Skip to main content

Full text of "Chroniques des Comtes d'Anjou; recueillies et publiées pour la Société de l'Histoire de France"

See other formats


■#    ¥ 


"a 


^^ 


',.r* 


^■V^: 


DC 

♦          r 

611 
A602M3 

\ 

\                    ^   ■  Jti^ 

1856 

■        ^^ 

v.l 

M             ■£ 

cl 

ROBARTS 

1 

:X   i  ,  #.V'^ 

--^     .      ! 

JN^1R^\V{ 


-^.é^ 


Mkàm, 


CHRONIQUES 

D'ANJOU 


TYPOGRAPHIE  DE  CH.  LAHURE 

Imprimeur  du  Sénat  et  de  la  Cour  de  Cassation 

rue  de  Vaugirtrd ,  0 


CHRONIQUES 

D'ANJOU 


RECUEILLIES    ET    PUBLIEES 
POUR  LA  SOCIÉTÉ  DE  l'HISTOIRE  DE  FRANCE 

PAR    MM. 

PAUL    MARCHEGAY    ET    AIVDRÉ    SALMOIV 


TOME   PREMIER 


5ôC 


^T 


A  PARIS 


CHEZ  JULES  RENOUARD  ET  C* 

LIBRAIRES  DE   LA  SOCIÉTÉ  DE    l'hISTOIRE   DE    FRANCK 

RUE  DE   TOURNOI»,  N°   6 

M.  DCCC.  LYI 


i^ 


EXTRAIT  DU  REGLEMENT. 

Art.  ii.  Le  Conseil  désigne  les  ouvrages  à  publier,  et  choisit 
les  personnes  les  plus  capables  d'en  préparer  et  d'en  suivre  la 
publication. 

Il  nomme ,  pour  chaque  ouvrage  à  publier,  un  Commissaire 
responsable,  chargé  d'en  surveiller  l'exécution. 

Le  nom  de  l'Éditeur  sera  placé  à  la  tête  de  chaque  volume. 

Aucun  volume  ne  pourra  paraître  sous  le  nom  de  la  Société  sans 
l'autorisation  du  Conseil ,  et  s'il  n'est  accompagné  d'une  déclara- 
tion du  Commissaire  responsable,  portant  que  le  travail  lui  a  paru 
mériter  d'être  publié. 


Le  Commissaire  responsable  soussigné  déclare  que  le 
tome  premier  de  l'Édition  des  Chroniques  d'Anjou  prépa- 
rée par  MM.  Marchegay  et  Saumon  ,  lui  a  paru  digne 
d'être  publié  par  la  Société  de  l'Histoire  j)e  France. 

Fait  à  Paris  y  le  10  janvier  1856. 

Signé  Léopoud  DELISLE. 

Certijîé, 
Le  Secrétaire  de  la  Société  de  l'Histoire  de  France, 
J.  DESNOYERS. 


GESTA 
CONSULUM     ANDEGAVORUM 


ET 


DOMINORUM    AMBAZIENSIUM 


LIBER 
DE   COMPOSITIONE  CASTRI  AMBAZÏ^. 


PROLOGUS  (1). 

Sa?penumero  postulavisti  ut  Âmbaziensium  domi- 
norum  progenies  litteris  tibi  significaretur,  quo  tem- 
pore,  a  qiiihiis  consulibus  in  bac  terra  virtiite 
meritorum  siiscepti  sunt  ;  pareo  libens,  sed  antequam 
istud  aggrediar,  de  compositione  Ambaziaci  oppidi 
ea  quae  quibiisdam  scriptis  reperi  et  quae  Gesta  testan- 
tur  bre\iter  aperiam. 

[de    JULIO    C.ESARE    ET    DE    ORIGINE    CASTRI    AMBAZIE.]  (2) 

Juliiis  Cœsar  ad  Gallias  subjiigandas  feslinans, 
Âlpibus  trangressis,  Allobroges  euni  pacifiée  suscepe- 
riint;  quae  vero  nunc  Moriana,  et  regio  omnis  ab 
Alpibus  usque  ad  Ararim  fluvium,  antiquitus  Allobro- 
gia  vocabatur,  quee  etiamjam  Romanis  tributaria  erat. 
Veniens  ilaque  Caesar  ad  urbem  Lugdunenseni ,  sitam 

(1)  D'Achery,  Spicilegium,  in-4°,  t.  X,  p.  511  ;  In-fol.,  t.  III,  p.  2G6. 

(2)  Id.,  ibid. 


4  ïAhv.w  m:  compositio.ne 

lAn  Arar  a  Hodaiio  rapiliir.  Sauva  Vicnnensi  principe 
lidrli  amii  itia  sibi  liLultMato,  cujiis  consilio  et  priiden- 
tia  Utxiami'sa  \;rns  ci  sul>jccta  liiil,  imle  us(ine  ad  ripas 
Ligcris  velt)citer  descendit.  Ko  si«|ui(hin  li  injiorc, 
nnlla  aul  jifiiiiniiiiiii  patica  l'ppida  invcniebantnr , 
sdhe  cnini  iirbcs  tnnilnis  «l  niuiis  niiinilie  ciant.  Qui 
se  de  ^cnere  Konianoruin  esse  jaclanl  Arverni,  teste 
laicano  (|ui  ait  : 

Arvriii  I,;iiii^  ;ni.si  sr  liiigere  fratres  (l), 

nrbeni  Miani  sn^yn-  ipsos  Ca;sari  liadideruiil.  NiNcr- 
ntiisi  iirb»  capta,  Ca?sar  secus  rijjas  Liyeris  e(juilans  in 
qnodain  monte  ojipidinn  (iinii\il,  ibique  simulacra 
(tinniuni  id"l(iruin  snoruni  (]ua'  sccnin  ^^[erebat  posnit, 
(juoil  oppidum  ilomani  Sacrum  (^a'saiis  \(ica\crunt. 
P(»st  lia'C  reHcta  nrbe  Hiturica,  (juam  maxinm  labore 
ad(|uisierat,  Turonicas  |)arles  a«;greditur.  Audiens  au- 
\vm  Turonicam  uibem  lui  ribus,  mm  is  et  aliis  njacliinis 
clausam  frcipimti.upu'  oiciilcnlalimn  t;cnlimn  \altle 
mumtaiM.  dundetimo  milliario  a  civitale  illa,  in  fine 
cujuxlam  iiioiiiis,  castra  |)<isnil.  ("iim  ncih  himis 
proximus  ad(->scl,  considtMans  locum  ad  municndum 
aplisNiimnn.  nbi  et  cxcicilus  sccurc  bicmarc  |»ossct  , 
Inssalum  a  fluvii»  Ij^rris  UMpie  ad  lluNiolum.  (jiii  ab 
indi^cnis  illorum  loi  ntimi  AmalisNa  ninirn|ialiir.  Iccit. 
I.if^er  a  M'plentrutnah  pailr  nn'nlis  piatcihiil. 
Amalisv'i  vrr<i.  a  m«ii(b<-  m'iutcin  pirprlin)  laudu-ns, 
dtiplici  p.ii  I*'  <>|ipidum  Mii(  I  luit  ;  al)  o(-(  iiiiio  l.ii^ciim 
inlrans,   ni>miii  suinu  amillit.  (iiju^  ripa    ncmmibus 

(Il   M.  A.  I^rani  Phanaiia ,  lib.  I. 

A«<^nu{uc  auu  Laiio  *c  fiogrir  fralrr*. 


CASTRI   AISIBAZIiE.  5 

vestiebantiir  ;  et  in  concavis  ariindinibiis  conventus 
avium  dulce  résonant,  et  in  scirpis  enodibus  nidorum 
stnies  tune  fructificaverat.  Sane  licet  a  principio  sui 
palnstri  solo  et  pinguedine  bibuli  limi  algosisqiie  litlo- 
ribus  coalescat,  tamen ,  quia  algidis  fontibus  eum 
utraque  ripa  ambientibus  stipatur,  ab  incolis  siepe 
inler  frutices  pliilomenam  diluculo  sibilantem  audien- 
tibus  et  cicadas  meridie  concrepantes ,  quod  vohipe 
est  auribus  insonare,  ranasque  crepusculo  incumbenle 
blalerantes,  diligenter  babitatur.  Is  quidem  ab  amœ- 
nitate  et  amore  locorum  nomen  accepit. 

In  eminentiori  parte  monlis,  loco  qui  Mons  Rotun- 
dus  usque  liodie  vocatur,  Csesar  domum  ligneam 
magno  artificio  construxit  :  juxta  quam,  aulam  lapi- 
deam  conditor  admovit  ;  extra  quam  conclave  soli- 
dum ,  in  cono  cacuminato  crypticis  arcubus  calcabili 
silice  crustatum,  usui  bominum  fabrefactum,  sfepe 
ignis  subtus  in  arcuali  (1)  camino  animatus  et  succen- 
sus  nudos  intus  sudare  compellit.  Molem  vero  ibi,  in 
modum  turris,  lapidibus  politissimis  sedificavit.  Desu- 
per  vero  IVIartis  simulacrum  mirae  magnitudinis  posuit; 
super  illud  idolnm  tbronum  levigati  camenti conditor 
admovit.  In  facie  parietum  depingitur  quomodo 
Pliryges  a  Gnecis,  Numidae  a  Romanis ,  Spartiatse  ab 
Aiexandro  devicti  sinl  ;  qure  bistoriasicutartem  ornât, 
sic  artificem  venustat.  Balneum  a  meridie  ultra  prae- 
diclum  fluviolum  quadrat  :  in  quo  aqua ,  a  fontibus 
Amatissge  sumpta,  per  parietem  foraminatum  flexilis 
piumbi  nieatibus  implicita  singultat.  Ibi  cjedtia  silva 
per  juguni  truncatur  et  in  ora  fornacis,  lapsu  vclut 


(Ij  Sic,  pour  arcitalili. 


6  LinF.R   nF,  COM  POSITION  K 

s[M>nlanpo,  iin|»ingitur.  l'oulein  cliain  li^iioiiin  ma- 
^iiir  latiliitlinis  cl  lirmilalis,  ad  IraiistiiiKlmn  l.igeris 
alM'uin,  lalnitavil. 

Il)i<|ut'  amiriia  |)lai)ilifs  crat,  (|iia'  nipla  iiiimnicros 
(jiHKjiic  cuinulos,  congcslis  fructilnis,  siipi'  in  hmica 
(lal)al.  rl)i  cl  pillons  pastor  (Iciisuiu  pi'ciis,  yravil)ns 
iiIm  ril)us  in  inulclra,  per  olida  unira  caularuni  inclu- 
(Itl)at. 

I  luvius  a  sej)lenlri()np  ahluit  ,  ipsaincpie  planitiom 
iiisul.ini  facit  ;  (jui  aiiKrnilatt'  pralornin  cl  pasc  uis 
nl)ci  riinis  jiKiindiis ,  aiiiicnlalcin  copiain  tauioscjnc 
rclxiaiilcs  niilril.  Is  sanc  ciica  piincipia  siii  in  lipis 
Vftraginosus  et  iiniosns,  in  incdi»»  \i'H)  arcnosiis,  liiui- 
ipH*  l)il»uli  iiingucdo  pnlanlinin  lalua  desiccal  ;  et 
(juainsiN  \ada  lialxMl  coiunioda,  tnncn  aridilalc  sni 
vadanliinn  d«'(.n(juil  oiur.i,  et  cnni  l.irdc  Ihial  inNcttus 
alU'ii  llnvio  non  iDHi-c  ah  nrlx-  Tnronica  lj«:i'ris 
al\«uin  intral.  (Jui  li( cl  picliis  in  pralis,  pcconisus 
in  j)asciiis,  in  pastoribus  pcculiosiis  sit,  tamcn  est 
liunian:L>  naliira- |>rc)rsus  contrariiis  :  el  cmn  ejus  nnda 
j^lart'osa  pins  siliiu  alli'alial  (|nain  dcpcllal  ,  incola* 
locrxiini,  al)  clVrrlu,  Sicciain  nniu  upavcrunl.  SupiT 
linnc  (l;i',sar,  cntn  non  csscl  navi^ahilis ,  ponte:»  ])cr- 
\iuiii  cxtcndil.  til  ad  cupiain  ncnioiinn,  (|na'  ullra 
ij»siim  Cl  ,it ,  |)i»pnlii>-  II!  )(•!(•  pet  ^cict .  jlii|iis  annidinosus 
fml»  \  lie<jncnter  Icnihorinn  .snpcrlahcnliuni  pondc- 
ril'iis  iiilIcMis  pciliindilnr,  (  uin  pisealoics  lapaeissiini 
|)linnliat(  nli.i  lait»  licrl)osis  lilloiihus  cxlcndunl  , 
ijisHpir  liaiiiali  ii(t(  lurnis  excnisilms  pis(  il)ns  iiisidi  is 
conlieiinil  ;  in  lioc  jiiscis  |)iscc  dceijtitnr.  (aijus  paln- 
dos.1  anianlndo  nivarutn  saliennupic  ^laucimin  Niridi- 
lalf  Iota,  ^a•pe  j)iM  ihiis  |)au|)cralnr. 


CASTRÏ  AMBAZI^.  7 

Nempe  in  latere  montis  qui  fluvio  adjacet,  lapidea 
fœnilia,  ad  equos  regios  nulriendos,  Ca^sar  construxit. 
Quoniam  vero  ibi  nemoriim  permaxima  copia  erat, 
naves  Ligeris  alveo  liabiles  ibidem  fabricare  prœcepit, 
qiiibus  militum  sarcina  et  necessaria  suo  exercitu  in 
Andegaviam  et  Armoricam  regionem  deferret,  qi;se 
nunc  Britannia,  olim  Armorica  Gallia  vocabatur. 
Villam  eliam  ad  manendum  fabricatores  navium  et 
eqiioriim  aptatores  composuit,  quam  Romani  Navi- 
cellas,  quasi  cellam  et  habiîaculum  navium,  nomina- 
verunt.  Lucum  etiam  maximum,  qui  ab  aquilone  vil- 
lam claudit,  Aquilonarium  dixerunt;  et  tam  villa  quam 
lucus  usque  liodie  nomen  suum  retinent.  Cum  autem 
Liger  crescens  prata  planitiemque  tegit,  concentum 
septiforis  fistulsearmentalemque  camœnamquam  saepe 
Tityri  illorum  montium  nocturnis  carminum  certami- 
nibus  insomnes  exercent,  inter  grèges  tintinnabulatos 
per  depasta  buxela  reboantes,  audire  in  Aquilonario 
nemore  placebit. 

Igitur  navibus  alveo  Ligeris  impositis ,  exercitus 
Csesaris,  aestate  incboante ,  ab  Ambaquis  recedens, 
Andegaviam  Armoricamque  aggressus  est  regionem , 
urbe  Turonica  et  Cenomannica  partim  fœdere  partim 
metu  adquisita.  Singulis  annis  Julius  Caesar  œstaie 
equitabat ,  bieme  vero  Ambaquis  biemabat  :  uude 
scripta  pluribus  locis  biemalia  Ctesaris  Ambaquis  esse 
testantur. 

Dum  Cœsar  in  inferioribus  Aquitani;e  parlibus  circa 
Oceanum  mare  n.oraretur,  Dunicius  (1),  unus  e  du- 


(1)  Le  Dumnonx  des  Commentaires  de  Jules-César. 


8  1  inFF\  DE  COMPOSITIO>'E 

ril)iis  fi»Tniani;t  ,  (|iii  Scfjiianu'  i,'eiili  j)r:«rrat,  vir  ina- 
gmis,  Komanis  iiilrstus,  ciim  <«»j)io.S()  excrcitii  in  (ini- 
l)us  (iermani;»'  luaiieiis,  (Icimniaiinicam,  Turonicam  , 
Nciistr  i.uii,  (|ii;i'  uiMU-  Nnrtiiamiia  (liiiliii\  s;i|»r  inijtii- 
^iiahat  :  qui  (i|>])i(iuiii,  a  suo  iioiiiiiic  (lasliiirn  Diiiii 
iioiiiinalum  ,  toiistiiixil.  Omiiis  terra  a  lliiNio  Lij^eris 
nsfjiic  Colduiam  olim  (ierniaiiia  vocahatiir,  (jiui'  mine 
in  l'ianriani,  l'Iandriain,  IWirL^undiain ,  l.olhorinj^iain 
(lividitur.  In  dichus  iliistiocta  1  ',vir  tril)unicia' polc- 
slalis,  rfliciusa  (lasarc  ul  pentes  siil)acla.s  lucrelur.  (|ui 
nituria",  Nivorniie  Alvernia'fjue  genti  snl)  Ca-sare  j)rin- 
cipahalur,  iiitcr  Sicciain  <•!  ncniora ,  projx.' planilirm 
(|Ma'  vuli,'<)  liclsiacru  il ur,  castra  fixil.  (ierniani,  ut  eranl 
f'docli,  insidiis  clandestinis  conipctcntei"  in  ncrnoro 
Iftcalis,  (jualilcr  Cldctinianis  nocere  pnluissont  maclii- 
iiali  siMil.  l'riiun  diluculo  ordinatis  ai^nuinihus  suis,  in 
li(»st('s  audacter  procédant,  et  aniinosi ,  occlaniantes, 
cerlanien  ineiint,  \alidissimos  incursus  faciunl,  i^itan- 
trsfjue  eos  circunivallarc  nituiitui-  ,  i^ladiis  ipsos 
cnnanlur  sU'riicrf;  tandem  mnltis  pereiintihus,  alios 
in  fii^am  vertunt.  Si  qui  jjolucrunl  in  silvis  latitare 
sJNr  eHu^ere,  viventes  evasere  ;  alii  letiiaii  sorte  occu- 
huere.  iMurimi  cum  suo  ("octa  evaseruni  .  et  \m- 
hatjiiis  redierunl  ;  et  liii,  «piia  Martem  iialum  susti- 
nuerunl  ,  a  l)ile  el  Marte,  nemus  r>limailium  muni- 
naverunf . 

Ocemiiint  siii  (iasaii  ciiiu  \ietoria  reveitenti,  de 
ipsiiis  Mis|iil.ilc  et  |iros|i(  I  ilale  coni^ratulantur,  el  (jua- 
(locla- snccesscnml  rdenuil.  (!.rsai-,  ut  eral  dissinm- 
lalor  maxiiims,  se  iratuni  dissimulât,  irauKjue  in  tem- 


(I)  Sie,  pour  Coiia.  \.  Cjt%an%  Commtnt.,  lilj.  11  ti  \' 


CASTRI   AMBAZIiE.  9 

pus  réservât,  plurimaqiie  minatur;  nam  quamvis  foi- 
tuna  Caesari  iiimis  faveret,  tamen  in  partes  ejus  sa'pe 
aliquid  ausa  est.  Subjiigata  enim  Germania,  Frisones 
ipsiim  super  Rhenum  fluvium  fugaverunt,  teste  Lu- 
cano  qui  ait  : 

Dant  animos  Rheni  gelidis  quos  fuglt  ab  undis  (1). 

Narrant  etiamGestaquod  Cœsar,  preeparata  pulcher- 
rima  classe,  in  Britanniani,  qua^  nunc  Angliavocalur, 
applicuit.  Volens  ergo  urbem  Trinovantum,  quœ  nunc 
Londonia  dicitur,  obsidere ,  naves  onerarias  in  portu 
maris  relinquens,  trirèmes  et  rostratas  per  Tbamisim 
fluvium  ducens,  super  palos  plumbatos  a  Britonibus 
fîxos  navigium  ejus  submergitur.  Ipse  vero  cum  reli- 
quis  navigando  Neustriam  fugit,  unde  Lucanus  : 

Oceanumque  vocans  incerti  stagna  profundi , 
Territa  quaesitis  ostendit  terga  Britannis  (2). 

Plurima^  Gallorum  urbes,  et  maxime  ^dua  et  Ni- 
vernis,  tune  in  Caesarem  insurgunt,  prœdictumque 
Coctam  occidunt.  Unde  idem  auctor  : 

—  Nimiumque  rebellis 
Nervius,  et  cœsi  pollutus  sanguine  Goctje  (3). 

Oppidum  Ambaquis  a  Jidio  Ca^sare,  qui  quinque 
annis  post  obitum  Pompeii  regnavit,  Romani  usque  ad 
Diocletianum  tenuerunt.  Legimus  Vespasianum  in 
Gallias  usque  Ambaquis  descendisse,  babitoque  con- 

(1)  Lucani  Phanalia,  lih.  II. 

Dant  animos?  Rheni  gelidis  quod  fugit  ah  undis. 

(2)  Lucani  Pharsalia  ,  lih.  II.  —  (3)  Lucani  Pharsalia ,  lib.  I. 


10  I.IIIRR  I)K   COMPOSITIONE 

silio  j»riiUMi)t'S  (inllnniiii  iiilrr'  se  discordantes  con- 
cordiiss»',  et  scciiii<l«»  aiiiK»  Koiiiam  rciliisso. 

I  iiiijtoïc  illo  (jin>  !  )i(»(l('tiaiius  iii  tlirislianos  sœviit, 
Baii^airdi,  cimi  diu  il)ii>  suis  llcliano  cl  Aiuando,  Ko- 
iii;iiniiii  iin|)criiiin  a  (  iallia  ciipiciili's  cxjM'Ilere,  Ainha- 
(|iiiN  «  uni  n)ai,'no  rxcicitn  Ncninnt.  (Jni,  civihns  I  nro- 
incis  sil>i  ;»(l'n\an.Io  rnnscnlirnlihns,  Ijonianis  (|ni  ihi 
cranl  i);iilim  ncci^is  iMiliin  lii^alis,  illiul  caslcllum 
Idlnrn,  cvctjilo  iddlo  Mailis  ri  jxmk'  Li^fiis,  Inndiliis 
dclrNcrnnl;  rn>lit()s  lanicn  in  vallc  t  irca  Li^tiini  v[ 
Anialisbain  liahilarc  permist'i  uni.  Ili  vt'io  cuin  dcsupcr 
iiianere  non  andercnl,  j)errorat<)  monte,  cavalis  rii|)i- 
liiis  iiahitanles,  \icnin  inauninn  ( onslilnei  uni.  [>au^'a- 
redi  lin^ua  sua,  nr)inine  pnevaricalo ,  non  aniplius 
\iul)a(juis,  sed  Vinha/iain  (1  i  sive  Anibazinm  \ocari 
(l(in»(|is  jusserunt.  Sic  .\nil)a/iuin  viens  uscjue  ad 
t(  iu|ius  \  alcnlis  luit. 

Ko  tenipore,  \ir  (juidani,  Constantiinis  iK^iuine, 
filins  (lonstantii  senatoiis,  ortns  ex  eoncnhina,  adjunc- 
lus  est  liauuart'dis,  et  rex  eiterioris  Ilispiinia' elfet  tus, 
SI  drui  i(.;iii  >>iii  M.issili.iui  cl  liai  clin  »iaui  eonsliluil, 
Ist<'  tenuit  Irrrain  a  moule  .lani  us(|ue  ad  montes  <|ui 
di\idnnl  llis|ianiain  ai>  \(|uitania,  \  aseoniani  '2  lolain 
ns(|in'  (i.nduam;  i('li»|uain  a  (iaiona  ns(|ne  l.ui;<lu- 
nmu  ItiiiLiai  rdi  Icuminnl.  I  )ii  >(  Irlianus  contra  istos 
Maxiinianum  IIck  i:lum  misit  ,  (|ui  Tliclic.uu  lct;ioncni 
in  ilin<'rc  |  «-rem  il  (Jm  (|uidciu,  usu  tuilili;c  Ixllis  aplus, 
lanien  spccialis  iduiorum  cullor,  tcriis  anuno.  avaiilia 
<  iikIcIis,  I  lUid  un  dcd  II  Us  .  im|icnuiii  |mi||iici  at.  Is,  dis- 


(1)    M».  0000,  Âml-oiuam.  —  (J)   M».  OilH,   Cuatcoiiiam. 


CASTRI   AMBAZI^.  11 

positis  insidiis,  genero  siio  Constaiilino  apud  Massiliani 
caplus  et  strangulatus ,  impiam  vilam  digna  niorle 
finivit.  Hiijiis  doliim  filia  sua  Fausta  Conslantino  ma- 
rito  suo  detexit.  Cujiis  eliarn  morleni  Ijeata  I.ucia, 
jam  a  Vespasiano  gladio  perciissa,  in  Sicilia  prœdixil 
bis  verbis  :  «  Annuntio  vobis  pacein  ecclesiaî  dalam, 
Diocleliano  de  regno  suo  ejecto  et  Maximiano  mor- 
tuo.  »  Iste  vero  post  V^aleiium,  qui  duobus  annis 
regnavit,  impeiator  effectus,  cum  Gallias  circuiret , 
Turonensibus  jussit  ut  omiies  lapides  Ambazii  œdificii 
ad  muros  suos  leficiendos  per  Ligerini  déferrent. 
Volebat  namque  Baugaredis  placere ,  quos  secutn 
Romani  duxit;  qui  Maxentiuin  filium  Maximiani  Her- 
cuH  bello  viclum  occiderunt. 

Baugaredis  pacificatis,  iterum  Gallia  diu  Romanis 
subjecta  fuit.  Regnantibus  simid  Valente  et  Valenti- 
niano  et  Gratiano,  imperio  Romano  valde  turbato , 
Maximiis,  a  Germanis  rex  effectus,  sedem  regni  sui 
Treveris  conslituens,  Gratianum  Ambianis  coronatum 
fugans,  Alpes  transire  coegit.  Hic  vero  Avicianum  , 
virum  animo  ferum ,  Turonis  et  aliis  vicinis  urbibus 
comitem  conslituens,  Ambazium  (1)  vicum  ei  tribuit; 
qui  in  fine  montis  super  rupem  ponli  eminentem  au- 
lam  suam  constituit.  Restringens  igitur  oppidum,  duas 
motas,  unam  a  nieridie ,  alleram  ab  aquilone,  erexit , 
et  maximum  fossatum  ab  una  usque  ad  aliam  fecit  : 
sciebat  enim  magnum  oppidum  Ca^saris  sua  plèbe 
impleri  non  posse. 

Indiebus  illis,  beatus  Martinus  Ambaziacum,  adhuc 


1)  Ms.  6006,  yimbacium. 


«2  I.IRFR  DF.    COMPOSITIONF, 

^Tutililalis  rnori  siil)j('(liiiii,a(l  lidcniC'liristi  convertit; 
Maicrllo  jircshvlcn)  il)iil('m  (  mistltiilo  nt  Maileni  de- 
striicn-l  j>?-r<('|>it.  Itcriim  cmn  diii  post  dioccsim  visi- 
larct .  id<)liinii|nr  inlcLiiiiin  i(|Mrii(f,  iii  ecclesia.  aille 
|ial.iliimi  \\i(iaiii  mans,  cihh  iisso  monte,  orta  lem- 
|)rslal»',  idoliiiii  (  uni  adilicin  il)  |Milv('reiii  redegit , 
(|ii<>d  il)  lil>in  iiiiraciiloriiiii  cjtis  ie^iltir  ita  :  «  In  Ain- 
ba/irnsi    \i((»,    in    Micri    castcllo ,    vlc.f]    .  » 

\  (lus  ('.astclluMi  dicitiiia  Inco  ([iii  Poilu  I  iij):i'  iikmIô 
Nocatiii-,  iis(|ii«'  ad  Mnl.is  \\i('iani,  (jund  .No\iim  Ta- 
slclliiiii  iuiiicii|)aliii'. 

I^cleil  eliain  lama  jii\la  lii»c  (»jij)idmn  tein|(liim 
aiiti  iniiiii  liiisse  et  |iiiiiiMi  hiaiia-  dedicalaiii  ,  (|iiatM 
autistes  Ion  et  inuilitudo  nistiionini ,  in  Nx-o  <|iii 
luinc  dicilur  \  ermia  ilegriiliuni,  cuiii  cam  Nirsaiulus 
excidcro  vcllcl ,  siictidi  non  patiel)anlnr.  Quod  niira- 
<  iiliMu  t  iiin  in  rodcin  libro  i'2  h'^alin*  scriptonjue 
nonicn  loci  imn  idcra!.  lamrn  anli<|tiilas  hoc  ibidem 
fuisse  aHirniat. 

.Maviuic  tciu|)orc  illo  Twinianum  iinpci  iuin  turi>aUiin 

(I)  Voici  11-  t«-Mc  rinicT  du  pa5<»af;«'  citr  par  le  chroniquriir,  oxtriiil  Hu 
chapitre  vtir  du  dialogue  III  i\v  Sulpio-  Sr%t''ri'  :  u  In  vico  nutrm  Amba- 
cirOki ,  id  f»t  caslrlU)  illo  vc-trri  quod  iiunc  fn-qui-n»  hahitatur  a  fratri- 
bu» ,  idoluni  ncivrrat  t»  grandi  opcrr  c-<in»trurtum.  Politissimis  saxis 
inn|i-«  turrila  (urrr\rral ,  quK  in  cnnum  «uhlinic  pmredons,  suprrslitio- 
ncni  lori  npcri*  rlignilalf  MTvahat.  Hnjn«  d<  ktrurtion<-iii  Mjrrrllo,  ihi- 
drm  rtintlklruti  prr^livtcro,  \\r  hratus  «.rpr  niaïulavi-r.il.  P()>l  aliquantiiin 
Irmput  rrgrr**u*,  iniTcpal  prrtli%  (■  ruiii,  rtir  adliur  idnli  structurn  con- 
ù«lrrrt.  Illr  rjuMiut  \ix  militari  manu  rt  ^i  puhlir.T  multiludinis 
Uolam  moirm  poMo  \uhvrni ,  nrdum  id  farilc  puinrrt  pi-r  imbccilles 
rirriro»  aut  infirnuM  munarho»  quivinM.*  cnrari.  Tune  Marlinu<t  rrrurn-n» 
•d  nota  %ul>»idia,  n<>rl<-ni  luiam  in  oralionr  |><-r%'if;ilat.  Manc  orta  tem- 
pr«|jt  trdrni  idoli  utqur  nd  fundami-ntum  provolvit.  u 

'2    Siilpiriu»  Srvrru»,  dt  ^ila  tancti  Uariiiti,  cap.  xm. 


CASTRI  AMBAZI^.  13 

Gesta  referunt  ;  nec  mirum ,  namque  hoc  exigebant 
delicta  illorum  qui  occidendo  martyres  ssevierunl. 
Imperatores  etiam  eoriim  ariani  et  ab  Eudoxio  Aria- 
nonim  episcopO;,  baptizati  erant,  maximeque  Auxentio 
priucipi  illiiis  sectie  favebant  ,  cum  Damasus  papa 
catholicus,  Martinus  atque  Ambrosius  eos  ssepe  cor- 
rigèrent. Ideo  Arthanarus  rex  Golhorum  Valentem  in 
Traciam  devicit  et  fugavit,  Traciam,  lllyricum,  Dal- 
matiam  Venetiamque  Romanis  ablatam  obtinuit. 
Scriptum  est,  et  verum  est  :  Non  enim  qui  operaiitur 
iniquitateni  in  viis  Dei  ambulaçerunt  (1  ) .  Permisit  Deiis 
multis  niodis  flagellari  Romanum  imperium,  quia  in 
iniquitatibus  patrum  suorum  ipsi  impii  diu  manse- 
runt. 

Quidam  juvenis  de  Britannia,  Mauricius  nomine, 
Treveris  ad  Maximum  venit;  cujus  monitu  et  consilio 
Maximus  in  Britanniam  navigavit,  imicamque  filiam 
Caredocti  régis  Britanniie  cum  regno  uxorem  duxit. 
Caredoctus  nimis  senuerat,  regnumque  ejus  Conanus 
nepos  ipsiuSj  filius  ducis  Cornubiœ,  gubernabat.  Quem 
Maximus  timens  ne  regnum  sibi  tuibaret,  cum  multis 
Britonibus  secum  adduxit ,  Armoricamque  Galliam 
ipsi  donavit.  Hic  post  se  infmitas  copias  Brilonum 
nobiliuiiî,  ignobilium,  cum  parvulis  et  mulieribus 
venire  fecit.  Itaque  Armoricam  totam  usque  Redonis 
et  Nannetis,  expulsis  inùigenis  locorum ,  suis  Brito- 
nibus replevit.  Sic  illam  provinciam  Romani  ami- 
serunt. 

(1)  Palm.  CXVIIl,  3. 


14  LinER  DE  COMPOSITIONE 

CHRONICA     DE    ARTURO    (l). 

AiiiKtxi  vn"|K)slh;«'c,  \i  Iiinis  Mafîrms,rcx  Rritanniap, 
(  um  inagno  cxncilii  Neiistria'  ;i[)|iiilit,  adjimctiscjne 
sil)i  Armoricis  Hritonibus,  Parisi.js  obsedit,  lullonem 
Homaiiimi  (liKoin  siiimilari  diicllo  (Icxictuin  occidit. 
(hi(»  pcracto,  iiidii,'«Mia' locormii,  inf;um  Homanorum 
odiciilcs,  s[»ni)t('  Arluro  icu'i  liheralissinio  et  piissinio 
sul>jecli  tllccii  siiiil.  Supcriores  partes  Cermania^ 
iisfpit'  (^aineiacum  et  'rurnaciirr)  (-lodiiis  rex  Fran- 
«  (.mm  l('mj»'<n'  illo  tenchat,  (jiii  cl  Arluri  aniicissimus 
sjiniiic  laciiis  fsi.  i'>eges  iiisulanmi  sil)i  subjeclariim, 
llnTiiia-,  Irlandia-,  (iollandia- ,  Dacia-,  et  tolius  Rri- 
lannia- duces,  «'t  procercs  rlaiithia',  Hurguiidia»,  Aqiii- 
lania-  i-riiicipcs  (ongrc^ali ,  Parisiiis  ad  ciiriam  cjus 
vriu'iiiiil  ,  cuiiKinf  ibi  coriifiavcnml.  <Jiii  hir^a  nm- 
iiiii  ilcdit,  ccclesiiscpic  mimificus  fuit.  Comilia  eliam 
boc  modo  di\isil  :  Oldiin»  siu'iiilcro  siio  llaïubiam 
dedil,  Ucducin  j)inccrii;i'  Nciisiriam.  ('bcudcuii  dapi- 
fero  Aiule^aviaiii  «t  Iinoniam.  (ioHiiK»  cnslfcro  Pic- 
l;i\i.iiii  rt  liiliii  icaiii  jiroN  iiuiaiii  <(  mccssil .  (Ibciidon, 
cniiics  \iid«'i;avls ,  oppidum  ipiod  c\  suo  n(»miiie 
(!b(-iidi)iirm  (bvit ,  in  I  iii'<iiii,i  <'()iistrii\it,  <piod  nniiici) 
(bu  piisl  Hii:,Mi.i  I  I  aiKoiiim  pi;t\  ai  icatum  kaiimn  nunc 
diciliir.  Kir  ruid.im  (iiiisiibniiii  mio  iiomiiic  liillcio 
Ainba/.iai  iim  tribuil,  (pii  I  aiistam  \\i(-iaiii  iicptain, 
ex  iiba  sua  l'la(  ida  iiouiiiic  oi  taui .  u\()i°cm  (bixit.  Ilic 
\i«Mim  <pn  IUiria«iis  (bcilm  Iccil ,  uxoiicjnc  sua*  doteiii 
esse  I  onstituit.  (inliaruis  et  Clu-udu.  <|ui  se  iiimis  dib- 


n      M'ArJ.nr*     ;.,.4-    X,  5IK;in-lol.,  III,   i(J8. 


CASTRI   AMBAZI^.  iS 

gebant,  nemoribus  causa  venandi  in  confinio  Bitii- 
ricumetTuronorum  vico  Claudiomacho  convenerunt, 
qui  lucum ,  qui  a  nomine  Cheudonis  usque  liodie 
Cbeudon  vocatur,  Billeio,  Ambazise  domino,  terram- 
que  usque  ad  rivum  ([ui  Andresius  dicitur  tribuerunt. 
Tbeodosius  nepos  Honorii ,  qui  Orientalibus  prœerat, 
fere  otnnes  ultramarinos  reges  congregans,  ad  Hono- 
rium  cum  magno  exercitu  terra  et  mari  terllo  anno 
rediit,  qui  infirmus  Byzantio  remansit.  Honorius  vero 
Lucium  consulem ,  virum  magni  nominis,  maxime 
exercitu  illo  sibi  tradito,  contra  Arturum  misit.  Qui, 
Alpibustransgressis,  cum  Arturo  prope  Augustodunum 
circa  nemorosa  loca  dimicans,  multis  regibus  a  Brito- 
nibus  peremptis,  ipse  victus  interiit.  Arturus  tamen 
impetu  et  slultitia  Galgani  nepotis  sui  multos  ex  suis 
amisit.  NamGalganus  ipse,  Oldinus,  Beduerus,  Cbeudo 
multique  alii  interiere.  Billeius  corpus  Cheudonis  ad- 
vexit,  et  in  loco  religiosorum  qui  Régula  dicitur  juxta 
Kainonem  sepelivit. 

Qui  (1)  de  Arturo  ainplius  scire  voluerit,  bistoriam 
Britonum  légat,  invenietque  quod,  cum  Romam  vellet 
ire,  Arturum  audisse  Morvandum  nepotem  suum,  re- 
gem  Britannise  factum,  uxorem  suam  nupsisse.  Arturus 
vero  ,  rplicto  magno  apparatu  causa  eundi  Romam 
facto,  in  Brilanniam  navigavit,  Morvandum  in  Cor- 
nubia  pugnando  superatum  occidit.  Ipse  vero  graviter 
vulncratus  in  insula  Avallonis  quodam  nemore  obiit; 
et  quia  sepulcro  indigno  tanti  régis  oaruit ,  a  Brito- 
nibus  adhuc  vivere  putatur. 

(1)  Nous  remettons  à  sa  véritable  place  cet  alinéa,  placé  dans  tons 
les  manuscrits  avant  le  paragraphe  comni.  nçant  par  ces  mots  :  Sub  coiUm 
fere  lemfore.Yoy.  page  16. 


16  l.lin.n    !)K   COMPOSITIONE 


DE    BLESI    ClinoMCA    (l). 

l\(Miia(liis  «inK'am  jii\cnis  de  Hritannia,  secuni  lia- 
lu'iis  mille  Niro. ,  a  pr.ilin  cmn  Bosonc  CaiiKjlcnsi 
foiiMiU'  ri'ilit'iis,  Idciiin  in  CDiiiilaln  siio  uhi  rciiiaiierct 
pfliil ,  <|iii  Maudis  l)lasisqne  sermonil)US  euni  deci- 
j)itns,  1<K  iiiii  sii|)t'r  iij)as  I.i^cris  ad  libitum  impetra- 
\it,  iil)i  non  villani  sed  oppidum  firmissimum  ne  a 
liosone  vel  alio  criperctur  ercxit.  Quod  cuni  diu  post 
Hnso  aspicerel ,  iralus  ait  :  «  Hoc  lihi  non  concessis- 
s»-m  si  v«Ml)iim  sapienlis  patris  filio  dictum  memoriter 
lelinuissem  : 

Scmioiics  lilaiulos  l)l;osos(jiu'  vitare  mémento  : 
Simnlicitas  veii  fania  e.sl,  tVaus  licta  lot^uendi    2). 

Ivoniadusiram  cjus  mitii^ans,  supplicando  olitcstan- 
do(|nr  casirum  ol)tulil  ;  sed  Boso,  ut  erat  hcnii^nus, 
li< •minium  cimi  jiu cjurando  al)  eo  suseipiens,castelluni 
iilud  conc  t•^.sil  ,  «'t  a  deceplionr  lilcsim  \()ca\it. 

Su!»  «ixitiu  lere  lemjKue,  Alaricus  rex  Golhorum 
Uomam  (ihtiimit ,  llonoiimn  al)  llalia  expellens  Con- 
slantinnpitlim  lii^ei»'  eoci^it;  ex  liinc  casarcs  feie 
omiies  ('.«nslanlniMpi.Jim  hansiere.  Bernante  .Mar- 
ciau".  rlir.uloi  K  Ils  Koma-  a  (iolliis  post  Maricuin 
impriatoi  lacliis.  (|m  rmelimn  l'apia-  in(aicera\it  , 
Alpes  tran^iells.  l>m  <^Mmiliam.  Ai|uilaMiam,  Ilispaniani 
ixtssedil.  <Jiii  (liiol)us  liliis  Tuisomudd  Lotcliio  et 
Alarico   re^num   (!i\imI.    \laiiciis    lIiNjianiam  liahuil. 


(1)  D'AchcrA,  mi-,  X  , '.i20  ;  111-I..I  ,  III,  iliK. 

(2)  Diun    (.atoiitt  (/<i/>< /la,  rap.  III. 


CASTRI  AMBAZI^.  17 

Tursomodus  Lotchius  caetera  omnia  Romaraque  solus 
obtinuit.  Tursomodus  Lotchius  oppidum  Lotchas  a 
suo  cognomine  dictum  super  Endriam  fluvium  sta- 
tuit. 

Per  idem  tempus,  duo  Lupse  fdii  Âmbaziœ  domini 
Tursomodo  servire  noiebant,  confisi  in  auxilio  Mero 
vechi  régis  Francorum ,  qui  ïursomodum  in  Burgun- 
dia  a  Disparcho  oppido  seepe  impugnabat.  Supra- 
dictus  Billeius  ex  uxore  sua  Fausta  Lupam  genuit; 
quae  mulier  prudentissima  fuit,  quam  Eudoxius  vice- 
consul  Turonensis  iixorem  duxit ,  quae  ipsi  duos  filios 
peperit.  Lupa ,  viro  suo  mortuo ,  filiis  Ambazium 
reliquit  ;  ipsa  sibi  in  Veteri  Castello  domum  fecit 
super  rupem,  quse  a  nomine  suo  adhuc  Porta  Lupae 
dicitur.  Ista  mulier  sapiens,  solitariam  vitam  cupiens, 
in  proprio  luco,  juxta  Andresii  rivum,  villam  quae 
Villa  Lupae  dicitur  fecit,  virosque  religiosos  ibidem 
posuit,  qui  ecclesiam  in  honore  Salvatoris  aedificave- 
runt;  quae  ad  portam  in  introitu  ecclesiae  duos  filios 
suos  ante  se  mortuos  sepelivit. 

Eo  autem  tempore,  Huni  atrocissimi  Rhenum  trans- 
navigantes usqueTreveris  omnia  vastant,Mettis  urbem 
succendunt.  Timoré  tamen  Francorum  velociter  trans- 
euntes,  Burgundiam  totam  vastantes,  Aurelianis  de- 
scendunt,quibusyEgidius,  patricius  Romanorum,  dux 
Parisiorum,  et  Tursomodus  rex  Gothorum  obviave- 
runt.  Ibi,orante  sancto  Aniano,  orta  tempestate  lapi- 
dum ,  Huni  cum  Atalano  rege  suo  omnino  demoHti 
sunt.  Merovechus  Tursomodum  Gothum  in  Burgundia 
devictum  fugere  usque  Viennam  coegit,  ibique  obiit. 
Alaricus  frater  ejus,  ab  Hispania  rediens ,  regnum 
ipsius  arripuit.  Veniens  itaque  ad  Lochas,  castrum  a 
I  2 


18  iii;i,ii  m:  f.oMi'OsrrioM-: 

fralrr  siio  olitu  comjxtsilimi ,  j)r<»|)e  monasterium 
sifiirn  in  sercssu  moiilis  super  Aiigercni  (luviiini,  uhi 
iiiiilli  rclit,'iosi,  l  rso  ahhnt»',  dogehaut ,  illiul  nppidimi 
niidam  jtutximo  t  I  ;iinic(>  suo  noiniiie  Silario  tribiiit. 
Silaiiiis,  l.ujia-  et  \inl)aziL'nsil)iis  iiuilta  mala  ingérons 
j»er  se  et  j)er  Alaricnni  ,  (>|»|ti(liijn  lanien  \rnl)a/.iinn 
Mullo  nmdo  liahere  potiiit.  Kle  vir  crudelissinuis 
cœnol)iuni  Angeris ,  cui  j)racrat  liso  ahhas,  jKL'ne 
delevit.  Oui  legilur  al»l)ali  ninlinuin  sunni  vi  absln- 
lisse,  sed  dixino  nutii  niolinuni  Silarii  scinius  niaxinia 
voiagine  subinersuni  luisse.  Fluvius  iste  ab  antiquis 
Angcr,  a  nu>dernis  Endria  vocatur. 


DE    CLODOVEO    (l). 

Mcrovrclius  gcnuil  (iliildericum,  virum  pulclniunet 
MUibuni  ,  sed  hixuriosuni  niniiaf|uc  libidine  j)ni'OC- 
<  iipaliiMi,  »|iii  lilias  l-'rancoiiitn  ^i  (ippriineiis  cl  delii- 
deiis ,  e\|>iilsus  a  rcgno,  atl  bissinum  diiceni  Ingit. 
lîissiniis  isie  leriam  siiam  snj)er  Sunnam  (Unium,  qui 
abo  noinine  \idv  di(  ilur,  a  Tulh»  ns(jue  l.ng<hniuni 
possidcbat.  Hasina  vero  uxor  bissini  (lliildericuin 
.ndriittr.  sed  laiiicii  latcntei",  ania\  il.  l'ianei  li^'icbnni 
diieeni  bornanmn  regein  eiimnit ,  <jiieni  Iranei,  (jiiia 
nmre  boniaiioi  uni  cupiiliis  et  aNariis  eiat,  non  tbu 
siisliniirninl  ,  sed  consilio  (  iuidi imari  i|iMim  a  i'ei;n() 
j»ri'.  aNfiiinl .  (  iiudoinariis  (  .liilderu  i  (<  insdiarnis,  tnisso 
sibi  nmitin,  ndire  leiil.  l\ecej>ln  ij^ilnr  icgno,  euiii 
.I-4;i(bii  iiiler  l^udununi  (!la\ahnn  et  Heniis  |)uunans, 

(1)  UAdicry,  ia-4%  X,5ii;  iu  lui.  ,  Ul,  SOU. 


CASTRI   AMBAZIiE.  19 

multis  copiis  Romanorum  caesis ,  yEgidius  fugiens 
Suessiouis  evasit,  Childericus  vero  tune  Laudunum 
Remisque  recepit.  Post  haec  Basina  uxor  Bissini  ducis, 
viro  siio  relicto,  ad  Childericum  venit,  qui  eam  con- 
silio  Francorum  uxorem  duxit;  nempe  Franci  illam 
sapienlissimam  comperientes  ,  monente  Guidomaro , 
quamvis  christiana  esset ,  tamen  régi  suo  consense- 
riint.  Bissino  non  diu  post  mortuo,  Cbildericus  ter- 
ram  siiam,  qua^  uxori  suae  lieieditario  jure  continge- 
bat,  suscepit.  Ex  ea  Childericus  Clodoveum  Magnum 
regem  Francorum  genuit. 

Mortuo  yEgidio,  Syagrius  filius  ejus  a  Romanis  et 
Gothis  Suessionis  in  regem  elevatur.  Childericus  eum 
in  \alle  Suessionis  pugnando  devicit ,  urbeque  sibi 
reddita,  Syagrius  ad  Alaricum  fugit.  Rex  vero  Pari- 
siacum  terramque  totam  usque  Aurelianis  recepit. 
Du  m  Aurelianis  moraretur,  a  fugitivis  sibi  relatum  est 
quod  Adovagrius  filius  ducis  Saxoniae  cum  multis 
navibus  relicto  mari  Ligerim  intrans,  et  ascendendo 
terram  fluvio  adjacentem  vastans,  usque  Andegavis 
venit  eamque  obsedit.  Igitur  rex,  congregato  magno 
exercitu,  ad  succursum  urbis  illius  monitu  fugitivorum 
descendit,  cui  Lupa  Ambaziae  domina  obviam  venit. 
Qui  etiam  illi,  quia  Gothis  inimicis  suis  infesta  erat, 
multa  bona  promisit.  Urbem  Turonicam  consilio  Ba- 
sinse  uxoris  suae,  et  propter  miracula  quas  ad  sepul- 
crum  beati  Martini  fieri  fréquenter  audiebat ,  licet 
esset  ethnicus,  pacifice  et  sine  damnocivium  suscepit. 
Basina  prudentem  Lupam  secum  retinens,  flens  orans- 
que  assidue  in  ecclesia  Beati  Martini  remansit.  Saxones, 
adveutum  régis  comperientes,  velociter  cum  duce  suo 
fugiunt.    Ipse   vero    Andegavis  venit,   urbem   cepit^ 


2(1  !  Il!l  n   DF   COMI'OSIIIONE 

Paiiliiiii  ll(iin;iimiM  tniisiilcm  ihi  iiiventiim  siispondit , 
(Juinuiii  KoinaiiiMiiiii  (jii;r  ihi  cral  dcsliiiil,  ci\ilatciii, 
pra'tore  ad  lil)iliin)  inipositn  .  iiiimil.  Diiiii  redirel 
(lliildcricMs  ,  n|)\iaiii  Nciiil  li  rc\  (.nllmnim  Vlaiiciis, 
ft  in  insula  Aiuha/.iciisi  lolliKjiiio  adjuiirli  ,  fu-dcrali 
|)acilicati<|iio  suiit.  In  plaiiilie  vno  iiilcr  lUiriacuin  et 
Andrcsiiini  utcnjiic  popiiliis  (Jollioriiin  et  Fraiicoriiin 
jiissu  rt'};iim  duos  ^IoIjos  Icnu'  L'lcva\ciiiiit ,  <jii()S 
iitriiJS(|U('  re^iii  fines  coustihiermil.  Oninis  plana  Icrra 
a  riantis  (^anipania  dicilui-,  et  in  liao  duo  globi  in 
tc'sliiiKtniuni  ludciis  eniincnl. 

l'ost  liunr  surrexil  Clodoveus  rc\  magnus,  cui 
Crocliildis  lilia  iei,'is  iJurijundiaL' ,  nuilicM-  cbristianis- 
sima,  (!(.'  ^cnerc  Anaslasii  iinpciatoris,  niatriinonio 
conjuncla  t'sl.  lluic,  duin  llcrt't  (jnia  viro  gcnlili  con- 
juncL'i  crat,  heatus  Reinii^ius  ail  :  «  Lacrimas  réprime; 
credo,  sj'ciindiini  ajiosloliun,  (piod  i'ir  inlitlc/is  pcr 
mulirrcrn  fidclcin  sdiicli licdtus  crit  (^1).»  Quodain  leni- 
pore,  Frixones,  Menianni,  Saxones  snl)ilo  coadunati, 
rei,'nnrn  ejns  invadunl.  \  idens  ii^itiu'  Crocliildis  einn 
anxiiim  cl  piiNidiiiM,  (  In  istianilalcin  (|iiaMi  ei  assidue 
pr.i-dicahat  opjjonil  :  ilje,  si  \  icior  (,ln  isto  adjuvante 
n-dirrit  ,  s<-  (icri  ciMislianuni  proniillil.  Rei^ina  \uie- 
liantnn  rr^is  coiisiiiariuni  vocal,  nioncl  ni  cruccni 
(.luisti  srt  uni  dcdial.  cl  si  \idciil  adxcisarios  pia\a- 
lere ,  si^no  <  rucis  clc\ali).  rcj^crn  cssc  sicloicm  Nialiin 
nflirnu't.  Ilic  lii)cns  paniit.  et  cuni  liosics  pia'\alc- 
rcnl,  jussu  rct;ina'  crucc  cicvala,  <-uni  acie  sil)i  liadiia 
occuriit  :  Mciiianiii  staliin  pcricnili  lii^innl.  (Juo 
!■'<  lo  ,    rc\    \icior,    ca-sis    iinslihiis ,    (lliri^to   i;ralias 

(1)  S    PaïUi  rpiiloh  aJ  Corinlhiot,  I,  vil,    1  i. 


CASTRI  AMBAZI^.  2i 

referens,  rediit.  Regina,  accito  sancto  Remigio,  a  rege 
proniissa  exigit.  Remigius  et  Solemnis  Carnotensis 
episcopus  regem  diiasque  sorores  ejus  ,  et  cum  eis 
plus  quam  tria  millia  virorum,  baptizaverunt.  Rex 
effectus  calholicus  ad  Alaricum  regem  Gothorum 
nuntios  misit,  ut  sibi  Svagrium  fugitivum,  iïgidii 
Romani  filium,  redderet  ;  quem  sibi  timoré  redditum 
statim  suspendit.  Gothi  ariani  illis  diebus  fidem  ca- 
tbolicam  raaculaverant ,  ecclesias  Dei  polluebant  ; 
quos  rex  pejores  Sarracenis  autumans,  monitu  reli- 
giosorum ,  regnum  eorum  tertio  anno  post  haec  in- 
vadit,  Alaricum  prope  Pictavim  pugnando  occidit. 
Filius  ejus  Amalricus  in  Hispaniam  fugit.  Rex  Aqui- 
taniam  totam ,  expulsis  liaereticis,  catbolicis  clericis 
in  ecclesiis  positis,  possedit.  Lupa  anus  ens  absque 
berede  nimis  senuerat  ;  quœ  regem  in  suo  reditu 
convenit ,  beredem  suœrei  facit,  Ambaziumque  tradit. 
Quod  oppidum  deinde  usque  ad  Karolum  Calvum 
regum  Francorum  fuit.  Lupa  vero  in  prsedicta  villa 
sua  ad  portam  ecclesiae  Salvatoris  juxta  filios  suos  in 
obitu  suo  sepulta  fuit. 

Qui  de  génère  horum  regum  amplius  scire  voluerit, 
consulat bistoriam Francorum,  quse affirmât  Priamum, 
quemdam  ducem  Trojanum,  urbe  capta,  cum  duo- 
decim  millibus  evasisse,  qui  in  solitudinibus  Graeciee 
profugi  incertis  sedibus  vagabantur.  Ânnis  viginti  post 
expulsi  a  Grsecis,  vasta  loca  inter  Pannoniam  et  Mœo- 
tidas  Paludes  duce  Simonide  intraverunt,  urbemque 
noniine  Sicambriam  œdificaverunt ,  a  qua  dicti  Si- 
canibri  longo  tempore  fuerunt  :  qui  etiam  ibi  in 
gentem  magnam  creverunt.  Alani ,  gens  atrocissima , 
diu  postea,   devictis  Romanis,  Grœciam  llliricumque 


2?  I.IliKIl   DK    COMPOSITIOM-: 

vastavciiuil.  I.dictnin  est  ;i  Hotiiaiiis,  si  (|iiis  diicuni 
aiil  rcgmii  eos  ab  impciio  Kidiiano  cxpcllcict ,  t^ens 
illa  aljscjue  Irihiil»»  tiirrilo  sud  scmper  niaiicrcl.  Si- 
cTiuhii  liac  aiidicnlcs  casos  Manos  omiiiiio  delcvc- 
riint.  Kornani  attita  linj,'iia  hinc-  eos  Fraiicos,  itl  est 
frrocps,  a|)|»clIavorunt  ;  (liii(|ii('  a  Irihuto  libcri  vixe- 
iiiril.  \  .dciiliiiiamis,  Icinjxpic  suo  ciini  celerac  gciites 
(tiimes  tribtita  solvcroiit ,  misit  priniariuiii  cl  cxaclores 
trihutnriitn,  lit  a  l-iancis  coiisucla  liil)iila  jx-terent. 
Franci  (|iii  mullis  dielnis  liheri  a  lril)ut()  vixerant , 
mmlinsejiis  pcrcmeruiit.N  alcnliiiiaiuis,  ira  iiiiiiia  siic- 
ceiisus,  Francos  tlelerc  ciipiens,  inlinitas  copias  coadii- 
iiavit.  (juod  cuiu  audisscnt  l-ranci ,  cousilio  Marco- 
niiris  ducis  jain  seuis ,  Farainiiiidiini  ij)^ius  liliiuii 
regem  elevavenint.  lla(|ue  Sicatnbriam  reliiKjuentes  , 
loca  vasta  cl  ncmorosa  Theiitronica'  regionis  iiigre- 
dicntcs,  1h(()S(|iic  posl  se  succidcntcs,  ciiin  parvidis 
cl  mulicjibiis  l^oiiianoniiii  gladios  evaserimt.  I\oinani 
Sirambriain  vacuam  reperienlos ,  eaiii  fiinditiis  dcle- 
M  iiml.  I  laiK  i  pci  priedicta  ncinora  pedetenliin  dc- 
scciidculcs,  secundo  anuo  A^ripiiiaiu  urbem  silaui  in 
linc  lUiciii  (luniinis  ccpcruut ,  ipsamfjue  caplaui,  Ro- 
manis indc  cxpnisis,  aniplilicantcs,  Coloniam  vocave- 
riuil ,  «|u;uu  cliaiu  scdcm  rci^Mii  sui  conslilucrunl. 

I.t'gimus  l'iancos,  antO({nam  sibi  rcgcni  consliluis- 
s«'nl,  hos  (biccs  babuissc,  Pii.iinuni  (jui  us(|uo  in  loco 
ubi  Sicainliria  conslriicla  luil  i|)S()s  adduxil  ,  Fncam 
(àiniluMi.  \iili  m  M-  Ici  lins  luil  ;  posl  bunc  .Siumiiidcs  ; 
dcbinc  S>nionrni  (biccui  liabuciuul.  l'osl  \ii<)  I\o- 
inano  more  rem  suam  pci-  si  iiatoics  liaclanics,  abs- 
cpic  (bue  diii  bicnml.  Ad  ulliuuuii  Maicomiris  dux 
eorum    luil,    (  ujiis    cnnMlin,   cuin  scnc\    jauï  c.sscl  , 


CASTRI  AMBAZIiE.  23 

Faramundum  regem  primum  constituant.  Secundus 
fuit  Clodio,  qui  Cameracum ,  Turnacum,  Burgundiam 
totam  usque  Viennam  subjugavit.  Tertius  Merovechus, 
quartus  Cbildericus,  quintus  Clodoveus,  rex  magnus 
catholicusque ,  qui  anno  decimo  regni  sui  Britones 
ab  oppido  Blesis  qui  ripas  Ligeris  inter  Turonim  et 
Aurelianim  impugnabant,  nemoribusque  occultantes 
viatores  interimebant,  cum  sibi  a  Saxonia  revertenti 
ostensuni  esset ,  festinus  descendit ,  Britonibus  fugalis 
et  peremptis  Blesim  delevit.  Paulo  taïuen  altius  in 
competentiori  loco  castrum  illud  restauravit ,  suosque 
ibidem  posuit ,  eodemque  nomine  vocavit ,  illud 
nempe  diligens ,  ut  pote  quod  multum  pulcbruni 
fecerat,  nimis  exaltavit  ;  qui  viginti  annis  post  re- 
gnavit.  Sextus  Clotarius,  septimus  Cbilpericus,  oc- 
tavus  Clotarius  Cbilperici  filius,  qui  ducem  Saxoniae 
nimis  rebellem  omnesque  illius  regionis  juvenes  sua 
spatba  longiores  occidit;  decimus  (1)  Dagobertus,  qui 
babuit  duos  filios  Sigisbertum  et  Clodoveum.  Sigis- 
bertus  rex  Alemanniœ ,  Clodoveus  Francise  fuit.  Sigis- 
berto  mortuo,  Grimodus  dux,  in  cujus  custodia  filium 
suum  quem  ex  uxore  legali  genuerat  et  regnum  po- 
suerat ,  filium  domini  sui  Dagobertum  nomine  to- 
tondit,  et  in  ecclesia  Sancti  Galli  Fundensis  cœnobii 
monacbum  fecit.  Quo  facto,  statim  Grimodus  filium 
suum  Eduardum  regem  Alemanniœ  constituit.  Sed 
Clodoveus,  Sigisberti  frater ,  casum  nepotis  sui  mo- 
leste ferens,  coadunalis  Francis,  Grimaudum  prœ- 
iiando  captum  Parisius  in  carcere  posuit ,  qui  et  ibi 
obiit.    Eduardus    vero    filius    ejus  Constantinopolim 


(1)  Sic  ,  pour  nonus. 


f4  LIBER   DK   COAIPOSITIONK 

fii^'if.  Ciim  aiilcrn  Dagohrrtus  nionachum  cxnere 
nolN'l,  ((rtliiu'iiujiu' siiiim  tlili^eret,  Clodoveus  ainoro 
iirpr^tis  siii  ((l'iioljimn  ilhicl  Naldc  ditavil.  Alonaclii 
vcro  Dau'obcrtiim  ahbaictn  coiistilimiil.  l)aL;ol)('itiJS 
al»l)as  pilnicli  siio  (ilddovcn  <'iiiiti  in  rxpeditione 
{•diitia  .liistiiiiaiium  iiiipcratoreiii  (^onslanliintpolita- 
mitn  (|iiiii(|iiai,'inta  niillia  militum  adduxit.  Si(|uidcni 
imjtcralor  illc  piitabal  Ediiaiduiii  iii  icgiio  Mciiian- 
noriirn  rcsliluere  ,  scd  vicliis  et  confusus  rediil. 
Kdiiardiis  vero  a  I  rancis  captus  occiditur.  Sic  ilaque 
Clodoveus  re\  iindccinms  iilruin(|iu'  ol)liniiil  rcj^miui. 
Posl  liunc  non  ainpliiis  raiainundi  |)rogenics  rcgna- 
\it  ;  duos  tamen  filios  liahuil  Tlicodoricuiii  et  Childe- 
ri(  iirn.  Cliildericiis  niniis  scvenis  a  Bodilone  Franco, 
(jiiein  ad  stipilcin  lii;aliini  ninus  deUnpaveral ,  ob 
s;rvitia[in]  suajni]  occidilnr.  El)roinus  dux,  major 
regia^  donuis,  Tbeodoricum  regem  slatnif;  cujus  sa'vi- 
tiatii  I  ranci  non  fcrentes,  a  regno  ejiciinit,  (|iii  fiii^icns 
l\<»tlioMiago  obiil.  Fbroinus,  consilio  Lcotlegarii  Au- 
gusliuhinensis  opiscopi  et  Gerini  fralris  sui  a  Francis 
caj)lus,  I,u\o\io  lîionastcrio  nionaclms  clîicilur.  Franci 
Pipino  lilio  \nu;isili  diicatuni  lotins  l'rancia>  pnebent. 
Pipinus  in  \l(Tnanniam  pcigens,  fratrem  snuni  con- 
sobrinmn  Marlinuin  Francis  rclifjnit.  l'broinus  inn- 
naslcrinm  c^icssus  inon.jcbum  cxiiil  ,  inonilu  sancii 
\inlii(iii  dncaliiin  arripnil.  Marlinuin  Laïubun»  Cla- 
\afo  UK  lusiiiM  super  vaciias  capsas  jur;ins  ne  sibi 
rnalnin  latcrct  proditinnr  occidit  .  sancluni  l.codcga- 
riiun  cl  (icrinurn  rratr«in  ejus  dira  p(cna  daiunavil. 
Kl)roinus.  niulla  niala  I "rancis  iji^crrns,  al)  Frinenfrcdo 
orcidiliu  .  (|ui  l'ipiim  Irsliniis  nunlia\  il.  Sic  l'ipinns 
ducaluru    Infiiis    |  i.mciir  in    j)a( c   ic\il    :    scd   j)Utans 


CASTRI  AMBAZI^.  25 

aliqiiem  de  génère  regali  adhuc  vivere ,  rex  esse 
noluit.  Quod  totum  Deus  fieri  permisit  peccato  Clo- 
dovei  fîlii  Dagoberti ,  qui  beati  Dionysii  brachium 
abscidit,  regnumque  Francorum  divisit. 

Sed  qiioiiiam  pliires  oplimi  reges  ex  génère  hiijus 
boni  Pipini  orti  sunt,  restât  ut  séries  progeniei  bujus 
cognoscatur. 

DE    KAROLO    (l). 

Ausbertus  senator  ex  Pluide  filia  régis  Clotharii , 
patris  Dagoberti ,  genuit  Alnaudimi;  Alnaudus  Arnul- 
fum  ;  Arnulfus  genuit  très  ,  Frodulfum  qui  genuit 
Martinum  quem  Ebroinus  occidit,  et  Galcbisum  qui 
genuit  Gandregesillum  abbatem ,  et  Angisilum  qui 
genuit  Pipinum.  Pipinus  iste  viginti  septem  annis 
ducatum  tenens  regnuni  optime  rexit.  Post  hune 
Karolus  Martellus  regnum  obtinuit,  qui  per  omnia 
bonus  fuit ,  excepto  quod  décimas  ecclesiis  primus 
abstulit.  Iste  duobus  filiis  regnum  divisit ,  Karolo- 
magno  Alemanniam  dédit,  Pipino  Franciam.  Sed  Ka- 
rolomagnus,  anno  ducatus  sui  quinto,  Pipino  cuncta 
relinquens,  Romam  yenit ,  Pserapte  monte  in  honore 
sancti  Silvestri  ecclesiam  statuit;  ipse  apud  Montem 
Cassinum  monachus  efficitur.  Pipinus  vero,  jussu  Za- 
cariîE  papie,  in  regem  a  Bonifacio  archiepiscopo  inun- 
gitur,  qui  Haistulfum  regem  Longobardorum  tenere 
justifias  Sancti  Pétri  coegit.  Iste  Hunaldum  et  Vufa- 
rium  duces  Aquitanorum  cum  omni  sua  progenie  ab 
Aquitania  expulit,  in  qua  muhos  proceres  Francorum 

(1)  D'Achery,  in-4%  X,  527;  in-fol.,  III,  270. 


Î6  I  im.Il  I)K  COMPOSmONE 

li«rr(lita\  11.  r.ilmix  sims  misit ,  Ar^'cnlomachiini  cas- 
Iruiii  Ifcil,  \  iiandalos  a  vaslalioiie  AfTricai  reverlentes 
in  Alnitiisi  |>ai,'<>  cum  rrgo  suo  aiini)ii]a\it.  Cui  Tire- 
j^'oriiis  st'ciiiitliis,  ni  (IcfV'iisori  ecclr.siu' ,  claves  de  sa- 
crarii»  Saiuli  Pciri  tiadidit. 

Hic  u<iiuit  illiim  adiiiirahileni  rcgtMii  ex  l'xrlrada 
rc^ina  Kamliiin  .Ala^Miurn  ,  iinperatorcin  Uoinamiiii  , 
(jtii  n'i^cs  I.()iim)hard()s  al)  Italia  dt'lt'\it,  cl  oiniiia  sua 
jura  KoniaïKi'  ecclesiœ  resliluit.  Saxones ,  Danos , 
\  as(  nncs  ,  liarros,  Navanos  ,  Ilispauos  subjugavit; 
(ira-cos,  .MTros,  Persas,  .Egiptios  Iribiitarios  metu  sui 
cfToril.  Cui  Isaac  inouaclius  elepliantem  ab  AfTrica 
niissuui  Acjiiisgranis  adduxit.  He.v  vero  ex  Fauslade 
rcf^iua  duos  (ilios  Pipinurn  et  Carolum  genuit.  Desi- 
derio  rege  Long(»l)ardoruni  cum  sobole  destructo 
ui<irtu<»f|ue,  Pi|)iiuis  rcx  Itali;r  cfricitur,  Karolus  vero 
îSax()iii;e,  Paniinuia-,  Sclavouiie.  Quorum  frater  cum 
ipsis  Homaî  a  |)apa  et  a  senatu  cum  vexillis  honorifice 
susceptus,  acclamalum  est  :  «  KaroloMagno  régi  salus 
et  vicloria!  »  ibicjue  relrbravit  Pascba.  Serena  ^1)  impe- 
ralriv  (ioiistanliuopolilaua  inlerlrancoset  (îra-cos  j)er 
iiitrnuuilios,  missis  largis  donis,  pacem  fecil,  Karolo 
mrdiautc.  Kt  rex  Galalise  papilionem  mii-£e  piiK  Initu- 
dinis  ei  misil.  Faustade  in  liaioria  apud  Sanctum  Al- 
binum  sepulla  ,  rex  lldegardam  dnxil ,  et  ex  ea  Lodo- 
\iruin  1,'fnuil,  (|ni  nx  l'rancorum  fuit. 

I.odoviciis  Piiis,  filins  Kandi  Magni ,  ex  llcrruin- 
garde  1res  filios  gennil  .  I.dlliariuiu  a  (|un  l.olliaringia 
iiominata  rsl  ,  Pi|)iiiuni  cl  l.oilox  iium  ;  ex  .ludilli 
aiilcni    L'cniiil    Karoliiin    C.alMuii.    Sle[)bainis    l(Mlius 

(I)  Su  ,  pour  Irtna. 


CASTRI  AINIBAZL^.  27 

papa  veniens  in  Franciam  a  Lodovico  lionorifice 
susceptus  est.  Paschalis  papa  anno  septimo  Lotha- 
rium  filium  Lodovici  Romae  diixit.  Tempore  Lodovici 
Pii,  Saraceni,  a  partibus  Hispaniae  emersi,  Provinciam, 
Aquitaniam  et  raaximam  partem  Burgundiae  usqiie 
Videliacum  vastaverunt.  Gerardus  cornes,  de  génère 
Lodovici ,  ecclesiam  Sancti  Pelri  in  monte  transtulit , 
et  corpus  beatae  Marise  Magdalenœ,  in  Provincia  ab 
Acquis  urbe  raptum,  in  ecclesia  Videliaco  monte  sita 
recepit,  0I3  hoc  rex  fréquentes  munitiones  in  Arvernia 
fieri  prîecepit.  Panique  Romanis,  ut  Gesta  testantur,  ab 
hocregno  partim  Gothorum  partial  Francorum  virtute 
expulsis,  ah  his  et  postremo  aDacis  et  Suevis,qui  ?sor- 
manniam  et  maximam  partem  terrée  inter  Sequanam 
et  Ligerim  Francis  repulsis  tenuerunt ,  omnes  nolDîles 
hujus  regni  exordium  habuerunt.  Regibus  vero  Gotho- 
rum a  Francis  pessumdatis  ac  destructis ,  Franci  mul- 
tos  proceres  Gothorum,  concordia  et  pace  cum  ipsis 
constituta,  sub  jugo  etdominio  suo  in  Aquitaniam  do- 
minari  permiserunt,  et  per  connulDia  mixti  sunt;  quod 
benigni  Lodovici  tempore  maxime  factum  constat. 

Mortuo  Lodovico ,  quatuor  fratres  Lotharius  ,  Pi- 
pinus  ,  Lodovicus  et  Karolus  Cal  vus  Fontanidos 
campos  multo  sanguine  christianorum  fœJarunt  ;  sed 
Karolus  Calvus,  duobus  mortuis,  cum  Lothario  re- 
conciiiatus  a  Johanne  papa  imperator  factus  est. 

Anno  decimo  septimo  imperii  Raroli  Calvi ,  Astulfus 
rex  Westsaxonum  toti  Anglise  imperavit.  Hic,  Romam 
orationis  gralia  profectus,  in  prœsentia  Leonis  IV,  qui 
tune  in  episcopatu  residebat,  totara  Angliam  sancto 
Petro  et  domino  papa*  in  perpetuum  tributariam  con- 
stituit,  ita  ut  unaquseque  domus  Angliae  in  tertio  anno 


58  I.IHER   DK    COMPOSITIONE 

iiiiiiMi  (Itii.tiiiim  ari^enlnini  pi-o  Iribiiln  daret ,  quod 
us(|ii('  liodic  iii.iiicl.  (Jiii  iii  (-cdilu  siio  .liiditli  filiani 
Kaioli  ("alNi  iixnicm  acccjjil,  de  <jiia  iiulliiiii  iK'icdt'in 
liabiiif.  l'osl  liar,  Pcrsif  alii(|uc  Saraccni  imilli  Coii- 
slaiitinopoliiii  ohsederiint ,  Giîrciam  vaslaverunt ,  ad 
ciijiis  siucmsiMii  Karolus  Calvus  ciini  inagno  exercilii 
|)('im'iis  Pcisas  drvicil ,  Saraccnos  lugavit,  uibcm  ic- 
uiam  ciirii  rci^iio  (Jra-cia"  dflibcravil. 

I.(»  iciiipiiK»,  Daiii  Siiovi,  (juos  Theotici  liiigua  sua 
Noiiiiniil.  id  est  Aijiiiloiiarcs  lioinincs,  vocant,  emer- 
scnint;  luiiic  in  ri})as  Ligcris  nunc  Sequanae  urbcs 
vasiatilcs  iiivc'licl)anliir.  Karolus  a  Conslantinopoii 
ciitn  imillis  i(li(jMiis  rcdiciis ,  quas  tlivorsis  ecclesiis 
siii  rc^'iii  |»()siiit,  Nonnaniios  apiid  Andegavim  obsedit, 
Salniiionc  briloiuim  rege  cum  exercitii  sibi  adjuvante. 
Se<l  j)t'ciinia  sibi  a  Noiniannis  data  egicssurn  pricbuil 
fis,  tali  si(|uideni  j)acl()  ut  non  aniplins  Cialiias  inle- 
slarent  :  cjuod  nequaquam  lenueiunt.  Rex  prudens 
Karolus  liiuons  infestalioncs  Normannorum,  frecjuen- 
tos  uiuniliorifs  in  Cenomanensi  page  fccit  ,  vicos 
quns<lain  in  (>j)pida  munitissima  ronvorlit ,  et  diversis 
nplini.itibus  disnsa  casleila  <lislril)uil  :  diverses  oliaiu 
<  niisiilcs  II)  (M  regione  constiliiil.  Siinilitcr  \(|nita- 
Udrum  Sfdiliones  providcns,  et  hereduni  tlcbililaloui 
aninio  sno  valicinando  ic^volvens ,  cuiilain  nobili  wvn 
de  \Mrrli;n)<'nsi  pago ,  iioruine  \(lcland(i,  l.nclias  cas- 
liiim  ri  ilii.is  p.irics  \inl>;i/.i;ui  oppidi  Irilmil.  bii/cn- 
(•liaiciini  \riti  cl  niol.im  (laslaiioiiis  (  uni  dnini)  (pue 
ibi  nai  et  tciliain  j)ail(in  \iul)a/.ii  llainioni  ciiid.ini  de 
curiasin  donavil.  !;,i  Icmpcsfale,  Llliedusel  .lobannes 
Scofus  niaxiinatn  p;irl(  lu  Danoruni  ad  (idem  (ibrisli 
r..M\t  rliiiii  ,  (|iii  iii   \ii_;li;mi  cl  I  )a(  iani  rediri  init . 


CASTRI   AÎNIBAZI^.  29 

Mortuo  aiitem  Karolo  Calvo,  Dani ,  qui  in  infideli- 
tatern  remanserant  ,  ciim  Huaslen  duce  suo  Gallias 
tribus  annis  infestantes,  beati  Martini  corpus  Âutisio- 
doro  canonicos  transferre  compulerant.  Post,  quantas 
Gallorum  strages  fecerint,  quantas  urines  regionesque 
concremaverint,  enarrare  nolo,  sed  tamen  bœc  divino 
nutu  peccatis  Gallorum  accidisse  puto.  V'erum  diras 
mortalium  calaniilates ,  quas  Galliarum  incolœ  pertu- 
lerunt  ,  tragicis  et  lugubribus  carminibus  satis  alii 
scripsere.  Isti  vero  terram  usque  Parisius  et  Aurelianis 
depopulati  sunt ,  adeo  ut  ubi  quondani  agri  opulen- 
tissinii  urbesque  sneciosissimse  fuerant ,  nunc  bestia- 
rum  aviumque  vasta  balntacula  sint  ,  et  ubi  seges 
voluptuosa  pollebat ,  e  contrario 

Carduus  et  spinis  surgit  paliurus  acutis  (1). 

Sic  super  ripas  Ligeris  omnia  vastantes,  Ambaziaco 
pervenerunt.  Quod  oppidum  cum  paucis  defensoribus 
repertum  cito  capientes ,  totum  succenderunt ,  pon- 
temque  Ligeris  diruerunt,  ecclesias  ,  unam  quae  erat 
ultra  Ligerim  in  introilu  pontis,  et  aliam  in  loco  qui 
Luat  dicitur  silam ,  omnino  destruxerunt,  qui  in 
planitie  prope  Ambaziumhospitati,  locum  qui  Nigron 
dicitur  multo  sanguine  innocentium  captivorum  fœ- 
daverunt;  quod  aetate  Lodovici  Balbi ,  cognomento 
rsihil  Fecit,  actum  est.  Quod  slultitia  Ambaziensium 
contigil,  qui ,  cum  vicinis  populis  obviam  Normannis 
processerant  putantes  eis  nocere,  decepti  sunt,  qui  a 
Normannis  alia  via  incedentibus  decepti,  caslrum 
proprium  amiserunt.  Vastatis  itaque  agris  inter  Carum 

(1)  YirgM  Ectoga,  V,  39 


3(t  I.ir.KR  m.  COMI'OSITIONF, 

ri  l.i^piini,  destnitto  eliaiii  lapidco  jxintc  lilirei,  ciini 
iillia  non  rt'))<'iin  ni  qnnd  diripcrc  possent,  collt'ctis 
aniialoi'iiin  cnj)iis  ad  ni  Ixin  I  nionic-ani  ilcr  dirigunt. 
Oinnia  wvn  (jn;r  in  siil)nrl)i(>  civitatis  invenire  potiie- 
lunl  .  lacla  prins  miserai)!!!  iKuninuin  ca-de,  dnnoliti 
snnl.  Purro  Tnronici  trépidait',  concnrreie,  [jorlas 
obsrrare,  tunibiis  se  inserere,  propugnacula  armorum 
appar.ilu  niniiirc  non  eessanl.  Hoslcs ,  poilas  uil)!s 
innilo  lin  liine  (|nassanles ,  tolo  nisu  iiii^ressnni  nrhis 
sil)i  pullicebanlur.  Tnncelerici  (jui  ibi  adcrant,  junclo 
sibi  totiiis  tiebililalis  agminc,  rapido  cursu  ad  eccle- 
siani  convolantes  clamal)aiit  :  «  Sancte  Dei  Martine, 
cur  tam  i^raviter  obdorniisli  ?  Ostendc ,  qua'sumus, 
pictaleni;  snccurre,  fer  openi  miseris,  alioqnin  et  nos 
peribinnis,  et  civitas  nostra  redii^elnr  in  solitutiinem.  » 
<Jni,  e\  sepulcro  beat!  vii'i  raj)la  cistella,  in  ipia  sacra- 
tissimi  !Maitini  reliquia'  servabantnr,  et  ciniculus  ille 
queni  cleriei  ob  pericuia  subnKtvenda  reli(|nerant , 
pnihr  nrbis,  j.iîn  niulto  bosliuin  turbine  cpiassata*, 
iiiiiihi  mil.  Tune  vero  oppidan!  ,  (jui  piuilo  ante  metii 
propin(|na'  inoiiis  exleiril!  fnerant  .  niox  pnesentia 
lanl;e  opitnialionis  aniniati,  corporis  et  anirni  vires 
resiiiujiserunt  ;  Danis  e  contraiio  stupor  vebeniens 
inciissns  est,  post  stnporeni  forniido  et  mentis  alie- 
nalio  obrepsil  ,  dcinde  fu^am  conali  .  Nidcrcs,  eum 
aller  impedirelnr  ab  altero,  ac  si  per  i^laciem  eurrercnt 
pra'cipiles  labi.  I^ilnr  op|)idani ,  (Ibri^tum  sibi  per 
M.nlini  preces  j)ropilinm  senlienles,  eruptione  lacla, 
|»ersr(  nli  Minl  iniinicos,  e\  qnibiis  feic  mille  interfe- 
ceriinl  ;  sic(jne  j^lorilicanles  hei  iiiiscric nrdiam  .  (jui 
cis  iiiopinatam  Nictoria-  |>almaiM  dcderal  ,  reliiiuias 
beali  Martini  in  locum  sinnn  reslilnerunl.   l.apropler 


CASTRI  AMBAZI.E.  31 

igitur  synodo  celebrata ,  auctoritate  archiepiscopi  et 
episcoporum  qui  convenerant,  statutum  est  ut  singulis 
deinceps  annis  per  universam  diocesim  subvectionis 
hujus  festum  iv°  idus  maii  solemniter  celeljrelur,  qua^ 
nullo  alio  nomine  rectius  quam  Subventio   censetur. 
Régnante  Karolo  Stulto ,  filio  Lodovici  Qui  Nihil 
Fecit ,  Franci  Odonem,  filium  Hugonis  diicis,  regem 
elevaverunt,  quiregnavit  decem  annis.  Post  cujus  obi- 
tum  ,  Rotbertus  abbas,  ejus  frater,  elevatur  in  regem , 
qui  regnavit  anno  uno ,  et  occisus  est  a  Karolo  Sliillo 
in  prselio.  Mortuo  Odone  rege  qui  decem  annis  re- 
gnavit, in  septimo  anno  post  ejus  obitum ,  ab  Ericb 
et  Bathet,  Normannis,  civitas  Turonis  succensa  est, 
ecclesiaque  Beati  Martini  cum  toto  castro  alque  cum 
viginti  octo  ecclesiis.  Quo  tempore,  Rollo  Norman- 
norum  duxCarnotum  obsedit,  qui,  cumgentilis  adhuc 
esset,  visa  camisia  beatœ  Mariœ,  quam  Rarolus  Calvus 
a  Bizantio  attulerat  ,  a  Carnoto  fugatus  est.  Rolloni 
effecto  cbristiano,  Karolus  Stultus  dédit  ei  Norman- 
niam   cum    filia   sua  Gilla  ;  qui  pedem  Karoli  Stulti 
noluit  osculari  nisi  ad  os  suum  levaret.  Karolo  Stulio 
vivente,  Rodulfus  ,  filius  Ricard i  ducis  Burgundia^,  a 
Francis  rex  constitutus  est,  consilio  Hugonis  Magni 
filii  Rotberti   régis  ;   qui  quindecim   annis   regnavit. 
Karolus  Stultus  genuit  Lodovicum  Liltramarinum.  Iste 
Lodovicus  regnum  Lotboringense  Otlioni  et  Henrico 
filiis  Hugonis  Magni  dédit.   Otbo  Alpes  transiens  rex 
ItlialiiL'    efficitur  ,  post  vero   Alemanniœ.    Lodovicus 
Lltramarinus  genuit  Lotliarium.  Quo  tempore,  pro- 
genies  Pipini   et   Caroli   Magni    tinem   liabuit ,   nam 
Franci   elegerunt  Hugouem  Capet ,  qui   tamen  [de] 
eorumdem  cognatione  fuit. 


3Î  LIBER   1)K  COMPOSrnONE 

[de  hi:go>-e  capetJ  ^1) 

Holjorliis  ivx,  fratcr  Odonis  rci,MS,  t^'emiit  Iliigo- 
lu'in  M;ii;iuiiii.  Hiii^o  M;ii,mius  très  (ilios  genuit ,  OiIkj- 
11(111  ,  llciiiiciMn  ,  Ilugoncin  (lliapetli;  Ollio  rex  Ale- 
iiiauni.f  cl  llliali;!'  fnil  .  Iltiii  iciis  dux  Lollioringiie  , 
IIu'^M)  CliapL'lli  rc\  Irancia',  cnjus  pater  IIii^^o  .Ma|^nus 
postea  ahbas  Sancli  Martini  eirecliis  est.  Hugo  Clia- 
petli  gcmiit  Kobertiiiii,  viruni  niagnœ  sanctitatis,  qui 
annis  xxx  regnavit  et  in  Âureliana  urbe  ecclesiam 
Beati  Aniani  construxit. 

Uolieiius  i^cmiit  llenricum  qui  xxix  annis  regnavit. 
lleiiricus  genuil  JMiili[»j)uiii,  qui,  Henrico  rtge  Fran- 
coruiii  pâtre  suo  niortuo ,  parvulus  remansit,  cujus 
Balduinus  cornes  Flandria'  tutor  ftiil  ;  nani  cjus  ami- 
tam,  sororem  Ilenrici  régis,  uxorem  duxeial.  l'bilip- 
pus  rex  annis  xlvii  regnavit,  qui  obiil  anno  incarnali 
^  erbi  millesimo  centesimo  septinio  ;  cujus  regnuni 
L()tl()\icus  Pinguis,  filins  ejus,  suscej)il,  (jui  uxorem 
duxit  liliaiii  coniitis  de  Moriana,  ex  qua  genuit  duos 
filios  l'liilij)puni  et  f.odovicum.  Quo  temj)()re  fuit 
.loliannes  de  Teuiporibus,  arniiger  Karoli  Magiii,  ([iii 
vixeral  Ireccnlis  sexaginta  niio  annis. 

Lodovicus  \'\v  forllssinius  rcgiiiim  in  pace  tenuil. 
Ij)so  vivenlc,  biiiocenlius  pa|)a  IMiilipj)Uin  fiiiuiu  ejus 
lU'iiiis  regcMi  inuiixil,  (]iii  puer  Parisins  de  e(|uo 
cadens  obiil;  (jiki  iiiorluo,  allcniiii  iiliiiiu  re^ciu 
l'Yanconmi  Iccil  ,  scilicct  FodoNit  uni.  MoiIik»  a|»ud 
Saneluui  .latobiiiu  (  Jiiillcliiin  l'iclaNCiisi    coinile,  ejus 

(l)  D'ArlRT).  M.   l  ,  \,  :.:S2;  iii-lol..  III, -272. 


CASTRI   AMBAZIjE.  33 

filiam  LodovicLis  Jiiveiiis  uxorem  duxit,  et  dux  Aqiii- 
lanise  fuit.  Cumque  in  celebrandis  nuptiis  in  Aquitania 
moraretur,  pater  ejus  mortuus  est  et  apud  Sanctiim 
Dionisium  sepultus ,  anno  regni  sui  trigesimo ,  incar- 
nat! Verbi  mcxxxvu".   Lodovicus   Juvenis    Jérusalem 
cum  maxima  multitudine  pergens  in  Romania  innu- 
meros  ex  suis  amisit,  qui  famé  et  gladio  perierunt  ; 
similiter  exercitus  Conradi  itnperatoris  Alemanniae  qui 
eum  prœcedehat,  periit;  qui  tamen,  multis  aerumnis, 
Jérusalem  cum  multis  pervenerunt.  Quod  inforlunium 
conligit  anno    incarnati   Verbi  mcxlvii'*.   Via  tamen 
liujus    peregrinationis ,    Eugenio   papa    monente    et 
Bernardo  viro  religiosissimo  Clarevallensium  abbate 
prœdicante,  incœpta  fuit;  siquidem  illis  diebus  Rai- 
mundus,  frater  Guillelmi  comitis  Pictavorum ,  prin- 
cipatum    Anliocbiœ    possidebat  ,    qui   neptam    suam 
Alienordim  cum  viro  suo  rege  Lodovico  honorifice 
suscepit  et  servivit.  De  quibus  plura  loqui  pertimesco, 
quoniam  iter  eorum  gentilibus  fuit  lœlitia ,  cliristianis 
irrisio  et  pœna  ,  et  tamen  deinceps  desidibus  et  pigris 
incitamentum  fuerit.   Denique  illorum  superbientem 
ignaviam  imperitamque  jactantiam  obmillo  :  posteris 
exenq)lum ,  seriesque  rétro  longa  et  prolixa  faslidium 
generaret  ;  quod  inforlunium  ob  consuetam  arrogan- 
tiam  Francorum  reor  evenisse.  Quamobrem  quia  ad 
aiia  feslino  et  de  regibus  Francorum  mulli  ante  me 
sufficienler  scripserunt,  ne  a  gemino  ovo  deridendo 
dicar  incepisse ,  de  bis  prœdicta  tibi  sufficiant. 


CIIRONICA 
DE  GESTIS  CO.NSULUM   A.NDEGAVORLM. 


PROLOGUS    (I). 

Quoniam  iii  aiite  expositis,  de  regibus  Francoriuii, 
qiia.'  liuic  operi  pr^cedenti  ma\iine((iie  setjiienti  ne- 
cessaria  j)iilo,  cxplaiiavi,  nunc  de  coiisulihus  Andei^a- 
vofiiiii,  (jiKi'  scripta  niiiiis  confuse  rudi(]ui'  sermone 
reperi,  (piaiu  verissime  potero  paucis  verbis,  breviler 
et  commode  eiuicleabo.  Nam  cum  vita  nostra  bievis 
sit ,  memoriam  eoium  quam  maxime  Kuigam  eiïicere 
debeinus  (pioium  viitus  clara  cl  a'ierna  habcliu'.  C\\n\ 
veto  rcs  '2)  mililaris  ad  summum  apicem  virlute 
aiiiiiii  cl  corpitiis  procédai,  aiili(|ii(truiM  |irii(lciitia 
urbium  ici^imina  a  minus  boiio  ad  (|ucin(|uc  oji- 
limiuu  translerre  consucNil. 

Ii;i(ur  lempore  Karoli  (!al\i  compliircs  iionï  altjuc 
ignobilcs,  bout»  cl  lioncslo  iinbilil)iis  jioliorcs,  clari 
fl  m.iL^ni  t  llccli  sunl  :  (juos  cnim  appctculcs  i^loriae 
mililaris  (•<)iispicic!)al  ,  j)criculis  obicclarc  cl  pcr  cos 
forlunam    Icntarc    non    dubilabat.    I^rant    cniui     illis 


(t)    D'Arlii-ry,  Spicilegium,  iii-4",  X  ,  TiS  t  ;  iii-ful.  ,  III 
(2;  Sp.  gloria. 


CHROISICA  DE  GESTIS  CONSULUM  ANDEGAVORUM.    33 

diebus  homines  veteris  prosapiae  multarumque  imagi- 
num  (1)  qui  acta  majorum  suorum ,  non  sua,  oslen- 
tabant;  qui  cum  ad  aliquod  grave  ofiicium  mitte- 
bantur,  aliquem  e  populo  monitorem  sui  ofTicii  sume- 
bant  ;  quibus  cum  rex  aliis  imperare  jussisset,  ipsi  sibi 
aliuin  imperatorein  poscebant.  Ideo  ex  illo  globo  no- 
bilitalis  paucos  secum  rex  Karolus  bal^ebat  ;  novis 
mililaria  dona  et  hereditates  pluribus  laboril3us  et 
periculis  adquisitas  bénigne  praebebat.  Ex  quo  génère 
fuit  Tertullus  (2),  a  quo  Andegavorum  consulum  pro- 
genies  sumpsit  exordium,  vir  doctus  bostem  ferire, 
bumi  requiescere ,  inopiam  et  laborem  tolerare ,  bie- 
mem  et  œstatem  juxla  pati,  nibil  prœter  turpem  famam 
metuere.  Hœc  ergo  et  similia  faciendo  nobilitatem 
sibi  et  suo  generi  peperisse  refertur.  De  cujus  pâtre 
quod  sufficiat  loquamur.  Obsecro  autem  eos  qui  lec- 
turi  sunt  ut  fidem  dictis  adbibeant  neque  me  scripsisse 
falsa  arbitrenlur. 


DE    TORQUATIO    SIVE    TORTULFO    (3). 

Fuit  vir  quidam  de  Ârmorica  Gallia ,  nomine  Tor- 
quatius,  genus  cujus  olim  ab  Armorica,  jussu  Maximi 
imperaloris,  a  Britonibus  expulsum  est.  Iste  a  Bri- 
tonibus ,  proprietatem  vetusli  ac  Romani  nominis 
ignorantibus,  corruj)to  vocabulo  Tortulfus  dictus  fuit  ; 
quem  Karolus  Calvus ,  eo  anno  quo  ab  Andegavis  et 
a  tolo  suo  reguo   Normannos  expulit,  illius  foiestis 


(1)  Sp.  propaginiim  . —  (2)   Sp.   Tortulus. 

(3)    D'Achery,  ln-4°,  X,  408;  in-fol.,  III,  237, 


3G  CHROMCA  DK  GESTIS 

(jiiif  Nitliis  Meriili  imiicii|);Uiir  lorestariuni  constituit. 
Siciil  (MiiiM  (•iiiii|)lii''('s  relV'iiint,  i;omis  suiiiii.  iiolciiti- 
hiis  liritonihus,  diu  iii  ui'inoribus  vixcraL  Is  vero  iii 
|)ai,M)  Kt'cionico  oriiiiidiis,  lial)ital(>r  riisticaïuis  fuit,  ex 
copia  silvestri  cl  vciiatico  cKcrcitio  viclitans.  IIiijiis- 
inocli  lioiiiincs,  ut  alii|ui  dicuut,  Britones  lîiji;rios 
vocanl,  nos  aulcui  Franci  liyrsarios  sive  Pedicarios  (I) 
dicimus.  Sunt  alii  cjui  hune  niai;is  volunt  iii  vulga- 
lihus  locis  cuni  lU'douicis  rusticis  habitasse,  llralibcl 
ancipilis  opinionis  pars  verior  existai  iiou  nudtuni 
rcfcit,  (|uia  née  ipsi  relatores  valde  iiiter  se  difl'eruiil; 
uec  mirum,  sa'pe  enini  legimus  fjuondam  in  ai;ris 
exslilisse  senalures  cl  ab  aratro  raptos  esse  impera- 
tores.  In  isto,  cum  plane  grandis  esset  natu,  arma  se- 
neclulis,  scilicet  arles  exercitationesque  virtutuni  , 
inirificos  fruclus  cfTccerunl ,  el  conscicnlia  bcne  actaî 
vilie  niultorumque  beneficiorum  recordalio  ci  jucun- 
dissima  fuil. 


DE    TERTC 


LLO    (2). 


Suj)radictus  aulcni  Torquatius  si\c  lOrtuHus  i^cuuil 
TcrlulUuu,  (|ui  pi'iuHis  ex  |»r(»L;ciii<'  \u(l(':;a\(ii>iuni 
cdiuiluui  j)er  auti(|U()s  j;cn('al()i,'ia'  illoruin  rdatoics 
c-oiupiilatus  est  (3  .  Hoc  profeclo  constat  (juod  IVr- 
lullus  quideni  acer  ingenio,  fortunani  suam  et  reruui 
Iciniil.ittui  auiuii  .MUjiIiludinc  sujk  r\a(l(  ii>.  majora  se 
cupere  el  ajj;i;redi  ausus  sil.  I.tciiiin  circa  id  leinporis 

(1)  Noie  de  cI'AcIhtv  :  •  alias  Bearlcariot,  Waudricui., 
(f)  U'Aditry,  in-4°,  X,  408;  ln-fol.,  III,  iM . 

(3)  Le  .S|»uil«*^<'  rtproduil   ici  la    moitié    du  Prologue,    depuis  igiiur 
têmf>T€,  j\uqu<t  fJf/>truie  rcjtrtur.  \  oii   le»  page*  34  «l  3a. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  37 

qiio  Karolus  Calviis,  Lodovicifilius,  Karoli  Magni  im- 
peratoris  iiepos,  ex  triarcho  (1)  monarcbus  factus , 
non  longo  regnavit  spalio ,  praedictus  Terlullus,  pa- 
tern?e  possessionis  relinquens  anguslias  et  per  confî- 
dentiam  strenuitatis  volens  et  sperans  se  exallari ,  ab 
occidentalibus  finibus  progressiis  in  Franciam  abiit  et 
clienlelam  régis  miHtaturiis  adiit.  Id  ipsum  tune  alii 
quamphn'imi ,  militaris  forlitudinis  sibi  conscii ,  fa- 
ciebant  ;  qui  et  fama  et  bonoribus  avidi,  per  suam 
virtutem  cupientes  excrescere ,  ex  diversis  partibus 
terrarum  eodem  confliiebant ,  prsesertim  régis  munifici 
bonitate  invitati  et  temporis  opportunitate  incitati. 

Siquidem  praedictus  rex  Karolus  post  diutinas  dis- 
sensiones,  post  gravia  bella  contra  fratres  suos  gesta, 
tandem  omnium  illorum  et  victor  et  superstes,  avitae 
quoque  probitatis  ac  gloriœ  œmulator  aut  etiam  su- 
pergressor  lotis  nisibus  disponebat  existere;  nec  mul- 
tum  abforet  quin  vota  compleret  nisi  vit<e  brevitas 
occurrisset  :  nam  universa  regni  reique  publicae  detri- 
menta ,  quœ  per  prœteritas  cum  fratribus  suis  discor- 
dias  incurrerant,  mirabili  sapientia  ac  bonitate  emen- 
dare  feslinabat.  Nomenoii  vero  pseudoregis  Britonum 
tyrannidem,  ipso  per  Dei  et  per  sanctorum  ejus  vo- 
lunlatem,  prsecipue  per  beati  Florentii  auxilium ,  po- 
tenter  oppresso,  destruxerat;  aliorum  quoque  mul- 
torum  perfidias  bostium  domuerat.  Nam  semper 
Dominus,  in  sanctis  gloriosus  et  mirabilis ,  gloriosior 
mirabiliorque  ostenditur  cum  per  ipsos  mirabilia  ope- 
ralur. 

Normannorum    hostilitatem ,    qua    limbum    illum 

(1)  Le  Spicilége  porte,   à  tort,  tetrarcho. 


38  CnnOMCA   DE  GF.STTS 

nostnr  fialliac  cjiii  Oceano  conligiius  est  devastaverant 
iiistiper  et  violenter  possidere,  sieiit  pos(mr)duni 
factiitii  videmiis,  alTeclal)ant,  illorum  vero  violenliam 
ulcisci  et  eam  ad  niliiliiiti  npi  iiiiere  Karolus  appara- 
bat.  Ea  de  eausa  niuleciiiiKjiie  viri  rnilitares  ad  eiini 
veiiiehaiit ,  cpios  ill(>  sibi  adsciscciis  et  earos  l)aljens, 
ila  (juenKjiic  iiiagis  diligeiis  lionorabat  siculi  polinreni 
il)  fidelitale  et  fortitudiiie  e()m[)rol)al)at.  Inter  cpios 
Tertullum,  de  qiio  agirnus,  ol)  mérita  sua  caruiii  lia- 
bens,  uxorem  ei  cuin  aliquanlo  hencficio  in  Laiulo- 
iiensi  (>astro  Irihuit  ,  nccnoii  eliam  ciiin  alicjuibus 
terris,  tam  iii  j)ago  (iasliiiensi  qiiatn  in  locis  aliis,  per 
Fraiiciam  casatum  fecit.  Sed  ipse  rex  iiiteiiin,  maxima 
dispositionum  siiarum  parte  interriipta  subito,  iieqiie 
regni,  sicut  cogilaverat,  desttuctione  ad  pcrfectiim 
restiluta  vel  pacis  (juiete  ordinata,  beu  dolor!  ad 
calaniitatem  postmodiiin  in  Francia  lanlo  tempore 
perniansurani  secunduni  Dei  perniissum,  in  ciijus 
manu  sunt  j)oteslates  et  legna ,  rebns  mundanis, 
morte  perpropera  prajveniente,  subtractus  est. 

Filium  ([uiilem  in  regno  beredem  reliqiiit  appel- 
ialutn  Fn(l<)\  iciiin,  (|tii  al)  avo  suo  siipradieli»  tanlnm- 
modo  vocabulum  retinuit.  Fs  nempe,  et  al)  avita  et  a 
paterna  et  omnino  a  tota  regum  antecessoruni  probi- 
lale  degcncrans,  adeo  iiuililis  vi\it  nt  coi^nomen,  pro 
riiciilis  iiicilia',  asMimerct  Ndiii  l''c(il.  Iliijus  inisei- 
liini  j)rin(ij)alns  temj)ore  ,  Normamii  alii(|iie  qiiilibet 
boulines  iiiaiie  et  tvrannira*  \olinitalis,  in  maliciain 
rcMiinplis  xiribus,  itnj)ini('  {'xarscrunl  ri  per  niiilfa 
tempora,  siciil  in  Icria  rectoi-e  destilula.  dcbacibali 
siinl.  ><iniianni,  anlcrioiis  |t('r\asionis  et  devasta- 
onis    sua'    liiiiilt^    <rii(lclins    lai iiis([ii('    j)ia"trrgressi, 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  39 

Neustriam  atque  Âquitaniae  magnaiii  partem  rapinis, 
incendiis,  caedibus  depopulati  suiit  (1). 


DE    INGELGERIO    (2). 

Circa  id  tempestatis  mortiio  Tertullo  in  Francia, 
filius  ejus,  nomine  Ingelgerius,  hereditates  ipsius 
possidens  remansit,  sub  Karolo  Calvo  tamen  gene- 
ratus.  Naraque  Teilulliis  nobilem  duxerat  uxorem 
ducis  Burgundise  filiam  (3),  nomine  Petronillam ,  quae 
hune  puerum  peperit.  Hic  itaque,  pra^dicto  Lodovico 
prsesente,  miles  efTicitur  :  qui  juvenis  alacer,  miles 
optimus,  patris  virtulem  non  soliim  œquiparans  sed 
etiam  superans,  bénéficia  ampliora  adquisivit,  facta 
fortiora  et  audaciora  manu  sua  gessit.  Namque  ipse, 
admodum  juvenis,  quamdam  nobilem  matronam  sibi- 
que  matrem  spiritualem  ex  baplismo  (4),  pagi  Guas- 
tinensis  dominam,  nmlctatione  (5)  viri  sui  et  adulterio 
falso  impetitam,  cui  bujus  criminis  causa  ejus  inimici 
sua  omnia  auferre  volebant,  iste,  monomacho  certa- 
mine  contra  accusatorem  dimicans,  eo  occiso,  illam 
dominam  défendit  ac  liberavit.  Quo  facto,  a  tota  illius 
progenie  et  fere  ab  omnibus  nobilibus,  de  crimine 
tam  uobilis  dominée  dolentibus,  niniis  dilectus,  apud 


(1)  l.e  Spicilége  reproduit  ici  tout  le  passage  du  Liher  de  compositione 
ca.^lr!  /Imhnziœ,  roncernant  la  première  invasion  des  Normands  en  Tou- 
raine,  pages  28-30,  sauf  la  dernière  phrase  relative  à  rétablissement  de 
la  fête  dite  Sichventio  sancti  Martini 

(2)  D'Achery,  in-i',  X,  41-2;  in-fol.,  III,  238. 

(3)  Ms.  6006  et  621 8,  co«i«rto-M/«eflm. 

(i)   ?nS.  0^18,  Guastinensis  pagi  incolam,  adnl'frio... 
(b)   Sp.  mactatione. 


40  CRROMCA    DP-  GESTIS 

Landonense  fastrum ,  patris  rasamentiim  ei  valde 
aui^menfattim  est,  ut  sermo  siihseqiieiis  declarahit  M). 
Eral  (|uiclam  I.aiicloiiensis  (!astri  sive  Gaslincnsis 
pagi  consul,  nomiiio  Gaufrediis,  ((tii  diu  ahsqne 
herede  masculo  \i\it,  solain  filinm  niiicani  liabens, 
noniiiip  Adc'lam,  qiiam  régi  pni'dicto  I-odovico  cuni 
nmni  rnnsulatu  iii  tutclani  r('Ii(]iiif .  IIal)el)at  anteni 
tune  teniporis  rcx  paraniui{)liuin  si\c  raniherlanuni, 
nomine  Ingclgerium ,  corpore  pulcliruni,  nioriUus 
sliriiuuiu  et  in  omnibus  sagacissimum  ;  (jui  tamen 
filius  vavassoris  patris  supradicla'  pucUap  (2)  fuerat. 
Que  n  rex  valde  diligens  et  ejus  probitates  remune- 
rare  cupiens,  praedictam  puellani,  quîe  jani  adoleverat 
et  ad  annos  pubertatis  pervenerat ,  cuni  Landonensi 
Castro  et  cum  omni  consulat u  (îaslinensi  cnpulare 
cupiebat.  Qua  de  re  prredictam  pucllam  vocavit  et 
ad  bujus  rei  assensum ,  verbis  quibus  potuit,  provo- 
cavil.  111a  aulem,  verbis  matiira  et  moribus,  id  régi 
subniisso  vullu  respondit  :  «  Domine  mi  rex,  non 
decet  nec  justuni  est  bominem  meum  vel  patris  mci 
vassalluin  mibi  supeiponere.  »  Hex  vero  ad  pra^sens 
siluit ,  et  reginîe  et  sodalibus  ejus  inliuiavit  ut  animum 
ejus  ai  liiijus  rei  assensum  iiulinarenl  ;  quod  cum 
magna  di(ïi(Millate  [)osl  lf)ngum  tcmpus  factum  est. 
Ue\  nul<'m  lalcuter  et  inscios  baroues  tolius  eonsu- 
laliis  \ui<lianis  Ncnite  lecit  ,  pranenil(ju(^  eos  in  ne- 
golio  ut  (|ui  l<|nitl  (le  (  ()|)nl.il  ionc  dumin;!'  coi-uin 
facercl  ipM  (  onccdcrcnl .  illi  aiilcui,  liccl  :4ia\ilci   fcr- 


(1)    Addition  d'api  l'-s  d'Ai  Ihtv    «t   If  inanii^rrit  fiOOri.  [iisqn'.i  pottr: 
vtro  ipsi ,  papr  -JS 


CONSULmi  ANDEGAVORUIM.  i\ 

rent,   tamen   in   poteslate  régis    omnia   dimittentes , 

concesserunt.  Rex  aiitem  inqiiit  ad  eos  :  «  Qiiando 
hoc  concessistis ,  Ingelgerium  senescalliim  meimi  in 
dominum  suscepistis.  Venite  ergo  ad  donationis 
confirmalionem,  ad  benedictionem  et  ad  nuptia- 
rum  celebradonem  domini  dominseqiie  vestrse ,  et 
facile  ligiationem  eis.  »  Quod  et  faclum  est.  Cele- 
bratis  igitur  ex  more  nupliis,  dominum  dominam- 
que  Landonensi  Castro  dediixerunt  lotumque  Gasli- 
nensem  consulatum  in  pace  possederunt  ;  sed  fera 
deceni  annis  simul  habitantes,  absqiie  herede  vixe- 
runt. 

higelgerius  vero  consul  in  graves  infirmitates  ca- 
dens,  videhcet  focositalem,  phthisim  et  hydropisim, 
non  diu  supervixit,  sed  subito  et  insperate  nocte  in 
lecto  suo  inventas  est  suffocatus  ab  infirmitate.  Quod 
multi  audientes  et  graviter  ferentes,  dominam  Âdelani 
coniitissam  mulctatione  viri  sui  et  falso  adulterio 
impetebant;  maxime  quidam  praefectus  eorum,  no- 
mine  Guntrannus,  parens  Ingelgerii.  Quamobrem 
rex  denominato  die  in  curia  Landonensis  Castri,  cum 
sapientioribus  regni  et  baronibus  Gastinensis  pagi,  ad 
tam  enormen  venlilandam  causam  advenit. 

Cum  aulem  ad  curiam  venlum  esset,  primus  Gun- 
trannus praefectus  cum  suis  complicibus  querimoniam 
fecit  de  tam  subita  morte  Ingelgerii  consulis;  et 
dominam  Âdelam  comitissam  impetebat,  et,  causa  sui 
adulterii ,  eum  manibus  vel  suorum  suffocatum  vel 
strangulatum  fuisse,  et  hanc  rem  probandam  mono- 
macho certamine  ;  illa  aulem  e  contrario  verbis  et 
operibus,  judicio  et  sacramento  protestabatur  se  pur- 
gandam.  Rex  vero,  locutus  consiiio,  adjudicavit  unum 


42  CHRO:VICA   DE  GESTIS 

ex  suis  slirgere  et  duelli  (1)  certamine  eam  piir- 
^nri  (Ichciv.  Parentes  vero  ejiis  licet  miiltiim  no- 
bilcs  essent,  aciihus  cl  ielilms  coniprohali ,  rinntran- 
niiiM  laïuen  linieiiles,  f|ni  \ir  Ixllatoi'  al)  adolesreiitia 
sua  erat,  suhstraxeruul  se  el  dislulerunt  eam  defcn- 
dere.  Illa  claruaiis  el  ejulaus  exponebal  se  sacrameuto 
et  cuilibet  judicii). 

Iiigeli,'erius  autem  juvenis  ,  filius  Tortulfi,  videns 
niatrein  siiain  e\  haptisnio  undi(jue  desolalaiii  el  ab 
ininiicis  circuinvallalain  ,  dolore  cordis  laclus  iulriti- 
sccus,  ad  pedes  régis  cecidil  proiius  ;  qui  ciicuni- 
star.til)us  régis  visu  elevalus  est,  lacrymis  profusis  et 
Millii  (Icniissus.  Qua'silum  est  cin-  tain  deicclo  vullu  et 
buniili  babitu  incederet  ;  (jui  respondisse  fertur  : 
«  Doleo  doniinani  et  malrem  spiritualem  sic  al)  ini- 
niicis circunnallatani  el  ab  omnibus  parenlibus  suis 
desolalam  et  viduatam;  sed  unani  pelitionem  peto  a 
te,  domine  mi  rex,  ul  concédas  mibi  contra  dominae 
mea'  inimieum  monomacbo  certamine  dimicare;  el 
ecce  vadimonimn  meum.  »  Kex  aulem,  eognoscens 
Guntramuini  virum  esse  fortissimuni,  viribus  bellico- 
siim  al)  adolescentia,  bigelgerium  aulem  delicalum  et 
necdum  exercilalum,  ulj)ole  juvcnem,  videlicel  sexde- 
cim  annorum,  linmit  de  higelgerio  c|uia  eum  valde  di- 
ligebat.  higelgerius  vero  sci(Mis  longam  infirniitatem 
dniiiiiii  sui,  sicnt  <|ni  nocle  (li('(|iic  ci  sciNicral,  et  le- 
gilirnam  eonversalionem  domina-  sua-,  hrtus  1 1  alacer 
cxsjjeclabat  diem  pr;elii. 

.lam  advcneral  dies  cerlandi  ill^liIutlls.  Mane  aulem 
surgens,  aima  sua  jk  r  |)iier(»s  suos  direxit  in  (•amj)iim 

(1)   M».  OOOj,  durllionu. 


CO.NSULUIM  ANDEGAVORmi.  -43 

ubirexagonistas''Oexspectansse(lebat.  Ipseautemciim 
ad  ecclesiam ,  orandi  gratia,  pergeret,  liabuit  paiipe- 
rem  obviam  et  quid  ei  largiretur  amplius  non  babuit 
quam  unum  trientem;  nam  et  si  fuerant  (2)  in  simile 
opus  abierant.  Venit  ei  in  mente  piopbeticum  illiid  : 
Beatus  qui  iiitelligit  super  egenum  et  pauperem;  in 
die  mala  liherahit  cum  Dominus  et  non  tradet  eum  in 
manus  inimicoruni  ejus  (3  .  Dato  trienle,  ingreditur 
basilicam  et,  prsemissa  oratione,  vexillo  crucis  se  mu- 
nivit  quod  est  armalura  Dei.  Comilissa  vero ,  pro 
cujus  légitima  causa  certal)at,  dédit  ei  commonito- 
rium  (4)  suum,  dicens  :  ^  Certa,  mi  filiole,  confidens 
in  adjiitorio  Dei  et  in  mea  légitima  causa;  quia  ipse 
adjutor  tuus  erit  in  opportiniitatibus  et  in  tribula- 
tione.  »  Fidus  de  sua  justilia  et  de  Domini  justo  ju- 
dicio,  imperterritus  et  festinus  ad  certamen  perge])at. 
Ut  autem  ventum  esset  in  Martio  Campo  ,  juratis  sa- 
cramentis  ascensisque  ecjuis,  urgentes  utrinque  cor- 
nipedes  ,  Iaxis  babenis ,  unus  alterum  aggreditur. 
Gunlrannus  autem,  extensa  basla ,  cum  gladio  perfo- 
ravit  scutum  Ingelgerii  consuitque  eum  cum  anteriori 
parte  loricae  et  posteriori  levique  vubiere  in  latere 
sauciavit,  sed  non  lelbabter  ;  nec  stapbium  vel  su[)- 
pedaneum  ferri  sellœ  equinae  perdidit  ,  nec  in  mo- 
dico  titui^avit.  Ipse  vero,  perforato  sculo  Guntranni, 
per  peclus  gladium  infixit  ita  ut  inter  duas  scapuias 
egrederetur  ;  et  sic  per  posteriora  equi  resupinus,  in 
terram  ruit  ut  perjurus  et  teslis  falsus.  \  idens  bigel- 
gerius  inimicum  suum  misse,  statim,  ut  [)romptus  et 

(1)  Sp.    spectare   solebat .  —  (2)   Ms.    6003,    erant.  —  f3^P5alm.,   XI., 
1,  2. —  (4)   Ms.  600o,  adiuramentum. 


44  CHKONICA  DK  GESTIS 

agilis,  cnsem  lra\il  rt  parirm  liastn*  f|u.T  deforis  scu- 
tiim  r\ro(l('l)at  j)i;eci(lit,  rriniss()(|iie  cnse  iii  vaj^ina 
nianiiin  clexlorain  irlro  jecit  j)artoin(|ue  liaslre  qua 
consiitus  cum  lorica  fiiorat  viiililer  abslraxit;  sicqiie 
de  cqiio  agililor  dcst  ciilil  cxlracloque  ense  super  iiii- 
miciiin  smmi  irriiit  ,  ablalarpie  galca  rapitis  et  tlio- 
racis  al)slulil  caput  cjiis,  ciuKiis  videntil)Ms;  sicqiie 
se  régi  incolmnis  pra^sonlavit.  Tune  re\  gaiidio 
gavisus  ait  ci  :  ■<  Gaiidc,  lili,  (|iiin  Dciis  pn^navit  pro 
te,  cujus  aiixilium  jiostiilasli,  Completiim  iuimico 
tiio  est  qiK^d  scriptuiii  est  :  Pcrdrs  omnrs  qui  Joquun- 
tur  nieiuhiciurn  (1);  et  :  Testis  pilsus  nouer  il  impu- 
nitus(T).  » 

Domina  autem  Adela  comilissa,  a  falso  crimiiie  11- 
herata,  ad  pedcs  rei^isceeidit  |)rona.  .Tiissu  autem  rei^^is 
elevata ,  liane  petitionem  petivit  a  rep:e ,  tlicens  : 
«t  ^olo,  iiiipiit,  domine  mi  rex,  ampliiis  in  miindo 
conversari,  sed  cum  aneillis  l)eo  servientihiis  in  mo- 
nasterio  volo  soeiari;  sed  prias  de  terra  mea  quis  po- 
lissimum  hères  post  me  fiât,  per  mannm  veslram  et 
per  manus  haronum  Fraiicia^  et  Castiniœ,  antequam 
disj;rei,'enlnr,  voio  cognoscere.  \  idistis  enii7T  rjuam 
malefidi  amici  et  parentes  mei ,  quantum  adjutorium 
et  (piautum  surcursum  iii  tanio  disciiuiine  pra\stile- 
ruiil.  \  idistis  eliatn  ,  mm  cariialis  prnpinrpius  sed 
l.'imen  (3)  ex  hiplisino  lilioliis,  In;4el^eriiis  (|iiaiilinu 
periculum  pro  me  lihcranda  snl»i\il.  \(il<»  ni  jndieio 
vestrn  dilliniaitn-  quis  polissiuuuu  lieres  leria-  mea? 
Iiahealnr:  parentes,  (pii  eansa?u  meam  non  defende- 


(1)  PMlm.     V,    7.    —(2)    J'ro^.■rl)..     XIX.    5     —   (3)    Ms.   OOOIS. 
lanlum. 


CONSULUIM  ANDEGAVORUM.  if> 

runt  nec  periciiium  subieriint,  an  Ingelgerius  qui  cau- 
sam  suscepit  et  periculum  subivit  ?  »  Rex  autem  lo- 
cutus  CLim  consilio  ail  :  «  Parentes  Adelae  comitissae 
Gastinensis  adjudicamiis  exsortes  heredilalis  ejus, 
quia  fuerunt  periculi  inexpertes.  Ingelgerium  au- 
tem qui  pro  ea  pugnavit  et  periculum  subivit,  licet 
non  sit  carnalis  propinquus  sed  spiritualis  filius,  be- 
redem  terrae  illius  judicamus  sicut  fibum  matris;  sicut 
enim  fuit  socius  tribulationum ,  sic  débet  esse  posses- 
sionum.  n  Post  banc  vocem  régis,  exclamaverunt 
omnes  qui  aderant  rectum  judicium  judicasse  regem. 
Tune  rex  eum  saisivit  de  Castro  Landonensi  et  de 
consulatu  Gastinensi.  bigelgerius  vero  bominagium  et 
ligiationem  régi  coram  omni  curia  fecit  ;  barones  vero 
Gastinensis  pagi ,  prœcipiente  rege ,  bominagium  et 
bgiationem  Ingelgerio  fecerunt  et  terram  suam  de 
manu  ejus  susceperunt. 

Postea  vero  ipsi  rex  prœdictus  vicecomitatum  Au- 
rebanensis  civitatis  in  casamento  donavit.  Deinde  vero, 
apud  Turonos  regiam  praefecturam  assecutus,  terram 
iîiam  a  Normannis  viriliter  défendit  ;  ibique  ipsi,  sa- 
pienter  ac  juste  officium  commissumprocuranti,Turo- 
nensium  nobiles  atque  pontifices  Adalaudus  et  Raimo, 
ambo  germani  fratresetexAurebanensi  urbe  nobiliter 
nati  cives,  neptam  suam,  Aelendim  nomine,  ei  in 
conjugium  copularunt  :  tradentes  ei  cum  puella ,  per 
auctoritatem  régis  et  optimalum,  palrimonia  sua  quae 
eis  in  Aurebanensi  pago  et  Turonico  bereditate  légi- 
tima proveniebant.  Nam  alodium  agnationis  eorum 
erat  Âmbazium ,  villa  lune  lantummodo  et  in  colle 
babens  ruinas  castelli  antiqui,  olim  a  versutis  Nor- 
mannis deleti;   quod  sane,   prsedictorum  praesulum 


4fi  CHRONirA   DE  f.FSTIS 

romain  ,  liiiic  Ingel^crio  rex  Lodovicus  rcfccit  ac  mu- 
nivit.  Datiis  est  tliain  ci,  cisdeni  inlcrvenicnlibiis,  et 
diniitlius  comitatus  Andcj;a\is  civitalis;  quia  iillra 
Meduaiiaiu  in  Aiidcgavo  aller  comes  liahebatiir.  Sed 
ulraf|iic  j)ars  Icrritorii  iliiiis,  inrcstaiililnis  assidue 
modo  Normannis  modo  Brilonibus,  pêne  in  vaslam 
soliludinem  cuui  ipsa  civitale  sua  redacta  erat  :  alque 
ita  jam  diu  rege  et  priediclis  duobus  episcopis  et  aliis 
primatiljus  Fianciaï ,  qui  ibi  stationes  suas  nimium 
Uediosas  facere  a  rege  cogebantur,  in  custodiis  civita- 
lis bujus  defessis,  libenter  Ingelgciius,  cujus  strenui- 
tali  omnes  confidebant,  ad  defendendam  regionem  et 
urbem  seevis  pra^donibus  oppositus  est  et  comes  ibi 
factus.  Nec  ille  minora  ibi  quam  spcrabatur  operatus 
est;  gravia  vero  bcUa  insignps(|ue  viciorias  contra 
liosles  faclilavit. 

Hic  (1  ilaque  Ingelgeiius  consilio  profundissimus, 
fide  catliolicus,  lilteris  apprinic  eruditus,  armis  stre- 
nuus,  magno  consilio  et  ("ortitudinc  corpus  Ijoali  Mar- 
tini quod  aTuronensibus,  timoré  Ilaslingi  et  Rollonis, 
Aulissiodorum  transveclum  fuerat,  contra  volunlatcm 
orientaiium  Francorum  et  Burguntiionimi ,  multo 
stipalus  milite  nobiliter  et  lionoiifice  revexit  ;  (|uam 
reNoctionem  non  solum  nnracuia  decoram  reddide- 
iinit,  sc'd  et  libcraiilas  m.ngnoriitn  jjroccrnni ,  episco- 
porum  etiam  al(|ue  abbalnni  mm  iiiiniina  iiiiilliludo 
feslivam  couiilatns(|U(»  j)r(>rnis(iii  scxiis  cl  ;rlalis  illus- 
trissiiiiaui  [e( crunl.  (Juam  rcNcclioiUMu  ,  (jiiia  ad  lio- 
norcin    sjx'c  labal    dominoruin    noslroruin  ,    And'.^ga- 


(1)   Add.  d'âpre»  d'Achery  et  le  iii.iDuscrit  OOO'i,  jusqu'à  allquantisper 
ic  quamdiu,  pngc  63. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  47 

vorum  videlicet  consulum ,  nostro  operi  inserendam 
putavimus  :  quam  separalim  et  ex  ordine ,  ut  beatiis 
abbas  Odo  (1)  disseruit,  transcribemus. 

Igiliir  quoniam  Danorum  lelkis  silii  insufficiens  est, 
moris  est  apiid  illos  ut  per  singula  lustra  multitudo 
non  minima,  dictante  sortis  eventu,  a  terra  sua  exsu- 
let  et  in  alienis  terris  mansionem  sibi  quoquomodo, 
ad  propria  non  reversura,  \'indicet.  Urgente  igitur 
durœ  sortis  inclementia,  Haslingus  ,  cum  innumera 
armatorum  manu  a  finil)us  suis  exulans,  Gallias  ingre- 
ditur,  civitates  obsidet,  mœnia  subverlit,  turres  terrce 
coaequat,  oppida,  rura,  vicos  ferre,  flamma,  famé  de- 
populatur. 

Contigit  autem  ut  Galliœ  superioris  parlibus  incen- 
sis ,  Turonim,  simili  eam  exterminio  consumpturus, 
descenderet.  Ambazioitaqueetuniversis  quœ  inter  Li- 
gerim  et  Carum  continebantur  in  favillam  redactis, 
Turonim  obsidet.  Portis  igitur  custodiasadmovetet  ne 
quis  tuto  exeat  magno  sludiosoque  conamine  provi- 
det.  Aggeresetiamstruit,  aspera  complanatetquidquid 
urbi  capiendœ  commodum  esset  ordinal.  Âdvenientis 
inforlunii  rumor  delatus  obsessis  conceptae  formidinis 
fomitem  subministrat ,  muros  tamen  reparant  et  tur- 
rium  proptignacula  resarciunt  et  sagittarum  grandine 
praemissa  varios  subjungunt  assultus.  Jam  mûri  cre  - 
bro  quatiunlur  ariete,  et  macbinarum  iclibus  cedentes 
riiinam  sui  minanlur  ;  obsessi  viribus  diffidentes  spei 

(1)  Le  Traité  de  la  Réversion  des  reliques  de  saint  Martin  de  la  Bour- 
gogne, copié  ici  par  le  chroniqueur,  est  en  effet  attribué  dans  tous  les 
manuscrits  à  Odon,  abbé  deCluny,  mais  on  a  reconnu  depuis  longtemps 
que  cet  écrivain  n'en  est  pas  l'auteur. Cet  ouvrage  a  été  publié  dans  la  BibUo- 
tlièque  de  Clunj^  p.  1 13-123  et  dans  beaucoup  d'autres  recueils  historiques. 


48  CimOMCA   DE  GESTIS 

penitus  solalio  destiluiintiir.  Taiuleni  vero,  divina  in- 
sj)iraiile  gralia  in  se  reversi,  bcati  patroni  sui  Martini 
corpus  pie  rapiunt  et,  ad  locuni  (|ii()  belli  violentior 
irnpeliis  cral  déférentes,  moiliiuin  pro  sivis  pro[)Ugna- 
loreni  opponunt.  O  adiniiabileni  per  oninia  viriim! 
(jui  diim  adviveret  si^Miipolens  appellalus,  ful^orern 
virlutiiin  astris  iuUilil  ;  deruiicliis  etiani ,  bellipotens 
triiuiiplialor,  bosliiiin  cuneos  sola  sui  prœsentia  con- 
fecit!  Vere  niiral)ilis  Deus  in  sanctis  suis!  Sancti  siqui- 
deni  j)alrociiiante  suffraf^io,  et  obsessis  sccurilas  et 
confidenlia  l'cddilur,  et  obsessoribus  l'ormido  elpavor 
non  modicus  immiltilur. 

Fugiunt  i'j^ilur  Dani,  fugientes  Turonici  persequun- 
tur;  fugicntiuui  pars  gladio  cadit,  pars  capla  reducilur 
et  pars  fugie  subsidio  clapsa  est;  et  usque  ad  sexlum 
lapidem  ab  urbe  perseculi  sunt  Danos,  triumpbaloris 
sui  corpus  cuni  bvinnis  déférentes  et  gloria,  per  (jueui 
sibi  triumpbus  cessit  et  vicloria.  Inde  et  in  ejusdem 
bclli  friuiupliali  memoria  ,  in  ipso  loco  quo  sancti 
subslilit  c()i[)us,  in  bonore  ipsius  fabiicata  est  ecclesia 
quae,  propter  belli  eventum,  Sancti  Martini  belli  sorlita 
est  vocabiiI:itii.  In  co  auteni  loco  tpio  C(irpus  ejus, 
supra  niuriini  j)ernoclans,  victoritc  prirnordia  iniliavit 
erant  iiiinu'  niaceriaruin  anti(|uariMn  ,  in  (juibus  fere- 
banl  liiissc  aulain  \  alenliniani,  in  (jua  sedens  ne(pia- 
(juaiM  assurgere  dignalus  est  bcalo  Mailino  adstanti  , 
doute  regiani  sellaui  ignis  optrirct  ipsuiutpie  regeni 
eaj)art('  corporis  (pia  sedei)al  alïlaret  incendiiun  solio- 
(jiie  sup(ii)us  excuterclur  cl  Martino  invitus  suigeict. 
Jbi  arclii('pisc()j)ns  tiun  p(»j)iil<t  devolo  ecclesiaui  (jua- 
Saiicli  Mailiiii  liasilica  duilnr  in  bonore  ilidcui  ip.siu^ 
sancli  instaura\it.  Eaproplcr  igitur  suiudo  celcbrata, 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  49 

auctoi'itate  arcliiepiscopi  et  episcoporum  qui  conve- 
nerant,  statutum  est  ut,  singulis  annis,  deinceps  per 
uiiiversam  diocesim  subventionis  ejus  festum  iv°  idus 
maii  solemniter  celebretur,  quae  nullo  alio  nomine 
rectiiis  quam  Subventio  censetur. 

Elapsis  post  Hastingi  incendia  tribus  lustris,  suc- 
cessit,  ejusdern  gentis  et  simili  sorte  a  finibus  suis  ex- 
sulans,  Rollo,  vir  armis  strenuus  sed  circa  cbristianae 
professionishomines  inbuuianus,  peditum  mullitudine, 
equestris  ordinis  copia,  milite  multiplici  stipatus.  Ille 
Flandrensibus,    Normannis  et   Britonibus   in   martio 
congressu  ssepenumero  confectis ,  civitates  eorum  et 
oppida  necnon  et  ecclesias  in  favillam  redigens,  non 
minimas  hominum  strages  dédit.  Cenomannis  postmo- 
dumobsessa,  exercitus  sui  procuraloresTuronim  usque 
transmisit  ut,  urbe  pessumdata,  auri  et  argenti  afflu- 
entem  copiam  et  caetera  ejus  bona  diriperent  et  illius 
incolas  vinculatos  secum  adducentes  captivarent.  Dei 
autem  providente  clementia,  tanta  Cari  et  Ligeris  ex- 
crevit  inundatio  ut  sui  unione  pelagus  unum  efficerent 
etacivitatis  accessu,  non  minima  suialtiludine,  cuneos 
bostiles  arcerent.   Veium  Majus  Monasterium,  quod 
non  longe  a  Turonis  erat,    funditus  eversum  centum 
viginti  monacbos,    bis  binos  nùnus ,   ibidem  gladio 
percusserunt,  praeter  abbatem  et  viginli  quatuor  alios 
quicavernisterrse  latitantes  evaserunt.  Abbatem  tamen 
a  latebris  abslractum ,  tormentis  et  cruciatibus,  ab  eo 
exigunt  ut  thesauros  ecclesiae  prodat  et  monacbos  qui 
in  cavernis  latebras  fovebant  in  médium  deducat;  vir 
autem  Domini  abbas  Herbernus,  licet  varia  et  multi- 
plici tormentorum  violentia  arceretur,  nec  tbesauros 
declaravit  nec  filios  in  latebris  occultantes  revelavil  ; 
I  4 


î,0  CHROMCA   DE  GESTIS 

qui  ad  hoc  réservai!  siiiil  ut  palioui  sui  coipus  el 
iulcr  aliriios  prosequerentur.  lia  (juidem  contigit,  scd 
i[>st'  cilius  coniilibiis  exsilii  sui  raercedern  reslituil  , 
iiemo  eniiii  illorum  residuus  fuit  (picrn  Marliiius  nou 
t'cclesiie  pnift rret  rci^iinini  ,  subliniari't  dii,Miilale. 
Uecedcnlihus  Daiiis,  j)usl(|uain  civibusluiiiore  fluviali 
represso  libt'ia  rccurrcndi  rctldita  est  facultas,  audi- 
tuiuMajoris  Monaslerii  iiiforluniuiii  et  eversio  neciion 
cl  abbatis  cruciatus  el  pd'iia'ct  monachorum  preliosa 
mois  et  passio,  universoruni  el  maxime  sancli  Martini 
canonicorum  gaudia  obnubilans,  lacrvmosa  submi- 
iiislravit  suspiria  et  doloris  immodici  copiosam  male- 
liaui  pr(ipiiia\il. 

.Mœslilia-  iijitur  et  mœroris  pallio  amicli ,  vullu  lu- 
gubri  assunq)l<)  el  oniatii,  sicut  moris  est  compatien- 
lium  dolere  cuni  dolenlibus,  flere  cum  flentibiis  (1), 
dolentes  el  (lentes  ad  memoratum  accedunl  loeum 
et ,  doloris  inlrinseci  tiimore  singultuosi  peislillantcs 
foris  lacrviuas,  vii^inli  (juatuor  monaclios  (jui  in  ea- 
\eiuaruin  laUbris  morabanlur  extraiuint,  et  abbatein 
una  cuui  ij)sis  cum  debito  honore  et  reverentia  ad 
suam  secum  deducunt  ecclcsiam.  In  onmibus  vcro 
eos  j)nKuranles,  delegerunl  ipsis  douuun  ecclesia* 
valvis  inba'rentem  a  qua  in  ecclesiam  r(eij)i()cus  in- 
gressus  el  regressussecretior  liaberelur.  Se\  \ero  mcn- 
slbus  emersis ,  conq)erlo  eanonici  (piod  Rollo,  (leiio- 
mannis  capla  ,  ruronim  caplum  ire  disponerel , 
eonunuuiealo  cum  ciNibus  suis  consilio ,  pretiosam 
margarilam  cl  singularem  tliesaui  luu,  sanclis.Nimi  \  idc- 
licet  corpus  Marlini  ,   Aurclianis  uxpic  trausniillunl. 

(1)  Pauli  Ep.  ad  Rom.,  XII,  1o. 


CONSULUM   ANDEGAVORIBI,  51 

Hiijus  latores  et  custodes  exstiteruntHerbei  nus  Majoiis 
^lonaslerii  abbas  supradiclus,  cum  viginîi  quatuor  mo- 
iiachis  suis,  et  duodecim  canonici  qui  Deo  et  Cliristi 
confessori  Marlino  die  ac  iiocle  dévote  deservirenl  ; 
coiiiitatui  eorum  indesinenter  adhaerentibus  duodecim 
Castri  Noviburgensibus,  qui  sancti  servitoribus  pie  de- 
servientes  eis  uecessaria  providerent.  Famae  vero  post- 
modum  praecurreiitis  relatu  edocti  quod  Dani  ad  Gallite 
superiora  piocessissent,  cuni  ihesauro  suo  ad  Sanctum 
transmeant  Benedictum.  Paucis  vero  elapsis  diebus, 
fama  pervigili  rursura  praenuiitiante  quod  jani 
Rollo  Âurelianis  advenisset,  saiictarum  bajuli  reli- 
quiaruni  Chableiam  veniunt.  Tempore  aulem  permo- 
dico  ibidem  commorati ,  metu  iterum  invalescente  , 
cum  thesauro  illo  incomparabili  Autissiodorum  usque 
procedunt. 

Episcopus  vero,  fama  prœambula  prsemonilus,  et  tola 
civitas  obviam  ruunt  et  tautum  bospitem  cum  bonore 
non  indebito  deducunt  et  in  ecclesia  Beati  Germani , 
secus  ejusdem  [)rœsulis  feretrum,  Martini  non  imparis 
corpus  sancti  reponunt.  Per  mérita  igitur  beati  Mar- 
tini virtutes  ibidem  innumerœ  et  miracula  fmnt  :  cœci 
siquidem  visum,  claudi  gressum,  febricitantes  sanita- 
tem,  aridi  sospitatem,  leprosi  nmndationem,  paraly- 
tici  membrorum  reinlegrationem  recipiunt.  Fama 
vero,  quie  clam  nibil  agere  consuevit,  per  universas 
regiones  sanitatum  gratiam  divulgante,  tanta  illuc  in 
dies  infirmantium  multitudo  confluebat  ut,  ex  innu- 
niera  aestimatione,  regio  cuilibet  exercitui  assimilala 
videretur  ;  et  quia  civilas,  tantie  insufficiens  multilu- 
dini,  universoscaperenon  poterat,  per  circumjacentes 
vicos    bospitandi    gratia    diffundebantur.    Omnibus 


:;9  CHROMCA   DK  Gï:STIS 

nntcm  pro  vdIo,   [xt  rucrita  beali  Martini  antislitis, 
sains  optata  rcddcbatiir. 

In  l'aniilia;  vero  ejusdem  pontificis  usiim  imiversa 
infirniantiimi  liaiisihat  <)l)lati().  'ranliis  auteiii  ohlatai 
prcunia- cxcicvii  ciiiniilus  ut  miiiicnmi  ^|iiantitas  cxcc- 
ùcns  Aiilissi()dor('M.sil)iis  clericis  imidia-  Iniuilciii  iiii- 
nislraret;  imde  cuj)iditalis  et    iinidia-  sliiiiiilo  p(riii- 
gente,  .Marlini  ministros  lalileralIo(|uuiitur  :  cr  Ouoiiiaiii 
tarii    a  noslio  (jiiaiii    a    vestro  poiilifice    viiiutes    et 
iniiacula  indiUercnler  iiiiiit,  aM{iiuni  est   ut,  si  cjuid 
ulilitalis  exinde  provenerit,  utriusque  niiuistri  coni- 
muniter  partiantur.  »  Quibus  evidenti  rat  inné  salisfa- 
cienles  illi  ,   postulantes  jus    conimunionis   in    bunc 
nindum   dissiliunt,    dicentes  :  «    Anlecpiani  Alaiiinus 
nosttr  bue  advcMiiiet,  vestro  bic  perordinante  (ier- 
mano,  nuUorum  inentio  miraculorumerat  ;  in  ad\cnlu 
vero  nostri  antistitis,  plis  ejus  id  oblinentibus  nieritis, 
et  siguoiuui  Ire^jnenliaevidens  exliibelur  et  ex  imj)en- 
siu  per  euni  sakitis  resj)ectu   bujusinodi  nobis  béné- 
ficia j)roveniunt.   Il  auleni  ex  aninio  vestro    oninis 
sujx-r  lioe  (lubietatis   scrupubis  excludatur,  le])rosus 
liic,  (jui  pra'  oeulis  est,  in  niedio,  si  |)laeet,  pra'subnn 
sanaïubis  inCeratur;  si   vero  a  Martini  laleie  leprosi 
latus  posiltim   eonvaluerit  et  Ceiniani  I  ileri  ejusdem 
lalus  adinnctiiiu  in    l(|)ra    jx'rslilci  il.   \irlulis   ainhui 
Martino  niiraeuluin  adseriljatur  ;  si  auteni  e  eon verso 
a  sancii  Martini  j)artc  le|)rosi  pars  posila  non  eurelur 
cl  (ieirnano  |)ars  inba  lens  sanelur,  ad  (ierniani  ineri- 
liun    |)atela(ia    \irliis    cl     mirai  iilnui    Iranslcraliu*.  » 
.\(l(|uirs(iuil    iilri(|iic,  cl   pi'olata   judicii    scnlentia   ab 
oniinbus  approliatnr. 

In  ar^unientuni  i|;ilur  a^noscendu'  Miilalis,  in  nie- 


CONSULUM  ANDEGAVORmi.  53 

dio  prœsulum  leprosus  ponitur.  Decursa  itaque  nocle 
illa  in  vigiliis  et  orationibiis  laudibusque,  mane  il- 
lucescente  convenientibus  utrinque  partibus,  medietas 
hominis  a  Martini  parte  posita  sana  et  incolumis 
reperitur,  pars  autem  altéra,  occulto  Dei  judicio,  sa- 
iianda  differtur.  Ut  autem  per  miraciikim  fides  certior 
clariusque  eluceret ,  leprosi  iterum  pars  sananda 
versus  Martinum  vertitur,  et  mane  facto,  sub  oculis 
bominum,  homo  totus  ex  integro  alteratus  in  salutem 
invenitur.  Sopita  est  igitur  mutualis  bœc  contentio, 
et  Martini  cuUoribus  ex  tune  et  deinceps  infirman- 
tium  universa  cessit  in  pace  oblatio.  O  admirandae 
urbanitatis  Germanum  pontificem,  qui,  cum  tanti  me- 
riti  esset  ut  mortuos  suscitaret,  in  domo  hospiti  suo 
tantum  detulit  bonorem  ut,  in  signorum  exbibitione, 
eo  se  videri  vellet  inferiorem  !  O  signipotentis  Martini 
attoUenda  prœconia,  qui,  pontificalis  ministeriidigni- 
tatem  ubique  in  omnibus  ,  licet  exsul ,  observans,  et 
civitatem  exsilii  sui  susceptricem  miraculorum  gratia 
illustravit  et  suis  sequacibus  benignum ,  largum  et 
affluentem  se  semper  exhibuitî 

Elapsis  postmodum  quampluribus  annis,  pace  ec- 
clesiae  reddita,  Rollone  fidei  restituto  ,  Turonici  viri 
dominum  et  patronum  suum  requirendi  gratia  Autis- 
siodorum  proficiscuntur.  Conveniunt  igitur  Aima- 
rium  (1),  ejusdem  urbis  episcopum,  ut  eis  suaî  licenlia 
permissionis  proprium  reducendi  pontificem  copia  tri- 
]3uatur.  Quibus  ille  taie  fertur  dédisse  responsum  : 
c  Nolo  ecclesiam  meam  tanto  tbesauro  defraudari , 
fjuam  ,  episcopus  factus,  eo  investitani  inveni.  » 

(l)   Var.  Sp.,  Armarium,  Janiiariiim. 


51  CHROMCA   1)K  CKSTIS 

\  idciiles  aiilcin  Tiiionici  se  jxt l'iimdcm  rpiscojjuiii 
iiiliil  prniicerc,  ad  regeni  Francoiutii  (|iii  lune  tem- 
|)()iis  Cl  al,  nic'lioia  speraiites,  resiliiiiil  :  liiiiuili  prece 
«'iiiii  i<ti;aiit''s  ac  oljsccranlcs  iiilcrptllaiit  ut  liiionis 
.Mai  linuiii  suutii  rcslilui  jiil)t'al  el  iirbcui  ,  t)iljalain 
iiiultiirn  paslohs  al)senlia  ,  co  lecepto  iii  i;audiuni 
convtTtal.  \d  (jijos  rcx  ail  :  «  Cuiii  iilratpie  civilas 
rcj^'ii  sit  juris,  el  al)  iilra(|U('  îî<)l)is  indiflcrenler  ser- 
vialiir,  indi<^niini  diicinuis  ut  Aiilissiodoinm,  qiue  de 
tliesauri  Imjiispossessioiie  saisilaesl,  prajiidicii  violeii- 
lia  spoliemus,  et  Turonim  veslram ,  quœ  liuc  iisque 
ilJiiis  iiivesliturani  amisil ,  Invesliaimis.  »  Decidenlcs 
itaqueTiiroiiicia  spe  sua,  ad  propria  friistrali  revertiiii- 
liir.  Cogunl  igilur  coiiciliinn  cum  Adalaudo  arclii- 
episcopo  Turonensi,  I\aimont'  Auicliaiuiisi.  ."Nlaiuditlo 
Cenoiiiaiinensi  et  saiicto  Liipo  Audegavciisi ,  et  cleri 
plel)is(|ue  uuilliliidiiu,'  coacta ,  concilium  ineunt  quid 
facto  opus  essct. 

Eo  tempore  vir  illuslris  Iiigelgcriiis  (Tastinensis 
comcs,  Hiii,M)iiis  diicis  lUiri^iindia'  ncpos  c\  lilia,  Lo- 
chia'  cl  Amha/ia'  doiiiinus,  slremius  arinis,  sumina 
polcslato  et  jn'ohitale  piiediliis  erat  el  Andei^avensein 
considaluni ,  c\  rej^io  nmnere  niij)er  sihi  im|)cilitum, 
pin(  uiaU.il .  lu  \iilissiodorensi  cliam  iiihe  aiilam  pro- 
|)riaiii  cl\iiicas,  vini  snperlalivi  hajulas,  cl  pia'dia 
sui)iirl),(iia  p()ssidcl)at.  (]iiiii  iuiliir  in  taiiliirn  \ii'iiiii 
liiijiis  nci^olii  pcra^cndi  commoda  counuciciil,  alic- 
^'alioiiis  siiic  «»(lici(>  (im^M  al)  uiiivcrsis  acclainatutu  cm. 
(^iini  autcm  <•!)  istiiis  iiiodi  causaiu  diriî^ere  iiuiilios 
(iispoiicrciil  ,  |icr  siil>vciiici)lciii  Dci,  ni  crcdiintis , 
::ra!iam,  .Saiuli  M;iiliiii,  ut  ci  moris  cral,  oialiinis 
iiilral  ccelesiaiii.  I  aIciis  auU m  al)  ccclesia,  abuniNcrsis 


CONSULmi  ANDEGAVORUM.  b5 

cum  gaudio  siiscipitur  et  ab  omnibus  ei  debitus  honor 
et  reverenlia  defertur.  Cum  in  medio  eorum  conse- 
dissef ,  tanquam  a  Spiiitu  Sancto  prœmonitus,  in  haec 
verba  prorupit  :  «  ViriTuronici,  ^'iri  divitiis  affluentes, 
cum  divite  ingenii  vena  calleatis  et  prudentia  et  for- 
litiidine  polleatis ,  miror  admodum  et  vebementer 
obstupesco  cur  gaudium  vestrum,  lumen  palriaevestrae, 
veslrum  inquam  antistitem  Martinum ,  tam  longo 
exsilio  relegatum,  vestra  id  agente  incuria  ,  reducere 
neglexistis.  «  Cui  illi  cum  lacrymis  aiunt  :  «  Gratias 
tibi  agimus  et  primum  Divinitati,  quœ  tuo  id  inspi- 
ravit  cordi  ut  de  talibus  nobiscum  dissereres  et  nobis, 
in  desiderio  positis,  desiderii  nostri  desideratum  com- 
monitorium  faceres.  Non  est,  inquiunt,  domine  mi, 
nostrae ,  ut  putas ,  incuriie  ;  sed  régis  Francise  pigra 
segnities  nos  impedivit,  et  Autissiodorensis  antistitis 
pervicax  violentia  nobis  Martinum  nostrum,  cum 
multo  labore  et  instantia  requirentibus,  denegavit. 
Quoniam  igitur  obstinati  illius  antistitis  cor  induratum 
est  et  quasi  alter  Pharao  factus  est,  non  vult  dimittere 
virum  Dei  nisi  in  manu  forti.  Proinde  te,  domine,  cui 
nobilitas  et  strenuitas ,  probitas  etiam  et  potestas 
suppeditant,  communi  et  iuimili  supplicatione  ro- 
gamus  et  obsecramus  ut,  zelo  Dei  et  beati  Martini 
amore  duclus,  buic  te  conformes  allegationi  et  ipsum, 
et  cum  ipso  gaudium ,  huic  luctuosœ  restituas  re- 
gioni.  » 

Videns  igitur  vir  illustris  Ingelgerius  universitatis 
illius  post  Dominum  spem  in  se  penitus  poni,  lacrymas 
supplicanfium  miseralus  et  vota,  promiltit  se  injunc- 
tum  sibi  negotium  pro  viribus  exseculurum. 

Collecta  igitur  tam  proprii  quam  peregrini  exerci- 


86  CnROMCA  DE  CESTIS 

tus  nuiltitiidine  non  minima ,  sex  fere  millibiis  tam 
militiini  ([iiafn  cqiiituni  secnm  electis,  Autissiodorum 
veiiit.  (loiiliiiiianl  inlfiiiii  luronici ,  ex  sui  pra'ccpto 
poiitificis ,  iiiiiiis  liebdomadte  jejunia,  et  suuin  sil)i 
reddi  Martinum  Deo  siipplicant  jugi  oratione  et  pre- 
ciim  iiistanlia. 

Stupet  Autissiodorensis  civitas  armato  milite  ex 
insperato  se  repleri.  Diei  igitiir  crastinœ  anrora  illu- 
cescente,  peregriniis  cornes  impiger  postquam  in  ec- 
clesia,  ante  dilecli  arcliipra'sulis  Martini  corpus  cum 
lacrymis  orans,  peregrinationis  sua'  preces  et  vola 
persolvit,  convenit  episcopum  super  depositi  restitu- 
tione,  dicens  :  «  Pontificis  nomen  cum  te  et  lionor 
dclectet ,  cur,  luijus  pnenominis  etvmologia  perdita, 
virtutum  pontem  non  facis  sed  subvci  lis  ;  et  gregi 
luo  factus  forma  decej)tionis  et  doli  ,  vestigiis  tuis 
inliœrentem  a  sublimi  veritatis  via  dejicis  et  in  penli- 
tionis  pnecipitium  irecompellis  ?  Cur  necessitatis  teni- 
j)ore  tbesailrum  fidei  tua*  commissum,  diiationis  in- 
nectens  moias,  reddere  contcmnis  ?  l  nuin  ergo  ex 
duobus  til)i  elige  :  aut  l'uronicis  suuni  Martinum  , 
diiationis  cessante  niora  ,  restitue,  aut  te  nullatenus 
reddituruin  responde.  ^) 

(]ui  episcopus,  in  bis  veibis  stomatbalus,  ita  res- 
pondit  :  «  Non  decet  peregrinum  cum  armala  manu 
loca  saucta  invisere,  nec  sanctoium  pignoia  \iril)iis 
et  armis  velle  sibi  \  iiidicaïc  ;  liodie  tamen  cum  luis 
|)alienl<'i"  susiine,  et  cpiid  sujx'rlioc  aclurus  sim  cras- 
tina  tibi  deeiarabit  (lies.  «> 

(^«•inuiunicilii  iiilciini  ciim  cnepiscnpi-,  ,  (|iii  tuiic 
forte  adciaiil  ,  coumIk»,  (piis  actionis  bii|iis  (•\llu^  m  I 
finis  esse  valcal  pcn  inulatur.  (!ui  S\agnu^    l.dniiisis. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  S7 

una  cum  Domnolo  Tricacensi,  id  ipsum  sapienler  res- 
pondit  :  w  IVon  decet  episcopum  aliéna  rapere  vel 
ciijuslibet  depositum  fraude  vel  violenlia  velle  siirri- 
pere.  Beali  siquidem  Martini  corpus ,  hostili  gladio 
urgente,  a  Turonicis  hue  usque  allatum  et  ab  eis  pênes 
te  depositum  novimus.  Quod  ergo  a  fidelibus  fideliter 
tibi  commissum  est,  tu,  quandoque  fidelis,  restitue  et 
fidei  Isesse  damna  resarciens,  exasperato  comiti,  verbis 
eum  lenibus  et  officiis  demulcens,  postulata  concède  ; 
nisi  enim  spontanée  et  cito  reddideris,  ad  tui  dedecus 
et  ignominiam  ablatum  prolinus  tibi  invito  videbis. 
Fac  igitur  de  necessitate  virtutem  ,  et  antequam  immi- 
nens  extorqueat  nécessitas,  palliata  prudens  pr?estet 
liberalitas.  »  Acquiescit  episcopuset  Andegavensi,  allo- 
cutione  blanda  delinilo,  optatum  exponit  tiiesaurum. 

Afïuit  etiam  et  divinae  mémorise  abbas  Herbernus 
coram  episcopis,  una  cum  Ingelgerio,  jam  sinesociis. 
Divina  siquidem  providentia  et  beati  Martini  oratione 
assidua  mediante ,  jam  promoti  erant  per  universam 
Burgundia"  provinciam,  omnes  et  singuli,  in  episcopa- 
tibus  et  abbatiis,  scilicet  ut  qui  cum  exsulato  exsuies 
advenerant,  ab  ipso  exsulato  in  ipso  exilii  solo  divitiis 
et  honoribus  sublimarentur.  Denique  ipsis  mandavit 
per  veredarios  ssepefatus  abbas  Herbernus  ut  intéres- 
sent ducatui  ad  evehendum  corpus  saepenominati 
antistitis  :  ut  quemsimplices  monachi  et  exsuies  a  loco 
proprio  in  exsilium  adduxerant,  jam  episcopi  et  abbates 
constituti  ipsum  solum  exsulem  loco  proprio  et  civilati 
restituèrent  ;  quod  et  factum  est. 

Celebrata  igitur  propria  de  sancto  Martino  missa 
solemniter  ,  Ingelgerius  Andegavensis  et  Aimarius 
Âutissiodorensis  assumptum  onus  illud  nobile,  suis 


»8  CÏIROMCA  DE  GESTIS 

impoiuMilcs  liiiiiH'ris,  rcpafriandi  ap;2;re(Jiuiiliir  iler. 
I  )c(lii(uiit  pontificcs  fiiiii  li\ninis  cl  huidibus  sancti 
aniistilis  r('li(|iiias,  et  clems  dévolus  et  vuli^i  iindcfjua- 
(jiie  conciirrens  frequcnlia.  Kcvcisis  voro  dediictoiihus 
illis,  Martini  oxtTciltis  ai,'i;r('ssinn  capit  iler  o{)tat(»  po- 
liliis  II  iiimplio.  Dchitiini  servitii  prsesens  ab  abbate  el 
monacliis  iiecnon  et  a  clericis  I)eo  in  dies  devolissime 
exbibcbatiir,  ot  missa  (juotidie  ccIcbralDatiir  solenini- 
ter.  In  iM)l)ili  illo  excrcilu  iiulkis  mollis  vel  cnriiiinaliis;. 
iu-rno  ibi  feininain,  iioino  rapinam  noverat,  sed  iinus- 
<|iiis(jue  ex  niercato  competenti  vivel)at. 

Post(|iiani  ii,Mliir  diocesis  suse  fines  attirerai  sacra- 
lissinii  j)nesulis  Martini  corpus,  niirum  in  inoduni  et 
oves  morbida.' pastoiis  prasenliani  et  [)astor  recogn<ivil 
<lii,iiilatii  ovibus  deberet  cuia'  dilii^enliani.  Quamvis 
eniin  perej^rinus  inter  extraneos  niiraculoruni  floruis- 
set  copia,  inter  suos  tamen  ,  ulpote  sibi  a  Domino 
commcndalos,  el  copiosior  ei  a(Tuit  sanilalum  gralia 
et  (idei  sancta:  propensior  benevolenlia.  Quicumque 
ergo  (nialiriiiii(|iie  iiuoiiiinodo  a'i;riludinis  laborabant, 
etiam  non  appoilati,  ctiain  non  rodantes,  dextra  heva- 
(jue  per  totam  j)rovinciam  mirilicc  sanabantur.  Quain 
vera  proniissio  Salvatoris  dicenlis:  Ojwrd  ^  \u(\\\\\.^(/uœ 
egu  Idcio  (jui  (ledit  in  me  et  ipsc  picirt,  et  nidjord  Itoruni 
friciet  {\  )\  In  signis  cnim  cl  sanilatibus  (pia*  ipse  I)o- 
rninns  |)er  se  dignatus  (  si  cxliibcre,  fidem  etiam  pos- 
ccnliuni  coopeiari  voliiil,  ni  ci'ebro  evan^elica  pro- 
banl,  nndc  est   illtid  :    l'idcs  tua  te  \dl\-drn  fccit  (2). 


(I)  Joliaiin.,  X,  2:>. 
(2j  Matth.,  IX,  22. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  b9 

PerMartinum  veroet  nonpetenlibus  et  non  accurren- 
tibus,  et  quod  majoris  clementise  est,  etiam  nolenti- 
bus  subveniebat. 

Duiii  enim  talia  tantaque  virtutum  insignia  age- 
rentur  ,  quae  et  si  inviderel  occultare  fama  non  potuit, 
ea  prsecurrente ,  duo  paralytici  qui  in  villa  cui  nomen 
de  Edera  est ,  a  prœtereuntibus  eleemosinam  petentes, 
victilabant,  dixerunt  aller  ad  alterum  :  «  Ecce  frater, 
sub  molli  otio  vivimus.  Nemo  nos  inquiétât,  omnes 
miseientur  ,  solus  est  nobis  labor  petere  quod  opta- 
mus;  licet  cum  libueril  somno  indulgere,  quieti  vero 
jugiter;  et,  ut  breviter  dicam ,  ducimus  in  bonis  dies 
nostros.  Hoc  autem  totum  vindicat  nobis  infirmitas  haîc 
quajacemus;  quae  si  curata  fuerit,  quod  absit,  neces- 
sario  nobis  incumbet  labor  raanuum  insolitus ,  quippe 
mendicare  jam  inutile  erit.  Ecce  audivimus  de  Marlino 
isto,  in  cujus  diocesi  nos  degimus,  quod  revertens  ab 
exsilio  in  toto  suc  episcopatu  neminem  decumbentem 
praeterit  non  sanatum.  Nunc  ergo,  frater,  adquiesce 
consiliis  meis,  et  dicto  citius  fugiamus  Martinum,  ab 
ejus  diocesi  exeuntes  ,  ne  forte  nos  sanitatum  ejus 
copia  comprehendat.  »  Novum  sane  consilium,  vota 
prorsus  eatenus  inaudita ,  tanto  nolle  carere  incotn- 
modo  ,  se  sibi  reddi  eiTugere!  Quid  moror  ?  placet 
utrique  consilium,  et,  aptatis  baculis  sub  utraque 
ascella,  reptando  potius  quam  gradiendo,  fugam  arri- 
piunt;  sed  Martini  peruix  potentia  prosequitur  fu- 
gientes,  compreliendit  refugas,  comprehensos  et  in- 
ventos  invitos  rej)arat  sospitati.  Quod  illi  in  sese 
experientes,  nec  dissimulare  poterant  nec  audebant 
silere;  nimirum  non  nescii  illum  potentem  perdere 
ingratos   qui    et   nolentibus   subvenisset.    Exclamant 


60  CFIROMCA    l)K  f.ESTIS 

ii,Mtiir  pnrdicaiilos  miraculiiiii,  ri  liomines  loci  iilius 
(|ii<>  i(l  coiili^erat  ad  laiidcm  invitant  Martini,  ^ec 
sibi  int('i;rnni  fore  arhitrati  donec  baciilos,  sui  lan- 
f,uioris  indices,  ad  Martini  njaliiceni  ecclesiani  detii- 
IcMiinl  ,  j)aiam  (ininiljus  cxpont-nles  et  sua-  |jcr(idia3 
fugain  et  Martini  etiani  circa  invitos  cleriientiam. 
Porro  accola'  mansionis  in  (pia  signum  lioc  sanitatis 
celcluaturn  est ,  in  lionore  siijnijjotentis  Martini  eccle- 
siani condidcre,  qu.c  usqne  liodie  Capella  Alha  nonii- 
natnr. 

Ingresso  itaque  beato  arcbipra'sule  Martino  prope 
parrocbia'  fines,  mirum  in  moduni  res  inaniinala^  et 
inscnsibilcs,  pastoris  sni  scnticntcs  adventum,  grata 
congralulationis  sua-  signa  pralendunt.  l  nivcrsa^  si- 
quidem  arbores  et  frnteta  temporc  brinnali,  rq)n- 
gnanle  licet  nature,  redivivis  veslita  foliis  et  floribus 
vcinarunt  et  in  sui  ornalu  (juanta'  nieriloruni  cxccl- 
lentiaj  sit  pater  palria*  rcpalrians  deinonstrarunt.  Iti- 
dem  dextra  luevaque  in  ecclesiis  ejusdeni  parrocbia*, 
sine  bumano  adininiculo,  signa  divinitus  pulsabantur, 
Inminaria  tam  ccreorurn  (piani  lanipadum  divinitus 
acccntlcbantur ;  in  duabus  maxime  ecclesiis  (jua*  no- 
inini  ejus  dicata-  dignoscmilur  :  in  j)riore  (jua-  Majus 
Monaslerinm  minciipaliir  ,  in  (]na  vi\(Mis  in  'oijx^re 
lectioni,  meditationi ,  vigiliis,  jejuniis  et  orationibus 
die  noclufjue  Deo  incumbcbat  ;  in  altéra  ([Uii- Sancti 
Martini  l)i\ilis  Castri  Novi  ciiiitnr,  <le(|iin  piimo,  l\nl- 
loïKMi  fugiens,  sublatus  ("ueral  ,  in  (jna  eliam  ab 
nni\(isis  ej)is( ojjis  diocesis  suic,  a  clcro  eliam  el  |t(i- 
|)ul()  suseej)liis,  in  lneo  nlii  num-  adoralnr  Inie  u^(|ue 
servainr. 

Domino  igitur,  ul  diximus,   lurouensi  Martino  In- 


CONSULUM   ANDEGAVORUM.  61 

ronim  suam  in  millibus  suis  ingrediente  tota  civitas 
nbviam  ruit,  et  ab  Adalaudo  archiprœsule  Turonensi 
et  fratre  ejiis  Raimone  Aurelianeiisi  et  Mainoldo  Ce- 
nomannensi  et  sancto  Lupo  Andegavensi  et  a  suffra- 
ganeis  provinciœ  totius  episcopis  ei  congratulanler  oc- 
curritiir,  et  omnis  sexus  indifferenter,  desiderato  diu 
domino  siio  lœtabundus  occurrens,  lacrymis  qiias  gau- 
dium  extorserat  perfunditiir  ;  ab  episcopis  siquidem 
et  abbatibus ,  a  clero  et  virginibus,  a  populis  et  baro- 
nibus ,  a  pueris  etiam  et  senibus  in  eccîesiam  suam 
cum  cereis  et  crucibus,  cum  hymnis  et  laudibus  glo- 
riosus  antistes  gloriose  deducitur  et  in  propriœ  sedis 
^>ristino  gradu  cum  debito  honore  et  summa  reve- 
rentia  collocatur. 

Hœc  est  igitur  gloriosa  et  solemnis  Exceptio  qua  a 
Deo  archiprœsul  Turonensis  Martinus,  al)  exsilio  le- 
verlens,  ab  alumnis  suis  officiose  excipitur,  et  in  pro- 
pria, ut  dictum  est,  sede  residens  ,  omni  petenti  se, 
ut  sui  moris  est,  plurimum  suffragatur.  Hujus  autem 
exceptionis  célèbre  feslum  anno  dccclxxvii"  (1)  ab 
incarnatione  Domini ,  a  tiansvectione  xxxi" ,  îdibus 
deceml^ris,  celel3riter  agi  ab  Adalaudo  archiepiscopo 
Turonensi  et  a  comprovincialibus  episcopis  cele- 
brata  synodalis  sancivit  auctoritas;  quae  quando  re- 
colilur  a  Danis  facta  destructio ,  et  Martini  repa- 
triantis  celebris  et  jucunda  a  suis  memorialis  Exceptio 
memoratur.  Te  igitur,  o  bone  Martine,  pie  paler, 
paslor  et  patrone  noster,  nobis,  obsecro,  filiis  et  alum- 
nis necnon  et   veneratoribus   tuis ,   more   tuo   bona 


^1)  Le  Traité  de  la  Réversion  porte  Dccci.xxxvri". 


6Î  CimOMCA  l)i:  GESTIS 

confcr,  iioxia  submove  et  oratiommi  jiigi  instautia 
«,'au(lia  nobis  vila'  interminabilis  oljliiie,  pncstante 
Domino  et  civtcr<i  (1). 

Absiila  si(juiclcni  '2)  (|iiam  tloferebant  (3)  erat  fiisilis 
r\  auro  t't  ai^'ento,  (juod  diciliir  cleclruin,  spissitudine 
diionim  diiiiloruni ,  aucloreiiKjue  operis  l^eatiim  I*er- 
peluiim  insciilptor  designarat,  sufTragio  lilleranim  et 
versuum  ;  nec  erat  rima,  foramen,  fenestra  vel  ostiuni 
in  ca.  Hanc  auleni  fectTat  l)eatiis  Pcrpctuus  qiiando 
elevavit  corpus  ejiis  a  terra,  involiituni  j^rius  in  piir- 
jiura  riibea  et  diligenter  consutiim  ,  sicque  in  hanc 
absidam  posiiit.  Fecit  etiam  altare  quadratum  et  con- 
cavnm  ex  lapidibus  tabulatis  quod  magna  tabula  coo- 
peruit  et  cum  aliis  ciemenlavit.  Fecit  j)nL'ierea  intus 
aliam  absidam  ex  amiclialco,  cupro  etstanno  fusilem, 
bal)eiiteni  palmum  in  spissitudinem,  cum  ostio  iusili 
(juod  i^umpliis  et  vertevellis  et  (piatuor  clavibus  fir- 
mabalur;  ul)i  et  banc  absidam  eleclrinam  j)osuit  se- 
cundamcpic  Iredam  desu|)('r,  auro  oj)liinoet  lapidibus 
pretiosis  ornalani,  lanlo  sacerdote  dignam. 

Exceperunt  sanctum  corpus  idibus  decembris , 
anno  ab  incarnatiimc  Domini  nc.cci.xxvii",  mcruihjue 
isd«Mn  consul  [ilhidj  cum  xcncrabilibus  cpiscopis  \da- 
jaudo  Turonensi  et  sanclo  Lupo  Andcgavcnsi  et  Alai- 
noldo  (Icnomanncnsi  inlVa  anibitum  allaris  in  altéra 
absida  componerr,  i|)suin(|uc  oslium  cum  absida  liga- 
verunt  ita  ut  ne  pateret  aditus  vel  intrcjilus.  Cummuni 

(1)  Le  chroniqueur  abandonne  ici  le  Traite  de  la  Réversion  pour 
suivre  l'auuur  du  récil  des  miracles  de  saint  Martin ,  après  son  retour 
d'Auxerre.  V.  Ibliixe,  Mitcrilanea  in-fi>l  ,  vol.  2,  p.  300. 

(2)  Add.  ubi  corpus  II.  Mortini  cuntineltatur. 

(3)  Add.  ab  Àutuiiodoro. 


CONSULUM  ANDEGAVORIBI.  63 

autem  consiliodederunl  Ingelgerioconsuliprcebendani 
Beati  Martini ,  et  ipsi  et  lieredibus  ejus  in  perpe- 
tiiiim. 

Quia  \ero  ecclesia  ejusdem  sancti  tune  temporis 
carebat  tliesaurario  vel  a^dituo,  consulem  Ingelgerium 
intbronizaverunt  et  thesaurarium  constituerunt  et  de- 
fensorem  ecclesiae  fecerunt,  et  tutorem  omnium  pos- 
sessionum  ejus,  ubicumque  essent,  delegaverunt  :  qui 
sedem  thesaurarii  et  domos  cum  redditibus  quamdiu 
advixit  obtinuit.  Onmes  autem  qui  cum  consule  Ingel- 
gerio  ad  corpus  beati  Martini  reducendum  fuerant 
evocati,  maxime  vero  barones  Turonici  pagi ,  feoda- 
verunt  societatem  et  beneficium  ecclesise  largiti  sunt. 
Contigit  autem  eodem  mense,  dum  esset  consul  In- 
gelgerius  Turonis,  Âdalaudum  confectum  senio  viam 
universce  carnis  intrare.  Ingelgerius  vero  consul,  auxi- 
liante  Deo  et  intercedente  beato  Martino,  opitulanli- 
bus  etiam  clericis  necnon  et  consentientibus  civibus 
Turonica^  civitatis^,  intbronizavit  et  in  sede  episcopali 
sublimavit  Herbernum  senem ,  sanctum  Beati  Martini 
Majoris  Monasterii  abbatem  et  minislrum. 

Aliquantisper  liic,  quamdiu  vixit,  grassantium  ra- 
biem  retorsit,  quietem  pacis  in  Ândegavo ,  prœter 
Transmeduanenses  pagos,  reddidit.  llotberto  Hai- 
monis  tilio,  viro  forti  sibique  fideli,  Ambazium  com- 
rnendavit;  qui  tamen  partem  oppidi  jure  bereditario 
possidebat  et  Ingelgerio  bomo  ligius  erat. 

Talia  actitans  Ingelgerius  morte  obiit,  sepultusque 
est  in  ecclesia  Beati  Martini  Caslri  INovi;  cui  filius  ejus 
Fnlco,  ille  qui  cognominatus  est  Rufus,  successit.  Iste 
quoque  consimilia  patris  actibus  aut  etiam  majora 
adversus  impuguatores  exercuit. 


64  CIIIIOMCA  DE  C.KSTIS 

DE  FULCONE  HUPO  (l). 

Mortuo  itaque  paire  suo  tempore  Lodovici  régis  Nil 
Facieiilis,  ad  Uilelain  siii  filii  Karoli,  ])ar\i  pujtilli  re- 
manentis,  aUpie  ad  delcnsioiu'iii  ici^ni  jaiii  lal)C'lacti, 
quod  ille  satis  débile  per  invaleUidiiiem  suam  fecerat, 
coniniuiii  Francorum  tractatu  eleclus  et  accilus  est 
Iliii^o  dux  r>uri;nndia' (2),  cpii  orpliaiii  illiiis,  ex  parte 
malris,  coiisanguineus  erat.  Sicut  l()(|iiuntur  liistoria*, 
hic  idem  Hugo,  vir  et  fidei  spectabilis  et  virlutis, 
tutelae  suae  validius  oiïicium  quam  transactus  princeps 
qui  regnaverat  administrare,  pro  liberatione  patria?, 
voliiitet  speravil;  fecissctcpie  si  vita-  prolixitas  annuis- 
scl.  .\ani  reccpta  ciim  cbiisliana  dcNotionc  et  lideli- 
lale  polestale  illa  qihne  suo  tempore,  cuin  reverentia 
et  j.ia  liumilitate,  Ahacomitatus  dicta  est,  a  successo- 
ribus  vero  ejus  in  arrogaiitius  voeabulum,  quod  est 
Ducamen,  nuilata,  adeplus  est  princeps  ille  idem  in 
pramium  el  bonorificentiam,  pro  labore  suo,  partem 
tt'iraiMun  in  ici^mk»;  (|ii()d  lactuni  est  per  episcn|)os  et 
nobiles  totius  regni  (jui  ei,  volenle  el  concedenle 
Karolo  rege  puero,  dederunt  Neustriani  :  quo  nomine 
continelur  (|ui(l(|uid  a  Parisiis  et  Aurelianis  inler- 
jacet  inler  Ligerini  el  Sequanam  inferius  uscpie  in 
OceanuMi.  Islc  ila(|U('  li'aclus  cnin  ci  dains  esset  ad 
iiilcgrum,  ciun  civilatibus  et  cninitatibus  »l  abbatiis 
cast('llis(jue,  pra'ter  cjHscopalus  solos  (]ui  in  rcgia 
dominicatura  retenti  siint,  \oluit  comités  et  reli(juos 


(1)    D'Arliciv,  iii-l",  X,  432;  in-fol.,  III,  243. 
(2]  Add.  du  Sj)if.  :  filiiu  allerhis  Hu<^nit. 


CONSULUM   ANDEGAVORUNI.  ti5 

proceres  suos  animosiores  et  fortiores  ad  propugnaii- 
dam  regioiiem  efficere  ,  ideoque  omnes  aut  muneribus 
aut  honoribus  ampliavit. 

Iste  Fulconi  Rufo,  sibi  per  aviam  suam  consangui- 
nitate ,  sicut  prœdictuin  est  et  nobis  ti  aditum ,  con- 
juncto ,  integrum  comilatum  Andegavensium ,  qui 
prius  bipartitus  erat,  donavit.  Similiter  ei  et  abbatias 
Sancti  Mbini  et  Sancti  Licini  contulit ,  quse  ambae 
antea  régis  dominicœ  fiierant  ;  quae  omnia  Karolus 
Stullus,  filius  Lodovici  Balbi  qui  INihil  Fecit,  sibi  con- 
cessit,  V^aslus  animus  istius  immoderata  et  incredi- 
bilia  iiimis  et  alla  seepe  faciebat.  Nain  ipse  audax, 
patienserat  inedise,  algoris  et  vigiliae;  sed  tamen  ardens 
in  cupiditatibus ,  parum  sul)dolus,  varius  cujuslibet 
rei  Simulator  ac  dissimulator  exstitit.  Contra  etiam 
istum  pleraque  nobilitas  invidia  sestuabat,  et  quasi 
pollui  consulatum  credebat  si  eum  novus  bomo, 
quainvis  esset  egregius,  adeptus  totum  foret.  Sed  licet 
diu  disturbarent,  ubi  periculuin  INormannorum  atque 
Britonum  omnia  turbantium  advenit,  invidia  atque 
superbia  postfuere  :  nam  semper  complures  bonis 
invident,  malos  et  inertes  extollunt,  nova  optant, 
odio  mutari  plura  turba  atque  seditionibus  nituntur. 
Is  vero,  adepto  toto  consulatu,  quoscumque  moribus 
idoneos  credebat  et  bello  usui  fore  notos  noverat, 
bos  omnes  sibi  alliciebat. 

Igitur  iste  Fulco  uxorem  nobilem  de  pago  Turo- 
nico  duxit  nomine  Roscillam,  Warnerii  filiam,  cujus 
erant  tune  tria  castella  in  Turonico  :  illud  quod  dici- 
mus  Lochas,  atque  Villentrasli,  et  Haia  ;  quorum  duo 
postea  Fulco,  non  bona  ratione,  adquisivit.  Warne- 
rius  iste,  cujus  filiam  Fulco  duxit,  filius  Adalaudi  fuit, 
I  5 


GG  CHROMCA  DE  GESTIS 

illius  scilicct  cui  Karolus  Calvus  Lochas  dctlit.  Qui 
Ainba/ium  sibi,  situililer  a  rogc  daliirn  Adalaiulo 
episcojxi,  filio  suo  o\  baptisiiio,  et  fratri  siio  1  ,  ciiiii 
acibuc  villa  essel,  reddidcral  :  narn  jure  licredilario 
eis  coiilinj^'ebat,  eis(jue  j)ernimiuni  p^nvulis  j)ra?dicliis 
rex  absluk'ral.  Isle  Iiilco  loii^'uvo  Icmporc  vixit 
filioscjue  suos  adwllus  vidil.  QiKjruin  uuus,  noiiiiiie 
Guido,  per  Hugoneiu  abacoiuileni  Suessionis  episco- 
pus  faclus,  qua^datii  improbabiliter  fecit  ;  sed  illiid 
laudabile  et  clarum  fuit  (jiiod  Karolmn  Slulliim,  (juciii 
paiilc)  aille  dixi  reiiiansisse  de  Lodovico  >ibil  Fecit 
(jiieiii  siiprameiuoravimus,  nrpbanum  ipsiim  a  >or- 
maniiis  captum ,  neglij^'entibus  aliis  Francis,  ipse 
Guido,  obses  spontanée  laclus  j>ro  eo,  laudabiliter  a 
vinculis  al3stia\it.IIai)uit  et  Fulco  Ruliis  aliiun  (iliuin 
iioinine  Ingelytrium,  adolesceuleuj  militareni  el  \ali- 
dum.  Qui  ubi  piiniiiiu  adolevil,  pollens  viribus  et  in- 
genio  dec()ia([ue  f.uie,  non  se  luxui  neque  inertiœ 
corrurnpenduMi  dédit  ;  sed  ecpiilando  pluriina  prœ- 
clara  faciebat  tl  ininiinuni  ipse  de  se  lo(|uebalur: 
(pnl)us  aelibus  suis  ouniibus  vebeinentissitne  carus , 
li<)^ti!)iis  Ncro  leiroii  liabcbatur.  St-d  isle  NOriiiaïuiis 
resislendo  inultas  juieelaras  pugnas  perleeil  :  a  (|uibus 
ad  ullinuiui  eaplus  cl  «x-cisus,  lueeiii  juMiiis  aniisil. 
Necnon  l-'uleo  Knliis  liabiiil  vl  le  rliiiui,  jiuiioreiu  prse- 
ditiomm,  de  (jud  pnst  h  Miiiciniii'. 

Kiifus  ila(|uc  I  nlio  ad  seiiilcni  irtatciu  j)crduelus, 
jain  infestai  ion  e  .Nininaniioi  uni  ali(|nalenus  sedata  , 
eu  m,  lu  mine  visus  iuuniuiilo,  sibi  |)i()pin(|uar('  sent  ire  t 
morleuj,    de    cxecssibns    in    (juibn>   ollcudeial    cdui- 

(1)   Add.  du  Sjjic.  :  Rainoni. 


CONSULU^l   ANDEGAVORUM.  67 

punclus  et  pœnitens,  nam  in  libidinum  petulantiam 
viliosus  fuisse  narratur,  per  domnum  Herveum  Ânde- 
gavensem  episcopum,  viruin  religiosiun  et  limentem 
Deum,  enieiidationem  suaium  culparum  Deo  ol)tulit. 
Qui,  pro  reclemptione  earum ,  thesaurum  suum 
totuiii  pauperibus  erogavit  ;  insuper  et  monasteriis 
Sancti  Âlbini  vSanctique  Licini ,  in  quibus  utrisque 
tune  temporis  clerici  degebant,  optimam  curteni 
Cbiriacum,  super  alveum  Ligeris  |)Ositam,  in  elemo- 
sinam  eis  in  |)erpeluuin  tradulito  Clerici  vero  Sancli 
Marlini ,  post  donationem  faclam  et  scriptam,  a  dua- 
bus  aliis  congregationibus  in  partem  sextam  acciti 
sunt.  Fulco  senex  et  plenus  dierum  moituus  est  in 
seneclute  bona,  sepultusque  in  ecclesia  Beati  Martini 
juxla  patrem  suum  Ingelgeiium. 


DE    FULCONE    BONO    (l). 

Post  beec  mortuo  Fulcone  Rufo,  aller  Fulco,  filius 
ejus  junior,  qui  cognominatus  est  Bonus,  successit. 
Nam  très  filios  babuisse  legilur  :  Guidonem  episcopum, 
Ingelgerium  istumque  Fulconem.  Iste  fuit  pacifici  et 
lran([uilli  et  milis  ingenii.  Optimus  iste  sua  benefacta 
laudari  (|uam  alioium  ipse  narrare  malebat  ;  boni 
i[)sius  mores  domi  et  niililiœ  colebantur;  jus  bonum, 
concordia  maxima,  minima  avarilia  in  ipso  erat.  Iste 
nutrivit  secum  Odonem  et  ei  cellam  juxla  Beati  Mar- 
tini tribuit  ecclesiam  et  quotidianum  viclum  ex  eadem 
canonica  adquisivil  eique  concessit;  ([ui  vero  poslmo- 

(1)   D'Achery,  m-i%  X  ,  434;  iu-fol. ,  III ,  244. 


G8  CHROMCA   DK  GESTIS 

cliirn  inagistcr  scliola*  el  pruceiiloi-  cjuscleni  ccclcsisp  , 
codt'ui  CDDSule  adiniiiiciilaiitc ,  coiislitulus  csl. 

Factum  (1  )  esl  aiitciu  itostiiioduin  ni  pialatii^  cotiies 
l'ulco,  consilio  dt-ccptus  ju\tiiuin  (|iii  cum  (•(»  niilrili 
fueraiit ,  de  thchaiiiis  lU-ati  Maiiiiii  ,  iicstio  (juo 
pacto,  luUrit  dii<»  vascuhi  ami;  sed  cliaiiu»  iiiriciialiis 
avariliii'  dum  ta  rctidere  iiollel,  gravi  plexus  est 
iillioiu'.  Ad  niorUrii  vcro  iis(|ul'  [ierdiicUis,  ad  Ixali 
iMartini  sejul)el  purlari  sepulcruni  ,  il)i(juc  (juaiiiplii- 
ritiia  proinillens  nuuiera  ,  iiec  sic  saiiilalis  recipie- 
l)al  nuiiiia.  Pritterca  tliulissime  fatigalus  adco  iis(|ue 
esl  defeclus  ut  uiorlis  lanluni  exspeclarel  exiluui.  Ad 
queni  cum  doiniius  Odo  visilaiidi  gralia  veuisset, 
dixit  ilii  :  «  Kedde ,  miser,  vascula  Ik-ati  Martini  qua* 
infclicilci'  ahstulisli,  el  prolinus  salvaberis.  »  lile  au- 
kiu  ri  illa  reddere  et  alia  spoiulet  conferre  si  rei  diclie 
fidem  actus  probarel.  Mox  hcali  Oilonis  et  «>I)se(jueti- 
tium  manihus  elevalus,  ad  corpus  beati  Martini  per- 
duclus  terracjue  prostralus  esl,  uec  moram  j);ili  j)()luil 
subsidiuni  sibi  promissum  ;  sed  qui  venerat  uianibus 
\('luli  \cbi(iil(>  lalus,  r('(U|)('ratis  ailul)us,  remear»* 
ccjL'pil  suis  giessibus.  Si(|uidem  ila  lailiun  esl  ut  ille 
correptus  tie  ca-lero  lalia  non  coimnilleret  cl  (juic 
promiseral  (idelilcr  adiui|)l('ret.  (!(epil  inliMca  j)aler 
Odo  cuiu  aduioiicrc  ul  .  rcliclo  inund.i .  \\i<c  lauluui 
salagerel  (|urniadui(>dum  soli  l)eo  placcrcl.  lllc  auUni 
resjjDndil  :  "  Mibi  isia  modo  suadcrc  non  potes. 
Ilai)e(>    laiiicn   diUi  ll^^imum    mililem ,    liaicnijrinum 


(I)  \(l<l.  il'aprrs  li- Spicil^ge  et  li'  in.imisriil  fiOOli ,  jlisqu'.i  Islr  Fulco 
nui/a,  {>.  OU.  (]<'llr  addilioii  r>t  i-Mrallc  (i-xtiirlIriiK  ni  de  la  vie  de  saint 
Oduii  piir  Jcau  »uii  dLM.i|jk,  liv,  1,  |j  il  ft  i2. 


CONSULUiM  ANDECxAVORUM.  fi9 

nomine,  in  armis  slrenuum  et  in  consilio  provitlum, 
qui,  site  audiret,  mox  tuae  voluntati  obediens  esset.  » 
Quod  ita  sequenti  tempore  factum  est. 

Intra  vero  paiicos  dies,  recuperata  virtiite,  domum 
suam  reversas  est.  Confluentes  ad  eum  undique  sani- 
tati  ejus  congratulantes,  assumpto  sermone,  quae  et 
quanta  pertulissetillis  circumslantibuscœpit  exponere, 
adtlens  insuper  quam  citam  virtutem  in  verl^is  dornni 
Odonis  comperisset.  Unus  aiitem  ex  assistentibus  et 
auditor  internus  erat  praedictus  Halengrinus,  qui  mox 
corde  compunclus,  depositis  omnibus  qu3e  possidebaf, 
concite  venit  ad  eum.  Deposita  ilaque  capitis  coma 
et  sceculari  militia,  ex  nunc  Christi  factus  est  ago- 
nista. 

Ad  hune  Odonem  misit  Fulco  Bonus,  de  quo  agi- 
mus,  epistolam  ubi  obnixe  deprecatur  ut  narrationem 
evectionis  et  revectionis  corporis  beati  Martini  Turo- 
nensis,  quae  ab  avo  ejus  Ingelgerio  et  per  eum  facta 
est ,  ex  ordine  et  seriatim  transcriberet  :  quod  et 
fecit,  ut  in  gestis  ejusdem  Ingelgerii  consulis  invenire 
poteris. 

Iste  Fulco  nulla  bella  gessit,  quia  jam  sua  setate  pax 
eum  Normannis  facta  fuerat.  Namque  baptizato  eorum 
duce  Rollone  eum  omnibus  suis,  concessa  erat  eis  a 
rege  Francia*  et  duce  Hugone,  pactis  pactionibus  de 
servitio  Francis  reddendo  et  pace  tenenda,  terra  illa 
quani  ex  illo  tempore  usque  modo  tenent.  Nam  Rollo 
cbrislianus  et  catliolicus  effectus  Gillam,  filiam  Karoli 
Stuiti,  duxit  uxorem  et  deinceps  terram  sibi  datam 
Normanniam  vocari  pra3ce[)it. 

Britanni  (|uoque  eisdem  Normannis,  jussu  régis  et 
ducis,   tributarii    facti   sunt;  qui,  pro  perfidiis  in  eos 


70  CHROMCA  DK  GKSTIS 

anfea  commissis,  ita  ah  cis  comprinicbanlur  ut  non 
possciit  in  vicinds  snos,  Andcgavonscs  dico  vel  Picta- 
venscs  vel  Cenomannenscs,  iillas  infeslationes  pra^da- 
riim  sicut  antca  facore.  Sed  et  eliain  pcr  lotain  IVan- 
ciani  pacis  traïujuillitas  eral  n?axiina. 

Illis  temporibus,  totins  l)i)nitatis  ainalnr,  Fnlco 
sccundus  in  pace  dejjjehal.  ()m  ecclesiastici  decoris  et 
rolif^ionis  deloclahatnr;  ecclesiaî  Dei  ci)Ituni  et  liono- 
rificinn  decorcm  diligens,  ex  suo  proprio  pinrcs  ang- 
nienlabat  :  enim  vero  eiga  ecclesiam  Beati  Martini 
specialeni  amorein  cl  rêveront iam  gerebat.  Inde  in 
nionasterio  Beati  Martini  apnd  Tnronos  collegio  fra- 
trum  ascrij)tus,  canonicus  ibidem  esse  et  dici  gande- 
bat.  In  festis  etiam  ejiisdem  sancli  in  cboro  inter 
psallentes  clericos,  cinn  veste  clericali  et  sul)  disci- 
plina eorum,  astabat.  llluc  cnm  pergere  ad  certas 
per  annum  soleninitates  celebrandas  disponeret,  cn- 
piosuni  et  divitcni  apparaluni  expensarum  sollicite 
pi-œmittebaf.  Ilosj.ilabatur  apud  niediocrem  aliqnem 
ex  clericis;  et  domnm  illam  ubi  mansnnis  esset  magno 
ornamenlorum  cnltn  vennslare ,  secnndnni  con- 
suelum  nioi'ein,  sa'[)e  faciebat.  iloc  auteni  eo  consilio 
faciebal  ut  in  discessu  suo  bospes  ille,  quanivis  anlra 
tennis  ,  ex  rcrinn  relicpiiis  sibi  prorsus  diinissis 
ditatns  ninaneret  ;  (|iioil  ita  de  non  paiicis  cinn  ncti- 
tasse  coinjieninn  (sl. 

(^onligit  (piodani  tcnij)on'  rcgoin  Trancia^  apud 
Tnroneui  (ix  ilalcni,  cum  liuiua  n(il)iluiin  \  iioiMiiu,  in 
vigilia  (csli  aslivalis  sancli  Marlini  allure.  Alluil  autcrn 
tnnc  inirr  alios  proconsulares  et  personatos  viros  j)ra'- 
fatns  consul,  sit-ul  stella  radians,  forma  praclarus, 
slalura  jiitxcrns.  I)iiui  igitur  MgiliaiMun  soJcuniilaN  ab 


CONSULmi  ANDEGAVORUM.  71 

occasu  solis  apiid  Sanctum  Marlinum  statim  incipe- 
retiir,  affnit  in  piiniis  consul  Ândegavorum,  mente 
devotus,  babitii  et  veste  clericalis,  niilli  in  lectionibus 
et  responsoriis  et  psalmodia  secundiis.  Cumque  alii 
nobiles,  legibiis  ac  edictis  mundialibus,  régis  Franciaî 
seduli  aiiditores  astarent,  ille  prœfalus  consul,  iau- 
dibus  divinis  necnon  et  vigiliarum  et  missarum  sacra- 
menlis  et  solemnitatibus,  in  babitu  clericali  inter 
clericos  qu?e  Dei  sunt,  cœteris  dévot ior,  celebrabat. 
Quod  cum  audissent  quidam  nobiles  palatini,  lateri 
régis  adbœrentes,  religionem  viri  ostentui  et  monstro 
babenles,  in  régis  prœsentia  deludentes,  cœperunl 
dicere  quia  cornes  Andegavorum  presbyter  ordinatus 
fueral  et  sicut  presbyter  canebat.  Rex  autem  Franciae, 
cum  aliis  deludens,  nobile  opus  viri  derisit;  quo  au- 
dito,  cornes  Andegavorum  litteras  bujusmodi  formam 
habentes  scripsit  :  «  Régi  Francorum  cornes  Andega- 
vorum. Noverilis,  domine,  quia  illitteratus  rex  est 
asinus  coronatus.  »  Quibus  litteris  perlectis,  rex 
Francorum,  vero  proverbio  tactus ,  ingemuit  dicens  : 
«  Verum  est  quia  sapientia  et  eloquentia  et  lilterae 
maxime  regibus  et  consulibus  conveniunt  ;  quanlo 
enim  quis  praelalior,  tanto  moribus  et  litteris  débet 
esse  lucidior.  »  Faclumque  est  ut  omnes  qui  in  Deo 
dignum  ac  litteratum  consulem  ac  strenuum  militem 
illudendo  caput  agitaliant,  postmodum  eum  in  revc- 
rentiam  baberent.  Qui  licet  litteris  regulisque  gram- 
maticce  artis,  Aristolelicis  Ciceronianisque  rationa- 
tionibus  perspicacius  peritissime  erudilus  esset,  inter 
majores  et  meliores  ac  strenuos  milites  optimus 
babebatur.  Composuil  autem  istlem  revcrendœ  mé- 
morise consul ,  cantu  et  dictamiiie,  duodecim  respon- 


7t  CnROMCA   DF  GF.STTS 

sorinrum  historiam,  lionore  et  amore  beati  Martini 
conipulsus,  (lictamiiie  pra^ripuam,  caiitu  et  melodia 
liictilciilarn.  (Jiialicum(jue  vero  ex  parle  Tiirono  pro- 
j)iii(|nan.s  illiul  monasterium  prospicere  poluisset , 
mox  eqiio  desiliens  et  ibidem  huniiii  prostralus  riini 
devotioiie  oralxal,  venianuielicloruni  siiortini  sibi,  per 
intercessioiicni  saiicli  confessons,  ex})oslulans. 

Siciit  paiiper  arrogans  ,  nierito  sua?  perversitatis  , 
omnibus  odiosus,  sic  procul  dul)io  dives  Inunilis, 
lantic  virtutis  intuilu  :  1  ),  cuiiclis  sane  sapieiitibus  aiua- 
bilis  est  et  carus.  Unde  I^ilco  Fk)iuis  sjjecialeni  gra- 
tiam  apud  Deumet  bominesolitinebat,  quia,  cuni  cor- 
pore,  opibus,  sanguine  saiius,  abundans  et  pr»Tclarus 
esset,  non  debilem,  non  pauperein,  non  abjeclum 
aliquem  despicieliat.  Sncpe  f|uidetii  nnuicro  ofTendeus 
linjiisrnodi  liouiines,  lil)erali  buniililatis  Ix'ncvolcutia, 
noinen,  palriam,  modum,  incommoda  ab  eis  inquire- 
l)at.  Hic  deinde  egentium  relevans  copiosis  sumptil)us 
egestateni,  diccbat  ad  eos  :  «  Ile  modo  ad  gloriosum 
domitium  meum  dominum  .Marlinuin  et  dicetis  ei  : 
Servus  vester,  sancte  et  gloriose  .Martine,  Fulco  Bonus 
nos  Iransinillil  nd  vos  fjuatinus,  solito  vestra^  j)ietatis 
beneficio,  pro  Dei  cl  ipsius  servi  veslri  ainore  subve- 
iiiatis  no))is.  » 

^er  facile  frustraliatur  sosjiilalis  opiala  gr;ili.i  (|nis- 
(piis  l'ulconis  lioiii  ;id  Maiiiiuiiii  |)i;rrt  rchal  nuntia. 
()  viri  fidclciu  (Ninscicnliani  !  ()  (idem  l)ene  nieritam  ! 
O  saiulissiinain  inoilalcm  J  adliuc  ac  jam  cœlestem 
aruiciliaui,  (jui   l.uilo  ainpliiis  a   Marlino  se  pra'sume- 


(1)    Ms.  C   n;i,  inttinctu. —  (i)   M«.  60n:>,  mortaHs. 


CONSULmi  ANDEGAVORUM.  73 

bat  diligi  qnanto  devotius  ipse  eiim  diligebat.  Non 
igitur  usquequaque  a  iMartini  miraculis  expers  erat 
Fulco  Bonus,  cujus  fide  et  interventu  oblinebatur  ut 
fièrent. 

Hic  forte  dum,  occasione  pacis  et  justitiœ  tenenda^, 
per  terram  suam  equilaret  agmine  nobilium  circum- 
vallatus,  per  Portum  Pilae  transiens  us(|ue  ad  Fortum 
Cuurdonis  devenit  ;  cumque  ecclesiam  Beati  Martini 
confessons  et  antistitis  procul  aspiceret,  sicut  semper 
solitus  fuerat ,  equo  desiluit  ac  flexis  genibus ,  toto 
corpore  prostratus ,  in  terram  diutius  oravit.  Cœteri 
déférentes  comili  bonorem,  exspectantes  subsliterunt. 
Oralo  diutius  et  dévote ,   cum  ab  oratione  surgeret , 
vidit  a  dextris  hominem  aspectu   borribilem ,  totum 
sanie  defluentem ,  corrosis  manibus  et  prœacutis  pe- 
dibus ,   elepbantinis   pustulis    ac   leprosa    iinpetigine 
totum   miserabiliter  occupatum   ac   misericordiam  a 
comité  petentem.  Ca^teri  nobiles  de   familia  coniilis 
liorrentes  nec  accedere  nec  aspicere  volebant.  Cornes, 
cujus  mens  sanior  erat,  manus  misit  ad  locukim,  mi- 
sericordiam leproso  volens  impendere.  Cui  leprosus 
subsequenler  ait  :    «  INon ,  domine  mi,  non  indigeo 
modo    bujuscemodi    indulgentia  ;   sed  quia,  pedibus 
lepra  corrosis,  nec  ipse  ire  nec  equo  deferri  ad  eccle- 
siam confessoris  prae  nimia  infirmitate  possum ,  né- 
cessitas ac  vohmtas  mibi  esset  quatenus  tu  ipse  me 
déferres;  forsitan  ibi    invenirem  alitjuem  Dei  bomi- 
nem  qui,  pro  redenq)tione  peccaminum  suorum,  in 
conventu  leprosorum  mibi  necessaria  administrari  ju- 
beret.  »  Quo  audito,   cornes  proprio  mantello  dili- 
genter  leprosum  ac  dévote  involvit  ac,  cœteris  partim 
illudentibus    jiartim    stupentibus  ,    propriis    bumeris 


74  CnnOMCA   DE  GESTTS 

j)iiini  pondus,  fere  pcr  diias  longas  dcferens,  ad  ec- 
clcsiam  Bcali  ."Nlarliiii  dcvenil.  (Juo  pcracio,  forma 
lt'j)i()si  lam  a  pondère  defcrenlis  quani  alj  oculis  in- 
tiirnlis  ovannit.  (lomes  vom  iiitelligcns  Spiritiis  Sancli 
mystciium,  calciis  illiidcnlibiis ,  taccndo  dissimu- 
lavit;  ciini(|ne  peiacto  die  noclisque  medio  transacto 
ad  niatiilinas,  sien!  soliliis  fuorat ,  in  rlericali  liahitu 
in  cl)oro  lu-nli  Martini  jiixta  deraninn  rcsiderel  ,  divi- 
niltis  (il)d(itniivil.  Intciea  (|iiitinm  vir  roverondus  lia- 
bitii ,  prœlextus  stola  candida,  vullu  i^neo,  slellan- 
tibus  oculis  ac  angoliro  vullu,  lial)en.s  in  roniilatu  suo 
Icprosurn  iilum  quem  vir  l)eo  dévolus  delulcral , 
aslilit  ac  révérende  consuli  de  bujuscemodi  visione 
adniirabili  dixit  :  «  Ego  suni  Martinus  dominus  Unis. 
Iste  leprosus  est  Cbristus  quem  lu  sa^pius  in  mcmbris 
suis  pie  fovisli ,  sed  bodie,  in  sua  persona  et  capile 
liuineris  portans,  bonorasti.  Noscas  ergo  tpiia,  sicut 
non  erubuit  ciim  tua  bnuiililas  in  tcria.  ila  C.bristi 
bona  luuniblas  le  non  criil)escet  in  cœlo.  »  Que  viso, 
vir  I)ei  non  in  i^loriam  est  elatus  bumanam;  sed  bo- 
nitatem  I)ei  in  suo  oj)erc  coi^noscens,  (x  buinili  liu- 
milior  redcblus  est. 

Ejus  aulcMi  Icîupore,  pai^o  An(leij;avensi ,  sicut  su- 
pracHcluui  csl  ,  pacis  (juicle  divinitus  concessa  ,  idem 
conies  ,  urb(in  cl  tcrritoiiuin  ilhid  ccclcsias  (juoque 
repaiare  salai^cns,  ai,Micidluia'  cl  niiiiuabnin  nutrilurae 
operaui  dal)al.  Ijisc  cli.nii  ciipicns,  cl  alins  sun  cxern- 
plo  incilans,  inopiaui  pra-iciiioruin  Icmpovimi ,  quam 
lK»stililaIcs  (buliiia'  invexcrant  ,  abundanti  opuicnlia 
bonornui  Icrra*  recotnpcnsarc  sludtiit.  Tiinc^  vcro 
tiiulli  (  \  (•\li;iiicis  di\crsis(Hic  i-ci;i(  niibus  circiiinpo- 
silis   uiCdLr  m  pauuin   islinn  (  l 'iniuii;! aruni ,  laiu  c\c- 


corîsULmi  andegavoribi.  7î$ 

menti  boiiitate  principis  qiiam  uberlate  glebœ  biic 
evocati  Namqiie  terra  ista  ,  per  diulinam  solitiidinem 
sui  et  cessationem  cullurLe  piiiguefacta,  mirabili  tune 
ferlililale  fructiium  et  bonorum  oinniiun  resplendebat 
et  respondebat  ;  silvarum  incrementis  pleraque  sui 
parle  vestita,  eas  incidenlibus  et  concidibus  colonis 
ipsis  locis  vivenlibus  facili  labore  salisfaciebat. 

Conligil  quodam  tempore  in  festo  beati  Martini 
biemalis ,  cum  de  manu  episcopi  missam  canentis 
corpus  et  sanguineni  Cbristi  susciperet,  lediensque  in 
cboio  ,  levi  lactus  incommodo ,  inter  manus  cleri- 
coruni  sociorum  suorum  expiravit;  sej)ultusque  est  in 
eadem  ecclesia  juxta  patrem  suum. 

DE    GOSFRIDO    GRISA    GONELLA    (l). 

Iste  Fulco  Pius  très  fdios  habiiit;  quorum  primoge- 
nitiis  Gosfridus  consulatum  rexit  ;  alter  ,  Guiddo  no- 
mine ,  ^episcopus  Podii  fuit;  lertius  junior,  Drogo 
dictus,  a  Fiilcone  nimis  dilectus  quia  eu  m  in  senec- 
tute  genuerat,  peritia  btteiarum  et  artium  liberalium 
edoctus,  l)enignitate  Hugonis  régis,  in  episcopatum 
Podii  fratri  suo  successit. 

Gosfridus  consul  more  gallico  militise  peritus,  pec- 
tore  et  bracbio  vir  jure  mililario  (2)  efficacissinius,  in 
multis  expedilionibus  singularis  approbatus  fuit.  Se- 
renitas  in  eo  specialiter  praefulgebat,  clementia  in  eo 
florebat,  dapsililalem  unice  diligebat ,  boslibus  bosti- 
liter  inimicabatur,  suis  viriliter  patrocinabatur  :  quœ 

(1)  D'Achery,  in-l",  X,  Ul;  in-ful.,  III,  U6.   Sp.  Grisa  Tunicn 

(2)  Sp.,  in  re  militari. 


TH  ClIROMf.A   T)K  GESTTS 

orniiia  j)r;v('ipiio  oplimns  principes  décent.  Qui,  oh 
insignia  Miiiinii  et  siiigiilaris  meriii ,  a  reL;e  in  pra-liis 
sii^nifer  et  in  coronatione  rci^inn  dapifer,  tam  ipse 
f|nani  ejiis  lieredes  conslilmmlnr;  et  agnomcn  ririsa 
liMiica  referens ,  pra'niia  ina.xiniae  jjiobitalis  sibi  ad- 
([iiisis  il. 

(]um(l  )  atil'ni  voliiisset  Deus  suhlimare  Roherlum 
filiiim  diicis  in  rci,'eni,  (Kisfiidus  pradictus  cnni  tribus 
inillibus  arniatoruui  sul)venit  domino  régi  suo.  Otbo 
.siquidem  rex  Aicmannorum,  cum  universis  copiissuis 
Saxoniini  cl  Daiioium,  Monleni  Morenliaci  obsederat 
et  url)i  Parisius  nuiltos  assultus  ignominiose  faciebat. 
In  bac  re,  necessitate  pra^lii ,  rex  Rol^eitus,  et  pater 
suus,  ducaluni  prima»  coliortis  pnrdicto  comiti  Gos- 
frido  Iradidil  et  ad  j)ersequen(hun  cxcrcitu!;  Aicman- 
norum duceni  et  consiliarium  conslituit.  Persecu- 
tus  est  itaque  rex  Rolicrlus  \l':>mannos  [^'i  ,  eum 
prseeunte  (iosfrido  ,  uscjue  ad  fhmicn  Ksnîe.  Comes 
vcro  Cinslridus,  gnarus  pugnandi  et  assuetus,  magnam 
strageni  bcisliiini  super  lliiiucn  dederat  anlc  régis 
Roberli  adxciitum  .  (|iiii(l  slagnnm  pularcs  non  flu- 
nicn.  Alemannis  ita(|uc  lugalis,  rex  llobertus,  congre- 
gato  generali  consilio  patris  sui  ejiiscoporum  ,  comi- 
tiirn  (I  b.iiniiiiiii  ,  (Icdil  (iosliidit  cMinili  (|iii(l(|in(l  ic\ 
I.Dlarius  in  episc()|)atibiis  suis  babuerat ,  \ndcgavensi 
scilicct  et  Onomannensi.  Si  qua  vero  alia  ipse  vel 
succcssores  sui  ad(juircr«'  jioterant  ,  ea  bberlale  (jua 
ipse  tcn(l)al  sibi,  ((unniiiid.ila  cituccssil. 

Si(|iii(l(tn    n<<|iiilia    llcrbcrli  .   cnniilis    Iricacensis  , 


(1)  Acid.  fl'apri's  I«'  .Sp    <l  le  ms.  OOOS,  jiivm'.i  In  Hlrlms  illu,  \\.  78. 

(2)  Mm.  (iOO'.i,  rfgrin  ^lemnnfiorum 


CONSULUM   ANDEGAVORUM.  77 

non  potuit  sustinere  prosperilatem  Roberti  régis,  sed 
ad  ejus  deprimendani  perfidiam  cjnem  niaj()ieni  poluit 
exercitiim  rex  congiegavit.  Obsedit  Melediinum  :  de- 
nique  cum  diii  ibi  sedisset  vidissetque  quod  nibil 
proficeret,  vocato  Gosfrido,  cum  Andegavensibiis  suis 
sine  mora  ad  consuetum  obsequiuiii  properavit.  Gos- 
fiidus  vero  prœmisit  conestabularios  suos,  ut  regem 
interpellarent  qua  parte  illum  sedere  prœciperet.  llli 
vero  reversi  nuntiaverunt  domino  suo  quod  tantus 
esset  exercitus  ut  nullus  esset  eis  ad  obsidendum 
compelens  locus.  Pradictum  vero  oppidum  in  insula 
Sequanœ  situm  est,  circumdalum  undique  muro.  Vi- 
dentes  autem  Andegavi  quod  nuUum  possent  babere 
bospitium,  induunt  arma,  prorumpunt  per  médium 
exercitum,  transmeant  fluctus  Sequanae,  dant  assiil- 
tum  oppido,  virlute  consueta  capiunt  castrum  ,  et 
quod  exercitus  non  poluit  per  septem  menses,  isti 
dimidise  diei  spatio  adepli  sunt.  Franci  vero,  bujus 
gentis  inauditam  admiiantes  audaciam,  ubiciimqiie 
locorum  ipsos  omni  laude  magnificabant.  Yidens 
autem  tanti  principis  slrenuitalem  et  ipsum  praevalere 
in  regno,  tam  arniis  quam  consilio,  et  qua3  bic  et 
alibi  bene  meruerat ,  sibi  et  successoribus  suis,  jure 
beredilario,  majoratum  regni  et  regiae  domus  dapi- 
feratum  ,  cunctis  plaudentibus  et  laudantibus,  exinde 
donavit. 

Eliam  bujusmodi  obsequium  prsestitit  comes  Gos- 
fridus  domino  suo  régi  Roberto.  David  comes  Ceno- 
mannicus  et  Gofredus  comes  Corbonensis(1  )  dedigna- 
bantur    feodum    recipere    suum    de   proedicto    rege, 

(1)   Ms.  GUOo,  Carboniensis. 


78  CHROMCA  DE  GESTIS 

asscreiilc's  imllo  modo  se  posse  su!>jici  generi  Ihir- 
giindioniim.  Aiidicns  aiilcm  rcx  eoruiii  superbiani  et 
videns  legni  siii  non  pnrvam  diniiiiutioiu'm,  liabilo 
consilio  cuin  coniile  (iosfrido  et  ciiin  priiiialibus 
rcgni,  tcmpore  constiliito  et  die  noininato  dccievit 
obsidere  castriiin  Mauritonia?.  Conies  vero  Gosfridus 
pncnosceiis  advcnliun  excrcitus  régis,  inovens  castra 
de  \'indociiio  ,  dans  assultmn  pnediclo  Castro,  vir- 
lute  sua  (l)et  probitale  gentis  snoe  (!2i,  Gosfridum  et 
oppidanos  minus  timentes  cepil  et  domino  suo  régi 
rcddidit. 

David  vero,  dedignans  ad  colloquium  régis  venire, 
mandavil  (|uod  nullo  modo  se  ei  sul)jiccrct,  et  quod 
nnllo  tenij)ore  rex  Roberlus  ('enomannicam  suam  vi- 
dere  praesumeret.  Audiens  antem  re.\  arrogantiam  et 
indignationem  pra^dicli  comitis,  ipsum  David  et  Ce- 
nomannicam  suam  Gosfiitlo  comili  et  siiccessoribus 
suis,  ex  dono  regio,  tribuit  jure  beredilario  possi- 
dendamin  perpetuum. 

In  diel)us  illis,  Huasten  Danus,  Irilius  annis  Gallias 
circa  loca  marilima  maxime  infeslans,  ad  ultimum 
ad  consobiinos  suos  Edwardimi  et  IJilduinum,  (jui 
consules  Flandiiie  crant ,  cum  (|uindccim  nullil)us  Da- 
norum  et  Saxonuiu  pervcnil  ,  secinu  lia!)c.  s  Ilelliel- 
vvuHum ,  iiiiric  magniludinis  et  inrliliidiiiis  vitum  , 
fjucm  liancisca  liiigua  llausluinum  \iieatit.  At  vero 
Dani  c  um  Suevis  per  regiones  l'rancoruui  discurre- 
banl,  rapinis  cl  iiiccndiis  (|iia(pu'  jxileianl  oppida  vel 
villas  J)e^^lllll(lanl(■s.  IVr.i^r.ila  ila(|iie  aiiuis  al(jue  in- 


(Ij   M(.  UUUJ  ,  cu/nutta. —  ^Ij   y\i.  {iQO'J,  gtflvrum  m»rum. 


COÎNSULUM  ANDEGAVORUM,  TU 

cendiis,  aiixilio  Flandrensium,  tota  fere  illa  depopu- 
lataque  regione  quam  prope  Fraiici  Flandriam  habi- 
tant ,  consultiim  est  Parisius  Iransire  lerroremque 
suum  ubique  spargere.  Ventum  est  itaque  in  valleni 
amœnam  et  pulchenimam ,  inler  locum  qui  Mons 
Morentius  dicitur  et  Paiisius  ;  castelhimque  Monlis 
Morentii  captuni  munientes ,  diutius  ibi  inimorari 
existiniaverunt.  Cnjus  prœsumptionis  timoré,  rex,  in 
sollenrniitate  Pentecostes,  proceres  suos  undeqiiaque 
Paiisius  congregare  disposuit,  videns  sibi  nullatn  fieri 
tune  copiam  pugnandi ,  cum  Franci ,  intra  mœnia 
urbis  refugere  compulsi ,  foras  eruinpere  non  erant 
ausi.  Singulis  igitur  diebus  Hetbelwulfus  Danus, 
veluti  alter  Goliath  ,  agminibus  Francorum  expro- 
bians,  ante  urbem  Parisiacam ,  singulare  duellum  ab 
aliquo  Francorum  exigens,  veniebat.  A  quo  cum  com- 
plures  mihtes,  ex  forlioribus  et  nobiUoribus  Franco- 
rum, duello  devicti  et  perempti  fuissent,  rex,  dolore 
commotus,  ne  quis  amplius  contra  eum  exiret  pro- 
hibuit. 

Gosfridus  cornes  Ândegavis,  audito  régis  nuntio  qui 
eum  veniendi  ad  curiam  in  prœdiclo  festo  submonuit, 
Landonense  Castro,  quod  suum  erat,  ante  impositum 
sibi  diem  ire  disponens ,  paucis  diebus  ante  domini- 
cam  Ascensionem  Aurelianis  venit.  Ubi  cum  certis- 
sime  virtutem  et  crudeHlatem  pra^dicli  Dani  didicisset, 
fmgensse,  vir  magnanimus,  ad  colio(juium  cujusdam 
amici  sui  abscondite  ire,  suis  ut  prœirent  et  Lando- 
nense Castro  eum  exspectarent  prœccpit.  Ipse  vero, 
uno  solo  milite  cum  duobus  armigeris  secum  retento, 
clam  a  suis  discedens,  sero  Stampis  hospitatus,  sociis 
ne  cuiquam  se  detegant  monuit.  In  crastiuo ,  consul 


80  CHROMCA  DK  GLSIIS 

liirtiN  us  \  ialor  ('i;rc<liliir.  Non  loiii^e  a  Parisiaca  iirhc, 
bijignin  Sancti  Gciinaiii  devitans,  a  niolentiina! io  (|ui 
iiKiIciidiiios  Si'(|uaiia'  ciislddicljat ,  dalo  de  siio,  liahile 
iiaNii^iuin  sil)i  j)arati  iiiij)('lia\  it.  XOIeiis  adiiiic  consul 
se  occullaii',  ea  nocle  in  donio  inolendinarii  doiniit. 
Mane  ciim  iino  solo  equo,  luilite  suo  sihi  sociato, 
cuin  duol)us  inoliiiariis  navigio  Sequanani  transit. 
\  iso  Dano  cjus(|ue  claniore  audilo,  cornes  inlreniuit 
et  armalus  cito  equum  descendit.  Keliclis  in  nave 
sociis,  amœna  planitie  solus  ei  obviavit;  utercjne  au- 
Icni,  coinipideni  calcaribus  urgens  ,  appropinquavit. 
Conies ,  perloiato  liostis  pectore  ,  ferro  etiani  inter 
armos  foias  emisso,  Danum  ])rostravit.  Qui  et  illa^sus 
recessit  ,  licet  Danus ,  gra\issitno  ictu  dato,  fiacto 
clypeo  scissafjue  lorica,  juxta  sinistruin  latus  consulis 
Icnuin  dcducens ,  fracta  liasla  ecjiiuni  illius  in  po- 
slrcnio  Icinore  vulneravil. 

ilcspiciens  conies  Danuin  yeinebundum  ,  torvis 
oculis  adliuc  tninaceiii  nilentemque  exsurgere ,  fes- 
linus  descendit,  abstracto  ipsins  pioprio  gladio,  velut 
aller  David,  caj)nt  ajjscidil.  Iltiiun  ecjuo  suo  statini 
scandit  et  cnin  lioslili  equo  et  capile  ad  naveni  pro- 
perat  ;  llusio  enavigato,  dtjniino  navis  caput,  ut  in 
ci\ital('ni  ddcial,  Iradil.  Ipsc,  claiidcstiiuis  vialor, 
Landonense  Castro  ad  suos  rediit;  sociis  in  Nia  ne  se 
détenant  obnixe  pneccpit. 

-Multi  a  rninoiuin  cl  propiiunattu  lun  1  sjxh  taculis  et 
ab  ecclcsiaitiui  a|)i(  ibu^  pi  (»>pt'(:al)anl  et,  (|uaiii\  is  (|nis 
essel  ignorareni  .  laincn  ordspri  ilati  cjns  in\  idtl)anl. 
La'tabantur  auteni  in  Domino  Jesii  et,  gratias  agen- 

(1)  6y.,  jjro^u^iiacu/urum. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  81 

tes ,  securius  cives  extra  urbem  cursitabant.  Denique 
bajulus  capitis  venit  in  urbem  et,  rege  praesente, 
nomen  et  militis  personam  se  aftirmat  ignorare,  uti 
eum  quem  nunquam  viderat  ;  tamen  si  videret  co- 
gnoscere  eum  non  dubitabat.  Rex  aliud  animo  deli- 
berans,  ad  praesens  siluit.  Dani  dolentes,  magis  in 
iram  efterati,  Francos  ardentius  impetebant  et  ab 
incursitalionibus  in  eos  nullatenus  absistebant  ;  et 
licet  Monmorentium  (1  )  spoliatum  et  combustum  re- 
linquerent,  tamen  loca  omnia  Silvanecto  et  Sues- 
sioni  adjacentia,  usque  etiam  Lauduno  Clavato,  per- 
turbabant. 

Venerunt  statuto  die  Parisius  convocati  principes, 
duces  videlicet  et  consules,  et  totius  Franciae  magnâ- 
tes omnesque  majores  natu  quorum  peritia  praemi- 
nebat  simul  in  aula  régis  convenerunt.  Gosfridus, 
cornes  Andegavis,  indutus  tunica  illius  panni  quem 
Franci  Grisetum  vocant,  nos  Andegavi  Buretum,  inter 
principes  sedebat.  Molendinarius  ad  hoc  a  rege  evo- 
calus,  affîxis  oculis,  ipsum  agno\it  et,  licentia  a  rege 
postulata,  vultu  jocundus  ad  consulem  accessit;  qui 
genu  flexo,  arrepta  com*tis  tunica,  régi  et  cseteris  ait  : 
«  Hic  eum  bac  grisa  tunica,  sternendo  Danum,  Fran- 
corum  opprobrium  abstulit  et  exercitui  eorum  ter- 
rorem  incussit.  »  Rex  ut  deinceps  Gosfridus  Grisa 
Tunica  vocarelur  edixit,  cui  omnis  multitudo  assen- 
sum  prsebuit. 

Dum  haec  agerentur,  ecce  ex  improviso  legati  af- 
fuerunt  qui  Danos  in  valle  Suessionis  castra  posuisse 
relulerunt  ;   quibus   adjuncti   sunt   innuraçri    milites 

(1)  Sp.  Montem  Morentium. 

i  6 


82  CimOMCA  DE  GESTIS 

Flaiidrensium,  in  ducatu  suo  habentes  populum  qiiam- 
pluiiniiim.   His  audilis,  locutus  rex  ad  optimales  sic 
demiini  ora  resolvit  :  «  Videtis,  optimales ,  quod  sine 
profundis  singultihus  eniicleare  non  possum,  quantis 
calamitatibiis  et  incommodilatibus  popiiliis   Franco- 
riim  percellitur.  Quid  plei)cios  liomines  commemo- 
rem  cum  plures  ex  vobis,  ex  illuslri  sanguinis  stem- 
mate   orti ,  inedia  palleatis  et  gravis  lues  Danorum 
vestros  labores  fi)  contaminet!  Jamdudum  agri  vestri, 
in  solitudinem  redacti,  vel  nullo  vel  raro  vomere  ex- 
coluntur;   ne,   qiui'so ,   delurpelur   propter  nostram 
negligentiam  laus  Francorum.  O  genus  infractum ,  o 
gens  invictissima,  ne  terreamini!    Res  in  arclo  est, 
bellum  e\  adverse  est,  hostis  miillus  in  proximo  est. 
Expergiscimini ,    forlissimi    milites!    ecce   dimicandi 
tempus  est  :  bellicosas  manus  exerite  viresque  avilas, 
dum   tempus   est,   ostendite.  Quid  opus  est  verbis  ? 
.lam  nunc  sibi   f|uis(jue  Icxpialur!    »   Nobililas  igitur 
quid    régi    consulerel    anxiabalur;    (juorum    quidam 
responderunt  :   «  Nullam  ad  praesens  pugnandi  dare 
possumus  sententiam  ;  scd  volumus  et  collaudamus 
(jualinus,  ista  re   induciata,   puguam  procrastinenms 
donec  majores  vires  babeamus.   »   (iosfVidus  tamen 
(irisa  Tunica,  suum   expromens  consilium,  adjecit  : 
«  Vos,  domini  consulares  et  illustres  Niii,  lux  et  flos 
victoriosa?  Francise ,   decus  et   spéculum    pugnatricis 
rniiiti:e,    pro   vobis    ipsis    decerlate   et    pro    (Vatribus 
vcslris  animas  |)onite;    nam   (juoad  populum  ,  qui  se 
régi  et  nobis  eommisit,  multum  mori  conspicabinuir  ? 
Video  vos,  Deo  gratias,  onuies  unanimes,  née  alicjuis 

(1)   Sp.  lare*. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  83 

in  hacre  débet  ab  alio  dissidere.  Quid  refert  dominus 
a  servo,  nobilis  a  plebeio,  dives  a  paupere,  miles  a 
pedile  iiisi  nostrum,  qui  proesidemus  eis,  prosit  con- 
silium  et  patrocinatur  auxilium  ?  Si  Dani  mibi  domi- 
iiabiinlur  impune,  nolo  amplius  vivere.  Timendum  est 
si  moriamur  ingloiii  ac  si  comparemur  jumentis  insi- 
pientibus,  brutis  assimiles  animalibus.  Omnes  quidem 
anhelare  debetis  ad  pugnam,  quia  omnes  id  ad  com- 
miinem  creditis  profuturum  salutem.  Ego  vero  idip^ 
sum  coUaudo  vebementerque  efflagito  :  rogo  ne  sicut 
segnes  moriamur  vel  imbecilles;  non  simus  imprope- 
rium  vel  omnium  infamia  gentium  !  » 

His  diclis,   non  sine  gravibus  illorum  quos  relin- 
quebant  lamentis,  processerunt.  Nec  isti  nec  ilii  spera- 
bant  se  de  csetero  posse  frui  aspectu  mutuo  ;  bii  et  illi 
proruebant  in  carorum  oscula,  et  omnes  in  lacrymas 
ciebantur.  Venerunt  autem  circa  Suessionis  regionem 
et  intraverunt  vallem  unam  formosa  planitie  venustam. 
Illic  unusquisque  suas  acies  gregatim  ornaverunt  et 
ordinaverunt.   Locuti  sunt  optimates  de  bello   ordi- 
nando  et  negolium  illud  commiserunt  Ândegavensi 
Gosfrido.  «  Eia,  inquit  Gosfridus,  singuli  vestros  con- 
vocate  et,  signo  dato,  unusquisque  cum  veslra  acie  mi- 
litate;  ubi  autem  opus  fuerit  lanceis  et  gladiis  rem 
peragite,  et  actuum  et  icluum  paternorum  ne  oblivi- 
scamini!  »  Ordinatae  sunt  itaque  sex  acies  :  quinque  ex 
illis  praecesserunt,  qua;  beili  pondus  sustinerent  etini- 
micum    agmen   effîcaciter    feriendo   repellerent;   rex 
postremus  cum  acie  sua  gradiebalur  omnibus  provi- 
surus  et  subventurus  ,  et,  si  Dani  prioribus  pra3vale- 
rent,  totam  belli  ingruentiam  excepturus. 

Litui    clangebant ,    buccina?  reboabant ,   utriusque 


8-4  CHROMCA.  DE  GESTLS 

multitudinis  clanior  aiidit-batur  et  jam  clypeo  clypeus, 
jam  umbone  umbo  rcpellcbatiir.  Ilastis  confractis 
eiîses  nuitilabantur  ;  et  ct^miiius  iitra'cjue  Danorum  et 
Flandrensiiini  iiislabant  Ici^iones,  et  ipsoruin  siiper- 
veiiere  siisceuluria'  qiue  ^ravilef  juimos  cœpemnt 
repellere.  INequibant  eiiiiii  iinptliiin  toi  iiationuni 
sustinere,  sed  titubantes  co^ebanlur  ccdere;  tantus 
enini  erat  claiiior  et  slrcpilus  teloruni  et  inibcr  ut 
ipsum  etiani  aereni  ubnubilarent.  luj^emuit  re\  ,  qui 
undi(jue  prospiciel)at  eis  taiiquam  oculatus ,  et  ait  : 
'.<  Cbriste.  tuos  sustenta  Francos  !  »  et  (josfrido,  qui 
suum  detulerat  \exillum,  per  nuntium  adjecit  :  «  Gos- 
fride,  rnpidum  calcaribus  urge  cornipedeni  et  Francis 
titillanlibus  eslo  juvamen.  Memor  esto,  obsecro,  pa- 
rentum  nostrorum;  ne  lividaveiis  (1)  in  aliquo  titu- 
lum  Fiancorum !  » 

Gosfridus  sanclee  crucis  signo  munitus  et  auxiliari- 
bus  constipalus,  nianipulis  piopriis  alTuil  Uaniscjue 
miles  audacissimus  obstilil.  Interdum  enim  perfidos 
aggressus  est  illos,  ut  vexilli  régis  lingulas  in  ore  Da- 
norum volilare  faceret  allo(|ue  claïuore  suo  eos  ali- 
(piantuluui  delerreret.  Ad  illius  priiuipilaris  impeluin 
Franci,  animo  resuinpto,  in  Danos  irruunt  unanimiler 
et,  pugionibus  vibratis,  instabant  elTeratius  instantes. 
Fragor  arnioruni  inultus  erat  et  ab  iercis  cassidibus 
ignis  elucubralus  nuillus  seinlillabat;  vulnera  vulne- 
ribus  illidebantur  et  canipi  niuiio  sanguine  purpura- 
bantur;  intestina  videres  dependentia  et  ca3sa  capila 
et  Irunca  cor])<)ra  j)assini  oppetenlia.  Exterriti  sunt 
aul(  iM    Dani  pra*  timoré   nimio,    et    repente,    cuuiis 

1)   S|).  luidrmus. 


CONSULmi  A1NDEGA.V0RUM.  85 

eoriim  labantibus,  fugee  se  commiseriint.  Persecuti 
sunt  eos  Franci  sternendo,  proterendo,  niactando; 
et  caesi  sunt  ibi  mulli  milites  et  pediles,  adeo  ut  duces 
ipsorum  inventi  sint  postmodum  mortui  in  medio 
quinque  milium  mortuorum.  Magno  autem  trophœo 
Franci  potili,  Iseti  reversi  sunt  ad  suos,  secum  addu- 
centes  equos  multos  spoliaque  mulla  qua3  sibi  ipsi 
manu  sua  in  pr^elio  pepererant.  Factum  est  igitur 
gaudium  magnum  in  Francia  Deoque  dignas  omnes 
edidere  gratias. 

Rursus  a  partibus  Âlemannise  bellum  novum  exor- 
tum  est.  Quidam  Theutonicus  de  Suevia,  Edelthedus 
nomine ,  qui  de  génère  Pharamundi  et  Clodovei  des- 
cenderat,  regnum  Francorum  jure  bereditario  exige- 
bat;  qui  auxilio  Otbonis,  régis  Italiae,  Lotboringiam 
et  superiores  partes  Francise  impugnabat.  Conquere- 
batur  in  propatulo  de  fœderatis  pactionibus  quas  Hugo 
rex,  in  prœsentia  Henrici  ducis  Lotboringiae  et  Ricardi 
comitis  Normanniae  et  Gosfridi  Andegavis,  in  quodam 
colloquio  fecerat  :  scilicet  quod  regnum  Francorum 
Hugo  sibi  dimitteret,  ila  duntaxat  ut  sibi  ducatum 
totius  Francise  daret,  sicut  dux  Hugo  olim  posse- 
derat;  quod  praedicti  principes,  ut  aiebat,  et  mulli  alii 
magnâtes  fide  sua  pepigerant.  Gosfridus  Grisa  Tunica, 
aliis  dubitantibus,  surrexit  et  ait  :  «  Perjurii  nusquam 
volo  redargui ,  nec  patiar  ut  nobis  domineris  ;  regem 
meque  et  socios  de  fide  mentita  defendo  !  » 

Bertholdus  frater  ducis  Saxoniœ,  vir  factus  ad  un- 
guem,  pro  Tbeutonico  duellum  arripit  et  adjecit  : 
«  Pares  et  coa^quales  nostri  quod  justum  est  dijudi- 
cent;  altercatio  enim  hsec  insopibilis  est  »  Congregati 
sunt  utriusque  partis  majores,  auditae  sunt  utriusque 


86  CHROMCA  DE  GESTIS 

litiganlis  (|iiaestiones,  itum  est  in  partcni,  et  responde- 
runt  expectantibus  jutliciuin  :  «  Communi  judicio  a 
nobis  concordatuni  est  qiiod  qui  victor  exstiterit  re- 
giiiini  in  pace  teneat;  alter,  consilii  ni»stri  auctoritate, 
regno  dimisso  viani,  siiani  pacificus  accélérât.  »  Id 
totiim  ita  concessum  est,  et  sic  se  simpliciter  persecu- 
turos,  manu  in  manuni  episcoporum,  firniatuni  est. 

Regina,  Gosfridi  Andegavis  consanguinea  ,  partem 
zona*  beata?  Maria?  virginis  qua^  in  capella  sua  crat , 
fpiani  Karolus  Calvus  a  bi/.antio  attulerat ,  ei  niisit  et 
ul  nuda  colli  ex  ea  ligaret  praecepit,  ei  affirmans  quod 
in  lioc  vinceret.  Ad  bellum  igitur  Gosfridus  animatus 
jani  majori  fiducia  procedebat.  Bertboldus  siquidem 
tanta'  animositafis  et  sloliditatis  erat  ut  nuUum  sil)i 
audere  venire  obviam  ad  pugnam  arbitraretur;  aiebat- 
que  :  ((  Sinite  eum,  exeat,  veniat  !  Ego  illum  contemp- 
tibileni  caniculum,  qui  de  bello  ausus  est  praesumere, 
statini  pnrvalcns  surrocal)0.  »  \  entum  estad  pnelium; 
pugnalur  virilitor.  Primo  impetu  neuter  cecidit;  sed 
Bertlîoldus,  dum  efjuum  giiarcl.  a  comité  lancea  gra- 
viter inler  scapulas  vulneralur.  Sanguis  illius  funditur, 
utrinque  irrcmoalMliter  pugnabatur,  cassides  îi-nea*  re- 
s()nal)ant,  nulla  cis  requics  pi;rslal)aliu\  eum  lîerlbol- 
dus  equo  catbt  cihxnic  in  pcdcs  surgit,  (lonsul  ani- 
mosus  descendit.  Tune  eoruni  corpora  sudore  et 
cruore  liquentia  conspiceres ,  cum  manus  manibus  , 
|)(>(l('s  pedibus,  corpora  corporibus  imping('l)anl.  Ad 
ullimum  vero,  rupla  lorica  Herllioldi,  extis  ejus  tiisis, 
illc  |)r;ili.it(»r  fortissiuuis  Gosfridiis  (irisa  Tunica  \i(  tor 
exstitil.  l'ianci  ("Jirist(i  gralias  egerun!  liitMutjue  illum 
solenuicm  duxerimt  Deoque  dignam  inmioiaverunt 
laudcmj  rlitrutonici  cum  duce  suo  Ldellbedo  conlusi 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  87 

ad  propria  redierunt.  Gosfridus  licentiam  redeundi  a 
rege  et  regiiia  poposcit  zonamque  sibi  dari  prome- 
ruit;  qiiam  in  ecclesia  beatse  virginis  Marise  Luchis 
posait,  ubi  et  canonicos  ad  simul  vivendum  constituit 
et  ex  propriis  rébus  multa  eis  dédit. 

Post  haec  Gosfridus,  Deo  favente,  repulsis  et  re- 
pressis  hostibus,  phires  annos  vixit  terramque  suam 
in  pace  rexit;  nullus  enim  contra  eum  mutire  aude- 
bat.  Genuit  autem  plures  filios,  quorum  junior,  Mau- 
ricius  nomine  ,  cseteris  pâtre  superstite  mortuis  ,  su- 
pervixit(l).  Ipse  vero  mortuus  sepultus  est  in  ecclesia 
Beati  Martini  Castri  Novi. 

DE    MAURICIO    CONSULE    (2). 

Mauricius,  Gosfridi  Grisae  Tunicœ  filius,  vir  pru- 
dens  et  honestus,  bonorum  et  pacis  amator,  plus  sa- 
pientia  quam  bello  consulatum  pacifice  tenuit;  qui 
quod  fructus  ingenii  et  virtutis  omnisque  praestan- 
tiae  tune  maximus  capitur  cum  in  proximum  quem- 
que  confertur  haud  ignorabat.  Igitur  suis  certis 
parentibus  et  vera  amicitia  sibi  conjunctis  multa 
bénéficia  contulit;  quae,  teste  Tullio,  meminisse  débet 
is  in  quem  collata  sunt,  non  commemorare  qui  con- 
tulit. Superiores  exaequare  se  cum  inferioribus  amicis 
aliquando  debere ,  inferiores  vero  non  dolere  se  a 
suis,  aut  ingenio  aut  forluna  aut  dignitate,  superari 
Mauricius  aftlrmabat.  Qui  bac  opinione  multos  ex  suis 
elevans,  ad  amplissimos  honores  perduxit.  Ipse  pe- 


(1)  Add.  du  Ms.  6005,  et  du  Sp.,  de  même  que  pour  la  sépulture  de 
Maurice,  p.  89,1.  17.  — (2j  D'Achery,  in-4",  X,  ioO;  in-fol.,  III,  249. 


88  CHROMCA  DK  GESTIS 

ritiis  in  causis ,  oratoriis  ornamentis  sibi  adliihitis, 
auclacins  ca^leris  in  curiis  clo((iiens  vir  loqiiebalur;  et 
qua?  esset  erudita,  qiKT  popnlaris  oralio  odocebat. 
Diixil  antem  iixoreni  de  Mniensi  pago,  filiam  Ilaime- 
rici  consulis  Santonici ,  neptem  I\aimiindi  Pictavensis 
coniitis,  ex  qua  Fiilconem  Nerram  genuit. 

Swrrexit  in  cum  vir  quidam  inirjiuis,  dolo  et  nnmi 
malicia  r('[)lelus,  I.aiidricus  Duncnsis,  qui  in  Andcga- 
vensi  consulatu  multa  nefaria  perpetravit;  Ambaziaco 
veroetLucbis  fidèles  consulis  phiribuslaboribus  injuste 
vexavit.  Hune  Landricum  pater  Alauricii ,  Cosfridus 
consul ,  Ambazio  bereditaverat  et  domuin  munilissi- 
mnm,  a  meridiana  parte  Novi  Castri  sitam ,  cum  plu- 
ribus  casamentis  ei  donaverat.  Iste  Mauricio  filio  ejus 
retributionem  quam  Deus  ncscil ,  scilicet  niala  pro 
bonis,  sa'pe  reddidit.  Existimabat  enim  Ambaziacum 
consuli  auferrc;  confidens  in  auxilio  Odonis  Campa- 
niensis  qui  Turonini,  lUesiin,  Carnotum,  Briam,  Cam- 
paniam  etiam  cum  urbe  Treiciarum  usque  Lotborin- 
giam  possidebat  f]).  Itaque  per  Turonim  et  Lengiacum 
dosccndcns  \  aleiaui  iinj)Ugnabat,  favente  sibi  Salmu- 
ronsi  Gelduino,  qui  Salinurium  Ucceumque  et  alia 
multa  in  Turonia  et  Blesensi  territorio  de  feodo  prae- 
dicti  Odonis  tenebat.  Rcsistebant  tainen  Landrico 
duo  germani  fratres,  \r<  bcnibauldus  lîuscncbaiaci  et 
Supplicius  Beati  ATarfiiii  tbesaurnrius ,  amlio  porni- 
iiiiiiiu  cftusiili  lidcics,  (|ui  p.iricm  Vnibazinci  (q)j)i(li 
jure  bercditario  jjossidcbant.  Isli  doiuuni  delcnsi- 
bilcm   Aiubazio  liabobant,  in   Idco    nbi  ,  posi   obiluin 


(1)  Le  Sp.  rrp^ti-   iri    les  doiN   jirrmicr!»  j.nragraphrs  du  cliapilrc  De 
niai  ilironira,  fl.iiis  le  /.i/irr  //c  coiiinnsitione  castri  Àmbazici-,  p.    lo-l(i. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  89 

fratris  sui ,  tliesaurarius  arcem  lapideam  composiiit; 
qui  a  propria  domo  et  a  domicilio  comitis  saepe  Lan- 
driciim  et  suos  infestabant. 

Mauricius,  gravi  morbo  prœoccupatus ,  Fulconem 
filiiini  suum,  jam  adultum  militemqiie  fortissimiim , 
sic  alloquitur  :  «  Fili ,  iiulla  domus  est  pusilla  quœ 
amicos  capit  plurimos.  Moneo  igitur  ut  eos  caros  ba- 
beas  qui  mibi  et  tibi  fidèles  amici  fuerunt  ;  malis  bo- 
minibus ,  quibus  utilissimum  esset  maUciam  effugere  , 
ne  parcas.  Semper  mali  bonis  invident  ;  teste  vero 
Seneca  :  facilius  est  pauperi  contemptum  efTngere 
quam  diviti  invidiam,  bonis  enim  nocet  qui  malis 
parcit.  Video  te,  Deo  gratias,  ab  avita  probitate  non 
degenerare,  propter  quod  nunc  gaudeo  et  ut  tbesau- 
rarium  fratremque  suum  manuteneas  prsecipio.  »  His 
dictis,  vir  inclitus  naturœ  concessit  sepultusque  jacet 
in  ecclesia  Sancti  Martini,  juxta  patrem  suum. 

DE    FULCONE    NERRA    (1). 

Fulco  Nerra,  cui  consuetudo  fuit  Animas  Dei  ju- 
rare ,  juvenis  baud  modici  pectoris,  consulatum  a 
multis  bostibus  viriliter  aggressus  est  defendere  ; 
semper  enim  contra  novum  principem  nova  confes- 
tim  bella  emergunt.  Monitu  nempe  pessimi  Landrici, 
Odo  Campaniensis  et  Gelduinus  Salmurensis  Fulco- 
nem a  Turonia  expellere  tentaverunt,  putantes  Âm- 
baziacum  et  Locbas  comiti  auferre.  Suggerebat  eis 
praesentis  temporis  opportunilas  :  nam  Supplicius  tlie- 
saurarius ,   fratre   suo    noviter   mortuo ,   solus ,   sub 

1)  D'Achery,  in-4°,  X,  452;  in-fol.,  III,  249. 


90  CimOMCA  DK  GESTIS 

consule  tamen  ,  Ambaziiini  rfgel)at;  nec  difiert  héros 
cordatissimus  ad  \indi('tarn  liostiiim  j)roperare  seque 
ppricnlo    exponere.    Collcclo   igitiir  quantum    potuit 
cxorcilu  ,   terram    inimiconim  audactcr   introivit;  et 
ullia  lilesini  profectus,  ad  Caslrum  Duiuini  devenit. 
Habitatores  illius  castri ,  cingulis  inilitaribus  acciiicti 
armisque  protecti ,  ad  pui^nani  se  more  militum  ca- 
strensium  j)araverunl  et,  mox  coni,dol)ati,  consulein  et 
suos   invaserunt.    Sustinuerunl    igitur   Andegavi    fré- 
quentes impetus  eorum  usque  ad  vesperam ,  et  eum 
recedere  attemptarent,  concursus  instantium  devitare 
nequil)ant  ,  eum  Dunenses  a  tergo  cedentibus  insistè- 
rent. Postquam  consulares  née  laborem  poterant  am- 
[)lius  sustinere  nec  eos  compescere,  conglobali  gra- 
dalini  conati  sunt  redire  et  eum  pis  pugnare.  Itaque 
praniissis  Aml)aziensibus,  Andegavi  undique  eos  ag- 
gredientes  ,    coangustaverunt  et  pnevalnerunt  ;   Du- 
nenses correpti   timoré  disgregati  fugere   cœperunt  ; 
cornes  prœliando  in  castrum  siium  ipsos  fugavit.  Multi 
it.i(|ue  de  gente  pleljeia  eapti,  alii  gladio  necati  sunt. 
Ke(juieverunt  ergo  ea  nocte  in  ioco  illo,  tenentes  mi- 
lites viginti,    et  eum  cirleris  caj)tis  ligatos  custodie- 
runt;   in    craslino   terram    illam    depra^lali    sunt  et 
colouos  illos  liumdtt'Miis  pessundedrrnul.  Polili  ergo 
gaudio  victorum  ,   Amba/iaeo  die  tertio  reversi  sunt. 
(>onsul  Amba/.io  (lonumi  Lan<hici  <)l)sedit,et  tam 
ardcMlcrad  expugnationcm  illius  domus  sui  convene- 
ruiil    lit   ijisos  de  domo  ad   rcsislcndi  desporationem 
comjdildiiil.    Sriciilos  ila(|iie  se    nec  resistere  posse 
nec,  si  capircnlur,  méritas  pienas  et  mortes  evadt-rc, 
ex   (Icdciida    comili   dduio,    si  sibi  \ila  ("ouccdcrclur, 
ca'pc  Tuul  per  Icgatos  tractare.  Lijjralo  ilacjue  consilio, 


CONSULUM   ANDEGAVORUM.  »] 

visum  est  bonum  omnibus  ut ,  sine  discrimine  obsi- 
dentium ,  tam  grande  removeretur  periculum.  Itaque 
vita  eis  indulgetur,  et  domus  recepta  funditus  deletur; 
Landricus,  et  sui,  a  Castro  illo  expellitur. 

Inde  comes,  Ligerim  transiens,  in  domum  suam  quam 
ipse  firmaverat,  quae  antiquitus  Caramentum  vocaba- 
tur,  nunc  \  ero  Villa  Moranni ,  liospitabatur  ;  deinde 
Semblenciacum ,  quam  etiam  firmaverat  sibi ,  et  per 
terram  horhinis  et  amici  sui  Hugonis  de  Âluia,  qui 
dominus  castri  quod  Castellum  dicitur  et  Sancti  Cbri- 
stophori  erat,  indeque  Valeiam  intrans ,  Andegavis, 
nolentibus  civibus  Turonicis,  ad  libitum  descendebat. 
Mirebellum  vero  et  Losdunum  Fulco  possidens,  Kai- 
nonem,  qui  Odonis  proprius  erat,  Salmurium  et  Mon- 
sorellum  illosque  de  Insula  Bucardi  abbinc  saepe 
expugnabat  et  per  terram  Guennonis,  qui  dominus 
Noastri  erat,  Luchis  rediJDat. 

Denique  (1)  Fulco  comes,  negotia  sua  pertractans, 
virum  quemdam  bellicosum,  militaribus  armis  effica- 
cissimum  Lisoium  de  Basogerio,  nepotem  vicecomitis 
de  Sancta  Susanna,  Lucbis  et  Âmbaziaco  praefecit ,  et 
militibus  tam  majoribus  quam  minoribus  ut  ei  obe- 
dirent  prœcepit.  Ipse  fratres  babebat,  cognatos,  notos 
et  affines  multos,  qui  omnes  cum  Lisoio  spontanei 
remanserunt. 

Quidquid,  teste  Boecio,  certum  deserit  ordinem, 
laetos  non  babet  exitus.  Comes  Britanniœ  Conanus, 
ordinem  sui  consulatus  cupiens  excedere,  spreto  Ful- 


(1)  Les  manuscrits  6004  et  6006,  de  même  que  le  Spicilége,  interca- 
lent ici  un  long  passage  des  Costa  Âmbazlcnsium  dominorum ,  de  la  page 
162,  Àt  Fulco,  alter  Cœsar^  à  la  page  164,  JVamque  Fulco. 


9i  CHROMCA   nE  GESTIS 

cone,  virtute  f|iiatuor  filioriini  siioiuni  confisus,  fines 
Andegavorum  vastaie  n«>ii  dostilit.  Meduana  est  flu- 
viiis,  intcr  occidentales  anines  non  ultiinus,  (jui  pla- 
cidis  undis  Andegaviin  pra-lahitur;  (juein  ponssaxeus, 
hibernas  passurus  aquas,  aniplectitur.  l  sqiie  ad  hune 
Conanus  et  filii  consulatnm  liabere  volebant.  Interea 
Conanus,  Fnlconem  sciens  ab  Ândegavis  abscessisse, 
ad  curiam  régis  Aurelianis  ire  disposuit;  filiis  suis  ut 
Andega\ini  discurrerent ,  et  intérim  langiiidiora  terrae 
explorarent  prrecepit.  Audientes  autem  filii  Fulconem 
abesse,  gavisi  sunt  sperantes  se  Andegavensil)us  pra'vali- 
turos,  utpote  quos  paucos  et  imnumitos  opinabantur. 

Dum  consules  Aurelianis  regem  expectarent ,  in 
quadam  domo,  ut  venlrem  purgaret,  (1)  secessit.  In 
thalamo  ejusdem  domus,  a  Fulcone  solo  pariete  di- 
vise, Conanus  venit;  suis  ibi  aperit  quod  filii  sui , 
quarto  die,  nsque  ad  portas  Andegavis  omnia  denio- 
liendo  discurrerent.  Quo  audito,  cornes  ad  succursuni 
suorum  festinat,  fingensque  se  Landonense  Castro 
suo  ire,  nocte  et  die,  equis  saepe  mutatis  equitat,  suis 
in  via  ut  se  sequantur  iinj)erat;  secundo  die  sero  An- 
degavis abscondite  intrat,  nudtos  milites  et  pediles 
extra  urbem  congregat. 

Hrilones  stalnto  die  ustjue  ad  portas  urbis  securi 
imj)etuose  currunt.  l'ulco  et  sui,  latitantes,  in  eos 
securos  celerrime  irruunt ,  alios  prosternunt ,  alios  in 
fugam  conversos  insecpiunlur  ;  nam  regrcssu  consulis 
cognito ,  resistentli  nec  ad  niomciUum  constantiam 
habuerunt  inimici.  lia  dispersi ,  (|iin  (piisque  potuit 
citissime  difliigerunl.  Morlui  sunt  in  illo  i(»nflirtu  duo 

(1)  Suppl.  PiJco. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  93 

filii  Conani  innumerique  pedites  perempti;  alii  duo, 
cum  multis  baronibus  et  militibus  et  peditibus,  capti. 
Fulco  autem  statim  ad  curiam  régis  citissime  redit;  et 
ipso  die  qiio  rex  venerat,  ipse  et  quidam  suus  miles, 
equitans  varium  equum  Alani,  primogeniti  filii  Co- 
nani ,  ante  aulam  regiam  descenderunt.  Qusesitum 
est  a  Britonibus  quomodo  equus  ab  illis  habeatur, 
verumque  auditur  et  Conano  nunciatur.  Detlet  Cona- 
nus  casum  suorum,  coram  rege  lamentatur;  ab  epi- 
scopis  pax  quseritur  et ,  mediante  Roberto  rege  et 
Ricardo  Normannorum  duce ,  qui  Juditam  filiam 
Conani  babebat  uxorem,  concordia  effîcitur.  Alanus 
primogenitus  Conani  cum  fratre  suo  redimitur,  omnes 
capti,  dato  competenti  pretio,  liberantur  ;  et  a  Fub 
cône  consulatus  Ultra  Meduanae  (1  )  quiète  et  pacifiée 
possidetur. 

Nunc  de  moribus  Britonum  quid  Glaber  Rodulfus , 
bistoriographus,  in  bistoria  sua  scripserit  (2),  et  de 
Conano  pseudo-rege  facto,  et  de  bello  cum  eodem 
Fulcone  babito  nostro,  operi  breviter  inseramus. 

Narrant  siquidem  plerique,  disputantes  de  mundani 
orbis  positione,  quod  situs  regionis  Galliœ  quadra 
dimetiatur  locatione;  licet  ergo  a  Rifeis  monlibus 
usque  îlispaniarum  terminos ,  in  laevo  babens  Ocea- 
num  mare,  in  dextro  \ero  passim  juga  Alpium,  pro- 
pria excédât  longiludine  mensuram  rationis  quadri- 
formse.  Cujus  etiam  inferius  finitimum  ac  proinde 
viHssimum  Cornu  Galbai  nuncupatur.  Est  enim  illius 


(1)  Sp.    ultra  Meduanam. 

(2)  Livre  II,  chap.  3.  V.  Duchesne,  Historiens  de  France,  vol.  IV. 


94  CHROMCA  DE  GKSTIS 

inctropoliscastniin  Dnhim  '  1  );  inhaljilaturquoquediu- 
tiiis  a  geule  Britomiin,  (|ii()riim  sola-  <ll\iliiL'  primitus 
fiiere  libertas  fisci  puhlici  et  laclis  copia;  qui  onini 
prorsus  urbanitale  vacui,  suntquc  illis  mores  in- 
ciilti  [2)  ac  k-vis  ira  (3;  et  stulta  «^'aniilitas. 

Horum  scilicet  Britonum  ali(iuando  princeps  exstitit 
quidam,  Conanus  iiomine,  qui  etiara,  accepta  in  ma- 
trinioiiio  Fulconis  Andoiijavorum  comitis  sorore,  ac 
demum  iusolcntior  caiteris  suœ  gentis  principibus 
cœpit  existera;  nam  more  regio  imposito  sibi  diade- 
mate,  in  sui  anguli  popello  plurimam  inconsulte  exer- 
cuit  tvraiinidem. 

Postmodum  vero  inter  ipsum  Conanum  et  prae- 
dictum  Fulconem,  Andegavoruin  videlicet  comitem, 
exortum  est  indissolubiie  jurgium  :  ita  ut  crebris 
suorum  invicem  depopulationibus  ac  sanguineis  efTu- 
sionibus  lacessiti,  ad  ullimum  (juo(|ue,  ([uaïujuam 
civile,  tamcn  ineluctabile  inirenl  comiiius  pnelium. 
Cum  igitur  diu  multumque  vicissiiii  sibi  mala  quîE 
poteraut  irrogassent,  ab  utroque  decrclum  est  ut  in 
loco  (jui  Concrelus  dicilur  (|uis(jue  illorum  cum  suo 
exeicitu,  die  cunstituto  adveiiientes,  pra-lii  certamen 
inirent  ;  sed  Britonum  exercilus,  excogitata  fraudis 
decipula,  partem  Fulconis  exercilus  neipiitcr  prostra- 
verunt.  In  pra'dicto  dcni(|ue  loco,  scilicet  ubi  certamen 
ineundum  f'ueral,  clam  pra'venientes  pleri(pic  Brito- 
num ibi,  nimium  astule,  prolondum  at(jue  pcriongum 
fodere    vallum,    ramiscjue    arboium  densatim   suj)er 


(1)  Duchcsne,  Civilas  Redonum.  (2)  AcM.  dii  Sp.  te d  faciles  coii, 
(3)   It.,  ibid.  Sed  cito  placibilit. 


CONSULIM  ANDEGAVORUM.  95 

insertis,  imposita  videlicet  liostibus  muscipula,  reces- 
serunt. 

Die  igitiir  conslitulo  jiixta  condictum,  dum  illuc 
iiterque  cum  suo  exercitu  adveniret  atque  acies  utra- 
que  jam  in  procinctii  videretur  informata,  gens  Bri- 
tonum  callida  fraudisque  propriae  conscia,  simulans  (1  ) 
se  velle  arripere  fugam,  scilicet  ut  avidius  demergeret 
hostem  in  latentem  muscipulam.  Quod  cernens  Ful- 
conis  exercitus  cupiensque  expedite  super  eos  irruere, 
corruit  pars  ex  eis  non  modica  in  foveam,  videlicet 
Britonum  astu  patratam  ;  illico  autem  conversi  Bri- 
tones,  qui  prius  fugam  simulaverant,  inliianterque 
super  Fulconis  exercitum  irruentes,  asperrima  quam- 
piures  ex  eis  csede  prostraverunt.  Ipsum  etiam  Fulco- 
nem  pulsum  de  equo  in  terram  loricatum  dejecerunt  ; 
qui  exsurgens  nimio  accensus  furore,  dictis  relevans 
exacuensque  suorum  animos,  ac  velut  turbo  vehe- 
menlissimus  per  densas  segetes  impellentes,  omnem 
exercitum  Britonum  crudeli  nimium  caede  mactave- 
runt ,  deletoque  pêne  miiverso  exercitu  Britonum, 
ipsum  etiam  Conanum ,  illorum  principem ,  trun- 
catum  dextera ,  vivum  capientes  Fulconi  reddide- 
runt.  Qui  potita  Victoria  reversus  ad  propria,  non 
illi  poslmodutti  quispiam  Britonum  molestus  exsti- 
til  (2j. 

Ue  eodem  igitur  Fulcone  perplura  dici  potuissent 
ipsius  gestorum,  quae  scilicet,  fastidium  vitantes,  silui- 

(1)  M  eux  simulai. 

^2)  Dans  les  ms.  6004  et  6006,  ce  qui  suit,  jusqu'à  cum  aulem  régressas 
fuisset ,  p.  103,  forme  un  chapitre  particulier,  ayant  en  rubrique  :  De 
MONASTERio  LucACENSE.  C'cst  encoFC  UD  emprunt  fait  à  Raoul  Glaber , 
livre  II ,  chap.  iv. 


96  CHROMCA  DE  GESTIS 

nuis  :  iiiuiiii  taïuen  restai  ineinorabile  quotl  inpra*- 
senliariim  relaliiii  sutiiiis.  (iiiiii  L'iiiin  circuinquaque 
in  cli\ersis  pralioruin  evciilibiis  pluriiimm  liuiiiamiin 
fiidisst't  sanguineni,  iiielu  i^cliciina'  tcrriUis,  sepul- 
cliruni  Salvaloris  Hierosolimurum  adiil;  inde([ue,  ut 
erat  auclacissimus,  admoduiu  exsullaïUer  rediens,  ali- 
(juantulum  ad  tempus  a  propria  ferilale  est  lenior 
reddiliis.  Tune  ers^o  mente  concepit  ut  ,  in  optimo 
fundoiuni  proprii  juris  loco,  ecclesiani  conslrueret 
ibidemque  raonacborum  cœtum  coadunaret,  quivide- 
licet  die  noctuque  pro  illius  animai  redemptione  inler- 
venirent.  Qui  eliam,  ut  semper  curiose  aij;el)at,  cœpit 
quosque  percunctari  relij^ioscjs  in  ({uorum  potissimum 
memoria  sanctorum  eanidem  ecclesiam  fundare  de- 
beret,  qui  \idelicet  et  pro  ejus  remedio  animae  omni- 
potenlem  Dominum  orarent.  Cui  inter  ca^teros  a  pro- 
pria etiam  uxore,  quee  valde  sano  pollebat  consilio, 
suggestum  est  ut  in  bonore  ac  memoria  illarum 
crelestium  virtutum  quas  Cberubin  et  Serapbin  siibli- 
miores  sacra  testatur  auctoritas,  votum  quod  voverat 
expleret.  Qui  libentissime  aniuiens,  a'dificavit  eccle- 
siam admodum  pulcberrimam,  in  pago  scilicel  Tuio- 
nico,  miliario  interposilo  Lucacense  castro.  Ex})leto 
denique  (juantocius  basibca-  ojH're,  p»i»liuus  uiisit  ail 
Hugonem  Turonorum  arcbij)rasulem,  in  eujus  scibcct 
conslituta  eral  diocesi,  ut  illam  sacraturus  cpiemad- 
modum  deercverat  advenircl.  Qui  venire  (bslulil, 
dicens  se  miiiime  jiossc,  illius  Nolnm  dicaudo,  1  )(»iuiii(» 
committere ,  (jui  videbcel  mali  i  ecclesiaî  sibi  com- 
missu'  j)ra(ba  et  mancipia  sul)ii])uerat  non  pauca  ; 
b(tc(juc  j)()lius  illi  videbalur  conqx'lere  ut  priiuitus, 
si    (|ui(i    injuste  cHripueral  alicui ,   restilueret,  sicque 


CONSULmi  ANDEGAVORUM.  97 

deinceps  justo  judici  Deo  propria  qu3e  voverat  ofTerri 
deberet. 

Cum  igitur  ista  Fulconi  a  suis  perlata  fuissent,  diu- 
tina  ferilale  resumpta,  nimium  indigne  ferens  episcopi 
responsa,   insuper   comminatus  est  illnm  valde,  ac 
sublimius   inde   quod  valuit   adegit  consilium.   Mox 
denique,  copiosa  argenti  et  auri  assumpta  pecunia, 
Romam  pergens,  ac  Jobanni  papœ  causam  suse  pro- 
fectionis  exposuit ,  ac  deinde  poscens  quod  ab  illo 
optaverat,  plurima  ei  muneruin  dona  obtulit    Qui 
protinus  misit  cum  eodem  Fulcone,    ad  prœdictam 
basibcam  sacrandam,   unum   ex   illis  quos  in  Beati 
Pelri,  apostolorum  principis,  ecclesia  Cardinales  vo- 
cant,   nomine   Petrum;  cui   etiam   prœcepit,    vehiti 
Romani  pontificis  auctoritate  assumpta,  (1)  quidquid 
agendum  Fulconi  videbalur  intrepidiis  expleret,  Quod 
utique    audientes ,   Galliarum   quique  praesules    prae- 
sumptionem  sacrilegam  cognoverunt  ex  cseca  cupi- 
ditate  processisse  :  dum  videlicet  unus  rapiens  alter- 
que  raptum    suscipiens    recens  in   Romana   ecclesia 
scbisma  creavissent  ;  universi  etiam  pariter  détestantes, 
quoniam  nimium  indecens  videbatur  ut  is  qui  apos- 
tolicam  regebat  sedem  apostolicum  primitus  ac  ca- 
nonicum    transgrediebatur    tenorem   :   cum    insuper 
multiplici  sit  antiquitus  auctoritate  roboratum  ut  non 
quispiam  episcoporum  in  alterius  diocesi  istud  prae- 
sumeret  exercere,  nisi  praesule  cujus  fuerit  compel- 
lente  seu  permittente. 

Igitur  die   quadam  mensis   maii ,   congregata    est 
innumerabilis  populi  multitudo,  ad  dedicationem  sci- 

(1)  Suppl.  ut. 

I  7 


98  CHRO^■ICA  DK  GESTIS 

licel  priftliclie  ecclesiai,  ex  (juibus  niullo  etiam  plures 
illiic  Fulcoiiis  lerror,  oh  siue  clatioiiis  j)()tii|)am,  ve- 
iiire  compulit.  Episcopi  taiitimi  <jiii  ejus  dilione  pre- 
mebantur  coacti  inteifuere.  Cœpla  igitur,  die  consti- 
tuto,  satis  ponipalice  hujusiiHHli  dedicalione  atque 
peracta,  missarumque  ex  more  soleiiiniis  celebralis, 
postmodum  (juiqiie  ad  propria  rediere. 

Denique  inimineiile  ipsius  diei  liora  nona,  cura 
flabris  lenibus  sereiuim  undique  coiisisteret  cœluin  , 
repente  supervenit  a  plaga  auslrali  vebemenlissinius 
turbo,  ipsani  impellens  ecclesiam  ac  replens  eani  lur- 
bido  aère,  diii  multumque  conculiens;  deinde  vero 
solulis  laqiiearibus,  universae  ejusdem  ecclesiie  trabes 
simiil(|ue  tolalegesper  pigiiam(1  ;  tenipli  ejiisdcm  oc- 
cidenlaleni  in  lerrani  curriienteseversum  iciunt.  Quod 
cum  multi  per  regionem  factum  coniperissent ,  nulli 
venit  in  diibiuin  quoniani  insolens  praesumptionis 
audacia  irriluni  consliUiisset  voluni  ;  sinui]{|ue  prte- 
sentibus  ac  fuluris  ([uibusque,  ne  hiiic  siinile  agercnt 
evidens  indiciiini  fuit:  licet  namque  ponlifex  Romance 
ecclesiaj,  ob  dignilalem  aposlolicai  sedis ,  ca?teris  in 
orbe  conslilulis  reverentior  liabealur,  non  tamen  ei 
licet  trausgredi  in  alicpio  canonici  moderaminis  teno- 
rem.  Siciit  eniin  uniJS(piis(jiie  orlbo(lt)\a'  ecclesiie 
jjonlifex  ac  sj)onsus  propriai  sedis  uniformiter  spe- 
ciem  gerit  Salvatoris,  ita  generaliter  nulli  convenit 
qiiij)piam  in  allcriiis  procaciler  palrare  episco[)i  dio- 
cesi . 

i^idificalis  (2)   igilur  religioni  oiïiciis  ulilil)us,   \ir 


(1)  Sic,  jiour  pinnaculiim. 

(i)  Add.  d'apri-b  le  ms.  (lOOli  et  le  Sp.  jusqu'à  et  acceptU,  page  101 


CONSULIBI  ATNDEGAVORUM.  99 

Deo  devotus   consilium  de   religione  cum   religiosis 
habens     tandem    ex     definito    sanctorum    consilio 
evocat  Sancti  Genulfi  Stratensis  abbatem ,    nomine 
Odonem,  cujus  tune  in  Dei  rébus  et  sacra  opinio  et 
vita  spectabilis  babebatur.  Hune  igitur  supplicat  ut 
sanctam  domum,  quam   ipse  aedificaverat,   in  suam 
suscipiat  curam  :  providens  ei  non  solum   redditus 
necessarios,  sed  et  quseque  utensiHa,  videlicet  bbros, 
vestes  sacras,  vasa  altaris,  turibula,  candelabra,  cru- 
ces,  pbylacteria;  et  insuper  portionem  quam  de  ligno 
Dominicaecrucis,  necnon  et  quod  de  Domini  sepulcro, 
mirabiliter  sibi  favente  Divinitale,  ipse  momorderat  (1  ), 
ad  Dei  honorem,   sicut  diu   optaverat,  in  eamdeni 
ecclesiam  reponens.  Cujus  viri  illustris  (2)  devotionem 
sanctus  abbas  intelligens,  etsi  oneri  sibi  imposito,  ut 
est  mos  sanctorum,  se  imparem  judicaret,  tamen,  ne 
hominis  sanctum  retardaret  propositum ,    adquievit. 
De  suis  igitur  probatos  eligens  fratres,  novam  eccle- 
siam  novo  conventu   publicat.   Non  tamen  ibi  no- 
vitas  levitati  succubuit  .  il)i  siquidem  iex  fuit  patris 
parère  imperio,  prœvenire  aequales  obsequio  bumili- 
tatis,  supportare  débiles,  adgaudere    fortibus,  sibi- 
que  quemque  nullum  esse,  omnes  omnibus. 

Abbas  autem  qui  hoc  onus  susceperat,  ne  affectasse 
videretur  oneris  honorem,  cura  temporalium  aliis 
impertita,  ac  si  tirocinii  calore  fervens ,  loci  novita- 
tem  novo  religionis  exercitio  decorabat.  Sic  igitur 
plantalio  illa  cœlestis,  per  manum  illustris  comitis 
Fulconis  plantata,  per  Sancti  Genulfi  abbatis  doctri- 


(1)  Voir,  ci-après,  page  103.  —  (2)  Ms.  6003,  illustrem. 


100  CIIROMCA  DE  GESTIS 

nain  irrij^ata,  in  paradisuin  voluptalis  excrevit,  ut  de 
ea  liodie  non  immerito  dicatur  :  Ecce  odor  agri  pleni 
cui  henedixit  Dorniiius  (1). 

Hic  igitur  ahl)as,  (jiianuliu  rébus  liumanis  interfuil, 
ulranique  ecclesiani,  Slralenseni  scilicel  et  Loclia- 
censeni,  ut  bonus  pastoi'  [)io  moderarnine  gubernavit. 
Ea  tamen  quie  xtate  niinor  videbalur,  et  qure  tle  illa 
Stratensi ,  quasi  de  matris  uberibus,  lac  doctrinarum 
suxerat  et  cœlestis  infanlia'  rudiinenta,  nunc|uam  ab 
ejus  sacris  consut'ludinil)us  resilivit;  post  cujus  de- 
cessum  utraque  ecclesia,  lil)eram  sortila  electionem, 
suuiTi  singularem  pastorem  babere  promeruil.  Idem 
utrobique  ténor  ofTicii ,  idem  rigor  disciplina'  et  ordi- 
nis,  inox  eliam  idem  in  vestilu  et  viclu  necessariis, 
ac  si  matre  et  filia,  lege  inviolabili  persévérât.  Siq^er 
baec  autem  omnia  queeque  placila  sunl  Deo  et  bomi- 
nibus  vigent  inter  eos,  videbcet  concordia  fratruai  et 
anior  proxiniorum. 

Fulco  si(pudem  ex  uxore  sua  Gosfridum  Martellum 
et  (iUam,  Adelam  nomine,  genuit. 

Vir  Ueuni  timens  Fulco  Romam,  gratia  peregrina- 
tionis,  venit.  Tune  tcinporis  papa  Sergius  cjunrlus, 
pra'sulaluui  l\ouiana'  scdis  sorte  Iclici  rct;il)at; 
sciensque  Fulconem  viruin  jusiuui  cî  sapicnliui  et 
annosuiu,  comiuestus  est  ci  de  Crescenlio.  \)vo  odijjib  , 
cjui  (juolidianis  assultibus  j)()puhun  [U)inai)Uin  et  ter- 
rani  circum  adjacenlein  depojjuiabatui'.  I^onnull()S 
()ccidel)at;  abos  capiens  graviter  recbniebat  ;  singulo- 
tniii  cl  omnium  virtiun  et  veslimentuui,  sine  pièce 
vcl  j)iclio,  vi  a.ifercbat  ;    pei"i-gi  iiioi  um  et   nc;;olialo- 

[1J    (ienet'u,  cap.  wvii  ,  v.  '11 . 


CONSULUM  ANDEGAVORinVI.  401 

rum  itinera  disturbabat  et  redimere  faciebat.  Nec  erat 
aliquis  in  Langobardia  qui  posset  conlumaciam  ejus 
edomare;  et  licet  omnes  eiim  timerent,  nullus  erat 
qui  diligeret. 

Audita  querimonia  apostolici,  reverendus  beros 
inquit  ei  :  «  Domine  nii  pater,  ego  aggressus  sum 
viam  Jerosolymitani  ilineris,  quam,  cum  benedic- 
tione  vestra  ,  volo  perficere.  Denique  adorata  cruce 
et  ejus  reverendo  sepulcro ,  reverlar  ad  vos  ;  et 
per  vos  tune  consilio  vestro  faciam  satis,  et  prae- 
ceptis  in  omnibus  parebo^  sicut  decet  filium  patri 
olDedire.  » 

Et  acceptis  cum  benedictione  a  Romano  papa  litte- 
ris,  iter  eundi  Jérusalem,  quam  tune  genliles  tene- 
bant,  arripuit.  Qui  Constanlinopolim  veniens,  Rober- 
tum  ducem  Normanniœ ,  illud  itidem  iter  aggressum, 
ibidem  reperit. 

Ricardus  namque,  dux  Normannorum,  ex  Judilba 
filia  Conani  comitis  Britanniae,  duos  filios,  Ricardum 
et  Robertum,  babuit.  Ricardus  primogenitus  a  fratre 
suo  Roberto  veneno  necatus  est;  qui  de  perpetrato 
facinore  Deo  satisfaciens ,  anno  ducatus  sui  seplimo, 
nudipes  boc  iler  suscepit.  Iste  Robertus  Willelmum 
virum  probum,  qui  Angliam  adquisivit,  exconcubina 
ante  boc  factum  genuerat. 

Quo  invento  Fulco  et  sibi  sociato,  lilteras  papœ 
imperatori  tradidit.  Isli  ambo,  viris  Antiocbenis 
qui  forte  ibi  aderant  adjuncti,  jussu  imperatoris,  per 
terram  Sarracenorum  deducunlur.  Robertus  in  itinere 
Bilbiniae  obiit,  ibidemque  sepultus  quievit  (1);  de  quo 

(1)  Glaber,  livre  IV,  chap.  6. 


102  CHRONICA  DE  GESTIS 

maximum  apiid  suos  idrirco  exstitit  justitium,  quo- 
niam  non  fuerat  cl  proies  ex  matrimonio  aliqiia  ad 
rej^num  siiscipicndiiin  proviiicia'  ,  (juamvis  soro- 
reiu  Aiii^loruni  rcL,M.s  Cnulli  manifesliim  est  duxisse 
uxorem,  quam  odiendo  divortium  feeerat.  Ex  con- 
cubina  tamen  filium  genuerat ,  Willelmi  nomen  atavi 
ei  imponens.  Cui,  aiile(juam  proficiscerelur,  universos 
sui  diicaminis  principes  militarihus  adstrinxit  sacra- 
menlis  qualiter  illiini  in  principem  pro  se,  si  non 
rediret,  eligerent;  quod  etiam  statim,  ex  consensu 
régis  Francorum  ^enrici,  unanimiter  postmodum  fir- 
mavcrunt. 

Fuit  eniui  iisui ,  a  primo  adventu  ipsius  gentis  in 
Gallias,  ex  liujusmodi  concubinarum  commixtione 
illorum  principes  exslilisse;  sed  et  lioc  ne  supra 
moduui  piîlelur  al)oriiinal)ilc,  libct  comparationeni  de 
filiis  conculjinarum  Jacob  inducere  :  qui  ob  hoc  non 
caruere  patcrna  dignilate,  inter  cscleros  fralres  consti- 
tuli  patriarcbae;  et  longe  post,  inferiore  tempore, 
singularis  monarchiie  magnus  imperii  proto-cbiisti- 
cola  Conslantinus  ex  concubina  Ilelena  legilur  geni- 
tus  fuisse. 

Fulco  siquideni  su))  conductu  Jérusalem  ducitur. 
Porlam  tamen  urbis  inlrare  non  vahiit  ad  quam  j^e- 
regrini,  ul  intrarcnl,  violenter  suas  pecunias  dnre 
urgebanlur.  Dato  autcm  pretio ,  tam  pro  se  (juam 
pro  aliis  cliristianis  ad  porlam  sibi  proliibitam  mo- 
rantibus ,  urbem  celeriter  cum  omnibus  intravit; 
sed  sepulcri  claustra  eis  prohibuerunt.  Nemj)e 
cognilo  quod  vir  alti  sanguinis  esset ,  deludendo 
dixenuit  nulio  alio  modo  ad  sej)ulcruui  oj)tatiuu 
pcrNcnirc    posse    nisi    sujx'i-    ilhnl   et   crucem  Domi- 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  103 

lîicam  mingeret;  quod  vir  prudens,  licet  invitus, 
annuit.  Quaesita  igitur  arietis  vesica,  purgata  atque 
mundata  et  optimo  albo  vino  repleta,  quin  etiam 
apte  inter  ejus  femora  posita  est;  et  cornes  discalcia- 
tus  ad  sepulcrum  Domini  accessit,  vinum  super  se- 
pulcriim  fudil  ;  et  sic  ad  libitum  cum  omnibus  sociis 
iniravit,  et  fusis  multislacrymisperoravit.  Mox  duritia 
lapidis,  in  molliciem\ersa,  divinum  sensit  imperium; 
comesque  deosculando  sepulcrum  dentibus  maxi- 
mum evellit  et  abscondit  frustum  quod,  delusis  et 
ignoranlibus  geutilibus,  attulit  secum.  Qui  et  larga 
donaria  pauperibus  largiens,  a  Surianis  sepulcrum 
Domini  custodientibus  de  cruce  Dominica  sibi  dari 
promeruit.  Qui  regressus  Lucbis,  ultra  Angerem  flu- 
vium,  Bello  Loco  scilicet,  ecclesiam  in  bonore  sancti 
Sepulcri,  monacbos  cum  abbate  ibi  imponens,  con- 
struxit. 

Cum  (1  )  autem  regressus  fuisset  Fulco  ,  memor 
conquestionis  domini  papœ  et  sponsionis  suse  quam 
ei  fecerat,  dum  Hierosolimis  iret  et  rediret,  convocatis 
multis  ex  servientibus  et  arcberiis  suis  quos  in  bujus- 
modi  e.xercitio  peritos  esse  no\erat,  fecit  eos  exercere 
ante  se  ad  foramen  cujusdam  portas,  et  sagiltas 
jacere  sive  buzones.  Ex  quibus  omnibus  quatuor  fra- 
tres  uno  pâtre  geniti  inventi  sunt ,  qui  a  cognitione 
Prompli  cognominantur,  qui  ita  jacula  per  foramen 
emittebant  ut  nec  in  aliquo  lignum  foraminis  tange- 
rent.  Fecit  etiam  eos  balistis  trabere.  Qui  sicut  arcu- 
bus  recte  trabebant,  ita  balistis  per  foramen  jacula 


(1)  Add.  d'après  le  ms.  6005  et  le  Sp.  (mais  seulement  dans  l'édition 
in-folio)  jusqu'à  Amhaziaco  vero ,  page  106. 


104  CHROMCA  DE  GESTIS 

emitfrbant.  Quos  ut  vidit  consul  sapiens,  vocavit  eos 
(lixit(jue  eis  :  «  Ouinto  tlccimo  die  parati  estote  me- 
cum  ad  iter  agendiun;  »  motusque  est  consul  cum 
privato  comitatu  et  cum  istis  quatuor  arclieriis  a  castre 
Lochacensi  et  iter  aggressus  est  Romam  tendens, 
quam  intravit  tricesinio  die  qua  motus  est  a  castro 
I>ocliacensi;  prusenlavitque  se  Ser<;io  papae  dixitque 
ei  :  «  Domine  mi  pater,  modo  paratus  sum  ad  vin- 
diclam  malefactorum  Crescentii,  et  inimici  Dei  et 
vestri ,  et  ad  liberandum  vos  popuIunK|ue  Romanuni 
et  peregrinorum  et  negociatorum  euntium  et  redeun- 
tium  totiusque  patriae,  et  volo  scrutemini  consilium 
nieum.  Volo  quidem  euni  morli  tradere,  sed  peto  a 
sanclitate  vestra  ut  absolvetis  me  et  meos  a  peccato 
iiomicidii  et  sceleris  excogitali,  si  rem  cœptam  per- 
ficere  potuero,  quia  amore  Dei  et  vestri  in  liujus 
discriminis  noxam  me  immitto.  »  Respondit  ei  papa  : 
«  Et  a  peccato  absolvo  et  dignis  muneribus ,  ut  di- 
gnum  est ,  te  recompensabo.  » 

Tune  Fulco  consul,  quia  extra  turrim  cum  eo  loqui 
non  poterat  nisi  cum  armata  manu  et  militum  multi- 
tudine,  mandavit  ei  quiaeum  velletvidere  Ipseautom 
renuntiavit  ei  (juod  et  eum  videret  et  cum  eo  loqui 
posset  :  si  manc  ante  turrim  vcniret,  ille  deintus  ad 
fenestram  Fulco  deforis  ex  plalea  lo([ueretur.  Quo 
audito,  Fulco  gavisus  est  valdc  ,  vocalisque  (pialiior 
arclieriis  cjui  IVomptuli  cognominabantur  ,  dixit  eis  : 
«  Nos  soli  egrediemini  mecum  ad  collocjuiimi  (-res- 
centii  porfal)ilis(jue  vobiscinn  arcus  et  balistas.  » 
1  )i\ilqii('  diiobus  j)rimis  :  ((  Vos  duo  critis  (Mica  pcdciu 
turris,  tensis  arcubus  et  sagillis  iucocbiatis  et  pra-pa- 
ralis  ad  jaciendutn  ,  iil    dinu  ad  fenestram  iiu  liiialus 


CONSULUM   ANDEGAVORUM.  i05 

fuerit  sagittis  eiim  figalis.  »  Alios  aiilem  duos  posait 
post  dorsiim  suiim ,  balistis  teiisis  et  quarellis  prîrpa- 
ratis  ad  trajiciendum^  cooperuitque  eos  ne  ab  ante- 
riore  parte  viderentur ,  quia  statura  procerus  erat  et 
corpore  amplo,  dixitque  eis  :  ((  Dum  cum  Crescentio 
confabulabor,  vos  ponite  curbitatem  balislarum  super 
scapulas  meas  sicque  quarellos  juxta  faciem  meani 
trajicite,  et  videte,  in  pœna  oculoruni  vestrorum  sive 
in  periculo  omnium  membrorum,  ne  évadât  :  quia 
nisi  eum  de  fenestra  mortuum  ante  pedes  ruere  fece- 
rilis,  loco  illius  omnes  vos  quatuor  moriemini.  » 

Venit  autem  mane  hora  prima  Fulco  in  platea,  des-- 
cenderuntque  de  equis  juxta  quamdam  domum  non 
longe  constitutam ,  ordinavitque  quatuor  archerios 
suos  eo  ordine  quo  pridie  eos  nominaverat.  Ut  autem 
erat  clamosuS;,  vocavit  Crescentium  voce  magna.  At 
ille  ad  fenestram  egressus  ostendit  ei  faciem  suam , 
quam  ille  intuens  :  «  Eia ,  inqnit,  domine  mi,  quam 
pulchra  faciès  !  Quam  pulclirum  exigit  corpus  !  Ergo 
quia  vidi  faciem  vestram  sicul  faciem  angeli,  ostendite 
corporis  amplitudinem  et  membrorum  lineamenta.  » 
Statimque  ascendit ,  et  erecto  corpore  labulatur  (1). 
Tune  consul  dédit  archeriis  suis  signum.  lUi  autem 
qui  ad  radicem  turris  erant,  trajicientes  sagiltas,  per- 
cusserunt  eum  unus  in  inguine  ,  alter  in  gutture.  llli 
vero  qui  a  posteriori  parte  consulis  erant,  impingentes 
balistis  quarellos,  percusserunt  eum  unus  sub  mamilla 
sinistra,  et  sic  intravit  cor  ejus,  alter  vero  in  dextra; 
et  sic  a  fenestra  cecidit  in  terram  ante  pedes  Fulconis 
exanimis. 

(1)  Var.  tabulât um. 


106  CHROMCV   DK  GESTIS 

Ipse  vero  consul  cnrn  suis  ad  palatium  Latcra- 
nense ,  ubi  papa  cum  omui  clcro  et  [)opulo  Romano 
missani  et  orationes  ai;el)ant  [)ro  eo ,  advenit.  ["t 
auteni  vidit  euni  papa  saïuim  at(jue  incolumcm,  et  ad 
liouorem  I)ei  et  ecclesiie  rem  Ijcne  peraclam,  pra.'- 
cepit  per  omnes  ecclesias  Te  Deum  Inudanuis  canere 
et  signa  pulsare.  Cum  autem  ille  absolutionem  peteret 
sibi  et  suis,  papa  indicavil  (1)  eum  nulla  expialione 
indigere  ,  sed  niagis  pro  ipso  oranduni  (|ui  inimicum 
Dei  dejecisset  de  culmine  iniquitalis  dum  allevaretur, 
dixitque  ei  :  «  Quia  ab  inimico  Dei  Crescentio  po- 
pulum  Ronianum  liberasti,  amicis  Dei  donaberis  et 
ditaberis,  Daria  videlicet  et  Cbrisanlio.  »  (^onduxitque 
eum  papa  cum  omni  clero  et  populo  Romano  extra 
muros  urbis  milliario  uno.  Consul  vero  transvexit  cor- 
pora  sanctorummartyrum  pradictorum  usque  Locba- 
cense  castrum  ,  (jua^  suscepta  sunt  al)  omni  clero  et 
poj)ulo  et  ab  abbale  et  URniacliis  Reili  Loci ,  ecclesiae 
videlicet  Sancli  Sepulcri,  cum  dlii^na  reverenlia,  et 
honorifice  recondita,  qua^  ibi  manent  usque  in  bodier- 
num  diem.  (Consul  vero  Fulco  pra'dictos  qualuor  ar- 
cbcrios  feodavit,  et  terris  ac  vineis  et  uiullis  aliis 
pecuniis  ditavit. 

Ambaziaco  vero,  in  erclesia  sanctac  virginis  Maria?, 
de  cruce  Salvaloris  posuit  et  parum  corriij;iaî  e\  qua 
manus  Cbrisli  ligala^  fueranl  ;  in  fjua  ecclesia  suo 
tempore  corpus  beati  norcnlini,  j)r('sbv(eii  et  confes- 
soris,  a  pa^o  Picîavcnsi  liaiislnlnin,  p{)-^ilUIU  fiierat, 
ubi  et  canonicos  ipse  et  Supplicius,  Beati  Martini 
tbesaurarius,  constituerunt. 

(i)  Oxxjudicavit. 


CONSULUIM   ANDEGAVORmi.  107 

Conqueruntiir  homines  Fulconis  de  Odone  Campa- 
niensi  et  Gelduino  Salmurensi  et  de  Gosfrido  Ju- 
vene,  Saneti  Aiiiani  domino,  qui  omnes,  anno  et  di- 
midio  quo  Fulco  moratus  fuerat,  terram  et  homines 
sucs  multis  importunitatibus  afflixerant.  Quippe  Gel- 
duinus  curiam  Saneti  Pétri  Pontilevis,  iitpote  pro- 
prium  fiscum,  munierat  ;  non  ibi  enim  adbuc  monachi 
erant.  E  eontra  Fulco  in  monte  propeCaruni  fluvium, 
qui  de  propria  terra  Gelduini  erat  et  de  feudo  arcbi- 
episcopi  Turonis,  villa  Rebelli  Nobilis(l),  quse  inter 
ipsum  montera  et  Carum  erat,  villaque  Nantolii 
destruclis,  quse  ambse  de  feodo  Gelduini  erant,  oppi- 
dum quod  Montricardum  vocatur  componit  et  Roge- 
rio  Diabolerio  (2) ,  domino  Montliesauri ,  custodire 
mandavit. 

Interea  Odo  ad  delendum  Montricardum  multos 
milites  et  pedites  Blesis  congregat;  quo  audilo,  cornes 
electissimos  milites  et  pedites  secum  adducens,  Her- 
berto  Cenomannensi  consule  sibi  fœderato  et  ad- 
juncto,  ei  occurrit.  Viri  isti  probi  et  mililiœ  aclibus 
erant  periti  ;  avos  quorum  rex  Francorum,  ad  repel- 
lendam  versutiam  Normannorum  et  Britonum,  in 
istis  regionibus  hereditayerat. 

Odo,  more  suo,  nimiamultitudine  confisus,  fluvium 
Bevronis  transit  ;  Fulco,  Âmbaziaco  discedens,  prope 
Pontilevim  venit;  Herbertus,  juxta  ripas  Cari  equi- 
tans,  Benregio  (3)  castra  fixit.  Quid  plura?  acies 
ordinantur.  Odo  attonitus  gelato  corde  stat,  non 
œstimans  Andegavos  secum  ausos  prceliari ,  suisque  : 
«   Breviter,    inquit ,  totas  effundite  vires!   Quisquis 


(1)  Add.  du  Sp.  Bentergius.  —  (2)  Sp.  Diabolieo.  —  (3)  Sp.  Berengio. 


i08  CnROMCA  DE  GESTIS 

patriam  carosqiic  jjart'ntts,  (|iii  soholem  ac  thalamos 
desertaqiie  pigiiora  ([iiarit  videre,  ense  petat.  Causa 
jul)ot  nu'lior  Deum  sperare  sccundum.  »  Pugnatur  ; 
Fiilco  et  siii  j)ernimium  i,'ravanlur  ;  ipso  Fiilco,  eqiio 
cadens,  graviter  verl)cratiir.  Pcne  lilcseiiscs  victoriam 
adcplisunt,  iiisi  iiiniciiis  festinus  ad  Herliertiini  ve- 
nisset  <|iii  I  iilcoiicin  viclum  captum([ue  iimitiat. 
P()sl(|uam  riiinor  isto  per  toliini  pcrcrebiiit  ejus  excr- 
ciluni,  coiiies  IIeri)erlus,  iil  eral  miles  acerrimus, 
advolat  ciim  suis  commilitonil)us.  Adsuiit  lepentini 
quos  advocaverant  socii ,  et  a  sinistro  cornu  ininiicos 
praeoccupant.  Diu  Andegavi  ictus  pugnanlium  susti- 
nuerant;  complacuil  Cliristo  virlulem  iilis  coiiferre  et 
ininiicis  coiifusioneni  in  ferre  :  nani  inililes  Otlouis, 
ferocissimos  ictus  Cenouiannorum  Ândegavorumque 
impetus  suslinere  non  fercnt'^s,  prntiniis  in  fii|^Mni 
versi  ,  pedites  suos  in  canq)o  trucidandos  diniise- 
runl.  Quilius  ad  libitum  detruncalis  ,  Andegavi,  quan- 
tum possunt  vel  audent,  insequuntur  fugientcs,  pro- 
sternentes  omnes  efjuites  (pins  consecpii  pravalent. 
Ita  f<'re  sex  millibus  tam  captis  (piam  peremptis, 
reliqui  (pio  quisque  pntuit  evaserunt.  Fiiga  et  strage 
lioslium  peracta  ,  viclnres  ad  castra  diripienda  ve- 
niiMit  ,  collet  lis(pu'  opimis  spoliis,  prelio  et  numéro 
captorum  ditati,  Ambaziaco  redeunt. 

Sequenti  anno,  cum  Odo  ('arnpaniensis  a  duce 
Lotlioringiu'  imj)Ugnarelui-,  vir  prudens  et  modeslus 
Fulcn  .1(1  dislringend.im  iirbeiu  lUronicam,  (]tiam 
multiiMi  (lesiderabat  esse  sii.iin,  oppidum  in  Mdiite 
lliidelli  statuil.  Odo  e  contra,  diveisarum  genlium 
multitudine  secum  adducta,  accito  cum  omnibus 
suis  Salmurcnsi    (lelduino,  munilioueiii  illam  obse- 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  109 

dit.  Similiter  Fulco  quos  potuit  in  Valeiam  adunal  et, 
sapienti  usus  consilio,  eu  m  non  posset  née  auderet 
pugnare,   Ligerim  transmeat;   et  festiniis  tota  nocte 
equitans,  sumrno  diliculo  Salmurium  ,    defensoribus 
vacuum,  intrat,  totumque  confestim  oppidum  usque 
ad  arcein  cepit.  Illis  de  arce  nulla  spes  erat  salulis, 
nullus  locus  effugii,  pra?ter  dedecus  deditionis.  Nove- 
rant  gentem  Andegavorum  ferocem  et  bellicosam,  née 
eos  ab   incœplo    desistere  donec  eis    oninia  ex  voto 
contingerent.   Sciebant  eos   penitus  immisericordes, 
ideo  sub  lege  deditionis  consuli  satisfaciunt.    «   Im- 
pune,  inquiunt,  jubeas  recedamus   arcemque  istam 
tibi  trademus  ;  luere  nos  ab  istis  carnificibus,  et  liceat 
nos  vivos  tibi  servire.  »  His  auditis,  cornes  illos  hono- 
rificentia  libertalis  suscepit,  magnis  dapsilitatibus  ho- 
noravit;    quod    idcirco    fecisse   dicitur    quatenus    et 
liberatos  sibi  afTectaiet  aliosque  ad  deditionem  invi- 
laret.  Reddila  arce,  satellitibus  suis  ibi  diinissis  impe- 
ravil  utdeservando  castre  curiosi  procurarent.  Fulco, 
pro  voto,  Salmurio  potitus  alias  ire  disposuit;  et  ante 
Kainonem  transiens,  inter  Noastiiim  et  Insulam  Bu- 
cardi,   ponte  facto  de  navibus,  \  igennam  transit  et 
Montem   Basonis  obsidet.   Odo  ab  obsidione  Montis 
Budelli  secessit,  et  ad  Fulconis  exercitum  pedem  diri- 
git.   Ingcniosus  Fulco,   obsidione    dimissa   usque    ad 
Locas  recedens,  in  pratibus  (1)  sua  tenloria  coUocavit. 
Sic  uterque  reniisso  exercitu  quievit. 

Igitur  disponente  Francorum  regnum  Roberto 
rege  (2),  plurimas  ei  intulere  sui  contumeliœ  insolen- 
tias  ;  illi  maxime  quos  aut  ex  mediocri  aut  ex  infimo  ge- 

(1)  Sp.  pratls.  —  (2)  Glaber,  livre  III,  chap.  2. 


no  CimOMCA   DE  GESTIS 

neretam  ipsequam  uten|uelIugo,  ejusscilicet  paterat- 
(juc  avus,  feceiimt  niaximis  lionoribus  sublimes.  Inler 
(jiu)s  fuit  Ocio  rcbellionum  ()  )  niaxiiniis,  qui  fuit  filius 
Tclbaldi  (iaruolensis,  cof^noinenlo  Fallacis,  C[eteri(|ue 
(juamplures  inlcrioris  polentia',  (jiii  exindc  exslilcruut 
ei  rebelles,  unde  esse  dcbuerant  liumiliores.  Quoruui 
non  dispar  fuit  secundus  Odo,  filius  scilicet  prions 
Odonis,  (jui  (|uanlo  polenlior  laulo  fraudulc-ntior  rœ- 
teris.  ^aui  cuui  obiisscl  Slepbanus,  conies  Trecuruui 
et  Meldoruui,  Herberti  filius,  ipsius  régis  consobrinus, 
abscjue  liberis,  arripuil  idem  Odo  contra  régis  volun- 
tatcm  uuivcrsa  (jua.'(jue  latifundia,  in  régis  videlicet 
dominium  jure  cessura.  Fuit  cliam  juge  jiligium  et 
bclla  frequentia  inter  ipsum  Odonem  et  ruiconeru 
Andegavorum  comitem,  quoniam  ulerque  tumidus 
superbia  idcirco  et  pacis  refuga. 

Accepit  auteuisupradictus  rex  neptam  prœdicti  Ful- 
conis,  nomineelanimoC^onslantiaui,  inclilam  reginam, 
filiam^Guillelmi  Arelatensis  comilis,  natam  de  Blanca 
sorore  ejus;  ex  qua  etiam  suscepil  filios  quatuoi- et 
(ilias  duas.  Exslitil  lamen  ali(juan(lo  (piidam  Hugo, 
dictus  Ijt'lvacensis,  qui  inter  ip>sum  regem  ejusijue 
conjugem  necjuam  senien  odiis  spargebat  suicjue 
gralia  pruîmii  reginam  ci  fecci  at  odiosam  ;  tanlam 
deni(jue  insuper  graliam  a  rege  consecutus  fueral  ut 
CMiues  palatii  liaberelur.  l'actunKjue  est  ut  die  ((ua- 
dam  rex  in  sylva  venatum  irct  ideuujue  Hugo,  ut 
semper  sokbat ,  cum  illo;  ven«'ruiil(|ue  missi  a  Ful- 
coue  Andegavorum  comité,  avuiiculo  scilicet  ejus- 
dem  reginx*,  forlissimi  milites  duodecim  qui  supra- 

(1)  Sp.  rebcUium. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  IH 

dictum  Hugonem ,  aiite  regem ,  trucidaverunt.  Ipse 
"vero  rex,  licet  aliqiianto  tempore  tali  facto  tristis 
effectus,  postea  tamen  ut  decebat  concors  reginse 
fuit. 

Suscepit  (1  )  igitur  prsefatus  rex  de  suprascripta  con- 
juge  sua  filios  quatuor  ;  providusque  de  regni  successu, 
elegitregnarepostseillorum  primogenitum,  Hugonem 
nomine,  puerum  adbuc  ,  clarissimee  indolis  illustrem. 
Cumque  de  ipsius  sacrando  sublimio  primates  regni 
sagaciores  consuluisset ,  taie  ei  dedere  responsum  : 
ce  Sine  puerum,  rex,  si  placet,  crescendo  procédera 
in  viriles  annos  ;  ne  veluli  de  te  gestum  est,  tanti  regni 
pondus  inftrmae  commiltas  œtali.  »  Erat  autem  isdem 
puer  ferme  decennis.  Qui  minime  illorum  adquiescens 
dictis,  matre  praecipue  instigante,  regio  in  Compendio 
adscitis  regni  piimoiibus,  coronam,  ut  decreverat,  ex 
more  a  pontificibus  puero  fecit  imponi,   Dum  igitur 
incomparabili  mentis  simul  ac  corporis  décore  flore- 
ret,  exigcntibus  majorum  flagltiis,  repente  illum  mors 
invida  mundo  subripuit;  sed  quale  justitium  contigit 
universis,  nuUo  sermone  valet  exprimi.  Qui  in  eadem 
qua  primitus  coronatus  fuerat  ecclesia,  beati  marlyris 
Cornelii  videlicet ,  regio  in  Compendio  est  sepultus. 
Post  cujus  obilum,  cœpit  iterum  isdem  rex  tractare 
quis  polissimum  ex  residuis  filiis  post  se  regnare  de- 
beret.  Constiluerat  autemsecundum  Burgundiie  ducem, 
Henricum  ncrmine,  post  Hugonem  natum,  ipsumque 
decrevit  pro  fratre  in  regnum  sublimare  ;  sed  rursum 
mater,  muliebrianimositateagitata,  lam  a  pâtre  quam 
acseteris  qui  parti  illius  favebant  dissensit  :  dicens  ter- 

(1)  Glaber,  livre  III,  chap.  9. 


11-2  CHRO-MCA  DE  GESTIS 

liuiii  ad  r('i,Mii  nioderamen  praestanliorem  fore  filiiim, 
([iii  et  Roherli  j)alris  noniine  censel)atiir.  Hoc  quippe 
iiilcr  iValres  seminarium  discordiie  fuit,  (^oaduiiatis 
diMii(|ii(' lex  melropoli  Remis  regni  |)rimatibiis,  stal)ili- 
vit  regni  comna,'  llcnriciini,  cjiiciii  delegerat.  Tune 
demum,  poslaliquodtemporisspatiuni,  illi  duo  fralres 
firmalo  aniieiliœ  fœdere,  pra?cipue  ob  insolenliam  ma- 
tris,  cœpere  invadcre  \ieos  et  castella  sui  patris,  ac 
circumcirca  diripcre  (jua?  poteranl  l^onorum  ejus,  Nam 
ille  queni  regeni  ftcerat  Drogasilli  caslruni  sidjripuil; 
aller  vero  in  Burgundiœ  parlibus  Avalonem  alque 
Belleîisem  (1);  pro  quibus  rex ,  gravi  turbatus  mœ- 
rore,  colligens  exercituni,  asccndil  Burgundiam;  bel- 
luni  plus  quam  civile  palratur. 

Anno  (|uoque  sequenti ,  in  iiiense  julio  ,  Roberlus 
rexapiidcastrum  Meledunense  dieni  clausilexlremum, 
delatunKjue  est  corpus  ejus  ad  ecclesiamSancti  Dionisii 
niarlvris  ac  in  eadeni  sepultuni.  Tune  rursus  orilur 
inter  nialrem  et  filios  rediviva  discordiaî  crudelilas, 
ac  pralerilaïuni  iraruin  frena  taxant  inveterala  odia. 
Diu  niulluni(|ue  vastando  res  proprias  debacchatum 
est,  donec  Fulco  Andegavorum  coines,  avunculus 
scilicel  ipsoruni,  niatreui  redarguens  cur  beslialem 
vesaniani  erga  lilios  exerceret ,  ulruuKjue  parentem 
in  pace  reducerel,  Setpienti  vero  anno,  eodem  niense 
aUjue  in  eodeni  caslro  (|Uo  rex  obierat,  el  i()sa  obiit; 
indeque  porlala  est  atl  Saneli  Dionisii  basilicani  ac 
juxta  regeni  se|)ul(a. 

Ilcnritus  n-jnipe  rex,  paternis  rébus  politus,  ger- 
nianiuu  miuiu  Rnjxrluni  consliluil  Rurgundia' duceni. 

[l^  Sp.  Belnensem. 


CONSULUM   ANDEGAVORUM.  i  1  ;{ 

Prœterea  ciim  idem  rex  rciii  publicaiii,  vivaci  menti 
et  agili  corpoie,  regiii  sui  disculeret,  tune  conligit  ut 
Letoericus  Senonensis  (1  )  archiprœsul  obirel  ;  illico 
vero  unum  de  suœ  gentis  nobilibus  consecrari  raan- 
davit,  atque  in  ejusloco  subrogari. 

Sed  Odo,  rerum  ditissimus  licet  fide  pauper,  alterum 
e  contra  delegerat ,  ne  jus  regium  liac  in  parte  foret 
integrum;  nam  qui  viventi  patri  Roberto  multa,  tam 
^i  quam  calliditale,  subripuerat,  arte  simili  flliis  facere 
cupiebat.  Cum  enim  primitus  civitales  Trecorum  vi- 
delicet  ac  Meldorum  cum  multiplicibus  castris  illi 
prœripuisset,  post  mortem  ejus  conjugi  et  filiis  illius 
Senonicam  subripuit  urbem,  quam  etiam  tune  adver- 
sus  illos,  infamis  possessor,  vallaverat.  Quod  cernens 
Henricus,  acri  animi  ferocitate  tamdiu  illum  insecutus 
est  debellando  quousque,  genu  flectens,  ei  se  subderet 
ejiisque  ditioni  obediens  pareret.  Erat  enim  isdemOdo 
natus  ex  filia  Cbuonradi  régis  Àustrasiorum,  Berta 
nomine,  licet  a  pal  ris  sui  proavis  obscurae  duxisset 
genus  lineœ;  et  quoniam  régi  Rodulfo,  avunculo  sci- 
licet  ejus,  non  erat  proies  ulla  quœ  foret  regni  hères, 
praesumpsit  ipso  vivente,  vi  potius  quam  amore, 
regni  habenas  praeripere,  conferens  ir.super  mulla  do- 
naria,  ut  ei  assensum  prseberent,  primoribus  patriae; 
sed  nequicquam  :  Dumini  enim  est  regnum{2)^  et  cui- 
cumtjue  voluerit  dabit  illud.  Est  etiam  proverbium: 
Secundum  fidembominis  erit  amicus  illius;  gens  enim 
prœcipue  regni  ejusdem  assertionem  fidei  floccipendit 
et  fœdus  pro  nihilo  ducit. 

Exstitit  igitur,  post  mortem  Henrici  imperatoris  qui 

(1)  Sp.  Leothericus  Senonum.  —  (2)  Ps.  XXI,  29. 

I  8 


114  CimOMCA  Di:  GKSTIS 

fuit  nepos  ifgis  Rodulfi,  quod  (niuoiiratlus  lialjcns  in 
coiijugio  iicplaii)  pnifali  llodiilli,  ol)  lioc  maxime  va- 
lenter  resislens,  coniradicebal  Odoiii  ;  ([uonim  cliam 
lis  aceriima  rcgni  ulrius(|iic  maximam  fccil  depopuia- 
lioiicm.  Ad  ultimum  dcni(]iic,  cum  jam  in  c()iis])cctu 
J)ei  exccderel  mensura  tanli  mali ,  coliicto  uiidccum- 
que  exercilu  permaxinui,  conscendit  Odo  iu  Tullen- 
sem  pagum  quem  jam  sa-pius  depopulaveral  ;  il)i(|tie 
oppuguaiis,  cepil  Ijanensecaslrum,  cum  magna  lamen 
diicmj)ti()nis  cvorsionc  lolius  j)r()\inciee;  cuiiKjue  in 
eodem  caslro  localis  mililii)us  ad  cuslodian?  ferme 
quingenlis,  ul  lamen  ipse  quantocius  ad  propria  repe- 
darel  [decrevil],  utpote  qui  curis  agilabalur  innume- 
ris,  Pro'slolabanlur  itacjue  illum  legali  ex  Italia  direcli, 
déférentes  ei  arrliam  princi[)atus,  ut  aic.'hant,  totius 
Italiae  regionis.  Conlempseranl  enim  suum  principem, 
praedictum  videiieel  (Ihuonradum  ,  Mediolanenses 
cunjuralione  facta  adversus  eum,  junelis  sihi  quos 
poterant  ex  civitalibus  in  circuitu.  txistimal)ant  (juo- 
que  eumdem  Odonem  posse  percipere  regnum  Austra- 
siorum  al(|iu'  ad  eos  Iransire,  ut  illorum  gererel  pi  iu- 
ciju'itum;  sed,  sicut  ait  manu  fortis  insignis  priuecntor 
I)eilorum  Domini  :  Dcjccisli  cas,  incpiiens,  (/tir?t  allc- 
i'areiilur  \  );  ita  conligit  ;  nam  sul)il()  (iocilo,  dux  totius 
prima;  Reciae  regionis,  Cii  iciiiini  l*  ciuii  cvcic  ilii  iiiniio 
in  eum  irruens,  oumcin  Odonis  exercilum  in  lugam 
vertit,  licet  ex  ulracjue  parl(;  pluiima  multiludo  nio- 
riens  corrueiil.  Tune  dcnicjuc  il  i|)se  Udo ,  cajiite 
plexus,  uiiserrirne  inleriil,  iiiju.s   laccrum  eadaNer  et 


(1)  l'ialui.  LXXll,  18.  —  (2)  Sj).  Co  lilicnum. 


CONSULUM   ANDEGAVORUM.  il5 

excapltalum  Rogerius ,  Catalonorum  praesul ,  liabens 
secLim  virum  veneraliilem  al)bateni  Ricardum,  a  cœde 
suscipiens  uxori  reddidit.  Narrant  eliam  plerique  quod 
corpus  ejiis,  diu  mullumque  qiuesilum,  invenire  non 
potuit  donec  uxor  ejus  veniens  tali  intersigno  invenit: 
habebat  eniin  verrucam  inter  génital ia  et  anum.  Quod 
sic  inventum  accipiens,  direxit  illud  Turonis,  ibique 
sepultum  est  juxta  patrem  suuni  in  capitulo  Sancti 
Martini  Majoris  Monasterii.  Et  quidem  finis  Odonis 
talis  exstitit;  quein  idcirco  huic  seriei  intexere  volui- 
mus,  qualiter  !^1  )  inprœsentiarum  cognosceretur  rerum 
Creator  justissimuspotenter  explere  quod  olim  tbesmo- 
phoro  suo  Moysi  promisit:  EgOj  inquiens,  Dominus, 
qui  judico  peccata  patrum  in  filiis,  in  ter  dam  et  quar- 
tcun  generationem  (2). 

Tertius  namque  hic  Odo,  de  quo  a  nobis  sermo 
superior  est  habilus,  trinepos  fuit  iliius  Theobaldi, 
Carnoti  comitis,  cui  cognomen  Tricator  fuit.  Hic  nempe 
quondam,  junctus  Arnulfo  Flandrensi  comiti ,  expe- 
tens  (3)  per  legatos  Willelmum  Rotomagoruin  ducem 
velut  ad  familiare  pacis  colloquium,  promittens  se  ex 
parte  régis  Francorum,  seu  HugonisMagni ,  qui  fuerat 
filius  Robert!  régis,  quem  Otto  dux  Saxonum,  postea 
vero  imperator  Romanorum,  Suessionis  interfecit,  ei 
utilia  esse  dicturum  ;  at  ille  quoque,  ut  erat  vir  inno- 
cens  licet  potenlissimus,  ubi  ille  constituerat,  per  flu- 
vium  Sequanae  evectus  navigio,  velociter  illo  affuit. 
Qui  du  m,  simul  convenientes,  irruunt  in  amplexus, 
unus  simplicitate  rêvera,  cœteri  dolo  illecti  simulatae 


(1)  Sic,  pour  quatinus.  —  (2)  Exod.  XX,  5  et  Numeri  XIV,  18. 
(3)   Sic  ,  T^owv  expetiit. 


Iir.  CHROMCA   l)i:  GESTIS 

j)acis  al'.|uc  amicilia',  inisciiere  collofjiiia.  Post  (Ineiu 
vei'o  iIl^iImllal()l■ulll  Ncrhoium  cd'plo  recessii,  jaiii 
lon^Musc'ule  proj^reclienle  ^\  illeliiio ,  revocavit  eiim 
Tlicdbaldlis,  (jiiasi  sccroliora  adliuc  ei  locjnens  cre- 
dilurus  seii  carius  valediclurus.  Al  ille  rcimiin  de.xlra 
accipiens ,  pinhibiiil  ul  iiciiio  suonmi  cxiciis  illuin 
sequeretur.  exiJivilad  ripani;Tliedbaldus(juoqueilluiii 
ad|)i()|)in(|uans ,  (jiiasi  ali(|uid  loculiirus,  illico  cxerta 
(juain  ad  hoc  Uileral  siib  pallio  spatlia,  uiio  iclii  caput 
acorpore  deciissit.  Quod  cémentes  qui  cum  Willelnio 
vénérant,  remigando  fugani  an  ipiunt  ;  nunliavere 
Roloniairensibus  ul  contiijcial.  Erat  enini  Willchno 
filius  ex  coucubina,  Ricardus  noiiiine,  tanien  adhuc 
adolescens;  quem  accipienles  sui ,  slatuerunl  pro 
j)atre  piincipeni  regni.  Thcdbaldus  nempe,  patrato 
scelere,  concilus  perrcxit  ad  Heribertum  Trecorum 
comileni,  pclens  ab  co  sororem  ipsiiis  dari  sibiincon- 
jugiuni,  uxoreni  sciliccl  pncdicli  W  ilKlnii  (juein  in- 
lerfeceiat  ;  al  ille  slalini  promisil  dari.  \  ocans  eani 
ad  colloquiinn  sui,  qua*  nonduni  genueral  prolem, 
(jiiasi  consolalunis  ex  dannio  niarili,  Iradidit  illam 
Tliedbaldo  delcslabile  salis  in  conjugium;  ex  qua 
geyuit  Odonem,  palreni  videlicet  islius  cujus  fineui 
letcrriniuiii  supi adixinms, 

Inlcrini  lulco  iuruni  Mouleni  Basonis  obsedit  et 
cepil,  et  (iuillclino  Mircbelli  ad  servaiiduiu  Iradidit. 
Arraudus  IJruslulii  aliicpic  prodilorcs  CiosTiiduin  do- 
ininiiiii  sMuni,  Sandi  Aiiiaiii  pi  incijicin,  I  iilcoiii  lia- 
iluiil;  (|iii  j)oslca,  Fulcone  absente,  Luciiis  in  carcere 
ab  ipsis  prodiloribus  sliaugulalus  csL  (ionics  senes- 
callo  su(t  Lis(»i()  ucplaui  Suppliiii  tlicsaïu'ai'ii  uxo- 
rciu     dcdil ,    cui    arccni    Ambaziaci    cuiu    ouinibiis 


COISSULUM  ANDEGAVORmi.  117 

appendiciis  ejus,  Virnullium  Maureaciimque  et  vigife- 
riam  (1)  Campaniae  donavit.  Ipsum  ita  retinens,  filio 
suo  Martello  commendavit.  Itaqiie  terra  usque  ad 
obitum  Fulconis  in  pace  siluit,  qui  tamen  non  diu 
post  vixit;  cujus  finis  hujusmodi  exstitit. 

Bis  jam  Iherosol irais  perrexerat.  Tertio  autem  iti- 
nere  in  eundo  peracto ,  adorata  cruce  Domini  et 
sepulcro  ejus  et  mullis  etiam  lacrymis  effusis,  dispar- 
tita  jam  multa  pecunia  ibi  et  hospitali  in  aliis  et  sanctis 
locis  Deo  servientibus  et  multis  egenis,  veniensque 
Metensem  urbem,  levi  tactus  incommodo,  diem  clau- 
sit  extremum;  corpusque  illius  a  medicis  apertum  et 
intestina  illius  sublata  et  in  cimiterio  ecclesice  condita 
sunt ,  lapis  etiam  suppositus;  unde  usque  hodie  Se- 
pulcrum  Fulconis  Andegavorum  comitis  ab  incoiis 
vocatur.  Corpus  auteni  illius,  conditum  aromatibuset 
honorifice  usque  Lucacense  castrum  translatum,  ad 
monasterium  quod  ipse  construxerat  delatum  est  at- 
que  in  eodem  honorifice  sepultum. 


DE    GOSFRIDO    MARTELLO    (2). 

Gosfridus  Martellus  post  mortem  patris  sui  honorem 
consulatusadeptus  est.  Martellus,  prai  omnibus  generis 
sui  animosior,  negotia  sua  omnia  cum  impelu  pera- 
gebat.  Plebs  Andegavorum  maxime  dominum  suum 
Martellum  contra  Theobaldum  et  contra  Willelmum 

(1)  Signiferlam.  —  (2)  D'Achery,  in-i",  X,  472;  in-fol.,  III,  253. 


118  (;firom(;\  dk  ckstis 

Pictavcnsom  coiisulem  incitabat.  Il  autcm  illufl  Lii- 

cani  referam  (1)  : 

Non  erat  is  populiis  qucm  pax  tranquilla  juvaret, 
Quem  sua  libertas  immotis  pasceret  armis. 

Erat  eliam  eis  magnum 

decus  ferroque  petendum 
Plus  patria  potuisse  sua,  mensuraque  juris 
Vis  erat. 

Marlellus  sa'pe  miiltis  vim  faciebat.  Cui  ciim  dice- 
retur  :  «  Maie  de  te  loquiinlur  liomines,  »  aiebat  : 
«  Faciiint  quod  soient,  non  (jiiod  nicrcor  ;  bene  enim 
loqui  nesciunt.  » 

Itaque  Ambaziaco  milites  multos  cum  Lisoio  posuit, 
qui  Turonim  Blesimque  vastarent  ;  simililer  illi  de 
Monte  Basonis  quidquid  erat  uscpie  Kainonem  demo- 
lili  sunt  ;  Luclienses  cum  Rogerio  Diabolerio  terram 
Sancti  Aniani,  Ponlilevini  et  Calvimontem  usque  ad 
Chussonem  fluvium  sa-pe  depra^dabantur.  Martellus 
ad  ullitiiurn,  omnibus  suis  copiis  congroi^atis,  Turoni- 
cam  urbeuiobsetlit.  Diuùsit  tanien  Lisoium  Ambn/.iaco, 
cum  ducentis  militibus  cl  mille  quingenlis  pedilil)us, 
(jiii  vias  custodirent  ne  lUesenses  ad  ejus  exercilum 
libère  descenderent.  Audivit  Lisoius,  cl  cciium  erat, 
quod  cornes  riieobaldus  conlra  Martcllum  dominum 
suum  bellum  ingens  pra-pararet.  (hiibus  audilis  et  ad 
uimiuiu  sinuula  diliiienlc  r  riinalis,  (iiur  "M'Ms  cumi  co 
essct,  qiiid  pararet  et  quo  in  loco  se  j)ra'lialun)S  dispo- 
iierenl,    domino   suo   (iosfrido   Marlello,   pra'sens   in 

(1)  Phartalia,  li%  .  I,  v.  171. 


CONSULUM   ANDEGAVORUM.  H9 

ipso  exercitii,  ita  locutus  est  :  «  Belliim  vobis  imminet 
non  incertum,  et  super  conveniunt  agmina  Francorum 
et  Burgundionum.  Civitatem  ergo  quam  obsedistis 
dimittite  hominibusqiie  vestris,  ab  omnibus  muni- 
tionibus  vocalis,  de  vobis  tutandis  expediliores  ad- 
estote  ;  et  ego  vobis  die  prœlii  quo  voluerilis  occur- 
ram.  Melius  est  nos  convenire  et  pugnare  quam  nos 
a  vobis  separari  et  superari.  In  bellis  mora  modica  est, 
sed  vincentibus  lucrum  quaramaximum  est.  Obsi- 
(liones  multa  consumunt  tempora  et  vix  obsessa  sub- 
jugantur  municipia;  bella  nobis  subdent  nationes  et 
oppida;  iDello  subacti  evanescent  tanquam  fumus 
inimici;  bello  peracto  et  boste  devicto,  vastum  impe- 
rium  in  Turonia  vobis  patebit.  Bonum  est  ergo  acce- 
lerare,  ne  nos  inveniant  inimici  noslri  et  œmuli  nostri, 
dum  venerint,  imparatos;  quoniam,  si  Deum  poteri- 
mus  promereri  ducem  et  praeambulum,  non  dubitanter 
stalim  de  inimicis  nostris  triumpbabimus.  »  His  dictis, 
Lisoius  Âmbazio  redit. 

Cornes  Tbeobaldus,  cum  infinita  gente  per  Ponti- 
levim  transiens,  juxta  Montricardum  ad  flumen  Cari 
descendit  et,  copiosis  boum  et  ovium  armentis  inven- 
tis,  opima  prœda  suiditati,  in  pralibus(1)  Sancti  Quin- 
lini  anle  Blireium  tentoria  figentes,  nocte  ac  die  recreati 
sunt.  Martellus,  reiicta  obsidione,  Laudiaco  Monte 
prima  die  eis  obvius  venit.  In  crastino  Blesenses  ca- 
tervatim  ex  castris  promu nt,  Andegavenses  a  Laudiaco 
eis  e  contra  procedunt  ;  cumque  jam  se  invicem  con- 
tuerentur ,  ornatum  per  sex  acies  exercitum  suum 
Martellus  his  affatur  alloquiis  :  «  Eia  milites  !  videtis 

(1)   Sp.  et  pnrtibus. 


120  CIIROMCA   I)F.  OESTIS 

ri  invenistis  ad  qiiod  vpiiislis;  vos  voro  pugnaturi 
conforlaniini  iii  Domino  cl  in  [)Olcnlia  virlulis  ejus  : 
poteijs  est  cniin  vos  salvarc  Oiniiipotens.  De  fii^M  niil- 
liis  cogilel  iinquani,  (juoi.iain  loni;*'  nimis  a  nohis 
Andegavis  abcst.  Melum  (niineni,  (]iii  ctiarii  viroseffe- 
minat ,  abjicite  el  do  volais  ij)sis  dcfensaiidis  virililer 
prociirale;  iclus  impiignanliiim  indefessi  siisliiiete; 
confisi  Dei  adjulorio  nianus  hellicosas  exerile.  vires- 
que  dum  lempus  est  oslentate  !  Niinc  ariiiis  et  animis 
opus  est,  non  est  tempiis  socordia*  ncqiie  inipeiilia?.  » 
His  el  lalil)us  a  consule  dictis  accensi ,  omnes  ad 
piignam  proceduni,  congiessum  ultra  non  ferre  difTe- 
rentes.  Nec  niora,  anle  l)urgum  Sancli  Martini  Bclli 
ad  piignam  conveniunt,  in  loco  (jni  publiée  Noit 
vocatur.  Roboant  tubis  el  siniul  eia  clamant;  immor- 
gunt  se  lalissimis  conferlissimisque  Imslium  turmis; 
obvios  quosque  sterniml,  nec  imbecilles  inveniunt 
hostes,  immo  vero  lotis  viriljus  sibi  obsistenles;  nam 
duas  ac'ies  rjua*  pra^cesseranl  mulliludine  nimia  pcne 
funditus  consumunt.  Corruunt  mulli,  vulneranlm'  j)lu- 
res.  Andegavi  impetus  sustinent  imj)rol)orum,  vicis- 
sim(jue  eos  impelenles  viriliter  rétro  cedere  eompel- 
lunl.  Marlellus,  (|ui  in  postrema  parle  cum  acie  sua 
subslilerat,  ul)idensiores  viditboslium  suonmi  acervos 
arcurril,  lotumque  de  comile  Iransferens  se  in  mili- 
lem ,  alins  huuc.i  (icluibal  de  caballis,  aiios  ense  di- 
midiat  in  sellis,  conNocril  suos,  instanles  conforlat  et 
eis  animalis  in  advrsarios  excurril.  IJsoins  domino 
suo  auxiiinm  prabilurus,  cum  suis  militibus  cl  |)C(li- 
libuscenlum  vexilla  gerentibus,  ab  Amba/.iacoadvoial 
citissinuis;  ((ui,  viso  pra'lio,  in  dcxlro  cornu  liabenas 
i.ix.uit  cl  (■.ilciiibus  coruipcdcs  uri,'rnl  cl  sculi^  jx'cto- 


CONSULUÎM  ANDEGAVORUM.  121 

ribus  oppositis  turbas  (1)  comitis  depelliint  et  oppo- 
sitos  dissitiimt  et  unusquisqiie  suiini  slernit  bumi. 

Ândegavi  siquidem  deniio  eos  invaseriint;  quorum 
virtiitem  Tbeobauldiui  satellites  diutius  non  suslinen- 
tes,  pavore  subito  sibi  immisso,  in  fugam  versi,  scapu- 
las  dederunt.  Plures  cuspidibus  insequentium  confossi 
sunt.  Insecuti  sunt  eos  et  relinuerunt  équités  et  pedites 
et  equos  multos  vivos  eisque  parcendo  paucos  occi- 
dunt.  Qui  cum  Martello  erant  omnes  in  ferrum  ruunt, 
ipso  pree  omnibus  fortissime  et  fugante  fugientes  et 
prosternente.  Insequenles  Ambazienses  fugientibus 
insistunt  et  quos  consequi  prœvalent  omnes  proster- 
nunt;  et  in  nemoie  quod  Braium  dicitur,  juxta  aulam 
Hastuini ,  comitem  ïheobaldum  consequuntur  et  ca- 
piunt  cum  quingentis  et  octoginta  militibus ,  non 
enim  in  Braio  equi  currere  poluerunt;  consulem  ab 
Braio  abstraclum,  sic  nempe  nemus  vocatur,  Martello 
reddunt.  Hostibus,  Deo  favente,  ita  repulsis  et  re- 
pressis  et  diversis  partibus  turpiter  fugatis,  cum  laetitia 
maxima  redierunt  et  a  turbinibus  bellorum  immunes 
eo  anno  quieverunt. 

Iste  Tbeobaldus ,  cum  esset  in  vinculis  et  pro  eo 
nullam  argenti  et  auri  Gosfridus  Martellus  redemptio- 
nem  vellet  accipere,  captivus  mori  metuens  et  semet- 
ipsum  plus  quam  sua  diligens,  anno  Verbi  incarnati 
mxlh",  pro  sua  deliberatione  Turonim  Gosfrido  Mar- 
tello in  perpetuum  habendam  concessit.  Martellus 
cornes,  Turonia  quiète  suscepta  (nam  sibi  Tbeobaldus 
Kainonem  et  Lengiacum,  quae  adhuc  possidebat,  cum 


(1)  Sp.  turmas. 


1-22  CFIROMCA   DE  GESTIS 

nniiiibiis  qua^  eis  jure  a[)pen(lol)aiit  retldidit),  rege 
Francorum  niediantc,  ciini  Theohaldo  pacificatus  est. 

Qiiid  r,lal)er  Rodulplms,  liisloriograpliiis,  de  l)elIo 
lioc  in  hisloria  sua  (1;  scripscril  nostro  opcri  insera- 
mus. 

Fueral  orta  grandis  disccrdia  usquo  ad  cTfusIonem 
luulti  sanijuinis  iiitcr  Ilenricum,  Francoium  rci^em, 
Roberli  (iliuiii,  et  lilios  supra  taxati  Odonis,  Tlieobal- 
duiu\ideIicetelSt('pbanuiu.Conligit  enim,post  niullas 
stragescladis  ulraiimujue  pailiuiii,  ul  isdenirex,  ablato 
ab  eisdem  dominio  Turonicœ  urbis,  daret  illud  Cios- 
frido  cognomento  Tuditi,  filio  sciHcet  Fulconis  jam 
dicli  Andegavoruni  coniilis.  Qui,  cnlleclo  mai;no 
exercifu,  ipsam  civiîatem  anno  uno  et  eo  amplius 
obsidione  circumdedit  ;  adversus  (|ueni  landeui  lioslili 
manu  peri^entes  dimieatuii,  rcvera  ul  afflicta' iiulii^en- 
ti(jue  abnjoiîiis  succurrcrent  urbi,  arubo  pra^cbcli  filii 
Odonis  [processerunt].  Quod  (îosfridus  comperiens, 
ex[)etivit  auxiliuni  beali  Martini,  promisitque  se  liu- 
militer  cmendaturum  (|uid([uid  in  ipsius  sancti  con- 
fcssrtris  ca^terorunu|ue  sancloruni  |)()ssessionibus  rapfu 
abslraxcrat  ;  inde(|ue  aeceplo  sigillo,  iinponens  illud 
j)roprice  basta»,  ciun  exereitu  equituni  pediluin(|ue 
niullot  nui  ,  nl)\  iani  pcn  exil  adscrsuui  se  (Inuiiatui  is. 
I)uiu(jue  venirenl  ulia(|ue  jtaites  in  eouiinus,  tanlus 
terror  invasit  exercituin  duoruni  (ralruin,  ac  si  \inc- 
tum  (2)  ligatninibus,  oinnes  pariter  iinbelles  eNSlite- 
I  uni .  Slepbanus  autcui,  ;u  rcjda  luga,  cuiu  ali.|uil)us 
niililibus  evasit;  'Hiei>baldus  vero ,  cum  eaMera  niulli- 
tudine  loliiis  exereitus  eaplus,  ad  Turonenseni  ci\ita- 

(I)   Livre  V,  (11.  2.  —  (-2]   Sp.  l'iricli  fssent. 


COISSULUM   ANDEGAVORUM.  123 

tem  deducitur,  ipsamque  Gosfrido  reddidit  atquecum 
suis  omnibus  hue  ilkicque  dispersis  in  captione  re- 
mansit. 

Nulli  dubium  est,beato  Martino  auxiliante,  qui  illum 
pie  invocaverat,  suorum  inimieorum  victorein  exsti- 
tisse.  Referebant  enim  aliqui  ex  acie  fugientes  quod  tota 
phalanx  militum  Gosfridi  in  ipso  procinctu  belli,  tam 
équités  quam  pedites,  candidissimis  indumenlis  vide- 
bantur  adoperti;  nam  ex  rapina  pauperum  ejusdem 
confessons,  ferebant  supplementum  suis  filii  Odonis. 
Prael)uit  enim  universis  audienlibus  formidolosum 
sluporem  quod  mille  septingenti  et  eo  amplius  viri , 
armis  instructi ,  absque  sanguinis  effusione  in  praelio 
capti  sunt. 

Quindecim  sacramenta  juravit  Tbeobaldus  pro- 
pria manu  consuli  Gosfrido,  et  vii^inti  barones  ca- 
stellenses  cum  eo  et  quadraginta  milites  vavassores 
eisdem  verbis  quibus  et  ipse  ;  ex  quibus  omnibus  qua- 
tuornoslrooperiinseramus.  Primumjuravitet jurando 
concessit  civitatem  Turonensem  cum  caslellis,  muni- 
tionibus,  feodis  et  casamentis;  secundo  juravit  quod 
comitatus  durabat  ab  occidente  a  fliivio  Toedo  no- 
mine,  qui  inter  Salmurium  castrum  et  abbatiam  Sancti 
Florentii  efQuit  et  sic  in  Ligerim  infliiitur,  usque  ad 
liaias  Blimarcii,  quœ  et  baise  dicuntur  Sancti  Cirici; 
tertio  juravit  quod  nec  per  se  nec  per  alium  aliquem 
quœreret  quomodo  (1  )  vel  aliquam  munitiunculam  ex 
consulatu  perderet;  quarto  juravit  quod  infra  seplem 
leucas  munitionum  siiarum  aliquam  muni'ionem  nec 
ipse  faceret  nec  alicui  suorum  facere  permitteret. 

(1)  Sp.  ilnum  vicum  vel  aliquam  villam  ex.... 


124  CHROMCV   DK  GESTIS 

GeldiiiiH)  Salmiironsi  et  filio  ejiis  Tinsfrido  Caivi 
Montis  Martollus  omnes  feodos  qiios  liahuerant  cilia 
Vigeiina?  fliivium  el  decimam  Sancti  Cirici  reddidit; 
qui  Salmmiiim  tune  comiti  concessorunt.  Insuper 
etiam  GosIVidus  Calvi  Montis  pro  pia'dictis  Martello 
honiiiiiuin  fccit.  Haque  Martellus  facto  licminagio  pro 
suscepta  terra,  Iheobaldo  ipso  deliberato ,  donaria 
niililihus  distribui  consliluit. 

Ilac  piaterea  tempestale  erant  cum  comité  Cosfrido 
duo  nobiles  juvenes  epbebi,  filii  domini  Castri  Gun- 
terii,  ex  quibus  primus  vocabatur  Rainaldus,  nomine 
patris  sui ,  alter  Cosfridus,  nomine  consulis  cujus  et 
filiolus  erat;  ex  quibus  prinuim  militcm  factum  patri 
transmisit.  Pater  vero  jam  vetulus,  cruce  facla,  licentia 
comilis  Jerosolimis  perrexit  ;  fdiiis  vero  ejus  primo- 
genitus  Rainaldus,  bominio  consuli  facto,  terram 
suscepit  et  quinque  annis,  ut  miles  strenuus,  nobi- 
liter  rexit-  Frater  vero  ejus  comiti  servicns  et  pro- 
bilates  fratris  sui  audiens,  cupidus  glorise,  aggressus 
[est]  consulem  ,  precibus  suorum  ,  ut  eum  militem 
conslilucrct  et,  causa  filiolationis,  modicum  terra^  ei 
largiretur  quo  posset  eum  gratiosius  et  aculantius  (]) 
servire.  Comes  autem  precibus  juvenis  et  suorum  deli- 
nitus,  libenlissime  annuit,  et  militem  conslitulum  do- 
mum  suam  Caramantum,  quae  el  Villa  Moranni,  quam 
pafer  ejus  I-^ilco  firmaverat,  dédit,  et  totam  terram 
al)  liaias  lilimarcii,  ([ua*  et  Sancti  Girici.  uscpic  ad  Plo- 
senciacuin  l'uiiiici,  l.ili  pacto  ut  in  Icira  illa  foricm 
dniiMim  sixccaslrutn  uiiiiiilissiniiiin  liiMuarcI  ;  (|uippc 
(|ui  ingressu  et  egressu  Turonici  comitatus  et  in  mar- 

(1)  Sp.  accuratius.  —  (2)  Sp.  dominium. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  125 

chia  erat  Blesensiiim,  Vindocinensium,  Ambaziacen- 
sium  et  Calvimontensium.  Qui  terram  illani  lali  pacto 
suscepit,  liominagio  et  leigialione  consuli  facta. 

Secundo  autem  anno  quo  miles  constitutus  est  et 
terram  a  consule  illam  suscepit,  mortuus  est  pater 
ejus  et  frater,  utrique  Rainaldi  vocati,  verno  tempore 
et  uno  die,  pater  Iherosolimis,  fraler  Castro  Gunterii. 
Qui  solus  remaiiens,  hominagio  et  leigiatione  consuli 
facta,  terram  patris  vel  fratris  defunctorum  suscepit 
regendam  cum  illa  quam  ei  cornes,  amore  fîliolalus, 
dederat.  Dédit  et  ei  conjugem  iieptam  uxoris  suœ, 
puellam  nobilissimam,  corpore  et  \ultu  pulcherri- 
mam,  nomine  Beatricem.  Facta  est  autem  praegnaus 
eodem  anno  quo  eam  duxerat  ;  unde  hilaris  effectus 
statim  cœpit  œdificare  nobiliter  castrum.  Cum  autem 
ut  quantocius  aedificaretur  elaboraret,  natus  est  ei  in- 
fans masculus.  Qui,  aliquantulum  ex  morte  patris  vel 
fratris  confortatus  et  gaudio  gavisus,  puerum  nomine 
patris  sui  vel  fratris,  Rainaldum  videlicet,  vocari  prye- 
cepit;  castrum  autem  novum ,  ex  nomine  filii  sui, 
Castrum  Rainaldi  vocari  prœcepit;  qui  ex  nobilibus 
ortus  et  nobiliter  educatus,  armis  strenuus  et  miles 
acerrimus  et  in  multis  expeditionibus  comprobatus, 
consilio  profundissimus,  statura  procerus,  vuJtu  de- 
corus,  verljis  facelus,  amabilis  omnibus;  qui  propler 
probitates  suas  a  prsedicto  consule  Tlieobaldo  in  tan- 
tum  dileclus  est  ut  ei  magnam  terram  donaret,  quae 
vicina  erat  terrœ  supradicto  caslello  adjacenti,  cum 
villis,  feodis  et  casamentis. 

Siquidem  eo  tempore  virum  Cenomannicum  qui 
mullum  sibi  servierat,  Fulchoium  deXorneio,  in  curia 
sua  Martel] us  secum  liabebat.  \  erum  cum  quid  Fui- 


d26  CHROMCA   DE  GESTIS 

clioio  pro  sci\ili()  recompensare  >el!el,  (juod  sibi 
graluiii  Inrc  debuisset  diii  j)icumedilarelur,  domum 
iiiunitissiniain  ,  (iiur  crat  iii  Ktco  (|in  uscjue  bodie  Mota 
FnlclH)ii  a  miI^o  Vdcalur,  teriaiiKjiic  mai,'iiain  e\  suo 
proprio  ciini  niiillis  feodis  Aiiibaziaco  donavit. 

SeiH'ca  aflirniante ,  fjuielissiniam  \itam  agcrent 
bomines  in  Icrris,  si  duo  lui'c  vcrba  a  iialura  rcrum 
tollerentur  :  meiini  el  luiiiii.  Hiiic  est  (jiiod  \\  illcliiius, 
Piclavensiuni  cornes,  consulalinn  Saiiloiiicuni  suuni 
esse  volebat  et  vi  praeoccupaluni  tcnebat,  quia  palrui 
sui  fuciat.  !MartelUis  eumdern  coiisulalum  reclamabat 
quia  avi  sui  fuerat,  cujus  beredes  absque  bl)eris  mor- 
tui  erant  ;  et  idco  ad  licredes  sororis  avi  sui  bonoreni 
debere  reverli  adiimabal.  Deuiquc  liujus  bli^'ii  causa 
diu  ventilala,  multa  mala  in  Andegavensi  et  l'icla- 
vensi  pag(»  perpelravit;  et  per  (juatuor  annos  terra 
tota  circa  Lostbinum  et  Mircbelluin,  a  Sabiun  io  us(|ue 
Pictavis,  vastala  el  fere  delela  luit.  Siniiblcr  Marlciius 
(juidcpiid  erat  circa  Pictavis,  citra  Clinnonem  fluvium 
et  ultra,  nccnon  suburbia  ipsius  civitatis  succendit  ac 
delevit. 

(iosIVidus  igittu'cuni  Willclmo  pugnare  disponens, 
Lisoiuiu  grandeui  nalu  buic  iicf^dtio  advocavit  ,  in 
cujUs  cousilio  ,  anclorilalc  et  sculcnlia  ,  nii  illi  (jui  in 
\dv\n  <;('Mcrc  belloruni  versalus  lucral,  totius  pialii 
ordiucni  couiinisit.  Nani,  leste  Tullio  (P,  j)rudcnt('S 
scucs  in  re  gerenda  siuiiics  suut  Ma\  i^atoribus  (|ui, 
(juaui\is  in  navigando  niliil  a^'cic  dicanlur,  cuui  alii 
nialos,  scandani  alii  per  Inros  curscnl,  alii  scnlinaiu 
cxbauriant  ,  illc  (  la\  utu  Icncns  scdcal  inpupj)i  (juictus, 


(1)   M.  T.  CiciTO,  de  Senectute,  dialogus. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  127 

quamvis  non  faciat  ea  quïE  juvenes,  tamen  mullo  ma- 
jora et  meliora  facit  :  ut  Lisoius  in  hoc  preelio  in  quo 
dominus  siius  l^ictavenses  cum  duce  suo  turpiter 
devicit.  Non  viribus  solummodo  aut  \elocilalihus  aut 
celeritate  corporum  res  magnae  geruntur;  sed  consilio 
et  prudentia,  quibus  non  oibari  sed  augeri  senectus 
solet. 

Santonici  etiam  et  mulli  ejusdem  consulatus  pro- 
ceres  ssepe  cum  Marcello  fœdus  pepigerunt  fieri,  et 
sui  ipsius  et  ejus  cui  praesidebant  urbis  deditionem  illi 
pacti  sunt ,  si  usque  ad  eos  quoquo  modo  posset  per- 
venire.   Firmatis  itaque  amiciliis  et    fœderatus   cum 
Radulfo    viceconsule   Thoarci,    Martellus  eu  in  omni 
sua  gente  et  amicorum  et  vicinorum  copiis  ad  urbem 
Santonicam  suscipiendam,  tam  ipse  quam  praedictus 
viceconsul ,   tetenderunt.  E  contra  Willelmus  Picta- 
\orum   dux ,  vir  equidem  bellicosus,    nulli  audacia 
secundus,  prudentia  pneditus,  divitiis  copiosus,  mili- 
taribus  auxiliis  constipatus,   cupidus  laudis,  inflatus 
supercilio   jactantiae,   magni   nominis    homo    gentes 
maximas  congregat,  videlicet  :   Pictavenses,  Lemovi- 
censes,  Augolinienses,  Petragorenses,  Arvernos,  Guas- 
cones,  Barros(1  ),  Tholosenses  ;  necnon  alios  innumeros 
coagulaverat  et  exercitum  immensum  conflaverat.  Isti 
omnes,  adventum  Martelli  exspectantes,  ad  op[)idum 
quod  Caput  Vultonie  dicitur  adunali  subsistunt;  quod 
oppidum,  alta  rupe  silum,  a  capite  V  ultonœ  fluvii  sive 
a  cavitate  rupium  nomen  accepit,  nam  quidam  Caput 
Vultonœ,   alii  Cavilonium  nuncupant.    Mulii  autem 
qui  ibi  substiterant,  apud  se  deliberabant  an  discede- 

(1)  Sp.  Bas  COS. 


1-28  CHROMCA  DE  GESTIS 

renl  an  propiiis  ad  hilhiiii  accédèrent.  Discedere 
suadebal  fama,  (jikc  fclices  Âiidegavorum  successus 
jjieL'nuntiabat  el ,  c\  felicibiis  de  vicloria  Theohaldi  et 
I  raiicoriun,  feliciores  fore  aiisjiicabantiir;  et  idcirco 
iiieliis  (juammaxiiims  pecloribiis  sinj^'uloriini  iiiscre- 
balur;  accedere  vero  ad  prediiim  eos  exborlabatur  ira 
pudorque  peregrinoi  uni,  millalcuus  adbiic  rej)ressa 
leineritatt'.  Confidebant  etiain  iii  coagulatoruin  diffusa 
iiuiltiludiue  el  in  sua,  sicul  jaclal)ant ,  aniinosilate. 
Pralerea  inglorios  se  esse  dicebanl  nisi  niulli  pauco- 
luni  slolidilatem  compescerent,  nisi  alienigenas  a  suis 
linibus  dissicerent. 

Quoniani  aulein  principes  Aquitania?  bellum  per- 
Irabi  conquerebanlur,  du\  eorum  AVillclnius,  festinus 
in  planilie  Caj)ul  Vullonœ  descendens,  Martello  el 
suis  occurril.  Veniebant  igitur  Piclavi  calervatini, 
congaudenles  el  vicloriani  in  manil)us  auluniantes  el 
de  spoliis  ininiicoruin  diripiendis  jani  lielanles.  Affe- 
rebanl  ilacpie  suos  unus(juis(jue  funiculos,  quibus 
vinclos  ad  sua  caplivalum  (1)  ducerent  Andegavos. 
Qui  cum  se  conspicerent,  accurale  quiscjue  suam  aciem 
instruxit.  .Martcllus  el  sui  sagillarios  et  pcdifes  suos 
ordinaNerunI,  el  ipsis  pra'uiissis  j)cdel('nliin,  ul  nios 
est,  ])ergel)anl.  Edocebanlur  aulein  (|ii;iliter  acclania- 
renl,  (jualiler  obslarenl ,  (pialiler  inipenelrabiles  ini- 
niicos  feiiendo  penelrarenl;  el  ut  ad  signa  sua,  niliil 
reverenles,  frecpienler  ri-.spicerenl  cl  si-  ij)sos  ad  ictus 
liosliles  sufferendos  dbdurarent ,  lie  (  l  liac  omnia  in 
aliis  l)(  Uis  btne  geslis  didicissenl,  INec  iiiinus  c  regione 
l'i(  lavfiisc.s  cuiuljiliin,  slcllis  iiiiiunit'rabiliures,   d«'n- 

(I)  Sp.  ad  tua  lecla  caplivatus . 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  129 

sabantur  et  per  agmina  innumerae  legiones  a   latere 
in  latus  extentabantiir,  gerentes  vincula  quibiis  hostes 
ligare   putabant.    Porro   manipuli   eorum    militares, 
proiit  erant  instructi,  loca  condicta  tenebant.  Existi- 
mabant  eiiim  Andegavos  statim   fiigam  arripere  ;  de 
fuga  quippe  sua  niilla  mentio  fuerat,  quoniam  jam 
se    vicisse    putabant.    Confidebant   siquidem    et    in 
multitudinibus  suis  innumeris  et  in  pectoribus  gen- 
tium  animosis,   et  in  ducalibus  ne  unquam  fugerent 
edictis. 

Ergo  bello  utrinque  parato,  ut  ventum  est  ad  locum 
unde  aliquantulum  jam  propiores  se  inspicerent,  pari 
concurrunt  agmina  motu.  Pictavenses  ira  metusque, 
Andegavenses  spes  adquirendi  Santonicum  consula- 
tum  incitabant.  Yociferantur  omnes  et  confusis  clamo- 
ribus  ipsum  pulsatur  cœlum  ;  fragor  nimius  vel  de 
coUisionibus  armorum  vel  de  illisionibus  cassidum 
resonat  et  gladiorum  ;  plangores  et  ululatus  undique 
vel  morientiumvel  vulneratorum  audiuntur.  Martellus 
et  Andegavi  illos  viriliter  aggressi  sunt  acclamantes,  et 
audacter  per  médias  acies  irruunt.  Globus  eliam  Tu- 
ronorum  militum,  subsequentium  dominum  suum, 
mullos  stravit  et  vexillum  ipsius  ducis  prosternit  ; 
quod  pedites  viriliter  equitesque  sequentes  rapuerunt 
et  retinuerunt  ,  quod  non  mediocrem  eis  incussit 
timorem. 

Guascones  omnes  et  Lemovicenses  confestim  fugam 
inierunt,  cpios  CcCterLc  gentes  insequuntur.  Pictaven- 
ses stupefacti  ali([uanliilum  demorati  substiterunt. 
Martellus  et  sui  siniul  iilic  conversi,  eos  tanqiiam  se- 
getem  in  transverso  gladiis  secabant  et  eorum  corpora 
detruncantes  dimidiabant.  Irrorabantur  sed  potius 
I  9 


130  CHRONICA  DE  GESTIS 

inundabantur  sanguine  campi.  Piclavensestremefacti, 
duce  suo  graviter  vulnerato,  respirandi  locum  non 
habebanl  ncc  aliqualenus  respiraliant.  Insecuti  sunt 
eos  fugieiitcs.  Illi  duiiitaxal  evaseiimt  qui  cfTugere 
quoquo  modo  potuerunt.  Multos  capiunt  Turonenses, 
sed  Andegavi  quos  poterant  cursu  praevenire  illis 
nuUae  dabautur  iuducia'  :  alios  lanceis  transfodiebant, 
alios  gladiisjugulabant,  in  commune  nulli  parcebant  ; 
et  (|uoniam  pnidictum  oppidum  ali({ualcnus  ab  ipsis 
dislabat,  qui  faligati  remaneljant  aul  ca[)iel)antur  aul 
in  morteni  ruebant.  Dies  itaque  illa  Pictavensibus 
nimium  fuit  ad  versa;  fuit  enini  dies  tribulationis  et 
dispersionis,  dies  morlis  et  confusionis  :  cum  vincu- 
lis,  quos  ad  hostes  suos  ligandos  advexerant,  ligati 
sunt.  Willelmus  etiam  consul  viilneratur  et  capitur. 
Marteilus  etsuijCaede  peracta,  reversi  sunt  in  campum 
et  ibi  intra  tentoria  nocte  illa  quieverunt  et  contra 
Boream,  qui  acriter  sufllabat,  corpora  mortuorum 
congregaverunt. 

Martellus  postluec,  quam  cilius  potuit,  Santonas 
devenit.  Obviam  ei  venientes  qui  in  urbe  erant,  aper- 
lis  porlis,  urbem  ipsi  Iradideruiit.  Itafpie  cum  gandio 
ijji  re(juiev('runt  cl  Santonicum  coiisuiatum  rece[)e- 
runt,  (juem  .Martellus,  facta  pace  cum  Pic  tavcnsi  duce, 
quoad  vixit  tenuit.  Nam  dux  ,  a  plaga  praelio  facta 
sanus  cfTcclus,  cpiscoporum  cl  rcligiosoi'um  consilio, 
liominio  a  Martcllo  susccj)to,  piicdictum  consulatum 
quietum  concessit;  et  nuiltis  pecuniis  liber  a  captione 
(pia  illum  Martellus,  in  pialii)  cajjiciis,  s|)alio  trium 
annorum  tenuorat,  ad  [»ropria  rcmcans,  ipso  in  aniio 
liiicm  vilic  liabuit.  l'actum  est  aulem  iiicnarrabile 
gaudium  in  Andegavia  et  Turonia,   et  cuui  gaudio  in 


CONSULUM   ANDEGAVORUM.  131 

pace  diu  requieverunt  et  ubique  terrarum ,  Deo  gra- 
tias,  multoties  triumphatores  exaltati  sunt. 

In  diebiis  illis,  Willelmus,  duxNormannorum,  Her- 
bertum  Cenomannicum  consulem  nimis  impugnabat; 
cui  Martelliis  auxiliator  et  tutor  fuit,  et  idcirco  Willel- 
mus dux,  qui  postea  Anglia  adquisita  rex  Aiiglorum 
exstitit,  multa  a  Martello  mala  perpessus  est. 

Gosfridus  Martellus,  filius  Fulconis,  cum  filios  non 
baberet  comitatum  suum,  scilicet  Andegaviam  et  Tu- 
roniam  quam  jam,  sicut  supradictum  est,  conquisie- 
rat,  nepolibus  suis  Gosfrido  Barbato  et  Fulconi  Ricbin 
reliquit  :  Andegaviam  et  Santonas  Fulconi,  Turoniam 
cum  Landonensi  Castro  Barbato  donavit(l).  Martellus 
morbo  repentino  occupatus  irremediabiliter,  languore 
per  dies  ingravescente,  ad  mortem  usque  perurgeturet 
inter  suos,  non  sine  grandi  dolore,  defungitur. 

^Edificavit  autem  cœnobium  Sanctae  Trinitatis  apud 
Vindocinum  castrum,  monacliosque  posuit  et  abba- 
tem  constituit.  Causa  (2)  autem  aedificationis  hujusce 
modi  exstitit. 

Qiiodam  tempore  ,  dominico  die,  aurora  illuces- 
cenle,  contigit  consulem  una  cum  uxore  ad  fenestram 
aulœ,  qua  tbalamus  ejus  illuminatur  versus  aquilonem, 
faciem  posuisse.  Erat  autem  aula  in  supercilio  montis, 
ubi  nunc  ecclesia  Beati  Georgii  babetur.  Burgus  au- 
tem, ubi  babitantiummultitudo,  ex  latere  montis  con- 
tra aquilonis  flamen  erat  ;  extra  burgum  autem , 
contra  orientem ,  erant  pascua  latissima,  et  in  medio 


(1)  Dans  le  ms.  6218  il  y  a  •  «  Andegaviam  et  Santonas  Barbato,  Turo- 
niam cum  Landonensi  Castro  Fulconi.  » 

(2)  Add.  d'après  d'Achery  et  le  ms.  6005,  jusqu'à  Uxor  vero  ,   p.  132, 


132  CHRONICA   UE  GESTIS 

fons  lalissimus  ubi  cl  ad  (juciii  pciic  imiversus  popii- 
lus  caslri  veniebat  liaurire.  (]imi  auli'in  consul  et  ejus 
coiijux,  Agnes  noniine,  spaliuin  aciis  et  stellariiin 
niullitiidineni  inluerenlur  et  de  niiiilis  confabulaien- 
tur,  subilo  viderunt  anibo  stellatn  longissimani  ac  si 
militis  haslani ,  in  ipso  fonte  cadere.  Cum  autem 
lurbati  essent,  cecidit  secunda  ;  plus  niirantibus  etstu- 
pentil)us,  cecidit  terlia.  Dcnicjue  consid  lestinus,  cul- 
lioiibus  vesliinentis  induliis,  luia  cum  uxoie  de  super- 
ciliomonlis  descendit  etin  ecclesia  Beali  Martini,  tpnje 
prope  ipsum  fontem  erat,  niissain  in  lionore  sanctae 
Trinilatis  canere  fecit.  Hoc  ipsuin  etiani  quod  \iderat 
episcopis,  abbalibus  et  aliis  relii^iosissiniis  narrabat 
\iris,  et  super  hoc  quid  acturus  foret  qua'rebat.  Onuies 
autem  (juos  consulebat,  uno  animo  et  uno  sermone, 
unum  dedere  consilium  :  ut  in  ipsis  pascuis  ecclesiam 
iedificaret  in  honore  sanctie  Trinitalis  ,  et  allare  ipsius 
ecclesiie  super  ipsum  fontem  constilueret,  servos  inibi 
congregaret  qui  die  noctuque  Deo  ibi  servirent.  Qui 
sano  consilio  ad(piiescens,  cœpil  juxta  ecclesiam  a?di- 
ficare  ofluinas  utiles  monachis.  Elegit  etiam  e\  relii;io- 
siori  monaslcrio  tolius  (ialliic,  videlicel  ex  monasterio 
Beati  Martini  Majoris  Monasterii,  viginti  quinque  mo- 
naclios,  ex  quibus  unum  ipsis  praefecit  abbatemque 
consecrari  delei^it. 

Uxor  vero  ejus  a-dificavit,  in  supcrcilio  montis,  ec- 
clesiam Sancti  (àcor^ii,  canonicoscjue  posuit  et  Capel- 
laiM  (lonsulis  socaii  pra-ccpit. 

Hic  (1^  et  bona  ecclesiai  Beati  Laudi  (2'i  valde  am- 


(1)  Cetti-  |)lirasc  cit  ajouttc  par  il'Aclicry  rt  par  le  ms.  G005. 
'i)  Lia  cuUc(;iule  de  Saiut-L^ud,  dau&  le  cliàlcau  d'Angers. 


CONSULUM  ANDEGAVORmi.  133 

pliavit  et  undecim  canonicos  in  eaposuit,  cum  tamen 
modo  très  vel  quatuor  presbyteri  tantum  ibi  essent, 
sicut  continetur  in  privilegio  ipsius  quod  est  in  eadem 
ecclesia. 

Gaufredus  autem  cornes  perfecit  ecclesiam  Sancti 
Nicholai,  in  suburbio  Andegavîe  civitalis,  quam  pater 
ejus  Fulco  incœperat  née  perfecerat;  monacbos  et 
abbatem  posuit  multisque  possessionibus  ditavit , 
ibidemque  sepultus  quiescit. 


DE    GOSFRIDO    BARBATO    (l). 

Dum  Gosfridus  Barbatus  et  frater  suus  Fulco  Richin 
honorem  Martelli  possiderent,  quœ  et  quanta  mala 
consulatum  involverint,  et  veritas  historiae  jubet 
evolvere,  et  borror  magnitudoque  cladis  probi- 
bet  referre.  Sed  nescio  quid  ipsis  malis  prsestet 
eorum  malorum  verba  subtrabere  quorum  illi  facta 
pertulerunt,  quin  potius  noceret  etiam  malis  exempla 
eorum  perditionis  supprimere;  quando  quidem  ipsis 
forsitan  sit  perversis  utile,  ipsorum  exitio,  aUos  ab 
eorum  deterreri  imitatione.  Quod  si  forte  ipsis  malis 
nibil  boni  conférât,  et  quare  eis  adversa  evenerint  aut 
etiam  quomodo  et  cur  perierint  nosse,  sequentibus 
tamen  saluberrimum  esse  potest,  cognilis  aliorum 
ruinis,  a  viis  ruinosis  cavere.  Proinde  non  ignoretur 
fortunam  suam  invidiam,  quam  sïi^pe  potentibus  com- 
modat,bis  fratribus  accommodasse,  quos  communitas 

(1)  D'Achery,  in-4%  X,  484;  in-fol.,  III,  258. 


131  CHRO.MCA   1)K  GESTIS 

consulatus  in  liirl)ani  misit  el  maie  concordes  effecit. 
Nam  Liicano  teste  (1)  : 

Nulla  fides  regni  sociis,  omniscjne  potestas 
Impatiens  consords  t'iitj  nec  gentil)u>  iilhs 
Crédite 

Gosfridus  Barbatus,  armisslreniins,  cum  Cenoman- 
nensibiis  est  fœderatus;  cujus  auxilio  Helias  de  Fisca 
Conomaniuim  rcciipcravif  quod  Willelmiis  lex  Anglo- 
runi  sibi  auferdjat.  (iiiillelinus  Cenoniaiinmii,  concc- 
dente  sibi  Herberto,  acceperat,  et  Helise,  oui  heredi- 
tario  jure  eveniebat,  violenter  aufcrebat. 

Qiiantîe  cupidilatis  et  avaritia*,  quantae  etiam  cru- 
delilalis  et  siipci  i)ia:î,  et  quomodo  Deus  ei  restiterit  et 
humiliaverit  ut  legitur  :  Deus  superhis  resisiil  (2),  et  : 
Frangit  Deus  omnem  superhuni ,  locus  in  prirscnti 
liabetur.  Diaboliis  cnjiis  ciJJiis  et  deicctatio  est,  a  niiindi 
principio,  sancta  depravare,  pacifica  proturbare,  bo- 
nis operibiis  obviare,  electionem  Barlboloniei  abbatis 
Majoris  Monasterii  atqiie  benedictionem  sincerissime 
factam  molitus  est,  modis  quibiis  potuit,  infestare. 
Inslii,Mvit  ii,4tiir  coniiteni  Andcj^avensiutn  3\  noniine 
(ioslridiim  ,  cognomento  Barbatinn,  ut  locum  .Majoris 
Monasterii  suo  doniinalui  subjui^aret  et  abbateni  loci 
cogère!  ut  (\r  manu  illiiis  bacultuu  j)asl(iialcni  rcci- 
peret. 

Cirex  igitur  Bcati  Mrulini  Majoris  Monaslorii,  stupe- 
factus  ac  mente  confusus  ex  lani  inaudila  bac  tenus 
ralione,  C(»i;itare  eo'pil  ac  (liccir   quo   licii    possc!   ut 

(I)  l'/iarsalia,  lil).I.  —  (i)  Jacuhi  «p.,  \\\  (>.  —  {'.'<)  Sp.  l'nrvtun- 
tium. 


CONSULUM  ANDEGAVORIBI.  135 

tanta  et  tam  longa  regalis  potestas  et  specialis  semper 
domni  Martini  gloria,  ex  priscis  et  ex  suis  etiam  ipsis 
temporibus,  qui  dum  adviveret  proprium  ibi  abbatem 
esse  conslituit  nomine  Galbertum,  qui  nunc  ibidem 
humatus  quiescit,  ab  imperatoribus  et  regibus  bue 
usque  inviolabilis  conservata,  modernis  temporibus 
alicujus  dominio  nisi  regio,  sicut  semper,  aut  abbati 
proprio  subderelur.  Aiebant  enim  :  «  Habemus  nam- 
que  non  minima  imperatorum  regumque  praecepta  , 
neenon  et  aposlolicorum  perplurima  privilégia  qui- 
bus  bic  noster  locus,  pro  veneratione  pii  patris  nostri 
domni  Martini,  qui  eum  fundavit,  specialem  obtinet 
dignitatem  et  gloriam;  et  nunquam  ab  aliquo  regum, 
nisi  aut  régi  aut  abbati  proprio  Sancti  Martini  subjec- 
tus  fuit  ;  qualiter  etiam  ab  omni  praesulum  est  dominio, 
nisi  quantum  in  ordinandis  monacbis  nécessitas  cogit 
ecclesise,  sequestratus;  cum  quibus,  ne  id  fiat,  satis 
defendere  possumus.  » 

Una  igitur  mente  atque  decreto,  venit  idem  grex  ad 
praedictum  comitem  illique  bac  omnia  retulerunt  :  ut 
scilicet  hanc  abbatiam  Majoris  Monasterii  nec  ipsum 
monasterium  in  alicujus  dominium ,  nisi  in  suum 
proprium,  uUatenus  unquam  devenire  permittat;  ne 
honor  et  gloria  tanti  patris  (1),  quee  semper  crescit  in 
cœlis,  aliquatenus  minorari  videatur  in  terris,  a  tan  lis 
hactenus  inviolabiliter  conservata  regibus,  patribus 
atque  principibus.  > 

Cornes  autem  obstinate,  immo  fortiter,  in  sua  sen- 
tentia  permanebat;  et  si  boc  non  fieret  locum  destruere 
minabatur.  Monacbi  vero  comitem  sœpe  etralionabi- 

(1)  C'est-à-dire  saint  Martin. 


me  CHRONICA   DE  GESTIS 

litrr  (OiiveiH'riiMl,  cl  per  pcrsonas  ecclesiaslicas  atque 
saciilares  discieti  sanicjuo  coiisilii  nitehanlur  commo- 
tioiieni  cfniiitis  traïKjiiillare  ;  cornes  autem,  qnantn 
iiiagis  \iclchat  inoiiaclios  sua"  rcsislere  volimlali  , 
tanto  vclicrnciilius  (mhahatur ,  tantoque  indiscrelius 
11(111  j.im  loco  soluiiiniodo  scd  cl  ipsis  inonacliis  nii- 
iiahatiir.  Dicchat ,  cl  minas  criidclcs  crudcliori  opcre 
a(lnii()lchat  :  lociiin  nanKjuc  Majoris  Monaslerii  et  loco 
appendentia,  iihicnmque  poteslas  cjus  attigit,  aggrcs- 
siis  csl  funditus  annullare,  possessiones  monaclioniiii 
et  suhstanlias  homimim  monaslerii  rapere  violcnlcr 
et  vastare,  et  qnomodo  sajviliam  suam  expleret,  etiam 
in  corpora  monacliorum,  cœpit  allcntiiis  ohservare, 
ut  complerelur  quod  scripluni  est  (1)  :  Ohservuhit 
peccator  juslum,  et  stridehit  super  eum  dentibus  suis; 
in  lantumqnc  desa-viit  pcrsecutio  et  excrcvil  iit  etiam 
saculares  liomines  comitis  intcmperanliam  mirarcntur 
et,  imprecanles  comiti,  Deum  pro  monachis  preca- 
rentur. 

IMonaclii  autem,  cum  liac  diu  cihu  palicnlia  tolé- 
rassent nec  jam  possenl  pericula  immincnlia  sustincre, 
orationesquas  pro  suis  perseculorihus,  juxta  evani^elii 
effundehanl  pi;i'ccptiim,  slatiiciiint  dcNolinsampliai-c; 
nudatis(jiic  pcdihus  ad  corpus  patroni  sui  bcali  .Mar- 
tini proccsserunt ,  assum[)lis  secum  dcbilihus  et 
leprosis  cpios  de  \ictu  \cl  vcsiifu  monaslerii  sustine- 
haiil  et  (|ii<inmi  preces  apiid  Dcimi  \alcrc  (|iiani  |»lu- 
rinumi  conlidehanl.  l  i)i  luianimilcr  in  oialionihus 
j)ersistenles,  iiu|)l(>ial>anl  Deum  cl  sancli  mciila  ul 
peslem  iilam  lam  sic\issimam  sua  miscricordia   tcm- 

(1)  Psalni.  XXXVII,  12 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  137 

peraret  ;  ne  locum  illorum  persécuter  ille  destrueret, 
nnde  ipse  postmodum  in  infernum,  pœnas  luiturus^ 
descenderet. 

His  peractis,  etiam  ad  abbatem  Cliiniacensem  reco- 
lendae  memariae  virum,  Hugonem  nomîne,  suam  peti- 
tionem  direxerunt,  siippliciler  exorantes  ut  ipse  et 
sancla Cluniacensis congregatio,  pro tanta  persecutione 
mitiganda ,  Dei  clementiam  precarenlur  ;  insuper  ut 
ipse  abbas  locum  MajorisMonasterii  consolari  sua  prae- 
sentia  dignarelur.  Qui ,  benignus  ut  erat ,  pelitioni 
eorum  benigno  animo  adcjuievit;  cumque  Majus 
Monasterium  pervenisset,  consolatus  est  fratres ,  et 
Turonis  ad  comitem  sunt  profecti.  Cujus  pedibus  pro- 
sternati,  eum  ut  ab  illa  persecutione  jam  cessaret 
precabanlur  humiliter,  sed  incassum  ;  nam  cornes,  in 
suam  saeviliam  obstinatus,  nec  lacr\  mis  flexus  mona- 
cborum  nec  abbatis  precibus  adquievit  nec  se  ,  vel 
modice,  a  persequendis  monacbis  temperavit.  Quibus 
ad  monasterium  redeuntibus,  abbas  quoque  reversus 
est  Cluniacum,  abbate  Majoris  Monasterii  comitante; 
qui  videlicet  abl)as  Majoris  Monasterii,  antequam 
inde  rediret,  suscepit  sacros  ordinessacerdotis,  quando 
enim  electus  est  in  abbatem  adbuc  diaconi  ministerio 
fungebatur. 

Porro  Deus,  qui  erigit  elisos  et  sperantes  in  se  non 
deserit,  non  dormitabat,  cuslodiens  Israël  spiriUia- 
lem  ;  et  affectioni  servorum  suorum  qui,  ut  scri- 
ptum  est,  jam  duplicia  pro  peccatis  suis  receperant, 
misereri  ultra  non  dislulit.  Qui  cum  sit  omnipotens 
atque  justus,  in  caput  comilis  juste  fecit  ejus  injusti- 
tiam  redundare  :  nam  ut  manifestum  fieret  quam 
injustus  cornes  ille  ad  versus  abbatem  et  illos  monachos 


138  CHROMCA    DE  GESTIS 

cxslilissrt .  et  ul  appareret  (|iiain  jiisia  iiltione  ])u- 
iiieiulus  ciat  qui  sanclam  illani  ecclesiam  tam  irra- 
lionahililer  iiifeslabat,  Deus,  (jui  senij)er  est  in  sanclis 
suis  mirabilis,  pin  suis  fiflolibiis  (lii];nalns  est  insigne 
iniraculmn  ()j)eraii.  I\)sl(jiiain  eiiiin  cornes  coiileni[)sit 
abbaten»  lîarlboloineum  et  al)balem  Cluniacensem  et 
monacbos  exaudire,  parvo  iiitervallo  interposito, 
fialer  ejiis,  riilco  nomine,  adversiis  eiini  cuiii  manu 
valida  insurrexit  ;  ncc  ab  ejus  perseculione  cessavil 
donec  eum  captum  et  ab  lionore  privatum  per  multos 
annos  in  captionem  detinuit;  ibique  diu  alflictus  et, 
fbvina  ultione ,  dalus  cliam  in  repiol)um  sensum, 
vixil  postea  plus  qnam  triginta  annos  in  bac  niiseria, 
eliam  bostibusmiserandus.  Certe  justo  judicio  privatus 
est  et  corporis  et  aninii  liberlate;  juste  lola  vita  sua 
miseral)iiiler  oppressus  est,  unius  bominis  polestate, 
qui  contra  Dcum  sa'viens  nitebalur  multos  servos  Dei 
injusta  dcprimerc  servitulc;  justo  judicio  aniisil  in 
perpetuum  dominationem  quam  tenebat,  (|ui  in  pos- 
sessiones  dominicas  injusta  tyrannide  saeviebat. 

DE     FULCONE    RICEIN    (l). 

l'uico  subdolus  fralcr  suuni  nimium  cœpil  impu- 
gnare  et  consulatum  lotum  lurbare,  et  tune  tolius 
coinil.ilns  Ij.noncs  uiins  in  abuni  c(rperunt  insurgere, 
nunc  liaibato  nunc  l'ulconi  (avère,  et  tune  prodi- 
lioncs  niulla'  inter  cos  exoila*  sunt.  (Juo  lcm|)ore  fil 
proiiilio    apud     Andegaveni.    Anno    \  erbi    incarnati 

(1)   D'Arlury,  in-^",  X,  488;  iii-d.l.,  III,  2;.0.  —  \nr.  H.-cliim. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  139 

i.iLxvi"  proditores  perimuntur.  Tune  Gosfridus  de 
Pruliaco  occisus  est,  paler  illius  Gosfridi  qui  cornes 
Vindocini  fuit.  Deleta  (1)  pêne  Andegavia  et  Turonia, 
Fulco  Richin  Barbatum,  fratrem  suum,  subdole  ca[)tum 
in  vinculis  posuit  etutrumque  comitalum  veluti  suum 
suscepit. 

Cornes  Pictavensîum,  Willelmus  uti  pater  suus  vo- 
catus,  miles  acenimus,  juvenis,  astutus  et  laboriosus, 
prœdictis  fratiibus  sic  discordanlibus,  Sanlonicum 
consulatum  aggressus,  cepit  et  possedit.  Relias  consul 
Cenomannicus  et  complures  sui  consulatus  proceres 
Fulconem  pro  Barbato  graviter  expugnabant  et  ut 
Barbatum  deliberaret  petebant  et,  auvilio  Philippi 
régis  Francorum  et  Stephani  comitis  Blesis,  ipsum  vi 
abstrahere  a  carcere  nitebantur;  sed  Fulco  cum  Ste- 
phano,  hominagio  sibi  facto,  concordatus,  regem 
Francorum  adiit,  et  cum  eo  fœderatus  Pbilippo  régi 
Landonense  Castrum  concessit.  Rediens  Fulco  a  Fran- 
cia,  Ambaziaco  cum  Arnulfo,  qui  custodiam  Domicilii 
ab  ipso  in  feodo  habebat ,  hospitatus ,  feodum  ei 
abstulit ,  et  Domicilium  ,  posita  propria  ad  libitum 
custodia,  sibi  retinuit  :  sic  Arnulfus  de  Magduno  et 
filius  ejus  Leonius  ab  Ambazio  expulsi  sunt. 

Sœpe  Fulco  talia  actitans  progeniem  suam  doli 
ream,  licet  injuste,  accusare  fecit.  Est  autem  hîec  quœ- 
dam  vis  malis  moribus  ut  innocentiam  multitudinis 
devenuslent  scelera  paucorum,  cum  tamen  e  diverso 
bonorum  raritas  flagitia  multorum  nequeat  excusare 
virtutibus  communicatis;  sed  quis  non  exacerbescat 
cum  videat  sordidari  virtutum  sinceritatem  crimina- 

(1)  Cette  phrase  est  ajoutée  par  le  manuscrit  6218, 


ito  cnnoMCA  dk  r,p:sTis 

tione  |)aiiconim  viliornml^  F.r.iiil  cnim  tiinc  niiilti  in 
bono  a(l:iiiiiisti-aiKl()  sci^iu's,  in  iiialo  oMnrjucndo  re- 
leres,  sedilionibiis  occupali,  caritate  infirmi,  faclione 
robiisti,  in  aMiiiiIaliomini  coiiseiNalioiie  slabiles  ;  de 
(jiiil)us  incnlioiieni  fac  iciis,  (juod  siiiim  '  1  )  est  bisloriae 
facio  (2), 

Illico  j)lures  diixit  iixoros  :  fiHani  Lancelini  de 
Baiii^eiiciaco  ex  qiia  orta  est  coniilissa  Hiilamiia%  illa 
(jiiiL",  post  ol)ituni  viri  siii,  .lenisaleni  in  ccclesia  Sancta^ 
Annae  vilatn  nionialem  exercuit.  Post  morleni  fdiae 
Lancelini ,  diixit  Ermengardin  filiam  Arclienbaldi 
Fortis  de  Borbono,  ex  qua  genuit  GosPridum  Martelhmi 
adrnirabilem  virum,  jiistitiaMnsignem,  toliiis  boni  ciil- 
toreni,  (jiii  terror  omnium  inimicoium  siionim  fuit. 
IJI)idiiiosiis  Fulco  sororem  Amalrici  de  Monte  lH)rli 
adamavit,  cujus  pra'ier  formam  nibil  unquam  bonus 
laudavil(3  ,  pro  qnamatrem  Martelli  dimisil.  affu-mans 
eam  de  génère  suo  fuisse;  (juam  dimissam  (îuillelnuis 
Jalinniacensis,  vir  ex  nobilioribus  Arvernorum,  u\o- 
reru  duxit.  Ex  sorore  Amahici,  Fulco  filium  genuit 
qui,  similiter  ut  pater,  Fulco  vocatus  fuit  ,  de  quo  in 
subse(|uenlil)us  iofuienuu'. 


(1)  Var.  Scilum. 

(2)  Le  SpicilegiuMi    iiiItTi-alc  ici  tniis  passagt-s    dfs  Cesta  dominorum 
Jmhaiicnslum  : 

I.  Eraitl  aiitem  tune  Âmbtiziir .. .  ,  p.  175. 

II.  Non  longe  post  ha-c...,  p.   183. 

III.  Aamque  velle  suttm  ciiitjue...,  p.  I81i. 
(3j  Sallustius,  Catiiina  ,  XV. 


CONSULmi    ANDEGAVORUM.  141 

DE    GOSFRIDO     MARTELLO     SECUNDO    (l). 

Gosfridus  Martellus  secundiis,  jam  adultus,  juvenis 
prudeiis  et  animosus,  videns  terram  turbatam  et  pro- 
ceres  totius  consiilatus  contra  patrem  cornua  erigere, 
eis  viriliter  resistebat,  et  quomodo  patrem  et  suos 
ulcisceretur  irrequietus  cogitabat;  qui  omnibus  prae- 
valuit  et  ab  intentione  eos  revoca\it.  Prudenter  vero 
negotia  sua  agebat,  nec  nimis  remisse  nec  insipienter 
militabat.  Barbatus  nepotis  sui  Martelli  probitates  au- 
diens  complacuit,  eoque  advocato  ait  illi  :  «  Gaudeo 
te  ab  avoi'um  probitate  non  degenerare  :  ideo  terram 
meam,  mibi  a  pâtre  tuo  injuste  ablatam,  tibido,  et  ut 
deinceps  possideas  volo.  »  Martellus  ipsum,  vinculis 
solutum,  per  urbes  et  oppida,  sua  tamen  sub  custodia, 
libère  ire  permisit;  ipse  vero,  in  carcere  turbato  ce- 
rebro,  sensu  aliquantulum  minutus  erat,  nec  diu  posl 
hsec  vixit. 

In  illo  tempore,  anno  siquidem  ab  incarnatione 
Domini  mxcvi",  synodus  Arvernis  liabita  est,  et  via 
eundi  Jérusalem  inchoata  est. 

Quippe  anno  subséquente  Fulco  et  Martellus,  filius 
ejus ,  Rupes  Corbonis  obsederunt  et  fumo  ceperunt, 
quod  niunicipium  nemo  putabat  capi  posse  ;  et  Ro- 
bertus,  Rupium  dominus,  super  ipsas  Rupes  in  monte, 
nolentibus  consulibus  ,  casteilum  componebat. 

Iste  Martellus  Elisabeth  sororem  suam,  ex  matre 
sua  et  Guillelmo  Jalinniaci  ortam ,  Ilugoni  de  Calvo 
Monte  uxorem  dédit,  cum  ea  Ambaziacuin  lolum  ei 

(1)  D'Achery,  in-4°,  X,  496;  in-fol,  III,  262. 


142  CHROMCA   DK  GKSTIS 

concessit.  Unie  Mailcllo  Ilclias  coines  imicam  filiam 
suam,  lion  atllinc  niati  inuinio  aj)tain,  tlcsponsavit, 
et  Ceiioinannuin  cniii  oimiibiis  appciuliliis  ejns  tri- 
huit.  Sa'pe  MarU'lhis  cmn  re<;e  Kiil'o  (1)  condixit 
mullaqiie  miinicij)ia  in  Normaiiniam  vastavit  et  siic- 
cendit,  cluni  n\  in  \ni;liani  moraretur  et  Roljerlus 
cornes,  frater  régis,  in  Jerosoliniilano  exercilu  ciim 
mullis  percgriiiis  maiicrct  ;  nam  Normanniam  rex 
Kufus  in  vadinionio  habebat. 

Anno  \  erbi  incarnati  mcvi°,  (juadraginta  diebus  et 
eo  amplius,  cometa  vespertinis  semper  horis  apparens, 
sliipore  siiuulet  terrore  lotmn  tune  replevit  niundum. 
Nam  splendorisalburni  radium  versus  brumaleni  sulis 
occasum  producens,  primis  quidem  diebus  flamma- 
tior,  postremis  vero  subobscurior,  visebalur,  donec 
paulalim  atlenuatus,  post  dies  ut  dictum  est  quatha- 
ginta,  videri  omnino  desistcret.  Sequenti  anno  Mar- 
tellus  insidiis  suorum  et  novercîe,  pâtre  ut  ferunt 
consentiente,  Cande  Castro  occisus  est ,  sepultusque 
in  ecclesia  Beati  INicholai  Andegavis.  Incrediijile  milii 
vidtMur  jialrem  in  ncee  lanti  filii  consensisse  ,  curn  et 
niniium  senex  esset  et  (ilius,  si  longincjuitas  \[\?e  sil^i 
concederetur,  quidquid  amiserat  recuperasset  :  nam 
et  Landonense  Castrum  Pliilij)p(»  rogi  calnrnnia- 
l)at  ,  et  nuillclmo  Pictavensi  Santonieum  eonsu- 
lalum  ;  (|ui,  timoré  ejus,  duas  turres  novas  Pieta- 
vis  eonsliluit  :  unam  in  urjjis  ingressu  et  aliam  prope 
aulain. 

Kex  lil)idinosus  Pbilippus  Turonis  venit,  et  cum 
uxore  l'ulconis  ioeutus,  eam  fieri  reginam  constituit. 

({^   (;Mlll,.iiin<'  le  |{<)iix. 


CONSULUM   ANDEGAVORUIM.  143 

Pessima  illa,  consule  dimisso,  nocte  sequenti  regem 
subsequitur  qui  Mindiaio,  prope  pontem  Beuronis , 
milites  dimiserat  qui  eam  Âurelianis  diixerunt;  sicqiie 
rex  luxuriosus  domum  suam  sceleralis  luiptiis,  sub 
analbemate  factis,  replevit,  et  duos  ex  ea  filios,  Phi- 
lippu  m  et  Florium,  genuit. 

DE    FULCONE    REGE    JERUSALEM    (l). 

Verum  est  :  Pater  non  portabit  iniquitatem  ûVù  nec 
filiusiniquitatem  patris(2).Hincest  quod,  mortuo  Ful- 
con^  Richin,  filius  ejus  Fulco,  vias  patris  et  niatris 
suse  deserens,  honestam  vitam  deducens,  prudenter 
terram  suam  rexit.  Qui  ab  Helia,  Cenomannensi 
comité,  unicam  filiam  suam,  quam  Martellus  frater 
suus,  licet  sibi  promissam,  non  nupserat,  dari  sibi 
cum  Cenomannico  consulatu  impetravit;  sicque  Ce- 
nomannicus  et  Andegavensis  consulatus  conjunctus 
esse  disnoscitur. 

Vir  honestus Fulco,  armis  strenuus,  fide  catbolicus, 
erga  Dei  cultores  benevolus,  adepto  utroque  consulatu, 
amicos  exaltans,  malignos  et  sibi  adversarios  oppri- 
mens ,  gloria  et  optima  fama  impar  nulli  in  brevi 
efïectus  est.  Qui  Hugoni  de  Calvo  Monte  Ambazium 
tolum,  a  fratre  ejus  Martello  ei  datum,  accepte  ho- 
minio,  concessit  ;  et  ipsi  IMonlricaiduin,  antecessoribus 
suis  olim  injuste  ablalum,  leddidit.  Is  idem  Pruliacum 
obsedit,  sed  non  cepit;  et  tamen  Eschivardum,  ejus- 


(1)  D'Achery,  in-4",  X,  498;  in-fol.,  lU,  M'2. 

(2)  Sp.  Filius  non  portabit  iniquitatem  patris,   etc.  ,    etc.   V.   Deute- 
ron,  XXIV.  16. 


I  i  l  CHROMCA    DE  GES'OS 

dem  caslri  tlominum,  suhjugavit  et  pacificum  sibi  ef- 
fecit.  Ipse  Montcni  IJasonis  a  .lelianiit'  ipsius  oppidi 
domino  eiiiit.  (^iiin  Jelianiies,  accepta  jain  parte  jx'Cii- 
nia-,  pœniterel,  loitissiimis  l'iilco  oppidum  illud 
obsL'dit  cl  ad  reddendiim  sil)i  coei^'it,  reddilaque  pro- 
missa  pecuniacastelluni  obtiniiit.  Musleriolumobsedil 
et  cepit;  sed  miscricordia  motus,  projiriis  custo- 
dibus  arci  impositis,  catera  omnia  domino  ipsius 
castri  reddidit.  Re\  Anj^lorum  Ileniicus  Fulconem 
sibi  exosum  multoties  impugnavit  ;  seepe  etiam, 
data  niulta  pecunia  Andegavensis  et  Cenomannici 
pai^M  baionibus,  in  propria  ipsius  terra  multas  inop- 
portunitates  per  eos  et  maxima  damna  I  ulconi  fa- 
ciebat. 

Dum  essel  isdem  consul  in  pago  Turonensi,  in  0I3- 
sidione  Montis  Basonis,  venit  rcx  Ilenricus,  qui  semper 
ei  infestus  erat.  Subito,  ex  improvisu  et  insperate 
ejeclis  custodibus  consulis  ex  arce  Alenlionis  castri, 
sucs  posuil;  et  (|uia  sinistrum  quid  sperabat,  ex  bur- 
gensibus  castri  obsides,  filios  eorum  et  filias  etiam 
lactentes,  in  arcem  eu  m  custodil)us  posuit.  Turrenses 
auten»,  de  arce  dcseendentes  et  per  castium  nocte  et 
die  deliteseentes,  burgensium  uxores  et  lilias  delio- 
nestabant,  victum  vero  et  vcslitum,  sine  prece  vel 
prelio,  vi  auferentcs  in  lurreui  deferebant;  cpia  de  re 
couunoti  burgenses,  miscniiil  nunlios  consuli  ut 
(juanlociusadjuvaret  eos  in  laiili^  pciiculisconslitutos. 
(lonsul  MTo,  cuiM  csM'l  iii  oltsidioiic  supradicti  caslri, 
pacilicatus  csl  c  luu  barondjus  suis  (pii  eoiilra  eimi 
caslrum  munieranl,  ejeelis(|ue  bostibus  tjui  in  arce 
eranl  et  ilomeslieis  suis  positis  >exillo(jue  ejus  in  emi- 
nenlioii  Idco  subluualo  cl  tribus  Nicibus  acclamalum  : 


CONSULmi  AKDEGAVORmi.  145 

((  Consulis  est  castruni  !  »  movit  exercituni  tam  ini- 
micorumantea,  modo  pacificatorum,  quam  amicorum 
militum  vel  peditum  versus  Alenlionis  castrum. 
Misit  eliam  veredarios  per  totam  Turoniam,  Ceno- 
manniam,  Valeiam  sivc  Âiidegavis,  ut  omnes  eum  pro- 
sequerenturloco  praedicto  et  die  denominato.  Audiens 
autem  liœc  supradictus  rex  Anglorum  Henricus,  qui 
tune  morabatur  in  civitate  Sagiensi  ,  brevi  tempore 
congregavit  innumeree  multitudinis  exercitum,  tam  mi- 
litum quam  peditum,  qui  coopeiuerunt  faciem  terrae 
sicut  locustse.  Erant  autem  post  ipsum  principes  et 
magistratus  (1  )  totius  exercitus  Stephanus  comes  Mori- 
tonii  et  frater  ejus  Theobaldus  Blesensis,  Willelmus 
comes  Flandrensis,  Radulfus  de  Peronia,  Rotrodus 
comes  Pertici,  Robeitus  de  Belismo  et  Willelmus  Les 
Maies  (2)  et  multi  alii  Francigenœ,  Angli,  Normanni, 
Flandrenses,  Britones  cum  adjutoriis  suis.  Rex  autem 
in  ultimo  agmine  sequebatur  eos,  cum  innumera  mul- 
litudine  tam  peditum  quam  equitum. 

Sano  autem  consilio  suo  crediderat  quod  posset 
Fulconem,  Andegavoium  comitem,  in  parchio  in  mo- 
dum  coronœ  cingere  vel  m  modum  castri  obsidere 
et  capere  cum  omnibus  suis;  quod  et  fecisset  nis 
Deus,  qui  superhis  resistit  et  humilibus  datgratiam  (3), 
qui  de  sua  virtute  gloriantes  liumiliat,  et  cui  semper 
humiiium  et  mansueforum  placuit  deprecatio,  adju- 
vasset  consulem  Fulconem  in  ipso  fiduciam  habentem. 
Perfecisset  autem  volunlatem  suam,  quantum  ad  in- 
tuitum  bominum,  nisi  prœdicti  juvenes  Stephanus 
Moritonii,   Theobaldus  Blesensis  et  Willelmus  Flan- 

(1)  Sp.    Magistri.  —  (2)  Sp.  Jesmales.  —  (3)   Pétri  epist.  I,  V,  ti. 

I  10 


Md  CHROMCA  DE  GESTIS 

clri'iisis  consulcs  et  régis  supradicti  nepoles,  cupldi 
i,'loria.^  et  prohilales  suas  volunlarii  ostendere,  exer- 
eiluin  régis  priecessissent.  Qui  viriliter  parcliium  in 
<(uo  consul  cum  suis  morabatur  aggredientes,  balislis, 
sagillis,  lelis,  lanceis  et  ensibus  slrictis  itnpugnabant 
cl  assiliebant.  Fulco  autein  consul,  fiduciani  liabens 
in  Domino  et  in  aniore  l)aronuni  suorum  ,  in  parcliio 
delilescebal,  expectans  adjuloriuni  Dei  et  advenlwm 
honiinuni  suorum.  Erant  autem  cum  eo  Hugo  de 
-Malbafelonem  et  Tlieobaldus  filius  ejus ,  Fulco  de 
(lande,  Mauricius  de  Credunle,  Petrus  (>ameliacensis, 
.lagelinus  Malleacensis  cum  quatuor  fratribus  suis, 
Hugo  de  Âloia,  Adelehnus  de  Saml)lanciaco,  Hugo 
.\rnl)aziacensis,  Goscelinus  de  Sancta  Alaura  cum 
duobus  fratribus  suis,etmulli  alii  cum  militibus  et 
pedilibus,  Cenomannenses,  videlicet  donunus  Sobolii 
et  Suliacensis ,  Meduanensis  et  Lavallensis  et  multi 
alii,  diem  constitutum  expeclantes,  nondum  advene- 
ranl. 

Ut  autem  videnuit  illi  <|ui  cimi  comité  erant  exer- 
citum  ^enienleIn  ,  dixerunt  ci  :  »  Quomodo  pauci 
pugnare  possumus  ad  multitudiin  in  lanlain  ,  lam 
fortem.'  et  nos  faligati  suinus  Inulic!  »  lA  ait  consul  : 
«  Facile  est  cctnchuli  niultos  in  manu  paucorum,  et 
non  est  differentia  in  cousju'ctii  Dci  cœli  liberare  in 
miiilis  atit  in  païuis,  (|uia  non  in  iniilliduline  cxcrci- 
tus  Victoria  belli,  sed  de  cœla  (brlitudo  est.  Ij)si  ve- 
ninnl  ad  nos  in  multitndine  coiiluniaci  et  superbia,  ut 
(lis|)('rd;int  nos  et  sjjolicnl  ;  nos  ant(Mn  pM|^iU!uiis  jiro 
juslilia  iioslra  ,  jjio  terra  nostra  et  pro  aniiiiabus  no- 
stris,  et  ipse  Dominus  conicrci  eos  aiii<'  laciem  no- 
slrain.  Nos  autem  ne  tiniiierilis  eos,  secl  illuni  liincte 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  iil 

qui  nonderelinquit  praesumentes  de  se(1)etdesua\'ir- 
tute  gloriantes  humiliât.  Dicunt  non  esse  qui  possit 
resistere  virtuti  eorum  ;  experiantur  ergo  ictus  et 
aclus  Andegavensium,  Cenomannensium  et  Turonen- 
sium  quos  despiciunt!  Et  adquiescite  consiliis  meis  : 
ne  expectemus  robur  exercitus;  non  enim  expedit 
nobis,  sed  hos  catulos,  inconsulte  et  indiscrète  la- 
trantes,  viriliter  reprimamus.  j) 

Vocavit  autem  ex  omnibus  primum  Hugonem  de 
Mathafelone  cum  filio  suo  Theobaldo ,  dixitque  ei  : 
«  Egredere  ad  eos  cum  centum  armatorum  militum  et 
ducentorum  scrvientium  sive  archeriorum  manu  et 
toile  preces;  quod  petis  arma  dabunt.  »  111e  autem  de 
parchio  exiens,  ut  tantus  miles,  viriliter  cum  equiti- 
bus  et  peditibus  suis  eos  aggressus  est.  Regales  autem 
in  fortitudine  et  numéro  confidentes  viriliter  resiste- 
bant,  in  tantum  ut  eos  in  parchio  fugere  compellerent. 
Fulco  autem  consul  vocavit  Rainaldum  de  Castro, 
Jagelinum  deMalliaco,  cum  quatuor  fratribus  suis,  et 
Adelelmum  de  Semblenciaco;  traditis  eis  centum 
militibus  et  ducentis  archeriis  ,  duplicatis  videlicet 
militibus  et  servientibus ,  monuit  exire  obviam  ho- 
slibus.  Illi  autem  ,  multiplicali  virtute  et  nvmiero,  in 
tantum  resliterunt  ut  eos,  vellent  nollent,  in  parchio 
fugere  compellerent.  His  visis  consul  strenuus,  magis 
in  feritatem  elevatus  quoniam  in  desperationem  de- 
jectus,  vocavit  Hugonem  Ambaziacensem ,  Gosceli- 
num  de  Sancta  Maura,  Gaufredum  de  Monthesauro , 
Johannem  de  Aloia.  Traditis  autem  trecentis  militibus 


'1)  Sp.  Sperantes  in  eum. 


i\H  CHROMCA   DE  GESTIS 

et  ducentis    pcditibus,    remisit  cos    cuni  supradictis 
contra  hostes  suos. 

Diiin  aiilcin  cssel  in  Ikic  ulliina  inililum  ordina- 
tione,  vcniebant  Cenomannenses,  vitlelicet  Lisiardus 
Saboliensis,  Hohcrlus  Siiliaccnsis  ,  (iallerius  Medua- 
iHMisis,  Ciiido  Lavallensis  et  iniilti  alii  harones  et 
iiiililes  cnm  adjiiloriis  suis.  Ciini  aiilein  essent  (jua- 
tiior  niiliaiiis  ab  iilro(|ue  exercitii,  aiidienint  clamu- 
icm  uliilanlium  et  adbortantium  ad  l)elliini.  \u- 
dierunl  eliam,  per  internunlios,  quod  consul  cuni 
iTiJe  i)imnaret  cominus  cl  niuUis  infortuniis  exercitus 
consulis  (1(  bililaiclur,  cuni  alii  ca})ti ,  alii  vulncrati, 
alii  morlui  nunliarcnlur.  Ilis  audilis,  iia  et  tlolore 
pcrculsi  aiebant  :  «  Va'  nobis  miseris,  inertibus  et 
piloris  (juod  non  inlersunius  cum  domino  nostro  et 
c<jnso(lalil)us ,  amicis  cl  fiatribus  noslris  in  tanto 
confliclu!  »  Hîcc  dixerunt,  et  diclo  factis  accelerave- 
runt  pi'oul  |)otuei'unl  ul  intéressent  certainini,  dcs- 
cenderunl(iue  in  (juadam  valle  amœna  et  ncniorosa. 
Disscllatis  c(|uis  cl  recencialis  I  ,  induli  cliam  tliora- 
cibus,  loricis  cl  e;aleis,  ordinavcrunl  acics  suas.  In 
j)riiiia  acic  cral  Lisiardus,  Sabolii  douiinus.  cuiu  nu- 
lilibus,  arclicriis  cl  j)cdilibus  suis;  in  sccunda  Ho- 
bfilus  Sullcii  cuiii  suis;  in  tcilia  (iallcrius  de  Me- 
duaiia  cl  .lucllus  lilius  cjus,  miles  sIicimius,  cum  suis; 
iti  (luarla  (iuido  de  l.aNalIc  cmn  suis.  (!um  aulcm 
aiipi(i|)in(|uasscnl,  cxclaïuiiN  il  iuius(|uis(|uc  iulcisi^- 
nimi  sunm  ,  (t  lolis  nisibus  irrueiunt  in  liostilem 
c\ci(iliuu.  Dchilitabanlur  aulem  a  saj^iltariis  ('(|ui, 
milites  cl    pedites  régis.  (;onlii;il    auîem    ut  (juidam 

(  I     Sji.  riuri-atij. 


CONSULUM    ANDEGAVORUINI.  J  il) 

jaceret  in  incerto  sagiltam,  vulneraretque  levi  ictii  in 
fronte  consulem  Tlieobaldum.  Sanguis  autem  de- 
fluebat  super  oculiim ,  nec  videre  poleral ,  ex  illa 
parle,  sanguine  oculum  cooperiente. 

Fulco  autem  consul  morabalur  in  parcliio  et  cum 
eo  cornes  Vindocinensis  et  vicecomes  de  Sancta  Su- 
sanna  et  Petrus  de  Pruleio,  Guillelmus  Mirebellensis  , 
Berlaius  de  Musterol ,  Gaufredus  de  Doe ,  Peloquinus 
de  Insula  Burcardi,  Rainaldus  de  Ucheio  et  archerii 
multi  et  omnes  pedites  Andegavenses  et  robur  exer- 
citus,  Mandavit  autem  militibus  suis  ul  strenue  et 
virililer  agerent,  quia  ipse  egrediebalur  ad  succursum 
et  adjutorium  eorum.  Necdum  nuntius  verba  fi- 
nierat,  et  ecce  consul  in  mia  parte  exercitus  cum  suis 
adveniens  ,  ut  erat  clamosus  in  voce  ,  exclamavit  voce 
magna  :  «  Eia  milites,  milites,  ecce  consul!  Exerite 
manus  etbracliia,  exliilarate  animos,  resumite  vires! 
Ecce  ego  frater  vester,  dominus  et  magister;  et  quod 
videritis  dominum  facientem  et  vos  facite  similiter  !  n 
Milites  autem  archerii  et  pedites,  videntes  dominum 
suum  lancea  quosdam  de  sellis  proturbare  ,  ense  in 
sellis  nonnullos  dimidiare ,  aniraati ,  exbilarati  et 
confortati,  valentiores  exstiterunt  et  majores  ictus  de- 
derunt  lanceis,  balistis,  sagittis  et  gladiis.  Hostes  au- 
tem turbati  et  conterriti,  pellem  pro  jjelle  dantes,  ut 
faciès  tuerentur  dorsa  percutienlibus  prœbuerunt  ; 
nec  erat  in  tanto  exercitu  qui  resisteret  et  multi 
erant  qui  perse([uebantur.  Conligit  aulem  et  prover- 
bium  quod  vulgo  dicilur  :  Si/U  qui  fugidiit ;  multi 
erant  qui  perscquentar .  Videns  autem  rox  suos  fu- 
gientes  nec  retinere  eos  prsevalens  nec  verbis ,  ictibus 
vel  actibus,  compulsus  est  fugere  et   intcr  fugicutes , 


i:iO  CIIRO.MCA  DE  GESTIS 

licet  ullimiis  ,  Sagiensi  civilate  iiit;ressus  est.  (Consul 
aiitcni  neniiiiem  ex  suis  perditlit,  nisi  tantnm  quatuor 
arclipiios  et  vigiiiti  cjuiiKiue  petlites  (|ui,  in  acie 
purliaiilcs  vuln(Mati,  gloriose  inortui  suiit.  Rex  autem 
Muillos  tani  milites  [quatu]  archeiios  et  pedites  nior- 
luos  ,  vulneratos  et  caplos  aniisit. 

Consul  autem  reversus  a  ca^de  hostium,  nocte  jam 
cœca  ,  nudlis  spoliis  dilatus,  (juievit  nocte  illa  inter 
parcliium  ,  in  papilionibus  suis.  Mane  autem  iiora 
tertia  surgens,  mandavit  monachis,  qui  infra  castrum 
erant,  ut  lionorifice  pra*pararentur  et  missam  in  lio- 
norem  beatœ  Mariai  ceU'l)rarent ,  ([uia  sabbatum  erat, 
quo  devotius  a  clnistianis  niemoria  ejusdem  Dei  ge- 
nitricis  celebratur.  Cuin  autem  ad  ecclesiam  venis- 
set,  intrare  non  poterat,  propter  mullitudinem  capli- 
vorum  fjui  ibi  sub  custodia  tenebantur  ;  cognovit 
autem  eosdem  esse  qui  pridem  in  expeditione  capti 
fuerant.  Conversus  autem  ad  suos,  graviter  increpavit 
dicens  :  «  O  quid  egistis,  nec  Deum  timentes  nec  ho- 
niines  reverentes  ?  Non  legistis  bac  de  re  Donùnum 
.ludeos  graviter  increpasse,  et  dixisse  :  Donnis  nien 
(lomns  orfttionis  vocabitar^  l'as-  autem  fecistis  eam  spe- 
luncdin  Idlroiiitni  (1).  Legitur  eliam  in  lil)ris  genti- 
liuiu,  (jui  (hemonia  pro  Diis  colebant  : 

n  Recurrit  sîcpe  tcnijili  violatm-  ;i(l  aram. 

«  In  canonibus  etiam  ecclesia»,  cujus  filii  vocamur 
et  smuus,  pi;i ceijlum  babemus  ni  quiscumcpie  facino- 
rosns  ad  ecciesiam  confugcril  libci"  a  supplicio  recé- 
dai ;  nos  autem  (jui  judicamus  lerram,  cbligamus  ju- 

{{)  I  lie,  XIX,  4G. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  451 

stitiam  ut  peccatis  liberi  jiistitiae  vivamiis.  »  Vocavit 
aiitem  dapiferum  siuini,  prœcepitqiie  ut  quantocius 
prsepararet  ciborum  abundaiiliam  et  vini  copiam  ut, 
pane  confirmationis  conforlati  et  Yino  laelitiae  exbila- 
rati,  ad  propria  sine  alicpia  redemptione  liberi  redi- 
rent. Erant  autem  fere  quingenli.  Arcem  autem , 
ingenio  suorum,  tertio  die,  cum  omni  apparatu  re- 
cepit. 

Rex  vero  in  hoc  infortunio  bumiliatus,  cupiebat 
cum  Fulcone  amicitias  jungere  et  fœderatum  eum  ba- 
bere,  quod  et  obtinuit.  Âccepit  enim  filiam  ejus,  puel- 
lam  pulcherrimam  et  sapientem ,  Malildam  nomine, 
Willelmo  filio  suo,  qui  post  eum  regnalurus  erat. 
Non  post  multum  temporis ,  copulavit  filiam  suam 
imperatricem,  uxorem  quondam  Henrici  imperatoris 
Aîemannici ,  filio  ejus  Gaufredo,  pulcberrimo  juveni 
et  strenuissimo  militi. 

Rex  Willelmus,  qui  Angliam  adquisivit ,  terram 
suam  tribus  filiis  ita  dimisit  :  Willelmo  Rufo  Angliam, 
Roberto  Normanniam,  Henrico  maternas  possessiones 
donavit.  Rege  Rufo  mortuo,  Henricus  regnum  arri- 
puit,  Roberto  fratre  suo  Jérusalem  morante.  Rober- 
tus,  rediens  a  Jérusalem,  ex  uxore  sua  filium  nomine 
Willelmum  genuit.  Robertus,  die  sancti  Michaelis,  a 
fratre  suo  Henrico  capitur.  Cujus  filius  Willelmus 
filiam  Fulconis  comitis  Andegavis  duxit;  sed  ab  illa, 
propter  cognationem ,  separatus,  sororem  reginac 
Franciœ,  uxoris  Lodovici  régis,  duxit,  data  sibi  Flan- 
dria  post  obitum  Karoli  consulis;  sed  AVillelmus, 
lancea  manu  percussus,  non  diu  post  vixit.  Henricus 
rex  Angliae  filium  liabuit,  Willelmum  nomine,  qui  fi- 
liam Fulconis  comitis  duxit ,  accepto  cum  ca  comilatu 


152  CIÎROMCA   DE  GESTIS 

Cenomannico;  et  Normanniam  a  Lodovico  regcFran- 
corum  ,  facto  sibi  lioniinio  siiscepit.  Qui  deciino 
sopfimo  alatis  siKP  aniio  in  \ii^Iiam  rcdiens,  in  mare 
sui)tîieisiis  |)eriit  imiltifiiie  nobiles  cuni  eo,  (juoriim 
corpora  inventa  imn  simt. 

Anno  incarnati  \  erbi  mcx°,  Fulco  ex  filia  comilis 
Heliae,  u\orc  sua,  c^cnuil  (iosPriduni  qui  a(hilfus,  mi- 
les armis  pra'potens  ('(Ifc-lus,  Mellidcm  liliam  Ilcurici 
régis  Angliîe,  qua^  uxor  fuerat  imperatoris  Aletnanniîe, 
uxoreni  duxit.  Ex  eadem  uxore  Fulco  aliuui  (iliiun, 
Heliam  nomine,  genuit. 

Cum  Fulco  Aiidcgavcnsem,  Turonicum  Cenomanni- 
cumque  consulaluni  in  prospcritate  regeret,  rex  Jéru- 
salem Bauduinus  secundus  nunlios  in  Franciam  misil, 
qui,  prudentium  consilio,  virum  idoneum  qui  filiam 
cum  .lerosolimitano  regno  duccret  uxorcm  secum  ad- 
ducercnl.  Elegerunl  ilaque,  consilio  Lodovici  régis  et 
episcoporum  et  multorum  peritorum,  Fulconem  An- 
degavensem  qui  u\ore  carebat. 

Idem  1)  aulem  Fulco  cornes,  iturus  .Terosolimam, 
in  festo  Fenlecostes  venit  riuonim  ut  ci  arcliiepiscoj)us 
sacraecrucis  signum,  pro  more  tanla^  peregrinationis, 
imponeret.  Quo  facto,  cum  post  missarum  solleninia 
commilitones  et  participes  mensie  sua  pra\stolarelur, 
ad  fencsiras  auhe  (jua-  Majus  Monasterium  respiciebant 
cum  duobus  j)iesl)vlerissose  comitaluris  slabal,  nes(MO 
(|iii(l  sccictutn  roulal)ul;ins ,  cuin  ci-cc  respicietis  vidcl 
pinnam  Majoris  Monasteiii  llamniis  nimiis  ita  succen - 
sam  ac  si  funditus  comburcrclur.  (Jiid  \isu  cxicnitus 


fl)  Non»  roproduisori!»  c»-  paragraphe  d'ap^^sle  Spicilegium  seulement, 
parc<!    qiir  II-  ms.  6005  i-at  incoinplel. 


CONSULUîM   ANDEGAVORUM.  4  33 

est.  «  En,  inquit,  Majus  Monasterium  inceiidio  con- 
crematiir!  Videtis,  ait,  qualiter  flammajam  in  supe- 
rioribus  dominatur  !  »  Videntes  autem  presbyteri , 
Gondolent  pariter  et  mirantur.  Nec  mora  vocatos  de 
militibus  suis  nonnullos  concito  cursu  jubel  ire  illo  et 
sibi  renuntiare  qiiid  ibi  fieret.  Ascensis  equis,  illipro- 
perant,  Majus  Monasterium  \eniunt,  inquirunt  de 
igné  nec  etiam  mentionem  reperiunt.  Cornes  ilios 
prœstolatur.  Quibus  regressis  nibilque  taie  se  vel  vi- 
disse  \'el  audisse  renuntiantibus,  soUicitus  cornes  cum 
presbvteris  suis  de  visione  tractabat.  Gui  unus  eorum  : 
«  Domine,  ait,  digna  satis  visio  pro  negotio  quod 
cœpistis,  pro  sollemnitate  praesenti,  pro  loci  reverentia 
in  quo  apparuit  vobis  ostensa  est.  Namet  vos,  Spiritu 
Sancto  inspirante,  dominicum  signum  vobis  hodie 
imposuistis  et  ipse  Spiritus  Sanctus  bodierna  die  super 
apostolos  in  igné  descendit;  et  locus  Majoris  Mona- 
sterii  dignus  in  quo  idem  se  demonstret  descendere, 
quem  tamen  conventus  eodem  spiritu  inflammatus 
cobabitat.  »  Placuit  viro  illustri  diîrna  disjnae  visionis 
interpretatio,  nec  moratus  in  crastino  eo  venit ,  visio- 
nem  conventui  refert,  fratrem  se  et  participem  bene- 
ficii  rogat  effici.  Locum  illum  et  ejus  incolas  cum  digna 
reverentia  deinceps  babuit. 

Ipse  vero  cum  maximis  copiis  mare  transiens,  filiœ 
régis  matrimonio  copulatus ,  rex  Jérusalem  efiectus 
est.  Olim  quippe  magnâtes  Francorum,  monitu  Urbani 
papae,  Syriam,  Mesopotamiam,  Palestinamque  subju- 
gaverunt  et  ducem  Godofredum  in  regem  (1)  elege- 
runt;  qui  anno  uno  in  regno  Jerosolimorum  expleto, 

(  1)  Le  23  juillet  1099. 


154  CHROMCA   DE  GESTIS 

xv"  kaleiiflas  augiisti  ol)iit.  Decrotiim est ab omni  Jero- 
soliinmiini  populo  Fialduinum  fratrcni  ejus,  comitom 
Hagcs,  rcgiii  succcssorein  esse.  Ilarpie  ronimnnicato 
ciini  aiuicis  suis  consilio  ,  Rages  cuin  omni  terra  sua 
cuidam  pr()pin(pio  suo,  coiiuli  Balcluino  de  Monte 
Heiino,  regendam  et  custodieiidani  coiuitlit;  ipsevero 
rex  edicitur.  Igitur  annis  in  regno  .lerosoliniorum  de- 
cem  et  oclo  exactis,  eo  die  (juo  Pascha  Floridum 
celebrans  populus  Jerosoliinoruin  solcinneni  proces- 
sionem  ageret ,  euni,  in  villa  quee  Laris  Jérusalem  di- 
citur  dcfunctum  et  leclica  die  pnedicto  .lerusalem 
allaluni,  regia  anihitione  in  Golgolha,  juxta  gernianuni 
suum  ,  regem  videlicet  Godefredum  ,  sepelierunt. 
Deinde  Jerosoliniitœ ,  inito  saluhri  consilio ,  aliuni 
Kaiduinuni ,  consulem  Rages,  divina  providentia  .le- 
rosoliinis  gralia  collotpiendi  cuni  rege  cognato  suo 
tune  posituni,  illico  regem  sibi  creaverunt.  Ita  cui 
collocpii,  morte  praevento,  non  j)oluit ,  communi  elec- 
tione,  eo  sepulto,  in  regnum  successif  :  ipso  quidem 
die  eleclus  ab  omnibus ,  se({uenti  vero  dominici  Pas- 
cbae  die  rcgali  unclione  consecratus  ;  videlicet  pr.T- 
caventes  ne  dllalione  vel  aliqnid  al)  lioslihus  ("onlra 
se  prsesumeretur  audacius,  vel  ab  ipsis  cbristianis, 
ambitione  instigante,  malignius  novaretur.  Istelialdui- 
nus,  carcns  liliis  ex  uxore  sua,  lilias  gcnuit,  (juarum 
primogenitam  Andegavensis  Fuloo,  aliam  Ruamundus 
Juvenis ,  princeps  Anlioi  liciius,  liabuit  uxorem;  ex 
qua  geiuiit  (iliain  (juain  optiinus  iÀainnuidus,  frater 
comitis  Piclaxoruni,  cutn  Anlioclicno  principalu  uxo- 
rem duxit.  Ruatnundus  lilius  Roberti  Wiscardi  ,  ex 
(loiistaruia  Pliilij)j)i  icgis  I  i\iiici)rinn  lilia  ,  isliini  gc- 
nuit IWianiuiiiliiiM  <|ui  a  I  )auia.sc-cnis  occisus  est. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  153 

Mortiio  Balduino  rege,  Fulco  rex  Jérusalem  re<^nurn 
viriliter  rexil,  Damascenos  Ascalonitasqiie  sibi  Iribu- 
tarios  effecit  diuque,  antequam  Raimundiisfiliam  Bua- 
mundi  duceret ,  Antiochenum  principalum  maximo 
labore  contra  Turcos  absque  ullo  dampno  manutenuit. 
Qui  ex  uxore  sua  duos  filios,  Balduinum  et  Amalri- 
cum,  genuit;  ipse  vero ,  cum  ad  senilem  pervenisset 
aetatem  ,  vir  bellicosus  obiit  sepultusque  est  cum  aliis 
regibus  in  Golgotha;  cujus  filium  Balduinum  Jerosoli- 
mitae  regem  sibi  constituunt. 


DE  GOSFRIDO  COMITE  ANDEGAVORUM  ET  DUCB 
NORMANNORUM  (l). 

Et  factura  est  dura  Gosfridus,  filius  Fuiconis  régis 
Jérusalem  ,  terram  suam  in  pace  regeret ,  monitu  im- 
piorum  ,  Helyas  frater  ejus,  Cenomannicum  exigens 
consulatum,  ipsum  fratrem  saepe  impugnabat.  Quem 
captum  Gosfridus  multis  diebus  ïuronis  incarceratum 
tenuit;  sed  postea  inde  liberatus ,  gravi  morbo  a  car- 
cere  contracte,  juvenis  obiit.  Semper  enim  potentes 
fratres  ,  maie  concordes  nimiaque  cupidine  cœci ,  res 
suas  in  medio  tenere  nolentes,  inter  se  dissident,  et 
cum  suas  vires  miscere  juvat  pereunt. 

Fuit  autem  Gosfridus  probitate  admirabilis,  justitia3 
insignis,  militiae  actibus  deditus,  oplime  litteratus, 
inter  clericos  et  laicos  facundissimus,  fere  omnibus 
bonis  moribus  repletus;  et  qiiamvis  multas  tribula- 
tiones  a  suis  sit  perpessus,  tamen  ab  omnibus  est  di- 

(1)  D'Achery,  in-4»,  X,  508;  in-fol.,  III,  26o. 


lîifi  CrmOMCA   DE  GESTIS 

lectus,  qurxl  in  ad(|ui.sitii  ducalus  INormanniae  com- 
piohatuiii  est. 

Adiio  iiicarnati  \{'rl)i  mcxxwii"  ,  rcgni  vero  sui 
xxxv°,  Hcnricus  re\  Angliu'  obiit  juxla  Kotomagum, 
in  loco  qui  Leoiis  vocalur,  aiite  ^alale  Doiniiii;  cu- 
jus  corpus  (lelalum  cl  scpultuiu  est  in  Aiiglia.  Quo 
morluo  Slepliainis  coincs,  fralcr  comitis  'J  lic()l)auldi , 
ncpos  régis  defuncli ,  die  ^at^iis  Doniiiii  corouatus 
est  in  Anglia,  ^orman^ia^l  in  siin  doiniiiio  rctiiiens. 

Secundo  anno,  siccilas  permaxinia  fuit  a  niarcio 
usque  sej)teml)ris  ;  quo  teuq)ore  (iosfiidus  conies  , 
coadiiiiatis  riiaxirnis  copiis  niililuin  et  pediluin,  adju- 
vantibus  sihi  baronibus  suis  cunclis,  Normanniam  in- 
Iravit  eamquetotamadquisitam  teiuiit,  excepte  oppido 
quocl  dicilur  Gisorz,  (|UO(l  régi  Francoriini  Lotlovico, 
ne  sibi  noceret,  concessit.  Sic  vero  dux  Normannoruni 
efiectus  est. 

Quo  autem  labore  quantaque  cura  Mosteriolum  Ber- 
lai ,  obsessuui  liieuie  et  a^state  vixque  eliam  anno  per- 
aclo  captuui,  deleverit ,  quantaf|ue  niisericordia  in 
(iijaudo  lierlai  et  filio  suo  exorcuoril  onuiil)us  noluni 
est;  ul  ait  IJncdus  :  (Juid  di^uuru  slolidis  uu'nlil)us 
inïprecer,  nisi  ut  opes  et  lionores  ambiant  :  ila  laïucn 
ut  ,  cum  falsa  bona  paraxcrinl  ,  illis  ouiissis  ad  cogni- 
tioneni  veri  boni  Icslinantcr  pci'vcniant. 

Gosfi'idiis  (luin  (jiiodaru  Icnipnrc  a  t'()ll()(|nio  rei:;is 
1- rancniiMM.  in  conlinn)  \(  n  inanni;r  et  Irancuv  facto, 
redirel,  luiuio  calore  ipso  urgente,  babieo  cujusdaiu 
fliivii  usiis,  fcbri  peracuta  occupatus  apud  (laslruin 
I.iilii  p(  I  \ cuil.  i bique,  non  sine  dolore  et  luclu  suorum, 
inlcriil  ,  (■o^|»n^(|n(•  i|)sius  ( '.cnoMiannnni  dt  laiiun  ^^t. 
(!njiis    luausolcurn   lanti  \iii    (bginnn  ,  ciini  cpilapbio 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  157 

compositum  ,  lionorifice  exstat.  Quid  mirum  si  mors, 
quidein  adversanle  et  répugnante  naliira,  Goslrido 
adliuc  adolescent!  contigit,  cum,  teste  Tullio  (1),  ado- 
lescentes sœpe  sic  mori  videntur  ut  cum  aquae  multitu- 
dinevis  flamma»  opprimitur;  et  quasi  poma  ex  arbori- 
bus,  cruda  si  sint,  vi  avelluntur,  si  matura  et  cocta, 
décidant  :  sic  vitam  adolescentibus  vis  aufert,  se- 
nibus  maturitas. 

Iste  ex  Meltide,  uxore  sua,  très  filios  genuerat  : 
Henricum,  Gaufredum  et  Willelmum,  pueros  specio- 
sos  et  ab  patris  et  avorum  probitate  non  dégénérantes, 
quod  nunc  eorum  operibus  comprobatur. 

Hactenus  milii  videtur  sufficienter  dictum  esse  de 
gestis  et  actibus  Andegavorum  consulum.  Si  qua  prœ- 
terea  sunt,  credo  autem  multa  esse,  ab  bis,  si  vobis 
videtur,  qui  ista  melius  sciunt  quœritote. 

Haec  ego ,  dum  in  voluminibus  abdilis  invenissem 
scripta,  non  sum  perpessus  infructuoso  silentio  tegi. 

Ad  bonorem  igitur  dominorum  nostrorum  Andega- 
vorum consulum  ,  sicut  gesta  eorum  agnovi,  con- 
scripsi  et  ad  œdificationem  successorum  credidi  des- 
tinanda  :  obsecrans  ut  labor  noster,  in  optimorum 
antecesr.orum  imitatione,  a  modernis  valeat  fructum 
invenire. 


(I)   De  Senectute  dialogus.  Ce  passage  et  plusieurs  de    ceux  qui  précè- 
dent sont  littéralement  empruntés  à  l'histoire  de  Geoffroy  le  Bel. 


GESTA 

AMBAZIENSIUM    DOMINORUM. 


PROLOGUS  (I). 

Olim  ùIm  ,  dilecte  mi ,  qiiod  quœris  scribere  concu- 
piscebam  ;  sed  nec  quidein  maxime  impellor,  ciim 
casus  Siipplicii  et  flliorum  suorum  ineangit,  iiec  dis- 
simiilare  possiim  (juin  aiigat.  Namqueliic  quoqiie  cii- 
iniilus  iH)sliis  nialis  accedit,  (juod  piolervia  comitis 
Theohaldi  Blesis  ipsos,  ad  coUoquium  vocatos,  pes- 
sima  et  insidiosa  prodilione  cepit,  et  incarceratos  in- 
lioiiesle  tractavit.  Scribeiidi  eliain  isla  j)erina\ima  causa 
est  quia  Supplicius,  (idcliuni  consilia  despicicns  ex- 
traiieisque  servis  pernlmium  credens,  fortuna?  ludi- 
biinni  per  ouuiia  luit.  Nani  diabolicis  suggestioiiibus 
pessimorum  credens,  lacillime  dilapsus  esl  :  (jui  si  ita 
diviiiis  elcxjuiis  prudenliuiii  adcjuiesccret,  ad  sumnia, 
ut  cœperat,  facile  totus  erigerctur;  nec  mirum  quia 
l)i>ii;r  ail)c)ris  est  Ixmos  et  suaves  (ruclus  afleric,  in 
niahi-  vero  arboris  fruclibus  nulla  bonitas,  nulla 
prorsus  suavitas  reperilur.  Discordia*  enim  et  suj)er- 
l)ia'  vilio  congr('^;ala  disgrcijanlur,  et  disi^rei^ala  de- 
sliluunlur  :   sic  e  converso   concordiic   et   humiiilatis 


(1)  U'AcLerN,  in-4",  X.  :.30  ;  In-ft.!..  III,  '273. 


GESTA  AMBAZIENSIUIM  DOIMINORUM.  1S9 

virtiite  disgrcgata  congregantur^  et  congregata  lioiies- 
tissime  constituunlur  ;  injusla  enim  et  inhonesla  pe- 
tenlibus  nullus  trihuendus  est  assensus,  sed  justa  et 
idonea  postulantibus  iiulla  petilio  deneganda  est  ; 
unde  quidam  sapiens  ait  : 

Est  velut  iiisolitum  quœ  sunt  mala  recta  referre , 
Sic  ea  quae  bona  sunt  non  mala  ferre  soient. 

Vix  erit  aut  nunquam  référât  quod  recta  nialignus , 
Difficlleque  bonus  quae  mala  sunt  faciet. 

Quapropter  omnes  nobiles  probique  malignorum 
consortia  vitare  debent ,  nempe  eorum  maligno  con- 
silio  Supplicius,  prob  dolor!  cecidit.  Sed  bsec  hacte- 
nus.  Nunc  quidem  de  génère  ipsius,  quse  quibusdam 
scriptis  reperi  et  antiquorum  relatione  didici  ,  tibi 
enucleare  tentabo,  qui  Ambaziensium  dominorum 
progeniem  scire  desideras. 

DE    HUGONE    DE    LAVARDINO    (l). 

Igitur  régnante  Lotbario  filio  Lodovici  Ultramarini, 
in  curia  Hugonis  Capet,  ducis  Francorum,  fuit  vir  il- 
lustris,  dignus  agnosci,  nomine  Hugo,  filiolus  prœdicti 
ducis  ex  baplismo,  cui  T3eus,  arbiter  et  ratio  nalurse, 
ita  personam  suam  cumulaverat  ut ,  ad  capessenda 
militiae  munia,  suo  tempore  fere  cunctos  excelleret. 
Quibus  praedictis  additur,  quod  Dei  munere  sibi  con- 
gruit,  aivi,  corporis,   animi  vigor  integer ,  et  quod 

(1)  D'Achery,  in-4%  X,  b37  ;  in-foL,  III,  273.  Les  mss.  portent  De 
Hugoneoxx  De  Hiigone  Capet,  que  nous  remplaçons  par  De  Hugone  de  La- 
vardino,  ce  personnage  étant  la  vraie  tige  des  seigneurs  d'Amboise  et 
celui  dont  traite  ce  chapitre. 


1  no  GESTA 

arniis  strt'mius ,  veste  et  sumptu  lionesto  inslructiis 
eral.  Klocto  aiitcni  a  Francis  cominuni  consilio,  post 
ol)itnni  Lolliarii,  niii;nije  (^apel  in  rcgem,  regia?  po- 
testatis  digiiitas  (juanliim  dilcctionis  et  solicitiidinis 
circa  (ilioliiin  sinim  lliii^onein  haberet,  patenter  osten- 
dit.  Namqne  cuni  rci;niim  siuini  circniret,  Turonisqiie 
descendens  CeiK)nianncnsiljiis(jiie  consuleni  inipone- 
ret ,  dédit  pracdicto  Ilugoni  Lavardinuni  cuni  appen- 
(litiis  ipsius  oppidi ,  miiltos(jue  feodos  in  pago  illo 
insuper  ei  addidil.  Qui  duxil  uxorem  nomine  llelpes, 
cui  (oppidum  illud  lieredilario  jure  contingcbat,  ex 
fjua  filiain  nomine  Avelin.iui  genuii.  Mulla  praxlara 
acta  et  laudanda  in  eo  viro  lucre;  ncc  vero  in  oculos 
solunimodoextraneorum  magnus,  sed  intus  inlersuos 
d()nii(jue  ca^eris  ])ra'slanli()r.  Sermo  illius  jocundus, 
pra^cepta  admirabilia,  in  causis  agendis  maxinuis, 
notilia  anticpiilatis  nimia;  et  quasi  lilleratus  non  solum 
domestica,  sed  cliani  extranea  bella  et  facta  oninia  in 
inenioria  tenebalj  nec  vero  in  armis  bellicis  ulilior 
(juam  in  pace  auctoritale  sermonis  erat. 

Istc  post  obilum  Ilalpes  uxoris  sua»  duxit  Odelinam, 
liliani  l\a(hilfi  vicecomitis  de  Sancta  Susanna,  (|ni  ci 
in  conjugium  Basogerium  oppidum  et  tcrrani  SancUe 
Chrislina'donavil.  I-a  liacvero  OdelinagenuitKisoium, 
Algeriumquc  et  Mbcricum,  (jui  mullos  annos  com- 
plevit ,  nec  uncpiam  a  bono  studio  et  opère  eleganti 
cessavil;  ncc  iil  (nii(l;nn  iii^i|)ientes ,  (|ui  sua  villa  cl 
suam  culj)am  in  scncclulcm  liansfcrunt,  alaten»  illam 
accusavit.  Sa-jx'  ck-nim  lilios  suos  anunoncns  ut  pro- 
bitali  insislcrenl ,  illud  |)()clicum  replicabat  :  N  iribus 
utcnduiu  cnI  ;  nani  aiina  Icncnli  ,  si  sticnuus  crit  , 
(luuiia  (lai  (|iii  jn^ta  ncgat. 


AMBAZIENSIUM  DOmNORUM.  461 

Cum  vero  senesceret,  Âvelinam  filiam  suam  cuidam 
nobili  ^'iro,  Sehebrando  de  Meduana,  cum  Lavardino 
in  matrimonio  copulavit;  Lisoio  autem  Basogerium  et 
lerram  Sanctae  Cbristinae,  quse  matris  suœ  fuerat ,  jure 
hereditario  possidendam  tribuit.  Ex  prsedicta  Avelina 
Salomon  ortus  est  ;  ex  Salomone,  Guenmardus ,  qui 
cum  jam  senex  esset,  duxit  uxorem  Mariam,  sororem 
Engelbaudi  arcbiepiscopi  et  Bartbolomaei  de  Vindo- 
cino  ;  quae  filiam  peperit ,  quam  Nevolus  de  Fracta 
Valle  duxit  uxorem ,  ex  qua  beredes  Lavardini  qui 
modo  sunt  exstant.  De  bis  ista  sufficiant;  nune  vero 
ad  Lisoium  revertor. 

DE    LISOIO    BASOGERII    (l). 

Post  obitum  Hugouis,  Lisoius ,  decus  militiœ  Ceno- 
mannorum  ,  cum  fratribus  suis  Basogerio  manebat. 
Erat  enim  vir  illustrissimus  ,  génère  clarissimus,  mo- 
ribus  conspicuus ,  armis  strenuus;  cujus  corporis  vi- 
gor  animique  ferocitas  et  virtutis  prœstantia  etiam 
in  remotis  regionibus,  fama  praedicante,  insignis  ha- 
bebatur.  Illis  temporibus  Fulco  probus  cornes ,  cujus 
consueludo  erat  Animas  Dei  jurare,  Andegaviam  pos- 
sidebat;  quidam  vero  cornes  pernimium  juvenis,  Her- 
bertus  cognomento  Evigilans  Canem ,  Cenomannicum 
consulatum  regebat  :  viri  isti  prol)i  et  mililiœ  periti 
erant,  avos  quorum  rex  Francorum ,  ad  repellendam 
versutiam  Normannorum,  in  istis  regionibus  beredita- 
verat.  Eo  siquidem  tempore  vir  nobilissimus  et  ani- 
mosus,   Odo  Campaniensis,  Turonicam  urbem,  cas- 

(1)  D'Acherj-,  in-4'',  X,  b38 -,  in-fol.,  III,  273. 


Ïfi2  G ESTA 

trumCainonis,  Lengincum  Alontcnifjiie  Rasonis,  totam 
eliarii  (erraiii  us(|iu'  Salmmiiim  (jiiicle  ul  suam  pro- 
priam  tenebat.  Erat  nempe  Odo  consul  pernimium 
possessione  dives,  possidens  (miim  piadiclis  Blesensem 
et  Carnolensem  coinilatiim  ,  Rriaiii  totam  iirbem(jiie 
Treiciarum,  lotaiiHjiK'  (-ampaniani  siiiuil  nscjue  Lotlio- 
ringiam  regebat.  Ncmpo Odo  dégénère  Hiigonis  diicis 
Burgundia?,  qui  in  tutelaîii  karoli  parvi  pupilli ,  filii 
Lodovici  qui  ^il  Fecit,  eleclus  est,  exstilit;  fuit  enim 
nepos  ejus,  ex  illa  filia  qnani  Hugo  (>ampaniensis  (!:\:l 
uxorera;  de  quorum  moribus  j)auca  aperiam. 

Odoper  omnia  similis  Catoni  integritatevitae,  pauca 
nisi  bonis  largiendo,  gloriam  adeptus  est  :  ipse  perni- 
cies  maloium,  conslanlia(jue  ipsius  valde  laudabatur  ; 
in  eo  studium  modestia? ,  decoris  cl  maxinia^  severi- 
talis  eral  ;  non  diviliis  cum  divile,  neque  faclione  cum 
factioso,  sed  cum  strenuo  virtute ,  cum  modeste  pu- 
dore,  cum  innocente  abslinenlia  certabat;  esse  autem 
quam  videri  bonus  nialebat. 

Al  Fulcof  1  alterCa^sarbeneficiis,  muniricentia,man- 
suetuiline,  misericordia  ,  dando  ,  subievando  egenis, 
oppressis  ignoscendo  magnus  babebatur.  In  eo  miseris 
refugium,  Nci^otiis  amicorum  intentus  sa^pe  sua  ne- 
gligebat;  (|ui  cliam  in  animum  iiuhixeral  laborare, 
vigilare,  nibil  denegare  quod  dono  dignum  esset  : 
magnum  imperium  ,  i>elium  novuui ,  ubi  virtus  eniles- 
cere  possel,  <'\oj)tabat. 

Quibuslemj)(jril)us,(i(l(luinus,  vir  nobilis,  ex  génère 
Danorum,  casiro  Salmuiensi,  in  lidclilatem  Hiesensis 
comilis,  et  (luniibus  apjtciuliliis  ejnsdem  (\'islri  dnnii- 

(Ij   Sp.  indrqut. 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  163 

nabatur.  Fulco  prœdictus  cornes  Herberto  Cenoman- 
nensi,  sibi  fideli  amicitiœ  copula  adjuncto,  litigiosum 
certanien  pugnandi  cum  Odone  et  Gelduino  arripuit , 
cupiens  eis  Turoniam  auferre.  Ad  boc  igitur  peragen- 
dum  Fidco  cornes,  ut  erat  bujusce  rei  sagacissimus 
et  bellator  fortissimus ,   quoscumque  probos   poluit 
suœ  fideUtati  adjungere  non  distidit,  llaque  prsediclum 
Lisoium  adscivit,  inveniensque  eiim  in  bis  quae  deli- 
beraverat  consiliosissimum,  suis  famibaribus  consibis 
impertivit.  Quid  mirum?  Veteri  enim  pro^erbio  dicitur  : 
Simibs  similem  quœrit;  de  tabbusqiie  Tulbus  ait  (1): 
Amicitiaproborum,  nisi  detestabibscelere,  diiimi  non 
potest.  Consimibs  enim  sensus  exstitit  amoris,  si  ab- 
quem  nacti  sumiis,  cujus  moribiis  et  nalura  congrua- 
mus,  ita  quod  in  eo  quasi  lumen  probitatis  abquid 
virtutis  perspicere  videamus.   Nibil  est  enim  virtute 
amabibus,  nibil  quod  magis  aUiciat  ad  dibgendum  ; 
quippe  cum  propter  virtutem  et  probitatem ,  etiam 
eos  quos  nunquam  vidimus  quodam  modo  dibgamus. 
Denique  praedictus  Fulco  castrum  Locbas  et  Amba- 
ziacum  oppidum  Lisoio  ad  custodiendum  tradens,  ut 
omnes,  tam  nobiles  quam  ignobiles,  jussibus  suis  ob- 
temperarentet  peromnia  ei  parèrent  praecepit.  Lisoius 
ubi  naturam  domini  sui  et  mores  subditorum  bostium- 
que  cognovit,  ut  erat  impigro  et  acri  ingenio ,  muUo 
labore  multaque  cura ,  praiterea  modestissime  consuli 
parendo  et  sœpe  eundo  obviam  pericubs,  in  lantam 
claritudinem  brevi  pervenit ,  ut  suis  carus  vebemen- 
tissime,  bostibusque  maximoterroriesset.  Quodautem 
dinicilbmum  est,  et  praelio  strenuus  et  bonus  consilio 

(1)  De  Amicitia,  cap.  27. 


164  r.KSTA 

erat  :  (juoruin  alleruui  e\  providcntia  tiniorem  afTeire 
solct ,  altcriini  ex  aiidacia  alicjiiicJ  magnum  sine  coii- 
silio  aggredi.  Susceplo  igilunegimine  duoium  caslro- 
rum,  Lisoius  impiger  et  irre(|uietiis  Blesenses,  ('alvi- 
monlenscs,  necnoii  terram  Saiicti  Aniani  liabilaïUes 
quotidiana  depra'datioiie  et  incensioue  vastabat ,  et 
cornes  Fulco  ei  sœpe  auxilial)atur. 

Namque  Fulco  dominum  illius  oppidi  quod  vulga- 
riter  Castellis  dicitur,  silji  fideli  ainicitia  sociaverat,  et 
per  ejus  tenam  Amba/io  veniel)at.  Odo  vero  cuiiics 
in  Lothoringia  cum  Alemannis,  qui  sibi  infesti  erant , 
et  cum  Frerico  Tullensi  consuie,  (|ui  eos  in  terram 
pradicli  consulis  adducebat ,  su'pe  pugnans,  diu  liis 
in)])editus  a  Turonia  et  Blesis  aberat.  Hugo  autem,  pa- 
ter  Odonis,  prope  locum  antiquitus \accaria  Comitissae 
dictum,  ubi  erat  ecclesia  ab  antiquis  in  bonore  beati 
Martini  constructa ,  in  colle  Calvimontem  composuit. 
In  hoc  caslello  Odo  comes  Nevolum,  (juemdam  mili- 
tcm  suum,  blesis  vero  Buiellum,  atl  resislcndum  I.isoio 
posuit.  Âliud  eliam  oppidum  idem  pater  Odonis  su- 
per Carum  fluvium,  ubi  eratSancti  Aniani  ecclesia  ab 
eremilis  olim  liabitala ,  composuit;  <(uod  oppidum 
cuidam  viro  probissimo  sibi(|ue  familiarissimo,  Gau- 
fredo  .luveni,  Odo  dona\il. 

Caufredus,  Saiicli  Auiaiii  douiiiius  conslilulus,  om- 
nes  Odoiii  resistenlcs  vii  ilitcr  impugnabat.  Enimvero 
C>tacbaicum  ,  \  ilenlrastum  ,  busencbaicum  ca'leracpie 
ioca  ujunila,  juxla  Eiuliiam  sita,  l'ulconi  raNel)ant.  Sed 
isliiiii  (  iaulVetlum,  Sancii  Aniani  domiiuMn,  (juidain 
prodilor  Anaudus  liruslulii,  liomo  tamen  suus,  Ful- 
coni  (onsuli  tradidil,  (jui  Loclias  incarceralus  obiit  ; 
cujus  corpus  bumines  sui,  Sancto  Aniano  delerenles, 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  165 

in  latere  ecclesiae  Sancti  Johannis  ab  orientali  parte 
sepelierunt. 

Quo  ita  peracto ,  cornes  Fulco  per  prsediclum  Li- 
soiiim  omnes  fere  féroces  et  asperas  res  agebat  ;  narn 
euoi  in  amicis  habebal,  quippe  cujiisconsilium  neque 
inceptum  frustra  erat  :  nempe  in  eo  animi  magnificen- 
tia  et  ingenii  solertia  erat,  quibus  rébus  multos  ex  An- 
degavensibus  familiari  amicitia  sibi  conjunxerat.  Fulco 
proverbialiter  célèbre  esse  sciens,  nullam  moram  pa- 
ratis  esse  inferendam,  propeurbemTuronicam,  quam 
multum  esse  suam  cupiebat ,  oppidum  in  loco  qui 
Mons  Cudelli  dicitur  constituit ,  et  custodibus  ad  ur- 
bem  distringendam  munivit.  Odo  vero  cornes  coadu- 
nato  maximo  exercitu  ,  adjuncto  sibi  cum  omnibus 
suis  copiis  Gelduino  Salmurensi  ,  Montem  Budelli 
obsedit,  ponens  super  Ligerim  tentoria  sua  et  super 
fluviolum  qui  Cbosilium  nuncupatur.  llli  de  muni- 
tione  viriliter  se  defendebant ,  et  auxilium  a  domino 
suo  Fulcone  per  internuntios  ssepe  petebant  ;  Fulco 
cornes  et  Herbertus,  congregato  exercitu  Ândegavo- 
rum  et  Cenomannorum,  ad  auxilium  suorum  festina- 
bant.  Fulco  autem,  comperto  quod castrum  Salmuiense 
omni  defensore  vacuum  reperire  poterat,  mutato  con- 
silio,  cum  omni  exercitu  suo  ex  improviso  ad  Salmu- 
rium  venit,  castrum  inlravit,  turrim  et  omnes  muni- 
tiones,  nullo  defendente,  cepit ,  et  eas  ut  suas  optime 
munivit  ;  quo  munito,  exercitum  suum  ante  Kainonem 
ducens,  Vigennse  fluvio  ponte  de  navibus  facto  trans- 
meato,  Montem  Basonis  obsedit.  Quo  facto,  Odo  cornes, 
obsidionem  Montis  Budelli  relinquens,  Monli  Basoni 
succurrens  appropinquavit  j  sed  ingeniosus  Fulco,  ei 
cedens,  usque  Locas  recessit,  simulans  fugam,  per  Am- 


i  66  G ESTA 

ha/.ium  partem  suiexercilus  Andegaviam  redire  jussit, 
niaxiniaiii  j)ailein  jxt  Noasiriiiiii  Losdiiiiimi  niisit. 
Odo  ,  audilo  nuiilio  Aleniannos  in  Lollioriiii^ia  esse 
terianiqne  siiam  iiivasisse,  per  iirhoni  Tiironicani  et 
Riipes  (loiboiiis  IJlesis  rt'diit. 

Gelduiniis  itacjiio,  siciit  piadictiim  est,  Salmiuio  cx- 
pulsiis,  ciiin  Odone  Blesensiuin  comité,  pro  ciijus  fide- 
litale  lenam  suaiii  pcrdiderat,  lilesim  vcnil,  et  Poiili- 
levi,  qui  ejiis  fisciis  proprius  erat,  mansionem  accepit. 
Denifjue  dum  Blesi  moraretur,  cum  milita  in  Briam  et 
in  Campaniam,  pro  terra  sua  perdita,  Gelduino  oITer- 
rel,  ut  animosus  armisque  strenuus,  omnia  illa  quœ 
sihi  ofrerel)antur  pro  niliilo  reputans,  nolehat  eniiu  ab 
ininiicoruni  suorum,(|ui  sihi  terrani  abstulerant,  vici- 
nitate  longe  fieri,  petivit  Calviniontem,  inlerBlesim  et 
Ambaziœ  castrum  situm,  sibidari;  quod  quia  (juodam 
modo  nibil  et  indignuni  tanli  viri  videbatur,  diu  re- 
pugnansOdo  tamcn  aaiiiievit.  (ielduinus,  accepto  Cal- 
vimonte,caslrumîrdificavit  et  muni  vit.  Insuper  consue- 
tudinem  quamdani  Blesis,  quu'  brennagium  dicilur, 
fjuart('riurn(|uc  Blesis  feodum  Brilonum,  ac  villam 
Barolli  Odo  iili  donando  accrevit. 

Genuil  autein  (ielduinus  filium,  (îosfriduni  nomine, 
mirœ  slrciiuilatis  \iiuMi,  sapiciilissiiimin,  ([ni.  <|uia 
jMilcbriludine  etiam  pucllas  pulclierriuias  excellcbal, 
Cio^^ridlls  l'uella  vocatus  releilur.  (^)ui  rliamex  eadeni 
uvore  (iosliidi)  unani  sororcin,  (>liai)ani  noiniiic,  ad- 
didil,  (jua-  niq)ltii  dala  I  rangalo  Filgeriaiimi  ddiniiio. 
pliircs  lilio^  cl  (ilias  p('|icrit.  I)ciii(]iic  (  itMiiiiius  posl 
niiillds  laborcs,  in  cxlrciuis  aniiis  jxtsiins,  oiiiiiia  (jiur 
sibi  dcdcral  Otlo  cornes  Blesensiuin  (ioslrido  (iiio  suo 
reliuquens,  l'ontilcvi,  qui  alodius  ejus  erat,  al)baliaiu 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  467 

in  honore  sanctae  Dei  genitricis  Mariye  construxit,  et 
omnia  quae  Pontilevihahebat  monachisdedil,  exceplis 
paucis  feodis  de  Ciiria  Sancti  Pétri ,  quos  filio  suo  re- 
tinuit ,  ibiqiie  Geldiiinus  defunclus  ipse  et  uxor  ejus 
Aanordis  sepiilli  siint. 

Postquam  nobilis  Odo  a  Carnotensi  et  Blesensi 
territorio  recessit ,  Fulco  iterum  Montem  Basonis  ob- 
sedit  atque  cepit,  et  Guillelmo  Mirebelli  ad  servandum 
commendavit.  Sequenti  anno,  Fulco  et  Herbertus  Ce- 
nomaunoruni  cornes  Turonim  obsedere;  urbi  obsessae 
cupiens  Odo  succurrere ,  permaximas  copias  congre- 
gans,  usque  ad  fluvium  Bevronis  venit,  illumque  trans- 
ivit  :  praedicli  consules  urbem  obsessam  relinquentes, 
ac  juxta  Carum  fluvium  equitantes,  prope  villamquse 
Benregium  vocatur  tentoria  sua  posuerunt.  Festinantes 
autem,  cum  Odone  prope  Ponlilevim  pugnantes,ipsum 
turpiter  victum  usque  ad  praedictum  fluvium  fugave- 
runt.  Postea  Odo  in  Campaniam,  quam  inimici  sui  per- 
nimimn  impugnabant,  cito  rediit. 

Erat  super  Carum  fluvium  villa  quse  Nantollium  di- 
citur,  et  inler  montem  et  Carum  vicus  Rabelli  nobilis; 
mons  proprius  Gelduini  erat ,  villae  vero  de  proprio 
feodo  ejusdem,  quœ  omnia  Fulco  Gelduino  et  suis 
abstulit.  Tune  Fulco  in  monte  qui  prius  Gelduini  erat 
oppidum  constiluit,  quod  Montricardum  nuncupavit; 
et  Rogerio  Diabolerio  ad  custodiendum  tradidit,  ne 
inimici  sui  Ambazio  vel  Lochas  libère  descende- 
rent.  Rogerius  iste  oppidum ,  quod  Mons  Tbesauri  di- 
cilur,   quia  de  tliesauro  i'eati  Mauricii  yi)   erat,   ut 


(1)  Ms.  6006,  il/a;7/«/,  d'après  une  correction  un  peu  postérieure  au 
reste  du  manuscrit. 


i G 8  G ESTA 

siMim  proprium  possidebat.  Itaque  Blcsenses  et  illos 
de  Sancto  Aniano  a  leira  liilronis  sa'pe  rcpellebal. 

Succedentepaucoruiiiannorimiciirri(iilo,Odo,cunj 
Alemannis  in  Lotliorinj^'ia  piigiians,  graviter  vulnera- 
liis  obiit,  cujus  bonoreni  et  terrain  totam  Tbeobaudus 
filins  ipsius  obtiuuit  :  qiiod  Fiilco  cornes  irrequietus 
comperiens,  aduiialo  exercitu  suo  ,  Lengiacum  obsi- 
dioiie  vallavitelcepil.  Quo  peracto,  locutusciiin  Kaino- 
nensibus,  et  ab  illis  etiam  Kainone  sibi  Iradito,  quievit. 

Ipse  morbo  atque  œtate  confectus,  cum  sibi  (ineni 
\\ix  adesse  inlelligeret,  coram  amicis  et  cognatis  filiiim 
suum  Gosfridum  Martellum  jani  adultum  vocavit  ;  qui 
Martellus  non  degeneraus  a  paternis  moribiis,  virtute 
animi  et  corporis  pollebat,  cum  quo  pater  suus  liu- 
jusniodi  verl)a  dicitur  lial)uisse  :  «  Quoniani  naturam 
et  laborein  finein  vita'  inibi  intelligo  facere,  mcmeo  ne 
nialis  alienos  til)i  adjungere  quam  beneficio  meo  con- 
junctos  retiiiere.  Non  exercitus  neque  tliesauri  solum- 
niodo  praesidia  tibi  erunl ,  verum  amici ,  quos  non 
armis  cogère,  neque  auro  sic  parare  queas,  quantum 
beneficio  et  amicitia,  (juiljus  rébus  maxime  pariiuitur. 
Volo  igitur  consilio  procerum  meorum  et  tuo  consi- 
deran-  (|iii(l  pro  multo  servitio  a  Lisoio  suscepto  sibi 
possim  dare  :  nam  euui  uti  fidclern  et  inibi  et  tibi  ne- 
cessarium  retiner<'  cu])io.  » 

Erat  tune  apud  Loclias  pralnr  (juidain,  custos 
arcis,  nomine  Arardius,  Lisoii  amicus,  qui  consulendo 
consuli  monuit  ut  filiam  Arcbcmbaudi  de  l»usen- 
ciacbo  'ly  Lisoio  daret,  et  N'ernolinm  Maureacuni(]ue, 
et    ea   (ju?c  jure   bcreditaiio    Aiuba/.iaco    jjossidt-bat. 

(1)    Ms.  (>1\H,   lUurncaiailto. 


AINIBAZIENSIUM  DOINIINORUM.  169 

Supplicius  ,  Beati  Martioi  tbesaurarius,  de  nobiliori- 
bus   tam   Turonoium    quam    BiUiricensium    ortus  , 
ex  praedicto  Arcbembaudo  fralre  suo  defuncto  unum 
nepotem  et  diias   neptas  babebat ,  et  totam  terram 
quae  fratris  sui  fuerat  manu  tenebat.  Quo  iiitervallo 
Supplicius  Ambaziaco,  in  loco  ubi  domus  prsedicli 
fratris  lignea  erat,  arcem  lapideam  ad  opus  nepotis 
sui    construxit.  Yerum   cum   praedictus    Fulco   quid 
Lisoio  pro  tanto  servitio  recompensare,  quid  sibi  gra- 
tum  fore  debuisset   diu   prsemeditaret ,    adquiescens 
Arardio,  convenitSupplicium  tbesaurarium,  \irum  sibi 
araicum,   et  génère  et  nobibtate   nobilissimum,    qui 
praedictas  duas  neptas  babebat  facie  satis  décoras , 
génère  exspectabiles,  moribus  ingenuas,  quarum  major 
natu  Hersendis  vocabatur.  Impetravit  autem  cornes  a 
Supplicio  tbesaurario  Hersendim  Lisoio  dari  et  matri- 
monio  copulari  cimi  turre  Ambaziœ  lapidea,  quam  prse- 
fatus  Supplicius  suis  propriis  sumptibus  exstruxerat, 
et  cum  omnibus  quœ  jure  turri  appendebant  :  similiter 
Virnollium  cum  omnibus  feodis   ipsi  pertinentibus, 
domum  etiam  quam  tbesaurarius  Locbas  jure  lieredi- 
tario  possidebat ,  Maureacumque  Lisoio  in  conjugio 
donando  addiderunt.  Comes  vero  vigiferam  Campa- 
niae  et  segieberiam,  quœ  ultra  Carum  fluvium  est,  ex 
sua  parte,  Lisoio  pro  servitio  sui  tribuit  (1). 

Post  bsec  Fulco  consul  natura^  concessit  ;  cujus  ho- 
norem  Gosfridus  Martellus  filius  ejus  suscepit,  qui  vir 
probus  a  virtute  patris  non  degenerans,  irrequictus 
enim  bomo  erat,  adunato  cxercitu  suo,adjunctis  etiam 


(1)  Le  Spicilége  fait  commencer  Ici  un  chapitre  qu'il  intitule  de  Go- 
frldo  Marlcllo,  dont  on  ne  retrouve  pas  le  titre  dans  les  manuscrits. 


170  GESTA 

Brilonibiis,  Turonicam  url)eni.ohsidione  vallavit.  Quod 
coinj)criensTlieol)aiidiis  Odonis  filins,  qui,  sicul  pater, 
Andai^avcuscs  scnijxT  exosos  liabcbal,  prrmaxinias 
copias  Frauconim  IUiri,niii(IioiiiiiiK|i:e  atliliiccns,  iirbi 
obsessa?  succurrere  disposiiit  :  qui  cuui ,  IJgeris  lilus 
propter  liniorem  Lisoii  et  Ambaziensium  relinquens, 
juxIaflnNiiMuC'ari  ft'Sliiiarct,  rîosfridusMarlellus  cornes 
lunbundus  cuui  sui^ci  occurrit  pui^nando  juxta  villam 
qu.T  Sanctum  Martiuuni  Bellum  vocatur ,  ipsuui  de- 
xincil,  devictum  fugavit.  Lisoius  autem,  cum  Aniba- 
ziensil)uscoinileni  fugientem  prosequens,  ipsum  prope 
Aulam  Hatuini  ccpil,  et  domino  suo  comili  reddidit , 
(jui  eum  Locbas  dedu.xit.  Quo  peraclo,  Tuionenses 
expavefacti  Gosfrido  Martello  pêne  urbem  reddide- 
runt. 

Iste  Tbeobaudns,  cum  esset  in  vincnlis  cl  pro  eo 
nullam  redcmptionem  auri  et  argenli  (iosfridus  Mar- 
tellus  vellel  accipere,  caplivus  niori  mctuens,et  semet- 
ipsum  plus  quam  sua  diligens  ,  anno  incarnati  Verl)i 
MXLii",  |)ro  sua  dclilieralione,  Tnronum  (1)  Gosfrido 
Martello  in  pcrpcluum  bal)endam  concessit.  Maiicllus 
itaque  comes,  Turonia  (|uiele  suscepla,  lege  Franco- 
lum  Henrico  mediante  ,  factoque  hominagio  j)ro  sus- 
cepta  terra  Tbeobaudo  ,  i|)SOf|ue  dcliberato,  rcs  ad 
concordiam  redacla  est,  et  donaiia  niulta  mililibus 
disiribui  constituil,  et  (juadruvium  Ambaziic,  (jui  sub 
arce  erat ,  totum  l.isoio  concessit,  (|Uod  pioprium 
ns([U('  ad  itioliiiiun  \inaliss;i'  lune  comilis  cral  :  illa 
(pue  erant  a  niolino  nscjue  ad  ecclesiam  Sancti  Dio- 
nysii ,  ipsamcjue  ecclesiam  cum  totius  parocliiie  de- 

(1)  Sp.   Tiiromam. 


AMBAZIENSILM  DOMIKORUM.  171 

cima,  ut  ea  quae  uxori  suse  hereditario  jure  erant , 
Lisoius  propria  possidebat. 

In  eodcni  oppido  erat  hasilica  in  honore  virginis 
Marise  anliquitus  fabricata ,  in  qua  supradiclus  Fulco 
cornes  et  Supplicius  tbesaurarius  sex  pra?bendas  ,  im- 
positis  tolidem  canonicis ,  olim  conslituerant ,  sepli- 
miim  capiceriuni  eis  prœponentes.  illo  nempe  lem- 
pore  duo  clerici  ,  ut  fama  refert  et  anliquorum 
auctorilas,  in  pago  Pictavensi,  in  villa  quee  Sacrum 
Martis  nuncupatur,  quœ  in  confniio  Turonorum  est 
sita,  ossa  beati  Florentini  presbyteri  et  confessoris  ra- 
pientes,  divino  nutu  nsque  Ambaziacum  pervenerunt; 
quod  quatuor  capellani  qui  in  ecclesia  Beatae  Mariœ 
erant  comperientes ,  consilio  virorum  castelli,  corpus 
sancti  in  ecclesia  Beatse  Mariœ  in  capsa  lapidea  posue- 
runt.  Erat  tune  in  eodem  oppido  vir  quidam,  nomine 
Marchoardus  de  Salmurio ,  qui  dédit  canonicis  eccle- 
siam  Silviniaci ,  quam  possidebat ,  et  cimeterium  ; 
cornes  \  ero,  terram  et  homines  et  illa  omnia  quse  circa 
villam  babebat;  tbesaurarius  autem,  decimam  paro- 
cbiae,qnam  ut  propriam  tenebat.  Cornes  etiam  ter- 
ram quamdam  prope  Ambaziam  illis  donando  accre- 
vit  :  baec  terra  circa  L'imum  Casserii  erat ,  quam 
quidam  capicerius  ecclesiae  abstulit ,  et  post  obitum 
Fulconis  cuidam  joculalori  tribuit.  Marlellus  consul, 
pLilconis  filius,  censum  quem  in  veteri  castello  et  aliis 
locis  pluribus  babebat,  canonicis  donavit;  Lisoius 
vero  ex  omnibus  illis  terris  sive  vineis  decimam,  quœ 
sua  erat ,  eis  in  perj)eluum  donavit ,  sicque  duos  ca- 
nonicos  addiderunt ,  et  novem  fuerunt. 

Post  bœc,  Supplicius  tbesaurarius  neptam  suam  mi- 
norem  Fulconi   cuidam  ,  nobili   viro  Bituricorum  et 


478  G  ESTA 

probissimn,  cum  oppido  Villeiilrastri  ,  in  matrimonio 
conjnnxil.  liiisciicliaicus  vero  et  illutl  de  Castalione 
iiepoii  siio  Udherto  j)r(tj)riiini  roriiansit.  Non  longp 
posl  linc  llu'saurariiis  ohiil  (]]. 

Lisoiiis  de  Amha/iaco,  vir  aiiimosiis,  Algerio  fratri 
siio  cl  Ihigoni  (ilio  ipsiiis.  ncpoli  suo  scilicet,  Basoge- 
riuni  coiicessil  ;  Icnam  veio  Sanckf  Cliristiiia%  quam 
diii  posséderai,  Mherico  fralri  suo  (piiele  donavil.  Li- 
soiiis  geiiiiil  ex  llersendi  duos  filios  Suppliciuni  et  Li- 
soiurii,  el  lies  filias  Eufeniiam,  Sibillam,  et  Elisabeth. 
Kuremiaiu  Bucardus  de  Monlbesaurio  ,  filius  Rogerii 
Dinliolerii ,  uxoicm  duxil,  et  ex  ea  genuil  All)ericun). 
Sihîllani  aiileni  babuil  Tlicobaldiis,  (ilius  C(trb(iiiis,  de 
fjua  genuil  Roberluin  de  l\iipil)us.  Elisabelli  Ful- 
cboius  Juvenis ,  filius  Fulcboii  de  Torinneio,  uxo- 
rem  duxil  ,  ex  cpia  filiani  iiotniue  Corliaui  genuit  , 
quam  (iosIVidus  Burellus  uxoreui  tluxit;  sed  eam  al)s- 
que  lierede  manenlem  eum  Jérusalem  duceret  .  rap- 
tani  a  Paganis  anùsil  ;  Elisabelli  vero  mater  ejiis  jxist 
liar  Orricum  IVjorem  Eupo  du\it,  ex  quo  nullum 
beredem  babuit ,  immo  deiuceps  sterilis  peruiansil. 

Ut  autem  genus  Hersendis  breviler  aperialur  , 
Ilaimo  dominus  Busencbaiaci  geuuil  Supplicium  co- 
gnomenlo  iMille  (Mipeos;  Siq)j)li(ius  genuil  l^oberlum  ; 
Roberlus  Arcbcmbaudum  et  Suppru-iuin  ibesnura- 
riuui  ;  ArelieMibaiulus  Bobcrhuu  ,  Hcisendiin  et  Her- 
iiuiiscndiui   nxoicin  I  iiK  <iiiis  \  iijcnlraslri. 

I.isoins  (le  Aiuba/Kt,  j.iui  ni  cxliciiiis  ;mnis  posilus, 


(1)  !>•  ni'».  r>2l8  continit  ici  un  passnge  coinmcnçant  par  ces  mots 
Gasfridui  Marlrlliis  cum  )t  illelmn^  et  se  terminant  pnT  aii/;eri  srnrclus  solel , 
(|iii  M-  Iroiive  dans  les  (irsta  consulum  Àiiiiegavorum,  plus  haut,  |).  1-(J. 


AÎMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  473 

terram  suam  duobus  filiis  dividens,  Siipplicio  primo- 
genito  sLio  illud  de  Ambaziaco  et  omnia  quse  babebal 
inter  Carum  et  Endriani ,  et  eliam  Maureacmn  ultra 
Andresium  silum,  quem  de  feodo  arcbiepiscopi  babc- 
bat,  donavit;  Lisoio  autem  ilhid  quod  l.ocbas  tene- 
bat  et  medietatem  Virnolii ,  cum  pluribus  casamentis 
et  aliis  rébus  quae  sibi  propria  retinuerat,  ut  in  scriptis 
consuetudinum  domini  Ambaziœ  conliuetur.  Vixil  au- 
tem Lisoius  multis  diebus,  et,  quamvis  in  decrepita 
aetate  vires  ejus  consenuerint  atque  defecerint,  tamen 
illa  defectio  virium  non  ex  adolescentiœ  viliis  fuit  : 
nam,  teste  Tullio  (1),  libidinosa  et  intemperans  ado- 
lescentia  effetum  corpus  senectuti  Iradit.  Nempe  Li- 
soii  adolescentia  valde  modesta  et  bonesta  exstitit; 
qui  cum  naturse  concessit,  Villalupse  prope  ecclesiam 
Sancti  Salvatoris  sepultus  fuit. 


DE    SUPPLICIO    LISOII    FILIO    (2). 

Supplicio  Lisoii  filio  Gosfridus  de  Calvo  Monte,  fi- 
lius  Gelduini,  quamdam  neptam  suam,  sororis  suai 
Cbanœ  filiam  ,  nomine  Dionisiam ,  quam  parvulain 
nutrierat ,  quoniam  sumnise  prudentiœ  vir  et  armis 
strenuus  babebatur,  in  matrimonio  copulavit ,  eique 
medietatem  Calvi  Montis  et  omnium  quœ  possidebat 
in  vita  sua  donavit,  atque  post  obitum  suura  omnia 
ex  integro  habenda  concessit;  quod  facîum  est  as- 
sensu  et  voluntate  comitis  Tbeobaudi  et  Stepbani  filii 

(1)  Cicero,  De  Finibus,  11b.  V,  62. 

(2)  D'Achery,  in-4°,  X,  548;  in-fol.,  III,  276. 


tTi  GESTA 

siii.  (lui  aml)o  liomiiiagium  a  Supplicio  pro  honore 
(lalvi  Moiilis  (|u'u'tc  el  pacilicc  suscepemnt.  Sic 
clominalus  CaKi  Moiilis  et  \mbaziie  conjunclus  agno- 
scitiir. 

l'ulro  coines  ,  siciit  jain  supratlictum  est,  terram 
suaiu  Marlello  filio  suo  relicpiil.  (|iii  ciiin  lieredem 
non  haberet,  duobiis  iiepolihus  suis  (iosfrido  Barbato 
et  Fiilc'oiii  Ricliin  Tiironiam  et  Andegaviatn  donavit 
et  diinisit. 

Tcniporibus  eisdem ,  AVillelmus,  filins  Roberli  ex 
C()n(iil)iiia,  diix  Noriiiannonim,  omnem  militiaî  vale- 
ludinem  qiiam  invenire  potuit  in  arma  commovens, 
rcgmjjii  .\ni;lorum,  qund  jure  licreditario  reclamal)at, 
Haroldo  tuiic  .\ngli;e  imperante,  invailere  j)arabat  ; 
ad  quem  cum  ex  diversis  regionibus  optimi  milites  et 
bellicosi  gregalim  couvenientes  ,  inter  eos  eliam  Gos- 
fridus  de  Calvo  ïMonte,  filius  Gekhiiui  ,  (jui  neptam 
suam  Dionisiam  Supplicio  Lisoii  lilio  matrimoiiio 
copulaverat,  venit.  Is  si(juidem  vir  miraiida^  pulcbri- 
tudinis  ,  staturœ  congruenlis  ,  summa?  pi  iidcntia'  , 
mira?  faciindia^,  iugenlis  eloquentia?,  armis  slreinuis , 
providus  iu  cousilio,  in  omnibus  nu^rigeratus ,  sfatim 
ul  a  W  illclino  diicf  liiil  agnilns,  super  omnes  ci  ("ami- 
liarior  est  liabilus.  Ô  \iruui  rclicein  .  cui  Douiiiuis  lot 
('[  taiilaïuin  \iilMlinn  graliani  coiiCci  ic  dignatus  csl  ! 
(Jui  duecm  adiré  dclibcraus  ,  (|iii(l(|uid  sihi  idiuucrat 
in  j)ag(i  blesensi  cl  apud  ('.al\  iiuoulcm ,  illud  simi- 
liter  (|uod  TuiKnis  liabcbal  in  xigifera  C.astri  Novi , 
((iisuMi<(uc  cl  ccclcsiaiu  Sanili  (!iriei  et  burguui  iinu 
dceima  tolius  paroebia-,  loluui  Supplicio  cl  ucpti 
sua-  Dionisia'  (jiiielc  el  in  douiinio  possidcudum  re- 
liipnt. 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  175 

Paralis  igitiir  navihiis  suis  ,  Willelmus  dux  vêla 
prtebct  ventis,  et  cnrsii  prospero  Angliae  appuleriint, 
qui  egressi  de  navibus  teiram  vaslare  cœperunt.  Ila- 
roldo  ex  adverso  resistere  parante  ,  pugna  consti- 
tuitur,  pugnatur,  Haroldus  \incitur  et  vulneratur  i^ia- 
viler,  non  multum  post  mortuus  est;  sicque  Willel- 
mus de  lioste  triumpbans,  ab  Ânglis  suscipitur,  in 
regem  inungitur ,  coronatur  ,  totamque  regionern 
quietam  tenuit,  et  in  pace  rexil.  De  niilitibus  autem 
suis  multos  oplime  rémunérâtes  remisit ,  nonnullos 
secum  retinens,  eis  multa  et  amplissima  donaria  con- 
tulit  ;  Gosfrido  vero  de  Calvimonte  auri  et  argenti 
copias  nuiltas,  terneque  possessiones  amplissimas  , 
quoniam  illum  in  majori  reverenîia  babebat ,  dédit. 

Dum  igitur  sic  in  Anglia  ageretur  ,  et  Cosfridus  de 
Calvimonte  in  bis  quae  sibi  dederat  Willelmus  rex 
Anglorum  moraretur ,  duo  fratres  Fulco  Ricbin  et 
Barbatus  inter  se  graviter  discordaverunt. 

Erant  autem  tune  Âmbazise  très  optimates,  quorum 
nullus  alii  credebat  fore  secundus  nec  erat,  et  quorum 
nullum  serviiiumalter  alteri  debebat,  liabentes  singuli 
domos  defensibiles  :  Supplicius,  dominus  lurris  lapi- 
deœ;  et  Fulcoius  de  Torinneio,  quem  cornes  Marlellus 
primus  ibi  bereditaverat ,  qui  dominus  domus  quae 
MotaF.ilcoii  dicebatur  erat;  tertius  erat  Ernulfus  filius 
Leonii  de  Magduno,  custos  domus  consulis  quœ  vo- 
cabatur  Domiciîium  ,  ad  cujus  jus  pars  major  Amba- 
ziensis  castri  pertinebat.  Fulco  cornes,  pater  Martelli, 
Leonio  de  Magduno  in  feodo  custodiam  Domicilii  et 
commendalicias  Silvae  Long;r,quLe  suic  erant  uscjue 
Remorentino,  olim  donaverat.  Nam  Fulco  cum  Lan- 
donensem  viceconsulatum  possideret ,  saepe  per  Mag- 


iia  (,i:sT\ 

diiuum,  iiilci'  Vurcliaiiimi  cl  liau^ciiliacLimsitum,  Iraiis- 
iljat ,  et  L<'(»iiiiiin  iiilcr   j)iinci|)ales  amicos   habebal. 

Siij)j)liciiis  \  ir  priulciis  aiiiiis(|iu'  sti  ciiims  fuit ,  ciijus 
f'ratcr  Lisoius  non  infcrior  \irliile  cxstitit;  (jui  ila  natu- 
rali  ainicitia  eraiit  conjinicli ,  ut  eoruin  vila  ah  omni- 
bus laudaictur.  Nani,  leste  Tullio,  si  exenieris  ex  na- 
tuia  rerum  benevolentiae  junclioneui,  nec  tlonius  ulla 
nec  urbs  ulla  stare  polerit ,  nec  agri  cullus  eliam  per- 
nianebil.  kl  si  minus  intelligitur,  quanta  vis  amicitia? 
sil  concordix'cjue,  ex  dissensiouibus  alcjue  discurdiis 
percipi  polest,  ut  ex  discordia  Fulconis  Ricliin  et  Bar- 
bali,  quie  pêne  terram  eis  subdilam  totam  delevit. 
Quae  enim  domus  tam  stabilis,  (jua*  tam  firma  civitas, 
quœ  non  odiis  alque  discidiis  lundilus  possit  evcrti  ? 
Ex  Supplicio  atfjue  Lisoio  quantum  boni  sit  in  ami- 
citia  judicaii  potest,  (jui,  licet  causa  invidiee  a  multis 
potentibus  aggressi,  viriliter  se  delendentos,  nihil  ex 
suo  amiserunt ,  quamvis  ipse  Fulco  Ambaziaco  sa^pe 
expellcre  tenlasset. 

I  uK  (j  liichin  Barbatum  fratrcm  suum  captuin  te- 
nuil  cl  in  vinculis  Cainoni  Castro  posuit,  et  utrumque 
comilalinu  in  proprielalcm  sibi  susccpit.  Barl)at<>  V.r- 
nulfus,  lulconi  Ixicliin  Fulcoius  favebat,  Supj)licius 
ncutri.  Ilafjue  Fulco  Bicliin  a  rege  Francorum  utrum- 
(jue  comilaluMi  susccpit ,  ipsi(|iic  I.audoncnse  Castrum 
in  j)eipctuum  conccssit.  Duiu  a  curia  régis  l'iih-o 
rcdirct,  bospitatus  cum  I.rnullo  in  Domicilio,  cousilii) 
l'ulcoii  ,  Domicilinm  abslulit  cl  iiiidaui  bomiiii  suo 
lîaiiiardo  Porccllo  ad  cuslodicndiuii  liadi  iil  .  ipsuni- 
(|uc  \rniiliiuu  lationc  salis  debili,  (juia  barbatuiu  di- 
Icxciat  ,  Aniba/io  cxpulit.  l*ost  bu'c,  malitiosus  I  ul- 
coius  niitu  (  nusulis  Su[)j)licium  et  suos  impuguabat, 


AMBAZIENSIUM  DOMINORmi.  177 

existimans  quod  cornes  honorem  Supplicii  filio  suo 
Fulcoio  (Jaret ,  qui  Elisabeth  sororem  ejus  uxorem 
duxerat,  si  euiii  ab  Ambaziaco  expellere  posset. 

Jam  pridem  consul  Ricliin  a  probitate  anlecessorum 
deviaverat ,  veraque  vocabula  rerum  amiserat.  Nam 
aliéna  bona  largiri,  liberalitas,  malarum  rerum  auda- 
cia,  fortitudo,  ab  eo  vocabatur;  sed  tamen  raiseri- 
cors  mansuelusque  erat  nimiumque  ad  credendum 
malis  facilis.  Quem  Fulcoius  aggrediens  multis  adu- 
lationibus,  ut  arma  contra  Supplicium  sumeret  impe- 
travit.  Similiter  Bucardum  de  Monlhesauro,  qui  Eufe- 
miam  Supplicii  et  Lisoii  sororem  liabebat,  contra  ipsos 
ad  omnia  mala  agenda  incitavit.  Sed  Supplicius  Li- 
soiusque  a  Calvo  Monte  comitem,  Bucardum  atque 
Fulcoium  infestabant,  illisquenolentibustotam  terram 
usque  Loclias  et  Turonim  vastantes  depraedantesque 
omnia  incendebant.  Munierant  etiam  Ambaziaco  ar- 
cem  suam ,  et  sic  saepe  in  ipso  oppido  inter  utriusque 
partis  homines  vulneratioque  et  occisio  nimia  erat. 
Erat  autem  Supplicio  auxiliator  sororius  ejus  Tlieo- 
baudus,  Rupium  dominus,  per  cujus  portum Supplicius 
et  sui  transmeantes  maxima  damna  inimicis  suis  facie- 
bant.  Diu  post  hoc,  comes  consilio  Ambaziensium  cum 
Supplicio  dolo  inducias  cepit;  pace  facta,  terra  siluit. 

Supplicius  in  custodia  cujusdam  Ambaziensis  militis, 
nomine  Ebardi ,  arcem  suam  posuit  ;  ipse  cum  uxore 
Calvo  Monti  mansit.  Quadam  vero  die,  dum  Supplicius 
Ambaziaco  esset,  et  in  domo  Csesarii  in  pace  secu- 
rusque  quiesceret ,  Fulcoius  comiti  qui  Turonis  erat 
mandavit;  comes  statira  milites  suos  nocte  misit, 
eumque  in  eadem  domo  turpiter  captum  Andegavis 
incarceravit. 

I  42 


ITS  OKSTA 

l-uk'o  Kicliiii,  exercitu  siio  c()ni;rei;alo,  arcein  Ani- 

ba/.iiexpugnare  adorsus  est.  Intravitaiilcni  conies  juxta 

Domicilium  sunm  in  ()j)[)iil(),  inde  balislarii  elsagitarii 

spiciila  illis  de  arce  dirigchant  ;  ab  aire  vero  pila  et 

sagittas  imnicnsoscjiie  lapides  iactal)ant.  Illi  de  Domi- 

cilio,  (juod  lune  poriecliiis  eral,  nimis  eis  nocel)ant, 

utpole  super  quos  lapides  a  mangonellis  jaculati  de- 

sursuiii  ruebant.   Major  pars  exercilus,   qua3  in  foro 

ju\ta  ecclesiam  Sancti  Diouisii  reliela  erat,  inipetuose 

in  burgum  ruebant,  quorum  pbalanges  arnialai  niœ- 

iiia  circumvallabant  et  classica  lituorum  lubarumque 

clangebant ,  ignemque  copiosum  jaeientes  omnia  in- 

cendebant.  Illi  de  lurre  omniniodis  eos  impugnabant, 

percuticntes  in  clyj)eis,   in  gakis,  incapitibus,  nibil 

otiosuni  oniittere,  ignein  non  eessant  jaeere,  donec 

ab  utrisque  totum  oppidum  succensum,  ipsaque  eccle- 

sia  Sanctai  Mariœ  cremata  est.  Post  ignem ,  arietibus 

et  j)elorritis  coiues  eos  aggressus,  per  (juinque  lieb- 

domadas  parum  eis  nocuit  niliil  proficiens ,  exercilum 

redire  ad  propria  permisit. 

Interea  Lisoius,  frater  Supplicii,  aCalvo  Monte  et  ab 
ipsa  arce  repentinos  concursus  faciens ,  pbalanges 
Turonorum  sa'pe  palantes  inveniens  impugnabat. 
INbilli  duMi  inqH'tum  ejus  evilare  neseiunt ,  in  repen- 
litniiu  MKulis  disciimen  cetidciinil,  (piod  ad  lucluui 
et  maiznum  deirimenlum  liominibus  comilis  accidisse 
nemo  sani  capilis  dubital.  Orla  est  igilur  inter  eos 
non  modica  Iristilia,  <pn>niam  eomes  eis  nulluin  auxi- 
lium  conferre  poterat.  Duin  cnim  wnusquiscjiic  (|ii()d 
smini  est  (jiiaiil,  a  ((luiiiunii  pn>\  idciilia  Icjxsril  ;  jio- 
puli  (jU(>(|nc  us(|'.i('  ad  oonununcsM  jK'iiiicicni  dcso- 
lanlur,  id>i  princ  ijjes  se  ipsos  non  consolanlur.  \  icini 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUIM.  179 

proceres  de  concordandis  fratribus  cum  comité  locuti 
siint.  Cornes  compunctus  corde,  animo  suo  liberaliter 
dominatus  est;  sic  res  ad  effectum  processit.  Ebardus, 
([ui  turrim  custodiebat ,  audiens  Supplicium  delibe- 
ratuni,  ipsam  arcem,  nesciente  Lisoio,  sine  aliquo 
pacte ,  ut  stultus,  bominibus  consulis  tradidit  :  quod 
Supplicio  et  suis  nitiiis  displicuit.  Supplicius  et  sui 
famuli  Aiiibaziaco,  in  loco  qui  Vêtus  Roma  dicitur, 
mansioneui  amissa  tune  accepit.  Oppidani  potita 
quoquo  modo  pace,  ut  mos  est,  laetati  sunt. 

Stepbanus  Blesensis  comes,  adjunctis  sibi  Cenoman- 
nensibus,  de  deliberatione  Barbati  cum  Fulcone  lo- 
cutus,  postquam  res  ad  nullum  effectum  processit, 
principes  Cenomannorum  contristati,  et  comités  dis- 
cordantes ad  sua  irati  redierunt.  Fulco  proceres  suos 
Turonis  confabulandi  gratia  convocat,  maxime  Sup- 
plicium heri  et  nudiustertius ,  ut  sibi  contra  Stepba- 
num  auxiliaretur  aggressus  est,  sed  res  illa  ad  nullum 
effectum  processit,  quoniam  Supplicius  absque  causa 
cum  domino  suo  Stepbano  disceptare  nolebat,  et 
sacramentum  Stepbano  factum  palam  Fulconi  coram 
omnibus  prtetendebat ,  quod  prœvaricari  nullatenus 
volebat  ;  sed  tamen  utrisque  pacem  debitam  tenere 
cupiens,  servitium  decens  utrisque  facere  non  dene- 
gabat.  Quamobrem  comes  dolo,  ibidem  babito  con- 
silio,  Supplicium  capere  disposuit.  At  ille,  quœ  pa- 
rabantur  ab  amicis  edoctus,  ecclesiam  Beati  Martini 
intravit  ;  ex  qua  Salomon,  Lavardini  dominus ,  con- 
sobrinus  ejus,  extraxit  et  cum  multis  usque  ad  Rupes 
Corbonis  deduxit.  Sic  auxilio  Dei  et  beati  Martini  et 
amicorum  suorum  Supplicius  evasit,  AmJ)azio  comi- 
tem  antevenit,  et  suos,  ne  a  comité  caperentur,  fugere 


180  GESTA 

bortatur.  Ipse  slaliiu  discedit,  Sal^ionem  munit  et 
fiigilivos  ab  Aiiibazio  ibi  posuit.  Quibiis  pra;fectum 
suum  virum  animosum  et  viribus  corporis  pervalidum, 
nomine  Gosfridiim  Mane  .'\hiniliim  ,  prafecit.  Quos 
Supplicias  sic  allociiliis  est  :  «  l'idelcs  auiici,  nonvotis 
iieque  suppliciis  niuliebribus  auxilia  parantur  ;  vigi- 
lando,  agendo,  beiie  consulendo  prospéra  omnia  ce- 
dunl.  Ubi  socordiae  et  ignavia*  vos  tradiderilis,  ne- 
cjuid(juani  Deum  iinplorabitis,  nain  ipse  et  sancli  ejus 
irati  vobis  infeslicjue  sunl,  »  Sed  in  eadifficultale  Sup- 
pliciuni  non  minus  quam  in  rébus  boslilibus  magnum 
et  sapienlem  virum  fuisse  comperior.  Namque  edicto 
pra^cepit  ne  quisquam  suorum  ibi  degenlium  panem 
aut  alium  ciljum  alteri  venderet,  sed  omnia  eis  essent 
conmiunia,  ne  lixa*  nec  gregarii  servi  agmen  eorum 
sequerentur,  vigilias  crebras  ponere  ac  si  hostes  juxla 
adessent.  Praîlerea  pollicetur  semet  cum  suis  copiis 
sa?pe  alTore.  Ita  omnibus  compositis  discedit.  lUi  de 
bac  munitione  (juidcjuid  eral  inler  Carum  et  Ligerim  et 
etiam  usquead  Angerem  fluvium  aMontricardo  uscpie 
Turonis  depraedantes,  omnia,  excepta  propria  terra 
Beati  Martini ,  deleverunt.  Similiter  domini  eorum 
Supj^licius  et  IJsoius,  per  porlum  Kupium  sa'pe  trans- 
meantes,  cuncta  us<jue  ad  Sanctum  Anianum  demoliti 
sunt.  Omnibus  ita  delelis,  mortuocjue  Barbato,  comes 
cum  Supplicie  concordalus,  onuiia  sua  sibi  reddidit. 
Arcem  tamen  in  custodia  l'uibeiti  de  Avessiaco  posue- 
runt;  qui  vir  illuslris,  baud  niodici  pectoris,  de  fanii- 
liaribus  comilis  et  amicus  Supplicii  erat.  Suscepit  igi- 
tur  lurris  (  usltxiiam  tali  pacln  (juod  si  consul  paclum 
Irangcrcl,  ouuiibus  viribus  ei  nociun»  nto  esset  ;  (juod 
si  Siq)plicius  idem  non  teneret,  lU)berlus  eum  ab  Am- 


MIBAZIENSItnW  DOIMINORUM.  181 

baziaco  expelleret  aicemque  in  fidelitatem  consulis 
custodiret.  Omnes  milites  oppidi  pactum  illud  tenen- 
durn  sacramento  firmaverunt.  Insuper  Supplicias 
filium  suum  Hugonem  obsidem  pacis  tenendae  in 
manu  comitis  posuit ,  et  comes  cellarium,  quod  sub 
ihalamo  turris  erat,  Supplicio  ad  annonam  et  caetera 
necessaria  ponenda  concessit.  Bucardus  tamen  de 
Monthesauro  et  Fulcoius  extra  pacem  fuerunt,  quos 
Supplicius  ab  Ambaziaco  et  Calvimonte  viriliter  impu- 
gnabat. 

Quadam  die,  Calvimontenses  venatorem  Fulcboii 
cum  equis  et  canibus  et  \  enatione  ab  ipso  capta  cepe- 
runt  ;  pannis  quorum  induti  bomines  Supplicii ,  equos- 
que  eorum  equitantes  cum  canibus  et  venatione,  summo 
diluculo  Ambazio  ad  domum  Fulcboii  pervenerunt.  Qui 
cornibus  clangentes  ut  eis  aperirent,  clama\ erunt  men- 
tientes  Fulcboium  prope  adesse;  Supplicius  cum  mul- 
tis  Mala  Valle  absconsus  erat,  et  Gosfridus,  prœtor  Am- 
baziae,  in  fossato  non  longe  a  domo  cum  viginti  famulis 
insidialDatur.  Existimantes  bomines  Fulcoii  dominum 
suum  adesse,  cum  canes  et  equos  cognoscerent,  de- 
cepti  portas  aperuerunt.  Intrant  acclamantes  Calvi- 
montenses; Gosfridus  ManeMunitus,praedictus  prselor, 
eos  subsecutus,  portitore  occiso,  ad  superiora  domus 
ascendit,  eamquecaptam  sonitu  buccinae  domino  nun- 
tiavit  :  Supplicius  festinans  accurrit,  et  impleto  terra  et 
lapidibus  fossato  et  puteo  domum  illam  omnino  de- 
levit.  Quoperacto,  Fulcoius  Senex  etfilius  ejus  terram 
Supplicii,  auxilio  Bucardi ,  multis  nialis  afflixerunt  ; 
nam  Berengarius  de  Orcario  domum  cum  rupe,  quam 
apud  Orcarium  munierant,  Fulcoio  Juveni  tradidit. 
Supplicius  et  sui  domum  illam  variis  assultibusaggressi 


182  G ESTA 

siiiil,  et  sii'pe  ol)slantibiis  dercnsorihiis  repulsi  sunt, 
ad  iilliniiirn  eain  cfperiint  et  succenderiint.  Berenga- 
ri<»  ibi  occiso,  filins  cjiis  l.cscclimis  de  Oicario  evadens 
cum  Fulcoio  Sene  Montricardo  aufu^Mt.  Ciim  vero  mi- 
lites Fulcoiiim  Juvenem  captiini  adducerent,  ruslici 
pediles  inter  iiianus  milituni  euni  frustalim  detrun- 
cavenint. 

Placuit  aiitrm  Deo  (anfis  nialis  fineni  imponere  : 
nani  Ikicardusde  Montljesauro,  niorbo  coaclus,  iiiona- 
chus  efTicitur.  Qui  convalescens  monachum  exuit ,  et 
Roma^,  aille  papani,  qiiod  ignorans  eflectus  esset  nio- 
nacliiis,  liée  se  ordiiii  acquievisse  jurejurando  aiïir- 
iiia\it.  Qui  cum  redire!  in  Longobardia,  quamdam 
niarcbisiani  uxorem  duxil,  et  filio  suo  Âlberico  tcrram 
Turoniaedimisit.  Bucardusvero  pluresannosiiiibivixit, 
et  a  quodam  Longobardo  proditione  peremj)lus  fuit. 
All:)eiicus,  cum  avunculis  suis  Supplicio  et  Lisoio  con- 
cordatus,  bominium  debilum  Supplicio  pro  Moutri- 
cardo  et  aJiis  feodis  fecit;  SenexFulcoiuscum  Alberico 
Montricardo  usque  ad  obitum  suum  mansit.  Sic  Sup- 
plicius  Calvimontem  et  arcem  \ml)azia?  et  omiiia  sua 
diu    iîî  pace   possedit. 

Su])pliciiis  de  Calvimonte  ex  u\ore  suaDioiiisia  pe- 
rmit Hugonem,  et  (hias  filias  Aanordimet  Emensendim. 
Senescente  Suppbcio  omnes  bomines  sui,  Calvimonti 
quasiadc(»iisiliumcorigregali,rili()suoIhi<;onilionoiem 
et  tcrram  siiam  1)  juravcrunt.  Siinililcr  Lisnius  fralcr 
ejus  (|ii(»(l  liée  liouorcm  lluL;nnis  ncpolis^ui  miiuicrd, 
n((|uc  Icriaui  aulcncl,  ii('(|U('  dannuMU  corporis  nieiii- 
brorumquc  aut  vitic  quicreret,  jurejurando  arfirmavit. 

(1)   D'Achcry  aji>utc  :  ilarc  curaverunt,  fiJelitatemqu*. 


AlMBAZIENSroM  DOMINORUM.  483 

Supplicii  aiiimus  totis  et  cito  sed  infriicliiosius,  Lisoii 
paucis  et  sero  sed  commodius  aperiebatur,  neuter  aditu 
difficili,  neuter  sumptuoso;  sed  si  utrumque  coluisses, 
facilius  a  Siipplicio  familiarilatem,  a  Lisoio  beneficium 
consequebare. 

Non  longe  posl  hsec  Siipplicius,  a  curia  comitis  Ân- 
degavorum  rediens,  gravi  morbo  prœoccupatus,  Ru- 
pibus  Corbonis,  in  thalamo  sororis  suse  Sibillse,  viam 
universœ  carnis  arripuit  ;  qui  extremum  diem  kalendis 
junii  clausisse  dignoscitur,  maximoque  mœrore  mili- 
tuni,  \ir  probus  et  bonestus  Ponlilevi  sepultus  ,  Deo 
annuente,  quievit.  Lisoius  frater  ejus  terram  et  bo- 
mines,  ut  SuppUcius  jusserat,  ad  regendura  suscepit. 

DE    HUGONE    DE    CALVO    MONTE    (l). 

Erat  tamen  Calvimonti  vir  superbus,  Mauricius 
Escarpellus,  inter  magnâtes  ejusdem  oppidi  piimus, 
dolo  et  astutia  maximus,  versutus,  dominis  suis 
semper  infestus,  cujus  maligno  consilio  pUires  Calvi- 
montensium  Lisoio  repugnabant.  Istius  versuta  dolo- 
sitas,  nisi  a  prudentibus  impediretur,  Hugoni  puero 
valde  noceret.  Duo  pariter  niala  Calvimonteuses  susti- 
nebant,  mortem  Supplicii  et  absentiam  Gosfridi.  Gos- 
bertus  praetor  Calvi  Montis,  \  ir  prudens,  ad  Gosfridum 
de  Calvo  Monte  in  Ângliam  misit,  etremomnem  ei  enu- 
cleavit.  Quodcompeiiens  Mauricius  Escarpellus  exarsit 

(IJ  D'Achery,  in-i°,  X,  5bl  ;  in-fol. ,  III,  277.  Nous  commençons 
ici  le  chapitre  de  Hugues  de  Chaumont ,  parce  que  les  événements  ra- 
contés ici  se  sont  passés  après  la  mort  de  Siilpice,  et  lorsque  Hugues  de 
Chaumont  était  seigneur  d'Amboise.  Dans  le  ms.  6218,  il  ne  commence 
qu'à  la  phrase  Quod  sihi  utile,  page  185. 


184  GESTA 

in  iram  ,  et,  quasi  altcr  Calilina,  itiir  in  furias  inquc 
convilia  ai)sentis  et  nescionlis  Cinsfritli,  quiCiosbertuni 
pnvtorcm  ([iiasi  novum  lioniinem  provocans,  f|iio{l 
geniis,  iindc  clomo  si  (jiiis  retjiiisissct,  muiiicipaliter 
natum,  claritatis  initia  non  al)  a\o  et  pâtre,  sed  a  se 
ipso  habuisse  falebatur,  et  quod  Gosbertus  per  fas  et 
nefascrescereafTcctarctur.  Sed  (|niafan)iliarisSiipplicio 
Gosbertus  pcrniniiuni  fucrat,  Hugoneui  liliinii  suum 
utpote  dominum  suum  valde  diligebat,  quasi  popularis 
personalevis  turbœ  facilitaleni  qua  voluit  contraxit,  et 
tribunitiis  flatibus  in  Mauricium  crebro  sedilionem 
populi  impellebat,  eique  resistebat. 

(iosfridus  de  Calvo  Monte,  cum  rege  AYillclmo 
loquens,  ut  filiani  suani  Stepliano  Blesensi  comiti  daret 
uxorem  impetravit.  ItaqueGosfridus  veniens,  a  Calvi- 
montensibns  gaudcnter  rrcij)ilur  :  namque  maligni, 
considérantes  euni  a  consule  Stcpbano  aniicaljiliter 
susceptum  et  nimis  familiarem  esse,  siluerunt.  Gosfri- 
dus  munitioneni  castelli  Gosberto  prœtori  tradidit, 
ncj)tanique  suani  Dionisiani,  cuin  filial)us  suis  in  aula 
diniissani,  ipsi  servit e  et  cuslodire  pracepit,  vocatoque 
ad  se  Lisoio,  bominibns  suis  ut  ei  obedirent  et  ut  suum 
dominum  servarent  imperavit.  Ipse  vero  in  Angliam 
rediit. 

Intérim  Lisoius ,  dum  Fulco  Ricbin  a  consule 
Pictavensi  et  a  (ioslrido  Pruliaci  et  aliis  pluribus  im- 
pugnaretur,  nepoteui  suum  llugonem,  quem  adbur 
caj)tum  tenebal,  jxliil,  «t  hiimiiiai;ium  (jucin  cornes 
c.\igel)at  faccre  reiuiil.  \  idens  consul  l.isoiuiu  sil)i  fore 
necessarium,  nepntem  suum  reddidil,  et  buuiinium 
comes  al)  eo  suscepit.  Gosfridus  de  Pruliaco,  cum  co- 
mité pacificatus,  lerram  Lisoii  inquietal)at,Guicberium 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  4  85 

Castri  Raginaudi  dominum  auxiliatorem  habens.  Gos- 
fridus  Pruliaci,  consul  V^indocinensis  effectus,  consue- 
tudines  quae  vulgariter  commendatitiae  vocantur,  ab 
Ambaziensibus  et  Calvimontensibus  olim  captas ,  au- 
ferreeis  cupiebat,  et  pro  décima  Saiicti  Cirici  bomiriiuni 
exigebat  :  sed  Lisoius,  adjuncto  sibi  nepote  suo  Roberto 
Rupium  et  amico  suo  Hugone  de  Aluia,  eis  viriliter 
resistens  ,  nec  hominium  fecit ,  neque  commenda- 
titias  amisit  ;  nam  Hugo  de  Aluia  Guicherium  in 
suooppido  Castro  Raginaudo  cepit,  et  vinctumCastel- 
lis  diu,  donec  res  pacificata  fuit,  tenuit. 

Interea  Gosfridus  Calvi  Montis,  cum  rege  Norman- 
niam  veniens,  tîliam  régis,  Alam  nomine ,  cum  Ste- 
pbano  Carnotensi  consule  in  matrimonium  copulavit, 
et  Calvimonti  veniens  Hugonem  nepotem  suum  gau- 
denter  suscepit  et  nutrivit.  Mortuo  autem  rege  etre- 
gina,  Gosfridus  quod  in  Anglia  possidebat,  concedente 
rege  Willelmi  filio,  Savarico  nepoti  suo  praebuit  ;  et 
Calvimonti  cum  maximo  tbesauro  rediens,  Stepbano 
et  Aise  comitissœ  familiaris ,  in  ipsorum  curiam  prin- 
cipaliter  morabatur.  Dionisia,  pia  filia,  morigera  con- 
jux,  domina  démens,  utilis  mater,  quarto  kalendas 
maii  obiit,  quœ  Pontilevi,  juxta  parentes  sucs  sepulta, 
in  pace  quiescit. 

Quod  sibi  utile  videtur  quisquis  agit  : , 

Namque 

Velle  suum  cuique  est,  nec  voto  vivitur  uno  (1). 

Fulco  cornes  Corbam  Fulcoii  fîliam ,  consentiente 


(1)   Persil  Satyr.  V,  53. 


480  GESTA 

Lisoio,  ciiidam  viro  de  ciiria  sua  Ilaimerico  de  Cur- 
rono  in  niatrimonio  copiilavit;  qiiod  multi  ad  delri- 
nientiim  Iliii^oms,  f|iii  tune  miles  oral  iiovitcM-,   fac- 
tuiii    esse     existiiiiavenml  ,    ciini     conies    custodiam 
Domicilii  sui  llaiinciico  dediinone  |)ral)uissel.  I)um 
cîcteri  murniiirarent ,  très  famnli   llui^onis,  Gosfridiis 
Maiie  Miinilus,    Hoheiius  Tcloneariiis   et    Baiiieliinis 
Carpentarius,  rem  dilficilem  ai^i^Messi  sunt,  (jui  cjiianto 
cordis  mentisque  desiderio,  quantisque  sollicitudini- 
hus ,  qiianlis  nuis  ae  lal)oribus  pro  fidelitate  domini 
sui   sa^pe  anxii   exslileriiit ,  rerum  est  testis  effectus. 
Isli  siquidem,  adjimclis  sil)i  aliis  duol)us,  in  cellario 
siib  thalariKi    tiirris  nocte  absconsi ,  sesnerio  pei  fo- 
rato,  summo  diluculo ,  cavillis  impositis,  ad  siimma 
ascendenint,  dominie  clamorem,  cum  diiabus  ancillis 
il)i  jacentis,  minan(l()i:;la(liisoj)pressenint  ;  vigilsomuo 
oppressus  capitur.  Ex  bis  tribus  atl  [jorlam  scala*,  (pia- 
vulgo  strapa  voealur,  remanentibus,   duo  ad  sunnua 
arcis  ascendertuil,   (|ui  super   laslii^Muui  lu  sunuuitalc 
turris  (|uoddaui  vexillum  exaltantes,  arcem  tlomini  siii 
esse    exclamant.     .Multi  ex   bominibus    lluijoins   cilo 
accurrentes,  ab  illis  suscepti,  lurrim  intraverunt,  et 
uxorem  Roberti  de  Avessiaco,  (\ux  intus  parturierat, 
nec  tempus  purificationis  cjus  iiista])at ,  iii  ieclo  suo 
usquead  dnnunn  viri  sui,  (jua^  non  longea  porta  arcis 
erat,  detulerunt.  Hobertus  de  Avessiaco  cl  Ilaimciicus 
dt'  (lui  ronc  se  delusos  dnleiites.  cuin  ea.sliciisibns  eon- 
venimit,  undi(pie  liuitiiuos  lioiuincs  cdiisuliscl  intus 
inclusos  observant  sollieile  ne  (|iiis  c(  innn  j)ossct  c\ir(\ 
Hobeitus  et  llaiinericus,  i|)sisal).scnlibiis,  l.isoio  eliaui 
noiente,  aicem  ab  lioriiinibiis  Ibigonis  caplam  coiiMili 
minlianl.  Hugo,  sicul  cral  vir  cordalissiuuis,  adunalis 


AÎMBAZIENSIUÎM  DOMINORUM.  187 

hominibus  et  amicis  suis,  Âmbazio  veniens  arcem  et 
parlem  suam  oppidi  munit. 

Interea  dum  cornes  aliis  negotiis  impeditus  morare- 
tur,  homines  sui  qui  aderant  in  castello  ab  infestatione 
hominum  Hugonis  nullatenus  absistebant,  sed  tota 
sedulitate  eos  incursabant.  Illi  de  turre  \iriliter  tota 
dièse  defendebant,  homines consulis  graviter  vuhierati 
sœpe  recedebant;  quos  cum  sui  duces  vocarent,  non 
conveniebant  ;  cum  litui  clan  gèrent,  in  domibus  lati- 
tabant,  immo  inermes  et  exanimi  bellum  detestaban- 
tur,  et  velut  exanimes,  imbelles  etinglorii  recedebant. 
Demum  ubi  consul  eo  pervenit ,  licet  invidiae  animo 
ardebat,  cognitis  hominibus  Hugonis  acres  adpugnam 
ex  copia  rerum,  statuit  sibi  nihil  agendum,  sed  cum 
eo  in  colloquio  verba  facit  :  «  Juvenem  te  amisso  pâtre 
sine  opibus  video,  idcirco  amicitia  mea  opportunior 
tibi  certamine  est.  Ego,  humanarum  rerum  memor,  scio 
quod  in  omni  certamine  qui  opulentior  est ,  etiam  si 
accipit  injuriam,  tamen  quia  plus  potest  injuriam  fa- 
cere  videtur.  »  Itaque  comes  hominio  accepto  a  Hu- 
gone,  eoque  cum  Haimerico  de  Currone  et  Roberto  de 
Avessiaco  concordato,  omnibus  Ambaziensibus  paci- 
fîcatis ,  recessit.  Lisoius  vero ,  Virnolium  et  ea  quœ 
ultra  Andresium  erant  habens,  caetera  omnia  nepoti 
suo  Hugoni  quiele  in  pacedimisit  :  qui  adsenilemœta- 
tem  perveniens,  Pontilevi  monachus  effectus  est,  qui 
usque  ad  decrepitam  aetatem  ibi  vixit,  ac  juxta  fratrem 
sepultus  fuit. 

Anno  ab  incarnatione  Domini  millesimo  nona- 
gesimo  sexto  llrbanus  pa[)a  Romanus  in  Gallias 
venit,  Arvernis  cum  multis  Galliarum  episcopis  et 
abbatibus  generalem  synodum  celebravit  ;  et  ut  erat 


188  GESTA 

diserlus  seniiniverl)iiis,  vothiiin  Oomini  saepe  semi- 
nal)at,  ostendens  miiltis  poteiUibus  et  lionoratis  \iris 
qiianliscalamitatil)ns,(jiiaiitis  incomniodilatil)iis,quam 
diris  constiiotifinilnis  in  .U  riisalom  ,  in  Antiocbia  et  in 
Cii'teris  Orienlalis  plai^iu  tivilalihiis  (>liristiani,  noslri 
fratres,  nostri  menil)ra  Clirisli  flat;ella])aîilur,  ()j)j)ri- 
mehantur,  injuriabanlur  ;  (jiiihiis  verbis  multi  incitati 
ora  lacrvniis  sufTiindcbant,  el  i^tMiii  flexo  bcentiani  et 
benediclionem  eiindi  poposcebant.  Summus  ille  pon- 
tifex  pr.xdicabal  Domiiiiini  dixisse  sequenlibus  suis  : 
Si  (juis  non  hdjalai  cruceni  siuin}  ^  et  venil  post  ///<?, 
non  potest  meus  esse  disciimliLs  (1).  «  Idcirco,  infjuit, 
debetis  crucem  vestris  coaptare  vestibiis,  qnateniis  et 
tuliores  incedatis,  et  liis  (|ui  viderint  exeniphini  et  in- 
citamenUimsuggeratis.  »  Is  riiinor  palatines  consules, 
regios  tyrannos,  viros  consulares  excivit  :  inter  qiios 
Hugonem  de  Calvo  Monte  el  llaimericum  de  Cnrrone 
commovit,  (jui  in  ecclesia  Beati  Martini  Majoris  Mona- 
sterii,  in  priesentiapapa.',  niultis  sibi  adjunctis,  vestil)us 
super  amictis  sanclae  crucis  vexillum  consuerunt.  Gos- 
fridus  de  Calvo  Monte  Ilugoneui  de  Calvo  Alonte  ne- 
poteiu  suurn  multo  auro  obrizo  et  argento  dilavit  ;  (jui 
Hugo  Roberto  de  Hupibus  consobrino  sue  bonorem 
Ambazii  vadavit,  arcemque  suan»  in  ejus  cuslodia  po- 
suit.  Haimericus  de  (^uirone  in  ^ieiea  obsidione  \ivw\\ 
morbo  pra'oecupatus  fuit,  in  (|ua  per  septeiu  liebdo- 
niadas  tresque  dies  (Ibiisliaiii  deniorali,  illam  ea|)tani 
Alexio  inipcialoii  rcddidci mil  ;  (|iii  cmii  pedcin  alias 
direxerant,  Hainiericuin  socii  Mii  in  lirclm  iisijue  ail 
({uenidam  pontein,  ubi  Cbrislianus  exereilus  duobus 

i\)  Lucas,  XIV,  27. 


ATMBAZIENSIUM  DOIMINORUM.  189 

diebus tentoria  collocavit,  vi vum  detulerunt,  illum  vero 
ibidem  moituum  in  iutroilu  ponlis  honorifice  sepelie- 
runt. 

Stepbanus  cornes  Blesensis  cum  mullis,  terrore  non 
modico  perterritus,  sociisdimissis,  al)  obsidione  Anlio- 
cbiae  clandestinus  discessitetfestinanter  fugam  inivit. 
Sic  Ambazienses  per  eum  et  per  socios  ejus  de  morte 
Haimerici  de  Currone  certiticati  sunl.  Quo  audito, 
cornes  Fulco  Ricbin  ejus  uxorem  Corbam  cuidam  se- 
nissimo  vire  Accardo  deSanctis,  qui  ejus  Domicilium 
custodiebat,  accepta  ab  ipso  Accardo  pecunia,  in  ma- 
trimonio  copulavit  ;  quod  absque  consilio  Elisabetb 
matris  suae,  ignorante  etiam  consobrino  suo  Roberto 
Rupium,  factum  esse  dignoscitur. 

Hugo  in  exercitu  Dei  multis  aerumnis  cum  aliis  afïlic- 
tus,  duobus  annis  post  boc  permansit  :  fuit  enim  in 
omnibus,  et  in  Antiocbia  obsidione  niulta  infortunia, 
sicut  alii,  perpessus,  nunquam  de  fuga  ut  multi  des- 
perati  cogitavil  ;  immo  magnâtes,  in  magna  anxietate 
positi,  illam  quœ  Porta  Boamundi  vocalur  ipsi  et  Ra- 
dulfo  de  Baugentiaco  custodire  mandaverunt.  Marrœ, 
Jérusalem  cœterisque  urbibus  in  capiendo  non  defuit, 
sed  cum  aliis  famés  laboresque  sustinuit,  etpostcaptam 
Jerosolymam  in  prselio  prope  Ascalonem  cum  rege  et 
populo  Dei  victorexstilit.  Omnibus  prœdictis  peractis, 
sepulcro  Domini  caeterisque  locis  sanctis  deosculalis, 
ipse  aliquantulum  tamen  œgriludine  gravatus,  in  Natale 
Domini,  ad  curiam  comitisFulconis  Andegavis,  Loclias 
pervenit. 

Accardus  Santonicus,  adventum  Hugonis  metuens, 
uxorem  suam  Corbam  Turonis  in  donio  fiatris  sui 
Willelmi  de  Sanctis,  cellerarii  Beati  Martini,  deduxit. 


1!)0  G  ESTA 

(jua-  ciiiiii  il)i  inorarclur,  cl  siMi;iilis  dit'ljns  ad  eccle- 
siaiii  licali  Martini  snbciistotlia  peigerel,  cuniquodam 
cliente  Âniba/iensi,  n()nnnellgeri()(>alca  lUisa,  conqiie- 
rendo  locuta,  (juoniodo  eain  rapere  posset  edocuit. 
Qiiodaindie  festo,  diun  niatutinis  lioris  iiisisteret,  pra»- 
(lictiis  lli^erius  tccicsiain,  diinissis  vi''inli  cli('ntil)iis  ad 
portani,  iiilravil  ;  itacjue  Corbani  us(jue  ad  socios  duc- 
tam  et  equo  impositam,  in  vico  qui  Scalaiia  dicilur, 
in  domo  cujusdani  ral)ri  Caivi  iMonlis,  ul)i  lliijerius 
Iiospitabalur,  ahscondit.  l^ra'terea,  misso  nuntio  \\u- 
pibusCorhonis,  Roberlus  Rupiuni  dominiis  cum  multis 
niih'libus  et  servienlibns  eam  extra  murum  Turonicae 
urbis,  Riipibus  et  inde  C.alvomonli  condnxil.  Virejus 
Accardus,  niorbo  et  dolore  aniissa^  conjiij^is  vexatus, 
non  longe  post  obiit.  Poslrenio  GoslVidus  Burellus 
Corbani  duxit  uxorem. 

Anno  tertio  post  captam  Jérusalem  ,  Guillehnus 
conies  IMctavensis  ilcrsancta-  perej^^rinationis  aiii|)uit. 
(ioslridus  Liurelhis  cum  uxore  sua  Corba  ci  adjunclus, 
usque  in  Romaniam  pervenerunt,  quibus  Solimanus, 
memor  Niceae  sibi  a  l'iaïuis  ablata*,  cum  maximis  co- 
piis  Turcorum  ob\iavil;  (jui  (^brislianos  supcibe  et 
ciun  nmltis  lenociniis  sa-vienles  dissipans,  ferecentum 
millia  percmplis  aut  captis,  comes  cum  paucis,  in 
(|iiil)u.s  fuit  Gosfridus  Burellus  ,  ('va^it.  Tiuti  (|iii(!»jiii(l 
iii  Iciiloiiis  (Miristiaiiorum  invenciuiil  rapientes,  Cor- 
bam  ruullas(|ii('  alias  uxores  l'^rancorum  secum  capti- 
vas (iiixcrunl . 

Sic  lioiiorciu  rUlcoii  iiiii^o  (|iii('lc'  posM'dil.  llui,'o 
aiilciii  \aii(it'(|itu  soi'oKiii  suaui  .loliaiiiii,  I.Micnarinn 
(lonniin,  iii  mati'imonio  copulavit,  (|ui  ex  ca  gcnuit 
(■iiiiU'lrmuu,  Odonetu,  (iiraudum  Reati  Martini  ibe- 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  191 

saurarium,  Seguinumet  Johannem.  Ermesendini  vero 
alteram  sororem  suam  Archembaudus  Bresis  iixorem 
duxit,  et  ab  ipsa  genuit  Ilgeriiim  et  Campaiiiam,  qiiam 
Ridelliis  Riliaci  sibi  in  matrimonio  copulavit.  Ilgerius 
Bresis  absqiie  herede  obiit. 

Fulco  Richin  pernimium  libidinosus  pliires  uxores 
habuit  ;  duxit  eiiim  filiam  Lancelini  de  Baugenciaco, 
ex qiia genuit  comilissam  Biitannia.%  illam  quae  viro  suo 
mortuo,  Jérusalem,  in  ecclesia  Beatœ  Annae,  religiosam 
ducens  vitam  sepulta  fuit.  Alteram  duxit  Ermengardim, 
filiam  Arcliembaudi  Fortisde  Borbono,  ex  bac  genuit 
Gosfridum  Martellum,  illum  cujus  probitas  cunctos 
sui  temporis  excellebat.  Qui  insignis  justiliae  ab  omni- 
bus metuebatur  j  et  ei  plus  quam  patri  tolius  consulalus 
omnes  homines,  etiam  nobiles,  obediebant,  patrem 
propter  vilia  odio  babentes.  Qui,  reperta  cognatione, 
Ermengardim  matrem  Martelli ,  eo  adbuc  puero,  di- 
misit  ;  quam  dimissam  Hamo,  cognomento  Vacca  Va- 
ria, dominus  Borbonis,  frater  ejus,  filius  Archembaldi 
Fortis,  secum  in  Arvernia  ducens,  Willelmo  Jalina- 
censi  domino,  filio  Uldini  Barbse,  in  conjugio  copula- 
vit. Hic  ex  ea  genuit  Lldinum  et  Elizabelb. 

Postremo  Fulco  Ricliin,  amore  sororis  Amalrici  de 
Monteforti  succensus ,  cujus  prœter  formam  niliil 
unquam  bonus  laudavit,  domum  suam  sceleratis  nup- 
tiis  replevit.  Quct  niulier  timens  privignum  adullum 
œtale,  animus  ipsius  omnibus  inl'eslusnequequielibus 
neque  vigiliis  sedari  poterat,  sciscitans  quomodo  nocu- 
mento  Martello  esse  posset.  Saepe  color  ejus  exsanguis, 
incessus  [modo]  citus,  modo  tardus,  prorsus  in  facie 
vultuque  vecordia  inerat,  et  illis  quos  multis  modis  ad 
se  illexerat  mala  facinora  edocebat.  Gosfridus  Martellus 


102  GESTA 

(jnemadmodiiin  liis  resislatur  discutiens,  scions  quia 
sincsociis  ulmio  (|iiid(juaiu  laie  coiialiir,  coi^'ilans  (juo- 
iiKido  aiuiciliaiii  Iliii;onis  (1  )  sil)i  contraliat  et  adjun- 
gat,  in  (|U(»  aiiimus  similis  suo  inerat,  fjiiod  cum  con- 
tii^'it,  ainor  <'\()riatiir  necesse  est,  Klisahelh  sororem 
suam,  e\  maire  sua  Ermengaidiel  W  illeliuo  Jalinnia- 
censi  ortam,  Hug<ini  in  conjugiuni  copulavit.  Mar- 
tellus  Hugoni  cl  uxori  suae  Doniiciliuui  et  quid(juid 
Auihazio  possidebat  post  ohituni  patris  sui  con- 
cessil;  id  quod  post  eontigit.  Hugo  providens  scilicet, 
si  Marteilus  morte  pra'occuparetur,  Domicilium  fru- 
stra esse  sihi  datum,  quomodo  delere  posset  excogi- 
labat,  (juod  factum  est  anno  tertio  liujus  conjugii, 
cum  jam  Elisabeth  Sup|)Iicium  ])rim(>genitum  suum 
peperisset. 

Ea  tempestate,  (piidam  miles ,  nomine  Hugo  de 
Vado,  Domicilium  custodiebat,  qui  siepe  a  Sylva  Longa 
pra,'das  agere  consuevit.  Hic  (juailam  diecum  onmii)us 
suis,  exceptis  tribus  ad  custodiam  domus  reliclis,  l\e- 
niorentino  causa  pra'dandi  pei  rexit  ;  (juod  Hugo 
comperiens  Domicilium  sibi  promissum  invasit,  cepit 
et  delevit. 

Eodem  anno,  virprobus  GostVichisMartellus  insidiis 
suorum  et  noverca* ,  pâtre  ut  ( nditur  consenliente, 
Cande  castro  occisus  est.  (limi(|ii('  aiiiinus  consulis 
pro  faclione  (iclcti  Doiuicilii  conciucrclui,  seiens  Ani- 
ba/ienses  Hui;oni  asscnsuni  prabuisse,  secpie  senem, 
acliones  suas  in  lem[)us  diblulil.  Kex  l'rancoruui  IMii- 
lippus  Turonis  venit,  et  cum  pessima  uxore  Fulconis 
Cduiilis  liKuiiis,   eani  lurlo   nocte   raptam  deduxit  et 

(1)    Suppl.  Je  Calvo  MoHie. 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  493 

tenuit.    Itaque  rex   luxuriosus   adulterium  publicum 
exercuit. 

Hugo  vir  disertissimus,  equis,  armis,  veste,  sumplu, 
famulitio  honesto   instructus  erat.  O  quotiens   sœpe 
ipse  se  adversa  perpessum  gloriabatiir  !  dicens  neiiii- 
nem  in  niundo  esse  felicem,  certus  post  adversa  sibi 
prospéra  conlingere  ;  cujus  familiares,  niaxima  rerum 
verborumque  praedili  copia,  iiiter  principales  viros 
ïuronicC  et  Andegaviai  coniputabantur.  Si  in  ejuscon- 
vivium,  quod  privato  simile  erat,  venitur,  maximum 
tune  in  verbis  est  pondus;  quippe  cum  illic  aut  nulla 
narrantur  aut  séria,  cibi  plus  arte  quam  pretio  pla- 
cent, fercula  nitore  -non   pondère.    Videres  ibi  abun- 
dantiani  Gallicanam,  servienlium  celerilatem,  publi- 
cam  pompam,  privatam  diligentiam,  regiam  discipli- 
nam.  lllo  dapibus  expleto,  somnus  meridianus  sœpe 
nuîlus,   seniper  exiguus;   raro  in  ejus  domo  lyristes 
aut  saltria  canit.  O  ter  quaterque  beatuni ,  de  cujus 
culmine  datur  amicis  lœtitia,   lividis  pœna,   posteris 
gloria;  qui  probis  est  exemplum,   desidibus  et  pigris 
incitamentum  1  Et  tamen  si  qui  sunt  qui  eumquocum- 
queanimo  deinceps  semulabuntur,  sibi  forsitan  si  illum 
consequantur  debeant,   ipsi  debebunt  procul   dubio 
quod  sequentur,  qui  ab  avorum  virtute  non  degene- 
ravit. 

Igitur  Hugo  dominus  Ambaziaci,  nutu  divino  cor- 
reptus,  iram  Dei  anima^que  suae  ])ericuium  metuens 
incurrere,  pravam  consuetudinem  simoniacae  haere- 
seos,  in  qua  ipse  et  pia^decessores  sui  veluli  junienta 
in  stercore  suo  diu  jacuerant,  vendentes  prœbendas 
ecclesiœ  Sanctœ  Mariae  virginis  Sanctique  Florentini 
Ambaziaci,  quas  gratis  bene  morigeratis  ultronei  de- 
I  13 


i94  (jESTA 

buisseiil  allribuere,  pro  l)ei  amure  anima.'qiie  suae  re- 
inediu,  canonicis  supradicla;  ecclesia^,  onini  domina- 
tione  procul  reniola,  leluiuit,  lali  condilione  quod  nec 
ipse  nec  aliijuis  siii  2;eueiis  per  siiccessionis  serieni  in 
siipradicla  ecclrsia  deiiiceps  niaïuis  niiltat.  ISunc  vero 
lues  simoniiu  adeo  iiiolevit,  (juod  iii  sancla  ecclesia, 
proh  dolor  !  ali(juis,  liecl  l)()nis  nioril^us  ornalus,  aiit 
\i\  aul  uullatenusqiiidqLiainpotesl  adipisci,  iiisi  regiiia 
pecuiiia  inlervenerit.  ^usqllam  eniiu  in  sancla  eccle- 
sia, ciijus  bénéficia  bene  niorigeralis  gratis  esscnL  Lii- 
buenda,  venùitor  décrit,  nisi  penuria  emptoris  ad- 
fiieiit. 

Qui  eliam  a  capite  jejunii  usque  in  pasclia  tredeciin 
pauperibus  victuin,  et  in  die  Cœiue  induuienta  lanea 
etlinea  siîiuulis  annis  siii'licientes  dare  constiluit.  >Ios 
iste  bonus  adominis  Anibaziie  tenetur,  et  Ueo  volenle 
in  perpetuum  [)erseverabit. 

Quoniaui  de  nioribus  Hugonis  pauca  supra  retuli, 
cujus  mures  doiui  iniiiliie(iue  boni  colebantur,  tem- 
pus  admonet  pulcherrima  iacta  ipsius  disserere.  Inci- 
lavit  cornes  Fulcu  contra  Hugonem,  quem  pro  Dotni- 
cilio  deleto  odio  bibebat,  (losseliiunn  et  Mugoneui 
filios  Hugunis  de  Saneta  Maura,  eis(|ue  auxiliator  luit. 
Hugo  de  Saneta  iMaura  Aanordim,  (iliam  iierlai  de 
Musteriolo,  ortam  e\  surorc  (irliliuni  de  S.dinurio, 
duxil  uxoiem,  (|na%  ex  eo  concipiens,  peperit  Ciosseli- 
num  et  Hugonem  ;  ((uorinu  primogenitus  duxit  uxurem 
QuMsiuiolam,  eui  jure  liei  editario  oppidum  llai;e  et 
NiercoMsulatus  iin<tnis  et)nlirigel)at.  Isli  duo  Iratres, 
ar/nis  slrenui,  mililia-  perili  nimium(|ue  superbi, 
auxilio  eoiiulis  Iuleonis  Ireli,  decimam  Sancii  (liriei 
villamque  lulam,  qua:  quia  avi  eorum  (ielduini  fue- 


AMBAZIENSIU.M  DOMIMORUM.  19» 

rant,  violenter  ab  Hugone  exigebant  et  auferre  nite- 
bantur.  Hœc  omnia  Gosfridus  de  Calvo  Monte,  filius 
Gelduini,  nepli  siiae  Dionisiai  in  conjugio  donaverat, 
et  vir  ejiis  Siipplicius,  pater  Hugonis ,  in  pace  habue- 
rat  :  sed  Hugo  illis  viriliter  resistebat,  devastans  sub- 
urbia  civitatis  usque  ad  arceni  eoruna ,  quae  ab  orien- 
tali  parte  in  ingressu    Tiironicœ   urbis    exstat;  ultra 
Ligeriin  vero  quidquid  usque  ad  ponlem  erat,  exceptis 
rébus  monachorum,  vastabat.  Erat  etiam  eis  auxilio 
Albericus   de   Monthesauro  ,   filius  Bucardi ,   Hugoni 
hominium   debitum  facere   renuens.  Arcbembaudus 
Bresis  (1),  cui  cornes  oppidum  suuni  abstulerat,  Hu- 
goni sororio  suo  favebat;  qui  omnia  quae  erant  ciica 
Lochas  et  in  confinio  Montricardi  et  Monthesauri  dele- 
verunt.  Duo  illi  fratres  Gosselinus  et  Hugo  ob  saevi- 
tiam    et   superbiam   suam    a   militibus    Haise  ,    quos 
multum  deturpabant,  occisi  sunt. 

Eodom  anno,  Fulco  Ricbin  cornes  protervus  obiit, 
Cujus  honorem  Fulco  filius  ejus  suscipiens,  amicus 
Hugonis  factus ,  totum  Âmbazium  sibi  concedens  , 
liominagiiim  ab  ipso  in  pace  recepit.  Quo  peracto, 
Hugo  ad  Albericum  legatos  de  injuriis  questum  misit, 
cui  contumeliosa  dicta  relulerunt.  Et  tune  Hugo  bel- 
lum  cum  eo  sumere  decrevit  ;  quippe  ipse  acer  ,  belli- 
cosus,  at  is  quem  petebat  quietus,  imbecillis,  placido 
ingenio,  opporlunus  injuriae,  metuens  magis  quam 
ipse  metuendus,quem  tamen  malitiosi  erga  Hugonem 
incitabant.  Itaque  Hugo,  non  ut  anteacum  pr-sedatoria 
manu,  sed  magno  exercitu  ab  amicis  comparato,  bel- 
lum   gerei  e  cœpit ,  et  aperte  Monlricardum  petere  , 

(I)   Sp.  Blesis. 


l'JG  G  ESTA 

(jua  pei'f^ehat  agros  vastarc,  vineas  exslirj)aro,  pra'tlas 
agcre,  suis  armis  (1)  liostibiis  lerrorem  aiigere. 

Inlerea  cornes    Fuîco    Arclieiiil)autlo  Bresis    ()])[)i- 
dum  siiiini  redditlil,  (jiiod  liinc  Miigo  toliim,  c\cej)la 
domo  mola',  siicceiiderat.   Poslcjuain  Arcli('nil)aiidus 
()j)j)idiinî  suiini  accepil,  Iliii,M)iieiii  cuin  suis  copiis  in 
terram  iniiiiicorum,  inter  Haiani  et  Sanctain  Maurain, 
causa  praedandi,  conduxit  :  quod  Âlhericus  conij)e- 
liens,  coadunatis  militihus,  adjuiuto  eliani  sihi   |»r;r- 
tore  de  Luciiis,  cuni  omnibus  coj)iis  pediluui  Ilui^oni 
obvius  processit,  existimans  hostes  siti  et  lassiludine 
deficere  et  armis  diffidere  :  maxinia  nanHjue  planifies 
ultra  Kndriaui  sila ,  quîe  antiquo  vocabulo  Cariipania 
dicitur,  eos  niinis  fatii^aveial.  Magna  (juichtii  nndliUi- 
dine  hostes  confisi ,  intrepidi  unaniuiiler  eos  iuipele- 
banl.  Indignabantui-  quod  pauci  eorum  possessiones 
dej)opularentur,  nitniscpie  aegre  ferebant  quod  ipsos 
prasuuipsisscnt   ex])Ui,Miare.  Videns  Hugo  innumera- 
bileu»  eoi'utn   rnultiliidineni  suis  oie  et  ijiadio  mini- 
tanteni  et    insullantem  ,  ([uidtpiid  depriedatus   fuerat 
rusticis   el  mulieiibus  post  se  ploranlil)us,   pœnilens 
illius  mali  facli,  omnia  reddidil,  captoscjue  snhit.  l)c- 
nirpie  slelil  impertcrrilus,  suiscjuc  salis  consulte  dixit 
pedilibus  et  militibus  ;  «  Fortissimi  milites,  ecce  dinii- 
candi    tempus  est.    "Mctum    onuicm   (|ui   eliam    viros 
efTeininat  abjicile,  el  de  vobis  ipsis  dcfensandis  viri- 
liter  procurate,    icius    impugnantium   indefessi  susli- 
nete,  confisi  Dci  adjulorio  manus  bellicosas  exerite, 
viiesque    duni    tempus  est  ostentate;   nunc  armis  et 


(i)    l>c!>  iiiss.  portent  stiu  animum  hoittbut. 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  197 

aniniis  opus  est ,  non  est  tenipus  socordiae  neque 
imperitiae!  » 

Intérim  hostes  obclamantes  adveniunt  :  sagittando, 
jaculando,  cominiis  feriendo  ij)sos  acerrime  infesta- 
bant,  nullaque  requies  faligatis  dabaliir.  Martis  cam- 
pus incanduerat ,  nam  utrinque  totis  viribiis  certa- 
batur;  itaque  multum  diei  processerat,  cum  etiam 
tum  belli  eventus  in  incerto  erat.  Deinde  Hugo,  dato 
signo,  a  sinistia  ac  dextra  bostes  invadit,  quorum  qui 
firmioribus  animis  fuerant ,  obvii  suis  resistendo  sau- 
ciabantur,  neque  bostibus  contra  feriendi  aut  conse- 
rendi  manum  copia  erat.  Denique  labore  et  aestu 
omnibus  languidis,  amisso  loco,  Albericus  et  sui  fusi 
fugatique  sunt.  In  illo  conflictu  pauci  interiere,  pie- 
risque  \elocitas  et  regio  Ambaziensibus  ignara  tuta- 
mento  fuerunt.  Itaque  Hugo,  captis  quindecim  mi- 
litibus  ducentisque  (1  )  peditibus,  victor  rediit.  Igitur 
pro  metu  gaudium  repente  exortum  est,  milites  alius 
alium  lœti  appellant ,  acta  edocent  atque  audiunt , 
sua  quisque  fortia  facta  ad  cœlum  levant;  quippe  res 
bumanse  ita  sese  babent ,  in  Victoria  vel  ignavis 
gloriari  licet ,  adversœ  res  etiam  bonos  detraclant. 

In  diebusillis,  Gosfridus  de  Calvo  Monte,  quem  re- 
ferunt  nullo  imbre,  nullo  frigore,  cum  juvenis  esset, 
posse  adduci  ut  capite  cooperto  foret,  propter  (2)  sum- 
mam  in  eo  corporis  siccitatem ,  universse  carnis  iter 
ingressus ,  Pontilevi  sepultus  est  :  qui  cenlum  annos 
complevit ,  nec  sensum  ,  nec  scientiam  ,  neque  rerum 
cognitionem  an)isit,   excepto   quod  oculos  pulcbros 


(1)  Sp.  centumque.  —  (2)  On  lit  dans  les  mss.  foiel,  et  tamen  summam. 


in8  GF.STA 

privntos  Inniitie  habiiit.  Ciijus  honorem  totiim  nepos 
ejiis  Hugo  posscdit. 

^  cnim  est  illud  poeticiim  (1)  : 

Invidiis  alterius  macicscit  rchiis  opimis. 

xMauriciiis  Escarj)olliis,  de  qiio  supra  dixi ,  actibiis 
bonis  Hugoiiis  invidens,  licet  ei  esset  faniiliaris,  oc- 
casionibus  pravis,  al)  ejiis  amicilia,  rpiam  dumtaxat 
ad  fempiis  simiilaverat ,  discessit;  qiiod  non  est  inge- 
niii  ,  teste  Tullio  qui  ait  (2)  :  «  Aperte  cnim  amare  vel 
odisse  magis  ingenui  est  quam  fronte  occultare  sen- 
leiitiam.  »  Mauricius  existimans  inter  Halam  comilis- 
sam  et  Hugonein  discordias  serere ,  pessimas  crimi- 
nationes  de  eo  ad  ipsam  delulit ,  (pue,  oblatas 
criminationes  repellens,  nec  Mauricio  ncdidit,  neque 
Hugonem  suspiciosuni  babuit.  Eo  siquidem  tenipore  , 
Ilala  prudens  comitissa  Blesenseni  comilatum  rege- 
bat ,  Stepbano  viro  suo  apud  Ranuilam  Palestina?  iir- 
bem  capto,  et  a  Babiloniis  Vscaloue  sagitlando  occiso; 
cnm  quo  alii  plures  viri  illustrissinii  clari  et  nobiles 
perierunt  ,  inter  (pios  pi;rcipui  Slej)lianus  lUngundio- 
niuTi  consul  et  Gosfridus  Pruliaci  cornes  Vindocini , 
qui,  Ascalone  incarcérât!  .  a  cpiodam  captivo  sunt 
detecti ,  qui  sic  captivani  vilain  proinerilus  est,  de 
quibus  alibi  diclum  sufTicienler  constat.  Mauiicius,  a 
comitissa  repudialus,  Monlric.iidc  prt^lecius,  proxi- 
mos  A.lbe?ici  nnnierihus  et  ninjoribus  proinissis  ad 
studium  sui  |)erducit;  qui  siinililcr  ll(r\euin  Sancli 
\niani  doniinum  aggiessus,  (Mmu  sui>  adjuloribus  ini- 
pcliil  uli  a(K(*rsuin  liugoiirtn  bclluin  iiu  ipiat. 

(1)  llor,  Epin.,   l,n,S7.  —  (21   Dr  .4 mie.,  61 . 


AMBAZIENSIUM  DO'MINORUM.  199 

Igitiir  Mauricius,  solertissimiis  omnium,  milites  bé- 
nigne appellare,  niiiltis  rogantil:)us,  aliis  per  se  ipse 
dare;  bénéficia  invilus  accipere,  sed  ea  properantiiis 
quam  ses  mnluum  reddere;  ad  boc  laborabat  ut  ilii 
quam  pUirimum  deberent.  Joca  atque  séria  cum  bu- 
millimis  agebat.  In  operibus,  in  agmine  atque  ad  vi- 
gilias  miillus  aderat ,  neque  cujusquam  boni  famam 
laedebat ,  quod  prava  aml)itio  facere  solet  :  quibus 
rébus  et  arlibus  Herveo  de  Clanzeio  mililibusque 
cœleris  carissimus  fuit  factus.  Omnibus  itaque  viri- 
bus  congregatis,  quidquid  erat  in  valle  Âmatissae 
us([ue  Ambaziaco  succendit ,  et  juxta  ripas  Cari  flu- 
minis  usque  T.audiaco  omnia  depraedatus  est.  Idcirco 
Hugo  perfugos  (jui  de  terra  sua  ad  Mauricium  fuge- 
rant,  cum  caj  iebantur,  aut  oculis  effossis  himinepri- 
vabat,  aut  pede  curtitis  loripedes  efficiebat  ;  similiter 
Mauricius,  eadem  sœvitia  commotus  ,  in  bominibus 
Hugonis  captis  a  se  sœviebat. 

Eadem  tempestate,  Raginaudus  de  Castro,  auxilio 
Vindocinensium  Hugonem  impugnans ,  villam  Mo- 
ranni  firmavit,  domum  in  ipsa  munivit  ,  fere  omnia 
usque  ad  ripas  Ligeris  vastavit.  Sed  Helias,  Ceno- 
mannorum  consul ,  consobrinus  Hugonis  ,  amore 
ipsius,  praedictam  villam  munitam  omnino  delcvit  : 
cujus  exercitus  quidquid  erat  circa  Castrum  Ragi- 
naudi  deprœdatus  est.  Vir  magnanimus  Hugo,  cum 
Radulfo  de  Baugenciaco,  amico  et  cognato  suo,  fœde- 
ratus,  quamdam  villam,  quam  prope  Baugenciacum 
possidebat ,  nomine  Anaziacum  ,  proedicto  Radulfo 
donavit,  tali  pacto  ut  sibi  fidelis  auxiliator  ad  Montri- 
cardum  acquirendum  existeret.  Igilur  Radulfus  cum 
suis  copiis,  adjunctis  etiam  sibi  Blesensibus ,  Montri- 


200  (.r:si  A 

caiilum  ohsedit,  siiiuilque  Hugo  et  Rohertiis  Rupium 
aiïiierunt ,  qui  niliil  tune  perfecerunt  ,  quia  nietu 
h'ukonis  consulis  disrrssnuul  .  et  lanien  oinuia 
us(jii('  ad  Doinicilunn  siiccciidcriiiil .  \  idens  Mauii(  lus 
Escar|)('llus  <>pj)idtiin  iimiis  dchilitaliim  AlIxTicum- 
(|ii(' ruui  suis  f.itigatuui,  ])er  nianuni  RaduHi  de  Bau- 
een(Mac()  cuni  IluiJOMc  concordatus  est. 

luterea  Fulco,  cornes  Andei;av()rum  ,  posl  ohiluui 
Heliae  Cenoniannensis  ,  filiam  ipsius  duxit  uxoiein; 
quap  quia  Radulfi  et  Hugonis  cognata  erat,  utrique  iii 
celel)randis  nuptiis  aftuerunt ,  quihus  Fulco  prouiisit 
r|uod  non  eis  anij)]ius  noceret ,  inio  amore  uxoris 
sua-  et  pecunia^  sihi  ah  Ilugone  prouiiss?p,  (juouiodo 
Montricardum  liabeant  auxiliaretur.  Iteruui  Radulfus 
et  Hugo  cum  suis  auxiliis  Montricardum  ohsederunt; 
postremo  oppido  pctorritis  et  aliis  niachinis  peiie  jani 
capto ,  Fulco  conies  usque  Nantoiio  cum  paucis  uiili- 
tihus  veuit.  Illi  de  oppido,  scientes  se  non  posse  de- 
fendere,  consuli  oppidum  tradiderunl  ;  (|ui  Arcliem- 
baudo  Bresis  donec  promissa  lialierel  commenda\it. 
Fulco  cornes,  cum  paucis  diebus  Turonis  uioraietur, 
pecunia  recepta,  Ârcliembaudo  Bresis  advocato,  Mon- 
tricardum Ilugoni  reddeie  j)ra'C(j»it.  It.i(|ii('  Hugo 
Montricarduuj  anteccssoi-ibus  suis  olini  injuste  abla- 
tum  recepit. 

Dumba-cagcreiilur,  (^Idiiuisdoiuinus.lalinniaci.  (ra- 
ter Kli/al)elii,  obiil.  Jalinniacetises  rcsiiiiaiilui  ad  Hii- 
gonem,  monenles  ut  tcirani  <|iia'  lixori  sua'  l'.li/abclb 
jure  bereditarii»  coulingcbal  ,  qiiaui  exiraiiei  jjraoccu- 
pal)ant  ,  feslinantri-  recipcrcl.  (JikhI  Hugo  icuucns, 
Eli/abclli  nxnrnu  siiaiii  abire  pcruii^il.  (Jua-  millier 
génère  al(jue  loiiua.  \iro  al(|uc  libcris  foitiuiala  Init  , 


AMBAZIEINSIUM  DOMINORUM.  20i 

et  ssepe  multa  viiilis  audaciae  facta  comniisit.  Quae  in 
Arvernia  veniens,  aiixilio  Haimonis  de  Boibonio,  ini- 
micis  tanien  plm  ibiis  sibi  resisteiilibiis,  lerram  siiam , 
quae  antecessoriiin  fuerat,  ^iriliter  adqiiisivit  ;  multos 
vero  labores  tiibulationesque  pessimas  in  acquirendo 
perpessa  est.  Adquisitani  auteni  teirani  Elizabeth 
quiète  et  in  pace  possedit,  excepto  Bethaico  oppido, 
qiiod  sibi  Arcbembaudus  de  Boibonio,  fdius  Haimonis, 
abslulit,  quod  castrum  praediclus  Haimo  Ermengardi 
sorori  suai  tribuil ,  cum  eam  Willelmus  Jalinniaci 
uxorem  duxit. 

Ex  Elizabeth  uxore  sua  Hugo  de  Calvo  Monte  geniiit 
Supplicium,  Hugonem  et  Oldiniim,  atque  filiam  no- 
mine  Dionisiam,  quae  uxor  fuit  Eniulfi  de  Borbonio, 
sed  i!la  sterilis  obiit.  Nec  piaetereundum  aestimo,  quod, 
mortua  sorore  Hugonis,  Arcbembaudus  BresisGillam, 
nejjtam  Radulfi  archiepiscopi,  duxit  uxorem.  Ulud 
Tullii  saepe  replicans  :  «  INibil  est  turpius  quam  cum  eo 
gérera  belUmi  cum  quo  familiariter  vixeris,  »  diu 
siluit,  nolens  Arcbembaudum  familiarem  suum  impu- 
gnare,  licet  metueret  ne  filii  Gillae  nepoti  suo  Ilgerio 
terram  sibi  juratam  auferrent.  Post  obitum  vero  Ra- 
dulfi,  pars  clericorum  Gislebertum,  fratrem  (lillae,  in 
pastorem  et  procuratorem  Turonensis  ecclesiae  elegit, 
alia  pars  Gualterium  (1),  Beali  Martini  tbesaurarium  , 
virum  génère  nobilem,  bonis  nioribus  adplene  imliu- 
tum,  sanctae  matri  ecclesiceTuronensi  episcopum  desti- 
navit;  Gualterio  episcopi  tolius  diocesis  et  proceres 
Turonorum  omnes,  excepto  Arcbenibaudo  Bresis,  fa- 
vebant. 


(2)  Sp.  Gaullerium;  mi.  621S.  Gauterium. 


402  r.F.srv 

Hueo  lune,  Arclioiiihaiido  ex  amieo  faetiis  ininii- 
eus,  liliriaeum  minnt,  milites  etfaniulos  il)ideni  ponit, 
qni(If[iii(l  eirea  liresim  invenil  vastandr»  delevit  ;  Lar- 
cliaiacnm,  ^  ernoviim  '  1  \  vicos  areliiepiscopales,  cre- 
mavit.  E  contra  (îisleherlus  milites  et  clientes  miiltos 
Bresis  posuit  ,  (|iii  (^ampaniam  fere  tolam  iis([iie  ad 
Carum  fluvium,  exceptn  Bliriaco,  vaslaverunt.  Quadam 
die,  Ârelieinbaudiis  liresis  el  siii,  (]aro  fhimine  nocte 
evadato,  tenam  Ilugonis  inlraverunt;  (pjod  Hugocom- 
periens ,  eadem  nocte  copiis  suis  congregalis  ,  summo 
niane  illos  tei  lam  siiam  depra'dantes  reperit ,  quos 
invarlens,  fiisos  fiigatr)S(|iie  Caium  transire  coegit  , 
mullisqne  captis,  rcli(]uos  nsfjue  ad  Ândresium  flu- 
vium fugavit.  Arcliembaudus  vero  usque  Lochas 
fugiens  evasit.  Non  longo  posl  tempore,  Hugo  Bresira 
ilerum,  excepto  domicilio  ,  totum  succendit  et  cre- 
mavit. 

(iislebeilns  hahens  secum  Alveredum  arcbidiaco- 
num,  vil  uni  prudentia  inler  elericos  iilius  urbis  pêne 
singularem,  personam  insignem,  bonitate  morumper 
oiniiia  polleiitem,  liuniilitate  prai'ditum,  patientia  per- 
lustralufii,  divina  cl  bumana  sapicnlia  divinitus  soler- 
tem,  indulgenlia  domini  I.odovici  régis  délibérante  et 
favenle  omni  populo,  suffraganeis  episcopis  jnssu  do- 
mini papiP  manum  pra'bentibus,  omnipolenlis  Dei 
auxilio  calbedram  episeoj)alem  in  pace  possedit.  Gis- 
lelierlus  lune  lluuoni  ex  ininiieo  amicissimus  efleelus 
est,  cl  <nin  Viclicnibando  IWesis  (innilrr  eon(N»i(lalus 
est.  INon  valeo  |)aueis  verbis  dicere  (piantacum(jue(2) 
fida    dcvolione    amiciliam    ulroitimqur   doinincMMim 

(1)    Sp.   l'frnomiin.  —  (2)  DaM>  1rs  iijss.  <fuantn(funncju* . 


AMBAZIETSSIUM  DOMINORUM.  203 

suorum  comitis  Andegavoriim  et  Blesensium  sibi  alli- 
ciebat  :  debitiim  namque  servilium  iilrisque  moderan- 
ter  reddens,  qnanlo  viiicnlofidelitalis  eis  astriiigebatur 
reiiim  protestatus  est  effectus.  llle  consiliarios  consu- 
lum  familiarilate  et  sodalitate  perenniler  serval^at.  Vir 
namque  erat  in  adversis  conslans,  in  diibiis  fidus,  in 
prosperis  modestus,  in  habitii  simplex,  in  sermone 
communis,  in  consilio  pra'cellens;  amicitias  probalas 
enixe  expelebal,  constanter  retinebat,  bonesle  exer- 
cebat  ;  adulantium  dicta  larde  crcdebat,  celeriter  de- 
ponebat;  severis  patribiisconqiarandus,  qui  juveniitn 
filiorum  non  tam  cogiJavit  vota  quam  commoda,  suis 
magis  prodesse  cupiens  quam  placere.  Supplicio  fdio 
suo  in  matrimonio  copulavit  Âgnetem,  filiam  Hervei 
de  Danzeio ,  ut  pacem  perennem  inter  illos  de  Sancto 
Aniano  et  suos  poneret  :  quœ  mulier  de  Paliadiorum 
stirpe  descendit ,  et  ex  linea  regii  sanguinis  excellen- 
tiam  nobilitatemque  generis  in  oculis  bominum  ma- 
nifeste commendavit;  sane  morum  prolntas  mentio- 
nem  verecundae  matronae  succinctseque  personae  ejus 
contulit. 

Pêne  transieram  quod  prœleriri  non  oportuerat, 
qualis  forma  lapidea  turrium  consurgeret ,  quarum 
unam  Hugo  Calvimonli ,  alteram  Montricardo  cum 
aula  lapidea  construxit.  In  diel)us  illis,  Ambaziaco  ec- 
clesiam  in  bonore  Dei  et  sancti  Thomae  œdificavit, 
sobdasque  vires  popuH  in  opère  illo  concussit,  mona- 
cbisque  ibi  degentibus  proprium  molinum ,  pratum 
Musterioli,  culturam  Fulcoii,  plaseicum  Corba^  tri- 
buit,  aliaque  larga  dona  complura  piîcdictis  addidit, 
multosque  suorum  ad  ])enefaciendum  ecclesioR  buic 
monendo  coegit.  His  ita  Iransactis,  Hugo  quievit,  diu- 


■jHi  r,F>T\ 

(juc  iii  pacetcria  cjiis  siliiil  ;  ponlonujiie  Li<;eris  ideru 
roin[)(isuit. 

(JikmI  j)r;rlor(Miii(linii  non  »Tat  pra'tei'ivi,  soilicpt  (  nin 
IIiij^o  terrain  suam  in  pacc  r«^«;er('l,  filio  siio  Supjjlicio 
jatn  adulte»,  (iuenno  do  (iastalione,  ncpos  Alherici  de 
.M<»nllMsaur<),  \lheiiro  avuncuh^  suo  Montliesauruni 
ahstulit ,  (|n(in  expulsiirn  llnfjjo  cognalussuussuscepit, 
et  pro  eo  helluiiicum  (iuennone  arripiiit.  Quodani  ila- 
qiie  t('mp(>re,Guenn()Cinnsiii,scc)j)iisCanipaniani causa 
depra'dandi  agt^ressus  est,  et  us(jue  ad  rij)as(]ari  fluvii 
venit.  QiiodHugocomperiens,  coadunalissuis,  euiiide- 
victniu  tur[)iter  fu^^avit .  diucpie  fui^atuin  cepit,  ij)suui 
(pifxjue  tanidiu  in  carccre  temiit,  donec  aNunculo  suo 
Alherico  ,'\lc)ntliesaurunî  reddidit,  et  SuppJicio  lilio 
Hugonis  lioniinium  dehituiii  in  pace  et  quiète  fecit. 
Sic  vero  terra  pacificata  diu  al)S(jue  impugnatione 
siluit  ,  (juia  j)raHliclus  Ciuenno  (juod  in  Montricardo 
reclanial)at  Supj>licio  in  pace  concessit. 

Quid  solliciludinis  et  dilectionis  ac  diligenlis  pru- 
dentia- circa  lilios  Hugo  lialx-ret  ,  ipsa  naturalis  juris 
constantia  patienter  deelaravit.  Nam  cuni  Hugo  filius 
ejus  lerraui  inatris  su;e  (]ua'  in  .\i"veii)ia  eral  repudias- 
sel ,  pater  inulta  ohtulit  ,  (pue  oiiuiia  rej)udia\it  : 
inaligno  namfjue  consilio  jiessiniorutn  Hugo  juNcnis 
ac(piicscens,  Irai  re  ni  su  uni,  pos!  pat  ris  excessiuu,  inul- 
tis  modis  iuipiignare  alle(  tahal  ;  (piod  jtater  j)i()videns 
terrani  suan»  tolaui  Siij)j)li(io  liihuit,  et  lioiuines  suos 
ipsi  jurare  coegil,  curucpie  icccdcns  (h^ininis  et  aniicis 
SUIS  (ida  dcNtiiioiic  coniuiciidaN  II.  (Jiianla  dcxolinne 
ij)suin  in  aiila  Montrieardi  eoniniendavit  suis  fideliluis, 
ad  iHtiuunn  non  valeo  paueis  di((M('.  I)i\it  enini  : 
«    l'ili,  (pianturn  caloris  ,  algoris,  vigiliaruin  pro  luis 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  205 

negotlis  suscepeiim ,  ul  terra  niea  libi  remaneret 
quieta  ,  non  utiqiie  <le  mea  siciit  de  tua  niemoria 
dilabuntur  :  non  enim  sunimi  laboris  suscej)tio  et 
perpessio  ah  ipso  tolérante  leviter  oblivioni  manda- 
tur.  Quidam  suo  filio  eu  m  bonis  ambiilare  prœce- 
pit  ;  hinc  est  utique  quod  rogo  ut  maxima  cura 
magnoque  studio  factiosorum  devites  consortia  ,  et 
meis  fidelibus  in  consiliis  maxime  adquiescas  ;  qupd 
si  feceris ,  victor  inimicorum  rêvera  exstiteris.    » 

Eo  autem  tempore,  legati  régis  Jérusalem,  Balduini 
secundi,  inFranciam  ex  improviso  venerunt,  qugerentes 
\irum  qui  filiam  régis  cum  regno  Jerosolimilano  uxo- 
remduceret;  qui,  consilio  régis  Fraiicorum,  Fulconem 
consulem  Andegavorum,  virum  bellicosum,  magni  no- 
minis  et  summae  ingenuitatis ,  elegerunt.  Fulco  vero 
licentiam  eundi  a  rege  et  a  suis  omnibus  poposcit; 
ab  episcopis  vero  flexo  genu  benedictionem  impetra- 
vit  :  qui  cum  crucem  sibi  adaplasset,  adjuncti  sunt  ei 
milites  et  pedites  innumeri  multique  consulares  viri, 
interquos  Hugo  dominus  Ambazii  affuit.  Porro  fdium 
suum  Supplicium  Gosfrido  comiti,  filio  Fulconis,  tra- 
didit,  qui,  paire  suo  jubenle,  hominium  a  Supplicie 
suscej)it,  et  pacifiée  eum  et  res  suas  cuslodire  promi- 
sit.  Itaque  Hugo,  Fulconem  subsecutus,  in  Damasceno 
exercitu  cum  eo  affuit,  qui  inde  rediens,  gravi  morbo 
prœoccupatus,  Jérusalem  nonokalendasaugusti  obiit, 
et  in  Monte  Oliveti  prope  ecclesiam  sepultus  est. 


DE     SUPHLICIO,    HUGOMS    PILIO    (l). 

Siippliciiis,  duiii  in  prosperilale  fltireret,  sola  invi- 
dia  Vindocineiises  priiui  ipsiim  ad  irain  incitaverunl; 
sœpe  eiiim,  leste  lloralio  (2), 

liividus  allcrius  inacrescit  rehus  ojMniis  ; 

et 

Invidia  Siculi  non  invenere  tyranni 
Majus  tormentum. 

Hinc  est  (jiiod  lUicardiis  de  Sancto  Amando,  senescal- 
liis  comitis  Vindocini  ,  exislinians  Snppliciu  coiisiie- 
liidines  qiias  paler  ejus  liabueral  in  pago  Vindoci- 
iiensi  auferre  ,  qiix'  vulgo  coniinendalitiœ  dicunlur, 
ten  am  ipsins  depranlando  cœ|)it  impugnare.  Sed  Siip- 
plicins,  ciijus  eial  in  voluni  scire 

Quae  sequenda  forent  et  qna^  vitanda  vicissim , 

amicos  et  consiliarios  suos  convoeat,  (|U()runi  maximi 
et  principales  eiant  Ilerherlus  de  l^oliaco,  Onicus 
Pejor  Liipo,  U\vj,o  Khardi  lilius,  et  de  Sancto  Aniano 
duo  Pelms  d'-  raliidcllo  et  (  iosliidiis  (iiulcrni.  I.sti 
veiuin  coiisilinin  lil)ere  daie  Siipplicio  gaiidebant  ; 
nani,  teste  lullio  :  IMininunn  in  aniicitia  bene  sua- 
denlinni  valet  aucloiilas  ea  (pue  adliil)ealur  ad  adin(j- 
nendnm  eos  non  inotlo  aperte,  sed  eliarn  si  les  pos- 
tulahil    acriler   et    aculc  ;    et    opoilct     ni    «i    adliibile 


(t)  D'Acljcry,  m-i",  X,  ri69  ;  ii.-fol..  III.  282 
(2)  Hor.,  £>ur.  1 .  n  ,  ti7-îi9. 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  a07 

pareatur.  Supplicius ,  praedictoium  consilio  fultus, 
illud  Lucani  (1)  suis  ait: 

Dii  melius!  belli  tulimus  quod  damna  priores; 

et  quod  cœperit  inde  nefas,  et  quod  sanguis  nos- 
trorum  jam  tetigit  pollutos  enses  Vindocinensium. 
Itaque  cum  suis  abscondite  summo  diluculo  Caii- 
giaco  venit,  qui  Bucarduni  cum  Vindocinensibus 
suis  circa  Sicciam  devastantem  turpiter  fugavit , 
ipsumque  cum  septem  aliis  militibus  captum  victor 
Ambaziaco  adduxit.  Post  baec  \  indocinenses,  con- 
dolentes,  terram  Suppbcii  occulte  et  quasi  per  la- 
trocinia  seepe  deprœdabantur. 

Intérim  Supplicius,  consilio  cum  suis  babito,  com- 
modum  duxit  finitiiuam  boslium  terran  intiare,  com- 
modius  fore  judicans  bostes  in  terris  suis  aggredi , 
quam  ad  se  aggrediendum  eis  ex  dilatione  cornua 
sineret  erigi.  Electa  itaque  mililige  manu  paucisque 
peditibus ,  gentem  illam  sibi  rebellem  et  œmulam 
expetiit  :  antiquilus  nempe  A.mbazienses  praeliandi 
consuetudinem  babebant ,  forsan  ut  puto,  a  Dec  sibi 
permissam,  ne  per  otium  pejoribus  inimicis  expugna- 
rentur,  moribus  scilicet  viliosis,  juxta  illud  saùrici 
garriendo  veridici  ^2)  : 

Seivabat  castas  Immilis  fortuna  Latinas  : 

Et  labor  in  iioctes,  et  proxiinus  Hamiibal  uibi. 

(1)  Voici  le  passage  de  la  Pliarsale  (II,  536)  auquel  notre  auteui-  fait 
allusion  : 

Jam  tetigit  sanguis  pollutos  Caesaris  enses. 
Dii  melius!  belli  tulimus  quod  damna  priores; 
Cseperit  inde  nefas. 

(2j  Juvenalis,  VI,  287-291. 


Î08  (.FSTA 

Naiii  lahonirn  cl  hclloruiii  assidiiitate  minus  lil)et 
SMj)('il)in',  minus  dclcclat  lUd-cliari  illis  (|ui  etiam  as- 
sidue liniciil  moii.  iWlla  ila(|iic  fxicr'iora  iiilcrionnn 
sunt  su'pe  |)erem|)l<tiia  Ixllonnn  :  liostes  visibiles  invi- 
si!)iliuin  sunt  \v\  iipussio  vcl  ()j)|)rot;si()  inimicorum. 
It;ilui'  Suj)j)rK-ius,  co  (jucm  duclabal  ciineo  pcr  lerraui 
liostium  efTuso,  ([ui  lamen  slalim  us((ue  ad  pedites 
refu^ere  compulsi  sunt,  egressis  advi'isus  se  liostihus 
impeluoso  impelu  restilil.;  natn(|U(.'c<»nu's\  indocinen- 
sium,  comperto  ejus  advcnlu,  in  insidiis  excubabal. 
ProindeSupplicius,  videnssilii  ficri  necessariam  con- 
gredicndi  copiam,  pui;naiid()  ipsinn  coniitem  cuni 
quinque  millihus  de  suis  et  pedilibus  non  nmltis  ca- 
ptum,  viclor  cum  gaudio  ad  sua  lediit.  Dehinc  terro- 
rem  cieteris  ingerens,  favente  sil)i  Ibiluna,  niulla  insi- 
gnia  Dco  patiente  peregit,  cupiens  semper 

Parcere  subjectis  et  de  bclhuc  siiperbos  (1). 

Quid  j)lnia  .'  Ilis  additin-  (Valciiia  discordia  (hio- 
ruin  Iralruin  Stipplicii  et  Hugonis ,  de  cpia  (|uain  ve- 
rissiiiie  polero  l^reviler  referam.  Malignoi  uiu  consilio 
et  ))essim()ruin  monilu  ,  Hugo  fralernam  caritatem  , 
qua-  inlei'  nalos  et  j);irentes  et  fralres  nisi  d(l(',slal)ili 
scelere  «biiini  solcl  ,  jdinins  iiipil.  IVempe  liic  Miigo 
speciosus  loiMia  era^  ,  el  in  euiiis  primipuni  \alde 
faciuiihis  el  nolus,  et  (iosirido  loinili  Andegaven- 
siuin  lainiliai'is  exslitil  ,  <pii  ci  in  liae  discordia  au\i- 
lialoi  pcr  oiiiiiia  hiil.  l.o  SKpndt  lu  tenipore,  contro- 
versia  inaxiin;)  inln  \mba/ienses  milites  iiiil  ;  non 
enim   |ni>mpium    csl    c'ni\is    'J     Miiirinnr  cl   siiMuros 

(1)  Virgllii  ALmtid.  VI,  854.  ^[i)  Sp.  eujiuviâ 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  209 

tollere  de  curiis,  et  adulatoribus  aperto  vivere  voto 
non  licet.  Omnis  populus  et  illi  ex  militibus  quibus 
erat  mens  bona,  fama  ,  fi  des  ,  Supplicio  favebant , 
oui  et  dicebant  :  «  Si  ciim  matre,  quœ  tibi  adversatiir, 
vivere  et  esse  tendis,  vitam  tuam  contentus  perages. 
Et  avarus  esse  noli,  sed  granaria  tua  quse  sunt  referta 
emole,  propriaque  messe  vive;  sic  vero  poteris  ad- 
versariis  resisteie.  Quîd  metuis  ?  occa  et  dispende; 
nam  seges  alia  in  herba  est.  » 

Jaguelinus  de  Malliaco  et  fratres  sui  Supplicio 
adversabantur  :  licet  idem  Jaguelinus  debitum  homi- 
nium  dudum  ante  hoc  Supplicio  fecisset,  tamen  con- 
sulis  imperium  (1  )  praetendens  se  excusabat,  qui  ipsum 
cum  fratribus  suis  et  cum  praedicto  Hugone  ad  debel- 
landum  Supplicium  Turonis  posuerat.  Mater  eorum 
Elizabetb,  furore  succensa,  diabolico  stimulo  admo- 
nita,  a  primogenito  suo  Supplicio  irata  discessit;  quije 
comitem  Gosfridum  adiit,  querimoniamque  lacryma- 
bilem  apud  eum  designans,  multa  de  damno  Sup- 
plicii  filii  sui  quoad  potuit  deliberans,  Turonis  et  Mal- 
liaco diu  mansit.  Ista  vero,  si  apud  se  deliberaret 
quantum  inter  fratres  necessaria  sit  pax  et  concordia, 
apostolo  evidenter  ostendente  qui  ait  (2)  :  «  Sine  pace 
impossibile  est  placere  Deo^  »  et  iterum(3)  :  «  Pace  m  se- 
(jidmini  cum  omnibus  et  sanctimoniam  sine  qua  nemo 
i'idebit  Deum ,  »  nunquam  conquerendo  magnatibus 
graves  discordias  inter  fratres  seminaret ,  qui  mutua 
se  deberent  caritate  diligere,  et  malefactores  suos  ani- 
madversione  débita  coercere;  quod  omnino  dignum 


(1)  Sp.  iam  consiliis  implorum,  —  (2)  Pauli  cpist.  adHebrœos,  XI,   6. 
(3)  Ibid.,  XII,  H. 

I  li 


210  r.KSTA 

Iralribus  et  convt'iiifMis  est.  l<^ilur  ^ir  nia^iianimiis 
cornes  Gosfridus,  coadunalis  suis  copiis,  terrarn  Sup- 
plicii  cilra  t'I  ultra  l.i^eriui  incendendo  et  deprae- 
dando  potenter  vastavit  ;  deinceps  etiain  nimio  im- 
petu  aille  portas  .\nil)aziaci  oppidi  trausiens,  seditione 
niaxiuiofjue  coullictu  ,  in  loco  qui  Pons  Molendino- 
runi  vocalur  ,  cuin  Âmbaziensibus  quadain  die  a 
mane  usque  ad  vesperam  puîijnavil.  Quod  praelium 
cuni  no\  dirimisset,  cornes,  (piil)usdain  e\  suiscaptis 
et  equis  omnium  militum  suorum  penc  interfcclis  , 
inglorius  discessit.  Quippe  Supplicio  vicini  proceres 
auxilio  aderant,  quorum  liœc  sunt  nomina  :  Simon 
de  Bauiïenciaco ,  Ernulfus  de  Virsone,  Urso  de 
Fracta  Valle,  Sanclus  de  Fertlieia  et  Gosfridus  Bur- 
rellus;  cum  his  Biluricum,  Aurelianensium,  Carnoten- 
sium(|ue  omnis  fere  expedita  militia ,  Blesensium  et 
Silvîe  Longae  clientela  eral.  Sed  quia  non  longe  ab 
Adventu  Dominihoc  actum  exstitit,  consilio  utriusque 
partis,  Sup|)licio  reddente  liomines  consulis  (juos  ce- 
perat,  res  ad  concordiam  redacta  est. 

Succedente  paucorum  annorum  curriculo,  Hugo 
frater  Supplicii  iler  .Icrosolimitaii;»-  pcregrinalionis  af- 
fectans,  ci  uccm  sibi  aptaxit,  mare  Iransiit,  cum  Ful- 
cone  rege  Jérusalem  ,  qui  comes  Ândegavorum  fuerat, 
ali(juanlis  annis  mansit;  mater  eorum  Kli/.abetli 
Arverniam  adiit.  Iiacjue  terra  pacificata  diu  siluit. 

Motum  est  rursum  Supjjlicio  odiosum  bellmn.  Su- 
pradiclo  consule  ^  iiidocini  a|)ud  Sanclum  Fgidium 
morluo,  lilius  cjus  .loliaiiiu-s,  jiix  iiiis  aiiimosus,  Iciram 
patris  jure  liercdilario  jjosseiiil.  (jiuiu  Baginaudus  de 
Castro  contra  Suj)j>li(ium  fdtlcralum  liabuil ,  (jui 
etiam  bomiuium  iudcbitum  ci  timorc  Supplicii    pro 


AMBAZIEISSIUM  DOMINORmi.  2H 

solo   siio   auxilio  fecit.  Supplicius  enim  ad  id  Ragi- 
naudum  coegerat,  quod  Gosfrido  fratri  suo  suœ  terras 
parlem  uolens  donaverat,  quo  dolore  ipse  nimis  com- 
motus  erat.  Supplicius  gloriam  suam  dilatare  laborans, 
in   iram  erga  Raginaudum  exarsit.    Seneca  namque 
teste  (1),  «  Res  inquiéta  est  félicitas,  »  qua  Suppli- 
cius eo  tempore  pollebat.  Idcirco  Supplicius,  robore 
suorum  confisus,  saepe  prœdictorum  animos  terrara 
ipsorum  vastando  sollicitât;  et  quoniam  otia  semper 
variam  mentem  dant,  et  audendo  magnus  timor  te- 
gitur,  agmina  sua  in  terram  Raginaudi  emisit.  Qiise 
postquani  sunt  a  Jobanne  comité  (2)  audita,  qui  Castro 
Raginaudo    cum   suis   copiis   erat ,    aestimans   quod 
gloria  belli  sibi  reservata  esset  et  Victoria,  laetus  effi- 
citur.    Itaque    agmina   sua   furtim   rapit,    atque    per 
jussa  silenlia  quoad  potest   obsciuat.  Ipse   vero,   ut 
prima  prœlia  lacessat  et   eliciat ,  retentis  majoribus 
viribus  in  cava  valle,  in  primo  agmine  processit  ;  Ra- 
ginaudus  vero  de  Castro  cum  cseteris  pedetentim  sub- 
sequitur.  Ât  Supplicius  agmina  suorum  militum  ex  di- 
versis   partibus   aggregata  apertis    campis  instruxit , 
quorum  agmine  emisso  campi  sono  statim  tremuere, 
terraque  soluta  turbine  pulveris  tenebras  traxit.  "N'in- 
docinensese contra,  dum  miscere  manusetprœcurrere 
licuit,  parum  stetere;  sed  cito  agmen  eorum  frangi- 
tur,   cum  in  primo  impetu  Jobannes  consul  eorum 
capitur.   Ut  vero  fortuna  belli    in   pedites  incubuit, 
qui  fugere    non   potuerunt ,  ligati   Supplicio  et   suis 
Iceta  spectacula  praebuerunt  :  sicque  paucis  peremp- 


(1)  Eplst.,  XX,  7.  —  (2)  Les  mss.  donnent  Johanni  eomît'i. 


-Jli  G  ESTA 

lis  miiltisque  caplis  viclorcs  ad  proj)ria  rediernnt, 
et  JoliaiiuL'iu  capluiii  iii  aice  (>alvi  Monlis  iiicluse- 
riint. 

Faclum  est  aiitem  post  baec,  Hugoiie  fratre  Supplicii 
a  Jérusalem  jain  reverso,  ut  cornes  r.osfridus,  ob  in- 
jurias sil)i  a  Su|)j)lici()  illalas,  Âiiiliazium  ()l)sidere  pa- 
raret.  Supplicius,  oppido  suo  l)ene  inunilo  et  W'iU 
lelnio  Lineriarum  domino  germano  consobrino  suo 
tradito,  ipse  et  fraler  suus  Calvimonti  et  Monlricardo 
cum  nuillis  amicorum  suorum  mancbant.  (iosfiidus 
consul,  cui  magno  nibil  cral  magnum,  cum  exercitu 
suo  Laudiaco  venil  ibique,  mediante  Hugone  arcbie- 
piscopo,  pax  utrinque  efiicitur. 

Enim  vero  Su[)j)licius,  opibus  et  deliciis  affluens , 
arrogantius  solilo  niolus,  dominos  suos,  comitem  sci- 
licet  Blesiset  Andegavis,  sivpe  on'endel)at  ;  vicinos  vero 
salrapas  turbare,  attenlare  et  in  terris  eorum  non 
cessabat  incursare.  Causai  sinuillalis  et  quereJarum 
occasioïies  inter  principes  rêvera  erant  (juod  Sup- 
plicius ft-re  ouuies  (jui  dominos  suos  ollendeitanl 
recipiebat  et,  avaritiœsuccumbens,  manulcnclKit.  IVr- 
tuicliam  auuiltis  ipse  insanir.\  idcirco  (judd  xiolcnler 
in  terris  eorum  irrucns,  rf!)us  ex  senlenlia  loi  te  pci- 
petratis,  quasi  victor  insultabal  :  (ju;r  facla  pavidam 
plebem  et  plures  ex  vicinis  j)rin(ipil)us  salis  terrue- 
ranl  ;  sic  (jnis(|n('  pa\(  iido  lain.r  illius  \ires  dabat.  et 
licet  non  essrt  auctor  nmltoium  malorum,  ea  sape 
(jULC  fmxere  limebant.  Nec  mirum,  nam  terram  ipsius 
consulis  a  (icnilleio  ns(|ue  Loclias  incendio  vaslavit  , 
llicsim  sitcceiidil ,  iWiiciuiii  jjiojic  I'iIcmim  tntuiu,  ex- 
cepta arce,  ciemavit.  S;eva  enim  (nrluiia  liiiur  niore 
exa\"5luantis  Eurij)i  :   nuillos  piolcrit,  xictos  .suL)k'\at, 


AMBAZIEINSIUM  DOMINORUM.  213 

miseros  non  audit,  non  illoriim  fletus  curât,  sedludit; 
et  sic  suas  vires  probat. 

Supplicius  ex  uxore  sua  Agnete  duos  filios  babuit, 
Hugonem  et  Herveum,  et  duas  filias,  Dionisiam  uxorem 
Eboni  Dolis,  et  Elizabelb  uxorem  Ândreœ  de  Aluia. 
Postremo  duo  fratres  Hugo  et  Supplicius,  qui  saepe 
graves  interse  habuerant  discordias,  firmiter  concor- 
dat! sunt.  Hugo  Lisoiam,  filiam  Gosfridi  Rufi,  uxorem 
duxit,  et  oppidum  quod  Columbarium  vocatur,  cum 
ea  sibi  datum ,  possedit ,  qui  ex  ea  nullum  heredem 
habuit.  Hugo  vir  facundus  et  speciosus  et  a  dominis 
suis  nimis  dilectus  fuit  et  in  curiis  principum  multos 
amicos  babuit;  cui  Lodovicus  rex  Francorum,  pro 
servitio  suo,  in  Âurelianensi  pago  optimam  terram 
tribuil.  Mulloties  Supplicius  consules  ad  iram  incitavit, 
tum  pro  latronibus  ab  ipso  susceptis  et  mercatoribus 
disturbatis ,  tum  pro  burgensibus  Castri  Novi  captis 
et  a  rege  (1)  Francorum  exbibitis. 

Ad  ultimum,  comes  Tbeobaudus,  pro  multis  injuriis 
sibi  illatis  villam  quse  Monticios  dicitur  munire  dis- 
posuit.  Quo  tempore,  comes  Andegavis  cum  exercitu 
suo  Turonis  venit,  et  Tbeobaudus  Cangiaco,  villa  ipsa 
cremata,  castra  fixit.  Tandem  per  amicos  utriusque 
partis  concordia  inter  Supplicium  et  consules  ten- 
tata  (2)  et  confirmala  est.  Ibidem  Tbeobaudus  Blesis, 
praesente  comité  Andegavis,  quod  nullam  munitionem 
deinceps  inter  Blesim  et  Calvimontem  construeret  pro- 
misit,  nullumque  eorum  caslrum  aut  aliud  munici- 
pium  illo  intervallo  licerecomponi  aftirmavit. 

Quantis  quibusque  adversitatibus,  quantis  pressuris 

(1)  Mieux  régi.  —  (2)  Sp.  tractât  a. 


'2 1  i  CESTA 

Cl  angustiis,  (jnanta  rcrinii  instal)ilitale  preesenlis  vitac 
prosperitas  iinolvattii' ,  t'\  i|)sis  reriini  provcnlibus 
facile  salis  inliieliir.  \  idcmiis  ciiiiii  (juolidie  tliversas 
rcTiim  nujfalioiu's  flcii  ;  iiec  csl  quitlcin  prosporilas 
iilla  dmabilis ,  ipsa  eliam  (jua'  teiiaciter  videnlur 
constantia,  Icvius  credilu  dilabuiilur.  l:,Mliir  iienio 
liigacibus  et  caducis  bonis  fortunai  credat,  cuiii,  teste 
Boetio  (1)  constat  a?lcrnaqiic  Icgc  proposilum  sit  ut 
nibil  genitum  conslcl.  Blanda  enim  forluna,  (jiuc  sa^pe 
fallit  cum  mentes  fruentium  specie  mendacium  bo- 
norum  bgat,  Supplicium  rcfellit,  quanivis  ad  ultimiini 
amicoruin  certos  vulliis  et  ainbigiios  secrevit,  men- 
tes(|ue  fidebum  delexit.  111c,  divitiis  afllucns,  inter 
abundantissinias  opes  ba'C  infortunia  passiis  est.  Quo- 
niam  avaritiae  nibil  salis  est,  Calvimonlenses  ecjuiim 
ablaliun  cuidam  peregrino  redeunti  a  Sancto  Jacobo 
Supplicio  addiixcrunt  ;  (jui  dum  ab  ipso  fjuadani  die 
currendo  calcaril)us  urgcrcliir ,  Siippliciiis  cadcns 
armum  sibi  fregit,  nimio(jue  dolore  vexatus  peregrino 
equum  reddidit,  el  liinina  Beati  Jacobi  in  Ilispania 
visitans,  Deo  sibi  piopilio,  saniis  cfTcclus  voliun  per- 
solvit. 

Post  ba'C,  Eli/abclb  liiiani  siiain  ,  uxorcin  Andrcîr 
de  Aliiia,  pblbisis  (2)  consiunpsil,  (|iia'  diu  antc  moi- 
biim  parluricns  viro  suo  Ihigoncni  et  Agneleni  re- 
liquil  ,  morboqiic  piicdicto  afllicla  intcriit  ;  (|iia' 
scxlo  idtis  jtilii  Pontiicvi  scjdilta  luiL  Soror  isliu^ 
Dioiiisia,  l']i)()iii  hnlis  iixor,  rt'cimditalc  j)arcns 
eflecta,  duos  BadiiHuni  et  (Uloncm  \\vn  siiordidit; 
cjui  |)arviiii,   si  iialrcni  suiini  sospile  niatre  perdidis- 

M)   Pt  Contolafione ,  lih.  II.        (3)  DaD»  les  mss.  lipsit. 


AMBAZIEIVSIUM  DOMINORUM.  215 

sent,  minus  pupilli  existimarentur.  Nam  Dionisia 
bonitate  sua  et  diveisis  probitatibus  effecerat  ne  patri 
adhuc  juveni  soboles  alterius  sexus  desideraretur; 
quse,  per  subita  suprema  lienteria  occupata,  \irum 
cœlibatu,patrem  orbitale  confudit  (1).  Ista  vero,  sacer- 
dotum  religiosorumque  manibus  excepta,  perpetuis 
sedibus,  dormienti  similis  quinto  idus  maii  sepulcro 
illata  est.  Cuni  \ero  milites  fientes  ipsam  ad  sepul- 
crum  déferrent,  oppidani  omnes  neniam  funebrem, 
quasi  parentibusorbati,  emiltebant,cum  etiamexterni 
de  villis  ibi  congregati  Libitinam  ipsam  prensitarent, 
remorarentur,  exoscularentur.  Si  quis  baud  incas- 
sum  cadaveribus  bonor  impenditur,  banc  ministeria 
plurium  sacerdotum,  clericorum ,  abbatum  et  mo- 
nacborum  in  claustro  Dolensi ,  prope  parietem  eccle- 
siae,  lumulavere. 

Nulla  pestis  efficacior  est  ad  nocendum  quam 
familiaris  inimicus.  Milites  de  Monte  Basonis  adu- 
lando ,  blandiendo ,  amici  Hugonis  fratris  Supplicii 
effecti  sunt;  quanquam,  teste  Tullio  (2),  «  Assentatio 
nemini  nocere  potest,  nisi  qui  eam  recepit  atque  ea 
delectatur ,  et  amicus  blandus  a  vero  amico  adliibita 
diligentia  leviter  internosci  potest.  »  Isti  tamen ,  ut 
complures  ferunt ,  Hugonem  venenata  potione  inter- 
fecerunt ,  et  quamvis  adbuc  veritas  rei  lateat ,  illi 
tamen  qui  in  morte  ejus  affuerunt,  visis  manifestis 
signis,  ipsum  toxico  necato  (3)  affirmant  :  qui,  post- 
quam  in  bospitio  cujusdam  famuli  eorum  cum  prae- 
dictis  mililibus  comedit ,  discedens  inde  niliil  amplius 


(d)  Ms.  6218,  confodit.  —  (2)  De  Jmic,  93.  —  (3)  Poiir  necatum. 


216  G ESTA 

edit,  imo  sero  nimio  dolore  vexatus,  quinto  idus 
janiiarii  obiit. 

His  ita  transactis,  Supplicius,  iniquo  nionitu  Ra- 
îjiiiaiHli  Rabclli  et  (iosfritli  de  liello  Vidcre,  liles 
graves  |)ii<;nandi  cum  Goscelino  de  Alneello,  qui 
dominus  Castri  Raginaudi  erat,  arripiiit.  Qiiippe  olim 
milites  Castri  Raginaiidi  Sil)illani,  filiam  domini  sui, 
Tïui^oni  filio  Siipplicii  pacti  (iieraut  et  Siipplicio 
tradiderant  ;  sed  reperta  cognatione,  quam  Rol^ertus 
Rupiiim  et  Hlii  sui  jurejurando  inter  eos  esse  affirma- 
venint,  Supplicius  a  ponlificihus  et  a  comité  Theo- 
baudo  coactus  Sihillam  reddidit,  eamqiie  filins  Gosce- 
lini  uxorem  duxit.  kicirco  Suj)|)licius,  Coscelinum  et 
suos  exosos  habens,  sanclie  ecclesia»  inslituta  con- 
temnens,  diabolico  instinctu  et  pessimorum  monitu, 
Castrum  Raginaudi  totum,  excepta  ecclesia  et  arce, 
in  Quadragesima  cremavil. 

Subeodem  fcre  tempoie,Tlieobaudus  Ronus,  comes 
Blesensium,  obiit  :  qui,  tribus  filiis  suis  terram  suam 
distribuens,  Henrico  primogenito  Rriam  et  Campa- 
niani,  Tlieobaudo  Carnotum  et  Rlesim.  Slepliano  vero 
Sacrum  Cœsaris  cum  ejus  appenditiis  tribuit.  Sane 
mira Dei,  ut  credendum  reor,  ordinalione,  elapso  parvo 
tempore,  Gosfridus,  adiuirabilis  Andegavorum consul, 
Cenomannis  sepiiltus  diem  exlremum  clausisse  dino- 
scitur.  Surrcxerunt  novi  [)riiicipes,  de(jualibusanti(juo 
proverbio  dicilur  :  «  Va*  terra'  cujus  rex  ietale  aut 
sensu  puer  exstiterit  !  »  Gosfridus  enim  comes  Ande- 
gavorum très  filios,  Ilenrii  um.  (iosfridum,  \\  illelmum 
ex  Mcllide  fiiia  IfeMuici  régis  Aiigionim  gcnuit  :  <|uo- 
rum  lleiiricus  jjrimogcnitus,  consilio  Supplicii,  llieo- 
kaudo    Blesis   homiiiium    sibi   jure    debitum    facere 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  217 

recusavit.  Qiiod  similiter  Supplicius,  superbiaet  pessi- 
morum  monitu,  ipsi  facere  renuit.  Dédit  enim  Hugoni 
filio  suo  Calvimontem  et  qiiidquid  de  feodo  ïheobaudi 
possidebat. 

Enim  vero  cumcrimen  erroribus  nostris  sitadditum, 
reor  a  Deo  esse  propositum  non  solum  ob  id  velle 
perdere  hominem  illiim,  sed  cuncta  quae  ejus  sunt, 
veluti  Supplicium,  qui  cum  Theobaudus  Blesis  humi- 
liando  ejus  amicitias  peteret,  nocilura  arma  sumpsit, 
et  seipsum  cum  aliis  multis  cladibus  et  diversis  tor- 
mentis  adnihilavit.  Nam  qualiter  consiiiis  crudelium 
ac  proditorum ,  quorum  consortia  sibi  respuenda 
essent ,  adhœsit ,  nemo  sub  modicis  verbis  referre 
valet. 

Erat  autem  pernimium  familiaris  Supplicio  cjuidam 
collibertus  Sancti  Launomari  (1),  Crispinus  de  Min- 
draio,  filius  cujusdam  spurii  Radulfi  Guiardi  de  Can- 
deio ,  quorum  genus  infidum  ingenio  mobili  dominis 
suis  multum  nocuit.  Quodcumque  consilium  Suppli- 
cius in  conclavi  suo  privatim  tractabat ,  illud  Crispinus 
consulistatimclam  peraliquem  cognatorum  nuntiabat. 
Quippe  ancillam  Supplicii,  filiam  Garini  de  Cbozeio, 
Crispinus  uxorem  duxerat,  fratresque  ipsius  cum  pâtre 
Blesis  manebant.  Consul  Crispinum  et  sucs  paulatim 
tenlando  aggreditur  :  poslquam  eum  sibi  opportunum 
cognovit ,  nuilta  pollicitando,  persuadet  uti  Suppli- 
cium maxime  vivum  ,  si  id  parum  procédât,  necatum 
sibi  traderet.  Quae  cum  cognita  esse  Supplicio  Crispi- 
nus comperisset,  Blesis  transit,  confestim  ejusdem 
oppidi  prsepositus  constituitur.  Cujus  rei  Supplicius 

(1)  Mss.  Lannomari. 


Î1R  r,F.ST\ 

sliipidiis  cflVctiis,  iRMiiiiii  se  credebat  :  inolani  tamcn 
Mindraii  munit. 

Blosonsis  cornes,  gloriam  et  famam  siiani  dilatare 
ac  piopai^are  laboraiis,  ad  deleiuliim  Mindraiiim  mul- 
tos  milites  et  pedites  ex  diversis  locis  cnnp^regat  :  e 
contra,  Siij)pliciiis,  cupitiusgloriie.  et  optimoriim  fama 
meiilnriim  ,  (|iioscum(iiK'  potuit  sil)i  allicere  ad  se 
defendendiim  in  unum  convocat.  Maxima  autem 
culpa  sua  Siijjplicnis  verilatem  aspernabatur,  et  per 
fraudem  ab  adulaloriijus  in  odium  domini  sui,  quod 
est  venenum  amicitia-,  impellebatur.  Scilum  est  enim 
quod  assentatio  viliorum  adjutrix  est,  (\u?c  procul  a 
tante  viro  removenila  erat ,  quia  ne  libero  quidem 
liomine  digna  est.  Sahis  autem  Supplicii  desperanda 
erat,  cujus  aures  verilati  ita  clausae  erant  ut  ab  amico 
verum  audire  nequiret.  Namque,  teste  Tullio,  nullam 
pestem  majorem  esse  scinuisquam  adulationem,  blan- 
ditiam,  assenlatinnem.  (juod  vilium  est  levium  bomi- 
num  at(]ue  fallacium,  ad  voliuitalcm  omnia  lorpic!!- 
tium,  nil  ad  verilatem  :  illi  nempe  molesliam  quam 
capere  délient  non  capiunt,  illanirpie  capiuut  rjua 
(h-i)ent  vacare;  talcs  judicluni  vcii  lolhuil,  idcpic 
adultérant. 

Diuu  pia'dicla  amuilur,  Eli/.abelb  uialcr  Supj)li(ii, 
senex  cf  plcna  dicriuu.  ulj)i»lf  priesaga  fuluiorum.  de 
bis  rpue  audicrat  pro  filio  gemebunda,  Ambazio  in 
(louH)  sua  juxla  eccicsiam  Sancii  Tboma' ipsumaccivit  ; 
l'Icbilis  i^'ilur  ad  lilium  aicbat  :  «  l  t  (juid  me  incon- 
sulta,  liii,  negolium  aggressus  es  billi(Mun:^  An  (juo- 
niatu  sum  decrej)ita  me  desipuisse  putasti  ?  Oede 
mibi.  viL,'<'t  scnsus  cirdis  in  visccribus,  et  laxa  cutis 
et  ruga  senilis  vivacem  adbuc  fovet  aninuun.  I)<'ni(p>c 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  219 

nulli  poteras  reserare  consilium  quge  te  vel  arctius 
diligeret,  vel  quœ  libi  discretius  consuleret.  Quid  enim 
affectui  materno  comparari  poterit?  Robertus,  fraler 
régis  Fiancorum,  et  alii  niulli  proceres  cum  insupera- 
bili  militia,  cum  ïheobaudo  Blesis  veniunt.  Debueras 
praeponderare  quam  grande  aggressus  es  negotium  ; 
decuerat  te  metiri  cum  qua  insuperabili  gente  dimica- 
turus  es;  oportuerat  te  perpendere  quod  copi.T  quas 
undequaque  corrogasti  iiullatenus  tibi  fidèles  sunt. 
Nostris  in  regionibus,  os  meum  et  caro  mea,  nomen 
tuuni  satis  diiatatum  est ,  sed  bracbium  tuum  in  islis 
nondum  approbatum  est.  Porro  si  matri  consulenti 
adquiesceres,  ab  bac  temerilate  absisteres,  teque  gen- 
temqiie  tuam  buic  prsesumptuoso  labori  subtraberes. 
Dubium  enim  cui  parli  potius  Mars  arriserit,  nostris 
tamen  magis  timeo.  » 

Veterana  illa,  in  lacrymis  deficiens,  loquendi  finem 
fecerat,  cum  fdius  jactabundus  sic  paucis  respondit  : 
«  Miror,  mater,  qua  fronte  de  Victoria  pra^nuntiaris, 
cum  ipsi  animis  genti  nostrae  non  debeant  comparari. 
Et  ego  viros  potentes  et  belHcosos  babeo  ;  ipsi  vero 
homines  sunt  sicut  et  nos.  Idcirco,  mater  dulcissima, 
evenlum  rei  mebora  desiderans  exspecta.  » 

Ulriusque  partis  \iribus  congregalis,  comes  Sup- 
pHcium  in  dolo  ad  colloquium  vocat.  Igitur  duminter 
seloquerentur,bomines  consulis,adominissuisedocti, 
juxta  Monticios  Bevronem  fhivium  transmcantes,  ne- 
morisque  Calvi  Monlis  rarilatem  considérantes  atque 
spissitudinem  sepium  Mindraii  vitantes,  lucum  totum 
transeunt,  comitique  statini  nuntiant.  Quo  audito, 
comes  colloquium  deseril,  suos  cito  subsequilur.  Min- 
draium  ex  improviso  intral,    ubi  bomines  Supplicii 


i»2(l  (.F.STA 

inclines  et  iinparatos  ,  utjjote  doinimiin  suum  exspec- 
laiilcs,  reperil,  qui  olisliipelacti,  rpioniani  liostilitera 
facie  et  a  tergo  inopiné  prernehantur,  fnga*  se  credi- 
(lerunt.  Siippliciiis  a  eolUxjuio  adliuc  rediens  rapitur, 
filiicpie  stii  Hiii^o  et  Kisens,  et  eoiuni  cf)nsol)rini  ,]<)- 
liannes  l.ineriarnrn  et  Sei^niiius  I\alierius  filins  Kidelli 
ac  Andréas  de  Alia,  cnin  multis  aliis  ruililibns  et  [)edi- 
til)ns  capinniur.  Ja<j;nelinus  tanien  de  IMalliaco  TIjco- 
haudns(|ne  ruij»inin  dominns  et  Ridellns  Hilliaei  cum 
ninltis  nobililjus  forte  lortnna  e\aseinnl,  aiceni(jne 
Calvi  Montis  cum  superiori  parle  oppidi  munierunt. 
Hostes  vero  eos  subseeuti,  omnia  (jna-  in  l)urgo  erant 
rapientes  ,  raj)ina  liostiliter  onnsti  redierunt.  Coliors 
Ariibaziensiuiu  peditnm,  in  nemore  latitans,  ante  lio- 
rum  maximain  aciem  venit,  et  lieet  fugiens  liostibns 
pra^da  oneratis  paNcndo  orcnri  it,  oiniiia  qua?  gerebant 
abstidit ,  et  ex  ipsis  fera  ducentis  captis,  Ambaziaco 
ligatos  addncnnt.  ^linatnr  cornes  improbus  ,  et  pra^- 
cepit  ne  Suppliciiis  lilii<|ue  sni ,  donec  omnes  capti 
solvantnr,  comedant  ;  (jnos  omnes  Agnes,  iixor  Snp- 
plicii,  linnuc et  stnpore  perteirila,  abs(|ue  eonsilio  in- 
discrète rcddidit.  Hlesis  trepidnm  antea  solbcitmncpie 
de  belli  evcntu  la'tilias  agere,  de  Tbeobaudo  faina  j)r.T- 
clara  erat. 

Scribiinl  Ambazienses  ad  Uldinnni  (Vatrem  Suppli- 
cii,  .lalinniaci  dominmn  ,  et  per  <piemdam  cursorem 
cum  omni  supplicatinne  lamciital)iliter  imj)lorant,  ut 
•  •(iiiuiicndata  Icrra  sua  alfcri  eis  siiccurrat.  Doiet  l  IcH- 
dus  cdtnuiniic  mil  ut  lin  m  m,  et  de  IriciKlo  au\ili(  M|n()d 
|)ctcbahir  salis  ;iii\ic  tr.iclaf  .  Iciiaiu  suam  An  liciu- 
l)aud(»  «ic  linibiiiic  Cl iriiiuciidat  ,  cih»  Aiuba/m  \cinf, 
terra  illi  tota  tradilur. 


AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  221 

Igitur  cornes  Theobaudus  eo  intenlior  omnibus 
modis  festinare ,  cavere  ne  alicubi  bosti  opportunus 
fieret,  meminisse  invidiam  post  gloriam  sequi.  Itaque 
que  clariorerat,  eo  magis  anxius,  neqiie  post  viclo- 
riam  effuse  praedari  sed  cum  valida  manu  volebat. 
Denique  consul,  quadamdie,  adducens  secum  gentem 
non  modicam  Calvimonli ,  Uldinum  et  suos  undique 
cii'cumseptos  et  circumventos  immaniter  aggressus  est, 
virique  consulares  et  pedites  Calvimontem  omnimoda 
telorum  ingruentia  expugnare  moliti  sunt.  Igitur  cla- 
mitabant  in  eos  dentibus  stridentes ,  et  nunc  sagittis , 
nunc  ensibus,  nunc  lanceis,  nunc  missilibus  eos  impe- 
tebant,  et  a  tectis  domorum  quœ  \i  occupaverant 
saxa  ruebant,  alii  intus  ignem  apponebant.  Eo  die 
Calvimontenses  viriliter  se  deffenderunt  ,  et  comes , 
quibusdam  ex  suis  interfectis ,  vico  tamen  oppidi  a 
parte  occidentali  extra  fossatum  cremato,  paucis  etiam 
ex  Arvernis  militibus  captis,  inglorius  discessit. 

Stepe  pro  Supplicio  populus  suus  lamentabatur,  qui 
plaudeute  fortuna  multoties  triumpbaverat  :  laies  ta- 
men sunt  bellorum  eventus,  taies  sunt  vicissitudines 
et  liominum  et  temporuni ,  nulli  unquam  semper 
successit  féliciter,  nemo  unquam  de  continua  prospe- 
ritate  vel  laetabitur  vel  lœtatus  est.  Hac  de  re  et  ti- 
menda  et  cavenda  est  in  prosperis  adversitas,  et  spe- 
randa  et  optanda  est  in  adversis  prosperitas.  Proh 
nefas!  boc  ipso  Supplicius  maleficio  affinis  esse  vide- 
tur,  quod  omnibus  bonis  pulsus,  dignilatibus  exutus, 
existimatione  plurium  ob  maleficium  supplicium  tulit. 
Nam,  Boetio  teste  (1),  liic  cunuilus  nostris  malis  acce- 

(1)  De  CoRsolatione,  lib.  I. 


225  r.r.STx 

dit  (|iH)(l  existimalio  j)liiiiin<niim  iioii  reruiii  incrita, 
sed  fortnna'  spcclnt  rvt'ntiuii ,  eaciue  tanluin  a  Dco 
esse  provisa  jiuiicat  (jiiee  félicitas  coinmeiidaverit  : 
(jiio  (il  ut  existimatio  bona  prima  oiiinium  deserat 
inlclicos. 

Qui  niiiic  populi  rumores,  (piam  dissonae  <l  mulli- 
plices  seiileiîtiic  sinl  de  Supplicio  ])iget  leininisci  : 
duin  eniin  misi^is  alicpiid  crinien  adigitur,  quae  per- 
ferunt  nieriiisse  crediinlui-. 

Supplicias  Castro  Duno  iiicarceratus  ,  cujusdam  ne- 
quissiiui  servi,  Barllioloma-i  (iuintr,  cuslodiie  tradilur, 
qui  euMi  nuillis  tormentis  ,  diabolicis  suggesliiuilhus, 
aOlivit.  ILxigehat  cornes  ut  Supplieius  Calviinonleni 
sil)i  redderet,  aliter  euim  neque  auri,  iiequc  argenti , 
uetjue  alterius  pecuuiie  redeuiptioneni  pro  i[)So  capere 
volebat.  Quod  quia  amici  et  hominesejus  facererenue- 
bant,  in  catasla  sxpe  positus ,  paulalim  deficiebat. 
Mœslissimus  tibi  denuntio  :  Suj)j)licius  non  al)S(jue 
justitio  gravissimo  et  excpiisito  tormento  ab  impiis 
servis  consulis  positus,  nono  kalendas  septeml^ris  ab 
bac  vita  diseessit .  (lui  us  corpus  eu  m  nionadii  P()nli](\  i 
déferre  vellent,  ut  juxta  antecessores  sucs  lionorifice 
scpeliretur,  consul  (pii  tune  forte  aderat  proliibuit. 
Tune  vero  corpus  illius,  in  abdito  palibulo  iteijuenler 
vexatuin  ,  uionaclii  pra-dicli  ojipidi  in  ecclesia  Sancti 
\  alcriani  dccentissiuio  uiausolco  luiuula\rrunl.  Sii- 
pradicla'  vero  prodilionis  sericin  veritalciuiiuc  ,  ne 
latere  j)osleros  (pieat,  sciipto  niandavi. 

Intérim  Henricus,  dux  Normainiorum  <'t  \([uilauo- 
luiii  couicsiiuc  Aude.;  ivorum ,  consilio  curu  iiroceri- 
biis  liabilo,  (oiiMuodum  duxit  contra  Tlieobaudum  , 
(|ui  hibi   fcoduni  de   Tracta   \  aile   aufcrebal  ,    cornua 


AMBÂZIENSIUIM  DOMINORUM.  223 

erigi.  Itaqiie  electa  militiœ  manu,  contra  Carnotensem 
Blesensemque  gentem  rebellem  semper  sibi  et  semu- 
lam,  interVindocinuni  et  oppidum  quod  Fracla  Vallis 
dicitur  venit.  llli  de  oppido  foras  progressi  ohviaverunt 
eis  ad  resistendimi  parati,  laxisque  habenis  hosles 
viriliter  aggressi  sunt.  Utrinque  acerrime  dimicatum 
est.  Milites  ducis  quoniam  eis  prœter  spem  contigerat 
expavefacti,  terga  ferientibus  prœbuerunt,  et  fiigiendo 
elabivoluerunt;  igitur  fuga  initaGosfridus,  frater  ducis, 
cum  multis  militibus  captus  est.  luterea  cum  Uldinus 
satis  strenue  ageret  principatum ,  communicato  cum 
matre  etamicis  consilio,  fidelibuscustodibus  oppidum 
Calvi  Montiscommisso,  in  terram  suam  quam  cuidam 
propinquo  suo  Arcbembaudo  de  Borbone  regendam 
et  custodiendam  commiserat  rediit;  ubi  dum  ex  more 
gauderet ,  et  aliquantula  prosperitate  frueretur,  certis 
deferentibus  nuntiis,  arcem  Calvi  Montis  esse  deletam 
didicit. 

Audito  Uldinus  tam  miserabili  infortunio  vehemeu- 
tissime  tristis  efficitur.  Supra  memoratus  duxHenricus, 
cum  fratrem  suum  Gosfridum  Tlieobaudus  nullo  modo 
redimi  permilteret  nisi  prœdicta  arce  deleta ,  monitu 
Meltidis  matris  suae  delere  pepigit ,  tali  tamen  pacto 
ut  fratrem  suum  et  filios  Suppiicii  cseterosque  captos 
compétent!  redemptione  accepta  deliberaret.  Dnx  cum 
Ambaziensibus  et  matre puerorum  locutus  desideiium 
suum,  promissa  restauralione  oppidi,  consummavit. 
Sic  Gosfridus  frater  ducis,  et  filii  Suppiicii,  Hugo  et 
Herveus,  cœterique  capti  omnes  liberali  sunt. 

Verum  non  longe  post  dux  cum  comité  Theobaudo 
pacificatur,  morluoque  Stepliano  rege  Anglorum  jussu 
ducis  naves  parantur  ;  transfretavit  llenricus ,  ab  An- 


224  G  ESTA 

glis  gaiideiiter  snscipitur  et  in  icgem  inungitur,  Eo- 
dem  tt'iiijxnv,  l  Icliniis,  versiiliassuoruin  igiiorans,  iter 
peregrinalionis  eimtli  ad  Sancliiin  /Eii;idium  suscepit  ; 
quidam  prodilort-s  ,  ligii  homines  ipsius,  eum  odio  la- 
Ic'iiter  liahontcs,  an<;iislias  (pioiuindam  locornm  oc- 
cupant, trausitUMi  cjus  f)j)poii('iiU's ,  (jui  ipsuni  im- 
muniluni  uudi(|ue  coucludunt  et  iiumisericorditer 
necant.  INunlius  properat  Hugoni  innotescens  de  pa- 
Irui  nece  et  de  décréta  sil)i  ipsius  terne  liereditate  : 
dolet  cpiidetii  de  ejus  morte,  sed  non  minus  festinat, 
avia  sua  I^Iizabetli  preecipiente  ;  (pii  adveniens  terram 
illam  et  onmium  militum  liominium  suscepit  ac  pos- 
sidel.  Non  longe  post  Iki'C,  Elizaheth,  (juic  Hugoni 
ncpoli  suo  .lalinniacum  et  quidquid  in  Aivernia  diu 
possederat  donavil,  cpiam  longo  tenq)ore  arllietica 
passio  vexaverat,  quarto  idusoctobris  obiitet  Pontilevi 
sepulta  fuit. 

Mirum  et  veruni  est  (juod  mens  prîesaga  malorum 
liomini  data  est.  Nam  sub  quacunupie  parte  numdi 
Ambaziensis  alfuit ,  eo  die  quo  Supplicius  ca|)itur, 
mœrel,  et  causas  ignorât,  niiiiminuiu*'  dolcnleni  cor- 
ripil ,  nesciens  cpiid  in  prodilione  .Mindraii  perdat. 
Quidam  nanupie  juvenis  ex  nostris  ,  cjui  Iiosjjcs  in 
A|)nlia  mnncbat,  et  aller  Andegavis  ,  nujlicrcjue  Calvi 
Monlis  in  liilurico  pago  exsistens,  liar  sibi  contigisse 
niilii  relultTiHil. 


Hactcniis  milii  xiilcor  df  lliiL;(»ne  et  lilii»  siio  Sup- 
plicio  ea  (|u;e  ociilis  mci^  \  idi  cl  aurilius  au(ii\  i  dixisse, 
de  cx'leris  ver<»,  (|ua'  divcrsis  scriplis  rej)i'ri,  in  unum 
compila.sse,  cl  stilo  ingcnioli  mei  uou  satis  expoiilo 


GESTA  AMBAZIENSIUM  DOMINORUM.  225 

convenienter  explicasse.  Credo  autem  de  bis  multa 
praeterea  esse,  sed  ab  illis  qui  sciunt  melius  ista  quae- 
ritote.  Quid  bomines  de  filiis  Supplicii  Hugone  et 
Herveo  suspicenturvidetis  et  scilis.  Nos  equidem  quae 
nota  nobis  sunt  de  facillimis  moribus  Hugonis,  de 
pietate,  liberaîitate,  bonilate  in  suos,  ad  praesens  prae- 
teriraus  ;  Deoque  opitulante  librum  istius  historiœ 
claudimus,  et  sic  soluto  promisso  quiescimus. 


15 


HISTORIA 

GAUFREDl    DUCIS   NORMANNORUM 
ET  GOMITIS  ANDEGAVORUM 


HISTORIA 

GADFREDI   DUGIS  NORMANNORUM 
ET  COMITIS  ANDEGAVORUM 

AUCTORE  JOHANNE  MONACHO  MAJORIS  MONASTERII. 


PROLOGUS. 

Domino  Guillelmo  reverendo  episcopo  Cenoman- 
nensi  (1),  specimini  clericorum  et  speculo,  frater  Jo- 
hannes,  Majoris  Moiiasterii  humillimus  monachorum, 
et  per  ipsum  (2)  clericorum,  modicum  id  quod  est. 

Ad  aedificationem  sanctimoniae  et  propagationem 
virtutis  et  fortitudinis  incentivum  ,  velerum  fuit  pa- 
trum  industria  ante  oculos  hominum  sui  temporis 
proponere  [exempla  eorum]  qui  vel  prudentia  perspi- 
caces, vel  justitia  se\eri,  vel  fortitudine  insuperabiles^ 
vel  modestia  circumfusi ,  probitatis  quodam  speciali 
radio  coruscarunt  :  quatenus  ad  eorum  normaiii ,  si 
quid  prava  enormasset  consuetudo ,  in  melius  refor- 


(1)  Guillaume  de  PassaTant,   successeur   de  Hugues  de  Saint-Calais 
•n  1142,  mort  le  27  janvier  1186.  —  (2)  Il  faudrait  peut-être  peripsema. 


230  HISTORIA  GAUFREDI 

inarent,  etquod  meliorconvrrsalio  tenuerat  ad  eorum 
spcciiluni  roborassenl  ;  unde  non  niudicis  coiisiir- 
vimus  celebrare  praeconiis,  qui  de  meritis  aliorum 
venati  sunt  ,  ([tiod  niillalcnus  de  propriis  dolibus 
nancisciintur.  INos  igilur,  licel  de  aridi  vena  ingeiiii , 
licet  de  tenuissimo  riviilo  scieiiliiu  liauriamiis ,  milita- 
mus  amori,  non  seiviinus  lacullati  :  quod  enini  éva- 
cuât facultas,  caritas  subministral;  niliil  eiiim  arduum 
ad  dislurbationem  occurrit,  dum  desiderio  éesluat  vis 
amoris. 

Aggredimur  onus  nostris  impar  humeris,  sed  oiius 
exonérât  vis  amoris.  Cuni  enim  alii  in  externis  pere- 
grinentur  actibus  describendis,  nos  facta  de  proximo, 
gesta  domeslica  viri  singularis,  ducis  Normannorum 
et  coniilis  Andegavoruni  Gaufredi ,  suscepimus  sub 
compilalionis  conipendio  describcre ,  et  ad  exem- 
plum  laudabilis  operis  celebrare.  Et  cum  niultorum 
aliorum  principum  bistorias  collegerinnis,  circa  bunc 
affeclunsius  inmioramur  qui,  (juodam  sjiecularis  radio 
virtulis,  muiidum  ({uasi  sole  altero  illustravit.  El  licet 
multa  de  illo  laude  non  vacanlia,  occulta  fide  ,  per- 
ceperimus,  in  re  tamen  necessaria,  multorum  auclo- 
rilatis  non  parva^  tcstimonia  non  necessaria  pra*  mani- 
bus  babenius.  (Juis  enim  n»>n  n(ncrit  vel  clemcntiam 
praedicti  viri  iii  prostratos,  \c\  in  miseros  misericor- 
diam  ,  vel  justitiam  in  rebelles,  vel  in  liostes  fortitu- 
dinem,  vel  in  rébus  gerendis  astutiam?  Tantus  erat 
ut  boslis  superatus  conunendaret  in  eo  tjuod  ipse 
Victor  facere  non  ])osset  ;  el  qui  vicimis  eum  nove- 
ral  .'iiuicus  ,  iiovi  operis  piircoiiium  cjiis  litiilis  (|iu)- 
tidie  aggregaret.  Legem,  (ateor,  j)raMnii  dum  com- 
mendatifiiii   rnilil»»,   piieferivi:    sed   (|U(k1  arlis  régula 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  231 

inculpât,  veritatis  afTectio  excusât  :  ubi  enim  amor 
imperat ,  prolixitatis  linguae  fastidium  vis  castigat. 
De  virtute  et  actibus  principis  Andegavorum  et 
ducis  Normannorum  Gaufredi,  Matbeus  Andegavensis 
decanus  nos  docuit,  Ingengerius  de  Bobon  nobis 
legit,  Jordanus  Tesson  nos  monuit,  Obertus  de  Ocrea 
nobis  enarravit ,  Rainnaudus  Ruffus  nos  refecit,  Gau- 
ferius  de  Brueria  satiavit;  qui  circa  eum  quotidie 
nova ,  quotidie  admirantes  (1  )  meliora ,  frequentiam 
virtutum  pro  miraculo  jam  non  baberent  quse  in  aliis 
personis  pro  miraculo  celebrarent.  Hoc  igitur  no- 
stri  laboris  opusculum  ,  magnis  vigiliis  lucubratum , 
multis  in  locis  perscrutatum ,  tibi  commendare  de- 
crevi ,  et  merito  :  qui  vivum  dilexisti ,  et  mortuum 
semper  prœ  oculis  babens ,  in  mente  cum  eo  semper 
es  spiritu  etamore.  Tu  enim  justiore  recides  justitio  et 
benigniore  manu  corrodere  curabis ,  vel  si  quid 
abundat  ad  luxuriem,  vel  adulationem  deservit,  vel 
gratiœ  subministrat,  qui  ferventem  caritatem,  quam 
circa  vivum  exercuisti,  in  eadem  puritate  animi  circa 
defunctum,  nibilominus  refrigescentem  ,  conservas  et 
custodis  :  claritas  enim  nuUa  fuit  si  longius  oculo  non 
processit  ;  vera  enim  dilectio ,  quse  circa  patrem  cu- 
juspiam  exstilit,  post  paternos  etiam  cineres  filios  non 
relinquit. 

(1)  Ms.  600o,  eum  quotidie  admirantes. 


LIBER  PlllMUS. 


Andegavorum  geiitem  magnanimis  et  bellicosis  prin- 
rij»il)iis  v;^lllis^('^l  Icirori  cxstilissecirciimfusis  nationi- 
biis  célèbre  pcrcognitiini  est;  siquidem  principes  ipsos 
suis  viribus  fiiiitimos  fiilniinasse  et  sibi  subiiiiiasse 
terras  pêne  nulli  dubium  est.  Andegavia>  siquidem 
monarcbia  minime  contenlis,  Turonorum  fines,  Cam- 
paniensi  Odone  a  Fulcone  Palmerio  ,  cognomento 
Ncrra ,  in  Bravo  belli  confecto,  itemqiie  filio  ejus 
Tbeobaldo  comité  a  (îaufredo  Marlello  primo,  praefati 
Fulconis  filio  ,  confecto  et  lege  belli  devicto  et  capte, 
bellicus  labor  adquisivit.  De  quorum  principiim  nobili 
prosaj)ia  exstitit  oriimdus  Caufredus  ,  Fulconis  régis 
Jérusalem  filius. 

Sane  multa  praeclara  et  laudanda  in  eo  fuere  :  mi- 
litari gloria  summus,  foituna  paroi  iiidustiia.  civilibus 
armis  et  studiis  liberalibus  deditus,  alfector  justi  amo- 
ris  ,  in  amicos  egregius;  nec  vero  in  oculis  solum- 
modo  extraneorum  magnus,  sed  inlus  inler  suos 
dMnii(|ue  j)ra^stanli(»r  caeleris  erat.  Sermo  illius  jo- 
cundus  pra^ceptaipie  adnnrabilia  et  anial)ilia.  lu  causis 
agendis  mavimus,  n(>litia(|ne  anli([nilatis  nimia;  et 
(juia  liHeralus,  n<iii  soluui  dotneslica  -ed  etiam  ex- 
traiica  hclla  et  lacla  nniMunn  iii  luciudria  tenebat. 
ISec  vero  in  aruiis  bdiicis  sdlnuMUddo  ulilictr,  seti 
eliaiu  in  j)ace  requin  et  priucipum  el  (juiete  jjopulorum 
refijrmauda  aucloiilate  seruionis  jjra'staulior  erat  lue 
vir  :  armis  cpiidcm  strenuus  et,   ut   ita   dicam  ,  sim- 


HISTORIA  GAUFREDI  COMITIS  ANDEGAVORUM.     233 

plicitatem  protendendo  sagacissimus ,  optime  litte- 
ratus,  liberalis  omnibus,  corpore  procenis,  pulcher 
aspectu  et  rufus ,  macer  ac  nervosus ,  oculis  fulmi- 
neus  ,  pater  patriae  et  terror  superbiae,  mililiae  actibus 
deditus  ,  inter  cleros  et  laicos  facundissirnus  ,  justilia 
insignis,  probitate  admirabilis  et  fere  omnibus  bonis 
moribus  repletus  ;  qui  suis  temporibus  ab  optimis  in 
nullo  deviavit  principibus ,  et  quamvis  multas  tribu- 
lationes  a  suis  sit  perpessus ,  tamen  ab  omnibus  est 
dilectus.  Qui  ubi  primum  adolevit ,  pollens  moribus 
et  ingenio,  non  se  luxui  et  inerliae  corrumpendum 
dédit,  sed  equitando  et  ubique  discurrendo  plurima 
praeclara  faciebat ,  et  minime  ipse  de  se  loquebatur  ; 
quibus  actibus  suis  omnibus  vebementissime  carus , 
hostibus  terrori  habebatur.  Fuit  igitur  mitis ,  gratus , 
civilis  (1  )  animi  ;  in  cives  clemens ,  offensarum  et  in- 
juriarum  immemor  (2)  fuit.  Convicia  sibi  a  multis 
illata  audiens,  patienter  dissimulavit ;  omnibus  uni- 
versaliter,  militibus  maxime ,  amabilis  et  jocundus 
exslitit  :  tantae  eliam  bonitatis  et  benignitatis  fuit  ut , 
quos  armis  subegerat ,  clementia  magis  vicerit ,  ut 
sermo  subsequens  declarabit. 

Excedens  itaque  pueritiae  metas  ,  adolescentiae  pri- 
mœvo  flore  vernans,  quindecim  annorum  factus  est. 
Fama  igitur,  uberioris  materiae  suffultasuffragio,  bonae 
indolis  adolescenteni  longe  lateque  personans,  usque 
ad  gloriosissimi  Anglorum  régis  Henrici  aures  illius 
célèbre  nomen  evexit.  Rex  vero  adolescentis  patres 
ab  antiquo  génère  exspectabiles  ,  probos  moribus  et 
armis  strenuos  noverat.  Audiens  illum,  quantum  aetas 

(1)  Ms.  6005,  benignissimi.  —  (2)  Ms.  600a,  indultor. 


Î34  HISTORIA  GALFREDI 

patitur  et  posse  suppeclital  ,  non  degenerare,  qiio- 
niam  de  se  meliora  proinillcbat ,  iinicam  ei  filiam 
lege  cc)niuil)ii  jiingere  aireclabal.  Allcganlibus  igitiir 
nuntiis,  regia  volniitas  Knlconi  comili  Andegavorum 
impelitionil)ns  si:is  iniiolcscit.  Ipse  veio,  \ir  per  om- 
nia  sagax  et  iiidusirius,  regiis  legatis  digniim  deferens 
honorem,  régis  petilionem  efiectui  se  mancipatiiniiii 
gratanter  promisil.  Datur  ulriiirjue  fides,  et  res  sacra- 
nieiitis  firmata  omiie  duhielalis  scrupuliim  tollit.  Ex 
prcTceplo  iiisuper  régis  exacluin  est  a  comité  ut  (iiium 
suuin  ,  nondum  militem ,  ad  ipsam  imminentem  Pen- 
tecosten  Rotliomagum  lioiiorifice  mitteret  ut  ibidem, 
ciim  co.Tqua'vis  suis  arma  suscepturiis,  regalibus  gau- 
diis  interesset.  ^ulla  in  bis  obtiucndis  fuit  diflicultas  , 
justa  enim  petitio  facilem  meretur  assensum. 

Ex  imperio  itaque  patris,  futurus  régis  gêner  cum 
quinque  barouibus ,  Jatjiieliuo  videiicet  de  Maliiaco 
Roberto  de  Semblcreyaco ,  Harduino  de  Saucto  Me- 
dardo  ,  Kol^erto  tle  Boloio  (1),  Pagano  de  Clarevalbs, 
et  viginli  quinque  coiflaneis  suis,  mullo  etiaui  stipatus 
milite,  Rolbomagum  dirigitur.  Fama  vero  praecur- 
rente  ,  nunlialum  est  régi  (juia  eomitis  Ândegavorum 
filius  adveuisset  ;  lalalus  est  itacjue  re\  in  bis  quae 
dicta  sunt  ei  super  generi  sui  adventum  ,  mittitque 
a  latere  suo  nobiliores  quosque  ,  ut  eum  cum  debito 
bonore  et  reverentia  anle  regiam  deducerent  majesta- 
lem. 

bitrogresso  aulem  aul;»-  regier  atriiuu  interius,  suis 
et  regiis  militibus  circuuisepto,  vulgi  eliam  slanle  co- 
rona  (2),  re\  ,  (jui  aulca  imiIU  assurgere  consueverat , 

(1,  Mieux,  llloio.  —  (2)  Ms.  0005,  cnirna. 


COMÏTIS  ANDEGAVORUM.  235 

ipsi  assurgens,  obviam  procedit ,  pio  stringit  amplexu, 
dulcia  tanquam    filio  infigens  oscula;  propria   euim 
manu  deducens ,  sibi  consedere  facit.  Rex  adolescen- 
tem  multiplici  affatur  alloquio ,   multa  ei  propoiiens 
ut,  ex  mutua  confabulatione ,  respondenlis  pruden- 
tiam   experirelur.    Âdolescens    vero ,    ut   sapientium 
moris  est ,    verborum    compendio    studens ,   eadem 
etiam  verba  rhetoricis  exornans  coloribus,  paucis  in- 
notescere  satagebat.    Rex  salis  superqiie    admirans , 
admodum  delectatus  est  super  prudentia  et  responsis 
ejus.  Tota  ergo  dies  illa  in  gaudio  et  exsultatione  ex- 
penditur.  lllucescente  die  altéra  ,  baineorum  usas,  uti 
tvrocinii  suscipiendi  consuetudo  expostulat ,  paratus 
est.  Coinperto  rex  a  cubiculariis  quod  Ândegavensis 
et  qui  cum  eo   vénérant  ascendissent   de   lavacro , 
jussit  eos  ad  se  vocari.    Post  corporis  ablutionem  , 
ascendens  de   baineorum    lavacro,    comitis  Andega- 
vorum  generosa   proies ,   Gaufredus  bysso  retorta  ad 
carnem   induitur,  cyclade   auro   texta   supervestitur, 
chlamyde  concbylii  et  muricis  sanguine  tincta  tegitur, 
caligis  holosericis  calciatur,  pedes  ejus  sotularibus  in 
superficie  leunculos   aureos  liabentibus  muniuntur  ; 
ejus  vero  consodales,  qui  cum  eo  rnilitiœ  suscipiendae 
munus  exspectabant ,  universi  bysso  et  purpura  in- 
duuntur. 

Talibus  itaque ,  ut  prsetaxatum  est,  ornamentis  de- 
coratus  regius  gêner,  quasi  flos  lilii  candens  roseoque 
superfusus  rubore ,  cum  illo  suo  nobili  collectaneo 
comitatu,  de  secreto  tbalami  processit  in  publicum. 
Adducti  sunt  equi ,  allata  sunt  arma,  distribuuntur 
singulis  prout  opus  erat.  Andegavensi  vero  adduclus 
est  miri  decoris  equus   Hispaniensis ,   qui  tantaî,   ut 


236  HISTORIA  GAUFREDI 

aiunt,  velocitatis  crat  ut  miiltae  aves  in  vnlando  eo 
tartliores  essent.  Indiiitiir  lorica  incomparaliili ,  quîr, 
maculis  diiplicihiis  inlexta,  nullius  lanceie  vel  jaculi 
cujiislihet  iciibiis  transforahilis  liaberetur;  calciatiis 
est  calii:;is  ferreis,  ex  maculis  ilideui  duplicihus  cnm- 
paclis;  calcaril)us  aureis  pcdes  ejus  astiicli  suiit  ;  cly- 
peus  ,  leunculos  aureos  iniaf^iuarios  lial)ens,  collo  ejus 
suspendilur;  imposita  est  capiti  ejus  cassis  inultn  la- 
pide pretioso  relucens  ,  quie  talis  teniperatune  eral  ut 
uuUius  eusis  acumine  incidi  vel  falsificari  valeret  ; 
allala  est  ei  hasta  fraxinea,  ferrum  Pictavense  prae- 
tendens;  ad  ultimum  allatus  est  ei  ensis  de  tliesauro 
regio ,  ab  aiitiquo  ibidem  signatus  ,  in  quo  fabricando 
fabrorum  superlativus  Galaunus  multa  opéra  et  studio 
desudavit.  Taliter  ergo  armatus  tyro  noster,  novus 
mililiae  postmodum  flos  futurus,  mira  agilitate  absque 
stapia,  gratia  invelocitatis ,  equum  prosilit.  Quid 
plura  ?  dies  illa  ,  tyrocinii  bonori  et  gaudio  dicala , 
tota  in  ludi  bellici  exercitio  et  procurandis  splendide 
corporibus  einpsa  est.  Septem  ex  integro  dies  apud 
regem  tvrocinii  célèbre  gaudiuiu  cotiliDiiavif . 

Uerato  milluntur  a  rege  nuncii  ad  Fulcouem  Ande- 
gavensem  ul  ,  in  ortavis  Pentecostes ,  Cenomaniiis 
boiioiilice,  filii  sui  nuptias  cclebralurus,  occurrat  ;  qui 
libciitor  annuens  ire  non  distuiit,  scd  curu  magno  , 
ni  iiM[>(ialinn  lucral ,  npjiaralu,  ad  hx  nin  et  dirm 
assignatum  advcnit.  IU'\  Nero  a  Kotliouiago  pctles 
cxlulit,  et  cum  l'ulconis  filio  et  lilia  sua  hnpcratrice 
imjxraloris  (1)  si(iuidetn  uxor  exstiteral),  Cenoman- 


(1)  Mathilde,  veuve  de  Henri  V,  cmpircur  d'AlIemngnc  ,  surnommée 
V Impèratricf  ,  rnr^nic  npr^s  son  niari;igi-  avrr  le  comte  d'Anjou. 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  237 

nicis  itidem  die  assignata  affuit.  Conveneruiit  ex  di- 
versis  pai  tibiis,  ad  sacramentum  nuptiale  peragendum, 
archiepiscopi ,  episcopi ,  abbates  et  ecclesiastici  or- 
diiiis  diversi  gradus.  Traditur  itaque  nuplui  filia  régis 
Andegavoriim  comitisfdio,  fit  ab  episcopis  mutui  con- 
sensus scrutinium.  In  consensu  siquidem  conjugii 
tota  vis  et  efficacia  consistit ,  consensus  etenim  con- 
jugium  facit  :  consentit  uterque ,  alter  alteri  fidem  se 
servaturiim  pollicetur.  Ceiebrantur  igitur  missarum 
solemnia  ,  celebratur  eliam  benedictio  nuptialis,  fit 
gaudium  in  clero ,  tripudium  in  populo  ,  et  clamatum 
est  voce  praeconis  ne  quis  indigena  vel  advena , 
dives ,  mediocris  vel  pauper ,  nobilis  vel  plebeius , 
miles  vel  colonus  ex  bac  regali  lœtitia  se  subtraheret  ; 
qui  autem  gaudiis  nuptialihus  minime  interesset,  regiae 
procul  dubio  majestalis  reus  esset.  Implelse  sunt 
igitur  nuptiae  discumbenlium,  et  variis  ferculorum 
generibus  omnis  utriusque  sexus  reficitur.  Per  très 
igitur  bebdomadas  nuptialis  indifferenter  continuata 
est  celebritas  ;  peractis  nuptiis  ,  nemo  militum  a  regio 
munere  vacuus  abscessit. 

Rex  vero  ,  genero  suo  et  filise  suse  pacis  relinquens 
oscula,  ad  alia  agenda  se  convertit;  consul  vero  An- 
degavensis  cum  filio  suo  et  filii  uxoie  Andegavis 
abiit.  Quibus  adbuc  aliquantisper  longe  positis,  tota 
civitas  ruit,  pulsantur  signa,  parietes  ecclesiarum  cor- 
tinis  et  palliis  adornantur  ;  universus  vero  clerus  in 
albis  et  cappis ,  cum  cereis  et  textis  et  crucibus  ,  cum 
bymnis  et  laudibus  obviam  devotus  procedit.  Suscep- 
tus  est  itaque  dominus  novus  et  domina  nova  cum 
maximo  cleri  plebisque  tripudio.  Duxerunt  deinceps 
in  bonis  dies  suos,  et  Britauniae  Majoris  insulam  et 


238  HISTORIA  GAUFREDI 

transiiiai  iliiiias  partes  mai^nifici  germinis  successioiie 
nohililaNeruiil. 

Ciim  i^ilur  l'iilco  Andegavensem,  Tiironicum,  Ce- 
nonianniciinKjue  consulatiiin  in  prosperitate  regeret, 
re\  Jérusalem,  Malchiinus  seciiiitlus,  nuncios  in  Fran- 
ciam  niisit  qui,  jirudcnliuui  consilio,  viruui  iduneum 
qui  filiani  suam,  cum  Jerosolimilano  regno,  duceret 
uxorein,secum  abducerenl.  Elegeriinl  ilaque,  consilio 
Ludovici  re|;is  et  episcoporum  et  niulloruin  perito- 
rum ,  Fulconein  Andegavensem  ,  virum  bellicosuni; 
qui  uxore  carebat.  Ipse  vero,  cum  naaxiniis  copiis 
mare  transiens  ,  fiVïx  régis  matrimonio  copulatus,  rex 
Jérusalem  eOectus  est. 

Sublinjato,  ut  diximus,  paire  ejus  Fulcone  in  Jero- 
solimitanum  rej^em,  consul  (iaulredus  armorum  exer- 
citiis  et  laudi  adipiscendie  opcram  dédit.  Nonnullo 
tempore  elapso ,  in  arenosa  monlis  planitie  a  Brito- 
nibus  et  Normannis  torneamenli  dies  assii^nala  est. 
Conveniunl  ad  .Normannorum  partis  subsidia  \\  illel- 
mus  cornes  Flandrensis,  Tlieobaldus  cornes  Blesensis, 
et  ejus  frater  Stepliamis  Moritonia^  dominus  ;  liii  très 
Henrici  régis  Anglorum  ncpoles  erant.  Convenit  et 
ipse  consul  cum  suis,  eorum  numcrum  accresccns. 
Stabant  e\  adverso  Britaimorum  acics ,  aiinis  (juideni 
et  animis  strenua;  sed  numéro  pauciores.  Vidcns  ila- 
que consul  Andegavensis  GaulVedus  Britannicie  co- 
liorlis  iin|)arem  congressuju,  a\ulsus  a  multiludine, 
ad  jjaucos  se  contulit  ij)sis  (»peiu  latuius.  lit  congres- 
sus,  commiscentur  acies  ,  lit  uiultus  armorum  strepi- 
tus,  sonant  aditui,  lubic  luiilliplieis  varia  vn\  inlonat, 
dant  deslrales  dissonos  liituiilus,  a  clypeis  aureis  sole 
relucentibus  .Mons  ipse  Micliaclineus  resplenduil,  adu- 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  239 

nantur  viri  ad  certamen  ,  franguntur  liastae  fraxineae , 
emulilantur  enses.  Jam  pede  pes  teritur,  umbone  re- 
pellitur  umbo ,  evacuantur  sellae,  supinantur  équités, 
equi,  dejectis  sessoribus  suis,  ruptis  habenis  hin- 
niendo  vagantur.  Partis  adversae  singularis  terror,  Gau- 
fredus  adversarios  impetit,  hue  atque  illuc  discurrens 
suis  subvenire  satagit,  lancea  multos  dejicit ,  ense 
ictus  ingeminans  innumeros  vita  expellit.  Sequuntur 
Britoiies  spem  victorise ,  ducem  prsevium ,  varia  mor- 
tium  gênera  in  adversariis  inferentes;  instat  Andega- 
vensis  leone  ferocior,  instat  phalanx  Britannica  jam 
de  Victoria  prœsumens.  Normanni  siquidem ,  immenso 
certamine  fatigati ,  terga  dantes  fugam  arripiunt ,  et 
multitudo  a  paucis  confecta  ad  castra  repedare  com- 
pellitur. 

Normanni  vero ,  confusione  inopinata  dejecti ,  sin- 
gulare  certamen  Britonibus  proponunt.  A  transmari- 
nis  namque  partibus,  torneamenti  fama  deducente, 
miles  Saxonicus  giganteae  magnitudinis  advenerat,  in 
cujus  viribas  et  audacia  confidentes  de  Victoria  prae- 
sumebant.  De  castris  igitur  Normannorum  homo  ille , 
humanas  excedens  metas ,  progrediens ,  stans  in  loco 
eminentiori,  agminibus  Britonum  improperans,  pro- 
vocat  eos  ut  quilibet  eorum  singulari  congressu  cum 
ipso  decertaret.  Expalluit  vultus  audientium  et  fortium 
robur  emarcuit;  verebantur  quippe  singuli  cum  tantae 
enormi^atis  bellua  singulare  inire  certamen.  Intuens 
vero  gêner  régis  magnanimos  anima  viros ,  ad  invita- 
tionis  unicaevocem,  tanquara  énerves  et  ejuiatos  dis- 
solvi,  infremuit  spiritu  et,  objecti  impatiens  impro- 
perii,  prosilit  in  equum,  arma  corripit  et,  spectantibus 
midequaque  catervis ,  singularem  cum  giganteo  milite 


SiO  HISTORIA  GAUFREDI 

iiiiil  coiigressinn.  Fit  altcrcalio  dura  :  vir  etenitn  ille, 
liuinaïue  virlulis  iiioduin  exccdciis ,  lanceam  quasi 
liciatorium  liabens,  Aiideji;aveiisein  impetit  et  ejus 
scutuni  et  loricani ,  non  sine  sanguinis  elTusione,  per- 
forât. Stat  Aiidei,'avei)sis,  laïujuain  e([uo  radicatus, 
iniinobilis,  et  inipeliloreinsuuinlunctfa  transverberaus 
dejecit,  et  dejecto  desuper  stans  ense  caput  abscidit; 
equuni  vero  victi  victrici  manu  deducens,  cum  iVor- 
mannoruin  ignoniinia  et  suorum  gloiia,  tropliieo  po- 
titus,  gloriosus  victor  abscedit.  Zelant  probuni  iuvidi 
comités  et  eum,  tanquam  régis  generum ,  inter  suos 
securius  agere  aiunt,  ubi  nuUa  caplurae  formido  titillet. 

Hac  igitur  ex  causa  militiae  spéculum  singulare  Gau- 
fredus,  dulce  de  se  faniae  pabulum  [)nebens,  ludi  cu- 
pidus,  in  confinio  Flandrensiuni  et  longe  positis  ter- 
ris cœpit  torneamenta  perquirere  et  laudis  cupilae  ex 
bene  gestis  rébus  in  dies  emolumenta  percipere. 

Venationi  etiam  deditus  erat ,  cum  sil)i  vacabat  et 
negotia  patiebantur  ;  boc  enim  exercitium,  (juibus 
libet  et  licet,  curas  noxias  expellere  consuevit  et, 
quadam  recreatione  percepta ,  ad  necessaria  reducere 
promptiores.  Quadam  igitur  die  ivit,  ut  sa'pe,  vena- 
tum.  Igitur  svlvani  ingressus,  vcnalores ,  de  more, 
sagacibus  catulis  copulas  relaxarunt,  (jui  mirinn  in 
modum,  odoratu  sensifico,  e  vesligio  feram  secpientes, 
sub  raomenlo  reperiunt.  Comperil  boccomes  ex  ipso- 
rum  latratibus.  (lanum  et  fera-  fugienlis  flexuosos  cir- 
cuilus  anticipare  contendens ,  oomj)endia  viarum  ag- 
gredilur,  sed  res  in  conlrariuin  ceilit;  nam ,  dum 
arctatur  a  canibus  bcslia  seeus  (|uan»  speraverat, 
cornes  in  partes  alias  fugilare  cogitur,  et  (|uo  se  puta- 
bat  tain   sociis  (juam  canibus  fore  propincpiiorern  eo 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  241 

remolior  factiis  est.  Solus  itaqiie  cornes,  solitarias 
sylvas  perlustrans ,  tota  die  oberrat ,  non  socios  nec 
canes  nec  aliqiios  qui  eos  vidisset  reperiens. 

Tandem  ,  jam  sole  mente  quo  claiideret  diem,  inter 
avia  nemoiis  conspicatur  ruslicum,  qui,  multum  in- 
fectus  fuligine ,  reliquam  corpoiis  partem  vix  usque 
ad  renés  nigerrimo  obumbrabat  habitu  :  congrua  plane 
persona  officio  quod  gerebat;  insudabat  siquidem  in 
faciendis  carbonibus  in  usus  fabrorum,  unde  et  vultus 
et  habitus  colorem  contraxerat.  Quenividens  liberalis 
Gaufredus,  non  ut  pauperem  dives  contempsit,  sed  , 
ut  liomo  hominem  recognoscens ,  in  unius  miseria 
communem  liominum  calamitatem  déplorât,  elogium 
illud  pritni  bominis  reminiscens  :  ///  sudore ^  inquit, 
i^ultus  lui  vesceris  pane  tuo  (1  j.  Ergo  salutat  eum  bé- 
nigne, eum  salutatus  hoc  subinfert  :  «  Die  milii,  vir 
bone ,  si  viam  nosti  quae  castrum  Locas  ducit?  »  Tune 
ille  :  ((  Domine,  inquit,  si  non  nossem ,  non  tam  fré- 
quenter illuc  carbonem  meum  venum  deferrem.  »  Et 
consul  :  a  Ergo,  inquit,  vir  bone,  deduc  me  per  se- 
mitas  tuas  quoad  usque  veniam  ad  publicum  iter,  ne 
errare  incipiam  per  in  via  sylvarum  istarum.  »  Et  rus- 
ticus  :  «  Domine,  ait,  vos  insidetis  caballo  vestro,  nec 
eslis,  ut  puto ,  sollicilus  animée  vestrie  quid  mandu- 
cetis  neque  corpori  vestro  quid  induamini  ;  ego  autem, 
si  laborem  meum  inlermisero,  eum  tota  famili(jla 
mea  famé  deperibo.  )>  Et  cornes  :  «  Noli  inquit,  cunc- 
tari,  sed  veni,  quaeso,  quo  postulo;  quia  mercedem 
itineris  tui  persolvam.  »  Tune  homo ,  in  eum  respi- 
ciens  et  nescio  quid  divinum  depreliendens,  in  obse- 

(1)  Gènes.  III,  19. 

I  16 


212  HTSTORIA  GALTREDI 

quendo  ait  :  «  Amodonon  forniido  fore  mihi  jacturam, 
Pergo  teciim  qiiociiniqiic  jiisscris.  )-  Qiiod  conies  i,'ra- 
tanter  aiiiplexus,  de  truiico  facii  euni  rétro  se  cabal- 
lum  scandere. 

Hic  aliqiiaiituliim  libet  orationis  sistere  cursiim  et 
principis  liimiilitalem  attentius  intueri,  miiari  man- 
siietudinem.  (bornes  rusticuin  prior  salutat,  rogat 
supplex  qui  jiibere  del)uerat,  repulsam  passus  a  pre- 
cilius  non  desistit,  prapmium  spondet  cui  debetur 
obsequiiini  ;  impetrato  quod  volnit,  consedere  facit 
pariter  in  caballo;  sed  cœptum  prosequamiir. 

Jam   tune   inter  eundum   faniiliariter  cornes    cum 
rustico  fabulatur.  At  inter  caetera  :   «  Die ,  ait ,  bone 
vir,  de  comité  nostro  quid  aiunt  homines?  Quœ  ma- 
gnoruni  sententia  ;  qua'  vulgi  opinio  ?  «  Et  ille  :  «  Quan- 
tum,  inquit,  ad  ij)suin  spécial  vel  ad  ea  quae  corani 
geruntur,  de  eo  quid(|uam  mali  nec  dicimus  nec  sen- 
timus.  Nam  juris  amicus,  custos  pacis ,  hoslium  debel- 
lator,  (jund  plurimurn  in  principe  nilet,  opj)ressoruni 
benignus  auxilialor  est  ;   sed  va'  nol)is,  d(»mine,   qui 
eo  nescienle  niullos  bostes  patimur,  lioc  ipso  utique 
graviores    (juo    occulliores  :    domestico   enim    liosle 
nibii  vel   proniplius  ad  iîedendum  vel   dinicilius  ad 
cavendum,  et  bii  j)ra'cipue  (juibus  nec  audenius  re- 
sistere  nec  elTugeie   pra'valemus  !  »   —  «  Kt   posset, 
iiKjiiit   coinrs,    doniimis    iKisIcr   vel  i^ldriiin  bostium 
rej)rirnere  sentenliain  vel  ipsos  deturbare?  »  F.t  ille  : 
'(  Posset  ulicjue,  tlf)niine  nii,  «(iiijipe  sub  obtentu  obse- 
(|uii  i|)sius  ba'c  niunia  niala  opcranlur.  »  — (('lune,  in- 
(juil  (  (iiucs,  (liligcntius  et  ipsos  bostes  tlelcge  et  eoruiu 
inibi  «vpone   nialitiani  :   tbrlasse,  enin   lenipeslivuni 
fu(  rit ,  i  oiniti  non  lacebo.  » — «  Domine,  ail  rustieus. 


COMITIS  ANDEGA.VORUM.  243 

hostes  nostri  sunt  prseposid  aulici  cseterique  minislri 
domini  nostri  consulis.  Cum  igitur  domiuus  cornes 
uspiam  castrorum  suorum  venerit ,  ministri  ejus  ex- 
pensas,  quocumque  vénales  reperiunt ,  sine  prece  vel 
prelio  rapiunt;  tacent  intérim  qui  venalia  habebant, 
discedit  consul,  repetunt  creditores  pretium  expensa- 
rum  :  lum,  domine,  miserabile  die  tu ,  \el  omnino 
negatur  vel  difiertur  ultra  modum,  adeo  ut  creditores 
dimidium  pretium  libenter  accipiant.  »  Tune  vir  pru- 
dens,  dissimulata  ira,  nec  enim  poterat  non  irasci  au- 
diens  sese  sibi  tam  crudelibus  pasci ,   subridens  ad 
rusticum  ait  :  «  Vere  hi  pro  niliilo  habueruut  terram  de- 
siderabilem,  qui  et  redditus  comitis  sibi  usurpant  et 
ipsum  nescientem  de  rapina  faciunt  vivere.  »  Cornes 
utique  dixit  :  «  Pax,  pax  !  Et  non  est  pax,  quum  domes- 
ticis  hostibus  terra  ejus  gravius  devastaretur.»  Et  rusti- 
cus  :  «  Necdum,  domine,  inquit,  tolum  audistis!  »  Et 
consul  :  ((  Totum,  ait,  libenter  audiam;  tu  modo  œque 
totum  diligenter  explica.  Diligo ,  ait,  consulem  et  ad 
ipsum,  ausu  familiaritatis,  referendi  quœ libuerint  non 
ullimum  locum  habeo.  « 

«  Forsan,  ait  rusticus,  volente  Deo  actum  est  ut  ves- 
tris  auribus  liodie  ista  deponerem,  ut,  quod  per  me 
non  poteram,  per  vos  comiti  non  lateret.  Audite  ergo, 
domine,  etnil  gravemini.  Post  messes  collectas,  exeunt 
prsepositi  consulis  ad  villas  el,  coactis  nimium  agricolis, 
nova  lege,  imo  violentia,  frumentariam  exactionem  eis 
imponunt.  Tum,  miserabile  dictu,  hi  unum,  hi  duo  fru- 
mentiexigunt  sextaria,  alius  amplius,  si  speratur  red- 
dereposse.  Si  (piis forte  fuit,  quod  tamen  raro  contingit, 
quihuic  exactioni  audeat  contraire,  ille,  accusantibus 
satellitibus,  trahitur  in  causam  ;  falsa  eicriaiina  impin- 


244  HISTORIA  GAT  FRF.DI 

giinliir,  uec  iniqtionini  jmlicurn  niujuain  nianus  ava- 
ras  evadil,  cloiiec,  ('\liausla  hiirsa,  sero  pœniteat 
miserum  perversis  le<;ibiis  coniraisse.  »  Et  consul 
sileiiter  :  «  Va',  iii(|iiil,  ciii  condit  leges  iniquas!  »  Et 
adtlidit  :  ((  Mea  est  ullio,  et  ego  eis  retril)iiam  in 
proximo  temjjore.  >i  Ad  nisticiim  aiiteni  :  «  Die,  ait, 
ne  sileas,  si  (jiiid  adliiic  superest,  de  illustril)iis  viris. 
Ltinam  cornes,  de  se  autem  dicehat,  opéra  ipsorum 
cognosceret  !  » 

((  Miriiin  est,  domino  mi,  ruslirus  inquit,  quonam- 
modo  doinininn  iioslnmi  cornitein  latent  (jine  coram 
cunctis  aguntur,  nisi  quia  doniini  soient  mala  donuis 
suae  scire  novissimi.  Lnum  addam  relatis  et  tune 
finem  loquetidi  faciani,  ne  rusticano  more  balijutiens 
facelis  displiceam  auribus,  »  Et  cornes  :  a  Uefer,  ait , 
nil  verearis  :  nemo  facetior  vera  dicente.  » 

«  Cum  alifjua,  ut  s"pe,  bellorum  opinio,  vel  vera 
vel  ab  ipsis  ficta,  audiri  cœperil ,  tum  pra'positi  isti 
cum  ingenti  strepitu ,  missis  satellitibus ,  (amam  exa- 
gérant et,  sub  voce  prccconis  ,  per  publicum  edictum 
ruricolas  undecumque  congregant  (1),  sub  obtentu 
custodia;,  rej)lerecastella,  ruradeserere.Tum  prolocu- 
lores,  clam  missi ,  clam  singiilos  alloquuntur  et ,  velut 
jactunc  condoicntcs  ac  <liutin;i'  mora-,  pro  bono  con- 
silio  exiiorlaiitiir  (|iiat('iins ,  piivalis  rmmeribus .  l'e- 
dciiiuli  liicntiaiii  a  pm  positis  redimant  ;  (juod  (pii  facil 
reiiirc  peruiiltitui-,  sin  alias,  graNati  expensis  ,  alieni 
icris  debilores  in  caslcllis  miscri  ruricola-  coguntur 
existere.  Hx'C  sunt,  in(|uit  rusticus,  domine  mi  ,  (|ui- 


(1)  Mieux  cogtinl. 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  24b 

bus  populus  aggravatus  infelicius  fere  in  pace  laborat 
quam  in  bello  deficeret.  » 

Finis  erat  dictis,  et  ecce  introeunt  portam  primam 
oppidi.  Nec  prsetereundum  sane  quam  miserabile  mur- 
mur  de  comitis  absentia  increbrescebat  :  in  aula  sin- 
guli  singulos  de  consule  requirebant,  nemo  quod 
bonum  est  respondebat,  et  boc  praecipue  dolorem 
augebat  quod  solus  abesse  videbatur.  Nec  jam  aulici 
celare  poterant  tam  durum  rumorem.  Vere  ,  ait 
poeta  : 

Fama ,  malum  qua  non  aliud  velocius  ullum , 
Mobilitate  viget,  viresque  adquirit  eundo  (1). 

Hoc  igitur  aulae  septa  invisa  satis  jam  penetraverat, 
murmur  etiam  miserabile  diffundebat  in  populos  ; 
quodquedictu  difficile  est,  quod  sine  dolore  gravissimo 
nemo  audiebat ,  nemo  auditum  poterat  reticere ,  sci- 
licet  comitem  solum  avenatu  cum  sociis  non  rediisse. 
Erat  igitur  tristis  qusedam  rerum  faciès  :  ibi  nuUus 
curam  agebat  domesticam ,  communi  mœstitia  omni- 
bus imminente,  suspensi  omnes  arrectis  auribus  in 
ostiis  excubabant ,  positi  nimirum  inter  spem  et  timo- 
rem ,  aut  redeuntem  videlicet  comitem  de  sylva  prae- 
stolantes  aut  de  redeunte  quidpiam  certius  audituri. 
Ut  scriptum  est  :  Ubi  amor^  ibi  oculus,  attonitis  oculis 
de  via  per  quam  redire  de  sylva  consueverat  pende- 
bant  immobiles  universi  et  singuli,  cum  ecce  deside- 
ratus  adveniens  quem  primum  offendit ,  suo  primo 
more,  affalur  liberaliter;  cujus  voce  agnita  nil  res- 
pondens,  prae  gaudio,  prsecucurrit  ille  et,  voce  qua 

Virgilu^ne;i.,IV,  174,  175. 


Î4fi  HISTORIA  GALFREDI 

polcMat,  consulem  clamabat  advenisse  et  tligito  oslen- 
del)at.  Turha  ruiiiil ,  ivlas  omnis  et  sexus  uterque 
jîjaudentes  pariter  et  clamantes  :  «  Benedictiis  ([ul  ve- 
nil!  »  Qiiam  copiosis  luiiiinarihus  iu)x  ipsa  ()l)sliij)iiit; 
teiiebras  ciijiis  ut  faces  deiisissinue  e(Tugal)ant,  sic  cc»- 
niitis  adveiilus  mceslitiaiii! 

Tiim  priiiiiim  agiioscil  ruslicus  ciijus  diiclor  exslite- 
rat ,  cum  (|u<»  fuerat  collocnlus ,  iiec  passiis  lia^rere 
diiitius  dorso  coiisulis,  ad  terrani  subito  desilirc  iiititur. 
Quod  consul  sentiens  ,  relroacta  manu  relinet  reni- 
tentem  et  subiidens  :  «  Siccine,  ait,  ductorem  meiim 
abjicere  debeo,  cujus  l)eneficioad  meos  usqiie  dediic- 
tus  sum?  non  ita  erit.  )>  Turbis  igilur  comitantihus  et 
uli unique  latus  consulis  catervatim  ambicnlibus,  velit 
nolit,  rusticus  usque  in  aulam  sublimis  fertur  in  equo 
cum  consule.  Venilur  ad  convlviuin.  Mutatisvestibus, 
munificentia  consulis,  médius  procerum  discumbit 
rusticus;  ferculis  splendidissimis  rusticus  bonoratur; 
ruslicus  bibit  in  auro,  et  tola  fere  fabula  convivii  vel 
denislico  vel  cum  rustico  agitatur.  Slernilui'  ei  Icclus 
moUior  sane,  ut  reor,  et  mundior  (juam  \(1  in  s\lva 
vel  pênes  se  babere  consueverat. 

(!iaslinus  illiixcial  diesciun  comes,  regressusa  mis- 
sis,  ductnieni  suuiii  prac  ij)it  evocari  et  euin  ,  inler 
proceres  consedere  faciens,  sic  exorsus  est  :  u  Non  est, 
inquit  ,  a^cjuum  ul  ductor  meus  ist»*,  cjui  o|)US  suum 
proj)ter  me  intermisit  ul  me  vobis  redderet  ,  j)ro  oj)ere 
intermisso  talionem  non  babeat,  pra^sertim  cum  in 
sudore  ^ullMs  sui  ^(■s(■;llur  pane  suo.  »  l'^l  conversus 
ad  i|)sius  caslri  |)r;rj)osiliun  :  «  Age,  incpiit ,  reddi- 
Imun  metiiiitn  estnc  ali(|uid  apud  te?  ->  \t  ille  genu 
ilexo  :   «  Domine,  iiKpiil,   mille  solidi  de   reddilii)us 


COMITIS  AKDEGAVORUM.  247 

vestris  pênes  me  vobis  conservai! tu r.  »  Et  consul  : 
«  Vade,  inquit,  et  quingentos  soiidos  reconsigna  huic 
ductori  meo ,  ne  totum  opus  quod ,  mei  gratia ,  omi- 
sit  incassum  amisisse  videatur;  sed  sicut  fuit  socius 
ad  tempus  itineris,  ita  fiât  particeps  et  redditus.  » 
Quo  facto  iterum  consul ,  rustico  accersito ,  coram 
omnibus  :  «  Te,  inquit,  et  tuos  lieredes  in  perpetuum 
ab  omni  exactione  et  servitute  absolvo  atque  libertos, 
imo  liberos ,  fore  conslituo.  Regredere  ergo  ad  fami- 
liolam  et  jam  aliquantulum  levius  te  babeto.  »  Quo 
dicto  jubet  eum  in  propria  deduci. 

Jam  vero  non  immemor  consul  eorum  quae  a 
ductore  suo  didicerat,  sub  voce  praeconaria  edici 
mandat  ut  quicumque  essent  quibus,  pro  ipsius  ex- 
pensis ,  aliquid  deberetur  coram  assistèrent.  Quo 
edicto ,  etsi  terror  jubentis  non  cogeret,  cupiditas, 
imo  justa  querimonia,  invitabat.  Sine  mora  igitur  ad- 
veniunt  undique  debitores  (1),  reposcituri  quae  fraus 
eatenus  prsepositorum  distulerat.  Quorum  multitu- 
dinem  consul  miralus ,  ingemuit  graviter  ;  nec  ta- 
men  tœdio  affectus  est,  sed  singulorum  causas  dili- 
genter  [audiens],  didicit  ab  eis  summam  debiti  quod 
unicuique  debebatur.  Tum  etiam,  vocatis  praepositis 
coram  eadem  multitudine,  infremuit  et  ait  :  «  Opti- 
mos  vos  custodes  terrae  raeae  constitui  !  »  At  illi  : 
((  Quid,  inquiunt,  domine?  »  Et  consul  ad  turbam  : 
«  Edicite,  inquit,  confidenler,  singuli  sigillatim, 
quantum  pro  meis  expensis  unicuique  debeatur.  Nolite 
metuere  :  ego  sum  qui  praecipio  vobis!  »  Quibus  sua 
débita recitantibus ,  consul  iterum  ad  prsepositos  ait: 

(1)   Mieux  creditores. 


248  MISTORIA  GAIFRRDI 

«Mo  iniscniiii.  (|iicm  de  paiiponim  sane^uiiie  liiic 
us(]ue  pavislisl  Putah.'im  me  U'iiorc  pacem,  et  ecce 
tinl)nlio!  »  Va  illi  :  «  (lognoscimus,  (Idniine,  inquiiint, 
imj)i('tal('s  nostras,  (jiiia  jx'ccaNinuis  til)i.  »  Et  cornes  : 
M  Ex  orv  Nt'stro  vos  judico,  servi  neqiiani!  Sciebatis 
me  totis  viribus  in  pace  quarenda  et  custodienda  ver- 
sari,  et  V()l)is  commiscram  ut,  vire  mea,  popiiliim 
milii  coiimiissimi  pacilice  reiijeretis;  vos  aiilcin  pro 
pace  murmiir,  pro  legibus  injurias  promulgastis,  et 
me,  proh  dolor!  odiosuni  fecistis  pauperibus  populi 
mei  !  !Nisi  i^ilur  liane  in  vobis  ulciscar  nialitiani,  bac- 
tenus  consensisse  videbor.  At  contra,  cpiia  verecunda 
criminis  confessio  proximum  lenet  ab  innocenlia  lo- 
cum  ,  et  vos,  vel  verecunde  vel  timide,  confessi  eslis, 
temporabo  vindictam  et,  ut  ait  poêla  : 

Rledio  tutissimus  ibo  (1); 

ita  scilicel  ul  née  faveam  sceleribus,  nec  sponte  con- 
fessos  pc'iiiliis  cxtci'miiu'iii.  \unc  iLjilur,  (juod  (jiii- 
dem  primum  est,  omiii  scmola  diiatione,  ex  intci^ro 
reddite  sini^idis  qua-  pro  meis  cxpensis  illis  (lel)etis. 
Quo  fado  ad  me  conîinuo  lediclis,  ut  de  vobis  judi- 
cetur.  »  Nulla  inora  interposita  j)aruerunt  ,  naiu  co- 
milis  uri,'ebat  imjicrium. 

Kedtiitis  i^itiu',  cl  sine  mora  et  sine  tvpo,  dcliitis 
omnibus,  abs(jue  fere  iUis  duntaxal  (jua*  pro  expcnsa 
comitis  debebantur,  redeunl  ad  eum  pra^positi,  imn 

il)  OynVti  Mriamorfilios.,  II,  Ï'M,  137. 

Altius  pgrossuà  ru'Irîilia  tpcla  rremaliis, 
IlifiTiii'»  liiT.is;  mi-(lir»  tiilis^liiiiis  ihis. 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  249 

sine   timoré ,   sed   siibmissis  vultibus  ;   nam ,    ut   ait 
poeta  : 

Difficile  est  crimen  non  prodere  vultu  (l). 

«  Domine,  inqiiiunt,  factum  est  utimperasti.  Quid 
nobis  locus  est?  »  Quo  dicto ,  sese  timoré  agente,  ultra 
quam  liceret  locutos,  timentes  pariter  etsilenles,  dum 
vellent  occultari,  prodebant  :  liinc  enim  eos  arguebat 
conscientia,  qua  nullus  testis  crudelior;  bine  amor, 
imo  fervor  justitiae,  quem  in  comité  sentiebant,  pœnis 
addicebat.  His  taliter  affectis,  quo  (2)  consul,  diu 
multumque  secum  deliberans,  tandem  vultum  erigens 
terrificum,  dixit  ad  eos  :  «  Quid  opus  judicibus  est? 
Ipsi  de  vobis  ferte  sententiam.  «  At  illi ,  voce  pariter 
et  vultu  tremendo  :  «  Domine ,  aiunt ,  non  est  nobis 
aperire  os  prœ  confusione.  Unum  et  solum  est  unde, 
si  quod  erit,  capimus  solatium  :  quia,  cum  iratus  fueris, 
misericordiae  recordaberis  ;  alioquin  si  locuti  fuerimus, 
os  nostrum  condemnabit  nos.  »  Et  consul  ad  bsec  : 
«  Nunc,  ait,  si  mortem,  quam  quidem  meru-eratis , 
vultis  evadere,  quidquid  ex  boc  génère  fraudis  acqui- 
sistis  coram  me  deponite ,  quo ,  ea  in  usus  bonos  ex- 
pendentes,  etiam  de  malis  vestris  faciamus  bona.  » 
Jubenlis  vocem  eorum  executio  comitatur.  Si  qui  ta- 
men  dissimulavere  quod  verum  erat,  nec  comitem 
latuit,  nec  eis  impune  cessit;  ipse  enim  eos  etsi  invitos 
efïecit  veraces. 

Accepta  igitur  pecunia,  consul  quam  servi  nequam 
sub  prselexlu  obsequii  ejus  injuste  adquisierant  juste 


(1)  Ovidii  Metamorphos.,  II,  \il . 

(2)  Probablement  on  a  écrit  quo  pour  Gau,  abréviation  de  Gaufredus. 


î»0  HISTORIA  GAUFREDI 

dispensavit ,  ac  deinde,  ne  quid  simile  in  terra  ejus 
conlingere  possct ,  et  sollicite  prudens  et  prudentcr 
soUicitiis,  anipiitavit.  Onines  cnim  ministres  suos, 
non  modo  ihi  sed  uhif|nc,  jiirare  roegit  ut  exj^ensae 
suîT  de  red(litil)iis  suis,  quocumque  terrai  suœ adveni- 
ret ,  antequam  inde  discederet  redderenlur;  quod  si 
minus  forte  redditus  sui  sufficercut  ,  (|uocumque 
modo,  etiam  ad  usuram,  nuituaretur  siiaium  oxpen- 
sarum  pretium.  I|)se  cjuoque  coram  omni])us  juravit 
quod  si  quis  ministrorum  ejus  hoc  statulum  ipsius 
aliquo  modo  transgredipra^sumpsisset,  puhlicata  sub- 
stantia  ejus,  ipse  transgresser  de  vita  periclitaretur. 
Quid  plura?  Simili  morlo  cum  caeteris  egit,  qui  pacem 
terra*  illius  et  populi  quielem  corruperant  per  avari- 
tiam. 

Patet  iuce  clarius  quam  prudens,  quam  discretus 
vir  iste  fuerit ,  ([uam  juste  j)ius,  quam  pie  justus  exsli- 
terit  qui,  quodam  juris  et  pietatis  tenq)eramento , 
vitia  sanans,  nec  remissus  exslitit  inulla  relinr piendo  M  ) 
nec  in  feriendo  crudelis.  Procul  duhio  non  surtla 
pra'terierat  aure  (juod  scri|>tiun  est  :  Dilii^itc  juslitiarn 
fjiii judicdtis  tcrrarn  "2).  l  tinan»  nostii  priucijies  tem- 
poris  hujus,  prineipis  nostri  exemj)l(»  erudirentur  in 
nulla  parte  se  exliihere  nimios,  ul  ner  avaritite  stude- 
rent,  nec  inclinarenlur  ignavia,  nec  furore  dehaccha- 
rentur  in  subditos. 

Inter  innuiucra  jaiii  dicli  ( otuitis  lihcralilatis  opéra  , 
illiid  \\\  Milr  |)(iiii  (lii^nuin  (3)censeo  quod  apud  Locas 
ciica    (pieuui.iiM    (  icricniu    (Icuicnlcr    operatus    (*st. 


(1)  Ms.    Saint -Victor   732,yMra    reddendo.   —    (2)  Sapientia ,   I,    1. 
(3)  Ms.  Sainl-Viclor,  non  intulse  liaud  iiUndum  ejse. 


COîMITIS  ANDEGAVORUM.  251 

Quodam  enim  tempore ,  dum  Turonici  pagi  amœna 
perlustrans  ociilis  suis  oblectamenti  pabulum  prsebe- 
ret,   Locas ,  nohile  castrum,  devenii.    Mane   itaque 
facto ,  ut  ei  moris  erat ,  ad  ecclesiam  cauonicalem , 
cui  abbatis  vice  fungens  prœerat,  missae  dévolus  au- 
ditor  accessit.  Contigit  autem  quod  quidam  clericus, 
tune  temporis  admodum  pauper,  tractum  illum  qui 
de    Necessitnlibus     dicitur    decantans,     necessitatuni 
suarum,  quas  in  eo  diutina  paupertas  congesserat , 
recordatione  permotus,  in  fletum  vehementem  eru- 
pit;  et  tractum  incboatum  lacrimis  et  singultibus  in- 
terrumpens,    alternas    singultuum   vices,   lacrimosis 
comitantibus  suspiriis,  in  hune  modum  ad  finem  usque 
perduxit.    Ad   hominis   igitur    inopis    et    compuncti 
compassionem  cor  principis  inflectitur  ,   et   eo  post 
missarum   solemnia  coram  canonicis  evocato,   quai 
ploratus  tam  vebemenlis  occasio  fuit  sciscitalur.  Cui 
pauper  ille,  demisso  vultu ,  ait  :  «  Dum  tractum  illum 
qui  de  Necessitadhus  inscribitur,  domine  mi,  decan- 
tarem,  in  necessitate  semper  positus,  de  paupertatis 
mea^   exitu    et    peccatorum    indulgenlia   recogitans, 
flevi.  1)  ■ —  «  De  peccatorum,  ait  comes,  necessitate 
periculosa  eruere  vos  vel  quemlibet  non  meainterest, 
sed  solius  Dei  singulare  munus  est.  Ut  autem  de  ne- 
cessitatibus  quse  ad  temporalem  spectant  substantiam 
vos  eruam,   do  vobis  inpraesentiarum  in  ecclesia  ista 
praebendam  unam  ;  do  insuper  ecclesiam  Beali  Ursi, 
et  ad  ejus  titulum  in  sacerdotem  vos  ordinari  ;  tertio 
très  praebendas  Andegavis  :  primam  in  ecclesia  Sancti 
Mauricii ,  secundam  in  ecclesia  Beati  Martini,  tertiam 
in  ecclesia  Sancti  Laudi,  capellœ  meœ,  et  decaniam 
ejusdem  ecclesise.  »  Sic  liberalis  comes,  sic  miseri- 


232  HISTORIA  GAUFREDI 

cordis  Doi  misericors  ministor  ,  paiiperem  dilavil  et , 
ciiin  (le  stercore  et  oppnjbrin  paiipertalis  erigens , 
suhlimavil. 

At  vero  circa  ecclesias  quam  dévolus  exstiterit , 
quaiii  pie  ctiani  pra'sumens  de  ipsarum  ecclesianim 
pii\il{'i;iis ,  bicvilalis  aiiiore,  imo  sallcin  exemplo 
aperiain.  (^ontroversia  rre(|uens  et  plnrinia  inter 
ipsuni  coiiiilein  et  Turouensem  arcliipia-suleni  versa- 
l)atur.  ('()iitii,Mt  ergo  alifjuando  ipsos  palani  conten- 
dere.  Arcliiprasul  itaijue,  Telle  eoniinoto,  dixil  ad 
coniitem  :  «  Quia  rébus  ecclesiae  cui,  I)eo  auctore, 
praesum,  lias  et  bas  irrogastis  injurias,  pro  certo 
sciatis  quia  vos  excoiuniunicabo.  »  At  cornes  nil  mo- 
tus, tam  voce  serena  (|uani  lacie  :  «■  Quid  nie,  ait, 
domine  pra^sul ,  injuriarum  arguitis  ?  Aut  purgare 
enim  aut  emendare,  convictus,  non  renuo  ;  porro 
quas  subjungilis  minas  vestrai  exconnnunicationis 
penitus  non  formido!»  Quo  audito,  e])iscopus  gra- 
viter 1  contemijtu  (juam  de  injuriis  dolens  :  «  Meam, 
iiKjuil,  sententiam  non  limetis!  Illalas  injurias  augetis 
insolenlia  et  in  nostro  contem})tu  divinam  majes- 
tateni  orfeiuliiis'  Nnnquid  noster  parocbianus  non 
estis?  Nunquid  anitn;e  \estra'  curam,  ut  pastor  vesler, 
iiabere  non  debeo  ?  »  \d  bax-  comes,  subridens  : 
((  l'xtiu;  pastor,  ait,  pr.esto  (|uii>us  debes,  et  de  illis 
babeto  curam  qui  tibi  commissi  siml.  ('anoiiicis  pniro 
bcati  Martini  et  monacbis  Majoris  Monasteiii  inuu[uid 
dominaris  ?  Kgo  autem  et  canonicus  sum  Sancti  Mar- 
tini et  nionacbus  Majoris  Monasterii.  Krgo  refréna 
irani,  (•nbijx'   |)ni('stalcm    cl    (|u;uu    mibi    sententiam 

(I)   Mieux  graviui  de. 


COMITIS  ANDEGÂVORUM.  253 

minabaris  super  tuos  exerce.  »  Sic  vir  sapiens  et  in- 
jiistam  pontificis  evasit  sententiam,  et  quanti  haberet 
ecclesiarum  privilégia  comprobavit. 

Fama   apud   homines,    apud   Dominum  virtutum 
prsemiis  vivunt  quibus  vivere  virtus  erat , 

Quique  sui  memores  alios  fecere  merendo  ; 

quo  contra  bestiam  vivunt  et  bominem  diffîtentur 
quibus  Deus  venter  est,  et  gloria  carnis  occasio  vilœ  ; 
qui ,  si  œqua  lance  sese  metirentur ,  illud  Flacci  sibi 
non  merito  poterant  usurpare  : 

Nos  numerus  sumus,  et  fruges  consumere  nati  (1), 

sed  sicut  pravorum  vita  exemplum  inertise  est ,  sic 
priorum  memoria  virtutis  incrementum,  Relinquentes 
igitur  fœdam  pravorum  memoriam,  de  bonis  sumamus 
exempla;  inter  quos  Andegavorum  cornes  Gaufredus 
clariori  quodam  fulgore  probitatis  enituit.  Cumque 
mirum  in  modum  virtutum  insignia  elucerent  in  eo, 
et  tanquam  sibi  natum  certatim  vindicarent ,  specia- 
liter  tamen  suum  fecit  operibus  antiquum  : 

Parcere  subjectis  et  debellare  superbos. 

Grata  virtus  utraque  in  principe,  quem  nec  ignavum 
pusillanimitas  bostibus ,  nec  subdilis  duritia  exbiijuit 
inbumanum  ;  cujus  utriusque  rei  evidens  argumentum 
sub  exemple  monstrabimus. 

Pictasenses  igitur,  finitimi  ejus,  gens  scilicet  effera 
nimis  et  plus  ausu  temerario  qiiam  virtutis  con- 
scientia  (2)  praesumens,  crebris  assultibus  in  eum  ir- 
ruebant;   quorum    audaciae    vir   strenuus    in    nullo 

(1)  Horatii,  1.  Epist.,  II,  28.  —  (2)  Ms.  Saint-Victor,  constantia. 


254  HISTORIA  GAUFREDI 

cedens,  duplicein  talionem  illis  rej)cndebat,  et  sua 
scilict'l  ad  iiilcyiiim  dcrfiisaus  cl  (\inv  liostiuin  erant 
viriliter  devaslans.  Deiiiquc  j)arlil)iis  ulrisque,  ut 
ficri  solet ,  sibi  lioslililer  obviaiitibus,  quatuor  milites 
de  parte  bostiiini  caj)iuntnr.  Super  c|uil)us  comilis 
consulil  voluutaleui  (ioslenus  de  Turonis  (in  ipsius 
quippe  custodia  babebaului),  quidnain  scilicet  (ieret 
de  illis  :  ulrumue  datis  obsidibus  ad  teuq)us,  an  ccrle 
nominatu'  redeniptionis  data  fide  abire  sinerenlur. 
Cui  comes  :  «  ?Seati  uui,  incjuil,  duiii  res  est  in  pen- 
dule, faciemus.  Serventur  sollicite  qui  capli  sunt,  et 
proul  guerrae  iioslni'  exilus  se  babebit  de  ipsis  dispo- 
nemus.  >  Duui  igitur  inlercedit  dilatio ,  Goslcnus, 
aflectusve  licdio  an  motus  misericordia  super  caplis, 
dubiuni  est,  pia3  tamen  fraudis  excogitat  libeitatcni. 
Caplos  itaque  milites  allocutus,  sic  ait  :  «  ^  elletis- 
ne  liberari  de  manu  comitis,  au!  forte  placet  vobis 
ista  caplivitas  ?  »  Qui  primo  quidcm  irrideri  se  pu- 
tantes,  nec  autlcnles  reddere  \icem,  ora  conlinuc- 
runl.  (Juibus  ilcruui  Goslenus  sic  in((uit  ;  u  liuluruis- 
tis  in  niaiitia,  ut  nec  miiii  respondeatis  ?  »  Tum  illi  : 
((  Non  irascatur,  incjuiunt,  dominus  noster.  Propo- 
suistis  enim  nobis  (juod  plane  derisio  videbalur, 
ideoque  reddere  verba  distulimus.  Quis  enim  captus, 
et  captus  mciito,  pnesertim  sub  laiilo  piincipc  non 
formidet  ?  Falenun-  cniin,  cliam  t  uni  niorlis  tliscri- 
mine,  si  (ieri  possct,  nos  \cllc  libciari.  ))  Tum  bcios  : 
((  Adcpiiescite  consiliis  meis  et  Nivelis,  dominum  enim 
multum  linicn.  »  — «  Domine,  in(|uiunl,  jiiix'  (|U(h1 
vis  et  fac  cpiod  jubés,  nos  parati  erimus  parcrt;  |)cr 
omnia;  tantum  tle  nostra  liberationc  Iractctnr.  » 
(f  ISunc  crgn,    ait,   de  probitalibus  consulis  ali(|uem 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  255 

componite  rimulum,  quod  genti  \estrae  de  facili  et 
velut  ex  natura  decurrit  ;  ego  autem  cum  opportunum 
fuerit  ipsum  hic  hospitabor ,  quo  cum  pervenerit , 
dabo  vobis  locum  ut  in  auribus  ejus  possitis  caiitu 
citare  (1)quaî  dictala  fuerint,  Spero  de  domino,  et 
de  ipsius  bonitate  prœsumo  quia  vestri  miserebitur.  » 
Nec  plura.  Kii  ergo,  inter  metum  et  spem  constitnti, 
jocula  dictabant  quibus  aberat  jocus;  cogebantur  de 
lœtitia  cogitare  quos  premebat  tristitia;  sed,  credo, 
conceperant  de  viri  responsione  laetitiœ  primilias,  alio- 
quin  musica  in  luctu  importuna  illis  erat  narratio. 

Nec  mora  comes  invitatur,  spondet  advenlum,  sta- 
tulus  advenit  dies,  affuit  ex  condicto.  In  cujus  sane 
adventu  construitur  convivium  apparatu  largissimo. 
Prœtereo  domesticorum  animalium  carnes.  Sylva 
feras,  volucres  aer,  flumina  pisces  copiosissime  minis- 
trarunt;  larga  Ceres  affuit  Baccbusque  diffusior  qui, 
non  suo  sapore  contentus,  pretiosis  et  variis  speciebus 
sese  condivit  ut  pigmenta  conficeret.  Cum  igitur  circa 
frequens  ministerium  satagunt  quibus  id  curae  erat, 
comes  cum  comitibus  in  atriis  spatiatur.  Tune  vir 
prudens  Goslenus,  qui  eum  invitaverat,  tempestivum 
ratus  ut  captis  succurreret,  clam  cunctis  ad  eos  in- 
greditur  carcere  reserato  :  «  Exite,  inquit ,  et ,  deam- 
bulatoria  lurrisconscendentes,  prominete  ad  fenestras 
superius ,  et  quod  de  comité  composuistis  canti- 
cum  ne  taceatis  et  ne  detis  silenlium  ei  :  vincite  tris- 
titiam,  praesumite  quod  optatis,  frequentale  canticum, 
forsitan  miserebitur  vestri.  »  Quibus  dictis  héros, 
reseratis  osliis,  egressus,  coniiti  obambulabatde  more. 


(1)  Ms.  Saint-Victor,  cantate  ea. 


256  HISTORIA  GALTREDl 

Illi  vero,  dirto  cilius  proi^inlientes,  in  fcnestris  ste- 
teruiit,  rliyllmniiu  (jiieiii  in  Jaiitleni  comitis  compu- 
sueraiU  claia,  ni  poterant,  voce  concinentes.  Consul 
ciini  t(>inilil)ns  ociilos  suisnni  erigens,  cœpit  andirc, 
allentius  pei  penclirc  «juid  audirct ,  et,  conveisus  ad 
(ioslenuni,  (juinain  erant  incjuiNit.  «  Domine,  incjuit 
ille,  captivi  vestri  sunt,  milites  scilicet  illi  qnos  de 
hoslibus  vestris  captos  jam  din  in  carcere  custodimns. 
Hodie  vero  ,  pro  adventns  vestri  gloria ,  taninm 
refrigerii  concessimus  ut  vidèrent  lucem.  »  «  Bene, 
ait,  fecistis.  »  Et  iterum  iterumqne  in  eos  respiciens 
squalidos,  incultos,  macilentos  vnltu,  habitu,  corpore 
depreliendit.  Tum  intra  se  graviter  ingemiscens  : 
«  Inlmmani,  in<|uit,  cordis  est  qui  suae  non  compa- 
titur  piofessioni.  Si  nos  milites  sumus ,  militi'bus 
debemus  coinpassionem,  pnesertim  subactis.  Educite 
ergo  milites,  expedite  a  vinculis,  lavate  et  comité  et 
veslibus  novis  induite,  ut  mecum  bodie  scdcant  ad 
mensam.  »  Et  factum  est  ita.  (Juibus  ad  se  post  pran- 
dium  accersitis  :  «  Injuste,  inquit,  me  infestastis  et 
vastastis  terrain  tncam,  et  ecce  conclusil  vos  Doniinus 
in  manibus  meis;  nunc  poteram,  si  vellem,  vicem 
vobis  rependere,  sed  parcam.  Ecce  feci  vos  vesliri, 
denuo  reslituo  vobis  e(|uos  el  arma,  expensas  eliam 
largior  in  rcdilu.  .\i)il('  iiberi,  cl  bac  \  icc  tcnclc  niiiii 
pacem.  »  Ouibus  juiarc  cl  fidem  dare  volentibus  se 
nun(|nam  amj)lius  contia  cum  arma  movcrc,  scd  in 
j)acc  et  bcilo  illi  lidditcr  dcscrvire  :  «  Talc,  ait 
con>es,  jusjui  aiidiini  aul  lidcm  a  \i>l)i>  inui  accipiam  ; 
forlassis  cnim  non  posselis  teneu;  :  tic  bac  tamcn 
terra  fidcni  mibi  <labilis.  ))  Quo  faclo,  rcslilulis  om- 
nibus et  muncribus  impcrtilis,  libcros  illos  |)crmisit 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  257 

al>ire.   '.cta   sunt  liaec  in  câstello  Gosleni  sinescalci, 
qiiod  dicitur  Fons  Milonis. 

Duo  ilidem  milites,  homines  ipsius  consulis,  con- 
qiiesli  ab  ipso  se  pati  injuriam,  exierunt  de  terra 
ejus,  et,  conglobata  sibi  manu  prœdonum,  irrup- 
tiones  faciebant  in  proprias  comitis  possessiones , 
captivabant  bomines,  prœdas  adducebant,  incendio 
ccetera  dévastantes.  Contigit  igitur  in  una  dierum  ut, 
regressi  ab  bujusmodi  negotio,  in  Castro  Sancti 
Aniani,  quod  eis  erat  in  arcem,  résidèrent.  Ventum 
erat  ad  epulas  et  forte  unus  eorum  qui,  in  deliciis 
convivii,  panem  ex  simila  conspersa  ovis  et  contuso 
pipere  aspcrsa  soient,  ad  gulœ  irritamenta,  compo- 
nere,  aderat,  et  bis  panibus,  quos  oblatas  appellant , 
conficiendis  jjariler  et  coquendis  exbibebat  ministe- 
rium.  Cumque  ille  instrumenlum  ferreum,  ut  ssepe 
vidislis,  bujusmodi  panibus  coquendis  calefecisset  et 
illas  feiri  j)ateiias  quœ,  sibi  concatbenatœ,  artificiosa 
diligentia  nunc  aperiuntur  nunc  relaxantur,  susci- 
piendis  quœcoquenda  erant,  aperuisset,  unusmilitum 
qui  comitem  infestabant,  inter  vina  et  epulas ,  baec 
ruclavit  :  a  O ,  inquit ,  utinam  modo  bic  tenerem 
Ruffum  illum,  Gaufiedum  comitem!  Hercle  collum 
ejus  bac  ferri  candenlis  inquassalura  tamdiu  stringe- 
rem  donec,  pinguedine  ejus,  totus  ferri  fervor  exstin- 
gueretur.  >i  Quod  alter  audiens,  nimis  indoluit  et 
fmibundum  illum  bis  vocibus  increpare  cœpit, 
dicens  :  «  Quid  est  boc  quod  loqueris  ?  Nunquid  non 
dominus  noster  est  cornes  Gaufredus,  et  nos  bomines 
ejus  ?  Et  utique  si  verum  fateanun',  quamvis  modo 
contra  ipsum  babeamus  querimoniam,  in  terrœ  prin- 
cipibus  non  est  similis  ei  in  terra.  Esto  :  justa  est 
I  17 


258  HISTORIA  GAUFREDI 

iiohis  causa  odiorum,  est  iii  illo  causa  odiorum;  est 
iii  illo  (jiioil  jure  CMilparl  deheat,  sed  non  salis  (ligna 
ultio  est  gladio  iinguie  oppetere  inimicum  !  Ca'teruin  , 
ut  quod  sentio  absolule  diffiniain ,  nenio  niilii  adeo 
carus  est  quin  ejus  abrumpam  aniicilias,  si  de  domino 
mec  comité  ohlocpiatur.  »  Conticuit  ille  profecto, 
non  reperiens  aures  quae  libenter  acciperent  verba 
detralientium. 

Non  multum  fluxerat  tempus  cum  hic  idem  qui 
in  deliciosis  illis  panibus  pra'douibus  ministraverat , 
assistebat  comiti  sul)  eodem  ministerio.  Inter  caMera  , 
in  convivio  comitis  de  illis  praedonibus  forte  sermo 
habitus  est.  Tum  scurra  ille,  comiti  placere  gestiens  : 
«  Domine,  ait,  si  me  audire  dignemini,  de  illis  et  vera 
referam  et  digna  relatu.  »  Et  comes,  ut  vere  liberalis 
erat  :  «  Die,  ait,  si  quid  habes  unde  placere  debeas, 
et,  qui  guke  servisti,  servito  et  auribus;  sum  (1)  ete- 
nim,  et  profiteor  me  tibi  debitorem.»  Tune  ille  coram 
comité  et  convivis  ejus  qua:*  supra  rctulimus  seriatim 
exposuit  :  scilicet  (jualiler  aller  pra'donum  ejus  exar- 
sit  injuriam,  qualiter  alter  eum  compescuerit.  .\t  vir 
prudens,  nil  penilus  molus,  (juamvis  utriusque  in  se 
noverat  affectum,  in  alia  (puedam  derivavit  ser- 
monem. 

Interea  supramemorati  milites,  (|uibus  mali  consue- 
tudo  fecerat  audaciam,  eomplit  ibus  suis  aceitis,  de 
more  terram  comilis  ingicdiunlui-,  ferro,  flamma  vas- 
tantes  quîP  asportare  nequibaul.  (Juos  inscculi  (jui  pro 
comité  lulela'  patria*  iiivigilabaul,  in  all(t  dcpiclicii- 
duiil,  «1,  vexillum  comitis  inclamantes ,  ikhi  s«'giiilcr 

(1)  Mi.  Sainl-Vitt.,  tcio. 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  259 

appetunt   armis.   Captivis  liberatis,    pra^da  reducta, 
illos  duos  qui  comitem  infestabant  capiunt  et  ei  prae- 
sentant.  Tune  cornes  ad  eum  qui  vicem  suam  contra 
obloquentem   doluerat  sermonem  prius  convertit  et 
ait  :  «  Inquietasti  me  et  terram  nieam  pro  posse  de- 
vastasti  et,  ni  fallor,  injuste.  Jam  nunc,  vel  compre- 
hensus,  innotesce  quas  tibi    fecerim  injurias  quidve 
tuum  abstulerim?  »  Et  ille  tremens,  quia  captus  :  «  Do- 
mine, inquit,  non  est  mihi  modo  tempus  querelae;  ut 
enim  in  luctu  importuna  narratio ,  sic  in  captione  in- 
tempestiva  ratio.»  Et  cornes  :  «  Noli,  inquit,  sedcausam 
tuam  securus  edissere,  quia,  quamvis  a  capte,  nec  au- 
dire  fastidiam  nec  dissimulabor  corrigere.  »  Tum  ille 
jussus,  quamvis  multuni  tremens,  injurias  suas  comiti 
breviter  assignavit,  et  assignatis  ait  :  «  Domine,  inquit, 
captus  sum,  jam  non  de  injuriis  queror,  sed  solam 
misericordiam  qusero,  »  —  «   Tum,    inquit   comes  , 
misericordiam  quaeiis  et  eam  plenissime  consequeris.  » 
Et  advocatis  oiïicialibus  :  «  Ite,  inquit,   et  militi  buic 
equos  et  arma  et  qusecumque  ipsius  fuerunt  reddite. 
Prœpositis  meis  sub  meo  mandate  nomine  ut  quidquid 
uspiam  juris  ejus  exstitit  ex  integro  illi  absque  dila- 
tione  restituant  ;  ipse  enim  et  inter  odia  pacem  con- 
servavit,   et  fidei  debitae  tenorem,  cum  liostis  puta- 
retur,  non  lœsit,  unde  justum  est  ut  bonae  fidei  talio- 
nem  a  nobis  consequatur.  »  Et  conversus  ad  eum  : 
«  Vade,  inquit,  et  tuarum  recipe  possessionum  inves- 
tituram  ;  et  rébus,  ut  utile  judicaveris,  ordinatis,  ad 
me  fiducialiter  redito  ut ,   a  secretis  meorum  unus 
effectus,  arma,  vestes  et  equos  de  meo  plenarie  ac- 
cipias,  et  experiaris  eliam  in  praesenti  quam  bonum 
sit  non  deserere  fidei  puritatem.  » 


260  1IIST0RT\  r.AUFREDI 

Dciiiclc  iii  alloiiim  tt»rvis  iiilLMulciis  limiinil)us,  ut 
in  ipso  aHL't.Ui  Ihiiiinias  irariiiii  (Icprcliciitlercs,  col- 
liim  siiiim  manu  ferions  :  «  Kia,  in(|iiil,  l)one  miles, 
en  colliini  (|iiihI  lirri  eantlcnlis  niacliiiia  nj)lal)alis 
jH'rslrini;t're  !  Si  perfecla,  ut  tlieilui-,  \()luntas  repu- 
talur  pro  opère  facli,  niorlis  niea^  vindictani  in  vos 
possuni  e\})endere.  Ut  quid  hoc?  Ut  quid  lanta  in 
corde  veslro  malilia  nt  non  soluui  de  morle  mea 
cof^itarelis,  sedetiam  inter  vina  et  epulas,  corani  cunc- 
tis,  niortem  mihi  tnr[)issinam  imprecaremini  ?  Et 
ecce,  niilu  l)ci,  in  nianus  nieas  incidislisî  »  Tuni  ille 
vuUu  demisso,  teste  conscienlia  devictus,  a  coimle 
jus  lial)uit  respondere,  sed  liœc  solum  trcmenlihus 
vix  elicuit  lal>iis  :  «  Scio,  in(juil,  domine,  (juia  moili 
me  irades,  si  quod  merui  repcndas.  lllud  solum 
excusare  valeo  quia,  quamvis  contra  te  verbis  ex- 
cesse ri  m ,  non  tamen  in  corde  maledicta  gerebam  ; 
nunc  autem  de  me  faciès  quod  bonum  est  in  oculis 
tuis.  » 

Tum  vero  consul,  inira  se  paulispi^r  delihcrans,  in 
hœc  verba  pronipil  :  «  O,  mquil .  vila  hoininis,  tcn- 
tatio  super  terram!  Si  [bona]  reddidero  retribuentil)us 
milii  mala,  dccidam  mcrilo  ab  inimicis  meis  inanis!  » 
Tune  ad  militem  :  «  Absil,  iixjuit,  a  me  ut  subacto 
non  parcam,  caplo  non  miserear,  alrliclo  non  con- 
d<jleam.  \  ade,  in(|ui(,  et  (|n;e  lua  sunt  j)(>sside;  de 
<|uil)iis  aulem  discej)lalio  crat,  coiam  me  securus 
redicns,  babebis  (|uid(piid  (ii('lal)it  justifia.  »  O  no- 
bilis  ira  leonis  !  O  ijjrata  elepliantis  clemenlia!  II;ec 
cnuM  aninialia  resistenles  feriunl,  lu^ienles  seclanlur, 
parcunl  proslialis.  Sic  procul  dubio ,  sic  lil)eralis 
(iaurre(bis  (  t  intoK  rabilis  erat   boslil)US  et  |)aris  iui- 


COMITÎS  A]SDEGAVORU:\I.  261 

patiens  in  miserando  su])actis  ;  prœclarum  utriimque 
facinus,  et  in  diebiis  iiostris  rarissime  frequentatum. 

Ita  cornes  prœclarus  siuim  esse  ïecerat  parce re  sub- 
jectis;  jam  nuiic  qnœdam  SLilDJiciamus  exempla  quo- 
modonoverat  debellare  superbos. 

Conies  Theobaldiis,  vir  illiistris  [fuit]  et  quo,  suo 
in  tempore,  in  regno  Francorum  ditior  opibus,  fide 
praestantior  et  acqiiior  censura  nullus  exslitit.  Sub 
biijus  itaque  domiiiio  cornes  Nivernensis  et  Hugo 
cognoniento  Cenomannicus  sese  infestabant,  qiios, 
ut  suos  bomiues,  cornes  Tbeobaldus  ad  jus  in  curia 
sua  ssepius  invilabat.  Porro  Nivernensis  ille,  ut  supe- 
rior,  bostem  potius  \iribiis  ol)tinere  qiiam  ad  jus 
descendere  volens,  comitis  Tbeobaldi  ciiriam  subter- 
fugiebat.  Dum  igitur  lentis  et  jugibus  inimicitiis 
uUinque  certatur,  cornes  ille  Nivernensis,  volens  ad 
unguem  bostem  conlerere,  regem  Francorum  et 
Eduensemepiscopum,  utrumquecum  copioso  exercitu, 
super  eum  adducit.  INec  minus  ille,  cum  quanta  mili- 
tum  peditumque  manu  valet ,  in  bostem  procedit. 
Tribus  igitur  exercitibus  congregatis,  rex,  prœsul, 
comes  Hugonem  obsident  in  Castro  Cona  dicto.  Spes 
nuUa  penilus  evadendi  :  convallato  undique  Castro  ab 
boslibus,  nullus  posset  ingredi,  egredi  nullus.  In 
arcto  itaque  constitutus  Cenomannicus,  ad  comitem 
Tbeobaldum  legatos  transmisit,  discrimen  suggerens, 
flagitans  auxilium.  Nec  mora,  vir  proprius,  quia  in 
mora  periculum  esset,  suos  homines  jussu,  afiines 
precibus  conducit,  pariter  et  amicos. 

Quos  inter  et  prœ  cunctis ,  Andegavorum  comitem 
Gaufredum  obnixius  orat,  postulat  confidentius,  de 
cujus    nimiruui    anxilio     fiducialius    prœsumit;    née 


2r.2  HISTORIA  GAUFREDI 

(niiictatiir  ille,  ut  senipor  proniptissimus  in  siibve- 
iiieiido  aiiiicis,  pollicelur  opt'in,  (idem  coarclatur. 
Selectos  ilaqiie  comités  et  proljatos  militia  centum 
quadringinla  sibi  concnpulat,  satellites  trecentos  cum 
liis  tamcii  properans.  .lundi  er<;o  pariter  comes  Thoo- 
haldus  et  Andegavus  nostcr,  obsesso  ('enomannico 
feslinant  succurrere.  Quorum  adventum,  fama  piœ- 
volanle ,  rex  Francorum  audiens,  sano  sane  consilio, 
sedem  solvit,  linquit  obsidionem.  At  comitem  INiver- 
nensem  odium  inimici  ad  fugam  paululum  elTicit 
laidioiem,  in  quem  peisequendum  (iaufiedus  cornes 
invebitur,  comité  Tbcobaido  occupato  in  nliquis. 
Tum  vero  videres  virum  illustrem,  sicut  dignitate 
socios,  sic  prtçcedere  probilate;  pictos  Icônes  pra^fc- 
rens  in  clypef»,  veris  leonibus  nulla  erat  inferior  feri- 
tudo.  Consecutus  igilur  fugientes,  modus  ei  fuit 
absque  modo  in  bostem  desaevire.  Ad  piiinum,  velut 
quoddam  militite  fulmen  ,  primus  eos  pénétrât;  socii 
subsequuntur  :  bos  dctruncat  gladio,  illos  impclu 
sternit,  nemo  illa^sus  effugit  subsefjuenteni.  Qiiid 
plura  ?  Necatis  quam  pluribus,  csterisque  fugatis, 
ipsum  Nivernensem  comitem  consid  capit  captuuKjue 
reddidit  comiti  Tlicobaldo.  Talibus  insignis  virlutibus 
tantisque  prohilalibiis  clarus,  consul  nosler  (ianlic- 
dus,  sicut  bumanus  erat  cl  dulcis  tnisericordilcr,  sic 
probus  cl  forlis  et  aniinosiis  viiilihT.  l  lulc  consc- 
(juens  est  (juod  vcicsuinn  erat  : 

Parcere  SHbjectis  et  (Itlicllaïc  snperbos. 

Verum  quia,  ut  assolet,  novis  rébus  antecjuam  con- 
valcscant   infcrtur  ()rniicics  ,  baioncs  cjiis  (iuido  de 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  263 

Lavalle,  Giraudus  Briais  (1),  Toarcensis,  Mirebel- 
lensis,  Âmbaziacensis,  Partiniacensis,  Saboliensis  et 
miilti  alii  perdiiellionem  meditati  suiit,  et  adversus 
dominum  novum  in  mentis  incude  veteri  nova  ma- 
chinamenta  cudere  cœpenmt. 

Qui  in  talibus  autumans  non  esse  procrastinandum 
sciensque  proverl)ialiter  célèbre  esse  dictum  :  nullam 
moram  paratis  esse  inferendam  ;  collectis  undique 
viribus,  castellum  Guidonis  de  Lavalle  quod  Merlay 
dicitur,  tertia  sabbati  die  illucescente,  obsidet.  Dum- 
que  de  modo  captionis  cum  domesticis  suis  agerel, 
plebeia  manus,  avida  nllionis,  muros  disruit,  fores 
effringit,  confractisque  seris  et  reductis  portarum  re- 
pagulis ,  usque  ad  fortitudinis  munimen  irrumpit  ; 
municipii  vero  domum  terrse  coœquans,  custodes  intus 
repertos  internecioni  et  villam  combustioni  tradit. 
Âuditis  cornes  assalientium  tumulluosis  clamoribus, 
de  militum  salute  soUicilus,  ut  eos  de  rusticana  manu 
eriperet  tardus  subventor  accurrit.  His  incommodis 
Guido  Lavallensis  afflictus ,  majora  pertimescens , 
comiti  supplicat,  rogat  quae  pacis  sunt  ;  et  licet  facilitas, 
venice  incentivum  tribuat  delinquenti,  apud  ipsum 
tamen  facilis  indulgentiae  patet  aditus  et  pristinae 
concordiae  bonum,  pacis  osculo  reintegrans,  con- 
firmât. 

Hac  igitur  facta  compositione  ,  urgente  causa  con- 
simili ,  exercitum  movens  Toarcium  obsidet.  Obsessi 
autem,  tam  de  turrium  et  murorum  fortitudine  quam 
de  suorum  non  modica  probitate  prsesumentes,  nulle 
qualiebantur  timoris  incursu  ;  liberum  enim  babentes 

{i)  Mieux  Berla'is  ou  Berlail. 


20i  niSTORIA  GAUFREDI 

(lisciirsum ,    frequcnlor    cxihaiil    et    de   ol)s('ssorihus 
suis  frcqucnli  congrcssu  i,'lorio.sr  triiini|)lïal)aiil.    As- 
siielis  auteni  siicccssibus  insolciiliores  olfecli,  quatlam 
die,  spe  aljiuulaiitioris  vict<M'iir  durti,  solilo    pluies 
exierunt,  sed  pia-ter  speui  illud  cvcnit.  (>'(>niperto  si- 
quidem  consulareseoruin  acccssu,  (|iiii]genlos  njililes, 
in  vieilli  nemoris  umbrosa  opacilate,  in  insidiis  po- 
suorunt,   ipsi  vero,  tan(|uam  eonlra  oos  conij;r('ssuri, 
obviain   processerunt.    Inslant   oppidani,    ctdunt   ex 
industria  consulares ,   et    ultra  insidiarum  loca  fuga 
fallaci  protraliunl.  llli  ncpo  (|ui  latebras  fovebant.  de 
lalil)ulis   suis  caute  progredicutes,   eos  cpii   ausu  le- 
nicrario  suos  insequebanlur  iusequuntur;   illi  autem 
qui  simulaloriam  fugani  arripuerant,  senlientes  suos 
adesse,  verlunt  babenas  el  ensibus  slriclis  el  lanrois 
in  insecutores  suos  desœviunt.  Cardunlur  oppidani  a 
facie  et  a  leigo,  pars  ca])itur,  pars  gladio  occubuit , 
relifjui  fuga^  sul)sidi(>  elabuulur.  Patent  porke  fugien- 
tibus;  ingeriuit  se,  nullo  rcnitenle,  consulares  mixti 
pariter  cum  oppidanis,  et  vicos  op[)idi  violenter  occu- 
pant.   Foiiuiiie   sibi  airidenlis   beneficio   exiiilaralus 
consul  ocius  atlvoiat,  subsequenlis   exercitus    nuilli- 
tudine    replentur    onuiia.    Viceconies    vero,     qui   se 
intra  lurrem  cum   j)aucis  receperat,  xidens  fortunani 
nul)ilf)    vultu    sii)i   adversari  et  se   rolîc   V()lu])ilis   in 
infinio  devoluluni,   offert  coniiti    sui  et  su(^ruiu    de- 
dilioneni;  et  fpiia,  sicul  nios  est  bonoruui  j)rin(ij.uui, 
dehellarc  Miju-rljos  ^    par  est  el  jxirccrc  stih/ccfis ,    li- 
beralis    conies     Innniliato    condescciidil  ,     iudulget 
offrnsuin  el  bono  pacis  cl  jiiistino  bonore  lungi  jx'i- 
iMillil.    'JinKiu  larnen  subxericns,  paih'iii  rju^  inlac- 
tain,  liicla'  uliioiiis  nieinoriale,  relintjuil. 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  265 

Amoto  inde  exercitu,  Parteniacum,  injurise  gratia 
ulciscendce,  proficiscitnr.  Partenieiisis  vero  dominiis, 
auditis  alioriim  inforluniis,  sibi  amplius  pertimes- 
cens,  per  inlernuncios  rogat  quœ  ad  pacem  sunt  ; 
et,  facta  dedilione,  a  liheralitatis  principe  pacem  et 
gratiam  optatam  assecutus  est. 

Paiteniacensi  indulta,  ut  dictum  est,  venia,  castra 
movet  et  in  Blazonensem  Tlieobaiidum,  quem  con- 
spirationis  reimi  noverat,  Yiiltum  irœ  superborum 
indefessus  satagit  expugnator.  Blazone  ilaque  suc- 
ceiiso  et  ejus  perlinentiis  in  favilla  redactis,  fugientem 
ad  Mirebellum,  tutiora  ad  loca,  TheolDaiidiim  perse- 
quitur.  Theobaudus  vero,  magnanimus  vir  et  rei 
militaris  per  omnia  gnarus,  collecta  militiim  non 
minima  miiltitudine,  defensioni  se  parât.  Instat  sa- 
gacis  indiistrise  cornes  et,  circumfuso  exercitu,  ca- 
stellum  obsidet,  slruil  aggeres,  aspera  complanat  et 
quœ  oppido  capiendo  congrua  essent  ordinat.  Obsessi 
vero  obsedentibus,  pro  viribus,  mala  moliuntur  et 
fréquente  discursu  castra  perturbant.  Cornes  vero 
aeqiianimiter  sustinebat,  sciens  quia  victiis  paucilas 
intus  illata  a  tanta  multitudine  in  brevi  consumerelur 
et ,  ex  eduliorum  defectu ,  obsessorum  defeclio  se- 
queretur.  Id  Theobaudus  sagaci  animo  perpend^ns, 
Pictavensem  comitem  ad  sui  subvenlionem  per  inter- 
nuntios  invitât.  Adest  cornes  festinus  ,  cui  militum 
et  pedilum  multitudo  innumera  vicloriœ  facilitatcm 
pollicetur.  Obsidetur  obsessorum  obsessor  Andega- 
vensis  et  utrobique,  vicissitudine  varia,  ab  hostibus 
angusliatur.  Impatiens  ilaque  tantae  impoitunilatis , 
duiu  hostes  membra  sopori  dédissent,  suos  pernoc- 
tare  studel.  Intempeslœ  igitur  noctis  silentio,  in  fos- 


2f;0  niSTORIA  GAUFREDI 

satis  faclendis  siiminopere  desudanl,  (juotuni  tiii- 
lioiic  j)iot('rli  cm  saillis  comitis  impetuni  iiiliihere 
qneaiit  llliicescente  die  crastina ,  more  solito,  in 
cxorciliirn  niimt;  sed  ap:gore  innpinalo  pra^poditi  , 
discuneiidi  libcrlale  sublata,  nocliiriii  laboris  inslaii- 
tiam  obtupesciint.  Elapsis  itaque  qiiadraginta  diebus, 
obsessis  c<)nsumj)li  elal)imliir  cibi;  iiullis  aliis  intro- 
ducendis  patct  iiitroitus,  (|uip])e  nec  seniij)edalis 
tuliis  ei;ressus.  Qiiid  phira  ?  urgente  famis  inedia, 
Tbeobaudus,  salva  sui  suoriimqiie  vita,  oITert  dedi- 
tionem  ;  adqiiiescit  cornes,  et,  dimissis  illis  quorum 
Tultus  attenuati  famé,  pallidi  et  exsangues  emar- 
cuerant,  oppidum  in  jus  proprium  redigil.  Picta- 
'«rensis  vero ,  in  liis  quae  acciderant  olistupefactus , 
plenus  ignominiae  et  confusionis  abscessit.  Ordinavit 
ibidem  victoriosus  comes  senescallos  et  proepositos 
fjuibus  caslelluni  et  tolius  rastella  terra*  curam  dele- 
gavit.  In  luuic  niodum  soluta  est  obsidio,  et  universi 
ad  propria  cum  gaudio  reversi  sunt. 

Obsidente  Ândegavensi  coiiiile  Mirebelluin  et 
eoflem  in  i])sa  obsidione  a  F^ictavensi  olisesso,  barones 
sui,  inito  ronsilio,  importuna  opportunitale  adepta  , 
conveniunt  comilein  ut  eis,  al)S(pie  dilationis  mora, 
super  injuriis  sibi  nb  co  illalis  satisfaciat  Comes  tem- 
poris  angustias  el  guerra^  suae  importunitatem  prirten- 
dens,  indurias  qua-ril,  et  eis,  soluta  obsidione,  de  om- 
nibus saiisf";i(tunuu  pntui  ratio  dictaveril  jiollicetur. 
Illi  iiidiicias  rcnuniil  «M,  in  verbis  diUidcntia'  disce- 
dculrs,  tci  raiu  comitis  dcpradanlur.  bominescaptioni, 
\ill;is  d(jK)pulali()ni  tiadiml.  I^aucis  d(Mii(pie  evobitis 
dicbus,  rcNcrcudi  j)rincipis  spe  dilata  pro  volo  in 
effectu,  el  diuturnus  lal)or  cessil  in  lrium[)bum. 


COIVIITIS  ANDEGAVORUM.  267 

Habita  siquidem  de  Mirebellensibus  Victoria,  eo- 
rum  castello  ,  Deo  juvante ,  in  jus  proprium  redacto  , 
Insiilae  Bucardi  insperatus  appropinquat.  Consulares, 
ultionis  avidi  et  rapinae  liicris  inhiantes,  omni  pre- 
tiosa  supellectili  in  proprios  usiis  assumpta,  burgos 
Sanctorum  Mauricii  et  Leonardi  et  quidquid  pons 
primus  postposiierat  incendunt.  His  inimicitiarum 
datis  intersignis,  reflectunt  babenas  et,  transeuntes 
Viennam,  Cainonis  nocte  illa  quieverunt.  Prsenuntia 
vero  diei  aurora  ilhicescente,  Insulam  ex  improvise 
regressi  sunt  et,  besterni  instar  incendii,  biirgum 
Esmantiœ  et  quidquid  pons  primus  circa  Vigennam 
reliquerat  in  cineres  redigunt.  Die  vero  crastina,  In- 
sulani,  ponte  tornatili  deposito  exeuntes,  exercitui  in 
multis  multa  inferunt  detrimerita.  Denique  urgente 
consularium  insectatu,  cum  festinatione  infra  firmi- 
tatis  suse  septa  [sese]  recepissent,  consulares,  firmitatis 
primœ  cum  burgo  adjacenli  immunitione  capta,  eos 
ad  castelli  interioris  tutiora  fugere  compellunt.  Sen- 
tiens  consul  sibi  arridentis  fortunae  favorem,  non- 
nullos  militaris  ordinis  et  pedestris  assumens,  trans- 
vectus  navigio,  a  parte  prius  exusta  Insulam  obsidet; 
in  locis  vero  secretioribus  milites  occultans,  insidia- 
rum  furtis  exeuntes  concludere  parât,  nec  spes  eum 
fefellit  :  concepti  siquidem  doloris  malum  ultionis 
remedio  lenire  cupientes,  suis  doloribus  dolores 
aggerant.  Mane  etenim  facto  exeuntes  in  bostem,  ab 
his  qui  latebras  fovebanl  comprebensi  sunt ,  et  su- 
pervenienti  exercitui  patens  oppidum ,  nullo  reni- 
tente,  diripilur.  Insulani  namque,  more  sibi  non 
cognito,  fuga^  consulunt.  Castri  interioris  municipium, 
quod  aquarum  biviis  et  muro  cingitur ,  navali  remi- 


2fi8  IIISTORIA  GAITREDI 

gio  (>l).si(l('h;r;  (miiikjuc  iiiillus  oljsessis  paterct  cxitus, 
Peloqiiiiiiis  cl  piMiaxali  siipcrius  \iri,  aiiimis  virihiis- 
qiie  ilifiiclentcs ,  sacramcnlo  asliicli,  ne  siniile  (p. ici 
adjicorcnt,  tledcriuit  se  et  caslellum,  eomili  se  red- 
doiiks  libertali. 

Quia  vero  de  similibiis  idem  fil  jiidic  iiiiii ,  dau- 
fiediis  consul,  cui  inat^Mio  niliil  erat  uia^uuni,  rccepto 
exercilu,  Lisiardo  Sahloiensi,  simile  (jiiid  pronierenli, 
Biiolelo  cum  adjacenliis  suis  aholito ,  qui(lc|uid  a 
Sablois  speclare  videlur  depopulaUis  est,  ipso  in- 
demni  |)ermanente.  Inde  et  pedem  efferens,  in  Su- 
sensem  pagum  ducit  exercilum;  quem  petrorilis,  nian- 
goneljis  et  aliis  niacliinis  caj)lum,  taindiu  tennit 
quanidiu  Lisiardus  pncsentem  vilam  du>it.  ^Morluo 
siquidem  fjsiardo,  coUaclaneo  et  comniilitoni  suo 
Roherlo  Susam  et  omneni  terrani  j)atiiMn  suoruni 
reslituil,  quoadusque,  consilio  inipioruin  arma  corri- 
picntlo  et  guerram  movendo,  consulem  ad  iracun- 
diam  provoea^it. 

Robeiius  igitur ,  pra'fali  Lisiardi  fdius ,  lerram 
suam  de  manu  consuiis  suscepif,  hominagio  et  leigia- 
lione  facla,  et  sacramentis  juralis  non  servalurus  ac- 
cessit. Siquidem  ipso  anno  quo  tenam  de  manu  con- 
suiis suscepit,  consilio  Hugonis  de  Malliafelone  el 
Tlieohaldi  lilii  ejus,  guerram  movens,  (juid(|uid  a 
Rrioleto  us(|ue  Andegavis,  a  Saholio  et  Susa  ustpie 
Cenomannis,  ferro  et  igné  aggrediendo,  depopulalus 
est.  Sed  «piia  pra-lalus  l»(iherlus  collaclaneus  consuiis 
(lierai  (I  ciiiu  (■(»  alliis  (  i  niilrilus  familiariter  vixerat, 
diu  siluil,  noiens  iamiliarem  suiun  im|iugnare,  illiid 
Tullii  sa'pe  replicans  :  «  Mliil  (  si  tui  pius  (|uam  cum 
eo  gereie  hclliun  rum  (pio   iamiliarilcr  NÏxcris.  »  Scd 


COMITIS  ANDEGAVORIJM.  269 

quia  idem  Tullius  (1)  ait  :  «  Aperte  enim  amare 
vel  odisse  magis  ingeniium  est  qiiam  fronte  occul- 
tare  sente» tiani  »,  exercilum  movet,  arma  corripit, 
Brioletuni  cum  adjacentiis  suis  delevit,  Susam  capit, 
et,  bominagio  et  leigialioiie  lam  a  militibus  ((uam  a 
burgensibus  accepta,  bominibus  suis  custodieudum 
tradidit.  Videns  autem  Robertus  et  sui  contra  mar- 
tium  comiteni  non  posse  resistere,  accitis  venerabi- 
libus  episcopis  Ulgerio  Andegavensi  et  Hugone  de 
Sancto  Carileifo,  Cenomannensi,  ipsis  medianlibus, 
cum  suis  complicibus  ante  pedes  consulis  bumiliter 
prostratus  indulgentiam  petens,  ab  ipso  apud  quem 
non  erat  lal)or  iste  difficilis,  quin  ignosceret  suppli- 
canli  veniam  oblinuit. 

Elapsis  denique  aliquantis  annis  ,  dum  prsefatus  con- 
sul in  prosperitate  floreret,  iterum  tertio  Robertus  cum 
suis  complicibus  guerram  movet,  totius  consulatus 
barones  sacramentis  fœderatos  sibi  facit  obnoxios. 
Monitu  etiam  impiorum,  Helyas  frater  consulis,  Ceno- 
mannicum  exigens  consulatum,  ipsum  saepe  impugna- 
bat ,  quem  captum  Gaufridus  multis  diebus  Turonis 
incarceralum  tenuit;  sed  postea  inde  liberatus,  gravi 
morbo  a  carcere  contraclo,  jiivenis  oi)iit.  Semper 
enim  potentes  fralres,  maie  concordes  nimiaque  cu- 
pidine  cœci ,  res  suas  in  medio  tenere  nolentes,  inter 
se  dissident,  et ,  cum  suas  res  miscere  juvat ,  pereunt. 

ConsLil  vero,  cujus  erat  in  votum  scire  (juœ  sequenda 
forent,  qute  \itanda  vicissiai,  amicos  et  consulares 
suos  convocat ,  quorum  maximi  et  principales  erant 
Hugo  de  Cleeriis  et  duo  fratres  ejus  Gaufridus  et  Fulco , 

(1)  De  Amicit'ia,  65  et  77. 


270  IHSTORIA  GAUFREDI 

Paganus  de  (Mara  \  aile,  Cioslcnus  de  Bloio,  Hardiiinus 
de  Sanelo  Medaido  et  miilti  alli.  Isli  veru  consiliuru 
libère  dare  Gaufrido  gaiidebant,  quia,  leste  Tullio, 
})lui  iiniiiii  il)  ainieitia  ainieoi  tiiri  bciie  suadeiitiuiii 
valet  auctorilas  eatiuît  adliibealur  ad  mouenduni  eos 
non  modo  aperte  sed  etiam,  si  res  postulat,  acriter 
et  acute  ;  et  oportet  ut  ei  adliibile  pareatur.  Consul, 
praefatoruni  consilio  fiiltus  ,  illiid  Lucani  suis  ait  : 

Di  melius  belli  tulimus  quod  damna  priores  ; 

Et  quod  eœperit  inde  nefas;  et  quod  sanguis  nostro- 
rum  jani  letigit  poUulos  enses  Saboliensium. 

Haec  dixit  facetus  cornes ,  et  cum  laetiorem  se  solito 
suis  exhiberet,  typico  ridiculi  coniuioniloiio  eos  allo- 
quens,  ail  :  «  Sicut  cuilibel  a>grotanti  lussis  individua 
cornes  inliaeret,  sic,  tolius  proditionis  fouies,  incen- 
tivuui  Saboiiensis  omni  impugnanli  nie  ultroneum  se 
ingerit  adjutorem.  »  Eapi opter  providus  consul,  ut 
terra  bostium  païens  incursibus  tutior  essel ,  Castel- 
luui  Novuin  super  Sarlaui ,  re  et  nomine,  ïedificavit, 
quod,  situs  sui  et  décore,  inimicis  invidiam,  suis  oblec- 
tamentum  parit  et  securilatem, 

Inferini,  consilio  cum  suis  babito ,  commodum 
duxil  bostium  terram  intrare,  conunodius  fore  judi- 
cans  hostes  in  terris  suis  aggredi ,  (juam  ad  se  aggre- 
diendum  eis  ex  dil.ilionc  (  (iniua  sineret  erigi.  Electa 
ita(]ue  mililitT  manu  mulliscpie  pcditibus,  gentem  illam 
sibi  rebellem  et  a-mulam  exj)eliit  :  aMli(|uilus  nempe 
Andegavensespraliandi  cnnsueludim-m  babebant,  lor- 


(1)  Notre  aulcur  cojiic  ici  le   })assagc  des  Gesta  domlnorum  .Imbazien- 
iium^  relatif  à  Sulpiit-  it  aux  \'ciidôniois.  \.  p.tgcs  -07,    208. 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  271 

San ,  ut  piito ,  a  Deo  sibi  permissam ,  ne  per  otium 
pejoribus  inimicis  expiignarenlur,  moribus  scilicet 
viliosis,  jiixta  illud  satyrici  garriendo  veridici  : 

«  Servabat  castas  humilis  fortuna  Latinas , 

Et  labor  in  noctes,  et  proximus  Hannibal  urbis  (l).  » 

Nam  laborum  et  bellorum  assidu itate  minus  Hbet  su- 
perbire ,  minus  delectat  mœcbari  illis  qui  etiam  assidue 
liment  mori.  Bella  itaque  exteriora  interiorum  sunt 
sa?pe  peremptoria  bellorum  et  oppressio  inimicorum. 
Igitur  consul  reverendus,  eo  quem  ductabat  cuneo 
per  terram  bostium  effuso,  qui  tamen  statim  usque 
ad  pedites  fugere  compulsi  sunt ,  egressis  adversus  se 
bostibus ,  impetuoso  impetu  restitit  ;  namque  Sabo- 
lienses,  comperto  ejus  adventu  ,  in  insidiis  excuba- 
bant.  Proinde  consul,  \idens  sibi  fieri  necessaiiam 
congrediendi  copiam  pugnando  ,  ipsum  Robertum , 
cum  suis  multis  vulneratis  et  occisis ,  nonnullis  captis , 
infra  ambitum  castelli  fugere  compulit  ;  ipse  vero 
yiclor  cum  gaudio  ad  sua  rediit.  Demum  terrorem 
caeteris  ingerens  ,  favente  sibi  fortuna,  multa  insignia, 
Deo  permittente ,  peregit ,  cupiens  semper 

Parcere  subjectis  et  debellare  superbos. 

Quid  plura  ?  Robertus  et  sui ,  qui  primi  guerram  mo- 

(1)  C'est  une  réminiscence  de  Juvénal  : 

Praestabat  castas  humilis  fortuna  Latinas 
Quondam  nec  vitiis  contingi  parva  sinebat 
Tecta  labor,  somnique  brèves  et  vellere  Thusco 
Vexatae  duraeque  manus,  ac  proximus  urbi 
Annibal.... 

Satyra  Vil  ,  286-290. 


272  HISIORIA  GAUFREDI 

veraiil,  confecli  et  coiifusi,  j)cr  internimcios  paceni 
qua^rere  siuit  conipiilsi.  (loiisul  vcro  bellicosiis,  ro- 
gaiîlibiis  (|iKe  atl  paci'in  suiil,  pacem  dédit,  sciens 
sapienlis  clicluiii    I 

Vincere  cum  possis,  interdum  cède  sodali. 

Et  alibi  : 

Constans  et  lenis,  ut  res  expostulat,  esto. 

Qui  constans  exstitit  debellando  superbos ,  guerram 
movendo  (2);  lenis  factus  est  paicendo  subjectis,  pa- 
cem ofTcrenlibus  et  requirenlibiis. 

[  ProfecJlLiriis  (3)  consul is  pater  Jérusalem,  Hugonis 
Ambaziaceiisis ,  viœ  siia3  socii ,  filium  nomine  Siilpl- 
cium  ct)nsul  ejus  tuilioniet  fidei  '-onnnendavit.  llal)ilo 
illius  liominio,  ut  ei  diutius  deferret,  paternae  preces 
plurimumoblinuerunt;  sed  Sulpiciusjuvenisjuvenilem 
se(|uebatur  animum ,  cnjus  aures  veritati  ila  clausre 
eraiit  ut  ab  amico  verum  autliie  ncquiret.  Majoiis  si- 
quidem  assentalio  neniini  nocere  potest  nisi  ei  qui 
eam  recij)it  alque  ea  delecJabitur  ;  et  aiuicus  blaiuliis 
a  vero  amico,  adliibila  dilii;eiitia,  Icvilcr  dii^iiosei 
])olest.  Nam<jue,  teste  Tutlio  i4),  nullaui  pesleni  uia- 
jorem  esse  scimus  cpiam  adulalionein ,  Ijlandiliam, 
assentationem  ;  (pixl  vilium  est  leviuiu  liomimim 
alf|ue  fail  iciuru.  ad  voluiitalcin  oiunia  li»(|ii{Miliiirn , 
nil  ad  verilalem.  Illi  ncmpe  modesliam  (juaui  ea|)erc 
debent  non  çaj)iinit  ,  iilauKpii'  capiunf  (|ua  dcbent 
vacan-;  taies  judicium  veri  lollunt  idcpie  adultérant. 


(1)   Catonis  Phticlia  ,  lil).  I.  —  (2)  Mieux  moventes.  —  (3)   Le  nis.  i-l 
Bochcl  iiK'ttt'iii  Tiirus  cunsiilis  jtater,...  —  (t)   De  Àmicitla,  91. 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  273 

Siquidem  Sulpicius  multoties  consulem  ad  iram 
incitavit ,  tuni  pro  latronibus  ab  ipso  susceplis  et 
mercatoribus  disturbatis,  tunipro  biirgensibus  Castri 
Novi  [Turonensis]  captis  et  a  rege  Francorum  exhi- 
bitis.  Denique  evolutis  temporum  intervallis ,  ante 
comitem  ,  super  dotalitii  sui  imminutione,  Sulpicii 
matris  adversus  filium  querimoiiia  dépendent! ,  con- 
venit  Sulpicium  cornes  per  inlernuntios ,  semel  et 
iteriim  ,  ut  matri  sublata  restituât.  Dissimulât  ille. 
Stomacbatus  autem  consul  de  contemptu  sui  et  inju- 
riarufii  a  Sulpicio  sibi  illatarum,  post  diffidentice  alle- 
gationem  ,  Jaguelinum  de  Malliaco  cum  quatuor  fra- 
tribus  suis  et  Hugonem  Sulpicii  fratrem,  cui  militiae 
cingulum  imposuerat,  ad  Sulpicii  impugnationem  Tu- 
ronis  posuit.  Sulpicius  vero,  fréquent!  eorum  incursu 
in  multis  multa  sustinens  detrimenta,  in  consulares 
ulciscens^  vicissitudin!  vicem  rependit.  Exasperatus 
inde  cornes,  contractis  viribus,  quidquld  Ambazia- 
cus  ,  Calvus  Mons  et  Montricardus  (1)  a  se  locis  di- 
versis  excluserant  depopulatus  est.  Deinde  recepto 
exercitu,  Ambaziura  veniens,  burgum  Sancti  Dionisii 
et  quidquid  molendinorum  pons  a  septis  sejunxerat 
succendit.  Sulpicius  vero  arma  potius  quam  pacem 
desiderabat;  sed  Hugonis  arcbiepiscopi  (2)  et  baro- 
num  quos  ad  sui  tuitionem  collegerat  consilio  cor- 
ripitur,  et  ne  adversus  martium  comitem  impar 
viribus  insolescat  dissuadetur.  Adquiescit  Sulpicius, 
matri  pra^repta  restaurât  et ,  mediantibus  cum  arcbi- 
episcopo  viris ,  inter  consulem  et  Sulpicium  pace 
reformata ,    injuriarum    liberalis    indultor    abscedit. 

(1)  Ms.  6005,  Mons  Richardus.  —  (2)  De  Tours. 

I       ^  18 


27i  niSTORIA  GAUFREDI 

Conspicientes  itaque cuncti  optimales  quia consiilis 
tleviaverant  fidclitate  illiiiii  omnc  pnesidium  fiii^œ 
parlim  dcslriixissc  ,  parliin  intcrclusisse ,  datis  obsi- 
dibus,  colla  ligida  ei ,  ut  domino  suc,  subdiderunt  ; 
sicque,  eversis  castris  ubique ,  nullus  ultra  ausus  est 
contra  cum  rebellem  animnm  detegere. 

Advenerat  cornes  Cenomannis,  Nativitatem  Domi- 
nicani  ibidem  acturus,  et,  ut  ipsius  exigebat  nobiiitas 
et  liberalitas,  imperabat.  Evocati  confluxerant  ad 
eum,  pro  reverentia  solemnitatis,  principes  provin- 
ciarum  cœterorumque  militum  non  minima  miilti- 
tudo.  Est  auteni  ecclesia  Cenomannis  Beati  Felri, 
cognomento  de  Curia,  quae  Cenomannorum  comilum 
proprie  capella  est;  liane  enim  lilîeralis  illa  progenies 
tantis  dotavit  muneribus  ut  de  ipsorum  comitnm  red- 
ditibus  quinquaginta  (I  )  ferme  canonici  ad  scrvien- 
dum  Dec  in  ecclesia  eadem  et  sulïicienter  et  honorifice 
sustententur.  In  liac  igitur  capella  sua  comes,  comi- 
tatu  militiu'  slipatus  fre(juentissimo,  sanctissimoe  noc- 
tis  exegit  vigilias  ;  et  jam  lux  advenerat  matutina  ut 
in  episcopali  matrice  ecclesia,  de  more,  processionis 
mysteria  agerentur.  Procedit  igitur  comes,  proceres 
subsequuntur ,  caetera  militum  manus  ei  simul  et  eis 
revercnler  obambulat,  cum  ipse,  j)rimus  incedens , 
in  ipso  inlroitu  ecclesia?  clericuhun  olfendit  in  tenui 
satis  liabilu,  pauper  enim  cral,  sese  clero  ecclesiae 
immiscere  volentem. 

At  comes  liberalis,  liberali  suo  more,  eum  j)rior 
afi'atur,  et  salutato  subinlulit  :  «  Die,  incjuit  jocando, 
o  derice,  scisne  aliquos  rumores?  »  Et  puer  eliam 

(1)  Le  cliiflVc  uiamjUf  dans  le  iiis.  OUOi). 


COMITIS  ANDEGA  VORUM.  îir^ 

ait  .  «  Domine,  valde  optimos  !  »  Ad  quod  suspensus 
cornes  et  attonitus,  et  quod  nesciret  se  audituruin 
putans  :  «  Die,  ail,  bone  puer,  née  me  suspensum 
différas.  »  Et  ille  :  «  Puer,  iiiquit,  natus  est  uobis, 
et  filius  datus  est  nobis.  »  Quo  responso  pueri  de 
puero  comes  accepto,  non  vile  tenuit,  neque  a  quo 
sed  de  quo  audisset  pensans,  ait  ad  puerum  :  «  Cujus 
filius  es?  »  —  ((  Domine,  ait,  illius  liominis  vestri  ad- 
modum  pauperis  »  et  nominavit  patrem  suum.  Et 
comes,  non  jam  jocando  sed  serio ,  vulneraverat  enim 
cor  ejus  caritas  nati  pueri ,  puero  respondit  :  «  Vade  , 
inquit,  in  clerum,  etobsequere  puer  puero  cujus  milii 
praenunlius  exstitisli  :  potens  est  enim  ille,  et  si  non 
ego,  tanti  nuntii  mercedem  tibi  reslituere.  »  Peractis 
igitur  processionis  mysteriis  et  celebratis  missarum 
solemniis,  comes  episcopum  adit.  Gui  assurgens  et 
occurrens  episcopus  :  u  Bene,  ait,  fecistis ,  domine, 
veniendo ,  ut  cum  sacerdote  veslro  hodie  reficiatis.  » 
Et  comes  ait  :  «  Nec  votum  domini  et  patris  respuo, 
nec  tamen  voto  valeo  parère,  tanta  mecum  militia 
congregata ,  sed  postulationem  unam  postulaturus 
adveni.  »  Et  prasul  :  «  Vestrum  est,  ait,  non  petere, 
sed  jubere.  Edicite  tamen  quod  placet;  nuUam  pror- 
sus  patiemini  repulsam.  »  Et  comes  :  «  Pro  amore, 
inquit ,  illius  qui  hodie  natus  est  nobis ,  et  filius  datus 
est  nobis,  date  mihi  unam  prœbendam  in  ista  eccle- 
sia.  »  Quo  benignissime  ab  episcopo  concesso ,  comes 
puerum  manu  tenens,  qui  puer  sibi  Wativitatem  Do- 
mini nuntiaverat  :  «  Hune,  intjuit,  vice  mei,  investite 
de  dono,  et  eum  canonicum  loco  mei  suscipite.  »  Et 
ad  ipsum  puerum  veftens  vocem  et  vultum  :  u  Et  ego, 
inquit,  in  ecclesia  Sancti  Pétri  de  Curia  tibi  dono  prae- 


276  HISTORIA  GAUFREDI 

bendaii)  (|u;i'  prima  vacaxcrit.  »  Admirati  qui  aderant 
tantani  principis  iii  paiiperem  puerum  beiiignitatem, 
laiii  laii,'aiu  imiiiificeiUiani,  tuiii  piitsul  ab  ipso  co- 
mité ,  ausu  lamiliaritalis ,  pertjuirere  caiisam  tanUt* 
tjiatia"  ^t'l  mumenim.  Coram  ciiiiclis  cornes  liberalis 
eani  liberaliter  explicuit.  Obstupuere  pariter  universi 
el  sini;iili,  non  minus  clementiam  ejus  in  pauperem 
puerum  (juam  circa  Sumnumi  Puerum  devotionem  ; 
salisque  aguituni  el  quam  sibi  lamiliare  esset  subve- 
nire  egentibus  [et]  (juanli  bal)erel  Summi  Fueri  nuu- 
tiala  sibi  natalitia. 

Quibus  sane  studiis  in  banc  virtutum  emitienliam 
vir  illustris  excreverit,  clarum  ei  est  qui  diligentius 
pensavit  vitam  ejus.  Cum  enim  ab  iiieunte  létale 
scientiam  litterarum  degustasset,  tanlo  ardore  in  liis 
versabatur  ut  uec  inter  arma  pateretur  debaerere  lit- 
terarum doclorem.  Suum  igitur  fecerat  ilhid  sapienlis 
de  sapientia  dictum  :  Hanc  adamavi  a  juveutute  mea, 
et  quaesivi  assumere  mibi  sponsam ,  et  amator  l'actus 
sum  formae  illius  (1).  Nec  solum  in  sacris  litteris 
versabatur,  sed  lumc  de  auctorilîus,  nunc  de  pbilo- 
sopbis  (piLcque  digua  memoria-  sibi  recondebal ,  pra-- 
clarum  dicens  clavam  Herculis  de  manu  ejus  raj)ere 
et  Goliam  suo  ip>sius  perimere  gladio.  \  ir  igilur  ad- 
mirabilis,  inler  .Egyplios  babitans,  spuliabat  -t|;yp- 
lum,  vasa  indc  aurea  el  argenlea  rapiens,  profulura 
uti(jue  iii  usus  Israelilarum.  Kt  cum  in  sacris  litteris 
legisset  (2)  ,  de  rébus  nuuidanis  :  I dniUis  \(inii(itiu/i 
cl  urnnid  KdniUisl  n  Admiralione  cjuadam  non  modica 


(1)  Cicero,  de  Univerto ,  43.  —  (2)  Ecclesiast.,  1 ,  2 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  277 

afficiebatur,  illiid  idem  apud  saeciilares  reperiens,  ut 
est  illiid  : 

O  curas  hominum!  O  quanti  est  in  rebus  inane  (1)  ! 

Cumque  in  sacris  litteris  Jacob  discretionem  cerne- 
ret,  dicenlis  :  Si  grèges  meos  plus  in  ambulando  fe~ 
cero  laborare  ^  morientur  ciincti  simiil  una  die  (2); 
nihilominus  a  ssecularibus  audiebat  : 

Est  modus  in  rebus,  sunt  certi  denique  fines  (3). 

Audiebat  in  divinis  litteris  :  Déclina  a  malo  et  fac 
bonum  (4)  ;  audiebat  a  ssecularibus  : 

Est  quoddam  prodire  tenus,  si  non  datur  ultra  (5). 

Audiebat  in  divinis  :  Omnia  mensurate  p^ant  propter 
pusillanimes  ;  audiebat  a  ssecularibus  : 

Virtus  est  vitium  fugere ,  et  sapientia  prima 
Stultitia  Garnisse  (6). 

Sed  quo  delabor,  oblitus  propositi  ?  Quid  enim  , 
quod  ad  bonos  duntaxat  mores  valeat,  in  ssecularibus 
litteris  non  reperitur  ?  Quse  legens  vir  nobilis  et  se- 
cum  ruminans  ,  nimia  afticiebatur  verecundia  si  non 
impleret,  Christian  us ,  quse  et  exemplis  et  documentis 
gentiles  monstraverant.  Vere,  ut  ait  Boetius,  beatas, 
respublicas,  si  vel  sapientes  earum  tenere  regimen  , 
vel  earum  rectores  studere  sapientise  contigissel  (7j. 

Anno  igitur  uxoratus  sui  quarto,  memoratus  consul 


(1)  Persii,  Sat.  I,  1.  —  f2)  Gènes.,  XXXIII,  13.  —  (3)  Horatii ,  I. 
Sat,  I,  106.  —  (4.)  Psalm.,  XXXVI,  27.  —  (5)  Horatii,  I.  Epist.,  I,  32 
—  (6J  Id.,  ibid.,  il,  42.  —  (7)   Consolatioiies  phdosophicœ,  lit).  I. 


278  niSTORIA  GAIFREDI 

Gaufredus  genuit  filiuin   suiiiii    primogenitum    Hen- 
riciim,  ([iiiiilo  (iaufieduni,  sexto  \\  illelmum. 

Aiiiio  eodem ,  ah  incarnalioiic  videlicel  Domini 
M(]\\\\'1I",  rei;ni  vero  sui  trij^^csimo  qiiinto  et  qua- 
tuor niensilnis,  atalis  vcro  siKcsepluagosiino  sccin)do, 
prima  die  decenibris,  Ilciiriciis  rex  obiit  juxla  Rotho- 
magiim,  in  lot»»  (jiii  Lcims  dicitiir.  Ejus  iiilestiiia 
Normanni,  rclicjmirn  \ero  ror|)iis  \iigli  sej)ulliirfe 
tradiderunt.  Deruncto  igitmeo,  libéra,  ut  in  niorluo 
soient,  jiidicia  populi  depromebantnr.  \lii  eiiin  tri- 
bus vehemenler  irradiasse  splendoribiis  asserebant  : 
saj)ientia  summa,  nani  et  consilio  profundissimiis  et 
providentia  conspicuiis  et  eloquentia  clarus  habeba- 
tiir;  Victoria  etiam  qua,  exceptis  aliis  qiue  egregie 
gesserat,  regem  Francoruin  lege  belli  superaverat  ; 
divitiis  quoque ,  quibns  onines  antecessores  siios  la- 
teqne  longe(|ue  prax-esserat.  Alii  aiileni  ,  diverso  stu- 
dio, tribus  illiuii  viliis  asserebant  inlectum  :  oupiditate 
nimia,  (jua,  ut  omnes  parentes  sui,  pauperes  opu- 
lentus,  tributis  exactionibusque  inliians ,  dilatoriis 
hamis  intereipiebat  ;  erudelilale  etiaui  (|ua  consuleni 
Moretanii ,  cognatuni  suum  ,  in  caj)lione  |)'.)siliuii 
exoculavit,  nec  sciri  facinus  tam  borrenduni  j)otuit 
usqu((|n(t  uiors  secretum  régis  njtciiiil  ;  iicc  minus' 
et  alia  proponebant  exempla  (\uiv  tacenms;  luxuria 
quo(|ue  qua  mulieres  ditioni  rei^'is,  moïc  Saiomonis , 
contiiuie  subjacebanl . 

r.ilia  vulgiis  libcnini  diversificabal  ;  succcssii  vcro 
temporis  alrocissiini,  <jui  postca  jx  i  Normannoruni 
raliiosas  proditiones  exarsit  ,  (juid(|uid  llenricus  l'ece- 
rat  iviannifc  vel  rei,'ie,  (•(>mparali(»n('  detci'ioi'um , 
vImimi  csI    pt  ropiiinimi.   NCnil   enim    sinr  mura   Sie- 


COlWmS  ANDEGAVORUM.  279 

phanus,  Theobaldi  Blesensis  consulis  frater  junior, 
eo  ut ,  vir  magnae  strenuitatis  et  audaciœ ,  quamvis 
jurasset  sacramentum  fidelitatis  Anglici  regni  filiae 
régis  Henrici,  frétas  tamen  vigore  et  impudentia^ 
regni  diadema,Dominum  tentans,  invasit.  Guillelmus 
Cantuariensis  arcliiepisopus ,  qui  primus  sacramen- 
tum filia^  régis  fecerat,  eum,  proli  dolor!  in  regem 
benedixit;  unde  judicium  illud  Deus  in  eum  statuit 
quod  sacerdoti  magno  Jeremiae  percussori  statuerat, 
scilicet  ne  post  annum  viveret.  Rogerius  magnus  Sa- 
lexberiensis  episcopus ,  qui  secundus  sacramentum 
illud  fecerat  et  omnibus  aliis  pra?dicaverat,  diadema 
ei  et  vires  auxilii  sui  tribuit  ;  unde  postea,  justo  Dei 
judicio,  ab  eodem  quem  creavit  in  regem  captus  et 
excruciatus,  miserandum  sortitus  est  exterminium. 
Quid  plura  ?  Omnes  qui  sacramentum  juraverant, 
tam  praesules  quam  consules ,  et  principes  qui  assen- 
sum  Stepbano  praebuerunt  et  hominium  fecerunt, 
praesentem  vitam  misera  morte  finierunt.  Hoc  vero 
signum  malum  fuit  quod  tam  repente  omnis  Anglia, 
sine  mora ,  sine  labore ,  quasi  in  nictu  oculi  ei  sub- 
jecta  est.  Diadematus,  curiam  suam  tenuit  ad  Natale, 
apud  Londoniam. 

Corpus  régis  Henrici  adhuc  insepultum  erat  in  Nor- 
mannia,  rex  namque  Henricus  prima  die  decembris 
obierat.  Cujus  corpus  Rotbomagum  allatum  est ,  et 
ibi  viscera  ejus  et  cerebrum  et  oculi  consepulta  sunt; 
reliquum  autem  corpus,  cultellis  circumquaque  dis- 
secatum  et  multo  sale  aspersum,  coriis  taurinis  re- 
conditum  est,  causa  fetoris  evitandi,  qui  multus  et 
infinitus  jam  circumstantes  inficiebat.  Unde  et  ipse 
qui,  magno  pretio  conductus,  securi  caput  ejus  exci- 


280  FIISTORIA  GAUFREDI 

deral,  ut  fetidissimum  cerebnim  extralieret,  quamvis 
in  lintcaniinihus  capiil  siiurii  ()l)volvisset ,  mortiius 
tameii  ea  causa,  prelio  niale  gavisus  est.  Hic  est  ul- 
timns  ex  multis  quem  rex  Ilenricus  occidit,  mnltos 
enim  occiderat  vivus,  hune  ultiinum  occidit  mortuus. 
Inde  siquidem  corpus  regium  Chadomi  sui  deporta- 
verunt  ubi  diu,  in  ecclesia  in  qua  pater  ejus  sepultus 
fueral,  quamvis  multo  sale  rcpletum  esset  et  niultis 
coriis  rccondilum,  tanien  continue  ex  corpcre  niger 
humor  et  horribilis,  coria  pertransiens,  decurrebat 
et,  vasis  sub  feretro  susceptus,  a  niinistris  bfjirore 
fatiscentibus  adjiciebatur.  Vide  igilur,  (juicumque 
legis,  quomodo  régis  potentissimi  corpus,  cujus  cer- 
vix  diademate  auro,  argento  et  gemniis  electissimi 
quasi  Uei  splendore  vernaverat,  cujus  utraque  manus 
sceptris  pra^radi avéra t ,  cujus  reliqua  superficies  auro 
argentoque  lextili  tota  nitilaveral,  cujus  os  tam  deli- 
ciosissiniis  et  ex((uisilis  cibis  pasci  solebat,  cui  omnes 
assurgere,  omnes  expavescere,  omnes  gaudere,  om- 
nes admirari  solebant;  vide,  inqusm,  quo  corpus  illius 
deveneril,  (juam  borribiliter  delituerit,  (|uain  niise- 
raliiliter  objcctuui  fuerit!  \  ide  reruin  evenUun  ex 
quo  semper  pendet  judicium,  el  (bsce  contemnere 
quidquid  sic  dcterminalur,  (|ui(l(|iii()  sic  adniliilalur  ' 
Tandem  reliqui:e  r  egalis  cadaveris  ablaUe  sunt  in  An- 
gliam  et  sepulla-,  infra  duodcciui  dies  Natalis  Domini, 
apud  al)baliaui  Hedinga',  quam  praTalus  rex  Ilenricus 
fundaverat  cl  nuiltis  possessionil)us  dilavcrat. 

Morluo,  ut  (Hxiuuis ,  rege  Ilenrico  ,  Sle|)hanus 
cornes  Morilonii,  fratcr  comitis  Tlicolialdi ,  ncj)Os  ré- 
gis dcrmicli,  in  regcin  cvtraordiuaric  sul)limatus  est 
el  ci>n»nalus  in  Angliani.  (Juod  videns  consul  Aude- 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  281 

gavensis  Gaufredus,  qui  summus  liostis  ejus  erat,  qui 
nimiruni  filiam  régis  Henrici  duxerat,  quge  impe- 
ratrix  Alemaniœ  fuerat,  et  sacramenta  de  regno  Â.n- 
glise  acceperat,  unde  Angliarn  calumniabantur  spon- 
sus  e£  sponsa,  cepit  tamen  inducias  cum  rege: 
videbat  enim  se  ad  prsesens  regias  vires  non  posse 
perfringere,  tam  pro  multitudine  probitatis  quam  pe- 
cuniae  quae  adbuc,  ex  abundantia  tbesauri  defuncti 
régis,  superaverat.  Transaclis  autem  duobus  annis 
induciarum,  filia  régis  Henrici,  cui  Anglia  juramento 
addicta  fuerat ,  venit  in  Angliarn.  Quani  cuni  rex 
obsedisset  apud  Arundel ,  vel  perfida  credens  consilia 
vel  quia  castrum  videbat  inexpugnabile,  ire  permisit 
ad  Britoue. 

Eodem  anno,  Rogerius  piccdictus  episcopus,  tam 
mœrore  quam  senio  confectus,  demarcuit.  Stupe- 
bunl  autem  omnes  lecturi  tantam ,  tam  subitam 
rerum  permutationem  :  viro  namque  prœfato  tôt , 
a  juventutis  exordio,  bona  conligerant  et  sine  inter- 
pellatione  in  cumulum  creverant  ut  diceremus  omnes 
in  eo  forlunam  suae  volubilitatis  oblitam  ;  nec  ali- 
quibus  adversis  in  tota  vita  potuit  affici,  donec  tantae 
miseriae  cumulus  simul  confluens  in  extremis  eum 
prœfocavit.  Nullus  igitur  de  felicitatis  assiduitate  con- 
fidat,  nullus  de  fortunée  stabilitate  prœsumat,  nullus 
in  rota  volubili  sedem  confixam  ,diu  superesse  con- 
tendal. 

Secundo  siquidem  anno  a  morte  Henrici  régis, 
siccitas  permaxima  fuit ,  a  martio  usque  septem- 
brem. 

Ipso  anno,  Matbildis  Imperatrix  transfretavit  in 
Angliarn  ;  Gaufridus  vero  comes,  coadunatis  maximis 


J85  HISTORIA  GAUFREDI 

ropiis  milituiii  ot  pediliiin,  adjuvantibus  sibi  baro- 
nibus  suis  cunclis,  maxime  aulem  (kiiliclmo  Aqui- 
tanix  chice,  Normaniiiam  inlravil  canujne  totam 
acquisitam  tciuiit,  excepto  oppido  cpiod  dicitur  Gi- 
sorel  (1),  (juod  regi  Fraiicorum  Ludovico,  ne  sibi 
noceret  coiicessit,  sic(jue  dux  Normaimorum  eHectiis 
est. 

Quo  autem  labore  quantaque  diligentia  "Mustrio- 
Inm  Bellai,  obsessum  in  hvemc  et  a^state,  vixque 
etiam  anno  peracio  captum,  deleverit,  quantamqiie 
misericordiam  in  Giraudo  Bellaii  et  filio  siio  exer- 
cuerit,  scrmo  subsequens  declarabit.  Qiiid  dignum, 
ut,  iiit  boelius,  slolidis  menlil)iis  imprecer  nisi  ut 
opes  et  bonores  ambiant  :  ila  tamen  ut,  cum  falsa 
bona  paraverint ,  illis  omissis,  ad  cognilionem  veri 
boni  festinanter  perveniant  ? 

Cieterum  siluit  terra  in  conspectu  consulis  Gaufredi 
annis  circiter  decem ,  qua*  tctnpnrum  inteivalla  non 
in  vacuum  ducens  subjectos  sibi  populos  in  acquitatis 
virga  rexit  ;  (piibus  elsi  non  praeesse,  prodesse  tamen 
affeclans ,  misoricordiœ  et  veritati ,  justifia^  et  paci  pro- 
pagande' operani  dédit. 

Evoluto  autem  decennovenali  circule,  Giraudus 
Bellais  redivivre  conspirationis  intentor  et  auclor 
exstitit;  baronum  si(juidein  suorum  animos  solli- 
cilans ,  a  (Jomini  sui  amore  et  servitio ,  iniquita- 
lis  al)undanlianj  subniinistrans,  refrigescere  fecil. 
I.um  (juij)p('  GaulVcdus ,  sua  praevalens  industria, 
in  régis  l'rancorum  l.udovici  notitiam  et,  post  noti- 
tiam,  in  amorem  devinxerat  [itaj  ut  ipsum,  inter  do- 

(1)  Ms.  6003,  (iisorii. 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  283 

mesticos  raagis  clilectuiii,  totius  Piclaviae  senescalcia 
insigniret.  Regiae  in  eo  fiducia  i'amiliaritatis  superbia? 
fomitem  ministrabat.  Fastii  igilur  elalionis  intiimes- 
cens,  cum  complicibus  suis,  Andréa  videlicet  de  Doe, 
Rogone  de  Choe,  Haimerico  d'Aveir,  Pagano  Bafer  et 
multis  aliis,  quos  malitiae  suœ  veneno  infecerat,  Los- 
duni ,  Sahnurii  et  Andegavorum  partes,  frequenti 
discursu  depopiilans ,  ausu  temerario  infestabat.  Ha- 
bita ad  comitem  relatio  eum  in  ultionem  armavit. 
Sagaci  igitur  usus  consilio,  ut  discurrentium  obstrue- 
ret  iter,  duo  oppida,  Butbannm  (1)  et  Rupem  a 
nominum  impositoribus  dicta,  inter  Losdunum  et 
iMusterioIuni  firmavit ,  firmata  milite  munivit.  Inter 
Psalmurium  (2)  vero  et  Andegavumalia  item  duo,  quae 
Platea  et  Cosdretus  nuncupata  sunt,  difficultate  loco- 
rum  et  valida  militum  manu  bostibus  invisa,  con- 
struxit,  et  a  partibus  itidem  illis  bostilis  incursus  im- 
petum  impedivit. 

Cum  vero  brumae  glaciali  vernum  tempus,  et  veri 
florida  aestas  serena  succederet ,  et  jani  prata  falces 
et  messes  falciculas  exoptarent ,  considerata  consul 
grata  arridentis  temporis  opportunitate ,  coacto  unde- 
quaque  exercitu ,  Doe  venit,  hujus  muros  turremque 
ruina,  domos  incendio  biduani  laboris  instanlia  pes- 
sumdedit.  Crastina  illucescente ,  acies  tanquam  ad 
bellum  processurus  ordinans,  Musteriolo  proficiscitur. 
Militaris  ordo  et  pedestris  modo  et  forma  qiia  eos  co- 
rnes instruxerat  incedebat,  non  ad  dextram  neque  ad 
sinistram  inclinans.  De  castello  autem  quod  contra 
eos  erat  exivit  cobors  armata  militum ,  ad  torniamen- 

(1)  Ms.  6003,  Burbanum.  —  (2)  Pour  Salmurium, 


^ 


584  niSTORlA  GAUFREDI 

luiii  oos  provocans.  Ordinatie  acies  inccdunt,  et  nemo 
metae  sihi  constituta'  limilem  exccdil.  Indignati  très 
harones  magnanimi  Kogo  de  Clioe ,  Ilaniericus  de 
Aver,  Pagaïuis  Bafer,  quodhellicosa^  genlis  acies  dili- 
genlcr  instriiclas  j)ortnrI)aro  ncquissent,  in  consiilcni, 
qui  primam  aciem  pra'ibal,  iiiiaiiimitor  irriiiint.  Tril)us 
lanceis  ejiis  scutuin  pariler  perforantes  eiim  dejicere 
induhitanter  a^sliniabant  ;  nianet  consul  inconcussus 
et,  licet  tanlorum  [)r()ceruni  validis  iciibus  inipelle- 
retur,  nec  a  staplio  pcs  ejus  avulsus  est.  Obstupefacti 
inusitato  rei  miraculo ,  versis  habenis,  intra  castelli 
castra  sese  recipiunt.  Videns  consul  fortunae  eventum 
sil)i  blandientem  ,  ade[)ta  opportunitate  ,  cum  suis  eos 
persequilur;  et  primo  adventus  sui  die,  forum  cum 
forensi  burgo  et  uni  versas  domos  quas  murorum  am- 
bitus  excluserat  in  favillani  redigens ,  castra  metatus 
est. 

Castelluni  illud  ,  situs  sui  dilFicuitate,  obsessoribus 
suis  de  sui  captione  desperalionein  pariebat.  Duplici 
siquidem  mure  et  antemurali  cingebalur,  et  turreni 
mirae  fortitudinis  us(jue  ad  sidéra  porrigebat.  Arcebat 
aufetn  uiacbinanienlis  cnjuslibct  jactus,  a  niuro  et  a 
turre  longe  p«)sita  ,  abvssi  praïupta^  (purdam  pra'ro- 
gativa,  qua' \  ailis  .Itida^ajyjiellabatur.  In  bis  (iaufridus 
pluiiimini  sj)ci  .sii;r  jiosucrat.  \  idens  itacpie  consul 
sibi  teuipus  in  vacuuni  clal)i  et  gentem  suam  longae 
obsidionis  ta^dio  nauseare,  ad  callida  convcrtitur  ar- 
gumenta. Kx  ejus  (piippe  impcrio  Sahnurensos  nuii- 
dina' ad  Monasteriolniii  translata*  sniil.  infia  (jiiinde 
cim  vero  dies,  lam  a  castrensibus  «piam  ab  eis  (pii  ad 
ninidinasconfluxerant,  vallis  illa,  pr.Tter  sprm  implela, 
in  pl.niitieni  deilucilui' ;  (pia*  tes  obsessoribus  hrtilia% 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  285 

obsessis  mœstitiae  causa  fuit.  Fiunt  igitur,  jubente  ar- 
tifice et^artis  Jignarise  perito  comité  praecipiente ,  tantae 
sublimitatis  turres  lignese  quœ  uiurorum  et  turris  alti- 
tudinem  despicerent  ;  et  suppositis  rotulis  traclae 
mûris  admoventur  et  a  militibus  et  a  sagitlariis  iutro 
positis  vagandi  per  oppidi  vias  ejus  babitatoribus  se- 
curitas  tollitur.  Habito  igitur  libero  et  securo  accessu 
militum  pariter  et  peditum,  acies  armatse  pari  voto 
dant  assultum,  clangunt  buccinis,  intouant  tubis. 
Attollitur  in  cœlum  utrobique  clamor  tumultuosus  ; 
isti  audacter  assaliunt,  illi  viriliter  se  defendunt.  Con- 
sulares,  antemurali  primituseverso,  reliquos  violenter 
subruunt  muros.  Oppidani  lapidibus ,  sagittis  et  missi- 
libus  impetitores  suos  impetunt ,  vulnerant  et  vuhie- 
rantur.  Fit  utrinque  maxima  strages,  et  alternatim 
variis  mortium  generibus  sese  prosternunt.  Invalescit 
bellicus  labor,  et  altercatio  dura  percipit  incremen- 
tum,  ita  ut  sola  vexalio  det  intellectum  auditui.  Hi 
vero  qui  in  turribus  ligneis  erant,  sagittarum  grandine 
prœmissa ,  graecum  jaculantur  ignem ,  qui  in  brevi  in 
flammarum  globos  sese  subrigens  tolius  castelli  in- 
cendium  fuit.  Oppidani,  fortunae  adversantis  omine 
sinislro  confracti ,  incendii  trepidantis  et  sagittarum 
urgente  molestia  ,  ad  turris  tutiora  confugiunt. 

Dantur  unius  diei  induciae ,  sepeliunt  bine  et  inde 
mortuos  suos  et  medentur  vulneratis.  Invitatur  in- 
térim Giraudus  ad  deditionem;  sed  magnanimus  vir, 
de  turris  fortitudine  pnesumens  et  in  auxilio  régis 
Ludovici  et  peregrini  exercilus  babens  fiduciam,  de- 
ditionis  dedecus  execratur.  Mandai  in  bis  exasperatus 
consul  petroritas,  fundibularias,  mangonellos  etarietes 
erigi.  Jaciunt  fundibularise  et  petroritae,  mangonelli 


286  mSTORU  GATFREDI 

jacnlaiitiir  et  arcis  ()j)j)Osilimi  laliis  crebro  qiiatitur 
arielc,  jamjamqiif  fi-t'cjucnti  lapiduiu  jactii  latere  lur- 
ris  nerforalc)  nonmilli  inlrorsiis  viiliirranlur.  Damna 
vtMo  et  scissiiras  '|iias  in  Inrrc  inalilia  diei  fecerat, 
quercinis  roboribus  subinduclis,  noclurnus  labor  sa- 
ta^il  resarcire.  Consulil  stipcr  boc  btt<Tatns  consnl 
legendo  Nf^cciuin  Picnaluîii,  (|ui  de  re  dixil  militari. 
Adsunt  intérim  monaclii  Majoris  Monasterii,  eccle- 
siae  suae  responsa  comiti  delegaiites.  Reverendiis  vero 
consul,  ob  monacbornm  rovcMentiam ,  libriim  (|ut"m 
pra'  manibns  babcbal  posuil  seorsum,  ut  eosatlentius 
Budiret.  Qiiem  arripiens  unus  ex  monacbis  qui  dice- 
balurCi.  (T,  vii-  antbenticus,  bonaeopinionis  etnulio- 
ris  vilse,  acer  ini^enio  et  perspicax  in  scripluris,  légère 
cœpit.  Occunit  autem  ci  locus  ille  in  (|no  Vegecius 
Henaliis  plenins  instruit  (jualiter  lurris  connexis  robo- 
ribus resarcita  festinas  pateal  captioni.  Considerans 
discretus  cornes  maturitatis  virum  sedulum  et  solli- 
citum  circa  Icctionem  ait  :  i<  Hilecte  in  Domino  fra- 
ler  Cf.,  sicut  invenis  in  lectione,  ita  usque  in  crasti- 
num  videbis  e\bii)eri  in  opère.  »  Jussit  igitur  cadum 
ferreum  ligaminibns  OMTcis  astrictun» ,  (orti  depen- 
dente  catena ,  nucum  et  seminis  canabi  et  lini  oleo 
inq)leri,  et  cadi  patcntia  opportuna  ilidem  ferri  clavo 
forti  ferreo  fortilcr  cavillato  sigillari.  l'aliter  autem 
iM)|)lt'luin  jubtl  in  Imjiace  ignea  t  ami  lin  rcponi  donec, 
niinio  ardore ,  totus  incandcsccrcl  et  oleum  intus  fer- 
vcsrcns  cbulliret;  (jui  cxtractus,  catena  j)rius  super- 


(1  j  Peul-t^ln-  Ijauiit-r  di*  Compiègae,  noniiiié  par  Ir  uiuiiif  Jiaii  «Lm» 
»oa  prologue  de  VH'utoria  abbreviala  coiuutum  A n<Ugavorum ,  \ .  plus 
bai,  pagi-  3iS3. 


COlMinS  ANDEGAVORUM.  287 

jectis  aquis  refrigerata,  mangonelli  conto  innectitur  et 
a  fundibulariis,  summa  mi  et  cautela  directus,  in  con- 
nexum  foraminis  robur,  sicut  igiieus  erat,  infigitur. 
Solvitur  impetu,  subjectae  materiae  fit  incentivimi. 
Oleum  vero  effusiim,  ignis  alimenta  subministrans , 
in  flammarum  globos  coalescit.  Lambens  flamma 
unice  (1)  evomens  incrementa,  tribus  introrsuni 
mansionibus  combustis,  vix  homines  ab  incendio 
immunés  dimittit.  Tôt  igitur  fractus  infortuniis  Girau- 
dus ,  omnimoda  spe  renitendi  destitutus ,  offert  dedi- 
tionem.  Liberalis  itaque  consul,  jam  subacti  commo- 
ditatibus  consulens,  dimissis  primo  Andegavensibus, 
ne  \  iolenler  raptum  perderent ,  dedentem  se  cum  suis 
Giraudum  suscipit,  ipsoque  Ândegavis  in  arce  sub 
diligenti  custodia  reposito,  caeteros  per  loca  diversa 
carcerali  mancipat  custodia^.  Turrem  vero  subvertens, 
partem  ejus  intaclam,  factse  ultionis  memoriale,  reli- 
quit,  solutaque  obsidione  dimisit  exercitum. 

At  vero  Ludovicus  rex  Francorum,  Giraudi  infor- 
tunio  compatiens,  mandat  comiti  ut  in  confinio  Fran- 
cise atque  Normanniae  veniat  ad  colloquium,  securn 
ducens  Giraudum  una  cum  caeteriscaptivis.  Rege  igitur 
mediante,  amoris  identitate  redintegrata,  talis  eos 
compositio  pacis  univit  ut  comes  Giraudo  et  coadju- 
toribus  suis  terras  suas  restitueret,  ea  exceptione  ba- 
bita  ne  Giraudus  vel  successura  ex  eo  posteritas  tur- 
rem Musterioli  vel  quamlibet  fortitudinis  i^2)  calce  vel 
sabulo  deinceps  aedificaret. 

Giraudus  Berlai  homo  saevus  erat  et  multae  malitiae  ; 
cumque  nulli  bonus  esset ,  quippe  quia  is  nequam  in 

(1)  Mieux  ignis.  —  (2)  ^lieux  fort itudinem. 


iS8  HISTOKIA   GVUFllEDI 

saniL'  prolessioiiis  luMiiiiies  niiiiia  debacclialjatur  ve- 
saiiia ,  iil|)()l«'  <|iii  iiec  Deum  linicbat  nec  honiiiies 
revei<'l)alm  ,  inlcr  cirltMos  aulem  Beali  Albiiii  iiiona- 
clios  ef  injuriis  alficiehal  cl  spoliabat  rol)iis.  Hal)ebant 
siqiiitlcni  iidem  iiioiiacbi  (|iiainda!n  mansionem,  ciii 
Mcrimi  nomcn  est,  viciiinm  iiiiiiis  caslro  illiiis,  cui 
\  irgiliammi  illiid,  iimtalis  iioiuiiiibus ,  jute  jjosset 
aptari  : 

jMaiitiia  Vil'  mi.sci  il'  niiniuin  vi(  iiia  Cremonae  (1). 

Ilinc  eniii)  \icliis  proprios  monachorum  rapiebat, 
abducebal  j)iu;das,  bomines  caplivabat,  trudens  eos 
in  carcerciu  tioiiec  redderciit  ei  substantiani  suani  iis- 
quf  ad  uovissiiiiuui  (juadraiitom.  lU'clamabanl  moiia- 
cbi  ad  episcopi  sedem  ;  evocabat  t|)iscopus  raptorem 
ad  justitiani ,  ille  spernebat;  excommunicabatm,  du- 
(<'l)at  j)r()  niliilo;  converleliant  se  nionaclii  ad  icmiilis 
jusliliaiii,  setl  (juid  btecPipsuiii  enim  eomitem  ,  de  ca- 
slri  siii  firniissiina  munit ione  prasuniens,  idem  tyran- 
nus  uianifeslis  odiis  infestabat.  .Nus(|uaui  igilur  nio- 
nacbi  a  tanto  bosle  reperientes  praesidium,  cinu  ipse 
et  nialerialem  vindictani ,  castri  nnuiiminc,  declina- 
ret  ,  et  prit  nibilo  duceiel  ecclesiasticam ,  proflii^ali 
danmis  et  afleeli  tivdin,  tandem  enm  tyrann;»  eonipo- 
suerunt,  annuatim  et  se  et  suos  bomines  eonstiluenles 
tributarios  :  ex  chi(tbus  scilicel  levius  judieantes  dare 
jtartcni  (|uam  amiltere  loliun;  (  iijiis  eliam  <M)mpt)- 
silioiiis,  sub  (  biio^iapbi  tesliiiiimio.  scii|itiiin  i|)sius 
eomitis,  abbalis  Sancii  Mbiiii  ^r(\  cl  t\rauin  ipsius 
siuilli^  iiiiiiiiliini  cl   loboraliiiii   <sl.  Scd  deinde,(|uia 

M)  Virg.  tcloga,  IX,  i8. 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  289 

illiusGiraudi,  velut  AmorrheorLim,iniqLutales  necdum 
completae  eraiit ,  induravit  Dominus  cor  ejiis  [ita]  ut 
contra  ipsum  comitem  guerram  moveret.  Quod  cornes 
non  diutius  passus,  coacto  in  uniim  exercitu,  mili- 
tum  legionibus  ordinatis,  tyranni  terram  ingreditur, 
ferro  flammaque  oninia  devastans.  At  vero  ille ,  electa 
militum  manu,  intra  munitionem  se  recipit,  in  tem- 
pora  multa  comparato  sibi  viatico.  Nec  mora,  cam- 
pestribus  devastatis,  ipsum  castrum  obsidet  comes 
quo  tyrannus  tenebalur  inclusus;  etquamvis  difficile, 
expugnari ,  tandem ,  eo  de\  astato ,  tyrannum  cum 
uxore  et  liberis  et  complicibus  sorte  capit  bellica,  et 
in  sua,  gaudens ,  regreditur  cum  captis. 

Venitur  ipso  die  ad  oppidum  Saumurum;  etfactum 
est,  cum  post  laborem  et  convivium  comes  somno 
sese  dedisset,  ecce  beatus  Albinns,  pontificali  deco- 
ratiis  infula,  visus  est  ei  astitisse,  dicens  :  «  Gaufride  !  » 
Et  ille  :  «  Quis  es,  domine?  »  Et  sanctus  :  «  Ego  sum 
Albinus,  ait,  Andegavorum  episcopus.  Ecce  de  hoste 
tuo  potitus  es  Victoria  ;  sed  ne  tuis  viribus  id  ascribas. 
Noveris  quod  ego  a  Domino  dominantium,  in  cujus 
manu  sunt  omnia  jura  regnorum  ,  banc  tibi  impetravi 
et  obtinui  victoriam.  Ille  enim  tyrannus  in  monacbos 
meos  nimia  grassabatur  nequitia,  et  eapropter  ipsum 
movi  et  impuli  ut  in  te  arma  moveret,  quo,  justam 
babens  causam ,  me  a  Domino  obtinente,  eum  conte- 
reres.Nunc  igitur  prudens  esto,  nec  victoriam,  quam 
meis  precibus  per  Doniini  graliam  oblinuisti,  vel 
negligenter  inutilem  facias ,  vel  insolenter  superbia 
abuteris.De  caetero,  summa  cura  et  diligentia,  moneo 
te  quatinus  scriplum  illud  (juod  de  compositione  facta 
inter  ipsum  tyrannum  et  monacbos  pênes  eum  repo- 
I  19 


290  HISTORIA  GAUFKEDI 

siliim  est,  extorquere  ab  illo  yjniclenter  satagas;  non 
eniin  consilio  mco  fada  est  coniposilio  illa,  cjiiippe 
in  ecclesia^  niea*  destriiclioneiii.  » 

His  (liclis,  sancliis  dispariiit.  At  cornes  evigilans 
primo  (juidem  visioneni  soinniiim  reputahat;  et  sese 
iiilerinj  concedcns  quieti,  olxlorniivit ,  cum  protiiius 
eadern  persona,  in  eo  liabitii  eideni  assistens,  eadeni 
itérai  vcrba.  111e  rursiim  excitus  somno  admirabatur 
visum,  sed  verens  ne  Maligiuis  ille ,  transfigurans  se 
in  aiigcliim  kicis,  talia  niacbinaretiir,  indulget  somno 
ileruin;  sauctus  vero,  tertio  apparcns,  eadem  replica- 
vit.  Jam  vero  cornes  dissimiilare  non  poterat  se  mo- 
neri  divinitus. 

Expergefactus  igitur,  barones  excitât  qui  propter 
eum  jacebant,  et,  visionem  referens,  coiisulit  eos 
quid  facto  opus  sit.  At  illi  :  «  Domine,  inquiuiit,  vos 
bene  nostis  liominem  qiiam  sit  versipellis,  nec  vobis 
opus  est  ut  a  (pioquam  doceamini  qualiter  sit  agen- 
dum  cum  eo.  »  "Nlane  igitur  facto ,  comes  advocari  ad 
se  (jiraudum  prajcipit,  cpiem  ,  vellc  suo  dissimulato , 
sic  alloquitur  :  «En,  incpiit,  Giraude,  sorte  bellica 
vos  captmu  leiieo,  et  terrai  vestrae  redditus  intérim  iii 
manu  mea  erunt.  Volo  ita(|ue  et  jubeo  vt)s  cjuatiiius 
ijisos  redditus  mihi  diligcnler  assignelis,  ne  vel  ipso 
(juamdiueos  tenebo  possim  in  alicjuo  defraudari ,  vel 
vos  (iiiii  mciimi  liabila  pacc  leiiam  vestram  reeu- 
perabilis;  et  in  primis  volo  referatis  quid  cum  mona- 
cliis  Sancti  Albiiii  apud  Merum  liabetis.  »  Quod  cum 
exjjosiiisset  et  calera  vcliel  edieere,  eomes  :  a  fvslne, 
ait  ,  liiijus  compositioiiis  alKiiiid  senplum  .'  »  \A  ille  : 
«  Est,  iriquil ,  domine,  quod  eliam  ,  vestrae  auctoiitalis 
sigillo     mboialuiM ,    eliirograplii    etiam    alteslalione , 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  291 

tara  a  me  quam  a  monachis  pariter  conservatiir.  » 
Tum  cornes  :  «  Vestram ,  ait ,  partem  ostendite  milii , 
ut  per  me  ipse  probem  qualiter  in  ter  vos  composuis- 
tis.  M  Et  Giraudus  :  «  Cum  aliis,  inqiiit,  domine, 
scriptis  meis  in  abbatia  et  hic  lial)etur,  ne  sine  mei 
prœsentia  alicui  redderetur.  »  Tum  comes,  vultu  de- 
mutato,  in  tyrannum  intendens  :  «  l  na  est  de  vobis, 
inquit,  sententia,  Giraude.  Per  ipsuiii  sanctum  Albi- 
num,  quem  hostiliter  inleremistis ,  non  manducabitis 
nec  bibetis  donec  ipse  manibus  meis  scriplum  illud 
tenuero.  »  Et  conversus  ad  sucs  :  «  Ligatis ,  inquit, 
manibus  et  pedibus,  trudite  eumin  carcerem  inferio- 
rem.  »  Quibus  jussa  explere  volentibus,  sciens  tyran- 
nus  principis  animos  inflexibiles  :  a  Domine,  inquit 
ad  ipsum,  jubete  me  eo  usque  deduci.  Ego  libenter 
vel  scriptum  illud  vel  quse  habuerit  (1  )  reportabo.  Tan- 
lum  ne  irascatur  dominus  in  captum  suum.  »  —  «  Ego 
ipse,  inquit  comes,  vos  illucadducam.  »  Et  continuo, 
ascensis  caballis ,  iter  arripiunt.  Quo  cum  pervenis- 
sent,  extracta  Giraudus  de  lumbari  suo  clave  parvula, 
scrinium  in  quo  ejus  scripta  servabantur  reserat  et 
scriptum  quod  comes  postularat  inde  extractum  ipsi 
tradit. 

Et  ecce  prior  de  Sancto  Albino  eadem  hora  in- 
greditur.  Missus  ad  comitem ,  vice  abbatis  et  conven- 
tus,  salutat  eum;  debinc  preces  deponit  simplices 
quatinus  scriptum  illud,  pro  amore  Dei  et  sancti 
Albini,  a  tyranno  quem  dominus  in  manibus  ejus 
concluserat  extorqueret  et  Iransmitteret  ecclesiae  ; 
valde  se  gravatos  compositione  illa,   iiritam  debere 

(l)   Mieux  itbuerit. 


Î92  mSTORIA  GAIFREDI 

fuM'i  paclioncm  pcr  qiiam  lil^ertas  ecclesiae  deprimi- 
tiir;  tvraiini  violeiilia  veliit  in  jus  vcrtiliir  ,  pra^sertim 
(•uni  (loiuinus  ci  ex  ij)SO  tyranno  tanlam  victoriam 
j^ra'slitisset.  Quo  talia  pérorante,  cornes  alacri  vultu 
arridens  :  «  Modo  en,  infjuit,  in  manihus  meis  scrip- 
luui  illud  pro  cpio  postulaslis.  >(»lite  tiuicre;  ego 
ipse  portaho  et  reddani  ccclesiîe.  Redite  cilius ,  lœtifi- 
cate  conventuin,  et  (licite  al)i)ati  (juia  cras  veniam  in 
capilulum  et  dicain  volais  miraliilia.  »  Eodem  ii^itur 
die,  la'tus  de  Victoria  venit  cornes  Andegavis,  captos 
hostes  et  catenatos  ante  se  ducens.  Taceo  quam  laeta 
facile  civitas  tota  sereno  domino  suo  ,  congaudens, 
venit  obviani,  (juanta  ketitia  de  lioste  capto  tripu- 
diat,  quantum  de  domini  sui  tanto  talique  triumpho 
gloriatur.  (Irastiiuis  illuxit  dics,  et  comes  juxta  con- 
diclum  ad  Sauctuui  Alhinnin  properat;  et  ingressus 
capilulum,  prasenle  conventu,  propter  abbatem  re- 
sidens,  scriatim  explicat  visionem  siq)crius  mcmo- 
ratam  ,  ([ua*que  sibi  sanctus  dixerit  audientibus 
cunctis  pandit.  Deinde  scriptuni  illud  ostendens  om- 
nibus, coram  eis  minutalim  desecat,  jus  suum  eccle- 
siœ  reddens  et  reslituens  liberlatem,  et  scripti  illius 
minutias  manu  pr()j)ria  in  igncm  projiciens. 

Anno  igitur  ab  incarnatione  Domini  mcli°,  ulatis 
vero  suœ  (juadragesimo  primo,  vu°  idus  septem- 
bris,  vicloriosus  dux  Normannorum,  Ândegavorum, 
Turonorum  et  Onomannorum  comes  (laulVcdus, 
a  rcgali  rcvertens  coll()(|uio,  fcbri  pcracuta  in  eo 
invalescenlc,  .-ipud  Casliuni  l.cdi  cccidil  in  l((lum. 
Tcnii'  Ncro  su;i'  cl  gciili,  s|>iiilu  |)ias,iu'(),  in  postcrum 
pravidons,  llcmico  hcrcdi  suo  intcrdixit  ne  >or- 
nianni;r   vel  An_liic  consueludines  in  consulatus  sui 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  293 

terram,  vel  e  converso,  variée  vicissitiidinis  alterca- 
tione ,  permutaret.  Dispositis  ergo  et  dislributis  ele- 
mosmarum  largitatibus  et  beneficiis,  cometa  lanti 
principis  occasiim  pieesignante,  teriœ  corpus,  spi- 
rituni  cœlo  reddidit.  Quid  mirum  si  mors,  quideni 
adversante  et  répugnante  natura ,  Gaufredo  adliuc 
adolescent!  contigit,  cum,  teste  Tullio,  adolescentes 
saepe  sic  mori  videntur  ut  cum  aquae  multitudine  vis 
flammae  opprimitur  ;  et  quasi  poma  ex  arboribus, 
cruda  si  sint,  vi  avelluntur,  si  matura  et  cocta,  deci- 
dunt  :  sic  vitam  adolescentibus  vis  aufert ,  senibus 
maturitas. 

Humatus  est  autem  in  sanctissima  Beati  Juliani 
Cenomannensis  ecclesia ,  in  nobilissimo  mausoleo 
quod  ei  nobilitatis  episcopus ,  piae  recordationis 
Guillelmus,  nobiliter  exstruxerat.  Ibi  siquidem  effi- 
giati  comitis  reverenda  imago,  ex  auro  et  lapidibus 
decenter  impressa,  superbis  ruinam,  humilibus  gra- 
tiam  distribuere  videtur.  Altari  vero  crucifixi,  cui 
comes  inclitus  adjacet,  deputatus  est,  cum  reddituum 
sufficentia,  ab  episcopo  in  perpetuum  capellanus,  qui 
quotidianum  pro  eo  offerat  Deo  sacrificium ,  ut  plus 
et  misericors  Dominus  misericordis  comitis  misereri 
dignetur,  qui  vivit  et  régnât  perpetualiter  (1). 

(1)  De  Senectute,  71.  — (1)  Ms.  6005,  Per  omnia  sœcula  sœculomm. 


LIBER  SECUNDUS. 


Defuiiclo,  iitsuperiore  diximus  libro  (1),  rege  Hen- 
rico,  StepliaiHis,  tlefiiiicli  nepos,  in  re£;eni  exlraordi- 
iiarie  sublimalur;  consul  vero  Ande^^'avensis  (^au- 
fredus,  contractis  viribiis,  Norniannian»,  iil  lilii  sui 
liereditateni  vindicet,  ingredilur.  Argentoniaguni  et 
Danirriintum,  non  sine  discriiuinis  difficiiltale  captos, 
IngelsrcJ'io  de  liobon  et  Alexandro,  diiobus  fratribiis. 
coninicndavit.  Ilii  frequenti  excursii  in  valle  Mori- 
tonii  et  in  Constantiniensi  pago  et  in  circumadja- 
centi  INormannia  ferio,  flamnia,  rapinis,  stragem  non 
minimani  ex()ptanlil)us  faciebant.  Petit  inlerini  Ste- 
plianus  icx  inducias.  Ilabilo  conies  consilio,  ut  Nor- 
nianni,  qui  acepbaH  et  sine  principe  eranl,  inter  se 
dissidendo,  divitiis  elapsis,  paupertali  facibus  subige- 
rentur,  pelilas  indulget  inducias. 

Duobus  ergo  annis  induciaruni  elapsis,  ab  Anglia 
in  Nornianniain  Sicpliaïuis  lex  transtVclavil  ;  (jui  , 
coactis  in  uiiiiin  copiis,  castella  (jn;c  cornes  cej)crat 
expugnart-  disponil  ,  ijisuin  eliaiii  ncI  bello  Nin- 
cere  vel  de  Nonnaniiia  exlurbare.  lta(pie  dispositis 
exercilibus,  iiioncI  iter,  pra-sumit  \icloriain,  nego- 
tium  traciat.  (!nni  inter  eunideni,  inter  (aiillebnun 
(le  ^  pre  et  Haiiialdinn  de  Sanclo  (ialericd  e(»nleiilin 
gravis    de   priuiiceria  dignitate    exoiiliir,    verba    su- 


(t)  V.  page»  278  et  »uiv. 


HISTORIA  GAUFREDI  COMITIS  ANDEGAVORUM.     295 

perba  litem ,  lis  exœstuans  furorem  ,  furor  incitus 
arma  ministrat.  Res  gladiis  agilur,  caedeque  dômes- 
tica  perimuntur  qui,  paulo  ante ,  necem  hostibus 
minitabant.  Qua  seditione  confusus  rex  expeditionem 
sol  vit,  Cliodomum  regressus. 

Interea  Imperatrix ,  quse  et  uxor  comitis ,  mari 
transmisso  ciim  copiosa  mililum  manu,  etsi  sexu 
fœmina ,  virili  aiiimo  Anglos  invadit  et  de  jure  sibi 
debitam  bereditatem  armis  vindicare  contendit. 
Fama  volât  et,  ad  régis  aures  delata,  rem  esse  iiun- 
tiatur  in  periculo,  Imperatricem  multos  Anglorum  vi 
subdere,  multos  eorum  sponte  illi  se  dedere,  regni 
coronam  amittere  illum,  nisi  citius  Anglis  succurrat. 
Sinistris  rex  perexcitus  nuntiis ,  cum  quanta  valet 
mullitudine  bellatorum  navigat. 

At  comes  impiger,  qui  coacto  in  unum  exercitu 
régis  pugnam  moliebatur,  comperto  qualiter  impii 
régis  castris  Deus  pro  eo  pugnasset,  ejusque  cognito 
recessu,  temporis  prosperitate  non  incassum  abu- 
titur,  properat,  terram  ingreditur,  Mauritianum  (1  ) 
obsidet,  vicos  et  plana  capit,  indigenas  in  pace  sus- 
cipit,  bumane  tractât,  res  eorum  illsesas  ab  exercitu 
conservans.  Inde  régis  milites  in  municipio  inclusos 
prima  die  oppugnat,  expugnat  altéra ,  expugnatos 
sine  gravi  discrimine  sibi  in  pace  conciliât,  eos  in 
hominium  recipit ,  eorumque  fidem  et  sacramenta 
contra  adversarios. 

Hinc  progressus  ulterius,  Sanctum  Hilarium,  loci 
natura  et  artificio  firmum ,  victualium  copiis  mili- 
tumque  caterva  munitum,  aggreditur;  et  illi,  pra^su- 

(1)  Mieux  Mauritonium. 


20(J  HISTORIA  GAUFREDI 

meules  (le  liiildiiiuii  aiixiliis,  ([iii  eis  opeiii  se  laliiros 
spopoiiderant,  repugnare  fortiter,  peitinaciter  ob- 
sistere,  armis  arma  repellerc .  opponerc  discrimen 
diserimini.  (]omes  aiilem  iii  Imjusmodi  et  usa  exer- 
cilus  el  animo  foilis,  primo  qiiidem  Britonum  inter- 
cludens  aiixilia,  disposilis  in  itinere  mililum  lurmis, 
ii])i  locornm  anguslia>  difTieiliorem  Iransiluni  facie- 
hant  ;  quo  liriloncs  comperlo,  olfereiido  obsessis 
auxilio,  saniore  consilio  usi ,  animiim  revocarunl. 
Tune  jam  cornes  gravius  arcet  inclusos,  adaptât  ma- 
cbinas,  egressum  inclusis  volentibusque  ingredi 
introifiim  negans.  Nec  diu  res  protelatiir.  Quodam 
sicpiidem  die  ipse  cornes  armatur  et,  armatos  suos 
tam  virlule  proeedens  quam  polentia,  assultu  gravi 
irruit  in  obsessos.  Non  illi  sulTerre  diutiiis;  (|nis  enim 
toleraret  comite.Ti  riaufiediim  ?  Abinicipiiim  s(>(jiie 
dedentes,  tam  l)enigne  sunt  ab  eo  spontanea  dedi- 
tione  recej)ti,  quam  graviter  puniendi  eranl  si  cape- 
rentiir  in\  ili. 

Inde  eigo,  alacritate  prosperorum  eventuum  non 
inflatus  iiianiter  sed  fortis  bumililer ,  ad  Pontcm 
l  rso  fi)  I  roperat,  obsessiniis  si  resisleienl.  Sed  (jiii 
intus  eranl.  (pianivis  a  tempore  Henrici  régis  obti- 
nuissenl  illiid,  audilo  lamen  quam  liberalis  exslilerit 
com<'S  erga  eaj)los,  née  ad  niddieiim  lesislunt.  Mii- 
nicipes  igitur,  oppichini,  \u[  nol)iles  et  matrona' 
vulgus(pie  promisemim,  jiari  consensu  ()l)viam  proce- 
denles,  j)aci(i(imi  domimini  siiinina  ciiiti  paee  susci- 
piunl,  eelerius  obtinente  lil)eralilale  sine  civde  vielo- 
riam  (juam  bellicosus  impctus  solel  evincere  piigiiam. 

H)   Ms.  000:>,  ronlem  Irsum. 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  297 

His  auditis,  Britones  qui  finitimi  erant,  Henricus 
scilicet  de  Fulgeriis  et  complices  ejus,  melu  non  mo- 
dico  percelluntur;  Yolentes  tamen  aut  eum  fraudu- 
lenter  decipere,  ut  in  facie  erat,  aut  sibi  propitium 
facere,  ut  nonnulli  aibitrantur.  Postularunt  igitur 
per  internuntios  a  comité  ut  eis  supradictum  Pon- 
tem  Urso  ad  custodiendum  committeret;  quo  facto  et 
ei  fidelius  ad  caetera  adquirenda  per  totam  INorman- 
niam  obsequerentur,  et  de  bona  ejus  ad  se  voluntate 
securius  auderent  praesumere.  Super  quorum  peti- 
tione  comes  cum  proceribus  communicato  consilio, 
quid  super  hsec  eis  \ideretur  quserebat.  Quibus ,  pro 
humani  ingenii  varietate  diversa  respondentibus,  vir 
illustris,  apud  se  non  inconsultus,  ait  :  «  Sentio  qui- 
dem  vos  de  conscientiae  veslrae  et  fidei  puritate  Bri- 
tannos  meliri,  sed  non  me  decipient  animi  sub  vulpe 
latentes.  Vident  me,  per  Dei  gratiam,  obtinuisse  op- 
pidum quod  eis  quasi  clavus  in  oculo  est,  ideoque 
mihi  auxilium  pollicentur  quia  verentur  inimicum. 
Si  eis  subjecero  illos  qui  mihi  se,  non  vi  sed  sponte , 
tradiderunt ,  videbor  utique  et  istorum  graliae  de- 
generanter  ingratus  et  illorum  timori  inconstanter 
subjectus.  Porro  si  eos  coadjutores  suscepero,  et 
Deus  prosperaverit  opus  in  manibus  meis,  non  di- 
vino  adjutorio  nec  vestris,  o  barones ,  viribus  no- 
strani  ascribent  victoriam,  sed  more  suo,  vento  inflati 
jactantise ,  se  mihi  Normanniam  acquisisse  jacta- 
bunt.  ))  Ait  ergo  :  «  Dicite  nuntiis  eorum  quod  nec 
eis  castehum  trado,  nec  eos  suscepta'  expeditionis 
adjutores  excipio.  Consulanl  sibi  :  si  pacem  mihi 
renuerint,  salvo  jure  meo  non  renuo  ;  si  in  me  arma 
raoverint,  vestrum  erit,  o  proceres,  meara  delere  in- 


298  HISTORIA  GAITREDI 

jiiriam  !  »  Britones  ij,'itiir,  tani  viri  jjrudenlia  quam 
viribus  turbali,  siluerunt. 

Ipse  aiitem,  niovens  exercitum,  Cerentias  venit; 
quo  sine  frrro  in  detlitionem  recppto ,  ad  Bricatiin 
civilateni  feslinat  acccdere.  Cujiis  advcMituni  tarn 
cives  quam  pontifex  aiidientes,  non  iit  liosles  ho- 
stibus,  setl  ut  domino  (juidem  suo  laica  manus,  ut 
tutori,  avo  et  patrono  ecclesia^  clerus,  cum  pra'sule, 
obviam  proccsserunt.  Quorum  videns  spontancam 
subjcctionem ,  et  collatam  sibi  ma^aii  babens  reve- 
rentiam,  et  istos  ut  pacificus  dominus  in  bominium 
recepit,  et  illorum  reverenliae  cum  digna  bumilitate 
vicem  rependit.  Siquidem  ipse  primus ,  caeteri  subse- 
quenter  de  e(juis  descenderunt,  et  pracedentes  gau- 
dentem  popuUmi,  cum  clero  pédestres  ad  ecclesiam 
usque  pervenerunl,  ubi  corain  altari  facta  suppliciter 
oratione  ,  non  babens  cornes  fjuid  ofTeiret,  pallium 
quo  ulebatnr ,  vice  oblationis  ad  aram  deposuit  ; 
similiter  nonnulli  ex  baronibus,  domini  sui  et  exem- 
plum  imitantes  et  morem  ei  gerentes  pro  domino, 
bide,  solemni  comitatu  totius  civitatis,  episcop») 
()ia'cedente,  in  aulas  réglas  deducitur.  Nec  mora 
liricatenses  caslellanos  unumquemque  ad  se  venire 
mandat,  eos  duntaxal  (jui  ejus  dominium  suscipere 
non  recusarent  ;  qui  omnes  pari  concordia  advene- 
riuil,  el  eum  gandcntes  in  dominuin  susceperuni  , 
lidcm  ei  et  sacramcnla  contra  omnes  adversarios 
facientes. 

A  Bricalc  iiKtvens,  cornes  Sanclum  Laudum  peliit, 
«juf)d  contra  cuin  inuniveral  ej)iscoj)Us  (-(Mistantiensis, 
de  cujus  (iominio  est.  Milites  cpii  erant  intus  (  (lanl 
ferme  ducenli),  e  contra  exeuntes  ad  pralium,  ipso 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  299 

primo  impetu  refugere  ad  municipium  coguntur. 
Prima  die  resistentes  et  altéra,  tertia  sese  dedentes 
portas  aperiunt,  pacem  pelimt,  hominium  faciimt, 
fidem  et  sacramenta  comili  contra  hostes  jurantes. 

Inde  Constantiam  civitatem  venitur,  quœ  a  Constan- 
tio  ,  Constantis  filio ,  fundata,  ejus  meraoriam  opère 
simul  et  nomine  repraesentat.  Hanc  nemine  resi- 
stente  (aberat  enim  episcopus),  ingreditur,  capit,  ci- 
vium  fidelitateni  petitam  excipit,  loca  milite  complet 
et  escis.  Constantianae  provinciae  barones  evocat, 
fîdem  ab  eis  postulans  :  omnes  ullro  veniunt,  postu- 
lata  facessiint,  prseter  Radulfum  et  fratrem  ejus  Ri- 
chardum  de  La  Haia,  quorum  prior,  castella  sua 
contra  comitem  muniens,  rebellare  conatur,  aller 
cum  grandi  militum  copia,  ducentorum  et  eo  amplius, 
Caesaris  Burgum  occupât,  exinde  comiti  se  posse  re- 
sistere  ratus.  Sed  comes  magnanimus  prioris  terram 
devastans,  castella  obsidet,  vi  bellica  capit  ipsumque 
Radulfum ,  vel  sero  pœnitentem  quod  ultra  vires  ten- 
tasset,  in  deditionem  captum  pacifiée  recepit. 

Hinc  ad  Caesaris  Burgum,  bellico  apparatu  sollicite 
procurato ,  militum  aciebus  dispositis,  macbinis  pro- 
vide et  sollerter  aplatis,  properatur;  de  cujus  castri 
vocabulo,  situ,  artificiosa  firmitate,  mullum  quod 
loqueremur  eral,  sed  ad  exitum  festinamus. 

Siquidem  Caesar  Majorem  Brilanniam,  quae  nunc 
Ânglia  dicilur,  armis  invasurus,  ibi  castra  posuit,  loci 
procul  dubio  plurima  aplitudine  explorata  :  primo 
quidem  situ  naturali  locus  munitissimus,  nalivo  lapide 
et  solidissimo  fundatus  ;  inde  mare  adjacens,  non 
minus  munilum  quam  fertile  lam  suo  accessu  quam 
navali  commercio  reddit  ;  sylvarum  etiam  vallalus  vici- 


."^00  HISTOIUA  (".AIFKEDI 

nia,'  et  It'rariiin  copiam  et  nonnulliiiii  exinde  contrahit 
inmiimentiini.  Qiiibus  ex|)|{3ialis  vir  perspicax,  naliirae 
jiiiixit  aiiificium.  Castrum  igitur  illic  conslituit  quod 
iiiiiris  riiixit  firniissiinis,  tunihiis  oxstructis  tarii  fre- 
(|iu'nlil)us  iii  i|)so  imiri  aiiihilii  ut  vix  hasta  militis 
inter  turrim  possit  cxtoiuli;  inlerius  auteni ,  iii  loco 
nitiiiitiori,  liurini  caleris  cmiiicntioieni  et  aiilam  re- 
^iaiii  collocavit.  In  fjuo  etiam  Castro,  fiigalus  primo 
inipetii  a  Britannis,  lial)iiisse  refugiuni  dicitur  :  unde 
Liicanus  : 

Tenita  quaesitis  ostendit  terj^a  Brilaimis. 

Hinc  ilafjiie  non  immerito  ipsum  castrum  Cœsaris 
lUirgum  antiquitas  noininavil. 

Quo  ut  pra?di\imus  occupalo,  Richardus  de  La  Haia 
niilitihus,  satellitibus,  armis  virisque  competenlil)us 
victualibusque  copiosis  complevit ,  ut  viriliter  coniili 
résistèrent  exiiortatur.  Ipse  vero  ,  navigio  se  conimit- 
tens,  ad  regem  Steplianuui  properat,  copias  inde  nii- 
litum  adducluiiis  (juibiis  comitis  obsidionem  solveret 
ipsumque  compelleret  in  fugam.  Intérim  (|ui  in  Castro 
comiti  rebellabant,  confisi  in  virtute  sua  et  in  multi- 
tudine  divitiaruiu  (|uas  inibi  tvrannus  congregavciat , 
sed  et  in  turriuuj  luunitione  inexpugnabili ,  insuper 
in  transmarinis  auxiliis,  non  snhun  ariuoiiun  vennn 
cliam  conviciorum  jaculis  ij)sum  iuipetebant.  Illc(|ui- 
dem  tela  lelis,  non  vcrl)a  vcrl)is  hostium  rependebat , 
nolens  res|)ondere  stultis  juxta  stultiliam  illorum.  Do- 
niiiins  autni),  in  enjus  manu  suu!  omnium  ])()testates 
et  omnia  régna  terrarum  ,  j)ugnabat  pro  eo,  bostes 
ejus  detincns  et  eum  exaltant  :  nam  cccc  dumRicliar- 
dus  navigat,  capitur  a  piralis,   et  cum  suis  caplivus 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  301 

in  exteras  nationes  adducitur.  Runior  Ictlialis  ad  eos 
qui  coiniti  repiignabant  defeitiir  :  tum  vultus  eoriini 
decidit  pro  mœrore,  spes  quassata  elabitur,  de  sola 
fiiga  cogitant,  sed  non  patet  effugiuni.  Tandem  co- 
mitis  collatérales,  afflicti  lacrymis,  puisant  quatenus 
vel  solo  intuitu  liberalitatis  et  militiœ  solam  sibi  vitam 
a  comité  impetrent  ;  nec  fuit  gravis  labor  liberali  co- 
miti  indiilgere  pœnitentibus.  Mediantibus  autem  illis 
qui  pro  eis  intercesserant ,  scilicet  ïngergerio  de  Bo- 
bun ,  Alexandro  fratre  ejus,  Jordano  Tbesson ,  Guil- 
lelmo  de  Vernuillo  (1  ),  faciem  principis  videre  me- 
rentur,  admittuntur  coUoquio,  donatis  injuriis  pace 
poliuntur.  Gui  sibi  prseter  spem  facto  propitio ,  non 
ingrati  castrum  munitum,  viclualibiis  referlum,  red- 
dunt;  ipsi  vero  se  ejus  dominio  sponte  subdentes, 
legitimam  fidelitatern,  sub  fidei  sponsione,  promit- 
tunt  sacramento.  His  itaque  peractis,  biemi  imminent! 
cedendum  arbitratur;  munitis  quaecœperatcastris,  sol- 
"vit  cornes  expeditionem. 

Factaestlonga  concertatio  inter  Stephanum  pseudo- 
regem  et  Gaufredum  Andegavorum  consulem  :  Gau- 
fredus  proficiens  et  semper  in  seipso  robustior  ;  Ste- 
pbanusdecrescensquotidie,  siquidem  transfretavit,  ut 
diximus,  in  Angliam.  In  ipso  autem  ingressu  Anglise  , 
fugavit  rsigellum  episcopum  Eliensem,  quia  nepos 
episcopi  Salesburiensis  erat  a  quo  odii  incentivum  in 
progeniem  ejus  traxerat.  Obsedit  autem,  in  vigilia 
Natalis  Domini  et  usque  in  Purificatione  beatœ  Mariae, 
Linconiae  urbem  ,  quod  Deo  et  bominibus  displicuisse 
visum  est,  quia  solemnitates  divinas  parvipendebat. 

(i)  Ms.  6003,  Vernullio. 


302  IIISTORIA  r.Al  FRF.DI 

De  curia  auleni  ejus  in  Natale  Domini  dicere  non  at- 
tiiiet.  .lam  quippe  curiœ  soleiiincs  et  ornatiis  re^i^ii 
stemmatis,  al)  antiqua  série  descendentes ,  prorsus 
evaniierant,  ingens  thesauri  copia  deperierat ,  pax  in 
rei,'n()  nulla,  ca'dihus,  incendiis,  rapinis  omnia  e\- 
lerininahanhir,  clainor  et  Inclus  et  horror  ubique. 

Circa  I^uificalioneni  autcni  beatîe  Mariae,  consul (1  ) 
Ranuifus  adduxit  secuni  Robertum  filium  (2)  régis 
Hcnrici ,  Noliertuni  soceruin  snnm  et  proceres  alios 
vaiidissimus,  ad  obsidioncni  régis  dissolvendam.  Cnm 
autein  consul  audacissinius  paludeni  pêne  intransibi- 
leni  vix  transiisset,  in  ipsa  die,  aciebus  dispositis, 
regeni  bello  aggressus  est.  Ipse  cum  suis  aciem  pri- 
niam  construxerat,  secundani  illi  quos  Stepbanus  rex 
delieredilaverat,  tertiani  Robertus  dux  magnus  cum 
suis.  \  jalere  vero  erat  lurma  W  allensiuin,  magis  au- 
dacia^  qiiam  armis  inslrucla.  Tune  consul  Ceslrensis, 
vir  bellicosus  et  armis  insignibus  coruscans,  Rober- 
tum consulem  proceres(jue  r('lif|uos  sic  all(»((uilur  : 
«  (iratias  igitur  mullas,  du\  in\ictissime,  vobisque , 
proceres  et  commilitones  mei,  cum  summa  devotione 
persolvo,  (jui,  us(}ue  ad  sita' |)ericu]um,  amoiis  aflec- 
tum  milii  maiinanimiter  e\liii)uislis.  (aun  i'Mlur  sim 
vobis  causa  periculi,  dignum  est  ut  periculo  me  plus 
ingeraiM  cl  infidissimi  régis,  (jui  dalis  iiuluciis  pacem 
fregit ,  aciem  piius  illidam.  Kgo  (|uidein  ,  tam  de  régis 
injustilia  (juain  de  mea  conlidens  virtute,  jamjam 
regalem  cuneuni  dilfindam  gladii),  milii  viam  per  lio- 
sles  medios  parabo.  Vestia-  virliilis  est  se(jui  pracun- 
tein  et  itiiitaii  pcrcutieiitein ;  jaui  \iileur,  aniiiio  nulii 

(1)  Oomlp  de  (>ln'st<T.  —  (i)  FiU  naturel. 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  :^03 

praesago,  regias  acies  transvolare,  proceres  pedibus 
conculcare,  regem  ipsum  gladio  transverberare.  » 

Dixerat;  dux  autem  Robertus  sic  jiiveni  respondit, 
et,  in  loco  stans  eminenti,  bujuscemodi  orationem 
babuit  :  «  Non  indignum  est  qiiod  ictus  primi  digni- 
tatem  poscis,  tam  ex  nobiHtate  quam  prsecellentia.  Si 
tamen  de  nobilitate  contendas,  ego,  filius  nobilissimi 
et  nepos  summi  régis,  non  antecellor;  si  de  virtule, 
bic  nmlti  sunt  electissimi ,  quibus  nerao  viventium 
probitate  polest  praeferri;  sed  longe  alia  me  movet 
ratio.  Rex  enim ,  post  sacramentum  quod  sorori  meae 
fecit,  regnum  crudebter  usurpavit,  et,  omnia  contur- 
bans,  multis  miUibus  causa  necis  exstitit ,  et,  exemplo 
sui ,  nibil  juris  habentibus  terras  distribuit ,  jure  possi- 
dentibus  diripuit.  Ab  ipsis  ergo  nequiter  deberedita- 
tis ,  summo  judice  Deo  coopérante  et  vindictam  sub- 
ministrante ,  prius  aggrediendus  est.  Respiciet  qui 
judicat  populos  in  aequitate  de  excelso  cœlorum  babi- 
taculo,  et  injustum  juste  appetentes  in  bac  tanta  ne- 
cessitate  nequaquam  relinquet.  Unum  vero  est,  pro- 
ceres fortissimi  militesque  universi,  quod  vobis  aninio 
firmiter  ingerere  volo,  quod  per  paludes  quas  per- 
transistis  nuUa  potest  esse  fugientibus  reversio.  Hic 
igitur  vel  vincendum  vel  occumbendum,  spes  fugae 
nuUa,  boc  solum  superest  ut  in  urbem  gladiis  viam 
paretis.  Si  quid  autem  veri  conjecturât  animus  mibi, 
hoc  est  quod  fugere  nusquam  potestis,  illud  est  quod 
hodie,  Deo  vobis  adjuvante ,  victoriam  praestabit;  ne- 
cesse  est  enim  ut  ad  probitatem  confugiat  cui  non 
potest  aliud  esse  diffugium.  Cives  autem  Linconienses, 
qui  stant  urbi  suée ,  proximi  in  impetus  gravedine 
animis  languescenlibus ,  ad  doraos  suas  transfugere 


304  IllSTORIA  GAUFREDI 

victoriosi  vi(lcl)itis,  \  crmntanirn  contra  quos  belluin 
geralis  ullondilis  :  Alaniis,  Briloiuiin  dii\,  contra  vos, 
imo  contra  Deum,  procedit  armalus;  vir  nefandiis  et 
omiiiiiMi  lanière  sceleiuin  jxdliitus,  inalitia  parum 
nesciiis,  ciii  iiuii(|iuun  noceiuli  dcfuit  affcctus  ,  cui  se 
non  esse  criidelilate  coniparabileni  soluni  et  supre- 
mum  videlur  opprobriiirn.  Procedit  quoqiie  contra 
vosGalerannus  cornes  Mellenti,  doli  callidus,  falleiuli 
artifex,  cui  innata  est  in  corde  neqiiitia ,  in  ore  falla- 
cia,  in  opère  pigrilia;  corde  i^loriosus,  ore  magnificiis, 
opère  piisillaninius,  ad  conijjrediendmn  ultimiis,  ad 
disgrediendum  primus,  tardus  ad  pugnam ,  velox  ad 
fiigam.  Procedunt  caeteri  consules  et  proceres  lalro- 
ciniis  assueti,  rapinis  delil)iili,  boniicidiis  signati , 
omnes  tandem  perjuro  contaminati.  \  os  igitur,  viri 
fortissimi  ((jiios  magnus  rex  Ilenricus  erexit,  iste  de- 
jecit,  ille  instruxit,  iste  destruxit),  erigiie  animos,  et, 
de  Dei  juslitia  confisi,  vindictam  vobis  a  Deo  obla- 
tam  de  facinorosis  prasuniite,  et  gloriam  immarcesci- 
bilem  vobis  et  posteris  vestris  prafigite.  Kl  jain,  si 
vobis  idem  animiis  est  adboc  Dei  judiciiim  perpelran- 
diim,  progressionem  vovete,  fugani  abjurate,  ereclis 
in  ca-luin  unaniniiler  dcvlris!  »  \  i\  fiiiieral ,  et  omnes, 
extensis  in  co'luin  maiiibiis,  terribili  clamore  fiigam 
abjuraverunl,  et  se  in  armis  colligentes  in  hoslem 
splendide  progredimiliir. 

Iiex  interea  Stepbanus,  einaruni  magnis  exa^stuans 
fluctibus,  niissam  in  tanta  solenuiitale  aiulieral.  Cum 
autem,  [ex]  more,  cereuin  regc  digniim  I  )('0  ofl'erens, 
iiiaiiibiis  Alexandri  cjiiscopi  iiiipoiu  rct ,  (■onlVacliiin 
est.  Hoc  luit  rciii  si>:num  conlrilionis.  Cecidit  etiani 
siqicf  allarc  jtixis  cui  eoijjus  Douiiui  ineraf  ,  alirupto 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  305 

vinciilo,  picEsente  episcopo.  Hoc  fuit  régi  signum 
ruinae.  Primum  rex  slrenuissimus  egredilur  aciesque, 
cum  siimma  securitale,  bello  disponit.  Ipse  pedes 
omnem  circa  se  multitudinem  loricatorum,  equis  ab- 
ductis,  striclissime  collocavit;  consules  cum  suis  in 
duabus  aciebus  equis  pugnaturos  inslituit.  Sed  admo- 
duiii  parvœ  équestres  acies  illae  comparuerunt  ;  acies 
autem  regalis  maxima  erat,  uno  tantum,  scilicet  ipsius 
régis,  insignita  vexillo. 

Tune,  quia  rex  Stepbanus  festina  carebat  voce, 
Balduino,  magnœ  nobililalls  viro  et  milili  fortissimo, 
sermo  exbortationis  ad  universum  cœlum  injunctus 
est.  Qui  loco  stans ,  omnium  oculis  in  eum  erectis, 
ubi  attenlionem  eorum  modesta  taciturninate  sti- 
mulavit,  sic  exorsus  est  :  «  Omnes  qui,  aciebus 
disposilis,  conflicturi  sunt,  tria  praevidisse  oportet  : 
primum  jusliliam  causœ,  deinde  mililum  copiam, 
posîremo  astanlium  probitatem  ;  jusliliam  causse, 
ne  periculum  animas  incurralur;  copiam  mililum, 
ne  boslium  numerosilate  comprimalur;  probitatem 
astanlium,  ne  numéro  confidat,  debilibus  taraen 
innixa  subruatur.  In  omnibus  bis  negotium  quo  tene- 
mur  expeditum  conspicimus.  Causse  namque  noslrae 
justilia  est,  c[uod  régi  ea  quse  coram  Deo  vovimus 
servantes  contra  suos,  in  eum  perjuros,  in  periculo 
mortis  astamus  ;  numerus  vero  nobis  in  equitibus  non 
inferior,  in  peditibus  conferlior  ;  prc)l)ilalem  vero  tôt 
consulum,  lum  procerum,  mililum  quoque  bello  sem- 
per  assuelorum,  ({uis  vocibus  exsequet  ?  Virlus  autem 
ipsius  régis  infinila  vobis  loco  prseslat  mililum.  Cum 
igitur  sit  in  medio  vestrum  dominus  noster  unclus 
Domini,  cui  fidem  devovistis  ,  volum  Deo  persohite; 
I  20 


30C  HISTORIA  GAUFREDI 

tanto  doiiativiim  niajiis  a  Deo  accepluri ,  quanto  fide- 
liiisct  fonslaiilins  pro  rcge  vcslro,  fidi  conlra  inlidos, 
legitimi  contra  perjiiros,  iinpiignaverilis,  securi  qiiin 
etiaiii  et  siimma  repleti  confideiilia,  contra  (jiios  l)el- 
lum  geralis  perpendite.  Roberti  ducis  vires  notœ 
sunl  :  ipse  quidcm  de  niorte  nuiltiiin  minalur,  parum 
operatiir,  ore  leoiiiniis,  corde  leporiims,  clariis  elo- 
quentia,  obscuriis  inertia.  Consul  auteinCestrensis,  vir 
audaciae  irrationabilis,  promjjlus  ad  conspirandum, 
inconstans  ad  peificientluni,  ad  bellnm  iinpetuosus, 
periculi  improvidus,  allioia  se  macliinans,  impr;:.'-!- 
bilibus  anbelans,  assidiioium  paucos  adducens,  con- 
venarum  dispersam  niullitudinem  congregans,  niliil 
liabet  quod  timeri  debeat;  semper  enim  quidquid  vi- 
riliter  incepil  efTeininate  leliquit.  In  omnibus  quippe 
gestis  suis  infortunate  rem  agens,  vel  in  congressil)us 
victus  aufugit,  vel,  si  laro  victor  evstilit,  uiajora  victis 
delrimenla  sustinuit.  \\  allenses  autem,  quos  secum 
addiicit,  scilicet  vobis  d('sj)ectui  sunt ,  cpii  incrmem 
bello  piu'lerunt  Icmeritatem ,  et,  urte  et  usu  billi 
carenles ,  quasi  pecora  dccurrunl  in  venabula.  Alii 
vero ,  tam  piot  ères  qiiam  milites,  Iransfugaî  et  giro- 
vagi ,  utinam  numéro  plures  addueerentiu',  (|ui(pianto 
numéro  plures,  tanto  elTectu  détériores.  \  os  igitur 
eonsules  et  viri  eonsulares,  meminisse  namque  decet 
veslrœ  \irtulis  et  iiobilitatis  ,  liodie  jtrobitates  veslras 
numerosas  in  eaeumen  liorenlissimum  extollile,  et, 
patriim  imitatores,  liliis  vestris  s])l('ndort'm  sempilcr- 
num  r('liii(|iiil(>  !  Assiduitas  iiilni-tiniiorinu  inc-cnliNum 
licl  illis  ;i(l  rii^iciidiini  :  j;iMi  siquidem,  nec  fallor,  eos 
advenisse  p(LMiitet  ;  jam  de  luga  meditanlur,  si  loco- 
rum  a.sj)C'iilas  adniillal.  (anu  crgo  nec  illis  (.onlligcre, 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  307 

nec  confiigere  sit  possibile ,  quicl  aliud  egeriint  nisi 
quod  vobis,  Dei  nutu,  et  se  et  impedimenta  sua  oblu- 
lerunt?  Equositaque  eorum  et  arma  et  ipsorum  cor- 
pora  ditioni  vestrae  siibjecta  conspicitis.  Exlendite 
igitur  animos  vestros  et  dexteras  iiiexpugnabiles ,  ^iri 
bellicosi,  ad  diripiendiim  cum  summo  tripudio  quod 
ipse  vobis  oblulit  Deus  !  » 

Sed  jam  antequam  oratioiiis  seriem  terminaret, 
clamor  adest  bostium,  clamor  lituorum ,  equorum 
fiemitus,  terrée  sonitus.  Principium  pugnœ  acies 
exheredatorum ,  quœ  praeibat,  percussit  aciem  rega- 
lem,  in  qua  consul  Alanus  et  ille  de  Meslend  et  Hugo 
consul  de  Estangle  et  Simon  comes  et  ille  de  Va- 
renna  inerat,  lanto  impetu  quod  statim,  quasi  in 
nictu  oculi,  dissipata  est ,  et  divisio  eorum  in  tria  de- 
venit  :  alii  namque  eorum  occisi  sunt,  alii  capti, 
alii  aufugerunt.  Acies  cui  principabatur  consul  de 
Albamarde  et  ^\illelmus  Yprensis  percussit  Wal- 
lenses  qui  a  iatere  procedebant,  et  in  fugam  coegit  ; 
sed  acies  consulis  Cestrensis  perculit  cohortem  prse- 
dicti  consulis,  et  dissipata  est  in  momento  sicut  acies 
prior;  fugerunt  igitur  omnes  équités  régis.  Willelmus 
Yprensis ,  Flandria  oriundus ,  vir  exconsularis  el 
magnée  probitalis,  qui,  cum  esset  belli  peritissimus, 
videns  impossibilatem,  régi  dislulit  auxilium  suum  in 
tempora  meliora. 

Rex  itaque  Slephanus  cum  acie  sua  pedestri  relic- 
tus  est  in  medio  bostium.  Circuierunt  igitur  undique 
aciem  rcgalem  et  tolam  in  circuilu  expugnabant , 
sicut  castelletum   (1)  solet  assiliri.   Tune  vero  bor- 


[1)  Ms.  6003,  rastellum. 


3U8  HISTORIA  GAUFREDI 

rendam  l)clli  faciem  vidercs  in  onini  circiiitu  regalis 
aciei,  ii;iiein  prosilienlcm  ex  <;aleariiin  el  gladioriim 
coUisioiie ,  slridoieni  liorrendiim ,  clainoroin  Icrri- 
ficiim.  Ucsoiiabanl  colles,  resonabaiil  iiihis  imnalia. 
Iiiij)elii  igitur  e(|iiniiiiii  rei^alcni  tiiriiiaiii  oneudeu- 
tcs,  <|iu)sdam  eadehaiU  ,  aiios  sternelianl  ,  iion- 
nullos  al)slraclos  ca|)iel)aiit,  ^iiUa  eis  (juies,  nulla 
respiratio  dabatur,  nisi  in  ea  parte  qua  rex  forlissi- 
miis  slabat ,  verentibus  iniinicis  incomparal)ilem  ic- 
tunm  ejus  inirnanilalem.  Qiiod  ubi  cornes  Ceslrensis 
coniperit,  rej^is  invidens  glori;r,  cum  omni  ponv.l..j 
arinaloriim  irruit  in  euni.  Tune  apparuil  vis  in  legis 
fuhninea  bipenni  niaxima,  ciedens  hos,  diruens  illos. 
Tune  noviis  orilur  clamer,  omnes  in  euni,  ipse  in 
orinies.  Tandem  regia  bipennis  ex  ictuum  fre(jiientia 
contVacla  est;  ipse  gladio  abstraclo ,  dexlra  régis 
digno,  rem  mirabiliter  agit,  donec  et  gladins  con- 
fVactus  est.  Qiiod  videns  Guiilelmiis  de  Kabaine , 
miles  validissimus,  irruil  in  regem,  et  enm  galea  ar- 
ripiens,  voce  magna  clamavit  :  «  Hue  onmes,  bue 
regem  teneo!  »  Advolant  eo  omnes,  et  capitur  rex. 
Capitur  etiam  balduiiiiis ,  (pii  oralioiicin  fcccial  j)er- 
suasivam,  mullis  conlossus  vuhu  ribus  ,  muhis  con- 
trilus  iclibus,  nbi  egregic  resislendo  gloriam  [iiome- 
ruil  sempitcrnam.  (!aj>ilnr  cliam  Hiibardus,  (iliiis 
Ursi,  (jiii  iii  iclibus  daiuiis  cl  recipientlis  clarus  cl 
gloriosus  cnnipamit.  Adlmc  caplo  rege  pugnabat 
a(  ics  regalis,  ncc^  ciiiin  ciic  innvcnli  fngcrc  polerant, 
doufc  onnics  \cl  capti  vcl  casi  sunl.  Ciisitas  irgo 
boslili  lege  diicpta  est,  et  rex  in  eam  miserabililer 
inlrodiiclus. 

Dei  igiliii  judicio  circa  regem  j)aracto,  ducilur  ad 


COMITIS  ANDEGAVORUM.  309 

Imperatricem  et  in  turri  de  Bristowe  (1)  captivus  po- 
nitur.  Imperatrix  ab  omni  gente  Anglorum  suscipitur 
in  dominam,  exceptis  Kantensibus,  ubi  regina  et  Wil- 
lelmus  Yprensis  contra  eam  pro  viribus  repugnabant. 
Suscepta  priiis  est  a  legato  Romano,  Wintoniensi 
episcopo,  et  mox  a  Londoniensibus.  Erecta  est  autem 
in  superbiam  intolerabilem,  quia  suis  incerta  belli 
prosperavissent,  et  omnium  fere  corda  a  se  alienavit. 
Igitur  sive  subditorum  (2)  instinctu,  sive  Dei  nutu, 
imo  quidquid  homines  egerint  Dei  nutu  egerint, 
Dei  nulu  expulsa  est  a  Londonia.  Irritata  igitur 
muliebri  angore ,  regem  unctum  Domini  in  compe- 
dibus    poni  jussit. 

Post  dies  autem  paucos,  cum  avunculo  suo  rege  Sco- 
torum  et  fratre  suo  Roberto,  viribus  coactis,  veniens, 
obsedit  turrim  Wintoniensis  episcopi.  Episcopus  autem 
misit  pro  regina  et  Willelmo  Yprensi  et  pro  universis 
fere  Angliseproceribus.  Factus  est  igitur  exercitusutrin- 
que  magnus.  Dimicabant  quotidie,  non  congressibus 
acierum  sed  militarium  anfractuumcircuitionibus  ;  non 
igitur  sicut  in  belli  caecitate  confundebantur  gesta,  sed 
patebat  cujusque  probitas  et  gloria  pro  merilis  aderat, 
[ila]  ut  mora  illa  pro  bis  omnibus  voluptuosa  vide- 
retur,  in  illustrium  splendoribus  excelsis.  Venit  tan- 
dem exercitus  Londoniensis,  et  alii  numerose,  qui 
contra  Imperatricem  contendebant,  fugere  eam  com- 
pulerunt.  Capti  sunt  in  fuga  mulli;  captus  est  etiam 
Robertus  frater  Imperatricis,  in  cujus  turri  rex  cap- 
tivus erat,  cujus  sola  captione  rex  evadere  poterat. 
Âbsolulus  est  uterque.    Sic  igitur   rex,   Dei   justitia 

(1)  Ms.  600S,  Bristo  urhe.  —  (2)  Ms.  6003,  subdolcrum. 


310        HISTORIA  GAUFREDI  COMITIS  ANDEGAVOULM. 

miscrabiliter   caplus,  Dci   niisericordia  niiseral)ilitcr 
lil)eraUis  est. 

Facta  est  ergo,  iil  cîi\imiis,  longa  concerlatio  intcr 
Stt^[)hanum  pseudoregtm,  et  Gaiifreclum  Andegavo- 
niin  coinitern  :  Gaiifrcdiis  pioficicns  et  senipcr  in 
seij).so  robuslior,  Sicplianus  decrescciis  quotidic.  Eo 
aiilem  tenipore  (juo  soient  regcs  et  principes  ad 
bella  proccderc,  viddiccl  posl  aspcritalfiii  niinhosee 
îiioniis,  tnm  platida  veris  clemenlia  temperaret 
anras  redolen^cscpie  arbiista  proruinpercnl  in  llores 
et  nudala  dndiini  roscta  redivivis  adoinarenlur  rosis  , 
mirantesque  oculos  erunipenlinm  candor  reveibe- 
raret  liliorum... 

Caetera  desiderantur. 


STEPHANI    ROTHOMAGENSIS, 


M0N4CHI   BECCENSIS, 


CARMEN 


DE  GAUFRIDO,  COMITE  ANDEGAVENSI. 


PROLOGUS. 


Noscere  quserens 
Quis  fuit  auctor 
Carminis  hujus, 
Quisve  sit  ille 
Qui  celebratur 
Laudibus  istis , 
Sedulus  audi 
Qu3e  tibi,  caro  (1), 
Pandere  euro. 

Possîdet  auctor 
Nominis  arcem, 
Officiumque 
Martyris  almi 
Qui  celebravit 
Priinus  in  orbe, 
Sanguine  fuso  , 


Praelia  Christi. 
Hune  volo  noseas 
Sub  Benedieti 
Patris  amanda 
Vivere  norma, 
In  sjjcciali 
Virginis  almae 
Degere  cella, 
Inter  eorum 
Fortia  castra 
Reliigionis 
Dogmata  quorum 
Cliniata  cœli 
Scandere  uorunt. 

Queni  tamen  istud 
Carmen  honoret 


(1)    Sous-t'iitcndu /rtYo/i. 


312 


CARMEN  DE  GALTRIDO 


Vocibus  istis 
Ins|)ice,  si  vis. 
Hic  fuit  iile 
Andegavensis 
Consul  in  armis 
ISIaximiis,  alto 
Sanguine  cietus. 
Reyia  piolcs 
Exstitit  ejus 
Qui  sibi  regnum 
Constituisse 
Koscitur  illic 
Est  ubi  passus 
Conditor  orbis. 
Hujus  et  uxor 
Exstitit  illa 
Filia  régis 
Que  super  Anglos 
Non  fuit  ullus 
Alti(jr  aller; 
Qua»  decorata 
Pignore  trino 


Gaiulet,  adempto 
Conjuge,  natos 
Cernere  patris 
Régna  subisse. 
Noscere  nomen 
Si  cuj)is  bujus, 
Taliter  ipse 
Discere  (piibis  : 
Clauditur  istud 
Octo  figuris; 
Adde  sed  unam 
Partibus  istis. 
In  tribus  actis 
Has  volo  ternas 
Consociari  ; 
Ac  simul  istas 
Jam  sociando 
Ordine  facto 
Conspice  nomen 
Sic  sociatum  : 

GAUFRIDUS. 


CAR3IEN. 


Ql'IS,     QUA.NTUS,     QUALIS    CONSUL    FllT    ANDEGAVENSIS, 
EDIDIT    nie    TAI.IS    DESCRIPTOB    UOTKOMAGEKSIS. 


Militiae  decus  et  patriae  dux  m  subit  aslra 
Ecclesiaî  pacisquc  pi.x'  fortissima  castra, 
Qui  patrium  fcriis  impcrium  non  oxtcnuavit, 
Sc(j  diicibus  vel  consulibus  prior  aniplilicavit; 


COMITE  ANDEGAVENSI.  313 

Qui  Paridis  seu  Tindaridis  faciem  renovabat , 
Hectoreum  ciinctis  in  eum  corpus  rutilabat  ; 

Qui  clypeatus  vel  galeatus  Mars  fuit  aller , 
Palladis  hastam  sanguine  pastam  gessit  et  alter. 
Pectus  Achillis  protulit  illis  et  feritatem 
Qui  cupierunt  aut  statuerunt  asperitatem 
Pectoris  ejus  seu  patrise  jus  piœvaricari . 
His  animosum  seque  perosum  scivit  amari. 

Hune  sapientia  necne  scientia  la^tificabant, 
Terrea  gloria ,  celsa  palatia  condecorabant. 
Non  fuit  altlor  aut  sapienlior  ullus  in  istis 
Quos  tegit  aetheris  aula  vel  aeris  haec  plaga  tristis. 
Novit  amabilis  et  venerabilis  esse  benignis , 
Impenetrabilis ,  inviolabilis  atque  malignis. 

Sceptriger  insignis  consul  fuit  Andegavensis , 
Quem  titulis  dignis  celebret  plebs  Pictaviensis  ; 
Nec  minus  haec  référât  Normannia  terra  celebris , 
Bellis  jam  dederat  subjectam  quam  sibi  crebris. 
Hujus  fama  soli  pertransit  culmina  quœque 
Scandit  et  alla  poli,  super  œthera  prosilit  a^que. 

Terret  et  hœc  reges ,  populos  premit  ipsa  féroces , 
Angit  et  atroces ,  cupientes  frangere  leges 
Quas  hic  sancivit;  quas  temnens  qui  violavit 
Pœnis  mulctavit,  quas  devitare  nequivit. 
Justitiœ  cultor,  sincerus  pacis  amator, 
Juris  sectator,  legum  firmissimus  ultor  , 

Sola  salus  patrire ,  spéculum  lux  atque  sophiae. 
Artibus  imbutus  seplenis ,  sensus  acutus , 
Praeclivis  orator,  logicae  nec  segnis  amator, 
Rhetoricos  flores  edoctus  sive  colores , 
Cautus  et  a  puero  falsum  discernere  vero, 
Multimoda  specie  perfusus  philosophiae. 

In  prosa  Cicero ,  versu  Maro  cederet  illi , 
In  logica  Socrates ,  armis  œquandus  Achilli , 
Huic  quidquid  sciri  potuit  credo  patuere. 


ziÀ  car:\ien  de  gaufrido 

Gloria,  divitire,  sapicntia  tanta  fucre 
Quanta  nec  exponi  possit  sed  nec  mcditari. 
Miinde,  st'd  iinmuiidt',  cuiutos  lihi  qui  sociari 
Qua^ris  et  iu  vontrcm  traiisfuiulcic  pt-rdilionis, 
Quam  fiillax  lidci  uulla-  \cl  iclligiouls 
Sis,  hic  agnovit  cuni  tu  super  alla  tulisll 
^Equoris  ,  ac  niortis  potum  ridens  tiibuisti. 
Pareae,  non  parca3 ,  quia  nulli  parccre  scistis, 
Cedcre  cur  superis  luuic  tam  cito  sic  voluislis  ? 
Ast  tanien  huie  cynibam  Sty^ii  deferte  Caronis 
Qua  Flcgeton  lluvius  tranetur  pciditionis; 
Nec  saltem  videat  quœ  sit  domus  atra  Plutonis  : 
iElisiis  canipis  quin  transeat ,  ut  regionis 
Incola  llorigcrae,  vita?  sociusque  pcrennis 
Gaudeat,  arescat  dcnec  Langia  percunis, 
Donec  sol  lunte,  vel  solis  luna  laborem 
Arripiat ,  donec  perdant  utrique  colorem  , 
Donec  sol  radiis,  Pliœbes  umbra  vacuetur, 
Ac  aether  slellis  cœlisque  solum  relevelur; 
Sidéra  vel  recubent  in  aquis  piscesque  natabunt 
illthere,  seu  volucres  ipsi  super  astra  meabunt. 
Pestis  aniara  nimis,  viventibus  insidiosa, 

Mors  metuenda  nialis,  pestis  amara  nimis; 
Ultima  sors  superis,  lex  irrevocabilis  aîvi, 

Jus  patrium  cunctis,  ultima  sors  superis; 
Nec  genus  aut  species  sexus  te  movit  et  aetas, 
\uruni  non  movit,  nec  genus  aut  species. 
Subdiiur  onuie  tibi  quod  vcscitur  aeris  aura  , 

(^iiiflfjuid  in  orbe  sapit  subditur  onnie  tibi  ; 

Cogitiir  (»nitii>  jionin  dcx ciiilrrc  pir  tua  jura, 

Flectere  colla  tibi  co'Mtur  omnis  Ikjuio; 
p 

Nomen  in  orbe  tuum  pra-cellil  nomina  cuncta, 
Nam  eenus  omne  tremit  nomen  in  orbe  tuum. 

Unie  aliud  simile  mibi  non  uionstraret  Homt  ru> . 
Non  fuit  in  tcrri-^  bni(    aliud  simile. 


COMITE  ANDEGAVENSI.  315 

Haec  domat  et  populos ,  reges  prosternit  atroces , 

Obiuit  insanos,  haec  domat  et  populos. 
Legibus  atra  tuis,  mors,  obstat  uuUa  potestas, 

Aurum  non  obstat  legibus  atra  tuis. 
Per  tua  régna  cadit  quidquid  natura  creavit, 

Auras  qui  carpit  per  tua  régna  cadit. 
Quis ,  precor,  ille  fuit  qui  te  conteninere  quivit, 

Te  qui  non  sensit  quis ,  precor ,  ille  fuit  ? 
Summus  et  ipse  Deus  -voluit  tua  jura  subire  : 

Factus  homo  moritur  summus  et  ipse  Deus. 
Quem  tibi  non  subicis  talem  qnse  flectere  quisti? 

Christum  quae  flectis  quem  tibi  non  subicis  ? 
Ut  tibi  cedit  inops ,  ut  cedit  servus ,  et  auri 

Dives  sic  cedit  ut  tibi  cedit  inops. 
Cedit  et  insipiens ,  cedit  dialecticus  arte , 

Cedit  rhetoricus ,  cedit  et  insipiens , 
Cedit  et  omne  tibi  quod  sese  vivere  sentit, 

Quod  sub  sole  jacet  cedit  et  omne  tibi. 
Cessit  et  ipse  tibi  quem  carmen  personat  istud , 

Laus  cujus  frémit  hic ,  cessit  et  ipse  tibi. 

Virginis  in  thalamo  Phœbus  jam  clauserat  horas 
Bis  decies  denas ,  ter  sexaginta  ,  ter  octo , 
Bis  quadragenas,  semel  octo  sed  et  duodenas, 
Sirius  ac  totidem  ,  bis  septem  bisque  duabus , 
Bis  quinis,  bis  sex,  bis  quattuor  inde  remotis, 
Imbrifer  a  Marte  mensis  septenus,  in  arcem 
Cœlestis  sedis  mentem  cum  consulis  hujus 
Sustulit,  ipsius  septena  lace  suborta. 


HISTORIA 

COMITUM    ANDEGAVENSIUM 


HISTORIA 
GOMITUM    ANDEGAVENSIUM 

AUCTORE  THOMA  PACTIO, 

LOCHENSI    PRIORE. 


DE  ORIGINE    COMITUM    ANDEGAVENSIITM. 

Anno  Domini  dcccxltii.  —Fuit  vir  quidam  de  Ar- 
morica  Gallia,  in  pago  Redouico,  nomine  Torqua- 
tius,  quem  Karolus  Calviis  illiiis  foresicie  quae  Kidus 
Merulge  nunciipatiir  forestaiium  constiluit.  Hic  genuit 
Tertulkim. 

TertLilIus  quidem  acer  ingenio ,  fortunam  suam 
animi  amplitudiue  supervadens ,  in  Franciam  abiit , 
sub  rege  Karolo  niilitaturus.  Quem  Karolus  Cal  vus, 
ob  mérita  sua  carissimum  babens,  uxorem  ei  dédit 
filiam  ducis  Burgundite ,  nomine  Pelronillam ,  cum 
beneficio  in  Landonensi  Castro  et  aliis  terris  in  pago 
Gastinensi  et  aliis  locis  per  Franciam.  Qui  genuit  In- 
gelgerium. 

[de  ingelgerio.] 

DCCCLXxx.  —  Ingelgerius  juvenis  alacer,  miles 
optimus,   dominam   pagi   Gastinensis,   matrem    sibi 


320  HISTORIA 

spiriliiak'm  ,  de  atliiltcrio  falso  iiiijjclitain  ,  nionoma- 
chico  cerlaïuine  libcraNil,  et  ob  iil  faclmii  ei^regium, 
n])ti(l  I.andonciisc  (lasliimi,  oasainculnin  ejus  pluri- 
iiiuiii  aui^mcnlaliim  est.  Pt>slea  veio  Luclovicus,  (ilins 
Karoli  Caivi,  vicrconiitalum  Aiirdianensom  el  jjiîe- 
fectiiraiii  ruroiiorinii  ol  diiiiicliinn  Aiidcgavis  cniiiila- 
tuin  ei  il)  casamcnlo  doiiaNit;  ultra  Mediianain  aller 
cornes  liabebalur.  Ruisus  Adelardiis  et  Raymo,  ambo 
gcrmani  fralres,  Tiironensiiiin  ei  Andegavensium 
pontilices,  iieplein  suain,  Âelendim  uoiuine,  cuni 
alodiis  suis,  scilicet  Anjl)azio,  Biisenciaco  et  Castel- 
lione,  ei  in  coniu<;iiiin  copulariml.  Qui  post  gravia 
bella  insigiies(|ue  viclorias  coucessit  in  l'atuin,  sepul- 
lusque  est  in  ecclesia  Beati  Martini  Caslri  ^ovi. 

[de  fulcone  rufo.] 

Dccccxii.  —  Fulco  Rufus,  secundiis  cornes,  filins 
Ingelgerii,  integruin  coniitaluni  Ândegaven>iuni  et 
abbalias  Sancti  Al[)ini  el  Sancli  Sergii ,  (\ux  antca  ré- 
gis doniinica'  fuerant ,  adeplus  est.  (^ui  diixit  nxorem 
noininc  Rocillain,  (iaïuerii  liliani,  cmn  tiibiis  castel- 
lis,  scilicet  Locbis,  \  illentras  et  La  Haye.  Iste  genuit 
très  filios  :  (iuidoiicin  (|ni  factus  est  episcopns  Sues- 
sionoMsis,  lngeli;erium  (jui  inteirecUis  est  a  Nonnan- 
nis  et  l'ulioneni  <(ui  Noeatns  es!  Lionus.  Fidco  Unlus 
senex  et  plenns  diermn  inortuus  est  et  sepnltus  in  ec- 
clesia Beali  .Mailiui,  juxla  [)alieni  ^unni. 

[de  fl'lcu.m:  noNo.J 

DCCCCLX.  —  Fuleo  Fionus,  terlins  eonies  Andega- 
vensiuin,   in  eeeiesia  Saneti   Mailini  in  (^asleilu  ^ovo 


COMITUM  ANDEGAVENSIUM.  32i 

canonicus  ascriptus  fuit.  In  festis  sancti  ejusdem  in 
choro ,  inter  psallentes  clericos ,  cum  veste  clericali 
et  sub  disciplina  eorum ,  astabat.  Hospilabatur  apiid 
mediocrem  aliquem  ex  cleiicis ,  et  domiun  ipsius 
magno  cultu  et  sumptn  venustabat ,  ut  in  discessu  suo 
tenais  hospes  ditatus  remanerel. 

Contigit  quodam  tempoie  regem  Francorum  Lo- 
tbarium  apud  Turonem  civitalem  in  festo  sancti  Mar- 
tini aestivalis  affore  ;  affuit  autem  et  cornes  Andegavo- 
rum  in  babitu  clericab ,  et  quae  Dei  sunl  in  cboro  , 
ca3teris  devotior  ,  celebrabat.  Ob  boc  nobiles  palatini, 
lateri  régis  adba;rentes ,  cum  ipso  rege  cœperunt  de- 
ludendo  dicere  quod  cornes  Andegavorum  sicut  pres- 
byter  canebat.  Rex  autem  Francise,  cum  abis  delu- 
dens ,  nobile  opus  "viri  derisit  ;  quo  audito ,  cornes 
Andegavorum  btteras  bujusmodi  formam  babentes 
scripsit  :  «  Régi  Francorum,  cornes  Andegavorum. 
Noveritis,  domine,  quod  rex  ilbteratus  est  asinus 
coronatus.  » 

Composuit  idem  reverendae  memoriae  consul  bisto- 
riam  duodecim  responsoriorum ,  cantu  et  melodia 
luculentam ,  in  bonore  beati  Martini.  Quodam  tcm- 
pore ,  cum  ecclesiam  Beati  Martini  procul  aspiceret , 
sicut  semper  solitus  fuerat ,  equo  desiliit ,  ac  flexis  ge- 
nibus  toto  tempore  prostratus  in  terra  diutius  oravit. 
Cum  surgeret  ab  oratione,  vidit  a  dextris  liominem 
aspectu  borribilem ,  leprosa  impetigine  miserabiliter 
occupatum,  etmanum  mittens  ad  loculum,  misericor- 
diam  leproso  volebat  impendere  ;  cui  leprosus  ait  ; 
«  Non,  domine  mi,  non  indigeo  modo  bujuscemodi 
indulgentia  -,  sed  quia ,  pedibus  lepra  corrosis ,  nec 
ipse  ire  nec  ab  alio  deferri  ad  ecclesiam  confessoris, 
I  2i 


n-J-2  HISTORIA 

pne  nimia  infirmitate,  possiim,    nécessitas   mihi  ac 
volnntas  essct  (jnatiims  lu  ipse  me  déferres.  Forsitan 
il)i    invenireni   ali(jucm   l)ei    lioniineni  qui,    pro  re- 
dt'iiiptione  peccaminiini ,    in    conventu    ieprosorum 
mihi  necessaria  admiiiislrari  juberet.  »  Quo  audilo, 
cornes  proprio  niantclio  dilii^^enter  leprosum  ac  dévote 
iii\nl\it,  ac  cîi'teris  parlini  illudenlilnis ,  parlim  stu- 
pcutilius,  propriis  humeris  pium  pondus  fere  per  duas 
leugas  deferens,  ad  ecclesiam  Beali  Martini  devenit. 
Quo  peraclo,  forma  leprosi  tani  a  pondère  deferentis 
quam  ab  oculis  inluentis  evanuit;  cumcjue  cornes  se- 
(pienli  nocte  in  clericali  liabilu  in  choro  Beali  ]\lar- 
tini  jnxla  decanum  resideret,   divinilus  obdormivil. 
Interea   (juidam   vir   reverendus    habilu,    prietextus 
stola  candida  ,  liabens  in  comitatu  leprosum  ,  dixit  : 
«  Ego  suin  Marlinus,  dominus  tuus;  iste  leprosus  est 
Christus,  quem  tu  siepius  in  membris  suis  pie  fovisti, 
sed  bodie  in  sua  persona  et  capite,  humeris  portans, 
honorasti.  » 

Dum  rediret  Andegaviam,  sicut  dicitur,  apparuil 
ei  angélus,  dicens  successores  sucs  usque  ad  nonam 
generationem  dominationis  suae  fines  semper  in  ntii- 
versum  exlendere.  Ipse  Fulco  IMus  1res  fdios  lia- 
buil,  quorum  primogenilus  (iaufridus  consulat  uni 
rexit.  A.lter,  Guitlo  nomine,  episcopus  Podii  fuit,  cui 
etiam  Drogo  junior ,  benignitat(^  Hugonis  régis,  in 
episcopatu  Podii  successil.  (^ontigit  (|uodam  tenqxtre 
in  festo  sancli  "Nhirtini  liyemaiis  ,  cuin  de  manu  epi- 
sco[»i ,  missam  canentis,  corpus  cl  saiiguincni  (iliristi 
acciperet ,  rediens  in  choro,  IcnI  lactus  iiuitiniiiodo, 
inicr  iiianus  clericorum  sociorum  suorum  exspiravit, 
scpuhusque  est  in  eadcm  eccicsia,  juxla  palrcin  suum. 


COmrUM  ANDEGAVEINSIUM.  323 

[de  gaufrido  grisa  tunica.] 

DCCCCLXXVIII.  — Gaufridus,  quartiis  cornes  An- 
degavensium.  Hic  fîlius  Fulconis  Boni,  ob  insignia 
summi  et  singularis  meiiti ,  a  rege  Roberto  in  prctliis 
signifer  et  in  coronatione  regum  dapifer,  tam  ipse 
quam  ejus  heredes  constituuntur. 

In  dielnis  illis  Huastem  Danus,  tribus  annis  Gal- 
lias  infestans,  tandem  in  vallem  amœnam  et  pul- 
cherrimam,  inter  locum  qui  Mons  Morentius  dicitur 
et  Parisius,  cum  quuKlecim  inillibus  Danorum  fixit 
tentoria;  cujus  pra^sumptionis  timoré  rex  Robertus , 
in  solemnitate  Penthecostes  ,  proceres  suos  undequa- 
que  Parisius  congregare  disposuit ,  videns  sibi  nullam 
fieri  cum  illo  copiam  pugnandi,  cum  Franci,  inlra 
mœnia  urbis  refugere  compulsi,  foras  erumpere  non 
erant  ausi.  Singulis  igitur  diebus  Ethelvulfus  Danus, 
veluti  aller  Goliath ,  agminibus  Francorum  expro- 
brans ,  ante  urbem  Parisiacam  singulare  duellum  ab 
aliquo  Francorum  exigens  veniebat;  a  quo  cum  com- 
plures  milites,  ex  fortioribus  et  nobilioribus  Franco- 
rum, duello  devicti  et  perempti  fuissent,  rex,  dolore 
commotus,  ne  quis  amplius  contra  eum  exiret  pro- 
bibuit, 

Gaufridus  comes  Andegavensis ,  cum  certissime 
virtutem  et  crudelitatem  prœdicli  Dani  didicisset,  fin- 
gens  se  ad  colloquium  cujusdam  amici  sui  abscondite 
ire,  suis  ut  eum  in  Landonensi  Castro,  quod  suum 
erat,  exspeclarent  praecepit.  In  craslino  consul  furtivus 
viator  egreditur,  uno  solo  milite  cum  duobus  armi- 
geris  secum  retento,  et  non  longe  a  Parisiaca  urbe, 


n2l  lîISTORIA 

huri^iim  Sancti  Gerriiaiii  dcvitans,  a  niolendinario 
quodain  navigiuiii  silji  parari  impelravit ,  in  cujus 
(ioiiio  iiocte  illa  (iormivit.  l'acto  mane,  clamore  Dani 
audito  cornes  infremiiil,  cl  armatus  cilo  efjiiiiii»  as- 
ceiidil,  rcliclis  in  nave  sociis,  soins  ei  obviavit.  Cornes 
ilafjiie,  pciTorato  lioslis  pectorc ,  Danum  {)rostravit, 
et  abslraclo  ipsiiis  proj)rio  i^ladio,  velul  aller  David, 
caput  abscidit,  et  domino  navis,  qui  eum  transvexerat, 
capui  m  in  (  ivilaie  déferai  Iradidil;  ipse  clandesti- 
nus  in  Landononsi  Castro  ad  siios  rediit.  Bajnlus  ca- 
pilis  venit  in  urbem,  et,  rege  pnesente,  nomen  et 
personam  militis  qui  Danum  interfecerat  se  firniat 
ignorare.  Dani  recesserunt  confusi.  Venerunt  itatjue 
principes  convocati  Parisius.  Gaufridus  conies,  indu- 
tus  tnnica  illins  panni  (juem  Franci  griselnm  vocanl, 
inler  principes  scdebal  Molendinarins,  ad  lioc  con- 
vocatusa  rege,  comitem  agnovit,  cujus  arrepta  tunica, 
régi  et  caeteris  ait  :  «  Hic  eum  liacgriseta  tunica,  ster- 
nendo  Danum,  Francoruni  opprobrium  abstulil.  » 
Rex  deinceps  ut  Gaulridus  Cirisa  Tunica  vocaretur 
edixil. 

Venerunt  Dani  circa  Suessionis  regionem,  secuti 
sunt  Franci,  et  eum  de  bcllo  Iraclarenl  ordinando, 
negotium  illud  Andegavensi  conuniscrunt  (iaufrido. 
Ordinata- sunt  ila(jue  sex  acies,  rex  poslremus  eum 
acie  sua  gradiebatur.  (iaufridus,  (|iii  suuni  deferebat 
vexillum ,  properus  afluil ,  Oanis(pie  miles  andacissi- 
nius  obslilil.  Ad  illius  j)iirni[)ilaris  inipctmn  l'ranci , 
aniino  icsnniplo,  in  Danos  irruunl  niianiniil<  r  ;  cxlei- 
rili  siiiil  aiilnii  D.iin  |ii'.i'  timoré  nunio,  cl  l'cjx'iitc, 
cuneis  coi  nui  l;»ii;iiilibus  ,  (ugaî  se  connniscnnil. 

lUiisus  (jiiidam  lliculonit  us  de  Suc\ia,  lùlclllicdns 


COftlITUM  ANDEGAVENSIUM.  325 

noniine ,  qui  de  génère  Pharamundi  et  Clodovei  des- 
cenderat ,  regnum  Francorum  jure  hereditario  exige- 
bat  ;  qui  auxilio  Othonis  ,  régis  Italiœ ,  Lotharingiam 
et  superiores  partes  Francis  impugnabat.  Conquere- 
batur  in  propatulo  de  fœderatis  pactionibus  quas 
Hugo  rex,  in  praesentia  Henrici  ducis  Lotbaringise  et 
Ricardi  comitis  Normanniae  et  Gaufridi  Ândegavis ,  in 
quodam  colloquio  fecerat  :  scilicet  quod  regnum  Fran- 
corum Hugo  sibi  dimitteret  ita  dumtaxat  ut  sibi  duca- 
tum  totius  Francise  daret,  sicut  dux  Hugo  olim  pos- 
séderai; quod  prœdicti  principes,  ut  aiebat ,  et  multi 
alii  magnâtes  fide  sua  pepigerant.  Gaufridus  Grisa 
Tunica,  aliis  dubitantibus ,  surrexit  et  ait  :  «  Perjurii 
nusquam  volo  redargui,  nec  patiar  ut  nobis  domine- 
ris  !  Regem  meque  et  socios  meos  de  fide  menlita  de- 
fendo.  »  Bertboldus  frater  ducis  Saxonise,  vir  factus 
ad  unguem,  pro  Theutonico  duellum  arripit.  Ventum 
est  ad  praelium.  Primo  impetu  neuter  cecidit ,  sed 
Bertboldus,  dum  equum  giraret,  a  comité  iancea  gra- 
viter inter  scapulas  vulneratur.  Ad  ultimum  rupta  lo- 
rica  Bertboldi,  Gaufridus  Grisa  Tunica  victor  exstilit; 
qui  zonam  beatae  Marise  Virginis  ,  quam  regina  Fran- 
cise, consanguinea  ejusdem,  eidem  pugnaturo  contu- 
lerat,  Lucbis  posuit. 

Genuit  autem  plures  filios,  quorum  junior,  Mauri- 
cius  nomine,  caeteris  pâtre  superstite  morluis,  super- 
vixit.  Ipse  vero  Gaufridus  Grisa  Tunica,  viam  uni- 
versse  carnis  ingrediens,  sepultus  est  in  ecclesia  Beali 
Albini   Andegavis. 


3-2r.  niSTORIA 


^DF,     MVrniCH".] 


nCCCCXCVI,  —  Mauriciiis,  quintus  cornes  Ande- 
gavotisiiini,  diixil  iivoroin  de  Alvcrnieiisi  (1  pai,'o, 
(iliniii  llainiorici  consiilis  Saiicloiiici ,  i)e[)lein  I\ai- 
niiiiuli  l'iclavensis  coinitis,  ex  rjua  Fiilconem  Nerrain 
gemiil.  Sunexil  in  eiim  I.andriciis  Dunensis,  auxilio 
Odonis  Campaiiieiisis,  auxilin  etiam  Tieldoini  Salniu- 
ricnsis.  Qui  cuiii  eis  virilitcr  restitisset,  pra'occiipatiis 
morho,  iiatura»  concessit ,  sepultiiscjue  jacet  in  eccle- 
sia  Sancti  Alhini ,  jiixla  paircni  siium. 

[de    FULCONE    NERRA.l 

MX.  —  Fulcf)  Nerra,  ciii  consuefudo  fnil  Animas 
Dei  jurare,  juvenis  adliiic,  collecto  exercilu,  nitra 
Blcsiin  pioreclus,  ad  Castnim  Diinum  devenit.  Itaque 
prcEniissis  Ambaziensibus,  Andegavi  Dunenses  coan- 
gijstaverunt  et  plurinios  i^ladio  necavenint.  Victor 
igitur  rediens  Fulco  Ainbazio,  doiniim  Lamirici  obse- 
dit,  qiiain  (îaufrichis  (irisa  lunica  cidcni  lieredilario 
possideiidam  contulerat.  Landriciis  cl  siii  al)  Ainbazio 
expelluntnr,  et  doiniis  Landrici  recepta  funditus  dele- 
tnr.  Illico  castruin  l.ocbas  cl  Aniba/iacnin  Lisoio  ad 
cuslodicnduni  Iradidit. 

hil(.'rea  Conanus  cnnics  l'.iilaiiniic,  I  nlcnncm  scicns 
ai»  Aiidci^aNi  abscessisse  ,  ad  ciniain  l'c^is  Aiuclianis 
ire  disposnil,  liiiis  snis  lit  An(ici;a\iin  inlcslarent  j>ra'- 
cepil.  I  )nni  I  nico  cl  (  ionanns  Anrelianis  iei;em  e\sj)»'c- 
larenl,  I  iiKn  in  (jnadain  domo,  ad  re(|iiisi(a  natnra", 

(1)  Mirux  yllnicmi. 


COMITUîM  ANDEGAVENSIUM.  327 

secessit.  In  thalamo  ejiisdem  domus,  a  Fulcone  solo 
pariete  diviso,  Conanus  venit,  qui  sibi  aperit  quod 
filii  sui  quarto  die  usque  ad  portas  Andega\is,  omnia 
demoliendo ,  discurrent.  Quo  audito  ,  cornes  ad  suc- 
cursum  suorum  festinat ,  fingensque  se  Landonensi 
Castro  suo  ire,  nocte  et  die  equis  mutatis,  equitat, 
suis  in  via  ut  se  sequantur  imperat.  Britones  statuto 
die  usque  ad  portas  urbis  securi  et  impetuose  currunt. 
Fulco  et  latitantes  sui  in  eos  securos  celerrime  irruunt, 
aliosprosternunt,  alios  in  fugam  commissos  insequun- 
tur  :  nam,  regressu  consulis  cognito,  resistendi  nec  ad 
momentum  constantiam  babuerunt  inimici;  ita  dis- 
persi,  quo  quisque  potuit  citissime  diffugerunt.  îVIortui 
sunt  in  illo  conflictu  duo  filii  Conani,  innumerique 
pedites  perempti  ;  alii  duo  cum  multis  aliis  baronibus 
et  militibus  et  peditibus  capti.  Fulco  autem  statim  ad 
curiam  régis  citissime  redit,  et  ipso  die  quo  rex  vé- 
nérât, ipse  et  quidam  suus  miles,  equitans  varium 
equum  Alani  primogeniti  filii  Conani,  ante  aulam 
regiam  descenderunt.  Quœsitum  est  a  Britonibus  quo- 
modo  equus  ab  illis  babeatur,  verumque  auditur  et 
Conano  nuntiatur.  Deflet  Conanus  casum  suorum , 
coram  rege  lamentatur.  Ab  episcopis  pax  quœritur, 
et  mediante  rege  Roberto  et  Ricardo  Normanniae 
duce,  qui  Juditam  filiam  Conani  babebat  uxorem, 
concordia  efficitur.  Alanus  primogenitus  Conani  cum 
fratre  suo  redimitur  ;  omnes  capti,  dato  compelenti 
pretio ,  liberantur,  et  a  Fulcone  consulatus  ultra  Me- 
duanam  quiète  et  pacifiée  possidetur. 

Postmodum  vero  inter  ipsum  Conanum  et  pne- 
dictum  Fulconem,  Andegavorum  comitem,  exortum 
est  indissolubile  jurgium ,  ita  ut  crebris  suorum  invi- 


328  niSTORIA 

rem  depopulatioiiihus  ac  sangiiinis  efTusionibus  laces- 
siti,  ad  iilliimim  inircnt  cominus  pra'lium.  Cum  igitur 
diii  rmiltiinKjiie  vicissirn  sibi  niala  ({lia'  poterant  itro- 
passent,  al)  utrn(|uo  decrrltini  est  ut  in  loco  qui  Con- 
crctus  (liciliir.  ([uisfjiic  illnriim  cimi  siio  exercitu ,  die 
constituto  advenientos ,  piulii  ceitamen  inirent.  Sed 
RritoTitim  rxorcitus  ,  cogitata  fraudis  decipula  ,  partem 
Fulrouis  cxercilus  nequiter  prostravemnt.  In  pnedicto 
denique  loco  ubi  certamen  ineundum  fuerat ,  clam 
prrevenientesplerique  Brilonum,  ibique  nimiumastute 
profundiim  al(pic  perloni^aun  fodere  vallum  ,  ramisfjue 
arboruui  densalini  super  inserlis,  imposita  videlicet 
bostibus  muscipula,  recesserunt.  Die  igitur  constituto 
juxta  condictum,  diiin  illiic  uteivjuc  cum  suo  exercilu 
adveniret  at(jue  acies  utriusque  jam  in  procinctu  vi- 
deretur  informata,  gens  Britonuni  callida  fraudisque 
propriœ  conscia ,  simulai  se  velle  fugam  arripere,  ut 
avidius  demergerent  bostem  in  latentem  muscipulam. 
Quod  cernens  Fulconisexercitus,  cupiensque  exj)edite 
super  eos  irruere,  corruit  pars  ex  eis  non  modica  in 
foveani  Hritonuni  astu  patrataiii.  Illico  aulom  c<in- 
versi  liiilnncs.  ([ui  j)iiiis  liii^am  siniulavctant  .  inliian- 
tcrcjuc  super  I^\il(<»iiis  cxcrciluin  iniiciitcs.  aspcrriina 
(piam  plures  ex  cis  c;edo  necavciunl ,  ipsuin  cliam 
Fulconem  pulsum  de  e(|uo  in  terram  loricatum  dejc- 
cerunt.  Qui  exsurgens,  nimio  accensus  fnrore,  diclis 
sMos  rrirval  «'x.'Huit(|U('  suoruni  aiiiums.  Ilii  \rro, 
vcliii  luibo  vclieiMcntissiuuis  j)er  dcnsas  scgetes ,  im- 
jx'llriilcs  ((MUKMM  ex(M'(ituin  hritonuin  .  eos  ci'udeli 
nijniinu  ciidc  maclavcrunt  ,  dclctocjuc  iiciic  uui\erso 
rxcrcilii  r.ritoiinm,  ijisiiiM  cliam  (louannm  illonmi 
piiiK  i|Miii  liuinalum    (IcxIt'iM  \i\n(n  capicnles,   I  ul- 


COmXUM  ANDEGAVENSIUM.  329 

coni  reddiderant  ;  ((uo  potito  vicloria  et  reverso  ad 
propria,  non  illi  postniodii:i)  ({uispiain  Britonum 
molestus  exstitit. 

Cum  circumquaque  in  diversis  prailiorum  eventibus 
humaniim  fudisset  sanguinem,  metu  gehennae  territus, 
sepulchrum  Salvatoris  Jerosolimis  adiit  ;  et  inde  re- 
diens,  ex  uxore  sua  Gaufridum  Martellum  et  filiam 
Adelam  nomine  genuit.  Postea  idem  Fulco,  gratia 
peregrinationis ,  Romam  venit ,  et  a  papa  Sergio  be- 
nedictione  accepta,  iter  eimdi  Jérusalem  rursus  arri- 
puit.  Sub  conductu  vero  Jérusalem  ducitur  ;  portam 
tamen  urbis  intrare  non  poluit ,  ad  quam  peregrini 
ut  intrarent  violenter  dare  urgebantur.  Dato  autem 
pretio ,  tam  pro  se  quam  pro  aliis  cliristianis  ad  por- 
tam sibi  probibitam  morantibus  ,  urbem  celeriter  cum 
omnibus  intravit ,  sed  sepulcbri  claustra  eis  probibue- 
runt.  Nempe  cognito  quod  vir  alti  sanguinis  esset , 
deludendo  dixerunt  nullo  modo  alio  ad  sepulcbrum 
optatum  pervenire  posse,  nisi  super  illud  et  crucem 
dominicam  mingeret;  quod  virprudens,  licet  invitus, 
annuit.  Quaesita  igitur  arietis  vesica ,  purgata  atque 
mundata  et  optimo  albo  vino  repleta ,  quin  etiam  apte 
inter  ejus  femora  posita  est;  et  comes  discalciatus  ad 
sepulchrum  Domini  accessit ,  vinum  super  sepulcbrum 
fudit,  et  sic  ad  libitum  cum  omnibus  sociis  intravit, 
et  fusis  multis  lacrimis  peroravit. 

Intérim  dum  esset  in  peregrinatione,  Gaufridus 
Martellus ,  filius  ejus,  quem  custodem  comilatus  reli- 
querat,  adversus  patrcm  insurgit,  munitiones  Ànde- 
gavorum  usurpât ,  patrem  redeuntem  excludit.  Con- 
troversia  protacta  diutius,  tandem  viris  intercurren- 
tibus  religiosis,  filius  patri  reconciliatur. 


330  FHSTORIA 

Il  aiitoni  F-'uIco  qii;r  Orciat  mala  corrigerrt  et  Deo 
^latiim  njuiiusoll'errtl,  Locliis  jiixla  Angcrem  fluvium, 
liellorosd  ^)  scilicet,  erclesiain  in  honore  sancti  Se- 
pnlcliii  ,  riioiiaclios  cmii  al)l>al('  imj)<)iit'iis  il)i,t(>n- 
slriixit. 

Amio  v[  (limidio  (juo  l'ulco  moraliis  ("iierat  in  pcrc- 
grinatione ,  Odo  C.anipaniensis  et  Celdoinus  Salmii- 
riensis  terrain  cl  lioiiiines  Fulconis  afïli\erunt.  Fulco 
oppidum  (|iind  Monstricarduni  vocatur  coniponit;  ad 
nijiis  tlclclioncni  Odo  inullos  milites  et  pedites  Blesis 
conpe^'at.  Fuko  ab  Amhazio  discedens  prope  Ponti- 
leviiim  venit.  Herbertus  Cenomannensis  cornes,  ami- 
cus  Fulconis,  juxta  ripas  Cari  equitans,  Benregio  cas- 
tra lixit.  Qnid  plura  ?  \cies  ordinantiir.  Milites  Odonis 
inipetiis  Andei^avorum  et  ictus  (ÀMioniainioruin  susti- 
nere  non  ferentes,  protinus  versi  sunt  in  fugam.  Ita 
fere  sex  millibus  tam  captis  quam  peremptis  ,  reliqui 
evaserunt.  Secjuenli  anno,  Fulco,  ad  distringcndam 
urbein  Turonicam,  oj)piduni  in  Monte  Budclli  statuit. 
Odo  ('ampaiiifiisis .  adjmicto  sibi  Salmuriense  (iel- 
doino  ,  munitionem  illani  obsedit.  Fulco  Figerim 
transnieal  et  icstinus,  lola  nocte  equitans,  sumnio  di- 
luculo  Salrnurium  (lefcnsoribus  vacuum  intral ,  ac  to- 
tum  oppidum  cftiilcslim  ccpit  et  arcem  postmodum. 
illico  inde  abiens,  \  icnuam  transit  et  Montem  Rasonis 
obsedil.  ()(!{»  ab  obsidioiic  Moiitis  liudcHi  secessil  , 
Fulco  ad  Loclias  rcdiit,  sic  ulcrquc  remisso  exercitu 
(|iii«'vit. 

\\i\  bobcrius  Coiislanliam ,  liliam  (iuillclmi  Arcla- 
leusis  ((Muilis,  nataiii  de  lilanca  sorore  i'iilconis,  ac- 


(1)  Mieux  /ffllo  Loeo. 


COMITUM  ANDEGAVENSIUM.  331 

cepit  uxorem;  quarn  idem  rex,  consilio  Hugonis  Bel" 
vacensis  comitis,  odiosaiii  liabcbat.  Factum  est  ut  die 
quadam  rex  in  silvam  venatum  iret,  et  Hugo  cornes 
cum  illo  ;  duodecim  igitur  milites  missi  a  Fulcone 
Andegavorum  comité,  avunculo  scilicet  reginœ  Con- 
stantiœ,  Hugonem  supradiclum  aiite  regem  trucida- 
verunt. 

Rursus  Fulco  Montem  Basonis  obsedit  et  cepit ,  et 
senescallo  suo  Lisoio  neptem  Supplicii  thesaurarii 
uxorem  dédit,  ciii  etiam  Ambazium  cum  omnibus 
appendiciis  suis  donavit  ;  et  sic  terra  Fulconis  usque 
ad  obitum  suum  in  pace  siluit.  Bis  jam  Jerosolimam 
perrexerat;  tertio  autem  itinere  peracto  rediens,  intra 
Metensem  urbem  diem  clausit  extremum.  Corpus  au- 
tem illius,  conditum  aromatibus ,  apud  Luchas  sepul- 
tum  est. 

[de  gaufrido  martello  primo.] 

MXL.  —  Gaufridus  Martellus  post  mortem  patris 
sui  consulatum  adeptus  est ,  et  in  Ambaziaco  milites 
multos  cum  Lisoio  posuit,  qui  Turonim  Blesimque 
vastarent;  et  ad  ultimum  omnibus  copiis  suis  congre- 
gatis  ïuronicam  urbem  obsedit ,  quam  Henricus  rex 
F'rancorum,  ablatam  a  filiis  Odonis  Campaniensis  Theo- 
baldo  et  Stephano,  eidem  Martello  contulerat.  Dimisit 
tamen  Martellus  Lisoium  senescallum  suum  Amba- 
ziaco ,  cum  ducentis  militibus  et  mille  quingenlis  pe- 
ditibus,  qui  \ias  custodirent  ne  Blesenses  ad  ejus  exer- 
citum  libère  descenderent.  (^omes  Theobaldus  cum 
infinita  gente,  per  Pontilevium  Iransiens,  juxta  Mons- 
tricardum  ad  flumen  Cari  descendit,  et  in  pratis  Sancti 


332  mSTORIA 

Qiiintiiii  aiite  Bliiream(l)  tentoria  fixil.  Martellus, 
rclirla  (»l)si(lioiu',  l.aiuliaco  Monte  prima  die  eis  ol)- 
vins  veiiil.  In  craslino  Hlcscnses  ex  castils  proruiml , 
Antlei,'avenscs  a  Laiidiaco  eis  e  contra  procedinit. 
CunKjiie  jam  se  inviceni  contuerentur,  Maiiellus  per 
sex  acies  exercitiim  siiiiin  distribuit,  totumque  de 
comité  transfcrens  se  in  milileni,  alios  lancea,  alios 
eiise  proscqnilm-.  rli{'ol)aldini,  impetus  Andegavnrum 
non  ferenles ,  in  fiigam  versi,  scapulas  dederunt.  Qui 
ciim  Martello  eiant  omnes  in  ferrum  ruuni  ,  ipso  pi^ 
omnibus  l'ortissime  et  fugante  fugientes  et  proster- 
ncnle.  Tlieobaldus  ilaque  cum  quingentis  et  octoginta 
niililil)us  in  nemore  quod  Braium  dicilur  capitur  et 
abstrabilur;  Siepbanus,  fraler  Theobaldi,  arreptafuga 
cum  aliquil)us  militibus,  evasit.  Tbeobalduscumesset 
in  vinculis,  et  pro  eo  nuUam  argenti  et  auri  Martellus 
redem])tionem  vellet  aceipere ,  Turonim  pro  sua  iibe- 
ralione  concessit.  (Juindecim  sacramentajuravit  Theo- 
baldus  propria  manu  Caufrido,  et  viginti  barones 
casicllenses  cum  co  et  (piadraginta  milites  vavassores, 
eisdem  verbis  (juibus  et  ipse. 

GuillelmusPictavensium  comes  consulatum  Sancto- 
iiicurn  suuin  esse  dicebat ,  et  vi  occupatum  tenebat , 
quia  patrui  sui  fuerat.  Martellus  emndem  consulatum 
reclamabat  ,  (juia  avi  sui  fuerat,  eu  jus  beredes  abscjue 
liberis  mortui  erant,  et  ideo  atl  beredes  sororis  avi 
sui  iKiiK.rcrn  debere  reverti  ailirmabat.  Denique,  bujus 
liligii  causa.  Martellus  (  uni  (iuillelmo  pugnare  dispo- 
nens ,  oppidum  (|uod  Capul  Nuillona^  dicitur  cum 
exercitu  adiit.    (iiullcluius   Martello  et   suis   occurrit. 

(1)   Mieux  Blirtium. 


COMITUM  ANDEGAVEINSIUM.  333 

Pictavenses  tremefacti ,  duce  suo  graviter  vulnerato , 
respirandi  locum  non  babebant.  Martellus  igitur  fu- 
gientes  insequitur;  Pictavensis  cornes  vulneratur  et 
capitur  ;  Andegavenses  cœde  peracta  reversi  sunt  in 
campo,  et  ibi  intra  tentoria  nocte  illa  quieverunt. 
Pictavensis  cornes  consulalum  Sanctonicum  quieturn 
concessit  Gaufrido  Martello ,  et,  multis  pecuniis  datis 
liber  a  captione  qiia  illiim  Martellus  spatio  trium 
annorum  tenuerat ,  ad  propria  remeans,  ipso  in  anno 
finem  vitœ  habuit. 

In  diebus  illis  Guillelmus  dux  Normannorum  Here- 
bertum  Cenomannicum  consulem  nimis  impugnabat  ; 
cui  Martellus  auxiliator  et  tutator  fuit ,  et  idcirco  dux 
Normannorum ,  qui  Angliam  acquisivit ,  multa  per- 
pessus  est  a  Martello. 

Gaufridus  Martellus ,  cum  filios  non  baberet,  nepo- 
tibus  suis ,  Gaufrido  Barbato  et  Fulconi  Recbin ,  filiis 
scilicet  Âdlielse  sororis  suse  et  Âlberici  comitis  de  Gas- 
tineis,  bona  sua  dereliquit  :  Ândegaviam  et  Sanctonas 
Fulconi ,  Turoniam  cum  Landonensi  Castro  Barbato 
donavit. 

^^difîcavit  autem  cœnobium  Sanctse  Trinitatis  apud 
Vindocinum  castrum.  Uxor  vero  ejus  œdificavit  ibidem, 
in  supercilio  montis ,  ecclesiam  Sancti  Georgii ,  cano- 
nicos  imposuit,  et  capellam  consulis  vocari  prœcepit. 
Gaufridus  etiam  cornes  perfecit  ecclesiam  Sancti  Nicolai, 
in  suburbio  urbis  Vndegavis,  quam  pater  ejus  Fulco 
inceperat,  nec  perfecerat  ;  ibidemque  sepultusquiescit. 

Fulco  Nerra  (1  ),  comes  Andegavensium,  in  Jeroso- 


(1)  Dans  le  ras.  ce  paragraplie  est  attribué  à  l'an  1173  et  copié  sous 
cette  date.  Nous  le  croyons  mieux  placé  ici. 


:VM  IIISTORIA 

limnni  proficisccns,  (iaiirrido  Marlrllo  lilio  swo  comi- 
taliiiii  tis(|iie  ad  rcditum  custodicndinn  conimisit. 
liliiis  iln(|ii('  |H()ceres,  équités,  cives  et  popiiliiiu 
auimavil  iii  patrein.  Votis  orationmn  completis,  j)aler 
rcdiriis  est  repnlsns  a  filio.  Fil  disciirsus  per  patriaui; 
ai'dibiis  et  rapinis  inslatiir.  l'aler  in  aiii;iislia  jjositus 
casiella,  villas  et  jHM-dia  suis  raiilorihiis  se  datiiiimi 
sjxijtniidit  ,  cl  lit  toliim  reciperel ,  lolum  ([ikkI  liliiis 
p(»ssitlei)al  ,  frre  tolimi.  dislrihiiil  ;  cpiod  in  smiiii  re- 
vocare  doiiiiiiiinu  sihi  poslinodiiin  vel  adhiic  alicui 
successorum  siioriim  non  licuit.  Filins  tandem,  patri 
reconciliatiis ,  patii  snccessil,  scilicet  anno  M.\L;  sed 
parricidii  cpiod  excogitaverat  pœnas  luens,  sine  iibe- 
ris,  ut  supra  ponitur,  decessit. 

Ilelias  ,  (iiius  .loliaiinis  de  l'ieca ,  Si])illani,  liliani 
ciijiisdain  roniitis  Longobardiie,  neptem scilicet  Here- 
l)(i  ti  (|U()ndaniCenomannorunicomitis,duxituxorein, 
et  cum  ea  coriiilatuni  ('eiinniannia^  suscepit.  T)o  Sihila 
vero  genuit  Sil)illani,  (jiiani  Fulco,  lilius  Fulconis 
Kecliin  ,  postniodum  rex  Jerosoliinorum,  duxit  uxr»- 
n'iii  ;  (le  (pia  ^cniiil  fiaufriduni  Plantegenest  et  Sibil- 
laiii  l'iaiidiia'  coinilissani. 

[DE    FULCOXE    HECIUN.] 

MFWII.  —  l'idco  Kccliin  priinus  Stepliano  Hle- 
scnsi  li()inai;iiim  Iccil;  cl  lMiili|)p()  rci^^i  l-'rancoruiii 
l.aiiddnciisc  (iaslniiii  cl  loliiiii  toinilaliini  de  (^asli- 
neis  conccssii .  iidco  |)liiics  diixil  iivorc.-,  ;  liliain  l.aii- 
cclini  i\r  r.aluciK cio ,  c\  (|iia  orla  <'sl  «omilissa  liii- 
faimiic;  |»(.^l  ukhIciu  liii.c  Laiicclini  diixil  Frnien^ar- 
dini,  iiliaiM    \r(  liciihaldi   Furlis  de  liorbono,  ex  (pia 


COMITUM  ANDEGAVENSIUM.  33S 

genuit  Gaufridum  Martelliim  ;  qua  dimissa,  ex  sorore 
Almarici  de  Monte  Forti ,  comitis  Ebroicaruni ,  Fulco 
Rechin  genuit  Fulconem. 

[de  gaufrido  martello  secundo.] 

Gaufridus  Martellus,  filius  Fulconis  Rechin,  cum 
pâtre  suo  Rupes  Corbonis  obsedit  et  fumo  cepit.  Eli- 
zabeth  sororem  suam ,  ex  matre  sua  et  Willelmo  co- 
mité Galinniaci  ortam,  Hugoni  de  Calvo  Monte  uxo- 
rem  dédit,  et  cum  ea  Ambaziacum  totum  ei  concessit. 
Idem  Martellus  cum  rege  Angliae  Willelmo  Rufo  saepe 
conflixit,  multaque  municipia  in  Normannia  vastavit 
et  succendit.  Idem,  insidiis  novercaî,  apud  Cande 
castrum  occisus ,  adhuc  pâtre  suo  vivente ,  sepultus 
est  in  ecclesia  Sancti  INicolai  Andegavis. 

[de  fulcone  jerosolimorum  rege.] 

MCX.  —  Fulco  comes  Andegavorum  filiam  Heliae 
comitis  Cenomannensium ,  quam  unicam  et  beredem 
reliquerat,  accepit  uxorem,  et  comitatum  cum  illa.  Sic 
igitur  Andegaviam  dominationem  in  populos  circum- 
quaque  diffusos  extendens ,  dotaliciis  incrementis 
multo  felicius  lerminos  dilatavit  quam  caedibus  luc- 
tuosis;  ad  affinium  namque  bona  bereditario  possi- 
denda  sic  civiliter  aspiravit  ut,  fœdns  iniens  cum  fiiii- 
timis  et  per  sanguinem  iniens  etiam  et  cum  sanguine, 
sic  in  adquirendo  rerum  dominio  féliciter  triunq)bavil 
ut  manus  immunes  conservaret  a  sanguine.  Félix  jac- 
tura,  dum,  maribus  sublatis  de  medio,  sexus  mulie- 
bris  in  copulum  transiret  Andegavensium  et   bonoe 


X\u  IliSTOHIA 

|)acis  stahililalc  |jerj)<lua  liniiaiclur  :  .Moysis  le^islalo- 
ris  inslituta  refCDsens  ,  (|iii,  jnheiite  Domino,  qiiiiKjue 
rilial)iis  Saphaat  paleriiaiii  licicditalciii  j)r()  virili  por- 
lione  dislribiiil  ,  cl  intcr  alias  tribus  iii  riiiiii  iilo  tli^lri- 
hiitioiiis  niinuTari  dci  revit  []  ). 

Mi.\\\.  —  lU'i^ni  principes  .lerosoliniitani ,  directis 
miiiliis.  l'ulcdin'in  Aiidei,'a\eiisiiim  louiilciii  soliici- 
laverunt  qualinus  loca  Dominical  passionis  adirel , 
filiani  re^is  Baldewini ,  quani  unicam  et  lieredeni  re- 
li»|iieral,  iixorcni  aoceptiinis.  Qiiibus  aajuiescens 
coines  ,  filio  siio  (îaufrido  Plantegenest  heredilatem 
reli(|uit,  Jerosobmani  adiil,  super  solium  David  régis 
in  .lenisaleni  collocatiis  est.  (lliristi  crucis  ininiicos 
altri\it.  Quod  ij^ilur  inccpil  virililer,  sui  successores 
siio  teinpore  siippleveriint.  Quorum  strenuilas,  or- 
dine  successorio  gubernacula  regni  Jerosoliiiiitani 
nanc'iscens ,  et  Yduineoruni  compescuit  ferocitatem  , 
et  15al)ilonein  factani  rel)ellem  sulxlitione  redegit,  el 
Alexandriain  redtlidit  tribulariam ,  el  in  novissimis 
sui  celebritate  lolius  populos  Orienlis  eflecit  atto- 
nitus. 

[de    GACFRIDO    PLA.NTEGENEST.] 

M(]\l.l\.  — Everso  Monasteriolo,  (pind  tiibiisaiinis 
obsessum  fuerat,  fiaufridus  Plantegenest  reddil  dii- 
calutM  ^()rmannia'  llciiriio  filio  suo.  Ludovicus  icx 
Irancoiuiii  accepil  lioiuagiuni  llenrici  iilii  (iaulVidi 
IManlegenest ,  de  ducalu  Kormannicc  et  comitalu  An- 
degavia*. 

(a\itas   igitiir    Vndegaveiisiiim ,    aiiti(|ii(triiiii   iiidii- 


(l)    Aumeriy  xxvu  cl  xkxvi. 


COMITUM  ANDEGAVENSITIM.  337 

stria  montis  in  edito  coUocata ,  consistit  in  mœnibus 
vetustissimis ,  gloriam  fundatorum  recensens,  in 
quadris  lapidibus ,  modernorum  parcitateni  accu- 
sans,  in  tenaciori  cemento ,  sabuli  condiendi  peri- 
tiam  penitus  deperiisse  prœtendens.  Pars  urbis  bomi- 
num  manu  facta  niunitior  vergit  ad  nothum.  JNatura 
loci  pars  inexpiignabilis  respicit  ad  occasum  ;  quoque 
latus  occidentale  vicinatur  australi,  domus  sursit 
spatiosissima ,  digna  satis  in  noraen  transire  palatii 
si  ihalami ,  regio  sumptu ,  regia  disciplina ,  regio 
moderamine  recenter  exstructi ,  non  excrescerent  in 
immensum,  bine  ad  aquas  prœterfluas  ,  bine  ad 
montana  vilibus  eonservata  prospectum  habentes. 
Rursus  ut  eivitas  multo  capaeior  niillia  bominum 
concurrentia  sub  una  confœderatione  eoneluderet, 
montem  posituni  in  vicino  populis  ad  inbabitandum 
exposuit  ;  quorum  si  fortunam  altendimus,  feUcius 
incolunt  suburbana  quam  urbem.  Quod  si  devotio- 
nem  quam  erga  Deum,  erga  sacrosanctam  eecle- 
siam ,  ea  gens  exbibuit  ab  antiquo  revolvatur  alten- 
tius  suorum  memoria?,  plurimorum  ibidem  in  Christo 
quiescenlium  célèbres  illis  babentur  in  locis  ;  nec 
adeo  facile  quoquam  reperies  tôt  domos  religiosas  et 
piis  deputatas  collegiis,  et  principum  liberalitate 
dilatas,  et  in  regularibus  disciplinis  informatas  at- 
tente. Rursus  ut  opporlunitatem  loci  commoditas 
aquarum  illustret,  si  de  quantula  Ligeris  remotione 
queraris,  inter  médium  montium  quos  memoravi- 
mus,  nobilis  fluvius  influit  Meduana,  qui  cum  intu- 
muerit  instar  maris  in  hieme ,  sub  aestate  rarescit  are- 
nosis  angustalus  in  alveis.  Lt  autem  liberum  civibus 
commealum  offerret,  terra,  lignis,  lapidibus  compor- 
I  22 


:^3K  nisr()K]\ 

latis,  cniislnii  super  a(|iias  iii  liahilaciilis  eit^asleria 
toleravit ,  sic  ex  opposilo  sil)i  respondentia,  sic  f'ere 
siib  a'fjua  conlii^iiatioiK'  disposita,  (jiiod  pontcm 
mcdiiim,  ex  niaximu  parle  lii,'neiim,  (juasi  solidam 
redisant  iii  plaleain,  transeunlibus  quidem  assidue 
patefaclain  sed  Pluebo  non  perviani ,  in  (jua  (|uid 
iisiis  desideret,  (|uid  liixus  deposcat,  abuiide  repe- 
liel  Iransitus  per  eani  conipendiosus. 

Anno  Doniini  MCL",  Theobaldus  conies  Blesensis 
donavit  cingulo  militari  (àauriidum,  filiuni  (îaiifridi 
Flanlegenest  comilis  Andegavorum;  qui  cornes 
Gaufridus,  dum  eodem  anno  a  cuiia  régis  Franco- 
rum  Parisius  rediret,  concessil  in  lata  apud  Caslrum 
Lidii.  Sepullus  aiileni  est  Ceiiomannis,  in  ecciesia 
Sancli  Juliani. 

[de  henrico  rege  anglorum.] 

MCLIV.  —  Kcv  Stephanus  vin'  kalendas  noveml)ris 
ubiit  et  sepnltns  est  apud  Faveresbam,  (juod  nionas- 
lerium  ipse  a  Inndanienlis  a^diHcaverat.  Quo  audito , 
dux  ^ormannoruni  llenricns  venit  Harl)cfluviuni ,  et 
ibidem  per  unum  nicnsem  xcnlum  exspeclavil , 
et  vn'' idus  decenilii  is  ni  AMuliain  veniens,  xiv"  kalen- 
das januarii,  die  dominica  anie  ÎNativilatem  Domini, 
apud  Weslmonasleriuni  ab  omnibus  eleetu>  et  in 
rrgem  unclus  est  a  llieobaldu  arcliiepiscopo  Can- 
tuariensi  ,  pniisente  arcbiepiscoj)o  Lboraci  et  aliis 
ej)isc<>pis  Anglia.'.  l\ogerius  [<2boracensis  arcliiepisco- 
|)iis  nianum  non  a|>p()suit. 

Ilic  llnuicus,  anno  M(^LI",  Alieiior  relitlam  ré- 
gis   l'iancuruni   duxit    ni    lixorem,    cl    sic   co   medio 


COMITUM  ANDEGAVENSIUM.  339 

factiis  est  dux    Aquitanorum.   Hic  est  Henricus   se- 
cundus,  rex  Aiiglorum,  cujus  mater  Matildis  Impe- 
ratrix,  cujus  mater  Matildis  regina  Anglorum,  cujus 
mater     Maigarita     regina    Scotorum ,     cujus    pater 
Eduardus,  cujus  pater  Eadmundus  Ferreum  Latus, 
cujus  pater  Adelred,  cujus  pater  Eadgarus  Pacificus, 
cujus    pater   Eadmundus,    cujus   pater    Eadwardus 
senior,  cujus  pater  nobilis  Alvredus,  qui  fuit   filius 
Eadwifi  régis,    qui   fuit  fifius  régis  Egbachti,  cujus 
pater    Altmundus,    cujus    pater    Effa,    cujus    pater 
Eppa,  cujus  pater  Ingels,  cujus  pater  fuit  famosissi- 
mus  rex  lue   nomine ,  quorum  pater  Keonred,   qui 
fuit  filius  Ceovuald,   qui  fuit  Culita,  qui  fuit  Cuth- 
wimin,  qui  fuit  Chelulm,  qui  fuit  Cheuric,   qui  fuit 
Creoda,   qui  fuit  Ceordic,   qui   fuit   Elesu,    qui  fuit 
Ecla,   qui  fuit  Gewis.  Iste  fuit  caput  gentis  suae,  a 
quo  et  tota  illa  gens  nomen  accepit,  Hujus  pater  fuit 
Wig,  cujus  pater  fuit  Frewine,  cujus  pater  Freode- 
gar,  cujus  pater  Brand,  cujus  pater  Bealdaes,  cujus 
pater  Woden,  qui  fuit  Frendenbald,   qui  fuit  Freo- 
lof,  qui  fuit  Fredewlf,  qui  fuit  Frimgoldwlf,  qui  fuit 
Jecta,  qui  fuit  Geatwa,  qui  fuit  Beu,  qui  fuitSteldwa, 
qui  fuit  Heremod ,  qui  fuit  Itermod ,  qui  fuit  Bathka  , 
qui  fuit  Wala,  qui  fuit  Beadwid,  qui  fuit  Sem,  cujus 
pater  Noe. 


MCLXX.  —  xiv"  kalendas  julii ,  Henricus,  primo- 
genitus  filius  Henrici  régis  Anglise ,  consecratus  est 
in  regem  apud  Westmonaslerium,  a  Rogero  Eboraci 
archiepiscopo . 


340  HISTORIA 

MCLWIN.  — (.aurriclus  Plantegenest  cornes  An- 
clegavciisimii,  (  iim  (|iia(laiii  Cenomaiinici  geiieris 
consueluclinein  babens ,  non  us(jiK*(juani  licitain  , 
filiam  i,'enuil  Kniniam  ;  f|iiain  David,  Norwalensium 
princeps,  rei;is  Viii^loriiiu  llcniici  sororcin  inlelli- 
gens,  eatn  uxorem  a  fratre  sihi  daii  sumnia  precum 
instanlia,  vix  lantk'iii ,  obtinuit,  volcns  suae  posle- 
ritali,  .si  lilios  procreaverit,  fasliim  queindan  ex  re- 
gali  stirpe  descendeie  et  terroieni  incutere  Walen- 
sibus  abis,  aiïinitalis  novae  prétexta. 


[de     COMITIBUS     ANDEGAVORUM     et     de     morte    REGIS    HENRICl 
JUNIORIS,     FILII    REGIS    HENRICl.] 

INKMAWIIl.  — Quincpie  Fulcones  fuerunl  comités 
in  Aiide^avia  :  Fulco  Kiifiis  fibiis  bigeli^erii,  Fulco 
Bonus  bbiis  Fulconis  Rufi,  Fulco  Nerra  fibus  Mauricii 
coniilis,  I  ulco  Recbin  fibus  Âlberici  comitis  de  Gas- 
tineis. 

Fulco  blius  lulconis  Kccbin  allinitate  conjunctus 
est  Helya'  coniiti  Cenomannensium,  Sibillam  liliain 
ejus  unicam  et  beredeni  ducens  uxorem,  ex  qua  ge- 
nuit  (îaufiiiium  Plantegenest,  tani  patris  (|uama\i  ma- 
tcrni  Icgitiinum  successorem  j);ilrinu)nio  comitis.  Si- 
billa  dcluncia,  ne(|uid  ipsi  I'\ilconidcessel  adgloriam, 
(  uni  m  llnlrll^  siii  lama  pcr  oibcni  latins  claresceret , 
a  regni  .lerosoliuiitani  |)rincipibus  unanimiter  evo- 
catus.  il)  solin  David  nia^'iii  rcgis  snlrmiiitcr  collo- 
cnln-N  csi  ,  Millcsciidam  ,  baldcwini  sccuiidi  régis  fi- 
liam  unicam  cl  lu  icdcm,   uxorem  accipicns,  e\  qua 


COMITUM  ANDEGAVENSIUM.  341 

duos  genuit  filios,  post  patreni  ordine  successorio 
reges  in  Jérusalem,  Baldewinum  et  Amalricum. 

Gaufridus  ,  niagnanimilate  Fulconis  et  industria 
roboratus,  adeo  paternis  successibus  incitatus  est  ut 
et  ipse  de  semine  regio  comparem  affectaret  sibi  fœ- 
dere  nuptiali  jungendam;  Matiidem  itaque ,  régis 
Anglorum  Henrici  primi  filiam  unicam  et  heredem  , 
accepit  uxorem.  Quœ  curn  prias  Henrico  nupsisset 
imperatori ,  terque  cum  ipso  pariter  in  consortium 
imperatoriae  majestatis  Romae  coronata  fuisset,  licet 
ex  eo  prolem  aliquam  non  sustulerit,  nihilominus 
tamen,  post  morlem  imperatoris,  de  marili  praeroga- 
tiva  semper  enituit ,  quoad  vixit  sibi  nomen  retinens 
Imperatricis.  Igitur  ex  Impératrice  Gaufridus  comes 
procreavit  Henricum  secundum.  Qui  cum  selatis 
annum  ageret  quindecimum,  cingulo  militari  donatus 
est  ab  avunculo  matris  suse  David,  rege  Scotorum  , 
apud  Carluil,  in  feslo  Penthecosten.  /Etatis  anno  de- 
cimo  septimo  ducatum  adeptus  est  Normannige , 
quam  pater  suus ,  viribus  Andegavorum  accinctus , 
de  manibus  Stephani  régis  Anglorum  potenter  ex- 
torserat.  Gaufridus  comes  in  œtate  virili  féliciter  un- 
dequaque  triumplians ,  lectum  incidit  segritudinis , 
inque  solo  materno  sibi  locum  eligens  sepulluree  , 
dum  apud  Castrum  Lidii  diem  clausit  extremum, 
sepultus  est  Cenomannis  in  ecclesia  Sancti  .luliani. 

Mortuo  Gaufrido,  filius  ejus  Henricus,  setatis  annum 
inchoans  decimum  nonum,  Willelmi  comitis  Picta- 
vensium  primogenitam  Alienor ,  alienatam  a  tboro 
Ludovici  régis  Francorum,  et  sub  examine  Samsonis 
Remorum  arcbiepiscopi  propter  cognationem  dis- 
junctam ,   sibi    thori   parlicipem   sociavit ,    cum     ea 


34Î  HISrORIA 

^iniiil  \(juilaniiici  ducatiis  olniiiens  principatiini. 
Poslniodimi  Hemiciis  seciindiis,  a  nativilate  sua  vi- 
ginti  (Itiol)iis  aiinis  fore  deciirsis,  j)ost  morteni  Ste- 
pliaiii  rci^is  in  re^'cm  \iij;l(»ruin  coiisecralus  est;  et 
ut  tiliilos  pliires  al)  anlecessoribus  émanantes  siih 
iina  (  laiisula  ,  snl)  uniiis  pcisona  complectamur  paii- 
cissimis  :  Ilemicus  lex  An^loriini,  dux  Normanno- 
nini  el  Aqnilanorinn  et  cornes  Ândegavensiiini. 

\\M  nialerno  tam  in  sobole  procreanda  quani  in 
.s()l)()l('  imineiosa  imillo  felicior,  ex  Icgitinio  niatri- 
nionio  sex  filios  sustulit  et  très  filias,  fecunditatem 
niatris  Aliéner  alienis  etiani  generati()nil)iis  pra-di- 
cabilem  olferentcs.  Ex  filiis  auteni  ,  dnobus  in  pue- 
ritia  snblalis  de  inedio,  (jualuor  el  superslites  et 
incolumes  in  speni  niai^nani  virinm  exercendanim 
snccrescunt  el  in  b()slil)iis  j)rosternendis ,  et  mores 
anlecessorum  et  acliis  imilari  non  cessant,  et  in 
nalionibiis  diversis  per  orbem,  quae  juxta  dispositio- 
nein  palernam  suo  regimini  depntanlur,  cum  m«t- 
deratione  justitiœ  virgam  directionis  assumere  stre- 
nuis  repromittunt  operibns. 

Henriciis,  borum  (piatuor  primogenilus ,  in  regem 
Angliae  consecratus  est  ;  Ricartbis  comes  Pictavensis 
est  assignatiis  a  j)atre;  Gaufricbis  totius  Britannia? 
nactus  est  principatum;  .Tobannes,  de  ])romissione 
j)atris  et  provisione  secnrus,  diNcrsas  Hybcrnia- |)()r- 
tiones,  si  desiiper  ei  datmn  bieril ,  in  monarcbiam 
reducet. 

Kilia'  verr»  très  régis,  ut  (bximus ,  et  AHenor  abe- 
nationciM  a  nativo  solo  (orsilan  eo  sustinent  a'(jua- 
niuîius  «jiKid.  de  semine  regio  pri'creala?,  nupse- 
ninl    ic^ia-    slir|iis  viiis   iUusliibii>>  :   (jimniin    iKimina 


COMITUM  AKDEGA.VEKSIUM.  343 

licet  subticeam  (1),  populos  quibus  prsesunt  preete- 
rire  non  convenit  :  hinc  etenim  Saxones ,  hinc 
Hispanos  ,  hinc  Siculos  débita  coercione  refrénant. 
Inter  hos  itaque  populos  victu,  vestitu,  moribus, 
habitat ione  tani  remotos  ab  Anglia,  filias  régis  An- 
glias  commorantes,  barbaries  saxea  Saxonum,  du- 
bius  Hispanorum  sub  Agarenis  conflictus,  tyrannis 
effera  Siculorum  poterant  in  continuum  horrorem 
inducere ,  nisi  generositas  avige  suaî,  Matildis  Inipera- 
tricis,  in  ejus  femineo  corpore  virile  pectus,  neplibus 
suis  loleianliae  semitas  et  apertas  patientise  vias  imi- 
tabiles  praemonstrasset.  Sed  ut  sexus  infirmior  in 
aliquo  firmius  relevaret  filias  Alienor ,  alienum  aerem 
sub  annis  tenerrimis  inibij^erunt  :  ibidem  enutrita? 
salubrius ,  diversitatem  quoque  facilius  alienarum 
sunt  edoctae  linguarum. 

Cum  igitur  ad  nulum  régis  patris  sors  humana 
fere  responderet  in  singulis ,  ne  quid  consentaneum 
paci  prœteriret  inlactum ,  suae  studuit  posteritati 
prospicere.  De  pace  namque  firmius  inter  filios  sta- 
tuenda  sollicitus,  et  fraternum  discidium ,  generatio- 
nibus  niullis  naturaliter  insitum  ,  evitare  procurans, 
regem  filium  petiit  ut  de  ducatu  sinus  Armorici , 
quem  Gaufridus  (rater  suus  cum  Constantia  ,  filia 
Conani  comitis  unica  simul  et  herede  légitima ,  dotis 
nomine  possidebat ,  homagium  ejus  reciperet  et  li- 
ganciam  ;  hoc  enim  vinculo  débitai  subjectionis 
exhibitorio ,  de  liberalitate  regum  Francia^  comités 


(1)  Henri  le  Lion  ,  duc  de  Saxe,  mari  de  Mathilde,en  1168;  Al- 
fonse ,  roi  de  Castille  ,  mari  d'Eléonore  ,  en  1 170  ;  et  Guillaume,  roi  de 
Sicile,  mari  de  Jtanne  ,  en  1178. 


34i  IIISTORIA 

BritanniaR  ducibiis  Normannorum  ab  aiitirjuis  tcm- 
porihiis  tciieiUur  astritli.  Oiiod  patii  pclill,  faclum 
est  Aiidej^avis. 

Poslinodimi  ad  lioc  jxiliiis  patci'  operani  dédit 
operosissiniain  iit  idem  rcx  (ilius  Ricardo  fratri  stio 
ducaluiii  coiicedtrct  Atjnilania',  lam  ab  ipso  Uicardo 
quam  a  suis  licrcdibiis  Iractii  temj)()ris  irrefraga- 
bililcr  possidendiiri.  rtinc  deniuiu  rcx  filius  patri 
siio  patenter  oslendit  se  baroniljus  Aquilauicis,  con- 
tra Ricarduni  fratreni  siiiini,  confœderationibus  mul- 
lis  asIriclLini.  Inductiis  ea  fiieiat  occasione  quod 
Ricardiis  castelluiu  tle  Cierevals ,  a  relroactis  tcnipo- 
ribus  constilutum  sub  ditione  comiliini  Andegaven- 
siiirn  ,  in  injiniani  siiain  iiiuniliunihiis  niiillis  contra 
suani  firniaverat  voluntalem  ;  sed  ne  patris  indigna- 
tioncm  incnrrerct ,  quod  pater  pelebat  se  factnrum 
spopondit  Mirabello,  duuniiodo  Ricardus,  boina^io 
sibi  prapstito,  lijjjancia  facta,  fidelitateni  sibi ,  lactis 
sacrosanctis  reliquiis,  repromilteret.  Ad  liane  voccin 
Ricardus  vclieincnter  excandnil  ,  incoui^runni  esse 
diccns,  ut  dicitur,  ciuii  codcui  c\  pâtre,  cuin  eadcni 
ex  niatre  traxisset  originem,  si  fratreni  priniogenitum 
ali(jua  specie  subjectionis  snperiorcin  agnosceret; 
sed  sicut  ipsi  fralri  suo  régi,  lege  j)rinu»geniloruni, 
bona  debebantur  paterna,  sic  in  bonis  maternis 
aecjua  lance  successioncin  legiliniani  vindicabat.  Rex 
pater  boc  audiens,  iraciuuli.i'  calorc  succcnsus  ,  ad- 
vcrsns  Ricaiduiu  dura  proj)osuil ,  cl  ul .  ad  edonian- 
dani  liicardi  ^upc•rl)iaul ,  rcx  lilius  tuttis  insur:;ercl 
insl.'uilci  ii;(ii\it;  (ianfridiun  (|uo(|uc-  r>rilainiia-  (lu- 
trin ul  ( mil  lialrc  suo  ic^c  ,  doiuiiio  suo  lif,'io  .  (idc- 
lilri    sl.iirl    (omiiionuil.    Sic    \i\    iijiiis    iii(t\i!    arma. 


COMITUM  ANDEGAVEJNSIUM.  U^ 

non  insurgens  in  fratrem ,  sicut  asserebat  constan- 
ter,  sed  Pictavensibus  veniens  in  auxilium,  (juos 
Ricardus  indebitis  vexationibus  et  violenta  domina- 
tione  prernebat  ;  Pictavensibus,  inquam,  qui  de  jure 
communi  se  suo  subdendos  regimini ,  nec  alicui 
fratrum  suoruni,  eo  superstite,  contendebant.  Hybitis 
itaque  fréquenter  inter  se  colloquiis,  cum  nuUa  spes 
haberetur  de  pace ,  copiosum  rex  filius  undique 
congregavit  exercitum  et  a  facie  patris  sui  declinans , 
ad  quem  de  jure  noverat  tuitionem  Aquitanicae  re- 
gionis  speclare  dum  viveret,  dum  intra  paucos  dies 
cum  Ricardo  fratre  suo  prima  facie,  cum  etiam  auxi- 
liariis  suis,  quicumque  vel  quanticumque  vel  quot- 
quol  essent,  congredi  decrevisset ,  ejus  vita,  velut 
a  texente  prœcisa,  spem  multorum  prœcidit  sub  ipso 
militantium  et  exspectanlium  post  mortem  patris 
regnare  cum  ipso. 

Siquidem  in  flore  suae  juventutis,  cum  a  nativilate 
sua  complesset  vicesimum  octavum  annum,  additis 
quatuordecim  septimanis  et  sex  diebus ,  intra  Gas- 
coniam ,  in  ilio  tractu  terrse  quae  Curcinna  dicitur  , 
apud  castellum  Martel,  inter  populos  satis  barba- 
ros ,  in  festo  sancti  Barnabae ,  communi  sorte  rex 
filius  est  subtractus  de  medio  :  sententiam  illam  ju- 
dicio  prudentuni  virorum  approbandam  relinquens, 
quae  filios,  dum  insurgunt  in  patres  quibus  debent 
quod  sunt,  quod  vivunt ,  quod  bonis  exspectant  lo- 
cupletari  paternis  ,  dignos  exlieredatione  pronun- 
tiat.  Itaque  si  varios  casus  regnorum,  si  rebelliones 
illicitas  filiorum  [qui]  temerariis  ausibus  insurgun- 
tur  in  parentes  intersertas  annalibus  diligenter  re- 
volveris,  profecto  reperies  fiiios ,  post  palrum  inquie- 


3  if.  HISTOKIA 

lationes,  vel  orcliiic  niorlalitatis  turbato  fali  munus 
itnplcsse,  vel,  si  quis  eoiuiii  lorte  patri  successerit , 
coiilidenler  asseriniiis  (juod  patornani  liercditatcin , 
ail  qiiaiii  vcnire  per  iiircndia,  per  dcpopulationes, 
pir  lidiuicidia  maluravil  pra'})ropere,  suuni  ad  liliiiiii 
non  Iransiuisil  ,  digna  factis  recipiens  :  ut  qui  palris 
sui  vitain  et  nomt-n  conatus  est  prorsus  exsfinmiere, 
<  uni  liliis  et  In  filiis  lolus  insiinul  pereal  ;  sui  seuiinis 
cliaiu  ohliterala  lucinoiia  dainneliu"  j)()st  luorlcm. 
(loijjus  rci^is.  (|uas  liahuil  in  sua  consecratione  li- 
neis  vt'slihus,  ciirismale  tlelilnitis,  diliiienlius  involu- 
tum,  in  lihitina  reponilur,  et  iiupositum  hunieris 
comiuililonuui  suoiuui,  per  vicos,  j)er  castella,  per 
civilales ,  concurrenlibus  undi(|ue  populis,  depor- 
talur,  (|uousque  Cenomannis  intrarent  et  in  eboro 
Beali  .luliani  deponereluî".  Majores  itaque  civilalis 
illius,  cuni  acclamalioiie  nuilliludinis  subito  pro- 
ruentes,  C()rj>us  rt'gis,  (juouiain  avus  suus  paternus 
eodeni  in  loco  (juiescil,  ipsum  inibi  terra  cum  fes- 
linatione  defossa  sepelii-runl  ;  scd  postniodum,  ré- 
clamante lloberlo  tle  Novo  Buigc»  ,  Kotboiuagensi 
decano,  quia  duni  rex  viveret  sibi  sepulturae  locum 
elegeral,  indc  Iranslatuiu  est  .  et  in  nietr(ij)nlilana 
sedc  Holbotuagi,  propc  niajus  allare,  \ersus  aqui- 
loneiii,  cuni  bonorc  lant<>  j)rin{ipi  congruo  tunui- 
latur. 

[de    SENESCAI.CIA    IHAÎSCI-t:    VEI,    MAJORATII    I)(»>U  S    REGI.fJ 

M(;i.\l.\.  —  licnriciis.  liliiis  Hciiiici  régis  Anglia', 
Icril  lii«m;igiiuu  rc^i  lianitnuni,  soeero  suo,  de  Aii- 
dc^a>ensi  coniilahi  cl  ^\^•  ducilii  brilannia'.  (|ii(  in  ie\ 


COMITUM  ANDEGAVENSIUM.  347 

concessit  eidem  genero  suo,  nam  de  Normaiinia  fe- 
cerat  ei  antea  homagium  ;  et  concessit  ei  rex  Franciœ 
ut  esset  senescalus  Francise,  cjuod  pertinet  ad  feudiim 
Andegavense.  In  Purificatione  sanclœ  Mariée,  fuit 
Henricus  filius  régis  Ângliœ  Parisius,  et  servivit  régi 
Francise  ad  mensam  ,  ut  senescalus  Francise. 

Hanc  senescalciam  vel,  ut  antiquitus  dicebatur, 
majoratum  domus  regise,  Bobertus  rex  Francorum 
dédit  Gaufrido  Grisagonella ,  comiti  4ndegavorum , 
propter  adjutorium  quod  sibi  inipendit  contra  Otho- 
nem  imperatorem  Âlemannise.  Dédit  etiameiquidquid 
habebat  in  episcopatu  Andegavensi.  Postea  vero  ,  cum 
Gauf'ridus  cornes  Perticensis  et  David  cornes  Cenoman- 
nensis  essent  rebelles  eidem  Roberto  régi  Francorum , 
prsedictus  rex  Francorum  ,  Gaufrido  (Trisagonella 
ferente  sibi  auxilium ,  obsedil  munitionem  Moritonise 
et  cepit  ;  et  quia  dictus  cornes  Cenomannensium,  evo- 
catus  a  rege ,  ad  eum  venire  contempsit,  dédit  rex 
Gaufrido  Grisagonella  bomagium  illius  et  ipsam  civi- 
tatem  et  quidquid  habebat  in  episcopatu  Cenoman- 
nensi. 


HISTORIA   ABBREVIATA 

CONSULUM   ANDEGAVORUM 


HISTORIA   ABBREVIATA 

GONSDLUM   ANDEGAVORUM 

AUCTORE  JOHANNE 

MONACHO    MAJORIS    MONASTERII. 


PROOEMIUM  (1). 

Domino  Henrico ,  régi  Anglorum  ,  duci  Normaniio- 
rum,  comili  Andegavorum,  Turoiiorum  el  Cenoman- 
noruiii ,  principi  Aquitanorum  ,  duci  Guasconum  (2) 
et  Arverrioiiim,  duci  etiam  Brilonum,  Johannes  (3)  fra- 
ter  Majoi  is  Monasterii ,  humillimus  monachoruni  et 
parvissimus  (4)  clericorum ,  pacem ,  cum  gaudio ,  vi- 
tam ,  salutem  et  sanitatem  ab  eo  qui  dat  salutem  re- 
gibus. 

Historiam  sive  gesta  Andegavorum  consulum ,  ante- 
cessorum  tuorum ,  ex  multis  doctorum  scriptis  ex- 
cerpsi ,  in  uno  corpore  voluminis  compilavi,  licet  qui- 
dam ante  me  brèves  chronicas  scripserit  (5),  et  in 
proœmio  ipsas  prœcedente  hujusmodi  veiba  pra^mise- 

(l)  D'Achery,  in-4°,  X,  399;  ia-fol.,  111,  234.  —(2 1  Var.  Vasconum. 
—  [3)  Le  nom  manque  dans  plusieurs  mss.  —  [\)  Var.  pars  ima,  pars  mi- 
ni ma  ,  peripsema.  —  (5)  Var.  scripserint prcemiserinl. 


3r4î  HISTORIA    AFiBRRYIATA 

rit  (1  :  iJc  riniMiUhits  .■indei^dvoinni  (jii:r  scnpta  tiiini.s 
confuse  nuluiuc  scniionc  rcpcri ,  fiiKim  i>enssinie  pu- 
tcro,  odiicis  i'c/hi.s  /j/d'i/er  cl  coinmode  enucleabu.  ^os 
auleiii  iiuxlLTiii ,  anliciuoniiii  aimili('2),  cuni  vita 
luistra  3/  l)re>is  sit ,  memoiiani  connii  (jiiam  maxime 
lonj^'am  eHicere  debemus  quorum  \iilus  claraet  œleriia 
l);il)clur. 

Intenlio  ii^ilur  mea  (4/  est  vilam,  mores  et  actus 
aulecrssoruru  luorum,  \n(leij;avoruiii  coiisulum ,  iii 
propatulo  tlemonslrare,  ul  ex  ipsis  quoddam  specu- 
lare  (5)  libi  constituas;  studiunujue  tuie  sinceritatis 
admoiiere  curanuis  ut  non  solum  audiendis  Scripturae 
Sancl:i'  verbis  aurem  sedulus  accommodes,  \erun! 
eliam  noscendis  priorum  gestis  sive  dictis,  et  maxime 
antecessorum  (6)  tuorum  Ande^axorum  consulum, 
virorum  illustrium,  dilii^euter  impendas.  Sive  eniin 
hisloria  de  bonis  referai ,  ad  imilandum  bonum  au- 
ditor  soUicitMs  inslii;atur;  seu  mala  coimnemorans, 
de  pravis  nibilominus  religiosus  ac  pius  auditor  sive 
lector,  devilando  quod  noxium  est  ac  perversum,  ipse 
solerlius  ad  exsequenda  i\wdù  bona  sunt  ac  Deo  digna 
esse  cognoverit  accenditur.  Quod  ipsum  lu  (|uoque 
ul  vigilantissime  dcj)rebendas  admonemus  :  bistoriam 
niemoralam  in  notiliam  libi  sit;  siinul  et  cis  quibus 
regendis  divina  le  pra'lecit  aucloritas,  maxime  Ande- 
gavensibus,  Turoncnsibiis,  Cenomannensil)us,  ol)ge- 
neialis  ciiraMi  saiuli^.  lalius  propalarc  dcsideii). 

l  l  aiitciii  in  liis  (juie  scri|)sinnis,  \v\  tilii  \cl  Cicle- 


(i)  Vuy.  l«'  Prolopiii*  de»  (iesta  consulum  ÀnJf^ai-orum ,  p.  34.  — 
(î)  Var.  iimUei.  —  (il)  Vnr  nimium.  —  (4)  Var.  nosira.  —  (5)  Vjir.  spé- 
culum  —  (6)  Var.  proavoruiH. 


CONSIILUM  ANDEGAVORUM.  3ri3 

ris  aiidiloribus  sive  lecîoribiis  hujus  bistoriae  occasio- 
nem  dubilandi  siiblrahaiii ,  quibiis  lisec  aucloribus 
didiceriirj  breviler  inlimare  curabo.  Vera  eiiim  lex 
historise  est  simpliciter  id  quod,  faina  vulgante,  colli- 
gilLir,  scribendo  posteris  notificare. 

Primas  scriptor  exstititTbomas  l^uchensis,  qui  brè- 
ves cbronicas,  iiomine  Odoiiis(l)  abbatis  inlitulatas, 
ut  ab  ejus  ore  audivi ,  reperit,  et  multa  quœ,  fama 
vulgante,  cognovit,  addidit. 

Secundus  exstitit  Rabinus(2)  et  Brito  Ambaziacen- 
sis  (3),  qui  ipsas  cbronicas  emendaverunt  et  quœdam  , 
ut  viva  voce  ab  ipsisaudivi,  addideitint  (A). 

Tertius  ego  ex  multis  bistoriis  multa  addidi,  et  ad 
auctoritatem  historise  et  studium  audientium  sive  le- 
gentium,  nomina  auctorum  annotare  curavi  :  i"  ex 
bistoria  Francorum  nonnulla  ;  ii°  ex  bistoria  Glabelli 
Rodulpbi  multa  ;  ni"  ex  cbronicis  Gaufredi  Rechin  ali- 
qua;  iv"  ex  diclis  magistri  Rabini  quœdam  necessaria; 
v"  ex  scriptis  Gauterii  Compendiensis  (5),  Majoris  Mo- 
nasterii  monacbi ,  non  negligenda, 

Heec  ego,  dum  in  abditis  voluminibus  invenissem 
scripta,  non  sum  perpessus  infructuoso  silentio  tegi; 
sed  ad  honorem  Ândegavorum  consulum,  domino- 
rum  nostrorum  ,  domine  mi  rex  ,  coiiscripsi  (G),  ut  ex 
bonis  bonum  snmas  exemplum  et  meliorem  exitum  , 
ut  ex  malis  malum  caveas  introitum  sive  incessum,  ne 
incidas  in  eorum  pessimum  fmem  vel  exitum. 

(I)  Var.  Adonis.  —  (2)  Var.  Robinus.  —  (3)  Var.  Amhaciensis  — 
(■i)  Le  ms.  Saint-Germain-latin  1089  ne  fait  qu'un  seul  personnage  des 
deux  nommés  dans  ce  jiaragraphe  :   Secundus  exôlilit  Rabinus  Âimertcus  , 

Ambascienses  qui  ipsas  chronicas  emendai-erat  et addiderat.  —  (5)  Var. 

Compcndiaiii.  —  (G)  Add.  scdtem  et  scilicet , 

I  23 


3K4  HISTORIA    ABIiRKVIATA 

INunc  igitiir,  si  placct,  in  fiiiem  nostri  proœniii  eo- 
riim  (»riiiiinin  vel  singulorum  exempla  facta  vel  dicta 
brcvitcr  pninutemiis  :  nesciiiiit  CMiiiii  facla  prinrum(l) 
pra'terirc  cum  siiculo  quiii  omnes  secuin  praeseiites 
liaheaiil  et  secuni  qiiodain  modo  sentiant  coniiiKj- 
rari  eos  (juibiiscuni  relatio  provexerit  (2)  lectionis. 
Sicut  eniin  apostolus,  justorum  catalogum  summa  bre- 
vitate  contexere  al)  Abel  incipiens,  insignium  viro- 
ruin  permit  iiarrare  virtutes,  eliam  ille  fidelissirnus 
Mathathias,  iiiorti  gloriosse  appropinquans  ,  filiis  suis 
hereditariojure  sanctorum  exempla  distribuit;  sic  nos 
til)i  exeni[)la  antecessormii  tuoruni  proj)onimus,  ut  si 
qua  lioua  suiU  in  te  nulrias  ac  pietalis  studio  qu* 
suul  nutrita  custodias,  si  qua  vero  corrigenda  sunt 
corrigas  ,  ne  tibi  illud  propheticuni  contingat  :  / /// 
iui/jii  rt  (lulosi  non  (lirnididhunt  (lies  Mios  (3).  Si  vero 
Deum  timueris,  et  matreni  tuani  ejus  sponsam,  pro 
qua  sanguinern  liidil,  Ecclesiam  videlicet,  dilexe- 
tis,  audies  per  Salonioneni  :  rinicnli  Deum  hene 
eril  in  e.itreniis ,  et  in  die  defiinctionis  sme  benedi- 
cetur  (4;. 

DE    TORQUATIO    SIVE    TORTULFO    (5). 

In  isto  cum  grandis  esset  natu ,  arma  senectiitis, 
scilicet  artesexercitationestjue  virlutum,  mirificos  fiuc- 
tus  efl'ecerunt ,  et  consrientia  bene  acta?  vifae  muito- 
riiiiKjiic  ix'iicficiorum  rccordalin  ci  jinundissima  luit. 
Ulr  (Inclus  ciat  bosicin  Ici'irc.  liuini  (piiescere,  iimpiaui 


(1)  Var.  proavoriim.  —  ii)  Xar.  pi-rtijcf ni .  —  (H)  l'ttilin.,  LIX.  H. — 
(4)  Eccleiiajl.,  I.    13.  —  (ri)  Var.    Toreulfo. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  35.^ 

et  laborem  tolerare,  biemem  et  œstatem  juxta  })ali , 
nihil  prseter  turpem  famam  metuere.  Hoc  piofecto 
constat  quod,  acer  ingenio,  fortunam  suam  et  rerum 
tenuitatem  aiiimi  amplitudine  supervadens ,  majora 
se  ciipere  et  aggredi  ausus  sit.  Hœc  eigo  et  similia  fa- 
ciendo,  nobilitateni  sibi  et  suo  geiieri  peperisse  fertur. 
Iste  genuit  Tertullum  (1  ) ,  qui  primus  ex  progenie  An- 
degavensiuni  comitum  per  antiquos  genealogiœ  illo- 
rum  relatores  computatus  est. 

DE    TERTULLO    (2). 

Iste  a  rege  Carolo  Calvo  senescallus  Gastinensis  pagi 
constitutus  est.  Cœperat  in  illa  familia  esse  qui  ami- 
cis  obsequium  benevolus  redderet,  inimicos  rationa- 
bilis  repelleiet ,  serves  mansuetus  et  severus  corrige- 
ret  atque  regeret,  patrem  omnium  Deum  diligens 
coleret ,  sublimioribus  potestatibus  carissimus  fieret. 
Cujus  rei  gratia ,  crescente  per  singulos  dies  fama  ejus , 
et  consulendi  et  gubernandi  quam  plurimos  accepta 
bac  potestate  clementer  utilur,  et  neminem  Isedere 
pro  ingenita  sibi  bonitate  desiderat. 

DE    INGELGERIO. 

Hic  juvenis  alacer,  miles  optimus ,  patris  virtutem 
non  solum  eequiparans  sed  etiam  superans,  bénéficia 
ampliora  adquisivit,  facta  fortiora  manu  sua  gessit; 


(1)  Var.  Terculum.  —  (2)  Add.  du  ms.  6005  :  Primo  inter  comités  jin- 
degavenses  computato . 


■M<V>  IIISTOIIM     AHIflU-.MATV 

•  jiKi  lie  IV  apiul  I.uikIoirusc  (!asliuin,  palris  casaïueii- 
liirii  \ aide  aiii,'m('Mtaliim  est.  Kex  vern  vicecomitalum 
AnreiiaiuMisis  civitalis  in  casamcnliim  ci  (loiiavit. 
Deinde  apud  Turoiios  1  )  rc^'iam  prei-rccliirani  asse- 
ciitus,  terrain  illain  a  Norrnaniiis  virilitcr  défendit. 
Datus  est  ei  et  diniidiiis  coinitatus  Aiidegavensis  civi- 
latis,  ad  defendendam  regionem  et  iirbeni;  saevisque 
priedonibus  oppositus  est ,  et  coines  ibi  factus. 

DE    FULCONE    RDFO. 

Iste  siniilia  patris  actibus  (2),  aut  etiam  majora,  acJ- 
Ncrsiis  inipugnatores  exercuit.  Inlciirmn  comitaturn, 
((ui  piius  biparllliis  erat ,  iece])il,  ncc  minora  ibi 
(juani  speralKilur  operatus  est;  gravia  vero  bella ,  in- 
signesque  vicl(jrias  contra  bostes  factitavil.  Nam  ipse 
aiidax ,  patiens  erat  inediîe,  algoris  et  vigiUa' ,  sed 
tanien  ardens  in  cupiditatibus,  varias  ciijuslibet  rei 
Simulator  ac  dissimulator  e.vslitit.  \  astus  animas  ejiis 
innnoderala  ac  incredibilia  sa.*pe  laciebat. 

DE    FLLCONE    PIO. 

Iste  fuit  |)acirici,  tranquilli  et  mitis  ingenii.  Optimus 
iste  sua  beiielicia  laudari,  (|iiam  ipse  alioiinn  narrare 
malebat.  Boni  ipsius  mores  domi  et  militia?  colebau- 
liir.  .lus  Itoinmi,  ((mtordia  maxima,  nulla  avarilia  in 
illo  cral.  Ipse  Clnisliim  portavit,  in  specie  Icprosi,  a 
l'orhi  Cniirduuis  usque  ad  portam  (3)  Beali   Martini 

(1)  Var.  Turonet.  —  (2)  Spicil.,  <i«i</'UJ.  —  (3j  Sp.,  in  portcum. 


CONSULUM  AINDEGAVORUM.  357 

Caslri  Novi.  Iste  ciim  in  choro  Beali  Martini  esset  ut 
canonicus  ,  ut  caneret  cum  cœteris  ,  régi  Franciae ,  qui 
tune  forte  aderat,  et  eum  cum  suis  militaribus  de- 
laudabat(l),  litteras  hujusmodi  formam  habentes  ni- 
sit  : 

«  Régi  Francorum ,  cornes  Ândegavorum. 

«  Noveritis,  domine,  quia  rex  iiliteratus  est  asinus 
coronatus.  » 

DE    GAUFRIDO    GRISA   TUNICA    (2). 

Iste  mililiœ  peritus,  pectore  et  brachio  fortis,  vir 
in  re  militari  (3)  efficacissimus ,  in  multis  expeditio- 
nibus  approbatus  fuit.  Strenuitas  (4)  in  eo  specialiter 
praefulgebat ,  clementia  in  eo  florebat,  dapsilitalem 
unice  diligebat ,  hostibus  hostiliter  inimicabatur,  suis 
viriliter  patrocinabatur,  quae  omnia  praecipue  optimos 
principes  décent.  Qui  ob  insignia  summi  et  singularis 
meriti ,  a  rege  in  prgeliis  signifer,  et  in  coronatione  re- 
gum  dapifer,  tam  ipse  quam  ejus  beredes  consti- 
tumitur. 

DE   MAURICIO    FIHO    GAUFRIDI    GRISEE   TUNICA. 

Iste  vero  prudens  et  bonestus,  bonoruni  et  pacis 
amator,  plus  sapienlia  quam  bellis  consulatuui  paci- 
fiée tenens ,  suis  certis  parentibus  et  vera  amicitia  sibi 
conjunctis  multa  bénéficia  contulit.  Superiores  ex- 
aequare  se  cum  inferioribus  amicis  aliquando  debere, 


(1)  Sp.  commilitonibus  deludebat.  (2)  Var.  Grisa  Gonella  et  Grisomenta, 
—  (3)  Sp.  jure  mil'Uario.  —  (4)  Sp.  serenilas. 


:^:.8  niSTORiA  abbreviata 

inferiores  vero  non  tlolcre  se  a  suis,  aut  ingenio,  aut 
forma,  aut  clii,Miitafe  supnari .  alTirniahat  ;  el  liac  (tpi- 
nionc  uujllos  e\  suis  clevans,  ad  auiplissiinos  lionores 
perduxil.  I()se  j)entus  in  causis  oraloriis ,  ornamenlis 
sibi  adliiliitis,  audacius  caeleris,  clo(juens  vero  (1  in 
curiis  l(>(|U('l)alur,  et  (\[.ix  esset  condita  (2),  quai  po- 
pulaiis  oralio  edoceijat. 

[de    FCLCONF.    NERRA     niEROSOLTMITANO.] 

Iste  aller  César  beneficiis,  munificentia,  mansuetu- 
dine ,  niisericordia,  dando ,  sublcvandij  egenis  et  op- 
pressis  ignoscendo  inagnus  habebatur.  Ju  eo  miseris 
refugium  ,  negoliis  amicorum  intentus  siepe  sua  negli- 
gebat.  Qui  etiain  in  aniinuni  induxerat  laborare,  vigi- 
lare  ,  nihil  denegare  (juod  dono  dignuni  csscl.  Magnum 
imperium,  bellum  nuvum  ubi  virlus  enitescere  posset 
exspectabat  (3). 

DE    GAUFRIDO    MARTELLI     PRIMO    (4). 

fste  Martellus  ,  j»r;e  onuiibus  generis  sui  animosior, 
consilio  et  iinpelu  ordinato,  negotia  sua  agel)at.  Cui 
cum  dicerelur  :  «  Maie  de  le  lo(juunlur  bomines;  » 
aiebat  :  «  Faciunl  (juod  soient,  non  (juod  uiereor  , 
bene  eniin  l»>(|ui  nesciunl.  »  Ij)se  augmenlavil  hnno- 
rem  suuin  .  cniuiie  llieoljaldo  bcllo  dcNictn  et  eapto  ; 
et  j)r<»  rciiriuptinne  ejus  l'iuouenseui  coiuitaluni  re- 
eepit.  Cousuleuieliaiu  Pittavenseni  \\  illerinuni  j)raîlio 


(1)  Var.  ••/>.  —  (2)  Var.  eruJiia.  —  [^i]  Var.  esoptahal.  —  (4)  Add.  «t 
optimo . 


CONSULUîM  ANDEGAVORUiM.  3o9 

subactum  et  caplum  olitinuit ,  et  Sanctonicum  consu- 
latimi ,  quem  antecessorum  suorum  fuisse  dicebat , 
recepit. 

DE    GAUFRIDO    BARBATO    (l). 

Iste  cupidus  et  avarus,  crudelis  et  superbus,  non 
Deum  timens  nec  homines  reverens,  manus  ejus  con- 
tra omnes  et  manus  omnium  contra  eum  [erexit],  Iste 
insurrexit  contra  locum  sanctum,  Majus  Monasterium, 
a  beato  Martino  antiquitus  iedificatum  ;  sed  Deus ,  qui 
superbis  semper  resistit  et  humilibus  dat  gratiam, 
oui  semper  humilium  et  mansuetorum  placuit  depre- 
calio,  qui  etiam  semper  est  in  sanctis  suis  mirabilis, 
pro  suis  fidelibus  dignatus  est  insigne  miraculum  ope- 
rari.  Postquam  enim  Barbatus  contempsit  intercessio- 
nem  Bartholomei  Majoris  Monasterii  abbatis  et  niona- 
chorum,  parvo  intervallo  posilo,  frater  ejus,  Fulco 
nomine,  adversus  eum  cum  manu  valida  exsurrexit, 
eumque  captum  et  ab  honore  privatum  per  mullos 
annos  in  captione  detinuit ,  ibique  diu  afflictus ,  et 
divina  ultione  datus  etiam  in  reprobum  sensum,  vixit 
postea  triginta  annos ,  in  hoc  etiam  miserandus  hosti- 
bus,  sicque  defunctus  est. 

DE    FULCONE    RICHIN     (2). 

Hic  et  cum  (3)  in  juventute  strenuus  Fulco  babere- 
tur,  ad  annos  viriles  veniens,  gulositati,  ebrietati  , 
libidini,   inertiae   et   pigritiae   subjacuit.    Quamobrem 

(1)  Var.  Barbe.  —  (2)  Var.  Rccliin.  —  (3)  Var.  hic  licel. 


360  mSTORIA    ABRRKVMTA 

nec  ipso  jiistitiani,  iwc  alii  [icr  ipsiim  vel  pro  ipso 
faciehant,  sed  maj;is  rouira  iiisliliam  in  Aiidega- 
vpnsi  \«'l  Ttironeiisi  snio  uiiilli  insiincxemiit  raji- 
lorcs,  \(\  (If'praclalioiic  I  iiiLTcalorum  einitium  et 
redcimliiim,  dcbiliimi  (lisliirl)anles  negotia.  Qui,  sicut 
frater  ejiis  liarbatus,  nialc  iiicd'pil,  pcjus  vixit,  pes- 
simc  vitaiii  (iiii\  il . 


DE     GAlFRino     MAUTELM    SECUNDO. 

Isle  Fulco  ox  seciinda  iixore  sua  Rrmengardi ,  filia 
Fjciienbaudi  de  Borhone  ,  Gaufridum  Martellum  se- 
cundum  £;t'neravit. 

Isle  duodeciinus  iii  iiumno  consuluiu  ,  ii(»n  lanliiiu 
post  j)nlr«'iii  (piauluMi  ex  pâtre,  nec  dico  super  pa- 
Ireni ,  sed  pro  paire  imperavil.  Isle  vir  adniiral)ilis 
jnstilia' ,  insi^nis  tolius  boni  cullor,  (|ui  lerror  omnium 
inimicoruuj  luil.  Qui  adullus,  juvenis  prudens  et  ani- 
inosus,  videns  terrain  turbatam  et  proceres  totius 
consulaliis  eonlra  pntrem  eoriiua  criejere,  eis  virililer 
resistebat ,  et  (piomodo  pal  rem  et  suos  ulcisceretur 
inequielus  cogitabal.  Qui  omnibus  pranaluit  et  al)  in- 
lentione  eos  revocavit.  Prudenlei*  vero  negotia  sua 
agebal.  Non  niuiln  posi  ,  insidiis  no\eiea',  j)alre  ut 
fi  iiint    eons!  niieiite  ,  Cande  Castro  occisus  est. 


DE     rir.CONE     HIKHOSOIYMITANO. 


Isle  \  i  is  pali  is  cl   inaliis  deserens  ,  bnneslaiii  \ilam 


(I)    V'ar.  i/f/>rntialorrs. 


CONSULUM  ANDEGAVORUM.  361 

ducens,  prudenter  terram  suam  rexil.  Yir  lionestus, 
armisstreniius,  fide  catboJicus  el  ei  ga  Dei  culloresbe- 
nevolus ,  adeptis  duobiis  consulatibus  Andegavensi  et 
Turonensi,  tertium  cuni  uxore  sibiadjunxilCenoman- 
nicum.  Videlicet  amicos  exaltans,  malignos  et  sibi 
adversarios  opprimens ,  gloria  et  optima  fama  impar 
nulli  in  brevi  effectiis  est.  Ciim  autem  Ândegaveiisem , 
Turonicum  Cenomaiinicumque  consulatum  in  prospe- 
rilate  regeret,  in  regnum  Hierosolymitanum  eligitur 
filiseque  régis  Baudoini  matrimonio  copulatur.  Ipse 
vero  quamdiu  advixit,  regnum  viriliter  rexit,  Damas- 
cos,  Ascalonitas  sibi  tributarios  effecit,  diuqiie,  ante- 
quam  Raimundus  filiam  Buamiindi  diiceret,  Antio- 
chenum  principatiim  maximo  labore  contra  Turcos 
absque  ullo  damno  manutenuit.  Ipse  vero  cum  ad  se- 
nilem  venisset  tKtatem ,  vir  bellicosus  obiit. 

DE    GAUFRIDO    PLANTEGENEST. 

Fuit  iste  probitate  admirabilis,  justitia  insignis,  mi- 
litiae  actibus  deditus ,  optime  btteratus,  inter  clericos 
et  laicos  facundissimus,  in  consilio  providus,  slatura 
procerus,  vultu  decorus  ,  fere  omnibus  bonis  moribus 
repletus  ;  et  quam\  is  multas  tribulationes  a  suis  sit 
perpessus  ,  attamen  ab  omnibus  est  dilectus.  Ipse, 
uimio  calore  urgente,  bahieo  cujusdam  fluminis  usus, 
febre  acuta  occupatus,  apud  Castrum  Ledi  pervenit , 
ibique ,  non  sine  dolore  suorum  ,  interiit.  Quid  rai- 
rum,  si  mors  cjuidem,  adversante  et  répugnante  na- 
tura  ,  Gaufrido  adolescenti  contigit ,  cum,  teste  Tullio , 
adolescentes  saej)e  mori  videnlur,  ut  cum  aquae  mul- 
titudine  vis   flammae  opprimitur,   et   (juasi  poma  ex 


Sfiî  HISTORIA   ABBREVIATA 

arboribiis,  cruda  si  siiil,  vi  avelliintur,  si  niaturaet 
coda,  (Iccidiint ,  sic  vilain  adolesc<Mitil)iis  vis  aiifert, 
senibus  inalurilas.  Iste  ex  iixore  sua  Malhilde  ti  es  filios 
gemierat  :  te  doiiiiniiin  iiieuiu  rej^ein  et  Gaufriduiii  et 
Willelmiiin  ,  pueros  speciosos  et  ab  avorum  probitate 
non  dégénérantes. 


DE    HENRICO. 


Tu  quintns  decimus  in  antecessoribus  tuis ,  comiti- 
bus  videlicet  Andegavorum,  (jui  niortuis  fratribus  tuis 
rnonarcliiain  lenes  ,  I)eo  opitulanlc,  flliis  tuis  feliciter 
dimissurus.  De  le  (|ui  te  diligunt  niecuni  dicere  pos- 
sunt  :  «  Ilabeas  saluteni  et  sanitatein  ab  eo  qui  dat 
saliilein  rcgil)us.  »  Tu  solus  cf>nsiliarios  paliis  tui  fa- 
niiliaritate  et  sodalilate  perenniler  servas  :  vir  nani- 
que  es  in  adversis  constans,  in  dubiis  fidus,  m  prosperis 
modestus,  in  babitu  simplex,  in  serinone(l)  commu- 
nis,  in  consilio  pra?cellens.  Aniicitias  probatas  ol)nixe 
expies,  constanler  rétines,  boneslc  exerces;  adulan- 
liurn  dicta  larde  credis  ,  celeriter  deponis.  Severis  pa- 
tribus  comparandus,  (|ui  juveiiuin  filioruin  non  laui 
cogitas  vitani  quani  commoda ,  tuis  mavis  prodesse 
(|uam  [)lacere.  Tu  per  (tmnia  similis  ('atoni  intcgrilate 
\it;i  ,  pauca  nisi  bonis  largiendo  gloriani  adcptus  es; 
tu  es  pernicies  malorum ,  constantia  tua  valde  lauda- 
tur;  lu  scis  parcere  subjectis  et  debellare  rebelles  (2). 
Iti  l«'  sUulium  riiodestiîe  el  decoris  el  uiaxiiniv  severi- 
lalis  '^'A)  esl.  ISon  diviliis  cuin  (Tin  ile  ,  ne(|ue  (aclionc 
cuni  factioso,  sed  cum  slrenuo  \irlule,  cuin  nioilesto 

(1)  Var.  itnitio.  —  (2)  \'ar.  superbos.    —  [\\)  Var.  sir.efntaiis. 


CONSULUM  AINDEGAVORUM.  56S 

pudore,  cum  innocente  abstinentia  cerlas.  Esse  anle- 
quam  videri  bonus  niavis. 

Vale ,  domine  mi  rex,  et  cum  fiiiis  tuis,  crescenti- 
bus  prosperis  ad  vocala  successibus,  polie. 

Vale ,  vive ,  precor,  sed  vive  Deo  ;  nam  vivere  niundo 
Mors  est,  sed  vera  est  vivere  vita  Deo. 


FRAGMENTUM 

HISTORIEE  BREVIS  COMITUM  ANDEGAVENSIUM 


FRAGMENTUM  HISTORIE   RREVIS 
GOMITUM    ANDEGAVENSIUM. 


[de    HENRICO    II    REGE    ANGLI£.] 

Henricus,  dux  Normannise,  Gaufridi  prsedicti  filius, 
ex  Mathiide  Heiirici  régis  Angliae  filia  genitus,  defuncto 
pâtre,  cornes  Aiidegavensis  creatus  est,  anno  mcli";  et 
anno  sequenti  Alienoram,  a  Ludovico  rege  Franciœ 
affinitatis  propinquitate  dimissam  et  repudiatam,  duxit 
uxorem  :  unde  Andegavia,  Cenomania  Turouensisque 
comitatus  eideni  Henrico  advenere,  quae  res  initium 
postea  fecit  multis  bellis;  quos  principatus  defuncto 
pâtre  Gaufrido  suscepit.  Vero  mortuo  postea  Stephano, 
Anglorum  rege,  ah  Aiiglis  vocatus,  rex  eorum  creatus 
est  [anno]MCLV°.  Henricus  terra  potens  adversus  Fran- 
cos  effectus,  multa  contra  eos  bella  gessit,  ut  patet  in 
Gestis  ducum  Normannorum  ac  regum  Angliae. 

[de    gaufrido    duce    BRITANNia;.] 

(iaufridus,  frater  Henrici  prsedicti,  cornes  Andega- 
vensis  creatus,  ea  quae  ab  Henrico  rege  Angliae  offere- 
bantur  noluit  recipere.  Ea  de  re  secessit  in  Andega- 
vensem  pagum,  et  Henricus  illuni  e  vestigio  subsecutus 
est.  Et  Gaufridus  in  Britanniam  exercitum  ducens, 


368  i;\   IIISTORIA  F5Ri:\I 

('\|)iils()  llocllo  coniilc,  cis  it;it('iii  Naimclicam  cepit, 
coiisenlieiilihiis  ti\il)iis,  cf  (ionslantiam  Comoiii  (1) 
(lncis  filiaiii,  rclictain  (iodcfridi  coinilisCcnomanciisis, 
(lii\il  uxoreiii,  afccplo  pro  dote  comilnlii  Naiinelciisi; 
quiK  viruiii  coiilra  iiiiiiiicos  defeiidil. 

[de  richardo  rege  angli*.] 

Ricliardus,  rex  Anglite,  filius  Flenrici  régis,  iiepos 
Gaulridi  ,  conies  Andei^avensis  declaratus,  contra 
PYancos  illuiii  virtute  hellica  défendit.  In  obsidione 
castri  Leniovicensis  vijecomitis,  (jiiod  Corlucuin  di- 
citur,  sai,Mtta  transfixus,  paulo  post  inorilur  et  m  cœ- 
nobio  Fontis  libraldi  sepelitur. 

[de  johanne   rege   ANGLI-E.] 

Jobannes  rex  Anglia*,  frater  Ricbardi  pra-dicti,  comi- 
taluni  Andi'gavenseni  cum  regno  Angliie  rei;<'n(bim 
suscejjit,  anno  Doniini  mcxcix".  Multa contra  Pbilipj)utn 
regeni  Francia^  bella  babiiil  cl  Arliinnn  duccin  I5ri- 
tannia3 ,  nepoleni  siiiim,  apud  Miiabclluin  cepit  cum 
inultisaliis  nobilibiis;  insiipcr  et  url)cs  Andcgavensem 
cl  Ttironcnscni ,  <\\uv  Artiiro  parcbant,  ipso  j)ra'scnte, 
in  jus  siiinn  r<'dcj;il.  Postea  dictinn  \i(iiiiini  juxta 
niaïc  occicbt  .  aiiin»  Domini  Mccn"  :  inidc  vocalus  et 
accusalus,  cum  apud  rc^cui  l'ranciic  IMiilippuin,  cujus 
vassaUis  crat ,  noilcl  cotnparere,  [)cr  judiciuni  j)aiiuni 
Francia;  cxbereditatus  est  a  tola  terra  (piani  liabcbat 

(I)   Mieux  l'onani. 


COMITUM   ANDEGAVENSIUM.  369 

in  regno  Franciee;  cepilque  Pliilippus  Normanniam  , 
Aqiiitaniam  et  Andegaviam. 

Johannes  hoc  aiidito  Rupellam  cum  classe  appulit; 
veniensque  cum  exercitu ,  Andegavensem  urbem  solo 
tenus  destruxit,  circa  annum  mccvi"'";  quain  post  ali- 
quot  annos  in  prislinam  formam  restituit  et  eani  muro 
fortissimo  claudere  prœcepit.  Inde  deficientibus  ad 
eum  Britonibus  atque  Pictonis,  ope  eorum  auctus, 
Rupem  Monaclii ,  quod  castellum  ad  Ligerim  flumen 
Guillelmus  de  Rupibus ,  supra  non  multos  annos , 
exstruxerat,  contendiL  Lbi ,  cum  primam  oppugna- 
tionem  sibi  non  bene  procedere  inteilexit ,  fecit  con- 
suetudinem  ad  aggerem  qui  ad  fossas  erat  quolibet 
die,  causa  videndi  et  scrutandi  qua  parte  castello  po- 
tiretur  ;  qui ,  ne  ab  obsessis  telo  aliquo  offenderetur, 
satellitem  instituit  qui  scutum  ambulanti  prœtenderel. 
Quam  rem  cum  ex  obsessis  unus,  ingenio  pollens, 
animadvertisset ,  tenuem  ex  canabe  funem  texit  juxta 
longitudinem  quae  ad  aggerem  pertingere  posset;  ejus 
funis  extremo  ad  sagittam  alligato ,  reliquum  clavo 
juxta  se  ad  mûri  [lapides]  primos  affixit ,  atque  ita  sa- 
gitta  balistae  imposita  Anglo  dum  transiret  insidialur. 
Quem  ubi  suo  more  incedere  videt,  sagittam  in  satel- 
litis  scutum  penitus  adegit.  Mox,  cordwlaad  sereducta, 
satellescum  scutoquod  gerebat  in  fossam  prseceps  ruit, 
in  quem  obsessitela  crebra  jaculantes,  necaverunt.  Sa- 
tellitis  nece  exasperatus  Johannes  rex,  furcase  regione 
caslri  protinus  erigi  jubet ,  comminatus  ,  nisi  se  dede- 
rent,  eos  furcarum  supplicio  alTeclum  iri  omnes.  Ni- 
hilominus  tamen  Franci  arcem  tutati  sunt ,  occisis 
plerisque  Anglis.  hiterim,  occupalo  adversus  Flan- 
drenses  Philippo  rege  Franciae,  filius  ejus  Ludovicus, 
I  24 


370  EX  MISTORIA   BRKVI ,   ETC. 

diictis  ;»(1  Cliiiioncm  copiis,  intle  inagiiis  itineribus 
ferre  (>|kiii  ohsessis  contendit.  (>ognilo  ejus  advenlu, 
Joliaiineh  re\  Angliie,  reliela  ohsidione,  Itajeclo  Li- 
geri ,  (|iiin«|iiagiiila  eo  die  inilliaria  lugiens  contecil. 
l'iigato  \ngl()iiim  rege,  reli(|uas  arces  et  Aiidega- 
viam  ipsani  Lndoviciis  recepit,  aiino  Doriiiiii  mccxii", 
diriilocjue  castello  Hcllo  Forli  et  terris  \ite(omitis 
Toardi  vastatis,  iiinros  qiiibiis  Andegaviini  Joliaiines 
muniveral  dissipavit  ;  iiec  Moncoiitoro  abstiniiit,  (juod 
lundo  tenus  dirai  jussit.  Keverso  in  Franciam  Pbilippo, 
post  vicloriam  do  Klandreusibus  liabitain,  Pictavi  (jui, 
conjiiratione  cuin  bostil)us  facla,  ciomi  se  contimie- 
rant  l^elli  exiliim  exspectantes ,  cimi  viclorem  Philip- 
piim  pertimescerent,  per  vicecomitem  Toardii  veniam 
impétrant  ;  et  Johannes  rex  Ângliae  ,  missis  ad  regeni 
legatis,  I\oberto  apostolico  cardiiiali  et  Kemilpho 
Lvncesliiie  comité,  quinquennes  cum  IMiilippo  iiidu- 
cias  firmat. 

[de    PHILIPPO    ACGL'STO    REGB    FRANCIS.] 

Philippus  Augustus  rex  Francise,  victo  .lohanne  An- 
glorum  rege,  Ândegavenseni  coinilaluiii  cii/n  diicatu 
Ac|uitaiiia'  et  Normannia-  in  suam  redegit  potestatein, 
in  ullionem  Artmi,  diicis  Britamiia%  quein  ipse  Joiiaii- 
nes  rex  apiid  Mirabellem,  cmn  niultis  aliis  nobilibus, 
qui  parles  Phili|)pi  régis  tenebant,  ceperat,  et  occi- 
derat. 

Obiit  aulcni  idem  Phili|»pus  aniio  ^iccxxiii",  tt  in 
ecclesia  Sancti  Dionysii  sepullus  est. 


CATALOGUS 

COMITUM    ANDEGAVENSIUM 


HI     SUNT     A     QUIBUS     COMITES     ANDEGAVENSEâ 
PROCESSERUNT. 

Torquatius  Biito,  venator. 

Tertulus,  filius  Torquatii,  annis  xix. 

Ingelgeiius  primus  cornes,  filius  Tertuli,  qui  jacet  in 
ecclesia  Beati  Martini,  xix  annis. 

Fulco  Rufus,  filius  Ingelgerii,  qui  jacet  in  ecclesia 
Beati  Martini,  annis  lui. 

Fulco  Bonus,  filius  Fulconis,  qui  jacet  in  ecclesia 
Beati  Martini,  annis  xvi. 

Gaufridus  Grisa  Tunica,  filius  Fulconis  Boni,  qui 
jacet  in  ecclesia  Beati  Martini,  annis  xv. 

Mauricius  consul,  filius  Gaufridi,  qui  jacet  in  ecclesia 
Beati  Martini,  [annis]  xxi. 

Fulco  Pserra,  filius  Mauricii,  qui  jacet  in  abbatia 
BeJli  Loci,  annis  xlh. 

(îaufridus  Martellus,  filius  Nerrœ,  qui  jacet  in  eccle- 
sia Sancti  ÎNicolai  Andegavensis,  annis  xix. 

(îaufridus  Barbatus,  nepos  Martelli,  vni  annis. 

Fulco  Rechin,  frater  Barbati,  annis  liv. 

Gaufridus  Martellus,  filius  Fulconis  Kecbin,  nou 
tenuit  comitatum. 


372  CATALOGUS  COMITLM    ANDEGAVENSIUM. 

Fiilco,  rex  Iherusalem,  frater  Martelli,  annis  xix. 

(laufridus,  filiiis  Fiilconis,  qui  jacet  Cenomamiis, 
annis  wiii. 

Henriciis,  rex  Âiii^li*,  fiiius  Gaufridi,  xxxvin  annis. 

Henriciis,  rex  juvenis,  filins  Henrici ,  non  tenuit 
coniitatiun. 

Richardus,  rex  Angliœ,  frater  ullimi  Henrici,  \  annis. 

Arturus,  cornes  Britanniae,  nepus  Ricliardi,  iv  annis. 

Johannes  [rex]  Angliae,  frater  Ricliardi,  xiv  annis. 


FRAGMRNTUM 

HISTORIE    ANDEGAVENSIS 


FRAGMENTUM 
HISTORIE   ANDEGAVENSIS 


AUCTORE 


FULCONE  RICHIN,  COMITE  ANDEGAVORUM(l). 

Ego  Fulco  comes  Andegavensis ,  qui  fui  filius  Gos- 
fridi  de  Castro  Landono  et  Ermengardis,  filiae  Fulco- 
nis  comitis  Andegavensis,  et  nepos  Gosfridi  Martelli, 
qui  fuit  filius  ejusdem  avi  mei  Fulconis  et  frater  ma- 
tris  meœ,  cum  tenuissem  consulatum  Andegavinum 
viginti  octo  annis,  et  Turonensem  et  Nannetensem  et 
Cenomannensem ,  volui  commendare  litteris  quo- 
modo  antecessores  mei  honorem  suum  adquisierant 
et  tenuerant  usque  ad  meum  tempus ,  et  deinde  de 
me  ipso  quomodo  eumdem  honorem  tenueram,  ad- 
juvante divina  raisericordia. 

Illi  igitur  antecessores  mei,  sicut  ille  meus  avun- 
culus  Gosfridus  Martellus  narravit  mibi,  fuerunt  pro- 
bissimi  comités,  et  sic  nominati  sunt  : 

primus  Ingelgerius  ; 

secundus  Fulco  Rufus,  filius  ejus  ; 

deinde  Fulco,  qui  Bonus  appellatus  est; 

(i)  D'Achery,  in-i",  X,  p.  392-398;  in-fol.,  III,  232-234. 


376  FRAGMEIITUM 

postea  filius  ejiis  Cosfridus  ("irisa  (ioiiella. 

Isli  auleiii  (|iiatiu)r  coiisulcs  lenuerunt  hoiiorem 
AndegaN  ininn  ,  et  eripuerunl  nuii  <Jc  niani!)iis  pa^a- 
nonmi,  et  a  clirislianis  criiisiilihiis  defLiideruiit. 

Et  ille  primiis  Ingelgerius  lial)iiit  illum  lionorem  a 
rege  Fraiicia',  non  a  génère  impii  Pliilippi  sed  a  proie 
Caroli  Calvi(1),qui  fuit  filins  Hludovici  filii  Caroli 
Magiii. 

Quorum  (juatiior  consulmu  virlutes  et  acia  ,  quia 
nobis  in  tantuni  de  longinquo  sunt  ut  etiam  loca  ubi 
corpora  corinn  jacent  nobis  incognita  sint ,  digne  me- 
morare  non  possumus  ,  nisi  ea  quae  nobis  propiora 
fuerunt,  videlicet  :  de  avo  meo  Fulcone,  et  de  pâtre 
ejus  Gosfrido  (^risa  (".onella,  et  de  (iosfrido  Martello 
avunculo  nieo. 

Ille  igitur  (iosfridus  Grisa  Gonella  .  |)aler  avi  niei 
Fulconis,  cujus  probitales  enumeraie  non  possumus, 
excussit  Laudunum  de  manu  Piclavensis  comilis,  et 
in  praMio  superavil  eum  super  Hupes  et  persécutas  est 
eum  usquc  ad  Mirebellum.  Et  ^uga^il  Britones,  qui 
vénérant  Andegavim  eum  pra^latorio  exercitu  ,  (pio- 
rum  duces  erant  filii  Isoani  2).  Et  postea  fuit  eum 
duce  flugone  in  obsidione  apud  Marsonum,  ubi  arri- 
puit  cuMi  inlirmilas  (jua  exspiravit  ;  et  corjjiis  illius 
allatum  est  Turonum  et  scpultuni  in  ecclesia  beafi 
Mari  i  ni. 

(>ui  successit  l'ulco ,  (ilius  ejus,  avus  videlicet  meus, 
cujus  j)robitas  magna  et  mirabilis  exslilit.  Ipsc  cnim 
adqiiisivil  ("ciininaiinicum  et  adjuiixit  rum  Andega- 
vino  coMMilatui  ,  <•!  a'<lifica\it   pluriina  cislella  in  sua 

(1)  Le  Sp.  omrt  la  fin  de  la  phrase.  —  (2)  Mieux  Comani, 


HISTORIiE   ANDEGAVENSIS.  377 

terra,  quae  remanserat  déserta  el  iiemoribus  plena 
propter  feritatera  paganoruni.  lu  Turonico  siquidem 
pago  aedificavil  Lingaim,  Calvum  Montem,  Montem 
Thesauri ,  Sanctam  Mauram  ;  in  Pictavico  (1  )  Mire- 
bellum  ,  Montem  Consularem ,  Faiam  ,  Musterolum , 
Passavantum,  Malum  Leporarium;  in  Andegavo  aedi- 
ficavit  Baiigiaciim  ,  Castrnm  Gunterii ,  Duristalluni,  et 
multa  alia  quae  eniimerare  mora  est.  Cepit  qiioqiie 
castrum  Salmuri ,  in  tempore  illo  quo  cornes  Odo  vé- 
nérât Andegavim  cum  exercitu  suo  et  posuerat  castra 
sua  in  Angulata ,  inter  ipsam  civitatem  et  fluvium  Li- 
gerim,  Ipse  iterum  Fulco  fecit  duo  campestria  praelia 
valde  magna  :  unum  in  Landa  Conquireti,  contra 
Conanum  Britannicum  consuleni ,  propter  civitatem 
Namnetensem  quam  ille  Conanus  ei  volebat  eripere, 
in  quo  prailio  periit  idem  Conanus  et  mille  de  equi- 
tibus  suis;  alterum  vero  praelium  fecit  contra  prsedic- 
tum  Odonem,  potentissimum  comitem ,  super  flu- 
vium Charum,  apud  Pontilevicum  (2),  ubi  multa  fuit 
strages  Gallorum  et  Andegavorum  ;  in  quo  prœlio  fuit 
cum  eo  Cenomannensis  cornes  Herbertus,  qui  dictus 
est  Evigilans  Canem,  ubi,  Dei  gratia ,  victor  exstitit. 
Duas  etiam  abbatias  aedificavit  :  unam  in  honore  sancti 
Nicolai ,  juxta  urbem  Andegavem  ;  aliam  apud  Lochas 
castrum,  quse  vocatur  Bellus  Locus,  in  honore  Do- 
minici  Sepulcri.  Bis  etiam  Jérusalem  adiit  :  in  cujus 
secundo  reditu  rébus  humanis  excessit,  circa  festi- 
vitatem  sancti  .Tohannis ,  anno  ab  incarnalione  Do- 
mini  MXL.  Corpus  illius  ad  praîdiclam  abbatiam  Belli 
Loci  allalum  est,  ibidemque  sepultum  in  capitulo. 

(1)  Sp.  Pictavino.  — (2)  Sp.  l'ontilevium. 


378  FRAGMENTUM 

Siiccessit  itaque  ei  filins  ejus,  avunculus  meus,  vi- 
delicel  Gosfridiis  Martellus  ,  cujus  probitas  et  pruden- 
lia  in  rehiis  sa^ciilarihus  ruulta  fuit ,  et  faiiia  landahilis 
pcr  totum  regluim  I  raiicia'.  Ille  aiitem  in  vita  patris 
siii  miles  exslitil  et  novitatein  militiie  suœ  contra  fini- 
timos  exercuit  ;  fecitque  duo  praelia  :  uuuin  apud 
Monlem  Consulareni ,  ccHitra  Pictavos,  u])i  comitem 
Piclaveiisem  a|)preliendit ,  et  aliud  contra  Cenoinan- 
nenses ,  ubi  comitem  eorum  similiter  cepit,  qui  voca- 
batur  Herbertus  Baconus.  Contra  suum  etiam  patrem 
guerram  babuit,  in  (|ua  mala  multa  facta  fuerunt, 
undepostea  pœnituit,  Postcjuam  autem  paler  ejus,  de 
.lerusalcFn,  ulpradictumest,  rediens,  vitanibaucexuit, 
possedit  terram  patris  et  civitatem  Andegavis,  cœpit- 
que  guerram  contra  Teotbbaldum  comitem  Blesen- 
siensem,  filiuin  videlicet  comitis  Odonis;  et  ex  vo- 
luntale  régis  Ainrici,  accej)il  donum  Turonicae  civita- 
tis  ab  ipso  rege  :  unde  postea  guerra  inter  eum  et 
comitem  Teotbl)aIdum  adeo  ingravata  est  quod  inie- 
runt  pra'lium  inter  civitatem  Turonum  et  Ambaziam 
caslrum,  in  (juo  Teotbbaldus  captus  est,  et  usque  ad 
mille  (le  equilibus  suis.  Acce|)it  ita(|ue  civitatem  Turo- 
nicam  et  castella  in  circuitu  ;  (.liiminum  et  Insulam  et 
Castrum  Rainaldi  et  Sanctum  Anianum  ;  pars  autem 
alia  TiMonici  |)ai;i  sil)i  contigerat  ex  possessione  pa- 
terna.  Post  hxc  guerram  liabuit  cum  rniillclmo  >ior- 
mannorum  comité,  <|ui  j)Ostea  regnum  athjuisivit  An- 
glorum  et  fuit  rex  magnificus;  j)ariterque  cum  (iallis 
et  cum  liituricensibus,  cl  cum  (iuillelmn  cnnsule  Pic- 
lavorum,  et  cum  Haimerico  vicecomite  Tboarcensi , 
et  cum  Hoello  comité  Nannetensi ,  et  cum  hritanno- 
nim    ( oinitibiis  (jiii  cixilatcm  Icnebaul  Redonensem, 


HISTORIE  ANDEGAVENSIS.  379 

et  cum  Hugone  Cenoniannensi  consule ,  qui  exierat 
de  fidelitate  sua  :  propler  cjuop  omiiia  bella ,  et  prop- 
ter  magiiaiiimilateni  quam  ibi  exercebat,  nierito  Mai- 
tellus  nominatus  est,  quasi  suos  conterens  hostes. 

In  hujus  extremo  vitae  anno ,  me  nepotem  suum 
ordinavit  in  militem,  in  civitate  Andegavis,  festivitate 
Pentecostes,  anno  ab  incarnalione  Domini  mlx";  et 
commisit  mibi  Santonicuni  pagum  cum  ipsa  civitate, 
causa  cujusdam  guerrae  quam  habebat  cum  Petro  Di- 
donense.  Jitas  autem  niea  decem  et  septem  erat  an- 
norum  quando  me  fecit  militem.  In  eodem  porro 
anno  rex  Ainricus  obiit,  in  nativitate  sancJi  Johannis, 
et  meus  avunculus  Gosfridus  tertio  die  post  festivita- 
tem  beati  Martini  bono  fine  quievit.  Nocte  siquidem 
illa  quae  prœcessit  finem  ejus ,  deponens  omnem  cu- 
ram  militiae  rerumque  ssecularium ,  monacbus  factus 
est  in  monasterio  Sancti  Nicholai ,  quod  pater  ejus  et 
ipse  multa  devotione  construxeraint  et  rébus  suis  sup- 
pleverant. 

Honorem  itaque  suum ,  quem  ,  ab  exteris  genlibus 
defendendo ,  multa  tran({uillitate  securum  et  opulen- 
tum  lenuerat,  sub  aliquanta  tribulatione  vexandum 
dimisit,  surgente  videlicet  dissensione  propter  eum- 
dem  honorem  inter  me  et  meum  fratrem.  Quam  tri- 
bulationem  cum  per  annos  octo  protendissemus , 
guerram  saepe  facientes  et  interdum  inducias  liaben- 
les,  cum  etiam  fratrem  meum  de  vinculis ,  ubi  eum 
tenueram,  liberavissem,  jussu  papie  Alexandri,  invasit 
me  iterum  idem  frater ,  ponens  obsidionem  circa 
quoddam  castrum  meum  ,  quod  vocabatur  Bracbesac  : 
ubi  equitavi  contra  illum  cum  illis  proceribus  quos 
Dei  clementia  mibi  permiserat ,  et  pugnavi  cum  eo 


380  FRAGME.MLM 

caiiipesln  pulio,  iii  ()iio  ciiin  ,  Dei  gralia,  superavi  ; 
et  fuit  i|)se  captiis  ci  iiiilti  redililus,  et  mille  de  civi- 
bus  suis  cum  eo.  Proinde  accepi  civilatem  Ândega- 
veni  1)  et  Tiironum  et  Lochas  caslriim  et  Lausdii- 
num  (2),  quae  sunt  capita  honoris  A.iidega\oi'uni  con- 
suluni. 

Tune  igilur  honoreiii  illuin  [tenui]  viginli  octo  annis 
usque  ad  tcrminiim  illum  quo  scriptum  islud  facere 
disposui,  in  quibus  vii^inti  oclo  annis  et  in  aliis  octo  qui 
praecesserunt  si  vis  audire  quge  gessi,  prosequere  quae 
scribo  et  cognosces  quae  facta  sunt;  sed  priusquam  ea 
referani,  volo  memorare  (juœdam  signa  et  prodigia 
quie  in  ultinio  jjradicti  temporis  anno  evenerunt,  non 
solum  noslrse  genli  perlinentia  sed  omni  regno  Gal- 
liai»,  sicuti  postea  res  ipsa  manifestavit.  In  eo  enim 
terniino  exciderunt  stellae  de  cœlo  in  terram,  ad  mo- 
dum  grandinis,  (juas  inulti  videnles  adniirati  sunt  et 
niulto  lerrore  cnncussi  sunt.  Quod  signum  secuta  est 
niortalitas  inulta  hominum  per  totuni  regnum  Franciae 
el  tcmpus  valde  asperum  inopia  victus;  unde  eliam 
in  rivitate  nostra  Andegavis  centuni  de  priniatibus 
noslris  obierunt  et  inagis  quani  duo  niilia  minoris 
piebis. 

Il)  fine  cujus  aiini  ,  appropincjuante  quadragesima, 
venil  Andcgaviin  papa  Ronianus  l'rbanus,  et  amm<»- 
nnil  gentein  nostram  ut  irent  .lerusaleni ,  expugnaturi 
genliletn  poj)nluni  (jui  civitalcni  illain  et  tolani  terram 
cbrislianomni  usque  (lonstanlinopolim  occupaverant. 
Tune  in  sej)tuagesima  dedicata  est  ecclesia  Sancli  Ni- 
cbolai  al)  ipso  papa,  et  corpus  avunculi  mci  Gosfridi 
% — — ^— 

(1)   Sp.  Andeguvcr.  —  (2j  Sp.   Loudunum. 


HISTORIE    A.NDEGAVENSIS.  381 

translatum  de  capitulo  in  eamdem  ecclesiam.  Consti- 
tuit  etiam  idem  apostolicus ,  et  edicto  jussit,  ut  iii 
eodem  termine  quo  dedicationem  fecerat  indictum 
publicum  celebraretur  unoquoque  anno  apiid  Sanc- 
tum  Nicholaum,  et  septima  parsjjœnitentiarum  po- 
pulo convenienti  ad  illam  celebritatem  dimitteretur. 
Unde  discedens  Cenomannim  venit,  et  indeTuronum; 
ibique  datis  venerabili  concilie  decretis  ,  média  qua- 
dragesima,  coronatus  est  et  cum  sollemni  processione 
ab  ecclesia  Sancti  Mauricii  ad  ecclesiam  Beati  Martini 
deductus  :  ubi  mihi  florem  aureum  quem  in  manu 
gerebat  donavit ,  quem  ego  etiam,  ob  memoriam  et 
amorem  illius,  in  Osanna  semper  mihi  meisque  succes- 
soribus  deferendum  constitui.  Post  cujus  decessum, 
in  proxima  die  Palmarum,  ecclesia  Beati  Martini  con- 
cremata  est  ;  ipse  autem  papa  pervenit  Sanctonas  ibi- 
que Pascha  celebravit. 

Sequenti  autem  œstate ,  ex  praecepto  ejus  ,  inierunt 
iter  Jerosolimitanum  non  solum  populi,  sed  etiam 
duces  populorum  quorum  nomina,  ad  evidentiam 
posterorum,  hic  annotata  sunt  :  Hugo  Magnus,  frater 
Philippi  régis  Gallorum ,  Rotbertus  dux  Normanno- 
rum,  Rotbertus  cornes  Flandriœ,  Raimundus  comes 
de  Sancto  Egidio ,  Stephanus  comes  Blesiensis  filius 
Teothbaldi,  Godefredus  Lotharingorum  et  frater  ejus 
Eustachius  comes  Boloniœ,  quorum  societati  Podien- 
sis  episcopus  est  adjunctus  multique  alii  magnae  virtu- 
tis  proceres  et  episcopi,  quorum  nomina  ad  nostram 
notitiam  minime  pervenerunt.  Quorum  exercilus,  in 
exordio  tantiitineris,  quoscumque  Judaiosinveniebant 
aut  ad  baptismum  compellebant  aul  morte  prœsenti 
destruebant. 


S82  FHAGME.NTIJ.M 

Tciideutcs  ilacjiic  Jérusalem,  miilli  j)er  Paunoniam  , 
causa  brevianili  iliueris,  com|)lures  per  ptjitum  Sancti 
Mcholai,  Conslantinopolim  pervenerunt.  Deinde  qui- 
dam eorum,  lemere  pra'cedcntes  alios,  cum  mare 
transissent,  impelum  Turcorum  et  aliorum  paganorum 
susiinere  non  poluerunf  ;  et  ex  liis  (jiiadrai^inla  millia 
interempti  sunt ,  (juoium  diices  fuerunt  lieremita  qui- 
dam Petrus  Aclieriensis  (1)  et  (ialterus  Sine  Avero. 
Alii  vero  proceres,  cum  magna  virtute  et  constantia 
Iransfrelantes,  venerunt  ad  civitatem  Niceam  ;  (jiiam 
obsidentes ,  vix  tandem  ceperunt  eam  inter  nuiltos 
incursus  Turcorum,  (jui  frefjuenter  eos  invadeljant 
(juamvis  niliil  aliquando  proficiebant.  Postea  viam 
suafu  prosefjuentes ,  cum  Niccam  itinere  quatuor 
dierum  transissent ,  venerunt  obviam  illis  centum  et 
sexaginta  millia  equitum  Tmcorum  ;  rum  (juibus  di- 
micantes,  licet  copiée  siioiiuu  populorum  admodum 
essent  dispersée,  tamen  asperrimo  conflictu  prœlii  su- 
peravcrunt  eos;  et  multis  eorum  iutert'eclis,  alios 
multos  in  campo  expulerunt. 

Deinde  sine  aliquo  impedimento  Antiochiam  ve- 
nicnfcs,  urbcin  ij)sam  ,  quam  populo  fidelium  ercp- 
tam  <;('nliles  janidiidum  possidcbant ,  ol)sed('innt  ;  et 
a  kalcndis  novembris  ustjue  ad  mcnsem  itmium  ibi 
permanentes,  multa  incommoda  sustinuerunt,  ob  Ire- 
qiicntiatu  pra'Iiorum  (jiui'  cl  ab  exieris  cl  a  clausis  lio- 
slibus  pali('i)autur,  undc  nuilli  ex  utracjuc  parte  pcri- 
clitabanhir.  Cumcjue  piissimus  et  onmipotens  Ueus 
pMjiiiliiin  simili  lanta  respiceret  anxielate  sollicitum, 
tandem  consilio  cujusdam  Turci ,  qui  portam   unam 

(i)   S|>.  AcLtriefuit  cl  de  Acherio. 


HISTORIE.  ANDEGAVENSIS.  383 

civitatis  custodiebat,  eain  iugressi  sunt;  et  in  ipso  in- 
gressu  multis  et  fidelibus  et  infidelibus  iiiterfectis,  et 
Lirbis  principe  Cassio ,  imniensam  capientes  pecuniam, 
civitate  potiti  sunt ,  excepto  Castro  Sancti  Pelri ,  ubi 
primates  paganorum  confugerant ,  quia  ibi  summa  et 
inexpugnabilis  erat  urbis  defensio.  Qui  anno  tertio 
postquam  urbe  potiti  sunt,  cum  prœdictum  castellum 
obsidere  décernèrent,  supervenit  eis  innunierabilis 
exercitus  Turcorum  et  Persarum ,  qui  congregati  erant 
ad  liberandam  civitatem,  et  circumdatani  eam  obsi- 
dentes ,  obsessos  trivierunt  (1)  :  ubi  decem  et  octo 
diebus  eos  opprimentes ,  tanta  afflictione  constriuxe- 
runt  ut  non  solum  carnem  equoruni  et  asinorum 
comederent ,  sed  etiam  coria  dudum  mortuorum  ani- 
malium  pro  deliciis  haberent;  nec  mirum ,  quia  et 
magnus  erat  populus  christianoram,  et  in  civitate  ni- 
mis  detrita  erat  copia  ciborum.  Denique  piissimus 
Jésus,  eorum  afflictione  et  frequenti  lamentalione  ad 
misericordiam  erga  populum — 

Csetera  desiderantur. 

(1)  Sp.  timuerunt. 


SCRIPTUM 

HUONIS    DE   CLEERIIS 

DE  MAJORATU  ET  SENESGALGIA  FRANGIiE 
COMITIBUS  ANDEGAVORUM  COLLATIS 


SCRIPTUM 
HUONIS  DE  CLEERIIS 

DE  MAJORATU  ET  SENESCALCIA  FRANGIiE 

COMITIBUS   ANDEGAVORUM  COLLATIS. 

Hoc  scriptum  fecit  Fulco  cornes,  Jerosolimitanus, 
in  ecclesia  Sepulchri  de  Locbis  ciim  magna  sepultus 
honorificentia ,  de  donis  factis  suis  antecessoribus  a 
rege  Francise. 

Cimi  Deus  voluit  sublimare  Rotbertum ,  filiuin  du- 
cis,  in  regem,  Gaufiidus  Grisa  Gonella  cum  tribus 
millibus  armatorum  serviebat  domino  suo  régi  Rot- 
berto. 

Otbo  siquidem ,  rex  Alemannorum,  cum  universis 
copiis  suis  Saxonum  et  Danorum,  Montem  Mortiaci  (1  ) 
obsederat ,  et  urbi  Parisius  niultos  assultus  ignomi- 
niose  faciebat.  In  bac  necessitate  ])rœlii ,  rex  Rotber- 
tus  et  pater  suus  ducatum  primœ  cobortis  pnedicto 
comili  Gaufrido  Grisa  Gonella  tradidit,  et  ad  perse- 
quendum  exercitum  Alemannorum  ducem  et  consi- 
liariuni  constituit.  Prosecutus  est  itaque  rex  Rotberlus 
regem  Âlemannicum,  praeeunte  Gaufrido  Grisa  Go- 

(1)  Mieux  Morentiaci. 


388  DE  MAJORATU 

iic'lla,  iiscjuc  ad  fliiiiieii  Lsna^;  cornes  vero  Gaufridiis, 
gnarus  pngiiandi  cl  assuclus,  tanlam  slragcni  liosliiini 
su|)t'r  fluviunj  dcdcrat,  antc  ntiis  K()tl)crti  advcnltiin, 
(juod  sla^mmi  piuarcs,  non  lliiviuin. 

Aleniannis  ita([iu'  fu<;alis,  re.v  Kotbertus ,  congre- 
gato  generali  concilio ,  consilio  patris  sui  et  episcopo- 
riiin,  coiniliini,  haioimm,  dudit  (iaufridn  coniiti 
quidijuid  rex  Lolhariiis  in  cpiscopatiljus  suis,  Ande- 
gavis  scilicet  et  Cenomannis,  liabueral  ;  si  qua  vero 
alia  ipsc  vel  siiccessores  sui  adquirere  posseiit,  eadem 
liberlate  quani  ipse  lenebat  sibi  coninit'nda\il. 

>>quilia  comitis  Tricacensis  non  j)Otiiil  suslincre 
prosperit.nleni  rcgis,  sed  ad  ejus  dcpi  inicndani  jjerfi- 
diam  quani  majorein  potuit  exercitum  re\  congrega- 
vit.  Obsodit  itaque  Meledunum  ;  et  cum  ibi  diu  sedis- 
set,  vidit  quodnihil  proficerel.  N'ocato  ilacpie  Gaufiido 
Grisa  (ioiiella,  cuiii  AndcgavensiJjus  suis,  sine  niora  ad 
consuelutn  properavit  obsequium.  Gauiridus  auteni 
\cuicMS  pi'îcmisit  conslabularios  suos,  rogans  ul  oslcn- 
dcTclur  ei  <jua  parle  sederct.  lili  vero  reversi  nuntia- 
verunt  domino  suo  quod  tanlus  erat  exercilus  (|uod 
nullus  erat  eis  ad  obsidendum  compelens  locus  :  pvx- 
iiicluni  ciiini  oppidum  iii  iiisula  Secanie  siluni  erat, 
circunuialuni  undi(|ue  niuro  calce  et  arena  coui])()sito. 
\  idenlcs  ila(jue  And(■ga^i  (piod  nullum  poteranl  ba- 
bcre  liosj)iliuui ,  induunl  arma,  pci'  médium  exerci- 
tum Iraiiscuiil  lluelus  Secana',  dant  assullmn  oppido 
virlule  consueta,  capiunl  caslrum.  (^)uod  excrcilus 
non  ])()luit  pcr  1res  nienses,  isli  dimidia-  diei  spatio 
adepli  sunl  ;  l'ranci  vero  ,  bujus  genlis  inauditam  ad- 
mirantes audaciam ,  nbicumque  locorum  ipsos  onini 
laude  ma<:nirK  abaut . 


ET  SENESCALCIA  FRANCTE.  389 

Videns  aiitem  rex  tanlam  principis  strenuitatem  , 
et  ipsum  prœvalere  in  regno,  tam  armis  quam  con- 
silio ,  et  quia  hic  et  alibi  bene  meruerat ,  sibi  et  suc- 
cessoribus  suis,  jure  bereditario  ,  majoratum  regni  et 
regiœ  domus  dapiferatum,  cunclis  applaudentibus  et 
laudaiitibus,  exinde  constituit. 

Haec  verba  dixit  Fulco  cornes  Tescelino  capellano 
suo. 

«  Audi,  presbiter,  cujusmodi  obsequium  prœstitit 
comes  Gaufridus  Grisa  Gonella  domino  régi  Rotberto. 

«  David  comes  Cenomannicus  et  Gaufridus  comes 
Corbonensis  dedignabantur  recipere  feodum  suum  a 
prœdicto  rege ,  asserentes  nullo  modo  se  posse  sul)ici 
generi  Burgundionum.  Audiens  autem  rex  eorum  su- 
perbiam,  et  videns  regni  sui  non  parvam  diminulio- 
nem  ,  babito  consibo  cum  Gaufrido  comité  et  cum 
primatibus  regni ,  tempore  conslituto  et  die  denomi- 
nato ,  decrevit  obsidere  castrum  Moritoniae  ;  comes 
vero  Gaufridus,  prœnoscens  adventum  exercitus  ré- 
gis, movens  castra  de  Vindocino  ,  dans  assultum  prœ- 
dicto Castro ,  virtute  consueta  et  probitate  gentis  suae , 
Gaufridum  comitem  et  oppidanos  suos  minus  timen- 
tes  cepit  et  domino  suo  régi  tradidit  vel  reddidit. 
David  vero  comes,  dedignans  ad  coUoquium  régis 
venire,  mandavit  quod  nullo  modo  se  ei  subjiceret, 
et  quod  nullo  tempore  rex  Rotbertus  Cenomannicam 
suam  videre  prœsumeret.  Audiens  autem  rex  arrogan- 
tiam  et  indignationem  prœdicti  comitis,  ipsum  David 
et  Cenomannicam  suam  Gaufrido  Grisa  Gonella  et 
suis  successoribus ,  ex  dono  regio,  tribuit  jure  possi- 
dendam.  » 

Hue  usque  sunt  scripta  Fulconis  Jerosolimitani. 


390  DK  MAJORATl] 

\'os  autem  (|iii  istn  scrij)la  audicritis  ,  scitote  (jund 
ego,  Iliio  <l('  C-lccriis,  vidi  scripta  Fulconis  comitis, 
Jorosolimilaiii ,  in  ccclcsia  Saiuli  Scjxilchri  de  Lculiis, 
de  niajoralu  cl  senescalcia  I  rancia',  sibi  et  suis  aiite- 
cessorUjus  a  rege  Holberlo  collatis. 


£>' 


Intcr  regeni  F  ndoN  iciiin ,  Pliili|)[)i  régis  filiiim  ,  et 
Fulconem  ccnuitein  ,  (\\n  postea  factus  est  rex  Jérusa- 
lem, magna  erat  disseiisio.  Fnlco  enim  cornes  nolebat 
ei  servire,  rex  enim  Lodovicns  dederat  majoratnm  et 
senesralciam  Francia'  Anselmode  (iarlanda,  el  postea 
Guillermo  de  fîarlanda,  de  quibus  Fulco  comes  suas 
redbibiliones  et  sua  lioniiiiia  habere  non  poterat. 

Contigit  autem  rcgem  JAidovicum  maximam  guer- 
ram  liabereeum  Ilemico  rege,  (ilio  Guillermi  ad(|uisi- 
toris  Anglia^  Ob  boc  itaque  rex  Lodovicus  requisivit 
Fulconem  comitem  ul  de  guerra  isla  eum  juvaret  ; 
comes  vero  respondit  (|U()(1  nnllo  modo  ei  servire 
debebat ,  eum  nanupie  de  majoratu  et  senescalcia 
Francia!  exberedilabat.  Tune  rex  i.udovicus  per  Amau- 
ricuui  de  Monte  i-orli,  a\unr:ilMin  Fulconis  comitis, 
et  per  Cnufridum  abbatem  \  indocinensem  et  Radul- 
fimi  de  Balgentiaco,  ma!ula\it  comiti  quodfl""  de  om- 
nibus istis,et  maj()ribu>  aliis,  islmum  consilio  se  versus 
comitem  emendalurum.  (^omes  igitur  l'ulco  suos 
rdiisulcus  liomiiics,  vidcliccl  ivollxTliim  de  lilo,  Ar- 
(juolosium  lune  senescallum  ,  Salinat  ium  tune  pincer- 
nam,  llugonem  de  C-leeriis,  (iaudinum  de  Vegia,  et 
nmllosalios  ,  rcspdndit  régi  Lodovico  ul  si  hoc  facerel 

(i)  Supprime/,  ifuod. 


ET  SENESCAI.CIA  FRANCITE.  39i 

quod  mandaverat,  qiiod  hxc,  et  alia  adjutoria  quae  ab 
eo  exigebat,  libenter  faceret. 

Die  autein  illo  quo  consilium  istud  captum  esl  , 
curia  Andegavis  erat  repleta  bonœ  militiae  et  sapientis- 
simae.  Tune  A.mauricus  de  Monte  Forti  aliiqne  quiverba 
régis  aîlulerant  laiidaverunt  Fiilconi  comili  ut,  per 
quemdam  quem  rex  cognosceret ,  régi  responderet , 
ac  super  his,  antequam  nuncii  régis  forent  reversi , 
festinanter  grates  et  mercedes  redderet.  Consiliatores 
autem  comitis,  audientes  consilium  quod  Âmauricus 
dederat ,  laudaverunt  illud  consilium  ;  quod  cum  co- 
mitissa  Aremburgis  audiret  consilium,  laudavit  quod 
nullus  iret  nisi  Hiio  de  Cleeriis. 

Ego  itaque  Huo  de  Cleeriis  perrexi  Parisius  ;  dé- 
bine ad  Guenort,  ubi  inveni  regem  et  comitem  Belli 
Montis.  Eo  itaque  invento  apud  Guenort,  inter  Pon- 
tesium  et  Bellum  Montem  et  Calvum  Montem,  locu- 
tus  sum  cum  domino  rege.  Primum  illum  salutans 
ex  parte  comitis ,  reddidi  ei  grates  et  mercedes  super 
suo  mandato  quod  comiti  Fulconi  mandaverat.  Hinc 
ei  dixi  quod  Fulco  comes  ei  suum  offerebat  servitium, 
aut  inprœsentiarum ,  aut  prius  si  vellet  coUoquium. 
Rex  inde  lœtatus  dixit  se  mullum  prius  velle  coUo- 
quium. Assignatus  est  igitur  et  dies  et  locus  colloquii 
inter  Marcbesneium  et  Bireium,  in  Beaussam.  Inter 
bcec  mandavit  rex  comiti  ut  Gaufridum  filium  suum , 
qui  nunc  jacet  in  ecclesia  Sancti  Juliani  Cenomannen- 
sis,  ad  collocjuium  secum  adduceret,  illum  namquo 
multum  optabat  videre. 

Cumque  dies  instaret  colloquii,  dominus  rex  I.odo- 
vicus  et  Fulco  comes  ad  locum  constitutum  venerunt, 
cum   suis  consultoribus  ;   ibique  recognita  sunt  jura 


:^02  DE  MAJORATU 

comitis,  videlicet  majoratiis  et  senescalcia  Francise. 
Guillolmus  (le  Carlanda,  tune  Fiancire  senescalliis , 
rceoij;!iovit  in  illo  collocjuio  liominium  se  debere  co- 
mili  l'ulconi  de  senescalcia  Francian ,  et  unde  (1)  fuit 
in  voluntate  comitis. 

Post  Guillclmum ,  fuit  senescallus  Steplianus  de 
Harlanda,  qui  fecit  liominium  comiti  ;  post  Steplia- 
nuui ,  Katlulfus,  cornes  Peronrr,  ([ui  similiter  fecit 
liominia  et  serviliiiin.  Illc  <nini  ((ui  senescallus  erit 
Francice  comiti  faciel  liominium,  et  talia  alia. 

Si  cornes  perrexerit  ad  curiam  domini  rci^is,  senes- 
callus prœcipiet  niarcscallis  domini  ie<;is  ut  pra^parent 
et  libèrent  liospitia  comiti. 

Cum  comes  venerit ,  senescallus  ibit  ei  obviam  et 
conducet  ad  suum  hospitium;  tune  senescallus  ibit 
dicere  régi  comitem  Andegavensem  venisse. 

Si  comes  ad  regem  ire  voluerit ,  senescallus  ad  cu- 
riam cum  conducet,  et  de  curia  ad  suum  reducet  hos- 
pitium. 

Si  vero  ad  c<»rf)nanienla  régis  comes  ire  voluerit, 
senescallus  priepararc  et  liberare  faciet  liospitia  qua^ 
comes  liabet  propria  et  dedila. 

Cum  nuteni,  die  suge  coronae,  ad  mensas  rex  discu- 
buerit,  scannum  pulcberrimuni  fullro  pallii  aul  tapeto 
coopertum  senescallus praparabil,  il.Mque,  etsui  comi- 
tés, quoMSf|ue  fercula  veniant  eedcbil. 

(liiiu  \(-ro  priumni  Ncncrit  ferciiliun  ,  comes,  se 
defibulans,  e  scanno  surget;  cl  de  manu  senescalli  fer- 
culum  aciipiens ,  ante  rcgcMii  »'l  Hi^iiiam  apponel ,  et 
scnescallo  piacipicl  ut   exinde  j)er  mensas  scrviat  ;  et 

<i)  Mirii\  l'ifii- 


ET  SENESCALCIA  FRANCIS.  393 

cornes  rétro  sedebit ,  donec  alia  veniant  fercula ,  et 
qiiemadmodum  de  primo  fecit,  et  de  aliis  simililer 
faciet. 

Fitiita  demum  celebratione  mensariim,  cornes 
ecjuum  ascendet,  et  ad  siuim  redibit  bospitium,  se- 
nescallo  comitante. 

Deinceps  eqiuis  ille  quem  cornes  adduxerit  ad  cu- 
riam,  dextrarius  videlicet,  coquo  régis  feodaliter  da- 
bitLir.  Pallium  quo  in  curia  afibulatus  erit ,  dispensa- 
tori  dabitur,  sed  post  prandia. 

Tuiic  panetarius  mittet  comiti  duos  panes  atque  vini 
sextarium,  et  coquus  frustum  carnis  et  iiniim  bastuni. 
Haec  est  enim  liberatio  senescalli  in  illo  die.  Hiec  fer- 
cula accipiet  senescallus  comitis,  atque  dabit  leprosis. 

Insuper  cum  cornes  in  exercitu  régis  perrexerit, 
senescallus  Franciœ  papilionem  centum  militum  ca- 
pacem  ei  praeparabit ,  et  summarium  ad  illum  por- 
tandum,  et  cordas  et  paxillos  et  hominem  equitantem 
ad  conducendum,  et  duos  bomines  pedites. 

Finito  exercitu  ,  cornes  ,  si  voluerit ,  senescallo  red- 
det  papilionem;  sed  nisi  reddiderit,  non  ideo  minus 
in  alio  exercitu  papilionem  babebit. 

Comes,  cum  in  exercitu  régis  fuerit  vel  ierlt,  prse- 
tutelam  faciet  et  in  reditu  retutelam  ;  et  quidquid  ei 
acciderit,  sive  bonum  sive  malum  ,  ore  domini  régis 
inde  non  vituperabitur. 

Ego  Huo  de  Cleeriis  \idi  b?ec  servitia  reddere  co- 
miti Fulconi,  régi  Jérusalem,  in  duobus  exercilibus 
Alverniie  et  in  uno  coronamento  Bituris;  et  comiti 
Gaufrido ,  qui  est  sepultus  Cenomannis ,  vidi  reddere 
in  uno  coronamento  Bituri  et  in  alio  Àureliani. 

Item  Galterius  de  Silvanecti,  pincerna,  recognovit 


304  DK   MAJORAT!     KT  SE\ESCALCIA. 

ante  regem  l.oddvicimi,  me  audiente,  se  tenere  de 
comito  Aiidej^avensi  quidcjuid  habebat  in  villa  Silva- 
nortis  cxlra  miiros;  et  foragia  loliiis  Arbrire  esse  de 
feodo  coniitis  Andegavensis,  et  omnia  casanienta. 

Kadulfiis  de  Martreio  et  Thomas,  ("rater  smis  ,  sole- 
bant  servire  iii  Andegavia  de  feodo  suo;  et  ego  Huo 
de  Cleeriis,  diirn  locjiicier  cum  rege  Lodovico  ,  audivi 
ab  ipso  li.TC  verba  :  ((  Radulfc  de  Marlrcio,  vide  Hiio- 
iierii  de  ('leeiiis,  niilitem  coniitis  Andegaveiisis  do- 
niiiii  fui.  \  ado  sf-rvitiini  feodiim  tuae  marescachia^,  et 
hospitare  Hiioneni,  (jiiia  liabes  istum  feodimi  a  co- 
mité. »  Tune  Kadulfus  bospilatus  est  me,  sub  nomine 
marescalcia^;  et  adjecit  re\  :  «  Ego,  Dei  giatia,  jam  sum 
bene  cum  comité  Ândegavensi.  » 

De  caetero  cornes  appellatur  Major  in  Francia,  prop- 
ter  pra^tutelam  et  retutelam  quam  fncit  in  exercitu 
régis. 

Item,  quando  erit  in  Francia,  quod  et  curia  sua  ju- 
dicaverit  firmum  erit  et  stabile. 

Si  vero  contentio  aliqua  nascetur  de  judicio  facto 
in  Francia ,  rex  mandabit  (juod  comes  veniat  illud 
emendare;  cl  si  |>ro  ea  mittere  noluerit,  scripta  utrius- 
que  partis  comiti  trausmiltct .  cl  (|u<id  inde  sua  curia 
judicabit  firmum  erit  et  stabile. 

Fgo  Huo  de  Cleeriis  vidi  multoties  judicia  facta  in 
Francia  in  Andegavia  cmcndari,  sicut  luil  de  bello 
apiiil  Sanctinu  Aiidoinarmii  facto,  et  de  plurilMis  aliis 
placilis  et  ludiciis. 

Ila'i-  vidi  cl  iiiiilti  alii  uiecuni. 


TABLE   DES   MATIÈRES 


DU  PREMIER  VOLUME. 


GESTA    CONSULUM    ANDEGAVORUM    ET    DOMINORUM 

AMBAZIENSIUM Pages  1 

I.  Liber  de  cojiPOsiTiojrE  castri  aivikazi* 3 

Prologus ib. 

De  Julio  Caesare  et  de  origine  castri  Ambaziae /'/». 

Chronica  de  Arturo 14 

De  Blesl  chronica 16 

De  Clodoveo 18 

De  Karolo 25 

De  Hugone  Capet 32 

II.  Chronica  de  gestis  consulum  Andegavorum 34 

Prologus //•. 

De  Torquatio  sive  Tortulfo 35 

De  TertuUo 36 

De  Ingelgerio 39 

De  Fulcone  Rufo 64 

De  Fulcone  Bono 07 

De  Gosfrido  Grisa  Gonella 75 

De  Mauricio  consule 87 

De  Fulcone  Nerra 89 

De  Gosfrido  Martello -. 117 


396  T\R1,K  DIS   M ATIF.RF.S. 

Do  Gosfrido  Barbato P'^g*'*  133 

Dr  Fulronc  Ricliiii 1 38 

De  Gosfrido  Martello   secundo 141 

De  Fulconc  rege  Jérusalem 1-43 

De  Gosfrido  comité  Andcgavoruni  cl  duce  Normannornrn  .  .  .  155 

III.  Gesta  .\.mbazif.>sil.m  dominorum 158 

Prologus il>. 

De  Hugone  de  Lavardino 1 59 

De  Lisoio  Basogerii 161 

De  Supplicio  Lisoii  filio , 173 

De  Hugone  de  Calvo  Monte 183 

De  Supplicio  Hugonis  filio 206 

HISTORIA  GAUFREDI  DUCIS  NORMANNORUM  ET  COMITIS 
ANDEGAVORUM ,  AUCTORE  JOHANNE,  MONACHO  MA- 
IGRIS MONASTERII 227 

Prologus 229 

Liber  primus 232 

Liber  secundus 29  4 

Carmen  Stfphaki  Rotho.^ugensis,  monachi  Bf.ccensis,  de  Gal- 

PRinO   COMITE   A>DEGAVENSI 311 

HTSTORIA  COMITUM  ANDEGAVENSIUM,  AUCTORE  THOM A 

PACIin,  l.OCIIKNSI  l>r>I()RE 317 

De  origine  coinitum  Andegavcnsiinn 319 

Df  Ingilgerio if>- 

De  Fulcone  Rufo 320 

Di'  Fulcone  Bono 'A. 

De  Gaufrido  Grisa  Tuniea 323 

IV  Mjuririo 326 

De  Fulcone  Nerra '*• 

De  Gaufrido  Martello  primo 331 


TABLE  DES  MATIÈRES.  397 

De  Fulcone  Rechin Pages  334 

De  Gaufrido  Martello  secundo 335 

De  Fulcone  Jerosolimorum  rege 'il>. 

De  Gaufrido  Plantegenest 336 

De  Henrico  rege  Angloruin 338 

De  coanxiBus  Aivdeg.vvorum  ,  et  de  morte  régis  Henrici  ,  fllo 

RBGis  Hehrici 340 

HISTORIA    ABBREVIATA    CONSULUlVr    ANDEGAVORUM , 

AUCTORE  JOHANNE,  MONACHO  MAJORIS  MONASTERII.  349 

Proœmlum 331 

De  Torquatio  sive  Tortulfo 354 

De  TertuUo 35g 

De  Ingelgerio jj^ 

De  Fulcone  Rufo 356 

De  Fulcone  Pio /^. 

De  Gaufrido  Grisa  Tuulca 357 

De  Mauricio  fllio  Gaufridi  Grisre  Tunicae H, 

De  Fulcone  Nerra,  Hierosolyniitano 358 

De  Gaufrido  Martelli  primo /^. 

De  Gaufrido  Barbato 359 

De  Fulcone  Rlchin /i. 

De  Gaufrido  Martelli  secundo 360 

De  Fulcone  Hierosolyniitano .' ib. 

De  Gaufrido  Plantegenest 361 

De  Henrico . . . , , 362 

FRAGMENTUM  HISTORIEE  BREVIS  CO^IITUM  ANDEGA- 

VENSIUM 365 

De  Henrico  II  rege  Anglise 367 

De  Gaufrido  duce  Britannite H,. 

De  Richardo  rege  Augliae .  . , 368 


398  TABLE  DES  MATIERES. 

De  Julianiir  rege  Aiiglix l'ugcs     liôS 

Ui-  Philijijx)  Aiigusto  ri-gf  Franciae 370 

CATAi.OGL°8  COMITUM    AnDEGAVESSIUM 371 

l-RAC.MENTUM    HISTORLE    ANDEGAVENSIS ,    AUCTORE 
FULCONE  RECHIN 373 

SCRIPTUM    HUONIS    DE    CLEERIIS    DE    MAJORATU    ET 
SENESCALCIA  FRANCLE   COMITIBUS    ANDEGAVORUM 

COLLATIS 38b 


ri:i     DK    LA     lAniF     ItU     PRKMIKR     VOI.l  MF.. 


TYPOGKAPHIE   DE   CH.    LAHUHK 

Imprimeur  riu  Sénat  et  de  la  Cour  de  Cassation 

rue  <l«  Vaugirard  ,  9 


TABLE   ALPHABETIQUE 


Adèle,  fille  de  FoulqueNerra,  100. 

Adèle,  fille  de  Geoffroi,  comte  de 
Gàtinais,  épouse  Ingelger  cham- 
bellan du  roi,  ^0.  —  Est  accu- 
cusée  d'adultère  par  Gontrand, 
42.  —  Ingelger,  fils  de  TertuUe, 
prend  sa  défense  et  la  venge,  41, 
42,  43.  —  Lègue  tous  ses  biens 
à  son  filleul  Ingelger,  45. 

Adèle,  sœur  de  Geoffroi  Martel, 
comte  d'Anjou,  mère  de  Foul- 
que-Rechin  et  femme  d'Albéric 
de  Chàteau-Landon,  333. 

Adèle  ou  Alix,  fille  de  Guillaume 
roi  d'Angleterre,  épouse  Etienne, 
comte  de  Blois,  185.  —  Gou- 
verne le  comté  de  Blois  pendant 
la  captivité  de  son  mari  et  après 
sa  mort,  198. 

Adovagrixjs,  duc  des  Saxons,  vient 
par  mer  nssiéger  Angers.  —  Il 
prend  la  fuite,  19. 

Aenor,  femme  de  Gelduin  deSau- 
mur,  enterrée  à  Pontlevoy,  167. 

Aenor,  fille  de  Bellai,  de  Montreuil- 
Bellai,  nièce  de  Gelduin  de  Sau- 
mur,  194. 

Aehor,  fille  de  Sulpice  I^""  d'Am- 
boisea82. 

Agsès,  femme  de  Geoffroi  Martel, 
augmente  le  nombre  des  chanoi- 
nes de  Saint-Laud-d'Angers.  — 


Construit  l'église  de  Saint-Geor- 
ges de  Vendôme,  132. 

Agnès,  fille  d  André  d'Aluie  et 
d'Elisabeth  d'Amboise,  214. 

Agnès,  fille  d'Hervé  de  Donzi, 
épouse  Sulpice  II,  seigneur  d'Am- 
boise, 203.  —  Ses  enfants,  213. 

—  rend  par  crainte  les  prison- 
nieis  faits  sur  le  comte  de  Blois, 
220. 

AicARD  de  Saintes,  châtelain  du 
palais  du  comte  à  Amboise, 
épouse  malgré  elle  Corbe , 
veuve  d'Aimeri  de  Curron,  189. 

—  Par  crainte  d'Hugue  de  Chau- 
montjSon  beau-frère,  il  conduit 
Corbe  à  Tours  dans  la  maison  de 
Guillaume  de  Saintes  son  frère, 
cellérier  de  Saint-Martin,  189. 

—  Corbe  se  fait  enlever  ;  Aicard 
en  meurt  de  chagrin,  190. 

AiMAR ,  évêque  d'Auxerre ,  re- 
tient le  corps  de  saint  Martin  ; 
sa  mauvaise  foi  à  l'égard  des 
moines  de  Saint-Martin,  53.  — 
Accompagne  le  cor|)s  à  son  re- 
tour en  l'ouraine,  57. 

AiMERi  d'Avoir,  allié  (le  Giraud  de 
Montreuil-Billai,  283,  284. 

AiMERi,  comte  de  Saintes,  i)eaii- 
père  de  Maurice  comte  d'Anjou, 
88,  326. 

26 


396 


AiMi;ni  tic  Curron  épouse  Corbe, 
saur  de  Sulpice  I"  et  de  Lisoic 
d'Ainbuise,  186.  —  Il  est  fait 
châtelain  du  palais  des  cc^nites  à 
Aniboise  par  l'oulquc  Reciiin, 
186. —  Il  prend  la  crolv  etjiart 
pour  la  ti-rre  sainte,  188.  —  Il 
tombe  malade  au  siège  de  Nicée. 
—  .Meurt  et  est  enterré  à  la  tète 
d'un  pont,  188,  189. 

AiMERi  vicomte  de  Thouars.  —  Son 
différend  avec  Geoffroi  Martel, 
378. 

AiMON  de  liourbon  aide  Elisabeth 
de  Jaligni  à  recouvrer  la  terre 
de  Jaligni,  201. 

Ai.Mo.v,  seigneur  de  Buzençais.  Voy. 
Ilaiiuon. 

AiHAKU,  gardien  tlu  château  de  Lo- 
ches, conseille  au  comte  d'An- 
jou de  faire  épouser  à  Lisoie  de 
Bazougers  la  iille  d'Archembaud 
de  Ruzançals,  168. 

AiHAUD  lirtistulii  livre  à  Foulque 
Nerra  Geoffroi,  seigneur  de  Sain  t- 
Aignan  ;  il  l'étrangle  dans  la  pri- 
son de  Loches,  116,  16^. 

Alain,  fils  aîné  de  Conan,  comte 
de  Bretagne,  fait  prisonnier  en 
voulant  surprendre  Angers.  — 
Rendu  à  la  liberté,  93,  327. 

Alakic  1"^%  roi  des  Gotlis,  s'em- 
pare de  Rome  sur  l'empereur 
Honorius,  15. 

Alahic  lI,filsdeThéodoric,a  l'Es- 
pagne pour  sa  jiart.  —  Revient 
d'Espagne  et  s'empare  du  royau- 
me de  son  frère  Tursomodus,  16, 
17.  —  Fait  alliance  avec  (]hil- 
déric  dans   l'île  d'Aniboise,  20. 

Alaud,  seigneurde  Loches  ei  d'Ani- 
boise, 28.  —  Son  lils(jarnier,65. 

AlauI),  arrlievèqu<- de  Tours,  frère 
d('  Raimoii,  donne  sa  nièce  Alix 
en  mariag»'  à  Ingelger,  kb.  — 
Conseille  aux  'l'cnirangeaux  de 
s'adresser  à  Ingelger,  comte 
d'Anjou,  j)our  obtenir  le  retour 
du  corps  de  saint  Martin,  [yk. — 
Va  au-devant  du  corps,  60.  — 
Sa  nioit,  63. 

Ai.i'jiUMF.  deSembl.'iiçai  prend  ]>arl 


TABLE  ALPHABF^TIQUE 

à  la  bataille  d'Alençon,    1^6  et 


Ale.\çon  (bataille  d')  entre  Foul- 
que le  jeune  et  Henri  I""  roi 
d'Angleterre,  1^5,  151. 

Alexaadhf.  de  Bohon,  frère  d'En- 
jugerde  Bohon,  29^,  301. 

Alexis,  empereur  de  Constautino 
pie,  188. 

AliÉ-nok  d'Aquitaine  épouse  Louis 
le  Jeune,  33.  —  Répudiée,  elle 
épouse  Henri  II,  341,367. 

Alix,  iille  de  Guillaume  roi  d'An- 
gleterre,  foy.  Adèle. 

Alix,  nièccd'Alaud,  archevêque  de 
Tours,  et  de  Raimon,  évèque 
d'Angers,  épouse  Ingelger,  45. 

A.tiALRicus,  fils  d'Alarir,  s'enfuit 
en  Espagne,  21 . 

Amaxdus,  un  des  chefs  des  Bagau- 
des,  10. 

Amvsse  (1'),  rivière  qui  passe  à 
Amboise,  k,  5. 

Amaigri,  fils  de  Foulque,  roi  de  Jé- 
rusalem, 155,  341. 

Ajiauri  de  Montfort,  191,  335, 
391. 

Amuoise,  château  construit  par  Cé- 
sar, 4,  5. —  Détruit  par  les  Ba- 
gaudes,  10.  —  La  garde  en  est 
confiée  à  Lisoie  de  Ba/.ougers, 
162,91.  —  Maison  forte  possé- 
dée à  Amboise  par  Landri  de 
('liâteaudun,  89.  —  Autre  mai- 
son forte  possédée  par  Archem- 
baud  de  IJuzençais  ;  Le  Domi- 
cile ou  palais  du  comte  d'Anjou, 
89.  —  Construction  de  la  Tour 
de  pierre,  l69.  —  Elle  est  don- 
née .i  Lisoie,  169.  —  Le*  trois 
seigneuries  d'Amboise.  —  La 
Tour  de  pierre.  —  Le  Palais  du 
comte.  —  La  Motte  l'oulcran, 
175.  —  La  maison  de  ('ésar, 
177.  —  h"  carrefour d'.Vmboise, 
170.  —  Amboise  as-iégéet  brùlé 
par  Foulque  Reihin,  178,  179. 
—  l'.glise  de  Nolre-name;  on  y 
lransj)orte  le  corps  de  Siiinl  Flo- 
rentin et  Foulque  Nerra  y  met 
lies  chanoines,  106,  171,  179, 
19;i.  —    EgUsc  de   Sainl-Tho- 


TABLE  ALPHABÉTIQUE. 


397 


raas,203,218.~  Église  de  Samt- 
Denis,  169,170,  178., 

André  d'Aluie  épouse  Elisabeth , 
fille  de  Sulpice  II  d'Amboise, 
213.  —Ses  enfants  21'i.— Est 
fait  prisonnier  à  la  surprise  de 
Maindral,  220. 

André  de  Doué,  allié  de  Giraud 
de  Montreuil-Bellai,  283. 

Angers,  description  de  la  ville, 
337.  —  Trahison  faite  à  Angers 
contre  le  Barbu,  139.  —  Eglise 
de  Saint-Nicolas  fondée  à  Angers 
333.  —  Sépulture  de  Geoff'roi 
Martel,  335.  —  Mui-ailles  d'An- 
gers renversées,  370.  —  Visite 
du  pape  Urbain  II.  —  Il  dédie 
l'église  de  Saint-Nicolas, et  crée 
la  foire  du  Lendit,  380,  381.— 
Foulque  Rochin  y  est|armé  che- 
valier, 378. 

Angulata ,  angle  que  forme  la 
Ma^  enne  et  la  Maine  à  Angers, 
377. 

Ansbert,  ancêtre  de  Pépin  le  Gros, 
25. 

Anselme  de  Garlande,  sénéchal  de 
France  390,  392. 

Antioche.  — Siège  et  prise  de  cette 
ville  par  les  croisés,  382. 

ARCHAMBAUode  Bourbon, (ils d'Ai- 
mon,  191,  201,  360.  —  Se  con- 
stitue le  défenseur  de  la  terre  de 
Jahgni,  220,  223. 

Archajmbaud  de  Brayes  embrasse 
le  parti  de    Hugue  d'Amboise, 

195.  —  Recouvre   son    château, 

196.  — Veuf  de  la  sœur  de  Hu- 
gue d'Amboise,  il  éjjouse  Gilla, 
nièce  de  Raoul,  archevêque  de 
Tours.  —  Favorise  le  parti  de 
Gislebert  son  beau-frère,  201. 
—  Reçoit  du  comte  Foulque  le 
Jeune  le  château  de  I\Iontri- 
chard,  200. 

Archa-mbaud  de  Buzencais ,  fils 
de  Robert  de  Buzencais,  172. — 
Possède  un  fief  à  Ainboise.  — 
S'oppose  aux  projets  de  Landri 
de  Châteaudun,  88.  89.  —  Son 
fils  Robert.  — Ses  filles  Hcrsende 
et  Hermesseude,  168,  169,  172. 


Aremberge, comtesse  d'Anjou,  en- 
voie Hugue  de  Cières  en  am- 
bassade près  le  roi  de  France 
391. 

Argent^vn,  ville  prise  par  Geoffroi 
le  Bel,  294. 

Arnoul,  comte  de  Flandres,  allié 
de  Thibaud  le  Tricheur,  comte 
de  Chartres  et  de  Blois,  115. 

Arnoult,  un  des  ancêtres  de  Ghar- 
lemagne,  25. 

Arnoult  de  Meung  et  son  fils  Léon, 
qui  tenaient  en  fief  des  comtes 
d'Anjou  le  domicile  du  comte  à 
Amboise ,  sont  chassés  de  cette 
ville,  139. 

Arquolosius,  sénéchal  de  Foulque 
le  Jeune,  390. 

Arthanarus,  roi  des  Goths,  bat 
Valens  et  s'empare  de  plusieurs 
provinces,   13. 

Arthur  ou  Artus  le  Grand,  roi  de 
Bi-etagne  ifait  le  siège  de  Paris. 
— Soumet  une  partie  des  Gaules 
et  fait  alliance  avec  Clodius,  roi 
des  Francs,  14.  —  Il  partage  les 
comtés  entre  ses  officiers. — Battu 
à  Autun ,  1 5 . — Il  revient  en  Breta- 
gne. —  Bat  et  tue  son  neveu  Mor- 
van  ;  mais  blessé,  il  meurt  lui- 
même,  15. 

Arthur,  comte  de  Bretagne,  d'An- 
jou et  du  Maine,  368,  371. 

AsTOLFE,  roi  des  Saxons,  s'empare 
de  toute  l'Angleterre.  —  Son 
voyage  à  Rome.  —  Soumet  l'An- 
gleterre au  pape,  27.  —  Épouse 
Judith ,  fille  de  Charles  le 
Chauve,  28. 

Atalanus,  roi  des  Huns,  17. 

AuiiERi,  comte  de  Gàtiiiais,  mari 
d'Adèle,  et  père  do  GeofiVoi  le 
Barbu  et  de  Foulque  Rechin  , 
333,  340. 

AuHERt,  fils  de  Hugue  de  Lavardin 
et  d'Odeline  deSainte-Suzauiie, 
160.  —  Son  frère  Lisoie  lui 
donne  la  terre  de  Sainte-Chris- 
tine, 172. 

AcBERi  de  Montrésor  succède  a 
son  père  Bouchard. — t'ailla  paix 
avec  ses  oncles  Sulpice  et  Lisoie. 


:{J8 


TABLE  ALPHABETIQUK 


— Rend  liuiiiiu.'ige  à  Sulpicr  pour 
Mniitridiard,  182.  — S'.illieavpc 
Hupue  et  (joscelin  de  Saliite- 
IMaurc  contre  Ilugiie  d'Amboisc 
195.  —  Est  vaincu  cl  mis  en  fuite 
par  Hugue  et  par  le  comte  d'An- 
jou, 196,  197.  —  Mauvaise  is- 
sue de  sa  lutte  contre  Hugue 
d'Amboisc,  199,  200.  —  Il  perd 
Montricbard,  200.  —  Il  est  ex- 
pulsé de  Montrcsor  par  son  ne- 
veu Guenuoii.  —  Hugue  d'Aui- 
boise  It"  remet  en  possession  de 
son  château,  'lOk. 

AuGFK,  lils  de  Hugue  de  Lavardin 
et  d'Odeiine  de  Sainte-Suzanne, 
160.  —  Lisoie,  son  frère,  lui 
donne  Razougers,  172.  —  Son 
fils  Hugue,  }72. 

Aula  Hatuini  ,  la  cour  Hatouin , 
168. 

Aula  f'alenlin'iani,  k8. 

ÀiirrliaiÀs,  Orléans,   50,  92. 

AuRÉLiE>.  conseillerdcClovis,  20. 


ArTF.iHS  latins  cites. —  Vor.  Boece, 
('atou,  Cicéron,  Horace,  Juvé- 
nal,  Lucain,  Ovide,  Perse,  Sc- 
uèque,  Virgile. 

Auti.sslodornw,  f'oy.   Auxerre. 

Arnv. —  Bataille  de  ce  nom  entre 
Artluir  et  le  consul  Lucius,  15. 

ArvKOi,  archidiacre  de  Tours, 
homme  savant  et  illustre,  favo- 
rise Gisleliert  comme  archevê- 
que de  Tours,  202. 

Ai.MiiKK. —  On  y  porte  le  corps 
de  saint  iNIartiu,  lors  de  l'niva- 
sion  de  RoUon,  46,  51.  —  Ingel- 
ger  en  ramène  le  corps  de  saint 
Martin,  5'4-56. 

AvF.i.iM  ,  fille  de  Hugue  de  I>avar- 
din,  160.  — Ejiouse  Sehebrand 
de  Mayenne  auquel  elle  apporte 
Lavardin  en  dot.  —  Son  fils  Sa- 
lonion,  161. 

AviTiE\,  comte  de  Tours,  s'établit 
à  Amboise,  11. 

AvRAKCHES,  298. 


Bagauues,  habitaient  depuis  la  Ga- 
ronne jusqu'à  Lyon.  —  Leurs 
chefs  Helianus  et  Amandus.  — 
Ils  détruisent  le  château  d'Am- 
boisc, bâti  par  César,  10,  11.— 
Ils  .sont  battus,  H. 

BiVR. —  Bataille  de  ce  nom,  l\k, 
115. 

Bar/>eflitviuni,  J'oy.  Barfleur. 

Bari'jleur,  338. 

Bahons  de  Touraine  rapportent  le 
corps  de  saint  Martin  à    Tours. 

—  Sont  récompensés,  63.  — 
Barons  d'Anjou  font  la  guerre  à 
(ie(jlïroi  le  Bel,  désarment  et  se 
ftoumetlent  aux  conditions  qu'il 
leur  impose,  27^». 

Barthki.f.mi,  abbé  de  Marmoutier. 

—  Son  élection,  13'i. 
Barthi.i.kmi  (iuina,  geôlier  de  Sul- 

pice  d'.'Vmboisc    à    (Ibâtcaiidun, 
222. 
Batiikt,(  lui  normand, brùleTours 
elle  cbAtcau  de  Saint  Martin,  31. 


Basin,  duc  des  l'rancs,  18.  —  Sa 
mort,  19, 

Basine,  femme  du  duc  Basin, 
épouse  Cbildéric,  19.  —  Vient 
prier  dans  l'église  de  Saint-Mar- 
tin, ih'ui. 

Baugk,  ch;\teau  construit  par  Foul- 
que Ncrra,  372. 

Ba/ougeus,  160,  161,  172. 

Beatuix,  nièce  de  la  femme  de 
Geoffroi  Martel,  épouse (ieoffroi 
de  ('hàteau-Gontier,  125. 

Br.\iiuoi>  I",  frère  de  Godefroi  de 
liouillon,  lui  succède  comme  roi 
de  .Férusalem.  —  Règne  18  ans. 

—  Sa  mort,  154. 

Braiixiin  II  est  élu  roi  de  Jirusa- 
lem,  n"a  nuedeux  (illes,  15'»,  155. 

—  Père  de  .MilcMude,  340.  — 
I!nv<ii«-  tbiTcher  en  France  un 
mai  i  pour  sa  lille,  152,205,238. 

—  rne<le  ses  (illes  épouse  Foul- 
que le  Jeune  comte  d'Anjou  qui 
lui  succède,  155,  205,   238.    — 


TABLE  ALPHABÉTIQUE. 


399 


L'autre  épouse  Bohcmond  le 
jeune, jirince  d'Antioche,  155. 

Beaudoin,  fils  de  Foulque  roi  de 
Jérusalem,  155,  341. 

Bf.aufort,  château  détruit,  370. 

Beaulieu,  abbaye  fondéeprtr  Foul- 
que-Nerra,96,377.  —  Hugue  ar- 
chevêque' de  Tours,  refuse  d'eu 
faire  la  dédicace. — Elle  est  dédiée 
par  un  légat,  97.  —  Eudes  son 
premier  abbé,  98,  100.  —  Eglise 
dédiée  au  saint  Sépulcre,  103. 
—  Reliques  données  à  ce  mo- 
nastère, 106.  —  Foulque  Nerra 
y  est  enterré,  117. 

Bejllai  de  Montreuil  prend  part  à 
la  bataille  d'Alençon,  149.  — 
Sa  fille  Aénor,  194. 

Berenger  d'Orçay  donne  sa  mai- 
son forte  d'Orçay  à  Folcuin  le 
Jeune,  181.  —  Il   est  tué,  182. 

Bernard  de  Clairvaux  prêche  la 
croisade,  33. 

Bertholdus,  frère  du  duc  des  Sa- 
xons, est  vaincu  par  Geoffroi 
Grisegonelle,  86,  325. 

Berthe,  fille  de  Conrad,  roi  d'Aus- 
trasie,  mère  d'Eudes  II  comte 
de  Champagne,  113. 

Bertrade,  sœur  d'Amauri  de 
Montfort,  troisième  femme  de 
Foulque  Rechin,  140. — Quitte 
son  mari  et  épouse  Philippe  l*^"", 
roi  de  France.  —  Ses  enfants, 
143. 

Benregium,  Voy,    Bouré,  167. 

Beuvron  (le),  rivière,  219. 

BiLLEius,  cousin  de  C'heudon, 
épouse  Fauste  sa  nièce  et  con- 
struit Bleré,  14. —  Sa  fille  Lupa 
ou  Louve,  17. 

Blaizojv,  château  pris  et  brûlé, 
265. 

Blakche,  sœur  de  P'oulque  Nerra, 
épouse  Guillaume  comte  d'Ar- 
les, 110,  330. 

Blemars  (forêt  de),  origine  de  ce 
nom,  8. 

Bleré,  origine  fabuleuse  de  cette 
ville,  14.  —  Château  fort,   202. 

Blois,  ville  construite  jiar  Ivoma- 
dus,  16. 


Bodilon  tue  Childéric,  fils  de  Clo- 
vis,  24. 

BoÈCEcité,  91,  214,  221,  277. 

BoHÉMOND,  père  de  Bohémond, 
prince  d'Antioche,  épouse  Con- 
stance fille  de  Philippe  I'*'",  15(4. 

Bohémond,  prince  d'Antioche,  fils 
de  Bohémond  et  de  Constance 
fillede  Philippe Ifi""  roi  de  France, 
épouse  une  fille  de  Baudoin, 
154.  —  Est  tué  à  Antioche, 
154 

BosoBT,  comte  de  Chartres,  battu 
par  Ivomadus,  lui  cède  le  ter- 
ritoire de  Blois,  16. 

Bouchard  de  Montrésor,  fils  de 
Roger  le  Diable, épouse  Eufémie, 
fille  de  Lisoie  I*'"  d'Amboise. — 
Son  fils  Aubri,172.  —  Gagné  par 
Foulque  Rechin,  il  devient  en- 
nemi de  Sulpice  d'Amboise,  177. 

—  Est  exclu  du  traité  de  ■])aix 
conclu  entre  Sulpice  et  le  comte 
d'Anjou,  181.  —  Se  fait  moine. 

—  Quitte  le  froc.  —  Va  à  Rome 
et  revient  par  la  Lombardie.  — 
Epouse  une  marquise  de  ce  pays. 

—  Sa  mort,  182. 
Bouchard  de  Saint-Amand,  séné- 
chal du  comte  de  Vendôme,  est 
battu  et  fait  prisonnier  par  Sid- 
pice  d'Amboise,  202,  206. 

Bourges,  ville  prise  par  César,    4. 

BouRÉ,   167. 

Braclicsac,  Brissac  en  Anjou,  châ- 
teau assiégé  par  Geoffroi  le  Bar- 
bu, 379. 

Brai,  bois  dans  lequel  Thibaut 
comte  de  Blois  est  pris,  121, 
232. 

Brayes  aujourd'hui  Reignac,  châ- 
teau et  village  en  Touraine, 
195,  200,  202,  212. 

Bres'ts  Castrnm.  P'oj.  Brayes. 

Bretons  (les)  rendus  tributaires  des 
Normands,  69. —  Leur  origine. 

—  Veulent  s'emparer  de  l'An- 
jou, 92,  93.  —  Défaits  à  la  ba- 
taille de  Conquereux,  94. 

Bricoles,  Avranches,  298 

Briolet,  château,  26S. 

Brfssac,   château  en  .^njou,   379. 


kOO 


TABLE  ALPHABÉTIQUE 


BuRRi.  OU  Bureau,  cli&ti-Iaiii,  placé 
à  Blois  par  F.ude  le  Champenois 
pour  résister  à  l'ouhjue  Neira, 
16^. 


Blza><;\is,  (lonné  par  Charles  le 
Chauve  à  Ilaiiiion,  28.  —  ChA- 
teau  j)osséclé  jiar  l'oulque  Nerra, 
16^,  172. 


(!aen,  f'oy.  Chodomum. 

Cirsaris   Jiurgiis,    Cherbourg,    299, 

300. 
Ca5dé.  —  Siège  de  ce  château.  — 
Geoffroi    Martel     II  y    est  tué, 
142,  192,  335. 
Ca>gy,    château    dans  le  Blésois, 

207,  213. 
Cajiiit  t'u/tonœ. r'ov.Chefboutonne. 
CAKAnocH,  prince  des  Bretons,  13. 
Carameittuin,    Cherainan,    château 
fort  possédé  par  Foulque  Nerra, 
91,  12^. 
Carlo.ma>-,  fils  de  Charles  Martel, 
se  fait  moine  au  Alont-Cassiii, 
25. 
Carus,    le  Cher,   rivière  de  Tou- 

raine,   kl. 
Casimote,  dame  de  la  Hâve,  épouse 

Iluguc  de  Sainte-Maure,  19^. 
Castalio.  Voy.  (<h;\tillou-sur-Indre. 
Casteltitm.     t'oy.    Château-la- Val- 

liére. 
Caslrtim  Ciinterli.    for.    Chàteau- 

Gontier. 
Cato>,  les  D'istlca  cités,  272. 
Ci';bk>ces.  298. 

CÉSAR  (Julesj  entre  en  Gaule,  3. — 
Prend  Nevers  ,  Bourges  ,  fonde 
Sancerre,  construit  Anilioise,  4 
et  5.  —  Conquerl  la  Touraine, 
l'Anjou,  le  Maine  et  l'Armori- 
que,  7. 
Cha/'leia.  for.  Chahlis. 
Chaiii.is  —   Ou    y  porte  le  corps 

de  saint  Martin,  51. 

Chaink,  lillr   de   Gelduin   de  Sau- 

nitir,    mariée     à     Trangault    de 

Fougères.   —  Ses  enfants,    166. 

CilAl.Us,  cliâliau  devant  leqm  1   fut 

tué  Richard  Cxrur  de  Lion,  368. 

CiiAMPAiOK,    liile    d'An  hi-nihaud 

de  Bra\es,é|>oUM-  Bidchle  Bille, 

191. 


Chajipaioe  (la),  contrée  de  Tou- 
raine, 20,  196,  202,  294. 
Cmarlemaoe. —  Ses  conquêtes. — 
Sa    femme  Falstrade.  —  Ses  en- 
fants.  —   Sa   femme  lldegarde, 
26. 
Chaiu.es    Martel    usurpe   la   dîme 
des   églises.  —  Ses  enfants,   25. 
Chaki.fs  le   Chauve,   fils  de  Louîs 
le  Déhonnaire,  26.  —  Gagne  la 
bataille  de  Fontenay — Est    cou- 
romié     empereur    par    le    pape 
Jean,   27.  —  Fait  fortifier  plu- 
sieurs   places    contre    les   Nor- 
mands, 28. 
Charles  le  Simple,  fils  de  Louis  le 

Fainéant,  31. 
Chartres  assiégée  par  Rollon,  31 . 
Chasse  de  saint  Martin.  —  Sa  de- 
scription, 62. 
Chati-.au   du    Loir.    —    Lieu    où 
meurt  Geoffroi  le  Bel,  156,  292, 
338,  341. 
Chate^vuduh,  fondé  par  Dunicius, 
7,  8.  —  Sulpice  II  d'Aniboise  y 
est  retenu  prisonnier  et  y  meurt, 
221.  —   Les   habitants  de  châ- 
teaudun  attaqués  par  les  Ange- 
vins, 90. 
CuATEAti-GoxTfER  ,    château  con- 
struit par  Foulque  Nerra,  377. 
Chatkai-Lam)o>, donné  a Tertulle 
])ar  Charles  le   Chauve,  38.   — 
C!<''(lé  au  roi  de  France  par  Foul- 
qu.'  Bechin.  139,   176.  —  Men- 
tions, 40,  41,  45. 
CiiATEAiiNFirp  à   Tours,     273.    — 
Ses    bourgeois  accompagnent  le 
corps  fie  saint  ^lartin,    51. 
CHATF.Ai:M:i!F-stH-SAKTHE,   sa  fon- 
dation, 270. 
CHAniAu-RKWAUi.T.  —  Origine  de 
ce  château,  125.  —  H  «"st  brûlé, 
216. — Evénemeutsquiy  sont  ar- 


TABLE  ALPHABÉTIQUE. 


401 


rivés,  185,  199,  211. —  Conquis 
parGeoffroi  Martel,  378. 

Chateau-la-Vallière,  possédé  par 
Hugue  d'AUuie,  91,  164,    185. 

CuATiLi.o^-  -  SUR  -  Indre,  Castalio  , 
172. 

Chaximont,  château  construit  par 
Hugue,  père  d'Eudes  le  Cham- 
penois ,  au  lieu  dit  la  Vache- 
rie de  la  comtesse,  164.  — 
Eudes  en  confie  la  garde  à  Ne- 
velon,  164.  —  Ses  environs  ra- 
vagés par  Lisoie  de  Bazougers, 
164.  —  Château  construit 
par  Gekluin    de  Saumur,  167. 

—  Comment  il  vient  en  la 
possession  des  seigneurs  d'Am- 
bolse,  173,  174.  —  Donné  en 
dot  à  Denise,  nièce  de  Geoffroi 
de  Chaumont,  174,  173.— Tour 
de  pierre  construite  par  Hugue 
d'Amboise,  203.  — Événements 
arrivés,  212,  216. —  Assiégé  par 
le  comte  de  Blois,  221.  —  Dé- 
fendu par  Oudin  de  Jalignl.  — 
Il  est  pris  et  détruit,  222,  223. 

Chefboutonîte,  bataille  de  ce  nom, 
127,  130,332. 

Cherbourg.  Foy.   Cœsar'is  Burgus. 

Cheudox,  sénéchal  d'Arthur,  re- 
çoit l'Anjou  en  don  ,  bâtit  une 
ville  à  laquelle  il  donne  le  nom 
de  Chlnon,  14. 

Choclomum ,  Caen  en  Normandie, 
295. 

CuoisiLLE  (la),  rivière  de  Tou- 
raine,  165. 

Childéric  ,  fils  de  Clovis,  tué 
par  Bodilon,  24. 

Cuii.r>ÉRic,  fils  de  Mérovée,  18, 
23.  —  Est  exilé  par  les  Francs, 
puis  rappelé,  i/jul.  -  Il  défait 
Gilles.— 11  épouse  Baslne  femme 
de  Basin,  19.  —  Clovis  son  fils, 
19.  —  S'empare  de  Paris,  ibid. 

Chilpéric  roi  des  Francs,  23. 

ChiîiOv,  son  origine  fabuleuse,  14. 

—  Château  et  domaine  possédé 
par  Eudes  le  Champenois,  91, 
162.  —  Il  est  pris  par  l'oulque 
Nerra,  168.  —  Foulque  y  passe 
la   Vienne  sur  un  pont  de  ba- 


teaux, 165.  —  Geoffroi  leBarbu 
y  est  détenu  prisonnier,  176.  — 
Conquis  par  Geoffroi  Martel, 
378. 

C/ilriacus  Curt'is,  Saint-Remi-sur- 
Loire.  67. 

CicÉRONcité,  126,  163,  173,  198, 
200,  201,  215,  218,  268,  269, 
272,  276,  293. 

CissE (la), rivière  deTouraine,  6,8. 

Clairvaux,  château,  344. 

C1.ERMOÎ.T  (en  Auvergne).  —  Con- 
cile tenu  dan^  cette  ville,  141. 

Clodius  roi  des  Francs,  fait  al- 
liance avec  Arthur  le  Grand,  14, 
23. 

Clotaire,  roi  des  Francs,  23. 

Clotilde,  fille  du  roi  des  Bour- 
guignons, épouse  Clovis,  20.  — 
Convertit  son  mari  au  Christia- 
nisme, 20 

Clovis  fils  de  Childéric  et  de  Ba- 
slne, 19,  23.  —  Il  épouse  Clo- 
tilde, 20.  —  Se  convertit  au 
christianisme,  son  baptême,  20, 
21.  —  Fait  pendre  Syagrius,  21 . 
—  Déclare  la  guerre  à  Alaric  et 
le  tue  près  de  Poitiers,  21.  — 
Bat  les  Bretons.  —  Détruit  et 
reconstruit  Blois,  23.  —  Louve 
lui  donne  Amboise,  21. 

Clovis  II,  fils  de  Dagobert,  2. 

Cnuth,  roi  d'Angleterre,  marie  sa 
fille  avec  Robert  duc  de  Norman- 
die, 102. 

Cocta,  lieutenant  de  César,  est 
battu  dans  la  Beauce,  8.  —  Sa 
mort,  9. 

Colombiers  (en  Touraine),  213. 

Comète  vue  en  1096,  142. 

CoMPiÈGNE.  —  Eglise  de  Saint- 
Corneille,  111. 

CoNAN,  fils  du  duc  de  Cornouaillcs 
et  neveu  de  Caradoc,  13. 

CoNAX,  comte  ou  prince  des  Bre- 
tons, se  fiant  dans  la  valeur  de 
ses  quatre  fils,  veut  s'em])arer  de 
l'Anjou  jusqu'à  la  Mayenne.  — 
LcsBietons,  conduits parses  fils, 
tentent  de  surprendre  Angers, 
ils  tombent  dans  une  embuscade 
et  sont  défaits,  92,  93.  326, 328. 


402 


TABLE  ALPHABETIQUE 


la  paix,  93.  — 
de  Griscgonclle. 


—  Il   demande 
Epouse  la  fille 

—  Son  orgueil.  —  Déclare  la 
guerre  à  Foulque  Nerra.  —  Ba- 
taille de  Conquereux.  —  Il  est 
battu  et  fait  j)risunnier,  9^,  95, 
3-27,    32S. 

Co.NCiLK  tenu  eu  Auvergne  en  1096, 
Hl. 

Concrelus.  Voy.  Conquereux. 

CosguKRF.ux.  —  Bataille  de  ce 
nom,  9^,95,  328. 

CoMtAi)  roi  d'Austrasie.  —  Ses  dé- 
nitMés  avec  son  gendre  Eudes  II 
le  Champenois  qui  veut  le  dé- 
trôner, 114. 

Constance,  fille  de  Conan,  comte 
de  Rennes,  éjJouseGeoffroi,  fils 
de  Henri  II,  S'iS. 

Constance,  fille  de  Philip|)e  I", 
roi  de  France,  épouse  le  prince 
Boliéniond,  154. 

Constance,  fille  de  Guillaume, 
comte  d'Arles,  nièce  de  Foul- 
que Nerra,  épouse  le  roi  Ro- 
bert, 110.  —  Veut  faire  élire 
Robert,  son  troisième  fil",  roi  de 
France,  111.  —  Sa  mésintelli- 
gence avec  ses  fils.  —  Sa  mort, 
111,  112,  330. 

Co'isttintia ,  Coulances,  ville  de 
Normandie.  —  Son  origine , 
298. 

CoaiiE  ou  Corlle,  fille  de  Folcuin 
le  Jeune,  seigneur  de  Torigny, 


et  d'Elisabeth,  ScrurdeSulpicel"" 
d"And)oise,  mariée  à  Airaeri  de 
Curron,  172,  186.  —  Remariée 
contre  sa  volonté  à  Aicard  de 
Saintes.  —  renfermée  à  Tours 
par  son  mari.  —  Se  fait  enlever 
et  se  réfugie  aRoche-Corbcn,puls 
à(^haumont,  189.  190.— Veuve, 
elle  épouse  Geoffroi  Bureau  , 
190.  —  Accom])agne  son  mari 
en  Palestine,  et  reste  prisonnière 
des  ])aïens,  172,  190. 

Curl'w.  yoy.  Corhe. 

Corlucum  castrum.   f'oy.  Chalus. 

Cosilia.  Voy.  Choisille  (la). 

CoTENTjx  (le),  294. 

CouK  Ilatouin  (la).  Voy.  Aida 
Hatuiiù. 

CouTANCES,  J'uY.  Conslaiitia. 

Crachaitim.  f'oy.  Crassay. 

Ckassay  ,  château  possédé  par 
Foulque  Nerra,  164. 

Ckkscrntius,  tyran  qui  opprimait 
le  pape  et  le  peui)le  romain, 
100.  —  Il  est  tué  par  les  ar- 
chers de  Foulque  Nerra,  103, 
106. 

Cbispix  de  IMaindrai ,  colllbert  de 
Saint-Laumer  de  Blois.  —  Tente 
de  livrer  Sul|)ice  d'Amboise  au 
comte  de  Blois.  —  S'enfuit  à 
Bk.is,  217. 

Croisade. —  Récit  des  événements 
de  la  première  croisade,  38, 
382,  189,  190,  191,  198. 


D 


Da<;<>iii',kt,  roi  des  Francs.  —  Ses 
fils,  23. 

Danlks  de  Sublaine  (les). —  Pour- 
quoi élevées,  20. 

Danois  (les)  ravagent  les  Gaules, 
assiègent  Angers,  Tours,  etc., 
28,29. —  Ruinent  Amboise,  Ne- 
grou,  29. — Assiègent  Tours. — 
Sont  mis  en  fuite  ))ar  les  méri- 
tes de  saint  Martin,  30. 

Datid,  comte  du  .Mans,  refuse  de 
tenir  sou  fiel  du  roi  Rubert, 
mais   il  est  défait   par  Giniflioi 


Grisegonelle,  77,  78,  347,  389. 

David,  j)rince  ou  iXuv  de  Galles. 
340,  341. 

Den!SE,  fille  de  Chaîne  ou  Cfiaiia, 
ri  nièce  de  Geoifroi  de  Cliau- 
mont,  épouse  Sidpiie  l'^''  d'Am- 
boise, 173.  — Ses  enfants,  182, 
—  Meurt  et  est  enterrée  à  Pont- 
levoy,  185. 

DiMsK,  fille  de  Hugue  de  Chau- 
niont  et  dElisabeth,  épouse  Er- 
noult  de  Bourbon.  —  Elle  n'a 
pas  «reufants,   201. 


TABLE  ALPHABETIQUE. 


403 


Denise,  fille  tîe  Sulpke  II  d'Am- 
boise  et  d'Agnès,  femme  d'Kb- 
bon  de  Déols,  213.  —  Se>  en- 
fants, 214.  —  Enterrée  dans  le 
cloître  de  Déols,  215. 

Deols  (abbaye  de  ),  215. 

DiERKE,  Ec/era,  guérison  miracu- 
leuse de  deux  paralytiques  de 
cette  ville,  59. 

DiocLKTiEN  envoie  Maximin  Hercule 
ea  Gaules  contre  les  Bagaudes, 
17. 


DoMNOLus ,  évéque  de  Troyes  , 
57. 

DoMFRONT,  ville  prise  par  Geof- 
froi  le  Bel,  294. 

Doué,  château  en  Poilou,  283. 

Dreux,  fils  de  Foulque  le  Bon,  évo- 
que du  Puy  après  son  frère  Gui, 
75,  322. 

DuNicius  fonde  la  ville  de  Clià- 
teaudun,  7,  8. 

Duristallum,  Durestal,  château  con- 
struit par  Foulque  Nerra,  377. 


E 


Ébard,  chevalier, auquel  Sulpicel^i' 
d'Amlîoise  confie  la  garde  de  la 
Tour  de  pierre  d'Amboise,  177. 

—  Assiégé  pendant  cinq  semai- 
nes par  Foulque  Rechin,  178, 
179.  —  Rend  la  tour  au  comte 
sans  condition  et  bien  qu'il  eût 
appris  que  Sulpice  avaitrecouvré 
la  liberté,   179. 

Ebbon  de  Déols,  épouse  Denise, 
fille  de  Sulpice  11  d'Amboise, 
213.  —  Ses  enfants,  214. 

Ebroin,  maire  du  Palais,  fait  cou- 
ronner Thierri  roi.  —  Est  fait 
moine  à  Luxeuil,  24. 

Écriture  salnte,  citations,  43, 1 50, 
276,  277. 

Edelthedus,  Danois,  réclame  le 
royaume  de  France, comme  des- 
cendant de  Pharamond,  85.  — 
Envahit  la  France,  puis  se  re- 
tire dans  ses  États,  86. 

Edera .   Vof .  D  ierre . 

Édoiiar»,  fils  de  Grimodus,  est 
fait  roi  des  Allemands,  23.  — 
S'enfuit  à   Constantinople,   Ibul. 

—  l'.st  tué  par  les  Francs,  24. 
Elisabeth, fille  de  Lisoie  I^""  d'Am- 
boise, épouse  Folcuui  le  Jeune, 
fils  (le  Folcuin  de  Torigni.  — 
Sa  fille  Corbe,  172.  —  Épouse 
en  deuxièmes  noces  Oiric  Pire- 
loup,  Pcjorlupo,  172. 

Élisauetu,  fille  de  Sulpice  II  d'Am- 
boise, et  d'Agnès,  épouse  André 
d'Aluic,  213.  —  Meurt.  —  Ses 


enfants.  —  Est  enterrée  à  Pont- 
levoy,  214. 
Elisabeth,  sœur  de  Geoffroi  Mar- 
tel, deuxième  du  nom,  et  fille 
de  Guillaume  de  Jaligni  et  d'Kr- 
mengarde  de  Bourbon,  191, 
335. —  Épouse  Hugue  deCliau- 
mont   et  d'Amboise,   192,  141. 

—  Gouvei-ne  la  terre  de  Jaligni 
après  la  mort  de  son  frère  t)u- 
din,  201.  —  Se  déclare  contre 
son  fils  Sulpice  et  le  quitte.  — 
Se  plaint  de  lui  au  comte  d'An- 
jou. —  Se  retire  après  la  paix 
en  Auvergne,  210.  —  Revient  à 
Amboise  pour  détourner  son  fils 
Sulpice  de  faire  la  guerre,  218, 
219.  —  Met  son  fils  Hugue  en 
possession  de  la  terre  de  Jaligni. 

—  Meurt  et  est  enterrée  à  Poiit- 
levoy,  224. 

Emma,  fille  naturelle  de  Geoffroi 
Plantagenet,  épouse  David,  duc 
de  Galles,  340. 

ENJUGERde  Bobon  lit  une  histoire 
au  moine  Jean,  231 .  — Geoffroi 
le  Bel  lui  eonfii'  l;i  garde  du 
château  dcDomfrout,  :294,  301. 

Érich,  chef  normand,  brûle  Tours 
et  le  château   de   Saint-Martin, 

31. 
Ekmekgarde  de  Bourbon  ,  fille 
d'Archembaud  de  Bourbon  , 
épouse  Foulque  Bechiu. — Mère 
de  Geoffroi  I^Iartel,  U0,334.— 
Répudiée,  son  frère  Aimon  Vai- 


404 


TABLE  ALPHABÉTIQUE 


rcvachc  lui  fait  l'-poiisfr  Guil- 
l.iuin.Mie.Taligni,  UO,  191,360, 
375.  —  Ses  enlanls,  191. 

EHMF.sR>nK,  Glle  de  Sulpicc  I" 
d'Aiul>oise  vl  sci'ur  de  Hugue 
d'Anihoist',  182.  —  Épouse  Ar- 
chemhaiid  de  Bravas,  191.  — 
Si's  enfants,    191. 

Ejooult  de  Bourbon,  épouse  De- 
nise, fille  de  Hugue  de  Chau- 
mont.  —  Meurtsaiisenfants,  201. 

Ekhoilt,  fils  de  Léon  de  Meung, 
gardien  du  palais  du  comte  à 
Aiuboisc,  175.  —  Tient  le  parti 
de  Geoffroi  le  Barbu.  —  Est 
chassé  d'Amboise  par  Foulque 
Recbin,  176. 

Ernoult  de  Vicrzon,  auxiliaire  de 
Sulpice  II  d'Amboise,  210. 

EscHivARD  de  Pieuilli  se  révolte 
contre  Foulque  le  Jeune  comte 
d'Anjou.  —  Se  soumet,  1^3. 

F.smnntln^  le  bourg  de  la  Manse,  à 
rile  Bouchard,  267. 

F.sna,  l'Aisne,  rivière,  388. 

EsTuÉES  (Sainle-Genoulp  d')  ab- 
l)ave,  99,  100- 

Etir>ne, comte  de  Bourgogne,  îué 
à  Ascaion,  198. 

ETiFji>E  !•■'■,  comte  de  Champagne, 
fils  d'Herbert  comte  de  Troyes. 
—  Sa  mort,  110. 

Etienne,  comte  de  Mortain  et  roi 
d'Angleterre  ,  fils  d'Etienne  , 
comte  deBloiset  neveu  de  Henri 
l'f  roi  d'Angleterre,  prend  j;art 
à  la  bataille  d'Alençon,  1^15.  — 
et  au  tournoi  du  Mont  Saint- 
Michel,  238.  —  Est  couronné 
roi  d'Angleterre,  156,  279.  — 
En  guerre  avec  Geoffroi  le  Bel, 
il  fleniande  une  trêve  et  l'obtient, 
29^.  —  Bepasse  la  mer  pour  re- 
jircndre  la  Normandie,  294.  — 
Retourne  à  Caen,  295.  —  Pas>e 
eu  Angleterre,  assiège  Lincoln, 
301.  —  Il  est  vaincu  et  fait  pri- 
sonnier, 307,  308.  — •  Sa  mort, 
,  338,  367. 

Etienne  II,  comte  <le  Blois,  fils  de 
Thibaut  III.  ciimte  de  Bluis  as- 
siste à  la  bataille  de   Noit,  122. 


—  consent  au  mariage  de  De- 
nise nièce  de  Geoffroi  de  Chau- 
mont  avec  Sulpice  d'Amboise, 
173.  —  Épouse  AUx  fille  de 
Guillaume  roi  d'.Vngleterre,  185. 

—  De  concert  avec  les  Manceaux 
veut  obtenir  la  délivrance  de 
Geoffroi  le  Barbu  177.  —  Fait 
la  guerre  à  Foulque  Rcchin,  puis 
s'ai corde  avec  lui,  139.  —  Va 
en  Palestine,  abandonne  le  siège 
d'Antioche  et  revient  en  France. 
Annonce  la  mort  d'.\iraeri  de 
Curron ,  189.  —  Retourne  en 
Palestine,  est  fait  prisonnier,  sa 
mort,  198. 

Étie\ne,  comte  de  Sancerre,  fils  de 
Thibaud  II''  du  nom,  comte 
de  Blois,  dernier  comte  de  San- 
cerre, 216. 

Etienne  de  Garlande,  sénéchal  de 
France,  392. 

Etienne  de  Rouen,  moine  de  l'ab- 
ha\c  du  Bec.  —  Ses  vers  sur 
G<"offroi   le  Bel,  311. 

Etienne  III,  pape,vient  en  France, 
27. 

EunEs  I",  comte  de  Blois,  fils  de 
Thibaud  le  Tricheur,  comte  de 
Chartres  et  de  Blois,  prend  part 
à  la  révolte  contre  le  roi  Ro- 
bert, 110. 

Eudes  II,  le  Champenois,  comte  de 
Tours,  de  Blois  et  de  Chartres, 
ennemi  du  roi  Robert.  —  S'em- 
pare du  comté  de  Troyes,  à  la 
mort  d'Etienne,  fils  d'Herbert, 
cousin  du  roi  ,  110.  —  Ses 
guerres  avec  Foulque  Ncrra.  — 
S'empare  de  Meaux.  de  Troyes, 
de  Sens,  113.  —  Etait  fils  de 
Ik-rtbe  ,  fille  de  Conrad  roi 
d'Austrasie.  —  Contraint  de  se 
soumi  Itre  au  roi,  113.  —  Pos- 
s><l. lit  Tours,  ('binon,  I«»ngeais, 
Muntbazon  et  la  Touraine,  jus- 
qu'à Saumur,  le  Blésois,  la  Ikie 
la  Champagne  et  le  comte  de 
Cliartres,  162.  —  Protège  Lan- 
dri  de  Cli.Ateaudun,  ennemi  du 
comte  Maurice,  88.  —  Veut  en- 
lever    T^)ches    «t      Amboise     à 


TABLE  ALPHABETIQUE. 


ko: 


Foulque  Nerra  ,  89,  161.  — 
Profite  du  voyage  de  Foulque  à 
Jérusalem  pour  ravagerses  terres. 
—  Va  assiéger  Montrichard  , 
107. — BatailledePontlevoy,107, 

108,  167.  —  Assiège  Montba- 
zon  et  est  forcé  de  lever  le  siège, 

109,  165.  —  Est  attaqué  par  les 
Allemands. —  Retourne  en  Lor- 

.  raine,  166. — Retourne  en  Cham- 
pagne, 167.  —  Veut  s'emparer 
du  royaume  d'Austrasie  aux  dé- 
pens de  son  beau-père. —  Reçoit 
les  députés  des  provinces  d'Ita- 
lie qui  lui  offrent  la  couronne, 
s'il  parvient  à  chasser  Conrad, 
167,  Wk.  —  Il  est  défait  par  le 
duc  Gocile,  et  tué,  11 'i,  11.5. — 
Blessé  en  Lorraine  en  combat- 
tant contre  les  Allemands.  —  Sa 
mort,  168. 


Eudes,  fils  d'Ebbon  de  Déols  et  de 
Denise  d'Amboise,  214. 

Eudes,  fils  de  Hugue,  duc  des 
Francs,  est  élu  roi,  règne  dix 
ans,  31. 

Eudes,  fils  de  Jean  de  Lignières, 
190. 

Eudes  (abbé),  rédacteur  de  Chro- 
niques, 353. 

Eudes  ,  abbé  de  Saint-Genoulp 
d'Estrée  devient  le  premier  abbé 
de  Beaulieu,  99.  —  Il  gouverne 
les  deux  abbayes,  100. 

EuDoxE,  vicomte  de  Tours,  épouse 
Lupa.  —  Ses  enfants,  17. 

EuFÉMiE,  fille  de  Lisoie  I^r  d'Am- 
boise, épouse  Bouchard  de  Mon- 
trésor,fils  de  Roger  le  Diable.  — 
Son  fils  Auberi,  17^. 

EusTACHE,  comte  de  Boulogne, 
prend  la  croix,  381. 


Faia,  Faie,  château  construit  par 
Foulque  Nerra,  377. 

Falstkade,  femme  de  Charlema- 
gne. —  Ses  enfants.  —  Sa  mort 
en  Bavière,  26. 

Faramond  ou  Pharamond,  premier 
roi  des  Francs,  22,  23. 

Fausta,  femme  de  Billeius,  14,17. 

Ferri,  comte deToul,  combat  avec 
les  Allemands  contre  Eudes  le 
Champenois,  164. 

Florentin  (Saint).  —  Ses  reliques 
transportées  de  Poitou  à  Am- 
boise,  106,  170. 

Florius,  fils  de  Philippe  I^^  roi  de 
France  et  de  Bertrade  de  Mont- 
fort,  143. 

FoLcuiN  de  Torigni  le  vieux,  sei- 
gneur de  la  Motte  Folcuin  ,  à 
Àmhoise,  175.  —  Favorise  Foul- 
que Rechin  contre  son  frère.  — 
Fait  ôter  à  Ernoult  de  Meungla 
garde  du  palais  du  comte.  — 
Veut  chasser  Sulpice  de  la  ville 
d'Amboise,  espérant  que  Foul- 
que Rechin  donnerait  ses  do- 
maines à  son  fils,  176,  177.  — 


N'est  pas  compris  dans  la  paix 
conclue  entre  Foulque  et  Sulpice 
d'Amboise.  —  Se  retire  à  Mon- 
trichard après  la  prise  d'Orsay. 
—  Sa  mort,  181,  182. 

Folcuin  de  Torigni  le  jeune  ,  fils 
de  Folcuin  levieux,  épouse  Eli- 
sabeth, fille  de  Corbe  ou  Corlie, 
172.  —  Se.  retire  au  château 
d'Orsay.  —  Il  y  est  assiégé,  — 
Il  est  pris  et  tué  par  les  gens  de 
pied  qui  l'arrachent  à  son  es- 
corte, 182. 

Fons  Milonis,  La  Fontaine  Milon, 
château  appartenant  au  sénéchal 
Goscelin,  257. 

Fontesay.  —  Bataille  de  ce  nom, 
27. 

Foulque  le  Roux,  succède  k  son 
père  Ingelger,  63.  —  Reçoit  de 
Hugue  duc  de  Neustrie  tout  le 
comté  d'Anjou  et  les  abbayes  de 
Saint-Aubin  et  Saint-Le/.in,  65, 
320.  —  Son  caractère. —  S'op- 
pose aux  Normands.  —  Epouse 
Roscille,  fille  de  Garnier,  sei- 
■ineur  de  Loches   et   de  Viilen- 


40G 


TABLK  ALPHABÉTIQUE 


trois,  6j,  320,  —  Il  vit  ioeig- 
temps. —  Ses  fils  Inf;el{{ci',Gui, 
et  Foulque  66,  320.  — Sa  mort, 
67.  —  Eiilerrr  à  Saiiit-Miuliii 
(It*  Tours,  67.  —  Donne  à  Saint 
Aubin  ,  Saint-Remy-sur-l,oire, 
67.  —  Son  histoire  abréjjée , 
356,  371. 
Foiii.yrF.  le  Bon,  fils  de  Foulque  le 
Roux,  succède  à  son  père,  320, 
S^jO,  371.  —  Troisième  comte 
d'Anjou,  chanoine  de  Saint- 
Martin,  en  remplit  les  fonctions 
321. — Son  caractère. — l'st  élevé 
avec  saint  Odon,  donne  à  celui- 
ci  une  cellule  près  de  Saint-Mar- 
tin de  Tours,  67. —  rend  à.'-ainl- 
Martin  les  vases  dont  il  s'était 
emparé,  68,  69.  —  Lettre  qu'il 
envoie  à  saint  Odon,  69. —  Son 
.«mour  pour  saint  ."\Iartin,  70. — 
Prend  part  aux  chants  oes  cha- 
noines, 70,  37  L  —  Sa  réponse 
aux  railleries  du  roi  de  France, 
70,  71.  —  Ses  enfants,  7o,  322. 

—  Son  instruction  ,  son  goût 
pour  les  lettres,  ouvrages  par  lui 
composés,  71,  72,  321.  — Ses 
louanges,  72.  —  Porte  J.  C. 
sous  la  forme  d'un  lépreux  de- 
puis Port-Cordon  jusqu'il  Tours 
73,  7^. —  Reconstruit  les  églises 
et  développe  l'agriculture  en  An- 
jou, 74. —  .Son  histoire  abrégée, 
356,  375.  —  Sa  mort,  est  en- 
terré à  Saint-Martin  de  Tours, 
75. 

FoirLgiîfc  Nerra,  fils  du  comte  Mau- 
rice, succèfle  à  son  père.  —  .Son 
juron  favori,  89.  —  Possède 
l'Anjou  et  la  Totiraine  1<!1.  — 
Allié  avec  Herbert  F.veille-Chien, 
il  attaque  Fudes  comte  de  Hlois. 

—  \  eut  lui  eub'vcr  la  Touraine. 
Confie  la  garde  de  Loches  et<lu 
domicile  (l'.And)oise  à  l^isoie  de 
Basouger.i,  162.  —  Ravage  le 
Bli'sois  et  le  Dunois,  90.  —  As- 
siège à  .\inboiNe  le  chiUeau  de 
I>iindri,  b-  prend  et  le  détruit, 
90,  91,  326.  —  Cinsirnit  les 
C'h.iteatix  de  l^aiige.iis,  ilr  Cb.iii- 


mont,  de  Montrésor,  de  Sainte- 
Maure,  de  .Mirebenu,  de  Mont- 
contour,  de  Faye,  de  Passavant, 
<le  INfaulevrier,  <le  Baugé,  de 
CbAteau-Gontier,  de  Dureslal , 
etc.,  377.  —  Possède  les  ch;\- 
teaux  de  Cheraman,  de  Moran, 
de  Mirebeau,  et  de  Lcurluu  91. 

—  Passe  sur  les  terres  de  Hugue 
seigneur  de  Châteaux  pour 
joindre  Lisoie,  16^. —  Construit 
Montha?.oii  pour  inquiéter  la 
ville  de  Tours,  108,  165.  — 
Prend  le  château  de  Saumur  par 
surprise,  y  met    garnison,    109. 

—  Re\  iciit  en  Touraine.  —  As- 
siège Montbazon,  et  se  retire  à 
Loches,  109.  —  Assiège  une  se- 
conde fois  Monthazon  et  le 
prend,  116,  167,  331.  —  En 
confie  la  garde  à  Guillaume  de 
Mirebeau,  108,  167,  331,  116. 
Assiège  la  ville  de  Tours,  lève  le 
siège,  va  au-devant  d'Eudes.  — 
Bataille  de Pontlevoy,  lOS,  167. 

—  Prend  Nanteuil.  —  Construit 
Montrichard,  en  donne  le  com- 
mandement à  Roger  le  Diable, 
167.  — Prend  Langeais,  Chinon 
etc.,  168.  —  Fait  épouser  à  Li- 
soie, son  sénéchal,  la  nièce  de 
Sulpice  trésorier  de  Saint-Mar- 
tin de  Tours,  117.  — Apprenl 
que  les  enfants  de  C'onan  doi- 
vent surprendre  Angers.  —  Leur 
dresse  une  embuscade,  en  tu»* 
deux,  fait  le»  deux  autres  pri- 
sonniers, 9?,  93.  —  Bataille  de 
(lonquenux,  328.  —  Il  se  rend 
à  Jérusalem.  —  Fonde  à  son 
retour  l'abbaye  de  Beaulicu,96, 
103.  —  Huj;ue,  archevêque  de 
Tours,  refuse  tle  dédier  l'église 
de  cette  abb.ive.  —  Il  s'adresse 
au  jiape,  qm  envoie  un  légat 
pour  celte  cérémonie,  97.  —  Va 
a  Home,  et  une  seconde  fois  a 
Ji'-i-usaleni.  —  l'rom<t 
Sergius  II  de  1 
Tvi;in  Crescencius  à  son  retour 
de  Jérusalem.  —  Va  à  Jeru- 
s.ilein,     101.    —    ^A'%    .S.irr.i'.in-i 


-om<  t  au  pape 
e    clelivrer    du 


TABLE  ALPHABÉTIQUE. 


407 


lui  refusent  l'entrée  du  tombeau 
du  Christ.  —  Sa  ruse  pour  évi- 
ter de  souiller  le  saint  sépulcre. 
11  en  enlève  un  morceau  avec  les 
dents,  102,  103.  —  Son  retour  à 
Loches.  —  Part  pour  Rome  exé- 
cuter la  promesse  qu'il  a  faite  au 
pape.  —  Sa  ruse  pour  attirer 
Crescencius.  —  Il  le  tue,  103- 
106.  —  Le  pape  l'absout  de  tous 
ses  péchés.  —  Reliques  qu'il  lui 
donne  et  qui  sont  portées  à  Beau- 
lieu,  106.  —  Temps  qu'il  était 
resté  en  pèlerinage,  10 7.  —  Oncle 
de  la  reine  Constance,  ibid.  — 
Il  tue  Hugue  de  Beauvais  sous  les 
yeux  du  roi,  107. — Il  meurt  en 
revenant  de  son  troisième  voyage 
à  Jérusalem.  —  Son  corps  porté 
de  Metz  à  Loches  est  enterré 
dans  l'église  de  Beaulieu,  117, 
168,  330,  331.  — Ses  enfants, 
ÎOO.  —  Son  histoire  abrégée, 
368,  376.  —  Son  écrit  sur  la 
sénéchaussée  des  rois  de  France, 
389. 
FouLQtJE  le  Jeune,  roi  de  Jérusa- 
lem succède  à  son  père,  143, 
195.  —  Une  lui  ressemble  pas,, 
—  Obtient  d'Hélie  comte  du 
I\Ians  sa  fille  en  mariage,  et  le 
comté  du  Mans  pour  dot,  143, 

335,  360.  Fait  la  paix  avec  Hu- 
gue de  Chaumont,  et  en  reçoit 
l'hommage,  143,  196.  —  Rend 
à  Archembaud  de  Brayes  son 
château,  196.  —  Assiège  inutile- 
ment Preuilly,  et  réduit  cepen- 
dant Eschivard  de  Preuilly  à 
l'obéissance,  143,  144.  —  As- 
siège tt  prend  Monibazon  après 
avoir  voulu  l'acheter  de  Jean  de 
Montbazon,  144 — Choisi  pour 
alier  à  Jérusalem  épouserla  fille 
de  Baudouin  II,  et  lui  succéder, 

336,  371,  152.  — Prend  la  croix 
à  Tours,  sa  vision  à  Marmoulier, 
152,  153.  —  Part  pour  Jérusa- 
lem, 153,  205.  —  Devient  roi 
de  Jérusalem  155,  238-  —  Ses 
enfants  334.  —  Sou  histoire 
abrégée,  360,   361. 


Foulque  Rechin, neveu  de  Geoffroi 
Martel ,  reçoit  pour  sa  part  la 
Touraine  et  Château -Landon, 
131,  174.  —  Fils  de  Geoffroi 
de  Chàteau-Lanrlon  etd'Ernien- 
garde  d'Anjou,  375. —  Filsd'Au- 
beri  de  Gàtinais  et  d'Adèle 
d'Anjou,  333,  340.  —  Se  révolte 
contre  son  frère  Geoffroi  le 
Barbu,  138,  175.  —  Le  fait  pri- 
sonnier, le  tient  enfermé  à  Chi- 
non.  —  S'empare  de  ses  comtés 
qu'il  reçoit  en  fief  du  roi  de 
France  auquel  il  cède  château- 
Landon,  139,  176,  334.  — 
Chasse  d'Amboise  Ernoult  de 
JMeung  et  donne  la  garde  du  do- 
maine des  comtes  à  Rainard  le 
Pourceau  139  ,  176.  —  Fait 
hommage  à  Etienne  de  Blois  et 
à  Philippe  ler,  335,  139.  —  As- 
siège et  prend  le  château  de  Ro- 
che-Corbon,  141. —  Ses  démêlés 
avec  le  comte  de  Poitou  et  Geof- 
froi de  Preuilli,  184. —  Convo- 
que ses  barons  à  Tours.  — 
Veut  faire  arrêter  Sulpice  II 
d'Amboise,  179.  —  Ses  guerres 
avec  ce  dernier,  180.  — Tient  sa 
cour  à  Loches.  —  Marie  Corbe 
à  Aicard  de  Saintes,  189.  —  Ex- 
cite Hugue  et  Goscelin  de  Sainte- 
Maure  à  faire  la  guerre  à  Sulpice 
d'Amboise,  194.  — Fait  Sulpice 
prisonnier  et  le  conduit  à  An- 
gers, 177.  —  Assiège  pendant 
cinq  semaines  le  château  d'Am- 
boise, et  ne  peut  le  prendre.  — 
On  le  lui  rend,  178.  —  Ses 
enfants,  140,  191,  195,  33'».— 
Sa  mort,  140,  195.  —  Son  his- 
toire racontée  par  lui-même  , 
375-379.  —  Son  histoire  abré- 
gée, 359,  371. 

Foulque  de  Candé  prend  part  à  la 
bataille  d'Alençon,  146. 

FoLLQLK  de  (bières  frère  de  Hugue 
de  Clères,  269. 

Foulque  de  Torigni,  un  des  clie- 
valiers  de  Geoffroi  Martel  comte 
d'Anjou,  reçoit  en  lief  la  3Iotle 
Folcuin  à  Amhoise,  125  126. 


408 


TABLE  ALPUABETIQUE 


Foi;lquk  de  A'illenlrois  épouse  la 
fille  cadette  d'Archembaud  de 
Biizi-iiç.iis,  172. 

F'kascs.  —  L«'ur  orlfjine.  —  Leurs 
chefs  j usqu'à  Pépin,  21,  22. 


Fn4î!GAUi.T  de  Fougères,  «jiousc 
Cliaine  fdle  de  Gelduin  de  Sau- 
rniir,   166. 

Flli.on,  gtMiér.d  romain  lue  J>ar 
Arthur  !c  Graud,  1^. 


Cvunnux-s,  célèbre  armurier,  236. 

Gai.e«;V>',  comte  de  Meulant,  3(^. 

Gaki.n  de  Chou/.é,  217. 

Gakmi.r  ,  seigneur  de  Loches  et 
tle  \  illentrois,  fils  d'Alaud  et 
heau-père  de  Foulque  le  Roux, 
320. 

Gati> Aïs  (le), comté  dont  Ch.Ueau- 
Landon  était  la  capitale,  39,  41, 
45,  334. 

Gauuin  de   T'egia,  390. 

GmjGaix  ou  Galgan,  neveu  d'Ar- 
thur, est  cause  de  la  défaite 
d'Autun,  15. 

Gaiitifji  de  Compiègne,  auteur, 
353. 

Gai  TiKK  de  Mayenne ,  allié  de 
Foulque  le  Jeune,  assiste  à  la  ba- 
taille d'.Vknçoi»,    U8. 

Gactif.k  de  Senlis,  échanson,392. 

Gaitieii, trésorier  de  S.iint-Martin 
de  Tours,  choisi  par  le  penj)!e, 
et  par  une  partie  du  clergé  poui- 
arclicv('(jue  de  Tours. —  A  ])our 
concurrent,  Ciislehcrt,  neveu  de 
l'archt-vcquc  Raoul,  201. 

Gi:li)i:in  de  Sauniur,  de  race  Nor- 
mande, homme  lige  d'I'.udes  le 
Champenois  et  allié  de  Landri  de 
Cliàteaudun,  88.  —  Tient  le 
château  de  .Saumur  en  fief  du 
comte  Eudes,  161.  —  Vent 
enlever  Loches  et  Amhoise  à 
Foulque  Nerra,  89.  —  Aide  le 
comte  Eudes  à  assiéger  Mont- 
ha/.on,  165.  —  Il  est  chassé  de 
Saumur  par  !''oulqne  Nerra.  — 
He(^(>il  (^liaumont  en  dcdonnna- 
gemeut  du  comte  Eu<Ie5.  — 
lU-fuM:  d'autres  fiefs  en  Rrie.  — 
Construit  le  <  liAleaii  île  C!liau- 
mout,  166.  —  RAtit  um-ahhaNc 
.1  Pontlevov  en  riinuncur  «le  la 


mère  de  Dieu,  167.  —  Ravage 
les  terres  du  comte  Foulque 
pendant  qu'il  est  à  Jérusalem. — 
Fortifie  la  cour  de  Saint-Pierre 
à  Pontlevov,  107.  —  Après  la 
conquête  de  la  Touraine  par 
Geoffroi  Martel,  reçoit  de  ce 
prince,  tous  les  fiefs  qu'il  avait 
possédés  au  delà  de  la  A  ienne. 
Lui  fait  hommage,  124. —  Meurt 
et  est  enterré  à  Pontlevov,  167. 

GENti.LK,  village  de  la  Touraine, 
brûlé,  212. 

GiiOFFKoi  Bureau,  épouse  (.'orbe, 
veuve  d'Aicard  de  Saintes,  172, 
190.  —  Il  part  pour  la  terre 
sainte  avec  sa  femme.  —  Il  est 
mis  en  fuite  par  Soliman,  em- 
pereur des  Turcs,  et  sa  femme 
reste  prisonnière,  190.  —  Auxi- 
liaire de  Sulpice  II  d'Amboisc, 
210. 

Gr.oFFROi  Guitcm,  ami  de  Sulpice 
d'Amboise,  206. 

Gi:oFFHOi  inaiit'  munltus,  officier  de 
Sulpice  d'Amboisc,  180,  181. 

Gf.offkoi  Rtchin ,  chroniqueur, 
353. 

Gr.oFFHOi  de  Reanvais,  216. 

Geoffuoi  de  Cbùteau-Laudon  père 
de  FouKjue  Rechiu,  375. 

GKf)FFHoi  de  Cb.iteau-Gontier,  fils 
de  Rainaud  l"^',  assiste  à  la  ba- 
taille lie  Nolt.  —  Riçoil  du 
comte  Geoffroi  Martel  la  mai- 
son forte  deClicraman  et  Muran 
|>our  y  cousiruiri'  un  ch.iteau 
fort,  124.  —  Hérite  de  la  sei- 
gneurie de  (!lii\teau -fionlier. 
—  l'ait  honini:ige  an  comte 
(ieoffroi  Martel.  —  Epouse  Réa- 
trix,  nièce  de  l.i  femme  de  ce 
coinic,  125.  —  Construit   (-liil- 


TABLE  ALPHABETIQUE. 


409 


U'au-Renaud  ainsi  nommé  à 
cause  de  la  naissance  de  son  fils 
Renaud,    125. 

Geoffuoi  de  Clères,  frère  de  Hu- 
gue  de  Clères,  269. 

Geoffkoi  de  Doué  prend  part  à  la 
bataille  d'Alençon,  149- 

Geoffroi  de  Montrésor,  combat 
avec  le  comte  Foulque  le  Jeune 
à  la  bataille  d'Alençou,  Ikl. 

Geoffroi  le  Jeune,  seigneur  de 
Saint-Aignan,  allié  d'Eudes  le 
Champenois  et  de  Gelduin  de 
Saumur  ,  107.  —  Reçoit  du 
comte  Eudes  la  garde  du  châ- 
teau de  Saint-Aignan. —  Rava- 
ge les  terres  du  comte  d'Anjou 
et  repousse  ses  alliés,  107,  164. 

—  Trahi  par  un  de  ses  hommes, 
Airaud  Brustulii^  il  est  livré  à 
Foulque  Nerra,  enfermé  à  Lo- 
ches, et  étranglé  dans  sa  prison, 
116.  —  Son  corps  enterré  à 
Saint-Aignan   dans   l'église     de 

'  Saint-Jean,  165. 
Geoffkoi,  fils  de  Gelduiu  de  Sau- 
mur, et  seigneur  de  Chaumont. 

—  Sa  sœur  Chaîne,  116. — Fait 
hommage  au  comte  Geoffroi 
Martel,  124.  —  Marie  Denise  sa 
nièce  à  Sulpice  fils  de  Lisoie 
d'Amboise,  et  lui  donne  en  dot 
ia  seigneurie  de  Chaumont  dont 
il  se  réserve  la  moitié  sa  vie  du- 
rant, 173.  —  Il  accompagne 
Guillaume  le  Conquérant  à  la 
conquête  de  l'Angleterre.  —  Il 
reçoit  de  nombreux  fiefs  dans 
ce  pays,  174,  175.  —  Il  revient 
pour  déjouer  les  trames  de 
Maurice  Escarpellus.  —  Rétaljlit 
l'ordre  à  Chaunioiit  et  retourne 
en  .Angleterre,  persuade  au  roi 
Guillaume  de  donner  sa  fille  en 
mariage  à  Etieime  comte  de 
Biois,  184.  —  Vient  en  France 
faire  exécuter  ce  mariage.  — 
Abandonne  ses  domaines  d'An- 
gleterre à  son  neveu  Savari  et 
vient  à  Chaumont,  185.  —  Fait 
partir  son  neveu  Hugue  pour  la 
croisade,  188.  —  Meurt  âgé  de 


cent  ans.  —  Est  enterré  à  Pont- 
levoy,  197,  198. 

Geoffkoi,  deuxième  fils  de  Geof- 
froi le  Bel  et  de  Mathllde,  157. 
—  Sa  naissance,  278.  — Est  fait 
prisonnier  à  la  bataille  de  Fre- 
teval,  et  relâché  contre  les  fils 
de  Sulpice  d'Amboise,  222. 

Geoffkoi,  fils  de  Henri  II,  est  fait 
comte  de  Bretagne,  342,  362. — 
Son  histoire  abrégée,  367. 

Geoffkoi,  frère  de  Regnaud  de 
Chàteau-Regnaud,  211. 

Geoffroi,  abbé  de  Vendôme,  390. 

Geoffroi  Grisegonclle  ,  comte 
d'Anjou,  fils  aîné  de  Foulque  le 
Bon,  succède  à  son  père,  75, 
322,  323.  —  Son  éloge,  75.  — 
Reçoit  du  roi  Ro])ert  le  titre  de 
sénéchal  de  France  pour  le  ser- 
vice qu'il  en  avait  reçu  dans  sa 
guerre  contre  les  Allemands, 76- 
78,  323.  —  Défie  le  géant  Etbel- 
vulfe,  79,  323,  324.  —  Anec- 
dote du  meunier.  —  Pourquoi 
nommé  Grisegonclle,  80,  81, 
?24.  —  Défait  les  Saxons  prèsde 
l'Aisne,  83.  —  Combat  et  dé- 
fait Berthokl,  85,  86. —  Défait 
David  comte  du  Mans,  et  Geof- 
froi comte  de  Corbonnais.  — 
S'empare  de  Mortain,  77,  78.  — 
Reçoit  le  Maine  du  roi  Robert, 
78,'  388.  —  Ses  enfants,  87, 
325.  —  Reçoit  du  roi  Robert  la 
sénéchaussée  de  France,  347, 
387.  —  Sa  mort.  —  Est  enterré 
à  Saint-Martin  de  Tours,  87.  — 
Dans  l'église  de  Saint-Aubin 
d'Angers,  325.  —  Son  histoire 
a])régée,  357,  371,  376. 

Geoffkoi  le  Barbu,  neveu  deGeof- 
froi  Martel  et  frère  de  Foulque 
Rechin,  reçoit  pour  sa  ])artrAn- 
jou,  et  le  pays  de  Saintes,  133, 
174.  —  Aide  dTIélic  de  la  Flè- 
che, il  enlève  le  Mans  à  Guil- 
laume le  Conquérant,  duc  de 
Normandie,  et  roi  d'Angleterre, 
134.  — Veut  obliger  l'abbc  de 
Marmoutier  à  recevoir  de  lui  le 
bâton  pastoral,  134.  —  Sa  pu- 


410 


TABLF.  ALPHABETIQUE 


iiitioii.   —  Non  frère  se    n'volte 
contre  lui,  138,  175.  —  Il  est  fait 
prisoiinitT,  189.  —  Devient  fou, 
\kl. —  Il  est   rtndu  à  la  lihcrté 
par  son  neveu  (leoffroi  .Martel  II. 
—  Sa    mort,    l^él.  —  Son   his- 
toire al)r«''gée,  359,371. 
Gnoppnoi  Martel,!"  du  nom.eomte 
d'Anjou,  fils  de  Foulque  Nerra, 
100,  168.  —  Suecède  à  son  père, 
discours  que  eelui-ci  lui  tient  en 
mourant,  117,169,  331.  —Dé- 
clare   la    guerre   au    comte   de 
Blois.  —  Assiège  Tourspendant 
un  an,  118  et  122.  —  Marche  à 
la  rencontre  de  Thihaut  comte 
de  Blois,    le   rencontre  près   de 
Noit. —  Bataille  de  ce  nom.  — 
Tliihaut  est    fait  prisomiicr  par 
Lisoie  à  la  Cour  Hatouin,    169, 
170,  119,  121,331.— S'empare 
delà  Touraine,    122.  —  H   re- 
vendique   le    comté  de. Saintes, 
126,  332,  333.  —  Son  différend 
avec  le  comte  de  Poitou,  1 26.  — 
Bataille  de  Chef-Boulonne,  1 27, 
129.  —  Ses  différends  avec  Ai- 
meri  de  Thonars  et  Hoel  comte 
de  Nantes,  378.  —  Avec  Hugue 
comte  du   Mans,  333,   378.  — 
Fonde    l'ahliave    de    la    Sainte- 
Trinité  de  Vendôme,  131,   132. 

—  Fonde  le  chapitre  de  Saint- 
Laud  d'Angers,  133.  — Nayant 
pas  d'enfants,  il  laisse  ses  comtés 
à  ses  deux  neveux  r,eolfroi  le 
J5arl)u  et  F'oulque  Recliin,  131, 
11^,  333.  —Sa  mort,  133,  379. 

—  Son  histoire  ahngce, 358, 371. 
Gkohpiuh  Martel,  Il«  du   nom,  fils 

de  Fouhiue  Rechin  et  d'Ermen- 
garde  de  Bourhon,  IdO.  —  Son 
caractère.  —  Loué  par  Oeoffroi 
le  Barhu. —  Il  rend  la  liherté 
à  son  oncle,  l^il,  —  Il  conihat 
les  harons  révoltés  contre  son 
père,  ni. —  Assiège  le  cli.itean 
de  HoiheCorhon,  360.— .Marie 
sa  snur  F.lisabeth  à  Hugue  de 
Chauniont,  1^1.  —  \viU  nsis- 
ter  n\i\  intrigues  de  sa  hclle- 
mèrc  Brrtrade  de  '\I<.ntfort,192. 


Il  est  iiancé  avec  Sihille,  fille  du 
comte   du    Maine,   li»2.    —  Ses 
guerres  en  Normandie, avec  Guil- 
laume le  Roux,  roi  d'Angleterre 
]î»2.  —  Il  est  assassiné  au  siège 
(le  Candé    et    enterré    à    Saint- 
Nicolas    d'Angers,     lij2,    192, 
3<)0.  —   Son    histoire    ahrégce, 
335,  360. 
Gecffroi  Plantagenet,  dit  le  Bel. 
c   mte  d'Anjou   et  duc    de   Nor- 
mandie. —  Fils   de    F'oulque  le 
Jeune,  épouse  Mathilde  fille  de 
Henri  l'^'^,  et  veuve  de  Henri  V, 
enipereurd'Allen)agne,151, 152, 
3kl.  —    Cérémonies  de  Rouen 
où  il   est  reçu  chevalier,     23k , 
235,    236.    —    Cérémonies    de 
son  mariage  au  Mans,  236,237. 
—  Réception       des      nouveaux 
époux  à  Angers,  237. —  Succède 
a  son  ])èrc  nomme  au  trône    de 
Jérusalem,  238. —  Tournoi   sur 
les  grèvesdu  Mont-.Saint-."\Iichel 
entre  les  Normands  et  les  Bretons 
238,   2^10.  —    Geoffroi    combat 
dr  côté  des  Bretons,  son  combat 
singulier  et  sa  victoire,  2^0.  — 
Il  s'égare  à  la  chasse, épisode  du 
charbonnier,  2^11-250.  —  Trait 
de  libéralité  envers  un  clerc  de 
Loches,    251.  —  Son    différend 
avec  l'archevêque  de  Tours,  252. 
Sa    mansiii-tude  envers  des  che- 
valiers Poitevins    surpris    rava- 
geant ses  terres,  256. —  Histoire 
des    faiseurs    d'oubliés,    et    des 
chevaliersde  Saint-Aignan,  259. 
—  Il  fait  prisonnier  le  ctmite  de 
Nevers,   et    le    remet    «ntre    les 
mains  du  comte  Thibaut,    261, 
262.  —  Sa  lutte  contre  les    ba- 
rons   d'Anjou    révoltés     contre 
lui,    il    l«'ur   pardonne  une  pre- 
mière   fois,    i63.    —  Siège    de 
Thouai-s,  2<>^.  —  Il  prend  Blai- 
s(in,  265.  —  Il  est  assiègi-  dans 
son  camp  par    les  Poitevins. — 
Il  force    le   seigneur  de  Parthe- 
nav  à  demander  la  paix. —  Fait 
le  siège    <le    Mirebeau.  —  265, 
267.—  Il  prend  l'Ile  Bouchani, 


TAIiLE  ALPHABÉTIQUE. 


41 J 


Sablé,  268.  —  Nouvelle  ré- 
volte des  barons  à  laquelle  prend 
part  Hélie,  frère  de  Geoffroi  le 
Bel.  —  Il  fait  Hélie  prisomiier, 
et  le  retient  à  Tours  en  prison 
269,  155. —  Geoffroi  de  la  Suse 
se  révolte  contre  lui,  le  comte  le 
laisse  longtemps  désoler  ses 
terres,  parce  qu'il  était  son  frère 
de  lait.  —  Il  détruit  enfin  le 
château  de  la  Suse  et  Robert  se 
soumet,  269. —  Geoffroi  le  Bel 
construit  Château-Neuf-sur-Sar- 
the,  pour  contenir  le  seigneur 
de  Sablé,  260.  —  Sa  lutte  con- 
tre Sulpice  II  d'Amboise  qui 
commettait  des  exactions  sur  ses 
terres.  —  Il  entre  sur  les  terres 
de  Sulpice.  —  Veut  assiéger  le 
château  d'Amboise ,  et  est  re- 
poussé. —  Il  fait  la  paix  avec 
Sulpice,  272,273,  209,  210.— 
Il  recommence  les  hostilités.  — 
Veut  assiéger  Amboise,  et  con- 
clut la  paix  par  Tintermédiaire 
de  l'archevêque  de  Tours,  212, 
273,  274. —  Sa  libéralité  envers 
un  clerc  du  Mans  dont  la  ré- 
ponse lui  avait  plu,    274,  275. 

—  Elève  des  prétentions  sur  la 
Normandie  et  l'Angleterre  , 
comme  mari  de  Mathilde,  héri- 
tière du  roi  Henri  le-",  280,281. 

—  Il  s'empare  de  toute  la  Nor- 
mandie à  l'excejition  de  Gisors, 
282,  156,  167,  294,  295.  —  Il 
prend  Domfront  et  Argentan, 
assiège  Mortain ,  conclut  une 
trêve  avec  le  roi  Etienne, 
294.  —  Geoffroi  s'empare  de 
Saint-Hilaire.  —  Refuse  le  se- 
cours des  Bretons  et  s'empare 
de  Pontorson,  296,  297.  —  D'A- 
vranches,  298.  —  de  Coutances, 

299.  —Et  de   Cherbourg,  299, 

300.  —  Conquête  de  l'Angle- 
terre, 301 ,  309.  —  Après  dix 
ans  de  paix. Geoffroi  le  Bel  est 
obligé  de  s'opposer  aux  entre- 
prises de  Giraud  de  Montreuil- 
Bellai  qui  se  révolte  contre  lui, 
282,  —  Mesures  que  prend   le 


comte  pour  assiéger  le  château 
de  Montreuil-Beliai,  283. —  Prise 
du  château.  —  Vision  du  comte 
Geoffroi,  289,  157.  —  Condi- 
tions  qu'il  impo.se  à  Giraud. 290, 
292.  —  Enfants  du  comte  Geof- 
froi, 151,  277,  278,  341,  216. 

—  Il  meurt  à  Château  du  Loir, 
enrevenant  de  la  cour  de  France, 
338,  293,  15f),  157,  3kl.  — 
Enterré  au  Mans  dans  l'église 
de  Saint-Julien  ,  157,  341.  — 
Son  histoire  abrégée,  371,  372. 

Geoffroi,  comte  de  Corbonnais, 
ne  veut  pas  reconnaître  l'auto- 
rité du  roi  Robert.  — Est  vaincu 
]iar  le  comte  Geoffroi  Grisego- 
nelle,  78,  379. 

Geoffroi,  comte  de  Gàtinais,  père 
d'Adèle,  40. 

Geoffroi,  comte  du  Perche,  347. 

Geoffroi  de  Preuilly,  père  de  Geof- 
froi comte  de  A'endôme,  esttué 
à  Angers,  139. 

Geoffroi  de  Preuilly ,  comte  de 
Vendôme,  déclare  la  guerre  au 
comte  d'Anjou  et  à  Lisoie  d'Am- 
boise.—  Devient  comte  de  Ven- 
dôme. —  Veut  exiger  l'hom- 
mage de  Lisoie,  184. —  Esttué 
à  la  bataille  d'Ascalon,  198. 

Gér.vrd  de  Roussillon,  de  la  race 
de  Charlemagne,  fonde  Vézelai, 
27. 

Gilla,  fîUe  de  Charles  le  Simple, 
épouse  Rollon ,  duc  des  Nor- 
mands, 31,  69. 

GiLLA,  nièce  de  Raoul,  archevêque 
de  Tours,  épouse  Archembaud 
de  Braves.  201. 

Gilles,  Patrice  romain,  et  duc  de 
Paris,  s'oppose  à  l'invasion  des 
Huns,  17.  —  Est  élu  duc  par 
les  Francs,  18.  —  H  est  battu 
par  Childeric,  19. 

GiRM'i)  de  Montreuil-Beliai  se  ré- 
volte contre  Geoffroi  le  Bel,  263. 

—  Fait  alliance  avec  le  roi  Louis. 

—  Ses  exactions.  —  Est  assiégé 
dans  son  château.  —  Obligé  de 
se  rendre  après  un  long  ."^iége, 
283,  285.— Ses  ravages  sur  la 

27 


412 


TABLK  ALPHAliF-TIQUE 


teiTc  (le  MiTon,  288.  —  Il  est 
conduit  prisonnieravcc  sa  femme 
t't  st"»  partisans  à  Saiimur,  289. 
—  Il  rciiil  justice  aux  moines  de 
Saint-Aul.iii,  291,  292. 

CiHAUU,  trésorier  de  Saint-Martin 
de  Tours,  (ils  de  Jean  de  lÂ^iùè- 
re«,  190. 

GiSLKHEBT,  frère  de  Gilla,estchoisi 
par  une  partie  du  clergé  pour 
ar(liev«'(jue  de  Tours.  —  Il  met 
une  garnison  à  Brayes,  et  lait  la 
guerre  à  Hugue  d'Amboise.  — 
Il  s'accorde  avec  lui  et  occupe  le 
siège  de  Tours,  201,  202. 

Gisons,  place  de  Normandie,  qui 
reste  seule  au  pouvoir  du  roi 
d'Angleterre,  156,  282. 

GociLE,duc  des  Allemands,  défait 
Eudes  le  Champenois  à  la  ba- 
taille de  Bar  et  le  tue,  114, 
115. 

GoDKFRoi  de  Bouillon,  élu  roi  de 
Jérusalem,  meurt  au  bout  d'un 
an, 153. 

GoxTHAN  accuse  faussement  d'ad  al- 
tère Adèle,  comtesse  de  Gàti- 
nais,41 . — Est  tue  en  combat  sin- 
gulier par  le  jeune  Ingelger,  ^il, 
43. 

GosBERT,  châtelain  de  Chaumont, 
avertit  Geoffroi  ,  seigneur  de 
Chaumont,  des  trames  de  Mau- 
rice Escarpcllus,  183,  184. 

GoscELiN  d'Ainai  fait  épouser  h 
son  fils,  Sibille,  fille  de  Renaud 
de  CliAteau-Regnaud,  21  ô.  —  Sa 
guerre  avec  Sulpice  II  d'Am- 
boise, 216. 

GoscELis  de  Blou,  un  des  conseil- 
lers intimes  de  Geoffroi  le  Bel, 
270. 

GoscELiN  de  Sainte-Maure  prend 
part  avec  ses  frères  et  le  comte 
Foulque  le  Jeune  à  la  bataille 
d'.\len<^on,  l!é()  et  suiv.  —  Fils 
de  Hugue  de  .Sainte-Maure,  et 
d'Acnnr,  fait  la  guerre  à  Hu- 
gue d'Amboise,  194.  —  11  est 
tué  avec  son  frère  Hugue  par  les 
habitants  de  la  Haie,    195. 

(ioscEi.i5    de    Tours,  heneclial  <lii 


comte  Geoffroi  le  Bel,  sauve  la 
vie  de  quelques  chevaliers  pri- 
sonniers,  254. 

Goi  I  l'ii  11,  écuyer  du  roi  Artus, 
reçoit  en  don  le  Poitou  et  le  Ber- 
ri,  14. 

Goii'riKK  de  Bruyère,  231. 

Ghégoirf.  II,  pape,  envoie  à  Pépin 
le  Gros  les  clefs  de  Saint-Pierre, 
26. 

Gkimodus.  duc  franc,  sa  mort,  23. 

GuKN.MAHi)  fds  de  Salomon  de 
Lavardin,  épouse  Marie,  sœur 
d'Engebaud  ,  archevêque  de 
Tours  et  de  Barthélemi  de  Ven- 
dôme, 161.  —  Sa  lllle,  161. 

GuENNON,  neveu  d'Aul)in  de  Mon- 
trésor,  chasse  son  onele  de  son 
chàtiau,  pille  le  J^ays  de  Cham- 
paigiie.  —  Il  est  atta(|ué  et  fait 
jjrisunnicr  parHugue  d'Amboise 
qui  ne  lui  accorde  la  liberté  que 
quand  il  a  rendu  le  château  à 
son  oncle,  204. 

Gci,  fils  de  Foulque  le  Roux,  e.st 
fait  évèque  de  Soissons  par  le 
duc  Hugue,  66. — DélivreCliarles 
le  Simple  des  Normands,  66, 
320. 

Gui,  lils  de  Foulque  le  Bon,  évè- 
que du  Puy,  75,  382. 

Gui  de  Laval  prend  part  à  la  l)a- 
faille  dWlenron,  148.  —  Se  ré- 
volte contre  Geoffroi  le  Bel  , 
263. 

GiiicHEU  de  Château  Regnault  sott- 
tient  Geoffroi  de  Preuilly  dans 
sa  lutte  contre  Lisoie  de  Chau- 
mont et  d'Amboise,  185.  — 
Est  pris  dans  son  ch.^teau  par 
Hugue  d'Aluie,  et  conduit  pri- 
sonnier à  Chàleau-la-Vallière, 
185. 

CiuinoMAR, conseiller  deChilderic, 
rappelle  ce  prince   de  l'exil,  18. 

Guii.i.  vi'MF, due  (l'A <pii taire,  meurt 
à  Saint-Jacques  de  Compostelle, 
32. 

Guit.i.AU.Mi'.  le  Conquérant,  duc  de 
Normandie,  roi  d'Angleterre, 
{ils  bdtard  de  Robert  le  Magni- 
lijue  ,    lui  ,     102.    —    Attaque 


TABLE  ALPHABETIQUE. 


ii\S 


Herbert,  comte  du  Mans,  131, 
133.  —  Est  repoussé  par  Geoffroi 
Martel,  131,  378.  —  Perd  le 
Mans,  134.  —  Envalïit  l'Angle- 
terre, 174.  — Défait  Harold. — 
Est  couronné  roi,  if/ir/.  —  Ré- 
compense Geoffroi  de  Chau- 
mont,  174,  175.  — Partage  ses 
Etats  , entre  ses  enfants.  151. 

Guillaume  Adelin,  iils  de  Henri  I<''", 
roi  d'Angleterre,  épouse  la  llUe 
de  Foulque,  roi  de  Jérusalem, 
152.  —  Fait  hommage  au  roi  de 
France  pour  le  Maine  et  la  Nor- 
mandie, il'id.  — -  Périt  dans  un 
naufrage,  152. 

Guillaume  Cliton,  fils  de  Rohert 
Courte  -  Heuse  et  neveu  de 
Henri  I^""^  roi  d'Angleterre , 
comte  de  Flandres,  prend  jiart 
au  tournoi  du  Mont  Saint-Mi- 
chel, 238.  —  Prend  part  à  la 
bataille  d'Alençon,  145,  146, 
147. —  Sa  mort,  151. 

Guillaume  le  Roux,  roi  d'Angle- 
terre, fils  de  Guillaume  le  Con- 
quérant, 151.  —  Ses  démêlés 
avec  Geoffroi  Martel  fils  de  Foul- 
que Rechin,  142. 

Guillaume,  comte  d'Arles,  père 
de  la  reine  Constance,  110. 

Guillaume,  comte  de  Poitou,  part 
pour  la  croisade,  190. 

Guillaume,  comte  de  Poitou,  s'em- 
pare du  comté  de  Saintes,  126. 
—  Geoffroi  Martel  le  lui  dispute, 
126,  139,  332.  —  Bataille  de 
Chef-Boutoune,  127,  129,  332. 
Il  est  blessé  et  pris,  130,  333. — 
Il  renonce  au  comté  de  Saintes, 


paie  sa  rançon  cl  est  délivré  après 
trois  ans  de  prison.  —  Sa  mort. 
130. 

Guillaume  les  maies  prend  part 
à  la  bataille  d'Alençon,  145. 

Guillaume  fils  de  Geoffroi  le  Bil, 
et  deMathilde.  —  Sa  naissance. 
157,  278,  362. 

Guillaume,  fils  de  Jean  de  Li- 
gni  res,  190,  —  cousin  de  Sul- 
])ice  IT,  est  chargé  de  la  défense 
du  château   d'Amboise,  211. 

Guillaume  de  Garlande,  sénéchal 
de  France,  390,  392. 

GuiLLAu.-ttE  de  Jaligni,  fils  d'Oudin 
le  Barbu,  épouse  Ermengarde 
de  Bourbon,  femme  répudiée  de 
Foulque  Rechin,  140,  191.— 
Ses  enfants,  191.  —  Père  d'Eli- 
sabeth, 335. 

Guillaume  de  Kahaine  fait  le  roi 
Etienne  prisonnier,  308. 

GuiLLAuiME  deMirebeau,  cliargé  di' 
la  garde  du  château  de  Moiit- 
bazon,  116,  167.  — Prend  pari 
à    la   bataille    d'Alençon  ,149. 

Guillaume  de  Passavant,  évéqut 
du  Mans.  —  Le  moine  Jean  lui 
dédie  son  histoire  de  Geoffroi  le 
Bel,  230,  293. 

Guillaume  de  Saintes,  trésorier  de 
Sair.t-Martin  de  Tours ,  frère 
d'Aicaid  de  Saintes,   189. 

Guillaume  de  A  erneuil,  301. 

Guillaume  d'Ypres  en  désaccord 
avec  Etienne,  roi  d'Angleterre, 
294,  307.  —  Après  la  prise  du 
roi  Etienne,  il  se  retire  avec  la 
reine  dans  la  ville  de  Kent  , 
309. 


H 


H<('ta,  la  Haie,  en  Touraine,   194, 

195. 
Haîmon,  seigneur  de  Buzençais,  28. 

—  Père  de  Sulpice  Mille-Bo;>- 

cllers,  172. 
Haleugriitus    se  fait   religieux    à 

Saint-Martin  de  Tours,  69- 


Hahdouiîj  de  Saint -Mars  accom- 
pagna Geoffroi  le  Bel  à  Roucu, 
lors  lu'il  fut  armé  chevalier,  234. 
—  Uu  de.  ses  fidèles. 270. 

IIaiîold,  roi  d'Angleterre,  est  dé- 
fait par  Guillaume  le  (Conqué- 
rant, et  tué,  175. 


k\!l 


TABLK  ALPHABÉTIQUE 


Hastim;,  «lii'f  <lts  Normands,  <li- 
\asiele>  GauU-s,  29,  kl. —  Ruine 
Anihoiso,  kl.  —  Fait  le  siéfje  de 
Tours,  iliid.  —  Prend  la  fuite, 
kl,   kH. 

IlASTiNd  OU  Huasten,  Danois,  ra- 
v;ij;e  les  Ganirs  avec  s<"s  cousins 
Kdouanl  «t  Hilduni.  88.-  SVni- 
pare  de  Montinorenci  et  s'y  for- 
tifie, 78,  80. 

1Iri,i\ms,  un  des  chefs  des  Ba 
^aiides,  10. 

HÉLiK  de  la  Flèche,  fils  de  Jean 
de  la  l'ièche,  épouse  Sihille  fille 
d'un  comte  de  Lomhardie  et 
nièce  dTlerhert  comte  du  Mans. 

—  Il  nprcnd  la  -ville  du  Mans 
sur  le  roi  d'Angleterre  ])our 
Geoffroi  le  Barbu  comte  d'An- 
jou, \3k,  33k.  — Devient  comte 
du  Mans,  fait  la  guerre  à  Foul- 
(\iu'  Rcchin  pour  l'ohliger  à  re- 
lâcher sou  frère,  139.  —  Pro- 
met sa  fille  Sihille  en  inariaf^e  à 
Geoftroi  Martel  il,  et  après  la 
mort  de  ce  prince  la  donne  à 
1  oulque  le  Jeune  avec  le  Maine 
pour  dot,  \k3.  —  Sa  mort,  200. 

IlÛLiE  deu\ièrae  lils  de  Foulque, 
roi  de  Jérusalem,  152.  —  Ré- 
clame à  son  frère  Geoffroi  le  Bel, 
le  comté  du  Mans.  —  Se  joint 
aux  barons  révoltés  contre  son 
frère.  —  Est  fait  prisonnier  j)ar 
Geoffroi  le  Bel  et  longtemps  dé- 
tenu en  caj)tivité  à  Tours.  —  Il 
est  rendu  à  la  liberté  et  meurt 
peu  de  temps  après  d'une  ma- 
ladie contractée  en  prison,  156, 
269. 

Hei.I'ks,  première  femme  de  Hu- 
gue  de  Lavardin.  —  Sa  mort, 
160. 

IliMii  I''',  roi  de  France,  fds  puî- 
né de  Robert,  32.  —  Duc  de 
Bourgogne  est  désigné  pour  lui 
succéder,  maigre  Li  reine  (Con- 
stance,! 1 1.  —  Ses  «lilfénnds  avec 
sa  mère,  iùid..  —  S'accomniofle 
.ivecelle,  1  IJ.  —  Donne  In  Bour- 
gogne   a   son  lr»ii'  Robert,   112. 

—  Ole     l.l     'J'oiu.iuie    au     conile 


Thibaut  et  la  donne  à  Geoffroi 
le  Bel,  113. 
IIc5iii  l'""  roi  d'Angleterre,  troisiè- 
me (ils  tle  Guillaume  le  Gon- 
quérant,  devient  mailrc  de  tous 
K'S  F.tals  de  son  père,  après  la 
mort  deGuiilaume  le  Roux,  151. 

—  Cherche  à  corromj)re  par  ar- 
gent les  barons  de  l'Anjou  et  du 
Maine,  14^.  —  .S'empare  d'Alen- 
con  pendant  que  Foulque  le  Jeu- 
ne assiège  Montbazon,  \kk.  — 
Bataille  d'Alençon,  \k^,  150.  — 
Après  sa  défaite  U  fait  la  paix 
avec  Foulque.  —  Accepte  en 
mariage  pour  son  lils  GLuillaume 
la  (ille  de  Foulque  et  peu  après 
donne  en  mariage  sa  fille  ,'\Ia- 
thilde  veuve  de  l'empereur  Hen- 
ri V  à  Geoffroi  le  Bel,  151,278, 
'23k.  —  Sa  mort  à  Rouen,  156, 
279.  —  Son  corps  reste  long- 
temps sans  sépulture,  il  est  porté 
à  Gacn,  156,  280. 

Hkmu  II  duc  de  jNormauflie  et  roi 
d'Angleterre,  lils  de  Geoffroi 
le  Bel  et  de  Mathilde,  157,  278. 

—  Refuse  par  le  conseil  de 
Sulpice  d'Amboise  de  faire 
liommage  au  comte  de  Blois, 
217.  —  Déclare  la  guerre 
à  Thibaut, comte  de  Blois,  222. 

—  Bataille  de  Fréteval  ,  222, 
223.  —  Défaite  des  troupes  de 
Henri  II,  223.  —  Son  frère 
Geoffroi  est  fait  prisonnier.  —  Il 
fait  b»  ))ai\  avec  Thibaut,  ii>id.  — 
Conditions  de  cette  ))aix,    224. 

—  S'embarque  à  Barfleur.  — 
Passe  en  Angleterre.  —  Est  sa- 
cré roi  à  A\'eslminster,  338,342. 

—  Il  épouse  Aliénor  fenniie  ré- 
pudiée du  roi  Louis  \  11,339. — 
Devient  duc  d'Aquitaine,  339, 
341.  —  .Sa  généalogie  par  les 
femmes  jus(|u'à    N«)e,    339.  — 

—  Ses  enfants,  342.  —  .Sa  nu)rt. 

—  Sa  sépulture,  346.  —  Son 
hi-stoire  al)régée,  362,  367. 

Hkmii  ni,  fils  aine  d'Henri  II  roi 
d'Angleterre,  est  sacré  roi  à 
\>eslminster,  339,  442. 


TABLE  ALPHABÉTIQUE. 


4ir; 


Henri  fils  aîné  de  Thibaut  comte 
tle  Blois,  hérite  de  la  Champa- 
gne et  delà  Brie,  216. 

Henki  de  Fougères,  297. 

Henri,  fils  de  Hugue  le  Grand, 
duc  de  Lorraine,  .32. 

Herbert  Bacon  comte  du  ]Mai)s 
fait  prisonnier  par  Geoffroi  Mar- 
tel, 378. 

Herbert  Eveille-Chien,  comte  du 
Mans,  allié  de  Foulque  Nerra, 
attaque  Eudes  comte  de  Blois, 
162.  —  Aide  Foulque  Nerra  à 
prendre  Saumur,  165.  —  As- 
siège Tours  et  décide  le  gain  de 
la  bataille  de  Pontlevoy,  107- 
108,  167,  377.  —  Son  éloge, 
161. 

Hr.RisERT,  comte  de  Troyes,  se  ré- 
volte contre  le  roi  Robert.  — 
Est  vaincu  par  Geoffroi  Grise- 
gonelle,  76,  77.  —  Donne  en 
mariage  à  Thibaut  le  Tricheur 
sa  fille,  veuve  de  Guillaume 
Longue-Epée  duc  de  Norman- 
die, 116. 

Herbert  de  Fouillé,  conseiller  de 
Sulpice  II   d'Amboise,  206. 

Herbeene,  abbé  de  Marmoutirr 
est  pris  par  les   Normands,    49. 

—  Accompagne  le  corps  de 
saint  Martin  à  Orléans  et  à  Au- 
xerre,  50,  51.  —  Ramène  le 
corps  à  Tours,  57.  —  Est  nom- 
mé archevêque  de  Tours,  63. 

Hermengarue  femme  de  Ijouis  le 
Débonnaire  et  mère  de  Lothaire, 
de  Pépin  et  de  Louis,  26. 

Heriwensentîe,  deuxième  fille  d'Ar- 
chembaud  de  Buzençais,  épouse 
Foulque  de  Buzençais,  172. 

Hersende,  fille  d'Archembaud  de 
Buzençais,  épouse    Lisuie,   169. 

—  Nièce  de  Sulpice  trésorier  de 
Saint-Martin  de  Tours,  169.  — 
Ses  enfants.  —  Sa  généalogie, 
172. 

Hervé,  évèque  d'Angers,  reprend 
le  comte  Foulque  le  Roux  de  ses 
vices,  et  le  corrige,  67. 

Hervé  de  Clanzai,  199. 

Hervé  de    Don/.i    marie    sa    fille 


Agnès  avec  Sulpice  d'Amboise, 
203. 

Hervé,  seigneur  de  Saint-Aignau 
se  déclare  contre  Hugue  d'Am- 
boise, 298. 

Hervé,  fils  de  Sulpice  11  d'Am- 
boise et  d'Agnès,  213.  —  Est 
fait  prisonnier  avec  son  jière  à 
la  surprise  de  Maindrai,  220.  — 
Rendu  à  la  liberté,  223. 

Hethelwulf  géant  danois,  vaincu 
par  Geoffroi  Grisegonelle,  78, 
81. 

HiLDEGARDE  femme  de  Charlema 
gne,  mère  de   Louis  le  Débon- 
naire, 26. 

HoEL,  comte  de  Bretagne,  est  ex- 
pulsé par  Geoffroi,  fils  de  Hen- 
ri II,  roi  d'Angleterre,  368, 
378. 

HoNORius  empereur  romain,    15. 

Horace  cité,  198,  206,  253, 

Hugue,  abbé  de  Cluni  plaide  la 
cause  de  Marmoutier  près  de 
Geoffroi  le  Barbu,  137. 

Hugue,  archevêque  de  Tours,  re- 
fuse de  faire  la  dédicace  de  l'é- 
glise de  Beaulieu,  96,  97. 

Hugue  II,  archevêque  de  Tours, 
dissuade  Sulpice  d'Amboise  de 
faire  la  guerre  à  Geoffroi  le  Bel, 
273. 

Hugue  Capet,  fils  de  Hugue  le 
Grand,  159.  -  Sa  filiation,  32, 
33.  —  Il  est  élu  roi  par  les 
Francs,  31 ,  32. 

Hugue  comte  du  ]\Ians.  —  Ses 
guerres  avec  Geoffroi  Martel, 
378.  —  Fait  la  guerre  au  comte 
de  Nevers,  réclame  l'assistance 
de  Thibaut  comte  de  Blois,  2(il . 

Hugue  I"""  du  nom,  scigneirr  d'Am- 
boise, fils  de  Sulpice  F'""  d'Am- 
boise est  donné  ])our  otage  ]iar 
son  père  à  Foulque  Rechin.  181. 

—  Succède  à  son  père,  182.  — 
Est  rendu  à  la  liberté,  IHk.  — 
Il  prend  la  croix  et  part  pour 
Jérusalem,  188.  —  Assiste  au 
siège  d'Antioche ,  à  la  prise 
de  Jérusalem  et  d'autres   villes. 

—  Prend  part  à  la  liatailled'As- 


/.k; 


lART.K    ALPHABETIQUE 


c.ilou  cl  revient  à  Loches,  à  la 
cour  (lu  conito  d'Anjou,  189. 
S'rmj'are  du  doniicili"  des  com- 
tes à  Anilioi>e  et  le  d<'truit,  19  '. 

—  Sou  éloge.  —  Se  désiste  dc-i 
droits  qu'il  prclendait  sur  les 
|ir«-l)cndes  de  Saiiit-l'"loientiii, 
193,  194.  —  Il  est  attaqué  jiar 
les    seij;neurs  de  Sainte-Maure. 

—  11  s'avance  jusqu'aux  portes 
de  la  ville  deTouis.  — Il  met  le 
siège  devant  Montriclinrd,  195, 
196.  —  Il  dévastt-  la  Champa- 
gne, met  en  fuite  Auliori  de 
Montrésor,  196,197.  — Devieut 
possesseur  de  Inute  la  seigneu- 
rie de  Cliaimiont,  193.  —  En 
guerre  avec  .Maurice  Efcarpellus 
elRegnauItiledhâleau-Regnault. 

—  Il  s'allie  avec  Raoïd  de  Beau- 
genci  et  vient  assiéger  Monlri- 
chard.  139.  —  Parent  d'Hélie, 
comte  du  Mans.  —  Il  vient  as- 
sister au  mariage  de  sa  fille  avec 
Foulque  le  jeune,  200.  —  Il 
étiouse  Elisabeth  de  Jaligni, 
sœur  utérine  deGeoffroi  ^lartel, 
11,  l(tl,  335.  —  Il  devient  sei- 
gneur d'Amboise,  fait  hommage 
a  loidquf-  le  jeune,  1^3.  — Sol- 
licité d'aller  prendre  ])ossession 
de  la  terre  de  Jaligni  dont  sa 
femme  avait  hérité  par  la  mort 
tl'Oudiu  son  frère,  il  y  envoie  sa 
femme,  200,  201.  —  Son  diffé- 
rend avec  Archcmbaud  de  Bra- 
ves et  rarchcvèque  de  Tours,  il 
dévaste  la  Champagne  et  les 
terres  «le  l'archevêché,  202.  — 
Ses  enfants,  201.  —  Il  marie 
Snipice  sou  fils  avec  Agnès,  fille 
d'Hervé  de  Donzi,  pour  établir 
une  jiaix  durable  avec  la  mai- 
sou  tle  Saint-Aignan,  203.  — 
Ilugue  construit  une  tour  rie 
j>ierre  a  Amboise,  une  autre  à 
.>I()ntrirhard  avec  une  cour  mu- 
rée, l'cglis»'  de  Saiiit-Tliomas  à 
AmboiM'  et  le  pont  sur  la  Loire, 
203.  —  Il  aceomjtagne  l''oul({ue 
le  jeune  à  Jéru<nleiii.  — tombe 
malade  »-t    mciiii    dans    ia    \il'e 


sainte.  —  Il  est  enterré  au  mont 
des  Oliviers  près  de  l'église,  205. 

HiGir.  1I>'  du  nom,  fils  d'Hu- 
giie  L'""  «le  (ihaumont,  et  d'Eli- 
sabeth de  .laligni,  201.  —  Son 
caractère..  —  Est  armé  chevalier  à 
l'instigation  du  comte  Geoffroi 
le  Bel,  se  rè-volte  contre  son 
frère  Sulpice,  273,  209.  —  Le 
comte  ayant  fait  la  |)aix  avec 
Sulpice,  Hugue  prend  la  croix 
et  se  n'nd  à  Jérusalem  auprès 
de  Foulque  le  Jeune.  —  Il  v 
reste  plusieurs  années,  210.  — 
Il  revient  de  Jérusalem  au  mo- 
ment où  Geoffroi  le  Bel  assié- 
geait Amboise,  212.  —  Il  se 
joint  à  son  fière  contre  le  comte 
d'Anjou,  213.  —  Il  épouse  Li- 
soie  fille  de  Geoffroi  le  Roux, 
seigneur  de  Colombiers,  mais  n'a 
pas  d'enfant.  —  Il  rec^oit  du  roi 
de  France  un  fief  dans  l'Orléanais, 
213.  —  Il  est  empoisonné  dans 
un  repas  par  les  chevaliers  «le 
Monlba/.on,  215. 

IltGiF.  d'Amboise,  III"  du  nom, 
fils  de  Sulpice  II  d'Amboise 
<t  d'Agnès  de  Donzi,  213.  — 
Son  père  lui  donne  Cliau- 
mont  et  tout  ce  qu'il  tenait  en 
fiefdu  comte  de  Blois,  217.  — 
Il  est  fait  prisonnier  à  la  sur- 
prise de  Maindrai,  220.  —  Est 
rendu  à  la  liberté,  223.  —  Sur 
l'orJre  tle  sa  grand'mère  Elisa- 
beth, il  prend  possession  de  la 
terre  de  Jaligni,  23^». 

Ih  (itF.  «le  Bcauvais  excite  la  dis- 
corde entre  le  roi  Robert  et  la 
r'  ineC^oustance,  110. —  Il  est  tué 
par  le  comte  l'oulque  «lans  une 
partielle  chasse,  110,  331. 

Hi  c;ti:  de  Clère»,  conseiller  «le 
Geoffroi  le  Bel,  269-  —  Son 
traité  «le  la  sénéchaussée  i\c 
l'rance,  ?87.  —  Son  ambassade 
auprès  «In  roi  de  l-'rance,  390  . 
—  Récit  de  ce  qu'il  a  lait  à  Pa- 
ris, .391. 

HliC.i'K  «lu  Gué,«/r  /  a^/«>.  chrvali«  r 
chargé  par  Foulque  Reeliiu  «le  \a 


TABLE  ALPHABÉTIQUE. 


417 


garde  du  palais  du  comte  à  Am- 
boise,  se  le  laisse  enlever  par 
Hugiie  d'Ambolse,  192. 

HuGiîE  de  Lavardin,  OUeul  deHu- 
gue  Capet,  reçoit  de  ce  prince  le 
fief  de  Lavardin  ,  159.  ;  — 
Epouse  Helpès.  — Sa  fille  Ave- 
line. —  Epouse  après  la  mort 
d'Helpès,Odeline,  filledeRaoul, 
vicomte  de  Sainte-Suzanne.  — 
Reçoit  en  dot  Basougers.  —  Ses 
fils  Lisoie,Augcr  et  Aubin,  lôO. 

HuGUE  de  Mathefelon  prend  part 
à  la  bataille  d'Alençon,  lk6  et 
suiv.  —  Conseille  à  Robert  de 
Sablé  de  se  révolter  contre  le 
comte  Geoflroi  le  Bel,  268. 

HirGiJË  de  Saint-Calais,  évoque  du 
Mans,  rétablit  la  paix  entie  le 
comte  Geoffroi  le  Bel  et  Robert 
de  Sablé,  269. 

HuGUE  de  Sainte-Maure,  mari  dAé- 
nor  et  père  de  Hugue  et  de  Gos- 
celin  de  Sainte-Maure,  194. 

HuGUE  de  Sainte-Maure ,  fils  de 
Hugue  et  d'Aénor,  épouse  Ca- 
simote,  dame  de  la  Haie,  i94. 
—  Fait  la  guerre  à  Hugue  d'Am- 
bolse, ibid. —  Château  qu'il  pos- 
sède à  l'entrée  de  la  ville  de 
Tours  à  titre  de  vicomte  de 
Tours,  il>id.  — Est  tué  avec  son 
frère  par  les  habitants  de  la 
Haie,   195. 

Hugue,  duc  de  Bourgogne,  choisi 
par   les  Francs  pour  tuteur  du 


jeune  Charles,  fils  de  Louis  le 
Fainéant,  6k.  —  Devient  duc  (!e 
Neustrie,  64. 

Hugue,  fils  d'André  d'Aluie  et 
d'Elisabeth  d'Amboise,  seigneur 
de  ChAteaux  et  de  Saint-Chris- 
tophe,  214.  —  Prend  part  à 
la  bataille  d'Alençon,  146.  — 
Ami  de  Robert  de  Rochecorbon, 
soutient  le  parti  de  Lisoie  d'Am- 
boise contre  Geoffroi  de  Preuilli, 
assiège  Château-Renault  et  fait 
Guiclier  prisonnier,  185. 

HuGUE,Glsd'Auger  de  Basougers, et 
neveu  de  Lisoie  d'Amboise,  172. 

HuGxm,  fils  d'Ebard,  ami  de  Sul- 
pice  II  d'Amboise,  206. 

Hugue,  fils  de  Robert  II  roi  de 
France.  —  Sa  mort.  —  Enterré 
à  Compiègne,  111. 

Hugue  le  Grand  abbé  de  Saint  • 
Martin  de  Tours,  32.  —  Ses 
trois  fils,  Othon  loi  d'Allema- 
gne et  d'Italie,  Henri  duc  dç 
Lorraine  et  Hugue  Capet  roi  de 
France,  32. 

HuGxrE,  père  d'Eudes  le  Cham]>e- 
nois,  bâtit  le  château  de  Chau- 
mont  au  lieu  dit  la  Vaclierie  de 
la  Comtesse,  164. 

HuNAULT,  duc  d  Aquitaine,  chassé 
par  Pépin  le  bref,  25. 

Huns  (les)  prennent  Metz.  — Leurs 
ravages  en  France,  17.  —  Ils 
sont  battus  par  le  patrice  Gilles 
etTursomodusroidesGoths,  17. 


Ile  Bouchard  (1'),  château  de  Tou- 
raine,  378.  —  Assiégé  et  pris, 
267,  268.  —  Le  bourg  de  Saint- 
Maurice  et  le  bourg  de  Saint- 
Léonard  brûlés,  267. 

Indre  (T),  rivière  de  Touraine,18. 

iKDROis(r),  ruisseau  de  Touraiiie, 
20. 

IsGELGER  ,  sénéchal  du  roi, 
épouse  Adèle  fille  de  Geoffroi, 
comte  de  Gâtinais.  —  Devient 
seigneur   de    Châteaulnndon    et 


comte  de  Gâtinais,  40.  —  Sa 
mort,  41. 
lNGEL&ER,fils  de  Tertulle,  épouse 
Pétronille,  fille  du  duc  de  Bour- 
gogne ,  39.  —  Epouse  Alix, 
nièce  d'AIaud  et  de  Raimon  cvè- 
ques,  320,  371.  —  Défend  ... 
marraine  et  lue  son  accusatein  , 
39,  320,  355,  375.  —  Provo- 
que Contran  en  combat  singu- 
lier et  le  tue,  41,  43.  —  Estclio,- 
si  pour  héririer  par  .sa  marraine 


418 


TABLE  ALPHABÉTIQUE 


Adrlr,  kk,  kb.  —  l'ait  hom- 
iu;i{5<'  au  roi  pour  CliûttMulaiidun 
et  le  ooniti-  (le  Gàtinais,  ^5.  — 
Hcçoit  du  roi  le  vicomié  «l'Or- 
léans et  la  Touraine,  kb,  320, 
365. —  Ramène  d'Auxtrri-  le 
corps  de  saint  ALirtin,  ^6,  60, 
50,  57  — Reçoit  la  seconde  moi- 
tié du  comté  d'Anjou,  ^46.  — 
Défend  ces  contrét-s  contre  l<  s 
Normands,  46.  —  l'ait  nommer 
Hrrherne  archevêque  de  Tours. 


Reçoit  une  préhende  du  chapitre 
de  Saint-Martiu,  63. — Sa  mort, 
63.  —  Enterré  à  Saint-Martin, 
63,  320,371. 

IjrGRLGRK,  (ils  deFoulque  le  Roux, 
est  tué  par  les  Normand*,  66, 
320. 

Insitla    f'ov.  rile  Bouchard. 

Ivo.MADL'S,  jeune  Breton,  s'étahlit 
sur  les  terres  de  Boson,  comte 
de  (Ih.Trtres,  et  construit  la 
ville  de  Blois,  16. 


.F 


Jaqueli»  de  Maillé  et  ses  frères 
prennent  part  à  la  bataille  d'A- 
lençon,  146  et  suiv.  —  Il  ac- 
compagne Geoffroi  le  Bel  à 
Rouen,  lorsque  celui-ci  y  fut 
armé  chevalier,  234.  —  Ravage 
avec  ses  frères  les  terres  de 
Sulpice  Ild'Amboise,  273,209. 

—  Passe  de  son  côté, —  échappe 
à  la  surprise  de  Maindrai,  220. 

Jp.ANd'A  lu  ie.seigneur(  le  Châteaux, 
prend  part  à  la  bataille  d'Alen- 
çon,  147. 

jRAJf,  comte  de  Vendôme.  —  Son 
cai-aclère.  —  Surcède  à  son 
père.  —  S'allie  avec  Renault 
de  Chàteau-Regnault,  210.  — 
Il  fait  la  guerre  a. Sulpice  d'Am- 
boise. —  Bataille  de  Château  He- 
gnault.  — Il  est  fait  |)risonnier, 
211. —  et  enfermé  à  Chaumout, 
212. 

Jew  d<'  la  Flèche,  père  d'Hélie  de 
1,1  rièche,    134. 

Jk\i«,s<  igneurde  Lignières,  épouse 
Aénor,  sœur  de  Huguede  ('h.iu- 
m..nt,  190.  —  Sesenlanls.  190. 

—  (iuusinde  .Sidpiced',\mboise, 
est  fait  ijrisonriier  lors  de  laitur- 
pri.se  de  .M.'iiiidiai,  220. 

Ikak  df  Moniba/.on  vend  son  ch.\ 
teau  a  Foulque  le  jeune,  144. 
—  AvMni  reçu  une  p.triie  du 
prix,  il  vrnt   le  garder.  — Foul- 


que le  Jeune  en  fait  le  siège  et 
le  prend,   144 

JeA-n  ilt^  tcnioorlhus ,  écuver  de 
Charlcmagne,  32. 

Jean,  fils  de  Jean  de  Lignières, 
191. 

Jean,  moine  de  INlarmoutier.  — 
Fxorde  de  son  histoire  du  comte 
Geoffroi,  230. —  Préface  de  son 
histoire  descomtesd'Aujou,  351 . 
353.  —  Source  oii  il  a  puisé.  353. 

Jeai»  sans  Terre,  roi  d'Angleterre, 
371,342.  — Succède  à  sonjière, 
368.  —  Ses  guerres  avec  Philippe 
Auguste.  —  Et  avec  Arthur  son 
neveu.  —  Bataille  de  Mirebeau. 

—  Il   fait  assassiner  Arthur.  — 

—  Privi*  de  ses  Etats  par  juge- 
ment des  pairs  de  France.  Il  se 
retire  à  la  Rochelle.  —  Sa  cam- 
pagne en  Poitou.  —  Il  est  f<»rcé 
de  fpiiiter  la   I-'rance,  369,  370. 

Joi  KDAiN  Tesson,  231,  301. 

Judith  femme  de  Louis  le  Débon- 
naire et  mère  de  Charles  le 
('hauve,  26. 

JiDiTM,  lille  de  Conan,  duc  de 
Iîr«'tagnH.é|)ouse  Richard  tiuc  de 
Norn):iiidip,93,  327. —  Ses  deux 
lils,  Richard  l't  R<ili<rt,  101. 

Jitin-.i.,  lilsdeG.iutliierde  .M.iveiiiie, 
prend  |>art  à  la  bataille  il'.Mi-u- 
çon,  148. 

JrviNAi.  cité,  207,  271. 


TABLE  ALPHABETIQUE. 


419 


Lakceiin  de  Beaugenci,  191. 

Landa  Concju'iretî .  J'oy .  Conque- 
reux. 

Landonense  Castrum,  Voy.  Château- 
landon. 

Landri  de  Châteaudun  reçoit  de 
Geoffroi  Grisegonelle  une  mai- 
son forte  en  bénéfice  à  Amboise. 
Fait  la  guerre  au  comte  Maurice, 
88.  —  Veut  lui  enlever  la  ville 
d' Amboise,  88. — Ravage  laVallée 
et  l'Anjou,  88.  —  Ses  expédi- 
tions contre  FoulqueNerra,  89. — 
Le  comte  d'Anjou  le  chasse 
d'Aml)oise  et  détruit  son  châ- 
teau fort,  89,  91,  326. 

Langeais  possédé  par  Eudes  le 
Champenois,  162.  —  Assiégé  et 
pris  par  Foulque  Nerra  après  la 
mort  d'Eudes ,  168.  —  Con- 
struit par  Foulque  Nerra,   377. 

Larchaium,  Larcay,  bourg  appar- 
tenant à  l'archevêque  de  Tours, 
202. 

Laudiacus  ,  Mont-Louis  en  Tou- 
raine,  199. 

Laudunum.  Fbj-.  Loudun . 

Lavardin,  161. 

Le  Breto:*  d' Amboise,  auteur  de 
chroniques,  353. 

Léger,  évèque  d'Autun,  2^. 

Léon  de  Meung,  fils  d'Arnoult  de 
Meung,  allié  de  Foulque  Nerra, 
175,  176.  —  Est  chassé  d' Am- 
boise par  Foulque  Rechin,  140. 

Lery,  Leotficrius,  archevêque  de 
Sens.  — Sa  mort,  113. 

Lescelin  d'Orçay,  fils  de  Béreng'^r, 
échappe  h  la  mort  lors  de  la 
prise  de   soa  cliàteau,  182. 

L'ingaium.   yoy .  T^aiigeals. 

LisiARD,  seigneur  de  .Sablé,  jir.-nd 
part  à  la  bataille d'Aleuçon,  \kl, 
l^iS. —  Se  révolte  contre  Geoffroi 
le  Bel,  263.  —  Il  est  battu  et 
perd  son  château,  268. 

LisoiE  de  Bazougers,  fils  du  vi- 
comte   de  Sainte-Suzanne,    91. 


—  Fils  de  Hugue  de  Lavardin 
et  d'Odeline,  160.  —  Après  la 
mort  de  son  père  réside  à  La- 
vardin, reçoit  Bazougers  pour 
sa  part  d'héritage,  161.  —  S'at- 
tache à  la  fortune  de  Foulque 
Nerra  qni  lui  confie  la  garde 
d'Amboiseetde  Loches,  91,162. 

—  Ses  incursions  sur  les  terres 
de  Blois,  de  Chaumont  et  de 
Saint-Aignan,  164.  —  Sénéchal 
de  FoulqueNerra,  169. — Epouse 
Hersende,  fille  aînée  d'Archem- 
baud  deBuzançais,  ihid. — Reçoit 
en  dot  le  château  d'Amboise  et 
la  tour  de  pierre,  169,  116,  331 . 
• —  Discours  qu'il  tient  à  Geof- 
froi Martel  sur  la  guerre  contre 
le  comte  de  Blois,  119.  —  As- 
siste à  la  bataille  de  Noit,  120, 
170.  —  Reçoit  différents  do- 
maines à  Amboise,  170.  —  Ses 
frères,  ses  fils,  ses  filles,  172. — 
Partage  ses  domaines  entre  ses 
fils.—  Meurt  et  est  enterré  à  Vil- 
leloin  près  de  l'église  de  Saint- 
Sauveur,  173. 

LisoiE  d'Amboise  deuxième  du 
nom,  lils  cadet  de  Lisoie  de  Ba- 
zougers, 172.  —  Aide  son  frère 
à  se  défendre  contre  les  attaques 
de  Foulque  Rechin,  176.  — 
Soutient  tout  l'effort  du  Rechin 
pendant  la  captivité  de  son  frère, 
179.  —  Promet  de  protéger  son 
neveu  Hugue.  —  Lui  sert  de  tu- 
teur, 182.  — Aide  à  le  tirer  des 
mains  du  comte  d'Anjou,  182, 
183,  184.  —  Se  fait  moine  a 
Pontlevoy.   —  V  meurt,  187. 

LisoiE  fiile  de  Geoffroi  le  Roux, 
seigneur  de  Colombiers,  épouse 
Hugue  frère  de  Sulpice  II  d'Am- 
boise, 213. 

Loches  ville  construite  par  Turso- 
modus  Lotchius,  17.  —  Fut 
donné  par  Charles  le  Chauve  à 
Alaud,  28.  —  Foulque  Nerra  en 


420 


TABLE  ALPHABETIQUE 


confie  la  garde  -t  Lisoic  de  Ba- 
zougers,  163.  — ^■illecit.■■t^  212, 
251. 

LoHDRFi  assiégé  par  César,  9. 

LoTHAïKE  fil»  de  Louis  le  Pieux, 
donne  son  nom  à  la  Lorraine, 
26. 

LoTHAiBF.,  fils  de  l/Oiiis  d'Outre- 
mer, \b^. 

Loi  ni  >  pris  par  Geoffroi  Grisego- 
nelle,  376.  —  Conquis  par  Foul- 
que Rechiii,  380. 

Lotis  le  Drhonnaire  fils  de  Char- 
it  inagne  et  d'Hildegarde,  épouse 
Hermengariie.  —  Ses  trois  fils, 
—  Epouse  Judith,  26. 

Loris  le  Fainéant  marie  Ingelger 
son  sénéchal  avec  Adèle  comtesse 
deGàtinais,  3 1 ,  W. — Donne  a  In- 
gelger fils  de  Tertuile  le  vicomte 
d'Orléans,  la  Tonraine  et  le 
comté  d'Anjou,  kb. 


Loins  \l  le  Gros\  fils  de  Philippe, 
épouse  la  fille  du  comte  de.Mau- 
rieiine,  32. 

Louis  \  II  le  Jeune,  roi  de  France 
épouse  la  fille  de  Guillaume  duc 
d'Aquitaine,  33.  —  Il  jiart  pour 
la  croisade.  —  Mauvaise  issue 
de  c<'tte  croisade.  — Son  retour, 
33. —  Reçoit  l'hommage  d'Hen- 
ri II  pour  le  duché  de  Norman- 
die et  le  comté  d'Anjou,  336. 

Loup  (saint)  évéque  d'Angers,  5^*. 

LrcAiw  cité,  9,  118,  13^»,  207, 
270. 

Llciis  consul  est  envoyé  contre 
Arthur  roi  de  Bretagne,  15.  — 
Il  est  défait  à  Autun,  i/>/V/. 

Lupv  ou  Louve,  fille  de  Billeius 
épouse  Eudoxe  vicomte  de  Tours. 
—  Elle  en  a  deux  fils.  —  Elit- 
se  retire  à  Villeloin,  17.  —  Sa 
mort,  21. 


M 


Maii^drai.  Prise  et  destruction  de 
ce  château,  218,  219,  220. 

Maink  (le)  joint  au  comté  d'Anjou, 
143.  —  Réclamé  par  Hélic  frère 
deGeoffrDi  le  Bel,  155. 

Maixold,  évêque  du  Mans,  bk,  61. 

Main  T'allis,  Malevau  eiiTouraine, 
18    . 

Malum  Leporar'wm  ro)-.Maulévrier. 

Ma>s  (le\  —  Geoffroi  le  Bel  s'y 
marie,  236,  237.  —  Le  Mans 
est  assiégé,  262.  —  Eglise  de 
Saini-Pierre  île  la  Cour,  274. 
—  Eglise  de  Saint-Julien,  Geof- 
froi le  Bel  y  est  enterre,  293.  — 
séjour  du  pape  Urbain  II,  381. 

MvRcoiAHi)  de  .Sauniur.  —  Sa  do- 
nation a  Notre-Dame  d'Amboise, 
171. 

M\BcoMin,  dnc  de»  t'Hinc»,  22. 

Mabip.,  scrur  d'Engehand,  arche- 
vi^que  (le  Tours,  épouse  Guen- 
mard  <le  l.ivardin.  —  Elle  eu 
a  une  fille,   ]  61 . 

MAliMorTiEH.  I)estru<tion  de  ce 
monastère  par  les  Normand.*.  — 


Massacre  des  moines,  49!  — 
Récit  des  prétentions  injustes 
élevées  |iar  Geoffroi  le  Barbu  sur 
ce  monastère,  135.  —  Les  moi- 
nes sup]ilient  Hugue  abbé  «le 
Cluni  de  leur  venir  en  aide,  137. 
—  Flvénements  arrivés  à  ce  mo- 
nastère, 188. 

Makso.-*.  — Siège  de  ce  château, 
376. 

Martin,  cousin  de  Pépin,  fils  d'An- 
sigise,  C't  tué  par  l'.broïn,  24. 

M  vRTi.N  (saint)  convertit  les  hahi- 
tanls  d'.\n)boise  au  christianisme 
11,12. 

Marti  >  (le  corps  de  saint)  est  porte 
à  Aiixerre  j)ar  crainte  d'Has- 
ting,  à  Orléans,  à  Saint-Benoit, 
à  Chablis,  29,  46,  50-51.  — 
Miracles  qu'il  opère  dans  l'é- 
glise de  Saint-Germain,  51.  — 
Ft  pendant  son  retour,  52,  58, 
60.  —  Est  replacé  dans  son 
église.  — .Sa  cliÂsse,  62.  —  Fait 
lever  le  s>égc  de  Toum  aux 
Normands,  30. 


TABLE  ALPHABETIQUE. 


421 


Mathieu,  doyen  de  l'église  d'An- 
gers, 231. 

Mathilde  fille  de  Henri  I"^""  roi 
d'Angleterre,  veuve  de  Henri  V 
empereur  d'Allemagne,  épouse 
Geotfroi  le  Bel,  151,  152,  362, 
367.  —  Passe  en  Angleterre.  — 
S'empare  d'une  partie  de  ce  pavs, 
281,  282,  295.  —  S'aliène  'les 
esprits  par  son  orgueil.  —  Obli- 
gée de  quitter  Londres,  309.  — 
Est  reconnue  comme  souveraine 
excepté  à  Kent,  309.  —  Con- 
seille d'abandonner  Chaumont, 
223. 

Maulévrier,  château  construit  par 
Foulque  Nerra,  377. 

Maureacum^  168,  169,  173. 

Maurice  breton  vient  trouver  Ma- 
xime à  Trêves,  13. 

Maurice  de  Crnon  combat  avec  le 
comte  Foulque  le  Jeune  à  la  ba- 
taille d'AIençon,  146  et  suiv, 

Maurice  Escarpellus,  chevalier  ha- 
bitant Chaumont,  se  déclare  'en- 
nemi de  Lisoie  et  du  jeune  Hu- 
gue,  183,  184.  —  Veut  intro- 
duire la  discorde  entre  la  com- 
tesse Alice  et  Hugue,  198.  —  H 
ravage  les  terres  d'Aniboise.  — 
—  Ses  courses  et  ses  cruautés, 
199.  —  Il  fait  la  paix  avec  Hu- 
gue par  l'entremise  de  Raoul 
de  Beaugenci,  200. 

Maurice,  fils  de  Geoffroi  Grisego- 
nelle.  —  Son  éloge,  87,  357, 
371.  — Cinquième  comte  d'An- 
jou, 326.  —  Epouse  la  fille 
d'Aimeri  comte  de  Saintes.  — 
Il  est  père  de  Foulque  Nerra, 
88,  326.  —  Sa  mort,  89.  — 
Enterré  à  Saint- Martin.  —  Ses 
démêlés  avec  Landri  de  Châ- 
teaudun,  88. 

Maxime  s'établit  en  Armorique 
avec  un  grand  nombre  de  Bre- 
tons, 13.  —  Fait  expulser  Tor- 
quatius,  35. 

MAxnn>  Hercule  envoyé  par  Dio- 
clétien  ct-ntre  Conslnutin,  fait 
massacrer  la  légion  Thébaine, 
10. — Il  est  tué  à  Marseille,  11. 


Mediiana,  la  Mayenne,  46. 
Meledunum.   ^oj.  Melun. 
Melun.  Siège  de  cette  ville  par  le 
roi  Robert,  77.  —  Le  roi  Kobert 
y  meurt,  112.  —  Siège  de  cet^ 
ville  par  Geoffroi  Grisegonelle, 
388. 
Meron,     ville    de    Poitou    possé- 
dée par  les    religieux  de  Saint- 
Aubin,  288. 
Mérovée  roi  des  Francs,  père  de 
Childéric ,    18,     23.   —    Force 
Tursomodus,     à     fuir     jusqu'à 
Vienne  où  il  meurt,  17. 
Meslay,    château    appartenant    à 

Gui  de  Laval,  263. 
Milanais  (les)  offrent  le  royaume 
d'Italie  à  Eudes  II  le   Champe- 
nois, 114. 
Milesende  fille  de  Beaudoin    II, 
épouse  Foulque  le  Jeune,  340. 
MiREBEAu,    château    possédé     par 
Foulque  Nerra,  91.  —   Assiégé, 
265,  344.  —  Prise  de  ce  château 
par  Jean  sans  Terre,  368. 
Moines  de  Saint- Aubin  vexés  par 
Giraud     de    Montreuil-Bellai , 
288. 
Mons  Dudellu  f^'oy.  Montboyau. 
Moris  Considaris,  Z'o) . Montcontour. 
Moxs  MoRENTius  ,    Montmorenci , 

près  Paris,  76,  323. 
Mo>TBA70N,  château  assiégé  et  pris 
par  Foulque  Nerra,  116. — Donné 
en  garde  à  Guillaume  de  Mire- 
beau,  116,  165.  — Possédé  par 
le  comte  Eudes  le  Champenois, 
162.  —  Foulque  le  Jeune  l'a- 
chète de  Jean  deMontljazon,  116, 
167. 
MoMTBOYAU,  3Ions  Bitdellus^  con- 
struit par  Foulque  Nerra  pour 
inquiéter  la  ville  de  Tours  dont 
il  voulait  se  rendre  maître,  108, 
165.  —  Assiégé  par  Eudes  le 
Champenois,  109.  —  En  lève  le 
siège,  165. 
MosTco>TouR,  château  construit 
par  Foulque  Nerra,  377,  370.  — 
Bataille  de  ce  nom,  378. 
MoîiTiLS  sur  Beuvrou  (les),  213, 
219. 


422 


TABLE  ALPHABETIQUE 


MoxT.M()iir.?(ci,  assi»''gé  par  les  AI- 
lemaiids,  "/S,  323. 

MoNTKj'.SOK,  ét>nioIogie  du  nom  de 
ce  château,  167.  —  Sa  pris*', 
20^». 

MoMHKiiii. -Bki.lai,  cliAtcau  con- 
struit par  Foulque  N<Tra,  377. 
—  Sii'ge  fait  |)ar  Foulque  le 
.leune,  Ikk.  —  Siège  parGeoffroi 
le  Bel,  282,  284. 

MoxTiucHAKD,  chi\teau  construit 
j)ar  Foulque  Ncrra  sur  ks  terres 
de  Gelduin  deSaunuir,  107. 


Mi)>T  Siiint-.Mitliel,  tournoi  entre 
les  bretons  et  les  normand»,  238. 

MoK\.f  château  construit  par  Foul- 
que Nerra,  91,  124,  199. 

MoRTiis,  château,  278,294,295. 

iVIoKVA.N,  neveu  il'Arlhur.  —  Se 
fait  roi  de  Bretagne,  épouse  la 
femme  de  son  oncle,  est  tué  par 
Arthur,  15. 

lHota  Fiilcuii^  château  situé  à  Ani- 
hoise,  175.  —  Sa  destruction, 
181. 

Mustcroltim.  l'ojr.  Montreuil-Bellai. 


N 


Nahtf.s,  ville  assiégée  et  prise  par 
Geoffroi  duc  de  Bretagne,  368. 

NvNTF.iiiL.  ville  détruite  ])ar  Foul- 
que Nerra,   107,  167,  200. 

A'a/iloliuni.  J'oy.  Naiiteuil. 

Na/.kllks,  ville  fondée  par  César 
j)our  la  construction  de  ses  flot- 
tes, 7. 

Nrgkon,  village  de  Touraine,  brûlé 
par  les  Normands,  29. 

Nfatlo?!,  châtelain  de  Chaumont, 
nommé  |)ar  Eudes  le  (Champe- 
nois, 164. 

Nevklon  de  Fréteval  éj)ouse  N. 
fille  de  Guenmard  de  Lavardin 
et  nièce  d'Fngehaiid  archevêque 
de  Tours,  161 . 

NicÉH.  Prise  de  cette  ville  par  les 
croisés,  382. 


AiJiiJ  McruU,  36. 

JVoastriim.  f'oy.  Nouastre. 

NoiT.  Bataille  de  ce  nom,  120. 

Ni)HMAM)iF.,  pourquoi  ainsi  nom- 
mée, 69. 

Normands  (les)  font  le  siège  de 
Tours,  29,  38.  —  Commandés 
par  Ilasting,  sont  défaits,   48. 

Notrk-Damr  (église  de)  .i  Amboise. 
—  Foulque  Nerra  et  Sulpice  y 
fondent  un  diapitre,  —  On  y 
met  des  reliques  de  saint  Floren- 
tin. —  Donation  faite  à  cette 
église  par  Mareouard  de  San- 
mur,  j)ar  Geoffroi  Martel  et  par 
Lisoie,  171. 

NoiiASTKK.  Foulque  Nerra  y  fait 
passer  son  armée  pour  gagner 
Loudun,  165, 166. 


O 


OnFLiifE,  lille  de  Raoul,  vicomte 
de  Sainte-Suzanne,  épouse  Hu- 
gne  lie  Lavardin.  — Son  lils  Li- 
soie, 160. 

(JnoK  (saint)  abbé  de  Cliini.  — 
•Son  récit  <lu  retour  de»  reliques 
de  saint  Martin  d'Auxerre  .i 
Tours,  kl.  60.  —  Estélevéavcc 
Foulque  le  Bon,  67.  —  Habite 
une  cellule  près  de  Saint-Marlin 
de  Tours.  67.  —  Devient  èeo- 
i.\lre  de    Sainl-Marliii.   —    Fait 


rendre  .n  Saint-Martin  les  vase^ 
dont  Foulque  le  Bon  s'é-lait  em- 
paré, 68-69.  — Beçoit  une  lettre 
de  b'oulque  le  Bon,  69. 

Orcariiim,  ch.Ateau,  181. 

Om.i'.ANS,  la  viecjmtè  de  cette  TiMe 
«lonnée  à  Ligelger,  45.  —  Le 
corps  de  saint  ]\Iartin  v  est  por- 
té, 50. 

Oiiuic  Pire'.oup,  ^ry«r//Y>r>,  é|)ouse 
en  second»  s  noce»  Elit»  ibeth  (iile 
de  LiM>ie    I""""    (r.\ud)oise,    172. 


TABl.K  ALPHABÉTIQUE. 


^Uu  des  conseillers  de  Siilpice 

d'Ambolse,  206. 
Otbert  de  la  Heuse,  231. 
OiHos  roi  d'Allemagne  et  d'Italie, 

frère  de  Hiigne  Capet,  31,  32. 
Othon   II   empereur    d'Allemagne 

s'avance  jusqu'à  Paris  et  assiège 

Montniorenci.  —  Geoffroi   Gri- 

segonelle  le  défait  et  le  poursuit 

jusqu'à  la  rivière  de  l'Aisne,  76, 

387. 
OuDiK,    porte  enseigne    d'Arthur, 

reçoit  la  Flandre  en  fief,  14.  — 

Sa  mort,  15. 
OuDix  le  Barbu,  père  de  Guillau- 


423 

me,  seigneur  de    Jaligni,    191. 

OuniN  de  Jaligni,  fils  de  Guillaume 
de  Jaligni  et  frère  d'Elisabeth, 
femniedeHngued'Amboise,  191. 
—  Vient  défendre  les  terres  de 
son  beau-frère,  220.  —  Défend 
Ghaumont  contre  le  comte  de 
Blois,  221.  —  Est  forcé  de  re- 
tourner chez  lui,  223.  —  Est 
assassiné  par  les  siens  pendant 
un  pèlerinage  à  Saint-Gilles,  200, 
224. 

OimiN ,  troisième  fils  d'Hngue 
d'Amboise  et  d'Elisabeth,  20 1. 

Ovide  cité,  248,  249. 


Passavniititm ,  Passavant,  château 
construit  par  Foulque  Nerra, 
377. 

Paul,  consul  romain  établi  à  An- 
gers, est  pendu,  20. 

Payen  Bafer,  allié  de  Giraud 
de     Monlreuil-Bellai,  283,  284. 

Pe\n  de  Clervaux,  chevalier,  ac- 
compagne Geoffroi  le  Bel  à 
Rouen ,  lorsqu'il  s'y  fait  armer 
chevalier,  234.  —  Conseiller  de 
Geoffroi  le  Bel,  270. 

Peloquin  de  l'Ile  Bouchard,  prend 
part  à  la  batailled'Alençon,  149. 
—  Se  révolte  contre  Geoffroi  le 
Bel,  267.  —  Perd  rile  Bouchard 
et  est  forcé  de  se  soumettre,  267, 
268. 

PÉPIN  fils  d'Ansigise  obtient  le  du- 
ché de  France,  24. 

PÉPIN  le  Bref  est  sacré  roi.  —  Il 
chasse  Hunault  et  Waifre  d'A- 
quitaine, 25.  —  11  défait  les 
Vandales  en  Aunis.  —  Père  de 
Charlemagne.  —  Sa  mort,   26. 

PÉi'iN  fils  de  Louis  le  Débonnaire, 
26. 

Perse  cité,  185,  277. 

Pethonille,  fille  de  Hugue  duc  de 
Bourgogne,  épouse  TeriuUe.  — 
Mère  d'Ingelger,  39,  319. 

Philippe,  fils  de  Louis  le  Gros, 
tombe  de   cheval  et  se  tue,  33. 


Philippe  I>=''  roi  de  France  règne 
47  ans,  32.  —  Vient  à  Tours. 
—  Enlève  Bertrade  de  Monlfort, 
femme  de  Foulque  Rechin  et 
l'épouse,  143,  192,  193.  —  Il 
en  a  deux  enfants,  143. 

PiEKKE  de  Chemillé  prend  part  à 
la  bataille  d'Alencon,  146. 

PiEHKE  de  Palluau,  ami  de  Sulpice 
d'Amboise,  206. 

Pierre  de  Prenillv  prend  part  à  la 
bataille  d'Alencon,  149. 

Pmis,  fille  de  Clotaire  et  femme 
d'Ansbert,  25. 

Pons  Ursus.  Voy .  Pontorson. 

Pontesium.  Voy .  Pontoise. 

PoNTi.EvoY,  château  appartenant  à 
Gelduin  de  Saumur,  107.  — 
Bataille  de  ce  nom,  107,  108, 
377.  —  Abbaye  fondée  à  Pont- 
levoy,  166.  —  Sulpice  I»""  sei- 
gneur d'Amboise  y  est  enterré, 
183.  —  Denise  y  est  enterrée, 
185.  —  Et  Geoffroi  de  Ghau- 
mont, 197,  et  Elisabeth  femme 
d'André  d'Aluie,  214.  —  Li- 
soie  d'Amboise  s'y  fait  moine, 
187. 

POJSTOISE,   391. 

PoNTOKsoN    ville    de     Normandie, 

'^96. 
PoKT  (Gordon  (le;  village  de  Tou- 

rainc  sur  le  bord  du  Cher,   73. 


424 


TABLK  ALIUABETIQUE 


PoHT  de  Piles  (le)    village    sur  le 

boni  de  la  Vienne,  73. 
Piirtus    Cuurdonis.     f'oj.    le    Porl 

Cordon. 


Purttu  Pilte.  f'o\  .  Port  de  Piles. 
Pheuii-Li,  château  assiégé  par  Foul- 
que le  jtune,  1^3. 
Phiam  chef  trojeu,  21. 


Rxiiinus,  f'oy.  Robinus. 

Raimon  évêqiie  d'Orléans,  frère 
d'Alaud  archevêque  de  Tours, 
45,54,61,62. 

Raimokd,  frère  du  comte  de  Poi- 
tiers, 33,  316.  — Devient  prince 
d'Antioche  |)ar  son  niariaf^e  avec 
la  lille  de  Bolunioiul,  154. 

Rai>ai  n  deChateai-Gontif.h, pre- 
mier du  nom. —  Ses  fils,  124. — 
^a  à  Jérusalem.  —  meurt,  124. 

Raisaud  de  Chateal-Gontier  , 
deuxième  du  nom,  filleul  de 
Geoffroi  Martel,  prend  uart  à  la 
bataille  de  Noit,  succède  à  son 
père,  124.  —  Sa  mort,  125. 

Raikaud  de  Chatkai -Gontier  , 
troisième  du  nom,  fils  de  Geof- 
froi de  C^hAleau-Gontier  et  de 
Béatrix,  nièce  de  la  femme  du 
comte  Geoffroi  Manel.  —  Son 
éloge,  125. 

Raiwald  de  Châteaux  (la  Valière) 
prend  part  à  la  bataille  d'Alen- 
ron,  147.  —  Aliié  des  Veudo- 
mois,  tait  la  f^uerre  à  liu^ue 
d'Amhoise,  fortifie  Moran,  199. 
—  Conclut  un  traité  avec  Jean, 
comte  de  Vendôme,  (ontre  Sul- 
pire  d'Amboise,  211. 

Rainacd  de  Saint-Valkri.  — Son 
différend  avec  Etienne,  roi  d'An- 
gleterre, 294. 

Raikaui)  d'Ussé  prend  part  à  la 
bataille  d'Alen^on,  149. 

Raixaid  i.e  Roux,  seigneur  de  Co- 
lombiers, 231. 

Raoul,  archevêque  de  Tours,  on- 
de de  Gilla,  201.  —  Sa  luort, 
201. 

Raoul,  comte  de  Péronne,  séné- 
chal de  France,  392.  —  Prend 
part  à  la  bataille  d'Alen<^on , 
145. 


Raoul  de  BKAUGEifci,  390.  — Allie 
de  Hngue  deChanmont.  —  .-as- 
siège .Slontrichard,  199.  —  Pa- 
rent de  Hélie,  comte  du  Maine, 
assiste  au  mariage  de  la  fille  de 
ce  dernier  avec  Foulque  le  jeune, 
200. 

Raoul  de  la  Haie,  assiégé  dans 
son  château  par  Geoffroi  le 
Bel  ,  se  rend  à  composition , 
299. 

Raoul  de  Martr/io,  394. 

Raoul,  iîls  dEbhon  de  Deols  et  de 
Denise  d'Amboise,  J14. 

Raoul,  Iîls  de  Richard ,  duc  do 
Bourgogue ,  e»t  proclamé  roi, 
31. 

Raoul  Glaber,  ce  qu'il  dit  des 
Bretons,  93.  3J3. 

Raoul  GuiARU  de  Caadé,  père  de 
Crispin  de  Maindrai,  217. 

Raoul,  vicomte  de  Sainte-Suzanne, 
marie  sa  filleOdcline  àHugue  de 
Lavardin,  If^O. 

Raoi'l,  vico;iite  de  Thouars,  em- 
brasse le  parti  de  Geoffroi  Mar- 
tel contre  Guillaume,  comte  de 
Poitiers,  127. 

Rcliqvcs  données  par  Foulque 
Nerra  à  l'église  de  Beaulieu , 
106.  —  A  Notre-Dame  d'Am- 
boise, 106. 

Rémi  \_SaiutJ  console  la  reine  Clo 
tilde,  20. 

Renouf,  comte  de  Chester,  s'asso- 
cie à  Robert,  Gis  naturel  du  roi 
Henri  et  .i  plusieurs  antres  sei- 
gneurs ]»our  faire  lever  le  siège 
de  Lincoln,  302. 

Réversion  de  Saint-Martin.  —  Fét< 
de  ce  nom,  61. 

RlciiAKD,  abhi-,  trouve  le  corps  du 
comte  F.udes  H  et  le  rend  k  sn 
Icnime,   11.*!. 


TABLE  ALPHABETIQUE. 


^2i3 


KiciiARD  II  CoELB  DE  LiON  est  fait 
comte  de  Poitiers  par  sou  père 
Henri  II,  3^2.  — Sa  révolte  con- 
tre son  père,  344.  —  Son  his- 
toire abrégée,  368.  —  Sa  mort, 
36S,  371. 

Richard,  duc  de  Bourgogne,  père 
du  roi  Raoul,   31. 

Richard, duc  de  Normandie,  épouse 
Judith,  fille  de  Conan,  prince 
des  Bretons,  93.  —  Ses  deux 
fils  Richard  et  Robert,  101. 

Richard,  deuxième  du  nom,  fils  de 
Judith,  est  empoisonné  par  sou 
frère  Robert,  101.  —  Il  laisse 
un  fils  bâtard,  Guillaume,  101. 

Richard  de  la  Haie  se  fortifie  dans 
Cherbourg.  —  Va  cherclier  des 
renforts  en  Angleterre.  —  Est 
pris  au  retour  par  des  pirates, 
299,  300. 

Richard,  fils  d'Ursus,  est  pris  avec 
le  roi  Etienne,  308. 

Ridei.  de  Rillé  ,  épouse  Cham- 
paigne  de  Braves ,  191.  — 
Echappe  à  la  surprise  de  Main- 
drai,  220. 

Robert  d'Avoise  ,  de  Avessiaco , 
gardien  du  château  d'Amboise, 
180.  —  Attaque  Hugue  d'Am- 
boise. —  Se  réconcilie  avec  lui 
et  lui  fait  hommage,  186,    187. 

Robert  de  Bellème  soutient  le 
parti  d'Henri  I"^"",  roi  d'Angle- 
terre, à  la  bataille  d'Alençon  , 
145. 

Robert  de  Bi.ois,  envoyé  par  Foul- 
que, roi  de  Jérusalem,  390.  — 
accompagne  Geoffroi  le  Bt-l  à 
Rouen ,  lorsqu'il  s'y  fit  armer 
chevalier,  234. 

Robert  de  Neubotjrg,  doyen  de 
Rouen,  347. 

Robert  de  Rochecorbox  ,  fils  de 
Thibaut  et  de  Sihille,  172.  — 
Construit  son  château  malgré  le 
comte  d'Anjou.  —  Jl  est  fait 
prisonnier  par  Geoffroi  Martel, 
142.  —  Il  soutient  son  oncle 
Lisoie  dans  sa  guerre  contre 
Geoffroi  de  PreuillI,  185.  — 
Vient  chercher  Corbe  sa  cousine 


au  Port  de  Saint-Juhen  et  la 
conduit  à  Rochecorhon,  190.  — 
Hugue  d'Amboise  partant  pour 
Jérusalem,  lui  confie  la  garde  de 
ses  terres,  188,  216. 

Robert  de  Se.mrla>cai  accompa- 
gne Geoffroi  le  Bt-l  à  Rouen , 
lorsqu'il  s'y  fit  armer  chevalier, 
234. 

Robert  de  Seuili.i  assiste  .i  la 
bataille  d'Alençon,  148. 

Robert,  abbé  de  Saint-Martin,  est 
fait  roi  et  tué  par  Charles  le 
Simple,  31. 

Robert,  deuxième  du  nom,  fils 
d'Archembaud  de  Buzençais  et 
neveu  de  Sulpice  le  Trésorier, 
possède  Chàtillon  en  propre  , 
172. 

Robert,  fils  d'Haimon,  reçoit  du 
comte  lugelger  Amboise  en  fief, 
63. 

Robert,  fils  naturel  de  Henri  1'='', 
roi  d'Angleterre,  302. 

Robert,  fils  de  Lisiard  de  Sablé, 
succède  à  son  père.  —  Prend 
part  à  la  révolte  contre  Geof- 
froi le  Bel,  268.  —  Il  est  mé- 
nagé par  Geoffroi  dont  il  était 
le  frère  de  lait.  —  Il  perd  enfin 
le  château  de  la  Suze.  —  Fait  la 
paix,  269.  —  Se  révolte  une 
autre  fois  ,  269.  —  Obligé  de 
demander  la  paiv,  272. 

Robert,  troisième  fils  du  roi  Ro- 
bert,  111.  —  Est  fait  duc  de 
Bourgogne  par  son  père  Henri, 
112. 

Robert  \^^,  fils  de  Sulpice  Mille- 
Boucliers,  seigneur  de  Buzen- 
çais, père  d'Archembaud  et  de 
Sulpice  le  Trésorier,  172. 

Robert  ,  le  Diable  ou  le  Magnifi- 
que, duc  de  Normandie,  épouse 
la  fille  de  Cnutli,  roi  d'Angle- 
terre et  la  répudie,  102.  — 
Ayant  empoisonné  sou  frère  Ri- 
chard ,  entreprend  le  pèlerinage 
de  Jérusalem,  101,  142,  151. 
—  Il,  rencontre  Foulque  NerA 
à  Constantinople.  —  Fait  route 
avec  lui  et  meurt   en  Bithvnie, 


4i«i 


TAULE  ALPHABETIQUE 


où  il  est  ciitern'',  101,  14 "2.  — 
Laisse  un  fils  bâtard  iioimné 
Giiillaiiiiir  ,  et  le  Coiniiiéraiit 
après  la  conquête  de  l'Aii^le- 
teirc,    151. 

Iloiii  UT,  roi  de  France,  (ils  de 
liuf^ue  Ca|)et,  règne  30  atis.  — 
Reconstruit  Saint-Aignan  d'Or- 
léans, 32.  —  Donne  à  Geolïroi 
Grisegonelle  la  sénécliaussée  de 
France  cl  le  Maine,  76-78,  387- 
389.  —  l'ait  le  siège  de  Mehiu, 
77.  —  l''|)Ouse  Constance,  nièce 
de  Foulque  Nerra.  —  Il  en  a 
quatre  fils,  110.  — Choisit  son 
fils  Hugue  pour  son  successeur, 
puis  son  fils  Henri,  111.  — 
Meurt  à  Melun,  1 12. 

RoBiNi's,  auteur  de  chroniques, 
353. 

RocuF.  AU-MoiM-:  (la),  ch;\tcau , 
369. 

Rocnr.coiuio-N ,  château  en  Tou- 
rainc,  166,  179,  180,  183,  190. 
—  Pris  par  C.colfroi  Marlel, 
335.  —  Sulpice  F'  d'Anihoife 
y  meurt,  183.  —  Prise  de  ce 
ciiàleau  par  Foulque  Rechin , 
Ul. 

RocHKi.i.H  (la),  lieu  de  débarque- 
ment du  roi  Jean  sans  Terre, 
369. 

RoGHK,  évèqne  de  Chàlons,  aide 
a  retrouver  le  corps  d'Eudes  le 
Clianipenois,  115. 


RoUEii,  cvéque  de  Salisburi,  ap- 
porte la  couronne  au  roi  Etienne, 
279.  —  .Sa  mort,  281. 

HcxJi  K  1.1.  Dfaki.k,  seigneur  de  Mon- 
trésor,  est  nommé  jiar  Foulque 
Nerra  cliAtelain  fie  ]\Ioiitricharfl, 
107,  167.  —  Dévaste  la  terre  de 
.Sainl-.\ignan  et  les  environs  de 
Chauinontet  de  Poullevoy,  118, 
167. 

Rot;o>-  DK  Coi'K,  un  des  alliés  de 
Giraud  deMontreuil-Bellai,  283, 
284. 

Roi.LON  prend  le  Mans,  vient  à 
Tours,  49, —  puis  a  Orléans,  51. 
—  Détruit  Marnioulier,  49.  — 
Assiège  Chartres.  —  Se  fait 
chrétien. —  Reçoit  lu  Norman- 
die et  épouse  Cîilla  ,  fille  de 
Charles  le  Simple,  31,  69. 

RosciLLF.,  fille  de  G.irnier,  seignem- 
de  Loches,  épouse  Foulque  le 
Roux,  65,  320.  —  Ses  trois  fils, 
320. 

RoTHOu,  comte  du  Perche,  as.siste 
a  la  bataille  d'.VItnçon,   145. 

RoTKN.  —  Geoflroi  le  Bel  y  est 
armé  chevalier,  234 ,  235.  — 
Henri  l^i",  roi  d'Angleterre,  y 
meurt,  156,  278. 

Btipella.  T'oy.  la  Rochelle. 

Rupes  Cor  bonis.  J'oy.  Rocbecor- 
bon. 

Rupes  Monac/i'i.  l'to  .  la  Rochc-au- 
Moine. 


Sviii.K  Château,  268. 

Saint-Aioran  ,  chAteau  construit 
jiar  Hugue,  père  d'F.udes  le 
Cliampenois.  —  Eudes  en  con- 
fie la  garde  à  Geoflroi  le 
Jeune,  ]6k.  —  Fglis<- dr  Saint- 
Jean  a  .Saint-Aignan,  165,  180. 
-  Environs  de  Saint-Aignan 
i.iva^és  par  Lisoie,  164,  257.  — 
(!iiiiqui»par(iet)ffroi  Martel, 378. 

S\isT-.\i  iii!x  et  S\iM-Li/.i?«  (ab- 
l.ayr»  de),  65,  67,  288,  '289. 

.Smm  -  l'ii  >on  -  M  li -Loiui .    —  Le 


corps    de     saint    .ALirtin    y    ot 

porté,  51. 
Saint-Flokhntin  (église  de)  a  \m- 

boise,  106,  170. 
Saim-Gili.ks  (pèlerinage  de).     — 

{^udiii    de    Jaligni   «-st   assassiné 

en  s'y  rendant,  ■J24. 
.Saint-Hilaiuk  en  Normandie,  295. 
Sai>tJiii.if.>  du  Mans  (église  de), 

293. 
Saixt-Lai  1)  d'Angers  (église  <lc), 

251. 
Saim-Lo  en  Cotentin,  298. 


TABLE  ALPHABETIQUE. 


427 


Saiivt-Maktin  d'Angers  (église  de), 

251. 
Saint-Martin   de  hi  Bazoche,  sa 

construction,  48. 
Saint-Maktin-le-Beau  (bataille  de 

ce  nom),  48,  170. 
Saint  -  Martin  de  Châteauneuf 
(église  de).  — Sépulture d'Ingel- 
ger,  63.  —  De  Foulque  le  Roux, 
67.  —  De  Foulque  le  Bon,  75. 
—  De  Geoffroi  Grisegonelle , 
87, 376. — Sulpice  d'Amboise  s'y 
réfugie,  179. 
Saint  -  Mattrice   d'Angers   (église 

de),  251. 
Saint-Nicoias  d'Angers.  —  Dédi- 
cace de  cette  église  par  le  pape 
Urbain  II,  381. 
Saint-Ojier,  394. 
Saint-Ours  de  Loches  (église  de), 

251. 
Saint-Rkmi-sur-Loire.  —  Chirla- 

ciis,  67. 
Saint-Sépulcre   de  Loches  ou  de 
Beaulieu  (église  de),   387,  396. 
Sainte-Trinité  de  Vendôme  (mo- 
nastère de).  —   Fondé  par  Geof- 
froi Martel,    131.    —  A    quelle 
occasion,  132. 
Saintes    (comté   de),  possédé  par 
Guillaume,   comte  de    Poitiers, 
126.  —  Est  réclamé  par  Geof- 
froi Martel,  qui  l'obtient  après 
la    bataille    de    Clief-Boutonne, 
130.    —    Est  laissé  à   Foulque 
Rechin,  333. 
Saintongeois  (les)  proposent  à  Geof- 
froi 3Iartel  de  lui  ouvrir  les  portes 
de  leur  ville,  s'il  parvient  à  s'en 
approcher,  127.. 
Salgio,   180. 
Salluste  cité,  140. 
Sai.omon  ,    fils    de   Sehebrand   de 
Mayenne  et  d'Aveline  de  Lavar- 
din.  —  Son  fils  Guenmard,  161. 
—    Cousin    de    Sulpice    d'Am- 
boise; le  tire  de  l'église  de  Saint- 
Martin  et  le  conduit  à  Roche- 
cor  bon,  179. 
Samson  ,   archevêque    de    Reims , 

341. 
Sancerre,  ville  fondée  par  César, 


4.  —  Comté  donné  à  Etienne, 
fils  de  Thibaut,  comte  de  Blois, 
216. 
Sancla  Maura,  Sainte-Maure,  châ- 
teau construit  par  Foulque 
Nerra,  377. 
Sarictus     Audomartis.     f  oy,  Saint- 

Omer. 
Sarrasins    (  les  )    envahissent    les 

Gaule.s,  27. 
Saujiur,  château  possédé  par  Gel- 
duin,  162.  —  Pris  par  Foulque 
Nerra,  109,  165. 
Savari,    neveu    de    Geoffroi     de 
Cliaumont,  obtient  les  biens  de 
son  oncle,  situés  eu  Angleterre, 
185. 
Scalaria^  faubourg  de  Tours,  190. 
Sceva,  prince  de  Vienne  en  Pro- 
vence, 4. 
Seguin,  fils  de  Jean  de  Lignières, 

191. 
Seguin  Rahier,  fils  de  Ridel ,  fait 
prisonnier  lors    de   la   surprise 
de  Maindrai,  220. 
SehebR;\jjd    de    RIayenne    épouse 
Aveline,  fille  aînée  de  Hugue  de 
Lavardin.  —  Son  fils  Salomon, 
161. 
Semblancai,  château  de  Touraine, 
fortifié  j)ar  Foulque  Nerra,  91, 
Sénéchaussée  de  France  donnée  à 
Henri  III,  roi  d'Angleterre,  347 

—  Droits  et  devoirs  du  sénéchal 
de  France,  392-393. 

SÉNÈQUE  cité,  211. 

Serena,  impératrice  de  Constanti- 
nople,  26. 

Serge  IV,  pape,  se  plaint  à  Foul- 
que Nerra  du  tyran  Crescencius- 

—  Donne  à  Foulque  sa   béné- 
diction, 100,  101,  104,  106. 

Simi-LE,  femme  d'Hélie,  comte  du 
Mans,  334. 

SiBiLi.E,  fille  d'Hélie,  comte  du 
Mans,  épouse  Foulque  le  jeune, 
334,  340. 

SiRiLi.E,  comtesse  de  Flandre,  fille 
de  Foulque  le  jeune  et  de  Si- 
bille,  334. 

SiBiLLR,  fille  de  Lisoie  I*^""  d'Am- 
boise, épouse  Thibaut  de   Ro- 

â8 


428 


TABLE  ALl'HABÉTIQUfc; 


chccorljoii ,  (ils  de  Corljon.  — 
Son  fils  RohiTt,  172,  183. 

Siiiii.i.K,  lille  (le  Rrpnault  de  Chà- 
tcau-Roj;iiault,  épouse  Goscelin 
d'Ainai,  216. 

Siccia^  la  Cisse,  rivière  de  Tourai- 
ne,  207. 

SiGF.iiEHT,  fils  de  Dagobert,  23. 

AVVi'fl  lA)ni;a^  192. 

S'ilvimactts,  171. 

Slmo>  1)k  I5f_\iigknci,  auxiliaire  de 
Sulpice  II  d'Amhoise,  210. 

SoLEM>E,  évoque  de  Chartres,  as- 
siste saint  Kemi  au  ba])tême  de 
Clovis.  21. 

Soi.iMAN,  empereur  des  Turcs,  dé- 
fait les  chrétiens,  190. 

SuBVEMiOK  de  saint  Martin  (fête 
delà),  31,  ^19. 

SuLi'icF.  I'''"  d'Amhoise,  fils  aîné  de 
Lisoie,  succède  à  son  père,  172. 

—  E])ouse  Denise  ,  nièce  de 
Geoffroi  de  Chaumont,  et  re- 
çoit la  moitié  de  Chaumont  en 
dot,  173.  —  Seigneur  de  la  tour 
de    pierre    d'Anihoise,   175.  — 

—  Allié  à  son  frère  Lisoie,  il  ré- 
siste aux  attaques  de  Foulque 
Rechin,  17'>.  —  Reste  neutre 
entre  Geoflroi  le  Barbu  et  Foul- 
que Rechin,  176.  — Résiste  aux 
attaques  de  Folcuin  de  Torigni 
et  de  Bouchard  de  Montrésor, 
177.  —  Ses  guerres  contre  Foul- 
que Rechin.  —  Il  confie  la 
garde  de  son  château  d'Amboise 
à  F.bard  et  va  habiter  Cliau- 
nioDt.  —  Sur|)iis  par  Foulque 
Rechin  dans  la  maison  de  Cé- 
sar, il  est  conduit  prisonnier  à 
Angers,  177.  —  Fait  la  paix 
avec  le  comte  d'Anjou.  — Perd 
son  (  liAteau  d'Amboise  et  rrroit 
en  échange  un  domicile  au  lieu 
dit  /  itus  Borna,  177.  —  Sollicité 
par  l'oulque  Rechin,  refuse  de 
»e  <léclarer  contre  l'.tienne,  comte 
de  Hlois.  —  Foulque  veut  le 
faire  arrêter.  —  Il  se  réfugi«'dans 
l'église  de  Saint-Martin  et  s'é- 
riia|>iM',  17^.t.  —  Mesures  rju'il 
prend  |K>ur  se  tlefendre.  —  Ses 


courses,  1 80.  —  Fait  la  paix  avec 
Foulque  après  la  mort  du  Barbu, 
181.  —  Il  reste  en  guerre  avec 
Bouchard  de  Montrésor  et  Fol- 
cuin de  Torigni,  181.  —  Dé- 
truit la  maison  forte  de  Fol- 
cuin à  Amboise,  181.  —  Sa 
femme.  —  Ses  enfants.  —  Laisse 
ses  domaines  à  son  fils,  182. — 
Meurt  à  Rochecorbon,  en  reve- 
nant d'Angers.  —  Enterré  à 
Pontlevoy,  183. 
ScLPiCE  II  d'Amboise,  fils  de  Hu- 
gue  de  Chaumont  et  d'Elisabeth, 
201.  — ï^st  recommandé  à  la 
protection  de  Geoffroi  le  Bel  par 
Foulque  le  Jeune  au  moment  de 
son  départ  pour  Jérusalem,  235, 
272.  —  Son  caractère.  —  Sa 
cruauté.  —  Il  irrite  le  comte 
Geoffroi  en  protégeant  des  ban- 
dits et  en  pillant  des  marchands 
de  Chàtcauneuf,  273.  —  Fait 
Bouchard  de  Saint-Amand  pri- 
sonnier, 207.  —  Défait  le  comte 
de  Vendôme  ,  208.  —  Il  veut 
priver  sa  mère  des  biens  qui  lui 
appartenaient.  —  Elle  se  plaint 
au  comic  Geoffroi.  —  Sa  mère 
Elisabeth  l'abandonne.  —  En 
guerre  avec  le  comte  Geoffroi, 
avec  Jacquelin  de  Maillé  et  ses 
frères,  274,  263,  208,  209.  — 
11  s'accorde  avec  le  comte  d'An- 
jou, 210.  —  Renouvellement  des 
hostilités.  —  Seconde  jiaix  avec 
le  comte  d'Anjou,  212.  —  Or- 
gueil de  Sulpice.  —  Il  se  fie 
troj}  à  ses  propres  forces  et  mé- 
contente les  comtes  de  Blois  et 
d'Anjou,  213.  —  Les  comtes 
arment  simultanément  contre  lui. 
—  ThibaiU  vient  camper  à  Can- 
gy,  213.  —  Sulpice  fortifie 
Maindrai,  218.  —  Amboise  est 
lirùlé  j)ar  les  comtes,  273.  — 
Sulpic«-  est  attiré  h  une  confé- 
rence par  Thibaut,  comte  de 
Blois.  —  Il  est  fait  prisoiniier 
par  trahison  à  son  retour  à  Maiu- 
drai.  220-  —  Enferme  à  Châ- 
teaudun.  —  U  ue  veut  pas  aban- 


TABLE  ALPHABÉTIQUE. 


4;29 


donner  Chaumont.  —  Il  meurt 
par  suite  des  mauvais  traitements 
que  lui  fait  subir  son  geôlier.  — 
Enterré  sous  un  gibet,  —  puis 
dans  l'église  de  Saint- Valérien, 
222.  —  Ses  enfants,  213. 
SuLPicE,  frère  d'Aicbembaud  de 
Buzançais,  trésorier  de  Saint- 
Martin  de  Tours,  allié  du  comte 
Maurice  et  ennemi  de  Landri  de 
Châteaudun,  88,  89.  —  S'op- 
pose aux  entreprises  de  Landri 
contre  Foulque  Nerra,  89.  — 
Fonde  le  chapitre  de  Saint-Flo- 


rentin d'Amboisc,  106.  —  Con 
tinue  la  tour  de  pierre.  —  Son 
neveu  et  ses  nièces.  —  Marie 
Hersende,  une  de  ses  nièces,  à 
Lisoie,  169.  —  Sa  mort,  172. 

Sui.PiCE  3Iille-Boucliers ,  seigneur 
de  Buzançais,  fils  d'Haimon.  — 
Père  de  Robert,  172. 

Siisa,  La  Suze  au  Maine,  268. 

Syagrius,  évêque  d'Autun,  56. 

Syagkius,  fils  de  Gilles,  élu  roi  par 
les  Francs  et  les  Goths,  19.  — 
Est  défait  par  Childéric,  i/}i(J. 


Tertulle,  fils  de  Torquatus,  35, 
36,  355.  —  Devient  homme  de 
Charles  le  Chauve,  36.  —  Epouse 
Pétronille,  fille  de  Hugue ,  duc 
de  Bourgogne,  reçoit  du  roi  en 
fief  Chàteau-Landon,   38,    319. 

—  Son  histoire  abrégée,  355. 
Tesceliîu,     chapelain    du    comte 

Foidque  Nerra,  389. 

Théodore,  neveu  d'Honorius,  re- 
vient à  Byzance,  15- 

Thibaut  le  Tricheur  ,  comte  de 
Blois  et  de  Chartres,  attire  à 
une  entrevue  Guillaume-Longue- 
Epée,  duc  des  Normands,  et  le 
tue  en  trahison.  —  Il  demande 
ensuite  sa  veuve  en  mariage  et 
l'obtient  d'Herbert ,  comte  de 
Troyes,  son  père,  116.  —  Fait 
alliance  avec  Arnoul,  comte  de 
Flandres,   115. 

Thib.^ut,  comte  de  Champagne  et 
de  Blois,  fils  d'Eudes  le  Cham- 
penois, succède  à  son  père,  168. 

—  Se  résout  à  faire  la  guerre  au 
comte  d'Anjou,  118.  —  Vient 
poser  son  camp  à  la  Croix  de 
Bleré,  119.  —  Bataille  de  Noit 
près  Saint-3Iartin-le-Beau.  —  11 
est  battu  et  fait  prisonnier  par 
Lisoie  de  Bazougers.  —  Il  cède 
la  Touraine  à  Geoffroi  Martel, 
comte  d'Anjou,  120,  122,  170, 
331,  332,  3.=i8,  378.  —  Serment 


qu'il  prête  entre  les  mains  de 
Geoffroi  .Martel,  123. 
Thibaut  le  Bon,  comte  de  Blois, 
neveu  de  Henri  I^r^  roi  d'An- 
gleten-e,  prend  part  au  tournoi 
du  Mont  Saint-Michel,  238.  — 
Ses  différends  avec  Sulpice  11 
d'Amboisc.  —  Il  brûle  Cangv. 

—  Fait  la  paix  avec  Sulpice,  213. 

—  Assiste  à  la  bataille  d'Alen- 
çon,  145.  —  Après  sa  mort,  sis 
Etats  sont  partagés  entre  ses  fils, 
216. 

Thibaut,  fils  de  Thibaut  le  Bon, 
comte  de  Blois  et  de  Chartres, 
216.  —  Envoie  assiéger  Main- 
drai ,  fortifié  par  Sulpice  II  d'Am- 
boisc, 218.  —  Demande  pour 
le  tromper  une  entrevue  à  Sul- 
pice. —  Pendant  la  conférence, 
les  hommes  du  comte  s'empa- 
rent de  Maindrai  par  surprise. 

—  Sulpice  au  retour  est  fait  pri- 
sonnier, 219,  220.  —  Thibaut 
perd  néanmoins  200  de  ses  hom- 
mes, faits  prisonniers  par  le? 
habitants  d'Amboisc.  —  Thi- 
baut menace  de  faire  mourir 
Sulpice  si  on  ne  lui  rend  les 
prisonniers,  220. — Il  donne  un 
assaut  au  château  de  Chaumont, 
mais  inutilement,  221. — 11  fait 
mourir  Sulpice  dans  sa  prison  a 
CbAteaudnn   et   le    fait  enterrer 


^30 


TABLE   ALPHABÉTIQLE 


sous   lin  f^ilirt.  —  Il  veut  s'em- 
parer <ie  l'Vcteval,  222. 

TmiiArr,  lils  de  Corlion,  seifjneur 
de  Hoclin-orhoii,  épouse  Sihille, 
fill<'  (le  Lisoie  Ur  tl'Amboise.  — 
Roixrt  son  lils.  —  Allié  de  Sul- 
piee  d'Amhoise  contre  le  Re- 
cliin,  177.  —  Erha|)pe  à  la  snr- 
prise  de  Maindrai,  220. 

i  HijiAiiT,  fils  de  Hugue  de  Sahlé, 
268. 

I"iiii>\iT  i\t  Blaizon  se  révolte 
contre  Gi(jffroi  le  Bel.  —  Le 
comte  prend  son  château  et  le 
hrnle.  —  Assiégé  dans  Mire- 
liean,  il  appelle  le  comte  de  l'oi- 
ton  à  son  secours,  265. 

liiiiiArT  de  Matlufeloii  prend 
part  à  la  bataille  d'Alencon,  146, 
Ikl. 

Thihkbi,  fils  de  Clovis,  proclamé 
roi.  —  S'enfuit  à  Rouen,  24. 

Thomas  </<-  Martreio,   374. 

Thomas,  jirieur  de  Loches,  auteur 
«le  chroniques,  353. 

Tiioi;ars.  —  Siège  de  ce  chAteau 
263. 


ToKyiATiiis  ou  'loHTLLFt  s,  Bre- 
ton d'origine,  35.  —  Né  dans  le 
pays  de  Rennes.  —  Forestier  de 
Charles  le  Chauve,  35,  319.  — 
Son  histoire  abrégée,  354,  371. 

Toi  HAiM'.  la)  conciuise  par  Geof- 
froi -Martel,  121,  122,  123,  170, 
378.  —  Ses  limites,  123. 

Touhnoi  du    Mont   Saint-Michel, 
entre   les  Bretons    et   les  Nor-» 
mands,  238. 

ToLHS — Siégede cette  ville  parles 
Normands.  —  Sauvée  par  les  mé- 
rites de  saint  Martin  ,30.  — 
Brûlée  par  Erich  et  Bathet,  31. 

—  Cédée  par  le  comte  Thibaut 
à  Geoft'roi  Martel,  170,  3'32.  — 
Séjour  du  pape  Urbain  II,  381. 

—  Assiégée  par  Foulque  Nerra, 
167. 

TuRsoMODUs  LoTCHius  ,  fils  de 
Théodoric ,  possède  Rome  e\. 
l'Italie,  17.  — Construit  le  châ- 
teau de  Loches,  17.  —  Est  dé- 
pouillé par  son  frère  Alaric.  — 
Mis  en  fu.te  ])nr  .'\lén»v«'e.  — 
"Meurt  à  ^  ienne,  17. 


u 


i'cceium.  l'oy.  Ussé. 

l'i-GER,  évéque  d'Angers,  ménage 

la  paix  entre  Bobert  de  Sablé  et 

Geoffroi  le  Bel,  269. 
Ulgvr  i)f.  Bkayf.s,  fils  d'Archeni- 

baud  de  Braves.  —  Meurt   sans 

enfant,   191. 
I'lgkh  Cnlca  riixa  enlève  Corbe  et 

la  conduit  chez  un  forgeron  au 

port  de  Saint-Julien   et  de  là  s\ 

Roohecorbon,   190. 


Uruain  II.  —  Son  voyage  en 
France.  —  Prêche  la  croisade  a 
Clermont.   —  Arrive  a  Angers. 

—  Fait  la  dédicace  de  l'église  de 
Saint-Nicolas.  —  Va  au   Mans. 

—  A  Tours.  —  Donne  la  rose 
d'or  à  Foulque  Rechin ,  380 , 
381. 

T'rsus  i)k  Frf.tkvai.  ,  auxiliaire  de 

Sulpice  II  d'Aniboise,  210. 
UssF,  chAteaii  en  Ton  raine,  88. 


l'accaria  Comitissse,  164. 

f'nlcia,  la  Vallée  en  Anjou,  88, 
91. 

Vajii)alks  (les).  —  A  letir  retour 
d'Afrique,  ils  sont  défaits  en 
Saiiilciige  par  Pépin  le  Gros,  2l>. 


Vf.gf<:ius  Rf.îiati's  cité  ,   286. 

\  KM)ÔMK  (al)baye  de  la  Sainte- 
Trinité  de),  sa  fondation.  — 
Eglise  <le  Saint-Georges,  333. 

N  I  ii.NKi  II.,  fief  donné  en  dot  à  Siil 
pic*'  de  Ba/.ougers,  117. 


TABLE  ALPHABÉTIQUE. 


^31 


Vernolium.  Voy.  Verneuil. 
Vernou  ,     bourg    archiépiscopal , 

168,  169,  173,  187,  202. 
Vespasien  s'arrête  à  Amboise,  9. 
y'dla  Moranni.  Voy.  Moran. 
f'^illa  Rehelti ,    château    ruiné    par 

Foulque  Nerra.  107,  167. 
ViLLFXoiN.  —  Ville  construite  par 


Louve  ou  Lupa  ,    fille    de  BiL 
leius,   17.   —  Eglise  de   Saint 
Sauveur.  — Lisoie  y  est  enterre' 
173. 

ViLLENTROis,  en  Berri,  164. 

V'uidoc'mum    Castrum.     ^oy.    Ven- 
dôme. 

Virgile  cité,  2':'8,  2^45,  253. 


w 


Waifre,  duc  d'Aquitaine,  chassé  par  Pépin  le  Bref,  26. 


FIN  DE   lA  TABLE  ANALYTIQUE . 


TABLE  DES  MATIÈRES. 


INTRODUCTION Pages     i 

GESTA  CONSULUM  ANDEGAVORUM  ET  DOxMINORUM  AMBA- 
ZIENSIUM ; 1 

I.  Liber  de  compositioîîe  cxstri  a!»ibazi.î: 3 

Prologus,  3.  —  De  Julio  Caesare  et  de  origine  castri  Ambazia;,  3.  — 
Chronica  de  Arturo,  14.  —  De  Blesi  chronica,  16.  —  De  Clodoveo, 
18.  —  De  Karolo,  25.  —  De  Hugone  Capet,  32. 

II.  Chronica  de  gestis  consulum  Andegavorum 34 

Prologus,  3k.  —  De  Torquatio  sive  Tortulfo,  35.  —  De  Tertulio,  36. 
De  Ingelgerio,  39.  —  De  Fulcone  Rufo,  64.  —  De  Fulcone  Bono, 
67.  —  De  Gosfrido  Grisa  Gonella,  75.  —  De  Mauricio  constile,  87. 
—  De  Fulcone  Nerra,  89.—  De  Gosfrido  Martello,  117.—  De  Gos- 
frido Barbato,  133.— De  Fulcone  Ricbin,  138. —De  Gosfrido  Mar- 
tello seciuido,  141.  —  De  Fulcone  rege  Jérusalem,  143.  —  De  Gos- 
frido comité  Andegavorum  et  duce  Normannorum,  155. 

III.  GhSTA    A."\tBAZIERSIUM    DOMINORUM  . 158 

Prologus,  158.  —  De  Hugone  de  Lavardino,  159.  —  De  Lisoio  Baso- 
gerii,  161. —  De  Supplicio  Lisoii  lilio,  173.  —  De  Hugono  de  Calvo 
Monte,  183.  —  De  Supplicio  Hugonis  filio,  306. 

HISTORIA  GAUFREDI  DUCTS  NORMANNORUM  ET  COMITIS 
ANDEGAVORUM,  AUCTORE  JOHANNE,  MONACHO  MAJORIS 
MONASTERII 227 

Prologus,  239.  —  Liber  primus,  232.  —  Liber  secundus,  294. 

Carmen  Stephani  Rothomagknsis,  monachi  Beccensis,  de  Gaufrido 
coanTE  Akdegavensi 311 

HISTORIA  COMITUM  ANDEGAVENSIU.M ,  AUCTORE  THOMA 
PACTIO,  LOCHENSI  PRIORE 317 

De  origine  comitum  Andegavensium,  319.  —  De  Ingelgerio,  319.  — 
De  Fulcone  Rufo,  320.  —  De  Fulcone  Bono,  320.  —  De  Gaufrido 
Grisa  Tunica,  323.  —  De  Mauricio,  326.—  De  Fulcone  Nerra,  326. 
De  Gaufrido  Martello  primo,  331.  —  De  Fulcone  Rcchin,  334.  — 
De  Gaufrido  Martello  secundo,  335.  —  De  Fulcone  Jerosolimorum 
rege,  335.  —  De  Gaufrido  Plantagenest,  336.  —  De  Henrico  rege 
Anglorum,  338. 


434  TABLE   DES  MA  11  EUES. 

Dk    COMITIRl  s    A.M)Ei;\VUHL'M,    KT    UK    MOHTR    KEGIS    IIkNHK.I.    fllll     HK- 
Gis    Hbhhici 3-iO 

IIISTORU  ABBREVIATA  CDNSLIXM  AM)KGAV(  )r,L.M  ,  ALC- 
TOHE  J(3HAN>E,  MONACHO  MAJOIUS  MONASTERIl. , .     3W 

Prt»œniiuin,  351.  —  De  Torqiiatir»  sivf  Torliilfo,  35^.  —  Do  Tertullo, 
355. —  De  liif,'<'l{^«'rio,  355.  —  D<'  l'iilconc  Riifo,  356.  —  De  Kulcone 
Fio,  356.  —  De  Gaufrido  (irisii  Tunica,  357.  —  De  Mauricio  lilio 
(iaufridi  Grisa-  'l'unica",  357.  —  De  Fulcoiie  Nerra,  Hierosolymitano, 
35s.  —  De  Gaufrido  IMartelli  primo,  358.  —   De  Gaulridf)  Barhato, 

359.  —  De  Eulcoiie  Ricliin.  359.  —  De  Gaufrido   Martelli  secundo, 

360.  —  De  I"\ilcone  Hierosolyniitano,  360.  —  De  Gaufrido   Plaiita- 
genesl,  361.  —  De  Henrico,  362. 

FRAGMENTUM  HISTORM-:  BREVIS  COmXUM  ANDEGAVEN- 
SIUM 365 

De  Henrico  II  rege  Anglia",  367.  —  De  Gaufrido  duce  Britannix,  367. 

—  De  Ricliardo  rege  .\nglia",  368.  —  De  Johanne  lege  Angliae,  368. 

—  De  Philij)|)o  Augusto  rege  Franciœ,  370. 

Catalogls  coanTUH  Amdegavensitjri 371 

FRAGMENTL.M  HISTORLE  ANDEGAVENSIS ,  AUCTORE  FUL- 
CONE  RECHIN 873 

SCRIPTUM  HUOMS  DE  CLEERIIS  DE  MAJORATU  ET  SENES- 
CALGIA  FRANCIS  COMITIBUS  ANDEGAVORUM  COLLA- 
TIS 385 

FABLE   ALPHABÉTIQUE 395 


FIN   PE   LA   TABLE  DES   UATIEEES. 


I'*in.   —  Ty|ii>grB|ilii<'  [..iliurr,  rii<-  ilr  Klruinn,   M. 


/ 

University  of  Toronto 

.'■■ 

Library 

DO  NOT          / 

REMOVE       / 

THE              // 

CARD 

FROM  '        ^ 

THIS              \ 

POCKET            X 

Acme  Library  Gard  Pocket 

LOWE-MARTIN  GO.  Limited 

\' 

•*' 


f^(9^ 


^'   M , 


K  {' 


c     if 


/7^ 


.1*- 


w^Ir^:   .