dumarus  lib.V.  edit.  Leibnit.  p.  375.  edit.  Maderianae  verop.  120.T40.Ieqv. 
Ibi (Merfeburgi) tunc  Tagmo  venerandus IV.  Non.Febr.id  eft  uVd.vrj? domini, 
id  e 11  obviatione iufii  Simeonisy  accepta  ab  Hilderico  Antiftite  licentia,  qui  primus 
horum  in  ordine  fuit  confratrum  a Wdligifo  Archipraelule  Mogununocon- 
fecratus  etl, praefente  Rege  me  Romano  mmcioy  ommbusque  Coepilcopis  ad  haec 
faventibus.  Anonymi  Cbron.  Magdeb.  apud Meibom.T.U.  p.zgi.  IiUc  in puri - 


DE  CODICE  WILLIGISANO.  i } 

H^W^&ApoftolicoNuncio  $ qui  lites  inter  ipfum  & EpifcoposHil- 
defienfes  Ofdagum  & Beryoardum  circa  haec  tempora  de  Gandershei- 
menfis  Coenobii  territorio  ortas  fequenti  A.  1006. componi  fivit  j (y) 
qui  B.  Burchardo  Antiftiti  Wormatienfi,quem  in  Diaconum  & in  Tuae 
Camerae  Magiftrum  ac  civitatis  primatem  antea  promo  v erat,  Ottons 
III.  fic  volente  (aeram  infulam  folenni  confuetoque  ritu  impofuit  in 
Heilgenftadt  j ( z ■)  qui  porro  A.ioo2.(ioo$.)Ottone  III.  demortuo, 
HenricnmS.  in  Regem  Romanorum  VIII.  Idus  Iunii  (lil.Kal.  Iuliijdo- 

rrwni- 

ficatione S.  Mariae  lolenniter  unCtus  eft  Dominus  Dagno  a VVtlltgifo  venerabi- 
li Archiepifcopo  Mogontino,utriusque  fuflraganeis,qui  tunc  aderant, honori- 
fice fuffragantibus,  Apojloltcae  antzmfedis legato  & Hilderico  tuncin  ordine  fuf- 
fraganeorum  primo  contendentibus.  Chronographus  Saxo  p.  217.  Ibi  f-Mer- 
feburgi ) tunc  Tagino  venerandus  in  purificatione  S. Mariae  uneftus  eft  a VV <Ui- 
gjfo  Archi  -Epifcopo  Magontino.  Idem  prope  habet  Albenti  Chronicon 

p.4°. 

(j ) Tangntari Presbyteri  Vita  Bertvardi Epite.  Hildesh.  apud  Leibnit.T.  I,  p.  44 6. 
Anno  itaque  ordinationis  fuae  o<ftavo  gravibus  infecutionum  moleftiis  pro 
territorio  Gandenefemenji  ab  Archiepifcopo  WiHegifo  impetitur.  Litem  inter 
Ofdagum  & WiUigifmn, quod  Sophia  Abbatiflanon  nifi  ab  Archiptaefule  ve- 
lari vellet,  defcribxt  pluribus  Hemrieus Bodo  in  Syntagmate  apud  Meibom . p. 
4 97.  TomoII.itemque  illas  inter  ipfum  <$c  Bertyardum  p.  498.  ibid.  & apud 
LeibnitiumTomoI.p. 716. 717.718.  WolffhcrrivhaS.  Godehardi C.T9.P.490. 
Ubi  (in  Palidi)  Willegifus  Archiepiteopus  publico  fermone  aeftimationis 
fuae  culpam profeflus  iuri  (Screpetitioni  eiusdem  loci  abrenunciavit.  Con- 
fer nirfus  Heinrici  BodonisSyntagma  deEcelefia  Gandersh.  p.  500.  apud  Mei- 
bom.Tom.II.&apudLeibnit.T.III.p.7i8.  Serarius  p.720. 721. 

(z)  B.  Bitrtbardi  vita,  & ex  ea  Serarius  p.716.  717.718-  PoftcaBurchardus  Wil- 
ligifo  Moguntinenfis  ledis  venerabili  Archi- Epifcopo  le  adiunxit,  illiusque 

falutari  fapientia  repletus,  & fecundum  fuos  nobiles  mores  imbutus. Per 

fingulas  graduum  fcanfiones  ad  Diaconatus  ordinem  ab  Archiepifcopo  fub- 
latus  eft.  — — - Poftaliquosautem  dies  licentia  ab  Imperatore  acqepta  «jm 
Archiepifcopo  (Willigifo)  in  locum  Heilegenftadt  pervenit,  ibique  lacerdo- 
talis  officii  infulam  accepit.  Sequenti  autem  die  Pontificalis  benedictionis 
unctione  venerabiliter  contecratus  eft.  Deinde  ab  Archiepifcopo — dimis- 
lus,fibx  commifTum  Epifcopatum  vifitavit,  Wormaciamque  venit. 

V S 


(a)  Vit% 


14  SCHLEGELII  EPIST. 

minica  odavaPentecoftesMoguntiaeunxit^)  & coronavit}  eodem- 
que  adhuc  anno  coniugi  ipfius  Cunigundae , Paderbornae  S.  Laurentii 
die  multa  cum  benedidione  coronam  impofuit  Imperatoriam  } (b) 

fimul- 

ffi)  Vita  MemWerci  Paderbornenfs  Eplfc.  apud  Leibnit.  T.  I.  p.  511.  Sed fer  enante 
altijfmo  CA  mediante  VViligifo  Magontienf  Archiepifiopo  Heinricus  Dux  Baioari- 
cus eligitur , IA  redditis  Regalibus  a S.  Heriberto  Coloni  en  fi  Epifcopo , MA- 

GO N TI AE  dominica  ollava  Pentccofles  a VVIL  LIGIS  0,  eiusdem  civitatis 
Archiepifcopo  ordinatur.  Sigebertus  Gemblacenfts  apud  Piftor.  p.  591.  Henricus 
ergo  Dux  (A.1002.)  conciliatis  fibi  animis  quorundam  Principum  regni  ungitur  in 
Regem  a VViUigifo  Moguntino  Arcbiepifccpo.  Ditmarus  T.  I.Leibn.  p.  367.  edit. 
Mader.  p.no.  liic  (Henricus)  VIII.  Idus  lunii  ibidem  (Mogimtiae)  communi 

devotione  in  Regem  de  dius  a VViUigifo  eiusdem  [edis  Archiepifcopo  , fuffraganeo- 
rtlmque fuimet  auxilio , accepta  Regali  unitione , eundis  praefentibus  Deum  collau- 
dantibus, coronatur  Francorum  A Mufelenenfmn  primatus , regi  manus  tunc  appli- 
cans , gratiam  eiusdem  meruit.  Chronicon  Que  di  i 11  b u r g e n fe  apud  Leibnit.  T. 
II.  p.  2g6.  Dehinc  III.  Cal.lulii  praefatus  Henricus  nepos  Regalis  aFrancis in  re- 
gnum eligitur  fnfeiisque  Saxonibus  Mogimtiae  a Villichifo  undus  coronatur.  Chro- 
nographus Saxo  p.214.  Dehinc  intrante  Iulio  ( 1002. ) praefatus  Dux  Henricus 
nepos  regalis  in  regnum  eligitur  a Francis, infeiisque  Saxonibus  Maoontiae  a VVtlli- 
gifo  unitus  coronatur.  Magnum  Chronicon  Belgicum  p.  95.  Henricus  Dux  s 
conciliatis fibi  armis  quor  undam  Principum  Regtifungitur  in  Regem  a VViligifo  Mo- 
guntino  Archiepifcopo , A imperavit  annis  21.  Coepit  autem  anno  Domini  1003. 
Marianus  Scotus  p.449.  Henricus  Dux  Bavariae  Bambergenfis Rex  ejfellus,apud 
Moguntiam  confecratus  a Vdligifio  archiepifcopo , (1002,)  regnavit  annis  22.  menfbus 
j.  Gobelinj.  Perbonae  Cofmodromium  apud  Meibom.  p.  255.  Henricus 
Dux  Bavariae  rogabat  Principes , ut  fe  digerent  in  Regem , quod  A factum  ef , ma- 
xime ad  hoc  procurante  VVilgifo  Archi  - Epifcopo  Moguntino.  — Henricus  Mogun- 
tiam  veniens  a Wiigifo  Archiepifcopo  Moguntino  & a quibusdam  fuffraga- 
neis  fuis  regiam  coronam  accepit.  Confer  Mutii  Chronicon  German.  p log. 
apud  Piftor.  Tom.  II.  Alberiu  Chronicon  ad  an.  1002.  Henricus  eligitur  in  Re- 
gem a VViUigifo  Mogimtiae  Archiepifcopo,  (A  regnavit  annis  viginti  duobus.  Bru - 
fchius  p. %.Vincentius  Lib.26.6c  ex  eo  Serarius  p.  721. 

( b ) DitmarusL'\b.V.  p.  369.  T.  I.Leibn.  Pofteraiuce?  quae  mundo  feftiva  illuxit 
B Laurentii  martyrio , Domina  Cunegundis  benedi&ionem  & coronam , & So- 
phia foror  Imperatoris  a Rege  iam  conftituta  Abbatifla,  confecrationem  a 
VVillegifo  Archiepifcopo  humiliter  fufeeperunt.  Vita  MemWerci  Epifcopi 
Paderborn.p.  521.  Eodem  anno  novo  Rege  Nativit.  Laurentii  in  civitate  Pa- 
therbrunmnf celebrante  ? domna  Chunigunda , ipftus  uxoraprasdido  JPilligifo 


DE  CODICE  WILLIGISANO.  ij 

fimulque  Sophiam  Imperatoris  fororem , Abbatiflam  Quedlinburgen- 
fem  confecravit j qui  A.  1007.  Templum  coenobii  Gandersheimenfts 
cum  S.  Bernwardo  fefto  Pafchatos  confecravit , (c)  quique  denique, 
poftquam  prope  3 6-  annis  (d)  praefuiffet  fumma  cum  laude  huic  Ec- 
ciefiae ac  dignitati , feptimo  KaL  Martii  (e)  Anno  1011,  (f)  plenus 
dierum  bonorumque  operum  vitam  cum  morte  in  proferto  Matthiae 
Aportoli  commuta vit, /epu/tus  Mztthize fefto  ad  altare  in  monte  S.Ste- 

phani 

Magontienfi  Archiepifcopo  inibi  regiae  confecrationis  dominium  adinvenit: 
quod  eidem  Ecciefiae  in  augmentum  honoris  &profedum  magni  decoris, Dei 
mifcricordia  provenit. 

(c ) Vita  BerWardi  p.  45-9.  RexHeinricus  faepius  interceptam  Gandefenemenfis 
Ecciefiae  dedicationem  in  vigilia  Epiphaniae  Domini  indixit,  quae  tunc  prima 
feria  Dominicae Refur rectionis  accidit.  Venerabilis  igitur  BernWardus Eoi- 
fcopus  VVilkgifiim  Archiepifcopmn  de  caeteros  fratres  in  auxilium  fui  ad  confie- 
crationem  praedidae  Ecciefiae  invitavit  fiunt  omnia  charitate  fra- 

terna, ita  ut  /. irchiepifcopus  in  afperfionep rinmm  locum  teneret  &c. 

{d)  Tot  annos  refert  Epitaphium,  Autor  vitae  McinWerci  Epifc.  Paderb.  Brufchius. 
Adeoque  non  34,  uti  vult  Trith emitis , Lambcrtus  & Marianus , neque  35.  uti 
Mftum  minus,  & ex  co  Serarius  p.  714.  multo  minus  30.  ut mendofum  Mftum 
maius  apud  Serarium  vult,&  auoo6. mortuum. 

(e)  Hunc  diem  & annum  tradit  Autor  vitae  Meimvcrci  Epifcopi  Paderborn.  p.524. 
Sequenti  anno(ioiL)  VII.  KaL  Martii , Wrlligifus , Magontienfis  Archiepifco- 
pus,  omni  memoria  digni  fimus ,Epifcop  a t us  fui  anno  trigefimo  fexto , p o fi  incen- 
dium monafterii  Magontienfis  honorifice  ab  eoconftrudi  — fande  ad  Chri- 
Rura  migravit.  Necrologiim  Hildesheim.  vetus  p.  763.  T.  I.  Leibn.  VII . KaL 
Mart,  VVilligbbs  Archicpijcopus.  Autor  vitae  BerWardi  Hildesh.  Epifc,  p,  460. 
Idem  Archiepifcoptts  ( Wi  1 li gi fus  ) quinto  pofthoc  anno  (1007,)  plenus  dierum 
bonorumque  operum  feptimo  KaL  Martii  migravit  ad  Dominum.  Hermannus 
ContraElus  apud'  Vrftifium  p.  319'.  Wiitigifus  Mogunfienfis*  Archiepifcopus 
obiit::  eique  Eckerrbaldus-  fucceffit.  VII.  Idus  Martii  diem  emortualem  tra- 
dunt Excerpta  Necrologii  Fuldenfis p 766.  A.  MXi.  Willigifus  Archiepifcopus 
VII.  Id.  Martii. 

if>  1«  anno  confentiunt  Chronkon  (puedlinbuYgenfe p,  2gg.  A;  MXI,  obiit  Willigi- 
fus  Ar ohiepifeopus,. cuius  locofubyogatar  Erkenboldus  Fuidenfis  abbas.  Ex* 
(erptuNecrologiiEuldenpsp.y66.  Lambcrtus  Schaffneb,  p.  iyg.  ''XfiiiigifusMo- 

guntiae  Archiepifcopus  obiit  Ao.  t&u.  Eundem  annum  tradunt  Marianm 


i6  SCHLEG.  EPIST.DE  CODICE  WILLIGISANO. 

phamfg)  notnenque  veri  Ecclefae  Moguntinae  prdhiforis , ( h)  virt  in 
omni  Catholica  pietate  praeclari,(i)  itemque  religio fjfimi , ( /f  j uti  exi- 
mie dodti  ac  prudentiffimi, ita  omni  genere  optimarum  virtutum  ma- 
xime excellentis,  (/)  omnique  propterea  memoria  digniflfimi(^)  pofl: 
fe  relinquens. 

Haec  paullo  fufius,  atque  mihi  primitus  propofueram , Vir  Summe 
Reverende,  expofui,  quod  viderem, & plurima  aliter  ab  aliis  efle  tradi- 
ta, & virtutem  Praefulis  longe  plura  mereri.  Dabam  Gothae  Kal.  Maii 
A.  1714. 

Scotus  p.  449.  Anonymi  Chroniion  Stederburgcnfe p.  gjz.  & edit.  Mader.  p.  450. 
A.  1011.  Bonae  memoriae  Willegifus  Moguntinus  Epifcopus  ad  Chriftum 
migravit.  Hermannus  Contra  flus ad  an.1011.  p.  135  VVilligifus  Moguntienfis 
Archiepifcopus  obiit.  Confer.  Bodo  in  Syntagmate  p.  718.  Engelhuftus  in 
Chronico  p.193.  Brufchius  de  Epifcopaubus  p.g.  Epitaphium.  & annos  regimi- 
nis 36.  & annum  emortualem  ita  nobis  prodit : 

Fama  datur  iufta , regnavit  fex  bene  lufira, 

Sex  tu  coniunge , numerum  tu  cernis  abunde* 

MXI.  Chrifte, deceffit  Epifcopus  ifte. 

Matthiae  fefto  tumulatus  erat  , memor  efto. 

Veris  conftanter  cum  fandis  vivit  ovanter. 

Hic  eft  tumbatus  penes  altare  ille  beatus, 

Stephanico  templo  requielcit,&  ipfe  memento. 

Offa  tamen  eius  iterum  fuifle  effolla  docet  idem  epitaphium  apud  Serarium 
p.  721. 711. 

(je)  Alberici  Chronicon  p.  40.  VVilligifus  conftruxit  montem  S.  Stephani , in  quo 
fepultus  eft.  Marianus  Scotus  p.  148.  Qui  (VVilligifus)  conftruxit  etiam Mo- 
nafierium  S.  Stephani , ibique  fepultus  eft.  Brufchius  p.  g.  Sepelitur  magnifi- 
ce in  nova  bajilica  S.  Stephani  a fe  inchoata  & maximis  fumptibus  exaedifi- 
cata. 

(Jj)  Ditmarus  p.  348.  X.  I.  Leibn. 

( i ) Vita  S.  Godehardi  c.  17. 

(/<)  Vita  B.  Bur  ch ardi. 

(I)  Cajj>.  Brufchius  deEpifc,  Germ.  p.7.  b. 


CLARO- 


CLARORVM  VIRORVM 

EPISTOLAE  CXVtt 

E 

BIBLIOTHECAE  GOTHANAE 

^ < H t •:  - ■ A 

AYTOGRAPHIS 


CVM  PRAEFATIONE 

ERN.  SAL.  CYPRIANI. 


L I P S I A E, 

Apud  IO.  FRIDER.  GLEDITSCH  & FILIVM, 


M.  DCC.  XIV. 


asr; 


I N.  I. 


jgRNESTI  SALOM.  CYPRIANI, 

Theol.  D . Confiliarii  Ecclefiaftici  & in  Protoiynedrio 
Gothano  Aflefforis, 

PRAEFATIO. 


Piftolas  ad  familiares  (criptas 
indifcriminatim  publicare  ab 
humanitatis  officiis  non  mi- 
nus abhorrere,  quam  mortuorum  vi- 
olare monumenta,  femper  (iim  arbi- 
tratus. Qui  enim  ad  amicos  dat  lite- 
ras,ipfe  quafi  ad  fe  (cribit,  (ermonem- 
que  familiarem  mifcet  (ecum,*  ob 
eamque  rem  nihil  occultans  affe&ui 

a 2 

* Amicus  tanquam  alter  idem.  Cicero  de  amitia  c,  XXL 


PRAEFATIO. 

plufculum  etiam , quam  veritas  atque 
prudentia  concedunt,  indulget, ac  co- 
gitata fua  Ipe  filentii  fecurus  in  eorum 
fepelit  animis.  Quare  cum  omnes 
defun&orum  epiftolae  produntur, 
perinde  fieri  exiftimo,  ac  fi  vis  quae- 
dam fepulcris  inferatur. 

Imo  vero,  qui  extindorum monu- 
menta recludunt  temere,  animum  ad- 
vertentibus multo  peccare  exculatius 
videbuntur.  Dum  enim  lenium  hu- 
manitatis exuunt,  ac  bene  de  aliis  me- 
rendi ftudium  huius  vitae  Ipatiis  ter- 
minant , libi  nocent  ac  lirae  famae, 
praeterea  autem  neminem  vehemen- 
ter laedunt.  At  vero  haud  paulo  plus 
reprehenfionis  habet  epiftolas  mor- 


PRAEFATIO. 

• $ 

tuorum  promifeuas  edere,  cum  ea  res 
& autorum , & aliorum, de  quibus  ipfi 
humana  imbecillitate  aut  fallis  rumo- 
ribus motiTecus  indicarunt,  exiftima* 
tioni  plurimum  polfit  afferre  detri- 
menti. Re£fe  Apuleius,  multi,  inquit, 
rei  cuiusvis  maleficii  pojlulabuntur 
ratumfuturum  ef,  quod  quisque  in  epi- 
§lola fiia  vel  amore,  vel  odio  cuiuspiam 
fripferit.  * Videas  tamen  nuperum 
haerefium  feriptorem,  qui  nobis  pari- 
ter f acia  atque  infeSa  canebat?*  adeo 
non  abftinuifle  ab  hoc  genere  iniqui- 
tatis, ut  potius  funimam  curam  adhi- 

3 ? 

* Apologiae  p.m.  384.  ad  quem  locum  Scipio  Gentilis  haec  notat  .*  Abfiurdiflimum 
enim  eft,  ut  & privatis  fcripturis  & contra  alium  credatur.  Notae  funtiuris 
noftri  fententiae  L.  non  epiftolis.  L.  rationes.  L.  exemplo,  C.  de  probation. 

**  Teftis  efl  tota  eius  hiftoria  recentioris  aevi  tam  fidi  pravi  que  tenax?  quam  nuntia 
veri,  uttumVirgilio  loquamur,  AEn, IV» t$8> 


PRAEFATI  O. 

buerk,  ne  veterum  theologorum 
multi  epi Holarum  familiarium  iudi- 
ciis  minus  onerarentur.  Id  vero  eft 
facere,quod  tibi  fieri  neutiquam  velis, 
atque  hiftoriam  icribere  vere  fabula- 
rem , ut  Suetonii  utamur  vocabulo.  * 

Hoc  ideo  monendum  duximus,ne 
quis  fperet,  fe  in  hoc  epiftolarum  vo- 
lumine inventurum  de  domefticis 
eruditorum  calamitatibus  narratiun- 
culas, aut  alia,  queis  partium  (ludio  ab- 
repti fi  non  innocentium , certe  vita,. 
fundorum  criminationem  poffint  in- 
ftruere.  Tantum  abfuit,  ut  mortuis 
molefti  eflemus,  ut  etiam  incompara- 
bilis viri,  Jufti  Lipfii , famam  docu- 
mentiauthentici  editione  **  vindica- 


* Tiberio  cap,  LXX.  **  Epiftola  CX< 


remus,  quem  multi  ecclefiae  evangeli- 
cae  fcriptores  Jena  clam  omnibus  au  - 
fugifle  perperam  tradiderunt.  De  reli- 
quo iperamus  rerum  ecclefiafticarum 
amantes  non  improbaturos  confi- 
lium  edendarum  epiftolarum,quarum 
multa  millia  fervantur  in  bibliotheca^ 
optimi  Principis,  FR1DERICI  II. 
GOTHANI,  quem  ANTIQVI, 
TAIVM  PARENTEM  eodem 
iure  appellabimus,  quo  Cicero  fe  urbis 
propemodum  extindae  * parentem 
confervatoremque  dici  gloriatus  eft. 
Cum  non  omnibus  idem  placeat,  fa- 
cile video,  diverfa  de  hoc  opere  indi- 
cia fore  eruditorum.  Sed  praeterquam 
quod  inftitutum  noftrum  magnorum 


* lib.  IX.  XlLa  A Atticum* 


PRAEFATIO, 


virorum  exemplo  tueri  poteramus, 
vitio  nobis  verJnm  iri  haud  opina- 
mur, fi  Germanicarum  ecclefiarum 
hiftoriam  omni  ftudio  illuftrare  con- 
tendimus , viciflim  facile  pafluri,ut- 
fuum  externi  ftudium  ad  diorum  coe- 
tuum res  memorandas  convertant.. 
Edimus  autem  has  epiftolas  cum  no- 
tulis  quibusdam  noftris  ex  autogra- 
phis, demtis  tribus  aut  quatuor,  quas 
in  margine  ex  apographis  famtas  an- 
notavimus. Non  eft  dubium , quin 
quaedam  minoris  pretii  locum  me- 
lioribus potuiflent  relinquere.  Sed 
aliis  negotiis  implicatillimo  boni  viri 
facile  condonabunt  feftinationem. 
Gothae  cIo  Iocc  xiv. 


EPISTOLAE  GOTHANAE. 


i, 

LAVRENTIVS  CAMPEGIVS 

FRIDERICO  III,  EledoriSax. 

Lluftriftime  Princeps  & Domine  colendiffime.  Debi- 
ta commendatione  praemiffa.  Quum  mente  volue- 
rem,  quantum illuftriflimae  D,  Tuae  debeam,  quanta 
cum  benivolentia  me, dum  Nurumbergae  effet,fufce- 
perit,  quotiens  denique  me  ab  oratoribus  fuis  falutari 
iufferit,  liiamque  operam  humaniff.  pro  commodo  meo  obtulerit : 
Ingratum  me  fore  cenfuiffem,  nili  his  meis  munus  a S.  D.  N.  mihi  in- 
iundum  declaraffem.  Dum  enim  diebus  proximis*  Beatitudo  fua 
cardinaliumpromotioni  incumbit,  me  fua  clementia  & benignitate^ 
in  eorum  numerum  afcripfit.  Et  cum  iampridem  illuftriffimae  D. 
Tuae  fervitutem  meam  devoverim  : fibi  perfuadeat  rogo,  nihil  mihi 
iucundius  fore, quam  eidem  inf  ervire,ac  eius  vota  perficere.  Quam- 

A obrem 

* Die  primo  Iulii  XXXI.  Cardinales  & in  his  Campegium  creavit  Leo.  Campegiiu,  cuius  vitam 
to.j.de  vitis  pontificum  eoi.  384.  Oldoinus  infieruit , nuntii  apofto/ici  munere  apud  Maximi  lia- 
nutn  Caefi  tunc  fungebatur.  Anno  1318.  mififits  efi  inAngliam  ad  HenncumVlII.  ac  deinde  varios 
pro  ecclejiat  Ro.  commodis  labores  fiuficepit,  quos  vel  ex  Raynaldi  indice  tomi  XX.  annaliwn,  & 
Jy (labo  rerum  in  Seckendorffii  hifioria  Lutheranifmi  narratarum  ecclefiajlicae  antiquitatis  fiu- 
diofi  intelligent.  Ante  purpuram  ex  legitima  uxore  trium  filiorum  pater  fiafltu  ejl,  e quibus 
Alexander  patris  virtutes  imitatus  Iulii  III.  benignitate  cardinalitiam  dignitatem  obtinuit , ut 
Oldoinus  nos  docet  to.  3.  coi.  774.  Er  a fimus  Laurentio  eruditionem  rarififimam  tribuit  .ep.  416, 
vocat  que  virum  omnium  iy  optimum  & doti i 'JJimum  ep.  457 . Idem  vero  iyprudentifijimiu  fuit, 
aut  certe  callidus  in  primis.  Quid  eritm,Ji  projpere  eveniffct,  ecclejiae  Ro.  optatius  potuifiet 
accidere  defiinatione  Campegii.  quam  ep.  703.  prodit  Erafimus  'Melanchtboni  : Mi  fit  ad  me 
Campegius  card.  vir  profecto  fingulari  humanitate,  qui  mecuin  ageret  de  multis,  & inter 
cetera  de  te  alio  q,uopiam  evocando.  Rcfpondi,  me  optare  quidem  tuum  iftud  ingenium 
eflc  liberum  abifhs  contentionibus,  fed  delperare  te  fufcepturum  palinodiam. 


% EPISTOLAE 

obrem  eandem  quanto  maiore  poftiim  ftudio  deprecor, ut  fi  quid  re- 
cens dignitas  mihi  credita  illuftriff.D.  Tuae,  vel  tuorum  commodis 
conferre  poteft , pro  voto  ac  iure  proprio  opera  mea  utatur.  Id 
enim  tantum  a me  negabitur,  quod  illa  requirendum  a me  contem- 
pferit,nihilque  mihi  gratius  contingere  poteft,  quam  utre  ipfa  me- 
um in  fe  animum  cognofcat.  Bene  ac  feliciftime  valeat  illuftriff. 
D.Tua,  cui  iterum  ex  animo  me  plurimum  offero  & commendo. 
Auguftae  XIII.  Iulii  M.  D.  XVH. 
lliuftrijfmae  D.  Tuae 

Servitor  L.  Campegis  Diae.  Cardinalis. 
II. 

MOSELLANVS  SPALATINO. 

QUod  ex  tanto  iam  intervallo  ad  te  feribo , Spalatine  Optime,  id- 
que  tuis  amantiffimis  litteris  provocatus,  nolim  aliorfum  acci- 
pias, atque  ego  feci.  Quando  mihi  mos  eft , fi  quem  habeam_» 
amiculum  graeco  illo  otio  diffluentem,  eum  nugis  meis  vel  obtun- 
dere, rurfus  fi  quem  variis  negotiorum  curis  diftridum,  non  perinde 
frequenter  inanibus  epiftolis  interpellare.  Et  compertum  habeo, 
quam  tu  utilis  fis  principi  tuo  vere  illuftriftimo,  quam  item  raro  fis 
vacuus  ad  mihi  meique  fimilibus  referibendum.  Quam  autem  non, 
fordeat  nobis,affiicitia  tua,  quamque  faepe  de  Spalatino  honorifice 
pariter,  & amanter  loquar,  locuples  fatteftis  erit  optimus  utriusque 
noftrum  amicus  Stromer  ille  largos  ph  dvy(>  7roMdv  dvretfyos  dXK uy. 
Tantum  abeft  , ut  tui  neglecftus  ullum  locum  apud  me  inveniat. 
Porro  quod  noftras  lucubrationes  poftremum  omnium  ad  te  perve- 
nire quereris,  ac  propterea  me  rogas,  ut  pofthac  ftatim,  ut  quodque 
emifero,  tibi  communicem,  nae  tu  amore  mei  labi  videris,  qui  eius- 
modi  adolefcentiae  noftrae  conatus  tam  alpernaris,  ut  vel  in  primis 
habere  geftias.  Egomet  (ut  me  tibi  amiciftimo  aperiam)  in  nulla 
lucubratione  iudicii  mei  ftomacho  fatisfeci  hactenus.  Quid  ergo, 
inquies,  edis  ? cur  non  Horatii  confilium  fecutus  in  nonum  premis 
annum?  Quid  aliud  refpondeam  non  habeo,  nifi  quod  y>u^d 
5 roiS.usv.  Praefertim  cum  peftimis  etiam  feriptoribus  fuam  feripti- 
tandi  libidinem  feliciter  adeo  cedere  videamus.  Neque  enim  inter 

tot 


GOTHANAE.  5 

tot  vel  huius  nollrae  fcholae  trvyypctipeig  tam  malus  efi:  ullus,  ut  non 
ledores  fui  funileis  invenerit  complureis.  UtRubius  nofter  pene 
avidius  legatur  hic,  quam  Erafmus.  Et,  o lachrymabilem  ingenio- 
rum nofixorum  caecitatem,  adhuc  feripturimus  ? Quod  ad  me  at- 
tinet, quiefeam  tantilper,  dum  hic  feriptorum  tumultus  nonnihil 
refideat.  Iam  Nazianzeni,fandilfimi  Theologi, librum  a nobis  ver- 
fum  mifilfemus  vel  ultro  in  tempore,  fi  non  duo  quaedam  obftetis- 
fent.  Primum,  praeterconfilium  meum  libello  adiedae  funt  eius- 
modi  annotationes  in  officina  a nefeio  quo,  ut  earum  nomine  me 
fane  pudeat.  Deinde  infignis  elino  Iter  in  ea  tralationelapfus,  quem 
eft  animus  olim  iterata  editione,  prunum  a me  ipfo  animadverium.,, 
tollere.  Quae  funt  caullae,  ut  cupiam  totam  hanc  editionem , fi  li- 
ceat, fupprimere.  Agapitum  no  Arum  per  Stromerum  accepilli. 
Bene  vale  & litteras  Principi  Sapientiffimo  commendare  pergo- 
Brevi  ad  te  feribam,  quae  mihi  fuerit  inter  prandendum  difputatio 
fuper  Martini  negotio  cum  Reverendiffimo  Domino  & Principe 
meo , Trevi rorum  Archiepifcopo , proximo  autumno , cumhincin 
patriam  exfpatiatusefiem.  Iterum  vale.  Curfim  Lipfiae  23.  Mart. 
An.  M.D.XX. 

Optimo  fane  & dodilfimo  Viro  D.Georgio  Spalatino  bona- 
rum artium  Magiftro , Canonico  Aldenburgenfi , Illuftris- 
fimi  Saxon.  Principis  Eledoris  &c.  a facris,  amico  & pa- 
trono lingulari. 

III. 

AVENTINVS  ROSAE.* 

SOtonisFrifingenfis  Epifcopi  Chronica  legere  habeo,  rogo  a quo- 
, piam  accommodato,  accipias,  mihique  Abufinam  mittas.  Pauca 
funt,  quae  excerpam,  deinde  confeltim  Angiloftadium  redibunt. 
De  Reuchlino  quoque  me  certiorem  facias : fcire cupio,  quam  diu 
Angiloftadii  commoraturus  fit  ? Apud  nos  pelle  laboratur , quam 
nondum  apud  vos  invaluiffe  audio.  Ego  opus  coeptum  urgeo,  ad 
calcemque  propero.  Spero  propediem  me  ex  hifce  emerfurum  An- 
dibus. Nili  tamen  maior , ita  humana  funt , mihi  labor  nafcetur. 

A z Nam 

* Hieronymo  Eofa  Angikjladcnfi  mtbemtieo  leliori. 


4 EPISTOLAE 

Nam  & Fabii  iudicio  plus  temporis  emendationi , &utitadicairu 
educationi,  quam  partui  tribuendum  eft.  Timeo  ex  parva  fcintilla 
contemta  maximum  cxarfurum  ignem.  Iampridem  Theologis  illis 
bellum  cum  Grammaticis  fuit : nunc  in  fua  vifcera  victas  manus  con- 
vertunt. Deus  det  illis  pacem, quam  ipli  non  amant.  Venus  atque 
pecunia  quorundam  Dii  funt,  fed  faceftant.  Si  ifthasc  magnopero 
curavero , infaniam  profecto  cum  illis.  Multum  refert , ait  Plinius, 
.in  quae  tempora  cuiuscunque  virtus  inciderit.  Extrema  dementia 
eft , cum  inveteratis  moribus  pugnando , nihil  aliud , quam  odiuiru 
fui  concitare.  Qui  vitia  odit,  homines  odit,  illa  erunt, donec  homi- 
nes erunt.  Qute  li  quis  corrigere  atque  extirpare  conatus  fuerit, 
.nihil  plus  aget,  quam  li  det  operam,  ut  cum  ratione  infaniat.  V ale  S 

IV. 

PETRVS  MOSELLANVS 

ERASMO  STELLAE.* 

Litteras  tuas  una  cum  commentariis  accepi,  Clariftime  Stella.  In 
quibus  quod  me  ex  tot  periculis  falvum  rediifte  gratularis , facis 
pro  noftra  amicitia  r honeftiftimorum  ftudiorum  limilitudino 
contrada.  Porro  quod  non  ftatim  refcripferim , in  caufa  fuit  alicu- 
ius, qui  ad  Te  perferret,  inopia.  Nam  is , qui  tuas  milii  apportavit, 
Cafparis  a Schonberg  Equitis  minifter,  iftuc fe  remenlurum  iter  ne- 
gavit. Miraris  fortafte  me  ipfum  iftuc,  ut  fcripferam  me  fa durum, 
necdum  veniffe.  Sed  fadi  caufas  in  meis  ad  Georgium  litteris  red- 
didi. Tametli  li  quid  commodi  vobis  ifticpraeftare  me  pofte  fci- 
rem,non  gravarer,  hoc  iter  poft  habitis  omnibus  ftifcipere.  Scholae 
veftrae  qui  fundamenta  iecit  Deus,  vel  line  me  progrefliim&  incre- 
mentum dabit.  Non  deeft  vobis  conlilium,  cum  litis  prudentilfi- 
mi:  nec  bene  faciendi  voluntas,  cum  optimi.  Ego  li  non  coram,  ab- 
fens  tamen,  li  quando  dabitur  occalio,  meum  erga  vos  Senatumque 
veftrmn  ftudium  declarabo,  & quam  mihi  haec  Scholae  veftrae  infti- 
tutio  placeat,  palam  faciam  omnibus.  Laurentium  Beerenfprung, 

. aut  lilatine  mavis  Urlalium,  Collegam  tuum,  reverenter  iubeo  fal- 
vere.  Egranus  tam  eft  munere  apud  populum  orandi  occupatus,  ut 


* Medicinae  Do  flori  & confuli  Cygneae, 


GOTHANAE.  f 

apud  me  magis  fit  mutus,  quam  pifces.  Alias  facundior,  quam  cu- 
cullatis  quibusdam  placeat.  Bene  vale.  Milhae  ex  aedibus  Cellen- 
fis  Abbatis  XIII.  Cal.  Decembr.  M.  D.  XIX* 

V.  • 

IVLIVS  PFLVG,  Decanus  Mifnenfis, 

IOACH.  CAMERARIO.  * 

Qllae  a te  proficifcuntur,  Ioachime,  ea  ut  mihi  iucunda  fint,  & rap- 
tio veteris  inter  nos  amicitiae,  & communia  ftudia,in  quibus 
iamdudum  fumus,  plane  efficiunt.  Sic  igitur  tibi  perfuadeas 
velim,  cum  nudius  tertius  accepiftem  tua  in  primam  Tufculanam 
M.  T.  Ciceronis  commentaria,  grata  mihi  cumprimis  ea  fuilfe,  quod 
tua  eflent.  Cum  autem  eadem  legerem,  exindeque  amor  in  me 
tuus,  ac  dodrina  eximia  Cum  acri  iudicio  coniunda,  lefe  ex  omnibus 
partibus  offenderent , magnam  animo  voluptatem  cepi.  Nam 
quod  commentaria  illa  mihi  infcripfifti , datum  eft  abs  te  figmini 
amoris  tui  in  me  cuiusdam  lingularis.  Ac  mihi  quidem  videtur  ami- 
citia noftra  antehac  fua  tantum  vi,  & tacita  quadam  animorum  con- 
iundione  viguiffe.  Quando  autem  tu  uberiore  officio  eam  fic  co- 
lere voluifti,  ut  erumperet  tandem  augereturque,  & quo  me  provo- 
caris, & quantum  tibi  debeam  fentio.  Et  quanquam  laudes,  quibus 
me  ornas, eiusmodifunt, ut  eas  agnofcere  minime  poftim, tamen  lae- 
tor, te  de  ftudiis  meis  vitaeque  adionibus  tam  bene  exiftimare.  Ita- 
que opera  a me  dabitur,  ut  cum  tibi  in  amore  refpondeam , tum 
omnes  aliquando  intelligant,  te  beneficium  illud  tuum  apud  homi- 
nem non  ingratum  pofuiffe.  Quod  autem  optimo  eloquentifiimo • 
que  autori  fcriptis  tuis  lucem  afferre,  & eos,  qui  in  ftudiis  eloquen- 
tiae verfantuf,  ad  imitationem  eius  excitare  non  dubitafti,confilium 
fadumque  tuum  non  folum  probo,  fed  etiam  vehementer  laudo.  Et- 
fi  autem  non  eft,  quamobrem  hoc  loco  multa  addam,  ipfa  enim  ratio 
fufcepti  illius  negotii  tibi  procul  dubio  optime  conftat,  facere  tamen 
non  poftum,  ut,  quae  tua  de  imitatione  fententia  mihi  placet,  cur  ea 
placeat  non  explicem.  Id  enim  te  velle  e libro  tuo,  & litteris  Phi- 

A 3 lippi 

* Et  fi  buitts  epiflolae  autographum  defideratur ; tamen  ex  apcgrapho  perantiquo  definiendam 
curavimus , ut  eruditijfimi  praefulis  & in  hijioria  refornuitionii  celebre  nomen  adepti^  cultiori? 
liter aturae  Jhidia  innoteficersnt  pojieritati. 


6 EPISTOLAE 

lippi  Melanchthonis  cognovi.  Atque  ut  ad  rem  aggrediar/  cum 

duae  res  inlint  generi  noftro,  quibus  a brutis  animantibuspotifli- 
munidisiunginiur,  ratio  nimirum ipla atque  ferino, profecto  eo  in- 
cumbendum eft  nobis,  ut  non  (pium  intelligere  rede,  verum  etiam 
id,  quod  intelligimus,  appolite  eloqui  poffimiis.  Poftulat  namque 
ratio  humanae  focietatis,  ad  quam  nos  natura  humana  genuit,  ut 
quae  cognofcimus,  cum  aliis  communicare  fane  velimus.  Id  niii 
confequamur,  non  ita  magnum  fapientiae,  fi  qua  praediti  (iimus,  ca- 
pere frudum  videmur.  Quodfi- igitur  ipfa  bene  dicendi  ratio  ex- 
petenda eft  per  fe,  certe  quanto  quodque  dicendi  genus  per  fe  eft  me- 
lius, tanto  magis  eft  expetendum  5 Hoc  qui  non  intelligit,  idem, non 
dicoiudicio  redo,fedipfb  etiam  communi  fenfu  prorfus  caret.  Quo 
magis  requiro  prudentiam  eorum,  qui  aut  damnant  ftudia,  quae  in 
eloquentiam  conferuntur,  aut  li  ea  non  damnant,  fed  ea  potius  per- 
iequuntur,  nullam  tamen  eius  dicendi  generis , quod  optimum  eft, 
rationem  habent.  E quo  errore,  ut  eriperes  eos,  qui  litteris  latinis 
©peram  dant,  rede  ac  praeclare  fadumeft  abste,quod  eosdem  in- 
flammare voluifti,  ut  M.T.  Ciceronem  unum  ex  omnibus  maxime 
imitarentur.  Eft  enim,  ut  jpfe  ftatuis,autor  hic  omnium  eorum,qui 
latine  luculenterque  fcripferunt,  facile  princeps.  Qui  profedo, 
quod  ab  aliis  inchoatum  fuerat,  eloquentiae  opus  perfecilfe,  & ex- 
tremam quafi  manum  er  impofuiffe  videtur,  fi  modo  ulla  in  res  hu- 
manas perfedio  cadere  poteft.  Atque  hic  ille  ipfe  eft,  qui  non  fo- 
lum  lingulis  eorum,  quicunque  eloquentiae  gloria  unquam  florue- 
runt, fed  edam  eundis  longo  intervallo  eft  anteponendus.  Quas 
enim  lingulas  finguli  horum  orationis  quali  virtutes  libi  acquilive- 
runt , eas  ille  omnes  ita  complexus  eft , ut  lingulae  in  libris  iplius 
multo  uberiores  lint  praeftantioresque , quam  in  feriptis  illorum. 
Quod  cum  in  clarifllma  luce  verfetur,  lic  certe  ftatuendum  eft,  aut 
unum  hunc  efle,  quem  rede  imitentur,  qui  latine  volunt  loqui  atque 
polite,  aut  neminem  5 omnemque  imitandi  rationem  e ftudiis  elo- 
quentiae efle  tollendam.  Quod  tamen  nulli  eorum,  qui  fani  funt, 
in  mentem  venire  poteft.  Nam  qui  imitationem  eloquentiae  adi- 
mit, idem  eloquentiam  ipfam  funditus  evertit.  Eft  enim  minime 

?gnotum2rationem  loquendinos  e matribus  noftris  potiflimum  hau- 


GOTHANAE,  7 

rire,&  quali  cum  lacte  earum  fugere.  Qualis  igitur  fermo  eft, quem 
audiunt  infantes  pueri,  talem  ipfi  fundunt , fimul  ac  fari  incipiunt. 
Itaque  Gracchi  ipfi  cum  matrem  haberent  eloquentem,  imitatione 
eius  id  facile  confecuti  funt,  ut  eloquentifiimi  aetatis  fuae  & effent 
& haberentur.  Ex  quo  etiam  illud  intelligi  poteft,  infantes  fi  qui  in-' 
cidunt  in  confuetudinem  hominum  barbare  maleque  loquentium, 
eos  aliter  quam  illos  locuturos  non  elfe,  nifi  ab  illorum  familiaritate 
abdudti  melioribus  dicendi  magiftris  traditi  fuerint.  Verum  ne  de 
re  aperta  multus  fim,  quoniam  ratio  loquendi  imitatione  confiat, 
nec  ullus  loqui  poteft,  quod  intelligas,  nifi  audierit  aliquem,  quem 
imitans  ipfe  fermonem,  quo  fenfu  animi  fui  exprimat,  fibi  paret  at- 
que acquirat , profedo  ftudia  eloquentiae  ab  imitatione  minime 
funt  disiungenda.  Cum  autem  in  omni  genere  rerum,  quas  imi- 
tando affequimur, fi  optimum  haberi  pofiit,  quod  effingatur,  homi- 
nis fit  incogitantis  & non  fatis  induftrii , quod  non  optimum  eftad 
imitandum  fibi  proponere,  certe  tecum  fentio,  atque  eos,  qui  volunt 
loqui  latine  ornateque,  Ciceronem  unum  debere  imitari  ftatuo.  Sed 
dicet  fortaffe  aliquis,  libros  illius  non  omnia  verba,  quibus  res  expli- 
candae funt,  continere,  ut  multa  a medicis,  multa  alure  confultis, 
multa  a Theologis  mutuari  eum  oporteat,  qui  ad  veram  eloquentiae 
Vim  atque  rationem  alpirat.  Cum  praefertim  eloquentis  hominis 
Iit,  de  quacunque  rc  propofita  apte  ornateque  dicere.  Itaque  ho- 
rum alterum  evenire  necefie  eft,  ut  ille  Ciceronis  imitator,  aut  non 
fatis  appofite  de  omnibus  rebus  loquatur,  aut  alios  etiam  bonos  au- 
dtores,  qui  vim  verborum  cuiuscunque  rei  propriorum  fuppeditant, 
imitetur.  Ego  vero  etfi  non  nego,  non  omnes  omnium  rerum  vo- 
ces in  Ciceronis  libris  inveniri , (fatendum  eft  enim)  tamen  equi- 
dem non  video , illud  ipfum  caufam  efie,  cur  a lententia,  in  qua 
uterque  noftrum  eft, me  deduci  patiar.  Nam  cum  finis,  quo  imi- 
tatio noftra  referri  debet,  videatur  effe  fimi litudo  eius,  quem  imita- 
mur, certe  aliud  eft,  mutuari  ahunae  fingula  vocabula,  aliud  vero 
orationemJmitari,  quippe  cum  illa  mutuandi  ratio,  fimiles  nqs  eis, 
a quibus  mutuamur,  minime  efficiat.  Eteninvfi,  quae  affert  lingu- 
la, ea  non  componas,  atque  in  unum  veluti  corpus  coagmentes,  ne- 
que fimilitudo  ;;ei imitatio  ulla,  illius  a quo  lingula  accipis,  exi- 


8 EPISTOLAE 

fterepoteft.  In  ipfa  orationis  elegantia,  ftrudura, ornamentis, atque 
adeo  in  ipfa  ratione  loquendi  more  Romano,  hoc  eft,  eo  modo,  unde 
humanitas  prudentiaque  luceant  maxime,  limilitudo  Ciceronis  vera 
continetur»  Si  igitur  Ciceronem  in hifce iplis  rebus  effingas, eique  fis 
iimilis,  etiamfi  adiungas  aliunde  vocabula  lingula,  quae  tamen  more 
Ciceronis  iungas , proferasque  , ut  eius  limilitudinem  abiicere_<, 
nec  ut  ille , a quo  mutuaris , fed  quali  Cicero  ipfe , fi  eisdem  de  re- 
bus locuturus  fuiffet,  dicere  videaris.  Atque  eius  limilitudinem--, 
quem  femel  arripuifti,  retines  non  aliter,  quam  qui  imitando  limi- 
les  effedi  lunt  iis,  qui  eleganti  funt  corporis  motu  : nam  eodenu 
corporis  motu  geftuque , vel  limili  faciunt  ea  etiam,  quae  ii,  quos 
imitantur,  nunquam  fecerunt.  Quare  periculum  non  eft,  ne  a Ci- 
ceronis imitatione  deliftere  cogantur,  li  qui  forte  Ciceroniani  expli- 
cant res,  quas  idem  nullo  feripti  genere  illuftravit , fed  hactenus  de 
imitatione , de  qua  ipfa  longior  aliquanto  fui,  quod  cum  idem  plane 
fit  fenfus  nofter,  & placeat  milii  vehementer,  quod  feriplifti,  & de  eo 
quali  tecum  loquens,  lingulari  voluptate  afficior.  Hortarer  hic  te, 
ji  modo  ei  rei  ullum  locum  relinqueres,  ut  iuventutem,  quam  doces 
iftic  ipfe  atque  moderaris,  non  delineres  monere,  ut  te  fequerentur, 
ponerentque  operam  fuam  in  eo  imitando,  cui  primas  eloquentiae 
dedi  omnes  tribuunt,  fed  quia  de  tuo  ad  omne  officii  genus  impetu 
nihil  plane  dubito,  miffa  facio  ifthaec,  ne  tibi  diffidere  yidear.  Illud 
autem,  quod  unum  opto  maxime,  praeterire  non  polium,  cum  Ger- 
mania no  ftra  hifce  fuis  mifere  temporibus  delideret  voces  bonorum 
virorum,  qui  dent  conlilia  quieta, eique  prope  languenti  medeantur, 
me  eum  diem  expedare  avidillime,  in  quo  exiftant  viri  boni  atque 
eloquentes,  qui  omnem  vim  fuam  facultatemque  dicendi  conferant 
ad  bonum  publicum  , idque  efficiant,  u t r emina animorum  conten- 
tione illo  incumbant  ii,  quos  penes  eft  poteftas,  ut  concors  aliquis 
patriae  noftrae  ftatus  collocetur.  Atque  hoc  nili  eveniat , & remp. 
prope  ruentem  tale  quiddam  fulciat,  quod  me,  qui  caritate  patriae 
valde  moveor  maximorum  malorum  metu  liberare  poslit , non  equi- 
dem reperio.  Quo  mihi  uberior  videtur  effie  poffie  frudus, quem 
eloquentia  hoc  tempore  afferat,  cum  audoribus , quibus  dignitatem 
veram  adiungat,  tum  vero  Reipublicae  iph,li  eamgravibus  pericujo- 
' lisque 


GOTHANAE.  9 

fisque  procellis  diu  ia  datam  induftria  difertorum  virorum  in  por- 
tum deduxerit.  Atque  ut  hoc  Dens  nofter  ille  benignus  & miferi- 
cors  fortunet,  nosque  refpiciat , ut  qui  eius  debemus  efie  membra-,, 
nunc  propter  tempora  divulfi,  rurfus  in  unum  veluti  corpus  coalefca- 
mus,  & ego  opto  maxime,  & piis  ab  eo  precibus  contendere  omnes 
debemus.  Habes  hic,  mi  Ioachime,  non  folum  quid  fentiam  ipfo 
de  libro  tuo,  verum  etiam,  quid  ego  in  praebentia  dodis  eloquenti- 
busque  viris  faciendum  putem, ut  verum  fuorum  ftu diorum  frudum 
confequantur.  Quod  ipfum  tibi,  omnibusque  bonis  atque  pruden- 
tibus viris,  quorum  animi  a perturbatione  ecclefiae  ac  rerum  noftra- 
rum  abhorrent , facile  probari  exiftimo  : vale , tibique  perfuade , te 
a nobis  valde  amari , noftramque  amicitiam,  ut  facere  inftitu- 
ifti , cole.  Mifnae  pridie  Nonas  lunii  anno  poft  Ghriftum  natunu 
M.  D.  XXXVIII. 

VI. 

HEINRICVS  IIX.  Angliae  Rex 

Ducibus  Saxoniae.  * 

ILluftriftinii  atque  excellentifiimi  principes,  clarifiimi  Domini,  co- 
gnatique noftri  longe  omnium  chariffimi,  finceram  falutem,  ac 
felicium  fucceftimm  aftiduum  augmentum. 

Si  quid  forte  incideret,  in  quo  admoneri  me  profuerit,  pro  animi 
veftri  comperta  bonitate  certi  ftimam  fpem  concepi,  admonitionis 
veftri  beneficium  nunquam  mihi  defuturum  efie.  Quam  ego  rem, 
quum  animum  erga  me  veftrum  ex  meo  erga  vos  affedu  metiens, 
indubie  mihi  perfuaferim,  ingratus  admodum  ipfe  mihi  videar,  fi  in 
ea  re,  quae  non  ad  honorem  modo  veftrum,  fed  fortunas  quoque  ve- 
hementer fpedat,  ego  viciftim  vos  admonere  negligerem. 

Quid  enim  ad  vos  & tam  potentes  & in  Chrifti  cultum  tam  devo- 
tos principes  aut  propius  fpedare  poteft,  aut  debet  movere  vehe- 
mentius , quam  cohibendae  fadionis  iftius  Lutheranae  ftudiiunu  ? 
qua  nullam  unquam  in  terras  nocentiorem  malus  invexit  ge- 
nius , aut  quae  maiorem  perniciem  fit  illatura  propediem , nift 
bonipiique  omnes  obftlterint,  & inprimis  qui  plurimum  & pof- 
- B funt 

. * Hanc  epijlolam  in  tomis  Lutheri  Germanicis  mettdofe  editam  exprotographo  membranaceo  tjpis 
imprimendam  duximus,  quod  nudum  ferme  eius  exemp  'um  hodie  appareat,  etji  ab  Ewfcro  an, 
1523.  publicatam  novimus.  Lege  Seckendorfium  hiji.  Luth,  L,l,  § 156. 


10  EPISTOLAE 

funt  & debent  principes.  Non  quod  Lutherum  talem_>  cenfeam, 
qui  viris  probis  ac  prudentibus  poflit  imponere,  aut  ea  quae  fcri- 
bit  nefciam  effe  tam  impia , ut  ea  bonorum  omnium  aures  exhor- 
reant , fed  quod  fciam  nunquam  defuturam improborum  hominum 
colluviem,  quibus  ineptiffimus  quisque  aptihimus  eft  magifter,  & 
ut  quicque  maxime  nafcitur  abfurdum,  ita  maximo  exceptum  plaufu 
fummo  ffcudio  & contentione  propagent.  Nam  quod  ad  ipfum  per- 
tinet Lutherum,  olim  vifus  eit  nec  indo&is,  nec  malis  hominibus  ut 
multa  parum  bene,  ita  quaedam  non  omnino  male  fcribere.  Verum 
ita  flarim  profecit  in  peius,  ut  illicet  multi  perfpexerint , quicquid 
unquam  autplaufibileaut  tolerabile,  non  alio  feciffe  confilio,  quam 
ut  meliorum  orientatione  viam  pararet  peioribus  & praelito  meile 
venenum  redderet  vendibilius.  Quam  rem  fucceflione  perpetua 
nocendorum  femper  dogmatum  adeo  te  ita  tam  reddidit,  ut  hodie 
neminem  effe  usquam  putem,  cui  fcintilla  ulla  maneat  aut  in  capite 
cerebri  aut  pietatisinpeclore,  qui  non  eum  totum  cum  Tuis  infamis 
ex  animo  prorfus  eiecerit.  Etenim  initio  coepit  utcunque  difputa- 
re,  deinde  irafci,  paulo  pofl  incendi, poftremo furere,  iam  ineo  de- 
mum libro,  quo  debacchatur  in  me,  furias  ipfas  furore  ac  vefania  fu- 
perare.  Quo  in  libro  fi  quid  fcripfiffet  usquam  quod  rem  videretur 
attingere,  fi  quid  omnino  mentis  mifcuifTet  amentiae, E quid  non  ab- 
furdum prorfus  effluxiffet  ei,  quale  velcafufolet  mente  motis  exci- 
dere, quanquam  non  admodum  decorum  putem  ita  me  comparare, 
ut  cum  homine  tali  publice  componar  ac  difputem  $ tamen  cum 
rex  & propheta  David  non  cenfuit  indecorum  ante  arcam  foederis 
nudum  faltare  cum  quolibet, ipfe  certe  non  eram  quenquam  habi- 
turus indignum,  quocum  in  gratiam  religionis  pro  fidei  veritate  dis- 
tererem. Nunc  vero  quum  nihil  ad  rem  refpondeat,  fed  rationum 
loco  proferat  mera  deliria,  alios  cum  illo  congredi  nec  inhortabor 
nec  prohibebo,  ipfe  certe  non  committam,  ut  cum  infaniente  infa- 
niam.  Nam  quisquis  & aequus  le&or  & prudens  libellum  meum 
cum  illius  libro  perlegat,  isprofe&o  facile  indicabit  iam  nunc  Lu- 
theri  neniis  fatis  fuperque  refponfum  effe.  Quod  fi  quis  illi  tam  ini- 
que faveat,  ut  mea  verba  non  fuflineat  infpicere,  aut  tam  infigniter 
jnhupefcat,  ut  collaris  utrinque locis  nonfentiatrem  adime  refponio  • 

non 


G OTHANAE.  ff 

non  egere , huic  nulla  unquam  refponfione  fatisfecero.  nam  qui 
queam  illis, qui  nihil  aut  velint  legere  aut  pofiint  intelligere  praeter 
Lutheri  fcurrilia  iurgia  ? qui  quum  interim  rem  ad  iftum  tradet 
modum,  magna  me  affecit  voluptate.  Siquidem  initio  certus  eram 
rem  quidem  quam  tuendam  fufceperam  fuapte  natura  effe  inexpu- 
gnabilem, adverfus  quam  nec  inferorum  portae  poflint  praevalere,' 
led  imbecillitatis  meae  confcius,  de  meis  tamen  armis  dubitabam. 
At  nunc  effecit  hoftis  ut  orbi  toti  inclarefcat  alterum,  nempe  aut 
ipfum  effe  prorfus  imbecillum, aut  meas  rationes  admodum  valuiffe, 
quas  contra  nihil  invenire  potuerit  praeter  infulfa  (commata  & pror- 
fus infana  convitia.  Quibus  fi  me  commoveri  putat,  egregie  profe- 
do  fallitur.  Etenim  quantumvis  ille  me  vocet  infanum,  vocat  opinor 
plus  millies,  nunquam  tamen  tam  infanus  ero  ut  aegre  feram  quod 
infanus  vocer  ab  infano:  itaque  aut  mea  me  fallit  opinio,  aut  iftius 
in  me  ac  regium  nomen  contumeliofa  fpurcicia,  vos  haud  paulo  ma- 
gis quam  me  viri  clarifiimi  commovet.  Solet  enim  generofos  ani- 
mos nobiliumreverentia  quaedam  inter fe  colligare,  quavel  inho- 
fte,  quum  oderint  ac  perfequantur  hominem,  perfonam  tamen  ho- 
norent ac  revereantur  officium : nec  generofus  fere  quisquam  inve- 
nitur usquam  tam  incivilis  ac  barbarus,  qui  vel  inimicitiis  ullis  ad- 
duci poffit,  ut  fcurrilem  in  modum  linguae  petulantia  confpergat 
nobilem : tantum  abeft  ut  quisquam  ea  nobilitate  ac  generofa  vir- 
tutis indole,  qua  mihi  perfuafi  quemlibet  effe  veffrum,  aequo  animo 
ferat,  & principis  & amici  nomen  vilifiimis  nebulonibus  haberi  ludi- 
brio. Quod  meum  de  vobis  indicium  vel  is  affedus  confirmat  im- 
primis, quem  in  memet  ipfe  fentio.  Nam  quum  ne  tantulum  qui- 

dem me  tetigerint  omnia,  quae  deblateravit  in  me,  tamen  perquam 
indigne  tuli  blafphemias  illas,  quibus  Auguftum  Caefarem  & caete- 
ros  Germaniae  principes  virulentiffima  lingua  perfudit.  Quos 
omnes  in  eius  ipfius  libelli  frontifpicio,  quem  in  meum  nomen  evo- 
muit, probro  contumeliofiffimoprofcindit.  Wormatiam,  inquit, 
ingreffusfum,  etiam  cum  fcirem  mihi  violatam  effe  a Caefare  fidem 
publicam,  nam  didicerunt  principes  Germaniae,  olimde  fide  lauda- 
tifiimae  gentis,  nunc  in  obfequium  idoli  Romani,  nihil  magis  quam 
fidem  contemnere,  in  perpetuam  nationis  ignominiam.  Haec  tam 

B i vi- 


u EPISTOLAE 

virulenta  In  Caefarem  ac  Principes  Germanos  convitia,  quam  falfo 
ac  flagitiofe  mentiatur  os  illud  impudens  ac  mendaciorum  fons  per- 
ennis, vel  illud  indicat/ quod  hodie  nifi  mentiretur  quipoftet  ifta 
mentiri,  non  effet.  Quis  eniin  dubitat  quam  facile  potuilTet  meri- 
tum reportare  fupplicium , li  Caefar  id  voluiftet  ac  proceres  ? fed 
quis  illud,  non  dico  Caefar  aut  procerum  quisquam,  fed  vel  honefto 
loco  natus  Chriftianus  ullus  in  animum  potuilTet  inducere,  ut  fidem 
violaret  publicam  ? ut  illum,  quanquam  publicae  fidei  publicum  ho- 
jftem,  per  perfidiam  tolleret,  ut  odio  (quod  aiunt)  nocentis,  perderet 
innocentiam  ? Illud,  quum  non  Caefar  promifii  obfervantifiimus, 
non  procerum  aliquis,  quibus  nihil  antiquius  honore  ducitur,  non, 
honello  loco  natus  Chriftianus  quisquam,  ut  qui  nihil  non  cenfeat 
pofthabendumfidei,potuiftet  unquam  cogitare, quis  usquam  vivit  ve- 
re Germaneque  Germanus, qui  ferre  poftit  nebulonem  fraterculum, 
quae  perpetuam  infamiam  inurerent  nationi  Germanicae,  ea  tam 
impudenter  quam  mendacifiime  non  cuipiam  fui  fimili  germano, 
fed  proceribus  omnibus  Germaniae,  atque  ipii  quoque  principum 
Germanorum  principi  per  convicium  exprobrare  Caefari  ? Demiror 
talia  fi  Germani  ferant  in  ifta.  Nos  profedo  quanto  magis  indigna- 
mur, in  tales  ac  tantos  principes  tantum  licere  fraterculo,  tanto  mi- 
nus eius  mendaciis  movemur : quae  partim  latine,quae  legimus, par- 
tim  germanice,  quod  audio,  furiofus  eructat  in  me.  Nam  fi  quid 
maledictis  illis  immifcuit,de  cuius  veritate  poterat, quisquis  rem  non 
noffet,  aliquid  fortafie  dubitare,  nunc  in  animum  fuccurret  lectori- 
bus, nihil  illius  maledicentiae  credendum, cui  perpetuum  inftitutum 
elTe  videat,  de  principibus  prorfus  omnibus,  atque  ip fo  etiam  Caela- 
re mentiendi.  Neque  enim  iftud  Luthero  novum  eft,  omnia  com- 
minifci  ac  fingere,  quibus  in  odium  principum  fcelerate  concitet  at- 
que extimulet  populum.  In  quod  negotium  promovendum  fcele- 
ratorum  hominum  catervam  iam  dudum  contraxit  atque  adiunxit 
libi.  Itaque  nulla  unquam  faftio  fuit  feditiofa,  peftilens,  nefaria, 
quae  fic  religionem  omnem  tollere , leges  omnes  obruere,  mo- 
res omnes  bonos  corrumpere , res  publicas  omnes  evertere  ma- 
chinata fit,  ut  nunc  ifta  coniuratio  Lutherana,  quae  & facra  omnia 
profanat,  & profana  contaminat,  quae  ita  Chriftum  praedicat,  ut 


GOTHANAt  xj 

eius  (aeramenta  conculcet,  ita  Dei  buccinat  gratiam,  ut  arbitrii  li- 
bertatem deftruat;  ita  fidem  extollit,  ut  operibus  bonis  detrahat,  & 
invehat  peccandi  licentiam : itamifericordiam  fublevat,ut  iuftitiam 
deprimat,  & malorum  omnium  caufam  inevitabilem  non  in  Deum 
aliquem  malum,  quod  Manichaei  faltem  commenti  funt,  fed  in  uni- 
cum ilium  vere  bonum  reiiciat.  Quae  quum  ad  hunc  modumimpie 
divina  tradarit,  velute  coelo  deteda  ferpens  virus  effundit  in  ter- 
ras, in  ecclefia  commovet  diftenfionem,  leges  omnes  abrogat,  magi- 
If  ratus  omnes  enervat,  laicos  in  facerdotes  concitat,  utrosque  adver- 
fus  pontificem,  populos  adverfus  principes,  nec  aliud  plane  molitur, 
quam  ut,  (quod  omen  avertant  fuperi)  Germaniae  primum  populus, 
tanquam  pro  libertate  bellum  indicat  proceribus,  deinde  ut  Chri- 
ftiani  contra  Chriffianos  fpedantibus  & irridentibus  Chriftiho ili- 
bus pro  Chrift i fide  ac  religione  depugnent.  Quid  fi  quis  forte  non 
credat  ab  uno  homine  nihili  tantum  unquam  periculi  nafei  poffe, 
huic  in  mentem  velim  fubeat  turcica  illa  rabies,  quae  quum  nunc 
tot  per  terras  & maria  fe  diffundens  maximam  & pulcerrimam  totius 
orbis  partemoccuparit,  a duobus  olim  nebulonibus  fumpfit  initium, 
ut  interim  taceam  fadionem Bohemicam,  quae  & ipfa,  quis  nefeit,  e 
quam  exiguo  vermiculo,  in  quam  immanem  Draconem,  haud  abs- 
que magno  Germaniae  malo,  quam  propere  adolevit,  ita  proclive 
eft,  malanuegetem  nullo  demetente  crefcere.  Nec  ullus  unquam 
focio  caruit  ad  nocendum,  neque  tam  imbecillus  eft  quisquam,  quin 
fecuro  poftit  ac  tanquam  lu furum  fpedanti  lethale  vulnus  infligere. 
Quae  res,  quo  minus  contingat,in  praefente  negotio  principibus 
"6 mnibus  adimendum  eft,  adnitentur  autem,  fi  rem  pro  levi  non  ha- 
beant, nec  exi  (liment  duntaxat  effe  fcholafticam  : fed  quum  & Dei 
res  agatur  & hominum,  dignam  intelligant,  cui  Chriftiani  principes 
admoveant  manus : quod  ut  nullius  non  incumbit  officio,  ita  potis- 
fimum  incumbit,  cognati,  chariftimi,  veftro,ut  qui  & proximi  eftis 
periculo,  & facillime  (ut  ferunt)  poteftis  obruere,  fi  nafcenti  malo 
propere  eatur  obviam,  priusquam  & improbi  per  malitiam  & fimpli- 
ces  per  errorem  in  eum  numerum  ac  robur  coaluerint,  ut  facile  cohi- 
beri non  poftint.Cui  ego  rei  profpeduros  vos  pro  veftra  prudentia  & 
inChrifti  fidem  obfervantia  non  dubito. *Nam  cum  nulla  poftit  haere- 

B } iis 


14  EPISTOLAE 

Es  exoriri, quam  vo.s  fideles  inDeuiu  principes  non  vehementer  aver- 
femini,  Lutherianam  tamen  fieri  non  poteft,  ut  non  praecipuo  quo- 
dam odio  profequamini.  Nam  licet  homo  vaniloquus  non  uno  loco 
feribat,  fe  in  hoc  electum  aDeo,  ut  hanc  dodrinam,  quam  ille  folam 
vocat  evangelicam,ad illum, quo  coepit,  modum  fpargeret  ac  praedi- 
caret in  mundo,  veftra  tamen  prudentia  facile  deprehendit, nec  illum 
afferre  quicquam,  cur  evangelica  verba  credatur  melius  intellexiffe, 
q uam  veteres  ecclefiae  fandae  fandos  dodores  omnes,  quorum  ifte 
interpretationes  omnes  abigit  atque  contemnit  praefuis,  & multa 
non  ignoratis  per  manus  ab  Apoftolis  olimtradita  ubilibet  hactenus 
obfervata  perpetuo,  quorum  ifte  nihil  blafphemus  non  exfibilat.  Ad 
haec  animadvertitis,  fpirims  hominis  arrogans  mendax  ac  maledi- 
cus quam  longe  abfit  a Spiritu  Dei  Sancto,  qui  folet  eledis  fuis  infpi- 
rare  veritatem,  lenitatem,  modeftiam,  & cum  fui  contemptu  chari- 
tatem  ac  reverentiam  omnium.  Ppftremo  dodrinam  eius  videtis 
praetextu  praedicationis  evangeiicae  meram  effe  Wyclyfficam,  a 
qua  vos, Cognati  dtariffimi, non  dubito,  toto  pedore  prorfus  abhor- 
rere, ut  quam  Germani  proceres,  atque  inprimis,  ut  audio,  progeni- 
tores veftri  vehementer  elaborarim  extinguere,  fed  quoniam  ferius 
aliquanto  coeperant,  prorfus  exterminare  non  poterant : hadenus 
tamen  profecerunt,  ut  eam,  velut  perniciofam  belluani,  intra  quos- 
dam Bohemiae  terminos, velut  in  fpeluncam  clauderent, atque  cohi- 
berent. Quae  quum  ita  iint,  dubitare  profecto  non  pofiurn,  fedulo 
provifuros  vos,  ne,quam  veftri  maiores  belluam  occluferunt,  ea  ve- 
ftra incuria  fic  reperiat  exitum,  ut  per  Saxoniam  prorepens  totam 
pervadat  Germaniam,  & afflatu  noxio  inferam  eradans  ignem,  il- 
lud fpargatincendium,quod  Germani  toties  voluerunt  fanguine  luo 
reftinguere.  Qua  in  re  quanquam  pro  veftra  bonitatevostampro- 
penfos  effe  non  ambigo,  ut  neque  monitore  vobis  neque  hortatore 
iit  opus } Ego  tamen  pro  meo  in  vos  affectu  me  continere  non 
potui,  quin  ad  voluntatis  veftrae  pronitatem  & admonitiones  meas 
& hortationes  adiungerem.  Etenim  quum  nullum  principem  tam 
alienum  putem,  quin  ei  mihi  videar  id  officii  debere, ut  quain  repos- 
fim,  eius  honori  confulam,  vobis  viri  digniffimiut  id  impenfius  ex- 
hibeam, cognati  quaedam  fangninis  inter  nosneeeflitudo  confrin- 
gi 


G O T H A N A E.  I? 

git, quandoquidem  intelligo  Sereniffimos  maiores  e Stirpe  clariffima 
regum  Angliae  progenitorum  meorum  effe  prognatos.  Quae  com- 
munio ftirpis  & focietas  fanguinis  fic  animum  meum  afficit  erga  vos, 
ut  nihil  aut  commodi  prorfus  aut  incommodi  vobis  poffit  accidere, 
quod  ego  mihi  vobifcum  non  exiftimem  effe  commune.  Quam 
rem  quo  magis  ac  magis  vos  & admonere  cogor  & hortari , imo  per 
omnia  vos  obfecrare  facra,  ut  quam  maxime  poteftis  mature  detis 
operam,  ut  execrabilis  ifta  Lutheri  fe&a  coerceatur  absquo 
caede  cuiusquam  li  fieri  poteft  aut  fanguine,fin  id  quo  minuspos- 
fit  pervicax obfiftat  audacia,  quoque  modo  coerceatur  tamen,  ne- 
que permittatis,  ut  leges,  magiftratus,  principes,  respublicae,  divina 
denique  atque  humana  omnia  fic  aftiiefcant  paulatim  vilefcere,  con- 
culcari,  proteri,  ut  invalefcentibus  improbis,  mufiitantibus  bonis, eo 
tandem  res  perveniat,  ut  alteri  perverfae  maliti  ae, alteri  praepofterae 
patientiae  Deum  aliquando  vindicem  atque  ultorem  habeant,  cui 
periculo  fi  veftra  occurrat  induftria,  pacatae  patriae,  difcuffi  fchifma- 
tis,  reftitutae  concordiae,  religionis  cultae  ac  perpurgatae,  & apud 
homines  eximiam  laudem  & apud  iuperos  immortalem  gloriam  con- 
fequemini.  Valete  Viri  ClariiTimi. 

Literas  has  obfignaturo  mihi  venit  in  memoriam  Lutherumm 
fuis  adverfus  me  neniis  excufare  fe,  quo  minus  ad  reliqua  refpondeat 
impediri  transferendo  Biblio.  Vifum  eft  igitur  hortari  vos,  ut 
omnium  rerum  maxime  provideatis, ne  id  permittatur  facere.  Nam 
ut  bonum  effe  non  negem,  in  quavis  lingua  legi  Scripturam  Sacram, 
ita  certe  periculofiim  eft  ex  eius  verfione  legi,  cuius  mala  fides  fidem 
facit  omnibus,  id  illi  ftudium  effe, ut  bene  fcriptamale  vertendo  per- 
vertat, ut  populus  ea  fe  legere  putet  in  Scriptura  Sacra,  quae  vir  exe- 
crabilis ab  execrandis  haufit  haereticis.  Iterum  valete  Viri  Serenis- 
flmi  atque  animo  meo  longe  charisfimi.  Ex  regia  noftra  Grenvvici 
dieXX.Ianuarii  Anno  Domini  millefimo  quingentefimo  vigefimo 
tertio. 

Ve  fler  bonus  conflangmneus  (V  amicus 

HANRYREX. 

Uluftrisfimis  Dominis,  Friderico  Dei  gratia  Duci  Saxoniae,  Sacri  Ro- 
mani. 


i6  EPISTOLAE 

mani  Imperii  Principi  Ele&ori,  Lantgravio  Tlmringiae  Sc  Mar- 
chioni  Mifniae,  Sc  loanni  aeGeorgio,  eadem  gratia  Ducibus  Sa- 
xoniae,LantgraviisThuringiae  & Marchionibus  Mifniae,  & co- 
gnatis amicisqiie  noftris  longe  omnium  carisfimis. 

VII. 

MELANCHTHON  FISCHERO.  * 

S.  D.  Referende  Vir  & Amice  cari  (fime. 

¥ Tinam  hic  quinquagefimiis  annus  vere  fit  lubilaeus,  ac  levatio- 
nem calamitatum  ecclefiis  adferat,acut  tibi  & tuis  domefticae 
&c  publicae  ecclefiae  fauftus  fit,  opto.  Legi  Pragenfibus  pro- 
pofitos  articulos,  qui  continent  multos  tetros  errores  & idolorum 
inanifeftam  confirmationem.  Etfi  quam  magna  efl:  disfimilitudo 

ecclefiarurn  in  Bohemia,  tamen  hae,  quae  nobificum  fentiunt,  haud 
dubie  illos  articulos  execrabuntur.  Et  fpero  fore,  ut  Deus  ipfe  disfi- 
petconfilia  impia.  Quaefo,  ut  faepe  nobis  fcribas,  bene&  feliciter 
vale,  Dielanuarii  8. 

Philippus  Melanchthon. 

VIII. 

Idem  eidem. 

S.  D.  Referende  Vir  carijfme  Frater. 

GEmit  natura  rerum  cum  ecclefia.  Coelum  non 'rigaEterram 
foecundis  imbribus.  Terra  horridis  flatibus  torrefit,  fegetes  & 
herbae  fiti  moriuntur,  dolet  enim  natura,  Deum  adfici  con- 
tumeliis multipliciter  , & iam  certum  efl , Turcicos  exercitus  no- 
vos in  Pannoniam  duci.  Quare  & auxilium  a filio  Dei  petamus, 

& ecclefias  maiore  cura  foveamus,  hac  fpe,  quod  fcimus,  filium  Dei 
reliquias  ecciefiae  ibi  fervaturum  efij$  etiam  in  ruinis  imperiorum, 
ubi  doctrinae  vox  fonat  incorrupta,  & veri  gemitus  auxilium  Dei  pe- 
tunt. Commendo  igitur  urbi  hunc  Magiftrum , loachimum  Wer- 
nerum  Konigshofenfem,  virum  doctum  & recte  invocantem  Deum. 

Spero 

* Melanchtboniantt!  danrn  ex  autop-aphis  non  pertinentibus  ad  bibliothecam  Sereniffimi  Princi- 
pis , Jed  nobiscum  communicatis  a praecipuae  autoritatis  Theologo  , D.  Philippo  Ludovico 
Boehmero , olim  in  Academia  Iuli  a promotore  ac  collega  nojho,  nime  Wltnjlorftnjtum  Praefuit 
fupremo  protofynedrii  llannoverani  conjtliario . 


GOTHANAB,  if 

Sperote,  ubi  confideraveris  eius  eruditionem  & pietatem , indica- 
turum elfe,  profutura  etfe  iuventuti  & vitae  ipfius  exempla  & do- 
drinae  exercitia.  Oro  autem  filium  Dei,  ut  vos  & nos  gubernet. 
Hac  feptimana  ingredietur  iter&  magiftcr  Iacobus  Salveldeufis  ad 
te  mifilis,  vir  doctus  & honeftus.  Is  & alios  adducet.  Bene  vale  &z 
refcribe.  Die  Maii  undecimo. 


Philippus. 

Reverendo  Viro  eruditione  & virtute  praefianti  Domino  Chrifto- 
phoro  Fifchero  gubernanti  ecclefiam  Dei  in  ditione  Henneber- 
genfi,  fratri  fuo  carifiimo. 

Smalcaldiae. 


IX. 

Idem  eidem* 

S.  D.  Referende  Vir  (£  canjfime  Frater. 

HAnc  epiftolam  dedi  viro  dodto  &honeftoMagiftroIohanniPa- 
ceo  filio  Ledoris  &concionatorisLipficiPacei.  Eli  autem  exi- 
mia eruditio  huius  magiftri  Iohannis.  Nam  ad  cognitionem 
doftrinae  ecclefiafticae  adiunxit  ebraeam  & graecam  linguam.  Et 
mores  funt  honefti  & pii.  Et  coniugem  habet  ho nefiam  & piam, 

quae  nunc  gravida  eft,  cumque  fit  orphana,  foror  eft  etiam  trium  or- 
phanorum.  Scis  autem  feriptum  elfe  : Sis  pater  orphano,  tunc 
Deus  magis  te  diligit,  quam  mater  tua  te  diligit.  Commendo  igitur 
tibi  familiam  & exulantem  & orphanam,  teque  oro  propter  filium 
Dei,  qui  etiam  exui  propter  nos  fuit,  ut  hunc  Magiftrum  Iohannem 
Paceum  'lingulari  ftudio  iuves  & ornes.  Erit  haec  pietas  Deo  grata, 
& ego  ipfe  magnum  beneficium  me  a te  accepiffe  iudicabo,  fi  hunc 
adiuveris.  Et  credo  libenter  opem  ferre  filiis  minifirorum  evangelii 
praefertim  idoneis  ad  docendam  ecclefiam.  Nec  ve-ro  dubito,  quin 
hunc  valde  probaturus  fis,  cum  eum  audies,  & mores  confideraveris. 
Mitto  capita  proximae  difputationis,  & te  oro , ut  nobis  referibas, 
cuid  de  fingulis  ftatueris,qui  a nobis  literas  attulerunt.  Bene  vale 
die  n.  Maii. 


Philippus. 

Reverendo  Viro  eruditione  & virtute  praefianti  D.Ghriftophoro 

C PU 


n 


EPISTOLAE 


Pifcatori  gubernanti  Ecclefiam  Dei  in  ditione  Principum  Hen- 
nebergiorum  fratri  fuo  carisfimo. 

Zu  Schmalkald. 


X. 


MELANCHTHON  VVILHELMO, 

Hasfiae  Landgrafio. 

S.  D.  Illuftrijftme  [f  Clementifftme  Princeps. 

SCit  celfitudo  vefrra  neceflariam  elfe  confiderationem  regionum, 
ut  fciamus,  in  quibus  locis  imperia  Deus  ordinare  conftituerit,ubi 
& quando  fe  patefecerit,  in  quibus  locis  ceu  veftigia  fua  impreffe- 
rit,  ac  teftimonia  offenderit,  ut  liiam  dodtrinam  fciamus  veram  elfe, 
& eam  ample&amur.  Vtilesfuntigitur  tabulae  Cofmographicae, 
ac  praefertimeiiisterrae,inquafeDeusilluftribus  teftimoniis  pate- 
fecit. Cum  igitur  Tilemannus  Stella  Sigenfis  ediderit  tabulam  exi- 
tus ex  Aegypto , & oppidorum  Palaeftinae,  non  dubito  Celfitudini 
veftrae  hunc  laborem  placiturum  elfe.  Sed  tamen  quia  literas  a me 
flagitavit,  libenter  ad  Cellitudinem  veftram  fcripfi,  quia  & fcio  & 
gaudeo,  Celfitudinem  veftram  intelligere  harum  dodtrinarum  fon- 
tes, & ftudia  libenter iuvare.  Quaefo  igitur, ut  & huius  Tilemanni 
tabulam  confideret,  & cumiam  editionem  paret  tabulae,  in  qua  Ger- 
maniam totam  defcribet,  favere  fe  huic  labori  oftendat.  Bene  & 
feliciter  valeat  Celfitudo  Veftra.  Die  aequino&ii  verni  Anno  1558- 
Celfttudinis  Veftrae 

Servus 

Philippus  Melanthon. 

Illuftrisfimo  Principi  acDomino,  Domino  Wilhelmo  Landgravio 
Hasfiae,  Comiti  in  Cattfen-Elenbogen,  Ziegenhein,  Nidda  & 
Dietz  &c.  Principi  ac  Domino  fuo  clementisfimo. 


E 


XI. 

IDEM  FISCHERO. 

S.  D.  Referende  Vir  amice  carifftme . 

Tfi  nondum  in  Ecclefiis  noftrisulla  mutatio  fa<fta  eft,  tamen  fic 
faeperefpondimusnos  non  pugnare  de  adiaphoris.  Certe  ordi- 


GOTHANAE,  Ci9 

nem  bone  (lum  lediOnum  & feftorufn  efle  decet.  Et  commodius  eft 
retineri  ritus  veteres,  quatenus  non  liint  impii.  Si  poflulabitur,  ut  or- 
dinatio Pragae  petatur,  inquirenda  erit  forma  verborum,  quia  haut 
dubie  macebitur  aliquid  de  facrificio,  & mifcebuntur  alia  impia. 
Ideo  improbanda  erit  illa  ordinatio.  Sed  Deum  oremus,  ut  haec 
ecclefiarum  pericula  regat,  & opinor  moram  interventuram  'efle 
Regis  conliliis. 

Deobftetricumconfuetudine  fcio  multos  anxie  difputare.  Sed 
cum  profit  etiam  natos  infantes  commendari  Deo,  voce  praefen- 
tium  & aliquo  teflimonio,ego  quidem  talem  confuetlidinem  tole- 
rari vellem,  & cum  funt  fuperllites  pueri,  baptizari  tamen  in  publico 
poliunt,  quiabaptifmus,  quantum  fieri  potefl,  publica  & multis  nota 
ceremonia  elfe  debet.  Sed  optarim,  nos  poffe  colloqui  de  haere 
coram.  Bene  & feliciter  vale.  Die  landiff.  fynodi  Mariae  & Eli- 
fabetae. 

Philippus  Melanthon. 

XII. 

Idem  eidem. 

S.  D.  Reverende  Vir  & carijjime  Frater. 

Mitto  tibiEberi  propofitiones,de  quibus  etiam  iudicium  tuum  fla- 
gito. Vides  me  quaerere  utilia  confcientiis  & fugere  labyrin- 
thos, qui  dubitationes  inmentibus  augent.  Optarim  autem 
te&  difputationisfocium  fuiflfe  koa  Eberi,  & cutneoiam 

ornari  publico  teftimonio.  Sed  poft  brumam  de  illis  deliberatio- 
nibus rurfus  adteferibam.  Simul  etiam  in  aula  de  iisconfiliis  lo- 
quar cum  gubernatoribus,  quorum  fiebat  mentio,  cum  adedes , ac 
benevolentiam  erga  te  meam  perpetuam  fore  promitto.  Maxime 
opto, ut  quam  plurimi  unum  fimus  in  Deo.  Bene  vale.  Cal.  De- 
cemb.  1559. 

Philippus  Melan  thon. 

Reverendo  Viro  eruditione  & virtute  praeftantiMagiflro  Chri- 
ftophoroPifcatori  gubernanti  EcclefiamDei  in  oppidoSchmal- 
calden,  fratri  fuo  carisfimo. 


io  EPISTOLAE 

XIIL 

ALBERTVS  H ARDENBERGI VS 

PHILIPPO  MELANCHTHONI. 

YBnerande  Praeceptor.  Quidhic  ad  me  penitus  opprimendum, 
& veram  de  facra  coena  fententiam  extinguendam  agatur,  & 
quopaclo  Tilemannus  Heshufius  Tuam  operam  ad  hoc  noftris 
fit  pollicitus,  item  quod  magno  ftipendio  eius  opera  hic  condu&a 
fit,  & ut  ad  privatam  aut  publicam  dilputationem  me  provocaverit, 
& alia  quaedam  huius  generis  proxime  perThomam,  Phrifiorum 
nuntium,  ad  Mag.  Sebaftianum Winshemium  fcripfi,uti  tecunu 
communicaret.  Quod  & factum  confidere  volo.  Te  ita  occupa- 
tum non  libenter  interpello.  Sed  opera  tua  tamen  mihi  hac  in  cau- 
fa  valde  eft  neceffaria.  T acite  mecum  cogitavi,  fi  tibi  & paucis  aliis 
fidis  amicis  cottfiiltum  videretur,  me  velle  clam  omnibus  proficifci 
Heidelbergam,  & ibi  cum  illo  in  certamen  defcendere.  Sed  terrent 
me  multa,  & in  primis  nuditas  mea  & illius  audacia  cum  pari  impu- 
dentia conimnfta.  Deinde  quod  nefciam,  quis  fit  flatus  academiae 
& pro fe fibrum  Theologiae.  Sifuntllliricanae  fa&ionis,  tuncftul- 
tum  effet  illic  aliquid  tentare.  Dillenum  novi,  aIioqui,quod  fciam, 
neminem  illic.  Olim  Lovanii  mihi  magna  notitia  fuit  cum  principe 
Fri clerico,  qui  nunc  Eledtor  eft,  fed  illius  Celfitudo  fortafte  me  iam 
non  noverit.  Si  quid  agendum  effet,  plurimum  mihi  prodeffe  pos- 
fent  tuae  (per  me)  ad  ipfum  literae.  Si  confilium  probas , mittes 
milii  literas  ad  eum.  Si  quid  aliud  confulis,id  quaefo  ut  per  hunc  ad 
mefcribas.  Nam  vir  bonus  eft  & fidus.  u Quale  quaefo  eft,  quod 
aunus  ego  debeam  de  tota  hac  caufa  foliis  agere.  Interim  qui  hanc 
“caufam  agere  pofient  & deberent,  quiefcunt  & filent.  „ Quaefo 
refcribe  ad  me  propter  Chriftum  mediatorem  noftrum.  V ale.  zi.Dc- 
cembris  1559. 

P.  S. 

Mitto  vobis  illius  Tilemanni  Germanicam  confesfionem,  ex  qua 
veluti  ex  unguibus  beftiam  indicabitis.  Multa  hicpromifit.  Etiam 
de  excomnumicatione  movit  quaedam.  Oro  te,  mi  anime, iuva  me 
confilio.  Non  libenter  defererem  caufam , quam  Deus  hafftenus 
- , con- 


G OTHANAE,  ii 

Contra  admirandas  Sathanae  artes  admirandum inmodum  defendit. 
Et  revera  hic  fenfi,  quod  Dominus  ex  propheta’  dicit : Ex  ore  infans 
tum  & ladentium  perfecifti  laudem.  Si  iudicabis  Heidelbergam 
mihi  excurrendum,  tum  tu  quaefo  metas  & terminos  mihijpraefcri- 
bas,  intra  quos  me  continere  debeam,  & quam  rationem,  quam  for- 
mam, quem  modum  & ordinem  fequi  debeamus.  Quoniam  autem 
ille  me  provocavit  ex  mera  fuperbia  &fpe  lucri  (magnum  enim  fti- 
pendium  illi  addi  dum  affirmatur,  cum  tamen  diceret,  fe  nihil  aliud, 
quam  frudum  panis  petere)  velim  fcire,  debeam  ne  opponere  initio, 
an  refpondere  ad  ea,  quae  ille  ad  mea  obiedurus  fit.  Dicitur  non 
velle  defendere ubiquitatem.  Atqui  propter  illam  hic  mota  quaeftio 
eft.  Odiofam  caufam  de  coena  tantum  exagitant.  Vtinam  ex  tali 
occahunculadetDeus,ut  omnes  vos  eo  conveniatis,  & aliarum  gen- 
tium dodi  quoque  vocentur.  T u cogitabis  de  hac  re,  & conferes 
cum  paftore,  domino  Ebero,  & aliis  fidis ! Deinde  fi  Lipfiam  venies, 
agas  cum  Domino  Camerario  de  eadem  caufa,  & in  commune  ad  me 
refcribite.  Ne  deferite  quaefo  hominem  afflidum  &fere  totum_> 
emortuum.  Si  eft  opportunitas,  inquirite,  quis  ftatus  Scholae,  V ale 
in  domino  Deo  falutari  noftro. 

XIV. 

ALB,  HARDENBERGIVS, 

PAVLO  EBERO. 

DOmine  frater  falve  in  Chrifto  Iefii  & perge  meae  hoceftlefa 
Chrifti  caufae  favere,  & fume  animos.  Deus  auxiliator  nofter 
eft.  Et  collapfa  eft  hic  meorum  hoftium  audoritas.  Si  vos  di- 
gnabimini non  approbare  cuiusdam  EbardiSegelbaldii  propofitio- 
nesprorfus  ineptas  & diffolutas  de  ubiquitate.  Nam  in  illis  hic 
iam ut  videas,  quod,  quale  & quantum  indicium  hic  fit  il- 

lis, qui  has  tragedias  movent.  Puto  vos  vidifte  librum,  quem  dia- 
bolicus blatero  & infandus  ardelio  Magdeburgus  nuper  Hamburgi 
effudit,  ubi  vos  vocat  Quadiaphoriftas.'  Quod  non  poteft  non  con- 
triftare  pia  pedora.  Sed  nihil  profecerit  inimicus,  modo  vos  op- 
ponatis vos  muros  pro  domo  Ifrael.  Scripfi  quaedam  ad  Praecepto- 

C } rem. 


-u  EPISTOLAE 

rem,  tum  & ad  M.  Sebaftianum.  De  quibus  rogo,  ut  cum  illis  con- 
feras. Opto  te  cum  tuis  omnibus  bene  valere.  Si  quid  a me  fieri  ve- 
lis, id  fignificabis.  Deus  vos  gubei net.  Raptim  4.  Iulii. 

P.  S. 

Magiftro  Peucero  fcribam  refponfum  per  duos  adolefcentes,  qui 
hinc  ad  vos  venient.  Quaefo  etiam  illum  meis  verbis  falutes  in  do- 
mino. Oro  & obteftor  te  per  Chriftum,  Domine,  perge  rede  fen- 
tire  de  communi  caufa,  & commenda  mea  pericula  Chrifto,  cuimi- 
niftramus.  Da  etiam  operam,  ne  inepti  ifti  triumphos  de  Chrifto, de 
ecclefia,  de  pietate  & veradodrina,  & de  nobis,  qui  Chrifto  cupi- 
mus fervire,  agant.  Noftri  quidam  pauci  te  falutant  & In- 

terim  in  te  & paucis  aliis  fpem  reponunt  in  Chrifto. 

XV. 

ALBERTVS  HARDENBERGIVS 

PAVLO  EBERO. 

N Eque  tuae  occupationes  patiuntur,  neque  meae ‘calamitates 
permittunt,  ut  ad  te  fcribam, Domine.  Tamen  cum  amicus  no- 
fter  GerhardusDavemannus,biblipola  fidus  &viralioqui  can- 
didus, ad  vos  ituriret,  idquemihi  paulo  ante  ingreftum  iter  indica- 
ret non  volui  facere,  quin  te  falutarem,  & fandiftimos  mos  labores 
tibi  ipfe  commendarem.  Novi  enim  ex  mea  miferia  & viginti  odo 
annorum  difficiliftimo  exercitio,  quam  facile  faepe  animus  nobis  fa- 
ti fcat,  nifi  fortitudinem  precibus  & admonitionibus  fabinde  fulcia- 
mus. Quod  non  fcribo,  quali  meam  ftultitiam  & pufillanimitatem 
quoquo  modo  tecum  componere  velim : fed  monere  tamen,  ne  pa- 
tiaris te  frangi  multorum  improbitate,  in  hoc  ftadio  tuo.  Ego  tibi 
omnia  felicia  precatus  abftinebo  manus,  fi  modo  hoc  te  rogem , ut 
pergas  mihi  efte  amicus , & diligenti  officio  falutes  piam  uxorem, 
filios,  focrum,  Silveftrum  & totam  familiam  tuam.  Noftri  nunc 
filent,  aut  veftris  vicinis  lampada  tradituri, aut  novos  fpiritus  refum- 
turi.  Domino  Praeceptori  pluribus  fcripli.  Vale.  6.  Aprilis. 


XVI, 


G O T HA  NAE.  15 

XVI. 

ALB.  HARDENBERGIVS 

PAVLO  EBERO. 

REverende  domine.  Gratulor  tibi  dignitates,  quas  fpero  Deum 
bene  fortunaturum.  Mihi  (quod  Sufanna  dixit)  anguftiae  funt 
undique,  &, quid  eligam,  ignoro.  Heshufius  operam  fuam 
no  ftris  addixit  & in  pleno  fenatu  me  non  admonito,  neque  conven- 
to, provocavit  ad  dilputationem  hic  Bremae  habendam.  Id  ubi  fe- 
cerat, mox  abiit,  neque  mihi  vifus  eft,  cum  totos  XII.  dies  hic  hae- 
ferit,  miros  plaufus  excitaverit,  bis  concionatus  fit,  lpem  dederit  de 
me  intra  paucos  dies  opprimendo.  Vrget  apud  Capitulum  fenatus 
per  tres  confules.  Nam  Rolvvagius  iam  parat  fe  ad  legationem  ob- 
eundam inDaniam.  Delegerunt  odo  de  fenatu,  quibus  caufae  de- 
terminationem commiferunt.  Illi  inter  fefe  omnia  tranfigunt,  quafi 
caufa  non  fit  publicifiima.  Sedhae  artes  funt.  Cogitavi  de  clancu- 
laria profecftione  Heidelbergam,  ut  ibi  cum  eo  agam,  fed  multa  mihi 
& tantum  non  omnia  defunt.  Opus  eft  confilio  & precibus,  & in 
hac^re  filentio  tuo , ut  cum  domino  Praeceptore  & M.  Sebaftiano 
tantum  agas.  Si  haec  mea  cogitatio  refcita  a noftris  fuerit,  mox  im- 
pediretur. Reliquit  hic  crudiftimam  confeftionem,  quam  Ipero  me 
ad  vos  per  hunc  mifliirum.  Nam  nunc  defcribitur.  Ex  eaaeftimabi- 
tis  hominis  animum.  Martinusinftituit  publicas  preces  in  fuggeftu 
prohocTilemanno,nam  interefie  totius  Saxoniae,  ut  illum  virum 
habeat.  Sed  fide  Deo,  qui  dat  os  & fapientiam.  V ale,  &,  per  Chri- 
ftum  rogatus,  refcribe.  1559. 

XVII. 

ALBERTVS  HARDENBERGIVS 

PHILIPPO  MELANCHTHONI,  Wormatiae, 

S.  D. 

REverende  domine,  fum  de  veftris  iftis  rebus  valde  folicitus,  tum 
quod  audiam,  Pontificios  iftic  efle  plurimos,  eosque  venenatis- 
fimos,  tum  vero,  quod  non  nimium  folida  fides  fit  in  multis, qui 
partes  veftras  iuvare  debuerant.  Rogo  tuam  pietatem,  uti  digne- 
mini 


H EPISTOLAE 

mini  aliquid  ad  me  fcribere  pervosvelEberumnoftrum  de  legatio- 
ne noftrorum  hominum  ad  conventum  veftrum,  certo  enim  hic  af- 
firmatur, eam  confeffionem  vel  articulos  illos,  quos  iuvenis  ille  (qui 
fe  Secretarium  Bremenfem  affirmavit)  non  efte  eosdem,  quos  ad  vos 
Wittenbergam  praeterito  Ianuario  miferunt, in  quibus  affirmabatur, 
panem  coenaeefte  corpus  Chrifti  effientiale,  &in  omnibus  locis.Spe- 
ro  vos  illam  confeftiunculam  ibi. habere.  Mea  eft:  ad  verbum  de- 
fumta  ex  Commentariis  Mufculi  in  Matthaeum,  quibus  ego  ne  ver- 
bum quidem  addidi  vel  detraxi.  Poftea  tamen  non  acceptarunt  il- 
lud fcriptum.  Dedi  aliud  brevius  in  hanc  fententiam : Panis  & vi- 
num, verbo  domini  comprehenfa  & fandificata  funt  in  veroufu 
coenae  corpus  & fangvis  Chrifti,  in  abdito  & myftico  Sacramento, 
ubi  nobis  hoc  ipfumcum  omnibus  gratiis  & meritis  donatur  tefta- 
mentivice.  Veluti  ea  eft  communis  omnium  facramentorum  ra- 
tio, ut  per  vifibilia  figna  invifibilia  Dei  dona  diftribuanturper  mim- 
ftrum  minifterialiter,  per  ipfum  dominum  praecipue.  Quod  ita  te- 
ftatur  Paulus,  ubi  fra&ionem  panis  communionem  corporis,  cali- 
cem vero  communionem  fanguinis  i.  Cor.  X.  atque  ita  applicat 
pronomen  hoc  in  verbis  domini : Hoc  eft  corpus  meumj  ad  duo, 
oculis  & fenfibus  ad  panem,  fide  vero  ad  ipfum  corpus  domini. 
Fides  enim  in  verbum  intendit.  Haec  dedi  Germanice,  neque  alia 
fuit  dodrina  mea,  licet  horrenda  de  me  mentiantur  multi.  Rogo 
te  per  Chriftum,  ne  vel  formidine,  vel  amore  quorundam  homi- 
num finas  te  quoquo  modo  abduci  a fententia,  quam  tibi  non  dif- 
ficile erit  defendere  per  Dei  gratiam.  Sturmius  nofter  miftt  nuper 
Argentina  ad  me  eruditum  librum  de  coena  domini,  qui  dialedi- 
con  infcribitur.  Additus  eft  liber  Bertrami  Presbyteri  de  eadem  re. 
Si  iftic  habetis  exemplum,  rogo,  uti  iudicium  veftrum  mihi  de  illo 
dignemini  adfcribere , mihi  videretur  non  malus  effe  modus  ad  re 
farciendam  concordiam.  Sed  illi  homines  non  admittant  quam- 
cunque moderationem.  Non  fcio,  an  Eberus  nofter  iftic  fit.  Nam 
- - mihi  dixit,  illum  Wormatiae  tunc  nonfuifte.  Si  iftic  eft, rogo, 
falutate  illum,  & agite  confidenter  in  domino,  & curate,  ne  ab  illis 
damnemini  non  auditi.  Deus  vos  gubernet,  & dirigat  omnia  con- 
filia  ex  opera  veftra.  Hic  iam  omnia  filent,  fed  tarnen  omnia  plena 

mo- 


GOTHANAE.  x? 

molitionibus  & minis.  In  Lubecenfi  conventu  niliil  huius  adum, 
quod  fciam.  Hoc  foluminde  habemus,  quod  forum  mercatorium 
cum  molis  refciderunt.  Da  operam,  domine,  ut  Brentium  nobis 
coniungas,namineo  aliquid  litum  e li : tamen  non  optime  hic  nunc 
audit.  Valete  in  domino  & refcribite.  i<j,  Odtobr. 

XIIX. 

ALBERTVS  HARDENBERGIVS 

PAVLO  EBERO 

S.  D, 

REverende  domine  pallor,  praeceptor  & amice  colendillime.Sci- 
to  me  tuas  literas  x.Iunii  datas  avidiffime  legiife,&  agere  me  gra- 
tias tibi  pro  officio,  orarequeDeum,  ut  officia  & labores  tuos 
fofpitet,  dirigat  & fortunet.  Nam  ipfe  intelligo,  quanto  nobis  au- 
xilio divino  lit  opus  in  hacnoftra  ffatione,inquotamentume  & la- 
bore & diligentia  & folicitudine  & omnibus  numeris  fuperas.  Sed 
tamen  ex  meis  curis  tuos  labores  facile  aeftimo  & iudico.  Itaque 
quod  nunc  officium  utrique  nobis  praeftare  poffiimus,  id  rogo,  urfe- 
dulo  praeftemus,  nempe  ut  vocationes  noftras  Deo  per  IefumChri- 
Itum  commendemus.  Et  li  quid  aliud  a me  tibi  praedari  poffe  arbi- 
trareris, id  ut  libere  imperares.  Nihil  enim  te  in  mea  fide  fallet,  nili 
quod  videam,  me  nihil  polfe.  Certo  tamen  ftatues,  me  omnia  tui 
caufa  & fa durum  & omiffiirum,  quae  tu  honefta  mihi  &poffibiiia 
iudicabis.  Oro  Deum,  ut , li  inutilis  lim  (ut  vere  fum)  mea  fun- 
dione,  ut  me  per  improbos  hos  tandem  excutiat  ex  hac  vocatione,  ut 
poffim  fieri  auditor  & ovicula  Chrifti  fub  te  fidiffimo  pallore.  Sata- 
gunt mei  hoftes,  fi  quando  alias,  nunc  vel  maxime,  ufrne  pellant,  fed 
ego  doleo  (quod  quidem  ad  me  ip fum  attinet)  illos  tam  nihil  profi- 
cere, uti  non  illis  pro  gloria  Dei  fui  conatus  tandem  aliquando  fu c- 
cedant,  & furroget  dominus  pro  me  claudo  & furdo  & mifero  ali- 
quem fortem  & - - quihas  Chrifti  filii  Dei  iniurias  de  manibus  ho- 
rum vindicet  gladio  fpiritus  Dei.  Quod  equidem  futurum  tandem 
Ipero.  Vicinus  ille  meus,  de  quo  feribis,  me  nihil  terret.  Nequepo- 
terit  tibi  multum  nocere,  ut  maxime  conetur.  Timeo  fuperbiam 
filium  perdere.  Sed  feret  iudiciumfuum.  Vale.  n.Iulii.  1559, 

D 


P.S 


2*  EPISTOLAE 

P.  S. 

V tinam  D eus  tandem  liberet  V idorinum  & collegam  noftrum  M. 
Andream,  de  quibus  rogo,  ut  aliquid  mihi  fignifices.  Quid  de  Illy- 
rico & fch.ola  illa  & omnibus  illis  manipularibus  fiat,quaefo  ut  fciam, 
curato  vel  per  M.  Sebaftianum  noftrum,  nam  tu  occupatior  es. 
Weftphalus  clamat,  illos  captivos  effe  Pelagianos,  & multa  fimi- 
lia.  Audio,  Sarcerium  contra  illos  fcribere  accufationem.  SedDo- 
minus  vivit. 

XIX. 

ALBERTVS  H ARDENBERGIVS 

PAVLO  EBERO. 

EGo  apud  amicos  lateo.  Nam  lingulis  nodibus  cogor  expedare 
vim  fenatus,  quam  aperte  etiam  minati  funt.  V xor  nunc  ad  me 
mifit  puerum  nunciantem  de  T abellario,  qui  in  Phrifiam  it.  Is  de 
butyro  affert  tua  mandata,  fed  nihil  ego  abs  tua  Reverentia  literarum 
accepi , neque  ille  quicquam  certi  fdt,  quemadmodum  uxor  mihi 
adfcribit.  Quod  fi  quid  tale  abs  te  mandatum  eft,  cura,  ut  biblio- 
pola, Gerhardus  Davemann  literas  abs  te  accipiat.  In  me  enim  ni- 
hil eft  neque  vitae,  neque  fpei.  Iam  hoc  ipfa  hora  de  me  confulta- 
tur  aut  necando,  aut  violenter  pellendo.  Epifcopus  fe  interpoftiit, 
fed  contemnitur.  Tilemannus  Heshufius armat  fuis  furiis  fenatum 
una  cum  aliis  concionatoribus.  Si  hic  Dei  miraculo  manfero,  & ad 
me  fcripferis  de  butyro,  libenter  faciam  quod  amici  erit.  Alioqui 
curabis  hoc  per  Davemannum.  Vale  cum  piis  iftic  omnibus.  Raptim 
ex  latibulis  meis  die  S.  loannisBaptiftae.  1560. 

XX. 

IOHANNI  II.  Eietdo  Regi  Hungariae 

Theologi  Vitebergenfes 

S.  D. 

SEreniflime  Rex  & Princeps  Illuftriftime:  Accepimus  & legimus 
Celfitudinis  veftrae  literas  cum  debitae  reverentiae  fignificatione, 
& Reverendos  Viros  Dominum  Georgium  Chriftianum  Deca- 
num Capituli  Cibinienfis,  & Dominum  Nicolaum  Fuchfium  maP  , 
1 data 


GOTHAN  A E.  l? 

data  Celfitudinis  veftrae  & Ecclefiarum  Saxonicarum  inTrahfylva- 
nia  exponentes,  reverenter  audivimus.  Etii  autem  dolemus  Ecde- 
fias  inclyti  regni  Hungarici  Dei  beneficio  mediocriter  conftitutas,& 
vocem  doctrinae  coeleftis  incorruptam  Tonantes,  turbari  ac  diftrahi 
intempeftivis  & perniciofis  de  Coena  Domini  certaminibus  ac  dis- 
fenfionibus : Tamen  cum  & Celfitudinis  veftrae  & praecipuorum 
in Tranfylvania  paftorum  pietatem  ac  ftudium  feriumin  tollendo 
Teu  fopiendo  diilidio  illo  horribili  intellexifiemus : bene  Iperare  de 
Ecclefiis  inclyti  regni  veftri  cepimus.  Cumque  confilium  Celfitu- 
dinis  veftrae  probemus,  quod  re  legitime  diiudicataac  cognita,  con- 
fenfum  pium  Celfitudo  veftra conftituere  conatur,  eaque  in  re  Cel- 
fitudo  veftra  noftra  quoque  qualicunque  lententia  Te  adiutum  iri  Tpe- 
ret : Non  gravatim  petitioni  Celfitudinis  veftrae  piifiimae  & bone- 
ftifiimae  obfequi  volumus.  Et  quamque  imbecillitatem  noftram 
intelligamus,  nec  dodrinae  aut  confilii  tantum  nobis  tribuamus, 
quantum  vel  magnitudo  rei  poftulat,  vel  Celfitudinem  veftram  re- 
quirere atque  expedare  a nobis  videtur:  Tamen  cum  fciamus  fcri- 
ptum  effe  : Ex  ore  infantium  & lacientium  perfecifti  laudem , & 
utrinque  meminerimus  praeceptum  efte  divinitus,  ut  rationem  red- 
damus eius,  quae  in  nobis  eft  fpeiomni  pofcenti  nos : & ut  mutua 
quali  collatione  Tententiarum  in  difiidiis  publicis  pii  fefe  erudiant  & 
confirment : Confeffionem  & iudicium  fimul noftrum  de  lententia 
Eccleilarum  Saxonicarum,  quanta  potuimus  fimplicitate  ac  perTpi- 
cuitate  recitavimus  in  fcripto,  quod  Palloribus  Ecclefiarum  Saxoni- 
carum inTranfylvania  mifimus,  cuius  exemplum  noftris  fiibTcriptio- 
nibus  munitum  fimul  Cellitudini  veftrae  adiundam  huic  epiftolae 
cum  debita  Tubiedione  mittimus.  Hanc  noftram  confeffionem  li 
Celfitudo  veftra  iudicabit  confentaneam  effe  voci  divinitus  tradi- 
tae, & confenfui  Ecclefiae  verae : Reverenter  oramus,  ut  Celfitudo 
veftra  Pallores  Ecclefiarum  Saxonicarum  idem  nobifcum  Tendentes 
ac  docentes,  patrocinio  Tuo  tueri,  & tegere  non  dedignetur.  Filius 
Dei  Dominus  nofter  Iefiis  Chriftus,  qui  in  IeTaia  de  regibus  inquit 
conTolans  Ecclefiam : Erunt  Reges  nutritores  tui,  & reginae  nutri- 
ces, fiiges  lac  gentium,  & mamilla  Regum  ladaberis : Tervet  cle- 
menter Celfitudinem  veftram  incolumem  ac  Talvam  ad  omnem  po- 

D i fteri- 


EPISTOLAE 

iteritatem,  & confilia  ac  gubernationem  Celfitudinis  veftrae  ita  re- 
gat, ut  in  numero  eorum  Celfitudo  veftra  recenfeatur,  qui  pii  & iu- 
fti  Ecclefiarum  Patroni  inde  usque  ab  initio  fuerunt : Faciat  deni- 
que ut  Celfitudo  veftra  fit  vas  mifericordiae  falutare  animae  ve- 
ftrae, & inclyti  regni  populis.  Nos  quoque  & ftudia  noflra,  & ob- 
fequia  Celfitudini  veftrae  reverenter  deferimus , ac  commenda- 
mus. Bene  ac  foeliciter  Celfitudo  Veftra  valeat.  Datae  Vuiteber- 
gae  AnnoM.D.LXI.  die  ultimo  Novembris  dicato  memoriae  San- 
ati Andreae  Apoftoli,  quo  die  ante  annos  134.  natus  eft  potentifii- 
mus  & fortiffimus  Heros  CASIMIRVS  Iagellonis  filius  rex  Polo- 
niae,  Celfitudinis  veftrae  proavus  maternus,  qui  cum  fratri  Vladis- 
lao  interfedo  in  funefta  pugna  commiffa  ad  Varnam  fucceffifTet,  Re- 
gnum Poloniae  ampliavit,  & res  magnas  geflit. 

G V. 

humiles  miniari 

Decanus  Collegae  profejfioms  Theologicae  in 

Academia  IVittebergenfi 

Paulus  CrelliuSjD. 

Georgius  Maior,  D. 

Paulus  Eberus, Pallor  ecclefiae 
Witteb.Do 

XXI. 

FLACIVS  EBERHARDO  a THANN, 

Ducum  Saxoniae  Confiliario. 

QVantopere  abhorream  ab  inimicitiis , contentionibus  ac 
litibus,  praefertim  cum  collegis,  credo  abunde  oftendifTe 
meas  cum  Vidorino  adiones,  qui  ann  integro  biennio  con- 
tra me  atrociter  declamitaverit,  hic,  & porro  per  totam  Germa- 
niam me  infamaverit,  ut  architedumnovae  Theologiae,  omnes  flu- 
diofos  & Cives  in  me  inflammaverit,  & tandem  pene  feditionem 
contra  me  excitaverit : Tamen  nunquam  eius  poenam,  fed  tantum 
finem  iniuriarum  qtiaeflerim.  Novit  Dominus  Cancellarius,  quid 
cum  eo  in  eius  aedibus  paulo  ante  litem  in  arce  lenenfifim  locutus, 
me  nempe  tantum  finem  iniuriarum  & veritatis  confervationemre- 

qui- 


GOTHANAE,  2t> 

quirere,  non  poenas  pro  iniuriis  flagitare.  Eadem  vero  patientia, 
qua  ipfius  atroces  calumnias  publici  boni  caufa  tuli,  toleravi  etiam 
Dodoris  Schroteri  intolerabiles  iniurias.  Quas  non  volo  lingulas 
commemorare,  tantum  quasdam  paucas  & praecipuas  recenfebo. 

Statim  initio  ferine  fparlit  de  me  in  aula,  quod  invehar  in  alios 
Theologos,  Schnepffium&  Vi  derinum  in  publicis  ledionibus, cum 
ego  eos  toto  eo  anno  publicis  laudibus  celebraverim.  Bis  hic  in 
folennibus  conviviis,  ubi  plures  menfae  convivarum  fuerunt,  dixit 
clara  voce,  quod  Illyricus  fit  ©d)clnutnb53bflft>id)t/  &infuperiuf- 
fit  duos  Ledores  mihi  amicos,  in  Convivio  fedentes,  ut  irent,  ac 
mihi  indicarent,  fe  id  & dixifte  & probaturum  effe.  Obfecro  an 
non  haec  horrenda  & non  ferenda  funt  ? Porro  etiam  innumeris  vi- 
cibus paflim  iadavit,  quod  mea  feripta  fint  plena  mendaciis  & ca- 
lumniis , e contra  adverfarios  veritatis  praedicavit  & celebravit. 
Quoties  in  Auftria,Bohemia,Bavaria  & Svevia  peregrinatus  eft,  ubi-* 
cunque  occalio  oblata  eft,  cum  magnatibus  agere,  foeda  de  me  bla- 
teravit, quod  ex  fide  digni fiimorum  hominum  litteris  accepi. 

Aliquoties  aliquas  epiftolas  Galli , & quorundam  Auftriaco- 
Tum  contionatorum,  & aliorum  de  hifce  rebus  mifi  d.D.  Petro,  ac 
oravi,  ut  eas  D.  Cancellario  monftraret,  credo  eum  aliquando  fe- 
tide. Haec  omnia  prorfus  horrenda  maledida  & infamationes  pa- 
tienter toleravi,  parcens  Principi  & publicae  tranquillitati,confu- 
Jens  etiam  caufae  religionis, quam  unam  mihi  femper  apud  Principes 
urgendam  & promovendam  effe  flatui,  fperavi  denique  fore,  ut  ali- 
quando tandem,  illuftratis  religionis  controverfiis,  quas  ago,  con- 
quiefeeret,  Verum  nunc  quoque  in  hac  fiia  praefenti  oberratione 
fua  folita  maledicentia  paflim  virulenter  in  me  eft  debacchatus,  nec 
in  me  tantum,  fed  & in  alios  Theologos.  Contra  adverfarios^ eri- 
tatis,  qui  hic  funt,  magnifice  extulit  & depraeiudicavit.  Plures  fide 
dignorum  epiftolas  hac  de  re  habemus.  Saepius  cum  nos  pro  fuo 
more  collaudavit,  adiecit,  fe  velle  brevi  difputationem  Aftrologi- 
caminftituere,&  Theologos  lenenfes,  utindodos  afinos,  & bona- 
rum literarum  hoftes  pro  dignitate  tradare  & confundere.  Quod 
etiam  reipfa  iam  in  aula  fraudulenter  imponendo  Principi,  & pro- 
pofitiomun  editionem  impetrando  facere  eft:  conatus, 

E>  3 


Vnd& 


p EPISTOLAE 

Vnde  apparet,  quanti  huius  fcholae  concordiam  & tranquilli- 
tatem faciat.  V erifimile  quoque  eft,  eum  cum  Peucero  coniura- 
tionem  aliquam  habere,  & in  eius  gratiam  fcholam  hanc  noftram 
Aftrologica  difputatione  voluifie  turbare.  Nam  hic  nec  gnarus 
eius  fcientiae  aut  impofturae  eft,  nec  eius  eft  profeffionis , fed 
ille  Aftrologiae  artificem  fe  efie profitetur.  Iam  quanta  hinc  mala 
fequantur,  tua  humanitas  diligenterexpendat.  Primum  unius  etiam 
infimae  conditionis  homuncionis  infamatio  horribile  fcelus  eft,  & 
graviter  etiam  legibus  punitur.  Quid  vero  exiftimandum  eft,  de 
falfainfamatione  docentis,  idque  facras  litteras,  quos  imprimis,  te- 
fte  Auguftino,  bonam  famam  habere  propter  alios  eft  neceffe  ? Se- 
cundo cogitate  veftram  etiam,  qui  Confiliarii  atque  Gubernatores 
eftis,  atque  adeo  etiam  ipfius  Principis  infamiam.  Si  enim  ipfius 
Celfitudo  & vos  adeo  fceleratos  & facinorofos  homines  pro  Theo- 
logis in  veftra  regione  & academia  habetis,  & alitis,  facile  quisvis 
ratiocinatur,  quid  de  vobis  fentiendum  fit.  Huc  accedit, quod  ipfe 
diferte  faepe  dictitavit,  praefertim  inAuftria,  me  impuliffe  Princi- 
pem ad  iniuftam  tyrannidem  contra  Vidorinum,meque  eius  C.  & 
ad  alias  multas  iniurias  impellere.  Denique  expendite  triftiftima 
Tcandala : expendite  veritatis  labefadlonem,  & contumeliam  no- 
minis divini.  Impoftibile  enim  omnium  iudicio  videtur,  eas  cau- 
fas  efte  bonas  ac  fandas,  quas  fceleratus  ac  nefarius  homo,  ut  ego 
ab  ifto  depingor,  contra  diverfas  fedas  agit  ac  tuetur. 

Creditur  vero  eius  mendaciis  tanto  magis,  quam  Wittenber- 
genfibus,  quia  cogitant  homines,  cum  fit  noftri  Principis  medicus, 
meus  collega,  & nullas  celebres  & notas  inimicitias  mecum  habeat, 
nihil  tale  eum  didurum  fuiffe,  hifi  nimis  vera,  certa  ac  plane  notoria 
eftent  mea  fcelera. 

Quare  ne  ego  tantorum  criminum  ac  fcandalorum,  quaeifte 
me  infamando  patrat,  tacendo,  & veluti  filentio  meo  comprobando 
particeps  fiam,  volui  ad  tuam  humanitatem,  & Dominum  Cancel- 
larium, cui  ea  hanc  epiftolam  monftrabit,  fcribere  ac  orare,  ut  ho- 
minem cohibeatis.  Sicut  enim  femper  ab  altero  id  tantum  quaefivi, 
ut  modo  definat  me  & veritatem  laedere,  ita  peto,  ut  ab  ifto  facro- 
fandam  promitfionem  iuramento  confirmatam  extorqueatis, quod 

i ' in 


GOTHANAEi  J! 

in  pofterum  me  aliosque  Theologos  huius  fcholae  penitus  miflos  fa- 
cere, & nulla  in  re  laedere  velit.  Si  promiferit,  nihil  ulterius  con- 
tra eum  agam,  nili  utDeoiuftoiudici  ac  vindici  iniurias  mihi  illatas 
commendem,  qui  eum  procul  dubio  impunitum  non  relinquet. 

Sin  promittere  fande  non  volet,  necelfe  erit  me,  & ad  illu- 
ftriflimum  Principem  meas  querelas  deferre,  & tandem  etiam  pu- 
blico fcripto  eius  horrendas  calumnias  confutare.  Si  tamen  quae 
notoria  mea  crimina  novit,  non  deprecor,  quo  minus  me  coram  Illu- 
ftriflimo  Principe  accufet,  modo  aperte  & legitime. 

Non  immerito  Pfaltes  queritur  de  lingua  dolofa.  Si  quisquam 
alius  eft,  qui  fovet,  animat  & incitat,  Confiliis  & omnibus  rationibus 
inftruit  & armat  hic  adverfarios  veritatis,  ipfe  is  eft.  Qup.- 
ties  hic  agit,  fubinde  aut  Vidorinus  apud  ipfum  eft,  aut  ille  apud 
Vidorinum.  Nuper  cum  iam  erat  ei  currus  confcendendus,  ut  V 1- 
nariam  iret  ad  difputationem,  adhuc  prius  Schroterum  adiit,  procul 
dubio  confultaturus  de  rebus  fuis.  Poteft  vero  eum  plurimum  iu- 
vare,  ut  qui  totam  aulam,  &ipfos  Principes  performetur  & exploret. 
Sin  haec  tantum  inanis  divinatio,  fi  non  ubique,  quocunque  venit, 
eius  caufam  omnibus  modis  iuvat,  eiusque  innocentiam  tuetur,  & 
nos  praegravat : ut  dubium  non  fit,  quin  ficut  eum  alibi  excufat,ita 
rediens.eum  animet,  illi  applaufum  multorum  narret,  & ne  vobis  aut 
veritati  cedat  hortetur.  Quoifta  omnia  commodo  Ecclefiae  ac 
fcholae  Illuftriifimi Principis  & totius  regionis  ac  veritatis  fiant,  non 
eft  difficile  ftatuere  veftrae  prudentiae. 

Atque  haec  iam  tuae  praeftantiae  de  hifce  difficultatibus,  & 
meis  quoque  calamitatibus  fcribere  volui,  non  tantum  meas  mife- 
rias  dolens,  fed  & publica  damna  lugens,  fi  forte  aliqua  ratione  hifce 
malis  profpici  queat,  ne  aeternas  turbas  ac  feditiones  hic  habeamus. 
Satis,  opinor,  haec  & priora  mea  fada  effe  magna  exempla  patien- 
tiae plus  quam  fervilis  aut  etiam  afininae : nec  tamen  deerunt,  qui 
me  rixofitatis  ac  contentiofitatis  etiam  iftic  accufent,  ac  putent,  fe- 
dudores  nobis  hic,  non  tantum  cnmnoftra  infamia,  fed  etiam  cum 
veritatis  damno,  tolerandos  atque  colendos  effe.  Paulus  fuo  Tito 
praecipit,  ne  fe  contemni  patiatur : fed  nos  Satan  ambigua  cura  cir- 
cumvenit. Si  non  ferimus  omnes  falforum  fratrum  contumelias  & 

ma- 


*52  EPISTOLAE 

maledida,  dicimur  non  tantum  impatientes,  fed  & rixofi  elfe.  Siit- 
ferimus  tacentes,  crefcit  noftra  infamia,  & dodrina  quoque,  propter 
noftra  horrenda  fcelera,  quae  de  nobis  falli  fratres  fpargunt  per  or- 
bem terrarum,  male  audit  & contemnitur. 

Dominus  lefus  adfit/uaemiferaeecclefiae&pereuntiveritati, 
Amen.  Ienae/.Septembr.  Anno  1560. 

XXII. 

SIMON  SCHARDIVS 

WOLFFGANGO  a KOTERITZ, 

Cancellario  Vinarienfi.  * 

Binas  tuas  eodem  die  accepi,  diverfis  tamen  temporibus  fcriptas, 
alteras  nimirum  VI.  alteras  XVI.  ad  earum  utrasque  breviter  iam 
refpondebo.  Atque  initio  quidem  ad  Petrum  quod  attinet, 
quam  ille  contemtim  pertinaciter  & obftinate  erga  IHuftriffimum 
Principem  fegelTerit,  de  eo  vel  exllluftrilfimi  Principis,  vel  amico- 
rumPetri  litteris,  hic  pro  proceftibus  follicitantium,  nihil  hadenus 
cognofcere  potui.  Nili  id  forte  delidum  fit,  quod,  contra  privile- 
gium Saxonicum,  ad  Caefaream  Maieftatem  appellarit,  & promoto- 
riales  hic  in  Camera  impetrarit,  quorum  utrumque  nullatenus  illam 
diuturnam  confinitionem,  & raptationem  in  loca  diverfa  meruifte 
videtur.  Nam  violatio  privilegii  poenam  continet,  cuius  iudicium 
ad  Cameram  fpedat,  & promotoriales  iuxta  ordinationem  imperii 
decretae:  quibus  infinuatis  intra  terminum' praefixum  iudices  no- 
minandi fuififent.  Id  vero  cum  omifium  fuerit,  non  video,  an  ami- 
ci Petri  fuper  denegata  iuftitia  conquerentes,ac  pro  ulterioribus  pro- 
cefiibus  follicitantes  culpari  queant.  Cuperem  vero  ex  animo  cum 
caufa  Illuftrifiimi  Principis,  tum  tua  & aliorum  rem  eo  deduci,  ne 
huc  caufae  cognitio  perveniret : id  quod  futurum  vereor.  Id  vero 
non  cavebitis,  fcribendo  a diudicem, ut  hadenus  feciftisj  fed  cogi- 
tando de  mediis,  quibus  irritatum  Petrum  placetis.  Fadurn  id  fuit 
antea  fiib  IohanneFriderico  captivo, intercedentibus  Hennebergico 
& medio  Rutheno  Plavvenfi : idem  forte  fieri  pollet  & hoc  tempore, 
iis  adhibitis,  qui  utrique  parti  grati  elfent.  Caufa  ad  Cameram  ve- 
niente, 


* Cor>fc  (At/tfyum  MSS.  top,  it,  nwn, 


GOTHANAE.  n 

niente,  amici  Petri,  qui  iniurias  illi  illatas  perfequi  cogitant,  ea  reve- 
labunt, quae  non  quidem  ulla  Principis  ignominia,  fed  multorum 
aliorum  coniunda  erunt.  A qua  inter  alios  Te  eximi  cuperem,de 
quo  nonnulli  minime  dicere  ac  feribere  verentur,  Pontanum  Can- 
cellarium, iudicio  totius  provinciae  fandum  prae  te,  ac  aliis  quibus- 
dam fuiffie.  Haec  ego  cum  audio,  lego  atque  cognofco,  cor  meum 
intra  me  coacefcit,  & renes  mei  compunguntur,  ut  cumDavide  lo- 
quar. Nec  vero  hifce  diffamationibus  commoverer,  quod  fciamin 
plerisque  te  culpa  vacare,  nifi  & aliorum  fermones  & praeftigiao 
accederent.  Fuere  etenim  hic  ante  menfes  duos  confiliarii  quorun- 
dam  Principum,  nefeio  ad  quas  caulas  tranfigendas  ablegati,  qui  tui 
mentione  fada,  de  provincialium  querelis  contra  te,  ea  retulere,  ut 
affirmarent,  te  divilione  fada  eo  in  loco  fore,  quo  iam  Petrus  effiet, 
te  iniurias  Petro  illatas  luituro , ut  ipfe  hadenus  Vidorino  fadas 
Leuchtenbergi  dependeret.  Hifce  limilia  adiungere  polfem,  nifi 
ab  affinibus  meis  Augufta  feripta , & aliunde , qui,  cum  fciant  inter 
nos  amicitiam  elfe,  me  hortati  fuere,  vel  ut  ei  renuntiarem,  vel  te 
calamitatis  futurae,  nifi  a violentis  & polypragniQnicis  (ut  ipfi  vo- 
carunt) adionibusin  pofterum,  & oppreffiione  provincialium  abfti- 
neres.  Non  feciffem  haec,  nili,  id  ut  facerem,  rogaffies,  atque  te  oro, 
ut  haec  ita  accipias,  non,  quod  te  pro  tali  homine  habeam,  fed  ut 
vulgi  & iniquorum  diffamationes,  quoad  fieri  poteft,  declinare  co- 
gites, nec  malignis  tui  fuggillandi  nominis  occafionem  praebeas. 
Ego  pro  veteri  noftra  neceffiitudine  exanimo  tibi  faveo,  atque,  ut 
haec  non  alio,  quam  ex  amico  animo  profedain  meliorem  partem 
accipias,  rogo.  Petrum  eius  fortunae  cum  hic  effiet  admonui,  prae- 
dicens ei,  quae  poftea  propter  rixas  cum  Theologis  ei  accidere,  in 
praefentia  Dodoris  Ionae : uterque  me  ei  vatem  fuiffie  teftatur: 
Quaefo  & tu  antequam  iftus  lis,  reda  monenti  obtemperes : Petri 
confeffionem , lite  procedente,  fi  nondum  cognovifti , cognofces. 
De  Mordero  nihil  eft,  quod  tibi  referibere  queam : nam  vix  de  Af- 
feffioratu  eum  cogitare  exiftimo : nec  a toto  tempore, quo  nobilium 
fuit,  vel  ypv  litterarum  ab  illo  habui,  fed  quae  mihi  conflant,  ex 
aliis  intellexi.  Quod  etiam  oblata  audione  ftipendii  amplius  in- 
fervire  noluerit,  in  caufa  effie  credo  ignominiam, illi  a VeftrisTheo- 

E logis 


EPISTOLAE 

logis  ili  publica  concione  fadam  3 quam  nemo  famae  ftudiofus  ae- 
quo animo  feret.  Habent  illi  ftatuta  publica,  Vniverfitatis  autori- 
tate  condita,  in  quae  iuraverunt,  a Petro  confcripta , horam  inter- 
pretandorum poteftas  non  abipfis,  ut  velle  dicuntur,  fed  a Principe 
dependet,  & maxime  iis,  qui  ipfis  confcribendis  interfuere.  Con- 
tra haec  bonos  in  publico  fuggeflu  diffamari  dolendmn  eft.  Totius 
negotii  fatum  ac  feriem  ignoro, ideo  merito  a iudicando  fuperfederc 
deberem,  fed  cum  illis  ex  unius  litteris  indicare  liceat,  & mihi, aliis- 
que idem  facientibus  condonabunt.  Verum  de  hifce  iam  fatis  li- 
bere. In  locum  abeuntis  Morderi  libenter  de  alio  profpicerem  II- 
luftriflimo  Principi  & Academiae  veflrae,  fed  illae  crebrae  confini- 
tiones,  excommunicationes  & profcriptioncs,  quaeolim  fub  Iohan- 
ne  Friderico  captivo  cepere,  & nunc  ad  inflantiam  Theologorum 
recrudefcere  dicuntur,  omnes  deterrent,  quo  minus  fefe  ludibrio  ex- 
ponere velint.  Doleo  rem  eo  veniffe,  veramin  tuum  finum  effun- 
dere haec  volo,  ut  videas,  quid  afperitate  fua  noftri  efficiant.  Mifi 
vobis  Brothagium , id  nuper  quidam  meorum  cum  cognoviffent, 
poff  ledam  tragoediam,  cum  Petro  habitam,  acerrime  mecum  ex- 
poflulare  non  dubitarunt,  qui  virum  bonum  & dodum  eo  promo- 
vere non  veritus  fuerim,  quo  ipfein  tanta  licentia  Theologorum  ire 
minime  vellem.  Et  fane  gratia,  quam  a Mordero  retuli,  exigua  ed, 
ita, ut  nifi  quis  fponte  fe  offerat, ego  nulli  hortator, in  hoc  rerum  flatu 
ifthuc  eundi,  eife  in  pofterum  velim.  Novifti  animum  meum  fem- 
per  familiae  Saxonicae  addidiflimum  fuiffe,&  is  idem, quoad  vixero, 
erit,  fimulque,  qua  ratione  potero,  operam  acfludiummeum  ei  de- 
clarabo. Caeterum  cum  hi,  qui  bene  ei  volunt,  ab  hoc  hominum 
genere,  cui  ipfi  propenfifTimi  fuere,  tam  ignominiofe  & inhumane 
habentur, iit,quam  habuere  propenfionem,in  alienationem  commu- 
tare cogantur,  dabis  mihi  veniam,  ut,  quod  vellem,  non  praeffem, 
nec  etenim  ego  aliis  fuadere  id  poffum,  quod  mihi  ip limet  difplicet. 
Defiftant  Theologi  ab  acerbitate  hadenus  longo  tempore  ufurpata, 
& de  fanandis  potius  vulneribus  Ecclefiae,  quam  adaugendis  cogi- 
tent,erunt  boni  viri,  qui  illis  fefe  libenter  fint  aggregaturi,  afperi- 
tate & vehementia  neminem  ad  fe  allicient.  Fateor  me  caufam 
diviflonis  rixis  idorum  tribuifle,  in  quo  fi  errayi,  erratum  depreca- 


G O T H A N A E,  g 

bor.  Etfi  enim  Forte  quid  interceffio  Principum  in  ea  effecerit,  hoc 
tamen  fcio,  cum  publice  in  fenatu  imperii  haec  caufa  propofita,  & 
multis  vehementiffimis  fcriptis  hinc  inde  ventilata  fuit,  (quorum 
conceptione  Petrus  non  paruam  invidiam  in  fe  tranftulit, ) pleros- 
que  Confeffionis  Auguftanae  eo  refpexiffe,utdivifione  ducatus  fa- 
da,&  potentia  Iohannis  Wilhelmi  imminuta, huic  fuftentandiTheo- 
logos  facultas  adimeretur : maxime  cum  omnes  indigniffime  fer- 
rent, iniuriamlacobo  Andreae  Vinariae,  contra  Principis  volunta- 
tem, ut  fertur,  illatam.  Haec  aliquoties  a me  Petro  dida , recor- 
dabitur haud  dubie  Thannus,  multis  legatis  mihi  dicentibus  faepius 
ea,ob  quae  contra  promiffionem  a Caefare  Iohanni  Wilhelmo  fa- 
dam,  liberis  captivi  profpicere,  quam  Caefareanae  promiffioni  in- 
fiffcere  mallent.  Favi  hadenus  veftris  Theologis,  nec  adhucab  ipfis 
alienus  fum,  fed  doctrinam  eorum  in  omnibus  ampledor  afperi- 
tatem  vero,  quae  cum  ipfis,  tum  Principi  & aliis  perniciofa  eft,  de- 
teftor,  & manfuetudinem  ac  lenitatem  Chriftianam  in  ipfis  defidero. 
Non  haec  funt  Theologis  digna,  quae  cum  Petro  egere : bene  dc 
iftis  meritum,  errantem  amice  potius  corrigere,  quam  publice  accu- 
fare  coram  Confiftorio  debuiffent.  Ipfe  poft  Deum  folus  autor  eo- 
rum revocationis  extitit,  fcholam  collapfam  in  melius  reftituit, 
Principi  difficilimo  tempore  ingravisfimis  caufis  affuit,  eique  ma- 
gno multorum  odio  fideliter  infervivit.  Nunc  cum  eo  prolaban- 
tur, ut  & eum,  & alios  loco  moveant,  &in  necesfitates  conficiant, 
dodrinae  eorum  amicus,  adionum  autem  improbator  ero : donec 
quod  cognovero,  eos  meliores , placidiores , manfuetiores,  & erga 
bene  meritos  gratiores  effe.  Nam  quod  praetendunt,  ob  Mani- 
chaeifinum  a Petro  fe  alienatos,  iniuriam  ei  fieri  fcio,  cum  hic  Illy- 
rici fententiam  cum  Iona  damnaverit,  non  tamen  in  omnibus  fen- 
tentiae  Wigandi  fubfcribere  voluerit.  Invitus  haec  fcribo,fed  quia 
tuis  fignificas  litteris,  aegre  id  te  ferre,  me  fere  in  totum  a Veftris 
alienatum  effe,  breviter  tibi  animum  meum  aperire  volui , ut  non 
temere  me  quaedam  in  ipfis  improbare  intelligeres.  Habeo  eos 
pro  bonis  ac  dodis : fed  una  cum  aliis  pacis  ftudium , ac  lenitatis 
amoremin  iis  defidero,  quae  praecipit  Paulus  ad  Galatas  V.  A te  ut 
prioremvoluntatemexpedojfictu  vicisfim  a me  quolibet  tempore 

E z feres. 


$ epistolae; 

feres.  Haecbreviter  ad  tuas  refcribere volui,  fi  quae  forte liberio- 
fa  infunt,  ne  offendaris  rogo  , me  ea  feribence,  quae  deftderiis  tuis 
congrua,  & meae  aperti tudini  confona  funt.  Idque  ubi  facium  effe 
inteliexerOjdabis  mihi  animum  proinde  fignificandi  ea,  quae  e re 
tua  & aliorum  effe  videbuntur.  De  motibusRelgicis  hic  mira,qui- 
. busutinam  ne  Principes  Germaniae  implicentur.  Copiae  pede- 
ftres  pro  Albano  confcriptaehucindies  tranfeunt,  de  equitatu  vero 
nihil  inauditur,  nili  ab  Gttingenfi  Comite  ac  Lowenfteinio  colliga- 
tur : Papillis  afferentibus,  moxEvangelicum  Principem  fore,  qui  in 
veftris  partibus  equitatum  colledurus, Albano addu durus  fit:  qui 
tamen  is  futurus  fit,  fufpicari  vel  augurari  non  poffumus.  Quicmn- 
que  tamen  is  fit,  non  tam  Evangelmm  ab  ipfo  quaeri,  quam  eius  op- 
presfionem  exiftimamus : & det  ei  Deus  praemium  militiae  fecun- 
dum merita  fua.  Alia  quae  hoe  tempore  fignificem  non  habeo,  ni  fi 
ut  & d.  aThanna  meis]  verbis  falutes,&  tuae  honeftisfimae  coniugi 
fertilisfima  quaeque  preceris,ac  una  cumipfis  diutisfime  redisfime- 
que  valeas.  Datae  raptim  Spirae,  in  die  lohannis  Bapriffae  1572. 

Poli  (cripta. 

Pro  fcripris  editis  contra  Illyricum,  gratias  tibi  ago,  eaque  ubi 
per  legero,  una  cum  litteris,  d.Marbachio  transmittam,  die' ab  hinc 
tertio.  Exercetur  & concutitur  ea  fchola  non  minoribus  motibus, 
quam  veftra,  Sturmioipfum  oppugnante,  & difceffumminitante,illo 
vero  fe  de  omnibus  purgare  conante.  Ita  diabolus  inteftinis  dif- 
fenfionibus  omnes  fcholas  labefadare,&hofpitia  earum  externa  vi 
avertere  conatur.  Deus  omnibus  magiffratibus  oculos  aperiat,  ac 
StifidiasDiaboli  graffantis  reprimat. 

XXIII. 

KOTERITZIVS 

SIMONI  SCHARDIO,  Iuriseonfulto  & 

Affeffori  Spirenfi. 

SiAlutem  a Filio  Del,  cuius  paslionis  omnes  fideles  oportet  ‘con- 
£ formes  fieri,  non  folum  in  perferendis  calumniis,  fed  denique  in 
ipfa  cruce  baiulanda,  crucifigimur  autem  cum  Domino,  ne  cum 

hoc 


GOTHANAEr  ^ 

hoc  mundo  damnemur.  Literae  tuae,  datae.  XXIV.  Tunii  acres  fane 
& acerbae  videbantur  prima  fronte,  propter  clandeftinas  accufatio- 
nes  ad  te  perlatas  » fed  poftquam  intellexi,  a te,  noftri  amantiffimo 
effe  profedas,non  modo  eas  non  aegre  tuli» fed  etiam  gratifiimae 
fuerunt.  In  caufa  haeefunt : Petrus  * movit  litem  Domino  Ger- 
vafio,  Medico,  de  tigno  iniundo,  ftillicidio,feneftris  & latrina.  Cum 
vero  caufa  per  Commiflarios  expediri  non  poffet»  audita  eft  ab  ipfo 
Principe,  & Petro  contumace,&  praecedenti  infpedione  locorum, 
& fufficiente  inquifitione, decretum  eft  contra  Petrum,  ut  a praeten- 
frs  fervitutibus  abftineret.  Cum  vero  id  facere  recufaret,  & quidem 
feriptis  contumeliofis  renueret,  cepit  caufam  fuam  bombardis , & 
iadu  lapidum  agere,  & opifices  vicini  arcere:  quare  pacem,  aPrin- 
cipe  utrique  parti  demandatam, petulanter  violavit.  Hanc  comoe- 
diam praecedit  contentio, quam  habuit  cum  Theologis,  quibus  in- 
fcio  Principe  poteftatem  feribendi  & imprimendi  adimere  voluit, 
fub  praetextu  Vice-Redoratus.  Cum  autem  aula  hoc  fadum  Petri 
non  potuit  probare,  quippe  quod  aperte  pugnaret  cum  ftatutis  Vni- 
verfitatis, coepit  Petrus  & aulam  contumeliofe  tradare,  & inv  e di- 
vas fpargere,praefertim  in  Theologos, ut  ex  exemplo  adiedo  videre 
licet : Theologi  vero  placide  cum  eo  egerunt  ,&  fua  lenitate  eum 
infolentiorem  reddiderunt , quod  eventus  poftea  teftatus  eft,  non 
tantum  enim  amicam  collationem  recufavit,  fed  etiam  Confiftorio» 
fcholae  & ecdefiae  eorum  caufa  renunciavit,nec  ad  iuffum  Princi- 
pis interefte  amplius  voluit»  & vicinos  Paftores,&  quosdam  Magi- 
ftros  in  Theologos  concitavit,  dimiffionem  fui  petens,  aut  illa  ne- 
gata, fe  tamen  abiturum  effe  minatus  eft,  m it  bt  effli 

tcri/tDOltc  mmi  if)n  nid)t  urleuben,  mit  faner  ©reten  im  Jpcmbte 

011  $id)flt»  Hac  re  intelleda  Illuftriftimus  Princeps  no  ft  er  non 
parum  contriftatus  eft,  videbat  enim, quod  eventurum  effet,  fi  Pe- 
trus cum  multis  fecretis  fugam  faceret , corruptus  fortasfis  j aut  U 
caufa  divifionis,ab  eo  cepta  Sc  agitata,  deferetur,  & alteri  commi t- 

E $ tenda 

* tttrurPrtbm,  /».  Guilietrm  Vmaritnfn-  cancellarim,  cuius  fata  «imis  para  mtmorant,, 
fui  de  9 itis  Profejfttrum  Ienenfunt  txpofutre . Non  ignoramus, esternk  has  Sehar- 
ilii  KoUriziiqut  eptflolas  nihil  profutura t,  S$d  hxfioriamao  iwra  dotum  Saxoni*** 
traSaatihmfperamm  no»  inarator  fort. 


» EPISTOLAE 

tenda  effet.  Statuit  igitur  Princeps,  Petrum  in  fuum  mufeum  con- 
finiendumeffe,conceffatamenlicentia  familiae  eius,  cum  eo  agendi 
pro  necesfitate.  Cum  autem  cautio  in  fcriptis  ab  eo  peteretur,  ne 
infcio  Principe  difcederet,  literas  acciperet  aut  ablegaret,  mifit  ta- 
lem, in  qua  vix  nomine  proprio  dignatus  eft  Principem  nominare, 
adiePis  praeterea  falfis  caulis  fuae  confinitionis , tandem  in  corre- 
pam formulam  confenfit.  Verum  immemor  datae  fidei,  & cautio- 
nis, literas  fpargere,  fuos  falfis  narrationibus  informare  coepit,  ut 
Principem,  Confiliarios  & Theologos  apud  .Caefaream  Maieftatem, 
&Iudicium  Camerae  deformarent,  quod  ab  ipfis  incogitanter  fa- 
Pum,  minime  autemprobatum  eft.  Poftea  accepta  veris  fima  re- 
futatione , a noftro  Principe  transmiffa  Caefari,  amicis  apologiam 
contumeliofam  remifit,  ac  in  vulgus  fparfit,  in  qua  Theologos,  & 
tne  miris  modis,  fed  mendaciter  diffamavit,  poffet  autem  fi  necefti- 
tas  poftularet,  aut  ille  dignus  effet,  ad  omnia  obiePa  facile  refpon- 
deri,fed  refervantur  haec  ad  proceffum.  Cum  autem  hoc  famo- 
fum  fcriptum  ad  Principem  effet  perlatum,  & a Petro  confeffatum, 
Princeps  non  immerito  coepit  illud  aegre  molefteqtie  ferre , prae- 
fertim  propter  fecreta,quae  immifcuerat  Petrus.  Statuit  Princeps, 
Petrum  ardius  & fecretius  confiniendum  effe,  fed  tamen  in  loco 
commodo  & vicino,  quod  & faPum  elL  Cum  autem  inciperet 
male  valere,  & medicis  animae  & corporis  opus  effe  videretur,  rur- 
fus  lenam  in  arcem  translatus,  & a noftro  aulico  Ecclefiafte  & Me- 
dico vifitatus,  fed  non converfus,  mediocriter  vero  curatus  eft,  & 
-nihil  nili  minas,  & iura  fua  fpirans  & minitans,  contemnens  vero  me- 
dia pia  & aequa  ab  Eberhardo  Vicario  propofita, haeret  igitur  in  eo- 
dem loco , & pafcitur  ex  fua  culina , & cuftoditur  in  hypocaufto. 
Reverfo  igitur  Principe  experietur  pertinax  Petrus  ius  & iuftitiam, 
exfaPo  enim  Petri  ius  orietur,  non  ex  eius  heteroclito  capite  & ca- 
lumniofo.  Quod  Petrus  nobis  minatur  indicium  Camerae,  non_» 
terret  nos,  fcimus  enim  Petrum  impiam  caufamaPurum  effe,  nec 
nos  obligatos  effe,  tam  cito  comparere : competunt  enim  nobis  alia 
remedia,  praefertim  cum  privilegii,  de  non  deferendo  appellationi, 
interpretatio , (fi  qua  opus  effet,)  ad  foluin  Caefarem  pertineat,  & 
poena  violationis  ad  noftrum  Principem.  Videat  igitur  Petrus,  ne 

. 1'  * in- 


GOTHANAE,  ?9 

mcidat-Scy.llam,  volens  vitare  Charybdin.  Ambitio  & vindi<da'  eius 
coni  unci  a cum  7rohvirf>a,yw<rvv>i,  tam  notoria  funt,  quod  nec  Henne- 
bergius,  nec  medius  Ruthenus  eius  patrocinium  fufcepturi  videntur. 
Intelligfmt  enim  eum  datum  efTe  in  fenfum  reprobum,  & fa&um 
contemptorem  miniderii,  magidratus  & bonorum  virorum  j & co- 
nari eum  omnia  pro  lubitu  agere,  etiamfi  coelum  ruat.  Vt  autem 
hunc  fuum  conceptum  primatus  eo  maturius  parturire,  ac  educare 
poflet,  ita  temperavit  datutafcabinatus,  ut  ipfe  femper  teneret  pri- 
mas, & perciperet  mediam  partem  {portularum,  & ut  ea  crefceret, 
tantum  duos  focios,  nomine  Lazarum  Kolerum  & Morderum  admi- 
fiL,pluresvero,nifi  certis  conditionibus,  & quidem,  ut  uno  atque 
altero  anno  gratuito  praedo  edent,  ferre  noluit,  quosrurfus  pro  fuo 
favore  retinere,  aut  ex  malevolentia  repudiare  po  flet,.  & hac  ratione 
effecit,  quod  iuftitia  totius  Ducatus,  tam  in  criminalibus,  quam  ci- 
vilibus caufis  inipfius&  fociorum  duorum  poteftate  fita  fuit,  cum 
tamen  faepius  accidit,  quod  vix  unus  praefens  fuit,  qui  tamen  nomi- 
ne Scabinatus  de  iure  refpondit,  aliis  abfentibus  & inconfultis,&  ha- 
bita efl  inter  eos  fides  relationi  unius : quam  intolerabile  vero,  ac 
periculofumonus  hoc  flt  territorio  noftro,&  aliis  Profeflbribus  iu- 
ris  exclufispermoledump&quam  iniquum  vifum  flt  Principi,  diu- 
tius Petri  hunc  dominatum  ferre,  facile  intelligipoteff.  Reformata 
igitur  funt  flatuta  Scabinatus,  & decretum  efl,  ut  in  pofterum  omnes 
Profeflores  luris  fint  Afleffores  Scabinatus,  & participes  laborum  & 
fportularum,  & ut  Ordinario  inpofterum  cedat  tantum  una  pars  & 
dimidia,  reliquae  partes  vero  inter  alios  ex  aequo  dividerentur. 
Quam  vero  Petrus  mirabilis, ambitiofus,  avarus,  & vindictae  ftudio- 
fiis,hanc  neceflariam  & indam  reformati  onemaegre  tulit,  vix  vei  bis 
eflerri  potefl.  Capita  reformationis  hijfce  litteris  adieci,  ut  iu di- 
ci um  de  iis  facias  & mihi  fcribas.  Quod  Petrus  gloriatur,  fe  Prin- 
cipi in  fummis  negotiis  praedo  fuiffe,  fcholam  reformafle,  &,nefcio 
quae,  magnifica  de  fe  praedicat,  in  eo  errat  toto  coelo.  Nam  haec 
omnia  pera  (da  fuerunt,  priusquam  Petruslenam  venit.  Reformatio 
vero  ecclefiae , fcholae  & aulae  ex  confilio  Domini  Vicarii  noftri 
Thanni  profeda  & faci  a ed : cuius  fiiafu  Theologi,  luriseonfulti  & 
Nobiles  ad  functiones  publicas  a Principe  accerfiti  funt,intcr  quos 


4« 


EPISTOLAE 


& Petrus  fuit,  qui  falfb  nunc  hanc  praeclaram  laudem  fibivendicat, 
iramemor  didi  Iafonis,  quod  occultator  alienae  laudis  furi  par  fit. 
Sic  regnat  peccatum  originis  in  Petro  illo,  ut  non  tantum  accidens 
in  eo  effe  videatur,  fed  ipfemet  totus  Petrus,  feu  ut  ipfe  perperam  lo- 
quitur, fubftantia  eius  fit  illud  peccatum,  quia  in  eo  manebit  fino 
fine,  nifi  poenitentiam  egerit.  Si  aliquando  diu  fideliter  infervivit 
Principi  noftro,  id  quidem  propter  padum  & iuramentum  affecu- 
rationis,  (ut  Iacobinus  vocat,)  fadum  eft,  fed  non  femper  volunta- 
rie, & vix  rogatus,  & tamen  amplum  ftipendium,  largitionem  IIIM. 
florenorum  accepit,  novit  enimfua  magna  facere,  & alios  emungere 
argento.  Communiter  correxit  aliorum  fcripta,  quafi  vero  tam 
ingeniofum  fit , inventis  aliquid  addere,  & fua  tantum  praedicare, 
fed  tranfeant  haec.  Quod  Pontanum  diffedum  in  quatuor  partes 
provincia  noftra  fandum  pronuntiat,  & mihi , & aliis  quibusdam 
praefert,  ac  in  publicum  fpargit,  nihil  magis  cuperem,  quamaudo- 
res  fcire,  & coram  audire,  ut  illis  innocentiam  meam  demonftra- 
rem,&pudefacerem  eos.  Si  quid  adverfus  me  habent,  cur  non 
aperte  mihifcribunt,  dicuntve,  aut  ad  Principem  deferunt  ? Praefer- 
tim  cum  ante  triennium  in  conventu  territorii  iusfifunt,  ut  aliquid 
in  fpecie  contra  me  adferrent,  aut  a generali  diffamatione  abftine- 
rent,  fed  conticuerunt  omnes,  & poft  conclufionemcaufae  compel- 
labant me  praefente  Principe,  Cancellarium  laudabilem.  Si  conni- 
verem  ad  quorundam  iniquitates,  laudarer  fortasfis  ab  ipfis,fed  quid 
confcientia  mea,  quid  iuramentum  valerent,  fi  impiis  vellem  conni- 
vere,  malo  autem  ab  uno  laudato  viro  laudari,  quam  a multis  Cyclo- 
pibus  & Harpyiis  illis  illaudatis  praedicari.  Abeant  hi  in  malam 
crucem,  fi  maledicere  perrexerint,  ego  faciam  opera  meae  vocatio-» 
nis,  etiamfi  calumniari  non  delinant,  erit  tamen  aliquando  finis. 
Quinam  Legati  Principum  affirmarunt,  me,  divifione  fada,  iniurias 
Petro  illatas  in  eodem  loco  luiturumeffe?  fac  quaefo,  ut  fciam,  ut 
intelligam,  quinam  tam  fideles  amici  fuerint  de  mea  falute  folliciti, 
ut  illis  gratias  agerem.  Falfo  me  accufant  violentarum  & poly- 
pragmonicarum  adionum,  & compresfionis  provincialium,  nihil 
• enim  in  fundione  mea  ago  infciis  Principe,  &Confiliariis, aut  quod 
pugnare  videtur  contra  ius  & aequitatem,  cum  propter  mandatum 

Dei, 


G 6 T H A N A E.  41 

Dei,  tum  propter  iuramentum  & confcientiam  meam.  Ideoquo 
non  vereor  omnium  mearum  adionum  reddere  rationem  toties* 
quoties  necefiitas  poftulaverit,  prodeant  modo  mei  diffamatores  in 
publicum,  fi  illis  libet,  per  me  fane  licet,  ita  ut  rem  gratam  mihi  fa- 
duri  fint.  Sed  haec  nova  nonfimt,  accidit  enim  milii,  quod  Cicero 
qmnibus,  fedentibus  ad  gubernacula  rerumpublicarum , fore  prae- 
dixit, quod  nemo  unquam  fine  periculo,  & capitis  difcrimine  derep. 
libere  & rede  fentire  potuit.  Confolatur  autem  me  ordinaria  vo- 
catio, & quod  fciam,  Deum  hifce  preiTuris  aliquando  finem  daturum 
effe,quae  inhoc  mundo  ferendae  funt.  Ad  Theologos  quod  atti- 
net, difplicet  mihi  culpatio  tua,  reprehendis  enim  eos,  quos  potius 
laudare  debebas.  Quis  enim  unquam  in  ecclefia  Dei  militavit  fi- 
deliter* qui  hoftes  eius  non  gladio  verbi  divini  viriliter  aggreffus  fit, 
ac  profligarit  ? ut  videre  licet  ex  facris  litteris  &hiftoriis.  Quod 
nofter  D.  Heshufius  Iacobum  Andream  publice  refutavit,  id  propter 
gravifiimas  caufas  fadum  eft,  nec  amatur  amplius  ilielacobellus, 
ne  quidem  ab  iis,  qui  tamen  putabant,  eum  circumgeftare  Angelum 
lucis.  Inter  caetera  fcribis,  te  fcire,  me  in  plerisque  culpa  vacare, 
quaefo  addas  ea,  quae  mihi  iure  exprobrari  queant,  nam  certe  mihi 
ignota  funt.  Morderus  ita  cogitat  de  Affefforatu  adipifcendo,  ut 
nullam  aliam  caufam  fuae  abitionis,  quam  illam  allegare  voluerit, ac 
faepius  repetere : quod  autem  a Theologis  publice  e fuggeftu  tadus 
fit,  de  eo  nobis  plane  nihil  confiat.  Dominus  Brothagen  teftabitur 
contrarium,  quam  tibi  relatum  eft.  Nam  a Principe  liberaliter,  & 
a Theologis  humaniter  tradatur,  praefertim  cum  faciat  officium 
fuum,  legendo  fideliter.  Noli  igitur  diffamatione  falfa  deterreri, ne 
alios  bonos  viros  nobis  accerfas  & adiungas.  Etfi  enim  res  noftrae 
non  per  omnia  felices  efte  videntur,  tamen  certum  eft,  veram  con- 
fefiionem  religionis  apud  nos  fonare,  lucere  & multos  alios  illuftres 
locos  antecellere.  Quam  vero  pium  fit,  fervire  in  tabernaculo  Do- 
mini, & effe  cuftodem  oftii,  pfalmifta  praeclare  teftatur.  Scimus 
conatum  quorundam,  qui  dum  religionem  noftrampuriftimam  in- 
fringere, & viros  bonos  in  exilium  extrudere  non  poffent,  audores 
fuifte,quodid  di vifione ducatus,  &fic  diminutione  patrimonii  effi- 
ceretur. Sed  Deus  hoc  confilium  non  probavit,  &;  tantum  conces- 

F fit 


*i.  EPISTOLAE 

Et  nobis,  ut  etiam  fabta  divifione  Theologos  noftros  fuftentare  fa- 
cile poffimus,  fortaffis  Deus  dabit,  ut  aliquando  luceant  nobis  foles 
candidiores.  Haec  libere  ad  te  refcribere  libuit,  ut  intelligeres,non 
folu m commonefadtiones  tuas  fuiffe  mihi  gratas,  fed  etiam  ea, quae 
tibi  relata  funt  de  noftra  aula,  & fchola,  & me,  effe  falfa,&  me  carere 
culpa.  Rogo  igitur  te  etiam  atque  etiam,  ut  me  -excufatum  habeas, 
&apud  alios  bonos  viros  excufare  velis,  tibique  certo  certius  per- 
fuadere  de  me  velis,  me  divina  cooperante  gratia  nihil  fa&urum, 
aut  praetermiffurum  effe,  quod  non  ad  utilitatem  ecclehae,  Sc  tran- 
quillitatem reip.  maxime  pertinere,  & officium  meum  requirere 
videbitur. 

Nova  bellica  tot  fparguntur  apud  nos,  ut  nefciatur,  quaenam 
certa  vel  incerta  haberi  debeant,  de  eo  vero  conftat,  quod  utrique 
parti  exercitus  cOnfcribuntur  in  Germania,  idque  veteri  & diabo- 
lico more:  apud  multos  enim  non  amplius  in  ccnfideratione  funt 
nec  caufae,  nec  duces  bellorum,  fed  tantum  habetur  ratio  ftipen- 
diorum  & rapinarum.  Quis  tandem  finis  fecuturus  fit,  facile  eft 
divinare,  fed  poftrema  tempora  non  ferunt  meliora.  Precabimur 
igitur  ardentibus  votis,  ut  Filius  Dei  fuo  celerrimo  adventu  liberet 
fuos  fideles  a praebentibus,  & impendentibus  malis,  & nos  in  aeter- 
nam vitam  collocare  dignetur,  Arnen.  Bene  vale,  & veterem  ami- 
citiam noftram  conftanter  ut  retineas  ac  defendas  rogo,  nec  finas 
tefalfis  delationibus  a me  tui  amaiitiffmio  alienari.  Ego  viciffini 
omni  genere  officiorum  fatisfacere  tibi  cupio,  & operam  dabo,  ut 
in  me  nihil  defiderare  queas,  quod  ad  implendum  murius  amicitiae 
pium  acneceffiarium  effe  videbitur.  Mitto  ea,  quae  apud  nos  recens 
edita  funt.  Rediit  ad  nos  D.  Marftalleras,  referens  multa,  quae  te- 
cum  de  Petro  contulit.  Iterum  vale,  & de  omnibus,  quantum  per 
negotia  licet,  ad  rne  liberrime  refcribe,  ac  in  finum  meum  effunde. 
Hoc  mihi  tam  ineundum  & gratum  erit,  quarn  quod  gr  uifiinumu 
Datae  Vinariae  XXlL  lulii,  A.  M.  D.  LXXlI. 


xxrv. 


45 


GOTHANAE, 

XXIV. 

BEZA  IO.  PISCATORI 

S Quanto  magis  de  tua  falute  fui  folicitus,  mi  frater,  tanto  ma- 
.iorecumlaetitia  cognovi  nomnodo  falvum  te  ex  tantis  pericu- 
lis evafide,  fed  etiam  in  ea  datione  rurfus  ede  collocatum,  in 
qua  maximo  cum  Ecclefiae  frudu  verfari  poliis.  Meas  autem  lite- 
ras  intercidiffe  molede  fero : quibus  tif>i  de  tuis  illis  accuratidimis, 
& mihi  longe  gratiffimis  in  meas  annotationes  animadverfionibus 
'gratias  agebam,  hoc  etiam  a te  petens,  ut  li  modo  tibi  commodum 
eflfet,  eadem  diligentia  in  caeteris,  quam  feveridime  expendendis,  8c 
eodem  candore  emaculandis  uti  pergeres.  Neque  enim  quicquam 
eft,inquo  mihi  magis  gratificari  podis,  & ita  fum  ego  affedus,  ut 
mea  longe  malim  emendari  quam  laudari,  in  hoc  unum  videlicet  in- 
tentus,ut  magis  ac  magis  fplendens  ille  veritatis  vultus  enitefcat.Tua 
igitur  cumnodris  diligenter  contuli,  plurima  ex  tuis  partim  correxi, 
partim  illuftravi,  quorum  nihil  fum,  fi  Deus  ita  volet,  in  editione  fe~ 
quutura  diffimulaturus,  ut  qui  tibi  hoc  nomine  plura,  quam  caeteris 
amicis  omnibus,  debere  me,  non  invitus  profitear.  Quod  igitur 
prioribus  illis  meis  feceram,  iterum  faciam,  id  eft,  pro  hoc  tuo  maxi- 
mo, & inEcclefiam  omnem,  & in  me  privatim  collato  beneficio  ma- 
ximas tibi  gratias  ago,  teque  vehementer  rogo,  ut  quamvis  multum 
tibi  iam  debeam,  plura  etiam  debere  me  patiaris.  Bene  vale,  vir  exi- 
mie & charidime  frater : Dominus  Iefus  Servator  ille  noder  tibi, 
fandis  que  laboribus  tuis  magis  ac  magis  benedicat.  Genevae  17. 
Decemb.ij84. 

XXV. 

BEZA  PISCATORI. 

SOmnia  tua,  mi  charidime  frater, accepi,  exceptis, quae  ■*&{>&- 
'het7ro[Atw  vocas,  & quae  minime  velim  vel  intercepta  fuiffe,  vel 
mihi  perfide.  Quantum  vero  tibi  debeam,  quod  mea  non  tan- 
tum inlpicere,  verum  etiam  tam  accurate,  fimul  & tam  candide  ex- 
pendere fudinueris,  podrema,  quae  mox  inchoabitur,  editio  eundis 
tedabitur,in  qua  plurimos  locos  abs  te  admonitus  detraxi,  adieci, 
illudravi.  Nonnulla  vero  alicuius  momenti,  de  quibus  amplius  in- 
ii 2.  ter 


44  EPISTOLAE 

ter  nos  quaeri  poffe  arbitror,  ubi  plane  fuero  ftudiis  meis  reconcilia- 
tus, ad  te  perfcribere  non  gravabor.  Nam  toto  fuperiore  & ifto 
pene  menfe  ex  medicorum  confilio  ab  omni  graviore  commentatio- 
ne abftinui,  ut  valetudinis  rationem  haberem.  Et  tamen  quid  ho- 
die videmus,  quid  audimus,  quid  expedare  inpofterum  poflfumus, 
cur  necem  nobis  producendam  arbitremur?  Omnes  cis  Ligerim 
Ecclefiae  Gallicae  iacent  diflipatae } caeterae  valde  laborant,  ipfum 
Gallicum  regnum  malis  perfidorum  confiliis  ruit  $ plurimi  tempe- 
ftati  cedunt,  reliqui  palantes,  huc  illuc  diffugiunt.  Quae  fit  Belgi- 
carum reliquiarum  conditio,  vides.  In  Scotia  bellum  aperte  geri- 
tur. Angliam  utinam  fervet  Dominus.  In  his  regionibus  nutat  ci- 
vitatum concordia.  Nos  iam  premit  annonae  caritas,  &,  nili  Domi- 
nus furentis  Antichrifhi  & vicini  principis  conatus  infregerit, aper- 
to bello,  proximo  vere,  petemur.  Ego  me  ad  extrema  quoque  per- 
ferenda comparo, &caeteros  pro  viribus  adhortor.  T11  preces  tuas 
cumnoftris  conjungito.  Bene  vale,  Vir  eximie  &fummeobfervan- 
de  frater.  D,  Jefus  noftri  mifertus,  idque  propter  nomen  fandum 
fiium  faxit,  ut  per  has  medias  tempeftates  fuperatis  ipfius  virtute  pro- 
cellis omnibus  in  portum  illum  optatiflimum  brevi  provehamur. 
Genevae  19.  Decembris,  1585* 

XXVI. 

BEZA  PISCATORI. 

S Tandem  ad  nos  ufque  pervenerunt  illa  tua,  quae  vocas,  Trccpoe- 
mAc-t7rci/iizvci>  quae  minime  vellem,  intercepta,  & in  quibus  omnia 
vere  tua  perfpexi , id  eft  pietatis,  dodrinae,  & candoris  plena. 
His  nominibus,  quantum  tibi  debeam,  teffari,  atque  adeo  praedicare 
nunquam  definam.  Subiicietur  autem  iftud  non  tam  meum , fed 
noftrum  opus  typographico  praelo  reverfis  ex  noftris  nundinis 
mercatoribus,  & quo  minus  iam  aliquatenus  fit  excufum , tum  alia 
non  pauca  obftiterunt,  tum  illud  vel  maxime,  quod  inter  pacis  ve! 
belli  expedationem  anxii  diu  pependimus,  ac  nenunc  quidem  ab 
hac  cura  & fbllicitudine  prorfus  liberi  fumus,  ufque  adeo  nobis  ira- 
tus merito  Dominus  longe  lateque  Satanae  habenas  laxavit.  Spe- 
rare tamen  paulatim  audeo  meliora.  Sin  minus,  chartaspd  eft  meam 

novam 


GOTHANAE.  4? 

novam  hanc  fupelledilem,  iftuc  vel  in  viciniam  mittere  cogito,  ut 
obfidionis  incommodis,  fi  Deus  fic  volet,  eximantur.  De  illis  He- 
braicis tuis,  quae  ciliusmodi,  & quorfum  effient  ad  me  miflfa,  initio 
non  cognovi,  tibi  non  ita  pridem  refpondi.  Ego  is  non  fum,  qui 
poflim  de  iftis  ita,  ut  fortafiis  exiftimas,  iudicare.  Omnino  vero 
mihi  perfvafi,  valde  depravatam  effe  Hebraearum literarum  pronun- 
ciationem,  praefertim  in  eo,  quod  omnes  illas  11  literas  ftatuant  efte 
confonantes,  & gutturales,  id  eft  vocales,  ftatuant  effe  afpiratas  toti- 
dem, errore,  aufim  dicere,  manifefto,  & certiftimis  rationibus  refu- 
tato , huius  etiam  erroris  poft  ufurpata  punda  occafione  oftenfa. 
Cuperem  praeterea  grammaticen  aliquam  Hebraeam  fcribi,  quae 
paulo  propius  ad  Latinae  & Graecae  linguae  praecepta  grammatica 
accederet,  quod  Hebraei  grammatici  ftudio  videntur  evitaffe,  ut 
fua  Chriftianos  pro  viribus  celarent.  Sed  de  his  plura,  quam  voles, 
& fi  volet  Dominus  eam  nobis  quietis  fpeciem  concedere,  quae  ad 
iftas  commentationes  requiritur.  In  epiftolae  ad  Romanos  me- 
thodo, quatenus  abs  te  diffentiam,  (praefertim  autem  in  eo  diflentio, 
quod  quatuor  iuftificationis  gratuitae  partes  conftituam  figillatim, 
ut  mihi  quidem  videtur,  a Paulo  explicatas)  velim , ut  ex  meis  illis 
minore  forma  excufis  annotationibus  cognofcas } fi  quidem  haec 
etiam  noftra  digna  exiftimabis,  quae  amplius  infpicias.  Nam  ego 
quidem  adhuc  perflo  in  fententia.  Mihi  vero  nihil  gratius  accidere^ 
poftit  mutua  & libera  illa  noftra  o-y^r^ret,  quod  ut  tibi  perfuadeas 
etiam  atque  etiam  rogo.  Bene  vale,  Vir  eximie  & chariftime  frater: 
D.  Iefusfaxit,utperhas  tempeftates  redofemperfervato  curfu  in_» 
portum  provehamur,  tibi,  tuisque  laboribus  cumulatiffime  benedi- 
cat. Genevae,  8.  Martii,  1586. 

Tuus  Beza. 


XXVII. 


BEZA  PISCATORE 

MI  chariftime  frater,  nihil  mihi  potuit  gratius  literis  tuis  accidere, 
quas  Mompelgardo  reverfiis  accepi.  Paralipomena  illa  tua_. 
tandem  accepi,  de  quibus,  ut  & de  caeteristuis  ingentes  tibi 
gratias  ago.  Totus  in  eo  fum, ut  Stephaniis  nofter  fefe  adhanc  an- 

F j nou~ 


46  EPISTOLAE 

notationum  no  ft  rarum  editionem  tandem  aliquando  accingat,  ex 
quibus  faxo,  ut  quantum  a te  fmi  adiutus,  omnes  intelligant.  Si  pro- 
pius abeftemus,  non  defunt  de  quibus  tecum libentisfime  contule- 
rim. Sed  occalionem  tamen  nullam  iftius  rvfynja-e cog  praetermit- 
tam. Totam  noilrae  illius  Morapelgardicae  ludicrae  potitis  collo- 
cutionis, quam  feriae  difputationis  fammam,  itidemque  de  renum 
no  ft  rarum  & Gallicarum  ftatuex  noftris  ad  D.  Olevianum  noftrum 
literis  pienisllme  cognofces.  Bene  vale,  mi  frater,  & nos  vicisliim. 
dy&TTMv  Genevae,  23.  Aprilis,  1536. 

TuusBeza. 


XXVIII. 


BEZA  PISCATORI. 


SGerardus  ille  Lobbectius  ad  nos  usque  non  pervenit,  fed  mihi  li- 
9 teras  tuas  & Oliviani  noftri  mi  fit,  una  cum  iis,  quae  ipfi  commi- 
feratis.  Addidit  illud  etiam  cuiusdam  fcrip tum  apocalypfin,  de 
quibus  idem  mihi  atque  Oliviano  noftro  videtur.  Ad  illud  autem 
tuujn  examen  quod  attinet,  etfi  tibi  non  pofiiim  alfentiri,  & in  pri- 
ftina  mea  fententia  magis  ac  magis  confirmor,  velim  tamen  tibi  per- 
fuadeas,  nihil  mihi  gratius  hoc  tuo  Chriftiano  candore  & hac  tua_> 
fincera  Trappqiria  accidere  polle.  Cur  autem  a te  dilTentiam,  & ad 
lingulas  tuas  obiectiones  quid  refpondendum  mihi  videatur,  nunc 
quidem  perfcriberemihi  per  occupationes  plurimas,  & maxime  fe- 
rias non  licet : fed  Deo  favente  brevi  curabo  ut  plenisfime  cogno- 
fcas.  Interea  vero  meas  quasdam  thefes  ad  te  mitto,  quibus  totum_. 
iioc  argumentum  ante  biennium  fum  complexus,  & quibus  fortaflfe 
perlectis  in  meam  fententiamtranfibis.  De  tuis  illis  Hebraicis  ea- 
dem opera  Cornelii  noftri  iudicium  ad  te  perfcribam,  qui  multo  me- 
lius, quam  ego  de  his  rebus  ftatuere  poteft : Mihi  quidem  duo  pla- 
cent inprimis  in  praecipiendo,  methodus  videlicet,  & brevitas,  fed 
ita,  ut  fumrne  vitetur  obfcuritas,  quae  plerunqueex  nimis  accurata 
& fubtili  dtcfufieiot  nafcitur.  De  pronuntiatione  autem  Hebraica  quid 
fentias,  fcire  percupio,  ac  praefertim  anplures,  quam  gentes  reliquae 
literas  ab  Hebreis  mutuatae,  habuerint  confonantes  3 ac  non  potius 
gutturales,  perperam  nwimoque  errore  pro  afpiratis  habitae,  illis 


GOTHANAE.  47 

fuerint,  ante  repertum  punctorum  ufum,  eae  ipfae,  quas  vocales  di- 
cimus. Et  de  his  quidem  hactenus.  De  rebus  autem  Gallicis  & no- 
ftris  velim  ex  meis  ad  D.  Oli  vianum  noltrum  cognofcas.  Bene  va- 
le, Vir  eximie,  & charisfime  in  Chrifto  frater : Dominus  Iefus  Serva- 
tor ille  nofter,  vos  iftic  ab  Hifpanica  praefertim  tam  vicina  vobis 
rabie  tueatur,  & tibi,  ac  tuis  laboribus  magis  ac  magis  benedicat.  Ge- 
nevae XXII.  Augulti  1586. 

Tuus  Beza  manu,  ficuti' 
vides,  vacillante. 

XXIX. 

BEZA  PISCATORE 

SQuae  nunc  ad  te  mitto,  Vir  eximie,  iam  pridem  & paulo  poft  po- 
. {tremas  tuas  acceptas  defcripferam,  fed  faepius  legi  & relegi,  ne 
forte  me  ipfum  fallerem.  Eft  enim  haec  quaeltio  maximi  mo- 
menti, & tuo  ac  Domini  Oleviani  noftri  iudicio  plurimum  tribuo. 
Expenfis  autem  quam  diligentiffime  & quam  religio  fiffime  fieri  a no- 
bis potuit  veftris  argumentis  omnibus, non  modo  tranfire  in  veftram 
fententiam  non  potui,  fed  etiam  in  mea  fum  ita  confirmatus,  ut  in  ea 
prorfus  mihi  perfeverandum  effe  exiftimem&  divinam  illam  ac  ab- 
folutifiimam  Pauli  hac  de  re,  ut  & de  praecipuis  aliis  Chriftianae  Re- 
ligionis capitibus  difceptationem  in  epiftola  ad  Romanos  compre- 
henfam,  penitus  perturbari  cenfeam,  nifi  in  quatuor  illas  partes  no- 
ftrae  in  Chrifto  iuftificationis  di  {tribuatur.  Si  hac  in  re  hallucinor, 
Deus  novit,  qui  mihi  fuo  tempore  oculos  aperiet.  T e vero,  mi  fra- 
ter, confido  hac  noflra  ■a-v^r^iret  fic  ufurum,ut  inde  nihil  emanet, 
quod  offendiculi  oecafionem  cuiquam  praebeat : neque  dubito, 
quin  ad  haec  mea  confideranda  eundem  Chriftianum  candorem  fis 
allaturus,  quem  in' aliis  adhibere  confvevifli,  nec  in  me,  uti  fpero, 
defiderabis.  Caeterum  a Stephano  noftro  tandem  eit  impetratum, 

ut  intra  paucas  ieptimanas  Annotationes  illae  meae  maiores  praelo 
(iibiieiantiir , in  quibus  quantum  animadverfianibus  tuis  debeam, 
minime  diftirnulsbo.  Quod  ad  ftatnm  huius  civitatis  & Ecclefiae^ 
attinet,  praeterquam  quod  fames  & vicini  Principis  incle.mefitia  & 
ambitio,  Magi  liratum  noftrum  invitifiimum  coegit  publicos  in  hac 

fcho» 


4g  EPISTOLAE 

fchola  Profeffores  quinque  ad  tempus  dimittere,  unde  fecuta  ed 
fchblae  miferabilis  dislipatio,  hucmanifefte  tendunt  & re  ipfa  com- 
parantur omnia,  ut  Helvetia  quoque  mutuis  vulneribus  concidat, 
ftrenuam  hac  in  re  operam  navantibus  quos  inexplebilis  avaritia  & 
ambitio  penitus  excaecavit.  Quae  vero  noftra  fors  inhac  calami- 
tate fit  futura,  quum  praecipue  inter  caeteros  impetamur,  qui  tamen 
fumus  omnium  infirmislimi,  novit  ille  a cuius  providentia  toti  pen- 
demus. Tu  vero  nos  cum  omnibus  bonis  perge  precibus  tuis 
adiuvare.  Bene  vale,  Vir  eximie  & obfervaE.de  frater.  Genevae  ij. 
Martii,  1587. 

XXX, 

BEZA  PISCATORI. 

..  _/  VJf  » • - ? Jl  1 r { ^ i A 

SV  tinam,  Vir  eximie  & obfervande  frater,  nodrae  illae  copiae,  fi 
„ forte  per  viciniam  vedram  tranfierunt,  beatam  veflram  quietem 
non  interturbarint.  Nos  quod  ad  annonae  caritatem  attinet 
paulatim  melius  habemus.  Pedis  quoque  licet  per  nodri  Lacus 
oramuniverfam  defaeviens,  & in  Sabaudiam  ufque  ac  Pedemontem 
pervagata,  levislime  nos  adhuc  perdrinxit.  Vicinus  etli  neque  prae- 
fidia  ex  vicinis  oppidis  detraxit,  neque  transvehendi  ad  nos  tritici  in- 
terdictum palam  abrogavit,  mitius  tamen  nobifcum  agit  quam  fo- 
lebat,  qui  nili  novi  quippiam  in  nos  re  ipfa  moliatur,  decrevit  noder 
Senatus  totam  nodram  publicam  fcholam  intra  Kalendas  OHobris 
indaurare.  Ea  res  ut  fuccedat  ex  animi  nodri  fententia,  velim  ut 
nobifcum  etiam  atque  etiam  Deum  Opt.Max.preceris.  In  Gallia 
magni  utrinque  funt  bellici  apparatus,  Navarreno  lefe  ad  recipien- 
das auxiliares  fuas  copias  comparante  : Rege  vero, ut  plerique  magis 
ac  magis  affirmant,  lic  nodris  partibus  inimico,  ut  conjuratos  mini- 
me velit  ede  fuperiores.  Hoc  ipfo  menfe  duodecim  nothorum  Hel- 
vetiorum figna,  quae  tranfitum  in  Delphinatum,  indeque  in.  Occi- 
taniam  parabant,  proxime  Gratianopolim,  vix  tamen  quadringentis 
caelis,  fuerunt  abhode  prodigata:  Sedeoipfe  die  Augudi  vero  no- 
na^ quod  pene  prodigii  loco  ed,  iis  iplis  horis  nodri  in  interiorem 
Delphinatu  validislimum  oppidum Montelimardum  non  procul  a 
Rhodani  ripa,  tribus  ante  diebus  per  proditionem  ab  hodibus  inter- 
ceptura 


GOTHANAE.  4* 

ceptum  maxima  cum  ftrage  receperunt,  caefis  vero  ex  acerrimo  pe- 
ditatu mille  ducentis, ex  equitatu  vero  praecipuae,  tum  Delphinatus, 
tum  Provinciae,  quam  vocant,  nobilitatis  equitibus  minimum  tre- 
centis, partiminterfedis,  partirn  captivis  fadis,  Deo  ftragem  illam 
Helveticam  magno  cum  foenore  compenfante.  Quodutinam  po- 
tius fero  faltem  Caperent  Phryges.  Sed  quis  hocillis  praedabit?  Cae- 
teram,  mi  frater,  mitto  ad  tenoftrae  ad  lacobumAndream  refpon- 
(Ionis  exemplar,  quod  per  fummam  temporis  anguftiam,  fimul  a me 
dvTo<rxt$i'us  di  datum  & typographo  traditum, & ab  eodem  negligen- 
tiffime  excufum,  vix  fore  puto  ut  attingas  fine  naufea.  Ego  quidem 
certe  nihil  unquam  magis  invitus  feci,  quam  ut  haiic  millies  rece- 
dam cramben  tradarcm,quod  facile  exipfo,quo  fumufus,  feribendi 
ftylo,  multis  hyperbatis  & interiedisparenthefibus,  & iisdem  mil- 
lies inculcatis  facile  cognofces.  Sed  quid  agas?  Hac  mole ftiafemel 
defungi  me  oportuit.  Tu  vero,  fatfeio,  pro  tuo  candore  mihi  facile 
haec  omnia  condonabis.  Ad  noflram illam  o-v^rntriv  quod  attinet, 
fpero  futurum,  ut  ubi  refponfum  meum  ad  te  mi  (Tum  expenderis, 
comperias  minime  fuiffe  a me  praetermiffum,quodin  poftremisad 
me  tuis  mihi  fignificafti.  Sive  autem  in  priflma fent  entia  perfles  ^flve 
fls  in  meam  tranflturus , quum  in  ipfius  rei  fumma  minime  dijfentiamus , 
neutra fent  entia  ab  illo  unico  fcopo  noftrae  falutis  vel  tantillum  aber- 
ret, nihil  qukquam  ea  res  de  mutua  illa  noflrafumma  conumclione  detra- 
het. Proflabunt  in  his  nundinis  amiciffimi  cuiusdam  mei  or  atio- 
nes apodeidicae  fex  in  epiftolam  ad  Romanos,  de  quibus  quid  fen- 
tias,fcire  prorfus  exopto.  Mihi  quidem  illae  & propter  infinitas 
zcwctpcwiag,  8c  propter  tenebrico fiffimam  obfcuritatem  valde  difpli- 
cuerunt,  ac  multo  etiam  magis  quod  veram  ipfam  dodrinam  iuftitia 
in  nobis  ipfisformaliterconflituta  pervertere  & a fundamentis  con- 
vellere videatur.  Quod  ego  apud  illum  minime  diffimulavi,  fed 
hic  quoque  nimis  illud  effe  verum  comperi,fuum  cuique  pulchrum, 
& illud,  qui  velit  ingenio' cedere,  rarus  erit.  Certe  plus  fatis  eft  in 
Ecclefia  contentionum,  quibus  fedandis  utinam  omnes  potius, quam 
novarum  occafionibus  ferendis  Ruderemus.  Expedo  fortafie,quid 
Annotationibus  illis  noflxis  fiat,  quarum  emendationem  maxima  ex 
parte  tibi  debeo.  Tandem  a Stephano  impetravi,  ut  praelo  fubii- 

G ceren- 


EPISTOLAE 

cerentur : fed  lento  progreflfu : quam  tarditatem  accelero  'quantum 
poffum.  Biblia  noftra  Gallica  magnum  & laboriofifTimum  opus, 
hac , ut  fpero,  hebdomade  abfolvetur : fed  exemplarium  diftrattio- 
nem  licet  magno  cum  noftro  damno  (funtenim  noftri  collegii  in 
pauperum  gratiam  futnptu  excufa)  differre  nos  cogit  quorundam 
librariorum  improbitas.  Quod  fupereft,  Vir  eximie  & obfervande 
frater,  Deum  Opt.  Max.  precor,  ut  te  falvum  confervet,  tibique  & 
fcholae  tuae  univerfae  magis  ac  magis  benedicat.  Genevae  30.Au- 
gufti  1587* 

XXXI. 

BEZA  PISCATORI. 

MI  obfervande  frater,  cogit  me  quoque  A cmuvi^hv  iftius  ad  vos 
redeuntis  tanta  feftinatio,  ut  vix  mihi  licuerit  haec  pauca  di- 
ctare, nedum  ut  potuerim,  ficuti  par  erat,  Illuftris  Domini  Co- 
mitis Ludovici  a Witgenftein  poftremis  literis  refpondere.  Libros 
noftros  ifthic  bona  fide  fuiffe  redditos  gaudeo.  Quod  autem  libel- 
lum carminum  noftrorum  non  accepifti , fadum  eft  librarii  noftri 
culpa  : Eorum  unum  exemplar  iftis  adiunxi.  Noftras  in  lobum.* 
commentationes  coadtus  fum  abrumpere,  quas  tantifper  dum  pos- 
fim  repetere,  edam  his  nundinis  meam  amplam  & operofam  inEc- 
clefiaftem  paraphrafin,abfoluturus  poftea,  fi  Deus  dederit,  in  Can- 
ticum Canticorum  conciones,  quibus  duobus  libris  nullos  arbitror 
effe  in  Bibilis  obfcuriores,  proflabunt  iisdem  nundinis  maiores  illae 
noftrae  annotationes,  in  quibus  quantum  fuerim  a te  adiutus  mini- 
me reticebo.  De  tuis  in  priorem  illam  partem  refponfionis  meao 
obfervationibus,  gratias  ago,  & idem  a tein  altera  parte  mihi  abs  te 
praeftari  velim,  fi  potes,  Tuas  vero  de  contradi  dione  thefes,  logicus 
nofter  negat  Ariftoteleis,  quae  fola  hic  probantur,  refpondere.  Ge- 
nero fi  Domini  Comites  f alvi  ad  nos  venerunt,  Dei  beneficio,  quam 
Commendati ftimi  tum  magiftratui  noftro,  tum  univerfo  huius  fcho- 
lae collegio  futuri.  Bene  vale,  mi  chariflime  fra ter  3 Dominus  Ie- 
fhs  tibi,  tuisque  laboribus  magis  ac  magis  benedicat.  Genevae^. 
XXV.  * lulii,  **  qui  primus  dies  anni  vitae  meae  feptuagefimi  mihi 

illu- 

* In  praefatione  in  Confejf.  eft  24,  Iunii . 

* * An.  ij88‘ 


GO  T H A NA  E.  fl' 

illuxit.  T egat  utinam  Deus  meus  quod  fuit,  & quod  futurum  fuper- 
eft  regat,  pro  lingulari  mifericordia  fua. 

Tuus  Beza,  tremula, 
ficuti  vides,  manu. 

Huic  epiftolae  haec  fubfcripfit  Pifcator : 

D.  Th.  Bezam  de  menfe  datarum  ad  fe  lit  er  arum  falfo  notate. 
Sive  error  fcribae  eft,  live  eft  didantis : uterque 
Rem  praeftitit  gratam  mihi. 

Didafti,  aut  certe  fcriplit  librarius  errans, 

Te  menfe  natum  Iulio. 

At  quondam  iuvenis  fcripfifti  (quod  mage  credo) 

Te  menfe  natum  (a.)  Iunio. 

Ergo  error  felix  te  nunc  iuvenefcere  monftrat , 

Qui  menfe  nunc  fis  iunior. 

Et  quanquam  (ut  credo  (b.)  fcribenti)  ad  iubila  coeli 
Magnis  anhelas  pasfibus : 

Te  tamen  optarim  iuvenefcere , dum  tibi  libri 
Quas  parturis,  nati  fient. 

XXXII. 

BEZA  PISCATORI. 

S Editae  funt  tandem  annotationes  meae  in  novum  Teftamcn- 
.tum,  fed  neque  nitide,  neque  emendate,  ficuti  oportuit ; fic  fe- 
rente typographorum  mala  fide,  cui  obfiftere  nullo  modo  potui. 
Quantum  autem  hic  me  adiuveris  praeter  quam  quod  in  epiftolio 
fum  tcftatus,  ficuti  gratum  hominem  decuit,  praedicare  nunquam 
defino.  Ago  etiam  tibi  gratias  de  iis,  quae  ad  me  mififti,  quamvis 
mihi  non  in  omnibus  probentur : Vt  enimtecum  agam  eo  ipfo  in- 
genuo &Chriftiano  candore,  quo  tu  apud  me  confvevifti,  ficut  ex- 
actam diligentiam  vehementer  laudo, ita  vitandam  arbitror  nimium 
fubtilem  dupi^etuv,  quae  in  ledorum  animis  difficultates  faepe  gignit 
potius  quam  tollit.  Expendam  tamen  illa  preftius,  quod  mihi  fa- 
cere ex  animi  fententia  nondum  licuit,  partim  variis  ac  pene  infini- 

G i tis 

(a.)  Praefat,  in  Confef,  (b.)  in  epitaphio  OWtani, 


EPISTOLAE 

tis  curis  occupato,  quas  differre  in  aliud  tempus  nec  potui,  nec  de- 
bui j partim  perpetuo  in  illa  mea  orbitate  moerore,  ita  me,  quan- 
tumvis repugnantem,  opprimente,  ut  pene  nullus  fuerim,  ac  tan- 
dem amicorum  conlilio,  & cohortationibus  viftus,  de  altero  matri- 
monio ad  vitandam  folitudinem,  & fublevanda  meae  fenedutis  in- 
commoda, cogitare  fuerim  coadus  : Interea  tamen  excidit  mihi 
fcriptiuncula,brevis  quidem  illa,  fed  graviftimis  de  rebus  j paraphra- 
fis  videlicet  in  Solomonis  Ecclefiaftem,  quo  libro  nihil  Chriftianis 
omnibus  magis  neceffarium,  live  prolperis,  live  adverlis  in  rebus, ex- 
tare arbitror.  Quid  autem  hic  praeftiterim  meum,  non  eft  aefti- 
mare.  Tu  vero , pro  tuo  illo  candore  iudicabis.  Bene  vale,  Vir 
eximie,  & mihi  multis  nominibus  obferVande  frater.  Genevae.  27. 
Augufti  1588. 

Carmina  illa  mea,  quae  tibi  fuperioribus  nundinis  reddita  opor- 
tuit, confido  fore,  ut  cum  his  literis  itidemque  mearum  illa- 
rum annotationum  & meae  illius  paraphrafis  exemplari,  ac- 
cipias. 

XXXIII. 

BEZA  PISCATORI. 

SDum  curo  defcribendas  meas  relponfiones  ad  illa  quae  in  utram- 
»que  partem  meae  ad  adaMombergardenfis  collationis  annota- 
ffi,  mi  frater,  tria  mihi  occurrunt,  de  quibus  pro  mutuo  amore 
noftro  & ea,  qua  inter  nos  uti  folemus,  fyncera  yrupfao-ia,  te  commo- 
nefactum volui.  Vnum,  quod  manducandi  & bibendi  voces  irm 
Coenae  Domini  inftitutione  adfolafymbolareftringenda  quali  pro 
certo  alleveras.  Alterum,  quod  videris  ipfum  Chriftum  a commu- 
nicatione excludere,  quali  fola  merita  & beneficia  Chrifti  in  verbo 
&facramentis  percipiantur.  Tertium,  quod  quaeftionem de  cor- 
poris & fanguinis  Chrifti  praebentia  negas  ad  coenam  Domini  per- 
tinere. u In  his  tribus,  mi  frater,  omnes  omnium  Ecclefiarum_> 
uconfeffiones  habebis  adverfarias,  & omnes  orthodoxos  habitos 
‘ffcriptores  poft  prima  illa  inter  Lutherum  &Zvvinglium  certami- 
na, in  quibus  multa  funt  tenuiter  & non  fatis  rede  dida  & fcripta_,, 
“donec  veritas  apertius  patefieret.,,  Certe  ii  omnino  Vbiquita- 

riorum 


GOTHANAE,  51 

riorum  crasfiorum  Lutheranorum  calumniae,  quibus' nos  oneraro 
non  delinunt,  confirmarentur.  Et  non  ignoras,  quas  iam  contro- 
verfias  in  Ecclelia  Bremenli  Nafo  quidam  excitarit.  Liceat  igitur 
dubitare, quaerere, rationes  expendere:  at  ifta  fpargi  ut  vera,  nec 
poliunt  profedo  line  gravislimis  motibus,  nec,  ut  arbitror,  debent. 
Itaque  etli  non  dubito,  quin  nihil  minus  cogites,  quam  dicere  vel 
fcribere,  quo  vel  turbae  novae  exoriantur,  vel  veteribus  fomentum 
iniiciatur,  tamen  Officii  mei  effe  duxi,  mi  optime  frater,  te  obteftari, 
ut  pro  tua  prudentia  tibi  & aliis  ab  illis  paradoxis  diligenter  caveas, 
& Eccleliae  pacis  in  his  omnibus  tradandis  fummam  habeas  ratio- 
<nem.  Quae  vero  inter  nos  de  his  & aliis  quaeftionibus  adra  funt 
& agentur,  cavebo  diligenter,  ne  eliminentur,  & cuiquam  innote- 
fcant  illorum , qui  huiusmodi  occafiones  altercationum  venantur. 
Caetera  curabo,  ut  proximis  Argentinenlibus  nundinis  tuto  ad  te 
perferantur.  Vides,  quam  ego  tecum  Omnia  familiariter.  Idem  a 
te  expedo.  Bene  vale.  D.Iefus  tibi  tuisque  laboribus  magis  ac  ma- 
gis benedicat.  * 

Vide,  11  placet,  & expende  Epiltolam  meam  quintam,  & fexagefi- 
mam  quintam. 

XXXIV. 

BEZA  PISCATORI. 

S Spero  meas  poftremas  ante  menlem  circiter  datas  bona  fido 
* tibi  fuifle  redditas,  nec  tibi  fuifie  ingratas  pro  mutua  illa,  qua 
inter  nos  utimur,  Trapfacrfcp.  Mitto  nunc  autem  ad  te  fovrtficcs 
meas  (pgovr&as  in  ea,  quae  ad  utramque  partem  meae  ad  Ada  Col- 
loquii Mompelgardenlis  refponfionis  annotaras , quae  tibi  proba- 
tum iri  confido , ficut  pergratum  mihi  fuit  tuum  illud  in  me  ftu- 
dium,  ex  quo  faltem  illud  intelligo,  quam  caute  & circumfped:e  fit 
de  tantis  rebus  loquendum  & fcribendum.  De  utroque  altero  tuo 
fcripto  ad  me  milio,  & tuis  de  Sacramentis  thelibus  brevi  plufculum 
otii  nadus  ad  te  perfcribam  quid  mihi  videatur.  Tantum  nunc 
illa  mihi  in  mentem  venerunt. 

Chriftum  pro  materia  falutis  nollrae  conftitud,  propterea  qubd 

G i & 

* tpifiok  M'  *}S8’  fcrtyia  eji' 


j'4  EPISTOLAE 

& in.  ipfo  ut  fubie do  inhaerent  &iuftitia,  cuius  imputatione  ferva- 
mur, & vis  illa  nos  fandificans : & ab  ipfo  nobis  vere  communicato 
&myftice  unito  vita  omnis  fpiritualis  emanat,  & gloriofa  tandem., 
illa  immortalitas  emanabit,  ficut  in  ipfo  ab  aeterno  ad  falutemprae- 
deftinati  fumus,  ut  non  dubitem, quin  line  multorum  offenfione  non 
pbftit  Chriftus  etiam  ut  Mediator,  & in  iis  quae  pro  noftra  falutCL, 
peregit,  atque  adeo  etiam  quatenus  Homo  eft  per  fe, inter  caufas 
duntaxat  inftrumentales  numerari. 

Nec  illud  etiam  facile  feretur  nili  commoda  interpretatione  de- 
claretur, quod  in  quaeftione  caeteroquin  a te  diligenter  explicata^. 
Tre^rSpVS  in  verbis  CoenaeDomini  dicis  ipliimChrifti  corpus  (quod 
etli  pro  nobis  in  mortem  traditum,  tamen  nunc  non  eft  nobis  feor- 
lim  ab  anima  fua  conftderandum,  quum  de  iplius  efficacia  quaeritur) 
in  nos  nihil  agere  nec  in  animas,  nec  in  corpora  noftra : quod  ma- 
nifefte  videtur  illa  vitis  parabola  refelli,  & eo  quod  caput  noftrurrL» 
fecundum  eam  certe  naturam,  qua  nos  contingit,  particeps  noftrae 
carnis  & fangvinis  fadus,  vocatur  & eft : unde  fpiritualis  ille  omnis 
fenfus  & motus  in  membra  corporis  eius,  ex  carne  eius,  & ex  ollibus 
eius  fada  myfterio  illo  magno  myfticae  concorporationis , cuius- 
cr (ppctyig  eft  Coena  Domini,  derivatur. 

Praeterea  etli  verum  eft  quaeftionem.  de  praefentia  corporis 
Chriftiinterris,diredead  inftitutionem  Coenae  Domini  non  per- 
tinere, & illa  prorfus  perfpicue  per  articulum  Afcenfionis  in  coelos, 
& Reverlionis  e coelis  definitur,  illa  tamen  neceftario  incurrit  in  ver- 
borum CoenaeDomini  explicationem } non  modo  propter  patrumu 
etiam  antiquiftimorumhyperbolas,  ex  quibus  male  intelledis  pro- 
duxit Confubftantiationis  & Transfubftantiationis  dogma,  ac  tan- 
dem quoque  horrendum  illud  (^tXvyyct,  verum  etiam  quod  vix 
‘‘fieri  posfit,  quin  verba  coenae  legentibus,  quibus  iubemur  ipfum_> 
“Chrifti  corpus  accipere  & fangvinem  bibere,  ftatim  illa  quaeftio 
“occurrat,  aliquo  hic  opus  efte  praefentiae  modo, quum  neque  manu 
“accipi  res  posfit  litu  corporis  abfens,  nec  fide  prehendi , quod  fit 
“mentaliter,ut  ita  loquar,  abfens.  „ Huic  autem  decidendae  quae- 
ftioni  non  omnis  inficiatio  praefentiae  fatis  appofita  eft,  quam  qui 
initio  huius  contro  verfiae  adverfariis  oppofuerunt,  nihil  ad  eam  fe- 

dandam 


G O T H A N A E. 

dandam  promoverunt,  fed  perfpicue  limul  & folide  poftea  refpori- 
fum  eft,  explicata  vocis  praefentiae  homonymia.  Duplicem  enim_> 
efle  modum,  quo  res  omnes  corporeae  live  incorporeae,  atque  adeo 
Deus  ipfe  nobis  praeiens  dicatur.  Vnum  quo  litus  localis  fignifica- 
tur,folis  externis  fenlibus  expolitis  proprius,  ac  praefertim  corpo- 
reis, qui  nullo  nunc  modo  Chrifti  corpori  conveniat  in  terris,  ut  qui 
vere  vero  luo  organico  corpore  fupra  coelos  afcenderit,  nec  inde  fit 
ante  ultimum  illum  diem  reverlurus : alterum  mentalem, quo  fit,  ut 
mens  fidelis  res  omnes  etiam  futuras,  necdum  exiftentes , non  falfa^ 
quapiam  imaginatione,  fed  in  verbo  Dei  & Sacramentis,  non  nude 
fignificatas,  fed  vere  quoque  libi  promiflas&  praebitas  ex  pado  foe- 
deris apprehendit.  Huius  autem  praefentiae  obiedum,iam  indo 
a veteris  foederis  initio,  fandis  patribus  fuit,  & nobis  eft  fub  novo 
foedere,  & erit  ad  confummationem  ufque  feculi.  Humanitas  etiam 
illa  Filii  Dpi,  tum  in  verbo,  tum  in  Sacramentis,  per  fidem  fpirituali 
modo,  & per  Spiritus  Sandi  virtutem,  nobis  ad  vitam  aeternam, cum 
omnibus  iplius  beneficiis,  inlinuanda.  Duplicem  igitur  efle  Sacra- 
mentorum materiam,  duplici  organo,  ligna  videlicet,  corpori, . res 
vero  lignificatas  menti,  propolitam;  unde  id  quoque  confequitur, 
hic  etiam  duplicem  efle  ftatuendam  tum  praefentiam,  tum  rerurru 
praebitarum  apprehenfionem , unam , lignorum  videlicet,  quae  li- 
tum corporeum  declaret : alteram,  quae  mentis  fidelis  in  verbo  & 
facramentis  intuitum  lignificet  : ut  quam  vere  ligna  litu  corporis 
praefentia,  corporali  modo  percipiuntur,  tam  vere  a mentibus,  verae 
fidei  quali  manum  ad  menfam  Domini  adferentibus,  res  fignifica- 
tae,  id  eft  Chriftusipfe  cumfuis  beneficiis  omnibus  falvificis,  ad  ae- 
ternam vitam  fumatur.  Sed  de  iftis  pro fedo  multo  plura  quarm 
fcribereinftituiflem,quumhancepiftolam  exordirer,  quae  lic  a to 
velim  accipi,  mi  frater,  non  quali  a magiftro  didata,  fed  ut  ab  eo  qui 
tui  Iit  amantislimus,  tuaeque  exiftimationis  ftudiofisfimus.  Et  quum 
haec  lint  omnium  Orthodoxarum  Eccleflarum  editis  confeslioni- 
bus  teftata,  & ab  eruditislimis  aetatis  noftrae  Theologis  fummo  con- 
fenfu  tradita,  rogo  te,  mi  frater,  per  omnem  illam  charitatem,  qua~. 
nos  Chriftus  devinxit,  ut  etiam  atque  etiam  cav.eas,  ne  vel  inifto  ar- 
gumento, vel  aliis  ullis  in  rebus  haec  ingenii,  qua  polles,  acrimonia-. 

in 


56  EPISTOLAE 

In  nimiam  d*pt(&et*v  te  abducat : quaeinfignis  eft  fraus  Satanae,  a quo 
nobis  nunquam  magis  folicite  cavendum , quam  quum  donis  ipfis 
nobis  divinitus  concesfisadnos  fallendos  abutitur.  Vides,  mi  fra- 
ter, quam  libere  & ingenue  vicisfim  tecum  agam,  eodem  tibi  con- 
cedo apud  me  fandae  libertatis  iure,  ut  ex  mutua  ifta  crv^Twet  quam 
amplisfimum  frudum  percipiamus.  Bene  vale,  Vir  eximie,&  fumme 
mihi  obfervande.  Dominus  Iefus  Sandis  tuis  laboribus  magis  ac  ma- 
gis benedicat.  Genevae.  17.  Decembris,  1588. 

XXXV. 

BEZA  PISCATORI. 

S Binas  illas  tuas,  mi  frater,  iam  pridem,  poftremas  autem  tuas  "ad 
# III.  Decembris  datas  nudius  quartus  demum  accepi.  Confido 
vero  meas  interea  tibi  fuide  redditas,  quas  fuperioribus  Argen- 
toratenfibus  nundinis  D.  Do  dori  Lobetio  tradendas  curavi,  utinde 
tuto  ad  te  perferrentur.  Efb  enim  mutua  haec  noftra  -o-vfyrtfns  eius- 
modi,  ut  haec  omnia  minime  velim  in  cuiusvis  manus  perveniro. 
Et  tu  quidem  deme  bene  mereri,  mi  frater, non  definis,  quod  etiam 
pretiofisfimo  illo  aphorifmorum  munere  quum  publice  tefiaturm. 
ede  volueris,  nec  alia  mihi  concedatur  habendae  tibi  gratiae  ratio, 
ego  vicisfim , quantum  tibi  debeam,  profiteri  nunquam  definarm. 
Percurri  autem  illos  e vedigio,  in  quibus  tum  res  ipfae,tumperfpi- 
cuitas,  & copiofa  brevitas  mihi  fummopere  placuerunt:  fed  illud 
pro  mutua  noftra  Tretpfatrtei  apud  te  disfimulare  nequeo,  mihi  in  iis 
non  probari,  primum  de  Coena  Domini  aphorifmum,  quo-d  nulla 
prorfus  fada  mentione  (*)  tcouremcts  ipfius  corporis  & fangvinis  Do- 
mini, plane  videaris  in  eorum  tranfire  fententiam,  qui  pro  re  facra- 
menti,  non  ipfum  Chriftum,  fed  eius  duntaxat  merita  & beneficia 
conftituunt:  quod  dogma  ipfis  pro fe do  facrae  inftitutionis  verbis, 
& veterum  omnium  patrum  feriptis,  & omnium  aetatis  noftrae  Ec- 
defiarum  confesfionibus,  ne  translubftantiatoribus  quidem,  neque 
confubftantiatoribus  exceptis,  repugnans,  quum  nemo  faepius  cla- 
rius, 

(*)  Confidet  a Apboris.  V.  & X,  & Videbis  mt  ifiins  xwurixs  mentionem  fttijft.  Haec 
adfcripfitPifcator. 


GOTHANAE. 


rius,  vehementius  oppugnarit,  quam  magnus  ille  Calvinus  nofter, 
mirari  certe  fatis  nequeo,  quinam,  non  modo  in  contrariam  fen- 
tentiam  tranfieris  (fi  modo  quid  hic  fentias,  fatis  aftequor)  veruim 
etiam  Calvini  nomen  huic  opinioni  praetexueris.  Quum  autem 
hac  de  re  iam  antea  fcripferim,  & te  plane  confidam  folo  cognofcen- 
dae  & tuendae  veritatis  fludio  duci,  atque  adeo  planiora  haec  eflo 
exiftimem,  quam  ut  tu  praeclaro  ingenio  praeditus  diutius  hic  hae- 
rere po (fis,  pluribus  haede  re  mihi  non  puto  tecumeffe  agendmru* 
Tantum  illud  addam,  ut  in  D.  Calvini  feriptis  diligenter  obferves 
Chriftumfipfum,  & noftram  cum  illo  ipfo  & eius  fubftantia  fpiritua- 
lem  quidem,  fed  veram  unitionem,  a meritorum  & beneficiorum-, 
ipfius  participatione,  ut  nunquam  feparari,  ita  femper  diftingui  j at- 
que adeo  con  trarium  illud  dogma,  difertis  & perfpicuis  verbis,  Iim 
prioris  ad  Corinthios  epiftolae  capite  undecimo,  inhaec  Apoftoli 
verba:  HOC  EST  CORPVS  MEVM , refelli.  Quod  igitur  a te, 
mi  frater,  poftremis  meis  literis  hac  de  re  petii,  nunc  rurfum  peto  per 
illam  mutuam,  qua  nos  Chriftus  fecum  devinxi  t,  charitatem,  ut  di- 
ligentius hac  de  re  cogites.  Et  quum  fciasnon  deefte,  qui  quam  pru- 
dentiftime  quoque  feripta  alio  detorqueant,  nec  quicquam  charius 
nobis  effe  debeat  fancla  ouo®pocnjvyl}  caveas  etiam  atque  etiam,  pro  ea, 
qua  teDeus  ornavit, confcientia  & prudentia, ne  quam  Inde  novarum 
turbarum  occafionem  Satan  arripiat  5 quod  te  quoque  fedulo  cura- 
turum elfe  confido.  De  rebus  Gallicis, nt  paucis  omnia,  refert  Gal- 
lia iuftam  tamdiu  fpreti  Evangelii,  '8c  perpetuae  in  Chrifti  membra^ 
fevitiae  mercedem,  ut  illo  Rege  & regno  nihil  ne  fingi  quidem  pos- 
fit  miferabilius.  Ad  nos  autem  quod  attinet,  quo  longius  vici- 
nus * nofter  in  illis  fuis  incoeptis  pergit,  eo  magis  de  pace  defpero 
in  his  regionibus  fervanda,  quumnulla  re  magis  Ille  quam  noftra,  & 
vicinorum  patientia,  ad  quidvis  audendum  abutatur.  Quid  fit  au- 
tem tandem  fequuturum,  novit  Ille  Dominus  nofter  Deus  & Serva- 
tor, a cuius  bonitate  & providentia  toti  pendemus.  Bene  vale,  Vir 
eximie  & frater  fumme  obfervande,  & mutuis  nos  precibus  afiidue 
iuva.  Genevae  14.  Februarii,  1589, 


» SfibaudHh 


H 


XXXVI. 


5g  EPISTOLAE 

XXXVI. 

BEZA  PISCATORE 

S Paucis  ante  diebus, mi  frater,  ad  ultimas  tuas  refpondi,  nec  ab  co 
, tempore  quicquam  nobis  ed  e Gallia  nuntiatum,  quod  noftras 
quotidianas  miferias  non  augeat,  de  quibus,  ne  cogitare  quidem 
ime  maximo  moerore  poffum.  Ad  haec  accedunt  illae  nun- 
quam ceiTantis  vicini  Principis  machinationes  tot  & tantae,  ut  ne 
mendruam  quidem  quietem  aiifim  fperare.  Inde  fatis  coniicero 
potes,  quam  deinceps,  fcliolam  hic  iimus  habituri.  Ego  in  his  turbis 
dationem  meam  pro  viribus  tueor.  Meam  in  lobum  paraphrafin, 
non  parvi  certe  laboris  opus  his  nundinis  abfolvere  non  potui.  Me- 
ditor etiam  aliquid  accuratioris  ®sap in  prima  Genefeos  capita--: 
nec  alibi  folatium,  quam  in  his  noftris  literis,  invenio.  Tu  vero, 
quaefo,  memineris  me  in  hac  fenecla  multo  magis,  quam  unquam^ 
antea  laborantem  afliduis  precibus  adiuvare.  Edidit  noder  Sadeel 
hifce  nundinis  duos  de  re  facramentaria  libellos,  quos  non  dubito 
quinFrancfurto  accipias : & fane  velim  eoabste  diligenter  legi  & 
expendi,  propter  illam  praefertim  quaedionem , de  qua  podremis 
meis  ad  te  binis  fcripfh  Vale,  vir  eximie,  & mihi  cliariiTime  frater. 
Dominus  lefus  tibi,  fandisque  tuis  laboribus  magis  ac  magis  bene- 
dicat. Genevae.  4.  Martii.  1589^ 

XXXVII. 

BEZA  PISCATORE 

SDiu  refponfumiduddiduli,  frater  plurimum  obfervande,  nem* 
9 quod  deeffet  mihi  iuda  & reda  refponfio,  fed  veritus,  ne  forte 
literaemeae  oberrarent.  De  tuis  ad  me  mifds  libellis  magnara 
tibi  gratiam-  habeo,  & tuam  in  me  benevolentiam  in  eo  quoque^ 
agnofco,  quod  aphorifinos  illos  tuos  milii  infcribi  voluidi : quo  be- 
neficio abs  te  provocatus  mitto  ad  te  quale  ego  nunc  quidem  apud 
me  habui  dvri&ugov : meas  videlicet  qualescunque  in  lobum  com- 
mentationes : de  quibus  tantum  abfum  ab  eo,  ut  Trappyirta 5 tua  orien- 
dis, qui  d ubi  videatur  intv-ihgcre  recufem,  ut  contra  nihil  mihi  fu- 
turum 


GOTHANAE. 

tufum  fit  gratius,  quam  mea  recognofci,  ac,  fi  fit  opus,  a me  ipfo  cor- 
rigi ex  do&iorum  indicio.  Quod  enim  in  extrema  tua  epiftola  feri- 
bis  a Genevenfibus  molefte  ferri  noftras  illas  crv^T^iretg , unde  tan- 
dem intellexeris  ignoro  3 nec  pofilmi  ipfe  mihi  vel  leviffima  fufpi- 
cione  verum  id  etfe  perfvadere,  quod  fatis  milii  fitperfpedum  colle- 
garum meorum  ingenium,  neque  hic  cum  quoquam  de  iftis  rebus 
contulerim.  DeD.veroGrynaei  thefibus  illis,  teftor  tibi  in  Domi- 
no rem  omnem  ita  fe  habere.  “Scripferatadme  familiariter, fed  ea,a 
qua  uti  folet  magnus  ille  vir,  modeftia  ac  finceritate,  nonnullis  vi-“ 
aeri  quaedam  abs  te  a noftris  diverfa  tradi  in  controverfia  de  iu-<£ 
ftiiicatione,  ideoque  fe  difputationem  ea  de  re  paucis  perfpiaiisqueC£ 
thefibus  explicatam  editurum. u Ego  vero  veritus,  ne  quid  de  te 
gravius  ab  aliquo  accepilfet,  noftra  illa  putavi  cum  illo  communi- 
canda, ex  quibus  rem  totam  inteiligeret,  fed  addita  conditione , ut 
perlecta,  & cum  nemine  prorfus  communicata  mox  ad  me  remitte- 
ret : nec  alio,  ita  me  bene  Deus  amet,  confilio,  quam  ne  quid  hinc 
turbarum  oriretur.Falleris  igitur,  mi  frater, in  eo  quod  exiftimas  meo 
inftinclu  quicquam  a D.Grynaeo  fuiffe  in  ifta  re  fa&um  aut  feri p tum, 
quum  etiam  illa  difputatio  prius  & habita  & edita  fuerit,  quam  illa 
noftra  D.  Grynaeus  a me  accepifiet,  ut  ipfe  mihi  poftea  refcripfit, 
& dierum  adferiptio  demonftrat.  De  D.  Tufiani  vero  integritate,  & 
animo  abs  te  abalienato  nihil  mihi  facile  perfuaferim,  fed  illud  qui- 
dem fcio,  tuam  illam  dtcpifisiciv  non  quibusvis,  ac  ne  mihi  quidem££ 
penitus  probari,  ut  quae  videatur  iam  nonnihil  tum  in  rebus  ipfis,£< 
tum  in  earum  docendarummethodo  & phrafibus  nonnullis  in  iho~u 
yvuyjocruvqv  inclinare,  tandem,  nifi  fedulo  caveris,  in  duTa^a-xetciv  de-££ 
generatura.  ££  Necignoras,  opinor,  D.Nafonem,. hominem  mihi 
alioqui  non  aliunde,  quam  ex  magnis  turbis  inEcclefia,  in  qua  ver- 
fabatur,  excitatis  notum,  errori  illi  fuo  gravifiimo  nominis  etiam  tui 
audoritatem,fi  fatis  verafunt,  quae  non  obfcure  feruntur,  praete- 
xuiffe : Hanc  opinionem  non  dubito,  quin  epitomes  Calvinianao 
Inftitutionis  editio  in  nonnullorum  animis  confirmarit,  in  qua,ficut 
aliis  meis  poftremis  tibi  plenius  fignificavi,  ipfiusmet  Chrifti  fpiri- 
tualem  illam  koivwUv  parce  admodum,  ac  ieiune  attingis,  quam  ta- 
men ipfe  D.  Calvinus  urgere  vehementer  adverfus  calumniatorum^ 

II  i in- 


$g  EPISTOLAE 

iniurias  confuevit.  <c  Deinde  quis  tibi  facile  concefTerit  quaeflio- 
wnem  de  corporis  Chrifti  praefentia  nihil  quicquam  ad  facrae  coenae 
^inftitutionis  explicationem  pertinere.,,  Nec  etiam  facile  omnes 
concoquent,  nili  accurata  explicatione  addita,  Chriftuminftrumen- 
talibus  caulis  annumerari,  ut  alia  nonnulla  Xt7rTcXoyrt^Ar<A  praeter- 
eam, quae,  ut  elt  aftutus  Satan,  facile  fuerit  vel  imperitis,  vel  impro- 
bis liniftre  accipere, & ad  turbandas  Ecclelias  arripere.  Neque  vero 
tnihi  dubium  ell,  quin  mihi  vere  & re&a  conici  enti  a fcripferis  nihil 
aliud  abste  quaeri  in  hac  eoc^/SgW  quamutdodxinam  coeleftenu, 
quam  limpliciltime,  & quam  maxime  propriis  verbis  declares.  Sed 
optime  nolli  in  communi  vitae  ufu  nobis  non  noftrae  tantum,  fed 
etiam  alienae  confcientiae  habendam  rationem,  & ad  aedificatio- 
nem ede  omnia  referenda.  In  Ungulorum  igitur  locorum  fcripturae 
expolitione  proferre  fane  liceat  iis, quorum  munus  eltin  Ecclelia_* 
docere,  quod  cuique  loco  maxime  convenire  exiftimaverint , modo 
articulorum  fidei  analogia  non  violetur,  Ecclefia  vero  diiudicet.  At 
iniplis  dogmatibus, quum  per  Dei  gratiam  confelliones  habeamus 
variarum  gentium  ab  optimis  & do dilTunisTheologis  editas  de  prae- 
cipuis Chriftianae  religionis  capitibus,  & tot  eruditillimos  fcriptos 
libros  habeamus,  etli  in  nullius  verba  iuravimus,  lit  tamen  nobis  re- 
ligio quidpiam  facile  in  communiter  receptis  vel  leviflime  inno- 
vare. Nequidautemin  alterutrampartem,nempevel  tacendo,vei 
loquenda  peccetur,  velim  quidem  ego,Ecuti  nunc  per  Dei  gratiam 
<<:conditutas habemus  Ecclelias,  fi  quis  redius  aliquid  fibi  patefa- 
et(dum  exiftima  verit,  citius  tamen  novitas  offendere  nonnullos  pof- 
C£lit,  priusquam  in  eo  fefe  vel  alios  plane  confirmet,  nedum  ut  pa- 
llam illud  non  ut  diiudicandum,  fedut  ab  aliis  approbandum  pro- 
e<ponat,  collationem  cum  melioris  notae  Tlieologisin  timore  Do- 
<fmini,  & absque  ulla  infntui,  tandem  id  lequuturo  quod 

ueife  ex  ufu  Eccleliae  videbitur  : quod  li  ante  illius  infelicis  do 
Coena  Domini  controveriiae  initia  a magnis  illis  viris  fa dum  efiet, 
aut  interdios  iara  tum  fottafie  convenifiet,  aut  in  hanc  certe  dam- 
mam hoc  di ilidium  non  erupiifet.,  ' Vt  autem  ita  faciendum  cen- 
feam,  acuto  praefertim  & fubtili  ingenio  praeditis,ipfa  facit  expe- 
identia,  quum  hoc  tibi  fandtepodimalEmiare^hocmeo  qualicunque 

con- 


G O T H A N A E.  61 

confilio  non  femel  fuifte  Ecclefiaepaci  confultum : quod  fi  abste,  mi 
chariftime  frater,  impetraro,  quoniam  vel  fic  ab  aliis  etiam  erudi&ris, 
vel  alios  quoque  erudies,  non  modo  finiftras  omnes  iftas  ambitiod 
vel  contentio  fi  ingenii  fufpiciones  e vitaris,  (quibus  maculis  abfit,nt 
praeclara  ifta  dona  contaminentur,  quibus  te  Deus  exornavit)  ve- 
rum etiam  vere  pacatam  conftientiam  habebis,  non  tui  ipfius  dun- 
taxat,  fed  aliorum  quoque  iudicio  innitentem.  Et  de  his  quidem_> 
hadenus,  quae  pro  noftra  mutua  futurum  confido,  ut  tam 

aequo  animo  accipias,  quam  illa  fincerus  in  te  amor  meus  mihi  fug- 
geftit.  De  rebus  noftris  quartus  iam  agitur  menfis  & amplius,  ex 
quo  extorfit  a nobis  extrema  neceftltas,ut  aperta  vi  tam  diu  nobis 
infidiato  Principi  vidno,  accedente  quoque  Regis  Galli  apud  focios 
noftrosBernenfes,  &apud  nosadverfus  communem  hoflem  folli  ci- 
ta tione, oblideremus : in  quo  etfi  nobis  mirabiliter  favit  Dominus, 
illo  nonparva  cum  clade  & ignominia  a paucifliinis  noftris  quater 
repulfo : fadumeft  tamen  illius  aftu  & malis  quorundam  confiliis, 
quibus  fociorum  noftrorum  copias  elufit,  ut  propter  horrendam  vi- 
cinae totius  regionis  vaftationem,  quae  famem  nobis  in  pofterum 
minatur,  multo  gravius  nunc,  quam  unquam  antea  premamur,  nec 
piorum  fratrum aftiduis  pretibusmagisunquamindiguerit  Geneva, 
quas  ultro'  vos  nobis  impertituros  non  dubito,  ut  accuratiore  nulla_> 
commendatione  nobis  fit  apud  vos  opus.  Bene  vale,  vir  eximie, 
&quod  fatis  fatfcio,  mutuo  nos  amareperge.  Genevae  2.0.  Au- 
gufti.  1589. 

XX  XV II L 

BEZA  PISCATORE 

SNon  dubito,  mi  frater,  quin  pro  tua  in  nos  benevolentia  illic  de 
.rebus  noftris  aftidue  cogites , & lane  veftris  & multorum  ubi- 
que piorum  hominum  precibus  acceptum  fecundum  Deum  fe~ 
rimus,qiTod  adhuc ftat  Geneva,  nemine  quidem  fub  tanti  annui  iam 
belli  onere  fatifeens,  quantumvis  per  fe  penitus  imbecilla,  ficum 
hofte  tam  potente  conferatur,  & a nonnullis,  quos  minime  oportuit, 
veluti  fub  cultro  derelicta.  Rerum  autem  tam  admirabiliter  hoc  an- 
no divinitus  hic  geftarum  narratio  magnum  pene  volumen  imple- 

H $ verit. 


6z  EPISTOLAE 

verit,&  aliquando  fortaffis  apparebit.Literea  paucis  licec habeto.Ho- 
iietiiilla  cum  vicinis  noftris  Ibciisi.ni.tae  pacis Ipecies  tam  certa  fpe  de 
nobis  parvi  temporis,  fpatio  vel  expugnandis,  vel  ad  quamvis  dedi- 
tionem compellendis  impleverat,  ut  urbe  validis  hinc  inde  praefidiis 
circumvallata  quafr  triumphum  iam  canens  trans  fuas  Alpes  fefo 
receperit.  Sed  a-liter  Deo  Sc  Servatori  noftro  in  coelis  i edenti  viium 
eft,  ita  repente  divinitus  eredis,  & confirmatis  paucisfimorum  no- 
fixorum  militum  animis,  ut  hoftem  ftibinde  ad  ipfas  urbis  portas  ad- 
ventantem non  modo  magna  cum  caede  aliquoties  repulerint,  ve- 
rum etiam  intra  Tua  munimenta,  quae  inexpugnabilia  videri  pote- 
rant, compulfum,  partim Pumma  vi  captis  etiam  eorum  tormentis, 
& aliquot  addudis  captivis  trucidarim,  partim  ad  deditionem  arci- 
bus- illis  mox  penitus  e ver  fis  adegerint.  Immiilis  praeterea  variis 
morbis  Dominus  illorum  praedonum  inaudita  fceiera  tam  acriter 
eft  ulcus,  ut  abfumptis  illorum  pleri$que,iampridemfefe,quifuper- 
jfunt,  additis  aliquot  Italorum,  qui  fupervenerunt,  cohortibus,  quam 
pertinaciflune  intra  duo , quae  illis  fuperfunt,  propugnacula  conti- 
neant. Interea  nos  nihilominus  nulla  dum  fpe  conficiendi  belli  fe- 
fe  offerente,. vehementer  excruciat  totius  circumjacentis  regionis 
yaftatio,  & quod  huius  belli  diuturnitas  non  modo  civitatis  aera- 
rium, fed  etiam  privatorum  loculos  fic  exhaufit  funditus,  ut,  iflis  to- 
lerandis ftimptibus,  nedum  maioribus  colligendis  copiis,  quibus  ad 
fumei  profligandum  hoftem  nobis  opus  eflet,  pares  nullo  modo  effe 
pofTimus.  Hifpanum  autem  quis  fibi  merito  perfuadeat  genero  fuo 
defututum?  Pergimus  tamen  experta  toties  Dei  providentia  freti, 
& iuftae noffrae  defenfionis  bonitate,  ac  redae  confcientiae  tefti- 
monio  j ad  quae  fi  fefe,  quod  fperamus , adiungere  perrexerint  ve- 
Itrae  Sc  caeterorum  piorum  preces,  niliil  eft  quod  fperare  non  au- 
deamus. Sed  de  his  plus  fatis.  Mitto  autem  ad  te  una  cum  iftis, 
mi  frater,  alterius,  quod  iam  pridem  confectum  credidi,  rurfus  au- 
tem malis  quorundam  conatibusrenovatibelli  narrationem,  quibus 
te  aliquando  fpedatoremHeidelbergae  fuifle  opinor,  ut  iudex  etiam 
ineo  federeiam  merito  pofiSs,refponfum  videlicet  quoddam  meum 
veteribus  illis  D.Erafti  thefibus,quae  tunc  manulcriptae  circumfe- 
rebantur, iam  tum  oppofitum,  cuius  editionem,  quae_&  quanta  ne- 

cesft- 


G O t H A K A E.  6j 

ceflfitas  a me  perinvito  extorferit,ex  praefatione  cognofces.  Qtod 
ii  potuero  abs  te  impetrare,  ut  meum  etiam  hoc  fcriptum  qualecun- 
que  infpicere  paulo  preflius  ac  diligentius  in  re  praefertim  tanti  mo- 
menti fuftineas, pergratum  mihi  feceris,  nedum  ut  tua  illa 
offendar.  Et  ida  quidem  nunc  habui , quae  ad  te  perfcribererm, 
Deum  precatus , ut  te  & vos  idic  omnes  lalvos  tueri  <k  confervare  in 
fandta  pace  pergat,  vedrisque'  fanetis  laboribus  magis  acmagis  bene- 
dicat. Bene  vale.  Genevae  23.  Martii  1590. 

XXXIX. 

BEZA  PISCATORI. 

NOlui,  mi  frater,  hanc  falutandituioccafiohem  praetermittere,, 
incertus , an  meas  Francfurto  acceperis,  una  cum  duplici  fcripti- 
uncula  mea , prout  noflro  typographo  mandaram.  Miram 
enim,  ac  pene  incredibilem  i (iorum  hominum  negligentiam , vel 
potius  malam  fidem , quotidie  experior  ; & tu  cognofces  certius 
quam  velim , fi  legeris  utrumque  illud  meum  fcriptum,.  cuius  exem- 
plar , una  cum  idis , ab  hoc  noflro  Gofvino  accepiife  te  confido , ho- 
mine quem fcio nulla  apud  te  commendatione  indigere, fed  digno 
certe  bonorum  omnium  amicitia.  Xnnodris  autem  illis  diiudican- 
dis, velim  abs  te  eandem  quam  confiievifti  ‘zsretpfafrtuv  praedari . Quid 
fi  vero,  me,  in  hac  veritate  tuenda,  velles  fublevare  ? Puto  enim  ad 
te  quoque  perveniffe  iddruni  gnathonum  fcripta.,  Operam  certe 
bonam,  & Ecclefiae paene  neceffariam praedares.  Nafonemillimi 
audio  ad  ingenium  rediiffe,  quod  falfum  elTe  velim , & ipfius  , & 
Ecclefiae,  in  primis,  caufa.  De  rebus  nodris  pleni  (fime  poteris  ex 
hoc  nodro  cognofcere , tantum  hoc  tibi  nunc  fxgriift.co  ,nos  neque’ 
bonorum  precibus  magis  indlguiffe , neque  apertius-unquara  exper- 
tos, & quotidie  experiri , quae , & quanta  fit  Dei  O-pt.-Max.  induis 
eonfervandis &h odium  Conatibus  infringendi s,  tum  potentia  tum; 
mifeficordia.  &veritas.  Benevale,  michariilime  frater,  Do  minus 
fefiis  tibi , tuisque  fankdis  laboribus  , totique  vedf a?  fchoIae,  quafxi 
copiof illune  benedicat*  Genevae  16.  lunii  159^ 

XL. 


64 


EPISTOLAE 

XL. 

BEZA  PISCATORI. 

S Tribus  illis,  quos  tu  mihi,  mi  frater,  binis  literis  nuper  commen- 
m dafti , nullo  fum  officii  genere  defuturus.  Hoc  enim  & ipfi  me- 
rentur, & tua  in  me  benevolentia  poftulat : qui  tua  mecum  ftu- 
dia  tam  benigne  communicare  pergas, & in  mea  quoque  tam  diligen- 
ter inquirere  non  graveris  : quo  utroque  nomine  plurimum  debere 
me  tibi  profiteor.  Quo  minus  autem  paria  tibi  in  tuis  legendis  re- 
ferre potuerim,  obftitit,  & adhuc  obdat,  partim  iftud  usque  adeola- 
boriofum,  & cum  tot  animi  angoribus,  hoc  praefertimcalamitofis- 
fimo  tempore  coniundlum  munus,  ut  vix  ipfe  mihi, vel  amicis  vivam, 
nec  certam  (ludiorum  rationem  fervare  poffini : partim  quod,  etfi 
aliorum  fcriptafic  legere  confuevi,  ut  in  nullius  fententiamiuratus, 
timide  tamen  ad  cenfurae  iudicium,  nifi.  quum  fic  neceffiario  poflu- 
lare  mihi  veritatis  defendo  videtur,  accedam,  certae  nimirum fupel- 
leftilis  mihi  confcius , & quod  faepe  videam  nimiam  & in  fuis  affe- 
rendis, & in  alienis  arguendis  dxptQuav  in  argutias  parum  folidas  eva- 
dere : Ne  tamen,  vel  tua  contempfiffie,  vel  amici  officium  neglexiffe 
videri  poffim,  tres  illos  tuos  libellos  eiusdem  argumenti,  quorum_» 
duos  iam  pridem,  tertium  vero  cum  tuis  poflremis  accepi,  diligenter 
& accurate,  quandoquidem  ita  vis,  favente  Deo,  legam  & expendam, 
eadem  qua  tu  apud  me  'zrapfatrta  ufurus.  Ad  tres  autem  locos  illos 
quod  attinet,  in  illo  meoad  Saraviamrefponfo,  abs  te  obfervatos,  de 
primo  ex  pag.  95.  fic  refpondeo.  V erum  quidem  efl,quod  ais  fidem 
per  fe  quoque,  & in  fua  ipfius natura  coiifideratam  relate  ad  obie- 
dum  ad  quod  neceffiario  fertur  referri : fed  hoc  nihil  ad  id  de  quo 
illic  a me  di  {feritur  : ut  qui  nihil  aliud  fignificare  voluerim  quanu» 
aliud  effie  fidem  in  fefe,  & a fuo  cui  inhaeret  fubieflo  cogitatione  ab- 
ftra&am,  quam  quatenus  fuo  fubiedo  inhaeret  confiderare  j five  de 
ipfa  fide  quam  de  fide  praeditis  agere,  quod  etiammihi  videor  fatis 
perfpicue  fignificaffie.  Inaltero  autem  loco  pag.  131.  non  fcripfi , ut 
tu  putas,  nullum  Epifcopum  dici  polfe  qui  nullos  habeat  collegas 
quibus  praefit:  fed  fcripfi  nullum  Saraviae  Epifcopum  (id  efl  qua- 
lem Saravia  vocat,  &effie  contendit  Epifcopum)  dicendum  effie  qui 

nullos 


1 


GOTHANAE, 

nullos  habeat  collegas  quibus  praeiit,  idqueea  ipfa,  qua  me  non  in- 
tellectum,ratione,  oppugnas : quoniam  videlicet  Epifcopos  vultSa- 
ravia  dici,  non  tantumgregis,  fed  etiam  collegarum,  five  fibi  alliden- 
tium presbyterorum  refpedu.  T ertio  loco  ex  pag.  t gy.  rede  & me- 
rito me  reprehendis  qui  articuli  ro7g  litum  non  obfervarim,  & pro 
royStcv  fim  tS  &eS  interpretatus, lententia  tamen  Icriptoris  minime 
depravata.  Et  de  his  quidemhadenus.  De  rebus  noltris , etli  nos 
nonproftravit,  nec  de  conflantis  animi  gradu  deiecit,  tamen  vehe- 
menter commovit  illa  tam  repentina , & tam  inexpedata  Regis  * 
illius  mutatio,  feu  vera,  quod  Deus  avertat,  fen,  quod  adhuc  arbi- 
tror, in  fpeciem,  & ex  carnis  conliiio  fada:  utcunque  tamen  fe  res 
habeat,  ovo-typos,  & prorfus  apud  Deum  & pios  omnes  AvtnraXoyr\Tog. 
Nunc  vero  intentis  in  unius  Dei  potentiam,  & ivScuuav  animis  quid 
Ext  tandem  illas  inducias,  hac  ipfa  hebdomade,  nili  prorogentur, de» 
lituras,  fecuturum  expedamus.  Ego  interea  fenfim  ad  metam  con- 
tendo, a qua  me  non  procul  abefie  quotidie  ex  multis  indiciis  con- 
ficio. T u vero  me,  mi  frater,  amare,  cum  hac  tota  Ecdefia,&  fcho- 
la , & a biduis  precibus  Optimo  Maximo  Deo  noftro  commendare 
perge : licut  vicibim  illum  ex  animo  precor,  ut  illuftriblmam  Nabo-  * 
viorum  Principum  gentem,  & veliram  Ecclefiam,  ac  fcholam,  magis 
ac  magis  tueri,  ornare,  & inlignibus  illis  fuis  beneficiis  omnibus  am- 
plificare,tibi  denique, coli  egioque  veftro  fando  univerfo  benedicere 
dignetur.  Bene  vale,  vir  eximie,  & fumme  obfervande  frater.  Ge» 
nevae  i6.  Odobris  vetere  calculo  159 

XLI. 

BEZA  PISCATORI. 

SP.  Is  cui  poftremas  tuas  commendati tias  literas  eoitimififti, prius 
# ad  me  non  venit,  quam  ipfe  fibi  &difcipulis  fuis  hofpitem  & ho- 
fpitium  effet  nadus,  & tertio  demum  poft  die  illas  mihi  reddidit, 
commodibime  tamen  illud  cecidit : funt  enim  apud  collegam  meum, 
qui  & Gymnafiarcha  e 11,  optime  collocati  nec  illos  ego  domi  exci- 
pere ullo  modo  potuibem,1  paratus  alio  qui  nihil  non  ipfis  vel  tuae 
unius  commendationis  caulfa^offerre  & pro  viribus  praedare.  De 

I rebus 


* Htnrui  IV.  in  GaMa. 


66  EPISTOLAE' 

rebus  noftris  mirabiliter  adhuc  Dominus  Genevam  in  his  mediis 
tempeflatibus,  haud  pene  aliter  in  his  induciis  faepe  iam  repetitis, &: 
rurfus  brevi,  ficutifperamus,  continuandis  tuetur  & fovet,  quam  fi 
pax-efifet:  in  hoc  tamen  tam  incerto  ftatu  fieri  non  poteft,  quin  lin- 
gulis pene  momentis  occurrant,  quae  nos  inter  fpem  & metum  fu- 
fpenfos,  & anxios  teneant,  tantifper  dum  Rex  taiidiu  expeclatus 
Lugdunum  adveniat,  omnia  nobis  ferio  pollicens,  fivepacem  vicino 
noftro  concelfurus,  five  illius  iniurias  bello  ulturus,  Tu  vero,  mi 
frater,  & fratres  illic  omnes,  pergite  nos  precibus  asliduis  illi  com- 
mendare, a cuius  providentia  & clementia  toti  profedo  pendemus. 
In  Gallia  paulatim  magis  ac  magis  Regi  ex  animi  fententia  res  fuc- 
cedunt,modo  ne  ipfius  ad  condonanda  quaevis  facilitate  fcelerati 
abutantur.  Noftri  primum  apud  Montalbanum  in  Aquitania  co- 
acta nationali  Ecclefiarum  fynodo,  multo  quam  fperabatur  frequen- 
tiore,  ac  deinceps  apud  Santonum  oppidum,  quod  a fanda  fide  no- 
men habet  optimo,  ut  fperatur,  omine, repetito  conventu  in  rece- 
ptam confesfionem , & Ecdefiaflicae  difciplinae  Canonas  fummo 
confenfu  rurfiim  iurarunt,mislisque  ad  Regem  nonnullis  teflati  de 
4 fua  perpetua  in  Regem  ipfum  debita  fubiedione,  fiioque  in  com- 
muni confervanda  pace  ftudio  moderatam  & aequam  exercendae 
religionis  libertatem  fibi  concedi  poftularunt,quosaRege&  ipfius 
confilio  benigne  auditos,  & cum  bonafpe  fuiiredimifrosaudio,quid 
iit  fequutyrum  res  jpfa  eftendit.  Haec  autem  celare  apud  te  nolui, 
ut  rem  hanc  totam  coniunctis  precibus  Optimo  Maximo  noftro 
Deo,  & Servatori  noftro  magis  ac  magis  commendemus.  Bene  va- 
le, charislime  frater,  D.Iefus  tibi  tuisque  in  fando  ipfius  opere  la- 
boribus quam  cumulatisfime  benediiat.  Genevae  decima  quinta 
Decembris  vetere  calculo  1594. 

X L 1 1. 

PISCATOR  BEZAE, 

REverende  & Clariff.  Vir,  frater  plurimum  obfervande.  Literae 
tuae  binae  mihi  redditae  funt,  & una  cum  po  fleri  oribus  etiam- 
Refponfio  tua  ad  Obfervatienes  meas  inAda  colloquiiMorn- 
- - i - bel- 


GOTHANA-E.  67 

belgardenfis.  Video  plerasque  obfervationmn  iftamrn'  tibi  non 
probari,  & cin^f2etctv  meam  periculofamtibi  videri.  Verum  ut 
ttqo  r&pov  refpondeam,  dtcpifieta,  illa  mea  non  hoc  agit, ut  aliquid  fubtile 
& novum  & ante  hunc  diem  inEcclelia  Dei  inauditum  excogitem, 
atque  ita  ingenii  laudem  aut  vanam  eruditionis  gloriolamcaptem : 
fed  ut  dodrinam  coeleftem  quam  fimplicisfime  & quamjpaximo 
propriis  verbis  declarem  atque  explanem.  In  quibus  vero  quae- 
ftionibus a te  diftentio,itemque  in  quibus  diftentire  tibi  videor : ea- 
rum explicationem  quam  breviftimis  verbis  a me  comprehenfam  ad  - 
te  mitto.  Praeterea  mitto  exemplaria  aliquot  libellorum  meorum, 
qui  nuper  apud  nos  exculi  funt : inter  quos  etiam  eft  libellus  Apho- 
rirmorum  tibi  infcriptus,  quia  dubitabam,  an  exemplar  illius,  quod 
ante  aliquot  menfes  cum  literis  ad  te  miferam,  tibi  effet  redditum. 
V erum  enim  vero  duo  miratus  fui  in  literis  tuis : unum, quod  fcribis, 
de  utroque  altero  meofcripto  (quorum  fcilicet  unum  diredum  eft 
contra  Gephyrandrum  de  Sacramentorum  <rx sVgj,  alterum  contra_, 
Hofmannum  de  fenfu  verborum  inftitutionis  coenae)  de  utroque 
inquam  ifto  fcripto  te  plufculum  otii  nadum  ad  me  perfcrip turum 
quid  tibi  videatur.  Etenim  his  verbis  innuere  mihi  videris,  tibi  ifta 
mea  fcripta  non  prorfus  probari.  Attamen  ante  annum  literis  hoc 
ipfo  die  ad  me  fcriptis,  tua  manu  hacc  verba  infcripfifti : Scriptum 
illud  tuum  de  quaeftionibus  inter  Hofmannum  & me  controverfis 
valde  probo.  Miror  igitur,  fi  quod  tunc  valde  tibi  probatum  fuit, 
nunc  non  item  probetur.  “ Alterum  quod  miratus  fui,  eft : quod<c 
fcribis,  quae  inter  nos  de  huiusmodi  quaeftionibus  ada  funt  &<c 
agentur,  te  cauturum  diligenter  ne  eliminentur,  & cuiquam  inno-<c 
tefcant  ifto rum, qui  huiusmodi  occafiones  altercationum  venantur  }c 
At  nuper  amicus  quidam  fide  dignus  certiorem  me  fecit,  teeodem‘c 
tempore,  quo  difputatio  de  imputatione  obedientiae  Chrifti  Gry-‘* 
naeo  propofita  fuit,  literas  meas  unacumtuaRelponfione  Geneva^ 
illi  mififte : unde  ei  innotuerit,  fententiam  illam  mihi  non  probari.tc 
Et  certe  res  ipfa  oftendit,  difputationem  illam  Grynaei  meis  fcriptis 
oppofitameffe,quod  ipfum  quoque  vir  quidam  praecipuae  autho- 
ritatis  Heidelberga  ad  me  perfcripfit  his  verbis : Grynaeus, inquit, 
thefibus  illis  tuis  alias  Bafileae  impreffas,  disfintulato  tamen  nominc 

I z tuo 


6% 


EPISTOLAE 


tuo  oppofuit  &c.  Intelligit  autem  thefes,  quas  de  hac  quaefliono 
fcriptas  communicavi  cum  Wolfgango  Crellio,  Pallore  Ecclefiae  Si- 
genenfis.  Vnde- colligo,  illarum  exemplum  Heidelbergam  effe  trans- 
miffrnn.  Nam  difputationem  illam  Grynaeo  a T offano  fuiflfe  pro- 
politam^Jdem  ille  amicus,  cuius  paulo  ante  mentionem  feci,  mihi 
lignifica^iti  Grynaeus  igitur  inftinduToffani  & fuggeftione  tua 
disputationem  illam  publice  habuit.  Nolim  autem  te  ignorare,  il- 
lullrem  meum  Dominum  mihi  dixiffc, W olfgangum  Crellium  illas 
meas  thefes  diferte  approbaiTe  his  verbis : “ Piicatoris  £ei)r  1 jl 
id  eft,  Pifcatoris  doctrina  eft  reda  feu  fimplex  & plana^.. 
„Praeterea  ligni  ficatum  mihi  eft,  Genevenfes  molefte  ferre,  quod 
„ virgulam  cenforiam  mihi  fumam  in  fcriptatua,  cuius  aetati  Sc 
,, eruditioni  aliquid  tribuendum  cenfeant.  „ Ego  vero  plurimum 
tibi  tribuendum  cenfieo,  atque  omnino  tribuo  : at  virgulam  cenio- 
riam in  fcriptatua  mihi  non  fumpfi : fedquicquid  de  illis  annotavi, 
tuo  rogatu  feci,  ultro  id  minime  fadurus : ut  qui  natura  minimo 
7roXu7rpdyfiMv  fim.  Sed  video,  quid  fit : offendit  illos  fimplicitas  vel 
etiam rufficitas  orationis  meae,  vel  certe  ingenua  illa  TraopntrU,  qua 
uti  conilievi.  Doleofiniftre  accipi,  quod  dextre  a me  prolatum  eft. 
Sed  confolatur  me  conficientia  reda : ut  qui  probe  mihi  conficius 
fum,  me  nihil  aliud  quaerere,  quam  gloriam  Dei  & aedificationem 
Ecclefiae.  Deum  oro,  ut  nos  omnes  regat  fiuo  Spiritu,  ne  quid  vel 
contra  ipfius  veritatem,  vel  contra  fraternam  diaritatem  agamus  j 
fed  ut  in  veritate  coelefti  confientientes,  fincera  charitatenos  mutuo 
ex  animo  compledamur.  Arnen.  Herbornae  12.  Martii  15^9. 

XLIII. 

PISCATOR  BEZAE. 


S Reverende  & clariffime  Vir,  ficripfi  hodie  mane  ad  Dominum^ 
» Anthonium  Fayum : & fignificavi  ei,  tempus  non  pati, ut  ad  tuas 
quoque  literas  fimul  refpondeam.  Sed  quoniam  hac  vefpera 
iuvenishic  iuris  ftudiofus,qui  haficetibi  reddit,me  pro  veteri  noti- 
tia falutans,  indicavit,  fe  per  vos  in  Galliam  iturum,  nolui  hanc  ad 
te  ficribendi  occafioneme  manibus  dimittere:  quantumvis  parum 
temporis  mihi  ad  feribendum  concedatur.  Ac  primum  iucundum 

mihi 


G0THANAE.  69 

mihi  fuit  cognofcere  ex  literis  tuis,  duos  illos  adolefcentes  Danos, 
quos  tibi  commendaveram,  ita  Te  per  hoc  femeftre  apud  vos  geftiffe, 
ut  honefto  teftimonio  abs  te  lint  ornati,  atque  infuper  alter  eorum 
literas  commendatitias  ad  illuftrem  meum  Dominum  a teimpetra- 
rit.  Ad  Rempublicam  veftram  quod  attinet , gratulor  vobis  hanc 
Magiftratus  veftri  benignitatem  in  fchola  veftra  confervanda  atque 
etiam,quantumpoteft,  amplificanda.  Nos  quoque  hic  fimili  bene- 
ficentia  Principis  noftri  utimur,  qui  & ipfe  non  ita  pridem  novum_> 
profefforem,  & quidem  tum  Mathematicarum  difciplinarum,  tum 
hiftoriarum  caeteris  adiecit.  Inducias  illas  ab  hofte  veftro  vel  pos- 
tius pacem  vobis  perpetuam  exopto.  Nos  quidem  hic  pace  adhuc 
fruimur : faxit  Deus,  ut  id  quam  diutiftkne  duret.  Caeterum  ut  ad 
id,quodEpiftolae  tuae  caput  eft  accedam,  videlicet  ad  fententiarm. 
tuam  de  libellis  Eucharillicis  meis : ipfe  quoque  vehementer  gaudeo 
te  agnofcere  nos  in  do&rinae  fumma  in  Domino  confentire.  Et 
quanquam  non  libenter  difquifitionibus  illis,  quae  fpinofae  tibi 
videntur,  molelliam  tibi  creo : tamen  quoniam  fignificas  te  aequo 
animo  pati  polle,  ut  a me  viciftim  admonearis : paucis  ad  ea,  quae 
in  meis  tibi  non  probari  fignificas, relpondebo : Si  forte  tibi  hac  re- 
fponfione  queat  fatisfieri.  Inprimis  autem  perfuadeas  tibi  velimL>, 
me  ea  de  quibus  a te  fum  admonitus,  non  alio  animo  accepille,quam, 
quofentio,a  te  fcripta  elfe,  videlicet  candido  & veritatis  amante^. 
Interim  tamen  fateor  nonnullas  reprehenfiones  nimis  duras  mihi 
vifaseffe.  “Qualis  eft  illa  llatim  ab  initio,  cum  ais:  tefemperto-u 
tum  ab  illa  Ramea  tum  in  pervertendis  logices  regulis  tum  in  ple-a 
risque  ac  fere  omnibus  antehac  ufitatis  vocabulis  innovandis  au-“ 
dacia  fic  abhorruiire,ut  in  eorum  fcriptis,  qui  ducem  illum  fequun-“ 
tur,  multa  non  fatis  intelligas,  neque  fane  de  iis  intelligendis  ma-w 
gnopere  tibi  laborandum  putes.  Ego  vero  de  logica  Ramea  lon-a 
ge  aliter  fentio  : & hicem  veritatis,  perfpieuitatis,  ordinis  & deni-ci 
que  genuini  differendi  ufiis  in  illa  agnofeo,  ac  proinde  in  meis  q^a-“ 
libuscunque  fcriptis  ducem  illam  fequi  me  non  pudet  nec  poenitet:a 
praefertim  cum  intelligam  hanc  fcribendi  rationem  non  paucis,  iis- 
que dodtis  ac  iudicio  praeditis  viris  valde  probari.  Deinde  impro- 
bas fummam  illam,  ut  ais,  fubtilitatemmeam&  dxfi@et*v.  Ego  vero 

I 3 con- 


70  EPISTOLAE 

confiderare  te  velim  me  illam  dxflQeiav  non  fponte  confedaturrL> 
e ile : fed  illius  necefiitatem  ab  adverfariis  milii  eiie  allatam,  quo- 
rum acute  contorta  fophilmata  non  nili  tali  cUci&ziA  adhibita  amo 
potuerunt  diftolvi.  Atque  hae  funt reprehenhones generales.  Iarn 
ad  lpeciales  quod  attinet,  ais,  te  mirari  fidem  ad  mentam  Domini 
accedentium  a me  requiri  ad  ipforum  Sacramentorum  integrita- 
tem, quae  tuo  quidem  iudicio  a Dei  ordinatione  & voluntate  tottm 
pendeat.  Rede  inquam : fedliic  confide randum  tibi  eft,  hac  ipfa 
Dei  ordinatione  fidem  communicantium  ad  perfedionem  formae 
Sacramentorum  requiri:  quippe  cum  Deus  ordinarit  Sacramenta, 
ut  de  gratia  ipfius  teftentur  credentibus.  Quare  nifi  quis  credat, 
Sacramentum  ei  Sacramentum  non  erit : quippe  cuius  forma  in  illa 
relatione  ad  confirmandum  communicantis  fidem  confidit.  Sed 
Sacramenta  inquis  ab  ufu.  & frudu  eorum  diftinguendafunt.  Fa- 
teor. At  interim  nego  ufum  & frudum  Sacramentorum  effe  ipfam 
fidem : & contra  aio  ufum  & frudum  Sacramentorum  efle  fidei  con- 
firmationem, qui  tamen  ipfe  frudus,  quatenus  finis  rationem  fufci- 
pit,  ad  quem  Sacramenta  funt  ordinata,  ad  formam  eorum  pertinere 
mihi  videtunquippe  cumSacramenta  eatenusSacramenta  fint, quate- 
nus ad  finem, ad  quem  aDeoinfti  tuta  funt,referuntur.Quodcumnon 
faciant  hypocritae:  fequiturSacramenta  illis  Sacramenta  noneffe. 
At  excipis : Nifi  effent  illis  quoque  integra  praebita  Sacramenta,  rei 
non  effent  contempti  & profanati  corporis  &fanguinis  Domini. 

Hic  non  fatis  afTequor,  quid  tu  appelles  integra  Sacramenta-., 
quantum  tamen  ex  verbis  fequentibus  pofTum-coniicere,  videris  in- 
tegra Sacramenta  appellare  fignaipfa  &resfigmficatas  cum  illis  fuo 
modo  coniundas.  Addis  enim,  ab  hypocritis  & figna  & res  fignifi- 
catas  per  dirtrUv  reiici.  Sed  primum  mihi  non  redum  videtur  Sa- 
cramentum dicere,  efife  tale  integrum  ex  fignis  & rebus  fignificatis, 
quomodocunque  compofitum,  fed  Sacramenta  funt  ipfa  figna : res 
autem  fignificatae  non  funt  pars  Sacramenti,  fed,  ut  Auguftinus  lo- 
quitur , res  Sacramenti.  Deinde  fi  maxime  concedatur  integrita- 
tem Sacramentorum  rede  illa  coniundione  lignorum  & rerum  fi- 
gnificatarum  tanquam  partium  five  membrorum  definiri : tamen_» 
caufa  profanati  corporis  & fanguinis  Domini  in  hypocritis  non  eft, 


GOTHANAE.  71 

qu0dillitamfigna,quam  res  fignificatas  reficiant,  fed  quod  fignau, 
non  ut  Sacramenta,  id  eftteftfinonia  gratiae  Dei  accipiant:  quippe 
quae  teftimonia  non  ni  (i  fide  accipi  pofTunt,  qua  ilii  deftituuntur. 
Pergis  & hoc  ipfum  confirmas  exemplo  Evangeiii,  quod  non  delinat 
efie  potentia  Dei  ad  falutem  cuivis  credenti  etiamfi  indigniffimis 
& impiiffimis  annuntietur.  At  inquam  ego  etiamfi  incredulis  quo- 
que audientibus  Evangelium  annunciatur,  non  tamen  illis  eft  po- 
tentia Dei  ad  falutem,quiaicfApoftolotefte  non  eft  cuivis  audienti, 
fed  cuivis  credenti.  Pari  ergo  ratione  Sacramenta  funt  Sacramen- 
ta, id  eft  teftimonia  gratiaeDei  non  cuivis  accipienti, fed  tantum^ 
cuivis  credenti. ' Iam  ad  metonymiamin  praedicato  a me  confti- 
tutam  quod  attinet,  ais,  te  mihi  non  aftentiri.  Nam  inquis,  quod 
panis  dicitur  efie  fignum  hoc  habet  ametonymia:  quod  auterru 
dicitur,  efie  fignum  corporis  pro  nobis  traditi,  hoc  habet  a praedi- 
cato. Ego  vero  non  video,  qua  ratione  ifta  abs  te  inter  fe  oppo- 
nantur, meronymia  inquam  & praedicatum.  Etenim  quaeftio  eft 
de  iplo  praedicato,  propriene  an  per  metonymiam  accipiendum  fit. 
Tu  metonymiam  eatenus  concedis,  quatenus  panis  ille  eucharifti- 
cus  dicitur  efie  fignum.  At  inquam  ego,  cum  panis  eucliarifticus 
dicitur  efie  corpus  Chrifti,  quod  pro  nobis  eft  traditum,  non  in- 
telligitur  efie  fignum  dorcas  cuiuscunque  rei,  fed  rei  certae  ac  de- 
finitae, videlicet  corporis  Chrifti , quatenus  illud  pro  nobis  eft  tra- 
ditum. His  praeterea,  appellationem  ligni  & pani  ut  ligno  fignifi- 
canti  & ipli  corpori  ut  facramentaliter  fignificato  ftmul  & exhibi- 
to convenire.  Quis  vero  tibi  concedat  figni  appellationem  con- 
venire rei  fignificatae?  Quis  non  hic  videat  manifeftam  relatorum 
confufionem.  Quod  de  copula  tanquam  cr^gVg&g'  inter  fubiecftum 
& praedicatum  moderatrice  difpiitas,  addens  illam  hic  vTrcc^TtaSig 
& xcnaSug-  non  accipi : mihi,  quod  pace  tua  dixerim,  prorfiis  dheya, 
videntur.  Etenim  tr^gVif,  quae  eftinter  fubietftum  & praedicatum 
cuiusvis  enunciati  non  pendet  a copula, fed  ab  ipfamet  rerum  inter 
fe  comparatarum  natura;  copulae  vero  unicum  officium  eft  prae- 
dicatum cum  fubiecfto  copulare  affirmando  aut  negando,  quaeCun- 
que  inter  illa  fit  <r%i <n$.  Quare  verbi  EST  quatenus  quidem  co- 
pulae viin  habet  non  eft  fingenda  varia  fignificatio,  quali  fcilicet 

[nunc 


7£  EPISTOLAE 

nunc  accipiatur  & is-iu^ck,  nunc  vero'  alio  nefcio  quo 

modo.  Interim  tamen  conceftero , verbum  illud  EST  interdum-» 
accipi  vTrctpiCTtK&s  & , nempe  in  pronunciatis,  quae  refpon- 

denturadquaeftioneman  Iit,  ut  Deus  eft,  Angeli  funt.  Purgatorium 
non  eft, fed  tum  verbum  ESTnon  habet  vim  copulae,  fed  ipfiim  prae- 
dicati locum  obtinet.  Quare  concludo  tua  non  procedet,  cum  in- 
fers, cum  panis  dicitur  dTe  corpus,  tunc  verbum  EST  non  aliter  ac- 
cipiendum, quam  pro  verbo  SIGNIFICAT.  Imo  inquam  ego, 
etiamfi  illud  pronunnciatum  panis  eft  corpus  vere  exponatur,  per 
hoc  panis  fignificat  corpus;  tamen  hoc  non  inde  fit, quod ipfa  co- 
pula EST  idem  valeat,  quod  verbum  SIGNIFICAT,  fed  quod  hoc 
enuntiatum  aequipolleat  illi,  quo  dicitur  panis  eft  lignum  corporis, 
id  quod  ex  analyli  logica  manifeftum  evadet  confideranti.  Cer- 
tum eft  enim  in  omni  fimpliei  feu  categorico  enunciato  efte  copu- 
lam verbi  EST,  five  expreftam,five  in  praedicato  latentem.  Quare 
cum  latet  Logice  refolvenda  & exprimenda  eft.  Quod  fi  feceris 
in  enunciato  propoftto  Jfic  erit  dicendum : Panis  fignificat  corpus, 
perinde  eft  ac  fi  diceretur : Panis  eft  res  fignificans  corpus : quod 
alias  plane  & ufttate  dicitur,  Eft  fignum  corporis.  Quare  vides  opi- 
nor, iplam  copulam,  Eft  non  idem  valere,  quod  fignificat,  fedinillo 
verbo  latere  fuamque  vim  retinere : ipfurn  autem  illud  verbum  ad 
praedicatum  enuntiati  pertinere.  Addis ; vicijffim  cum  corpus  di- 
citur efte  panis  ille  (quaphrafi  dicitur  a Patribus  comedi,  confumi, 
&c.)  tum  illud  EST  idem  valere  atque  SIGNIFICATVR.  At  inquam 
ego  phrafes  illae  patrum  non  recfte  ad  illud  enunciatum  acommo- 
dari  mihi  videntur.  Etenim  patres  illi  dicunt  de  pane,  quem  per 
metonymiam  corpus  Chrifti  appellant»Et  vix  puto  quenquam  ita  lo- 
cutum, ut  diceret  corpus  Chrifti  efte  panem  illum  Eucharifticum,id 
eft  ab  illo  fignificari.  Praeterea  admones  difcrimen  efte  fervandum 
inter  fignificationem  nudam  & Sacramentalem , quarum  hanc  defi- 
nis fignificativam  ftmul  & exhibitivam.  Sed  quaero  ego,  quo  fenfu 
Sacramenta  dicantur  exhibitiva  ? Num  quod  aliquid  exhibeant 
corpori,  verbi  gratia;  manui  aut  ori?  an  vero  quod  exhibeant  ali- 
quid menti,  idque  ut  teftimonia  divina : puto  te  affirmaturum  hoc, 
non  illud.  Sed  quid  quaefo  exhibitio  illa,  quae  mente  fit,  aliud  eft, 

quam 


G O T H A N A E.  7j 

quam  fignificatio  ? Denique  cum  eadem  veritas  manere  tibi  videa- 
tur live  in  praedicato  live  alibi  metonymia  ftatuatur,  putas  non  de- 
buiffe  me  hanc  quaeftionem  cum  adverfariis  ita  per  minutias  per- 
fequi.  Sed  putavi  ego  ftulto  refpondendum  fecundum  ftultitianu 
fuam,  ne  libi  fapere  videretur.  Alioquin  ipfe  quoque  optarem, omnes 
in  vera  expolitione  illorum  verborum,  qua  panis  die  vel  lignum 
Icorporis  effe  vel  lignilkare  corpus  dicitur,  acquiefcere,  ubicunque^ 
tandem  metonymia  illa  fedem  fuam  habeat.  Sed  interim  tamen,  fi 
res  ita  poftulare  videatur,  non  puto  peccari  a do<ftis,fi  do&e  & ex 
praefcripto  artis  de  talibus  rebus  differant.  Sequitur  alia  reprehen- 
fio,  qua  lignificas  tibi  difplicere , quod  exagitarim  Bonaventuram_>, 
qui  ifta  enunciata,Deus  eft  homo,  Homo  eft  Deus,inulitata  effe  tra- 
dat. Relpohdeo  breviter.  Rem  inulitatam  & lingularem  effe  fa- 
teor : ipfum  vero  loquendi  modum  u litatum  mihi  videri  dico.  Cum 
enim  dicitur,  Deus  eft  homo,  per  vocabulum  Deus  intelligitur  Chri- 
ftus  per  Synecdochen  generis,  qui  tropus  u litatus  eft.  Porro  cum, 
de  Chrifto  affirmatur,  quod  fit  homo,  praedicatur  Species  de  indivi- 
duo, qui  modus  praedicandi  ulitatus  eft.  In  hac  explicatione  niliil 
Eutychianum  eft,  fed  limplex  & plana  & orthodoxajeft.  Haec  ha- 
bui , quae  pro  temporis  ad  fcribendum  mihi  conceffi  brevitate  ad 
Epiftolam  tuam  refponderem.  Oro  te  atque  obteftor,ut  & ipfo 
eodem  animo  atque  affedu  ea  excipias,  quo  funt  a me  tibi  perfcri- 
pta,  nimirum  lincero,  candido  & veritatis  ac  tui  amantiftimo.  In- 
terim facile  patior,  ut  difquilltionibus  illis,  quae  fpinofae  tibi  viden- 
tur, negledis,  ea,  quae  ex  verbo  Dei  de  facro  hoc  myfterio  longo 
iam  tempore  ad  veram  confolationem  pertinentia  & didicifti  & do- 
cuifti , ea  ad  ufum  emigrationis  tuae,  ut  fcribis,  referas.  Id  quod 
inprimis  confecuturum  te  exiftimo , fi  confideres  corpus  Domini, 
quemadmodum  ipfe  fcribis,  ut  coeleftem  alimoniam  nobis  proponi : 
lique  illud  fimul  confiderare  non  negliges,  corpus  Domini  coeleftem 
alimoniam  effefhim  nobis  effe,  quatenus  in  cruce  pro  nobis  datuiru 
atque  fradlum  eft : ficut  Calvinus  nofter in fua inftitutione,ut memi- 
ni ffe  potes,  ex  6.  capite  Iohannis  pulchre  docet.  Vale  in  Domino, re- 
verende & Clariff.Vir,  frater  in  Chrifto  plurimum  mihi  obfervande, 
i una  cum  fymmyftis  tuis.  Herbornae  15.  Martii  1^94. 

K 


XLIV. 


74 


EPISTOLAE 
XLIV. 

Literae  IO.  PISCATORIS  ad  fratres 

de  controverfia  iuftificationis.  * 

S Reverende  & clariftime  D.  Beza.  Certiorem  me  nuper  fecit  per 
. per  literas  D.  Dodor  T offanus : redditas  fibi  effe  literas  a te  & 
D.  Grynaeo,necnon  ab  amicis  aliquot  Argentinenfibus : quibus 
literis  figniftcetur,non  fine  offendiculo  & piorum  multorum  dolore, 
fervida  quaedam  ingenia , inconfiderate  & intempeftiveTiguri  & 
alibi  lites  movere  de  dodrina  Iuftificationis : & eo  etiam  nonnullos 
progredi, ut ipfas perfonas D.  Bezae,  D.  Grynaei  & aliorummulto- 
rum  vellicent.  Adhaec  magno  moerore  vos  affici  narravit,  quod 

non  folum  multos  meo  nomine  & autoritate  (nefcio  qua)  abuten- 
tes  in  hac  controverfia,  verum  etiam  fchifmata  in  Ecclefias  invehere 
videatis.-'  Nec  parum  vos  mirari,  quod  foveamus  hic  & ad  publicam 
profeftionem  admiferimus  Altenhovium , hominem  fcilicet  erro- 
nem & plane  meteorologum,  fummum  item  conviciatorem  & in- 
gratiftimum  infedatorem  patronorum  & Maecenatum  fuorum  & 
eorum,  quos  ipfe  hadenus  patrum  & fratrum  loco  nobis  habitos, 
t crediderit:  denique  quiBezam,  Grynaeum,Toffanum  & tot  alios 
fidos  Ecclefiarum  miniftros  pro  haereticis  habeat,  quod  totam  Chri- 
fti  obedientiam  nobis  imputari  credant.  Tum  huic  narrationi 
querelam  addidit : in  qua  me  quoque  tanquam  participem, aut  fal- 
tem  approbatorem  iftiusmodi  adionum  involvit.  Ac  tandem  me 
hortatur,  ne  illis  faveam,  qui  fratres  meos  pedibus  conculcant,  Ec- 
clefias lacerare  ftudent,  & vos  veteranos  cum  gemitu  in  fovearru 
praecipitare  fatagunt.  Haec  D.  Toffanusin  literis  fuis : quae  ani- 
mum meum  valde  perturbarunt.  Etfi  enim  dodrinam  de  ludifi- 
catione, quam  illi  propugnant,  per  confcientiam  non  probare  noru 
poffum:  tamen  talis  agendi  modus  fummop ere  mihi  difplicet.  Fra- 
tres enim , praefertim  magnos  viros , & de  Ecclefia  bene  meritos 
(quales  vos  effe  nemo  candidus  negare  poteft)  non  inimice,  nec  pro- 
terve: fed  reverenter  & amice  tradandos  cenfeo.  Itaque  ad  unum 

' ' f ' & 

* In  margine feripjit  Pijcator  ; Iisdem  verbis,  mutatis  mutandis,  fcripfi  ad  D.  Gry- 
naeum. 


GGTHANAE.  7] 

& alterum  (quos  per  D.  Bernhardum  Textorem’,  concionatorenu 
aulicum  generali  Domini  mei  D.  Toffianus  mihi  nominavit)  feri- 
bere  flatui,  eosque,  quoad  potero,  in  viam  charitatis  ac  modefliao 
revocare.  Ad  Altenhovium  vero  quod  attinet : quum  intelligam 
me  vobis  fufpedum  efTe , quafi  ego  illum  mihi  focirnn  contra  vos 
adfeiverim:  finiflrae  huic  fufpicioni  mature  occurrendum  exifti- 
mavi.  Itaque  hac  potifTimum  de  caufa  hafce  literas  ad  te  exaravi : 
ut  me  tibi  contra  finiflram  illam  fufpicionem  purgarem.  Sando 
igitur  tibi  affirmo : Altenhovium  fine  meo  confilio  aut  fuafu,  imo 
fine  meo  fcitu,  ab  illuflri  ac  generofo  Domino  meo  in  Profeffiorem 
fcholae  noflrae  receptum,  &Apocalypfin  ei  explicandam  commif- 
fam  fuiffie.  Infuper  & hoc  fande  tibi  affirmo : me  toto  illo  tem- 
pore , quo  ifle  collega  meus  fuit,  nihil  plane  confiliorum  con- 
tra vos  cum  illo  tradaviffe : imo  vero  aliquoties  illum  de  fuis  vitiis, 
ac  inprimis  de  civB-u^eioi  & indicii  perverfitate,  libere  admonuiffie: 
quibus  etiam  vitiis  adus  ille,  nuper  fe  ipfe  de  flatione  fua  petulan- 
ter evertit.  Et  gaudeo,  me  iflius  hominis  converfatione  liberatum 
effie:  ut  qui  intempeflive  me  interpellare  & querelis  fuis  importu- 
nis obtundere  folitus  fuit.  Et  eo  magis  gaudeo,  quod  fentio,  hac 
ratione  materiam  finiflre  de  me  propter  illius  praefentiamfufpican- 
di  ademtam  vobis  effe.  Caeterum  ad  ipfam  de  Iuftificatione  inter 
nos  controverfiam  quod  attinet : ego  cenfeonon  effe  nobis  com- 
mittendum, ut  nominatim  alii  contra  alios  feribamus,  publice  qui- 
dem: quum  illa  res  trifle  fchifma  paritura  effiet,  cuius  author  certo 
habendus  erit  is,  qui  primus  iflud  fecerit.  Interim  liceat  & nobis 
& vobis,  fuam  cuique  fententiam  libere  profiteri : & feriptis  quo- 
que, absque  infedatione  tamen  adverfariae  partis,  mandare.  Res 
cum  re  certet : & iudicium  permittatur  piis  omnibus,  qui  fcripta_, 
noflra  legerint.  Interim  fludeamus  mutuo  retinere  vinculum 
pacis : & fi  ex  'ledione  adverfariorum  feriptorum  deprehenderi- 
mus, nos  hallucinatos  effie : ne  pudeat  nos  fententiam  noflramab- 
iicere,  & meliorem  poflhac  profiteri.  Haecfummaeflfententiae 
meae.  Quod  reflat : Deum  oro,  ut  nos  omnes  regat  Spirjtu  fuo : 
mentes  noflras  magis  ac 'magis  luce  veritatis  fuae  illuflret,  & cor- 
da noflra  in  diledione  tum  ipfius  tum  fratrum  confirmet:  adglo- 

K 2 riam 


EPISTOLAE 

riam  fan&i  nominis  fui,  & Ecclefiae  fuaejiedificationem,  Ametu. 
Sigenae  17,  Februar.  1596. 

XLV. 

CONRADVS  VORST 

PISCATORI. 

STametfi  confido,  Reverende  & Clariff.  D.  Pifcator,  te  pro  tua_* 
.pietate  & prudentia  id,  quod  nuper  a te  petii,  libenter  fadu- 
rum,  h.  e.  nullas  de  me  finiftras  fufpiciones  temere  fparfurum : 
tamen,  quia  fuperflua  cautio  non  nocet,  & ego  quotidie  multorum 
literis  erudior , offendiculum  ex  illa  noftra  difputatione  ortum  ef- 
fe j facere  non  potui,  quin  iterum  obnixe  te  rogarem,  ne  facilo 
mea  fcripta,  quae  tibi  legenda  & iudicanda  aliisque  tui  fimilibus 
mitto,  cum  quibusvis  communices  5 nedum  ut  ex  iis  anfam  malo 
de  me  fufpicandi,  aut  damnatae  alicuius  haerefeos  me  incufandi  ar- 
ripias. Scis  enim,  multa  effe,  de  quibus  dodiinter  fe  difputare  pof- 
funt , falva  manente  fidei  compage.  Scis  etiam,  eos  effe  huius  fe- 
culi  mores , ut  omnes  avidi  fint  rerum  novarum,  plerique  etiamj 
praecipites  in  iudicando,  pauciftimi  vero  ad  indicandum  de  facris 
. quaeftionibus  apti.  Scis  denique,  facile  poffe  boni  viri  exiftima- 
tionem  laedi,  & periculum  illi  apud  magiftratum  creari : &has  fere 
effe  Diaboli  technas,  quibus  ingenuam  veritatis  inquifitionem,  & 
liberam  illam  ^oKi^aa-ictv,  qua  nihil  magis  efl  neceffarium  in  nego- 
tio religionis,  impedire  conatur.  . Quare  quod  tunc  te  oravi,  idem 
nunc  oro,  ut  fingas  te  meo  loco  effe,  & eadem  ratione,  qua  tecum, 
li  hic  effes,  agi  velles,  mecum  agere  digneris.  Ego  pacis  & concor- 
diae retinendae  caufa  promifi  Generofo  meo  Comiti,  me  libenter 
illam  difputationem  hadenus  omiflurum,  quatenus  non  admodum 
curiofe  inquiram  rationem  neceflitatis  & fufHcientiae  fatisfadio- 
nis  Chrifti,  contentus  aflertione  illa  generali,  quae  ftatuit,  fuiffo 
fatisfadionem  Chrifti  neceffariam,  & eandem  effe  omnibus  poenis 
nobis  ob peccata  debitis  aequipollentem  imo  praepollentem,  de- 
nique eius  frudum  nobis  contingere,  cum  primum  vera  fide  (quae 
non  poteft  effe  absque  effedu  pietatis  &feria  a Deum  converfione) 

prae- 


GOTHANAE.  77 

praediti  fumus.  Haec  ego  prolixe  ex  Auguftino,  Thoma,  Mufculo, 
Calvino  & aliis  expofui  in  Scripto  quodam  ad  Dd.  Theologos  Hei- 
delbergenfes,,iulTu  Generofi  noftri,  exarato : ut  confenfum  in  hac 
parte  inter  nos  colamus,  relidis  in  medio  quacfticnibus  illis  Schola* 
fticis  de  neceflitate  fatisfadionis  vel  abfoluta  vel  hypothetica,  itenu 
de  ratione  plenae  & perfedae  fatisfadionis  Chrifti  pro  omnibus  no* 
ftris  peccatis.  Etproptereahaec  potiflimum  tibi,  vir  clariflime-*, 
fignificanda  duxi,  ut  videas,  omnem  hic  penitus  a me  ab- 

elfe,  & me  pacis  caufa  nihil  non  facere  paratum  elfe.  Interea  ni- 
hilominus a te  peto,  ut  rationes  a me  allatas  contra  abfolutam  fa- 
tisfadionis neceflitatem,  itemque  contra  aeternam  mortem  Chri- 
fto  attributam  examinare,  iisque,  fi  veras  elfe  animadverteris,  locum 
dare  ne  graveris ; aut  faltem  placide  & folide  ad  eas  refpondere,nec 
unquam  occafionem  amplius  inquirendi  veritatem  coelefterru 
(quam  certe^  omnes, quamdiu  hic  vivimus,  imperfede  cognofcimus) 
aliquo  immaturo  praeiudicio  praecidere.  Vale,  Reverende  Vir, 
&,  fi  placet,  declarationem  illam  meae  fententiae , quam  fupra  dixi, 
ad  Heidelbergenfeseffemiffam,  alias  a me  exfpeda.  Schultorfio  X. 
Augufli  an.  1598. 

Cum  hafceliterasabfolviffem,ecce  tuae  mihi  afferuntur,  Cla- 
riff.Vir,  quibus  id,  quod  in  caufa  illa  controverfa  hadenus  fecifti, 
excufas.  Ego  libenter  te  apud  me  ipfiim  excufo  j teque  viciflinu» 
oro,  ut,  fi  putaveris  me  nimis  acrem  fuifle  in  expoftulando,  id  mihi 
condones , & iufto  meo  dolori  imputes.  Inprimis  autem  oro,  ut 
deinceps  itamecumin  hac  controverfia  agas,  quemadmodum  hifce 
Uteris  expofui.  Vix  enim  credas,  quam  mihi  pericula  fuerint  creata 
a nonnullis , qui  te  pariter  & me  oderunt,  quique  hanc  occafionem^ 
exagitandi  utrumque, imo  etiam  me  in  exilium  (fi  per  ipfos  fletis- 
fet)  eiiciendi  cupide  arripuerunt.  Haec  eft  fcilicet  quorundam_> 
Chriftianamanfvetudo:  hic  fandus  eorum  zelus,  quo  morbum  ani- 
mi fui  tegunt.  Sed  DEVS  mihi  adfuit,  cui  gratias  ago,  & quem  oro, 
ut  porro  mihi  adfit , & omnibus  qui  veritatem  & gloriam  ipfius 
amant.  Huic  te,  mi  D.  Pifcator,  commendo,  una  cum  D.  Martinio  & 
reliquis  tuis  collegis,  quos  amanter  faluto. 


78 


EPISTOLAE 

Quod  me  obfecras,  ne  fententiam  illam  meam,  priusquam 
piis  & dodis  viris  accurate  fit  examinata,  in  luc£m  edam,  in  eo  facile 
tibi  morem  geram.  Neque  enim  ita  fcripturio,  nec  tantum  inge- 
nio meo  confido,  ut  non  cupiam  prius  fratrum  fententias  cogno- 
fcere.  Hoc  tantum  oro,  ut  ad  normam  S.  Scripturae  & redae  ra- 
tionis omnia  exigantur,  nec  temere  divina  veritas  haerefeos  aut  no- 
vitatis, nefcio  cuius,  infimuletur : fed  potius  omnes  ftudeamus  iru 
cognitione  myfterii  Dei  & Chrifti  proficere. 

XLVI. 

VORSTIVS  PISCATORI. 

SD.  Gratiftima  mihi  fuit  Epiftola  tua,Rever.  & Clarift.  Domine 
, Pifcator,  quam  pridem  una  cum  notis  tuis  ad  thefes  meas  do 
Iuftitia  & veritate  Dei  frater  meus  mihimifit : nec  minus  ipfae 
notae  mihi  gratae  fuerunt.  Etfi  enim  non  perfuades  mihi  in  omni- 
bus, exofculor  tamen  candorem  tuum  Sc  (pi^cc^S-nav.  Itaque  iam 
alias  thefes  de  Amore  & odio  Dei  ad  te  mitto,  petens  amanter,  ut 
in  iftas  etiam  quam  diligentiffime  inquiras.  Quid  enim  aequius  eft, 
aut  noftrae  profeftioni(ftve  qua  Chriftiani,  five  qua D odores  Evan- 
gelii  fumus)  convenientius,  quam  ut  alii  alios  in  timore  Domini  do 
rebus  hifce  omnium  utilifiimis  erudiamus,  & libenter  vicifiim  alii 
ab  aliis  difcamus  ? Summus  ille  Dodor  & Paftor  Ecclefiae  Chriftus 
non  omnia  omnibus  eft  largitus } fed  dona  fua  in  omnibus  agnofci, 
nec  quenquam  contemni  vult  ex  fuis,  etiam  minimis.  Vtinam  liuic 
omnes  ea  qua  par  eft  animi  reverentia  nos  addiceremus,  nec  prae- 
ter ipfius  verbum  quidquam  in  Religione  admitteremus}  reliqua., 
autem  omnia  noftrisufibus,&  faluti  divinitus  efte  deftinata  ftatue- 
remus.  Sed  haec  hadenus  eo  fcribo,  ut  intelligas,confilium  tuum-» 
mihi  non  improbari,  qua  fuadebas,  utaconfortio  haereticorum  ab- 
ftinerem.  Id  enim  haud  dubie  fic  arripi  vis,  ut  falva  maneat  liber- 
tas omnia  legendi  & pro  fidei  noftrae  modulo  diiudicandi.  Hac 
autem  conditione  adieda  teftor,  mihi  cum  illis  bominibus  nihil 
efte  negotii : quod  ipfuni  aliquando,  Deo  volente,  quam  plurimis 
. fcripto  quopiam  manifeftum  faciam.  Interim  peto,  ne  mihi  no- 
r ceat 


* 

G O T H A N A E.  79 

ceatmgenuitas  mea,  quam  deferere  non  polfum.  Audivi  ex  viro 
I fide  digno,  Illuftrem  veftrum  Comitem  feniorem  literis  haud  ita^> 
pridem  ad  Goclenium  datis  Arianum  me  vocaffe  5 cuius  tamen  in- 
cufationis  caufam  nullam,  faltem  iuftam,  habere  poteft.  . Oro  igi- 
tur, ut,  cum  cccafio  ita  feret,  apud  ipfius  Generofitatemvelipfe,vel 
per  D.  Textorem,  me  purges.  Dolet  enim  mihi,  talia  de  me  ia&ari, 
quae  nullo  fundamento  nituntur.  Vale  vir  clariffime  & mihi  ob- 
fervande.  Dominus  Iefus  Chriftus  fervet  te  tuosque  omnes  una  no- 
bifcum,  & laboribus  tuis  quam  uberrime  benedicat.  Salutem  ad- 
fcribo  D.  Akhufio  & D.  Martinio  omnibusque  amicis  mihi  notis. 
Addo  unico  verbo,  fi  quid  fratrem  meum  in  horiefta  aliqua  con- 
ditione quaerenda  iuvare  potes,  id  propter  amicitiam  noftram  & 
Chrifti  charitatem  facere  ne  negligas.  Steinfurto  11.  lanuarii.  An- 
no i6oz. 

XLVII. 

VORSTI VS  PISCATORI. 

SEpiftolam  tuam,  Vir  Clariff.  & frater  in  Domino  honorande  8. 
.Martii  fcriptam,  una  cum  notis  tuis  ad  fententias  quasdam^ 
meas,  e libro  de  Deo  &c.  excerptas,  S.Iuniidemum  accepi.  A- 
gnofco  benevolum  erga'  me  affeftum  tuum,  dum  errores  eximere 
mihi  conaris.  Sed  credere  te  certo  velim,  me  nondum  in  confcien- 
tia  rationibus  tuis  convinci  poflfe  : fed  contra  quaedam  in  Notis 
1 tuis  inveniffe,  ubi  graviter  errare  mihi  videris.  Statueram  ergo 
Notas  tuas  una  cumRefponfo  meo  , quod  iam  pene  paratum  ha- 
beo, in  lucem  edere.  Sed  re  plenius  expenfa  iudicavi,  te  infcio  aut 
invito  id  faciendum  non  effe.  Haec  igitur  huius  fcriptionis  meae 
praecipua  caufa  eft,  ut  confenfum  fiiper  hac  re  tuum  impetrerru. 
Forte  amica  haec  collatio  noftra  (qualem  ex  mea  parte  tibi  pro- 
mitto, Deo  favente)  non  tantum  utrique  noftrum,fed  & aliis,  ad 
veritatem  in  multis  plenius  intelligendam,  utilitatis  aliquid  afferet. 
Exemplum  faltem  modefte  & fine  acerbitate  de  rebus  divinis  con- 
ferendi aliis  praebebimus,  quod  publice  prodeffe  poterit.  Scribo 
. igitur,  quaefo,  primo  quoque  tempore,  quid  tibi  videatur:  atque 
interim  de  me  ut  vere  Chriftiano  & Orthodoxo  fratre , bonano 

opi* 

■ V. 


go  EPISTOLAE 

opinionem' retine : nec  eorum  mores  unquam  imitare,  qui  alios  in 
rebus  non  neceflariis  diftentientes  facile  damnare,  & tanquam  hae- 
reticos aut  impios  exagitare  folent.  Vale,  Vir  Reverende  col- 
legas tuos  aliosque  veteres  amicos,  fi  qui  illic  funt,  amanter  a me-» 
faluta,  imprimis  uxorem  & liberos  tuos  omnes.  Ne  te  alienent  a 
vetere  benevolentia  praeiudicia  quorundam  fratrum  nimis  calida. 
Cogita,  quae  libertas  a Chrifto  nobis  commendata  fit  in  hominum 
dodrinis  examinandis : item  quam  ftudiofe  pax  Ecclefiae  nobis 
procuranda  fit , contra  Papatum  & fimiles  Antichrifti  Synagogas. 
Quorum  utrumque  mihi  ferio  cordi  eft:  &quo  nomine  iam  multa 
indigne  patior.  Deus  refpiciat  me  in  hac  cruce.  Idem  te  diu  fervet 
incolumem,  & veritati  piaeque  libertati  faventem,  Arnen.  Goudae 
in  Hollandia  3.  Iulii,  1612. 

XLVIIL 

PISCATOR  CONRADO  VORSTIO. 

SDoleo  ex  animo,  Dodor  Vorfti,  quod  te  in  lutum  iftud  multo» 
#rum  ac  variorum  errorum  tam  profunde  demerfifti : quodque 
eorundem  & divulgatione  Ecclefiam  offendifti,  & propugnatio- 
ne offendere  eandem  pergis.  Itaque  ftudio  falutis  tuae  & pacis  Ec- 
clefiae nonpoffum  omittere,  quin  denuo  te  amice  & fraterne  ad- 
moneam, ut  errores  illos  tuos  (quos  tibi  tum  in  notis  meis  privatim 
ad  te  miftis,  tum  in  utraque  apologia  mea  publice  edita  demon- 
ftravi)  agnofcere,&  publico  fcripto  retradare  vefis.  Difficile  hoc 
quidem  accidet  tibi:  quia  videtur  cum  ignominia  coniundunu: 
fed  revera  coniundum  eft  cum  laude  apud  omnes  pios.  Huma- 
num eft  errare : (ut  vulgo  dici  folet)  at  in  errore  agnito  perfe  verare 
diabolicum.  Propone  tibi  exemplum  laudabile  Auguftini,  claris- 
fimi  illius  veteris  Ecclefiae  Dodoris : quem  non  puduit  retradatio- 
num  libros  pofteritati  relinquere.  Confidera  quoque  verba  illa—» 
Apoftoli  Pauli  i.Corinth.3.  v.  13. 14.  & 15.  quibus  falutem  promittit 
Dodoribus , qui  falfae  fuae  dodrinae  damnum  faciunt  per  ignenu 
coeleftis  veritatis , quatenus  huic  dant  locum.  Hanc  gratiam  ut 
tibi  det  is,  qui  folus  corda  noftra  illuminare  & fledere  poteft, 

ex 


G O T H A N A E.  gi 

ex  animo  tibi  exopto.  Scripfi  Herbornae , 1 8.  Augufti,  ftylo  ve- 
tere,  1613. 

XLIX. 

VORSTIVS  TOSSANO. 

SEtfi  plane  confido,  Reverende  & clariffime  D.  Toflane,  abundo 
» & tibi,  & honorandis  collegis  tuis.fatisfadum  iri  ea  fententiae 
meae  declaratione,  quam  vobis  fimul  omnibus  infcripfi : tamen 
cum  hifce  diebus  poftremas  tuasliteras  acceperim,  non  poftiimnon 
paucis  ad  eas  nominatim  refpondere,ne  quid  omnino  jcrupuli  in  ani- 
mo tuo  de  me  relinquam.  Dico  igitur,  me  in  tota  hac  difputatione 
de  Chrifti  A vrpu  & fatisfadione  id  potiftimum  fpedafte,  ne  quid 
Deo  affingatur,  quod  fuprema  ipfius  maieftate  fit  indignum , nec 
hominibus  caufa  praebeatur  in  impoenitentia  perfeverandi : & hae 
occafione  de  libera  Dei  poteftate,  qua»  cum  iuftitia  ipfius  pugnaro 
nonpoteft,  de  conditionibus  illis  verae  fidei,  ac  poenitentiae,  fine 
quibus  non  obtinetur  remifiio  peccatorum,  difteruiffe.  Si  quid  iru» 
hac  dodrina  explicanda, minus  commodedixi,  aut fcripfi,  id perfpe- 
da  mente  mea  commode  faltemintelligi  velim,  nec  fingulasphra- 
fes  aut  verba  fcrupulofe  examinari.  Dico  deinde,  me  non  tantunu 
‘in  Dei  verbo,  verum  etiam  in  publicis  Ecclefiae  reformatae  confes- 
fionibus  acquiefcere,  ac  nominatim  in  compendiaria  illa  praecipuo- 
rum dodrinae  capitum  explicatione,  quam  in  Idea  mea  (*)  tradidi, 
fine  fuco  conftanter  perfeverare.  Vnde  manifeftum  eft,  nec  S.  Tri- 
nitatis, nec  incarnationis  r2  A oyn  myfterium,  nec  alia  talia  in  du- 
bium a me  vocari.  Si  quid  affero,  ex  quo  horum  capitum  negatio 
neceftario  fequatur,  id  admonitus  libenter  mutabo:  quia  fciens 
nulli  errori  velim  patrocinari.  Quae  autem  hadenus  afferui  de  ne- 
celfitate,  itemque  fufficientia, denique  effedu,feufrudufatisfadio- 
nis  Chrifti,  ea  non  tam  meis,  quam  S.  Scripturae,  &fiimmorum  in_* 
Ecclefia  virorum  fententiis  ac  verbis  explicavi.  Nec  opinor  fraudi 
mihi  eiTe  debere,  quod  aliquando  phralhs  aliquas  ab  haereticis  ufur- 
patas,  ipfe  quoque  ufurpavi : llam  qua  occafione  id  fadum  fit,  iru 
communibus  illis  expofui.  Quocirca  te,  tuosque  Collegas,  oro, 

L vir 

(_#)  Confet,  Ideae  Gap.  II.  Sed,  XI.  pag.30. 


ffc  EPISTOLAE 

virReverende,utprocharitateChrifliana  dextre  fententiam  meam 
accipiatis,  nec  per  vos  flare  linatis,  quo  minus  inter  nos  pius  confen-< 
fus  aut  reflituatur,  aut  potius  confervetur.  Vides  enim,  quid  pacis 
& concordiae  fludio  faciam,  & quid  porro  facere  paratus  lim.  Tan- 
tum oro,  ne  fidei  meae  in  hac  autillafcholafticaquaeftione,  fic  aut 
aliter  explicanda  dominari  velitis.  Nam  captiva  iudicia  aut  Hy- 
pocritarum funt,  aut  hominum  prorfus  flupidorum,  non  fidelium-j 
Chriftianorum,  qui  fciunt,  falvam  confcientiis  libertatem  conflare 
debere.  Atque  ut  paucis  ad  ea  capita,  quae  in  tuis  literis , vir  cla- 
riflime,  attingis,  refpondeam:  dico  i.agnofcereme,  Deum  effe  per 
effentiam  iuflum,  & peccata  ferio  odiffe : non  tamen  videre  me, quo- 
modo autexillaiuftitia,  aut  ex  hoc  peccati  odio,  punitio  cuiuslibet 
peccatoris,  etiam  refipifcentis,  necelfario,  & (impliciter  colligi  pos- 
fit,  absque  confideratione  divini  decreti.  Quare  dico,  oportereJ 
nos  cum  Scholaflicis,  &Mufculo&Zanchio  diflingvere  inter  effen- 
tialemDei  iuflitiam,  five  aequitatem,  & eam  quae  a libera  Dei  vo- 
luntate pendet, quaeque  non  proprietas  naturae,  fed  effe&um  volun- 
tatis, quam  alii  proaereticam,  alii  iudiciariam  vocant.  Si  haec  non 
fatis  ab  omnibus  capiuntur,nontamen  ego  erroris  accufari  debeo: 
praefertim  quum  pacis  caufa  deinceps  remin  medio  relinquere  fim 
paratus.  2.  teflor,  agnofcere  me  perfe&am,  & plenam  Chrifli  fatis- 
fadionempro  omnibus  noflris  peccatis,  & huc  redte  citari  ea  ex  S.  li- 
teris, itemqueCyrillo?Auguflino&MufcuIo,  quae  citari  a te  video5 
nec  tamen  me  videre,  quomodo  ex  iis  colligi  poffit,  Chriflum  in  fo 
ipfo  proprie  fuflinuiffe  aeternam  mortem,  & univerfos  damnatorum 
cruciatus.  Nam  plena  fatisfa&io  Chrifli, non  tam  exipfius  rei  na- 
tura, aut  ex  ipfo  iuris  apud  nos  ufitati  rigore,  quam  ex  dignitate  fatis- 
facientis  perfonae  & Dei  acceptantis  gratiofa  voluntate  aeflimari 
debet.  Nec  video,  quomodo  defperatio  de  gratia,  fremitus  contra 
Deum,  & aliae  fimiles poenae  cumpeccatoconiundlaerede  negen- 
tur effe  partes  aeternae  mortis , quam  damnati  in  inferno  fenfuri 
funt.  Sed  tamen  etiam  hic  promitto,  me  pacis  caufa  nolle  admo- 
dum qualitatem  poenarum,  quas  Chriftus  exantlavit,  inquirere.  3. 
dico,  fateri  me,  refpeclu  Dei  eligentis,  cui  omnia  praefentia,  item- 
qtie  refpedu  aeternae  efficaciae  meriti,  aut  facrificii  Chrifli  peccata 

noflra 


GOT-HANAE.  S$ 

no-ftra  etiam  ante  converfionem  noftram  eflfe  deleta":  fed  aliter’ efle 
4e  aduali  iuftificatione  iudicandum,  quae  femper  ordine  naturao, 
non  temporis,  efficacem  vocationem  fequiturRom.8.  ac  proindo 
converfionem  faltem  initialem  praeexigit,  ut  dicitur  Efa.  i.  Ezech.  ij. 
Ad.  5.  & paffim.  Et  fane  quia  vera  fides  eft  prior  iuftificatione,  ut 
caufa  fuo.effedu,  fequitur  etiam  initium  obedientiae,  feuconver- 
fionis  efte  prius  iuftificatione : fiquidem  fides  absque  tali  converfio- 
ne  non  eft  vera  fides,  inquit  Mufculus.  Imo  praxis  hoc  ipfum  docet, 
neminem  pofte  de  hac  Dei  gratia  perfvafum  efte,  quamdiu  pergit  in 
impoenitentia.  Nec  tamen  fic  negatur,  fidem  fola  Chrifti  redem- 
tione  niti : quia  aliud  eft  fundamentum,  quo  fides  nititur,  aliud  con- 
ditio, fine  qua  fides  non  eft  vera.  Quare  & hoc  pacis  caufa  fic  enun- 
tiabo, requiri  in  omnibus  iuftificandis  veram  & vivam  fidem,  quae^ 
deinde  in  iuftificatis  bona  opera  producat.  Haec  fumma  eft, in  qua 
acquiefco,  & fecundum  quam  omnia  mea  intelligi  velim.  Quare 
iterum  te  oro,  obfervande  Vir,  ut  pro  virili  tua  parte  finiftras  deme 
conceptas  fufpiciones  tollas , & confenfum  veftrum  aperte  expo- 
nas. Ita  tibi  tuisque,  ac  mihi  Deum  propitium  precor.  Vale.Schut- 
torpio  z8.  Augufti,  Anno  1 5:98. 

L. 

MENSO  ALTING 

IO.  PISCATORI. 

ETfinihil  haberem,  quod  ad  te  fcriberem,Vir  ornatitifiime  $ ta- 
men hoc  praeterire  nolui,  typographumLugdunenfem  proim- 
preftis  coniugationum  tabulis  exigere  duos  coronatos  cum  dh. 
midio.  Eos  huic,  fi  placet,  reddas,  quo  Domino  Corvino  & Come- 
linoHeydelbergenfi,qui  libros  mihi  ex  nundinis  miferunt,  per  me 
fatisfiat.  Legi  aphorifmos  a te  nuper  editos,  & vifus  es  communio- 
nem corporis  & fangvinis  Chrifti,  quamS.  Coenaeinftitutio  docet, 
&D.  Calvinus  paffim  inculcat,  omififte,  quod  quo  confilio  feceris, 
nefcio.  Nofti,  quid  nobis  impingant  adverfarii  j proinde  danda_> 
nobis  eft  opera,  ne  probemus  eorum  calumnias.  Ex  miniftris  Bre- 
menfibus  unus  toti  Ecclefiae  bellum  indixit  ob  unicam  praefentiae 

L z vocu- 


E P 


ISTOLAE 


voculam , quam  rede  explicatam  non  male  ufurparunt  'orthodoxi. 
Vitemus,  quaefo,  contentionum  fcopulos,  & fervemus  unitatenu 
Spiritus  per  vinculum  pacis.  Satis  eft,  adverfarios  fe  mutuo  mor- 
dere, quemadmodum  novum  bellum  Fabro  Svevico  ab  Helmftadia- 
nis  denunciatum  videmus.  Rogo  te,  honorande  frater,  ne  indigne 
feras  follicitudinem  meam  apud  te  quidem  minime  neceflariam,  fed 
Deo  gratam  propter  Eccleliam.  Nobis  Heshufianae  furiae  magis 
magisque  moleftaefunt.  Etnifi  Dominus  obftiterit  impiis  earum 
conatibus,  non  defiftent,  nifi  omnibus  turbatis  tam  in  Ecclefia  quam 
Republica.  Aulam  in  nos  concitant,  quibuscunque  rationibus  pos- 
fint,  Nuper  fub  praetextu  concionis  funebris  voluerunt  ovile  in- 
gredi ; at  nos  cum  D.  Ambrofio  reftitimus  lupis. 

Cladem  Hifpanicam  virtute  Dei  totam  fere  pefifundatam  aiunt. 
Laudetur  Iehovah  j cui  te  tuosque  omnes  commendo.  Salutem  ad- 
fcribo  familiae  Dod.  Oleviani  fandae  memoriae.  Ignofce  feftina- 
tioni.  Raptim  20.  Odob.  Anno  1588. 


LI. 

MENSO  ALTING 

IO.  PISCATORI. 

LAudo  modeftiam  tuam,  frater  honorande,  ac  ftudium  pacis  iru 
Ecclefia  confervandae.  Haec  enim  Ecclefiae  laus  eft,  ut  filii 
eius  uno  fpiritu  unoque  ore  invocent  ac  celebrent  Dominurrij 
lefum  redemptorem  fuum , a qua  virtute  longiftime  recefferunt, 
quotquot  ab  unitate  Domus  Dei  exorbitarunt.  Hanc  gloriam  fi  quis 
temere  obfcurare  conatur,  eum  ego  graviftime  in  Deum  ac  Eccle- 
fiam  peccare  femper  exiftimavi.  Quare  quumintelligerem  bonos 
viros  offenfos  ellipfi  tua  de  communione  carnis  &fangvinisChrifti 
in  ufu  facrae  coenae5  putavi  te  fraterne  monendum,  quo  & alios 
pfacare  pofiem,  ne  qua  radix  amarulentiae  inter  fratres  pulluleice- 
r et.  Placuit  mihi  tunc  relponfio  tua,  quam  & aliis,  quibus  eam  com- 
municaram, non  difplicuifte  comperi.  Interea  orta  eft  vel  potius 
renovata  difputatio  de  iufti fica tione  hominis  coram  Deo  5 & ut  ve- 
rum fatear,  iam  tum  metuebam  tale  quid  eventurum,  quum  mearru 


GOTHANAE  S* 

de  ifthac  quaeftione  fententiam' exquireres.  Itaque  rogabam  etiam 
atque  etiam,  ut  contentionum  fcopulos  evitares,  quod  inifta  mate- 
ria facile  eft,modo  quis  fubtilitates  non  neceffarias  fugiat,  ex  quibus 
illa  controverfia  orta  eft.  Nili  enim  inventa  effet  diftindio  peccati 
commiflionis & omifiionis : item,  adivae  &pasfivae  obedientiae, 
fufficeret  nobis.  Paulina  fimplicitas,  qui  docet,  Chriftum  nobis  fa- 
dum  a Deo  fapientiam,  iuftitiam,  fandificationem,  redemptionem. 
Non  ergo  dividendus  eft  Chriftus  aut  eius  obedientia,  quae  tota-, 
credentibus  & univerfa  ad  eandem  iuftificationem  & vitam  gratis 
per  fidem  imputatur : non  feorfim  fanda  eius  vita,  nec  feorlim  eius 
mors.  Sed  quando  unum  nominatur  ita  cohaeret  alterum,  ut  ex- 
cludi ac  fep arari  a falutis  noftrae  negocio&  caufis  neutrum  posfit. 
Neque  enim  fanda  Chrifti  nativitas  ac  vita  absque  mortis  obedien- 
tia nobis,  nili  pro  exemplo,  profuiffet : nec  mori  pro  nobis  ille,nift 
tam  plene  fandus  fuiffet,  poterat.  Itaque  ut  nobis  natus  & datus 
eft  Chriftus : ita  nobis  vixit  fande  ac  iufte,  nobis  mortuus  eft,  nobis 
denique  refurrexit : atque  nofter  adeo  totus  eft  quoad  perfonanu 
& officium,  ut  reddat  participes  divinae  fuae  naturae.  Non  ergo 
mors  Chrifti,  absque  vitae  eiusdem  fanditate,  neque  haec  fine  illa, 
fed  utraque  coniundim  (quarum  neutra  absque  altera  ad  falutem.» 
fufficeret)  piis  fide  imputatur.  Atqui  ita  Dod.  Grynaeum  fentire 
non  dubito,  ac  Dominum  Pifcatorem  itidem  : Nam  fi  ille  vitae 
Chrifti  fanditatem  feorfim  prodeffe  ad  expianda  omisfionis  pec- 
cata ftatueret , committeret  vitium  divifionis,  divellens  Chrifti  obe- 
dientiam.  Rurfum,  fi  Dominus  Pifcator  folam  Chrifti  mortem  ad 
iuftitiam  nobis  imputari  exiftimaret,  nulla  habita  ratione  fanditatis 
ac  vitae, in  eundem  elenchum  incideret,  ac  contradiceret  Paulo, qui 
docet  eum, qui  non  noverat  peccatum,  pro  nobis  peccatum  fadum, 
ut  nos  efficeremur  iuftitia  Dei  in  eo : Imo  & Petro  & fibi  ipfi  the- 
fibus  8-  & 9. 

Sic  igitur  fentio,  Dod.  Grynaeum  a Domino  Pifcatore  revera 
nihil  difcrepare,  tantum  verba  diverfa  effe,  idque  propter  diftindio- 
nis  novitatem.  Hac  omiffa,  facile  inter  vos  conveniet.  Optarem 
igitur  te  ftudiofe  praeteriviffe  hanc  quorundam  difcrepantiam  3 & 
Dod.  Grynaeum  prius  amicis  literis  te  compellaffe,  quam  typis  fub- 

L | ieciife 


$6  EPISTOLAE 

iecifife  antithefes  fuas.  Dico  libere,  quod  fentio,  pro  meo  candore, 
quamquam  non  fum  oblitus  meae  tenuitatis.  Oro,  ne  aliter  accipias, 
quam  deceat  amicum  fincerum  ac  pium.  Exfpedo  exemplar  analyfix 
tuae  ac  eius  fcripti,  quod  illuftri  Domino  obtulifti. 

Nos  vivimus  more  folito  per  gratiam  Chrifti.  Belgicum  non- 
nihil refpirat  propter  Galliam.  Claffis  Anglicana,  quae  militabit 
Antonio  Lulitano,  exfpedat  ventum  fecundum,  Deumque  beni- 
gnum. Draco  eius  Dudor  erit.  Velim  nos  exemplar  habere  poffo 
errorum  Smidelini,  quos  Hofmannus  collegit. 

Vale  frater  ornatiftime,  ac  me,  quod  facis,  ama.  Dod.Ole- 
viani  tuamque  familiam  reverenter  faluto.  Subito  6.  Martii  An- 
no 1589- 

LII. 

MENSO  ALTING 

IO.  PISCATORI. 

SD.  Optatiffima nobis  fuere,  VirDodiflime  ac  frater  obfervande, 
# quae  cum  M.  Nafone  a vobis  ada  funt.  Quo  nomine  &Deo, 
& Illuftri  Comiti  Nalfo  vio,  adeoque  vobis  omnibus,  qui  ope- 
ram contuliftis , agimus  gratias  maximas.  Faxit  Chriftus  verae  pa- 
cis autor,  ut  Jofephus  in  vera  fententia  confirmetur,  utque  fe  coram 
Deo  humiliet,  ne  pertinacia  fua  deinceps  Ecclefiam  turbet,  ac  fratres 
offendat.  Si  fana  confilia  admififfet,  nunquam  eo  dementiae  per- 
veniflet,  neque  tanto  tempore  foviffet  litem  minime  neceftariamu. 
Confido  eum,  ubi  tradatum  Domini  Sadelee  de  fpirituali  mandu- 
catione legerit,  magis  magisque  in  vera  fententia  confirmatum  iri. 
Tua,  quae  de  coena  ftiperiori  mercatu  edidifti,  contradi dionem  ha- 
bebunt ab  adverfariis,  nifi  me  opinio  fallat.  Vicini  Marpurgenfes, 
quantum  poterunt,  refiftent,  ne  iftainfcholam  irrepant  fuam,neve 
a ftudiofis  arripiantur.  Videmus,  quantopere  Hofmannus  infaniat 
contra  Bremenfes,  a quibus  fibifuisque  metuit.  Habeo  gratiam.., 
quod  ea  mecum  communicaveris,  referam,  fi  potero. 

Porro,  quod  me  mones,  ne  ftudio  confervandae  pacis  in  Eccle- 
Xia  a puritate  dodrinae  Apoftolicae  aberrem, !id  me  adeo  non  of- 
fendit, ut  grato  animo  amplexus  fim.  Scio  ab  amico  admonitio- 
nem 


COTHANA 

nem  profecftam,  cuius  proprium  eft  monere.  Vt  autem  te  liberem 
ifthoc  metu,  fcito,  me  de  iuftificatione  ita  fenfifie  &fentire,  quem- 
admodum anno  fuperiore  a te  rogatus  explicui.  Quae  autem  pro- 
ximis literis  controverfiae  tollendae  caufa  adieceram , id  non  feci, 
ac  fi  priorem  fententiam  mutare  vellem,  fed  ut  oftenderem,  totum-» 
Chriftumefienoftrum,  & natum  efie,  &vixifte,  & mortuum  efie,  & 
refurrexiffe,  & afcendifie  noftra  caufa.  Ideoque  unum  ab  altero  fe- 
parari  non  pofie,  neque  vitam  a morte,  neque  mortem  a vita, quam- 
quam in  iuftificatione  hominis  coram  Deo  alia  fit  confideratio  vi- 
tae, alia  mortis  Chrifti,  teftibus  Apoftolis.  Et  ne  quid  dubii  aut  am- 
bigui fit  in  verbis  meis,  provoco  ad  ea,  quae  tu  thefi  otftava  de  iu- 
ftificatione, fi  refte  memini,  clare  ac  dilucide  in  hanc  eandem  fenten- 
tiam expreftifti, quibus  per  omnia  fubfcribo.  Qui  vero  ita  docet, 
is  nec  mifcet  vitam  cum  morte  Chrifti,  nec  eadem  feparat,  & me- 
diam viam  tenens  vitat  contentionum  fcopifios.  Hac  fermonis 
fimplicitate  fi  contenti  viri  dofti  omififient  diftimftiones  fubtiles 
magis,  quam  neceflarias,  nunquam  mota  inter  Evangelicos  fuifiet 
haec  controverfia. 

Caeterum,  quod  pacis  Ecclefiae  maximam  curam  habendam 
; monui,  id  nofti  cum  primis  neceflfarium  efie.  Videmus  quantopere 
triumphent  hoftes , fi  nos  in  aliquo  difientire  videant.  Sedtemur 
; igitur  pacem,  & procuremus  ea, quae  ad  pacem Hierufalem  perti- 
' nent.  Praeclare  monuifti  Nafonem,  ne  Ecdefiae  unitatem  fcindat. 
Eo  animo  fi  omnes  in  Chrifti  fponfam  efient,  quam  praeclare  cum 
illa  ageretur  ? Quia  vero  nulla  Ecclefiae  pax  eft,  nifi  quae  fit  Chri- 
fti 3 nulla  Chrifti,  quae  non  fit  in  veritate  fundata  3 hoc  tibi  perfoa- 
{um  habebis,  me  eiusmodi  pacem  fiiadere,  quae  veritati  nihil  dero- 
get. % Alioqui  quorfiim  odia  & certamina  cum  adverlariis  (iibeo,  & 
me  meaque  omnia  in  difcrimen  adduco,  fi  pax  inimica  Chrifto  & ve- 
ritati animo  meo  adlubefceret  ? Adverfarii  protervi  Lutherumfuum 
habitu  monachali  protrudunt,vocesThrafcnicasin  nos  depromen- 
tem. Cui  lafciviae  ut  obviam  eatur,  fecit  quidam  has  imagines 
cum  Rythmis,  quas  fubiicit  iudicio  tuo.  Si  operae  precium  duxe- 
ris, des  Domino  Corvino  fculpendas  & imprimendas : Sin  minus 
preme,  neque  expedit  fcir e, unde  veniant.  Sumptus,  fi  quos  feceris,. 

ego 


8*  EPISTOLAE 

ego  refundam.  Quod  fi  praelo  fubiiciantur,  mittes  aliquot  exem- 
plaria per  tabellarium,  eaque  Petro  Gellio  paflori  Lerano  infcribes, 
Ii  nolis  tuo,  faltem  alieno  nomine.  Reliqua  ex  mercatu  curabit 
Corvinus  ad  Iohannem  Henricum  bibliopolam  noflrum,  ut  facilius 
in  omnium  manus  perveniant.  Sed  haec  tibi  tanquam  amico,  cu- 
ius iudicio  flabunt,  cadentque.  Nova,  quae  hic  funt,  laeta  quidem 
funt,  fed  dubito,  an  fatis  certa.  De  rebus  Galliae  profpera  audivi- 
mus hadenus.  Anglicana  claiTis  ubi  fit,  quidve  agat,  nondum^ 
fatis  conflat.  Vfa  efl  vento  fecundo  diu , Deus  fortunet  conatus. 
De  morte  Parmenfis  fama  undique  confirmatur.  Raptim  5.  Iunii 
IJ89- 

Vix  fcribendi  finem  feceram,  quum  appelleret  navis  exHifpa- 
tliis,  quae  narrat  Anglos  in  Bufcaia  & locis  vicinis  loca  quaedam  diri- 
puiffe,  navesque  ex  claffe  Hifpanica  reliquas  incendiffe.  Addit, 
Regem  Antonium  ante  quinque  feptimanas  Lufitaniam  feliciter 
ingreffum,  & portum  Cafcalis  didum  occupaffe.  Quid  ab  eo  tem- 
pore fit  fadum,poflea,  volente  Deo,  audiemus.  Hifpani  in  magno 
terrore  fuerant,  cum  ob  adventum  hoflis,tum  ob  annonae  carita- 
tem. Iterum  vale. 

liii. 

HENRICVS  ALTINGIVS 

IO.  PISCATORI. 

S Reverende  Dom.  Pifcator.  Cum  nuper  ad  Dom.MartiniuirL» 

# mitterem  EpiflolamDodiflimi  cuiusdam  Theologi  de  contro- 
verfiaiufliciariaadDod.Pareum  exaratam,  hoc  fine,  ut  a fe  le- 
dam tibi  quoque  eam  legendam  exhiberet  j adieci  perfcriptum  ad 
nos  ex  Gallia,  eandem  controverfiam  de  novo  in  Synodo  Nationali 
agitatam  difcuffamque  effe.  Multi  de  totius  quaeflionis  flatu  re- 
dius  informati,  rationumque  tuarum  momenta  accuratius  apud  fe 
expendentes,  ire  pedibus  in  feijtentiam  tuam  caeperunt.  Alii  licet 
ei  variis  praeiudiciis  occupati,  vel  potius  inani  authoritatis  huma- 
nae fumo  excaecati  fublcribere  nondum  poffent,  honeflius  tameru 
te  totaque  hac  re  fentire,  modefliusque  loqui  conflituerunt j 

huc- 


GOTHANAE.  t9 

j fmcque tandem  (refero  quae  ex  amicorum  literis' percepi ) 'pruden- 
! tiorum  confilio  atque  authoritate  deduda  res  eft,  ut  cenfuerint  pene 
omnes, literas  honorificas  totius  Synodi  nomine  ad  te  dandas  efte,il- 
ludque  vulnus,  quod  fuperiorum  aufteritate  praeter  omne  meri- 
; tum  tibi  inflidum  eft,  harum  lenitate  ac  moderatione  tandem  per- 
I fanandum.  Eae  a Regio  Confifiario,  qui  a Synodo  rogatus  hoc  ne- 
gotium in  fe  receperat,  ad  Ampliftimum  ac  fummum  Virum,  D.  Za- 
chariam  Colbium,  eiusdem  Regis  quondam  Secretarium,  nunc  vero 
i!  Illuftriftimi  Principis  Friderici  Palatini  Iunioris,  Ephorum  digniffi- 
mum,  hominem  tui  tuarumque  rerum  perquam  ftudiofum,  heri 
miftae  funt : qui  cum  & feribendi  tempore,  & mittendi  opportuni- 
i tate  deftitueretur,  me  rogavit,  ut  vicariamfibi  hac  in  re  praeftarem 
operam.  Quod  ego  eo  feci  libentius,  quo  ardentius  eas  a te  iam- 
pridem  exfpedatas  eftefeio.  Optarem  me, qui  omnia  tua  fuper  hoc 
negotio  manuferipta  penes  me  habeo,  tum  huius,  quam  nunc  mit- 
to, Epiftolae,  tum  tuae  ad  illam  refponfionis  apographum  habere^ 
pofte.  Degit  apud  vos  Ornatiflimus  Iuvenis  HenricusCrauthofius, 
meus  olim  in  fchola  veftra  difcipulus,quinongravatim  deferiptio- 
nis  moleftiam  meae  in  fpem  gratiae  fufeepturus  eft,  fi  iudica veris 
tuto  communicari  Epiftolam  Gallorum  etiam  aliis  pofte.  Quic- 
quid  etiam  refponderead  eamvifum  tibi  fuerit,  id  ad  me  mittes, qui 
per  D.  Colbium  id  quam  citiftime  ac  fideliftime  adpraedidumRe- 
gium  ConfiliariumParifiis  degentem  transmifturus  fum.  D.Tilenus 
i publicis  thefibus  fententiam  tuam  defendit  proxime,  ac  argumen- 
tis validiftimis  eius  veritatem  afteruit  ac  demonftravit.  Quod  fa- 
dum  in  multorum  tum  hic,  tum  in  Gallia,  incurrit  reprehenfio- 
nem,  iudicantium,  non  unius  iudicio  ea  efte  convellenda,  quae  totius 
Sacro  fandae  Synodi  unanimi  confenfii  non  minus  prudenter, quam 
pie  femel  afterta  funt  ac  conftituta.  Verum  apud  illum  non  nift 
folidae  rationes  valent,  non  hominum  authoritates.  Librum  blas- 
phemum,quemLutheranus  quidam  nuper  cudit,  nemo  vidit.  Forte 
non  prodiit,  vel  fupprimitur  ftudio  ab  iis,  quod  eos  ineptiarum  fua- 
rum  ac  calumniarum  nunc  pudeat.  In  indice  Biblico  conficiendo 
audio  te  dies  nodesque  laborare.  FaxitDeus,ut  feliciter  coeptum 
feliciter  abfolvas,acmoriensEcclefiaeChrifti  opus  Biblicum  omni- 

M bus 


$6  EPISTOLAE 

bus  numeris  perfectum  relinquas,  quo  nefcio  an  thefaurus  pretio lior 
in  lingua  Germanica  unquam  exftiterit.  Vale,  Vir  Magne,  ac  ex 
quatuor  Generofis  meis,  qui  tui  cum  obfervantia  colunt  memo- 
riam, plurimum  falve.  Coniugi  tuae  dilediffimae,  optatisfimoque 
Genero  Nobilisfimo  Domino  Noldio  officiofam  falutem  affcribo. 
Raptim  Heidelbergae  in  aula  Palatina  Anno  1607.  Prid.  Calend. 
Augufti. 

LIV. 

HENRICVS  ALTING 

IO.  PISCATORI. 

SAlutem  officioliffimam.  Cum  ante  pauculos  menfes  vifendorum 
gratia  parentum  ab  odennio  non  viforum  in  patriam  excurrerem, 
annis  meritisque  in  Ecclefiam  Graviilime  omnique  cultu  pietatis 
DigniffimeD.  Praeceptor  3 cogitabam  in  reditu  Herbornam  defle- 
dere  3 tum  ut  colloquio  amplexuque  tuo  praefens  fruerer , tum  ut 
quae  a D.  Tileno  noftro  habebam  mandata  exponerem.  Verum  ab 
hocmepropofitofolafeftinatio  dimovit  fufcepta  ex  eo,  quod  abitus 
difficilior  impeditiorque  maiorem  temporis  itineri  meo  praefixi 
partem  abfumfit : ut  inde  & mora  mihi  apud  meos  facienda  bre- 
vior, & reditus  magis  accelerandus  fuerit,  ne  fidem  fallerem. 
Itaque  quae  coram  maluiffem,  & redius  etiam  potuiiTem , nunc 
per  literas  expediam.  Fratres  Galli,  atque  horum  antefignanus 
Molinaeus,  Parifienfis  Ecclefiae  minifter,  ut  ante  Tibi,  ita  ianu» 
D.  Tileno  litem  movent  srg p)  $ikciiu/j,o,tos  , criminantes  eum  tua_, 
authoritate  fafcinatum  tuam  de  fola  obedientia  paffiva  (uti  vo- 
cant) fententiam  decreto  vapineo  damnatam,  atque  e medio  auferri 
iuffam  non  clam  diffeminare,  fed  propalam  inter  Gallos  docerej  eo- 
que  ipfo  & iuventutem,  feminarium  Ecclefiae,  corrumpere, &ipfos 
sE7n<?clTci$  adamantinis  quali  vinculis  colligatos  ante,  inter  fe  com- 
mittere. Continuit  fe  inter  privatos  querimonia  ad  longum  tem- 
pus. Non  ita  nuper  in  publicum  fumma  violentia  erupit  3 atque  in_» 
Synodo  Nationali  poftrema  diu  multumque  iadata,  avidisque  con- 
tentiofiffimorum  quorumque  auribus  accepta  id  effecit,  ut  diesD. 
Tileno  ad  proximum  conventum,  etiam  iterato  (ut  ferio  agi  cre- 


GOTHANAE.  91 

deret)  dida  fit.  Etfi  vero,  deferere  vadimonium  fumma  iuris  fpe- 
cie  pollet,  quod  Gallicanarum  nexu  cenfuque  Ecclefiarum  exempta 
iampridem  fuit  Sedanenfis  3 tamen  quod  id  petant  multi  boni  ean- 
dem cum  ipfo  fententiam  profeffi,  & neiufto  patrocinio  defraudetur 
veritas,  controverfiam  debito  modo  & ordine,  five  voce,  five  fcripto 
difceptare  deliberatum  habet.  Et  iam  praeludia  cum  Molinaeo, 
aliisque  facta  3 quorum  hypothefes  funt:  Non  unam  illam  Adami 
.TrapctKoyjv,  fed  omnia  eius  7rot^cc7rTu^ct>ra„  toto  vitae  curriculo  patrata 
nobis  imputari;  Chriftum  non  teneri  obedi  entia  Legis,  ac  proinde 
. eam  nobis  in  folidum  cedere : e (Te  Dominum  Legis  etiam  fecundum 
N.  T.  & alia  eiusdem  farinae  dtoTrypctTu.  Denique  quicquid  un- 
quamPolani  p.m.  effuditincogitantia,id  illi  velut  gemmas  ex  fterco- 
re  Enniano  legunt.  Quia  vero  inter  caetera  novitatis  crimen  D. 
Tileno  impingunt,  vociferanturque  ab  omnium  Ecclefiarum  Galli- 
carum, Britannicarum,  Belgicarum,  Germanicarum,  Helveticarum, 
& fi  quae  funt  aliae,  confenfu  univerfali  difcedere  3 ut  hic  fe  purget, 
& quae  apud  me  habeo,  dodiftimorum  Theologorum  Cargii,Vrfini, 
Kimedoncii,  Iungnicii,  Parei,  Pitifci,  Sculteti,  Martinii,  Patris  mei 
& aliorum  iudicia  a me  flagitavit,  & ut  plura  a TE  peterem,  iterum 
atque  iterum  rogavit.  Cui  dodifllmiViri  graviflimo  certe  atquo 
aequillimo  poftulato  ne  defis,  tam  meo,  quam  ipfius  nomine  oro. 
Facile  inventurus  es  amanuenfem,  qui  Elenchum  conficiat  confen- 
tientium  3 praecipuorum  etiam  verba  fubiiciat,  inprimis  D.  Sibran- 
di,  aliorumque  Belgarum,  Ionftoni,  Scoti,  Helvetiorum, atque  ipfius 
adeo  Polani,  nec  dum  affinitate  Grynaeo  coniun&i,  & a te  feiundi. 
Diflertationem  tuam  epiftolarem  cum  D.  Beza,  refponfum  ad  ano- 
nymum,  id  eft,  Toflanum,  confiderationem  dictatorum  Menzeri  pe- 
nesmehabeo.  Vicisfim  operam  daturus fum, ut caufae communis 
defenfionem  ex  parte  iam  adornatam,  porroque  adornandam  a Ti- 
leno noftro  accipias.  Atque  ego  ne  do-vpfcoXog  fim,  legendam  tibi 
mitto  epiftoiae  tuae  Synodo  vapineae  infcriptae  refutationem,  au- 
thoritate  publica  concinnatam  quidem  a Sonnio  Mcntalbanenfi, 
fed  & fuppreffam,  e Bibliotheca  vero  D.  Reinaldi  p.  m.  clam  furre- 
ptam,  & mecurn  communicatam.  Velim  remitti  mihi  cum  tuis, 
quia  anxie  eamD.Tilenus  defiderat.  Deum  vero  rogo,  ut,quia^ 

M z hanc 


EPISTOLAE 


hanc  veritatis  partem  tuo  potisfimum  minifterio  afferere  caepit,ac 
plurimis  perfvadere,  magis  magisque  a (Terat,  faciatque,  ut,  ficut  in 
caeteris,itahic  quoque  fincera  inter  Ecclefias  coalefcat  concordia, 
quo  idem  fentientes  (fi  modo  id  datur  in  hac  vita)  pugnent  tanto 
alacrius  contra  communem  iftumhoftemAntichriftum.  Privata-, 
mea  quod  attinet,  funt  illa  priftino  loco.  Infervio  adhuc  Serenis- 
flmo  noftro  Eledoratus  haeredi,  iundisque  ei  tribus  Comitibus 
Rheni,  Ifenburgi,  & Solmae  informandis,  qui  tuam  fententiam  pro- 
be perceperunt,  ac  imbiberunt.  Ab  hac  ftatione  tranfiturus  funu 
ad  quamcunque  me  vocare  dignabitur  Dominus  3 fed  tamen  non_> 
ante  adultam,  vel  potius  maturam  Difcipulorum  aetatem.  Vbicun- 
que  autem  locorum  futurus,  alta  mente  repofta  mihi  manebit  tuo- 
rum in  me  beneficiorum  memoria  5 quae  utinam  daretur  fi  non  iru» 
te,faltem  in  tuis  aliqua  ratione  rependere!  ut  vel  aliquod  gratitu- 
dinis  meae  exftaret  monumentum.  Vorftium  Termo  eft  fuga  fibi 
confuluiffe,poftquam  negotium  ipfius  maiori  circumfpedione  coe- 
ptum eft  tradari  Hagae.  Vidifti  procul  dubio  Sibrandi  contra-» 
ipfum  fcriptum,  quo  larvam  egregie  detrahit  perfonato , claraque 
in  luce  clancularias  eius,  fed  (celeratas  machinationes  ponit.  D.Tile- 
nus  hucmifit  confiderationem  dodrinae  Arminianae  delibero  ar- 
bitrio, Praedeftinatione,  Gratia,  quam  praelo  'expreffam  a me  exfpe- 
dabis.  His  nihil  addam,  nifi  quotidianum  votum  meum,  ut  teEc- 
clefiae  labafcentis  columnam  novo  indies  robore  inftruat  Deus  no- 
fter  ad  afferendam  veritatem  Tuam : fenedaimtuam  aquilae  admo- 
dum reiuvenefcere  faciat  5 denique  illam  meritis  gravem  venera- 
bilemque  caniciem  tuam  in  te,  in  liberis,  in  fera  pofteritate  omni 
befiedidionum  genere  coronet  per  Filium  illum  diledionis  & bene- 
didiooisfuae,  Amen.  Heidelbergaei6.Decemb.  1611. 


LV. 


HENRICVS  ALTING 

IO.  PISCATORI. 

AD  binas  tuas  totidem  cumfafciculisrede  mihi  redditas’ unis  hi- 
fce  refponfurus,abexcufatione,  an  a gratiarum  adione  ordiri 
debeam  l ifi  dubio  fumi  Exeufationem  flagitat,  quod  Tibi  an- 


GOTHANA  t 9* 

nis  meritkque  gravisfimo  curisque  di  ft  rado  perpetuis  novam  ad« 
ferre  moleftiam  haud  erubui.  Gratiarum  vero  adionem  meretur, 
eamque  minime  vulgarem,  quod  tam  promte,  tam  alacriter  ex  chaiv 
tophylacio  tuo , ceu  divite  quodam  penu  fubminiftrafti , quae  ad 
caufae  communis  patrocinium  cum  apparatu  aliquo  fufcipiendum, 
cum  laude  pro feduque  agendum  ac  peragendum  vifa  funt  pertine- 
re. Ea  ceu  praenuncius  qualicunque  hoc  epiftolio  defungi  volui .5 
potiores  hic  partes  Tileno  meo  demandans  3 cui  quam  gratum  acci- 
derit tantum  officium,  fua  ipfiusmanu  propediem  teftatum  faciet. 
Eft  nunc  in  procindu  ad  iter,  ne  vadimonium  deferat.  Nam  quar- 
tus Martii  caufae  Parifiis  agendae  a Synodo  didus  eft.  De  exitu  ma- 
le ominor  ex  eo  3 quod  adverfae  partis  Patroni  fibi  diffifi  ad  calu- 
mnias easque  atrocisfimas  confugiunt  3 quarum  obtentu  virum_> 
damnent,  etiam  non  auditum.  Aiunt  illi  Arminianum  virus  non 
delibaffe  leviter,  fed  penitus  imbibiffe : adeoque  illud  cum  nova  de 
ludificatione  dodrina  difcipulorum,  incautiorum  inprimis,  animis 
inflillare,  per  univerfam  porro  Galliam  diffeminandum.  Quo  ipfo 
id  iam  effecerunt,  ut  plerique  liberos  fuos  Sedano  avocent:  hoc- 
que  infuper  quaerunt,  ut  ipfa  fchola , fi  non  aboleatur , faltem  iflj 
Gymnafii  alicuius  formam  redigatur  3 fatius  iudicantes  obftrui  tam 
limpidos  dodrinarum  fontes,  quam  non  fuo  ex  placito  fluere.  At 
vero  quam  longe  abfitab  hoc  crimine  Clariff.Tilenus,  cum  a!ia_>, 
tum  haecDodrinaeArminianae  confideratio  docebit  3 quae  pero- 
portune  in  lucem  exiit,  cum  tam  putidum  mendacium  ex  tenebris 
jn  folem  meridianum  prodire  caepit.  Eius  Tibi  exemplar  mitto. 
Venerande  D.  Praeceptor  3 ut  non  modo  fando  veftro  in  o foooofyci 
tenenda  ac  tuenda  confenfii  Te  recrees,  fed  etiam  innocuo  inno- 
centiae teftimonium  domi,  foris  praebere  poffis.  Caetera  eius, 
quae  pro  controverfia  iufticiaria  adornat,  a me  exfpedabis,fuoquo 
tempore  accipies.  Deum  rogo,  Clariffime  D.  Pifcator,  Praeceptor 
venerande,  ut  Te  aliosque,  ad  quos  ceu  triarios,  dilapfa  res  Theo- 
logica rediit,  diu  Ecclefiae  fuae  fuperftites  faciat,  ac  omni  dono- 
rum boftorumque  genere  coronet,  Scripfi  in  aula  Palatina  zS-Feb* 
1612. 


M 3 


LVX, 


94  EPISTOLAE 

LVI. 

HENRICVS  ALTING 

IO.  PISCATORI. 

SAlutem.  Reverende  D.  Pifcator,  Praeceptor  ac  Pater  fumma_, 
mihi  obfervantia  colende  3 tum  eas,  quas  13.  Julii  ad  me  dedifti} 
tum  alteras,  quas  ij.Augufti  fubmififti  literas  rede  accepi.  Ex 
prioribus  id  gratum  fuit  intelligere,  & valere  te  cum  Familia,  & per 
vires  corporis  profeftionis  Theologicae  laboribus  parem  efle.  Id 
ingratum,  quod  Vorftius  ille  ©s publico  ad  notas  privatim^ 
fcriptas  refponfo  in  arenam  te  provocat,  & a curis  fandioribus  avo- 
cat. A liud  ab  ipfo  reverentia  Praeceptoris , illaque  venerabilis  ca- 
nicies  tua,  atque  etiam  facrata  textui  biblico  feneda  flagitare  vifa_, 
funt.  V erum  quia  iada  iam  alea  eft  3 Deum  Opt.  Max.  fupplex  ve- 
neror, ut  novas  tibi  ad  refpondendum  vires  fufficere  dignetur  j quo 
plusaddefenfionem  veritatis  veteranum,  quam  ad  eiusdem  oppu- 
gnationem Novatorem  valere  toti  mundo  innotefcat.  Cum  po- 
fterioribus  tuis  reddita  funt  duo  commentariorum  tuorum  in  Eccle- 
fiaftem  & lobum  exemplaria  j quorum  alterum  mihi  donas, alterum 
Sereniflimo  M.  Britanniae  Regi  per  me  exhiberi  vis.  In  quo  ut  fe- 
dulamtibi  <rvv  S-tu  navaturus  fum  operam  3 ita  pro  benevolentiae» 
tuae  erga  me,  multis  magnisque  meritis  ante  teftatae,  iamque  reno- 
vatae, chariflimo  equidem  pignore  demiffas  gratias  ago.  Referen- 
di vires  in  me  nullae  funt:  animus  interim  ita promtus,  ut  nihil 
non  tuae  in  fpem  gratiae  facere  paratus  fit.  Sereniflimo  etiam_» 
meo  7rf>o<r<podvii<riv  gratiflimam  futuram  nullus  dubito : quem  alloqui 
tamen  per  hoc  triduum  propter  varia  negotia  non  licuit.  Itineri 
noftro  dida  dies  adX.  Septemb.  In  Angliahyemandumerat  ob  tra- 
iedus  hyberni  incommoda.  Primum  Ver  in  Germaniam  nos, 
Deo  propitio , reducet.  Ex  Anglia  ad  te  fcriptnrus  fum , atquo 
etiam  inD.Ionftoni  conditionem  (ut  fieri  voluit  D.M.Tobias,  ge- 
ner tuus)  quam  diligentiflime  inquifiturus.  Cum  eo  atque  omni 
familia  tua  officiofiflime  ex  me  falvebis,  venerande  D.  Pifcator  3 ac 
abitum  reditumque  Sereniflimi, atque  omnium  noftrumDeo  noftro 
commendare  non  gravaberis.  Nos  vicisfim  preces  focias  tibi  polli- 
cemur. 


G O T H A N A E.  95 

cemur.  Scripfi  inter  varias  occupationes  illo  ipfo  die,  quo  tuas  ac- 
cepi. h.  e.  26.  Augufti  1612. 

LVII. 

HENRICVS  ALTINGIVS 

IO.  PISCATORI. 

SAlutem,  Venerande  animo  meo  D.Pifcator,  iter  npftrum  variis 
de  caulis  in  finem  Augufti  dilatum  eft.  Ita  fadum,  ut  hic  me  tuae 
literae  deprehenderint , atque  eas  quoque , quas  ad  Illuftrisfi- 
mum  Anhaltinum  confeceras  refponforias,  reddere  potuerim.  Gra- 
tias autem  tibi  ago,  quod  difputationis  de  fatisfacftione  Chrifti  exem- 
plari unomedonafti.  Vellem  licuiftet  infuper  per  aetatem  & oc- 
cupationes iudicium  tuum  de  confiderationeTileniana,  ac  crvppd^at 
Parifina  aperire.  Nam  hoc  non  unus  Tilenus,fed  alii  multi  delide- 
rant.  Molinaeus  infcio  Tileno  rem  totam  ad  Britanniae  Regem_» 
perfcripfit,  qui  prudenter  iudicavit,  controverfiam  omnem  in  apici- 
bus quibusdam  quaeftionum  pofitam  fopiendam,  non  ulterius  ur- 
gendam efte.  Eadem  Genevenfium  fententia  eft.  Nihilominus 
pergit  Molinaeus  nova  fcripta  pro  caufae  fuae  defenfione  adornare, 
ac  pelledisin  partes  fuas  fociis  fchifma  facere.  Tilenus  etiam  fuae 
caufae  modefto  Patrocinio  non  deeft : & his  diebus  fcriptum  ali- 
quod Academiae  calculo  probandum,  vel  damnandum  ad  me  mi  (it, 
cuius  tibi  copiam  facerem,  nifi  grandiufculum  edet, in  capita  zi.di- 
ftindum.  Viden’ quo  res  evaferit,& deinceps  eVafura  lit?  DeVor- 
ftio  etiam  peiora  metuo,  vehementerquedoleo  Te  praeceptorem* 
veteranum  protervo  difcipuli  calamo  provocari,  atque  avocari 
curis  melioribus  & fandioribus.  D.  M.  Andreae  generi  poftulatum 
curae  mihi  erit.  Cui,  ut  & Tibi,  faufta  omnia  animitus  precor.  Ra- 
ptim 28.  Iulii. 

LVIII. 

HENRICVS  ALTINGIVS 

IO.  PISCATORI. 

S Miror  equidem,  VirClarisfime,  Gallicarum EcclefiarumPafto- 
• res  de  novo  tuam  de  Iuftificatione  fententiam  oppugnandam.» 

fibi 


9«  EPISTOLAE 

libifumpfirte.  Ad  hoc  autem  duae  me  potisfimum  impellunt  ratio- 
nes. Vna  eft,  quod  ne  verbo  quidem  ad  argumenta  tua  refponde- 
rimt.  Ex  quo  apparet  ipfos  fi  non  omnibus,  (olidis  tamen  refpon- 
fionibus  deftitui  ; adeoque  ex  parte  de  fententiae  tuae  veritate  con- 
vidos  efle.  Altera  eft,  quod  in  nupero  conventu  nationali , uti 
etiam  in  aliis  coetibus  provincialibus  viderunt,  complures  de  Tuo- 
rum numero  in  tuam  fententiam  concCsfifle : utpote  qui  ferio  infti- 
tuto  examine  compererunt,  eam  non  abs  te  confidam,  fed  ab  ipfo 
SpirituS. in  Scripturis facris  traditam  efle.  Verumhi  forte,velfuf- 
fragiisfuperati,  vel  ab  hac  adione  fubmoti  voluntate  reliquorum^, 
non  potuerunt  veritatem  Orthodoxam  te  Praeceptore  perceptamL» 
propugnare,  aut  alterius  fadionis  decretis  intercedere.  Hoc  meum 
eft  de  re  tota  iudicium.  V nde  fadum,  ut  caeter i,  repugnante  nemi- 
ne, concluferint  unanimiter,  de  novis  machinis  cogitandum  efle_>  ; 
quibus  lententia  tua  fundamentis  folidisfimis  fuffulta  tandem  ali- 
quando convellatur.  Quod  ftudium , fi  in  argumentis  tuis  exami- 
nandis excutiendisque  poluiflent : redius  tum  exiftimationi  fuao, 
tum  etiam  Fratribus  dubitatione  fufpenfis  confuluiflent.  Sed  veri- 
tatem oppugnare  non  usque  adeo  difficile  eft : at  fundamina,  qui- 
bus ea  nititur,  non  dicam  evertere,  fed  ullo  pado  labefadare  ; hoc 
Tero  difficillimum  eft,  imo  imposfibile.  Vtut  vero  hanc  caufamL. 
egerint,  non  definunttamenrefponfionem  ad  epiftolam  fiiam  flagi- 
tare & exfpedare.  Hoc  nomine  Nobilisfimi  Viri  Philippi  Mornaei 
ad  Spedabilem  Dn.  Colbium  noftrum  perferiptum  eft  his  diebus : 
qui,  ut  id  tibi  fine  omni  mora  fignificarem,  rogavit  me  quam  diligen- 
tisfime.  Vides,  Clarisfime  D.  Pifcator,  quantum  fpei  praefidiiquo 
in  rationibus  Tuis  repofitum  habeant.  Da  igitur,  quaefo,  operam.;, 
ut  primo  quoque  tempore  perfpiciant,  eas  futilitatis  multum,  folidi- 
tatis  autem  parum  habere : adeoque  non  minus  facile  difeuti  diflol- 
vique  pofle,  quam  Solis  fplendore  nebulae  difeutiuntur,  calore  au- 
tem diflolvuntur  ac  liquefeunt  nives.  Hocipfo,  crede  mihi,  alios 
quidem  in  Orthodoxa  veritate;  alios  vero  in  praeclara  de  te  opi- 
nione plurimum  confirmabis.  Quicquid  refponderis,  id  per  nos 
commodisfime  ad  Gallos  curabis,  qui  mittendarum  in  Galliam  lite- 
rarum  oportunitate  caremus  pene  nunquam.  D,  Tilenus  proximis 


G O T H A N A E.  97 

literis  officiofam  falutem  aflcribi  tibi  voluit.  Communicavit  mihi 
fuas  de  obedientia  Chrifti,eiusque  fpeciebus  thefes : in  quibus  egre- 
gie ac  folide  confutat  Polani  fententiam  in  Prophetae  Danielis  ex- 
plicatione multis  foliis  tra&atam,  Chriftum  nimirum  non  fuifle 
pro  fe  obligatum  ad  legis  obedientiam.  Pareus  gravisfimis  eius- 
dem Tileni  argumentis  compulfus,  tuam  de  Iuftificatione  fenten- 
tiam  in  dodisfimo  illo,  qui  nunc  fub  prelo  eft,  inEpiftolamadRom. 
commentario  publice  profitetur  ac  tradit.  Alioqui  in  diftindiono 
SiKcuafjbctlos  & v7ra,Kotjs  Rom.  5.  v.  18. 19.  novas  quaerebat  latebras.  Sed 
de  his  alias  fcripfi  latius  adD.  Martinium.  Adderem  nunc  aliquid 
de  flatu  publico  civitatis  Emdanae,  ac  privato  D.  Martinii } nifi  iam- 
iam  difceffurus  eflfet  Generofus  Comes  Iohannes,  Dom.  meus  Cle- 
mentiff.  Quare  vale  diu  ac  feliciter,  ClarisfimeD.Pifcator,  cum  tota 
familia.  Raptisfime  fexto  Idus  O<ftob. 

LIX  _ 

DAV.  PAREVS  PISCATORI. 

S Reverende  & ClarifT.  D.  Pifcator.  Valde  mihi  eft  grata 'teftifi- 
# catio  benevolentiae  erga  me  tuae.  Sed  & vere  dico  me  propter 
a-vppu^of  illam  Logicam  de  praeclara  tua  eruditione  ac  pietato 
nunquam  defiifTe  optime  fentire,quod  etiam  adD.  Godeniumnon 
: disfimulavi,  ac  volui,  ut  is  de  meo  in  te  animo  tibi  per  occafionem-j 
fignificaret,  ne  finiftre  fufpicareris.  Contradixi  ftudio  non  malo : 
fi  alicubi  durius,  ignofce.  Relinquamus  nunc  iunioribus  difputa- 
tiones  eiusmodi : me  certe  graviores  plus  fatis  exercent : & tu  exe- 
getica  illa  librorum  facrorum  Analyfi  de  Ecclefia  multo  praeclarius 
mereris.  Re&e  vero  D.  Reidanus  & de  amore  in  te  meo,  & de  ap- 
probatione difputationis  tuae  ad  te  retulit.  Teftor  enim,  me  re- 
tinere fimplicem  do&rinam  de  Iuftitia  imputata  praeceptoris  mei 
D.Vrfini,quia  magis  ac  magis  video  eius  confenfum  cum  Scriptura 
& praecipuis  noftri  feculi  Theologis  Luthero,  Melanchthone,  Cal- 
vino, Martyre,  Mufculo,  Oleviano,  &c.  imo  quam  ad  folidam  con- 
folationcm  fit  neceffaria,  apud  me  experior.  Si  enim  res  ea,  quao 
ad  iuftitiam  nobis  imputatur  ex  duabus  vel  tribus  partibus,  puta_i, 
perpesfionibusChrifti,  aftuali  obedientia,  & habituali  fan&itato 

N huma- 


EPISTOLAE 

humanitatis  eiusdem  (fcis,  hanc  effeD.Bezae  fententiam,'quam’ad 
me  etiam  non  disfimulavit)  fit  conflata,  quomodo  non  diftrahetur 
fides  noftra,  partem  iuftitiae  hic,  partem  ibi  quaerere  fatagens?cum 
fcriptura  perpetuo  in  fanguine , morte,. cruce,  humiliatione,  &c. 
Chrifti  omnem  confolationem  oftendat.  Et  quomodo  non  vel 
fanguini  Chrifti,  vel  iuftitiae  Dei  derogabitur?  Duae  enim  vel  tres 
illae  iuftitiae  noftrae  partes  vel  erunt  totidem  perfedae  Chrifti  iu- 
ftitiae fatisfacientes  legi  per  fe  lingulae.  Si  illud,  utique  deroga- 
bitur obedientiae  & merito  Chrifti.  Si  hoc , iniuftus  videbitur 
Deus,  qui  pro  una  offenfa  duas  vel  tres  perfedtas  fatisfaffiones  poftu- 
let,  cumiuftitia  eius  non  nifi  unam  requirat.  Sentio  igitur  cum  fcri- 
ptura, materiam  iuftitiae  noftrae,  non  tantum  ex  parte,  fed  integram 
conflftere  in  morte  & fanguine,  h .c.fcctloccrvnK^o^v  in  tota  humilia- 
tionis obedientia:  remiftionem  peccatorum  effe  non  tantum  par- 
tem iuftificationis,  fed  integram  ludificationem  noftramexRom.4. 
Beati,  quorum  &c.  & Eph.  1.  Coi.  1.  In  quo  habemus  &c.  & abfolvi  a 
peccato  & ream  non  modo  idem  effe,  quod  non  iniuftum  effe : Sed 
8c  idem,  quod  iuftum  effe  coram  Deo  : eo  quod  inter  peccatum  & 
iuftitiam  impoftibile  eft  medium  dare' in  iudicio  Dei.  Hanc  fenten- 
tiam  D.  Vrfinus  conftanter  & ferio  tradidit  fcholae  fuae,  nec  tantum^ 
pro  cogitationibus  habuit,  ut  quidam  exnoftris  aufus  fuit  affirmare. 
Haec  eius  perpetua  vox  erat,  Chriftum  duasiuftitiae  veftes  habere-»: 
Vnaipfum  iuftum  effe  Deum  & hominem:  alteram  nobis  donaro. 
Repetiveram  eamin Explicationib.  Catecheticis:  fed  quanto  cum_> 
periculo  meo,  fortaffe  inaudivifti.  Perfuafernnt  nonnulli,  aulae  & 
Principi,  novam  opinionem  me  ferere.  Hinc  ventum  eft  ad  colla- 
tionem : editio  libelli  totum  femeftre  inhibita : donec  tandem  tol- 
lerentur ea,  quae  ipfi  improbabant.  Vidi  abs  te  in  * praefatio- 
ne quaeftionem  hanc  tracftari , etiam  priusquam  tuas  acdpererru, : 
& gratulatus  mihi  fum  ad  D.  Grunradium  fcriptum  effe.  Nefcio 
an  hactenus  intellexerit  controverfiam.  Hoc  fcio,  uno  D.  Toffa- 
nO  (nam  Ionium  inter  noftros  iamnon  cenfeo,  quia  Academiae  re- 
nunciavit)  excepto-,  mini  ftros  omnes,  ipftmyque  D.  Kimedoncium 
non  fecus  fentire  & docere  Jtaque  teftor  me  approbare  & quae  in  di- 

fpu- 

* A Analyfsos  qv.inme pofirtmMrum  Epipolarum  PauiL 


G O T H A N A E. 


fputatione  * illa  prolixiore  de  hoc  argumento  fcripfifti : &quae  prae- 
fationi iam  doditfime  inferuifti : neque  enim  puto,  te  (quod  non- 
nulli cavillantur,  &mihi  aufi  fuerunt  ad  Principem  in  cenfura  qua- 
dam impingere)  per  mortem  Chrifti  folam  mortem  in  cruce  intel- 
ligere:  exclufis  patfionibtis  in  horto  & totius  reliquae  vitae,  quae> 
profedo,ut  etiam  Catechefis  noftra  habet,  nihil  fuit  nificontinua_» 
quaedam  pallio  pro  noftris  peccatis.  Proinde  ego  ambiguitatis 
tollendae  caufa, mortem  per  totam  obedientiam  humiliationis  us- 
que ad  mortem  crucis  cum  Apoftolo  Phil.  z.  explicare  foleo : ac  (im- 
pliciter hanc  fententiam  meis  difcipulis  trado,  absque  difputationo 
| de  diverfis  lentendis : quod  videtur  omnino  nunc  faciendum,  ne  & 
fratres,  qui  diffentiunt,  offendamus,  & adverfariis  anfam praebea- 
mus diffenfionem  no (Iram  traducendi.  Ceterum  pro  Analyfi  tua_. 
magnas  tibi  gtatias  ago,  ac  faciam,  ut  brevi,  fi  Deus  volet,  dvrtiupov 
literarium  ad  te  mittam.  V ale,  Vir  Dodifiime,  & me  amare  perge : 
Dominus  Iefus  te  cum  tuis  diu  incolumem  fervet.  Salutes  ex  me  ve- 
lim D.Iodocum,  & Typographum  Corvinum  olim  mihi  familiarem. 
Heidelbergae  raptim  Nonis  April.  Anno  1592. 

Titulo  Dodori s ne  me  graves. 


LX. 


DAV.  PAREVS  PISCATORI. 


Francofurti  aiebatTypographus  vefter,te  iffhic  etiam  effe,  Re- 
i ■ >3  .verende  frater : doleo  autem,  quod  in  te  non  inciderim,  ut  co- 
ram colloqueremur.  Non  amplius  diem  fubfiftere  potui : quo 
fadumeft,ut  neque  monftrum  illud Ybericum cernere  velcompel- 
lare  licuerit,  quem  tamen  audio  pro  meritis  ibi  tandem  acceptum  & 
explofumeffe.  Vidi  difputationes  tuas  contra  Schafmannum:  non- 
dum tamen  legere  potui : huius  vero  thefes  nuper  afpexi  obiter. 
Sed  quid  facias  iftis  duarum  literarum  (lentoribus  ? Si  millies  repres- 
feris,  millies  tibi  reponent  crambem  , jb  blcibt  $H3(Uf  CIU  0FCltt» 
Adeo  durae  vel  nullius  potius  funt  frontis.  Nolunt  parem  vel  con- 
ciliationem ullam:  Sed  omnia  fua  portenta,  fibifalva  volunt.  Quo 
magis  conftringuntur,  tanto  furunt  atrocius.  Quid  igitur  in  fcri- 
ptionibus  amplius  fpei  ad  concordiam  effe  pofiit,  equidem  non  vi- 

N z deo. 


* fi.  (ontra  B(U.\r minum. 


ICO  EPISTOLAE 

deo.  Mittendi  itaque  videntur  iudicioDei.  Sed  non  deferenda^ 
veritas  eiusque  defendo  propter  bonos,  qui  paflim  inter  hos  confli- 
ctus fufpiriis  contabefcunt.  V ah  quantas  Deo  reddituri  funt  illi  ra- 
tiones, qui  afflidiflimam  Ecclefiam  tam  petulanter  perturbant. 
Heilbrunnerus  tandem  etiam  contra  Beumlerum  & me  licet  non_» 
nominatim  cantilenam  fuam  redorfus  eft.  Sed  percinat  fane  unum 
femeftre : certum  eft,  quod  exada  hyeme,  nobis  tacentibus,  refri- 
xerit & conticefcet.  Idem  omnino  iudico  de  aliis  id  genus  feme- 
ftribus  fcriptis.  Vidi  Pfeudocalvinum  Iudaizantem  teutonicum_>. 
Doleo  tam  horrenda  fpargi  in  vulgus,  quorum  expHcatio  etiam  eru- 
ditos exercet.  Nihil  interim  ego  contra  cogito,  nili  fuperiorum  au- 
thoritate  inducar.  Tu  vero  praeclare  de  fcholis  mereris/ dum  fa- 
cras  tuas  analyfes  & notas  pertexere  non  defleris.  V tinam  alii  oleum 
& operam  ad  fimile  ftudium  traducerent:  atque  etiam  nobis  id  fa- 
cere liceret.  Habeo  plerasque  omnes  tuas  analyfes,  & libenter  ad- 
hibeo meditationibus  meis.  Lucam  tamen  nondum  vidi.  D.  Ca- 
fparus  Laurentius  Geneva  nuper  ad  me  miflo  confenfu  orthodoxo 
fuo  controverfiae  mentionem  fecit  deiuftitia  paftiva,non  obfcure 
defendens  tripartitam  imputatae  iuftitiae  materiam,  quam  aperte» 
articulo  V.  pofuit.  Etiam  tui  mentionem  fecit : quafi  hanc  con- 
troverfiam  tradatu  tuo  de  Iuftif.  nuper  edito  movifles.  Excufavi 
te:  nec  quid  fentirem  diflimulavi : Iudico  autem  prudenter  te  fa  du- 
rum, fi  ne  nunc  quidem  partem  alteram,  quae  hanc  controverfiam 
concernit,  emittas : ne  finecaufa  videaris  pomum  Eridis  cuiquam_> 
obiicere.  Thefes  de  fine  feculi  accepi  a noftro  Perizonio : & gra- 
tes  habeo.  Olevianus  nofter  gratuito  ftipendio  fruitur  in  noftro 
collegio : & fic  facit  officium,  ut  bene  fperem.  Vale,  Vir  claris/i- 
me, meque  quod  facis  ama.  D.Iefustibi  & collegis,  uni verfaeque 
fcholae  & Ecdefiae  affatim  benedicere  pergat.  Heidelb.  24.  Sept. 
Anno  95. 

LXI. 

DAV.  PAREVS  PISCATORI. 

S Oblata  hac  occafione,Vir  clarisfime,  frater  honorande , volui 
,te  duabus  decaufis  potisfimum  hifce  falutare : primum,  ut  tibi 

tuis- 


G O T H A N A E,  m 

tuisque  Doniinisque  Collegis  hunc  Michaelem  Surium,  Vngarunij, 
iuvenem  egregie  dodum  Academiae  noftrae  civem,  commenda- 
rem. Cupit  enim  fcholam  veftram  aliquandiu  invifere : quenu 
proinde,  ut  Theologiae  ftudiofum  non  vulgarem, accipias  oro.  De- 
I inde  non  femel  ad  me  fcripfit  tua  caufa  Vir  clarisfimus  Tobias  Fi- 
fcher,  Medicinae  D.  Schvvidnicii  in  Silefia:  ambiens  ut  aliorum-, 
clarorum  virorum : ita  & tuam  amicitiam,  quippe  qui  te  ex  lucubra- 
tionibus facris  colit  ut  praeclarum  Ecclefiae  organum.  Si  igitur 
lubebit  aliquando  eius  defiderio  vel  verbo  fatisfacere,  ad  me  faltenu 
mitte.  Curabo,  ut  tuto  ei  reddantur  tuae.  D.Vorftius  de  apofta- 
fia  fe  diligenter  apud  nos  purgavit.  Longe  lateque  ea  fama  live  ca- 
lumnia pervagata  eft  ad  fratrum  aures.  Et  ego  quidem  accipio 
purgationem.  Tamen  quia  fatis  conftat  eum  & fundamentum  Soci- 
nianifmi  deiuftitia  Dei  arbitraria  adhuc  tenere,  & cum  Socinianis 
literas  commutare,  ne  Rhenius  quidem  eum  a fufpicione  hepocio- 
fyctg  fatis  perpurgabit.  Deus  vero  nos  omnes  fandificet  in  veri- 
tate. Rogo,  ut  fratres  meo  nomine  plurimum  falutes,  & valeas 
quam  optime.  Raptim  Heidelbergae  15.Sept.1601.  D efato  Scholae 
noftrae  habebis  vivam  epiftolam. 

LXII. 

DAV.  PAREVS  PISCATORI 

SAlutem.  Edi  vir  clarisfime  defeftus  prope  fum  fcribendo  varia 
ad  varios,ut  circa  hoc  tempus  fere  mihifit,  forte  & tibi : tamen_> 
occafione  oblata  per  hunc  iuvenem  eruditum , qui  ad  vos  hinc 
concedit,  Peltarium,non  potui, quin  paucis  tibi  ligni  Scarem,  me  & 
valde  approbare  humanitatem  tuam,  quod  tot  iuvenes  ex  veftra_> 
fchoja  huc  venientes  literis  tuis  commendare  non  fis  gravatus : & 
gratamhabere  benevolentiam,  quod  eosdem  mihi.  ' Vtinam  defi- 
deriis  eorum,  ut  quidem  cupio,  gratificari  latis  queam.  Quantum^ 
tamen  queo,ftudiis  & commodisingenuoram  adolelcentum liben- 
ter fervio.  SamuelemCutfemiumWelal.merito  amamus  propter 
lingularem  modeftiam&  diligentiam:  & Academia  nuper  luprema 
laurea  Philofophica  eum  magna  cum  laude  condecoravit.  Impe- 
travit interim  a luo  Senatu  audarium  ftipendii,  ut  commodius  hic 

N 3 vivat* 


IOZ  EPISTOLAE 

vivat.Ruinae  domusCafimiranae  magno  fumtu  reparandae  fuerunt, 
ad  quem  utcunque  farciendum  vel  comparcendum  SC.de  annua  cu- 
iusque ftipendii  vacatione  fadumhaud  dubie  inaudiviftis.  Id  facit, 
ut  minus  multi  nunc  recipiantur.  Paulatim  tamen  aditus  pluribus 
patefcet,  Waltherum  Silefium Poetam,  ut  excarmine  apparet, non 
inelegantem,  iuvabo  pro  virili.  Hodie  accedit  Edmondus  Edmon- 
di,  liberali  ut  videtur  indole,  cuius  ftudia  etiam  mihi  curae  erunt. 
Jlejot  TijsbiKcuutrtas  noftros  inter  fe  difceptare  non  minus  foedum  eft 
quam  exitiale  Ecclefiae.  Etfi  igitur  iudico  reclius  fadurum  fu- 
ide  legatum  Gallicum , fi  approbatione  articulorum  confeftionis 
Gallicanae  apud  vos  contentus  fuilfet:  tamen  nec  confulo  tibi,  ut 
controverfiam  tibi,  quod  fcribis,  a fratribus  Gallicanis  motam,  rigi- 
dius perfequaris,nec  me  ei  admifcere  cogito.  Potuifti  enim  iarru 
pridem  fententiam  meam  intelligere,  quod  ut  argutam  illam  impu- 
tationis partitionem  non  probo,  ita  aditalis  obedientiae  meritum  a 
caufa  iuftificationis  excludere  nonpoftim;  quandoquidem  Apo- 
ftolhs  absque  partitione  & absque  exclufione  caufam  veniae  ad  to- 
tam Chrifti  vitam  & obedientiae  curium  totum  extendit  Rom.  y. 
phil.  i.  quantumvis  alibi  pretium  liberationis  noftrae  morti  quali 
proprium  a(Tcribit,utredisfime  explicavit  Calvinus  Inft.L,z.c.i6.§.y. 
in  qua  fententia  libenter  acquiefco  : utque  tu  acquiefcas  pacis  caufa 
te  hortor.  „Cogitavi,  fcripfi,  difceptavi  de  hoc  argumento,  fi  quis- 
,quatn:&  multa  me  docuit  Paulus,  dum  in  eius  explicatione  verfor. 
5,Plus  fatis  litium  habetEcclefia : dum  quisque  ftias  opiniones  pro 
„fcriptura  mordicus  defendit.  Quam  vero  eft  trilte,  dum  alii  vul- 
<cnerib-us  Ecclefiae  acetum  infundunt,  domefticas  etiam  ungues  in- 
<4ferre  ? certe  graviores  ab  his  rationes  Deus  exiget.  Bene  vaio. 
Heidelb.  iz.  April.  1604- 

LXIIL 

DAV.  P ARE V S PISCATORI. 

SAlutem.  Revende  Vir,  ac  frater  in  Domino  honorande.  Quia_> 
ambigebam,  uti  innui,  quasnam  velles  meas  adVorftium  illum., 
nefcio  an  noftrum  amplius,  (erupifie  enim  diciturjexHollandia) 
literas,  defcripfi  pofteriores.  Priores,  quas  petis, deiuftitia  Dei  vin- 

- dica- 


GOTHANAL  io* 

ducatrice  nunc  mitto  a Mylandro  ruditer  fatis  defcriptas : Sed  forte 
parum  tuae  fatisfacient  exfpeclationi,  quia  illis  non  hoc  egi,  ut  ar- 
gumenta Vorltii,  quae  erant  Socini,  contra  abfolutam,uti  vocas,  la- 
tisfa&ionisneceffrtatem,  refutarem:  Sed  ut  militiam  vindicatricem 
Deo  naturaliter  ineflfe  docerem,  modum  vero  eius  exercendae  in_* 
Deo  liberum  offenderem.  Videbis  autem  quam  amice  & fraterne 
hominem  monuerim,  quia  nihil  eorum  fufpicabar  tunc,  quae  paula- 
tim  deinceps  prodidit,  quaeque  nimis  docent,  eum  intus  Sociniana_* 
haereli  penitus  imbutum,. foris  colores  adhibuiffe,  omnibus  turpiter 
illufiffe  Vtinam  non  libi.  Parit  ea  res,  crede,  mihi  dolorem  & 
indignationem  haud  levem.  An  Steinfurtum  redierit,  vel  aliorfum 
' latendi  caufa  fecefTerit,  nihil  audio.  Si,  quod  metuunt  nonnulli, in 
caftra  adverfaria  profugit, tunc  vere  Vorftium  fe  praebebit:  Sed 
minus  periculi  erit  ab  hoite  aperto,  quam  a falfo  fratre.  Deo  enim 
impune  non  illudet  licut  nobis.  DeEcclefiis  Belgicis  melius  vide- 
tur fperandum.  Nam  antagoniftae  Orthodoxi  non  funt  pauci , qui. 
fe  opponunt  reliquis  duobus,  coryphaeis-:  &his  languelcentibus  a_> 
reliquo  grege  minus  erit  periculi.  Deus  vigilet  pro  fuis.  Heri  ma- 
giftratum  meum  depofui : Extremum  programma  tibi  mitto.  Cupio 
te  Ecclefiae  diuincolumem  manere : & genero  tuo  D.  ErneftoNol- 
de  bene  precor.  Eum  ex  me  fabata  peramanter.  V ale  Heidelb.  n> 
Decemb.i6n. 

t t t 

Epiftota  extemporanea  Datidis  Paret  ad  D.  Cunradum  Vorftium 

Leydae  agentem. 

OAlutem.  Cum  anno  97.thefestuas,  clariffimeD.  Vorfti,defer- 
O /atore  lefu  Chrifto  & de  pfaedeftinatione  ad  memififTes : memi- 
nifti,  quam  reverenter  & candide  indicium  meum,  quod  pete- 
bas, tibi  communicaverim : licet  illis  fundamentum  fidei  de  Chrifti 
morte  & merito  labefactari  intelligerem : Iftis  rigidior  milii  in  cau- 
fa reprobationis  pofitivae  videreris.  Poft  illa,  Cum  tacite  pergeres 
B-ioMyuM  ex  Socino  (meminifti  tui  termini)  non  ceffavimus  nos  to 
fraterne  dehortari  literis,  & coram.  Tupolliceri omnia:  charita- 
fe  voluifti  iudicari  • Fecimus;  ego  cum  primis  eius  mihi  funi  con- 
ici us  : 


io*  EPISTOLAE 

fcius:  quod  vel  teftabuntur  illae ,°  quibus  te  ad  acceptandam  Mar- 
purgenfemprofefiionem  hortatus  fui.  Deinceps  coepit  Harminia- 
num  fchifma,  cui  tu  te  infeliciter  immifcuifti.  Legi  quaedam.* 
Harminiana  : legi  praefationem  Anti-Bellarminianam  tuam  ad 
Ordd.  Legi  tua  de  Deo,  cum  Apologia  Latina  & Belgica.  Quid  quae- 
fo  cenfes  animi  aut  fpei  nobis  tandem  de  vobis  fuperefife?  Non  vul- 
tis, Eccleliam  Catechefi  Palatinae  adftridam  eflfe.  Libertatem  pro- 
phetandi vobis  poftulatis.  Si  dicamus , inique  vos  dogmata  cate- 
chetica  tot  Martyrum  fanguine  fcripta  firmata  convellere  ? veftras 
novas  Prophetias  antiquis  praeferre,  charitatem  in  nobis  defidera- 
tis.  Sceptice  interim  omnia  veftra  per  VIDETVR  proponitis : non 
rotunda  phrafi  nobifcum  loquendum,  fednoftris  nos  verbis  circum- 
veniendos eflfe  cenfetis.  Tua  Apologia,  quam  mixturam  opinio- 
num nobis  propinat  ? Si  Scotus,  Thomas,  Puccius,  Socinus  (Pela- 
gium antiquum  mitto)  legerent,  nonne  fuarecognofcerent?  Scis  ita 
rem  eflfe:  de  Orthodoxa  noftra  Theologia,  a te  iurata , defenfa,  vix 
aliquot  verba  te  retinere,  & quae  retines,  bonis  omnibus  non  poflfo 
non  fufpe&a  eflfe.  Quid  faciam  ? Quia  tuam  falutem  amavi  & amo: 
Te  rogo  & hortor,  ne  pulchrum  tibi  ducas, eflfe  Davum  in  hac  fabula: 
imo  unguem  in  ulcere  Ecclefiae.  Ad  huius  aedificationem  non_» 
perturbationem  Deus  praeclaris  te  dotibus  ornavit,  quaeintefem- 
per  agnovi.  Cogita  brevi  graves  de  his  rationes  tibi  reddendas. 
Quidni  igitur  hoc  tandem  agis : ne  tot  exegefibus , apologiis,  de- 
fendo nibus  tibi  fit  opus : ut  vel  candide  & palam  in  caftra  illa_>, 
unde  armaturam  tuam  habes  , tranfeas : vel  candide  & palam  illis 
renuncies.  Neutrum  fi  feceris,  tu  quidem  perges  aliquandiu  eru- 
ditis illudere,  rudioribus  imponerer  Sed  fero  te  triltifiimis  impli- 
catum malis  fenties:  nifi  forte  fentire  coepifti. 

Haec  ego  David  Pareus  fenex , brevi  migraturus  de  ftationo 
ad  Dominum,  per  D.Zonfium  amicum  noftrum.  Vale.  Heidelb.7. 
Nov.  1 6 1 1. 


LXIV. 


G O T H A N A E.  10$ 

LXIV. 

DAV.  PARE VS  PISCATORI. 

SAlutem.  Reverende  frater.  Nolui  filium  tuum  Ioh.  Georgium, 
qui  hodie  ftipendium  Cafimirianum  nobis  refignavit , vacuurru 
dimittere.  Et  de  ipfius  quidem  indole  excitatiore  bene  fpero, 
fi  cuitura  porro  accefferit.  De  meis  pauculis  mihi,  de  tuis  pluribus 
filiis  eft  per  Dei  gratiam,  quod  tibi  gratuler.  Sint  utinam  poft  nos 
falutaria  organa  fcholis,  Ecclefiis,  Reipublicae,  Deo.  Vegetam  fe- 
nedam  diu  tibi  precor.  D.Grynaeus  praeit  aetate  & flore:  utinam^ 
&ille  diu.  Video  enim,  quid  iuvenilia  fata  portendant.  Ego  pro- 
xime vos  fequar : Nunc  Dei  gratia,  viribus  reparatis  integer:  nuper 
dyfenterico malo  hic  tumgraflante  ad  portas  mortis  fere  detrufus. 

I Irenicum  de  unione  &;  Synodo  cum  Lutheranis  non  tam  meo 
quam  alieno  arbitrio  prodiit:  Praevidi  eventum,  quem  hadenus 
fentio.  Ita  enim  fere  excipiuntur,  qui  pugnantibus  intercedunt. 
lefuitae&Lutherani  quafi  confpiratione  fada  reclamant:  indignis 
modis  caufam,  me  exagitant:  quibus  ego  brevem  proteftationemex 
ledo  opponendam  duxi,  quam  tibi  mitto.  Non  video  quomodo 
compefci  poflint  ftylo  defenforio,  vel  ifti,vel  tui Vorftiani,  fivo 
Bertiani:  Stylo offenfivo in Pelagianas  lacunas  perturbandi funt, ut 
quid  agant,  mundus  fentiat : Schema  Bertianum  de  Tiberii  fcelere_>, 
cui  praedeftinationem  divinam  comparavit,  non  legi,  nifi  in  meo 
: Antagonifta  Sigvvarto.  Quam  velim  id  ad  vivum  retexere : Sed 
non  tulit  brevitas  proteftationis.  Profedo  nulla  parte  relpondet 
Sigvvartus,  tuas  refponfiones  ut  frigidas  protulit.  Sed  non  dubito 
i folidiores  efle.  Mihi  enim  videre  non  contigit,  legere  etiam  vix 
vacat.  Vtinam  fcandalorum  tandem  finis.  Vix  aliud  plaufibilius 
habent  fchema,  quod  fibi  praetexant  Iefuitae,  Vbiquitarii,  quam  dis- 
fidium  Belgicum.  Scripfit  iam  ille  purpuratus  Saxoniae  primus : 
Quid  in  Synodo  fperemus  pacis  caufa  concefliiros  nobis,  cum  fuis 
in  Belgio  ne  iota  concedant?  Talibus  prophafibus  vulgus  nunc  de- 
mentatur contra  veritatem.  His  nundinis  duo  germanica  fcripta 
fub  nomine  Chriftiani  Gotlieb  & Chriftophori  ab  Vngerndorfex  of- 
ficinis Iefuiticis  Germanice  in  vulgus  prodierunt  plane  (pof]iKuy  tu- 

O , bae 


io  6 EPISTOLAE 

bae  belli  civilis  innoflros : Thema  utriusque  eft : Calviniftas  omnes 
effe  perduelles , Imperii  Rom.  hoftes  iuratos.  Calvinus,  Aretius, 
Grafferus,  Pareus  Principum  incentores  proclamantur , quod  in_. 
Caefarem  infurgere  debeant : fed  apertis  calumniis.  Politici  mo- 
tus ad  me  non  pertinent,  nili  paflive.  Dodrinam  meam  Deo  & Ec- 
clefiae  probabo.  Deus  infpiret  noftris  fana  conlilia  pacis.  Feliciter 
diu  vale.  Heidelb.  p.Odob.  1616. 

LXV. 

PAREVS  PISCATORI. 

Salutem  cim  benediBione  a Domino . 

REverende  Domine  Pifcator,  frater  honorande.  Ex  tuis  gra- 
tum fuitcognofcere,  commentariolum  meum  tibi  redditum.;, 
& dedicationem  non  ingratam  e (Te : nec  minus  mihi  graturm, 
quod  cito  perledum  probaveris,  exceptis  notis  quibusdam, ex  qui- 
bus nonnullas  pv>i /nonnas  & leviores  illico  agnovi , alias  graviores 
vel  ambiguas  conliderabo,  pro  omnibus  vero,  & pro  labore  can- 
doreque tibi  gratias  ago,  relaturus  publice,  h Dominus  aliquando 
alteram  curam  concefferit.  Monitu  viduae  Rofanae,  in  recogni- 
tione Apocalypfeos  meae  nunc  verfor.  Significabat  enim  deficien- 
tibus exemplaribus  fe  alteram  editionem  parare : quae  recognita-, 
nunc  fub  incude  e ft.  In  methodo  & myfteriorum  explicatione  ni- 
hil habui, quod  mutarem  vel  emendarem,  praeter  -ypatynct  nat  rd 
'sr/ics  tuA«v.  Millenarium  argumentum,  in  quo  nunc  verfor,  dili- 
gentius pertradandi  occafionem  mihi  praebuit  quidam  Geygerus 
fuis  notis,  quas  ad  memiffas  varie  fparfit.  Non  iudico  hominem, 
nili  quod  nefcio  mentis  an  iudicii  dppoo^ia  in  hoc  my fieri o omno 
pundum  religionis  & pietatis  fitum  exiftimans , motis  litibus  cum 
fratribus  non  neceffariis,  relidaque  Ecclefia , coniuge  cum  liberis, 
Pragam  ad  Regem  cum  fruftra  excurriffet,  nunc  cum  familia  fino 
fundione  miferam  hic  vitam  degit.  Fateor  me  opinionem  illam 
de  millenario  regno  & refurredione  prima  corporali  poli  abie- 
dambeftiam  in  flagnum  ignis,  feu  poft  ruinam  Papatus  futura-,, 
quam  ex  tuaApocaiypfi  ille  tuetur,  cum  Scriptura  & fide  eoncihare 

ac 


GOTHANAE.  107 

ac  probare  non  pofte.  Rationes  itaque  tuas,  & notas  ipfiusVmo- 
defte  ac  planius  excufri,duriufculaveloffenfioni  obnoxia  fuftulivel 
emollivi,  ut  fperem  te,  lectis  & ponderatis  omnibus,  cum  Augufti- 
no,qui  fe  idem  aliquando  opinatum  fuifte,  fed  fententiam  mutaflb 
fatetur , acquieturum  efte : quod  ut  nova  illa  commentariorum^ 
tuorum  editione  facias,  te  etiam  atque  etiam  rogo.  Feliciter  vale. 
D.  Altingus  oQ&ahpU  nunc  male  affedus  te  refalutat.  Heidelber- 
gae : Ipfa  Pentecoftes  1 6 21. 

LXVI. 

DAVID  PARE V S PISCATORI. 

S Reverende  frater,  amice  honorande  in  Chrifto.  Cum  menfibus 
, fuperioribus  milii  quendam  commendares  & mitteres  duos  Li- 
chenfis  typographiae  libellos,  quos  habui  pergratos : ita  occu- 
pationibus diftinebar,utillico  refpondere  non  daretur.  Interim.» 
vix  occafiones  ad  vos  fcribendi  fuerunt.  Nunc  idoneam  oblatam_» 
nolui  negligere.  D.  Maurus  collega  tuus  & D.  Snabelius  inter  alia 
de  controverfia  veftra  ^nceud/nct^os  iudicium  meum  percontati 
funt,  quod  paucis  illis  expofui : & quia  tu  etiam  a me  petebas,  ad 
te  perfcriberebreviftimeeft  vifum.  Audio  controverti  de  materia 
iuftitiae  noftrae , fitne  fola  pafiiva  an  & adiva  iuftitia  Chrifti : per 
paftivam  autem  audio  intelligi  folam  Chrifti  mortem : peradivarn 
antegreftam  eius  vitam.  Videte,  ne  Satanas  vos  circumveniat.  Vul- 
nus fanelethale  Ecclefiis  veftris  infliget,  nifi  providetis.  Si  enimu 
ad  vicinorum  aures  certamen  veftrum  emanaverit,  quos  plaufus  illi 
attollent?  & quantorum fcandalorumauthores vox  extiteritis?  Par- 
titio illa  nec  Scripturis  nota  eft  nec  Theologis  Luthero,  Melancli- 
thoni , Calvino  & aliis  & mihi  quidem  videtur  anfa  efle  magnao 
hoyapetxl*?'  Quafi  vero  in  adiva  quam  vocant  obedientia  non_. 
fint  paffiones  innumerae ; in  paftiva  contra  adiones  multae.  Qui 
igitur  materiam  iuftitiae  noftrae  fic  bipartiuntur  aut  etiam  tripar- 
tiuntur,ut  in  morte  remiftionem  peccatorum,  in  adiva  obedientia^ 
iuftitiam,in  habituali  fanditate  originalis  mali  tegumentum  often- 
dant,  fubtilius  videntur  rem  explicare,  quam  Scriptura  ipfa  & non 
.parum  periculofe,  meo  quidem  iudicio.  Quomodo  enim  non  di- 

O 2 ftra- 


io$  EPISTOLAE 

ftraheretur  fides  noftra , partem  iuftitiae  hic,  partem  ibi , partem_> 
alibi  quaerere  iufla  ? Imo  quomodo  non  derogabitur  fanguiniChrifti, 
fi  nosiuftificare  negabitur  ? Et  quorfum  mortuus  Chriftus,  fi  iufti- 
tia  noftra  ex  vita  eius  antegrefta  ? Rurfus  fi  iuftitiae  materia  dica- 
tur mors  fola,  quorfum  antegrefta  humiliatio,  forma  fervi  aftumta, 
fervitus  legis,  egeftas,  exilia,  perfecutiones,  fames,  fitis,  miferiae, 
illufiones,  vincula  denique  & crucifixio  ipfa?  quibus  fane  omni- 
bus Chriftus  homo  fandiflimus  ex  regula  iuftitiae  divinae  per  fo  ' 
minime  fuit  obnoxius.  An  igitur  haec  omnia  ex  merito  excludi 
poterunt,  quae  nonnifinoftro  refpedu  noftraque  caufa  fubiit?imo 
quae  totidem  fuerunt  mortes  vel  certe  continua  quaedam  paftio 
filii  Dei  pro  nobis  ? Ego  igitur  rem  breviter  fic  exponere  foleo,  uni- 
verfam  humiliationis  obedientiam,  quae  morte  terminatur,  meriti 
rationem  habere  nobis  imputati  per  fidem,  atque  adeo  <rwt>c$cxiKus 
fanguinis  & mortis  nomine  cenferi.  Quomodo  inquis?  Primum 
diftinguo  in  Chrifto  iuftitiam  Perfonae  & iuftitiam  meriti , quali 
geminam  veftem,  ut  loqui  folebat  Vrfinus,  praeceptor  meus,  qua- 
rum priore  Chriftus  ipfe  ornatus  erat : alteram  nobis  donat , no- 
ftram  tegens  nuditatem  & fordes.  Iuftitia  perfonae  divina  & hu- 
mana eft,tum  eftentialis  illa  iuftitia  Deitatis,  tum  formalis  illa  fan- 
ditas  humanitatis,  qua  Chriftus  Deus  & homo  totus  fuit  purus,  iu- 
ftus,  fandus,  in  vita  &in  morte.  Talis  enim  nobis  conveniebat 
Pontifex,  iuftus,  feparatus  a peccatoribus  &c.  Ex  hoc  purisfimo 
principio  fluxit  iuftitia  meriti  h.e.  univerfahumiliationisobedieii- 
tia,  tum  in  vita , tum  maxime  in  morte  elucens : de  qua  tota  per- 
fpicue  fatis  Apoftolus  fine  partitione  fineque  exclufione  ulla : Cum, 
inquit,  in  forma  Dei  eftet,  exinanivit  fe  ipfum,  forma  fervi  aftumta 
&c.  fadus  obediens  usque  ad  mortem,  mortem  autem  crucis.  Item 
fadus  pauper  propter  nos , ut  nos  &c.  Item  fic,  obedientia  unius 
iufti  conftituuntur  multi.  Vtraque  igitur  iuftitia  per  totam  vitam_> 
Chrifti  fpargitur.  Sed  pofterior  maxime  in  morte  eluxit, tanquam 
in  Colophone:  unde  ad  hanc  potisfimum  fcriptura  fidem  noftram 
remittit.  Ad  hanc  igitur  non  fola  referri  poteft  pasfio  extrema, /ed 
& tota  antegrefta  vita  fandisfima  atque  adeo  ipfa  legis  obedien- 
tia referri  debet,  quatenus  fuit  fervitus  legis  & miferia  pro  nobis 


G O THANAE.  109 

fponte  fufcepta.  Interim  principium  formale  totius  huius  obe- 
dientiae  fuit  iuftitia  illa  perfonae  divina  & humana , a qua  pen- 
debat totius  meriti  dignitas.  Hac  fententia , quae  eft  fine  du- 
bio fcripturis  confentanea  & a Theologis  maioribus  noftris  pro- 
bata, credo  omnibus  poffe  fatisfieri,  modo  candide  res  agatur,  ne- 
que quaeratur  nodus  in  fcirpo.  Audio  in  veftra  Ecclefia  propter 
hanc  caufam  prope  ad  exclufiones  ventum.  Ne  quaefo,  mi  frater, 
iudicium  praecipita  : potius  aedificate  vos  cum  Spiritu  manfuetu- 
dinis  & lenitatis,  & cogita  totam  hanc  rem  ita  explicari  poffe,utne« 
que  periculofa  illa  partitione  iuftitiae  Chrifti,  qua  quidam  fratres 
cum  veftro  offendiculo  utuntur,  ego  (ut  ingenue  fatear)  uti  non  fo- 
leo : neque  contra  ftrida  illa  exclufione  humilitatis  antegreffae-», 
qua- vos  alios  fratres  offenditis,  multum  fit  opus.  Haec  paucis, mi 
frater , ad  fuperiores  tuas  de  hoc  argumento , ut  quidem  calamus 
currens  mihi  didavit,  refpondere  eft  vifum:  quae,  fi  tibi  fatisfa- 
cient,  erit  quod  nobis  gratuler : Sin  autem, in  meliorem  tamen-, 
partem  interpretaberis,  & de  re  tota  amplius  cogitandum  tibi  elfe 
cogitabis.  Bene  vale.  Heidelbergae  poftridie  Petri  ad  Cathed* 
Anno  Sal.  1598. 


LXVII. 

BERNHARDVS  FVLLENIVS 

PISCATORI. 

VEritus  equidem  fuiffem,Ornatisfime  Domine  Pifcator , fautor 
& praeceptor  colende,  ne  hoc  meum  per  literas  iam  fecunda-» 
vice  tecum  inftitutum  colloquium,  & huic  coniunda  animi 
libertas  vel  temeritatis  vel  arrogantiae  nomine  infimu- 

lari  pollet,  quod  homuncio  in  imis  vix  vel  Philofophiae  vel  Theo- 
logiae fubfelliis  haerens  cum  exercitato  &Philofbpho  & Theologo 
verba  commutare  non  erubefcam:  nifi  de  fingulari  tuo  animi  can- 
dore & benevolentia  ac  amore  cum  erga  alios  omnes,  tum  vero 
erga  rei  literariae  addidos  fiimmo,  abunde  mihi  conftitifiet.  Sunt 
enim  ita  male  feriati  homines  nonnulli,  qui  non  nifi  fummum  cum 
fummo,dodum  cum  dodo  colloquium  inftituere  licere  arbitran- 

O 3 tur. 


ho  EPISTOLAE 

tur.  Ego  vero,  quoniam  femper  mihi  gratulatus  fum,  & non  nili 
{limma  animi  recreatione  & laetitia  memoria  recolo,  quodlohan- 
nem  Pifcatorem  praeceptorem  & fautorem  optime  meritum  na- 
dus  lim,  pofthabita  ac  fpreta  illorum cenfura, Deo  volente,  poft: 
ftudium  pietatis  & timoris  DEI  nihil  prius  nec  pofterius  habebo, 
quam  ut  conciliatum  hunc  viri  optimi  & amicisfimi  favorem,  qui- 
buscunque polfiim  officiis  aut  ftudiis  faltem,  foveam,  adaugeam^, 
confirmem.  Polliceor  mihi  hoc  de  te,  amicisfime  D.Pifcator,  & 
pollicebor  impofterum,  adeo  non  ingratum  tibi  fore  qualecunque 
hoc  meum  vel  officium , vel  ftudium,  ut  contra  potius  longe  gra- 
tis fimum  tibi  fit  futurum.  Ne  autem  inani  verborum  ftrepitu  tuas 
everberem  aures , aut  in  verborum  Occano,  rerum  prerfus  negle- 
go, navigem,  de  Academiae  noftrae  ftatu  & exoticis  quibusdam  ac 
in  vicinia  obviis  pauca  hoc  loco  attingam.  Academiam  hanc  no- 
ftram  a Flavianorum  rabiofe  veritatis  orthodoxae  clariftimo  & au- 
guftiftimo  fulgori  allatrantium  faece  maiori  ex  parte  purgatam.* 
effe,  iam  pridem  tibi  conflare  arbitror*  Ante  annos  plus  minus  4. 
D.Polycarpus,  dehinc  poft  annos  duos  D.  Matthaeus, ante  annunij 
D.Mylius,  qui  ante  annosiamS.  Auguftae  Vindelicorum  primatum 
feditiofe  affedabat,  iuffu  Illuftriftimi  Principis  Chriftiani,  loco  hoc 
excefferunt,  in  quorum  ftationem  Orthodoxi  quidam  fuccefferunt, 
ut  D.  Henricus  Maius,  & ante  dies  iam  54.  D,  Vrbanus Pierius  vir 
pius&  folide  dodus,  & cum  zelo  pio  erga  religionem  affe<ftus,qui 
ipfe  Superintendens  harum  Ecclefiarum  conftitutus  eftj  brevi  etiam 
fucceffurus  quidam  M. Petrus  Calaminus  Silefius,  Magni  illius  Vr- 
fini  in  annum  quartum  olim  difcipulus , vir  etiam  iniigniter  eru- 
ditus , & in  religione  candidus  ac  purus.  Ante  dies  non  multos 
Drefdam  vocatus,  concionem  probae  (uti  vocant)  ibi  habuit,  eam- 
que  tam  excellenter  bonam,  ut  fibifuo  pariter  & noftro  nomino 
orthodoxi  aulici,  qui  religionis  negotium  fedula  cura  promovero 
Itudent,  multum  de  hoc  Viro  fint  gratulati.  Ita,fiDeus  volet, pur- 
gatiorem paulatim  & reformatiorem  illuftrem  hanc  Academiam-* 
videbimus.  Paftor  nofter , didus  Vrb.  Pierius  heftemo  die  Augu- 
jftanam  confeftionem  exorfus  eft  explicare : Quo  confilio  id  fadum 
fit,  dubio  procul  Dominus  Hfcator  probe  intelligit.  Explicationem 
*■  ’ autem 


GOTHANA  E,;  iii 

autem  articulorum  huius  eonfelfionis  primo  exlimpidiffimis  fonti- 
bus Ifraelis , poftea  ex  orthodoxae  antiquitatis  confenfu , deniquo 
etiam  ex  bonis,  (I  quando  locum  habent,  rationibus  depromit.  Ora- 
tionem explicationi  huic  ex  more  praemifiam  ante  dies  iamg.  tanta 
; ftili  gravitate,  tam  pathetico  fermonis  genere  & querimonia  de  da- 
mno huic  Academiae  & Ecclefiae  una  cum  finitimis  a foedis  qui- 
busdam cuculis  &rabiofis  canibus  elapfis, proxime  temporibus  illa- 
to, habuit,  ut  etiam  ter  illi  excuteret  lacrymas,  mox  tamen,  licet 
vix  vi,  reprefias.  „ In  Selnecceri  locum  etiam  pius&  orthodoxus^ 
Lipfiae  eft  fubftitutus,  ac  Flacianus  quidam  verbi  minifter  illinc^ 
etiamnuperin  momento  quidem,  ita  ut  ne  uxori  ac  liberis  valedi-<c 
cere  licuerit,  difcedere  coadus  fuit.a  D.  Mylius  ante  dies  plus  mi- 
nus 14.  lenae  difputationi  de  controverfia  coenae  Domini  praefuit, 
in  tertium  ufque  diem  duranti.  De  impiorum  manducatione  adeo 
& crafla  & impia  ac  auditu  horrenda  propofuit , ut  etiam  dixerit, 
impios  haud  fecus  comedere  corpus  Chrifti , atque  ebrius  quidam, 
qui  cibum  recens  afiumptum  acfemicrudum  etianinum,  per  vomi- 
tum rurfus  egerit  (ftatuerat  enim  corpus  Chrifii  in  os  affumi,  den- 
tibus mafticari , & in  ventriculum  defcendere,  & nefcio  quae  alia) 
cum  autem  tandem  multis  modis  urgeretur,  nec  elabi  pofiet,  im- 
ploravit Medici  cuiusdam  Dodoris  indicium,  numne  aliquis  cibus 
etiam  in  ore  concoqui  pofiet : Qui  refpondifie  dicitur : Clarifiime 
Domine  D.  nos  Medici  iudicamus  & fatemur,  aliquem  cibum  adeo 
fubtilis  efie  fubftanjtiae,  ut  etiam  mox  in  ore  evanefcat.  His  audi- 
tis alto  & iadabundo  fpiritu  & ferrnone  dixiife  perhibetur  Mylius : 
Stat  igitur  didum  illud  Lutheri  &c.  In  fine  fuarum  thefium  adeo 
acerbe  Calvinianos  (ut  ipfe  vocat)  exagitat,  fiigillatque,  ut  dici  non 
pofiit.  Simon  Pauli  apud  Roftochienfes  lingulis- fuis  concionibus 
etiam  hanc  impiam  precationem  infarcire  non  veretur, 

fle  fur  tue  mOrbaifd)CU  Calviniftrn  beftllfm  WOtte*  D.  Ioh.  Ma- 
ioris Epigrammata  in  D.  Selneccerum  & Nicodemum  Frifchlinurru 
literis  his  inferta  transmitto,  additis  etiam  aliquot  Epitaphiorum 
in  Iacobum  Andreae  exemplaribus,  quorum  unum  mitto  Iohanni 
Sodingo,  cui  etiam  ofiiciofe  falutem  dico  (literis  meis  libenter  ipfurri 
compellalfem,  nifi  de  fuo  ifthinc  cum  generofis  Comitibus  dilcefiu 

iam 


ili  EPISTOLAE 

iam  iam  inifituendo  rumor  quaedam  huc  attuliffet)  alterum  exem- 
plar pallori  veftro  D.M.Nahum  lingulari  meo  (uti narratum  mihi 
hic  eft)  fautori,  dida  prius  ex  me  falute,dari  cupio.  Parentatio- 
nem D.  Maioris  Illuftriflimo  Principi  Augufto  DuciSax.  quartum./ 
fadam  Domino  Pifcatori  transmitterem,  nili  ea  talis  ellet,  ut  Ioh, 
Pifcatorem,  non  multum  inde  laetitiae  percipere  polle  exiftimenu. 
„Suos  cuculos,  ranas,  vefpas  (i.  e.  Flacianos)  mirum  in  modum  car- 
„mine  illo  taxabat,  & cum  inter  caetera  IacobiAndreae  exprelTam 
„mentionem  faceret,  cruce  fe  lignabat,  quae  res  multis  rifum  tunc 
,, temporis  movebat/4  De  rebus  bellicis  certi  nihil  nobis  hic  con- 
flat. Certum  erat,  quod  Illuftridimus  Princeps  nofter  Chrillianus 
& alii  cum  ipfoNavarreo  fuppetias  laturi  fuiflent  & magnam  mili- 
tum copiam  in  Galliam  transmilTuri,  nili  Turearum  in  Germaniam 
irruptiones  ex  fignis  non  obfcuris  metuendae  fuiflfent.  Quid  igitur 
in  hac  re  futurum  lit,  non  facile  etiamnum  quispiam  determinave- 
rit. Haec  funt,  Dodisfime  Pifcator,  quae  in  praefentiarum  ad  to 
feribenda  duxi,  quae  ut  eo  animo  fufeipias  & interpreteris,  quo  a- 
me  proficifcuntur,  omnem  in  modum  te  rogo.  Si  in  proximis  nun- 
dinis Franckfurtenfibus  tua  R.  D.  paucula  mihi  referibere  non  de- 
dignata fuerit, tam  equidem  mihi  gratum  erit,  quam  quod  gratis- 
funum.  Deo  enim  volente,  ad  annum  unum  hic  adhuc  morabor. 
Hoc  autem  etiam  hoc  loco  addendum,  quod  multi  hic  Studiofiana- 
lylin  tuam  in  Inftitutiones  Calvini  publici  iuris  fieri  optant  & pe- 
tunt. Non  dubito,  quin  res  ipfa  in  multorum  emolumentum  ces- 
fura  & redundatura  fit*  fi  precibus  hoc  a Domino  Pifcatore  obtineri 
pollit.  Vale  diu  DEO,  Ecclefiae  & tuis.  Vitebergae  6.  Kalend. 
Aprilis  Anno  falutiferi  partus  cIo  Io  XC. 

LXVIII. 

BERNHARDVS  FVLLENIVS 

ecclelialles  Leovardienlis , 

PISCATORI. 

TErtium  iam,  Clariffime  Domine  Pifcator,  Praeceptor  & amico 
longe  in  Chrillo  charifllme,  ex  hac  Frilia,  ubi,  Deo  lic  difpo- 

nente, 


G O T H A N A E.  iij 

nente,  Minifterii  munus  & onus  in  metropoli  eiusdem  Leovardia., 
ante  decennium  fufcepi,  litterarum  ad  te  inftituo  alloquium:  rarius 
quidem  illud , quam  magnitudo  tuorum  in  me  collatorum  benefi- 
ciorum, &,  quae  longiftime  his  praeponderat, benevolentiae  & amo- 
ris requirit : in  quo  li  quid  peccatum  a me  eft } culpam  deprecor,  & 
peto , ut  non  mihi,  qui  tui  nominis  fum  ftudiofiffimus , & fincero 
cordis  affedu  intime  te  in  Domino  compledor,  & de  te  tanquarru 
viro  apprime  dodo  & praeceptore  optime  de  me  merito  reveren- 
ter fentio  & loquor,  fed  multitudini  occupationum  quibus  tantum 
non  obruimur  in  Civitate  populofa,  id  imputes.  Atque  his  prae- 
fationis loco  praemittis,  veniendum  mihi  efi:  ad  id,  quod  cor  meum 
& meorum  Collegarum  vulneravit  maxime,  nec  minori  nos  affecit 
triftitia.  Quid  vero  hoc?  inquies,  Dicam,  Inconfiderata  & inaudita 
hadenusinEcclefiaDei  temeritas,  quam  Gallicae  Ecclefiae  ante  an- 
num in  te  inauditum , minimeque  erroris  convidum  damnando, 
admodum  infulfe  & ridicule  non  fine  damno  Ecclefiae  & praeiu- 
dicio  veritatis  exercuerunt,  illud  eft,quod  animum  meum  torquet 
& mordet.  Quis  non  ingemifcat  ad  tam  inconfideratum  & perver- 
jfurn  agendi  modum, ipfi  etiam  gentilifmo  abominabilem?  Si  tua_, 
velpotiusVrfmifententiadeadiva&  paftiva  iuftitia  Chrifti  ipfisdi- 
fplicet.,argumentis,non  fententiis  tecum  agant, argumentis,  inquam, 
non  ex  fpeciofa  fpeculatione  fagacis  ingenii,  fed  ex  fundamento 
facrarum  literarum,  quae  fallere  non  poffunt,  depromptis,  & fic,  fi 
poffunt,  vincant.  Hac  via  fuiffet  procedendum.  Nunc  vero  a con- 
demnatione incipiunt,  &poftea,  ne  argumentis  quidem  condemna- 
tum erroris  convincere  fatagunt.  Vah  quo  prolabimur?  &quam 
mifere  confidimus  Ecclefiae  fatis  alioqui  afflictae  & exagitatae? 
Deus  illius  mifereatur , & audoribus  harum  turbarum  benigno 
ignofcat.  Interim  veritatem  in  nullius  hominis  aut  hominum  gra- 
tiam deferendam  arbitror.  Me  quod  attinet,  ex  quo  te  Praecepto- 
rem reliqui,  faepius  mecum  follicite  illam  de  adiva  & paftiva  iu- 
ftitia Chrifti  fententiam  animo  meo  volvi  & revolvi , fed  in  ho- 
diernum usque  diem  folidi  nihil  in  vulgata  & recepta  opinione  in- 
venire potui,  ideoque  Domini  Vrfini  & tuam  de  hac  quaeftiono 
fententiam  tueor  & tuebor  in  pofterum,  donec  folidis  argumentis 

P me 


«4  EPISTOLAE 

me  In  erroris  luto  haerere , quis  non  dicat,  fed  doceat  ac  demonftret. 
Mei  collegae  (faltemduoex  illis)  mecumin  eadem  funt  lententia : 
^Similiter  D.Sibrandus  Lubbertus,  Profeffor  Academiae  Franekera- 
nae,  amicus  meus  familiariiTimus  eandem  fovet  fententiam,  fed  ab- 
horret a vocibus  adivae  & paffivae  iuftitiae,  tantum  infiftit  phraft 
Scripturae,  & hoc  mirum  in  modum  mihi  placet,  fic  veritati  non  fit 
iniuria,  & minus  irritantur  ii,  qui  mordicus  veterem  tueri  fenten- 
tiam fibi  propofuerunt.  Alter  collegarum  meorum,  iunior,  cui  no- 
men Iohanni  Bogermanno,  Vir  dodus  & eloquens,  dixit  mihi,fe  fae- 
pius  cum  Domino  Beza,  p.  m.  de  hac  controverfia  contuliffe,  fed 
nunquam  Dn.Bezam  ipfi  fatisfecilfe,  etiam  cum  aliis  viris  dodisfe^ 
de  hac  materia  locutum  elfe,  fed  nusquam  inventum  effe,  qui  hanc 
recentiorem , vel  redius  vetuftiorem  fententiam  argumentis  ullis 
potuerit  contundere.  Speciofe  quidem  a nonnullis  adferuntur, 
quaedam  pro  adiva  iuftitia,  fed  tamen  talia,  quae  neutiquammeo 
animo  fatjsfaciunt , quemadmodum  inter  alios  Lucas  Trelcatius 
ProfefforLeidenfis  in  fualnftitutioneLocorum  communium  anto 
annum  edita  in  loco  de  iuftificatione  & Rollocus  Scotus  in  luo 
Commentario  ad  Cap.  i.  Epiftolae  P.  ad  Coloffenfes : ad  quae,  licet 
ipfe  habeam,  quod  refpondeam,  tamen,  li  grave  non  eft,  etiam  tuas 
folutiones  libenter  audire  velim.  Arcem  luam  & invidum  robur, 
qui  veterem  opinionem  tuentur,  in  eo  collocant,  quod  ad  plenam 
falutem  opus  habeamus  non  tantum  peccati  expiatione , fed  etiam 
dono  iuftitiae  3 illa,  ut  liberemur  a morte  & maledidione,  hoc,  ut 
coram  iufto  & fando  Deo  pofiimus  comparere.  Fatemur  utrum- 
que 3 fed  quod  fubfumunt,  illam  nos  acquirere  paftione  & morto 
Chrifti , hoc  fanda  Chrifti  vita , id  vero  pernegamus,  ac  ratio  eft, 
quia  utrumque  fcriptura  facra  ex  morte  Chrifti  promanare  docet. 
Lubethic  nonnulla  argumenta  hanc  fententiam  confirmantia,  in_* 
medium  adducere,  non  eo  confilio,  ut  te  vel  erudiam,  vel  in  hacfen- 
tentia  confirmem,  id  enim  effer,  noctuas  Athenas  ferre  & docere^ 
pifcem  natare,  fed  ut  videas,  quid  me  moveat,  ut  in  recentiori  fen- 
tentia  perfiftam,  Sc  ut  occafionem  tibi  praebeam  accuratioribus  & 
folid:  oribus  animum  meum  in  hac  fententia  confirmandi  argu- 
mentis. 


i.Il- 


GOTHANAE.  iij- 

1.  Illuflris  eft  locus  Pauli  ad  Gal.3.  v.  13.  & 14.  ubi  exprefie  dicitur, 
Chriftum  ideo  maledidionem  pro  nobis  eftefadam,  ut  in  gentibus 
benedictio  AbrahSe  exftaret  in  Chrifto  Iefu,  & utpromiftum  illum-» 
Spiritum  acciperemus  per  fidem.  Atque  ifta  benedidio  compledi- 
tur  plenam  & perfectam  falutem  & vitae  aeternae  fruitionem : Ergo 
& liberationem  a peccato,  & iufiitiae  donationem. 

2.  Ibidem  v.  11.  iuftus  ex  fide  vivet.  Hic  locus  collatus  cum  dido 
P.Rom.III.v.  24.Sc  25.  etiam  clariffime  evincit  nos  plene  iuftificari, 
hoc  eft  a peccatis  abfolvi,  reconciliari  cum  Deo,  & ad  vitam  aeter- 
nam  promoveri  per  fanguinem  Chrifti,  fide  a nobis  apprehenfum» 
Ethucfpedat  etiam  illud  Pauli  Rom,  5.  v.  9. 10.  Huc  refero  etiamu 
dida,quae  afferunt  nos  ius  adoptionis  per  fidem  in  Chriftum  habere, - 
Iohan.  1.  & alibi,  fed  fides,  tefte  Paulo,  in  fangvine  Chrifti  occupa- 
tur, Ergo  &c. 

3.  Sed  etiam  infignis  eft  locus  Pauli  2.Cor.y.  v.  ult.  ubi  dicitur, 
Chriftum  efte  fadum  pro  nobis  peccatum, i.e.vidimam  pro  peccato, 
ut  nos  redderemur  iuftitiaDei  in  ipfo. 

Argumentum  non  formo,  brevitatis  ftudio. 

4.  Sed  quid  quaefo  tibi  videtur  de  ifto  Syllogifino.  Si  fandae 
Chrifti  vita  nobis  imputatur  ad  falutem,  nobis  non  eft  fande  viven- 
dum, vel  faltem  non  necefte  habemus  fande  vivere  (ratio  eft,  quia 
ei,  quod  omnibus  numeris  perfedum  eft,  nihil  addi  necefte  eft, Chri- 
fti autem  fanda  vita  perfeda  eft : Ergo  &c.)  Atqui  verum  prius  ex 
communi  fententia:  Ergo  & pofterius : Sed  hoc  abfurdum : Ergo  & 
illud. 

5.  Et  quid  vero  ad  Herculeum  illud  argumentum  refpondebunt, 
quod  a Domino  VrfinoinCatecheticis  adfertur,  IuftitiamDei  tan- 
tum obligare  aut  ad  obedientiam,  aut  ad  poenam,  non  autem  ad 
utrumque.  Sane  ex  horum  fententia  ad  utrumque  homo  obligatus 
erit,  atque  ita  Deus  iniuftitiae  infimulandus. 

Plura  non  addam,  quod  alio  avocer.  Hoc  unice  nunc  a te,  opti- 
me & amiciftime  mi  Pifcator,  peto , ut  prima  occafione  omnia  vel 
faltem  praecipua  argumenta  pro  hac  fententia  militantia,  quafi  iru» 
fafciculum  colleda  mihi  transmittas , ut  fi  forte  opus  fit  cum  aliis 
congredi,  armis  undiquaque  cindus  dexterius  in  aciem  prodire-» 

P 1 queam» 


xi6  EPISTOLAE 

queam.  Quid  intendam  hifee,  exponam  paucis.  Generales  Ordi- 
nes harum  unitarum  provinciarum  ad  preces  & diuturnam  inftan- 
tiarn  mimftrorum  in  hifee  Ecclefiis  confenferunt  in  Synodum  natio- 
nalem,  quae  inftanti  aeftate  (nifi fallor)  cogetur.  Ibi  fieri  pofTet 
(uti  veremur)  ut  etiam  haec  quaeftio  de  adiva  & pafliva  iuftitia., 
Chrifti  moveretur, quod  fi  fiet,  meus  Collega  &Ego  propofuimus 
nobis  (fi  convenienter  fieri  poteft)  agnitae  veritatis  patrocinium^ 
fufcipere,  quod, ut  maiori  cum  Ecclefiae  bono  fieri  poftit, velim  dex- 
teram nobis  hac  in  re  porrigas,  qui  in  hoc  certamine  diu  te  exercuifti. 
Si  moleftum  non  eft,  quaefo  dvct,tr>ceuci,s-iKccg  & ncdlota-^ivcL^iKug  hanc 
quaeftionem  ad  plenum  explica.  Si  ad  generofi  Comitis,  Praefe- 
di  noftri,  Domini  WilhelmiNaffovii  Secretarium  htteras  tuas  mi- 
feris,ipfe  ftve  in  caftris,  live  alibi  fuerit,  facilime  ad  me  perferri  cu- 
rabit. Quodfupereft,o  Pifcator  cliarisfime,  amice  colende,  Deum 
Opt.  Max.rogo,  ut  diutisfime  te  Ecclefiae  incolumem  confervare,  Sc 
noftris  operibus  cumulatisfime  benedicere  velit  ad  nominis  fui  glo- 
riam & Ecclefiae  exaedificationem  Arnen.  Dabam  Leo  vardiae  Eri- 
liorum 17.  Martii  1 6 o j. 

LXIX. 

HOVAEVS  PISATO  RE 

SLiteras  tuas,  una  cum  aphorifmis  tuis  de  Sacramentis  accepi  (mi 
9 Praeceptor)  pro  quibus  magnam  gratiam  tibi  habeo.  Pergo 
obfecro  praedare, quae  promittis  nobis, fidem  libera:  nominis 
immortalitatem  tibi  fpondere  audeo, ita  inftrudus  ad  Sacrae  Theo- 
logiae profesfionem  accesfifli,  ut  neque  linguarum  aut  humanio- 
rum literarum  imperitia  (qua  plaerique  Theologorum  laborant) 
curfum  tuum  remorari  ullo  modo  posfit.  D.  Toftanus  quaeftio- 
nem illam  de  imputatione  adivae  Chrifti  obedientiae  Grynaeo  no- 
ftro  difputandam  propofuit,  de  qua  eodem  tempore  D.Bezaliteras 
tuasunacumfua  ad  te  refponfione  Grynaeo  Geneva  mifit:  ita  ex 
Bezae  literis  Grynaeo  conftitit  tibi  fententiam  illam  minime  pro- 
bari. Narravit  is  mihi  Genevenfes  molefte  ferre,  quod  in  fcripta 
tantorum  virorum  cenforiam  virgulam  tibi  fumas , praefertirm 
Theodori  Bezae^  cuius  aetati  & eruditioni  aliquid  tribuendum  efte 


GOTHANAE.  ti; 

cenfent.  Ego,  ut  ingenue  fatear,  a te  diffentio,  nam  Chriftus  foan. 
17.  dicit,  fe  landificare  fe  ipfum  pro  nobis, non  dicit  propter  nos, 
quam  loquendi  formulam  a D.Oleviano  piae  memoriae ufurpa tam 
efte  probe  nofti.  Quod  autem  in  Scripturis  ludificatio  noftra_* 
Chrifti  obedientiae  pasfivae,  & praefertim  morti  aftcribatur,  id 
fynecdochice  fit,  nam  Chrifti  voluntaria  obedientia  maxime  in_> 
morte  eluxit.  Verum,  quae  pro  fententiae  tuae  defenlione  ad- 
ducas ignoro,  cum  ex  te  illa  nunquam  audiverim : ego  quae  adduci 
pofte  putabam  contra  Grynaeum  in  difputatione  protuli.  Gra- 
tum mihi  feceris,  fi  de  illis  ad  me  fcripferis,&  praefertim  de  Chrifti 
praefentia  in  coena,  quam  quaeftionem  tibi  olimpropofitamfuifte 
memini.  Ego  maximi  iudicium  & acumen  tuum  facio,  & doleo  me 
tanto  locorum  intervallo  a te  disiundum.  Audio  Paraeum  the- 
1 fes  tuas  de  contradictione  refutafte,  non  dubito,  quin  molefte  ferat, 
te  artium  terminos  violaflfe,  &contradidionem  in  contrariis  quo- 
que pofuifle  , non  enim  ferunt  terminorum  novationem,  praefer- 
tim quos  ufus  iam  approbavit,  fed  cum  in  manus  tuas  pervenerit, 
quid  contra  te  fcribat,  velim  refcribas  mihi.  D.Ietzlerus  literas  tuas 
accepit , fed  non  refcripfit,  fcribet  autem  ad  te  per  nos , ut  Buxtor- 
pliio  fe  facturum  recepit.  Quid  libello  tuo  de  ledione  Hebraeae 
lingvae  acciderit  ignoro , nufquam  comparet,  nofter  enim  Biblio- 
pola reperire  eum  non  potuit.  Vbi  abfo Iverit  lucubrationes  tuas 
Corvinus  nofter,  dignaberis  me  uno  exemplari.  Dices  Corvino, 
Valdkirchium  hic  in  fequentes  nundinas  adornare  editionem  me- 
thodi luris  Althufii,  quam  ille  fuperioribus  nundinis  emifit,  quod 
fiet  cimi  Corvini  detrimento.  Saluta:  meo  nomine  D.  Pincierum 
optimum  meum  amicum  & praeceptorem,  cuius  literas  exfpedo. 
Maximam  falutem  affcribo  Illuftribus  Comitibus  a Bentheim  & 
Hauau  & praeceptoribus  ipforum Domino  Sodingo  & Dn.  Helfel- 
dio,  item  optimo  Viro  D.  M.  lodoco  Naum,  & Corvino  noftro. 
Salutat  te  Buxdorphius.  Vale  cum  familia  felicis  (ime.  Dominus 
Iefus  benedicat  fandis  tuis  laboribus.  Bafileae  17.  Novembris 
1588* 


iig  EPISTOLAE 

LXX„ 

HOVAEVS  PISCATORI. 

SEgo  occaflonem  nullam  falutandi  te  perliteras  praetermitto,  ut 
„ meum  erga  te  amorem  Sc  animum,  quo  honori  & yirtuti  tuae 
faveo, declarem,  tum  vel  pb  hoc  maxime  quod  videam  te  pari 
induftria  cum  hpcce  noftro  ftudio  certare.  Pro  munufculis  tuis 
gratiam  tibi  habeo,  pergrata  enim  mihi  fuerunt.  Quae  in  tradatu 
tuo  Germanico  Sc  latino,  deDomini  coena,  & de  corporis  Chrifti 
praefentia  in  eadem  coena  fcripfifti,  non  reprehendo,  neque  repre- 
hendi poile  puto : Nam  revera  nulla  alia  praefentia  corporis  Chrifti 
in  coena  eft,  quicquid  homines  dicant  & verbo  praelentiae  quoties 
velint  utantur,  quam  quae  eft  in  verbp.  Quod  autem  fpiritualerru 
praefentiam  affirmafti,  Sc  Sacramenta  in  coena  non  Chrifti  .meritum 
tantum,  fed  & corpus  imo  Sc  totam  perfonam  obfignare,  in  eo  recfte 
fecifti,  nam  hoc  apertae  feripturae  teftimoniis  confirmatur  j illud 
negari  non  poteft,  licet  id  tibi  akv^ov  videatur,  quia  modus  praefen- 
tiae  fpiritualis  dicitur,  corpus  Chrifti  animae  fideli,  id  eft  Spiritui 
(unde  ab  hoc  modo  dicitur  praefens,  licet  in  coelo,  idque  fpirituali- 
ter)  in  coena  e celebratione  praefens  eft.  Quod  fi  quis  his  tuis  feri- 
ptis  offenfus,  convitium  tibi  fecerit,  ac  fi  Domini  coenam  evertas, 
non  agit  tecmn  Chriftiane.  Si  velis  omnibus  his  malis  occurrere, 
age  lingulari  aliquo  tractatu  Chrifti  & fidelium  coinoniam  (ad  quam 
confutuendam  nofti  hanc  realem  corporis  Chrifti  praefentiam  con- 
fidam) explicato,  & oftende  efte  fpiritualem,  quae  cum  magnuinj 
myfterium  fit,  ut  humanum  captum  longiftime  fuperet,  Spirituim. 
fandum  tamen  ad  noftram  inftitutionem  in  feripturis  illam  meta- 
phoris a rebus  terrenis  defumptis,  quaeardiftime  inter  fe  cohaerent 
& conneduntur,  adumbraffej  ut  cibi  & potus  cum  corpore  con- 
iundione.  Ioan.6.  nifi  ederitis  carnem  filii  hominis  &c.  ideft,nifi 
tam  arcle  cum  Chrifto  & eius  corpore  coniungamini , quam  ardo 
cibus  & potus  cumyeftro  corpore.  Item  capitis  Sc  membrorunu 
mariti  & uxoris,  fponfi  & fponfae,  ramorum  cum  trunco,  vitis  Sc  pal- 
mitum, item  metaphora  inhabitationis  Sc  aedificationis  unde  dici- 
mur fuper  Chrifto  aedificati  Scc.  quod  te  praeftare  pofte  pro  fin- 

gulari 


GOTHANAE.  119 

gulari  tua  dodrina  mihi  polliceor.  Perplacuit  mihi  vindicatio  the- 
fiutn  tuarum  a Paraei  fophifmatibus.  Analyfes  tuae  Paulinae  & 
Aphorifmi  tui  optime  hic  a bibliopolis  noftris  divendita  fiint.  Scri- 
bonius mifit  ad  ValdkirchiumTalaei  Rhetoricam  obfervationibus 
quibusdam  a fe  illuftratam , in  quibus  nonnunquam  vehementer 
carpit,  quae  tu  huic  Rhetoricae  ante  annum  fcholiorum  loco  adie- 
cifti.  Liber  mihi  oblatus  fuit,  ego  convitia  quaedam,  quae  forte» 
ebrius  in  te  effudit,  in  autographo  expunxi,  quam  primum  excude- 
tur mittam  ad  te.  Thefes  tuas  de  Iuftificatione  fidei  legi,  has  mihi 
ipfi  refervo,  neque  enim  illas  cum  aliis  communes  facio.  DifTentio 
a te  hac  in  parte,  nam  videris  mihi  non  poffe  ulla  ratione  fatis  fir- 
ma Chrifti  adivam  iuftitiam  (appelletur  lane  ita)  a noftri  iuftifica- 
tione excludere,  quae  enim  profers  de  obedientia  mortis  Chrifti, ea 
non  nego,  verum Synecdochice  interpretor,  quia  voluntaria  illa_» 
filii  Dei  obedientia  maxime  in  morte  eluxit,  quin  & activa  illadu- 
ftitia  Chrifti  fine  hac  mutila  fuiffet,  quia  non  tantum  Legem  imple- 
re debuimus,  adionum  noftrarum  cum  ipfa  conformitate  ( ad  hoc 
enim  eramus  conditi)  fed  & poftquam  iam  lapfi  fumus,  poenas  luere, 
& aeternam  mortem,  quae  inobedientibus  fuit  denunciata,  undo 
Apoftolus  merito  dixit : fine  effufione  fanguinis  non  fieri  remisfio- 
nem peccatorum.  Vtrumquehoc  aChrifto  praeftitum  eft  & ana- 
logia admodum  illuflris  eft.  Reliqua  tua  argumenta  non  viden- 
tur mihi  firma,  de  quibus  ad  te  poftea,  Cum  dabitur  occatio, feribam, 
'Nofti  me  dum  Herbornae  effem,  totam  Theologiam  certa  quadam 
methodo  conatum  fiiiffe  complecti,  cuius  Sciagraphiam,  tabularm» 
inquam,  apudtedepofui.  Huius  laboris  partem  aliquam,  fed  exi- 
guam, coilftitui  in  lucem  dare.  Tradatum  nempe  de  Reconci- 
liatione Hominis  cum  Deo,  quem  quia  D.  Oleviano  piae  memoriae 
& fcholae  veftrae  Herbornenfi  debeo,  in  qua  Theologiae  tyrocinia 

tfeci,conftitui  fequentibus  nundinis  ad  Corvinum  veftrum  mittero. 
offem  quidem  noftris  Bafilienfibus  eum  dare,  fed  illis  rationibus, 
t dixi,  moveor.  Si  rem  exBcdefiae  & Corvini  ufu  putaveris , cu- 
pio illam  a te  Corvino  commendari.  Quod  fi  Corvinus  non  gra- 
bate fu  (ceperit,  mittam  ad  eum  fuo  tempore  alterum  tractatum  de 
i^egno  Chrifti,  tum  & tertium  de  Teftimoniis  foederis  Dei.  Co- 
mites 


no  EPISTOLAE" 

mites  Naffovios,  Solmenfes,  Vitgenftenium  Geneva  Bafileam  ve- 
ni ffe  te  iam  audivifte  arbitror,  Ludo  vicus  a Vitgenftein  febri  tertiana 
laborat,  funt  omnes  in  Dod.  Grynaei  conviclu.  Has thefes Gry- 
naei  iplis  dedicatas  (quae  fexta  eft  difputatio , in  qua  nos  in  hac  Aca- 
demia publice  refpondimus)  mitto  ad  te,  ut  de  eorum  in  hanc  civi- 
tatem adventu  tibi  condet.  Salutem  affcribo  Genero  fis  Comiti- 
bus a Bentheim  & Hanau,  & dodiflimis  viris  D.  Helfeldio  & D. 
Sodingo.  A D.  Pinciero  his  nundinis  literas  expedaram,  hunc  ex 
me  falvere  iubebis.  Salutat  te  Buxdorphius.  Dominus  Iefus  be- 
nedicat fandis  tuis  laboribus.  Vale.  Bafileae  29.  Aprilis  1589. 

LXXJ. 

IO  ANNES  IONSTONVS,  SCOTVS, 

PISCATORI. 

Salutem  in  Chriflo  lefu. 

LIterae  meae,  quae  refponfionem  ad  te  perlaturae  erant  (Claris- 
fime  Pifcator)  de  tuis  argumentis,  quae  nitide  fcripta  huc  trans- 
mififti,  dubito  an  tibi  redditae  fuerint,  eo  quod,  nihil  ab  eo  tem- 
pore a te  auditum  eft.  Breviter  igitur  (ut  fim  extra  dubium)  fum- 
mam  eorum,  quae  tum  laxe  difputavi , fubducam.  Syllogifmus 
meus  hic  eft.  Metonymia  aut  eft  caufae,  aut  effedi,  aut  fubiedi, 
aut  adiundi. 

Sed  (EST)  nullum  eft  horum.  Ergo  in  verbo  (EST)  non  eft  Me- 
tonymia. Hunc  Syllogifmum  infringis  Interpretatione  &Abfurdo. 
Interpretatio  tua,  quam  in  retexenda  propofitioneSyllogifmi  adhi- 
bes, eft  otiofa  ; quia  fenfus  illius  vel  tyroni  artis  Rhetoricae  eft 
noti  Ulmus , quem  primo  loco  adducis?  nec  alius  adduci,  aut  fingi 
poteft.  Secunda  interpretatio  tua  nullo  modo  admittenda  eft. 
Probo : 

interpretatio,  quae  artis  fundamenta  convellit , non  eft  admit- 
tenda. 

At  fecunda  interpretatio  tua  eft  talis.  Ergo. 

Aftumptio  probatur.  Ex  Artis  fundamentis  quatuor  funt  Meto- 
nymiaemodi,  necjpdures',  nec  pauciores : qui  contra  dicit,  fArteni_> 
ipfam  oppugnat. 

At 


111 


GOTHANAE. 

At  Secunda  tua  interpretatio  quintum  modum  introducit. 

Ais  enim  Metonymiam  non  tantum effe in quatuor  illis  modis: 
fed  etiam  in  quinto,  nempe  in  copula  (EST)  qua  interdum  caufa  de 
Eifedo,  Subiedum  de  Adiundo  affirmatur.  Hoc  vero  quid  aliud 
eft  , quam  artem  confutare  ? Quid  aliud,  quam  artis  Rhetoricae^ 
iudicium  declinare,  quam  Arbitram  huius  litis  ante  communi  con- 
fenfu  elegimus?  Hoc  velim  tecum  diligenter  perpendas,&itarem 
effe  videbis. 

Secundo  a contrario  noftrum  fenfum  refellis,  per  Abfurdumnu- 
gationis,  hoc  modo  : Si  Metonymia  eft  in  Corpus : ita  erit  interpre- 
tatio, &nugatio, Panis  Sacrae  Coenaeeft  Panis  Sacrae  Coenae.Ergo. 

Relp.  i.  nego  effe  meam  interpretationem,  aut  effe  neceffa- 
riam.  Sed  eft  Pifcatoris  interpretatio.  Pifcatoris  igitur  inter- 
pretatio committit  nugationem.  z.  Interpretatio  vera  eft  haec, 
quam  ego  defendo  3 Panis  eft  lignum  corporis  Dominici : Iru 
qua,  li  quid  nugationis  eft,  Dominus  ipfe  Genef.  17.  & Paulus 
Rom.j.  eiusdem  reus  erit  3 quod  abiit.  3.  Pifcator  ipfe  reus  erit, 
qui  interpretationem  meam  recipit  in  illo  Ambrof.  ad  Theodo- 
fium 3 Quomodo  attinges  cruentis  iftis  manibus  fandum  Domini 
corpus?  id  eft,  Sacramentum  Corporis.  Vides  igitur  nihil  vitio- 
fum  aut  abfurdum  elfe  in  interpretatione  mea.  De  his  exfpedo 
iudicium  tuum,  cuius  trutinam  cum  artis  norma  ut  adhibeas  quam 
diligentiffime,  etiam  atque  etiam  rogo.  Ecce  porro  a nobis  ali- 
quid Philofophicum  fuperioribus  nundinis  uno  veluti  fpiritu  fu- 
futn:  cuius  occalionem  cognofces  ex  ipfo  Antigrammate.  Ovenus 
ifte  Helmftadienlis,  programmate  excufo  & publice  affixo  Ramum 
crudeliffime  traduxerat,  & produda  aliqua  parte  Regii  diplomatis 
Gallici  profcribere  voluerat : quod  ad  me  milium  erat , pro  quo 
hoc  remilfum,  line  nomine  meo  exprelfo,  tamen  provinciae  & ur- 
bis (quae  mihi  patria)  obfcure  polito.  Quid  magis  capitale,  quam_» 
nomen  hic  profiteri?  Tuo  iudicio  quicquid  eftfubiicio.  Errantem 
mone,  dirige.  Fervorem  alicubi  invenias,  fed  nec  iniuftum  nec  im- 
modicum, fi  cum  immani  hominis  illius  & imperitia  & licentia-, 
componas.  Ille  mihi  eft  notus,  & lacerti  illius  ante  probati.  Homo 
fcurrilis  & ignarus  harum  contfoverfiarum : dignus  tali  Pharmaco, 


ni  EPISTOLAE 

quod  & neceffarium  fuit  propter  iuventutem,  & maxime  illius  fcho- 
lae,  quae  veritatem  amat  & excolit.  Nomen  meum  ignotum  elTo 
cupio.  Synopfinquandam  logicae  Crellianam hic  magna  cum  ad- 
miratione ab  ipfo  didatam,  a quibusdam  rogatus  refutavi,cuius  pars 
aliqua  D.Sonio  piae  memoriae  leda  fuit  & probata.  Si  quis  no- 
mine fuo  velit  inter  ftudiofos  venditare,  ego  in  lucem  provolare  pa- 
terer. In  Aeternitate  Mundi  refutanda  horis  fubcefi vis  laboro,  ha- 
denus  quidem  non  infelici  fucceffu,  quem  Deus,  fpero,  fecundabit. 
Dum  locos  Theologiae  privatim  difputando  cum  dodis  quibusdam 
Adolefcentibus  excolo,coadus  funi  diligentius  Methodum  perfcru- 
tari : perfcrutando  & laborando  commodiorem  viam,  aut  certe  non 
omnino  incommodam  invenire  fum  vifus,  diverfam  ab  iis  quas  ha- 
denus  vidi.  Eius  fummam  hac  tabula  delineavi  hoc  tempore  ru- 
diter  & inconcinne  difpofita  propter  feftinationem : Malui  enim_>, 
utrumque  ad  te  mittere,  quam  occafionempraefentem  amittere:  ut 
podem  tuum  indicium  audire,  & confilium  aim  emendatione  acci- 
pere. Summa  confilii  mei  fuit,  ut  paulo  familiarius  locos  Theo- 
logiae inter  fe  connexos  proponerem  ordine  naturali,  non  plane  a 
communi  abhorrente.  Itaque,  quantum  potui,  fugi  fubtilitaturru 
fcopulos,  in  quibus  multos  obhaerefcere  video  j & divifionum  qua- 
rundam  inanes  capfulas,  quae  nihil  aliud  continent,  quam  nomina^ 
otiofa,  an  magis  dicam  officiofa  ? An  effugerim,  & fi  quid  male  effu- 
derim (quod  timeo)  tui  eritiudicii,  quod  obnixe  & amice  imploro 
pro  benivolo  voluntatis  & promptitudinis  erga  me  tuae  affedu. 
Summa  tantum  capita  hic  vides,  quorum  fingula  feparatis  tabulis 
latius  diffundo,  quae  ad  tuum  tribunal  aliquando  (fi  Dominus  volet) 
transmittentur.  Volo,  conferas  cumHovaei  tabula,  fi  modo  eius 
exemplar  habes.  Is  nimis  ardam  viam  Theologiae  ingreffus,  & 
nimis  anguffos  eius  fines  ponere  mihi  videtur.  Theologiam  exifii- 
mat  nihil  aliud  effe,  quam  Dodrinam  de  foedere : Totque  eius  par- 
tes facit,  quot  fum  foederis.  At  quis  non  videt  Theologiam  mul- 
to effe  ampliorem?  Quo  fit,  ut  tota  dedudio  ex  illo  principio  vi- 
deatur vitiofa,&  in  ea  multa  abhorrentia  a vera  &legitima  Methodo. 
Vrfinum  hunc  noffrum,  rogo,  ut  tuo  confilio  & teffimonio  iuves,  fi 
forte  opus  erit,  aut  fi  rerum  fuarum  conditionem  apud  te  exponat. 

Arni- 


GOTHANAE.  n$ 

Amicam  falutem  dico  Clarhf.D.  Pinei  ero,  a quo  iam  diu  literasex- 
fpedo.  Ignofcc  libertati  meae  pro  humanitate  tua.  Vale.  Heidel- 
bergae  8-  Septemb.  iy  89. 

LXXII. 

IONSTONVS  PISCATORI. 

SD.  Reverende  & Clarifiime  VIR,  Superiore  anno  datae  funt  ad 
„ te  a nobis  literae  piorum  hic  fratrum  nomine,  quibus  cordi  eft 
publica  Ecclefiae  Dei  concordia,  quique  te  eximie  amant  & co- 
lunt obinfignia in  eammerita  tua  aeternis  monimentis  teftata.  Ea- 
rum  literarum  fumma  haec  erat;  Teftari  nos  onmes  iullum  dolo- 
rem noftrum  ex  eo , quod  pro  certo  .audi  fiemus  Synodum  Gallica- 
nam defcendifte  ad  damnationem  dodrinae  tuae  de  Obedientia^ 
CHRISTI  pafliva  tantum  imputata  nobis  ad  ludificationem  noftri 
&c.  Rogare  atque  obfecrari , ut  aequo  animo  eleganterque  feras 
quidquid  inde  ad  animum  tuum  accidere  pofiit : petere  abs  te  ferio, 
ne  temere  quidquam  incaeptes,  utque  confilia  tua  regi  patiaris  ad 
pacem  & concordiam,  fi  commode  ea  obtineri  pofiit.  Ecclefiam 
noftram  tanquam  fequeftram  ad  hoc  operam  fuam  pro  tenuitato 
fua  deferre.  Haec,  quantum  memini,  earum  literarum  fumma_> : 
quas  nollem  interridifle  multas  ob  caufas,  neque  tamen  quidquam 
abs  te  ex  eo  tempore  nobis  redditum.  Scripfimus  quoque, ficut  iis 
in  literis  polliciti  fumus,  ad  Bafilienfes  & Genevfenfes , ut  operarm, 
confiliaque  fua  huc  mature  conferrent,  ne  res  infchifma  abeat,  & 
ex  ea  incendium  oriatur  intra  vifcera  Ecclefiarum  reformatarum--. 
In  eam  quoque  fententiam  fcriptum  eft  a nobis  ad  Ampliff.D.Mor- 
nayum  Pleftaeum,  cuius  merito  magna  eft  in  Gallicana  Eeclefia_. 
audoritas.  Is  rogatus  a nobis,  ut  cum  Synodo  Gallicana  literas 
noftras  communicaret,  quid  fadum  fit,  refcripfit  humanifiimo. 
Exemplar  literarum  illius  bona  fide  transfcriptum  ad  te  hic  mitto, 
ut  ex  iis  ipfe  plenius  intelligas  omnia.  Cum  his  Mornayi  literis 
! redditae  funt  mihi  amici  cuiusdam,  concionatoris  dodifiimi  in_. 
Gallia  literae : quietfi  antea  minus  aequus  fententiae  tuae,  tamen 
teftatur,  ipfi  atque  adeo  ceteris  fratribus  difplicere  confilium  & fa- 
dum latae  adverfus  te  damnationis.  Vides,  obfervande  frater, 

ut 


ii4  EPISTOLAE 

tit  DOMINVS  caufam  tuam,  te  infcio,  agendo,  te  vqcet  ad  patien- 
tiam; utque  viam  pacis  hac  ratione  nobis  commonftret,  quam  ut 
teneas  cumDEO,te  fidenter  & amanter  rogamus.  Quareutindu- 
cias,  quas  illi  perLiteras  petunt,  pro  bona  tua  fide  ferves,  obnixe  abs 
te  contendimus , & a pietate  tua  omnino  exfpedamus ; ne  ratio 
pacis  ineundae  iam  oblata  abrumpatur } & Labores  & Spes  omnes 
noftrae  intercidant.  Pluribus  verbis  & accuratius  hoc  ipfum  abs 
te  flagitaremus, nififpes  fumma  efiet  nobis  defpedatatua  pietato 
& prudentia.  Etnos  fpem  fecimus  de  tua  aequitate  & moderatio- 
ne in  toto  hoc  negotio  Gallicanis  Ecclefiis,  Tuum  erit  perficere, 
ne  fponfio  noftra  fruftra  fit ; donec  plenius  a Synodo  nationali  re- 
fponfum  nobis  reddatur;  quod  ubi  acceperimus,  primo  quoquo 
tempore  ad  te  perferendum,  DEO  iuvante,  curabitur.  De  aequi- 
tate noftrarum  Ecclefiarum  in  hac  caufa,  & de  amore  ftudioquo 
erga  te  tibi  prorfus  perfuadere  potes.  DEVS  nos  in  omni  bono 
opere  corroboret ; teque,  obfervande  Frater,  Ecclefiis  diu  incolu- 
mem fervet.  Arnen.  Andreapoli  in  Scotia  VIII.  Kalendas  Augu- 
Iti  M DCV. 


piorum  hic  fratrum  nomine  qui  te  in  Chrifio 
Domino  amant  & colunt 

IOHAN.  IONSTONVS, 
SS.  Theol.  Profeffor 
publicus. 

Has  D.  Mornayi  liteYas,  rdgo,  ut  eas  tibi  & tuis  amicis  ita  habeas  j 
Jie  divulgentur  apud  eos , qui  in  praeiudicitim  eas  rapere  velint. 
Denique  ne  nobis  aut  tibi  earum  divulgatio  fraudi  fit.  Feci  hoc 
ut  amicus  & privatus,- 


LXXI1L 

IONSTONVS  T OBI AE  ANDREAE, 

Ecclefiae  Braunfelfenfis  Paftori. 

S Tandem,  tandem  literas  abs  te  defideratifiimas  accepi,  Aman- 
^tifiime  frater,  X VII.  Novembris  proxime  fuperioris,  a te  vero 
fcriptaspartim;  menfe  Aprili, partim  Augufto  Anno  1605.  Variis 

mo- 


G O T H A N A E.  115 

modis  me  affecerunt  literae  tuae,  qua  de  te,  qua  de  viciffittidine  re- 
rum inter  vos.  Ac  delegavit  me  plurimum  Libelli  tui  ledio,quem 
adiunxeras  dePraedeftinationeSandorum:  quae  te  veluti  vivum*» 
ore , animo , oculis,  mihi  cum  incredibili  iucunditate  repraefenta- 
vit.  Perge,  age,  in  hoc  & conlimili  genere  te  fuperftitem  relin- 
quere. Intelligo  enim  te  mortalem  effc,  vel  ex  podagra  paulatim 
fubrepente  tibi.  Et  me  iam  diu  terit  & paulatim  trahit  morbus 
Lienis  praeter  relliquias  febrium  fubinde  recurrentes.  Suftentat 
tamen  me  mirifice  Domini  bonitas  hadenus  praeter  multorum-» 
fpem.  Interea  dum  metam  properamus  eandem,  confolemur  nos 
Ipe  coeleftis  vitae,  & huius  brevitate:  & quam  diu  in  hoc  taberna- 
culo fumus,  ufura  literarum  abfentiam  corporum  redimamus.  Ego 
fane  nullas  nundinas,  quod  fciam,  fine  literis  ad  te  praeterire  lino. 
Inter  multiplices  & graves  occupationes,  quas  tibi  incumbere  ani- 
madverto, vel  duo  verba  abs  te  lingulis  in  nundinis  non  parum  vo- 
luptatis & folatii  mihi  allatura  effent , modo  ne  graveris  manum*» 
exercere,  ne  chiragra  obrepat  quoque.  Dedit  ad  me  literas  vene- 
randus Socer  tuus  ipfo  fponfalium  die  filiae  IV.  tepraefeiite,utipfe 
ad  me  fcribit  fuperiore  autumno.  Ex  iis  intellexi,  quod  nos  ma- 
xime optabamus,  Illuftrilfimum Eledorem  Palatinum  authoritatem 
interpofuiffe  fuam  de  fopienda  controverfia : ne  per  contentionem 
res  in  publicum  obiret  difcidium : quod  nos  maxime  habuit  anxios 
folicitos.  Itaque  me  fvafore,  atque  fcriptore  ab  Ecclefia  noftra.» 
datae  funt  literae  ad  Gallicanas  Ecclefias,  ad  Genevenfes,  & ad  Ba~ 
lileenfes,  ut  in  eam  ipfam  curam  incumberent,  quam  Illuftriflimum 
Eledorem  in  fe  fufcepiffe,  nuper  cum  voluptate  intelleximus.  Re- 
feri p iit  ad  nos  fuperiore  aeftate  NobililTimus  Pleffaeus  nomine  Ec- 
clefiarum  Gallicanarum  peramanter  probans  Rudium,  operam,  at- 
que confilium  noftrum,-  Earum  literarum  exemplum  cum  proxi- 
mis meis  literis  mifi  ad  focerum  tuum  nundinis  autumnalibus  ela- 
piis  : quas  fpero  ipfum  ex  nundinis  aecepiffe.  Nondum  enim  ac- 
ceperat, dum  illas»  fuas  ad  me  daret.  Itaque  exlpedans  illarum re- 
fponfum  nihil  lingulare  habebam,  quod  fcriberem  in  hoc  tempore, 
modo  tibi  placeat  has  cum  ipfo  communicare.  „ Mittit  ad  mt»u 
Socer  Exemplar  literarum  Synodi  Vapincanae  ad  fe,  & fuum  ad  easa 


n6  EPISTOLAE 

?,refponfum  : de  quibus  indicium  noftrum  petit,  Nos  omnino  ku 
„ dic  a mus  pie,  prudenter  & nervo  fe  fuas  fcriptas,  & ne  difiimuieiru 
„apud  te,  D.Melvinus&  ego,  & ceteri  harum controverfiarum  in* 
„telligentes  apud  nos,  D.  Soceri  fententiae  favent  plurimum.  Tan- 
tum refponfum  a Socero  exfpedamus  3 interea  tanquam  arbitri 
fequeftrariam  operam  interponere  praebemus.  .Scribit  Polanus 
nolter .ad me  prolixe  IV.  Septemb.  proximi.  Concludit  fe  D.Pifca- 
torem  reverenter  amare  & aeftimare,  neque  velle  fe  cum  eo  con- 
tendere fcriptis.  Se  porro  & ftudiofum  pacis  effe,  & fuaforem  fo- 
re. Quo  in  propolito  ut  perliftat,  datis  ad  eum  hoc  tempore  literis, 
obnixe  rogamus.  Vides, mi  frater,  quale /ludium  fit  noftrum  iru 
hoc  negotio  tum  publice  tum  privatim,  lam  quod  ad  resnoftra.s 
attinet,  nihil  lingulare  habeo  praeter  illud,  quod  vobis  omnibus 
„fereiam  per  Europam  inauditum  elide  horrenda  & 'inaudita  con- 
juratione a Pontificiis  intentata  nuperrime  adverfus  Sereniftimum 
„noftrum  Regem,  Reginam, totam  ftirpem  Regiam, adeoque  omnes 
„ordj.nes  regni  A nglicanam  Religionem  probantes.  Ea-peragi  de* 
,,buitV.Novemb.  proxime  fuperioris  in  curia  Parlamenti,  fe  denti* 
„bus  ordinibus  cumRege, Regina,  & Principe  per  ados  cuniculos  & 
„ingentem  cumulum  pulveris  fulphurei,  & lignorum  ftruem  fuper- 
„impolitam.  Res  tota  admiranda  Dei  providentia  pridie  illius  diei 
„deteda  eft:  & adores  Tragoediae  pene  omnes  intra  odiduunij 
„aut  capti,  aut  caeli .“  At  authores  omnes  nondum  comperti  exidi- 
mantur.  Latius  radices  egilfe  res  videtur.  Ante  paucos  dies  Iefui- 
tarum  Anglicorum  Provincialis  cum  duobus  fui  ordinis  praehenfus 
eft,  qui  inter  Principes  coniurationis  & confiliorum  fuilTe  perhibe- 
tur. Reliqua  difcutiet  Domibus  fuo  tempore,  Ceterae  res  apud 
nos  tranquillae  funt  Dei  beneficio,  nifiqu.odSathanas  miris  modis 
Epifcopatum  humanum  inter  nos  moliatur,  & fandiorem  difcipli- 
nam  paulatim  labefadare.  De  quo,  Deo  volente,  alias  plura.  Aca- 
demia noftrapeftilentiaemetu  fuperiore  anno  difiipata,  nunc  pau- 
latim recolligitur  Dei  beneficio.  Salutem  tibi  & Domino  Socero 
mecum  dicit  D.  Andreas  Melvinus.  Salutem  a me  fuaviftimae  con- 
iugi  & dulcilfimis  liberis,  quorum  tam  felicem  propagem  exanimo 
tibi  gratulor.  Dominus  Iefus  illis,  mi  frater,  tibi  tuisque  fandis 

‘ A labo- 


GOTHANAE.  127 

laboribus  ac  familiae  tuae  cumEcclefia  ifthic  benedicat  cumulatis- 
fime,  Amen»  Andreapoli  XX.Febr.- 160 6.  # 

LXXIV. 

TOBIAS  ANDREAE  . 

IO.  PISCATORI. 

SNon  defino,  Clariflime  Domine' Socer,  de'  quaeftione  illa  iufti- 
.ficationis  cum  fratribus'  meis  quos  aliquo  iudicio  praeditos  ani- 
madverto, quoties  occafio  fe  offert,  differere.  Sed  neminem  ad- 
huc audivi , qui  non  vehementer  hanc  thefin : Mortem  corporis 
Chrifti  ad  Aur^w  pro  peccatis  rioftris  haud  pertinere : fuerit  avef- 
fatus.  Quamvis  folidi  quippiam  contra  afferre  nec  coram  pofTirtt 
nec  per  literas  velint.  Cum  autem  Dominus  Snabelius  & Dn. 

. Dickhudius  inter  reliquOSj  mihi  de  hac  materia  altius  cogitandi  an- 
fani  dederint:  nolui  te  celare,  quicquid  mihi  in  mentem  venerit, 
quod  contra  thefin  hanc  afferri  poftit.  Rdgo  itaque,  ut,  quod  pla- 
ne confido,  ftudium  meum  tibi  gratum  effe  patiaris,  m eque' erudire 
ubi  vacaverit  non  graveris.  Venio  iam  adobiecftiones.  Neganda 
autem  inprimis  videtur  illa  affertio  : Obedientiam  in  aerumnis  to- 
lerandis in  lege'  omnibus  hominibus  praeceptam  effe  : quod  ho- 
mini perpeccatum  corrupto  demum,  non  autem  integro  praecepta 
illa  fit.  Maledidio  enim  lapfum  eft  fecuta,  quae  ante  lapfum  lo- 
cum non  habuit.  Ideo  lapfis  primis  parentibus  ait  Deus : I11  fudore 
vultus  comedes  panem  &C.  cum  dolore  paries  &C.  Iam  curm 
Chriftus  non  fit  ex  numero  lapforum , ad  obedientiam  in  aerumnis 
tolerandis  non  videtur  obftridus.  Vt  fit  magis  perfpicuum  quod 
dico,  fententiam  meam  Syllogifmo  comprehendam.  Si  homo  iure 
creationis  ad  obedientiam  in  aerumnis  tolerandis  tenetur,  aerumnis 
ante  lapfum  in  genere  humano  locus  fuit.  Sed  facrae  literae  confe- 
quens  negant.  Negandum  ergo  & antecedens. 

Propofitio  manifeftaeft,  quod  homo  iure  creationis  Deo  ob- 
ftricfus  fuerit  antequam  laberetur.  Affumptio  non  minus  clara_., 

quod 

* Huic  eptfiolae  in  fer  ip fit  Pifcator  : Indicium  Melvlni,  Ionftoni  & aliorum  InScotia_j> 
fratrum,  de  epiftola  mea  ad  Synodum  Vappincenfem  1606. 


128  EPISTOLAE 

quod  homini  lapfo  dictum  legitur  : In  Pudore  vultus  comedes 
panem.  Item  cum  dolore  paries  &c.  lam  pergo;  Si  homo  non  crea- 
tionis fed  defectionis  iure  maledidlioni  eft  redditus  obnoxius  :Chri- 
ftus,  qui  defedionis  particeps  factus  non  eft,  maledictioni  obnoxius 
minime  erit.  Sed  verum  primum.  Ergo  fecundum  etiam.  Firmitas 
propofitionis  ex  praecedenti  Syllogifmo  pendet.  Sed  hic  obiicis 
forfan;  ut  ut  Chriftus  fit  defedionis  minime  fadus  particeps, Adae 
tamen  filius  eft.  Hic  puto  difcrimen  minime  efie  filentio  praeter- 
eundum, quodAdae  filii  alii  ex  fanguinibus  prognati,  (ut  loquitur 
Scriptura)  *alii  ex  Spiritu  fancto  absque  virili  femine  concepti  fint» 
Vt  ergo  ortus  magna  eft  diverfitas,  itaiuris  diverfitatem  magnairu 
illum  fequi  dubium  non  eft.  Haec  fi  ita  funt,  obedientia  in  ae- 
rumnis tolerandis  & ipfa  corporis  morte  perpetienda  a facrificio 
Chrifti  excludi  minime  poterunt,,  quod  ita  amplius  probo  ; Si  obe- 
dientia mortis  Chrifti,  quae  nobis  ad  iuftitiam  imputatur,  in  fenfu 
irae  divinae , quam  ratione  facrificii  Chriftus  fubiit,  confiftit,  & vi 
fenfus  illius  Chriftus  ad  mortem  corporis  eft  dedudhis,  fequitur 
mortem  corporis , quae  a fenfu  irae  divinae  profecfta  eft,  martyrii 
rationem  non  habere,  nili  Deum  absque  omni  exceptione  filii  (a) 
per fecutorem  facere  & fenfum  irae  divinae  in  facrificium  & mar- 
tyrium (b)  partiri  velimus,  quod  abfurdum.  Sed  verum  illud,  Er- 
go & hoc.  Addo  alterum:  Id  quod  irae  divinae  fenfum  patientem 
Chrifto  ita  eft  fecutum  ? ut  immediate  cum  illo  fuerit  coniun- 
dtum  - - - fcriptum  reperitur  & plerumque  tamen  Obadia,  Ze- 
phania  legitur. 

Audio  Grammaticam  Latinam  Philippo-Rameam  Sigenae  ex- 
cufam,quae  vehementer  probatura  viris  doctis,  peto  itaque,  ut  Dn. 
Corvinum  per  puerum  moneri  facias,  ut  ad  me  exemplum  mittat  & 
in  petitorum  ac  miftorum  librorum  indicem  adfcribat.  Vale  cum  no- 
ftris  belle.  Braunfelfii  fcribebanui.Maii  Anno  1597. 

LXXV. 

Notae  Pifcatoris : * Solus  Chriftus.  (a)  An  igitur  martyres  Deus  perfequitur?  (b)  A'*» 
tft  neceffe  ftc  partiri.  Sed  eft  diftinguendum  [ic  : quod  rationem  facrificii  habuerit 
mors  Chrifti  quatentu  in  ea  ftnftt  iram  Dei  ut  nofler  fponfor ; martyrii  Vero  quatenus 
ajfeftus  eft fupplicio  capitis  propter  confefiiomm  Veritatis  coele ft  is. 


GOTHANAE.  119 

LXXV. 

T OBIA&  ANDREAE 

IO.  PISCATORI. 

S Occupata  ed  arx  Hachenbergae  2.  Feb.  nodu.  Militqg  enim,, 
.nodri  muros  tranfcendere  &rpeculatoremiuxta  ac  porcTOrem 
de  ledis  excitarunt.  Vix  enim  quinque  homines  in  arce  fuere. 
Ad  Cancellariam  ita  primo  concurfum,  omnis  generis  literae  Brun- 
felliiim  delatae.  Pod  occupatam  arcem  illucefcente  die  oppidani 
animadvertunt  oppidum  equitibus  cindum , convolant  itaque  ad 
arcem,  ut  inde  arma  depromant , ubi  ad  illam  pervenere , illam  mili- 
tibus repletam  inveniunt.  Quapropter  animum  defpondent  & pa- 
cem quaerunt.  Petitum  deinde  ut  fidelitatis  iuramentiim  Wilhel- 
mo  Witgendeinenfi  praedarent,  ideo  quodEledor  Palatinus  tan- 
quamFeudatariusSehnenfem  feudo  privari  iuberer,  ideo  quod  ter- 
ram tanquam  haereditariam  divenderet  & fubditis  relidis  abiret : 
illi  conditionaliter  praeditere,  fi  fcil. Sehnenfis  moreretur,  fe  huic 
fidem  praedare  velle,  qua  conditione  fuit  acquietum.  Interirru 
nomine  Eledoris  Palatini  Comes  Wilhelmus  noder,  Dux  militum^ 
Eledoris  nomine , indgnia  Eledoris  portis  affigi  curavit  cum  pu- 
blico programmate , quo  iure  ida  omnia  fufcepta,  & quod  de  iis 
omnibus  Eledor  Palatinus  cuivis  podulanti  quocunque  loco  ulte- 
rius refpondere  velit.  Iam  quid  Colonienfis  & Trevirenfis  qui  ali- 
quid iuris  hic  habere  dicuntur,  faduri  fint,  tempus  dabit.  Ad  Se- 
natum fcholae  vedrae  Generofus  noder  brevi  literas  dabit  & con- 
filium  petet,  quid  faciendum  fit  in  caufis  matrimonialibus  facrisli- 
teris  non  prohibitis,  fediure  Canonico,  quod  ne  recufet  fcliola  ve- 
ftra  quaefo  curato.  Poted  enim  illud  ad  autoritatem  fcholae  ma- 
iorem conciliandam  facere.  Ego  quidrefponderimGenerofo  ad- 
ieda  pagella  demondrare  volui. 

Quicquid  autoritate  facrae  Scripturae  nititur, iure  Romano  con- 
firmatur, fententiis  piorum  dabilitur,  praxi  Ecclefiarum  reformata- 
rum frequentatur,  illud  in  dubium  vocari  non  poted.  At  matrimo- 
nia in  tertio  gradu  aequalis  vel  inaequalis  lineae,  tam  in  affinitate, 
quam  confanguinitate , facrae  Scripturae  autoritate  nituntur,  iure 

R R 0- 


ijo  EPISTOLAE 

Romano  tam  veteri  quam  novo  confirmantur,  fententiis  piorum.» 
ftabiliuntur,  praxi  ecclefiarum  frequentantur.  Ergo  in  dubiurru» 
vocari  non  debent.  Affiimptio  probatur.  i.  Sacrae  Scripturae  au- 
toritate  niti,  quia  in  confeffo  apud  omnes  eft,Confobrinorummatri- 
monia^acrae  Scripturae  legibus  non  improbari,  quae  tamen  fecun- 
dufifraris  Canonici  fapputandi  rationem  in  fecundo  gradu  aequalis 
lineae  habentur.  Iure  Romano  autem  tam  veteri  quam  novo  ea- 
dem non  prohiberi  conflat,  quod  eadem  quoque  ConfobrinoruiTL. 
matrimonia  rata  habent,  ut  videre  eft  Digeftorum  lib.  23.  tit.  z.  do 
ritu  nuptiarum  lege  3.  Item  Digeftorum  lib.  3.  tit.i.  adSC.Trebell.l. 
Lucius  78.  §.  filiam.  Item  Digeftor.  lib. 28.  tit. 7.  lege,  uter  23.  & 1. 
feq.  deconditionib.inftitut.  ItemCod.  lib.  6.  tit.  25. 1. 2.  de  inftit.  & 
fubftit.  Item  Cod.  lib.  5,  tit.  4.  I.19.  celebrandis.  In  Inftitutionib. 
autem  de  nuptiis  §.  Duorum  fratrum.  Sententiis  tandem  piorurrL» 
eadem  ftabiliri  ex  Theologorum  iuxta  & ICtorum  fcriptis  doceri 
poffe.  Calvinus  enimEpift.  253.  ait.  Confobrinam  in  uxorem  du- 
cere tam  lege  Mofis,  quam  communi  gentium  iure, femper  licuit. 
IdemEpiftola  385.  Frater  patruelis  & confobrinus  fororem  fuam  in_* 
gradum  oppofito,  uxorem  ducere  non  vetatur  lege  Dei.  Petrus 
Martyr  in  1.  Cap.  lud.  ait.  Quod  Ambrofius  affirmat,  confobri- 
norum  coniugium  lege  divina  fuiffe  prohibitum  nullis,  qui  verba  le- 
gis Dei  & facfta  Patrum  attentius  confiderent,  probari  poterit.  Ro- 
mani etiam  antiquioribus  temporibus  confobrinas  in  uxores  duxe- 
runt. Szegeffinus  locorum  com.pag.  3^9.  Olim  fratrum  filiis  & fi- 
liabus licuit  inter  fe  contrahere  etiam  Romanis  legibus, ut  Iacob  i un- 
ctus eft  confobrinae  fixae  Rachel  fecundo  gradu.  Ac  ne  lex  quidem 
divina  prohibet  coniugia  in  fecundo  gradu  in  linea  aequali,  id  eft 
duorum  fratrum  liberis  concedit  coniugium.  Idem  hoc  fentit  Dn. 
Beza  in  tratftatu  de  divortiis,  ubi  fententiam  fuam  hac  memorabili 
lententia  claudit:  Vtinam  unum  Dei  verbum  fequi  nunc  quoque 
malint  Chriftiani  omnes  magiftratus  quam  fupra  Deumipfum  & ve- 
teres leges  fapere  videri.  Theologis  fubfcribunt  ICti  tam  Evange- 
lici,  quam  Pontificii.  Wefenbecius  in  Commentario  in  Inftit.  tit.  de 
nupt.  §.  Duorum  fic  ait : Quidam  Codices  habent  lectionem  nega- 
tivam (nonpoftuntconiungi  Confobrini.)  Aciuitfane  tempus  cum 

inter 


GOTHANA  E.  131 

inter  hos  iure  civili  non  conflarent  nuptiae,  ut  oflendit  Caius  inln- 
ftit.  Lib.  1.  quanquam  a Gothis  depravatus, & extant  fragmenta  eius- 
dem iuris  in  Cod.  Theodof.  tit.  de  duorum  fratrum  liberis  & mater- 
teris, an  ducipofrmt,&  apud  Tacitum  lib.  12.  Sed  ledio  affirmativa 
cum  iure  recepto,  quod  fojum  in  Inflitutiones  referri  voluit  Iufli- 
nianus  congruit  lex,  Celebrandis  19.  C.  de  nupt.  lex  3.  de  ritu  nuptia- 
rum, 1. Lucius 78.  §.  filiam,  g.  adSC.  Trebell.  Sunt  enim  hae  perfo- 
nae  in  pari  gradu , quare  parentum  liberorumque  refpedum  invi- 
cem non  habent,  quam  folam  rationem  lex  civilis  in  prohibitio  no 
collateralium  attendit.  Ideoque  nuptiae  horum  admittuntur  iure 
civili.Ceterum  ius  Pontificum  gradus  ut  diximus  numerat, prohibet- 
que  matrimonium  ad  quartum  usque  inclufive  d.  c.  pon.  de  confang. 
Quare  & nuptiae  inter  has  perfonas  illo  iure  funt  interdidae : noru. 
etiam  vero  iure  divino &Mofaico  Gen.  cap.  29.  Levit.  17. 18.  Quam- 
obrem  & fi  redius  efl  his  abflinere,  cum  alioqui  Dominus  tam  am- 
plam coniugii  occafionem  per  latum  terrarum  orbem  offerat:  ta- 
men ob  probabiles  circumflandas  faltemperdifpofitionemhaecon- 
iundiones  in  noftris  Ecclefiis  & coetibus  piorum  admittuntur. Nam 
& Laban  Gen.  29. 19.  defpondens  Iacobo  fororis  fuae  filio  natans. 
Melius,  inquit,  eft,  ut  dem  eam  tibi,  quam  viro  alteri.  Abraham_> 
etiam  vult  filium  non  alienigenam , fed  ex  cognatione  fua  ducere 
uxorem.  Gen.  24.  quod  &ipfe  fecerat  Gen.  20. 12.  & liberi  poli  fa di- 
tarunt Gen.  28. 9.  & cap.  29.  ex  praecepto  parentum  Gen.  28. 1. 2.  & 
cap.  24.  HaecWefenbecius.  Idem  flatuit  Zafius  in  Conlil.  de  Con- 
fobr.  Negatur  matrimonio  inter  confobrinos  laedi  publica  hone- 
flas,  poflquam  nec  lege  divina,  nec  humana  ea  coniundio  prohibita 
fit  : fed  tantummodo  iure  pofitivo,  quod  per  Papam  temperari  po- 
teft.  Et  paulo  pofl : Conflat,  quod  per  huiusmodi  difpenfationem 
inter  confobrinos  nec  flatus  univerfalis  Ecclefiae  decoloratur,  nec 
aliqua  novitas  periculofa  introducitur.  Imo  res  redibit  ad  fua_> 
initia  &priflinam  contrahendi  & nubendi  laxitatem.  Haec  Zafius. 
Subfcribit  illis  Thomas  quoque  Freigius  in  arbore  Confangv.  & af- 
finitat.  Sciendum  (dicit  enim)  non  prohiberi  legibus  divinis  & Ro- 
manis veteribus  connubia  inter  fratres  & forores  patrueles  feu  con- 
fobrinos &amitinos,&  eorum  liberos  & nepotes.  Item.  Etfiiurc» 

R z Ca* 


s3i  ' EPISTOLAE 

Canonico  usque  ad  4.  affinitatis  gradum  inclufive  & Politicis  qua* 
rundam  regionum  legibus  ufque  ad  tertium  gradum  in  linea  inae- 
quali eoniugia  interdida  funt,  hoc  fine  ut  divinae  prohibitiones  ma- 
iori reverentia  ferventur : tamen  inter  affines  fecundo  gradu  in  li- 
nea collaterali  & aequali  non  funt  divino  iure  eoniugia  prohibita-.. 
Adftipulantur  hifce  ipfi  quoque  Pontificii!  Bodinus  enim  lib.6.  de 
Republ.  cap.  1.  ait : Quid  eft  quam  ob  rem  Romanus  Pontifex  Inno- 
centius Ludo  vico  7.  Francorum  regi  toto  triennio  aqua  & igni  facris- 
que  omnibus  interdixit?  quiafcilicet  confobrinam  procul  a fangui- 
nis  propinquitate  remotam , quamque  divinis  & humanis  legibus 
ducere  fas  effiet,  coniugio  libi  fociarat,  Hoftienfis  in  fua  fumma_» 
intit.  Qui  filii  fint  legitimi.  Verf.  qualiter  & in  tit.  de  confanguini- 
tat.  & affinitat.  §.  ufque  ad  quod : V eteri  lege  feu  primaeva  naturali 
divina  filios  duorum  fratrum  feu  fororum , matrimonium  contra- 
here non  fuiffie  prohibitos:  Sed  quod  hac  in  parte  impedimentum^ 
folae  conftitutiones  Ecclefiafticae  introduxerint,  quod  ipfum  Papa 
rurfum  tollere  poteft.  Iohan.  Andreae  iuris  Canonici  commenta- 
tor nobilis  ait:  Neque  lex  divina  nec  humana  prohibet, filios  duo- 
rum fratrum  licite  contrahere  & effient  filii  inde  nati  legitimi  & pa- 
rentum iliorum  fucceffiores,  nifi  lex  Papae  prohibuiffiet. 

Quod  attinet  iam  ad  exempla  ecclefiarum  reformatarum,  qui- 
bus  dida  matrimonia  probantur,  primo  loco  pono  ecclefias  Scoti- 
cas, quarum  nomine  ad  me  fcriplit  Iohan.  lonftonus,  profeffior  Aca- 
demiae Andreanae,  Theologus  eximius,  cum  ad  illum  fententiaiiL» 
meam  perfcripfiffiem.  De  confobrinorum  nuptiis  tamen  omnino 
fentis  cum  Scriptura.  Frequenthfima  praxis,  fine  quaeftione  ulla  in 
ecclefia  noftra  probat.  Haec  Ionft.  Genevenfis  ecclefia,  quid  obfer- 
vet,  ignoro,  pium  autem Dn.Bezae  votum,  quod  fupra  recitatum.» 
fuit,  hic  fpeclandum  indico.  V enio  ad  Ecclefias  Palatinas, quarum 
conftitutiones  matrimoniales  in  affinitate  nilnifi  quod  iure  divino 
& Romano  prohibitum  eft,  prohibent,  h.  e.  fecundum  folum  gra- 
dum lineae  inaequalis.  Cum  autem  tam  iure  divino  quam  Roma- 
no, iffinitas  & confanguinitas  aequali  loco  femper fint  habitae, ma- 
nifeftumfit,  quid  ab  iisdem  conftitutionibus  Palatinis  in  confan- 
guhutate  fieri  debuiffiet,  ubi  tamen  illae  ad  ulteriores  gradus  pro- 

hibi- 

* 


GOTHANAE.  13* 

hibitiones  matrimoniales  extendunt.  QmdEcclefiaeNafibvicao 
& in  primis  fchola  Herbornenfis  hac  in  parte  ftatuat,  non  modo 
exempla  multa  loquuntur,  fed  etiam  oratio  hac  ipfa  de  re  fuperio- 
ribus  annis  ibidem  recitata  probat.  Solmenfes  Ecclelias  vero  quod 
attinet,  confiat  non  modo  in  Confiftorio  noftro  frequenter  matri- 
monia in  3.  grad.  aequalis  & inaequalis  lineae  fuifte  adprobata^ : 
Sed  etiam  matrimonium  confobrinorum , de  quo  matrimonium-. 
Generofi  Domini  noftri  Comitis  Wilhelmi  cum  Amalia  Nafiovica 
teftimonium  perhibere  poteft.  Haec  cum  ita  fmt  & praepofterus 
ille  matrimonia  eiusmodi  concedendi  metus  non  nifi  ex  diuturna-, 
illa  Antichriftiana  fervitute  fit  reliquus,  Chrifti  autem  Ecclefiaroj 
I iugum  cumAntichrifto  trahere  minime  conveniat,  ac  tandem  mera 
hypocrifis  fit  ( extendendas  eflfe  prohibitiones  matrimoniales , ut 
tanto  fandius  divinae  obferventur)  cum  confiet  Papam  propter  pe- 
cuniam in  conftitutionibus  divinis  difpenfare,  cum  item  res  ipfa-. 
loquatur  in  Ecclefiis  Evangelicis  conftitutiones  divinas  haud  tanto- 
pere coli,  cum  fures  contra  legem  Dei  fufpendantur,  homicidae  & 
adulteri  contra  eandem  falventur,  ut  putarim  nos  fatis  penfi  habere, 
li  ea  folicite  exequamur  , quae  Deus  aut  mandavit  aut  prohibuit. 
Et  ut  fummatim  dicam,  quod  fentio : Putarim  illud,  quod  derogat 
gloriae  Def  & pugnat  cum  diledione  proximi  in  Ecclefiis  nofiris 
valere  minime  debere.  Prohibitio  matrimoniorum  ultra  gra- 
dum fecundum  lineae  inaequalis  (ut  loquar  cum  iure  Canonico) 
derogat  gloriae  Dei  & pugnat  cum  diledione  proximi.  Ergo  in  no- 
firis ecclefiis  valere  illa  non  debet.  Afiumtio  probatur,  quia  dero- 
gat fapientiae  Dei, tefte  Domino  Beza,  ut  ftipra  fuit  didum. Pugna- 
re autem  hanc  prohibitionem  etiam  cum  diledione  proximi  liquet, 
quod  laqueum  confcientiis  ponit  & peccatum  dicit, quod  Deus  pec- 
catum dicere  noluit.  Quod  fadum  Divus  Paulus  fedulo  cavere  vo- 
luit 1.  Cor.  7.  Haec  de  illa  caufa. 

Celebritati  fchol&e  veftrae  gratulor  & opto,utindies  maiora 
incrementa  fumat,  de  quo  etiam  volente  lehovah  non  dubito,modo 
Herborna  illa  relinquatur. 

Miror  Landgraftum  Mauridufn  fe  gratum  tibi  non  exhibere^. 
Si  quid  in  caufa  Turlacenfi  adum  eft,  quaefo,  communica  nobis- 

R i cum 


134  EPISTOLAE 

cum.  Frater  Crollii,  qui  pallor  fuit  Schriesheimcnfis  ad  Bergeftraf- 
fam,  turpiter  ad  Iefuitas  Spirenfes  defecit,  confcripto  libro  contra_> 
noftros  de  Ecclefiae  notis,  milia  Pontificia  & tandem,  nifi  fallor, Pri- 
matu Pontificis.  Liber  ille  in  autographo  interceptus  & ad  Sena- 
tum Ecclefiafticum  Heidelbergenfem  delatus  ell.  Itaque  bona_> 
illius  fifco  funtaftignata,  cum  ille  ante  femeftre  fpaciumloco  fuerit 
motus  propter  contentiones  tam  cum  auditoribus,  quam  cum  fami- 
lia. Divortium  enim  quaerit  a coniuge.  Quapropter  coniugi  & 
liberis  bona  eius  procul  dubio  cedent.  Vides  Satanae  rabiem  in  hac 
poftrema  mundi  feneda.  Liberorum  tuorum  Paedagogo  quaefo 
ut  mandes,  ut  bibliopego,  pro  ut  ad  eum  fcripfi,  fatisfaciat,  & fche- 
dulamfubfcribi  curet,  quam  milii  reftituat. 

Scripfi  nuper  ad  Dn.Eberhardum  affinem  propter  caufamLangs- 
dorfianam,  literas  Herbornam  mifi,rogo,  ut  ipfi  reddi  cures.  Vale 
cum  noftris.  Braunfelfii  anno  6oz.  9.  Febr. 

LXXVL 

TOBIAS  ANDREAE 

IO.  PISCATORI. 

SRe  vera,'  Clariffime  Domine  Socer,  compater  honorande,  fum- 
, mi  honoris  & maximi  beneficii  loco , literarum  ad  te  ex  variis 
locis  de  Ecclefiae  negotiis  perfcriptarum  communicationem-, 
puto.  Quae  enim  cura  hominem  pium,  taceo  Ecclefiae  miniftrum, 
poft  ordinarios  functionis  labores  magis  angat,  quam  haec : Quid 
paffim  in  pietatis  ftudio  fiat  ? Quis  non  prolpero  bonorum  flatu  ex- 
hilaretur? quis  non  perverfo  improborum  conatu  trifletur?  atque 
ita  eadem  vice  ad  gratiarum  adionem  & debitam  nominis  divini 
celebrationem  excitetur, aut  ad  preces  accendatur?  Ego, ut  verum 
fatear,  non  polium  non  hifce  rebus  multum  affici,  ut  ut  forfan  alii 
-zroAvTrqccyuoc-vvtiv  interpretari  pofiint.  Sed  fatis  hac  de  re.  Literas 
transmilfas  fideliter  reddo  & pro  communicatione,  quantas  animo 
concipere  polium,  gratias  ago.  Literas  de  confilio  iniuftificationis 
negotio  componendo,  propofito  perfcriptas,  rede  fufpicaris  Regis 
Angliae  elfe,  Illud  enimPhilippus-Ludovicus  in  literis  ad  me  da- 


G O T H A N A E.  itf 

tis,  quas  una  mififti,  non  diffimulat,  ut  ipfe  videre  potes.  Ad  te  enim 
fimul  mittere  eas  vifum  eft.  „ Multum  autem  metuo,  ne  quid  ni~u 
mium  (ibi  tribuat  ille.  Nimis  enim  arrogans  ille  titulus  videtur, “ 
quo  fe  fidei  defenforem  appellat,  ac  (i  alii  magiftratus  tale  quid  inu 
mandatis  minime  haberent.a  Nec  fatis  fcio,  an  non  praeceps  ni- 
mium (it  illud  deVorftii  caufa  iudicium,quod  ipfo  non  audito  nec 
| examinato .quid  afferere  conftanter velit,  mortis  condemnabit.  Et 
(i  dicere  verum  licet,  temerarium  mihi  de  iuftificationis  contro- 
| verfia  fepelienda  conftlium  videtur.  Tantum  enim  abeft,  ut  talo 
quid,  quod  tu  optas,  admittendum  ille  cenfeat,ut  contrariam  potius 
partem  ample&i  videatur.  Quid  enim  aliud  innuit  illud  non  divi- 
dendum Chriftum.  Quid  fperandum  (it  a tali  fidei  defenfore , qui 
vi  etiam Eccleliae  reformatae  nugas  Pontificias,  Adiaphora  ip(i  di- 
<fta,  obtrudit,  (Quo  nomine  certe  Andreas  Melvinus  vix  capitis  fup- 
phcium  effugit)  liquet.  Doleo  tibi  litem  moveri  a Vorftio.  Metuo 

Ienim , ne  ille  argutiis  filis  te  forfan  ultra  metas  rapiat.  Oro  ita- 
que Deum,  ut  te  in  controverfta  illa  ita  regat,  ne  quod  verbum  tibi 
extorqueatur,  quod  homines  pios  tui  amantes  offendere  queat.Pha- 
rifaicam  enim  turbam  nil  moramur. 

Fecifti  nuper  mentionem  Efaiae,  quem  prae  manu  habeas. 
Nonpoftum  autem  non  tibi  figni(icare,quod  exEccio  noflro  cunu 
hic  ageret,  cognovi.  Referebat  ille  mihi  Dn.  Scultetum  aegrius 
aliquanto  ferre,  te  cum  Dn.  lunio  & aliis,  quaedam  Prophetarum.! 
didta,quae  non  nift  typice  ad  Chriftum  referri  queant,  (impliciter 
ad  eum  referre.  Agit  hac  de  re  copiofe  Tilefius  in  Praefatione-» 
Commentarii  Dn.  Sculteti  in  Efaiam..  Si  librum  illum  apud  vos  ha- 
bere nequis,  utinfpicias,per  occalionem  ad  te  mittam.  Scripfi  ad 
Dn.  D.  Ravenspergerum  propter  filium  meum.  Rogo  itaque,  ut  li- 
teras  per  occafionern  ipfi  reddi  cures. 

Nifi  moleftum  erit,  obnixe  rogo , ut  per  otium  fententiarm 
tuam  ad  me  perfcribas,  de  conviviis  illis  facris,  quorum  paftim  fit 
mentio  in  veteri  Teftamento.  Vt  quod  dicitur : Comedes  coram 
Iehova  & laetus  .eris  &c.  Numquid  in  omnibus  facrificiis,  in- 
quam, facrificantes  ad  convivium  facrum  fuerint  admifli , an  vero 
in  agno  Pafchaii  lolum  receptum  fuerit.  Sihocftatuis:  quaero. 


136  EPISTOLAE 

quid  ergo  Samuel  * Satilum  ad  convivium  facrificii  & invitant  8c 
adhibuerit,  & David  * * ad  facrificium  familiae  fuae  profedus  fit  &c. 
Sin  alterum  illud  amplederis , quaero,  quid  ergo  fub  poena  mor- 
tis fuerit  interdidum,  ue  quis  praeter  unctos  Levitas,  facrum  quid 
contrectet. 

Ego  ifta  latis  conciliare  nequeo.  Peto  igitur, ut  me  erudias. 
Mififti  concionem  Dn.  Ravenspergeri  & Sedionem  primam  My~ 
fterii  redemptionis.  An  vero  donaris  me  iis,  an  reddi  tibi  illa  velis 
non  addidifti.  Si  donafti,  gratias  ago  maximas.  Sin  tibi  reddi  vis, 
per  occafionem  proximam  mittam,  licet  copiam  illorum  mihi  ex- 
peterem. V,  Braunfejfii  Anno  j6u,  ih.Iulii. 

LXXVII. 

A.  POLANVS  PISCATORI. 

S Binas  a te  literas  accepi,  dodifiime  Pifcator  j ex  quibus  fingu- 
# larem  tuam  in  me  benevolentiam  abunde  cognovi.  Quod 
nomen  meum  in  Logica  noftra  omitti  iam  nequeat,  id  aequo 
animo  ferendum  efie  video  : de  reliquis,  quae  mutata  funt,  eft  mihi 
pergratum.  Sententia  tua,  quomodo  Chriftus  pro  hominum  pec- 
catis fit  mortuus , mihi  perplacet : eft  enim  vera  & analoga  fidei. 
Neque  etiam  adverfarii  poflunt  oftendere,  hanc  fententiam,  Chri- 
ftus  eft  mortuus  pro  peccatis  omnium  hominum,  ullibi  in  facra^, 
Scriptura  extare.  Apoftoluslohannes  affirmat,  Chriftumefte  pro- 
pitiationem pro  peccatis  totius  mundi.  At  haec  verba  non  efto 
aliter  intelligenda,quamChriftum  etiam  pro  gentium  peccatis  efte 
propitiationem,  fatis  inde  apparet,  quod  paulo  ante  dixerat,  Non_a 
tantum  pro  noftris , q.  d.  non  tantum  pro  peccatis  ludaeorum  fa- 
dus  eft  propitiatio,  fed  pro  gentium,  ac  per  confequens  pro  omnium 
credentium  ex  toto  mundo  eledorum,  peccatis.  Monftratae  fimt 
mihi  nuper  in  aula  theles  tuae  de  iuftificatione,  quibus  plurimum-» 
deledor:  quia  clariftime  explicant,  quae  iuftitiaChrifti  nobis  im- 
putetur, & fententiam  tuam,  quae  eadem Vrfini  quoque  fuit,  irre- 
futabilibus  argumentis  niti  certum  eft.  Movet  me  vehementer 

illud : 


* i.Sam.  9.  v.19. 


**  i.Sam.  io,  v.ig. 


I 


GOTHANAl  137 

illud:  QuodChriftus  pro  nobis  praeditit,  adilludnos  non  obliga- 
mur amplius : At  li  legi  perfectam  obedientiam  pro  nobis  praedi- 
tit : Non  ergo  ad  eam  nos  amplius  obligamur.  At  quis  non  videt, 
quam  &&icXoyo?  fit  haec  concludo?  Vt  ut  enim  in  hac  vita  perfe- 
ctam obedientiam  praedare  nequeamus  : in  altera  tamen  praedare 
neceffe  erit.  Manducatio  carnis  Chridi  femper  milii  ha  denus  ob~ 
fcure  definiri  vifa  ed.  Si  ad  fubdantiam  carnis  manducationem_i 
referas,  cuiusmodi  ea  fit,  nulla  ratione  affequor,  tum  quia  ■sr 
ed,  quomodocunque  fpi ritualis  ea  fingatur,  tum  inprimis  quia  tum 
analogia  fidei  non  confentit.  Sacramentum  coenae  Dominicae  no- 
bis nihil  aliud  obfignat, quam  quod  in  foedere  gratiae  promittitur. 
Quid  igitur  promittitur?  reconciliatio  cum  Deo,iudificatio  & fandi- 
catio  ad  vitam  aeternam.  Hoc  igitur  erit  manducare  corpus  Chri- 
di, reconcilari  cum  Deo  per  mortem  corporis  Chridi,  iudificari  & 
fandificari  in  Chrido  ad  vitam  aeternam.  At  Ioh.  6.  promittitur 
manducatio  carnis  ipfius  : Alibi  vero  allegoricam  phrafin  in  lo- 
hanne  a Chrido  adhiberi  plane  perfuafum  ed,  ut  & Augudino  : al- 
legorica  igitur  haec  phrafis  propriis  verbis  explicanda  fuerit.  Alio- 
quin  fequetur,  nos  non  tantum  apprehenfioneiuditiae  &obedien- 
tiae  Chridi  per  fidem  falvari,fed  etiam  apprehenfione  ipfius  fubdan- 
tiae  carnisChri di.  Quid  tibi  hac  de  re  videatur,  ut  admeperfcribas 
etiam  atque  etiam  oro.  Adiunxi  his  literis  piduram,  quam  no- 
dri,  alteri  cuidam  pidurae  a Tubingenfibus  editae,  oppofuerunt. 
Vale,  praedantiffime  Pifcator  & D.  Treutlerum  officiofe  meis  verbis 
faluta  quaefo.  Heidelbergae  6.  Aprilis  1590. 

LXXVIII. 

POLANVS  PISCATORI. 

SD.  AphorifmosTheologicos,  ClariflimeVir  & amice  integerri- 
„ me,  accepi  & magna  ex  parte  iam  perlegi.  Gratias  autem  ago 
maximas,  quod  ad  me  miferis : & quaecunque  a me  praedari 
tibi  tuisque  poterunt  officia,  ea  promte  me  exhibiturum  promitto. 
Dodrinam  de  manducatione  carnis  Chridi,  quam  ad  calcem  libelli 
adiunxidi,  perneceffariam  effe  video.  Nam  hadenus  de  ea  ita_, 
difputatum  ede  video,  ut  de  modo  manducandi  omnes  propo 

S con- 


I 


i$8  EPISTOLAE 

contenderint : pauci  admodam,  quid  carnis  Chrifti  manducatio  fit, 
cogitaverint.  Ac  fere  accidit,  ut  dum  de  modo  litigatur , res  ipfa_ 
fit  amiffa.  Tua  explicatio  confentit  cum  Auguftini  fententia : Cre- 
de & manduca  fti : Credere  enim  in  eum, hoc  eft  panem  vivum  man- 
ducare. Qui  credit  in  eum,  manducat  eum : invifibiliter  fagina- 
tur,  quia  & invifibiliter  renafcitur : ut  citatur  bis  inlure  Canonico, 
de  Confecr.  dift.  z.  cap.  47.  & 59.  Sunt  autem  qui  exiftiment , man- 
ducare corpus  Chrifti,  effe  iuftificari  & regenerari  in  Chrifto,eique_> 
fpiritualiter  uniri:  idque  fieri  credendo  in  eum feu fide,  tanquarru 
i nftrumento : ita  ut  inter  manducationem  & fidem  in  Chriftum  dif- 
ferentiam ftatuant,  ut  inter  effectum  & inftrumentum : cum  inftru- 
mentum manducationis  non  fitipfa  manducatio  y &ha(ftenus  una- 
nimi confenfiiab  Orthodoxis  dictum  fit,  fidem  effe  inftrumenturru 
manducationis  j fide  manducari  corpus  Chrifti.  Hanc  primam  af- 
ferunt rationem  $ alteram  autem  iftam  habent,  quia  manducatione^ 
panis  non  fignificetur  & repraefentetur  fides.  Cuiusmodi  enirru 
(aiunt)  effethaec  analogia  : Quani  certo  manducamus  panem : tam 
certo  credimus  in  Chriftum  Iefum  ? Item  manducatione  panis  figni- 
ficari  & obftgnari  potius  iuftificationis,  regenerationis  & infitionis 
in  Chriftum  beneficium : quo  etiam  ipfa  analogia  facramenti  nos 
ducat:  Quam  certo  manducamus  panem : tam  certo  iuftificamur, 
regeneramur  & unimur  Chrifto  per  fidem.  Praeterea  aiunt,  ea<- 
dem  effedta  tribui  iuftificationi,  regenerationi  & unioni  cum  Chri- 
fto, quae  tribuuntur  manducationi  carnis  Chrifti : Inde  concludunt 
ea  pro  eodem  fumi.  Verum  quid  de  pofteriore  fententia,  eiusque 
rationibus  fit  fentiendum,  ex. tuis  literis  cupio  cognofcere.  Provi- 
dentia Dei  diverfimode  definitur  : ab  aliis  quidem  ipfum  aeter- 
num decretum  Dei  (quod  etiam  in  Aphorifmis  extat):  ab  aliis 
decreti  aeterni  executio  : at  quomodo  haec  difcrepantia  fuerit  cor- 
rigenda ? 

Docftrina  de  luftitiae  Chrifti  imputatione  mihi  in  Aphorifmis 
perlpicue  & re<fte  explicata  effe  videtur : fed  de  hac  plura,  ubi  libel- 
lum, de  quo  fcribis,  accepero  & perlegero.  Claudius  Alberius  Tri- 
imcurianus  Laufannenfis  profeffor periculofum  fchifina  in Ecclefia_. 
Gallica  excitaffet,  nifi  Filius  Dei,  qui  nunauamnon  Ecdeftae  fuao 

curam 


(jOTHANAE.  139 

curam  gerit,  illud  avertiffiet.  Attamen  verendum  eft,  ne  redeat  ho- 
mo ille  ad  ingenium  & certamen  redintegret.  Cum  ipfe  non  au- 
deret, propter  edi&umBernatum,  fuum  dogma  fpargere, Antonium 
Lefcallium  inftruxit  argumentis,  mercatorem  & liberalium  artium 
ignarum,  attamen  audacem,  garrulum,  ia<ftabundum&  impuden- 
tem. Eiusdem  tamen  librum,  in  vilitatione  Generali  menfe  Maio 
inBernenlium  ditione  habita,  damnavit  & damnationem  fua  manu 
confirmavit  : Lefcaillium  autem  aegre  id  ferentem  epiftola  huc 
mifia  efr  confolatus  hoc  argumento:  Se  fecifle  malunij  quod  nolit, 
dum  fubfcripfit  damnationi : animo  fe  aliter  de  icripto  ipfius  fentire. 
Confervet  Deus  pacem  Ecclefiae , & turbatores  eiusmodiprofanos- 
que  homines  procul  arceat. 

Logicam  meam  nondum  mitto,  nec  miffurus  fum,  donec  auxi- 
liante  Dei  gratia  redius  quaedam  explicuero  : idque  ut  facerem^, , 
privatum  coilegium  Logicum  inftitui  &mihi  ita  neceftitatem  con- 
ftanter  in  propofito  pergendi  impofui.  Diftributiones  quaedarru» 
caufae  efficientis  videntur  addendae, ut  proximae  & remotae : in- 
ternae & externae:  quia  non  exiguum  earum  ufum  in  docendo  & 
difputando  effie  video:  nec  Theologi,  Iureconfulti  & Medici  in  gra- 
viffiimis  controverfiis  iis  carere  poliunt.  Heri  de  definitionibus 
caulae  per  fe&  per  accidens  cogitavi:  quae  nefeioquid  homonymi 
habere  videntur,  aut  certe  non  die  nefio,  'srctfict  verae : ut  Prophetae 
&Apoftoli  ediderunt  miracula,  non  fua  facultate,  fed  aliena,  & ta- 
men non  per  accidens,  fed  per  fe,quia  voluntarie  & certo  fine.  Fi- 
nium etiam  diftributio  in  principalem  & fubordinatos : in  proximos 
& extremum : non  eft  certe  omittenda,  quia  eft  eius  maximus  ufus. 
Nec  obftat,  quodiftiusmodi  diftributiones  non  fint  reciprocae,  & 
quod  aliis  etiam  argumentis  competere  poilint  : nam  fi  tanturm* 
reciprocae  diftributiones  in  arte  locum  habere  deberent,  multao 
fane  ex  artibus  Rami  removendae  effient.  Optandum  quidem, 'ut 
omnes  diftributiones  reciprocae  effient : fed  quid  fi  VSVS  etianu 
eas  admittat,  quae  faltem  funt  nefid,  wotvjos]  & xa&’olv]o  ? ut  mihi  in- 
| ' iurii  effie  in  iuventutem  videantur,  qui  in  Logicis  eam  docere  no- 
lunt id,  quod  ipfa  cum  fuo  detrimento  ignorare  aut  fero  -difeero 
cogatur.  Sed  nolo  iftis  te  obtundere.  Ex  Moravia  feribitur,  Tur« 

S 2,  cam 


140  EPISTOLAE 

cam  paulatim  longius  progredi  & Vngariam  magnis  damnis  afficere. 
Deus  ille  fortiflimus  & potentiffimus  inhibeat  truculentiffimi  ty- 
ranni crudeles  conatus : & uniat  corda  Principum  Germaniae , & 
faxit,  ut  ferio  tandem  aliquando  cogitent,  ut  Tureae  reliftatur. 
Filius  Turcici  Xmp.  omnibus  modis  urget  bellum  fufeeptum  Sopa- 
tri perfuadet,  bellum  exPerlia  transferendum  effe  in  Europaeas  re- 
giones, ex  quibus  plus  opum  comparari  poffit,  quam  exPerlia  longe 
lateque  iampridem  vallata. 

Milit  ad  me  venerandus  Senex  & praeceptor  meusD.BezaRe- 
fponlionem  fuam  ad  Hadriani  Saraviae  tradationem  de  miniltro- 
rumEvangeiii  gradibus:  ex  qua  perfpicio , ferpentem  illum  anti- 
quum ubique  inlidiari  Eccleliae.  Puto  te  D.  Bezae  relponlionem_> 
ex  nundinis  accepturum.  Hofpes  meus  D.  Grynaeus  peramanter 
te  falutat.  Deo  te,  mi  amiciffime  D.  Pifcator, commendo, & me  pre- 
cibus apud  eum  tuis.  Vale.  Balileae  a.  Sept.  AnnoD.i^pz. 

LXXIX. 

POL  AN  VS  PISCATORI. 

SD.RelidaBalilea,  Reverende  &Clarilfime  Vir  & frater  inChri- 
.Ilo  honorande,  Heidelbergam  cum  Genero  fo  meo  me  contuli, 
indeRatisbonam  profedurus,  cum  Comitia,  quae  ad  Calendas 
Maii  novo  Hilo  funt  indida,  celebranda  erunt.  Interea  aD.  Gry- 
naeo  ad  me  feribitur,  Henricum  W olfiurn  Theologum  Tigurinum^ 
die  16.  Februarii  mortuum  elfe,  &Beumlerum  a plerisque  Tiguri- 
nis defiderari.  „ Ab  eodem  feribitur,  Epifcopum  Sedunenfem  Val- 
,,leliacis  non  delinere  molellum  effe,  iliisque  interdixilfe  exportari 
„infantes  in  agrum  Bernenfem  baptismi  caufa,  fub  mulda  60.  li- 
„brarum.c<  A Duce  Bullionaeo  & ab  aliis  ex  Gallia  ad  nos  perferi- 
ptum  e 11,  Lutetiam  die  3.  Martii,  novo  Hilo,  fe  Regi  dedidilfe,  & non 
paucos  Hifpanos  captivos  ibi  detineri:  id  fadum  autore Brilfaco 
illius  urbis  Gubernatore.  Chrillianus  Princeps  Anhaltinus  Praga-, 
huc  rediit , & felium  Pafchae  hic  celebrabit.  In  Moravia  amilit 
Ecclelia  riofira  virum  lincere  pium  & eximium  Theologum , Io- 
hannein  Aeneam,  Pallorem Evanericenfem,  unum  ex  feptem  Ec- 

cleliae 


GOTHANAE,  H* 

defiae  Bohemicae  & Moravrcae  femoribus.  „LucCrttae  etiam_b6 
Scultetus  feu  Praetor  Pfeiffierus,  qui  a Regina  matre  in  Gallia 
petit  Roy  des  Suiffies  nominari  eft  folitus,  diem  fuum  obiit.cc  Ge- 
nevenfes  adhuc  dubitant  de  pace  cum  Sabaudo,qui  fubdo]^  omnia 
agit. 

A diunxi  huic  Epiftolio  Articulos  inter  Huberum  & caeteros  Wit- 
tebergenfes  Theologos  in  controverliam  vocatos , de  qua  procul 
dubio  alii  ad  te  fcripferunt.  Vale,  vir  eximie  & falve.  Deimn 
Opt.  Max.  precor,  ut  tuis  laboribus  benedicere,  & mihi  concedere 
velit, quo  te  quamprimum  videam, quod  iampridem exopto.  Hei- 
delbergae  die  25.  Martii  A.  C.  1594. 

LXXX» 

POLAHVS  PISCATORI. 

SD.  Annus  iam  integer  eft,  Clariftime  Pifcator,  ex  quo  nullas  a te 
«literas  accepi,  quod,  ut  opinor,  in  Bibliorum  translatione  occu- 
patus fcribere  non  potuifti  : & ego  quoque  nullas  ad  te  dedi, 
quod  mole  occupationum  obrutus,  haud  potuerim.  Nunc  pa  ulu- 
lum otii  nadus,ad  fcribendi  officium  redeo  atque  a te  peto,  ut  do 
progreffu  inBibliis  vertendis  tuo  me  certiorem  facere  ne  graveris. 
Mitto  ad  te  thefes  de  partibus  ludificationis  noftrae  coram  Deo, 
in  quibus,  quod  a te  modefte  didendo,  in  dodrina  de  imputatione 
iuftitiae  Chrifti , ut  bonam  in  partem  Chriftiano  animo  accipias, 
oro.  Nec  eas  fcripft,  ut  tecum  certarem  & in  arenam  defcende- 
rem : fed  ut  officio  meo  in  profeftione Theologica  fatisfacerem,cum 
ordo  difputandi  me  ad  locum  illum  deduxiffiet , & auditores  mei 
iampridem  poftulaffent, ut  meam  de  iuftitia  imputata  fententiairu» 
ip fis  explicarem.  Aliquandiu  quid  effiet  fentiendum  haefitavi,fed 
re  diligenter  perpenfa , argumentis  examinatis,  & colloquiis  cum> 
viris  piis  & eruditis  inftitutis  3 a publica  Ecclefiamm  Gallicarum-., 
Helveticarum,  Bohemicarum  ex  praefcripto  verbi  Dei  reformata- 
rum confeftione,  & Catechefi  Heidelbergenli,  cum  qua  etiam  Au- 
guftana  confeftio  hac  in  parte  confentit,  cenfui  non  effie  mihi  rece- 
dendum-. Facilius  fchifina  in  Ecclefia  excitatur,  quam  fopitur : ac 
noftri  officii  eft  avertere  fchifmata,  quantum  in  nobis  eft.  Ego 

$ $ feti- 


I4i  EPISTOLAE 

fententiam  illlam,c[ua,  totam  Chriiti  obedientiam  nobis  ad  iudi- 
tiam  imputari,  afleritur  j veram  atque  facrae  Scripturae  confenta- 
neam  eife  plane  peiTuafus  fum.  Saepius  autem  iam  optavi,  ut  lice- 
ret nobis,  convenire  & de  nonnullis  conferre:  atque  Deum  oro,  ut 
id  nobis  aliquando  concedat.  Vale,  Pileator  praeftantilTime,  & a So- 
cero meo  falve.  Bafileae  7.,Septembr.  Anno  1598. 

LXXXJ. 

TOSSANVS  PISCATORI. 

QV od  nuper,  vir  claridime,  pathetice  ad  te  fcripfi,  mirari  delines, 
fi  cogitabis  me  non  privato  id  nomine  fecide,quitefufpicio,& 
me  omnibus  modis  inferiorem  libenter  agno  fco  : Verum,  mi 
Dom  ne  Compater, ferreus  efiem,  fi  mevenerandiSenis  nec  malo 
(ut  arbitror)  deEcclefia  meriti,  D.Bezae  gemitus,  & pietate,  ac  do- 
drina  clari  Viri  D.Grynaei  querelae  non  adeciflent.  Chriftianus 
nonelfem,nili  ingemifeerem,  li  eo  lit  deveniendum,  ut  nos  contra 
nos  invicem  calamos  dringamus,  & Pontificiis  atque  Vbiquitariis, 
aliisque  haereticis  tripudiandi  occalionem  praebeamus : quod  infe- 
lices homines  Nafo,  Altenhovius,  Lefcallius,  & limiliaindrumenta-. 
Satanae  moliuntur.  Interim  non  fum  tam  per  Dei  gratiam,  incon- 
fideratus,  ut  veritatem  ex  perfonis  aedi  mare  velim,  cum  veritas  per- 
fonas  commendare  debeat.  Ego  enim  mifellus,  ac  gregarius  miles 
illos  antelignanoSjBezam,  cum  aliis  Genevenfibus  Theologis, Gry- 
naeum,  Stuckium,  Zanchium  p.m.  D,  Franc,  Iunium,Balthafarum 
Copium,  & fimiles,  quibus  non  placuit,  nec  placet  didradio  illa  obe- 
dientiae  Chrifti  nobis  imputatae  ad  iuditiam,  hoc  nomine  tantum 
magnifeci  incaufa  religionis , quod  viri  effent  potentes  in  feriptu- 
ris : & quorum  fententiam  de  ludificatione  nemo  ante  haec  tem- 
pora reprehendit:  Nec  ego,  crede  mihi,  dodrinam  de  ludificatio- 
ne ex  D.Bezae  confedione , quam  femel  tantum,  idque  ante  annos 
30.  legi,  primum  didici : multo  minus  ex  D.  V ordii  thelibus : apud 
quem  no.ndidimulavi,  quid  fentirem:  fed  ex  Scripturis  didici,  &ha- 
denus  line  fubtili  didindione  docui  Chridi  obedientiam, quae  in- 
obedientiae  Adami  opponitur:  cuius  colophon  fuit  mors  & lino 
quaobedientia,nemors  quidem  eius  nobis  falutaris  edet,  nos  iudi- 

ficari : 


GOTHANAE.  143 

ficari : Iuffitiam  noffram  efie  remiffionem  peccatorum  per  eius 
fanguinem,&  imputationem  iuftitiae  eius,  ficut  pro  nobis  factus  eft 
peccatum.  Hanc  ipfam  doctrinam  reperi  in  Catechefi  Palatinatus, 
in  quaeftione:  quomodo  horno  iuff  ificetunquaeCatechefis  ab  omni- 
bus Ecdefiis  reformatis  adprobata  fuit.  Et  fande  tibi  adfirmare-. 
poffum,me  nihil  de  hac  contrdverfia  fciviffe,  nili  anno  82.  cumD. 
Vrlinus  p.m.  mihi  offendere t. T hefes  Cargii , quas  dicebat  fibi  pla- 
cuifTe,  & nimis  fubtilem  vifam  diffinitionem, aut  diverfam  illanu 
applicationem  in  ConfefTione  Bezaer  Interim  (haec  erant  ipfiffima 
verba)  mihi  religio  eff,.  (inquiebat)  a confenfu  tot  magnorum  viro- 
rum difcedere' : nam  & occtimint  mihi  de  aliis  rebus  fpeciofae  co- 
gitationes, quae  mihi  fufpedae  funt,  cum  video  non  congruero 
cum  confenfu  tot  piorum  & in  feripturis  exercitatorum  virorum-.. 
Et  novi  nonnullos  difcipulos  eius  primae  notae  i qui  hanc  Difputa- 
tionem  pro  Logomachia  habeant.  Iam  ut  exillimo,  plenius  intel- 
ligis  me  non  plane  fine  ratione  ad  te  de  his  fcripfiffe.  Cum  a me 
difTenties , imo  cum  percuties  & flagellabis  , balfami  inftar  erunt 
idiusr  fed  mihi  condonabis,  fi  ad  te  tantorum  virorum  querelas,  & 
meam  follicitudinerrl  detuli,  qui  mortem  opto  potius,  quam  ut  no- 
flri  Dodores  inter  fe  committantur,  Vale&  falve,,  vir  omni  ge- 
nere dodrinae  ornatiflime , ac  filium  meum  tibi  commendatum ^ 

! habe.  Raptim  admodum  feflinante  nuntia,  ea  die,quaEledor  no- 
ffer  cum  tota  familia  Ambergam  proficifcebatur ; quem  ego  tuis 
precibus  commendo.  9;  lanuar.  1596, 

LXXXII. 

TOSSANVS  PISCATORI, 

S Ornatiflime,  & docfifhme  Vir : nullus  eff  Orthodoxus,  qui  non. 
..videat M.  Iofephum  Nafonem  trepodid cktkciAuv  , & exci ufaChrifti 
communione  & omnipraefentia  omnem  foederis  Divini  fru- 
dum adimere.  Sed  nunquam  in  hoc  mundo  aberrare , non  effet 
hominis : erratorum  memmiffe  & ea  emendare,  id  demum  eff  la- 
pientis. Eius  igitur  mifertus , quem  propter  certa  dona  egregia_. 
dignum  alias  honeffa  conditione  iudicabam,  ante  triennium  homi- 
nem monui,  rogavi,  obteffatus  fum,  ut  parem,  vellet  & fui  &Ec- 

clcliae 


144  EPISTOLAE 

ciefiae  habere  rationem:  Eo  denique  tum  privarim,  tum  in  Senatu 
Ecclefiallieo  ipfum  adegi,  ut  aequipollentes  phrafes  admitteret, rem 
jpfam  fateretur ; &. tamen  nec  redire  in  gratiam  cuniBremenlibus, 
nec  a luo  dogmate  dilcedere  vellet : Imo  & anno  fuperiore  fruftra 
reconciliationem  tentavimus  D.  Grienradius , & ego  propofitis  ae- 
quilTimis  conditionibus.  Mavult  mifer  homo  &Eccleham  turba- 
re, & in  felle  & aceto,  & multis  difficultatibus  verfari,  quam  audire 
recte  monentes.  Dolebat  mihi  itaque,  cum  audirem,  illum  apud 
nos  folos  praefidium  & aflipulaticncm  invenitTe , & ipfam  iuven- 
tutem  veilram  eius  dogmate  effie  imbutam.  Nam  vix  credas, quan- 
topere mihi  difpliceant  ingenia  fubinde  in  Religione  vtaje^ovla, : 
primum  quia  Academicis  viam  aperiunt,  & de  lingulis  capitibus 
Religionis  dubitandi  dant  occafionem:  Deinde  quia  tempus  quod 
in  refutandis  communibus  holtibus, Pontificiis,  Vbiquitariis  & aliis 
collocandum  erat,  in  eorum  argutiis  examinandis  terere  oportet. 
Gaudeo  autem  me  ex  te  intelligere,  te  ei  non  per  omnia  faviiTo: 
& pro  Aphorifmis  mi  his  gratias  ago:  velim  tamen  cum  de  Sacra- 
mentis agitur,  non  folum  illuftrationis  & repraefentationis : fed 
imprimis  .(*)  .ob lignationis  noltrae  xuvuvius  cum  Chrilto  fieri  men- 
tionem. Dominus  lefus  indies  veitrae  Eccleliae  & Scholae,  tibi 
nominatim  & toti  familiae,  quam  amanter  faluto, benedicat.  Hei- 
delb.  7,  Martii 

LXXXIII. 

TOSSANVS  PAREO. 

rx  Clarihmie  Vir,  & frater  in  Chrillo  obfervande : Etfi  hoc  tem- 
$j^,pore  occupatihimus  eram,  volui  tamen  tuae  petitioni  obfequi, 
& quemadmodum  exemplar  unius  fcripti  ad  D.  Vcrftium a vo- 
bis mifli  mihi  cpmmunicafti ; lic  libenter  cura  vi, tibi  defcribi  exem- 
plar pofterioris  nieae  ad  ipfum  epiltolae,  una  cum  eiusdem  refpon- 
fo  : ex  quo,  ni  fallor,  cognofcetis,  eum  non  tam  veritati  cedere^, 
quam  tempori,  vel  mohitis  forte  fui  Comitis : quod  miror  poli  ve- 
ftras  D.Iunji  &noltras  multiplices  admonitiones, imo  iuftas  refpon- 

Iiones. 

At  huius  obfigHatiojiis  fit  mentio  ftatim  Aphorif.  1.  in  ipla  definitione,  deinde  in_» 
tertio  & quarto.  Hatc  annotabit  Pifcator. 


GOTHANAE.  14? 

fiones.  Exemplar  fuae  epiftolae  prolixae  & eruditae  fuo  tempore 
mittere  poterit D.Pareus.  Nolumus  certe  (ut  (ibi  perfuadere  vi- 
detur) captivare  eius  mentem,  fed  cuperemus  tamen  eam  captivans 
adducere  ad  obedientiam  Chrifti  & fobrietatem  Chriftianam.  Ve- 
reor, ne  mifera  fit  hoc  tempore  totius  illius  Comitatus  conditio : & 
conditiones  ei  honeftas  tum  Nemaufi  in  Gallia,  ubi  maxime  defide- 
ratur  Theologus , tum  alibi  inveniffemus,  nifi  obftaret  haec  eius 
ihoyv&y.ocrtivfi.  Diem  fuum  obiit  fiiperioribus  diebus  D.Calaminus, 
collega  nofter.  Tu,  vir  clariffime,  bene  ac  feliciter  vale  cum  col- 
legis. OrnatifTimo  V iro  D.  Rabo  typographo  veftro  falutem  dico, 
eique  fignifico  non  effe,  quod  de  Albino  typographo  laboret,  cur 
abunde  fatisfaciam.  Det  faltem  operam,  ut  libellum  meum  voti- 
vum emendate  recudat.  Ego  erudito  correctori  honorarium  pol- 
liceor. ClarifT.  etiam  D.Dodcri  Althufio,  cuius  frater  milii  efica- 
riiEimus , officiofe  falutem  dico.  Heidelbergae  j Raptim  17,  De- 
cembr.  1598. 

LXXXIV. 

IVNIVS  ‘PISCATORI. 

REverende  Domine.  Etfifilentii  mei  ad  pofteriores'tuas  cau- 
fam  fatis  praegnantem  adferre  poffemj  tamen  cum  magis  ha- 
benda mihi  ratio  tuarum  occupationum,  quam  mearum  excu- 
fationum,  illam  merito  hic  praetereundam,  & gratias  pro  libello 
illo  tuo , tibi  hoc  tantum  verbulo , agendas  cenfui.  CaeteruirL» 
Commentarium  tuum  in  pofteriores Regum  libros,  cum  nuper II- 
luftrilTimus  & Genero fiffimus  Dominus  meus  accepiffet  praefatio- 
nem, cuius  in  literis  ad  me  datis  memineras,  ftatim  caepi  legere,  & 
pro  eo  ac  meretur,  Dorrfino  meo  commendare,  qui  &ipfam  avide 
peri  egit,  probavit  & laudavit,  quin  & multos  (uper  eadem  praefa- 
tione, eiusqae  debita  renumeratione , mecum  habuit  fermones, 
quos  & fubiade  in  laboris  tui  gratiam  repetivi.  Sed  data  mihi  fu- 
perioribus  diebus  occafione,  per  Libellum  a Difcipulis  Vorftii  nu- 
per in  lucem  editum,  cui  titulus  eft  de  Officio  hominis  Chrifiiani; 
in  quo  inter  alia  affirmare  non  dubitant,  licitum  non  elTe,  beHum 
gerere  religionis  caufa } tantum  effeci,  ut  Dominus  meus  ad  prin- 

T cipem 


146  EPISTOLAE 

cipem  Mauritium  manu  fua  fcripferit,  falfam  illam  opinionem  ab- 
unde refutatam  tua  praefatione,  quam  & ut  largo  dignam  praemio 
de  meliori  nota  commendabat.  Porro  cum  Vorfliani  eo  iam  im- 
pudentiae devenerint,  ut  etiam  audeant  in  dubium  revocare  fun- 
damenta tam  religionis , quam  reipublicae  nollrae  5 pergratum-, 
faceres , fi  paucis  facrae  Scripturae  locis  demonftraveris  ab  Helve- 
tiis iufte  exculfos  eife  Auftriacos,  & a populo  Iudaico  iufte  expul- 
fum Antiochum,  qui  locus  a Bucano  in  Xnftitutionibus  tradatus, 
maiorem  a manu  tua  accipiet  lucem  pariter  &authoritatem.Deus 
Opt.  Max.  te  fervet  ad  nominis  numinisque  fui  gloriam.  Levardia 
i6.Cal.  Augulli  1611, 

LXXXV. 

FR.  IVNII  & collegae  eius  iudicium  de  libro  quodam 

Pifcatoris  adverfus 

DANIELEM  HOFMANNVM. 

SRevereftde  frater,  collega  honojrande.  Perlegi  D.  Pifcatoris 
„ fer ip tum : utinam  tandem  ab  illa  funefta  controverfia  aut  mo- 
venda aut  promovenda  fando  lilentio  abftineremus : fed  fa- 
dumquisinfedum  reddat?  Notavi  Uridim,  quae  potui  in  illa  re- 
rum mearum  anguilla.  Tria  funt,  a quibus  maxime  nobis  in  hoc 
genere  metuo : Nam  ille  Hofmannus  alfultim  omnes  bonos  petit 
ob vios, ut  ex  illorum  reluclatione  inclarefcat:  Ego  quidem  aeter- 
no lilentio  hominem  multaturus  efifem.  Sed  ad  rem,  tria  funt , a_, 
quibus  metuo : * primum  eft  dodrina  de  iullitia  pafiiva illa,  qua o 
aliquot  locis  latenter  infinuaturhec  fcripto,ne  apudholles  ventile- 
tur : quo  nomine  ille  antagonifla  violentiorem  manum  in  Pifca- 
torem  iniedurus  effet.  Secundum  eft,  communionem  fubllantiae 
amplius  inculcari : nam  etiam  verba  Calvini  aliquoties  ad  folanij 
efficacitatem  femota  fubftantia  carnis  quodammodo  rapiuntur. 

Ter- 

* Statirn  procul  dubio  vociferabuntur  Hofmannus  &Hunnius  D.  Pifcatorem  in  do&rina 
de  luftificatione  a plerisque  fociis,  tum  in  Gallia , ''tum  in  Germania,  dlfientire:  & fi 
quid  aliter  fentit  de  illo  capite  D.  Pifcator:  fibi  illud  habere,  nec  palam  a fociis  dif- 
featire  deberet:  cum  dies  diem  doceat,  & fuarn  fententiam  de  fede  Tropi  retradter. 


GOTHANAE,  147 

Tertium  eftpag.  278.  & feq.  (quod  malum  ex  illa  dodrina  iuftitjae 
paftivae  profedum  eft)  ut  caro  Chrifti  amplius  dicatur  agere : nam 
hic  quoque  minatur  Camarina.  Caetera  notulae.  Vale  in  Domino. 
Modo  literas  accepi  a D.  Maffonio,  qui  te  falutat.  Iterum  valo. 
Die  Io  vis  XV.Iulii  1591. 

Tuus 

FR.  IVNIVS. 

His  & ego  fubfcribo : & interim' fcriptum  D.Pifcatoris,  poft- 
quam  recognitum  fuerit,  non  fupprimendum , fed  edendum  exifti- 
mo,  ne  Polynices  ille,  qui  ita  ferociter  D.  Bezae  &D.Pezelio&D. 
Pifcatori  infultat,  triumphum  canere  pergat.  In  fine  tamen  fcripti 
poterit  teftari  D.  Pifcator  fe  in  pofterum  melius  velle  tempus  col- 
locare, quam  in  huiusmodi  difceptationibus  cum  his  vitilitigato- 
ribus. Optaffem  autem  D.  Pifcatorem,  antequam  de  illo  argumen- 
to aliquid  evulgaftet,  de  fede  Tropi  certam  habuififefeatentiamrne 
nova  tripudiandi  occafio  exRetradatione  petulanti  adverfario  da- 
retur : nec  videtur  gravis  caufa,  cur  in  copula,  in  qua  modus  prae- 
dicationis  latet,  tropus  poni  poftet. 

LXXXVI. 

ANTONIVS  PERIZONIVS 

PISCATORT. 

Salutem  a Chrtjlo  lefu,  falute  no/lra. 

CVm  veftriRulmanni  cognatus  mihi  hic  offerretur,  commodam 
& diu  expedatam  ad  te,  clariftime  Domine  Praeceptor,  feri- 
bendi,  & quae  hic  aguntur,  quaeque  fcire  Dominum  Praece- 
ptorem nonnihil  intereffe  exiftimo , fignificandi  occafionem  effo 
duxi.  Ac  primum,  audivi  nuper  differentes  viros  dodos  (nefeio 
i qua occafione)  de  diftindione  illa,  qua  noftri  refutantes  knpiunu» 
j & horrendum  illud  Huberi  dogma,  Chriftum  mortuum  efte  pro 
omnibus  & fingulis,  diftinguunt  Chriftum  mortuum  efte  pro  omni- 
bus fufficienter  quidem,  fed  non  efficienter : audivi  & quendam  di- 
centem 3 Domino  Pifcatori  haec  diftindio  non  probatur:  Refpon- 
debatPareus  : Conjulebat  me  nuper  aliquis  fuper  hac  re,  eiquo 

T 2 feripto 


i48  EPISTOLAE 

fcripto  meam  fententiam  expofui,  nimirum  putare  me,  poffe  eam  to- 
lerari : Rationes  funt  tres : i.  ut  melius  adverfarios  refutare  poffi- 
mus.  i.  non  temere  ab  ufitatis  recedere  debemus.  3.  quae  fit  noru 
memini  ’ Deinde  ad  coenam  afferebat  fuam  epiffolam  in  menfam, 
dabat  legendam  & meditandam  alicui  I.V,D.  Iohanni  Schonero. 
Multum  tede  laboravi, ut  defcribendimihi  copia  fieret:  fedhade- 
nus'  fruftra.  Dicebat  in  menfa  Dominus  Pareus,  fe  aliquando  mifi- 
furum  Domino,  ut  quid  Dominus  refponderet,  audiret.  Video  hanc 
diftindionem  non  folum  Domino  praeceptori  meo  improbari,  ve- 
rum etiam  Ant.  Fayo  Profeffori  Genevenfi : cuius  in  difputationo 
contra  Vbiqui (licum  illud  dogma  Refpondente  Enocho  Himmel, 
Pomerano,  noftri  Principis  alumno  olim,  nunc  in  Palatinatu  alicubi 
miniftro  Anno  1590.  Audario  3.  haec  funt  verba : Phrafim  illaim, : 
Chriftus  mortuus  eft  pro  omnibus  fufficienter,  non  efficienter  (ut 
Scholaftici  loquuntur)  quocunque  tandem  modo  accipiatur,  dx.vpo- 
accufamus.  ,,  Sive  enim  confilium  Dei  , five  paflionis  effe- 
„ dum,  five  utrumque  fpedaveris,  pro  impiis  nullo  modo  eft  mor- 
„tuus.  Alias  fatemur,  tanti  effe  hanc  oblationem,  ut  potuerit  prd 
,, infinitis  mundis  (fi  effent)  fatisfacere , nedum  pro  lingulis  homi- 
,,nibus  unius,  fi  Deus  eorum  omnium  voluiffet  mifereri,  & pro 
„omnibus  filium  mififfetd4  Eaque  difputatio  a Refpondente  eft 
Senatui  Ecclefiaftico,&Dodoribus  Theologis  Academiae,  & mini- 
ftrisHeydelbergenfibus,  atque  nominatim  etiam  Pareo  dedicata-,. 
Si  praeceptorem  meum  huius  rei  gratia  integram  difputationem_> 
habere  cupere  certior  fiam , fi  non  impreffam,  faltem  defcriptam_> 
mittam,. 

„Vorftii  noftri  adus  Dodoratus  hefterna  die  eft  celebratus 
„fplendidiffime  praefente  Principe  noftro  Eledore,  & Chriftiano 
,,Anhaltino : qui  etiam  convivio  interfuere.  Et  mirati  fumus  Ele- 
„doris  noftri  humanitatem,  qui  Dn.Vorftium  tegere  caput  iufferit, 
„atque  cum  eo  continenter  locutus  fit.u  Vorftius  enim  fuit  pri- 
mus, ideoque  a principe  noftro  dudus.  M.  Thobias  Chrift.  F.  Pe- 
zelius  fecundus  (qui  Licentiati  gradu  contentus  fuit)  a Chriftiano 
Anhaldino.  Fuerunt  etiam  feptem  luris  Dodores  creati.  De  co- 
mitiis, eorumque  adis  varia  apud.nos  ab  Vbiquitaria  fadione  funt 

fparfa: 


GOTHANAE.  149 

fparfa:  dcnoftri  eradicatione,  de  excommunicatione  noftri  Princi- 
pis ob  abfentiam  &c.  N ugae  funt.  Amicisfime  accepit  Caefar  no- 
jftri  Principis  exciifationem.  In  Vjngaria  proxime  Mars  dubius  fuit. 
Ex  Galliis  nihil.  De  Groninga  Phryfiae  metropoli , varia  item  apud 
nos  vulgata  funt.  Habui  nudius  tertius  tabellarium  Weftvalum-j, 
qui  ante  12.  dies  le  in  caftris  fuilie  affirmabat,  noftrum  militem  ur- 
bem vehementislime  tormentis  ac  globis  candentibus  ex  recenti' 
officina,  ut  eo  vehementius  urant  & demoliantur,  impetere,  &iam 
vallem  fuperiorem,  nos  33t‘Ufb5Bcl)t’  appellamus,  atque  turrim  ad 
D.  Martinum  demolitam  eflfe  funditus,  neminemque  tuto  in  platea_. 
apparere,  partim  ob  locum  eminentem,  e quo  tormenta  emittunt, 
partim  etiam  in  ip fis  t domibus  non  efTe  tutos.  Globi  enim  in  ur- 
bem immisfi  muros  domorum  ac  trabes  deficiunt,  ut  ita  multi  ene- 
centur.  Quin  & multi  in  feditione  intra  moenia  ceciderunt,  parte 
civium  pro  nobis,  parte  adverfum  nos  certante.  Thefes  Domini 
Vorftii  trans  mitterem,  nifi  ipftmi  perGoddanum  nuper  mififie  fci- 
rem.  Sine  dubio  narravit,  qui  Dn.  T offanus  rotunde  confefius  fit, 
fe  Domini  Bezae  fententiam  in  hoc  articulo  de  obedientia  pasfiva 
& acdiva  non  probare,  qui  variis  peccatis  varia  remedia  velit  adhi- 
bere,unum,  dixerat  referente  mihi  VoFftio,  fcio  Chrifti  fanguinem 
fufficere.  Propter  hanc  fententiam , quod  eam  Heydelbergenfes 
non  probarent,  exHerbornenfis  olim  difcipulis,  nunc  miniftris  Ec- 
defiaeinWeftvalia,  quidam  perfecutionem  aliquam  & invidiam-» 
fuftinuerunt.  Nunc  vero  quid  dicent  ? 

Rogo  D.  Praeceptorem,  ut  celerrimo  calamo  ignofcat.  Malui 
haec  quocunque  tandem  modo  & raptisfime  Domino  fignificaro, 
quam  plane  filere,praefertim  cum  haec  ad  Dominum  praeceptorem 
meumfpedent.  Vale.  Heydelbergae5.Iulii.Aunoi594. 

LXXXVII. 

GEORGIVS  REMVS 

PISCATORI. 

X\ioetv  t 'v  Kvfua.  CI.  & Reverende  Vir,  colende  mihi  Domino 
Pifcator,cum  te  deEcdefia,  de  fcholis,  optume  .meritum  no- 

T $ rint 


150  ' EPISTOLAE 

rint  boni  omnes,  & gaudeant  plurimi  tua  inftitutione > tuorum»» 
ledionem  Commentariorum  dvct,hv]txuv  meliores  & dodiores  eva- 
dant, volui,  quali  publico  nomine,  cum  & privato  tibi  debeanu 
honorem,  quem  T ua  inlignis  Pietas.  & Eruditio  meretur,  te  compel- 
lare hac  ipfa  occafione,  ra  ypoi^yjcQotpopca , ywpytai  Trdtropi  , 7ra,y,(pi\- 
tatm  yx,  ad  hanc  rem  commodum  fe  offerente,  quicum  hic  pau- 
culis diebus  convixi.  Atque  utinam  & tibi  liceret,  tuumque  af- 
fatum afflatumque  haurire,  cuius  tamen  labores  Biblicos  habemus, 
8c  apud  nos  publice  venundantur,  (civilius  agimus  DynaflaMartis- 
purgenfi,  qui  yurav  vefter)  unde  nomen  tuum  vigere  hac  floren- 
tisfima  Rep.  colliges.  Equidem  disiimiles  habemus  ■srcAm^,  ut  in 
liberis  folet  rebus  pubi.  Qui  enim  hoc  fublatum  velit,  is  & folem, 
& pacem  publicam:  cum  unumquemque  ro  tetvjS  Zpopnov  ferre,  ne- 
minem alieno  praegravari  odio,  iuris  fit.  Et,  tritico  paleas  per- 
mixtas effle,  donec  vannabuntur  paleae,  & cenforia  dies  venerit, 
tolerandum  fit.  Vivo,  ut  fpero  & opto,  DEO  meo  fincera  con- 
ficientia eo  loco,  ubi  olim,  Orthodoxi  confenfius  audor  , D.  Chri- 
ftoph.  Herdesfianus,  ubiMarqu.Freherus  parens , oi  piaxapiTcii , ubi 
hodie  vivit  Philipp.  Camerarius  I.  C.  & vixit  frater  eiusdem  Io ach. 
Camer. Archiater,  viri  pol  maxumi,  quibus  ego , ceu  canibus  ca- 
tuli, comparer.  Omnibus  votis  exoptem,  aliis  eam  lucere  lam- 
pada, tam  puram,  quae  vobis.  Quidquid  vero  deefl,  fiupplet  vici- 
nus Eledoralis  Palatinatus,  quem  in  flore  confer  vari  comprecamur. 
Sed  tua  morari  negotiando,  Vir  laboriofisfime  $ cum  quis  rerum_> 
noftrarurn  flatus  fit,  prolixe  referentem,  fi  vacat,  audire  posfis,  Or- 
natiffl.  virum  Paforem,  qui  fui  apud  me  defiderium  ingens  relinquit. 
Quod  fupereft,  Clarisfimis  Viris  Dominis  Collegis , acutisfimo  D. 
Martinio,  Confultisfimo  D.  Althufio.,  expertisfimoD.Pinciero,  ex 
me  falutem  impertire  officio fisfime.  Ettefofpitet  OptumusMaxu- 
mus  IEHO  V A,  no  fler  DEV  S,  i h vpavw.  Quidquid  vero  tuis 

rebus  commodare  hic  locorum  potero,  id  me  fa durum  ubi  innue- 
ris, fcias  volentem  i ub entem  laetum.  T uis  ad  DE  VM  precibus  me 
commendans,  finem  facio.  Vale&falve,ClarisfimePifcator.  No- 
rimbergae  IX.  Calend.  Aprileis,  clo  D c III. 


LXXXVXII. 


GOTHANAE.  ip 

LXXXVIII. 

BALTHAS  AR  MENTZERVS 

PISCATORI. 

S Abfui  peregreper  aliquod  tempus,  Clarifflme & dodiffime  PE 
► fcator,  & reverfus  domirffi  inveni  quod  agerem : tandem  nadus 
otium  fidem,  meam  liberare  caepi,  inftituta  refponfione  ad 
tuam  confiderationem  meorum  didatorum.  Quae  cum  prolixi- 
tate tua  me  terrere  ip funi  velle  videretur,  aliam  ingrcffus  fum  viam, 
quam,  tibi  fpero  non  improbatum  iri.  Thefibus  igitur  complexus 
fum  totum  argumentum : quas  ad  te  mitto : in  quibus,  fi  quid  de- 
. fideraveris,  offero  me  ad  pleniorem  declarationem.  Vidi  in  prima 
editione  explicationis  Catecheticae  Zachariae  Vrfini  quaedam  ve- 
ftigia  tuae  opinionis  (in  multis  tamen  partibus  a te  diffentientis)  fed 
illa  fublata  funtin  editione  ultima  a D.Paraeo  adornata.  Excudi 
etiam  Patres  Iuftinum , Theodoretum,  Cyrilium,  Chryfoftomuiru, 
Auguftinum,  & alios,  in  quibus  invenio  luculenta  admodum  tefti- 
monia,  quibus  noffra  fententia  confirmatur.  In  B.  Lutheri  fcriptis 
tam  illa  perfpicue  &nervofe  proponitur,  ut  exiftimem, fi  perlegeris, 
facile  te  conceffurum , & ipfum  & Auguftanam  Confeffionem  tibi 
non  patrocinari.  Adiunxi  edam  brevem  confiderationem  tuarum 
notarum  ad  analyfin  meam  cap.  XI,  ad  Rom.  in  quibus  me  vehe- 
menter offendit  affertio  tua  de  Deo  Opt.  Max.  audore  incredulita- 
tis : quae,  fi  duriorem  reprehenfionem  mihi  expreflit,  aequiore  ani- 
mo feres,  quod  divinae  gloriae  adfcribendae , quam  intempeftivao 
moderationis  fedandae  fhidiofior  effe  debuerim.  Vale.  & mo- 
ram,  quae  interieda  fuit , in  bonam  partem  interpretare.  Mar- 
purgi  XVL  d.  Maii  Anno  foLI  Deo  sit  oMnlpotentl  gLorla. 

LXXXIX. 

SIMON  GOVLARTIVS 

POLANO. 

SP.  Literas'tuas,  Nobiliffime  Vir,  ad  Ferrerium  NemaufenlefflG 
♦ Eclefiaften  diligenter  & tuto  curavi.  Si  quid  referibet,  mature 

. _ acci- 


jji  EPISTOLAE 

accipies.  Eadem  via  ad  Dn.SonniumMontalbanenfis  Academiae^ 
Theologum  fcripfi,  ut  & ad  Ferrerium ; quibus  mitto  tuarum  ad  me 
literarum exemplar,  tecum  idem  fentiens.  Hi  duo  deletti  funt,a_. 
Synodo,  qui  Pifcatoris  dogma  oppugnent.  Tertius  in  Delphinatu 
apparuit,  qui  tradatumD.GabrieliCufino  huius  Ecclefiae  miniftro 
commifit  evulgandum,  de  eadem  controverfia.  Cufinus  autem  a_. 
coetu  noftro  monitus  eft,  ne  quid  eiusmodi  mitteret  adhuc  in  lu- 
cem , & fpero  eum  obtemperaturum.  Nuper  ex  Hollandia  para- 
doxa Scheterodoxa  non  pauca  ad  me  mi  fla  funt,  Domino  Arminio 
attributa,  quae  te  iam  vidifte  puto.  Quod  autem  Arminium  vi- 
rum (ni  fallor)  acutiflimo  ingenio  praeditum,  & in  rebus  theologi- 
cis exercitatum  iudico,  facit,  ut  non  eiiftimem  eum  tam  graviter 
hallucinari  in  praecipuis  aliquot  fanae  doCtrinae  articulis.  Quod 
ii  ita  eft,  heu,  quas  turbas  ille  dabit  ? is  fane  eft,  qui,  fi  delirare  occe- 
perit, ludum  iocumque  dices  fuiffe  Pifcatorem , pro  ut  huius  rabies 
dabit.  At  Chriftus  meliora,  quem  tibi,  Reverendo  Seni  D.Grynae® 
focero  tuo,  D.  Conico  &c.  peropto  propitium.  Ex  mufaeo  Sanger- 
vafiano  XI.  Augufti  anno  1606.  * 

XC. 

antonivs  faiivs 

AMANDO  POL  ANO. 

S Reverende  Vir , 8c  Domine  & frater  in  Chrifto  obfervando, 

♦ idem  nobis  de Dn. Renaldo  renuntiatum  eft,  ac  vobis:  iiluiri_> 
privatorum  negotiorum  caufa,  fufeepta  in  Germaniam  profe- 
ctione, a fratribus Vapinci  inSynodo  congregatis  literas  accepiftc, 
ad  quasdam Eccleftas:  an  etiam  ad  D.  Pifcatorem,  haefito.  Me- 
mini tamen  a nobis  ferio  monitum,  ne  quid  in  caufa  D.  Pifcatoris' 
moveret,  Helveticis  & Palatinis  Theologis  incon fultis : ne  forte  ex- 
citaretur, quod  fepultum  eiTe  praeftaret,  diftidium.  Bene  meritum 
deEcclefta  virum  non  agitandum:  qui  hacftenus  taceret,  optimo- 
rum & illuftrisfimorum  principum  autoritate  motus : Ecclefiaeque 
vetera  obducenda  vulnera,  non  inducenda  t nova.  De  Antichriftia- 

nico 

* Ex  apogrdpho  fid  Pifcatorlm  mift. 


/ 


' - - ‘ •-  \ 

G OTHANA  £.  iji 

nico  capite  etiam  audivit  a nobis,  primos  Ecclefiarum  reformato- 
res, Chrifto  adverfum,  Ecclefiae  adulterinae  caput,  Pontificem  Ro- 
manum re  & verbis  demonftrafie,  nunquam  tamen  eoveniffe,  ut 
fidei  articulum  huiusmodi  diferte  inferuerint  fuae  confesfioni : im- 
portune videri  hoc  tempore  id  fieri,  ne  caufa  praebeatur  ingeniis 
nonnullorum  quiefcere  nefcientium : nos  ea  moderatione  conten- 
tos: ut  Antichriftum  Romanum  agnofcentes  & fuis  coloribus  de- 
pingentes, nihil  tamen  in  ipfa  confesfione  mutandum,  addendum^, 
detrahendum  putemus.  Quod  fi  quid  emendationis  indigeat,  id 
feorfim  extra  ipfius  confeslionis  corpus  effe  apponendum.  Quo- 
modo ille  ab  eo  tempore  fe  geflferit , nihil  certi  audivi.  Fama  eft 
D.  Pifcatorem  literis  ad  fratres  Gallicanos  fcriptis,  rationes  a Re- 
naldo  propofitas  refutaffe,  intelligo  duobus  provinciam  demanda- 
tam, ut  dvjccTro^oyictv  adornent,  proximae  Synodo  exhibendam  , illi, 
funt  D.  Ferrerius  Nemaufenfis  Paftor,  &D.Saulnius  fcholae  Mon- 
talbanae  Theologus,  verendum  eft,  ne  turbas  dent  fcriptiones  eius- 
modi.  Fratres,  quantum  potero,  monebo,  ut  exitum  rei  potius  quam 
principium  fpeclent.  Si  veftris  & Palatinorum  fratrum  literis  pa- 
riter admoneantur,  illos  quieturos  fpero.  Id  commode  fiet,  quum 
Rupeilam  menfe  Maio  ad  Synodum  convenerint.  ' Interea  non_> 
caelabo,  fcriptum  a D.  Foelice  Vgneto,  Ligure,  vel  Infubre,  qui  an- 
tehac facro  minrfterio  defundtus , nunc  privatus  degit  Gratiano- 
poli, ad  amicum  ipfius  quendam  huc  perlatum,  nobis  infciis  fuifle 
typis  mandatum.  Licet  autem  nihil  acerbe,  contra  D.  Pifcato- 
rem dicatur,  deque  re  ipfa  tantum  agatur:  ut  tamen  appareat  nos 
paci  Ecclefiarum  ftudere,  & a turbis  penitus  abhorrere,  exempla_, 
omnia,  fub  ardtisfima  cuftodia  afiervanda  curavimus  & curabimus, 
obiurgatione  feverisfima  adhibita,  editionis  illius  infauftae  authorL 
Genevae  XI.  Septembris,  anno  1606.  * 


U XCI. 

* Huius  epiftolae  autographum  abtjl ; nos  9 ero  defcribendam  curefemiu  ex  exempto  Pi - 
featori  transmtjfo. 


J54 


EPISTOLAE 

XCI. 

IOH.  BVXTORFFIVS  PISCATORI. 

SP.  Vir  Reverende,  D.Pifcator,  non  linebant  occupationes  meae, 
* n t ante  nundinas  praemeditate  ad  te  fcribere  potuilfem,  Nunc 
praeter  opinionem  & occabo  & res'  ferius  ad  manum  nata_,. 
Mihi  aliis  occupato  non  conflabat  de  D.  Oleviani  difcelfu.  Illev» 
apud  nos,  optime  meritus,  creatus  D ocior  Medicus,  ferius  adhuc 
Francofurtum  difcesfit.  Interea  D.  Waldkirchius  volebat  inci- 
pere impresfionem  tuorum  Rudimentorum  linguae  Hebraicae^. 
Literarum  politor  mecum  de  formae  confli  tutione  confert.  Ego 
librum  perluftrans  video  dedfe  Participium  Praeteritum  Pahul,  eius 
tabulam  & notas  in  tabulam.  Vndeputavi  opus  imperfectum  fu- 
turum, ft  id  Tempus  de  fidere  tur.  Vnde  confultum  fuit,  ut  ad  t£> 
remitteretur.  Vtut  perfectum  fuiTet,  tamen  hac  aefiate  excudi  nort 
poiuhTet.  Waldkirchius  antehac  quatuor' hebraicae  literaturao 
peritos  Politores  habuit -y  duo  in  meo  Lexico  fuerunt  occupati:: 
tertius  Genevam  difcesfit,  ubi  excuduntur  Biblia  Hebraea  cum  in- 
terlineari  verfione,  ad  formam  Antvverpianae  editionis : quartus, 
lacobus,  quem  nofti,  qui  & Corvino  inter  operas  non  poliremus 
fuit,  cum  D.  Waldkirchio  lites  habuit,  & ab  eo  difcesfit.  Hinc  te- 
ftari  pofifum,  excudi  non  potiiifie.  Quod  reliquum,  fi  remittatur, 
ego  correfforis  operam  libenter  praeftabo.  De  his  fatis.  Comple- 
mentum Ribliorum  avide  in  his  locis , non  dubium,  quin  & alibi, 
expediatur.  Ego  non  admodum  magnae  notae  nunc  obfervavi. 
Audivi  tamen  a viro  bono , difplicere  quod  pofueris  pro 

SsCCfit  in  metaphorica  fignificatione.  eft  candela,  quao 

menfae  imponitur,  materiale  fcil.  Lumen,  eft  generale,  ^(tv 

qe  3 ift  IllCine  ^cr^e  IC  in  libro  Samuelis 

fecundo,  non  placet.  Audivi  plura,  fed  nunc  non  fuccurrunt.  In 
fcheda  & ego  notata  quaedam  habeo , fed  neque  nunc  invenire^ 
polium.  Scribam  prima  occalione.  Sed  a quodam  Studiofo  audivi, 
te  eruditum  aut  monitum  a quodam  an Lutherano  an  Romano? 
nefcio,acl  quem  tuum  relponfum  prodibit  his  nundinis.  Benefic 
fin  Non  dubito,  quin  Lux&  Robur  tuae  verfioni  accelferit.  Sic 

Deus 


GOTHANA  E.  m 

Deus  mala  in  bonum  difponit.  Meam  Epitomen Lexici  videbis  a 
quodam  Studiofo.  Adieci  inter  excudendum  quaedam  ex  areatus 
• Hebraeorum  feriptis,  quae  in  vulgus  non  fuerunt  nota.  Alia  cogito 
& fub  manibus  habeo:  Opto  Maecenates,  qui  concilient  otiuiTU.. 
Miinfterum  fuperare  conabor.  V ale,  vir  Reverende,  amice  8c  Prae- 
ceptor perpetuum  honorande,  feribit  ro.Sept.  An.  1607. 

X CII. 

IOHANNES  ALTH  VSIVS 

IOHANNI  PISCATORI, 

Scholae  Ilerbornenfis  Redori. 

DConradus  V orftius Leidam  live  Lugdunum  Batavorum  ad  pro- 
de fiionem  Theologiae  vocatus  tandem  eo  venit  ibique  nunc 
degit.  Rex  Britanniae  lacobus  de  peltiferis  & horrendis  er- 
roribus huius  yiri  per  futim  legatum  DmOrdines  Hollandiae  mo- 
nuit, atque  ut  hominem  miflum  facerent,  & a profellione  Theolo- 
gica ob  commune  iuventutis  periculum,  arcerent  petiit,  atque  no- 
minarim errores  illius  de  DEO  in  libro  eiusdem  de  DEO  & attribu- 
tis DEI  oftendit,  addita  comminatione,  nili  hoc  facerent,  fe  facilo 
videre,  vinculo  religionis  foluto  & concordia  fublata,hofl:iipforuin. 
aditum  patefieri,  & confederationem  fecum  religionis  caufainitam, 
diiTolvi.  Poltea  Londini  in  foro  mandato  regis  liber  ille,  queiru 
dixi,  per  carnificem  igne  publice  combullus  fuit.  Hollandi  contra 
regis  voluntatem,  invitis  quoque  &difTentientibus  quibusdam  Hol- 
landiae civitatibus,  Vorltium  fovent  & retinent.  Friliae  occiden- 
talis Theologi  imprimis  Leovardienfes  & Franequerani  publice  edi- 
tis feriptis  polemicis  feVorilio  opponunt.  Vor Ilium  defendunt  & 
protegunt  omnes  Arminii  defundi  alfeclae,  imprimis  vero  Ioh.V- 
denbogart,  homo  difertus  & dodus,  qui  fuit  aulicus  condonator  il- 
luftrilf.  Principis  Mauritii  & Pet.  Bertius  Profefforin  eadem  Acade- 
mia. Pii  cum  dolore  & gemitu  haec  certamina  & incendia  diifen- 
fionum  & difeordiae  videntes  lugent.  Iefuitae  & Iberi  contra  in_* 
linum  ridentes,  in  oecaliones  perdendi  funt  intenti.  Sic  itaque  pax 
& tranquillitas  nuper  in  his  locis  nata,  eccleliam  nunc  incipit  tur- 

U z bare, 


EPISTOLAE 

■ bare  & novi  belli  materiam  fubminiftrare.  A te  vero  Dn.  Menfo  & 
ego  rogamus,  ut  fiquas  habes  literas,  a D.-Vorftio  olim  adtefcri- 
ptas,  eas  ad  nos  mittas,  ut  fi  quid  in  hifce  de  his,  vel  fimilibus  aliis 
Vorftii  erroribus  deprehendatur,  id  pro  apologia  Friiiorum  iisdem 
p odimus  communicare.  Bene  vale  & collegas  tuos  meis  verbis 
laluta  peramanter.  Dabam  Embdae  11.  Odob.  Annoi6n.  Domi- 
nus Menfo  te  falutat,  fimiliter  te  & uxorem  tuam  mea  uxor  o di- 
cio fe  falutat. 

XCIII. 

GEORGiVS  PASOR 

PISCATORI. 

IN  fartarum  detrufos . (rcefja.pdcrceg)  Haec  diaboli  & angelorum  ma- 
lorum detrufio  ac  commoratio  ordinaria  in  tartaro  opponitur 
ipforum  ordinariae  & gloriofae  habitationi  in  coelo , quod  coe- 
lum, u>g  to  tchovictvjw  oiKjftypiov  ludae  v.6.  dereliquerunt,  ac  culpa^ 
propria  amiferunt.  Sicut  vero  beati  & eledi  angeli,  qui  in  coelis 
vident  faciem  PATRIS  coeleftis  Matth.18. 10.  faepe  tamen  in  ter- 
ram 'zrvivyutla  AetTx^yiKct  emittuntur,  minifterii  caufa,  propter 
haeredes  falutls  futuros  feu  propter  eledos  homines,  Heb.i.  14. 
ita  Spiritus  illi  tartarei  feu  angeli  reprobi,  Deo  permittente, durante 
hoc  feculo , ad  eledos  homines  tentationibus  vexandum  exercen- 
dumque  lob.  1.  & ad  impios  feducendmn  1.  Reg.  22.  & excaecan- 
dum  2.  Cor.  4.  4.  circumvagantur  in  aere.  Hinc  diabolus  prin- 
ceps aeris  Eph.z.z.  & Eph.  6.12.  a SPIRITV  Sando 

appellatur. 

Catenis  caliginis  tradidit  & quidem  aeternis  lud.  v.6.  Nam  ad 
ciKqliifHcv  illud  coelefte  omnis  iis  praeclufus  eft  aditus,  & fpes  un- 
quam eo  redeundi  prorfos  adempta  eft.  Vagantur  in  hoc  mundo 
inferiori  circa  terram  (ubiluxnoftra  corporea  collata  cum  luce  ae- 
terna inftar  caliginis  eft)  ad  exfequenda  indicia  DEI,  fed  confiricH 
tamen  catenis  caliginis.  Scii.  1.)  quatenus  amiferunt  dona  perlapfum 
fuum,  quibus  antea  corufcarunt.  2.)  quatenus  iuftiftimi  ludicis  iram, 
& horrendum  fupplicium  in  confcientia  fua  praefentifcunt  lacob. 
2*19.  3.)  quatenus  DEVS  omnipotente  fua  manu  eos  tenet  conftri- 


GOTHANAE,  157 

dos,  veluti  canes  rabiofos,  adeo  ut  vel  in  porcos  Matth.  8.  vel  in_, 
pediculos  &c.  Exod.  8.  iis  nulla  fuerit  poteftas.  4.)  quatenus  DEV S 
in  aeterno  fuo  decreto  conftituit  eos  nunquam  recipere  in  gratiam. 
Hinc  dicuntur  vincula,  qua  voce  indicatur, eos  tanquam  captivos 
non  fuieffe  iuris,  eos  non  pofife,  quae  facere  cupiant.  Dicuntur  vin- 
cula aeterna,  quod  iam  ab  ineunte  mundo  caeperint,  & duratura_, 
fint  in  aeternum.  Sic  rei  capite  pledendi  ex  carcere  duriori  per  ali- 
quot horas  emifli  in  aggere  laborare  permittuntur,  vindi  tamen-» 
compedibus,  nec  tamen  propterea  captivitate,  capitis  fupplicio,eius*. 
que  horrore  cenfentur  liberati.  Sic  fe  habent  damnati  ad  triremes, 
qui  quandoque  cum  catenis  ex  ergaftulo  egrediuntur,  fed  eo  rever- 
ti, ibidemque  vitam  confumere  coguntur.  Ad  iudicium  rejervatos 
magni  illius  diei  ludae  v.  6.  ubi  vincula  erunt  ardiora,  & cruciatus 
tum  continuatione,  tum  intenhone  acutiores.  Horum  dilationem 
daemonia  expetunt  Luc.  8. 3 1.  & exprefle  mentionem  faciunt  tS 
@ct<ra,vi<ry£ , v.  28.  Confer  Matth.  8.  .19.  ^Ade?  verpo  ncupx  fiao-avdrcq 
yydf.  Addo,  nos  fere  ignorare,  ubi  tartarus  fit,  ac  multas  alias  cir- 
cumflandas, de .quibus feriptura  loquitur  parciflime. 

Clarius : 

In  hac  vita  Satanas  efl  in  tartaro,  &pofl  extremum  iudicium  j 
etiam  erit.  Sed  cum  hoc  diferimine.  In  hac  vita  permittit  ei  DEVS, 
ut  egrediatur  & aggrediatur  Ecclefiae  militantis  cives  &c.  In  altera 
vita  ei  id  non  permittet.  Quidnam  per  catenas  caliginis  intelli- 
gam,  fupra  dixi,  fcil.  iaduram  lucis  in  mente,  voluntatis  propen- 
fionem  tantum  ad  mala,  horrorem  fupplicii  tandem  in  extremo  in- 
dicio fubeundi , vermem  confcientiae , privationem  vifionis  DEI , 
eius  conftridionem  ne  quid  audeat,  nedum  poflit  &c.  Haecfunt, 
quae  ad  fcrupulum  tuum  eximendum,  forte  verbollus  dixi,  quam.» 
ipfe  volui.  Vale. 

■■  ; • ) : ‘ * ■ -c  • ' ' 


XCIV. 


m E p 1 S T O L A E 

XCIV. 

LVDOVICO,  comiti  VVitgenfejnio  , magno 

Palatiitatus  praefedp , 

DANIEL  TO.SSANVS, 

ILluftris  & generofe  Domine,  iamiam  ex  Cancellaria  domum  re- 
petii. Abiit  autem  tantum  ut  mihi  tribuam,  ut  JEpiftolam  tanti 
Viri  reeognoicam.  Hocfolumfummonere  vifu.m  eib,  cum  tan- 
tam acerbitatem  animo  illi  homines  conceperint,  & D.Eraftum  * 
extra  omnem  culpam pofittim  inclementer  tradari  indicent,  non_> 
abs  re  fore,  ii  Principis  decretum  aliquantulo  latius  eis  explicaretur, 
iftud  nimirum  quod  cum  magnae  effent  graviftimarum  fufpicip- 
num  occaiiones,  & nonnullis  maxime  in  Academiae  leges  fe  pec- 
ca (Te  non  negarit  Eraftus,  omnium  votis  etiam  Miniftrorum,  quos 
tunc  Princeps  adhibuit,  leviorem  viam  effe  comprobatam  & fua- 
fam,ut  Icilicet  agnofceret  fe  Ecclefiamoffendiffe&Miniftroscom- 
mififfe  inter  fe.,  inpofterum  autem  operae  precium  effe,  ut  fefo 
cum  Theologis  & Miniftris  reconciliaret,  atque  cum  iis  placide  & 
coram  de  fuis  fcrupuiis,  quos  ipfe  parvos  .&  fere  nullos  effe  afteve- 
rabat,  conferret.  Ifta  valde  cuperem,  fi  fieri  polfet,  inferi , & il- 
lum faepe  a Miniftris  humaniitime  ad  colloquium  invitatum , re- 
cufafie.  Dabis  veniam  ftluftris. Domine , quod  ifta  liberius.  Beno 

valeat  D.T. 

XC¥, 

TOSSANVS  eidem,* 

LEgi  diligenterllluftris  & Generofe  Comes  utramqiieEpiftolam. 
DeAmbergenfi**  negotio  igitur,  quod  nobis  propinquius  eft, 

pri- 

* Erafti  vitam  fcripferunt  Adamus  & Freherus,  fed  ita,  ut  viri  docfti  de  gubernatione  ec- 
ciefiae  & excommunicatione  fententia  j p (Is  vix  minima  ex  parte  videatur  innotuifte, 
Hiftoriam  controverfiae  Altingius  hift  eccl.  Palarina  p.  m.  205,  fcjq.  Hornius  hift.  eccleft 
p.  m.  65i.eqq.  & Voetius  poiiticae  Ecclefiafticae  Part,  III.  lib,  1 V.  tr.  IV.p-956. pertexunt. 
* * Hoc  negotium,  & quemadmodum  ecclefiae  evangelicae  miniftros  Amberga  eiecerint 
KeFormati,copiofe  narrat  Henricus  Alting  hift.  ecclef.  Palatina  p.  m.  217.245.  Sc  feqq,  Ac 
fuit  hic  Ludovicus  Witgenfteinius  pars  magna  illorum  motuum  fub  Friderico  III.  loco 
motus  aLudovico  fucceflore,ut  docet  Altingius  p.  229. 


GOTHANA  E.  if9 

primum  dicam, nihil  hominis  alioqui  eruditi  epiftolam  compledi,ni« 
hilque  ab  eo  obiici,  quod  fcriptum  * * nuper  editum  non  diluat. . 

Primum  Magiftratus-  officium  e fi  facere,  quod  Lex  praefcribit,& 
officii  atque  vocationis  potius  quam  eventuum  rationem  habere.. 

Deinde  non  rede  fuadendo  aut  fyncere  agendo  fed  nimis  potius 
diffiimulando  & tergiverfando  fefe Witebergenles  quos  perfringere 
videtur  in  has-  difficultates  coniecerunt. 

Argumentum  ab  aetate  Elecdoris  invertitur,  quod  ingravefcen- 
te  aetate  maxime'  eum  conveniat  rebus  Ecclefiae  coniulere  , & 
omnia  rede  conftituere; 

De  vi  confcientiis  allata,  nemo  qui  Apologiam  rioftram  expen- 
det,- quidquam,  ut  fpero,  nobis  obiiciet.  Scopus  enim  Legationis 
non  fuit, Lutlieranos  miniftros  ob  Lutheranifmum'  removere, quod 
non  eft  tentatunl i fed  Ambergen hbus  perfuadere  ne  nos  inauditos 
•damnent,  item  providere,  ne  praetextu  Auguftanae  confeffiioms  v el 
feditiofis  concionibus , vel  falfa  dodrina  imbuantur : denique  ut 
Tliomas-  ille,  quem  & lenio  & vine?  confedum  Omnes  normlt5  TC- 
moveretur. 

Altera  Epiftola,  Deus  bone, quantum  fermenti  habet?  quairu 
tota  in  perfonas  potius  invidiofe  fertur,  quam  in  argumenti  propo- 
fiti  tradationem  ? Quam  confidenter  praecipui  Galliae  Mmiffri 
imo  univerfae  illae  Ecclefiae, Theologi  noftri Illuftrlffimi  Eledoris 
a dio  poftrema  cum  D.  Erafto  taxantur,-  V enit  in  mentem  Didum 
illud  luftini  Martyris  Libf.  i.  Apologiae Cum  de  aliis  iudicamus, 
rationem,  non  affectus  in  indicium  & confilium  adhiberi  debere  : 
Et  aequiflimam  effie  confenfu  omnium  poftulationem,  cum  quis 
J accufatus  fefe  offert  ad  exhibendam  rationem»  Id  femper  Galli- 
cae Ecclefiae  fecerunt  & fcriptis  quoque  publicis,  imo  Francofurti 
in  Imperii  celeberrimo  confeffii  Imperatori  offenderunt , fe  initio 
Reginae  Regisque  iufTu  ad  arma  capienda  pertrados,  quae  pro 
patriis  Legibus,  pro  Regis  authoritate  in  Guyfianos  &Italds  captaL, 

iunt, 

* Liber  infcribitur  r Erinnerung  av  einen  'Erfamcn  Ratb  und  Gernelnde  der  Churfurfll. 

Stadt  Amberg&c.  durch  Dan.  Tuffunum.  Huic  libello  oppolperunt Amber- 

genfes  alium  anno  1576.  hoc  titulo:  VVahrbafter  Bericbs  fines Erb-Ratbs  der  Stadt 

Amberg  ‘vvidsr  die  Befcbuldtgung  Dan.  ToJJkni. 

i I ' • - ■ ' 


i6o  EPISTOLAE 

fimt , qui  regnum  praedae  habent.  Mirum  igitur  illumegregium 
alias  virum,  dum  cum  talibus  hoftibus  bellum  gerere  non  vult  a Gal- 
liae primariis  Principibus,  cum  natura  ipfa  bellum  gerere  velle  vi- 
detur: quali  non  fatis  lit  effulum  noftri  fangninis,  quali  non  fatis 
miferisEvangelicis  impolitum:  quali  denique  illi  nimis  Regii  no- 
minis larvam  fuo  magno  damno  reveriti  lint.  Praeterea  ita  im- 
potenter inBezam  (quem  perftringit  nomine  magni  praeconis  ver- 
bi) eius  oratio  fertur,  ut  non  meminerit  non  effe  infinitam,  fed 
circumfcriptam  principum  potentiam,  quos  certis  legibus  mutua- 
que obligatione  conflringi  certum  eft. 

Alterum  autem  caput  a Dominatione  veflra  praetereundum^ 
non  videtur,  cum  illa  toti  actioni  cum  D.Erafto  interfuerit, quam 
fuggillat.  Itaque  operae  precium  exiftimarem,  ut  pro  veftra  pru- 
dentia ei  eriperentur  illae  liifpiciones  & rem  a Magiftratu  non  a_. 
privatis  hominibus  tractatam  intelligeret,  denique  aurem  alteram 
nobis  fervet,  antequam  fic  fententiam  ferat.  Hifce  diebus  nomi- 
ne Theologorum  & Miniftrorum  cum  Domino  Reckio  Dominum 
Eraftum  adivi,  variis  rationibus  propolitis  ipfum  cohortans,  ut no- 
biscum  femel  placide  conferre  vellet , nos  omnem  illi  benevolen- 
tiam oftenfuros,  & nihil  tam  cupere,  quam  ut  nobiscum  reconci- 
liatus nobiscum  amicitiam  colat.  Acturos  cum  eo  ex  Theologis 
& Miniftris  quod  delegerit  : Integrum  ei  fore  ex  amicis  fuis  teftes 
adhibere  quos  volet.  Ille  plane  reludtatus  eft,  & limpliciter  re- 
lpondit  fc  cum  nemine  nili  fcripto  adlurum.  Refpondi  nolle  nos 
contendere, fed  nos  mutuo  reconciliari  & admonere:  ut  & ex  no- 
bis audiat,  & nos  ex  illo  viciflim  quid  ad  veram  concordiam  ne- 
ce fiarium  & operae  pretium  lit  : Quare  rem  talem  non  fcriptis 
praefertim  inter  praefentes,  fed  coram  expediri  debere  : Verunu 
in  propofito  manfit. 

Quae  vero  mihi  communicavit  Excellentia  tua,  ea  mihi  foli 
habebo : Ifta  tantum  obiter  attingere  volui  & raptim  exarare, quae, 
ut  boni  confulas,  oro  : matutinae  horae  me  in  Confiftorio  habue- 
runt. Pomeridianas  liberorum  valetudini  magna  ex  parte  attri- 
bui, qui  omnes  mihi  in  variolis  decumbunt.  Pudet  me  igitur, 
quod  illa  vel  nitidius  lcribere  vel  faltem  exfcribere  non  licuit. 

Do- 


GOTHANAE,  .1 6t 

Dominus  Deus  tuam  Excellentiam  diutiflime  tueatur  incolumem. 
6 . Septembr. 

XCVI. 

Idem  eidem. 

ILlud  ego  magna  cum  voluptate  accepi , Illuftris  & Generofe  Co- 
mes, quod  mihiliterae  tuae  nunciarunt,non  deeffe  fcilicet,veliru 
illis  Comitiis  viros,  qui  tacitis  faltem  iudiciis,  Eledtoris  noftri  pie- 
tatem, & lludium  erga  Rempublicam,  importunorum  autem  Theo- 
logorum petulantiam  & faflum  agnofcant.  Ita  enim  fiet, ut  Sclimid- 
linhs,qui  hodie  Germaniae  Primas  videri  vult,  fidem  apud  homines 
non  facile  inveniat,  fi  eius  artes  recte  intelligantur,  cum,  Cicerone^ 
telle,iullis-&  probis  fides  haberi  foleat , in  quibus  nulla  efl  fraudis 
iniuriaeque  fufpicio.  Nos  certe  avidifiime  conventus  illius , fivo 
Synodi  in  Hallia,  exitum  expediamus,  ubi  de  articulis  Torgenfibus, 
aut  de  novo  corpore  & portento,  quod  ex  Vbiquitifmo  & Flacia- 
nifmo  conflatum  efl,  indicari  & pronunciari  debet.  Vide  quantum 
iam  Primas  ille  pofiit , qui  quatuor  fratres  Lantgravios  flatim  vel 
nutu  fuo  coegit,  Synodum  imperavit,  alios  multos  principes  una_* 
faltem  literarum  fignificatione  ad  fubfcriptionem  impulit,  & deni- 
que quid  non?  Memini  faepe,  cum  illum  hominem  intueor,  illius 
Euripidei,  qui  impudentiam  omnium  morborum,  qui  in  hominis 
animum  cadunt,  pellilentiflimam  effe  fcribit.  Nos  vero  quid  ? pa- 
tientia fcilicet  noflra  inanes  illos  impetus  frangemus , ardentibus 
precibus  eorum  pdiis  obfiftemus , qui  nos  perditos  volunt,  &tum_» 
bona  confcientia,  tum  ea  neceffitudine,  quae  nobis  ell  cum  tot  piis 
& orthodoxis  Ecclefiis,  nos  confolabimur,  donec  Dominus  adventu 
fuo,  qui  prae  foribus  ell,  litem  dirimat.  Sed  me  equidem,  Gene- 
rofe Comes,  populi  Germanici , me  tot  gregariorum  MiniflroruiiL» 
per  Germaniam  miferet,  quorum  animi  errore  vagantur,  & propter 
illas  corporum  novorum  creationes,  mifere  fludluant,  ut  nihil  ha- 
beant, quod  fequantur , cum  pleriqwe  hadtenus  Philippum  praece- 
ptoris loco,  corpus  dodtrinae  Witebergicum,  inflar  fili  Ariadnes  ha- 
buerint. Ego  ad  te  mitto  Tradlatum  novum  de  Antichrillo , a_* 
Genevenfi  quodam  Theologo  doctiilimo  editum.  Nondum  licuit 

X 


tbl  EPISTOLAE 

legere,  nam’  nudius  tertius  primum  eum  accepi,  quem  ftatim  ad  tc 
mittendum  putavi,  ut  inter  tot  curas  & occupationes  habeas,uride 
te  fuccifivis  horis  obledtes.  Hoc  me  exanimat,  quod  totEccIefiae 
lumina , & recens  Simlerus , item  alii  alibi  cadunt.  Dominus  his 
gravififimis  temporibus  pios  Prophetas,  & fidos  operarios  excitaro 
velit.  De  reditu  Cafimiri  noflri,  & quam  cupide, quam  religiofe 
a parente  fit  exceptus,  & etiam  ocreatus  in  facellum  deductus,  ubi 
Euchariftica  facra  peracta  funt,  illa  omnia,  non  dubito,  quin  ad  vos 
perfcripta  fint.  Vale  faeliciter  in  Chrifto  Illuftris  & Genero fe  Do- 
mine Comes  cum  Clarisfimo  Barone  Altifaxio,  & caeteris  Dominis 
Confiliariis.  Heidelbergae,  die  n.  Septembr.  1570. 

XCVII. 

BEZA  LVDOVICO  VVitgenfteinenfi. 

SEtfi  nobis  haec  milerrima  tempora, Illuftris  & Genero fiftime  mi 
. Domine,  nullum  ni  fi  triftiflimum  argumentum  fiippeditant : ta- 
men quum  meas  tibi  non  ingratas  effe  animadvertam, & mutua_» 
communium  mi  feriarum  commentatio  fit  quaedam  folatii  fpecies, 
faepius  te  profedto  appellarem,  fi  plurespoifem  commodos  tabel- 
larios nancifci.  Gallicarum  cis  LigerimEcclefiarum  nuper  ftoren- 
tifiimarmn,  & quarum  faciem  abolere  nulla  belli  diuturnitas,  nec 
faevitia  potuerat,  vix  ulla  nunc  fpecies  apparet,  immo  nulla  ni  fi 
apud  ipfius  Dei  oculos,  haud  multo  fecus,  quam  apud  Ifraelitas 
olim,  Elia  prophetas  omnes  occifos , & akaria  diruta  conquerente. 
Et  hic  certe  apparet  nunquam  fibi  magis  cavendum  efTe  piis  a Sa- 
tana, quam  quum  aperte  non  furit.  lufii  tantum  funt  Paftores  in- 
tra diem  ab  edicti  promulgatione  in  lingulis  praefecturis  decimum 
quintum,  fub  capitis  poena  regni  finibus  excedere : ovibus  fex  ad 
deliberandum  menfes  conceffi , intra  quos  & ipfi,  vel  religionem-» 
eiurare,  vel  exulare,  falvis  tamen  bonis  iliis  omnibus,  tenerentur, 
quacunque  ratione  rebus  fuis  confulere  placeret,  libera  ipfis  fa<fta_> 
poteftate,  indictaque  capitis  poena  iis  omnibus,  qui  vel  minima-» 
iniuria  difcedentes  violarent.  Summiffi  per  idem  tempus  huc  & 
illuc,  qui  praecipuos  monerent  fimtilatehaec  praecipi,  ut  coniura« 
torum  conatusinfringerentur/ublato  praecipuo  ip forum  praetextu. 

Regem 


COTHANAE,  16} 

Regem  enim  vel  illis  intra  illud  fpatium  fradis  noflros  omnes  itu 
integrum  reflituturum,  vel,  nili  perficere  iflud  tam  cito  pollet,  tem- 
pus illud  ampliaturum.  Tantum  coire  fimul  ut  antea  piorum  eae- 
tus  delinerent,  nulla  vi  confcientiis  ipforum  illata  : & ad  brevo 
fpatium  pallores  fecedere  potius  quam  excedere  iuberent.  Hoc 
eo  facilius  elt  plerisque  locupletioribus  perfuafum,  quibus  grattu 
erat  haec  oratio , quod  Regem  vix  erat  credibile  coniuratis  ferio 
reconciliatum  iri,  a quibus  effet  tot  iniuriis  palam  affedus,  & ex  eo 
ipfo  voces  quaedam  audirentur,  & non  pauca  ab  ipfo  geri  animad- 
verteretur, quae  aliter  illum,  quam  prae  fe  ferret,  in  coniuratos  a£- 
fedum,  tellarentur.  Sic  in  omnibus  cis  Ligerim  provinciis,  qui- 
bus ad  fefe,  fi  qua  vis  maior  ingrueret,  tutandos  nullum  erat  per- 
fugium , facile,  quamvis  alicubi  ferius,  impetratur, ut  pallores,  alibi 
ovium  ipfarum  rogatu,  velut  ad  tempus  fecederent,  alibi  a fuis  cae- 
tibus  deftituti  huic  tempeflati  cedere  cogerentur.  Eos  fequutt 
cordatiores  alii  trans  Ligerim  ad  tutiora  loca  refugerunt  3 alii  in_* 
Angliam  traiecerunt,  alii  in  Germaniae  fines  tranfierunt,  alii  deni- 
que ad  nos  fefe  receperunt.  Hoc  ita  facile  confedo,  ecce  novum 
Regis  ediclum , quo,  exceptis  uxoribus,  & parvulis  (nulla  certem 
1 clementia,  fed  mero  allu,  nimirum  ut  illarum  frada  paulatim  con- 
flantia, abfentes  viri  partim  uxorum  blanditiis,  ad  reditum , & de- 
fectionem follicitentur,  partim  captivae  familiae  recordatione  ab 
armis  tentandis  abfterreantur :)  quo,  inquam  novo  edido,  qui  do- 
mi fubftiterant,  non  expedato,  quod  ex  edido  priore  fupererat, 
fpatio,  intra  decimum  quintum  diem  vel  demigrare , vel  religio- 
nem eiurare,  imo  etiam  exeerari  iubentur , inieda  in  omnium  ab- 
fentium  facultates  manu  regia, nimirum  ut  tum  eorum,  qui  curru 
aliis  trans  Ligerim  militant,  nili  intra  tempus  praeferiptum  armis 
depolitis,  domum  & ipfi  eiurata  religione  redierint : tum  eorunu 
qui  alio  migrarunt,  nifi  folenni  iureiurando  fefe  non  arma  capturos 
obligarint,  bona  omnia  fifco  femel  addicantur:  Hinc  altera  orta_* 
tempeflas  multo  damnofior,ut  quae  multo  plures  abforpferit,alios 
nihil  minus  expedantes,ac  proinde  facilius  perculfos,  alios  amico- 
rum & cognatorum  blanditiis  pelledos,  alios  metu  malorum  ulti- 
morum deterritos,  omnes  pallorum’ a quibus  confirmarentur  prae- 
ii z fidio 


164  EPISTOLAE 

fidio  deftitutos.  Multos  etiam  aetas,  morbus,  egeltas,  iter  ingredi, 
& tandem  in  fpeciem  faltem  cedere  tempeftati  coegit , qui  fortalfe 
praefentem  intentatam  mortem  fortiter  contempfilfent,  & quorum 
nunc  confcie.ntiam  miferabiliter  angi  certiffimum  eft,  & certe  mi- 
ferrimum.  Caeterae  trans  Ligerim  Ecclefiae  fortiter  perflant  in_* 
Aquitania, Occitania  utraque, & cis  Rhodanum  Provincia,  quam  vo- 
cant, & Delphinatu,  faventibus  etiam  Navarreno  ex  papiftica  nobi- 
litate quam  plurimis , ut  qui  Religionis  obtentu  Gallicum  ipfuiru 
regnum,  averfa  Borboniorum  domo,  peti  animadvertunt.  Regem 
autem  totum  in  eo  ede  fes  ipfa  oflendit,  ut  quoad  eius  fieri  pote- 
rit, line  vi  & Itrage , noftros  in  primis  infinitis  molcftiis  partim  at- 
terat, partimad  defeCtionem  adigat,  fic  tamen,  ut  ipfis  coniuratis, 
quos  cum noilris  ultro  committit,  minime  tot  iniurias  condonatu- 
rus, fed  illos  tandem  etiam,  nili  libi  quam  callidiflkne  caverint,  op- 
prelfurus  videatur.  Et  haec  quidem  nunc  eft  Galliae  conditio,  ne 
nunc  quidem  relipifcentis,  quamvis  triplici  nunc  faeviffimo  flagello, 
fame,  pelle,  bello,  divinitus  caedatur.  Ad  nos  autem  quod  attinet, 
adhuc  valemus,  adhuc  pace  fluimur,  adhuc  commune  illud  carita- 
tis annonae  malum  fic  experimur,  quamvis  vicini  principis  inter- 
dictis auCtum  , ut  noftra  tolerabilis  lit  conditio.  Sed  aut  conie- 
Cturae  nos  omnes  fallunt,  aut  neque  Hifpani  ambitione  ceffante,qua 
Europae  Monarchiam  non  obfcure  affeCtat,  neque  vicinum  princi- 
pem delinente  Pontifice  furiofo , quamvis  ultro  huc  ruentem  inci- 
tare, & Helveticis  civitatibus  papilticis  iam  pridem  fefe,  fuamque^ 
libertatem,  veluti  venalem,  exponentibus,  fatale  quiddam  omnibus 
his  regionibus,  & quidem  huic  in  primis  civitati  Antichrifto  prao 
caeteris  exofae  imminet : cuius  maximae  profeClo  futurae  tempe- 
ftatis  impetum,  utinam  ea,  qua  par  eft, animi  fortitudine  perfera- 
mus, eius  praelidio  freti,  a quo  pendere  nos  ipfa  tenuitas  noltra_, 
docet.  Ego  quidem  totus  in  eo  fum,  ut  & ipfe  me,'&  alios  pro 
muneris  mei  ratione,  noftris  illis  certiflimis  remediis, fide  videlicet 
& fpe  communiam,  & ad  feriam  / ‘Atjctmav  & preces  cunClos  pro  vi- 
ribus accendam,  ut,livenosfuperflites  fervarit  Dominus,  live  mar- 
tyrii quoque  nobis  coronam  iam  texit,  fande  in  ipfo  vivamus,  & 
moriamur.  Te  vero,Iliultris&  Generoflilime  mi  Domine,  quod 

ad- 


GOTHANAE.  i6j 

adhucpro  tua  in  nos  benevolentia  fecifti,  deinceps  quoque  fadu- 
rum,  id  eft  tuas  cum  noftris  preces  aftidue  coniundurum  confido': 
viciflim  precatus  ut  te,  tuamque  fibi  confecratam  familiam, tum  no- 
vis quotidie  beneficiis  augeat,  tum  illa  fua  potente  manu  quam  feli- 
ciffime  confervet.  Genevae  19.  Decembris  1585. 

Illuftri  tuae  Generofitati 
addidiftimns 

TH.  BEZA. 

Illuftri  & generofiftimo  Domino,  Domino  Ludovico  a Sayn,  co- 
miti a Witgenftein  &c.  Domino  milii  fumme  obfervando, 

XCVIII. 

TOSSANVS  eiclem. 

INclyte  & generofe  D.  Comes : accedo  ad  T.G.  cum  Paftore  Evan- 
gelico : cuius  patrocinium  te  non  gravate  fufcepturum  confido. 
Qui  Magnatibus  libros  fuos  infcribunt,  alii  aliud  captant.  Ego 
(ut  Deus  novit)  hoc  unum  in  hac  infcriptione  fpedavi,  ut  caufao 
MiniftrorumEvangelicorum  fidum  & fpedatum  invenirem  patro- 
num : & publice  teftificarer,  quanti  eximias  T.  G.  dotes  faciam , & 
quam  fande  tui,  &gravifiimorum  tuorum  colloquiorum  recorda- 
tionem colam.  Non  ita  pridem  publico  fcripto  Evangelicamcoe- 
nam  & Evangelicorum  dodrinam  de  veneratione  Sandorum  con- 
tra calumnias  & fophifmata  Laurentii  Arturi  lefuitae  Pofnanienlis 
defendi.  Nam  id  arbitror  Ecclefiae  utilius  & Deo  gratius,  quam  fi 
perpetuo  cum  domefticis  hoftibus  Vbiquitariis  & Flacianis , quo- 
rum dogmata  fponte  indies  flaccefcunt,  depugnemus.  Et  hoc  no- 
mine gratulari  foleo  Galliae,  ubi  Ofiandriftarum,  Maioriftarum..-, 
Schvvenckfeldianorum , Elacianorum,  Synergiftarum  nomina  & 
dogmata  ignotajfunt : ut  adhuc  fere  hodie  verum  fit,  quod  Hiero- 
nymus adverfus  Vigilantium  olirn  fcriptum  reliquit,  folam  Galliam, 
monftranon  habuiffe:  fed  viros  dediffe  fortiffimos&  eloquentisfi- 
mos : fi  excipias  monftrofam  crudelitatem  & rebellionem  Itaiogallo- 
rum  d^Lcth  ari  ngogal  Iorum  Guyfianoram.  Arbitrantur  autem  multi 
Lutetiam  nunc  eife  in  Regis  poteftate.  Genevenfes  relpirant,  Sa- 

X 3 baudo 


*66  EPISTOLAE 

baudo  alibi  occupato:  Is  eniniDelphinatum  & Lugduaenfem  tra- 
bum fibi  defpondet.  De  rebus  noftris  nihil  fcribo  : quae  procul 
dubio  T.  G.  fatis  funt  notae.  Y aria  funt  ftratagemata  Diaboli;  ideo 
undique  ab  eo  cavendum  & femper  vigilandum.  Commendo  ma- 
gis ac  magis  fandis  tuis  precibus  genero  fisfimmn  noftrum  Princi- 
pem Fride.ricum,&  inprimis  Uluftrisfimum  Dominum  Adminiilrato- 
rem  nunc  viduum»  V ale,  inclyte  Heros  & meam  compellationem 
aequi  bonique  confule.  Pie  Viti.  An.  1590« 

XCIX. 

Idem  eidem. 

Sllluftris,  &'generofisfime  Domine : cumpartimex  hifloriis,  par- 
. tim  ex  ipfa  experientia  didicerim,  vel  minima diflenfionum fe- 
mina inter  fratres  in  fummam  perniciem  Ecclefiae  affurgero, 
& fratrum  odia,  ii  invalefcant,  dfe  pertinacisfima,  iuxta illud  Sa- 
lomonis Proverb,  ig.  contentiones  inter  fratres  funt  quafi  vedes 
palatii:  libenter  certe  in  eo  pro  virili  elaboro,  ut  vel  non  emer- 
gant, vel  mature  extingvantur : Et  in  hoc  propofitome  valde  con- 
firmat, & confolatur  Generofitatis  vefcrae  autoritas,  ac  iudicium; 
hortantur  etiam  & extimulant  non  folum  tot  molitiones,  & con- 
spirationes Hifpanicae  fadionis,  & Vbiquitariorum  diabolica  odia 
contra  nos, ut  inter  alia  apparet  ex  phreneticis  fcriptis  cuiusdam,» 
Dodoris  Nicolai  in  Comitatu  Waldeccenfi:  “verum  inprimis  me 
„follicitant  & difcruciant  fimukates  domefticae  inter  «nonnullos 
,, proceres  & confiliarios  noflram  religionem  profitentes : ad  quas 
„(i  accedent  Theologorum  difceptationes,  adum  eft  de  Ecclefiis, 
3,quia  tot  contentionum  pertaefi  multi,  qui  alias  tepidi  funt,  plane 
„frigidi  fient,  & incipient  dubitare  de  veritate  religionis : aperie- 
?,turque  ianua  vel  atheifmo , vel  Iefuitis  undique  nobis  infidianti- 
€tbus.a  Quam  impotenter  Hammonae  furat  Nafo,  exagitans  no- 
ftramCatechefin,  exdufo  etiam  confule,non  ignorat  veftra  Domi- 
natio. Pellis  fic  in  Palatinam  remifit,  ut  nondum  plane  nos  di- 
mittat : Ideo  differunt  princeps  & confiliarii  augufti  concilii  fuum 
ad  nos  reditum  cum  magno  Palatinatus  incommodo,  in  quo  prae- 
video anarchiam , nifi  Dominus  fnos  dementer  refpexerit.  Exa- 
men 


G O T H A N A E/  \6y 

mcn'  infti  tutum  fuit  civium  Ambergenfium , fed  valde  generale, ^ 
non  tacftis  controverfiis  ullis.t£  Dum  totus  fere  in  illis  occupatur 
Princeps,  multa  alia  praeclare  inftituta  collabuntur , & pullulant 
variae  Laudo  pietatem  eorum,  qui  rufticos  tam  crafTa_» 

ignorantia  liberatos  cupiunt : Sed  non  erant  alia  fummi  momenti 
negligenda : & ante  omnia  eft  opera  danda,  ne  praetextu  religio- 
nis hypocrifis , tyrannis,  disfimulationes , diffenliones  fundamenta 
Reipublicae  & Eccleliae  labefadent,  nosque  peftiindent.  Famulus 
fciens  voluntatem  heri , & contra  delinquens  longe  gravius  igno- 
rante, punietur.  In  Gallia  ingentes  rurfus  proditiones  deteclao 
fuerunt.  Palatinatus  his  diebus  in  armis  fuit,  quod  finibus  immi- 
nerent muitae  copiae  militum , quae  nos  potius  oppetiturae  dice- 
bantur, quam  T urcam.  Sed  quia  noftri,  & Marchio  inprimis  Dur- 
lacenfis  ad  defenfionem  fe  compararunt : milites  illi  BrifTaco  Rhe- 
num traiecerunt,  & iter  Hungaricum  (ut  dicitur)  perfequuntur.  Ge- 
nevenfes  anxii  fuerunt  propter  ceffationem  induciarum  cum  Sa- 
baudo,quas  nunc  audio  renovatas  ad  Septembrem  ufque.  Flaec 
raptim  occupatisfimus  propter  feftumPentecoftes,  & filiam  Ame- 
liam  non  ita  pridem  nuptam  ex  uteri  doloribus  & intemperie  le- 
thaliter  decumbentem.  DeusOpt.Max.  noftri  mifereatur,  & ge- 
mitus noftros  tum  pro  Ecclefia,  tum  pro  familiis  clementer  exau- 
diat. Arnen.  Vale  & falve  illuftris  & generofe  Domine.  Heidel- 
berga.  Raptim  admodum.  14.  Maii. 

C, 

TOSSANVS  eidem. 

ILluftris  & generofe  Domine  Comes : cum  valde  follicitus  eftem, 
quomodo  hic  annus  tibi  iniret,  & quam  feliciter  Generofitati 
veftrae  & eius  familiae  fiiperior  annus  exivi  fiet,  ecce  redduntur 
mihi  Genero  fifatis  veftrae  benignistimae  literae  ab  integerrimo 
viro  Bernardo  Textore : cui.  prolixe  & in  vero  Dei  timore  meam-» 
fententiam  pro  mea  tenuitate  de'  iis  omnibus  expofui , de  quibus 
per  eum  confidere  me  voluit  illuftris  heros,  Dominus  Comes  Naf- 
fo vius  r cuius  generofitati  adminicula  faltem  ncceftaria,  & viros 
idoneos  opto,  ad  perficiendos  multos  praeclaros  & laudabiles  co- 
natus : 


i6g  EPISTOLAE 

natus : Quod  ad  me  attinet,  quemadmodum  nihil  prius  habili  ab  eo 
tempore, quo  primum  in  Paiatinatum  veni  (cuius  rei  veftra  Gene- 
ro litas  mihi  teftis  ede  poteft)  quam  ut  fubmotis  domefticis  disfidiis 
pacem  cum  omnibus  Ecclefiis  noftrae  confesfionis  coleremus : fic 
nihil  eft,  in  quo  adhuc  plus  hodie  laborem,  quam  ut  praecludatur 
aditus  domefticis  contentionibus,  & diaboli  inlidiis  occurratur, qui 
omnibus  temporibus  per  domefticas  difcordias  pervicacium  homi- 
num, & ftia  placita  anteponentium  (implicitat!  dodrinae  Evange- 
licae,plus  damni  dedit  Ecclefiis,  quam  per  perfecutiones  tyranno- 
rum: Et,  cum  multis  gemitibus  ad  mefcriplit  venerandus  fenex  D. 
Beza,  fibi  mortem  eo  rtiagis  optatam  efte,  quod  videat  exfurgere-» 
pasfim  gentem  profanam,  fecuram,  & homines  fui  amantes,  nullam- 
que  rationem  nec  fenum,  nec  fenilium  confiliorum  habentes:  & 
inprimis  in  Gallia  omnia  ruere  in  deterius,  ubi  Rex  nunc  ita  fe  gerit, 
ut  non  folum  cum  Pontifice,  fed  & cum  Hifpano  colludere  videa- 
tur : ac  illuftrem  illam  plantulam,  Condei  filium,  in  pontificia  Ido- 
lomania  inftitui  curet,  ipfique  praefecerit  marehionem  de  Fifani, 
hominem  aftutum,  fuperftitiofum,&  Pontificis  Romani  mancipium. 
Regina  Angliae  cum  videre’t  regem  nefcio  quid  minari  de  rege-» 
Hifpaniae,  quem  fi  velit,  facile  posfit  fibi  reconciliare,  mafcule  re- 
fpondifte  dicitur,  fe  utrumque  Regem  non  admodum  reformidare, 
cum  non  femel  Dei  praefidium  fuperioribus  annis  contra  Reges 
Galliae  & 'Hifpaniae  fit  experta.  „Valde  fallor,  aut  regis  Galliae-» 
talis  erit  exitus,  qualis  lechoniae,  quem  Deus  per  contemtum  Co- 
piam, fimulachrum  contemtum,  & hominem  nunquam  profpera- 
„turum  voeatd  D.Stuckius  fcribit  Helvetios , qui  Hifpano  mili- 
tarunt, onuftos  pecunia  domum  rediifte,  & mire  praedicare  libera- 
litatem  regis  Hifpaniae.  Illuftrisfimus  nofter  Eledor,  cum  multa 
nobilitate,  & equis  quingentis  Ambergam  contendit.  Dominus 
Iefus  optimum  principem  regat,  dirigat,  & re  bene  gefta  falvutru, 
& incolumem,  audumque  mafcula  prole  domum  reverti  velit.  Sed 
cum  de  rebus  Ecclefiafticis  ibi  conftituendis , nulla  inftituta  hic 
fuerit  deliberatio,  ut  mihi  D.  Grunradius  difcedens  affirmavit,  & 
totus  pendeat  a fua  nobilitate:  dubito  an  multa  fit  efFedurus : nili 
quod  Principem  Chriftianum  in  fuo  vicariatu  confirmabit.  Vere 


GOTHANAE.  169, 

pia  (crede  mihi)  eft  noftri  Eledoris  coniunx , & quae  fua  modeftia, 
prudentia,  patientia, reverentia  erga  maritum, indies  mariti  animunr 
(ibi  conciliat : Haec  raptim.  16.  Ianuar.  1596. 

CI. 

Idem  eidem, 

ILluftris  & generofe  D.  Comes  : multum  T.Generof.  debemus 
omnes  pro  tam  pia  follicitudinede  nobis,  qui  lue  illa  contagiofa_. 
in£eftamur,ita  ut  nunc  propter  Academiae  diffipationem&con- 
fdiariorur|i  primariorum  emigrationem  tantum  non  deferta  iit  Hei- 
delberga.  Debemus  id  divinae  clementiae,  & piorum  precibus, quod 
hadenus  incolumes  manferunt,  tum  qui  hic  fuperfunt  profeffores, 

& confiliarii,  tum  miniftri.  Sed  fiat  voluntas  Domini,  quem  fcimus 
in  vita,  & morte  noftrum  effeDeum,  & fofpitatorem : Beati  a mo- 
do (inquit  Iohannes)  qui  in  Domino  moriuntur.  Inter  haec  funera 
& funefta  tempora  gavifus  fum,  Deum  Opt.  Maximum,  adiunxifio 
inclyto  Comiti  Hanovio  vitae  fociam,  & nuptias  feliciter  Dillenber- 
gae  celebratas.  Faxit  idem  clementiflimus  pater,  ut  illa  coniundio 
& laetitia  fit  eis  diuturna,  & ad  publicum  bonum,  privatamque^» 
utriusque  falutem  cedat.  De  Gallia  nihil  pofium  refpondere : ita 
funt  omnia  ibi  dubia:  licet  hoc  tempore  raro  admodum  literas  ab 
amicis  accipiamus.  Clariffimus  virD.Beza  is  eft,  qui  certa  & bona 
confilia  generofo  Comiti  Alberto  fuppeditare  poteft.  Quid  fi,  do- 
nec maior  tranquillitas  in  Gallia  appareat,  Holandiam  & Angliam 
invifat.  Caeterum,illuftri$D.  Comes,  non  fine  moerore  his  diebus 
ex  D.  Pareo  intellexi,  virum  pium,  & do  dum  D.  Pifcatorem,  fed 
nimis  certe  fuo  ingenio  confidentem  cenfuras  quasdam  fpargero 
in  fcripta  Buceri,  Sadeelis,  Bezae,  & aliorum  :quafi in  ipfiusfcripta 
non  poftint  cenfurae  inftitui,  nifi  viri  fapientes,  & pacis  Ecclefiao 
amantes  mallent  multa  tolerare,  aut  in  meliorem  partem  accipere, 
quam  ut  nos  ipfos  mordeamus  cum  maximo  Ecclefiae  detrimento : 
Illas  cenfuras  mifit  Pifcator  cuidam  Rhedano  miniftro  in  Palati- 
nam. V tinam  cenfuras  inftitueremus  in  dvS-oidetav , QiAovtKaav,  Sc 
fimiles  beftias:  Et  verentur  multi,  ne  talia  t in  eius  biblia  Germa*. 
nica  irrepant,  quae  novos  excitent  motus.  Fruftra  hadenus  eum 

Y mo- 


170  EPISTOLAE 

monui,  rogavi : monuerunt  & alii.  Dominus  Iefusfpiri tu  fuo,  qui 
eft  Spiritus  pacis  & humilitatis,  theologos  noftros  regat,  & T.Ge- 
nerof.  ac  inclytae  coniugi  & familiae  laeta  omnia  largiatur.  14.N0- 
vemb.  1596. 

CII. 

Idem  eidem. 

ILluftris  & generofe  D. Comes : fi  peculiariter  beati  pronunciantur 
PACIFICI : illam  beatitudinem  libi  Generofitas  Veftra  vendicare 
poteft,  quae  veritatis  & pacis  Ecclefiae  eft:  ftudiofiftima.  Et  vi- 
deo neceftarium  efle  Ecclefiis , ut  viri  conlpicui  & illuftres,  bene- 
que  erga Ecclefiam  affedi,autoritatem  fuam  nonnunquam  inter- 
ponant, ne  etiam  inter  nos,  luxuriantia  ingenia,  aut  nimis  libi  con- 
fidentia, inaufpicatas  turbas  dent  Ecclefiae,  quod  etiam  tempore^ 
Niceni  concilii  accidiftet,  nili  magnus  ille  Imperator  Conftantinus 
illi  malo  prudentia,  ac  pietate  fua  occurriftet.  Ego  certe,  qui  inter 
minimos  Chrifti  fervos  me  libenter  numero , nihil  unquam  carius 
habebo  pace  Ecclefiae : & concordia  fratrum,  quam  omnibus  viri- 
bus urgeo,  commendo,  procuro:  hoftis  alias  perpetuus  Antichri- 
ftorum,  Epicureorum,  & omnium  eorum,  qui  blasphemant  nomen 
Chrifti.  Quod  ad  dogma  de  iuftitia  Chrifti,  & obedientia  nobis 
imputata  attinet  3 cura  recepta  plerarum  que  Ecclefiarum  Europae, 
& fummorum  aevi  noftri  Theologorum  fententia  difcedere  non_» 
poffim : totam  videlicet  obedientiam Chrifti  nobis  donari,  & im- 
putari, modefte,  adductis  autoritatibus  Scripturae  & propofito  Ec~ 
clefiarum  confenfu,  perfcripfi  anno  fnperiore  ad? Theologos  Nas- 
fovios.  Quod  vero  ad  Generofitatem  Veftram  pro  fua  excufatione 
fcribit  clarifiimus  Vir,  & honorandus  frater  D.  Pifcator,  non  folium, 
non  poteft  eum  liberare  fufpicione  fummae  confidentiae,  (ut  molli- 
ter loquar)  verum  etiam  admodum  mihi  alienum  videtur, atque  in- 
tempeftivum.  Quantae  enim  quaefo  confidentiae  eft,  quae  necin 
confidenti  (fimo  Luthero,nec  in  ullo  alio  noftri  feculi  Theologo 
cernitur,  libi  hoc  fumerefut  in  omnium  pene  Ecclefiarum  fummo- 
rum Theologorum  fcripta  cenfuras,  & notas  fcribat?  Buceri,  Be- 
zae,  Sadeelis,.Grynaei,Zanchii  i in  quos  ne  fummi  quidem  adver- 


GOTHANAL  ' 171 

farii  ita  ftrkfte  inquiliv erunt  ? Nonne  Tatius  eft,  quando  de  conTenfu 
in  Tumma  pietatis  conftat  magnorum  virorum  fcripta  candide  in- 
terpretari? Nonne  quisque  Tuum  peculiarem  habet  ftylum:  alius 
obfcuriorem,  alius  magis  perfpicuum  ? Nonne  debet  quisque  effo 
verborum  Tuorum  interpres  ? An  deeft  nobis  in  adverfariorum_, 
Tcriptis,  Iefuitarum,  Arrianorum , Anabaptiftarum , Schvvenckfel- 
dianorum  Tcriptis,  quod  carpamus,  refutemus : ut  tantum  operae./ 
ponere  oporteat  in  examinandis,  & vellicandis  maximorum  Theo- 
logorum Tcriptis.  Non  pauca  certe  obfervarunt'  viri  aliquot  boni, 

& docti  in  Pifcatoris  aphorifmis,  quae  & melius  dici  poterant,  & ad 
nonnullorum  inimicorum  Ecclehae,  ut  Saleburgii , &Nafonis,  qui 
diveiTis  temporibus  Ecclefiam  BremenTem  lacerarunt,  dogmata-, 
nimis  prope  accedunt.  Et  ipTe  PiTcator  de  nonnullis,  etiam  de  Tede 
Tropi  in  verbis  coenae  Tententiam  aliquoties  retractavit : Noiu 
eft  ergo  talis  viri,  imo  nullius  Theologi,  de  omnibus  aliis  velle  iu- 
dicare : & longe  Tatius  effet,  eum  Tapere  ad  mediocritatem  & imi- 
tari noftros,qui  propter  pacem  Ecclefiae,  & quod  exiftiment, illum 
melius  Tentire , quam  aliquando  in  Tuis  aphorilmis  Te  exprimat,  illi 
pepercerunt , nec  virgulam  illam  cenToriam  in  eam  libi  Tu  mero 
voluerant. 

Quod  autem  ait  Te  Toli  Rhedano  Tuas  cenfuras  communicare: 
quod  per  alium  quis  facit , per  Te  facit:  & certum  eft,  varia  illa- 
rum cenfurarum  exemplaria  fparfa  fuiffe , & eum  diflentientibus 
a Te  benevolentiam  & amicitiam  Tolitam  non  praedare : multas 
quoque  thefes  edidifle , quibus  receptam  de  iuiiificatione  Tenten- 
tiam perftringit. 

Biblia  Germanica  recognofci  ad  veritatem  Hebraicam  effet 
operae  precium : efifet  & laudabilis  labor : Sed  nec  unius  eft  lio-44 
minis,  cum  omnium  exterarum  linguarum  verliones,  Gallica  in-44 
primis  poftrema  conferri  debeant:  nec  eft  confultum,  multis  8cu 
longis  annotationibus , quae  novas  tragoedias  Ecclefiae  conflent,44 
implere,  margines,  ficut  propofuerat  D.  PiTcator.  Imo  dubitavit44 
Vrfinusp.m.  dubitarunt  alii  pii  theologi,  an  fit  confultum  edero£< 
novam  verfionem  Germanicam  Bibliorum  : ne  Biblia  excutiantur44 
populo  de  manibus,  & craffiori  vulgo  fufpe&a  reddatur  Scriptura,44 

Y 1 cum 


i;i  EPISTOLAE 

„cum  Lutheri  verfio  fit  tolerabilis,  fatentibus  id  D.  Tremellio,  piae-» 
„memoriae,&Xunio  : &poftintminiftri,  & alii  Theologi,  habere^ 
,, alias  verfiones,  & conferre,  ac  fi  quid  in  Lutheri  verfione  aliqua-. 
„obfervatione  indiget  inter  condonandum,  aut  docendum  in  fcho- 
„la , auditoribus  indicare , quemadmodum  hadenus  eft  facftum_>. 
„Quos  confulatin  illa  verfione  D.  Pifcator,  nefcio.  Sed  hoc  fcio, 
„necD.  Iunium,necHeiddbergenfes,  necBalilienfes,  necBremen- 
„fes  ab  ipfo  adhiberi,  ad  diiudicandam  illam  verfionem : imo  eos 
„ non  putare,  D.  Pifcatorem  tale  opus,&  tanti  momenti  infe  fufci- 
„pere  debere : ut  maxime  nova  verfio  adornanda  effet : & exifti- 
„mant  pleriquein  textu  Lutheri  nihil  mutandum:  fed  fatis  fore-», 
„ubi  aliquando  nimis  evidenter  difcedit  a veritate  Hebraica,  id  in. 
„margine  annotare.  Saepe  cogito  de  illo  dicto  D.  Petri  Epift.2.  cap.i. 
„Scriptura  non  eft  privatae  interpretationis. 

Haec  ego  illuftris  & generofe  D.  Comes,  aperte,  candide,  fine-» 
ullo  (ut  Deus  novit)  finiftro  erga  quenquam  affeftu,  pro  meo  erga_. 
Ecclefiam  & ordinem,  qui  inEcclefia  fervari  debet,  ftudio Veftrae 
Genero fitatis  effundo,  faltem  ut  intelligat,  quid  timeam,  quid 
mihi  difpliceat,  & quid  femper  fim  meditaturus,  & afturus,  dum_» 
me  Deus  fuperftitem  effe  volet,  ut  fcilicet  apertis  hoftibus  Chrifti, 
dum  tales  erunt,  bellum  apertum  indicam:  cum  fratribus  & do- 
mefticis  fidei, etiamfi non  omnes  ita  commode  loquantur,  pacem_> 
colam:  „ illos  autem  valde  improbem,  qui  privatas  cogitationes 
„ publico  confenfui  anteponunt,  & domi  lites  ferere  malunt,  quam_> 
„communibus  hoftibus  obviam  ire.a  Caeterum,  per  Dei  gratiam 
admodum,  imo  plane  apud  nos  hoc  tempore  remifit  contagium^: 
Faxit  Deus,  ut  a vitiorum  priftinorum  contagio  liberati, ita  verfemur 
in  domo  Dei,  ut  in  illa  die,  quae  appropinquat,  fidi  fervi  reperia- 
mur.  Arnen.  Vale  &falve  illuftris  D.  Comes  cum  tota  inclyta  fami- 
lia. Heidelbergae.  17.  Martii  1597. 

CIII. 

Idem  eidem. 

S Illuftris,  & generofe  D.  Comes : rumor,  qui  de  contagio  apud 
. nos  recrudefcente  lpargitur,  plane  fallus  eft.  Nam  ex  miniftris 

. JEc- 


G O T H A N A E.  173 

Eccleliae,  quibus  haec  comperta  funt,  intelligo,  nullum  iam  plane  ex 
illo  morbo  decumbere : & unius  menlis  Ipatio  duos  fortaflis , aut 
tres  obiilfe,  qui  aliunde  illam  luem  advexerant.  Dicafterium  etiam 
eft  reftitutum,  reftituta  camera:  reftituta  utcunque  Academia:  nec 
dubito,  quin  brevi  augufti  concilii  confiliarii  Mosbaco  ad  nos  fint 
redituri.  V tinam  &SereniffimusEle  dor  * brevi  fubfequatur:  ne 
dum  in  Ambergenlibus  nonnihil  mitigandis  laboratur : totus  hic 
inferior  Palatinatus  in  horrendam  incidat  anarchiam.  Sunt  haec 
tempora  periculofa:  funt  molitionibus  Hifpanicis  plena:  dum  hic 
infehcibus  difcordiis,  & afperioribus  adionibus  incredibiliter  exa- 
fperantur.  „In  ea  fum  & fui  femper  lententi  a, fruftra  fufcipi  refor»a 
mationes,  li  tantum  vexet  cenfura  columbas : & non  incipiat  re-a 
formatio  ab  iis,  qui  praefuntReipublicae,  Eccleliae, &fcholae:  vela 
fi  reformatio  tantum  in  eo  collocabitur,  ut  aliquot  quaeftiunculaea 
a rufticis,  aut  mechanicis  exigantur:  Interimnihilverae  pietatis, a 
finceritatis,  moderationis,  caritatis,  concordiae  deprehendatur  inu 
iis,  qui  aliis  praeire  exemplo  debent.a  Sed  moleftus  fumV.Ge- 
nerofitati  meis  querelis : quas  non  effunderem  in  vellrum  linum, 
nili  iuftilfimae  ellbnt , & fcirem  me  tutis  auribus  ifta  committere. 
Vale  &falveilluftris&generofeD. Comes  8.1unii  1597. 

CIV. 

Idem  eidem. 

ILlullris  & generofeD.  Comes : etli  hoc  ipfo  tempore  adornanda 
mihi  eft  epiltola  confolatoria  ad  illuftrilfimum  & optimum  Prin- 
cipem XohannemGeorgium  Anhaldinum,  qui  propter  repurgata 
templa  ab  Idolis  a variis  canibus  oppetitur,  & feditiolillimis  fcri- 
ptis  difcerpendus  fere  obiicitur  fuis  fubditis  a Witebergenfibus, 
Magdeburgenlibus,&Hallenlibus  mataeologis  : non  potui  tamen, 
quin  T.  Generof.  ut  deliderio  iplius  fatisfaciam , de  rebus  noftris 
per  tam  fidum  nuntium  certiorem  facerem.  Sic  autem  Deo  vi- 
fum  ut  morbus  ille  contagiolus  remilerit  quidem  admodum,  fed 
tamen  fubinde  aliquem  auferat:  unde  fit,  ut  Sereniffimus  Eledor 
ante  hyemem  expedari  non  pollit : cum  tamen  maxime  referret 

Y 3 eum 


* Fridericus  IV. 


I74  ~ EPISTOLAE 

eum  nobis  effe  viciniorem,  & propter  dru^av,,' quae  in hoc Palati- 
na tu  crefcit,  & propter  graves  difcordias,  quae fubinde  pullulant, ut 
inter  Principes  duos  Palatinos  Iohannem  Ducem  Siponti,  &Gufta- 
vum  Lizelftenium:  nec  non  inter  Adminiftratorem  Argehtinen- 
fem,  & Capitulares.  Eo  excrevit noflra  infirmitas , ut  nos  ipfi  vix 
nos  ferre  poflimus,  & fponte  Pontificiae  factioni  opprimendos  offe- 
ramus. A noftris  certe  theologis  nolim  fcriptum  aliquod  edi, quod 
non  prius  a certis  delegatis , viris  gravibus  & prudentibus , infpe- 
cfum  fuiffet.  Rurfus  graviter  queruntur D.  Beza  & Grynaeus , irm 
aphorifmis  & thefibus  D.Pifcatoris  non  pauca  inveniri  praeter  illum 
articulum  de  iuftificatione,  quae  a confenfu  Ecclefiae,  & fenfu  Scri- 
pturae abhorreant.  „ His  malis  nullum  video  remedium,  nili  ut, 
,,fiEle6tor  reverteretur,  folennis  conventus  aliquis  eorum,  qui  re- 
ligionem noftram  profitentur,  indiceretur : in  quo  de  ratione  tuen- 
dae inter  noftros  concordiae,  & communicationis  aliquid  ftatue- 
„retur : quod  memini  illuftrem  Comitem  Iohannem  faepe  optaffe : 
„fed  nolim  talem  conventum  fieri  cum  pompa,  aut  admifceri  poli- 
tica : vel  faltem  feparatas  effe  deliberationes,  & diverfas  perfonas. 
Venerandus  Beza  his  diebus  fcribit,  fe  quotidie  expedtare  migra- 
tionem ex  his  terris,  & eo  cupidius,  quod  in  Gallia  omnia  fint  de- 
plorata, & Evarlgeffcis  videat  imponi  neceffitatem  arma  capiendi. 
Ego  Deo  vovi  hac  exacta  hyeme  brevem  tractatum  de  ufu  & praxi 
divinae  providentiae  & doctrinae  (aeramentorum,  quem  fpero  his 
nundinis  proditurum,  ut  homines  a fpeculationibus  & rixis  ad  ve- 
rum ufum  illorum  myfteriorum  revocem.  Cum  videam  omnia_» 
furfum  deorfum  volvi,  & fanis  confiliis  nihil  loci  relinqui:  piis  me 
faltem  meditationibus,  & meis  foliloquiis  ad  Deum  obledto : quod 
& tuam  Generofitatem  in  hac  praefertim  aetate  facere  non  dubi- 
to : quam  tamen  fcio  confilio  & autoritate  apud  multos,  praefer- 
tim apud  illuftrem  ordinem  Comitum  & Baronum  poffe.  Dominus 
Iefus  VeftraeGenerofitati  & toti  illuftri  familiae  orauem  largiatur 
profperitatem.  Arnen  i4.Iulii  1597. 


CV. 


GOTHANAE,  i 7T 

CV. 

Idem  eidem. 

Sllluftris  & genero feD.  Comes,  accepi,  & qua  decuit  obfervantia 
.legiGenerofitatisVefirae  epiftolam,  cui  adiundi  erant  duo  li- 
belli, quos  Veftrae  Generofitati  remitto.  Non  dubito , quin_* 
autor  fit  alacris  & excitati  ingenii , virque  literatus,  & procul  dubio 
iuvenis,  ac  denique  cordatus : Et  licet  fradum  illud,  & nimis  afre- 
datumfcribendi  genus  non  admodum  probem,  praefertim  quando 
theologica  tradantur:  poteft  id  tamen  ferri  in  iuvene:  & exfur- 
gunt  hodie  tam  petulantia , & iuveniliter  exultantia  ingenia  inter 
adverfarios,  quibus  non  femper  neceffe  efi:  opponi  Calvinos , Mar- 
tyres, Bezas : verum  etiam  tales,  qui  recens  ex  fcholis  emerfi , ad- 
verlarios  in  fcholam  ducant,  & fcholaftice  cum  ipfis  difputent.  Ne- 
que tamen  is fum, qui  de  fcriptis  hominis  ignoti,  praefertim  curru 
necMentzeri,  nec  Philippi  Nicolai  fcripta  legerim,  (talia  enim  irm 
hac  aetate  averfor,  & aliis  meditationibus  utilioribus  fum  deditus) 
iudicare  velim:  nec  libenter  aliquid  pronuncio  de  iis,  quae  iam  edi- 
ta funt,  & publici  iudicii  aleam  fubiverunt.  Paucula  deprehendi, de 
quibus  videtur  paulo  aliter  fcribere,quam  foleamus,  & quae  forte^ 
melius  intelligit  autor,  quam  fe  exprimat : Velut  de  dido  Irenaei, 
Sacramenta  duabus  rebus  conflare:  quod  diclum  improbare  vide- 
tur : cum  tamen  rede  explicatum  optime  fit  didum : nempe  fi  ac- 
cipias de  Sacramento  in  redo  ufu,  & de  unione  Sacramentali.  Ali- 
cubi talem  praefentiamChrifli  definire  videtur,  qua  tantum  mors 
eius  in  memoriam  nobis  revocetur : fed  tamen  alibi  communio- 
nem corporis  agnofcit.  Didum  Apofloli  de  forma  fervi  non  vi- 
detur de  conditione  abieda  dumtaxat,  fed  fimul  de  natura  huma- 
na, ficui  forma  Dei  divinam  naturam  fignificat,  accipiendum : nec 
(impliciter  efi:  negandum  afiumtionem  naturae  nofiraeefie  partem 
ryg  Tct7rw oiHTiag  tS  A oy% : cum  omnino  pertineat  illud  ad  eius  exi- 
nanitionem, quod  aeternus  Dei  filius  inafiam  nofiram,  creator 
creaturam  afiumfit.  De  adoratione  Chrifli,  (Impliciter  videtur 
fentiendum,  frivolam  illam,  & periculofam,  Neftorianifmumquo 
f^pientem  qiiaefiionem  effe,  annonfit  adoranda  humanitas : cumj 

fatis 


I76  EPISTOLAE 

fatis  fit  credere  totum  Chriftum  id  efl:  indivifum  una  adoratione-* 
adorari, utEphefina  Synodus  pronunciavit : adorationis  caufameffe 
naturam  divinam  rS  A ay*,  quae  fola  efl  adorabilis : nam  & filius, 
qua  homo,  Deum  adoravit,  & iriv  ocavit.  V erum,  ut  dixi,  haec  tan- 
tum Veftrae  Genero fitatifcribo : non  homini  mihi  ignoto,  nec,  ut 
fententiam  feram,  praefertim  cum  & propter  occupationes,  & vifus 
hebetudinem  libellos  illos  vix  percurrere  licuerit.  Nolo  mihi  il- 
lam morofitatem  obiici,  quam  Hieronymus  taxat  fcribens  ad  Do- 
mni o nem  : qui  indicare  tantum  de  aliis,  ipfi  nihil  melius  praeftare 
poffunt.  Non  abs  re  forte  fui  fiet,  fi  illi  libelli  Genevam  mifii  fuif- 
lent,ubiD.Sadeelis  libri  excufi  fimt,  & liberi  eius  ac  amici  ex  parte 
vivunt,  int£r  alios  Cafparus  Laurentius,  organi  & linguae  Graecao 
profefior,  qui  multis  annis  D.Sadeelis  amanuenfis  fuit.  Egocon- 
ftitutum  habeo  in  hac  aetate  ledionibus  & concionibus  meis  tan- 
tum vacare,  aut  fi  quid  erit  edendum,  talia  in  lucem  dare,  quae  ad 
inftitutionem  & confolationem  faciant,  illis  valere iuffis,  qui  anti- 
quas fuas  calumnias  tanquam  crimina  nobis  obiiciunt.  Philippo 
Nicolai  quem  audio  * pefie  extindum , refponderunt  Tigurini  di- 
luentes atroces  eius  & cyclopicas  infedationes.  Caeterum  nihil 
efl,  quod  tantopere  deplorem,  quam  quod  in  noftris  Ecclefiis  ple- 
niorem reformationem,  & communicationem,  quae  efle  deberet, 
non  video,  ficut  ex  meis  thefibus  de  integra  Ecclefiarum  reforma- 
tione, quas  fimul  mitto,  Generofitas  veftra  cognofcet.  Illuftris 
Domini  Comitis  Nafiovii  pium  zelum  laudo.  Sedgrafifante  paffim 
pede,  & abfente  adhuc  IlluftritTimo  Eledore , & rebus  nondum.* 
difpofitis,  conventum  aliquem  haberi  Theologorum,  vel  huc  mit- 
ti nonnullos , haud  quaquam  efl  tempeftivum.  Oporteret  haec 
prius  D.  Bezae  & D.  Grynaeo  communicari , qui  variis  literis  do 
novorum  dogmatum  feminibus  inter  noftros  conquefti  funt.  Fa- 
cultas noftra  theologica  .efl  adhuc  manca  poft  obitum  D.  Kime- 
doncii,  ut  & multa  alia  pendent,  usque  ad  reditum  Sereniffimi  D. 
Eledoris.  Interim  Generofitatem  Veftram  cum  tota  generofa  fami- 
lia 

* Philippus  Nicolai  anno  i6oR'  die  XXVI.  O&obr.  vitam  cum  morte  commutavit  Ham- 
burgi.  Concio, quam Dedekennus  in  eius  funere  habuit,  operumque  Germanicorum 
tomo II.  fubiecit,  non  finet.qucnquam  de  haere  dubitare. 


GOTHA  N A E ~ 177 

liaDei  Optimi  Maximi  tutelae  commendo.  Vale  & falve  illuflxis 
D.  Comes.  25.  Sept.1597. 

CVI. 

Idem  eidem. 

QVae  hoc  tempore  nobis  nunciantur , haec  funt : Felix  partus 
illuftriflimae  dominae  Electricis , quae  rurfus  filiolam  peperit 
7.  huius  : ita  faecundum  eft  illud  coniugium  , cui  Dominus 
Deus  indies  benedicat : mors  regis  Hifpaniarum,qui  Calend.Gctobr. 
diem  fimm  obiiffe  perhibetur  : Comitia  iam  fere  ineuntia  Ratis- 
bonae  : ad  quae  ablegantur  hinc  nobilis  vir  D.  Theodorus  a Morle, 
didus  Bohemus  : Licentiatus  Fraifs  & Doctor  Leonardus  Schuch. 
De  rebus  Gallicis  fatis  magnum  eft  filentium.  Evangelicis  fit  fpes 
edicti  mitioris, maiorisque  tum  fecuritatis,tum  libertatis.  Sed  haec 
lente  procedunt.  D.  Beza,  venerandus  omnino  fenex  adhuc  vivit  & 
valet,  animo  inprimis  per  Dei  gratiam  vegetus  : quem  peffime  ha- 
buit, quod  lefuitae  fuperioribus  nundinis  nefcio  quid  de  eius  defe- 
dione  ante  mortem  invulgarunt : utfolent  illi  homines  mendacia 
facile  proponere,  ut  imponant  credulis,&  fimplicibus.  Nulla  por-<c 
ro  dies  abit , generofe  D.  Comes,  qua  non  cogitem  ferio  de  eo  ipfo,<c 
de  quo  multis  iam  annis  pias  & neceffarias  cogitationes  fufcipit  illu-<c 
ftris  Dominus , Comes  IOHANNES  Senior  a Naffau  : nempe  deu 
ardiore  coniundione,  & communicatione  internoftrasEcclefias:u 
Sed  vides  aetatem  noftri  Principis  : Vides , quam  variis  negotiis<c 
implicetur : quam  arduam  rem  Ambergae  & molitus  fit,  & tantumu 
non  perfecerit : remoto  priore  Senatu : maiora  proculdubio  effe-iC 
durus,  fi  inftrumenta  haberet  idonea.  Verum, ut  audio, vix  in-fc 
veniuntur  Ambergae  duo  cives  ea  integritate,  & dexteritate  prae-a 
diti,  ut  in  locum  aliorum  fuffici  poflint:  u Deinde  nefcio  quo  malo 
fit , ut  totis  his  annis  26.  maiorem  animorum  diftradionem  & abalie- 
nationem inter  omnium  ordinum  homines,  praefertim  inter  eos,  qui 
funt  in  dignitate,  & publicis  fundionibus  ; quam  hoc  tempore^. 
Queruntur  plerique  violentos , inauditosque  proceffus  a nonnullis 
exteris,  qui  omnem  autoritatem  ad  fe  rapiant,  introduci,  & querun- 

Z tur 


178  EPISTOLAE 

tur  nunc  ip fi  nobiles,  quiPalatinatus  funt  indigenae.  Reliqui  vero, 
qui  pro  peregrinis  habentur,  Eledori  perfuafernnt,  male  ha  denus 
res  adminiftratas : Principem  in  hac  aetate  debere  metui,  & rigi- 
diorem fe  praebere , ne  ob  iuventutem  vilefcat  eius  autoritas.  In- 
ierim de  his  malis  fanandis,  aut  componendis  non  video  cogitari : 
nec  video,  qui  aliquid  tentare  audeat : ita  perfuafus  eft  Princeps,  eos 
Ipfi  bene  cupere , quos  habet  a latere , & quos  folos  audit.  Imo  ne- 
fas eft  Amberga  aut  ex  illis  partibus  de  his  rebus  vel  apicem  fcribere  : 
&vere tuae Generofttati,  fedin aurem  dico,  toto  eo  tempore,  quo 
Eledor  eft  in  fuperiore  Palatinam  de  rebus Ecclefiae,  & fcholae  ne 
apicem  quidem  ad  me  fcriptum  fuifle : ut  maxime  fcripferim  & non- 
nulla monuerim.  Quonam  fit  evafura  haec  diftradio  & cItus-U  at- 
que ct7rpo<r'/iyc^a  nefcio.  Quod  fupereft  Deum  oro , in  eius  linum 
meos  gemitus  effundo  ,ut  faltem  publicis  his  calamitatibus , & fune- 
ftis  morbis,  qui  adhuc  paftim  fcintillant,  afficiamur,  & reddamur  me- 
liores : redeatque  cum  religionis  orthodoxae , quam  profitemur 
ftudio,  candor,  finceritas,  & quaeramus  omnes  non  quae  noftra  funt : 
fed  quae  funt  Chrifti  : cui  in  mediis  his  perturbationibus  gratias 
ago,  quodEledorinoftro  pium  & religiofum  pecftus , piamque  & re-^ 
ligiofam  coniugem  largitus  eft: : u & quod  ea  praeftat  hic  Princeps, 
„ fi  Ambergenfes  fpedes,  quaeipfius  maiores  vix  cogitare  fuiffent 
„ aufi  quae  res  facit , ut  non  ita  male  fentire  poffim  de  iis , qui  latus 
,,  eius  claudunt.  „ V ale,  & falve,  illuftris  & genercfe  Domine , cum 
tota  illuftri  familia,  cui  felicem  exitum  huius  anni , & feliciflima  cur- 
rentis anni  exordia , feliciflimosque  progreffus  a Deo  precor.  Scri- 
pfi  paulo  liberius  & copiofius,  nadus  tam  fidum,  & certum  nuntium, 
qui  in  parvo  corpore  fpiritus  non  parvos,  nec  contemnenda  Dei  dona 
gerere  mihi  videtur,  alacritatem  inprimis,  & civilitatem.  Perfcripfi 
15.N0vembr.1597. 

cvir. 

TOSSANVS  eidem. 

S Illuftris,  & generofe  D.  Comes : Reverfus  eft  tandem  ad  nos  Se- 
. reniffimus  Eledor , cum  illuftriffima  coniuge , inclyto  filiolo , 8c 
tribus  filiabus,  quibus  liberis  fe  mire  obledat ; Nam  eft  incredi- 
bile 


G OTH  A N A E,  179 

bile  dl<ftn  , quam  pro  aetate  & feftivi  fint,  & adoleverint.  Adduxit 
fecum  magnum  nobilium  Comitatum  ex  illis  partibus : & aulam.* 
habet  frequentem. ' Saepe  veritus  fum , ne  ex  converfatione  cura 
aliquot  Principibus  mores  referret  afperiores,  & de  priftina  pietate^, 
& temperantia  aliquid  decederet.  “ Deploro  faepe  educationem  u 
aliorum  Principum,  qui  nihil  aliud  difeunt , quam  potare , venari, £f 
equitare,  & ftibditos  premere  & exhaurire.  Et  hoc  nomine  mi- £C 
feri  funt  plerique,  quod  raro  veritatem  audiunt , dum  adulatoribus u 
tantum,  Sc  cyclopibus  aures  patefaciunt : „ Multa  video  novari,  mu- 
tari, moveri  in  noftra  gubernatione  ; Sed  pauca  in  melius : nihil 
coniundo , & communicato  confilio  : Et  valde  pauci  hodie  repe- 
riuntur,  qui  non  fua  potius  quaerunt , quam  quae  funt  Chrifti.  T ri- 
umphamus  nos  tamen  de  laurino,  (ive  Rab  in  Hungaria  miro  ftrata- 
gemate  recuperato.  Faxit  Deus.,  ut  durabilis  fit  ille  triumphus. 
Interim  ringuntur  & lugent  pafiim  miferi  fubditi , quos  peltis , anno- 
nae caritas  mediocris,  exadiones  novae,  acinauditae  fucceflive  con- 
ficiunt. u Piftorius  turpifiimus  ille  apoftata,  & fophifta,  colloqui-£C 
um  de  religione  mire  urget  apud  Tigurinos  fretus  fua  audacia , & <c 
autoritate  fui  Cardinalis  : & forte  non  paucorum,  qui  fe  Evange-£< 
licos  dicunt,  ofeitantia  & inconftantia,  qui  libi  facile  a Sophiftis  im-  u 
poni  patiuntur:,,  confuluit  me  non  ita  pridem  G enero  fitatis  V e- £ c 
lirae  gener,  generofus  Dominus  Comes  Albertus,  de  ratione  com- 
ponendae controverfiae  de iuftificatione , quae  in  iplius  Generofita- 
tis  ditione  a nefeio  quo  movetur.  Refpondi , quod  res  e 11,  donec  in 
aliqua  Synodo  noltrarum  Ecclefiarum  illa  controverfia  examinata^ 
fuerit : tutilfimum  effe  receptam  in  noltris  catechefibiiS  fententiam 
retinere,  aut  confulere  Ecclefias  alias  orthodoxas,  quas  certe  per 
Germaniam,  Galliam  & Belgium  confiat  (exceptis  perpaucis)  omni- 
no fentire  totam  Chrifii  obedientiam  nobis  imputari.  Quorfum<c 
enim  res  evadet,  fi  cuiusque  privati  fententia  norma  debet  efie  ve- <c 
ritatis  ? fic  hodie  in  comitatu  Benthemenfi , nili  Deus  avertat,  no-£C 
vas  turbas  dabit  Dodor  V orftius,  quem  hadenus  fratris  & filii  in-£C 
ftar  dileximus , qui  Samofateniani  cuiusdam  in  Polonia  erroribus£C 
fafeinatus , faltem  de  merito  Chrifti  & eius  pro  nobis  fatisfadione_/c 
fuum  iudicium  anteponit  iudicio  D.Bezae,  D.Iimii,  D.  Parei  ,£C 

Z a D,Pi- 


180  EPISTOLAE 

5)  D.  Pifcatoris,  & meo , qui  omnes  & eum  monuimus , & eius  hypo- 
„ thefes  refutavimus.  In  Gallia  Calendis  Maii  conveniet  Mompes- 
,,  fuli  nationalis  Synodus.  Non  defunt  & ibi  turbatores , qui  Papa- 
tum  putant  aliquomodo  conciliari  poffe  cum  religione  lincera^. 
Dedigerii  gener  fua  temeritate  fadus  eft  captivus  Ducis  Sabaudiae: 
fed  Dedigerius  fortiter  agere  pergit.  Britannia  Regi  fe  dedidit, recon- 
ciliato cum  Rege  Mercurino  duce  : cuius  filia  defpondetur  fpurio 
Regis  Galliae,  CaefarMonfieur.  Haec  raptim  exarata  ut  bonicon- 
fulat  Veftra  Generofitas , precor.  Ipfi  ego  & toti  inclytae  familiae 
omnia  laeta , & profpera  precor.  15.  April.  1598. 

CIIX. 

TOSSANVS  eidem, 

ILluftris,  & genero  fe  Domine  Comes,  non  melius  de  Ecclefia  mere- 
ri, nec  certiorem  notam  filiorum  Dei  obtinere  Generofitas  Veftra 
poteft,  quam  fi  in  illo  ftudio  pacis  inter  fratres,  & focios  eiusdem 
confeflionis  conciliandae  perfeveret.  Et  iis  profitebatur  Conftan- 
tinus  Magnus  fe  vicftoriam  efle  adiudicaturum,  in  quibus  fummunu 
pacis  ftudium,  animumque  fedatum,  & Chriftianum  deprehencfiffet : 
Quam  firmo  confenfu  Ecclefiarum  & Theologorum  Evangelico- 
rum,  quam  expreftis  Scripturae  teftimoniis  fententia  deiuftificatio- 
ne,  quam  tradit  noftra  Catechefis,  nitatur,  brevi  fcripto,  ac  mode- 
ratiflimo  complexus  fum,  cuius  participem  feci  Generofum  domi- 
num Comitem  Albertum  Solmenfem , Generofitatis  Veftrae  gene- 
rum , cum  ante  aliquot  menfes  de  illa  controverfia  me  confideret. 
Afpernentur,  qui  volent  confenfum  Ecclefiarum,  ficutfurit  Vorftius 
Steinfurti : Ego  eum  femper  magni  faciam.  Acuminis, fubtilitatis, 
eruditionis  laudem  aliis  facile  cedam,  non  autem  ftudium  pacis,  ve- 
ritatis & (piAa$sA<fttaf.  Quod  fi  vir  literatiftimus  D.  Pileator  falu- 
berrimis  veftrae  Generofitatis  confiliis  obtemuerabit,  erit  eius  no- 
men  in  benedictione  apud  omnes  bonos,  & faciet  quod  Ecdefiae 
fauciae , cui  ungues  noninferendi  funt,  flatus  requirit.  Ego  artem 
orandi,  & gemendi,  in  hac  aetate  difeo,  in  hac  me  exerceo : cum  Deo 
mihi  multus  fermo.  Apud  homines  vix  amplius  adhortationes,  ob- 

tefta- 


G O T H A N A E.  igi 

teftationes , admonitiones  valent : Ruere  volunt  cum  fua  ambitio- 
ne, vanitate, & perire  malunt,  quam  honorem  habere  minifterio : & 
ut  luo  tempore  querebatur  Micheas  propheta : Optimus  illorum-» 
fimilis  eft  fpinae,&  quae  capite  feptimo  fequuntur,  periit,  ac  reftin- 
<ftus  eft  zelus  in  multis , qui  cordatiftimi  videbantur  : Perduelles 
habentur , qui  libere  monent,  aut  conqueruntur.  Interim  fluctuat 
totum  imperium : regnant  Iefuitae. : peftis  multis  adhuc  in  locis  fae- 
vit : & Genevenfes,  Vefalienfes,  Bohemos,infeftat.  Quid  molia- 
tur Cardinalis  Albertus  , qui  per  Palatinarum  Pragam  contendit, 
& fponfae  obviam  procedit , dies  docebit.  Regi  Galliae  tot  muni- 
tas civitates  ab  Hifpano  redditas  miror  : nec  fadhim  puto,  quin  fe 
viciftim  ei  obftrinxerit  : Nam  & plurimi  Galli  in  Belgium  fe  infu- 
difle,  & Hifpano  militare  dicuntur.  Brunfuicenfis , qui  felus  fere  in 
Comitiis  liberas  edebat  voces,  iam  quid  agat,  & ubi  fuerit,  non  igno- 
ras. Nos  hic  vagamur,  delitiamur,  profundimus  omnem  pecu-44 
niam , exiftimationem  , & excuflis  habenis  nefcio  quo  ruimus/4 
Haec  mihi  multos  gemitus  exprimunt,  & nihil  nili  magnam  ali-44 
quam  cladem  imminentem  praefagiunt.  Commendo  igitur  magis 
ac  magis  Sereniflimum  EleHorem  & Palatinatum  famftiflimis  tuis 
precibus.  Vale&falveilluftris  & generofeD.  Comes  cum  tota  in- 
clyta familia.  Heidelbergaei6.Septembr.  1598» 

CIX. 

Idem  eidem. 

ILluftris& GenerofeD. Comes,  Domine  omni  obfervantia  hono- 
rande : quodVeftra  Generolitas  interrogat  de  Synodo  Ecclefia- 
rum  Gallicarum , audivi  quidem  indidtamelfe  in  quodam  oppido 
prope  Aureliam  : Audivi  etiam  Theologum  quendam  Matthaeum 
Sutlivium  ex  Angiia,Epifcoporum  nomine  eo  venturum.  Sed  nec 
Lutetia , ubi  ii  degunt,  qui  his  rebus  praefunt,  & unde  faepe  literas 
accipio,  nec  Geneva  aliquid  ad  nos  ea  de  re  perferiptum : Nullis  li- 
teris, nulla  verborum  fignificatione  eo  vocamur , aut  invitamur : 
De  propofitione,  de  fcopo  & fine  nihil  nobis  conftat : Quorfum  igi- 
tur nos  obtruderemus  ipfis,  aut  imparati  accederemus.  Cur  nos 

Z 1 non 


igi  EPISTOLAE 

non  potias  in  Germania  eorum  exemplo  Synodos  noftrorum  nimis 
diu  omittas  & negledas  habemus  : Toto  triennio  ineo  laboravi,  ut 
id  fieret : A plerisque  Theologis  noftrae  confeiTionis,  etiam  ab  Rei-  - 
vetiis,confenfum.  & adprobationem  impetraveram : De  modo  etiam 
agendi  nonnihil  contuleram  : Verum  ita  res  noftrae,  qui  diredo- 
rium  aliorum  effe  debebamus,  tradantur : ita  apud  nos  iacet  Theo- 
logorum autoritas : & penes  unum  aut  alterum  ex  politicis  eft  omne 
Imperium,  ut  iam  nihil  mediter,  quam  meas  conciones , & lediones : 
& quomodo  calamitates,  quae  impendent,  laturi  (imus.  Aula  iam 
eft  Alceam  translata.  In  Synodis  vel  panegyribus, nuptialibus, nun- 
dinalibus , luftricis  totum  anni  tempus  fere  Confutuimus.  Magnae 
funtDeo  agendae  gratiae,  quod  tam  diu  fubfiftit  nofter  ftatus: 
quem  intuentur,  deplorant,  & carpunt  multi : pauci  opis  aliquid,  & 
confilii  ftrenue  & lincere  conferunt.  Haec  libere  & ingenue  ad 
Tuam  Genero  fitatem , quae  dittimulationem  odit,  ut  ex  eius  Sym- 
bolo, & omnibus  adionibus  apparet.  His  tamen  aliquando  mede- 
bitur ille , qui  lucem  ex  tenebris  educit.  Dominus  &.  pater  omnis 
confolationisveftrae  laudabili  feneduti  laeta  omnia  &prolpera  lar- 
giatur, Heidelbergae,  Calend.  Maii  i6oi. 

CX. 

Strenui,  Magnifici  & Amplislimi  Domini. 

ACceptis  nuper  literis  honeftae  misfionis  ab  aula  Coburgenfi,  pu- 
tavi ette  officii  mei  & iftud  Amplitudini  veftrae  fignihcare,  & 
fimul  ab  eadem  petere,  ut  quoniam  intra  fex  dies  proximos  di- 
fcefturus  fum , Amplitudo  veftra  dignetur  folutionem  huius  trime- 
ftris , in  quod  a tertia  die  Martii  fum  ingreflus,  & cuius  finis  futurus 
erat  ad  Pentecoften , benigne  mihi  largiri.  Quod  & cum  confue- 
tudine  in  aliis  hadenus  obfervata  convenire  audio,  & congruit  certe 
cum  liberalitate  naturae  veftrae : cum  praefertim  operas  meas  ante 
tempus  difcclfus  intermiffuriis  non  fim.  Equidem  confido,  Ampli- 
tudinem veftram  rationem  habituram  & itineris  mei,  & praeteritae 
diligentiae,  quam  in  fufcepto  munere  pro  virili  mea  praediti , para- 
tusque eram  praedare  diutius , nifi  invitum  me  ex  medio  curfune- 

cettariac 


GOTHANAE. 

cellariae  caufae  revocaflent.  Mifi  famulum  cum  Apocha  : cui  ii 
Amplitudo  veftra  permittet,  ut  ex  aerario  pecuniam  meo  nomine 
petat,  praeter  alia  merita  veftra  novo  beneficio  devimftum  me  pu- 
tabo. lenae  12.  Martii  1574. 

Amplit , Veflrae 

addidtiflimus  cliens 
IVSTVS  LIPSIVS, 

Adftrenuum  &Nobilisftmum  Dom.  Locum  tenentem, 
ad  Magnificos  & Amplisfimos  Dominos  virtute^, 
nobilitate,  prudentia  praeftantisfimos  Confiliarios 
Ducum  Saxoniae. 

Vinariae. 


CXL 

LIPSIVS  ELLINGERO. 

EXcellentisfime  D.Doclor.  Flagitium  facerem,  fi  ad  quenquam 
litteras, non  ad  te  darem , etfi  fcripfi  nuper  copiofe.  Decanatus 
negotium  in  fenatu  agitatum  eft.  Excepi  illos  Ariftarchos,  ut 
merebantur,  & ut  cognofcerent , quem  hominem  lacesfiviflent. 
Quid  quaeris  ? oratores  vifi  fumus.  Senatus  univerfus  prolixe  & 
abunde  a me  iudicavit.  Illi  principem  appellarunt,  ad  quem  nunc 
fcripfi.  Tu  fi  quid  potes  iuvare,  fi  rogari  te  pateris,  ut  id  facias  rogo, 
etfi  Id  verbum  ex  confuetudine  noftra  fublatum  iam  effe  debebat. 
Cauffam  totam  ad  Principem  fcripfi  accurate  & ro7ro^g.  Vale  V.  C. 
& tibi  perfuade,  has  tam  breves  litteras  a Lipfio  dormitante  non 
alium,  quam Ellingerum  potuiffe  exprimere. 

Excellentiae  T. 

ftudiofifs. 

„ IVSTVS  LIPSIVS. 

Excellentis  fimo  ac  C..V.  D-Doftori  Ellingero,  virtute 
& doctrina  praeftantisftmo  ProfefTori  in  Academia 
lenenfi , amico  optimo» 

CXIL 


184  EPISTOLAE 

CXII. 

CONRADVS  HORNEIVS  PLATHNERO. 

CVM  pridem  de  infigni  Tua  doclrina  pariter  & erga  nos  benevo- 
lentia cognovilTem , fcribere  aliquid  ad  Te  aliquoties  conantem 
negotia  alia  ex  aliis  impedierunt.  Nunc  autem  tandem,  pro  fi- 
cifcente  in  Academiam  Xenenfem  egregio  Iuvene  Dn.M.  Luc.  Frider. 
Reinharto,  familiarimeo,  quodfaepepropofueram,  exequor.  Nec 
tamen  aliud  epiftolae  argumentum  eft,  quam  ut  notitiam  & amici- 
tiam porro , fi  pateris , internos  conciliem , & lucubrationes  noftras 
mittam.  Scis  enim  quantas  turbas  mihi , & Cimo  Collegae  meo 
illident,  qui  re&ius  quiefcerent,  fi  faperent.  Mihi  quidem  dica-» 
fcribitur,  quod  pietatem  defendam  : Calixto  propterea,quod  pa- 
cem & concordiam  ecclefiae  an\et,  utrique  ,-quod  veram  eruditio- 
nem & antiquitatem  Ecclefiafticam  magnifaciamus.  Et  vis  omnis 
partim  in  multitudine  errantium  , partim  in  teterrimis  calumniis 
ponitur.  Sed  haec  fummo  illi  Numini  committenda  funt , quod 
fuper  nos  curat,  & veritatem  ac  pietatem  tuetur:  cui  nos  confidi- 
mus & inhaeremus  , quidquid  malevoli  clamitent.  Verum  huc 
nunc  non  ibam.  Et  pluribus  ea  ex  iis, quae  mitto,  intelliges.  Tan- 
* tum  id  fignificare  Tibi  volui,  ficut  Te  nos  amare  audio  & ftudia_, 
noftra  , ita  nos  contra  Te  obfervare,  & aeftimare  omnibus  modis. 
Quodfi  etiam  Reinharto,  quem  dixi,  ubi  aliquando  per  otium  ad  Te 
excurrerit,  oftenderis,  Tenobis  amicum  efle , gratisfimum  &acce- 
ptis  fimum  illud  fuerit.  Vale.  Dab.  xxvii.  Iunii  clo  Ioc  xlviii. 

CXIII. 

PLATHNERVS  HORNEIO. 

Litteras  tuas,  nectar  & ambrofiam  merae  benevolentiae  fpirantes, 
una  cum  illis,  quae  partim  D.  Rothmalero,  partim  nefcio  cui 
Pasquilli  filio  repofuifii,a  Reinharto  tuo,  imo  iam  noftro  5 quem 
& ipfum  fcito  in  album  amicorum  meorum  receptum,  hilari  accepi 
manu  & mente.  Gratias  imprimis  Tibi  ago  maximas , mihique  fe- 
rio gratulor,  me  tantae  exiftimationis  apud  Te  efte,ut  de  foedere 

amici- 


GOTHANAH, 

amicitiae  inter  nos  ineundo,  etiam  folicitum  Te  efie  debere  cen- 
fueris.  Dubitas,  paffurusne  fim  illius  conciliationem  ? Ego  vero 
ultro  ad  Fidei  Te  traho  aram,  & in  verae  finceraeque  amicitiae  pi- 
gnus abiens  abfenti  dextram  fidemque  porrigo.  Age  igitur  tene- 
rum puri  inaffedatique  adfedus  iy,<pvTtvfict,  hoc  noftrum  crebrio- 
ri litterarum  interpellatione  mutuisque  foveamus  officiis,  ad  quae 
promptifilmum  mefemperinuenies : 

Dum  fors  f fata  manebunt . 

Controverfiam  illam  de  bonis  operibus  quod  attinet,  malo  Te  me* 
am  fententiam  ex  litteris  meis,  quae  ante  hos  VII  menfes  ad  D.  Ma- 
iorem dedi,  percipere  : quarum  partem  inferni,  ut  ex  illis  fimul, 
quo  numero  apud  meiam  antea  fueris,  intelligas.  Mihi,  praefer- 
tim  poftquam  non  tantum  a D.Dod.Mufaeo  uberiorem  informa- 
tionem accepi,  fed  & cum  D.  Maiore  coram  de  hac  controverfia 
fermonem  contuli,  adhuc  eadem  mens  5 & cum  inter  vosinreipfa 
nullam  dilfentionem  deprehendam  , omnino  Medicos  imitandos 
cenfeo  , quorum  eft  $ multos  & magnos  morbos  curari 

quiete  & abftinentia.  Hoc  fi  obfervaflent  Patres , qui  tertio  vixe- 
runt Seculo,  horribiles  & peftilentes  illi  Arianifmi  proventus , qui 
& ipfi,  ut  ex  hiftoria  fcimus  ecclefiaftica,  ex  logomachia , & nimia 
contentione  propullularunt,in  ipfa  facile  peftundaripotuiflenther- 
ha.  In  qualibet  re,  res  contumax  praeconcepta  opinio  eft  cum  im- 
pugnatur , & ab  ipfa  impugnatione  alimenta  fumit : diftimulando 
felicius  vincitur,  & fub trado  adverfario  feipfam  confumit.  Hoc 
certiftime  experieris,  fi  cum  magno  Philippo  cordatos  illos  fugere 
potius,  quam  configere  operam  dederis.  lena  quiefcet.  Ne  Lipfia 
aut  Witeberga  turbet,  providebunt,  ut  fpero,  penes  quos  audoritas» 
Reliqua; 

— Bsog  $ g to  yJv  ctooirGi } ro  $'  ictret 

Kev  &>  Svyui  i&ihot  • $ vvcojcy  ydtg  a7rctv]a. 

Cuius  protedioni  nos  omnes  committo,  Teque  falvere,  & optime 
valere  iubeo.  Vnicum  addo  & fummopere  rogo,  ut  Cellario  noftro, 

A a & iro- 


ig6  EPISTOLAE 

& imprimis  Clariflftmo  Calixto  meo  nomine  falutem  dicere  velis. 
Iterum  Vale.  Vinar.  II.  Non  Sextii.  Ao,  clo  loc  XLIIX. 

CXXV. 

HORNERIS  PLATHNERO. 

QUas  pridie  Non.  Sextii,  dederas,  rede  accepi.  Statim  autem 
oblata  hac  mittendi  commoditate  refpondeo,tum,utgrati(Ti- 
mas  mihi  litteras  Tuas  fuilfe  intelligas,  tum,  ut  huic  iuveni 
gratificer.  Et  quidem  , non  tantum  Tibi  non  difplicuiflfe  meum 
ergaTeaffedum,  fed  ipfum  ultro  me  cum  amicitiam  inire  voluiffe, 
eft,  quod  maximopere  gaudeam.  Diligenter  etiam  legi,  quae  & in 
litteris  ad  me  tuis  de  controverfia  noftrafcripfifti,  & quae  anno  hoc 
ineunte  ad  Dn.  D.  Maiorem  exaratas.  Facile  quoque  Tibi  af- 
fentior,  ficut  magnos  faepe  morbos  fola  abftinentia  curatos  effe  ohuv 
la,Tf)£>rzrcuhs  tradunt,  ita  etiam  contentionem  noftram  fopiri  pofife, 
iuy  (piXolifAwvjcq  xcu  tu  icha  , qui  a nobis  nunquam 

provocati , (ponte  fua  in  arenam  convolarunt.  Sed  quid  fpei  hac 
de  re  (it,  vix  video:  nam  etfi  ante  unum  alterumque  menfem  opti- 
ma quaeque  milii  D.  Maior  nunciari  iufferat : paulo  poft  tamen  non 
novo  tantum  carro ine  nos  ipfe  perffrinxk,  fed  etiam  D.  Cundifius  in 
focietatem  venit.  Et  quid  de  cenfuris  dicemus  & excerptis  littera- 
rum, quae  D.Mislenta  edidit  ? Haec  certe  talia  funt,  ut  ferri  a nobis 
nulla  ratione  poffint.  Et  fupra  modum  miror,  quid  tandem  fibi  illi 
velint.  Nam  ut  de  Latermanni  difputatione  nihil  dicam,  in  qua 
equidem  non  reperi,  quod  veriffimum  non  (it,  nec  de  aliis,  quae 
Clari  (Emo  Collegae  meo  per  fummam  iniuriam  tam  abunde  im- 
pinguntur, ecquid  in  meo  hoc  negotio  manifeftius  efir,  quambona 
opera  illa,  quae  Deus  in  verbo  fuo  praecepit,  non  arbitraria  nobis, 
fed  necefifaria  ede,  fi  fervar!  aliquando  per  Chriftum  volumus.  Et 
profedo,  fi  quis  ideo  Chriftum  Salvatorem  noftrum  nos  redemiffe, 
per  fidero  iuftificafle,  & Spiritu  fuo  fando  nos  inftruxiffe  putet,  ut 
perinde  nobis  fit,  five  in  praeceptis  eius  ad  vitam  aeternam  ince- 
damus, five  minus,  hunc  non  Myoy.u%z7y,  fed  totam  religionem 

everte- 


' G O T H A N A £.  igj 

evertere  non  dubito.  Vnde  nec  Formula  Concordiae  eo  fenfu 
propofitionem  vel  reiicere  poteftne,  dum  ego,  ut  Tibi  vifum  eft, 
cum  hoc  defendo , contra  eam  quicquam  Kcuvojofxu : idque  etiam 
Te  certo  certius  exiftimaturum  eflfe  non  ambigo,  fi  rem  paullo  ac-, 
curatius  expenderis.  Caeterum,  fi  quis  vel  de  aliis  operibus,  quam 
quae  defigna vi,  loquitur,  vel  his  ipfis  efficientiam  aut  meritum  ad* 
feribit,  fi  proprie  tamen  loquitur,  ille  cum  larvis  ludatur,  nec  me 
ferit.  Qui  vero,  tales  t&v  Koym  s&Ajw&V  excogitant,  vt  aliud 
eflfe  arbitrentur,  Bona  Opera  neceflfaria  efte  iis,  qui  falvi  eflfe  cupi- 
unt, & aliud  Bona  Opera  neceflfaria  eflfe  ad  falutem,  hi  ita  fe  pro- 
ftituunt,ut  ne  pofiint  magis.  Namitrofrvyapliv ifta, etiam  iis  notum 
eft,  qui  nondum  aere  lavantur.  De  Arianifmo  , ignofee  mihi, 
prorfus  aliter  fentio.  Nam  etli  ipfe  Conftantinus  M.  initio  ita 
cenfuit,  fi  Eufebio  credimus,  Xoyoyaxtcw  eflfe  r tamen  eventus  paulo 
poft  docuit,  de  re  ipfa  & vera  divinitate  Filii  Dei  quaeftionem  fu- 
iflfe.  Sed  haec  paucis  nunc  referibere  volui,  qui  litteras  Adamo 
Queratio  do,  Academiae  noftrae  miniftro.  Is  antehac  domi  meae 
vixit,  & modeftus  paritor  eft,  & litterarum  valde  cupidus.  Pro- 
greflfus  etiam  pro  aetate  non  poenitendos  fecit,  ut  optime  de  eo  fpe- 
rem&c.  Helmaeft.IV.Eid.Septemb.  db  Idc  XLIIX. 

CXY. 

PLATHNERUS  HORNEIO. 

AVt  Amyclas  Vinaria  migraflfe , aut  me  Epoptis  Harpocratids 
nomen  dediflfe,  ex  diuturno  filentio  fufpicari  poteras.  Sed  cave 
illud  vel  meae  negligentiae,  vel  incuriae  tribuas : 

Difficiles  curae , * catenatique \ labores , 

qui  me  qua  publice,  qua  privatim  obruunt,  Tunt,  quibus,  quicquid 
hic  peccatum  videri  poterit , imputandum  eft.  Adde  quod  inte- 
grum ferme  menfem,  partim  in  aula  Gothana,  partim  Ifenbergae 
peregre  egerim.  Congreflfus  hic  habitus  Conditariorum  Saxoni- 

Aa  2 eorum 


188  EPISTOLAE 

eorum  eft,  Eccleliafticorum  & Politicorum.  Vocata  quoque  in 
partes  de  bonis  operibus,  omnibus  iam  nota  controverlia.  Et  ne 
quid  Te  lateat,  communi  calculo  priftina  recepta  fententia  : con- 
tentionum nempe  femina  filentii  obruenda  effe  cineribus.  D.  Maiori, 
& reliquis  in  Salana  noftra  Profefforibus  filentium  iterum  impoli- 
tum. V t deindeV Viteberga,  Liplia,  Helmftadia  fuum  quoque  digi- 
to compefceret  labellum,  Sereniffimum  Ele&or.  Saxon,  nec  non 
Duces Luneburgenfes  per  litteras  effe  monendas.  Sed  bonum  fa- 
ctum! Vix  ego  Vinariam  regreffus,  & ecce  advolant  Illuftriff.  Du- 
cum litterae.  Laudatur  Saxonum  conlilium : indicatur,  folenni 
habita  deliberatione  idem  omnino  placuiffe : affirmatur,  Helmfta- 
dienfes  lubentiflime  placitis  obtemperaturos : promittitur  denique 
communicatio  conlilii,quo  tanquam  potente  panacea  omnibus 
huiusmodi  mederi  poffit  affectibus.  Ledtae  hic  Illultriffimarum 
animarum  praeclarae  litterae  magna  omnium  deledtatione,  ftatim- 
que  illarum  exemplum  ad  Electorem  Saxoniae  miffum , cum  ite- 
rata fualione,  fuis  ut  Sigaea  quoque  imperitare  velit,  nec  dubito, 
quin  perfvadeamus.  Gratulor  potius  Eccleliae,  quod  dehuma. 
no  hoc  fludtu  fedato  , habeat  , unde  pios  gaudere  & plaudere, 
Tcv  7rovt]pov  vero  dolere  & frendere  iubere  poffit.  Communica- 
tionem  interim  illius  faluberrimi  conlilii  quotidie  expediamus, 
ut  iam  ante  cogitabamus  de  tali  aliquo  remedio.  Venit  aliquan- 
do mihi  in  mentem  , an  ex  re  poffit  effe  Eccleliae  , li  communi 
omnium  ftatuumEvangelicorum  confenfu  & fumtu  dodtiffimorum 
virorum  conftitueretur  collegium,  quod  in  talilinodi  controverliis 
intellinis  indicaret,  de  dubiis  refponderet,  quae  ad  confervandam_. 
pacem  fpe&ant,  mature  profpiceret,  xurasque  fuas  & cogitatio- 
nes eo  converteret  fedulo  , nequid  detrimenti  caperet  Ecclelia. 
Sed  quoquo  cogites  , aquam  haerere  video  , adeo  multimodae 
funt,  quibus  res  haec  involvitur,  difficultates.  Sed  de  his  Domi- 
nus providebit.  Caeterum  ante  hos  duos  annos  exercitationem 
de  ablatione  fceptri  Iudaici  a D.  Ifraeie  praedicta  , fidlo  licet  fub 
nomine  mili  in  publicum.  Illampfe  nunc  quoque  ad  Te  mitto, 
ii  forte  de  faccifivis  huic  noltro  foetui  unam  atque  alteram  im- 
pendere velis  horulam.  Quodli,  quid  de  hoc  genere,  feriptionis 

•-  fentias, 


G O T H A N A E.  189 

fentias,  me 'certiorem  facere  volueris , rem  feceris  gratiffimarm. 
Scio  enim,  quod  C pAafyS-us  iudicare  foleas.  Fecerunt  hoc  Glas- 
fius,  Barthius,  Buchnerus,  alii.  Eandem  amicam  igitur  operam  a 
Te  quoque  expe&o.  Sed  ohe!  iam  fatis  eft,  ohe  libelle.  Finio 
igitur,  & Te,  fimulque  Venerandum  illud  caput  Calixtum  plurimum 
falvereiubeo.  Vinar.X.Kal.Decembr,  An.  clo  Idc  XLIIX» 

CXVI. 

IOBVS  LVDOLFVS, 

IO.  ERNESTO  GERHARDO. 

Litterae  tuae  3.  d.  O&obris  datae  maxima  me  voluptate  affece- 
runt, quod  conlilia  & animum  tuum  mihi  tam  liberaliter  ex- 
poneres, ac  ita  verum  amicum  me  tibi  probares.  Perfecta 
omnino  foret  laetitia  mea,  fi  novisfimas  meas,  cum  epiftola  Aba 
Gregorii  Abysfinenfis  ad  me  miffa  accepiffies  j Multum  poterat 
illa  conferre  ad  confilium , quod  poftea  tibi  commemorabo  : pri- 
mo enim  de  confilio  tuo  , in  has  oras  proficifcendi , mihi  dicen- 
dum. Ego  certe  nihil  aeque  optarem,  quam  ut  id  felicitatis  mihi 
contingeret,  ut  a (pedtu  & converfatione  tua  frui  in  Suecia  mihi  li- 
ceret. Caeterum  doleo,  quod  nondum  eo  experientiae  venerim, 
ut  Academiae  Vpfalienfis  flatum  & Profefforum  conditionem  ac- 
curate perfcribere  posfim.  Licet  enim  Patronus  nofter  iampri- 
dem  Reginam  falutatum  profectus  fuerit,  ac  aliquamdiu  Flolmiae 
ob  negotia  egerit,  totam  tamen  familiam  fuamin  praediis  ruri  re- 
liquit. Caufae  eius  rei  aliae  partim  fuere,  aliae  fupervenere. 
Primum  expectabamus  fupellectilem  noftram,  quae  maritimo  iti- 
nere Gotenburgo  fequebatur,  dein  Domina  edito  partu  profectio- 
nem impediebat,  nunc  inflantia  fefta  pergendi  confilia  in  menfem 
Ianuarium  diftulerunt.  Mihi,  tamen  omnino  decretum  eft,  quod- 
cunque etiam  confilium  Patronus  capturus  fit,  veniam  petere  in_» 
Academiam  Vpfalienfem  proficifcendi , eamque  per  duos  vel  tres 
menfes  luflrandi : dum  enim  Patronus  nullo  publico  officio  occu- 

Aa  } -putus 


EPISTOLAE 

patus  eft  , pauca  agenda  occurrunt.  Tum  demum  comperta  8i 
ipedata  Tibiperfcribere  potero,  pauca  enim  funt,  quae  hadenus 
audivi.  Caeterum  fumrnatim  rem  confideranti  primo  loco  fefe 
offert  Reginae  benignus  erga  litteratos  animus , dum  eos  honori- 
bus & beneficiis  auget , quos  infigni  eruditione  reliquos  anteire 
animadvertit : adhaec  vita  fatis  tranquilla  & compofitaVontinge- 
re  poteft  erudito  in  natione  parum  turbida,  nec  invida  externae 
virtutis.  Et  quanto  remotior  a caetero  orbe  Suecia,  tanto  maior 
claritudo  eximiis  ingeniis,  & modicis  minus  dedecus  eft.  Mores 
ftudioforum  Vpfaliae  non  ad  difciplinam  Hollandorum  , aut  mo* 
deftiam  Anglorum,  fed  ad  noftram  diffolutionem  propius  accede- 
re accepi.  Externus  urbium  cultus  in  Suecia  quaerendus  non  eft, 
humilesque  pierunque  cafae,vel  quatuor  parietes  te<fto operti, qua- 
les vetuftas  invenit , verum  talia  eruditi  non  aeftimant.  • Id  vero 
maxime  incommodum,  quod  longinquitate  itinerum  tardiora  cum 
litteratis  commercia  funt , atque  libri  rariores  non  nili  maximis 
fumtibus  parantur.  Converfationem  & familiaritatem  cum  doctis 
viris  hucusque  delideraffes , nunc  vero  cura  Reginae  celeberrimi 
alibi  viri  partim  huc  trahuntur,  partim  retinentur,  ut  quos  alias  vix 
litteris  adire,  nunc  verbis  coram  alloqui  poliis.  Salmafio  amplis- 
fimas  litteras  Regina  fua  manu  fcripfit,  quibus  ille  permotus  filiam 
ad  venerationem  eius  mifit,  pollicitus  fe  brevi  fecuturum.  Non 
quod  fedem  fuam  mutare  poftit,  fed  quo  officio  fuo  erga  tantam^ 
reginam  fatisfaciat.  .VolEo  Gerhardi  F.  bis  mille  imperiales  in_> 
annos  fingulos  penduntur.  Cartefius  quoque  Holmiae  agit.  Ni- 
colaus Heinfius  ad  fpedandas  faltem  Reginae  virtutes  venerat,  mox 
ut  praedicat  difceflfurus.  Boeclerus  Hiftoriam  & Eloquentiam 
Vpfaliae  docet  3 Freinshemius  Reginae  Bibliothecarius  eft:  me- 
ruerat ipfum  Regia  Bibliotheca,  quae  mox  inter  infignes  Europae 
Bibliothecas  numerabitur,  quippe  Grotii  & Vollii  Bibliothecas  in- 
genti pecunia  coemit : praeterea  frater  meus  multa  praeclara  fcri- 
ptoruin  monumenta,  iuftii  Reginae, Lutetiae  Pariliorum  conquifi- 
vit,ac  regie  compingi  curavit,  quia  tantum  Reginae  oculis  ac  ma- 
nibus deftinabantur.  Profeftbrem  Orientalium  Linguarum  Vpfa- 
liae. nullum  efte,  nec  tamen  Ravium  vocatum  fore,  facile  credide- 
rim 


G O T H A N A E.  191 

rim,  Nuper  Freinshemius  fratrem  meum  interrogaverat , num 
mihi  animus  eflbt , Profefforium  munus  fufcipere : verum  ille  re- 
(ponderat,  mihi  alios  fines  propofitos  efte,  nec,  dum  aetas  dicendo 
ac  laboribus  par  eflet,  alios  me  docere , aut  ad  quietem  animum-* 
applicare  velle.  Quod  te  vero  fpe&at , fiquidem  experimentum 
dodrinae  tuae  facere,  & documenta  eruditionis  dare  velis,  notu 
abs  re  fore  crediderim,  fi  ad  tempus  in  Suecia  id  praefiares.  Ve** 
rum  alia  animo  meo  nunc  inhaerent.  Ais,  poteftatem  tibi  a Pa- 
tronis fadam,  extera  regna  adeundi,  ubi  faltem  comitem  idoneum 
na&us  fueris : quid  fi  ego  me  tibi  comitem  praeberem.  Credo 
tibi  me  olim  fcripftfte,  quam  invitus  & coactus  Roma  avulfus  fue- 
rim, cum  praeclaram  ibi  occationem  habuerim,  multas  eruditionis 
partes,  ac  praecipue  Aethiopica  mea  ftudia  folide  excolere.  Quip- 
pe familiaritas  mihi  fida  & intima  fuit  cum  qtiatuor  Abyffinis  vi- 
ris bonis,  qui,  inter  alios  libros  minoris  momenti , habebant  Pen- 
tateuchum, Efaiam,  Io  fu  am  & librum  Ruth,  ad  haec  Concilia  Oe- 
cumenica  cum  aliis  Synodis  nationalibus , in  folio  eleganter  fcri- 
ptis,  privarim  poffidebant,  iafnque  in  eorum  amicitia  tantum  po- 
teram, ut  mihi  liceret  intra  eorum  parietes  totos  dies  federe,  ac 
excerpere,  quae  luberet,  cum  revocante  Patrono  meo  cum  fummo 
dolore  & triftitia  inde  abftralierer.  Perfuafum  vero  mihi  fuerat, 
aucla  amicitia  datam  mihi  fore  poteftatem,  domi  meae  exfcriben- 
di,  quantum  poftem,  unde  femper  poftea  roecum  agitavi  Romam.* 
redire,  & fi  per  otium  & fiimtus  liceret,  etiam  unum  vel  alterum-* 
annum  impendere,  quo  patriae  noftrae  tantum  Thefauram  acqui- 
rerem, praeterea  non  faltem  eruditum  orbem , fed  ecclefiam  quo- 
que collatione  talium  exemplarium  iuvare.  Tum  facile  quiefce- 
rem,  imo  qualemcunque  quietem  libenter  ferrem,  dum  non  tae- 
diofo  & vulgari  Grammatices  aut  Dictionarii  colligendi  labore, 
fed  perpetuis  cum  eraditis  commerciis,  ac  fummorum  Religionis 
articulorum  collatione  & examine  vitam  agerem.  Nunc  vero 
poftquam  confilium  tuum  intellexi,  incredibile  di&u  eft,  quantum 
cupiditas  animo  meo  creverit,  cum  fperem,te  focio  ac  comite  non 
faltem  itineris  fed  & fcriptionis  laborem  omnem  facilem  fore  3 ac 

non 


tq*  EPISTOLAE 

non  tantum  praecipuos,  fed  & omnes  illos  libros  trium  menfiumj 
diligenti  (ludio  defcribi  polle.  lam  de  tempore  ac  fiimtibus 
quaedam  dicenda.  Quando  quidem  iam  in  Suecia  verbo r , maxi- 
mo pere  deftderarim,  tum  regni  comitia,  tum  Reginae  coronatio- 
nem & inaugurationem  fpedare  : illa  xvi.  Iunii,  haec  in  xvi.  Iulii 
indida  j eam  enim  ob  caufam  fere  iter  in  has  terras  fufcepi,  hoc 
confilio,  ut,  nili  interea  publici  cuiusdam  officii  adminiftratio  in_* 
aulis  exterorum  Principum,  ubi  civilem  prudentiam,  quae  prima_, 
jftudiorum  meorum  pars  eft,  augere  poffiem,  contingeret,  patriam-» 
repeterem,  atque  ex  ffiatu  rerum  rationem  vitae  formarem.  Ita- 
que, fi  conditio  placeret,  placere  autem,  quantum  in  te  eft,  non_» 
dubito,  peraclis  inaugurationis  folennibus,  menfe  Augufto  Erfur- 
tum,  menfe  Septembri  Venetias,  ac  circa  finem  eius  Romam  perve- 
niri poffie  fperarem  , mox  lex  meiifes  usque  in  Aprilem  operi  in- 
cumberemus, quo  perfecto  tu  Galliam,  Angliam  ac  Belgium  adi- 
res, ego  patriam  repeterem.  Trecenti  imperiales  Imic  itineri  fuf- 
ficient.  Iam  dicenda  lunt,quae  me  impediant,  quo  minus  focie- 
tatem  hanc  profectionis  certo  tibi  promittere  poffiim.  Primo  de 
fumtibus  incertus  fum  unde  petam,  quippe  mihi  vivo  patre  res  fa- 
miliaris adhuc  nulla,  patrem  vero  mihi  tantum  erogaturum  dubi- 
to, cum  tempora  adhuc  afpera  fint,  & tantum  fere,  quantum  fra- 
tres mei  natu  maiores,  in  profedionis  fumtus  iam  acceperim-». 
2.  Ne  forte  melior  conditio  aliunde  offeratur,  quam  non  negligere^ 
totius  vitae  meae  interfit.  Tertio  ne  forfan  fucceffu  temporis  fta- 
tus  Romae  mutetur,  ac  libri  vel  ipfi  amici  mei  alio  transferantur. 
Hanc  equidem  rem  praevenire  ftudeo  certas  litteras  ad  amicos  mit- 
tendo, quo  & de  ftatu  eorum  certior  fiam, ac  amicitiam  confervem. 
Secundum  non  curarem,  modo  de  primo  certus  effiem.  Senten- 
tiam tuam  iam  expedo,  qua  intelleda  certiora  confilia  capere  po- 
tero. Res  vero  caute  tradanda  eft,  nec  ulli  mortalium  nifi  fide- 
liffimis,  ubi  extrema  neceftitas  poftulaverit,  verus  itineris  finis  in- 
dicandus, ne  forfan  eo  patefado  ab  adverfariis  impediamur.  Tu 
Id  facilius  fub  profedionis  praetextu  occultare  poteris , ego  vero 
ncceffe  habeo  amicis  id  aperire,  quorum  opem  implorare  debeo  ac 

Dno 


GOTHANAE.  19* 

Domino  Elsnerp  praecipue.  Plura  addere  anguftia  chartae  pro- 
hibet. Nycopiae  10.(20)  Decembr.  1649. 

CXVII. 

Idem  eidem. 

EN  litteras  quasdam  ad  amicos  meos,  quas  petiifli , cum  propter 
virtutes  tuas,  quae  nulla  commendatione  egent , iis  facile  carere 
potuiifes.  Potuiflem  plures  dare,  verum  illae  fufficere  mihi 
vifae  funt : hi  enim  funt  potitfimi  mei  amici , quorum  confilio  mul- 
tis in  rebus  uti , & quorum  auxilio  alios  plures  amicos  parare  poteris. 
Qualis  Erpenius  fit , cum  tempore  cognolces , commendationem.» 
eius  nec  tempus  nec  charta  patitur  : quanto  maiorem  modeftiant 
prae  fe  fert,  tanto  folidior  eius  eruditio.  Patrem  fuum admodum 
adolefcentulus  amifit,  ita  ut  animum  non  ad  linguas  orientales,  fed 
ad  Iurispr.  Politicam  & Hiftorica  applicuerit , & ut  nunc  audio , nu- 
per etiam  do&oris  titulo  decoratus  eft,  quamvis  vulgo  in  familia- 
ribus fermonibus  eo  non  utantur  Hollandi.  Veruntamen  viros 
claros , libros  rariores , ftudiofos  eruditos  novit , & de  quacunque* 
re  interrogaveris  confilium  vel  rationem  reddere  poterit.  Studeas 
modo  in  eius  familiaritatem  pervenire , nunquam  te  eius  poenitebif. 
Quod  D.Thyfium  attinet,  non  quidem  ftudiis  & eruditione,  fed 
diuitiis  & rerum  necefiariarum  ufu  pollet : ex  genere  ThyfiorurrL* 
eft,  qui  genus  fuum  nobile,  & exBrabantia  oriundum  praedicant. 
Iter  cum  ipfo  feci  per  Galliam  & Angliam , multisque  ab  eo  bene- 
ficiis affe&us  fum.  Amicitia  eius  eatenus  tibi  utilis  efie  poteft,ut 
Hollandorum  mores  noffe  difeas  , aut  de  vulgaribus  rebus  confi- 
lium  roges,  vel  interdum  librum ^b  ipfo  petas  commodato,  quam- 
vis delicatiores  Hollandi  libros  fuos  aegre  ab  aliis  contre&ari  pa- 
tiantur. Quales  reliqui  fint  ipfe  titulus  indicat.  De  D.  Golio  no- 
tum tibi  efto , illum  manuferiptos  fuos  nemini  fere  commodare-» 

B b folere» 


i94  EPISTOLAE  GOTHANAE. 

folere.  Ego,  quamvis  ipfi  diu  notus,  vix  Pfalterium  Arab.  Mfs.  im- 
petravi : domi tamenfuae libros  fuosaliisinfpicere  permittit.  Vnde 
tibi  longo  tempore  & labore,  multo  etiam  cultu  & obfequio  opus 
erit , donec  librum  quendam  ab  ipfo  petere  audeas.  Caeterum  de- 
fiderarem  fcire,  quamdiu  in  Hollandia  commorari  velis  5 an  An- 
gliam  petiturus  fis,  quamdiu  in  Gallia,  & quando  patriam  Germa- 
niam revifere  velis  ? Si  litterae  hae  Amftelodami  te  offendant,  rogo 
adeas  mercatorem  meum,  debet  enim  nobis  exiguum.  Plura  nunc 
non  fuccurrunt.  Vale*  Holmiae  d*8«(i8.)  Martii  1650. 


INDEX 


INDEX  RERVM. 


A. 

ALberii  Claud.  turbae.  138  139 
Altenhovius  quisnam?  74*75 
Amberga  eiiciuntur  Lutherani.  158» 
itf.167. 1 77.178 
Andreae  lac.  de  eo  iudicium.  41 
Andreae  Tob.  liber  de  praedeftinatione 
fandorum.  125 

Arminius  lac.  de  eo  iudicium.  152 
Altingii  Hem,  iter  in  Angliam.  94 

B. 

Baptifmus  obftetricum.  19 

Beerenfprung  Laur.  4 

Beza  Theod . in  eius  N.  T.  Pifcatoris 
animadverfiones.  43.50.)'! 

refponfio  ad  lac.  Andreae.  49 

. — ■ — paraphrafis  in  Ecclefiallen.  50. 

5* 

— — paraphr.  in  lobum.  50.58 

in  priora  capita  Genefeos.  58 

relponfio  ad  Theles  Erafti.  61 

— . refponfio  ad  Ada  Colloquii 
Mompelgardenfis.  53 

— « — refponfio  ad  Saraviam  de  gradi- 
bus MiniftrorumEcclefiae.  140 

mendacium  de  eius  morte.  177 

Bibliorumverfio  vernacula  quomodo 
cpnficienda»  171.172 


Bibliotheca  Holmienfis.  190 

Bona  opera,  dcilliscontroverfia.  igd. 

187*188 

C. 

Calaminus  Petr.  110 

Calvinus  Iudaizans.  100 

Camerarius  Ioaih . edidit  librum  Na- 
zianzeui.  3 

ed.  Agapitum.  ibid. 

eius  colloquium  de  Luthero 

cumArchi-ep.  Trevirenfi.  ibid, 

iudicium  de  eius  comment.  in 

primam  Tufculanam.  5 

Campegius  Laur.  Cardinalis.  f 

Carnem  Chrifti  manducare  quid  fit. 

137*  138 

Chriftus,  de  eius  latisfadione  iudicium 
Conr.  Vorftii.  gi.gj 

Vide  tit.  Iujlitia  & Coe  na, 

Cicero  fummus  orator.  6 

imitandus.  7.8 

Coena  Domini , Alb.  Hardenbergii  de 
illa  controverfia.  21.24 

— . — disquifitio  Bezae  & Pifcatoris 
de  ea.  52. 54. 71. 72.118 

,.1..-  an  quaefiio  de  praefentia  cor- 
poris Chrifti  necelfaria  fit.  54.  5^. 

60 

B b z Con- 


INDEX 

Confobrini  poliunt  matrimonium  ini- 
re. »29.  f. 

Crolliusfitlefuita.  134 

Cygneenfis  fichola  laudatur*  4 

E. 

JErafti  Thom.  fata.  158.160 

Erperius,  de  eo  quaedam.  193 

notat  fignificat.  71.  72.  uo 

F. 

Fides  an  requiratur  ad  integritatem  Sa- 
cramentorum. 70 

Flacius  Matth.  adverfarius  eius  Strige- 
lius.  *8 

— Schroeterus.  zp 

G. 

Gallicarum  Ecclefiarum  flatus,  161. 

i&l 

Genevae  annonae  caritas.  44. 47. 48 

_ Academia  difiolvitur.  47 

- 3 Sabaudo  premitur.  57.58.  61 

Golius,  de  eo  quaedam.  193- 194 
Grynaei  difp.  de  iuftificatione.  19 
fcriptum  contra  Pifcatorem_>. 

67 

H. 

Hachenberga  occupata.  izp 

Har  denbergii  Alb.  difp.  de  lacra  coena. 

20.Z| 

Hebraeae  litterae  quomodo  pronurt- 
ciandae,  45-  46 


R E R V M 


Heidelbergae  graiTatnr  pellis.  169 

definit.  171 

Heilbrunnerus  contra  Beumlerum_>. 

100 

Henricus  IV.  GalL  Rex  religionem 
mutat.  65 

Henrici  VIII.  Angi.  Regis  contra  Lu- 
therum  epiflola.  g 

Heshufii  Tilem.  difp.  de  lacra  coena_>. 


Z0.21. 23.26. 84 

• refutatio  lac.  Andreae.  41 

Holmienfis  bibliotheca.  190 

Hovaei  feripta.  iip 

Huberi  dogma  de  morte  Chrilli.  147 
Hungaria,  controverfia  ibi  de  coena_,. 


I. 


z7 


Imitatio  flili  necefiaria.  6 

— — — Cicero  praecipue  imitandus,  7. 

8 

loannesGeorgius  Anhaltinus  a Luthe- 
ranis  premitur.  173 

Ionllonus  refutat  Logicam  Crellii. 

121 

aeternitatem  mundi.  ibid. 

lullitia  Chrilli  & iullificatio.  Dilpu- 
tatio  de  ea  inter  Reformatos.  53. 54. 
59.  74, 75. 85.  gg.  90.  97.  107.  iog. 
113.  f.  116. 119. 127. 135. 136.  141.  142. 
146. 147. 148. 170. 174. 179.180, 

K. 

Koeteritius  Wolfe,  incufatur  variorum 
ctiminum.  jo.feqq. 

defen- 


INDEX 

— — defendit  fe.  40. 41 

L. 

Laurentii  CaJ]>.  fententia  de  iuftifica- 
tione.  100 

Lubberti  Sibr.  fententia  de  iuftitia 
Chrifti.  114 

Lutherus  Henrici  VIII,  contra  eum  epi- 
ftola.  9 

Calvinianorum  contra  ipfuiUj 

Satyra.  87 

M. 


ni 

iu 


Maioris  Io.  epigrammata, 

parentatio  Augufti. 

Manducare  corpus  Chrifti  quidnam 
fit.  137*158 

Matrimonia  in  tertio  gradu  aequalis 
vel  inaequalis  lineae  probantur,  129. 

feqq. 

Molinaeus , eius  lites  cum  Pifcatore  de 
iuftificatione.  po 

Mompelgardenfe  colloquium,  46 

• Pifcatoris  ad  illud  obfervatio- 

nes.  66.67 

Montalbanenfis  Synodus,  66 

Mylii  fententia  de  coena*.  m 

N.  . 

Nalonis  turbae  in  Ecclefta  excitatae.  53, 
59.  63. 143. 144. 166 
■ fedantuifr  g6 


RERVM, 

Nazianzeni  libellus  a Camerario  edi- 
tus. $ 

Nicolai  Phil,  eius  mors.  176 

— . — Tigurinorum  contra  eum  fcri- 
ptum. ' ibid, 

P. 

Pacei /<?.laus.  17 

Panis  quomodo  fit  corpus  Chrifti.  71 
Parei  Dav.  fententia  de  iuftificatione_j. 

98 

— iudicium  de  Irenico,  105 

proteftatiov  ibid. 

comrn,  inApocalypfin.  106 

Pauli  Sim.  contra  Calvinianos  oratio. 

111 

2.  Petr.  II,  4.  explicatur.  156 

Pflug  lui.  ftudiis  elegantioribus  addi- 
<ftus.  ■ 5.  feqq, 

Pierius  Vrb.  iro 

eius  leiftiones.  no.  m 

Pifcator,  eius  animadv.  in  N,  T.  Bezae, 

43*44 

— — — aphorismos  Kezae  dedicat,  jfg. 

67 

— — in  iis  omittit  doftrinam  de  com- 
municatione carnis  & fanguinis 
Chrifti.  83*  84 

difp.  eius  de  iuftificatione.  59. 

85’*  88*9° 

— obfervationes  ad  Colloquium 

Mompelgardenfe  66. 67 

fcripta  contra  Gephyrandruiru» 

&Hofmannum.  67 

B b j facit 


INDEX 

facit  indicem  biblicum.  8? 
ab  Ecclefiis  Gallicis  damnatur. 


96. 113.123. 125. 153 

aphorismi  de  Sacramentis.  116 

, hber  de  lcdione  linguae  he- 


braeae 

117 

comm.  inlefaiam. 

135 

__ — verfio  Bibliorum. 

t4t 

comm.  in  libros  Regum. 

H5 

rudimenta  linguae  hebraicae. 

154 

. cenfura  in  Buceri , 

Sadeelis  8c 

Bezae  fcripta. 

1 69. 

170 

eius  confidentia. 

ibp.  170. 

171. 

174 

Piftorius  Apodata. 

1 79 

Polanus  fcripfit  Logicam, 

1 

i39 

Pragenfes  articuli. 

16 

Prehmius  ?etr.  de  eius  captivitate. 

, 32. 

37 

Pulveraria  confpiratio. 

126 

R E R V M. 

Siguartus  contra  Pifcatorem.  105 
Stella  Titem.  edidit  tabulas  Geographi- 
cas. ig 

Strigelii  ViB.  contra  Flacium  ira.  2g 
Stromerus  Medicus.  2 

Sturmii  liber  de  coena  Domini.  24 
Sutlivius  Alatth.  ad  Synodum  Refor- 
matorum in  Galliam  profici fcitur. 

i8t 

Synodus  Reformatorum  in  Gallia.  181 

T. 

Thyfius  Ant.  qualis.  193 

Toflanus  Paul,  fcripfit  contraArturum. 

i<55 

trad.  de  ufu  & praxi  divinae 

providentiae  & dodrinae  facra- 
mentorum.  174 

thefes  de  integra  Ecclefiarurru 

reformatione.  vjS 

* de  unione  Proteftantium  cogi- 
tat. 177 

fcriptum  de  iuftificationc.  180 


Quadiaphoriftae.  11 

S. 

Sabaudiae  Dux  Genevae  imminet.  57. 

58. 61 

— abigitur.  <52 

Sadeel  de  re  Sacramentaria.  58 

Santonenfis  fynodus.  66 

Schroeteri  calumniae  deFlacio.  29.30 
Segelbaldi  Ebarti  thefes  de  ubiquitate. 

11 


U.  V. 

Ugneti  fcriptum  contra  Pifcatorem^. 

153 

VorftiusCbw,  incidit  in  fufpicionem_>. 

76-77 

— thefes  de  iuftitia  & veritate  Dei, 
it.  de  amore  & odio  Dei.  78 

Arianifmi  &Socinianifmiincu- 
fatur.  79.101.179 

. admonetur  ut  errores  retradet. 

80 

txcufat 


INDEX 

excufat  fe.  8r 

purgat  fe  apud  Heidelbergenfes. 

101 

Hagam  fugit.  92. 9$ 

abit  ex  Belgio.  102 

eft  Socinianus  quamvis  non 

profiteatur.  105 

■ — — Pareiadipfiunepiflola.  ioj.104 

fitDo&or.  148 

— — Lugduni  fitProfeflor.  155 


R E R V M. 

Rex  Britanniae  Belgas  de  ipfb 

monet.  ibid. 

Upfalienfis  Academiae  defcriptio.  190* 

feqq. 

Urfini  lententia  de  iuftificatione.  98 

W. 

Wernerus  Ioach.  commendatur.  16 
Wittebergenfis  Academiae  flatus.  110 


FINIS ; 


' r 


...  4 


: 


* 


t 


)