■# ¥
"a
^^
',.r*
^■V^:
DC
♦ r
611
A602M3
\
\ ^ ■ Jti^
1856
■ ^^
v.l
M ■£
cl
ROBARTS
1
:X i , #.V'^
--^ . !
JN^1R^\V{
-^.é^
Mkàm,
CHRONIQUES
D'ANJOU
TYPOGRAPHIE DE CH. LAHURE
Imprimeur du Sénat et de la Cour de Cassation
rue de Vaugirtrd , 0
CHRONIQUES
D'ANJOU
RECUEILLIES ET PUBLIEES
POUR LA SOCIÉTÉ DE l'HISTOIRE DE FRANCE
PAR MM.
PAUL MARCHEGAY ET AIVDRÉ SALMOIV
TOME PREMIER
5ôC
^T
A PARIS
CHEZ JULES RENOUARD ET C*
LIBRAIRES DE LA SOCIÉTÉ DE l'hISTOIRE DE FRANCK
RUE DE TOURNOI», N° 6
M. DCCC. LYI
i^
EXTRAIT DU REGLEMENT.
Art. ii. Le Conseil désigne les ouvrages à publier, et choisit
les personnes les plus capables d'en préparer et d'en suivre la
publication.
Il nomme , pour chaque ouvrage à publier, un Commissaire
responsable, chargé d'en surveiller l'exécution.
Le nom de l'Éditeur sera placé à la tête de chaque volume.
Aucun volume ne pourra paraître sous le nom de la Société sans
l'autorisation du Conseil , et s'il n'est accompagné d'une déclara-
tion du Commissaire responsable, portant que le travail lui a paru
mériter d'être publié.
Le Commissaire responsable soussigné déclare que le
tome premier de l'Édition des Chroniques d'Anjou prépa-
rée par MM. Marchegay et Saumon , lui a paru digne
d'être publié par la Société de l'Histoire j)e France.
Fait à Paris y le 10 janvier 1856.
Signé Léopoud DELISLE.
Certijîé,
Le Secrétaire de la Société de l'Histoire de France,
J. DESNOYERS.
GESTA
CONSULUM ANDEGAVORUM
ET
DOMINORUM AMBAZIENSIUM
LIBER
DE COMPOSITIONE CASTRI AMBAZÏ^.
PROLOGUS (1).
Sa?penumero postulavisti ut Âmbaziensium domi-
norum progenies litteris tibi significaretur, quo tem-
pore, a qiiihiis consulibus in bac terra virtiite
meritorum siiscepti sunt ; pareo libens, sed antequam
istud aggrediar, de compositione Ambaziaci oppidi
ea quae quibiisdam scriptis reperi et quae Gesta testan-
tur bre\iter aperiam.
[de JULIO C.ESARE ET DE ORIGINE CASTRI AMBAZIE.] (2)
Juliiis Cœsar ad Gallias subjiigandas feslinans,
Âlpibus trangressis, Allobroges euni pacifiée suscepe-
riint; quae vero nunc Moriana, et regio omnis ab
Alpibus usque ad Ararim fluvium, antiquitus Allobro-
gia vocabatur, quee etiamjam Romanis tributaria erat.
Veniens ilaque Caesar ad urbem Lugdunenseni , sitam
(1) D'Achery, Spicilegium, in-4°, t. X, p. 511 ; In-fol., t. III, p. 2G6.
(2) Id., ibid.
4 ïAhv.w m: compositio.ne
lAn Arar a Hodaiio rapiliir. Sauva Vicnnensi principe
lidrli amii itia sibi liLultMato, cujiis consilio et priiden-
tia Utxiami'sa \;rns ci sul>jccta liiil, imle us(ine ad ripas
Ligcris velt)citer descendit. Ko si«|ui(hin li injiorc,
nnlla aul jifiiiiniiiiiii patica l'ppida invcniebantnr ,
sdhe cnini iirbcs tnnilnis «l niuiis niiinilie ciant. Qui
se de ^cnere Konianoruin esse jaclanl Arverni, teste
laicano (|ui ait :
Arvriii I,;iiii^ ;ni.si sr liiigere fratres (l),
nrbeni Miani sn^yn- ipsos Ca;sari liadideruiil. NiNcr-
ntiisi iirb» capta, Ca?sar secus rijjas Liyeris e(juilans in
qnodain monte ojipidinn (iinii\il, ibique simulacra
(tinniuni id"l(iruin snoruni (]ua' sccnin ^^[erebat posnit,
(juoil oppidum ilomani Sacrum (^a'saiis \(ica\crunt.
P(»st lia'C reHcta nrbe Hiturica, (juam maxinm labore
ad(|uisierat, Turonicas |)arles a«;greditur. Audiens au-
\vm Turonicam uibem lui ribus, mm is et aliis njacliinis
clausam frcipimti.upu' oiciilcnlalimn t;cnlimn \altle
mumtaiM. dundetimo milliario a civitale illa, in fine
cujuxlam iiioiiiis, castra |)<isnil. ("iim ncih himis
proximus ad(->scl, considtMans locum ad municndum
aplisNiimnn. nbi et cxcicilus sccurc bicmarc |»ossct ,
Inssalum a fluvii» Ij^rris UMpie ad lluNiolum. (jiii ab
indi^cnis illorum loi ntimi AmalisNa ninirn|ialiir. Iccit.
I.if^er a M'plentrutnah pailr nn'nlis piatcihiil.
Amalisv'i vrr<i. a m«ii(b<- m'iutcin pirprlin) laudu-ns,
dtiplici p.ii I*' <>|ipidum Mii( I luit ; al) o(-( iiiiio l.ii^ciim
inlrans, ni>miii suinu amillit. (iiju^ ripa ncmmibus
(Il M. A. I^rani Phanaiia , lib. I.
A«<^nu{uc auu Laiio *c fiogrir fralrr*.
CASTRI AISIBAZIiE. 5
vestiebantiir ; et in concavis ariindinibiis conventus
avium dulce résonant, et in scirpis enodibus nidorum
stnies tune fructificaverat. Sane licet a principio sui
palnstri solo et pinguedine bibuli limi algosisqiie litlo-
ribus coalescat, tamen , quia algidis fontibus eum
utraque ripa ambientibus stipatur, ab incolis siepe
inler frutices pliilomenam diluculo sibilantem audien-
tibus et cicadas meridie concrepantes , quod vohipe
est auribus insonare, ranasque crepusculo incumbenle
blalerantes, diligenter babitatur. Is quidem ab amœ-
nitate et amore locorum nomen accepit.
In eminentiori parte monlis, loco qui Mons Rotun-
dus usque liodie vocatur, Csesar domum ligneam
magno artificio construxit : juxta quam, aulam lapi-
deam conditor admovit ; extra quam conclave soli-
dum , in cono cacuminato crypticis arcubus calcabili
silice crustatum, usui bominum fabrefactum, sfepe
ignis subtus in arcuali (1) camino animatus et succen-
sus nudos intus sudare compellit. Molem vero ibi, in
modum turris, lapidibus politissimis sedificavit. Desu-
per vero IVIartis simulacrum mirae magnitudinis posuit;
super illud idolnm tbronum levigati camenti conditor
admovit. In facie parietum depingitur quomodo
Pliryges a Gnecis, Numidae a Romanis , Spartiatse ab
Aiexandro devicti sinl ; qure bistoriasicutartem ornât,
sic artificem venustat. Balneum a meridie ultra prae-
diclum fluviolum quadrat : in quo aqua , a fontibus
Amatissge sumpta, per parietem foraminatum flexilis
piumbi nieatibus implicita singultat. Ibi cjedtia silva
per juguni truncatur et in ora fornacis, lapsu vclut
(Ij Sic, pour arcitalili.
6 LinF.R nF, COM POSITION K
s[M>nlanpo, iin|»ingitur. l'oulein cliain li^iioiiin ma-
^iiir latiliitlinis cl lirmilalis, ad IraiistiiiKlmn l.igeris
alM'uin, lalnitavil.
Il)i<|ut' amiriia |)lai)ilifs crat, (|iia' nipla iiiimnicros
(jiHKjiic cuinulos, congcslis fructilnis, siipi' in hmica
(lal)al. rl)i cl pillons pastor (Iciisuiu pi'ciis, yravil)ns
iiIm ril)us in inulclra, per olida unira caularuni inclu-
(Itl)at.
I luvius a sej)lenlri()np ahluit , ipsaincpie planitiom
iiisul.ini facit ; (jui aiiKrnilatt' pralornin cl pasc uis
nl)ci riinis jiKiindiis , aiiiicnlalcin copiain tauioscjnc
rclxiaiilcs niilril. Is sanc ciica piincipia siii in lipis
Vftraginosus et iiniosns, in incdi»» \i'H) arcnosiis, liiui-
ipH* l)il»uli iiingucdo pnlanlinin lalua desiccal ; et
(juainsiN \ada lialxMl coiunioda, tnncn aridilalc sni
vadanliinn d«'(.n(juil oiur.i, et cnni l.irdc Ihial inNcttus
alU'ii llnvio non iDHi-c ah nrlx- Tnronica lj«:i'ris
al\«uin intral. (Jui li( cl picliis in pralis, pcconisus
in j)asciiis, in pastoribus pcculiosiis sit, tamcn est
liunian:L> naliira- |>rc)rsus contrariiis : el cmn ejus nnda
j^lart'osa pins siliiu alli'alial (|nain dcpcllal , incola*
locrxiini, al) clVrrlu, Sicciain nniu upavcrunl. SupiT
linnc (l;i',sar, cntn non csscl navi^ahilis , ponte:» ])cr-
\iuiii cxtcndil. til ad cupiain ncnioiinn, (|na' ullra
ij»siim Cl ,it , |)i»pnlii>- II! )(•!(• pet ^cict . jlii|iis annidinosus
fml» \ lie<jncnter Icnihorinn .snpcrlahcnliuni pondc-
ril'iis iiilIcMis pciliindilnr, ( uin pisealoics lapaeissiini
|)linnliat( nli.i lait» licrl)osis lilloiihus cxlcndunl ,
ijisHpir liaiiiali ii(t( lurnis excnisilms pis( il)ns iiisidi is
conlieiinil ; in lioc jiiscis |)iscc dceijtitnr. (aijus paln-
dos.1 anianlndo nivarutn saliennupic ^laucimin Niridi-
lalf Iota, ^a•pe j)iM ihiis |)au|)cralnr.
CASTRÏ AMBAZI^. 7
Nempe in latere montis qui fluvio adjacet, lapidea
fœnilia, ad equos regios nulriendos, Ca^sar construxit.
Quoniam vero ibi nemoriim permaxima copia erat,
naves Ligeris alveo liabiles ibidem fabricare prœcepit,
qiiibus militum sarcina et necessaria suo exercitu in
Andegaviam et Armoricam regionem deferret, qi;se
nunc Britannia, olim Armorica Gallia vocabatur.
Villam eliam ad manendum fabricatores navium et
eqiioriim aptatores composuit, quam Romani Navi-
cellas, quasi cellam et habiîaculum navium, nomina-
verunt. Lucum etiam maximum, qui ab aquilone vil-
lam claudit, Aquilonarium dixerunt; et tam villa quam
lucus usque liodie nomen suum retinent. Cum autem
Liger crescens prata planitiemque tegit, concentum
septiforis fistulsearmentalemque camœnamquam saepe
Tityri illorum montium nocturnis carminum certami-
nibus insomnes exercent, inter grèges tintinnabulatos
per depasta buxela reboantes, audire in Aquilonario
nemore placebit.
Igitur navibus alveo Ligeris impositis , exercitus
Csesaris, aestate incboante , ab Ambaquis recedens,
Andegaviam Armoricamque aggressus est regionem ,
urbe Turonica et Cenomannica partim fœdere partim
metu adquisita. Singulis annis Julius Caesar œstaie
equitabat , bieme vero Ambaquis biemabat : uude
scripta pluribus locis biemalia Ctesaris Ambaquis esse
testantur.
Dum Cœsar in inferioribus Aquitani;e parlibus circa
Oceanum mare n.oraretur, Dunicius (1), unus e du-
(1) Le Dumnonx des Commentaires de Jules-César.
8 1 inFF\ DE COMPOSITIO>'E
ril)iis fi»Tniani;t , (|iii Scfjiianu' i,'eiili j)r:«rrat, vir ina-
gmis, Komanis iiilrstus, ciim <«»j)io.S() excrcitii in (ini-
l)us (iermani;»' luaiieiis, (Icimniaiinicam, Turonicam ,
Nciistr i.uii, (|ii;i' uiMU- Nnrtiiamiia (liiiliii\ s;i|»r inijtii-
^iiahat : qui (i|>])i(iuiii, a suo iioiiiiiic (lasliiirn Diiiii
iioiiiinalum , toiistiiixil. Omiiis terra a lliiNio Lij^eris
nsfjiic Colduiam olim (ierniaiiia vocahatiir, (jiui' mine
in l'ianriani, l'Iandriain, IWirL^undiain , l.olhorinj^iain
(lividitur. In dichus iliistiocta 1 ',vir tril)unicia' polc-
slalis, rfliciusa (lasarc ul pentes siil)acla.s lucrelur. (|ui
nituria", Nivorniie Alvernia'fjue genti snl) Ca-sare j)rin-
cipahalur, iiitcr Sicciain <•! ncniora , projx.' planilirm
(|Ma' vuli,'<) liclsiacru il ur, castra fixil. (ierniani, ut eranl
f'docli, insidiis clandestinis conipctcntei" in ncrnoro
Iftcalis, (jualilcr Cldctinianis nocere pnluissont maclii-
iiali siMil. l'riiun diluculo ordinatis ai^nuinihus suis, in
li(»st('s audacter procédant, et aniinosi , occlaniantes,
cerlanien ineiint, \alidissimos incursus faciunl, i^itan-
trsfjue eos circunivallarc nituiitui- , i^ladiis ipsos
cnnanlur sU'riicrf; tandem mnltis pereiintihus, alios
in fii^am vertunt. Si qui jjolucrunl in silvis latitare
sJNr eHu^ere, viventes evasere ; alii letiiaii sorte occu-
huere. iMurimi cum suo ("octa evaseruni . et \m-
hatjiiis redierunl ; et liii, «piia Martem iialum susti-
nuerunl , a l)ile el Marte, nemus r>limailium muni-
naverunf .
Ocemiiint siii (iasaii ciiiu \ietoria reveitenti, de
ipsiiis Mis|iil.ilc et |iros|i( I ilale coni^ratulantur, el (jua-
(locla- snccesscnml rdenuil. (!.rsai-, ut eral dissinm-
lalor maxiiims, se iratuni dissimulât, irauKjue in tem-
(I) Sie, pour Coiia. \. Cjt%an% Commtnt., lilj. 11 ti \'
CASTRI AMBAZIiE. 9
pus réservât, plurimaqiie minatur; nam quamvis foi-
tuna Caesari iiimis faveret, tamen in partes ejus sa'pe
aliquid ausa est. Subjiigata enim Germania, Frisones
ipsiim super Rhenum fluvium fugaverunt, teste Lu-
cano qui ait :
Dant animos Rheni gelidis quos fuglt ab undis (1).
Narrant etiamGestaquod Cœsar, preeparata pulcher-
rima classe, in Britanniani, qua^ nunc Angliavocalur,
applicuit. Volens ergo urbem Trinovantum, quœ nunc
Londonia dicitur, obsidere , naves onerarias in portu
maris relinquens, trirèmes et rostratas per Tbamisim
fluvium ducens, super palos plumbatos a Britonibus
fîxos navigium ejus submergitur. Ipse vero cum reli-
quis navigando Neustriam fugit, unde Lucanus :
Oceanumque vocans incerti stagna profundi ,
Territa quaesitis ostendit terga Britannis (2).
Plurima^ Gallorum urbes, et maxime ^dua et Ni-
vernis, tune in Caesarem insurgunt, prœdictumque
Coctam occidunt. Unde idem auctor :
— Nimiumque rebellis
Nervius, et cœsi pollutus sanguine Goctje (3).
Oppidum Ambaquis a Jidio Ca^sare, qui quinque
annis post obitum Pompeii regnavit, Romani usque ad
Diocletianum tenuerunt. Legimus Vespasianum in
Gallias usque Ambaquis descendisse, babitoque con-
(1) Lucani Phanalia, lih. II.
Dant animos? Rheni gelidis quod fugit ah undis.
(2) Lucani Pharsalia , lih. II. — (3) Lucani Pharsalia , lib. I.
10 I.IIIRR I)K COMPOSITIONE
silio j»riiUMi)t'S (inllnniiii iiilrr' se discordantes con-
cordiiss»', et scciiii<l«» aiiiK» Koiiiam rciliisso.
I iiiijtoïc illo (jin> ! )i(»(l('tiaiius iii tlirislianos sœviit,
Baii^airdi, cimi diu il)ii> suis llcliano cl Aiuando, Ko-
iii;iiniiii iin|)criiiin a ( iallia ciipiciili's cxjM'Ilere, Ainha-
(|iiiN « uni n)ai,'no rxcicitn Ncninnt. (Jni, civihns I nro-
incis sil>i ;»(l'n\an.Io rnnscnlirnlihns, Ijonianis (|ni ihi
cranl i);iilim ncci^is iMiliin lii^alis, illiul caslcllum
Idlnrn, cvctjilo iddlo Mailis ri jxmk' Li^fiis, Inndiliis
dclrNcrnnl; rn>lit()s lanicn in vallc t irca Li^tiini v[
Anialisbain liahilarc permist'i uni. Ili vt'io cuin dcsupcr
iiianere non andercnl, j)errorat<) monte, cavalis rii|)i-
liiis iiahitanles, \icnin inauninn ( onslilnei uni. [>au^'a-
redi lin^ua sua, nr)inine pnevaricalo , non aniplius
\iul)a(juis, sed Vinha/iain (1 i sive Anibazinm \ocari
(l(in»(|is jusserunt. Sic .\nil)a/iuin viens uscjue ad
t( iu|ius \ alcnlis luit.
Ko tenipore, \ir (juidani, Constantiinis iK^iuine,
filins (lonstantii senatoiis, ortns ex eoncnhina, adjunc-
lus est liauuart'dis, et rex eiterioris Ilispiinia' elfet tus,
SI drui i(.;iii >>iii M.issili.iui cl liai clin »iaui eonsliluil,
Ist<' tenuit Irrrain a moule .lani us(|ue ad montes <|ui
di\idnnl llis|ianiain ai> \(|uitania, \ aseoniani '2 lolain
ns(|in' (i.nduam; i('li»|uain a (iaiona ns(|ne l.ui;<lu-
nmu ItiiiLiai rdi Icuminnl. I )ii >( Irlianus contra istos
Maxiinianum IIck i:lum misit , (|ui Tliclic.uu lct;ioncni
in ilin<'rc | «-rem il (Jm (|uidciu, usu tuilili;c Ixllis aplus,
lanien spccialis iduiorum cullor, tcriis anuno. avaiilia
< iikIcIis, I lUid un dcd II Us . im|icnuiii |mi||iici at. Is, dis-
(1) M». 0000, Âml-oiuam. — (J) M». OilH, Cuatcoiiiam.
CASTRI AMBAZI^. 11
positis insidiis, genero siio Constaiilino apud Massiliani
caplus et strangulatus , impiam vilam digna niorle
finivit. Hiijiis doliim filia sua Fausta Conslantino ma-
rito suo detexit. Cujiis eliarn morleni Ijeata I.ucia,
jam a Vespasiano gladio perciissa, in Sicilia prœdixil
bis verbis : « Annuntio vobis pacein ecclesiaî dalam,
Diocleliano de regno suo ejecto et Maximiano mor-
tuo. » Iste vero post V^aleiium, qui duobus annis
regnavit, impeiator effectus, cum Gallias circuiret ,
Turonensibus jussit ut omiies lapides Ambazii œdificii
ad muros suos leficiendos per Ligerini déferrent.
Volebat namque Baugaredis placere , quos secutn
Romani duxit; qui Maxentiuin filium Maximiani Her-
cuH bello viclum occiderunt.
Baugaredis pacificatis, iterum Gallia diu Romanis
subjecta fuit. Regnantibus simid Valente et Valenti-
niano et Gratiano, imperio Romano valde turbato ,
Maximiis, a Germanis rex effectus, sedem regni sui
Treveris conslituens, Gratianum Ambianis coronatum
fugans, Alpes transire coegit. Hic vero Avicianum ,
virum animo ferum , Turonis et aliis vicinis urbibus
comitem conslituens, Ambazium (1) vicum ei tribuit;
qui in fine montis super rupem ponli eminentem au-
lam suam constituit. Restringens igitur oppidum, duas
motas, unam a nieridie , alleram ab aquilone, erexit ,
et maximum fossatum ab una usque ad aliam fecit :
sciebat enim magnum oppidum Ca^saris sua plèbe
impleri non posse.
Indiebus illis, beatus Martinus Ambaziacum, adhuc
1) Ms. 6006, yimbacium.
«2 I.IRFR DF. COMPOSITIONF,
^Tutililalis rnori siil)j('(liiiii,a(l lidcniC'liristi convertit;
Maicrllo jircshvlcn) il)iil('m ( mistltiilo nt Maileni de-
striicn-l j>?-r<('|>it. Itcriim cmn diii post dioccsim visi-
larct . id<)liinii|nr inlcLiiiiin i(|Mrii(f, iii ecclesia. aille
|ial.iliimi \\i(iaiii mans, cihh iisso monte, orta lem-
|)rslal»', idoliiiii ( uni adilicin il) |Milv('reiii redegit ,
(|ii<>d il) lil>in iiiiraciiloriiiii cjtis ie^iltir ita : « In Ain-
ba/irnsi \i((», in Micri castcllo , vlc.f] . »
\ (lus ('.astclluMi dicitiiia Inco ([iii Poilu I iij):i' iikmIô
Nocatiii-, iis(|ii«' ad Mnl.is \\i('iani, (jund .No\iim Ta-
slclliiiii iuiiicii|)aliii'.
I^cleil eliain lama jii\la lii»c (»jij)idmn tein|(liim
aiiti iniiiii liiisse et |iiiiiiMi hiaiia- dedicalaiii , (|iiatM
autistes Ion et inuilitudo nistiionini , in Nx-o <|iii
luinc dicilur \ ermia ilegriiliuni, cuiii cam Nirsaiulus
excidcro vcllcl , siictidi non patiel)anlnr. Quod niira-
< iiliMu t iiin in rodcin libro i'2 h'^alin* scriptonjue
nonicn loci imn idcra!. lamrn anli<|tiilas hoc ibidem
fuisse aHirniat.
.Maviuic tciu|)orc illo Twinianum iinpci iuin turi>aUiin
(I) Voici 11- t«-Mc rinicT du pa5<»af;«' citr par le chroniquriir, oxtriiil Hu
chapitre vtir du dialogue III i\v Sulpio- Sr%t''ri' : u In vico nutrm Amba-
cirOki , id f»t caslrlU) illo vc-trri quod iiunc fn-qui-n» hahitatur a fratri-
bu» , idoluni ncivrrat t» grandi opcrr c-<in»trurtum. Politissimis saxis
inn|i-« turrila (urrr\rral , quK in cnnum «uhlinic pmredons, suprrslitio-
ncni lori npcri* rlignilalf MTvahat. Hnjn« d< ktrurtion<-iii Mjrrrllo, ihi-
drm rtintlklruti prr^livtcro, \\r hratus «.rpr niaïulavi-r.il. P()>l aliquantiiin
Irmput rrgrr**u*, iniTcpal prrtli% (■ ruiii, rtir adliur idnli structurn con-
ù«lrrrt. Illr rjuMiut \ix militari manu rt ^i puhlir.T multiludinis
Uolam moirm poMo \uhvrni , nrdum id farilc puinrrt pi-r imbccilles
rirriro» aut infirnuM munarho» quivinM.* cnrari. Tune Marlinu<t rrrurn-n»
•d nota %ul>»idia, n<>rl<-ni luiam in oralionr |><-r%'if;ilat. Manc orta tem-
pr«|jt trdrni idoli utqur nd fundami-ntum provolvit. u
'2 Siilpiriu» Srvrru», dt ^ila tancti Uariiiti, cap. xm.
CASTRI AMBAZI^. 13
Gesta referunt ; nec mirum , namque hoc exigebant
delicta illorum qui occidendo martyres ssevierunl.
Imperatores etiam eoriim ariani et ab Eudoxio Aria-
nonim episcopO;, baptizati erant, maximeque Auxentio
priucipi illiiis sectie favebant , cum Damasus papa
catholicus, Martinus atque Ambrosius eos ssepe cor-
rigèrent. Ideo Arthanarus rex Golhorum Valentem in
Traciam devicit et fugavit, Traciam, lllyricum, Dal-
matiam Venetiamque Romanis ablatam obtinuit.
Scriptum est, et verum est : Non enim qui operaiitur
iniquitateni in viis Dei ambulaçerunt (1 ) . Permisit Deiis
multis niodis flagellari Romanum imperium, quia in
iniquitatibus patrum suorum ipsi impii diu manse-
runt.
Quidam juvenis de Britannia, Mauricius nomine,
Treveris ad Maximum venit; cujus monitu et consilio
Maximus in Britanniam navigavit, imicamque filiam
Caredocti régis Britanniie cum regno uxorem duxit.
Caredoctus nimis senuerat, regnumque ejus Conanus
nepos ipsiuSj filius ducis Cornubiœ, gubernabat. Quem
Maximus timens ne regnum sibi tuibaret, cum multis
Britonibus secum adduxit , Armoricamque Galliam
ipsi donavit. Hic post se infmitas copias Brilonum
nobiliuiiî, ignobilium, cum parvulis et mulieribus
venire fecit. Itaque Armoricam totam usque Redonis
et Nannetis, expulsis inùigenis locorum , suis Brito-
nibus replevit. Sic illam provinciam Romani ami-
serunt.
(1) Palm. CXVIIl, 3.
14 LinER DE COMPOSITIONE
CHRONICA DE ARTURO (l).
AiiiKtxi vn"|K)slh;«'c, \i Iiinis Mafîrms,rcx Rritanniap,
( um inagno cxncilii Neiistria' ;i[)|iiilit, adjimctiscjne
sil)i Armoricis Hritonibus, Parisi.js obsedit, lullonem
Homaiiimi (liKoin siiimilari diicllo (Icxictuin occidit.
(hi(» pcracto, iiidii,'«Mia' locormii, inf;um Homanorum
odiciilcs, s[»ni)t(' Arluro icu'i liheralissinio et piissinio
sul>jecli tllccii siiiil. Supcriores partes Cermania^
iisfpit' (^aineiacum et 'rurnaciirr) (-lodiiis rex Fran-
« (.mm l('mj»'<n' illo tenchat, (jiii cl Arluri aniicissimus
sjiniiic laciiis fsi. i'>eges iiisulanmi sil)i subjeclariim,
llnTiiia-, Irlandia-, (iollandia- , Dacia-, et tolius Rri-
lannia- duces, «'t procercs rlaiithia', Hurguiidia», Aqiii-
lania- i-riiicipcs (ongrc^ali , Parisiiis ad ciiriam cjus
vriu'iiiiil , cuiiKinf ibi coriifiavcnml. <Jiii hir^a nm-
iiiii ilcdit, ccclesiiscpic mimificus fuit. Comilia eliam
boc modo di\isil : Oldiin» siu'iiilcro siio llaïubiam
dedil, Ucducin j)inccrii;i' Nciisiriam. ('bcudcuii dapi-
fero Aiule^aviaiii «t Iinoniam. (ioHiiK» cnslfcro Pic-
l;i\i.iiii rt liiliii icaiii jiroN iiuiaiii <( mccssil . (Ibciidon,
cniiics \iid«'i;avls , oppidum ipiod c\ suo n(»miiie
(!b(-iidi)iirm (bvit , in I iii'<iiii,i <'()iistrii\it, <piod nniiici)
(bu piisl Hii:,Mi.i I I aiKoiiim pi;t\ ai icatum kaiimn nunc
diciliir. Kir ruid.im (iiiisiibniiii mio iiomiiic liillcio
Ainba/.iai iim tribuil, (pii I aiistam \\i(-iaiii iicptain,
ex iiba sua l'la( ida iiouiiiic oi taui . u\()i°cm (bixit. Ilic
\i«Mim <pn IUiria«iis (bcilm Iccil , uxoiicjnc sua* doteiii
esse I onstituit. (inliaruis et Clu-udu. <|ui se iiimis dib-
n M'ArJ.nr* ;.,.4- X, 5IK;in-lol., III, i(J8.
CASTRI AMBAZI^. iS
gebant, nemoribus causa venandi in confinio Bitii-
ricumetTuronorum vico Claudiomacho convenerunt,
qui lucum , qui a nomine Cheudonis usque liodie
Cbeudon vocatur, Billeio, Ambazise domino, terram-
que usque ad rivum ([ui Andresius dicitur tribuerunt.
Tbeodosius nepos Honorii , qui Orientalibus prœerat,
fere otnnes ultramarinos reges congregans, ad Hono-
rium cum magno exercitu terra et mari terllo anno
rediit, qui infirmus Byzantio remansit. Honorius vero
Lucium consulem , virum magni nominis, maxime
exercitu illo sibi tradito, contra Arturum misit. Qui,
Alpibustransgressis, cum Arturo prope Augustodunum
circa nemorosa loca dimicans, multis regibus a Brito-
nibus peremptis, ipse victus interiit. Arturus tamen
impetu et slultitia Galgani nepotis sui multos ex suis
amisit. NamGalganus ipse, Oldinus, Beduerus, Cbeudo
multique alii interiere. Billeius corpus Cheudonis ad-
vexit, et in loco religiosorum qui Régula dicitur juxta
Kainonem sepelivit.
Qui (1) de Arturo ainplius scire voluerit, bistoriam
Britonum légat, invenietque quod, cum Romam vellet
ire, Arturum audisse Morvandum nepotem suum, re-
gem Britannise factum, uxorem suam nupsisse. Arturus
vero , rplicto magno apparatu causa eundi Romam
facto, in Brilanniam navigavit, Morvandum in Cor-
nubia pugnando superatum occidit. Ipse vero graviter
vulncratus in insula Avallonis quodam nemore obiit;
et quia sepulcro indigno tanti régis oaruit , a Brito-
nibus adhuc vivere putatur.
(1) Nous remettons à sa véritable place cet alinéa, placé dans tons
les manuscrits avant le paragraphe comni. nçant par ces mots : Sub coiUm
fere lemfore.Yoy. page 16.
16 l.lin.n !)K COMPOSITIONE
DE BLESI ClinoMCA (l).
l\(Miia(liis «inK'am jii\cnis de Hritannia, secuni lia-
lu'iis mille Niro. , a pr.ilin cmn Bosonc CaiiKjlcnsi
foiiMiU' ri'ilit'iis, Idciiin in CDiiiilaln siio uhi rciiiaiierct
pfliil , <|iii Maudis l)lasisqne sermonil)US euni deci-
j)itns, 1<K iiiii sii|)t'r iij)as I.i^cris ad libitum impetra-
\it, iil)i non villani sed oppidum firmissimum ne a
liosone vel alio criperctur ercxit. Quod cuni diu post
Hnso aspicerel , iralus ait : « Hoc lihi non concessis-
s»-m si v«Ml)iim sapienlis patris filio dictum memoriter
lelinuissem :
Scmioiics lilaiulos l)l;osos(jiu' vitare mémento :
Simnlicitas veii fania e.sl, tVaus licta lot^uendi 2).
Ivoniadusiram cjus mitii^ans, supplicando olitcstan-
do(|nr casirum ol)tulil ; sed Boso, ut erat hcnii^nus,
li< •minium cimi jiu cjurando al) eo suseipiens,castelluni
iilud conc t•^.sil , «'t a deceplionr lilcsim \()ca\it.
Su!» «ixitiu lere lemjKue, Alaricus rex Golhorum
Uomam (ihtiimit , llonoiimn al) llalia expellens Con-
slantinnpitlim lii^ei»' eoci^it; ex liinc casarcs feie
omiies ('.«nslanlniMpi.Jim hansiere. Bernante .Mar-
ciau". rlir.uloi K Ils Koma- a (iolliis post Maricuin
impriatoi lacliis. (|m rmelimn l'apia- in(aicera\it ,
Alpes tran^iells. l>m <^Mmiliam. Ai|uilaMiam, Ilispaniani
ixtssedil. <Jiii (liiol)us liliis Tuisomudd Lotcliio et
Alarico re^num (!i\imI. \laiiciis lIiNjianiam liahuil.
(1) D'AchcrA, mi-, X , '.i20 ; 111-I..I , III, iliK.
(2) Diun (.atoiitt (/<i/>< /la, rap. III.
CASTRI AMBAZI^. 17
Tursomodus Lotchius caetera omnia Romaraque solus
obtinuit. Tursomodus Lotchius oppidum Lotchas a
suo cognomine dictum super Endriam fluvium sta-
tuit.
Per idem tempus, duo Lupse fdii Âmbaziœ domini
Tursomodo servire noiebant, confisi in auxilio Mero
vechi régis Francorum , qui ïursomodum in Burgun-
dia a Disparcho oppido seepe impugnabat. Supra-
dictus Billeius ex uxore sua Fausta Lupam genuit;
quae mulier prudentissima fuit, quam Eudoxius vice-
consul Turonensis iixorem duxit , quae ipsi duos filios
peperit. Lupa , viro suo mortuo , filiis Ambazium
reliquit ; ipsa sibi in Veteri Castello domum fecit
super rupem, quse a nomine suo adhuc Porta Lupae
dicitur. Ista mulier sapiens, solitariam vitam cupiens,
in proprio luco, juxta Andresii rivum, villam quae
Villa Lupae dicitur fecit, virosque religiosos ibidem
posuit, qui ecclesiam in honore Salvatoris aedificave-
runt; quae ad portam in introitu ecclesiae duos filios
suos ante se mortuos sepelivit.
Eo autem tempore, Huni atrocissimi Rhenum trans-
navigantes usqueTreveris omnia vastant,Mettis urbem
succendunt. Timoré tamen Francorum velociter trans-
euntes, Burgundiam totam vastantes, Aurelianis de-
scendunt,quibusyEgidius, patricius Romanorum, dux
Parisiorum, et Tursomodus rex Gothorum obviave-
runt. Ibi,orante sancto Aniano, orta tempestate lapi-
dum , Huni cum Atalano rege suo omnino demoHti
sunt. Merovechus Tursomodum Gothum in Burgundia
devictum fugere usque Viennam coegit, ibique obiit.
Alaricus frater ejus, ab Hispania rediens , regnum
ipsius arripuit. Veniens itaque ad Lochas, castrum a
I 2
18 iii;i,ii m: f.oMi'OsrrioM-:
fralrr siio olitu comjxtsilimi , j)r<»|)e monasterium
sifiirn in sercssu moiilis super Aiigercni (luviiini, uhi
iiiiilli rclit,'iosi, l rso ahhnt»', dogehaut , illiul nppidimi
niidam jtutximo t I ;iinic(> suo noiniiie Silario tribiiit.
Silaiiiis, l.ujia- et \inl)aziL'nsil)iis iiuilta mala ingérons
j»er se et j)er Alaricnni , (>|»|ti(liijn lanien \rnl)a/.iinn
Mullo nmdo liahere potiiit. Kle vir crudelissinuis
cœnol)iuni Angeris , cui j)racrat liso ahhas, jKL'ne
delevit. Oui legilur al»l)ali ninlinuin sunni vi absln-
lisse, sed dixino nutii niolinuni Silarii scinius niaxinia
voiagine subinersuni luisse. Fluvius iste ab antiquis
Angcr, a nu>dernis Endria vocatur.
DE CLODOVEO (l).
Mcrovrclius gcnuil (iliildericum, virum pulclniunet
MUibuni , sed hixuriosuni niniiaf|uc libidine j)ni'OC-
< iipaliiMi, »|iii lilias l-'rancoiiitn ^i (ippriineiis cl delii-
deiis , e\|>iilsus a rcgno, atl bissinum diiceni Ingit.
lîissiniis isie leriam siiam snj)er Sunnam (Unium, qui
abo noinine \idv di( ilur, a Tulh» ns(jue l.ng<hniuni
possidcbat. Hasina vero uxor bissini (lliildericuin
.ndriittr. sed laiiicii latcntei", ania\ il. l'ianei li^'icbnni
diieeni bornanmn regein eiimnit , <jiieni Iranei, (jiiia
nmre boniaiioi uni cupiiliis et aNariis eiat, non tbu
siisliniirninl , sed consilio ( iuidi imari i|iMim a i'ei;n()
j»ri'. aNfiiinl . ( iiudoinariis ( .liilderu i (< insdiarnis, tnisso
sibi nmitin, ndire leiil. l\ecej>ln ij^ilnr icgno, euiii
.I-4;i(bii iiiler l^udununi (!la\ahnn et Heniis |)uunans,
(1) UAdicry, ia-4% X,5ii; iu lui. , Ul, SOU.
CASTRI AMBAZIiE. 19
multis copiis Romanorum caesis , yEgidius fugiens
Suessiouis evasit, Childericus vero tune Laudunum
Remisque recepit. Post haec Basina uxor Bissini ducis,
viro siio relicto, ad Childericum venit, qui eam con-
silio Francorum uxorem duxit; nempe Franci illam
sapienlissimam comperientes , monente Guidomaro ,
quamvis christiana esset , tamen régi suo consense-
riint. Bissino non diu post mortuo, Cbildericus ter-
ram siiam, qua^ uxori suae lieieditario jure continge-
bat, suscepit. Ex ea Childericus Clodoveum Magnum
regem Francorum genuit.
Mortuo yEgidio, Syagrius filius ejus a Romanis et
Gothis Suessionis in regem elevatur. Childericus eum
in \alle Suessionis pugnando devicit , urbeque sibi
reddita, Syagrius ad Alaricum fugit. Rex vero Pari-
siacum terramque totam usque Aurelianis recepit.
Du m Aurelianis moraretur, a fugitivis sibi relatum est
quod Adovagrius filius ducis Saxoniae cum multis
navibus relicto mari Ligerim intrans, et ascendendo
terram fluvio adjacentem vastans, usque Andegavis
venit eamque obsedit. Igitur rex, congregato magno
exercitu, ad succursum urbis illius monitu fugitivorum
descendit, cui Lupa Ambaziae domina obviam venit.
Qui etiam illi, quia Gothis inimicis suis infesta erat,
multa bona promisit. Urbem Turonicam consilio Ba-
sinse uxoris suae, et propter miracula quas ad sepul-
crum beati Martini fieri fréquenter audiebat , licet
esset ethnicus, pacifice et sine damnocivium suscepit.
Basina prudentem Lupam secum retinens, flens orans-
que assidue in ecclesia Beati Martini remansit. Saxones,
adveutum régis comperientes, velociter cum duce suo
fugiunt. Ipse vero Andegavis venit, urbem cepit^
2(1 ! Il!l n DF COMI'OSIIIONE
Paiiliiiii ll(iin;iimiM tniisiilcm ihi iiiventiim siispondit ,
(Juinuiii KoinaiiiMiiiii (jii;r ihi cral dcsliiiil, ci\ilatciii,
pra'tore ad lil)iliin) inipositn . iiiimil. Diiiii redirel
(lliildcricMs , n|)\iaiii Nciiil li rc\ (.nllmnim Vlaiiciis,
ft in insula Aiuha/.iciisi lolliKjiiio adjuiirli , fu-dcrali
|)acilicati<|iio suiit. In plaiiilie vno iiilcr lUiriacuin et
Andrcsiiini utcnjiic popiiliis (Jollioriiin et Fraiicoriiin
jiissu rt'};iim duos ^IoIjos Icnu' L'lcva\ciiiiit , <jii()S
iitriiJS(|U(' re^iii fines coustihiermil. Oninis plana Icrra
a riantis (^anipania dicilui-, et in liao duo globi in
tc'sliiiKtniuni ludciis eniincnl.
l'ost liunr surrexil Clodoveus rc\ magnus, cui
Crocliildis lilia iei,'is iJurijundiaL' , nuilicM- cbristianis-
sima, (!(.' ^cnerc Anaslasii iinpciatoris, niatriinonio
conjuncla t'sl. lluic, duin llcrt't (jnia viro gcnlili con-
juncL'i crat, heatus Reinii^ius ail : « Lacrimas réprime;
credo, sj'ciindiini ajiosloliun, (piod i'ir inlitlc/is pcr
mulirrcrn fidclcin sdiicli licdtus crit (^1).» Quodain leni-
pore, Frixones, Menianni, Saxones snl)ilo coadunati,
rei,'nnrn ejns invadunl. \ idens ii^itiu' Crocliildis einn
anxiiim cl piiNidiiiM, ( In istianilalcin (|iiaMi ei assidue
pr.i-dicahat opjjonil : ilje, si \ icior (,ln isto adjuvante
n-dirrit , s<- (icri ciMislianuni proniillil. Rei^ina \uie-
liantnn rr^is coiisiiiariuni vocal, nioncl ni cruccni
(.luisti srt uni dcdial. cl si \idciil adxcisarios pia\a-
lere , si^no < rucis clc\ali). rcj^crn cssc sicloicm Nialiin
nflirnu't. Ilic lii)cns paniit. et cuni liosics pia'\alc-
rcnl, jussu rct;ina' crucc cicvala, <-uni acie sil)i liadiia
occuriit : Mciiianiii staliin pcricnili lii^innl. (Juo
!■'< lo , rc\ \icior, ca-sis iinslihiis , (lliri^to i;ralias
(1) S PaïUi rpiiloh aJ Corinlhiot, I, vil, 1 i.
CASTRI AMBAZI^. 2i
referens, rediit. Regina, accito sancto Remigio, a rege
proniissa exigit. Remigius et Solemnis Carnotensis
episcopus regem diiasque sorores ejus , et cum eis
plus quam tria millia virorum, baptizaverunt. Rex
effectus calholicus ad Alaricum regem Gothorum
nuntios misit, ut sibi Svagrium fugitivum, iïgidii
Romani filium, redderet ; quem sibi timoré redditum
statim suspendit. Gothi ariani illis diebus fidem ca-
tbolicam raaculaverant , ecclesias Dei polluebant ;
quos rex pejores Sarracenis autumans, monitu reli-
giosorum , regnum eorum tertio anno post haec in-
vadit, Alaricum prope Pictavim pugnando occidit.
Filius ejus Amalricus in Hispaniam fugit. Rex Aqui-
taniam totam , expulsis liaereticis, catbolicis clericis
in ecclesiis positis, possedit. Lupa anus ens absque
berede nimis senuerat ; quœ regem in suo reditu
convenit , beredem suœrei facit, Ambaziumque tradit.
Quod oppidum deinde usque ad Karolum Calvum
regum Francorum fuit. Lupa vero in prsedicta villa
sua ad portam ecclesiae Salvatoris juxta filios suos in
obitu suo sepulta fuit.
Qui de génère horum regum amplius scire voluerit,
consulat bistoriam Francorum, quse affirmât Priamum,
quemdam ducem Trojanum, urbe capta, cum duo-
decim millibus evasisse, qui in solitudinibus Graeciee
profugi incertis sedibus vagabantur. Ânnis viginti post
expulsi a Grsecis, vasta loca inter Pannoniam et Mœo-
tidas Paludes duce Simonide intraverunt, urbemque
noniine Sicambriam œdificaverunt , a qua dicti Si-
canibri longo tempore fuerunt : qui etiam ibi in
gentem magnam creverunt. Alani , gens atrocissima ,
diu postea, devictis Romanis, Grœciam llliricumque
2? I.IliKIl DK COMPOSITIOM-:
vastavciiuil. I.dictnin est ;i Hotiiaiiis, si (|iiis diicuni
aiil rcgmii eos ab impciio Kidiiano cxpcllcict , t^ens
illa aljscjue Irihiil»» tiirrilo sud scmper niaiicrcl. Si-
cTiuhii liac aiidicnlcs casos Manos omiiiiio delcvc-
riint. Kornani attita linj,'iia hinc- eos Fraiicos, itl est
frrocps, a|)|»clIavorunt ; (liii(|ii(' a Irihuto libcri vixe-
iiiril. \ .dciiliiiiamis, Icinjxpic suo ciini celerac gciites
(tiimes tribtita solvcroiit , misit priniariuiii cl cxaclores
trihutnriitn, lit a l-iancis coiisucla liil)iila jx-terent.
Franci (|iii mullis dielnis liheri a lril)ut() vixerant ,
mmlinsejiis pcrcmeruiit.N alcnliiiiaiuis, ira iiiiiiia siic-
ceiisus, Francos tlelerc ciipiens, inlinitas copias coadii-
iiavit. (juod cuiu audisscnt l-ranci , cousilio Marco-
niiris ducis jain seuis , Farainiiiidiini ij)^ius liliiuii
regem elevavenint. lla(|ue Sicatnbriam reliiKjuentes ,
loca vasta cl ncmorosa Theiitronica' regionis iiigre-
dicntcs, 1h(()S(|iic posl se succidcntcs, ciiin parvidis
cl mulicjibiis l^oiiianoniiii gladios evaserimt. I\oinani
Sirambriain vacuam reperienlos , eaiii fiinditiis dcle-
M iiml. I laiK i pci priedicta ncinora pedetenliin dc-
scciidculcs, secundo anuo A^ripiiiaiu urbem silaui in
linc lUiciii (luniinis ccpcruut , ipsamfjue caplaui, Ro-
manis indc cxpnisis, aniplilicantcs, Coloniam vocave-
riuil , «|u;uu cliaiu scdcm rci^Mii sui conslilucrunl.
I.t'gimus l'iancos, antO({nam sibi rcgcni consliluis-
s«'nl, hos (biccs babuissc, Pii.iinuni (jui us(|uo in loco
ubi Sicainliria conslriicla luil i|)S()s adduxil , Fncam
(àiniluMi. \iili m M- Ici lins luil ; posl bunc .Siumiiidcs ;
dcbinc S>nionrni (biccui liabuciuul. l'osl \ii<) I\o-
inano more rem suam pci- si iiatoics liaclanics, abs-
cpic (bue diii bicnml. Ad ulliuuuii Maicomiris dux
eorum luil, ( ujiis cnnMlin, cuin scnc\ jauï c.sscl ,
CASTRI AMBAZIiE. 23
Faramundum regem primum constituant. Secundus
fuit Clodio, qui Cameracum , Turnacum, Burgundiam
totam usque Viennam subjugavit. Tertius Merovechus,
quartus Cbildericus, quintus Clodoveus, rex magnus
catholicusque , qui anno decimo regni sui Britones
ab oppido Blesis qui ripas Ligeris inter Turonim et
Aurelianim impugnabant, nemoribusque occultantes
viatores interimebant, cum sibi a Saxonia revertenti
ostensuni esset , festinus descendit , Britonibus fugalis
et peremptis Blesim delevit. Paulo taïuen altius in
competentiori loco castrum illud restauravit , suosque
ibidem posuit , eodemque nomine vocavit , illud
nempe diligens , ut pote quod multum pulcbruni
fecerat, nimis exaltavit ; qui viginti annis post re-
gnavit. Sextus Clotarius, septimus Cbilpericus, oc-
tavus Clotarius Cbilperici filius, qui ducem Saxoniae
nimis rebellem omnesque illius regionis juvenes sua
spatba longiores occidit; decimus (1) Dagobertus, qui
babuit duos filios Sigisbertum et Clodoveum. Sigis-
bertus rex Alemanniœ , Clodoveus Francise fuit. Sigis-
berto mortuo, Grimodus dux, in cujus custodia filium
suum quem ex uxore legali genuerat et regnum po-
suerat , filium domini sui Dagobertum nomine to-
tondit, et in ecclesia Sancti Galli Fundensis cœnobii
monacbum fecit. Quo facto, statim Grimodus filium
suum Eduardum regem Alemanniœ constituit. Sed
Clodoveus, Sigisberti frater , casum nepotis sui mo-
leste ferens, coadunalis Francis, Grimaudum prœ-
iiando captum Parisius in carcere posuit , qui et ibi
obiit. Eduardus vero filius ejus Constantinopolim
(1) Sic , pour nonus.
f4 LIBER DK COAIPOSITIONK
fii^'if. Ciim aiilcrn Dagohrrtus nionachum cxnere
nolN'l, ((rtliiu'iiujiu' siiiim tlili^eret, Clodoveus ainoro
iirpr^tis siii ((l'iioljimn ilhicl Naldc ditavil. Alonaclii
vcro Dau'obcrtiim ahbaictn coiistilimiil. l)aL;ol)('itiJS
al»l)as pilnicli siio (ilddovcn <'iiiiti in rxpeditione
{•diitia .liistiiiiaiium iiiipcratoreiii (^onslanliintpolita-
mitn (|iiiii(|iiai,'inta niillia militum adduxit. Si(|uidcni
imjtcralor illc piitabal Ediiaiduiii iii icgiio Mciiian-
noriirn rcsliluere , scd vicliis et confusus rediil.
Kdiiardiis vero a I rancis captus occiditur. Sic ilaque
Clodoveus re\ iindccinms iilruin(|iu' ol)liniiil rcj^miui.
Posl liunc non ainpliiis raiainundi |)rogenics rcgna-
\it ; duos tamen filios liahuil Tlicodoricuiii et Childe-
ri( iirn. Cliildericiis niniis scvenis a Bodilone Franco,
(jiiein ad stipilcin lii;aliini ninus deUnpaveral , ob
s;rvitia[in] suajni] occidilnr. El)roinus dux, major
regia^ donuis, Tbeodoricum regem slatnif; cujus sa'vi-
tiatii I ranci non fcrentes, a regno ejiciinit, (|iii fiii^icns
l\<»tlioMiago obiil. Fbroinus, consilio Lcotlegarii Au-
gusliuhinensis opiscopi et Gerini fralris sui a Francis
caj)lus, I,u\o\io lîionastcrio nionaclms clîicilur. Franci
Pipino lilio \nu;isili diicatuni lotins l'rancia> pnebent.
Pipinus in \l(Tnanniam pcigens, fratrem snuni con-
sobrinmn Marlinuin Francis rclifjnit. l'broinus inn-
naslcrinm c^icssus inon.jcbum cxiiil , inonilu sancii
\inlii(iii dncaliiin arripnil. Marlinuin Laïubun» Cla-
\afo UK lusiiiM super vaciias capsas jur;ins ne sibi
rnalnin latcrct proditinnr occidit . sancluni l.codcga-
riiun cl (icrinurn rratr«in ejus dira p(cna daiunavil.
Kl)roinus. niulla niala I "rancis iji^crrns, al) Frinenfrcdo
orcidiliu . (|ui l'ipiim Irsliniis nunlia\ il. Sic l'ipinns
ducaluru Infiiis | i.mciir in j)a( c ic\il : scd j)Utans
CASTRI AMBAZI^. 25
aliqiiem de génère regali adhuc vivere , rex esse
noluit. Quod totum Deus fieri permisit peccato Clo-
dovei fîlii Dagoberti , qui beati Dionysii brachium
abscidit, regnumque Francorum divisit.
Sed qiioiiiam pliires oplimi reges ex génère hiijus
boni Pipini orti sunt, restât ut séries progeniei bujus
cognoscatur.
DE KAROLO (l).
Ausbertus senator ex Pluide filia régis Clotharii ,
patris Dagoberti , genuit Alnaudimi; Alnaudus Arnul-
fum ; Arnulfus genuit très , Frodulfum qui genuit
Martinum quem Ebroinus occidit, et Galcbisum qui
genuit Gandregesillum abbatem , et Angisilum qui
genuit Pipinum. Pipinus iste viginti septem annis
ducatum tenens regnuni optime rexit. Post hune
Karolus Martellus regnum obtinuit, qui per omnia
bonus fuit , excepto quod décimas ecclesiis primus
abstulit. Iste duobus filiis regnum divisit , Karolo-
magno Alemanniam dédit, Pipino Franciam. Sed Ka-
rolomagnus, anno ducatus sui quinto, Pipino cuncta
relinquens, Romam yenit , Pserapte monte in honore
sancti Silvestri ecclesiam statuit; ipse apud Montem
Cassinum monachus efficitur. Pipinus vero, jussu Za-
cariîE papie, in regem a Bonifacio archiepiscopo inun-
gitur, qui Haistulfum regem Longobardorum tenere
justifias Sancti Pétri coegit. Iste Hunaldum et Vufa-
rium duces Aquitanorum cum omni sua progenie ab
Aquitania expulit, in qua muhos proceres Francorum
(1) D'Achery, in-4% X, 527; in-fol., III, 270.
Î6 I im.Il I)K COMPOSmONE
li«rr(lita\ 11. r.ilmix sims misit , Ar^'cnlomachiini cas-
Iruiii Ifcil, \ iiandalos a vaslalioiie AfTricai reverlentes
in Alnitiisi |>ai,'<> cum rrgo suo aiini)ii]a\it. Cui Tire-
j^'oriiis st'ciiiitliis, ni (IcfV'iisori ecclr.siu' , claves de sa-
crarii» Saiuli Pciri tiadidit.
Hic u<iiuit illiim adiiiirahileni rcgtMii ex l'xrlrada
rc^ina Kamliiin .Ala^Miurn , iinperatorcin Uoinamiiii ,
(jtii n'i^cs I.()iim)hard()s al) Italia dt'lt'\it, cl oiniiia sua
jura KoniaïKi' ecclesiœ resliluit. Saxones , Danos ,
\ as( nncs , liarros, Navanos , Ilispauos subjugavit;
(ira-cos, .MTros, Persas, .Egiptios Iribiitarios metu sui
cfToril. Cui Isaac inouaclius elepliantem ab AfTrica
niissuui Acjiiisgranis adduxit. He.v vero ex Fauslade
rcf^iua duos (ilios Pipinurn et Carolum genuit. Desi-
derio rege Long(»l)ardoruni cum sobole destructo
ui<irtu<»f|ue, Pi|)iiuis rcx Itali;r cfricitur, Karolus vero
îSax()iii;e, Paniinuia-, Sclavouiie. Quorum frater cum
ipsis Homaî a |)apa et a senatu cum vexillis honorifice
susceptus, acclamalum est : « KaroloMagno régi salus
et vicloria! » ibicjue relrbravit Pascba. Serena ^1) impe-
ralriv (ioiistanliuopolilaua inlerlrancoset (îra-cos j)er
iiitrnuuilios, missis largis donis, pacem fecil, Karolo
mrdiautc. Kt rex Galalise papilionem mii-£e piiK Initu-
dinis ei misil. Faustade in liaioria apud Sanctum Al-
binum sepulla , rex lldegardam dnxil , et ex ea Lodo-
\iruin 1,'fnuil, (|ni nx l'rancorum fuit.
I.odoviciis Piiis, filins Kandi Magni , ex llcrruin-
garde 1res filios gennil . I.dlliariuiu a (|un l.olliaringia
iiominata rsl , Pi|)iiiuni cl l.oilox iium ; ex .ludilli
aiilcni L'cniiil Karoliiin C.alMuii. Sle[)bainis l(Mlius
(I) Su , pour Irtna.
CASTRI AINIBAZL^. 27
papa veniens in Franciam a Lodovico lionorifice
susceptus est. Paschalis papa anno septimo Lotha-
rium filium Lodovici Romae diixit. Tempore Lodovici
Pii, Saraceni, a partibus Hispaniae emersi, Provinciam,
Aquitaniam et raaximam partem Burgundiae usqiie
Videliacum vastaverunt. Gerardus cornes, de génère
Lodovici , ecclesiam Sancti Pelri in monte transtulit ,
et corpus beatae Marise Magdalenœ, in Provincia ab
Acquis urbe raptum, in ecclesia Videliaco monte sita
recepit, 0I3 hoc rex fréquentes munitiones in Arvernia
fieri prîecepit. Panique Romanis, ut Gesta testantur, ab
hocregno partim Gothorum partial Francorum virtute
expulsis, ah his et postremo aDacis et Suevis,qui ?sor-
manniam et maximam partem terrée inter Sequanam
et Ligerim Francis repulsis tenuerunt , omnes nolDîles
hujus regni exordium habuerunt. Regibus vero Gotho-
rum a Francis pessumdatis ac destructis , Franci mul-
tos proceres Gothorum, concordia et pace cum ipsis
constituta, sub jugo etdominio suo in Aquitaniam do-
minari permiserunt, et per connulDia mixti sunt; quod
benigni Lodovici tempore maxime factum constat.
Mortuo Lodovico , quatuor fratres Lotharius , Pi-
pinus , Lodovicus et Karolus Cal vus Fontanidos
campos multo sanguine christianorum fœJarunt ; sed
Karolus Calvus, duobus mortuis, cum Lothario re-
conciiiatus a Johanne papa imperator factus est.
Anno decimo septimo imperii Raroli Calvi , Astulfus
rex Westsaxonum toti Anglise imperavit. Hic, Romam
orationis gralia profectus, in prœsentia Leonis IV, qui
tune in episcopatu residebat, totara Angliam sancto
Petro et domino papa* in perpetuum tributariam con-
stituit, ita ut unaquseque domus Angliae in tertio anno
58 I.IHER DK COMPOSITIONE
iiiiiiMi (Itii.tiiiim ari^enlnini pi-o Iribiiln daret , quod
us(|ii(' liodic iii.iiicl. (Jiii iii (-cdilu siio .liiditli filiani
Kaioli ("alNi iixnicm acccjjil, de <jiia iiulliiiii iK'icdt'in
liabiiif. l'osl liar, Pcrsif alii(|uc Saraccni imilli Coii-
slaiitinopoliiii ohsederiint , Giîrciam vaslaverunt , ad
ciijiis siucmsiMii Karolus Calvus ciini inagno exercilii
|)('im'iis Pcisas drvicil , Saraccnos lugavit, uibcm ic-
uiam ciirii rci^iio (Jra-cia" dflibcravil.
I.(» iciiipiiK», Daiii Siiovi, (juos Theotici liiigua sua
Noiiiiniil. id est Aijiiiloiiarcs lioinincs, vocant, emer-
scnint; luiiic in ri})as Ligcris nunc Sequanae urbcs
vasiatilcs iiivc'licl)anliir. Karolus a Conslantinopoii
ciitn imillis i(li(jMiis rcdiciis , quas tlivorsis ecclesiis
siii rc^'iii |»()siiit, Nonnaniios apiid Andegavim obsedit,
Salniiionc briloiuim rege cum exercitii sibi adjuvante.
Se<l j)t'ciinia sibi a Noiniannis data egicssurn pricbuil
fis, tali si(|uideni j)acl() ut non aniplins Cialiias inle-
slarent : cjuod nequaquam lenueiunt. Rex prudens
Karolus liiuons infestalioncs Normannorum, frecjuen-
tos uiuniliorifs in Cenomanensi page fccit , vicos
quns<lain in (>j)pida munitissima ronvorlit , et diversis
nplini.itibus disnsa casleila <lislril)uil : diverses oliaiu
< niisiilcs II) (M regione constiliiil. Siinilitcr \(|nita-
Udrum Sfdiliones providcns, et hereduni tlcbililaloui
aninio sno valicinando ic^volvens , cuiilain nobili wvn
de \Mrrli;n)<'nsi pago , iioruine \(lcland(i, l.nclias cas-
liiim ri ilii.is p.irics \inl>;i/.i;ui oppidi Irilmil. bii/cn-
(•liaiciini \riti cl niol.im (laslaiioiiis ( uni dnini) (pue
ibi nai et tciliain j)ail(in \iul)a/.ii llainioni ciiid.ini de
curiasin donavil. !;,i Icmpcsfale, Llliedusel .lobannes
Scofus niaxiinatn p;irl( lu Danoruni ad (idem (ibrisli
r..M\t rliiiii , (|iii iii \ii_;li;mi cl I )a( iani rediri init .
CASTRI AÎNIBAZI^. 29
Mortuo aiitem Karolo Calvo, Dani , qui in infideli-
tatern remanserant , ciim Huaslen duce suo Gallias
tribus annis infestantes, beati Martini corpus Âutisio-
doro canonicos transferre compulerant. Post, quantas
Gallorum strages fecerint, quantas urines regionesque
concremaverint, enarrare nolo, sed tamen bœc divino
nutu peccatis Gallorum accidisse puto. V'erum diras
mortalium calaniilates , quas Galliarum incolœ pertu-
lerunt , tragicis et lugubribus carminibus satis alii
scripsere. Isti vero terram usque Parisius et Aurelianis
depopulati sunt , adeo ut ubi quondani agri opulen-
tissinii urbesque sneciosissimse fuerant , nunc bestia-
rum aviumque vasta balntacula sint , et ubi seges
voluptuosa pollebat , e contrario
Carduus et spinis surgit paliurus acutis (1).
Sic super ripas Ligeris omnia vastantes, Ambaziaco
pervenerunt. Quod oppidum cum paucis defensoribus
repertum cito capientes , totum succenderunt , pon-
temque Ligeris diruerunt, ecclesias , unam quae erat
ultra Ligerim in introilu pontis, et aliam in loco qui
Luat dicitur silam , omnino destruxerunt, qui in
planitie prope Ambaziumhospitati, locum qui Nigron
dicitur multo sanguine innocentium captivorum fœ-
daverunt; quod aetate Lodovici Balbi , cognomento
rsihil Fecit, actum est. Quod slultitia Ambaziensium
contigil, qui , cum vicinis populis obviam Normannis
processerant putantes eis nocere, decepti sunt, qui a
Normannis alia via incedentibus decepti, caslrum
proprium amiserunt. Vastatis itaque agris inter Carum
(1) YirgM Ectoga, V, 39
3(t I.ir.KR m. COMI'OSITIONF,
ri l.i^piini, destnitto eliaiii lapidco jxintc lilirei, ciini
iillia non rt'))<'iin ni qnnd diripcrc possent, collt'ctis
aniialoi'iiin cnj)iis ad ni Ixin I nionic-ani ilcr dirigunt.
Oinnia wvn (jn;r in siil)nrl)i(> civitatis invenire potiie-
lunl . lacla prins miserai)!!! iKuninuin ca-de, dnnoliti
snnl. Purro Tnronici trépidait', concnrreie, [jorlas
obsrrare, tunibiis se inserere, propugnacula armorum
appar.ilu niniiirc non eessanl. Hoslcs , poilas uil)!s
innilo lin liine (|nassanles , tolo nisu iiii^ressnni nrhis
sil)i pullicebanlur. Tnncelerici (jui ibi adcrant, junclo
sibi totiiis tiebililalis agminc, rapido cursu ad eccle-
siani convolantes clamal)aiit : « Sancte Dei Martine,
cur tam i^raviter obdorniisli ? Ostendc , qua'sumus,
pictaleni; snccurre, fer openi miseris, alioqnin et nos
peribinnis, et civitas nostra redii^elnr in solitutiinem. »
<Jni, e\ sepulcro beat! vii'i raj)la cistella, in ipia sacra-
tissimi !Maitini reliquia' servabantnr, et ciniculus ille
queni cleriei ob pericuia subnKtvenda reli(|nerant ,
pnihr nrbis, j.iîn niulto bosliuin turbine cpiassata*,
iiiiiihi mil. Tune vero oppidan! , (jui piuilo ante metii
propin(|na' inoiiis exleiril! fnerant . niox pnesentia
lanl;e opitnialionis aniniati, corporis et anirni vires
resiiiujiserunt ; Danis e contraiio stupor vebeniens
inciissns est, post stnporeni forniido et mentis alie-
nalio obrepsil , dcinde fu^am conali . Nidcrcs, eum
aller impedirelnr ab altero, ac si per i^laciem eurrercnt
pra'cipiles labi. I^ilnr op|)idani , (Ibri^tum sibi per
M.nlini preces j)ropilinm senlienles, eruptione lacla,
|»ersr( nli Minl iniinicos, e\ qnibiis feic mille interfe-
ceriinl ; sic(jne j^lorilicanles hei iiiiscric nrdiam . (jui
cis iiiopinatam Nictoria- |>almaiM dcderal , reliiiuias
beali Martini in locum sinnn reslilnerunl. l.apropler
CASTRI AMBAZI.E. 31
igitur synodo celebrata , auctoritate archiepiscopi et
episcoporum qui convenerant, statutum est ut singulis
deinceps annis per universam diocesim subvectionis
hujus festum iv° idus maii solemniter celeljrelur, qua^
nullo alio nomine rectius quam Subventio censetur.
Régnante Karolo Stulto , filio Lodovici Qui Nihil
Fecit , Franci Odonem, filium Hugonis diicis, regem
elevaverunt, quiregnavit decem annis. Post cujus obi-
tum , Rotbertus abbas, ejus frater, elevatur in regem ,
qui regnavit anno uno , et occisus est a Karolo Sliillo
in prselio. Mortuo Odone rege qui decem annis re-
gnavit, in septimo anno post ejus obitum , ab Ericb
et Bathet, Normannis, civitas Turonis succensa est,
ecclesiaque Beati Martini cum toto castro alque cum
viginti octo ecclesiis. Quo tempore, Rollo Norman-
norum duxCarnotum obsedit, qui, cumgentilis adhuc
esset, visa camisia beatœ Mariœ, quam Rarolus Calvus
a Bizantio attulerat , a Carnoto fugatus est. Rolloni
effecto cbristiano, Karolus Stultus dédit ei Norman-
niam cum filia sua Gilla ; qui pedem Karoli Stulti
noluit osculari nisi ad os suum levaret. Karolo Stulio
vivente, Rodulfus , filius Ricard i ducis Burgundia^, a
Francis rex constitutus est, consilio Hugonis Magni
filii Rotberti régis ; qui quindecim annis regnavit.
Karolus Stultus genuit Lodovicum Liltramarinum. Iste
Lodovicus regnum Lotboringense Otlioni et Henrico
filiis Hugonis Magni dédit. Otbo Alpes transiens rex
ItlialiiL' efficitur , post vero Alemanniœ. Lodovicus
Lltramarinus genuit Lotliarium. Quo tempore, pro-
genies Pipini et Caroli Magni tinem liabuit , nam
Franci elegerunt Hugouem Capet , qui tamen [de]
eorumdem cognatione fuit.
3Î LIBER 1)K COMPOSrnONE
[de hi:go>-e capetJ ^1)
Holjorliis ivx, fratcr Odonis rci,MS, t^'emiit Iliigo-
lu'in M;ii;iuiiii. Hiii^o M;ii,mius très (ilios genuit , OiIkj-
11(111 , llciiiiciMn , Ilugoncin (lliapetli; Ollio rex Ale-
iiiauni.f cl llliali;!' fnil . Iltiii iciis dux Lollioringiie ,
IIu'^M) CliapL'lli rc\ Irancia', cnjus pater IIii^^o .Ma|^nus
postea ahbas Sancli Martini eirecliis est. Hugo Clia-
petli gcmiit Kobertiiiii, viruni niagnœ sanctitatis, qui
annis xxx regnavit et in Âureliana urbe ecclesiam
Beati Aniani construxit.
Uolieiius i^cmiit llenricum qui xxix annis regnavit.
lleiiricus genuil JMiili[»j)uiii, qui, Henrico rtge Fran-
coruiii pâtre suo niortuo , parvulus remansit, cujus
Balduinus cornes Flandria' tutor ftiil ; nani cjus ami-
tam, sororem Ilenrici régis, uxorem duxeial. l'bilip-
pus rex annis xlvii regnavit, qui obiil anno incarnali
^ erbi millesimo centesimo septinio ; cujus regnuni
L()tl()\icus Pinguis, filins ejus, suscej)il, (jui uxorem
duxit liliaiii coniitis de Moriana, ex qua genuit duos
filios l'liilij)puni et f.odovicum. Quo temj)()re fuit
.loliannes de Teuiporibus, arniiger Karoli Magiii, ([iii
vixeral Ireccnlis sexaginta niio annis.
Lodovicus \'\v forllssinius rcgiiiim in pace tenuil.
Ij)so vivenlc, biiiocenlius pa|)a IMiilipj)Uin fiiiuiu ejus
lU'iiiis regcMi inuiixil, (]iii puer Parisins de e(|uo
cadens obiil; (jiki iiiorluo, allcniiii iiliiiiu re^ciu
l'Yanconmi Iccil , scilicct FodoNit uni. MoiIik» a|»ud
Saneluui .latobiiiu ( Jiiillcliiin l'iclaNCiisi coinile, ejus
(l) D'ArlRT). M. l , \, :.:S2; iii-lol.. III, -272.
CASTRI AMBAZIjE. 33
filiam LodovicLis Jiiveiiis uxorem duxit, et dux Aqiii-
lanise fuit. Cumque in celebrandis nuptiis in Aquitania
moraretur, pater ejus mortuus est et apud Sanctiim
Dionisium sepultus , anno regni sui trigesimo , incar-
nat! Verbi mcxxxvu". Lodovicus Juvenis Jérusalem
cum maxima multitudine pergens in Romania innu-
meros ex suis amisit, qui famé et gladio perierunt ;
similiter exercitus Conradi itnperatoris Alemanniae qui
eum prœcedehat, periit; qui tamen, multis aerumnis,
Jérusalem cum multis pervenerunt. Quod inforlunium
conligit anno incarnati Verbi mcxlvii'*. Via tamen
liujus peregrinationis , Eugenio papa monente et
Bernardo viro religiosissimo Clarevallensium abbate
prœdicante, incœpta fuit; siquidem illis diebus Rai-
mundus, frater Guillelmi comitis Pictavorum , prin-
cipatum Anliocbiœ possidebat , qui neptam suam
Alienordim cum viro suo rege Lodovico honorifice
suscepit et servivit. De quibus plura loqui pertimesco,
quoniam iter eorum gentilibus fuit lœlitia , cliristianis
irrisio et pœna , et tamen deinceps desidibus et pigris
incitamentum fuerit. Denique illorum superbientem
ignaviam imperitamque jactantiam obmillo : posteris
exenq)lum , seriesque rétro longa et prolixa faslidium
generaret ; quod inforlunium ob consuetam arrogan-
tiam Francorum reor evenisse. Quamobrem quia ad
aiia feslino et de regibus Francorum mulli ante me
sufficienler scripserunt, ne a gemino ovo deridendo
dicar incepisse , de bis prœdicta tibi sufficiant.
CIIRONICA
DE GESTIS CO.NSULUM A.NDEGAVORLM.
PROLOGUS (I).
Quoniam iii aiite expositis, de regibus Francoriuii,
qiia.' liuic operi pr^cedenti ma\iine((iie setjiienti ne-
cessaria j)iilo, cxplaiiavi, nunc de coiisulihus Andei^a-
vofiiiii, (jiKi' scripta niiiiis confuse rudi(]ui' sermone
reperi, (piaiu verissime potero paucis verbis, breviler
et commode eiuicleabo. Nam cum vita nostra bievis
sit , memoriam eoium quam maxime Kuigam eiïicere
debeinus (pioium viitus clara cl a'ierna habcliu'. C\\n\
veto rcs '2) mililaris ad summum apicem virlute
aiiiiiii cl corpitiis procédai, aiili(|ii(truiM |irii(lciitia
urbium ici^imina a minus boiio ad (|ucin(|uc oji-
limiuu translerre consucNil.
Ii;i(ur lempore Karoli (!al\i compliircs iionï altjuc
ignobilcs, bout» cl lioncslo iinbilil)iis jioliorcs, clari
fl m.iL^ni t llccli sunl : (juos cnim appctculcs i^loriae
mililaris (•<)iispicic!)al , j)criculis obicclarc cl pcr cos
forlunam Icntarc non dubilabat. I^rant cniui illis
(t) D'Arlii-ry, Spicilegium, iii-4", X , TiS t ; iii-ful. , III
(2; Sp. gloria.
CHROISICA DE GESTIS CONSULUM ANDEGAVORUM. 33
diebus homines veteris prosapiae multarumque imagi-
num (1) qui acta majorum suorum , non sua, oslen-
tabant; qui cum ad aliquod grave ofiicium mitte-
bantur, aliquem e populo monitorem sui ofTicii sume-
bant ; quibus cum rex aliis imperare jussisset, ipsi sibi
aliuin imperatorein poscebant. Ideo ex illo globo no-
bilitalis paucos secum rex Karolus bal^ebat ; novis
mililaria dona et hereditates pluribus laboril3us et
periculis adquisitas bénigne praebebat. Ex quo génère
fuit Tertullus (2), a quo Andegavorum consulum pro-
genies sumpsit exordium, vir doctus bostem ferire,
bumi requiescere , inopiam et laborem tolerare , bie-
mem et œstatem juxla pati, nibil prœter turpem famam
metuere. Hœc ergo et similia faciendo nobilitatem
sibi et suo generi peperisse refertur. De cujus pâtre
quod sufficiat loquamur. Obsecro autem eos qui lec-
turi sunt ut fidem dictis adbibeant neque me scripsisse
falsa arbitrenlur.
DE TORQUATIO SIVE TORTULFO (3).
Fuit vir quidam de Ârmorica Gallia , nomine Tor-
quatius, genus cujus olim ab Armorica, jussu Maximi
imperaloris, a Britonibus expulsum est. Iste a Bri-
tonibus , proprietatem vetusli ac Romani nominis
ignorantibus, corruj)to vocabulo Tortulfus dictus fuit ;
quem Karolus Calvus , eo anno quo ab Andegavis et
a tolo suo reguo Normannos expulit, illius foiestis
(1) Sp. propaginiim . — (2) Sp. Tortulus.
(3) D'Achery, ln-4°, X, 408; in-fol., III, 237,
3G CHROMCA DK GESTIS
(jiiif Nitliis Meriili imiicii|);Uiir lorestariuni constituit.
Siciil (MiiiM (•iiiii|)lii''('s relV'iiint, i;omis suiiiii. iiolciiti-
hiis liritonihus, diu iii ui'inoribus vixcraL Is vero iii
|)ai,M) Kt'cionico oriiiiidiis, lial)ital(>r riisticaïuis fuit, ex
copia silvestri cl vciiatico cKcrcitio viclitans. IIiijiis-
inocli lioiiiincs, ut alii|ui dicuut, Britones lîiji;rios
vocanl, nos aulcui Franci liyrsarios sive Pedicarios (I)
dicimus. Sunt alii cjui hune niai;is volunt iii vulga-
lihus locis cuni lU'douicis rusticis habitasse, llralibcl
ancipilis opinionis pars verior existai iiou nudtuni
rcfcit, (|uia née ipsi relatores valde iiiter se difl'eruiil;
uec mirum, sa'pe enini legimus fjuondam in ai;ris
exslilisse senalures cl ab aratro raptos esse impera-
tores. In isto, cum plane grandis esset natu, arma se-
neclulis, scilicet arles exercitationesque virtutuni ,
inirificos fruclus cfTccerunl , el conscicnlia bcne actaî
vilie niultorumque beneficiorum recordalio ci jucun-
dissima fuil.
DE TERTC
LLO (2).
Suj)radictus aulcni Torquatius si\c lOrtuHus i^cuuil
TcrlulUuu, (|ui pi'iuHis ex |»r(»L;ciii<' \u(l(':;a\(ii>iuni
cdiuiluui j)er auti(|U()s j;cn('al()i,'ia' illoruin rdatoics
c-oiupiilatus est (3 . Hoc profeclo constat (juod IVr-
lullus quideni acer ingenio, fortunani suam et reruui
Iciniil.ittui auiuii .MUjiIiludinc sujk r\a(l( ii>. majora se
cupere el ajj;i;redi ausus sil. I.tciiiin circa id leinporis
(1) Noie de cI'AcIhtv : • alias Bearlcariot, Waudricui.,
(f) U'Aditry, in-4°, X, 408; ln-fol., III, iM .
(3) Le .S|»uil«*^<' rtproduil ici la moitié du Prologue, depuis igiiur
têmf>T€, j\uqu<t fJf/>truie rcjtrtur. \ oii le» page* 34 «l 3a.
CONSULUM ANDEGAVORUM. 37
qiio Karolus Calviis, Lodovicifilius, Karoli Magni im-
peratoris iiepos, ex triarcho (1) monarcbus factus ,
non longo regnavit spalio , praedictus Terlullus, pa-
tern?e possessionis relinquens anguslias et per confî-
dentiam strenuitatis volens et sperans se exallari , ab
occidentalibus finibus progressiis in Franciam abiit et
clienlelam régis miHtaturiis adiit. Id ipsum tune alii
quamphn'imi , militaris forlitudinis sibi conscii , fa-
ciebant ; qui et fama et bonoribus avidi, per suam
virtutem cupientes excrescere , ex diversis partibus
terrarum eodem confliiebant , prsesertim régis munifici
bonitate invitati et temporis opportunitate incitati.
Siquidem praedictus rex Karolus post diutinas dis-
sensiones, post gravia bella contra fratres suos gesta,
tandem omnium illorum et victor et superstes, avitae
quoque probitatis ac gloriœ œmulator aut etiam su-
pergressor lotis nisibus disponebat existere; nec mul-
tum abforet quin vota compleret nisi vit<e brevitas
occurrisset : nam universa regni reique publicae detri-
menta , quœ per prœteritas cum fratribus suis discor-
dias incurrerant, mirabili sapientia ac bonitate emen-
dare feslinabat. Nomenoii vero pseudoregis Britonum
tyrannidem, ipso per Dei et per sanctorum ejus vo-
lunlatem, prsecipue per beati Florentii auxilium , po-
tenter oppresso, destruxerat; aliorum quoque mul-
torum perfidias bostium domuerat. Nam semper
Dominus, in sanctis gloriosus et mirabilis , gloriosior
mirabiliorque ostenditur cum per ipsos mirabilia ope-
ralur.
Normannorum hostilitatem , qua limbum illum
(1) Le Spicilége porte, à tort, tetrarcho.
38 CnnOMCA DE GF.STTS
nostnr fialliac cjiii Oceano conligiius est devastaverant
iiistiper et violenter possidere, sieiit pos(mr)duni
factiitii videmiis, alTeclal)ant, illorum vero violenliam
ulcisci et eam ad niliiliiiti npi iiiiere Karolus appara-
bat. Ea de eausa niuleciiiiKjiie viri rnilitares ad eiini
veiiiehaiit , cpios ill(> sibi adsciscciis et earos l)aljens,
ila (juenKjiic iiiagis diligeiis lionorabat siculi polinreni
il) fidelitale et fortitudiiie e()m[)rol)al)at. Inter cpios
Tertullum, de qiio agirnus, ol) mérita sua caruiii lia-
bens, uxorem ei cuin aliquanlo hencficio in Laiulo-
iiensi (>astro Irihuit , nccnoii eliam ciiin alicjuibus
terris, tam iii j)ago (iasliiiensi qiiatn in locis aliis, per
Fraiiciam casatum fecit. Sed ipse rex iiiteiiin, maxima
dispositionum siiarum parte interriipta subito, iieqiie
regni, sicut cogilaverat, desttuctione ad pcrfectiim
restiluta vel pacis (juiete ordinata, beu dolor! ad
calaniitatem postmodiiin in Francia lanlo tempore
perniansurani secunduni Dei perniissum, in ciijus
manu sunt j)oteslates et legna , rebns mundanis,
morte perpropera prajveniente, subtractus est.
Filium ([uiilem in regno beredem reliqiiit appel-
ialutn Fn(l<)\ iciiin, (|tii al) avo suo siipradieli» tanlnm-
modo vocabulum retinuit. Fs nempe, et al) avita et a
paterna et omnino a tota regum antecessoruni probi-
lale degcncrans, adeo iiuililis vi\it nt coi^nomen, pro
riiciilis iiicilia', asMimerct Ndiii l''c(il. Iliijus inisei-
liini j)rin(ij)alns temj)ore , Normamii alii(|iie qiiilibet
boulines iiiaiie et tvrannira* \olinitalis, in maliciain
rcMiinplis xiribus, itnj)ini(' {'xarscrunl ri per niiilfa
tempora, siciil in Icria rectoi-e destilula. dcbacibali
siinl. ><iniianni, anlcrioiis |t('r\asionis et devasta-
onis sua' liiiiilt^ <rii(lclins lai iiis([ii(' j)ia"trrgressi,
CONSULUM ANDEGAVORUM. 39
Neustriam atque Âquitaniae magnaiii partem rapinis,
incendiis, caedibus depopulati suiit (1).
DE INGELGERIO (2).
Circa id tempestatis mortiio Tertullo in Francia,
filius ejus, nomine Ingelgerius, hereditates ipsius
possidens remansit, sub Karolo Calvo tamen gene-
ratus. Naraque Teilulliis nobilem duxerat uxorem
ducis Burgundise filiam (3), nomine Petronillam , quae
hune puerum peperit. Hic itaque, pra^dicto Lodovico
prsesente, miles efTicitur : qui juvenis alacer, miles
optimus, patris virtulem non soliim œquiparans sed
etiam superans, bénéficia ampliora adquisivit, facta
fortiora et audaciora manu sua gessit. Namque ipse,
admodum juvenis, quamdam nobilem matronam sibi-
que matrem spiritualem ex baplismo (4), pagi Guas-
tinensis dominam, nmlctatione (5) viri sui et adulterio
falso impetitam, cui bujus criminis causa ejus inimici
sua omnia auferre volebant, iste, monomacho certa-
mine contra accusatorem dimicans, eo occiso, illam
dominam défendit ac liberavit. Quo facto, a tota illius
progenie et fere ab omnibus nobilibus, de crimine
tam uobilis dominée dolentibus, niniis dilectus, apud
(1) l.e Spicilége reproduit ici tout le passage du Liher de compositione
ca.^lr! /Imhnziœ, roncernant la première invasion des Normands en Tou-
raine, pages 28-30, sauf la dernière phrase relative à rétablissement de
la fête dite Sichventio sancti Martini
(2) D'Achery, in-i', X, 41-2; in-fol., III, 238.
(3) Ms. 6006 et 621 8, co«i«rto-M/«eflm.
(i) ?nS. 0^18, Guastinensis pagi incolam, adnl'frio...
(b) Sp. mactatione.
40 CRROMCA DP- GESTIS
Landonense fastrum , patris rasamentiim ei valde
aui^menfattim est, ut sermo siihseqiieiis declarahit M).
Eral (|uiclam I.aiicloiiensis (!astri sive Gaslincnsis
pagi consul, nomiiio Gaufrediis, ((tii diu ahsqne
herede masculo \i\it, solain filinm niiicani liabens,
noniiiip Adc'lam, qiiam régi pni'dicto I-odovico cuni
nmni rnnsulatu iii tutclani r('Ii(]iiif . IIal)el)at anteni
tune teniporis rcx paraniui{)liuin si\c raniherlanuni,
nomine Ingclgerium , corpore pulcliruni, nioriUus
sliriiuuiu et in omnibus sagacissimum ; (jui tamen
filius vavassoris patris supradicla' pucUap (2) fuerat.
Que n rex valde diligens et ejus probitates remune-
rare cupiens, praedictam puellani, quîe jani adoleverat
et ad annos pubertatis pervenerat , cuni Landonensi
Castro et cum omni consulat u (îaslinensi cnpulare
cupiebat. Qua de re prredictam pucllam vocavit et
ad bujus rei assensum , verbis quibus potuit, provo-
cavil. 111a aulem, verbis matiira et moribus, id régi
subniisso vullu respondit : « Domine mi rex, non
decet nec justuni est bominem meum vel patris mci
vassalluin mibi supeiponere. » Hex vero ad pra^sens
siluit , et reginîe et sodalibus ejus inliuiavit ut animum
ejus ai liiijus rei assensum iiulinarenl ; quod cum
magna di(ïi(Millate [)osl lf)ngum tcmpus factum est.
Ue\ nul<'m lalcuter et inscios baroues tolius eonsu-
laliis \ui<lianis Ncnite lecit , pranenil(ju(^ eos in ne-
golio ut (|ui l<|nitl (le ( ()|)nl.il ionc dumin;!' coi-uin
facercl ipM ( onccdcrcnl . illi aiilcui, liccl :4ia\ilci fcr-
(1) Addition d'api l'-s d'Ai Ihtv «t If inanii^rrit fiOOri. [iisqn'.i pottr:
vtro ipsi , papr -JS
CONSULmi ANDEGAVORUIM. i\
rent, tamen in poteslate régis omnia dimittentes ,
concesserunt. Rex aiitem inqiiit ad eos : « Qiiando
hoc concessistis , Ingelgerium senescalliim meimi in
dominum suscepistis. Venite ergo ad donationis
confirmalionem, ad benedictionem et ad nuptia-
rum celebradonem domini dominseqiie vestrse , et
facile ligiationem eis. » Quod et faclum est. Cele-
bratis igitur ex more nupliis, dominum dominam-
que Landonensi Castro dediixerunt lotumque Gasli-
nensem consulatum in pace possederunt ; sed fera
deceni annis simul habitantes, absqiie herede vixe-
runt.
higelgerius vero consul in graves infirmitates ca-
dens, videhcet focositalem, phthisim et hydropisim,
non diu supervixit, sed subito et insperate nocte in
lecto suo inventas est suffocatus ab infirmitate. Quod
multi audientes et graviter ferentes, dominam Âdelani
coniitissam mulctatione viri sui et falso adulterio
impetebant; maxime quidam praefectus eorum, no-
mine Guntrannus, parens Ingelgerii. Quamobrem
rex denominato die in curia Landonensis Castri, cum
sapientioribus regni et baronibus Gastinensis pagi, ad
tam enormen venlilandam causam advenit.
Cum aulem ad curiam venlum esset, primus Gun-
trannus praefectus cum suis complicibus querimoniam
fecit de tam subita morte Ingelgerii consulis; et
dominam Âdelam comitissam impetebat, et, causa sui
adulterii , eum manibus vel suorum suffocatum vel
strangulatum fuisse, et hanc rem probandam mono-
macho certamine ; illa aulem e contrario verbis et
operibus, judicio et sacramento protestabatur se pur-
gandam. Rex vero, locutus consiiio, adjudicavit unum
42 CHRO:VICA DE GESTIS
ex suis slirgere et duelli (1) certamine eam piir-
^nri (Ichciv. Parentes vero ejiis licet miiltiim no-
bilcs essent, aciihus cl ielilms coniprohali , rinntran-
niiiM laïuen linieiiles, f|ni \ir Ixllatoi' al) adolesreiitia
sua erat, suhstraxeruul se el dislulerunt eam defcn-
dere. Illa claruaiis el ejulaus exponebal se sacrameuto
et cuilibet judicii).
Iiigeli,'erius autem juvenis , filius Tortulfi, videns
niatrein siiain e\ haptisnio undi(jue desolalaiii el ab
ininiicis circuinvallalain , dolore cordis laclus iulriti-
sccus, ad pedes régis cecidil proiius ; qui ciicuni-
star.til)us régis visu elevalus est, lacrymis profusis et
Millii (Icniissus. Qua'silum est cin- tain deicclo vullu et
buniili babitu incederet ; (jui respondisse fertur :
« Doleo doniinani et malrem spiritualem sic al) ini-
niicis circunnallatani el ab omnibus parenlibus suis
desolalam et viduatam; sed unani pelitionem peto a
te, domine mi rex, ul concédas mibi contra dominae
mea' inimieum monomacbo certamine dimicare; el
ecce vadimonimn meum. » Kex aulem, eognoscens
Guntramuini virum esse fortissimuni, viribus bellico-
siim al) adolescentia, bigelgerium aulem delicalum et
necdum exercilalum, ulj)ole juvcnem, videlicel sexde-
cim annorum, linmit de higelgerio c|uia eum valde di-
ligebat. higelgerius vero sci(Mis longam infirniitatem
dniiiiiii sui, sicnt <|ni nocle (li('(|iic ci sciNicral, et le-
gilirnam eonversalionem domina- sua-, hrtus 1 1 alacer
cxsjjeclabat diem pr;elii.
.lam advcneral dies cerlandi ill^liIutlls. Mane aulem
surgens, aima sua jk r |)iier(»s suos direxit in (•amj)iim
(1) M». OOOj, durllionu.
CO.NSULUIM ANDEGAVORmi. -43
ubirexagonistas''Oexspectansse(lebat. Ipseautemciim
ad ecclesiam , orandi gratia, pergeret, liabuit paiipe-
rem obviam et quid ei largiretur amplius non babuit
quam unum trientem; nam et si fuerant (2) in simile
opus abierant. Venit ei in mente piopbeticum illiid :
Beatus qui iiitelligit super egenum et pauperem; in
die mala liherahit cum Dominus et non tradet eum in
manus inimicoruni ejus (3 . Dato trienle, ingreditur
basilicam et, prsemissa oratione, vexillo crucis se mu-
nivit quod est armalura Dei. Comilissa vero , pro
cujus légitima causa certal)at, dédit ei commonito-
rium (4) suum, dicens : ^ Certa, mi filiole, confidens
in adjiitorio Dei et in mea légitima causa; quia ipse
adjutor tuus erit in opportiniitatibus et in tribula-
tione. » Fidus de sua justilia et de Domini justo ju-
dicio, imperterritus et festinus ad certamen perge])at.
Ut autem ventum esset in Martio Campo , juratis sa-
cramentis ascensisque ecjuis, urgentes utrinque cor-
nipedes , Iaxis babenis , unus alterum aggreditur.
Gunlrannus autem, extensa basla , cum gladio perfo-
ravit scutum Ingelgerii consuitque eum cum anteriori
parte loricae et posteriori levique vubiere in latere
sauciavit, sed non lelbabter ; nec stapbium vel su[)-
pedaneum ferri sellœ equinae perdidit , nec in mo-
dico titui^avit. Ipse vero, perforato sculo Guntranni,
per peclus gladium infixit ita ut inter duas scapuias
egrederetur ; et sic per posteriora equi resupinus, in
terram ruit ut perjurus et teslis falsus. \ idens bigel-
gerius inimicum suum misse, statim, ut [)romptus et
(1) Sp. spectare solebat . — (2) Ms. 6003, erant. — f3^P5alm., XI.,
1, 2. — (4) Ms. 600o, adiuramentum.
44 CHKONICA DK GESTIS
agilis, cnsem lra\il rt parirm liastn* f|u.T deforis scu-
tiim r\ro(l('l)at j)i;eci(lit, rriniss()(|iie cnse iii vaj^ina
nianiiin clexlorain irlro jecit j)artoin(|ue liaslre qua
consiitus cum lorica fiiorat viiililer abslraxit; sicqiie
de cqiio agililor dcst ciilil cxlracloque ense super iiii-
miciiin smmi irriiit , ablalarpie galca rapitis et tlio-
racis al)slulil caput cjiis, ciuKiis videntil)Ms; sicqiie
se régi incolmnis pra^sonlavit. Tune re\ gaiidio
gavisus ait ci : ■< Gaiidc, lili, (|iiin Dciis pn^navit pro
te, cujus aiixilium jiostiilasli, Completiim iuimico
tiio est qiK^d scriptuiii est : Pcrdrs omnrs qui Joquun-
tur nieiuhiciurn (1); et : Testis pilsus nouer il impu-
nitus(T). »
Domina autem Adela comilissa, a falso crimiiie 11-
herata, ad pedcs rei^isceeidit |)rona. .Tiissu autem rei^^is
elevata , liane petitionem petivit a rep:e , tlicens :
«t ^olo, iiiipiit, domine mi rex, ampliiis in miindo
conversari, sed cum aneillis l)eo servientihiis in mo-
nasterio volo soeiari; sed prias de terra mea quis po-
lissimum hères post me fiât, per mannm veslram et
per manus haronum Fraiicia^ et Castiniœ, antequam
disj;rei,'enlnr, voio cognoscere. \ idistis enii7T rjuam
malefidi amici et parentes mei , quantum adjutorium
et (piautum surcursum iii tanio disciiuiine pra\stile-
ruiil. \ idistis eliatn , mm cariialis prnpinrpius sed
l.'imen (3) ex hiplisino lilioliis, In;4el^eriiis (|iiaiilinu
periculum pro me lihcranda snl»i\il. \(il<» ni jndieio
vestrn dilliniaitn- quis polissiuuuu lieres leria- mea?
Iiahealnr: parentes, (pii eansa?u meam non defende-
(1) PMlm. V, 7. —(2) J'ro^.■rl).. XIX. 5 — (3) Ms. OOOIS.
lanlum.
CONSULUIM ANDEGAVORUM. if>
runt nec periciiium subieriint, an Ingelgerius qui cau-
sam suscepit et periculum subivit ? » Rex autem lo-
cutus CLim consilio ail : « Parentes Adelae comitissae
Gastinensis adjudicamiis exsortes heredilalis ejus,
quia fuerunt periculi inexpertes. Ingelgerium au-
tem qui pro ea pugnavit et periculum subivit, licet
non sit carnalis propinquus sed spiritualis filius, be-
redem terrae illius judicamus sicut fibum matris; sicut
enim fuit socius tribulationum , sic débet esse posses-
sionum. n Post banc vocem régis, exclamaverunt
omnes qui aderant rectum judicium judicasse regem.
Tune rex eum saisivit de Castro Landonensi et de
consulatu Gastinensi. bigelgerius vero bominagium et
ligiationem régi coram omni curia fecit ; barones vero
Gastinensis pagi , prœcipiente rege , bominagium et
bgiationem Ingelgerio fecerunt et terram suam de
manu ejus susceperunt.
Postea vero ipsi rex prœdictus vicecomitatum Au-
rebanensis civitatis in casamento donavit. Deinde vero,
apud Turonos regiam praefecturam assecutus, terram
iîiam a Normannis viriliter défendit ; ibique ipsi, sa-
pienter ac juste officium commissumprocuranti,Turo-
nensium nobiles atque pontifices Adalaudus et Raimo,
ambo germani fratresetexAurebanensi urbe nobiliter
nati cives, neptam suam, Aelendim nomine, ei in
conjugium copularunt : tradentes ei cum puella , per
auctoritatem régis et optimalum, palrimonia sua quae
eis in Aurebanensi pago et Turonico bereditate légi-
tima proveniebant. Nam alodium agnationis eorum
erat Âmbazium , villa lune lantummodo et in colle
babens ruinas castelli antiqui, olim a versutis Nor-
mannis deleti; quod sane, prsedictorum praesulum
4fi CHRONirA DE f.FSTIS
romain , liiiic Ingel^crio rex Lodovicus rcfccit ac mu-
nivit. Datiis est tliain ci, cisdeni inlcrvenicnlibiis, et
diniitlius comitatus Andcj;a\is civitalis; quia iillra
Meduaiiaiu in Aiidcgavo aller comes liahebatiir. Sed
ulraf|iic j)ars Icrritorii iliiiis, inrcstaiililnis assidue
modo Normannis modo Brilonibus, pêne in vaslam
soliludinem cuui ipsa civitale sua redacta erat : alque
ita jam diu rege et priediclis duobus episcopis et aliis
primatiljus Fianciaï , qui ibi stationes suas nimium
Uediosas facere a rege cogebantur, in custodiis civita-
lis bujus defessis, libenter Ingelgciius, cujus strenui-
tali omnes confidebant, ad defendendam regionem et
urbem seevis pra^donibus oppositus est et comes ibi
factus. Nec ille minora ibi quam spcrabatur operatus
est; gravia vero bcUa insignps(|ue viciorias contra
liosles faclilavit.
Hic (1 ilaque Ingelgeiius consilio profundissimus,
fide catliolicus, lilteris apprinic eruditus, armis stre-
nuus, magno consilio et ("ortitudinc corpus Ijoali Mar-
tini quod aTuronensibus, timoré Ilaslingi et Rollonis,
Aulissiodorum transveclum fuerat, contra volunlatcm
orientaiium Francorum et Burguntiionimi , multo
stipalus milite nobiliter et lionoiifice revexit ; (|uam
reNoctionem non solum nnracuia decoram reddide-
iinit, sc'd et libcraiilas m.ngnoriitn jjroccrnni , episco-
porum etiam al(|ue abbalnni mm iiiiniina iiiiilliludo
feslivam couiilatns(|U(» j)r(>rnis(iii scxiis cl ;rlalis illus-
trissiiiiaui [e( crunl. (Juam rcNcclioiUMu , (jiiia ad lio-
norcin sjx'c labal dominoruin noslroruin , And'.^ga-
(1) Add. d'âpre» d'Achery et le iii.iDuscrit OOO'i, jusqu'à allquantisper
ic quamdiu, pngc 63.
CONSULUM ANDEGAVORUM. 47
vorum videlicet consulum , nostro operi inserendam
putavimus : quam separalim et ex ordine , ut beatiis
abbas Odo (1) disseruit, transcribemus.
Igiliir quoniam Danorum lelkis silii insufficiens est,
moris est apiid illos ut per singula lustra multitudo
non minima, dictante sortis eventu, a terra sua exsu-
let et in alienis terris mansionem sibi quoquomodo,
ad propria non reversura, \'indicet. Urgente igitur
durœ sortis inclementia, Haslingus , cum innumera
armatorum manu a finil)us suis exulans, Gallias ingre-
ditur, civitates obsidet, mœnia subverlit, turres terrce
coaequat, oppida, rura, vicos ferre, flamma, famé de-
populatur.
Contigit autem ut Galliœ superioris parlibus incen-
sis , Turonim, simili eam exterminio consumpturus,
descenderet. Ambazioitaqueetuniversis quœ inter Li-
gerim et Carum continebantur in favillam redactis,
Turonim obsidet. Portis igitur custodiasadmovetet ne
quis tuto exeat magno sludiosoque conamine provi-
det. Aggeresetiamstruit, aspera complanatetquidquid
urbi capiendœ commodum esset ordinal. Âdvenientis
inforlunii rumor delatus obsessis conceptae formidinis
fomitem subministrat , muros tamen reparant et tur-
rium proptignacula resarciunt et sagittarum grandine
praemissa varios subjungunt assultus. Jam mûri cre -
bro quatiunlur ariete, et macbinarum iclibus cedentes
riiinam sui minanlur ; obsessi viribus diffidentes spei
(1) Le Traité de la Réversion des reliques de saint Martin de la Bour-
gogne, copié ici par le chroniqueur, est en effet attribué dans tous les
manuscrits à Odon, abbé deCluny, mais on a reconnu depuis longtemps
que cet écrivain n'en est pas l'auteur. Cet ouvrage a été publié dans la BibUo-
tlièque de Clunj^ p. 1 13-123 et dans beaucoup d'autres recueils historiques.
48 CimOMCA DE GESTIS
penitus solalio destiluiintiir. Taiuleni vero, divina in-
sj)iraiile gralia in se reversi, bcati patroni sui Martini
corpus pie rapiunt et, ad locuni (|ii() belli violentior
irnpeliis cral déférentes, moiliiuin pro sivis pro[)Ugna-
loreni opponunt. O adiniiabileni per oninia viriim!
(jui diim adviveret si^Miipolens appellalus, ful^orern
virlutiiin astris iuUilil ; deruiicliis etiani , bellipotens
triiuiiplialor, bosliiiin cuneos sola sui prœsentia con-
fecit! Vere niiral)ilis Deus in sanctis suis! Sancti siqui-
deni j)alrociiiante suffraf^io, et obsessis sccurilas et
confidenlia l'cddilur, et obsessoribus l'ormido elpavor
non modicus immiltilur.
Fugiunt i'j^ilur Dani, fugientes Turonici persequun-
tur; fugicntiuui pars gladio cadit, pars capla reducilur
et pars fugie subsidio clapsa est; et usque ad sexlum
lapidem ab urbe perseculi sunt Danos, triumpbaloris
sui corpus cuni bvinnis déférentes et gloria, per (jueui
sibi triumpbus cessit et vicloria. Inde et in ejusdem
bclli friuiupliali memoria , in ipso loco quo sancti
subslilit c()i[)us, in bonore ipsius fabiicata est ecclesia
quae, propter belli eventum, Sancti Martini belli sorlita
est vocabiiI:itii. In co auteni loco tpio C(irpus ejus,
supra niuriini j)ernoclans, victoritc prirnordia iniliavit
erant iiiinu' niaceriaruin anti(|uariMn , in (juibus fere-
banl liiissc aulain \ alenliniani, in (jua sedens ne(pia-
(juaiM assurgere dignalus est bcalo Mailino adstanti ,
doute regiani sellaui ignis optrirct ipsuiutpie regeni
eaj)art(' corporis (pia sedei)al alïlaret incendiiun solio-
(jiie sup(ii)us excuterclur cl Martino invitus suigeict.
Jbi arclii('pisc()j)ns tiun p(»j)iil<t devolo ecclesiaui (jua-
Saiicli Mailiiii liasilica duilnr in bonore ilidcui ip.siu^
sancli instaura\it. Eaproplcr igitur suiudo celcbrata,
CONSULUM ANDEGAVORUM. 49
auctoi'itate arcliiepiscopi et episcoporum qui conve-
nerant, statutum est ut, singulis annis, deinceps per
uiiiversam diocesim subventionis ejus festum iv° idus
maii solemniter celebretur, quae nullo alio nomine
rectiiis quam Subventio censetur.
Elapsis post Hastingi incendia tribus lustris, suc-
cessit, ejusdern gentis et simili sorte a finibus suis ex-
sulans, Rollo, vir armis strenuus sed circa cbristianae
professionishomines inbuuianus, peditum mullitudine,
equestris ordinis copia, milite multiplici stipatus. Ille
Flandrensibus, Normannis et Britonibus in martio
congressu ssepenumero confectis , civitates eorum et
oppida necnon et ecclesias in favillam redigens, non
minimas hominum strages dédit. Cenomannis postmo-
dumobsessa, exercitus sui procuraloresTuronim usque
transmisit ut, urbe pessumdata, auri et argenti afflu-
entem copiam et caetera ejus bona diriperent et illius
incolas vinculatos secum adducentes captivarent. Dei
autem providente clementia, tanta Cari et Ligeris ex-
crevit inundatio ut sui unione pelagus unum efficerent
etacivitatis accessu, non minima suialtiludine, cuneos
bostiles arcerent. Veium Majus Monasterium, quod
non longe a Turonis erat, funditus eversum centum
viginti monacbos, bis binos nùnus , ibidem gladio
percusserunt, praeter abbatem et viginli quatuor alios
quicavernisterrse latitantes evaserunt. Abbatem tamen
a latebris abslractum , tormentis et cruciatibus, ab eo
exigunt ut thesauros ecclesiae prodat et monacbos qui
in cavernis latebras fovebant in médium deducat; vir
autem Domini abbas Herbernus, licet varia et multi-
plici tormentorum violentia arceretur, nec tbesauros
declaravit nec filios in latebris occultantes revelavil ;
I 4
î,0 CHROMCA DE GESTIS
qui ad hoc réservai! siiiil ut palioui sui coipus el
iulcr aliriios prosequerentur. lia (juidem contigit, scd
i[>st' cilius coniilibiis exsilii sui raercedern reslituil ,
iiemo eniiii illorum residuus fuit (picrn Marliiius nou
t'cclesiie pnift rret rci^iinini , subliniari't dii,Miilale.
Uecedcnlihus Daiiis, j)usl(|uain civibusluiiiore fluviali
represso libt'ia rccurrcndi rctldita est facultas, audi-
tuiuMajoris Monaslerii iiiforluniuiii et eversio neciion
cl abbatis cruciatus el pd'iia'ct monachorum preliosa
mois et passio, universoruni el maxime sancli Martini
canonicorum gaudia obnubilans, lacrvmosa submi-
iiislravit suspiria et doloris immodici copiosam male-
liaui pr(ipiiia\il.
.Mœslilia- iijitur et mœroris pallio amicli , vullu lu-
gubri assunq)l<) el oniatii, sicut moris est compatien-
lium dolere cuni dolenlibus, flere cum flentibiis (1),
dolentes el (lentes ad memoratum accedunl loeum
et , doloris inlrinseci tiimore singultuosi peislillantcs
foris lacrviuas, vii^inli (juatuor monaclios (jui in ea-
\eiuaruin laUbris morabanlur extraiuint, et abbatein
una cuui ij)sis cum debito honore et reverentia ad
suam secum deducunt ecclcsiam. In onmibus vcro
eos j)nKuranles, delegerunl ipsis douuun ecclesia*
valvis inba'rentem a qua in ecclesiam r(eij)i()cus in-
gressus el regressussecretior liaberelur. Se\ \ero mcn-
slbus emersis , conq)erlo eanonici (piod Rollo, (leiio-
mannis capla , ruronim caplum ire disponerel ,
eonunuuiealo cum ciNibus suis consilio , pretiosam
margarilam cl singularem tliesaui luu, sanclis.Nimi \ idc-
licet corpus Marlini , Aurclianis uxpic trausniillunl.
(1) Pauli Ep. ad Rom., XII, 1o.
CONSULUM ANDEGAVORIBI, 51
Hiijus latores et custodes exstiteruntHerbei nus Majoiis
^lonaslerii abbas supradiclus, cum viginîi quatuor mo-
iiachis suis, et duodecim canonici qui Deo et Cliristi
confessori Marlino die ac iiocle dévote deservirenl ;
coiiiitatui eorum indesinenter adhaerentibus duodecim
Castri Noviburgensibus, qui sancti servitoribus pie de-
servientes eis uecessaria providerent. Famae vero post-
modum praecurreiitis relatu edocti quod Dani ad Gallite
superiora piocessissent, cuni ihesauro suo ad Sanctum
transmeant Benedictum. Paucis vero elapsis diebus,
fama pervigili rursura praenuiitiante quod jani
Rollo Âurelianis advenisset, saiictarum bajuli reli-
quiaruni Chableiam veniunt. Tempore aulem permo-
dico ibidem commorati , metu iterum invalescente ,
cum thesauro illo incomparabili Autissiodorum usque
procedunt.
Episcopus vero, fama prœambula prsemonilus, et tola
civitas obviam ruunt et tautum bospitem cum bonore
non indebito deducunt et in ecclesia Beati Germani ,
secus ejusdem [)rœsulis feretrum, Martini non imparis
corpus sancti reponunt. Per mérita igitur beati Mar-
tini virtutes ibidem innumerœ et miracula fmnt : cœci
siquidem visum, claudi gressum, febricitantes sanita-
tem, aridi sospitatem, leprosi nmndationem, paraly-
tici membrorum reinlegrationem recipiunt. Fama
vero, quie clam nibil agere consuevit, per universas
regiones sanitatum gratiam divulgante, tanta illuc in
dies infirmantium multitudo confluebat ut, ex innu-
niera aestimatione, regio cuilibet exercitui assimilala
videretur ; et quia civilas, tantie insufficiens multilu-
dini, universoscaperenon poterat, per circumjacentes
vicos bospitandi gratia diffundebantur. Omnibus
:;9 CHROMCA DK Gï:STIS
nntcm pro vdIo, [xt rucrita beali Martini antislitis,
sains optata rcddcbatiir.
In l'aniilia; vero ejusdem pontificis usiim imiversa
infirniantiimi liaiisihat <)l)lati(). 'ranliis auteiii ohlatai
prcunia- cxcicvii ciiiniilus ut miiiicnmi ^|iiantitas cxcc-
ùcns Aiilissi()dor('M.sil)iis clericis imidia- Iniuilciii iiii-
nislraret; imde cuj)iditalis et iinidia- sliiiiiilo p(riii-
gente, .Marlini ministros lalileralIo(|uuiitur : cr Ouoiiiaiii
tarii a noslio (jiiaiii a vestro poiilifice viiiutes et
iniiacula indiUercnler iiiiiit, aM{iiuni est ut, si cjuid
ulilitalis exinde provenerit, utriusque niiuistri coni-
muniter partiantur. » Quibus evidenti rat inné salisfa-
cienles illi , postulantes jus conimunionis in bunc
nindum dissiliunt, dicentes : « Anlecpiani Alaiiinus
nosttr bue advcMiiiet, vestro bic perordinante (ier-
mano, nuUorum inentio miraculorumerat ; in ad\cnlu
vero nostri antistitis, plis ejus id oblinentibus nieritis,
et siguoiuui Ire^jnenliaevidens exliibelur et ex imj)en-
siu per euni sakitis resj)ectu bujusinodi nobis béné-
ficia j)roveniunt. Il auleni ex aninio vestro oninis
sujx-r lioe (lubietatis scrupubis excludatur, le])rosus
liic, (jui pra' oeulis est, in niedio, si |)laeet, pra'subnn
sanaïubis inCeratur; si vero a Martini laleie leprosi
latus posiltim eonvaluerit et Ceiniani I ileri ejusdem
lalus adinnctiiiu in l(|)ra jx'rslilci il. \irlulis ainhui
Martino niiraeuluin adseriljatur ; si auteni e eon verso
a sancii Martini j)artc le|)rosi pars posila non eurelur
cl (ieirnano |)ars inba lens sanelur, ad (ierniani ineri-
liun |)atela(ia \irliis cl mirai iilnui Iranslcraliu*. »
.\(l(|uirs(iuil iilri(|iic, cl pi'olata judicii scnlentia ab
oniinbus approliatnr.
In ar^unientuni i|;ilur a^noscendu' Miilalis, in nie-
CONSULUM ANDEGAVORmi. 53
dio prœsulum leprosus ponitur. Decursa itaque nocle
illa in vigiliis et orationibiis laudibusque, mane il-
lucescente convenientibus utrinque partibus, medietas
hominis a Martini parte posita sana et incolumis
reperitur, pars autem altéra, occulto Dei judicio, sa-
iianda differtur. Ut autem per miraciikim fides certior
clariusque eluceret , leprosi iterum pars sananda
versus Martinum vertitur, et mane facto, sub oculis
bominum, homo totus ex integro alteratus in salutem
invenitur. Sopita est igitur mutualis bœc contentio,
et Martini cuUoribus ex tune et deinceps infirman-
tium universa cessit in pace oblatio. O admirandae
urbanitatis Germanum pontificem, qui, cum tanti me-
riti esset ut mortuos suscitaret, in domo hospiti suo
tantum detulit bonorem ut, in signorum exbibitione,
eo se videri vellet inferiorem ! O signipotentis Martini
attoUenda prœconia, qui, pontificalis ministeriidigni-
tatem ubique in omnibus , licet exsul , observans, et
civitatem exsilii sui susceptricem miraculorum gratia
illustravit et suis sequacibus benignum , largum et
affluentem se semper exhibuitî
Elapsis postmodum quampluribus annis, pace ec-
clesiae reddita, Rollone fidei restituto , Turonici viri
dominum et patronum suum requirendi gratia Autis-
siodorum proficiscuntur. Conveniunt igitur Aima-
rium (1), ejusdem urbis episcopum, ut eis suaî licenlia
permissionis proprium reducendi pontificem copia tri-
]3uatur. Quibus ille taie fertur dédisse responsum :
c Nolo ecclesiam meam tanto tbesauro defraudari ,
fjuam , episcopus factus, eo investitani inveni. »
(l) Var. Sp., Armarium, Janiiariiim.
51 CHROMCA 1)K CKSTIS
\ idciiles aiilcin Tiiionici se jxt l'iimdcm rpiscojjuiii
iiiliil prniicerc, ad regeni Francoiutii (|iii lune tem-
|)()iis Cl al, nic'lioia speraiites, resiliiiiil : liiiiuili prece
«'iiiii i<ti;aiit''s ac oljsccranlcs iiilcrptllaiit ut liiionis
.Mai linuiii suutii rcslilui jiil)t'al el iirbcui , t)iljalain
iiiultiirn paslohs al)senlia , co lecepto iii i;audiuni
convtTtal. \d (jijos rcx ail : « Cuiii iilratpie civilas
rcj^'ii sit juris, el al) iilra(|U(' îî<)l)is indiflcrenler ser-
vialiir, indi<^niini diicinuis ut Aiilissiodoinm, qiue de
tliesauri Imjiispossessioiie saisilaesl, prajiidicii violeii-
lia spoliemus, et Turonim veslram , quœ liuc iisque
ilJiiis iiivesliturani amisil , Invesliaimis. » Decidenlcs
itaqueTiiroiiicia spe sua, ad propria friistrali revertiiii-
liir. Cogunl igilur coiiciliinn cum Adalaudo arclii-
episcopo Turonensi, I\aimont' Auicliaiuiisi. ."Nlaiuditlo
Cenoiiiaiinensi et saiicto Liipo Audegavciisi , et cleri
plel)is(|ue uuilliliidiiu,' coacta , concilium ineunt quid
facto opus essct.
Eo tempore vir illuslris Iiigelgcriiis (Tastinensis
comcs, Hiii,M)iiis diicis lUiri^iindia' ncpos c\ lilia, Lo-
chia' cl Amha/ia' doiiiinus, slremius arinis, sumina
polcslato et jn'ohitale piiediliis erat el Andei^avensein
considaluni , c\ rej^io nmnere niij)er sihi im|)cilitum,
pin( uiaU.il . lu \iilissiodorensi cliam iiihe aiilam pro-
|)riaiii cl\iiicas, vini snperlalivi hajulas, cl pia'dia
sui)iirl),(iia p()ssidcl)at. (]iiiii iuiliir in taiiliirn \ii'iiiii
liiijiis nci^olii pcra^cndi commoda counuciciil, alic-
^'alioiiis siiic «»(lici(> (im^M al) uiiivcrsis acclainatutu cm.
(^iini autcm <•!) istiiis iiiodi causaiu diriî^ere iiuiilios
(iispoiicrciil , |icr siil>vciiici)lciii Dci, ni crcdiintis ,
::ra!iam, .Saiuli M;iiliiii, ut ci moris cral, oialiinis
iiilral ccelesiaiii. I aIciis auU m al) ccclesia, abuniNcrsis
CONSULmi ANDEGAVORUM. b5
cum gaudio siiscipitur et ab omnibus ei debitus honor
et reverenlia defertur. Cum in medio eorum conse-
dissef , tanquam a Spiiitu Sancto prœmonitus, in haec
verba prorupit : « ViriTuronici, ^'iri divitiis affluentes,
cum divite ingenii vena calleatis et prudentia et for-
litiidine polleatis , miror admodum et vebementer
obstupesco cur gaudium vestrum, lumen palriaevestrae,
veslrum inquam antistitem Martinum , tam longo
exsilio relegatum, vestra id agente incuria , reducere
neglexistis. « Cui illi cum lacrymis aiunt : « Gratias
tibi agimus et primum Divinitati, quœ tuo id inspi-
ravit cordi ut de talibus nobiscum dissereres et nobis,
in desiderio positis, desiderii nostri desideratum com-
monitorium faceres. Non est, inquiunt, domine mi,
nostrae , ut putas , incuriie ; sed régis Francise pigra
segnities nos impedivit, et Autissiodorensis antistitis
pervicax violentia nobis Martinum nostrum, cum
multo labore et instantia requirentibus, denegavit.
Quoniam igitur obstinati illius antistitis cor induratum
est et quasi alter Pharao factus est, non vult dimittere
virum Dei nisi in manu forti. Proinde te, domine, cui
nobilitas et strenuitas , probitas etiam et potestas
suppeditant, communi et iuimili supplicatione ro-
gamus et obsecramus ut, zelo Dei et beati Martini
amore duclus, buic te conformes allegationi et ipsum,
et cum ipso gaudium , huic luctuosœ restituas re-
gioni. »
Videns igitur vir illustris Ingelgerius universitatis
illius post Dominum spem in se penitus poni, lacrymas
supplicanfium miseralus et vota, promiltit se injunc-
tum sibi negotium pro viribus exseculurum.
Collecta igitur tam proprii quam peregrini exerci-
86 CnROMCA DE CESTIS
tus nuiltitiidine non minima , sex fere millibiis tam
militiini ([iiafn cqiiituni secnm electis, Autissiodorum
veiiit. (loiiliiiiianl inlfiiiii luronici , ex sui pra'ccpto
poiitificis , iiiiiiis liebdomadte jejunia, et suuin sil)i
reddi Martinum Deo siipplicant jugi oratione et pre-
ciim iiistanlia.
Stupet Autissiodorensis civitas armato milite ex
insperato se repleri. Diei igitiir crastinœ anrora illu-
cescente, peregriniis cornes impiger postquam in ec-
clesia, ante dilecli arcliipra'sulis Martini corpus cum
lacrymis orans, peregrinationis sua' preces et vola
persolvit, convenit episcopum super depositi restitu-
tione, dicens : « Pontificis nomen cum te et lionor
dclectet , cur, luijus pnenominis etvmologia perdita,
virtutum pontem non facis sed subvci lis ; et gregi
luo factus forma decej)tionis et doli , vestigiis tuis
inliœrentem a sublimi veritatis via dejicis et in penli-
tionis pnecipitium irecompellis ? Cur necessitatis teni-
j)ore tbesailrum fidei tua* commissum, diiationis in-
nectens moias, reddere contcmnis ? l nuin ergo ex
duobus til)i elige : aut l'uronicis suuni Martinum ,
diiationis cessante niora , restitue, aut te nullatenus
reddituruin responde. ^)
(]ui episcopus, in bis veibis stomatbalus, ita res-
pondit : « Non decet peregrinum cum armala manu
loca saucta invisere, nec sanctoium pignoia \iril)iis
et armis velle sibi \ iiidicaïc ; liodie tamen cum luis
|)alienl<'i" susiine, et cpiid sujx'rlioc aclurus sim cras-
tina tibi deeiarabit (lies. «>
(^«•inuiunicilii iiilciini ciim cnepiscnpi-, , (|iii tuiic
forte adciaiil , coumIk», (piis actionis bii|iis (•\llu^ m I
finis esse valcal pcn inulatur. (!ui S\agnu^ l.dniiisis.
CONSULUM ANDEGAVORUM. S7
una cum Domnolo Tricacensi, id ipsum sapienler res-
pondit : w IVon decet episcopum aliéna rapere vel
ciijuslibet depositum fraude vel violenlia velle siirri-
pere. Beali siquidem Martini corpus , hostili gladio
urgente, a Turonicis hue usque allatum et ab eis pênes
te depositum novimus. Quod ergo a fidelibus fideliter
tibi commissum est, tu, quandoque fidelis, restitue et
fidei Isesse damna resarciens, exasperato comiti, verbis
eum lenibus et officiis demulcens, postulata concède ;
nisi enim spontanée et cito reddideris, ad tui dedecus
et ignominiam ablatum prolinus tibi invito videbis.
Fac igitur de necessitate virtutem , et antequam immi-
nens extorqueat nécessitas, palliata prudens pr?estet
liberalitas. » Acquiescit episcopuset Andegavensi, allo-
cutione blanda delinilo, optatum exponit tiiesaurum.
Afïuit etiam et divinae mémorise abbas Herbernus
coram episcopis, una cum Ingelgerio, jam sinesociis.
Divina siquidem providentia et beati Martini oratione
assidua mediante , jam promoti erant per universam
Burgundia" provinciam, omnes et singuli, in episcopa-
tibus et abbatiis, scilicet ut qui cum exsulato exsuies
advenerant, ab ipso exsulato in ipso exilii solo divitiis
et honoribus sublimarentur. Denique ipsis mandavit
per veredarios ssepefatus abbas Herbernus ut intéres-
sent ducatui ad evehendum corpus saepenominati
antistitis : ut quemsimplices monachi et exsuies a loco
proprio in exsilium adduxerant, jam episcopi et abbates
constituti ipsum solum exsulem loco proprio et civilati
restituèrent ; quod et factum est.
Celebrata igitur propria de sancto Martino missa
solemniter , Ingelgerius Andegavensis et Aimarius
Âutissiodorensis assumptum onus illud nobile, suis
»8 CÏIROMCA DE GESTIS
impoiuMilcs liiiiiH'ris, rcpafriandi ap;2;re(Jiuiiliir iler.
I )c(lii(uiit pontificcs fiiiii li\ninis cl huidibus sancti
aniistilis r('li(|iiias, et clems dévolus et vuli^i iindcfjua-
(jiie conciirrens frequcnlia. Kcvcisis voro dediictoiihus
illis, Martini oxtTciltis ai,'i;r('ssinn capit iler o{)tat(» po-
liliis II iiimplio. Dchitiini servitii prsesens ab abbate el
monacliis iiecnon et a clericis I)eo in dies devolissime
exbibcbatiir, ot missa (juotidie ccIcbralDatiir solenini-
ter. In iM)l)ili illo excrcilu iiulkis mollis vel cnriiiinaliis;.
iu-rno ibi feininain, iioino rapinam noverat, sed iinus-
<|iiis(jue ex niercato competenti vivel)at.
Post(|iiani ii,Mliir diocesis suse fines attirerai sacra-
lissinii j)nesulis Martini corpus, niirum in inoduni et
oves morbida.' pastoiis prasenliani et [)astor recogn<ivil
<lii,iiilatii ovibus deberet cuia' dilii^enliani. Quamvis
eniin perej^rinus inter extraneos niiraculoruni floruis-
set copia, inter suos tamen , ulpote sibi a Domino
commcndalos, el copiosior ei a(Tuit sanilalum gralia
et (idei sancta: propensior benevolenlia. Quicumque
ergo (nialiriiiii(|iie iiuoiiiinodo a'i;riludinis laborabant,
etiam non appoilati, ctiain non rodantes, dextra heva-
(jue per totam j)rovinciam mirilicc sanabantur. Quain
vera proniissio Salvatoris dicenlis: Ojwrd ^ \u(\\\\\.^(/uœ
egu Idcio (jui (ledit in me et ipsc picirt, et nidjord Itoruni
friciet {\ )\ In signis cnim cl sanilatibus (pia* ipse I)o-
rninns |)er se dignatus ( si cxliibcre, fidem etiam pos-
ccnliuni coopeiari voliiil, ni ci'ebro evan^elica pro-
banl, nndc est illtid : l'idcs tua te \dl\-drn fccit (2).
(I) Joliaiin., X, 2:>.
(2j Matth., IX, 22.
CONSULUM ANDEGAVORUM. b9
PerMartinum veroet nonpetenlibus et non accurren-
tibus, et quod majoris clementise est, etiam nolenti-
bus subveniebat.
Duiii enim talia tantaque virtutum insignia age-
rentur , quae et si inviderel occultare fama non potuit,
ea prsecurrente , duo paralytici qui in villa cui nomen
de Edera est , a prœtereuntibus eleemosinam petentes,
victilabant, dixerunt aller ad alterum : « Ecce frater,
sub molli otio vivimus. Nemo nos inquiétât, omnes
miseientur , solus est nobis labor petere quod opta-
mus; licet cum libueril somno indulgere, quieti vero
jugiter; et, ut breviter dicam , ducimus in bonis dies
nostros. Hoc autem totum vindicat nobis infirmitas haîc
quajacemus; quae si curata fuerit, quod absit, neces-
sario nobis incumbet labor raanuum insolitus , quippe
mendicare jam inutile erit. Ecce audivimus de Marlino
isto, in cujus diocesi nos degimus, quod revertens ab
exsilio in toto suc episcopatu neminem decumbentem
praeterit non sanatum. Nunc ergo, frater, adquiesce
consiliis meis, et dicto citius fugiamus Martinum, ab
ejus diocesi exeuntes , ne forte nos sanitatum ejus
copia comprehendat. » Novum sane consilium, vota
prorsus eatenus inaudita , tanto nolle carere incotn-
modo , se sibi reddi eiTugere! Quid moror ? placet
utrique consilium, et, aptatis baculis sub utraque
ascella, reptando potius quam gradiendo, fugam arri-
piunt; sed Martini peruix potentia prosequitur fu-
gientes, compreliendit refugas, comprehensos et in-
ventos invitos rej)arat sospitati. Quod illi in sese
experientes, nec dissimulare poterant nec audebant
silere; nimirum non nescii illum potentem perdere
ingratos qui et nolentibus subvenisset. Exclamant
60 CFIROMCA l)K f.ESTIS
ii,Mtiir pnrdicaiilos miraculiiiii, ri liomines loci iilius
(|ii<> i(l coiili^erat ad laiidcm invitant Martini, ^ec
sibi int('i;rnni fore arhitrati donec baciilos, sui lan-
f,uioris indices, ad Martini njaliiceni ecclesiani detii-
IcMiinl , j)aiam (ininiljus cxpont-nles et sua- |jcr(idia3
fugain et Martini etiani circa invitos cleriientiam.
Porro accola' mansionis in (pia signum lioc sanitatis
celcluaturn est , in lionore siijnijjotentis Martini eccle-
siani condidcre, qu.c usqne liodie Capella Alha nonii-
natnr.
Ingresso itaque beato arcbipra'sule Martino prope
parrocbia' fines, mirum in moduni res inaniinala^ et
inscnsibilcs, pastoris sni scnticntcs adventum, grata
congralulationis sua- signa pralendunt. l nivcrsa^ si-
quidem arbores et frnteta temporc brinnali, rq)n-
gnanle licet nature, redivivis veslita foliis et floribus
vcinarunt et in sui ornalu (juanta' nieriloruni cxccl-
lentiaj sit pater palria* rcpalrians deinonstrarunt. Iti-
dem dextra luevaque in ecclesiis ejusdeni parrocbia*,
sine bumano adininiculo, signa divinitus pulsabantur,
Inminaria tam ccreorurn (piani lanipadum divinitus
acccntlcbantur ; in duabus maxime ecclesiis (jua* no-
inini ejus dicata- dignoscmilur : in j)riore (jua- Majus
Monaslerinm minciipaliir , in (]na vi\(Mis in 'oijx^re
lectioni, meditationi , vigiliis, jejuniis et orationibus
die noclufjue Deo incumbcbat ; in altéra ([Uii- Sancti
Martini l)i\ilis Castri Novi ciiiitnr, <le(|iin piimo, l\nl-
loïKMi fugiens, sublatus ("ueral , in (jna eliam ab
nni\(isis ej)is( ojjis diocesis suic, a clcro eliam el |t(i-
|)ul() suseej)liis, in lneo nlii num- adoralnr Inie u^(|ue
servainr.
Domino igitur, ul diximus, lurouensi Martino In-
CONSULUM ANDEGAVORUM. 61
ronim suam in millibus suis ingrediente tota civitas
nbviam ruit, et ab Adalaudo archiprœsule Turonensi
et fratre ejiis Raimone Aurelianeiisi et Mainoldo Ce-
nomannensi et sancto Lupo Andegavensi et a suffra-
ganeis provinciœ totius episcopis ei congratulanler oc-
curritiir, et omnis sexus indifferenter, desiderato diu
domino siio lœtabundus occurrens, lacrymis qiias gau-
dium extorserat perfunditiir ; ab episcopis siquidem
et abbatibus , a clero et virginibus, a populis et baro-
nibus , a pueris etiam et senibus in eccîesiam suam
cum cereis et crucibus, cum hymnis et laudibus glo-
riosus antistes gloriose deducitur et in propriœ sedis
^>ristino gradu cum debito honore et summa reve-
rentia collocatur.
Hœc est igitur gloriosa et solemnis Exceptio qua a
Deo archiprœsul Turonensis Martinus, al) exsilio le-
verlens, ab alumnis suis officiose excipitur, et in pro-
pria, ut dictum est, sede residens , omni petenti se,
ut sui moris est, plurimum suffragatur. Hujus autem
exceptionis célèbre feslum anno dccclxxvii" (1) ab
incarnatione Domini , a tiansvectione xxxi" , îdibus
deceml^ris, celel3riter agi ab Adalaudo archiepiscopo
Turonensi et a comprovincialibus episcopis cele-
brata synodalis sancivit auctoritas; quae quando re-
colilur a Danis facta destructio , et Martini repa-
triantis celebris et jucunda a suis memorialis Exceptio
memoratur. Te igitur, o bone Martine, pie paler,
paslor et patrone noster, nobis, obsecro, filiis et alum-
nis necnon et veneratoribus tuis , more tuo bona
^1) Le Traité de la Réversion porte Dccci.xxxvri".
6Î CimOMCA l)i: GESTIS
confcr, iioxia submove et oratiommi jiigi instautia
«,'au(lia nobis vila' interminabilis oljliiie, pncstante
Domino et civtcr<i (1).
Absiila si(juiclcni '2) (|iiam tloferebant (3) erat fiisilis
r\ auro t't ai^'ento, (juod diciliir cleclruin, spissitudine
diionim diiiiloruni , aucloreiiKjue operis l^eatiim I*er-
peluiim insciilptor designarat, sufTragio lilleranim et
versuum ; nec erat rima, foramen, fenestra vel ostiuni
in ca. Hanc auleni fectTat l)eatiis Pcrpctuus qiiando
elevavit corpus ejiis a terra, involiituni j^rius in piir-
jiura riibea et diligenter consutiim , sicque in hanc
absidam posiiit. Fecit etiam altare quadratum et con-
cavnm ex lapidibus tabulatis quod magna tabula coo-
peruit et cum aliis ciemenlavit. Fecit j)nL'ierea intus
aliam absidam ex amiclialco, cupro etstanno fusilem,
bal)eiiteni palmum in spissitudinem, cum ostio iusili
(juod i^umpliis et vertevellis et (piatuor clavibus fir-
mabalur; ul)i et banc absidam eleclrinam j)osuit se-
cundamcpic Iredam desu|)('r, auro oj)liinoet lapidibus
pretiosis ornalani, lanlo sacerdote dignam.
Exceperunt sanctum corpus idibus decembris ,
anno ab incarnatiimc Domini nc.cci.xxvii", mcruihjue
isd«Mn consul [ilhidj cum xcncrabilibus cpiscopis \da-
jaudo Turonensi et sanclo Lupo Andcgavcnsi et Alai-
noldo (Icnomanncnsi inlVa anibitum allaris in altéra
absida componerr, i|)suin(|uc oslium cum absida liga-
verunt ita ut ne pateret aditus vel intrcjilus. Cummuni
(1) Le chroniqueur abandonne ici le Traite de la Réversion pour
suivre l'auuur du récil des miracles de saint Martin , après son retour
d'Auxerre. V. Ibliixe, Mitcrilanea in-fi>l , vol. 2, p. 300.
(2) Add. ubi corpus II. Mortini cuntineltatur.
(3) Add. ab Àutuiiodoro.
CONSULUM ANDEGAVORIBI. 63
autem consiliodederunl Ingelgerioconsuliprcebendani
Beati Martini , et ipsi et lieredibus ejus in perpe-
tiiiim.
Quia \ero ecclesia ejusdem sancti tune temporis
carebat tliesaurario vel a^dituo, consulem Ingelgerium
intbronizaverunt et thesaurarium constituerunt et de-
fensorem ecclesiae fecerunt, et tutorem omnium pos-
sessionum ejus, ubicumque essent, delegaverunt : qui
sedem thesaurarii et domos cum redditibus quamdiu
advixit obtinuit. Onmes autem qui cum consule Ingel-
gerio ad corpus beati Martini reducendum fuerant
evocati, maxime vero barones Turonici pagi , feoda-
verunt societatem et beneficium ecclesise largiti sunt.
Contigit autem eodem mense, dum esset consul In-
gelgerius Turonis, Âdalaudum confectum senio viam
universce carnis intrare. Ingelgerius vero consul, auxi-
liante Deo et intercedente beato Martino, opitulanli-
bus etiam clericis necnon et consentientibus civibus
Turonica^ civitatis^, intbronizavit et in sede episcopali
sublimavit Herbernum senem , sanctum Beati Martini
Majoris Monasterii abbatem et minislrum.
Aliquantisper liic, quamdiu vixit, grassantium ra-
biem retorsit, quietem pacis in Ândegavo , prœter
Transmeduanenses pagos, reddidit. llotberto Hai-
monis tilio, viro forti sibique fideli, Ambazium com-
rnendavit; qui tamen partem oppidi jure bereditario
possidebat et Ingelgerio bomo ligius erat.
Talia actitans Ingelgerius morte obiit, sepultusque
est in ecclesia Beati Martini Caslri INovi; cui filius ejus
Fnlco, ille qui cognominatus est Rufus, successit. Iste
quoque consimilia patris actibus aut etiam majora
adversus impuguatores exercuit.
64 CIIIIOMCA DE C.KSTIS
DE FULCONE HUPO (l).
Mortuo itaque paire suo tempore Lodovici régis Nil
Facieiilis, ad Uilelain siii filii Karoli, ])ar\i pujtilli re-
manentis, aUpie ad delcnsioiu'iii ici^ni jaiii lal)C'lacti,
quod ille satis débile per invaleUidiiiem suam fecerat,
coniniuiii Francorum tractatu eleclus et accilus est
Iliii^o dux r>uri;nndia' (2), cpii orpliaiii illiiis, ex parte
malris, coiisanguineus erat. Sicut l()(|iiuntur liistoria*,
hic idem Hugo, vir et fidei spectabilis et virlutis,
tutelae suae validius oiïicium quam transactus princeps
qui regnaverat administrare, pro liberatione patria?,
voliiitet speravil; fecissctcpie si vita- prolixitas annuis-
scl. .\ani reccpta ciim cbiisliana dcNotionc et lideli-
lale polestale illa qihne suo tempore, cuin reverentia
et j.ia liumilitate, Ahacomitatus dicta est, a successo-
ribus vero ejus in arrogaiitius voeabulum, quod est
Ducamen, nuilata, adeplus est princeps ille idem in
pramium el bonorificentiam, pro labore suo, partem
tt'iraiMun in ici^mk»; (|ii()d lactuni est per episcn|)os et
nobiles totius regni (jui ei, volenle el concedenle
Karolo rege puero, dederunt Neustriani : quo nomine
continelur (|ui(l(|uid a Parisiis et Aurelianis inler-
jacet inler Ligerini el Sequanam inferius uscpie in
OceanuMi. Islc ila(|U(' li'aclus cnin ci dains esset ad
iiilcgrum, ciun civilatibus et cninitatibus »l abbatiis
cast('llis(jue, pra'ter cjHscopalus solos (]ui in rcgia
dominicatura retenti siint, \oluit comités et reli(juos
(1) D'Arliciv, iii-l", X, 432; in-fol., III, 243.
(2] Add. du Sj)if. : filiiu allerhis Hu<^nit.
CONSULUM ANDEGAVORUNI. ti5
proceres suos animosiores et fortiores ad propugnaii-
dam regioiiem efficere , ideoque omnes aut muneribus
aut honoribus ampliavit.
Iste Fulconi Rufo, sibi per aviam suam consangui-
nitate , sicut prœdictuin est et nobis ti aditum , con-
juncto , integrum comilatum Andegavensium , qui
prius bipartitus erat, donavit. Similiter ei et abbatias
Sancti Mbini et Sancti Licini contulit , quse ambae
antea régis dominicœ fiierant ; quae omnia Karolus
Stullus, filius Lodovici Balbi qui INihil Fecit, sibi con-
cessit, V^aslus animus istius immoderata et incredi-
bilia iiimis et alla seepe faciebat. Nain ipse audax,
patienserat inedise, algoris et vigiliae; sed tamen ardens
in cupiditatibus , parum sul)dolus, varius cujuslibet
rei Simulator ac dissimulator exstitit. Contra etiam
istum pleraque nobilitas invidia sestuabat, et quasi
pollui consulatum credebat si eum novus bomo,
quainvis esset egregius, adeptus totum foret. Sed licet
diu disturbarent, ubi periculuin INormannorum atque
Britonum omnia turbantium advenit, invidia atque
superbia postfuere : nam semper complures bonis
invident, malos et inertes extollunt, nova optant,
odio mutari plura turba atque seditionibus nituntur.
Is vero, adepto toto consulatu, quoscumque moribus
idoneos credebat et bello usui fore notos noverat,
bos omnes sibi alliciebat.
Igitur iste Fulco uxorem nobilem de pago Turo-
nico duxit nomine Roscillam, Warnerii filiam, cujus
erant tune tria castella in Turonico : illud quod dici-
mus Lochas, atque Villentrasli, et Haia ; quorum duo
postea Fulco, non bona ratione, adquisivit. Warne-
rius iste, cujus filiam Fulco duxit, filius Adalaudi fuit,
I 5
GG CHROMCA DE GESTIS
illius scilicct cui Karolus Calvus Lochas dctlit. Qui
Ainba/ium sibi, situililer a rogc daliirn Adalaiulo
episcojxi, filio suo o\ baptisiiio, et fratri siio 1 , ciiiii
acibuc villa essel, reddidcral : narn jure licredilario
eis coiilinj^'ebat, eis(jue j)ernimiuni p^nvulis j)ra?dicliis
rex absluk'ral. Isle Iiilco loii^'uvo Icmporc vixit
filioscjue suos adwllus vidil. QiKjruin uuus, noiiiiiie
Guido, per Hugoneiu abacoiuileni Suessionis episco-
pus faclus, qua^datii improbabiliter fecit ; sed illiid
laudabile et clarum fuit (jiiod Karolmn Slulliim, (juciii
paiilc) aille dixi reiiiansisse de Lodovico >ibil Fecit
(jiieiii siiprameiuoravimus, nrpbanum ipsiim a >or-
maniiis captum , neglij^'entibus aliis Francis, ipse
Guido, obses spontanée laclus j>ro eo, laudabiliter a
vinculis al3stia\it.IIai)uit et Fulco Ruliis aliiun (iliuin
iioinine Ingelytrium, adolesceuleuj militareni el \ali-
dum. Qui ubi piiniiiiu adolevil, pollens viribus et in-
genio dec()ia([ue f.uie, non se luxui neque inertiœ
corrurnpenduMi dédit ; sed ecpiilando pluriina prœ-
clara faciebat tl ininiinuni ipse de se lo(|uebalur:
(pnl)us aelibus suis ouniibus vebeinentissitne carus ,
li<)^ti!)iis Ncro leiroii liabcbatur. St-d isle NOriiiaïuiis
resislendo inultas juieelaras pugnas perleeil : a (|uibus
ad ullinuiui eaplus cl «x-cisus, lueeiii juMiiis aniisil.
Necnon l-'uleo Knliis liabiiil vl le rliiiui, jiuiioreiu prse-
ditiomm, de (jud pnst h Miiiciniii'.
Kiifus ila(|uc I nlio ad seiiilcni irtatciu j)crduelus,
jain infestai ion e .Nininaniioi uni ali(|nalenus sedata ,
eu m, lu mine visus iuuniuiilo, sibi |)i()pin(|uar(' sent ire t
morleuj, de cxecssibns in (juibn> ollcudeial cdui-
(1) Add. du Sjjic. : Rainoni.
CONSULU^l ANDEGAVORUM. 67
punclus et pœnitens, nam in libidinum petulantiam
viliosus fuisse narratur, per domnum Herveum Ânde-
gavensem episcopum, viruin religiosiun et limentem
Deum, enieiidationem suaium culparum Deo ol)tulit.
Qui, pro reclemptione earum , thesaurum suum
totuiii pauperibus erogavit ; insuper et monasteriis
Sancti Âlbini vSanctique Licini , in quibus utrisque
tune temporis clerici degebant, optimam curteni
Cbiriacum, super alveum Ligeris |)Ositam, in elemo-
sinam eis in |)erpeluuin tradulito Clerici vero Sancli
Marlini , post donationem faclam et scriptam, a dua-
bus aliis congregationibus in partem sextam acciti
sunt. Fulco senex et plenus dierum moituus est in
seneclute bona, sepultusque in ecclesia Beati Martini
juxla patrem suum Ingelgeiium.
DE FULCONE BONO (l).
Post beec mortuo Fulcone Rufo, aller Fulco, filius
ejus junior, qui cognominatus est Bonus, successit.
Nam très filios babuisse legilur : Guidonem episcopum,
Ingelgerium istumque Fulconem. Iste fuit pacifici et
lran([uilli et milis ingenii. Optimus iste sua benefacta
laudari (|uam alioium ipse narrare malebat ; boni
i[)sius mores domi et niililiœ colebantur; jus bonum,
concordia maxima, minima avarilia in ipso erat. Iste
nutrivit secum Odonem et ei cellam juxla Beati Mar-
tini tribuit ecclesiam et quotidianum viclum ex eadem
canonica adquisivil eique concessit; ([ui vero poslmo-
(1) D'Achery, m-i% X , 434; iu-fol. , III , 244.
G8 CHROMCA DK GESTIS
cliirn inagistcr scliola* el pruceiiloi- cjuscleni ccclcsisp ,
codt'ui CDDSule adiniiiiciilaiitc , coiislitulus csl.
Factum (1 ) esl aiitciu itostiiioduin ni pialatii^ cotiies
l'ulco, consilio dt-ccptus ju\tiiuin (|iii cum (•(» niilrili
fueraiit , de thchaiiiis lU-ati Maiiiiii , iicstio (juo
pacto, luUrit dii<» vascuhi ami; sed cliaiiu» iiiriciialiis
avariliii' dum ta rctidere iiollel, gravi plexus est
iillioiu'. Ad niorUrii vcro iis(|ul' [ierdiicUis, ad Ixali
iMartini sejul)el purlari sepulcruni , il)i(juc (juaiiiplii-
ritiia proinillens nuuiera , iiec sic saiiilalis recipie-
l)al nuiiiia. Pritterca tliulissime fatigalus adco iis(|ue
esl defeclus ut uiorlis lanluni exspeclarel exiluui. Ad
queni cum doiniius Odo visilaiidi gralia veuisset,
dixit ilii : « Kedde , miser, vascula Ik-ati Martini qua*
infclicilci' ahstulisli, el prolinus salvaberis. » lile au-
kiu ri illa reddere et alia spoiulet conferre si rei diclie
fidem actus probarel. Mox hcali Oilonis et «>I)se(jueti-
tium manihus elevalus, ad corpus beati Martini per-
duclus terracjue prostralus esl, uec moram j);ili j)()luil
subsidiuni sibi promissum ; sed qui venerat uianibus
\('luli \cbi(iil(> lalus, r('(U|)('ratis ailul)us, remear»*
ccjL'pil suis giessibus. Si(|uidem ila lailiun esl ut ille
correptus tie ca-lero lalia non coimnilleret cl (juic
promiseral (idelilcr adiui|)l('ret. (!(epil inliMca j)aler
Odo cuiu aduioiicrc ul . rcliclo inund.i . \\i<c lauluui
salagerel (|urniadui(>dum soli l)eo placcrcl. lllc auUni
resjjDndil : " Mibi isia modo suadcrc non potes.
Ilai)e(> laiiicn diUi ll^^imum mililem , liaicnijrinum
(I) \(l<l. il'aprrs li- Spicil^ge et li' in.imisriil fiOOli , jlisqu'.i Islr Fulco
nui/a, {>. OU. (]<'llr addilioii r>t i-Mrallc (i-xtiirlIriiK ni de la vie de saint
Oduii piir Jcau »uii dLM.i|jk, liv, 1, |j il ft i2.
CONSULUiM ANDECxAVORUM. fi9
nomine, in armis slrenuum et in consilio provitlum,
qui, site audiret, mox tuae voluntati obediens esset. »
Quod ita sequenti tempore factum est.
Intra vero paiicos dies, recuperata virtiite, domum
suam reversas est. Confluentes ad eum undique sani-
tati ejus congratulantes, assumpto sermone, quae et
quanta pertulissetillis circumslantibuscœpit exponere,
adtlens insuper quam citam virtutem in verl^is dornni
Odonis comperisset. Unus aiitem ex assistentibus et
auditor internus erat praedictus Halengrinus, qui mox
corde compunclus, depositis omnibus qu3e possidebaf,
concite venit ad eum. Deposita ilaque capitis coma
et sceculari militia, ex nunc Christi factus est ago-
nista.
Ad hune Odonem misit Fulco Bonus, de quo agi-
mus, epistolam ubi obnixe deprecatur ut narrationem
evectionis et revectionis corporis beati Martini Turo-
nensis, quae ab avo ejus Ingelgerio et per eum facta
est , ex ordine et seriatim transcriberet : quod et
fecit, ut in gestis ejusdem Ingelgerii consulis invenire
poteris.
Iste Fulco nulla bella gessit, quia jam sua setate pax
eum Normannis facta fuerat. Namque baptizato eorum
duce Rollone eum omnibus suis, concessa erat eis a
rege Francia* et duce Hugone, pactis pactionibus de
servitio Francis reddendo et pace tenenda, terra illa
quani ex illo tempore usque modo tenent. Nam Rollo
cbrislianus et catliolicus effectus Gillam, filiam Karoli
Stuiti, duxit uxorem et deinceps terram sibi datam
Normanniam vocari pra3ce[)it.
Britanni (|uoque eisdem Normannis, jussu régis et
ducis, tributarii facti sunt; qui, pro perfidiis in eos
70 CHROMCA DK GKSTIS
anfea commissis, ita ah cis comprinicbanlur ut non
possciit in vicinds snos, Andcgavonscs dico vel Picta-
venscs vel Cenomannenscs, iillas infeslationes pra^da-
riim sicut antca facore. Sed et eliain pcr lotain IVan-
ciani pacis traïujuillitas eral n?axiina.
Illis temporibus, totins l)i)nitatis ainalnr, Fnlco
sccundus in pace dejjjehal. ()m ecclesiastici decoris et
rolif^ionis deloclahatnr; ecclesiaî Dei ci)Ituni et liono-
rificinn decorcm diligens, ex suo proprio pinrcs ang-
nienlabat : enim vero eiga ecclesiam Beati Martini
specialeni amorein cl rêveront iam gerebat. Inde in
nionasterio Beati Martini apnd Tnronos collegio fra-
trum ascrij)tus, canonicus ibidem esse et dici gande-
bat. In festis etiam ejiisdem sancli in cboro inter
psallentes clericos, cinn veste clericali et sul) disci-
plina eorum, astabat. llluc cnm pergere ad certas
per annum soleninitates celebrandas disponeret, cn-
piosuni et divitcni apparaluni expensarum sollicite
pi-œmittebaf. Ilosj.ilabatur apud niediocrem aliqnem
ex clericis; et domnm illam ubi mansnnis esset magno
ornamenlorum cnltn vennslare , secnndnni con-
suelum nioi'ein, sa'[)e faciebat. iloc auteni eo consilio
faciebal ut in discessu suo bospes ille, quanivis anlra
tennis , ex rcrinn relicpiiis sibi prorsus diinissis
ditatns ninaneret ; (|iioil ita de non paiicis cinn ncti-
tasse coinjieninn (sl.
(^onligit (piodani tcnij)on' rcgoin Trancia^ apud
Tnroneui (ix ilalcni, cum liuiua n(il)iluiin \ iioiMiiu, in
vigilia (csli aslivalis sancli Marlini allure. Alluil autcrn
tnnc inirr alios proconsulares et personatos viros j)ra'-
fatns consul, sit-ul stella radians, forma praclarus,
slalura jiitxcrns. I)iiui igitur MgiliaiMun soJcuniilaN ab
CONSULmi ANDEGAVORUM. 71
occasu solis apiid Sanctum Marlinum statim incipe-
retiir, affnit in piiniis consul Ândegavorum, mente
devotus, babitii et veste clericalis, niilli in lectionibus
et responsoriis et psalmodia secundiis. Cumque alii
nobiles, legibiis ac edictis mundialibus, régis Franciaî
seduli aiiditores astarent, ille prœfalus consul, iau-
dibus divinis necnon et vigiliarum et missarum sacra-
menlis et solemnitatibus, in babitu clericali inter
clericos qu?e Dei sunt, cœteris dévot ior, celebrabat.
Quod cum audissent quidam nobiles palatini, lateri
régis adbœrentes, religionem viri ostentui et monstro
babenles, in régis prœsentia deludentes, cœperunl
dicere quia cornes Andegavorum presbyter ordinatus
fueral et sicut presbyter canebat. Rex autem Franciae,
cum aliis deludens, nobile opus viri derisit; quo au-
dito, cornes Andegavorum litteras bujusmodi formam
habentes scripsit : « Régi Francorum cornes Andega-
vorum. Noverilis, domine, quia illitteratus rex est
asinus coronatus. » Quibus litteris perlectis, rex
Francorum, vero proverbio tactus , ingemuit dicens :
« Verum est quia sapientia et eloquentia et lilterae
maxime regibus et consulibus conveniunt ; quanlo
enim quis praelalior, tanto moribus et litteris débet
esse lucidior. » Faclumque est ut omnes qui in Deo
dignum ac litteratum consulem ac strenuum militem
illudendo caput agitaliant, postmodum eum in revc-
rentiam baberent. Qui licet litteris regulisque gram-
maticce artis, Aristolelicis Ciceronianisque rationa-
tionibus perspicacius peritissime erudilus esset, inter
majores et meliores ac strenuos milites optimus
babebatur. Composuil autem istlem revcrendœ mé-
morise consul , cantu et dictamiiie, duodecim respon-
7t CnROMCA DF GF.STTS
sorinrum historiam, lionore et amore beati Martini
conipulsus, (lictamiiie pra^ripuam, caiitu et melodia
liictilciilarn. (Jiialicum(jue vero ex parle Tiirono pro-
j)iii(|nan.s illiul monasterium prospicere poluisset ,
mox eqiio desiliens et ibidem huniiii prostralus riini
devotioiie oralxal, venianuielicloruni siiortini sibi, per
intercessioiicni saiicli confessons, ex})oslulans.
Siciit paiiper arrogans , nierito sua? perversitatis ,
omnibus odiosus, sic procul dul)io dives Inunilis,
lantic virtutis intuilu : 1 ), cuiiclis sane sapieiitibus aiua-
bilis est et carus. Unde I^ilco Fk)iuis sjjecialeni gra-
tiam apud Deumet bominesolitinebat, quia, cuni cor-
pore, opibus, sanguine saiius, abundans et pr»Tclarus
esset, non debilem, non pauperein, non abjeclum
aliquem despicieliat. Sncpe f|uidetii nnuicro ofTendeus
linjiisrnodi liouiines, lil)erali buniililatis Ix'ncvolcutia,
noinen, palriam, modum, incommoda ab eis inquire-
l)at. Hic deinde egentium relevans copiosis sumptil)us
egestateni, diccbat ad eos : « Ile modo ad gloriosum
domitium meum dominum .Marlinuin et dicetis ei :
Servus vester, sancte et gloriose .Martine, Fulco Bonus
nos Iransinillil nd vos fjuatinus, solito vestra^ j)ietatis
beneficio, pro Dei cl ipsius servi veslri ainore subve-
iiiatis no))is. »
^er facile frustraliatur sosjiilalis opiala gr;ili.i (|nis-
(piis l'ulconis lioiii ;id Maiiiiuiiii |)i;rrt rchal nuntia.
() viri fidclciu (Ninscicnliani ! () (idem l)ene nieritam !
O saiulissiinain inoilalcm J adliuc ac jam cœlestem
aruiciliaui, (jui l.uilo ainpliiis a Marlino se pra'sume-
(1) Ms. C n;i, inttinctu. — (i) M«. 60n:>, mortaHs.
CONSULmi ANDEGAVORUM. 73
bat diligi qnanto devotius ipse eiim diligebat. Non
igitur usquequaque a iMartini miraculis expers erat
Fulco Bonus, cujus fide et interventu oblinebatur ut
fièrent.
Hic forte dum, occasione pacis et justitiœ tenenda^,
per terram suam equilaret agmine nobilium circum-
vallatus, per Portum Pilae transiens us(|ue ad Fortum
Cuurdonis devenit ; cumque ecclesiam Beati Martini
confessons et antistitis procul aspiceret, sicut semper
solitus fuerat , equo desiluit ac flexis genibus , toto
corpore prostratus , in terram diutius oravit. Cœteri
déférentes comili bonorem, exspectantes subsliterunt.
Oralo diutius et dévote , cum ab oratione surgeret ,
vidit a dextris hominem aspectu borribilem , totum
sanie defluentem , corrosis manibus et prœacutis pe-
dibus , elepbantinis pustulis ac leprosa iinpetigine
totum miserabiliter occupatum ac misericordiam a
comité petentem. Ca^teri nobiles de familia coniilis
liorrentes nec accedere nec aspicere volebant. Cornes,
cujus mens sanior erat, manus misit ad locukim, mi-
sericordiam leproso volens impendere. Cui leprosus
subsequenler ait : « INon , domine mi, non indigeo
modo bujuscemodi indulgentia ; sed quia, pedibus
lepra corrosis, nec ipse ire nec equo deferri ad eccle-
siam confessoris prae nimia infirmitate possum , né-
cessitas ac vohmtas mibi esset quatenus tu ipse me
déferres; forsitan ibi invenirem alitjuem Dei bomi-
nem qui, pro redenq)tione peccaminum suorum, in
conventu leprosorum mibi necessaria administrari ju-
beret. » Quo audito, cornes proprio mantello dili-
genter leprosum ac dévote involvit ac, cœteris partim
illudentibus jiartim stupentibus , propriis bumeris
74 CnnOMCA DE GESTTS
j)iiini pondus, fere pcr diias longas dcferens, ad ec-
clcsiam Bcali ."Nlarliiii dcvenil. (Juo pcracio, forma
lt'j)i()si lam a pondère defcrenlis quani alj oculis in-
tiirnlis ovannit. (lomes vom iiitelligcns Spiritiis Sancli
mystciium, calciis illiidcnlibiis , taccndo dissimu-
lavit; ciini(|ne peiacto die noclisque medio transacto
ad niatiilinas, sien! soliliis fuorat , in rlericali liahitu
in cl)oro lu-nli Martini jiixta deraninn rcsiderel , divi-
niltis (il)d(itniivil. Intciea (|iiitinm vir roverondus lia-
bitii , prœlextus stola candida, vullu i^neo, slellan-
tibus oculis ac angoliro vullu, lial)en.s in roniilatu suo
Icprosurn iilum quem vir l)eo dévolus delulcral ,
aslilit ac révérende consuli de bujuscemodi visione
adniirabili dixit : « Ego suni Martinus dominus Unis.
Iste leprosus est Cbristus quem lu sa^pius in mcmbris
suis pie fovisli , sed bodie, in sua persona et capile
liuineris portans, bonorasti. Noscas ergo tpiia, sicut
non erubuit ciim tua bnuiililas in tcria. ila C.bristi
bona luuniblas le non criil)escet in cœlo. » Que viso,
vir I)ei non in i^loriam est elatus bumanam; sed bo-
nitatem I)ei in suo oj)erc coi^noscens, (x buinili liu-
milior redcblus est.
Ejus aulcMi Icîupore, pai^o An(leij;avensi , sicut su-
pracHcluui csl , pacis (juicle divinitus concessa , idem
conies , urb(in cl tcrritoiiuin ilhid ccclcsias (juoque
repaiare salai^cns, ai,Micidluia' cl niiiiuabnin nutrilurae
operaui dal)al. Ijisc cli.nii ciipicns, cl alins sun cxern-
plo incilans, inopiaui pra-iciiioruin Icmpovimi , quam
lK»stililaIcs (buliiia' invexcrant , abundanti opuicnlia
bonornui Icrra* recotnpcnsarc sludtiit. Tiinc^ vcro
tiiulli ( \ (•\li;iiicis di\crsis(Hic i-ci;i( niibus circiiinpo-
silis uiCdLr m pauuin islinn ( l 'iniuii;! aruni , laiu c\c-
corîsULmi andegavoribi. 7î$
menti boiiitate principis qiiam uberlate glebœ biic
evocati Namqiie terra ista , per diulinam solitiidinem
sui et cessationem cullurLe piiiguefacta, mirabili tune
ferlililale fructiium et bonorum oinniiun resplendebat
et respondebat ; silvarum incrementis pleraque sui
parle vestita, eas incidenlibus et concidibus colonis
ipsis locis vivenlibus facili labore salisfaciebat.
Conligil quodam tempore in festo beati Martini
biemalis , cum de manu episcopi missam canentis
corpus et sanguineni Cbristi susciperet, lediensque in
cboio , levi lactus incommodo , inter manus cleri-
coruni sociorum suorum expiravit; sej)ultusque est in
eadem ecclesia juxta patrem suum.
DE GOSFRIDO GRISA GONELLA (l).
Iste Fulco Pius très fdios habiiit; quorum primoge-
nitiis Gosfridus consulatum rexit ; alter , Guiddo no-
mine , ^episcopus Podii fuit; lertius junior, Drogo
dictus, a Fiilcone nimis dilectus quia eu m in senec-
tute genuerat, peritia btteiarum et artium liberalium
edoctus, l)enignitate Hugonis régis, in episcopatum
Podii fratri suo successit.
Gosfridus consul more gallico militise peritus, pec-
tore et bracbio vir jure mililario (2) efficacissinius, in
multis expedilionibus singularis approbatus fuit. Se-
renitas in eo specialiter praefulgebat, clementia in eo
florebat, dapsililalem unice diligebat , boslibus bosti-
liter inimicabatur, suis viriliter patrocinabatur : quœ
(1) D'Achery, in-l", X, Ul; in-ful., III, U6. Sp. Grisa Tunicn
(2) Sp., in re militari.
TH ClIROMf.A T)K GESTTS
orniiia j)r;v('ipiio oplimns principes décent. Qui, oh
insignia Miiiinii et siiigiilaris meriii , a reL;e in pra-liis
sii^nifer et in coronatione rci^inn dapifer, tam ipse
f|nani ejiis lieredes conslilmmlnr; et agnomcn ririsa
liMiica referens , pra'niia ina.xiniae jjiobitalis sibi ad-
([iiisis il.
(]um(l ) atil'ni voliiisset Deus suhlimare Roherlum
filiiim diicis in rci,'eni, (Kisfiidus pradictus cnni tribus
inillibus arniatoruui sul)venit domino régi suo. Otbo
.siquidem rex Aicmannorum, cum universis copiissuis
Saxoniini cl Daiioium, Monleni Morenliaci obsederat
et url)i Parisius nuiltos assultus ignominiose faciebat.
In bac re, necessitate pra^lii , rex Rol^eitus, et pater
suus, ducaluni prima» coliortis pnrdicto comiti Gos-
frido Iradidil et ad j)ersequen(hun cxcrcitu!; Aicman-
norum duceni et consiliarium conslituit. Persecu-
tus est itaque rex Rolicrlus \l':>mannos [^'i , eum
prseeunte (iosfrido , uscjue ad fhmicn Ksnîe. Comes
vcro Cinslridus, gnarus pugnandi et assuetus, magnam
strageni bcisliiini super lliiiucn dederat anlc régis
Roberli adxciitum . (|iiii(l slagnnm pularcs non flu-
nicn. Alemannis ita(|uc lugalis, rex llobertus, congre-
gato generali consilio patris sui ejiiscoporum , comi-
tiirn (I b.iiniiiiiii , (Icdil (iosliidit cMinili (|iii(l(|in(l ic\
I.Dlarius in episc()|)atibiis suis babuerat , \ndcgavensi
scilicct et Onomannensi. Si qua vero alia ipse vel
succcssores sui ad(juircr«' jioterant , ea bberlale (jua
ipse tcn(l)al sibi, ((unniiiid.ila cituccssil.
Si(|iii(l(tn n<<|iiilia llcrbcrli . cnniilis Iricacensis ,
(1) Acid. fl'apri's I«' .Sp <l le ms. OOOS, jiivm'.i In Hlrlms illu, \\. 78.
(2) Mm. (iOO'.i, rfgrin ^lemnnfiorum
CONSULUM ANDEGAVORUM. 77
non potuit sustinere prosperilatem Roberti régis, sed
ad ejus deprimendani perfidiam cjnem niaj()ieni poluit
exercitiim rex congiegavit. Obsedit Melediinum : de-
nique cum diii ibi sedisset vidissetque quod nibil
proficeret, vocato Gosfrido, cum Andegavensibiis suis
sine mora ad consuetum obsequiuiii properavit. Gos-
fiidus vero prœmisit conestabularios suos, ut regem
interpellarent qua parte illum sedere prœciperet. llli
vero reversi nuntiaverunt domino suo quod tantus
esset exercitus ut nullus esset eis ad obsidendum
compelens locus. Pradictum vero oppidum in insula
Sequanœ situm est, circumdalum undique muro. Vi-
dentes autem Andegavi quod nuUum possent babere
bospitium, induunt arma, prorumpunt per médium
exercitum, transmeant fluctus Sequanae, dant assiil-
tum oppido, virlute consueta capiunt castrum , et
quod exercitus non poluit per septem menses, isti
dimidise diei spatio adepli sunt. Franci vero, bujus
gentis inauditam admiiantes audaciam, ubiciimqiie
locorum ipsos omni laude magnificabant. Yidens
autem tanti principis slrenuitalem et ipsum praevalere
in regno, tam arniis quam consilio, et qua3 bic et
alibi bene meruerat , sibi et successoribus suis, jure
beredilario, majoratum regni et regiae domus dapi-
feratum , cunctis plaudentibus et laudantibus, exinde
donavit.
Eliam bujusmodi obsequium prsestitit comes Gos-
fridus domino suo régi Roberto. David comes Ceno-
mannicus et Gofredus comes Corbonensis(1 ) dedigna-
bantur feodum recipere suum de proedicto rege,
(1) Ms. GUOo, Carboniensis.
78 CHROMCA DE GESTIS
asscreiilc's imllo modo se posse su!>jici generi Ihir-
giindioniim. Aiidicns aiilcm rcx eoruiii superbiani et
videns legni siii non pnrvam diniiiiutioiu'm, liabilo
consilio cuin coniile (iosfrido et ciiin priiiialibus
rcgni, tcmpore constiliito et die noininato dccievit
obsidere castriiin Mauritonia?. Conies vero Gosfridus
pncnosceiis advcnliun excrcitus régis, inovens castra
de \'indociiio , dans assultmn pnediclo Castro, vir-
lute sua (l)et probitale gentis snoe (!2i, Gosfridum et
oppidanos minus timentes cepil et domino suo régi
rcddidit.
David vero, dedignans ad colloquium régis venire,
mandavil (|uod nullo modo se ei sul)jiccrct, et quod
nnllo tenij)ore rex Roberlus ('enomannicam suam vi-
dere praesumeret. Audiens antem re.\ arrogantiam et
indignationem pra^dicli comitis, ipsum David et Ce-
nomannicam suam Gosfiitlo comili et siiccessoribus
suis, ex dono regio, tribuit jure beredilario possi-
dendamin perpetuum.
In diel)us illis, Huasten Danus, Irilius annis Gallias
circa loca marilima maxime infeslans, ad ultimum
ad consobiinos suos Edwardimi et IJilduinum, (jui
consules Flandiiie crant , cum (|uindccim nullil)us Da-
norum et Saxonuiu pervcnil , secinu lia!)c. s Ilelliel-
vvuHum , iiiiric magniludinis et inrliliidiiiis vitum ,
fjucm liancisca liiigua llausluinum \iieatit. At vero
Dani c um Suevis per regiones l'rancoruui discurre-
banl, rapinis cl iiiccndiis (|iia(pu' jxileianl oppida vel
villas J)e^^lllll(lanl(■s. IVr.i^r.ila ila(|iie aiiuis al(jue in-
(Ij M(. UUUJ , cu/nutta. — ^Ij y\i. {iQO'J, gtflvrum m»rum.
COÎNSULUM ANDEGAVORUM, TU
cendiis, aiixilio Flandrensium, tota fere illa depopu-
lataque regione quam prope Fraiici Flandriam habi-
tant , consultiim est Parisius Iransire lerroremque
suum ubique spargere. Ventum est itaque in valleni
amœnam et pulchenimam , inler locum qui Mons
Morentius dicitur et Paiisius ; castelhimque Monlis
Morentii captuni munientes , diutius ibi inimorari
existiniaverunt. Cnjus prœsumptionis timoré, rex, in
sollenrniitate Pentecostes, proceres suos undeqiiaque
Paiisius congregare disposuit, videns sibi nullatn fieri
tune copiam pugnandi , cum Franci , intra mœnia
urbis refugere compulsi , foras eruinpere non erant
ausi. Singulis igitur diebus Hetbelwulfus Danus,
veluti alter Goliath , agminibus Francorum expro-
bians, ante urbem Parisiacam , singulare duellum ab
aliquo Francorum exigens, veniebat. A quo cum com-
plures mihtes, ex forlioribus et nobiUoribus Franco-
rum, duello devicti et perempti fuissent, rex, dolore
commotus, ne quis amplius contra eum exiret pro-
hibuit.
Gosfridus cornes Ândegavis, audito régis nuntio qui
eum veniendi ad curiam in prœdiclo festo submonuit,
Landonense Castro, quod suum erat, ante impositum
sibi diem ire disponens , paucis diebus ante domini-
cam Ascensionem Aurelianis venit. Ubi cum certis-
sime virtutem et crudeHlatem pra^dicli Dani didicisset,
fmgensse, vir magnanimus, ad colio(juium cujusdam
amici sui abscondite ire, suis ut prœirent et Lando-
nense Castro eum exspectarent prœccpit. Ipse vero,
uno solo milite cum duobus armigeris secum retento,
clam a suis discedens, sero Stampis hospitatus, sociis
ne cuiquam se detegant monuit. In crastiuo , consul
80 CHROMCA DK GLSIIS
liirtiN us \ ialor ('i;rc<liliir. Non loiii^e a Parisiaca iirhc,
bijignin Sancti Gciinaiii devitans, a niolentiina! io (|ui
iiKiIciidiiios Si'(|uaiia' ciislddicljat , dalo de siio, liahile
iiaNii^iuin sil)i j)arati iiiij)('lia\ it. XOIeiis adiiiic consul
se occullaii', ea nocle in donio inolendinarii doiniit.
Mane ciim iino solo equo, luilite suo sihi sociato,
cuin duol)us inoliiiariis navigio Sequanani transit.
\ iso Dano cjus(|ue claniore audilo, cornes inlreniuit
et armalus cito equum descendit. Keliclis in nave
sociis, amœna planitie solus ei obviavit; utercjne au-
Icni, coinipideni calcaribus urgens , appropinquavit.
Conies , perloiato liostis pectore , ferro etiani inter
armos foias emisso, Danum ])rostravit. Qui et illa^sus
recessit , licet Danus , gra\issitno ictu dato, fiacto
clypeo scissafjue lorica, juxta sinistruin latus consulis
Icnuin dcducens , fracta liasla ecjiiuni illius in po-
slrcnio Icinore vulneravil.
ilcspiciens conies Danuin yeinebundum , torvis
oculis adliuc tninaceiii nilentemque exsurgere , fes-
linus descendit, abstracto ipsins pioprio gladio, velut
aller David, caj)nt ajjscidil. Iltiiun ecjuo suo statini
scandit et cnin lioslili equo et capile ad naveni pro-
perat ; llusio enavigato, dtjniino navis caput, ut in
ci\ital('ni ddcial, Iradil. Ipsc, claiidcstiiuis vialor,
Landonense Castro ad suos rediit; sociis in Nia ne se
détenant obnixe pneccpit.
-Multi a rninoiuin cl propiiunattu lun 1 sjxh taculis et
ab ecclcsiaitiui a|)i( ibu^ pi (»>pt'(:al)anl et, (|uaiii\ is (|nis
essel ignorareni . laincn ordspri ilati cjns in\ idtl)anl.
La'tabantur auteni in Domino Jesii et, gratias agen-
(1) 6y., jjro^u^iiacu/urum.
CONSULUM ANDEGAVORUM. 81
tes , securius cives extra urbem cursitabant. Denique
bajulus capitis venit in urbem et, rege praesente,
nomen et militis personam se aftirmat ignorare, uti
eum quem nunquam viderat ; tamen si videret co-
gnoscere eum non dubitabat. Rex aliud animo deli-
berans, ad praesens siluit. Dani dolentes, magis in
iram efterati, Francos ardentius impetebant et ab
incursitalionibus in eos nullatenus absistebant ; et
licet Monmorentium (1 ) spoliatum et combustum re-
linquerent, tamen loca omnia Silvanecto et Sues-
sioni adjacentia, usque etiam Lauduno Clavato, per-
turbabant.
Venerunt statuto die Parisius convocati principes,
duces videlicet et consules, et totius Franciae magnâ-
tes omnesque majores natu quorum peritia praemi-
nebat simul in aula régis convenerunt. Gosfridus,
cornes Andegavis, indutus tunica illius panni quem
Franci Grisetum vocant, nos Andegavi Buretum, inter
principes sedebat. Molendinarius ad hoc a rege evo-
calus, affîxis oculis, ipsum agno\it et, licentia a rege
postulata, vultu jocundus ad consulem accessit; qui
genu flexo, arrepta com*tis tunica, régi et cseteris ait :
« Hic eum bac grisa tunica, sternendo Danum, Fran-
corum opprobrium abstulit et exercitui eorum ter-
rorem incussit. » Rex ut deinceps Gosfridus Grisa
Tunica vocarelur edixit, cui omnis multitudo assen-
sum prsebuit.
Dum haec agerentur, ecce ex improviso legati af-
fuerunt qui Danos in valle Suessionis castra posuisse
relulerunt ; quibus adjuncti sunt innuraçri milites
(1) Sp. Montem Morentium.
i 6
82 CimOMCA DE GESTIS
Flaiidrensium, in ducatu suo habentes populum qiiam-
pluiiniiim. His audilis, locutus rex ad optimales sic
demiini ora resolvit : « Videtis, optimales , quod sine
profundis singultihus eniicleare non possum, quantis
calamitatibiis et incommodilatibus popiiliis Franco-
riim percellitur. Quid plei)cios liomines commemo-
rem cum plures ex vobis, ex illuslri sanguinis stem-
mate orti , inedia palleatis et gravis lues Danorum
vestros labores fi) contaminet! Jamdudum agri vestri,
in solitudinem redacti, vel nullo vel raro vomere ex-
coluntur; ne, qiui'so , delurpelur propter nostram
negligentiam laus Francorum. O genus infractum , o
gens invictissima, ne terreamini! Res in arclo est,
bellum e\ adverse est, hostis miillus in proximo est.
Expergiscimini , forlissimi milites! ecce dimicandi
tempus est : bellicosas manus exerite viresque avilas,
dum tempus est, ostendite. Quid opus est verbis ?
.lam nunc sibi f|uis(jue Icxpialur! » Nobililas igitur
quid régi consulerel anxiabalur; (juorum quidam
responderunt : « Nullam ad praesens pugnandi dare
possumus sententiam ; scd volumus et collaudamus
(jualinus, ista re induciata, puguam procrastinenms
donec majores vires babeamus. » (iosfVidus tamen
(irisa Tunica, suum expromens consilium, adjecit :
« Vos, domini consulares et illustres Niii, lux et flos
victoriosa? Francise , decus et spéculum pugnatricis
rniiiti:e, pro vobis ipsis decerlate et pro (Vatribus
vcslris animas |)onite; nam (juoad populum , qui se
régi et nobis eommisit, multum mori conspicabinuir ?
Video vos, Deo gratias, onuies unanimes, née alicjuis
(1) Sp. lare*.
CONSULUM ANDEGAVORUM. 83
in hacre débet ab alio dissidere. Quid refert dominus
a servo, nobilis a plebeio, dives a paupere, miles a
pedile iiisi nostrum, qui proesidemus eis, prosit con-
silium et patrocinatur auxilium ? Si Dani mibi domi-
iiabiinlur impune, nolo amplius vivere. Timendum est
si moriamur ingloiii ac si comparemur jumentis insi-
pientibus, brutis assimiles animalibus. Omnes quidem
anhelare debetis ad pugnam, quia omnes id ad com-
miinem creditis profuturum salutem. Ego vero idip^
sum coUaudo vebementerque efflagito : rogo ne sicut
segnes moriamur vel imbecilles; non simus imprope-
rium vel omnium infamia gentium ! »
His diclis, non sine gravibus illorum quos relin-
quebant lamentis, processerunt. Nec isti nec ilii spera-
bant se de csetero posse frui aspectu mutuo ; bii et illi
proruebant in carorum oscula, et omnes in lacrymas
ciebantur. Venerunt autem circa Suessionis regionem
et intraverunt vallem unam formosa planitie venustam.
Illic unusquisque suas acies gregatim ornaverunt et
ordinaverunt. Locuti sunt optimates de bello ordi-
nando et negolium illud commiserunt Ândegavensi
Gosfrido. « Eia, inquit Gosfridus, singuli vestros con-
vocate et, signo dato, unusquisque cum veslra acie mi-
litate; ubi autem opus fuerit lanceis et gladiis rem
peragite, et actuum et icluum paternorum ne oblivi-
scamini! » Ordinatae sunt itaque sex acies : quinque ex
illis praecesserunt, qua; beili pondus sustinerent etini-
micum agmen effîcaciter feriendo repellerent; rex
postremus cum acie sua gradiebalur omnibus provi-
surus et subventurus , et, si Dani prioribus pra3vale-
rent, totam belli ingruentiam excepturus.
Litui clangebant , buccina? reboabant , utriusque
8-4 CHROMCA. DE GESTLS
multitudinis clanior aiidit-batur et jam clypeo clypeus,
jam umbone umbo rcpellcbatiir. Ilastis confractis
eiîses nuitilabantur ; et ct^miiius iitra'cjue Danorum et
Flandrensiiini iiislabant Ici^iones, et ipsoruin siiper-
veiiere siisceuluria' qiue ^ravilef juimos cœpemnt
repellere. INequibant eiiiiii iinptliiin toi iiationuni
sustinere, sed titubantes co^ebanlur ccdere; tantus
enini erat claiiior et slrcpilus teloruni et inibcr ut
ipsum etiani aereni ubnubilarent. luj^emuit re\ , qui
undi(jue prospiciel)at eis taiiquam oculatus , et ait :
'.< Cbriste. tuos sustenta Francos ! » et (josfrido, qui
suum detulerat \exillum, per nuntium adjecit : « Gos-
fride, rnpidum calcaribus urge cornipedeni et Francis
titillanlibus eslo juvamen. Memor esto, obsecro, pa-
rentum nostrorum; ne lividaveiis (1) in aliquo titu-
lum Fiancorum ! »
Gosfridus sanclee crucis signo munitus et auxiliari-
bus constipalus, nianipulis piopriis alTuil Uaniscjue
miles audacissimus obstilil. Interdum enim perfidos
aggressus est illos, ut vexilli régis lingulas in ore Da-
norum volilare faceret allo(|ue claïuore suo eos ali-
(piantuluui delerreret. Ad illius priiuipilaris impeluin
Franci, animo resuinpto, in Danos irruunt unanimiler
et, pugionibus vibratis, instabant elTeratius instantes.
Fragor arnioruni inultus erat et ab iercis cassidibus
ignis elucubralus nuillus seinlillabat; vulnera vulne-
ribus illidebantur et canipi niuiio sanguine purpura-
bantur; intestina videres dependentia et ca3sa capila
et Irunca cor])<)ra j)assini oppetenlia. Exterriti sunt
aul( iM Dani pra* timoré nimio, et repente, cuuiis
1) S|). luidrmus.
CONSULmi A1NDEGA.V0RUM. 85
eoriim labantibus, fugee se commiseriint. Persecuti
sunt eos Franci sternendo, proterendo, niactando;
et caesi sunt ibi mulli milites et pediles, adeo ut duces
ipsorum inventi sint postmodum mortui in medio
quinque milium mortuorum. Magno autem trophœo
Franci potili, Iseti reversi sunt ad suos, secum addu-
centes equos multos spoliaque mulla qua3 sibi ipsi
manu sua in pr^elio pepererant. Factum est igitur
gaudium magnum in Francia Deoque dignas omnes
edidere gratias.
Rursus a partibus Âlemannise bellum novum exor-
tum est. Quidam Theutonicus de Suevia, Edelthedus
nomine , qui de génère Pharamundi et Clodovei des-
cenderat, regnum Francorum jure bereditario exige-
bat; qui auxilio Otbonis, régis Italiae, Lotboringiam
et superiores partes Francise impugnabat. Conquere-
batur in propatulo de fœderatis pactionibus quas Hugo
rex, in prœsentia Henrici ducis Lotboringiae et Ricardi
comitis Normanniae et Gosfridi Andegavis, in quodam
colloquio fecerat : scilicet quod regnum Francorum
Hugo sibi dimitteret, ila duntaxat ut sibi ducatum
totius Francise daret, sicut dux Hugo olim posse-
derat; quod praedicti principes, ut aiebat, et mulli alii
magnâtes fide sua pepigerant. Gosfridus Grisa Tunica,
aliis dubitantibus, surrexit et ait : « Perjurii nusquam
volo redargui , nec patiar ut nobis domineris ; regem
meque et socios de fide mentita defendo ! »
Bertholdus frater ducis Saxoniœ, vir factus ad un-
guem, pro Tbeutonico duellum arripit et adjecit :
« Pares et coa^quales nostri quod justum est dijudi-
cent; altercatio enim hsec insopibilis est » Congregati
sunt utriusque partis majores, auditae sunt utriusque
86 CHROMCA DE GESTIS
litiganlis (|iiaestiones, itum est in partcni, et responde-
runt expectantibus jutliciuin : « Communi judicio a
nobis concordatuni est qiiod qui victor exstiterit re-
giiiini in pace teneat; alter, consilii ni»stri auctoritate,
regno dimisso viani, siiani pacificus accélérât. » Id
totiim ita concessum est, et sic se simpliciter persecu-
turos, manu in manuni episcoporum, firniatuni est.
Regina, Gosfridi Andegavis consanguinea , partem
zona* beata? Maria? virginis qua^ in capella sua crat ,
fpiani Karolus Calvus a bi/.antio attulerat , ei niisit et
ul nuda colli ex ea ligaret praecepit, ei affirmans quod
in lioc vinceret. Ad bellum igitur Gosfridus animatus
jani majori fiducia procedebat. Bertboldus siquidem
tanta' animositafis et sloliditatis erat ut nuUum sil)i
audere venire obviam ad pugnam arbitraretur; aiebat-
que : (( Sinite eum, exeat, veniat ! Ego illum contemp-
tibileni caniculum, qui de bello ausus est praesumere,
statini pnrvalcns surrocal)0. » \ entum estad pnelium;
pugnalur virilitor. Primo impetu neuter cecidit; sed
Bertlîoldus, dum efjuum giiarcl. a comité lancea gra-
viter inler scapulas vulneralur. Sanguis illius funditur,
utrinque irrcmoalMliter pugnabatur, cassides îi-nea* re-
s()nal)ant, nulla cis requics pi;rslal)aliu\ eum lîerlbol-
dus equo catbt cihxnic in pcdcs surgit, (lonsul ani-
mosus descendit. Tune eoruni corpora sudore et
cruore liquentia conspiceres , cum manus manibus ,
|)(>(l('s pedibus, corpora corporibus imping('l)anl. Ad
ullimum vero, rupla lorica Herllioldi, extis ejus tiisis,
illc |)r;ili.it(»r fortissiuuis Gosfridiis (irisa Tunica \i( tor
exstitil. l'ianci ("Jirist(i gralias egerun! liitMutjue illum
solenuicm duxerimt Deoque dignam inmioiaverunt
laudcmj rlitrutonici cum duce suo Ldellbedo conlusi
CONSULUM ANDEGAVORUM. 87
ad propria redierunt. Gosfridus licentiam redeundi a
rege et regiiia poposcit zonamque sibi dari prome-
ruit; qiiam in ecclesia beatse virginis Marise Luchis
posait, ubi et canonicos ad simul vivendum constituit
et ex propriis rébus multa eis dédit.
Post haec Gosfridus, Deo favente, repulsis et re-
pressis hostibus, phires annos vixit terramque suam
in pace rexit; nullus enim contra eum mutire aude-
bat. Genuit autem plures filios, quorum junior, Mau-
ricius nomine , cseteris pâtre superstite mortuis , su-
pervixit(l). Ipse vero mortuus sepultus est in ecclesia
Beati Martini Castri Novi.
DE MAURICIO CONSULE (2).
Mauricius, Gosfridi Grisae Tunicœ filius, vir pru-
dens et honestus, bonorum et pacis amator, plus sa-
pientia quam bello consulatum pacifice tenuit; qui
quod fructus ingenii et virtutis omnisque praestan-
tiae tune maximus capitur cum in proximum quem-
que confertur haud ignorabat. Igitur suis certis
parentibus et vera amicitia sibi conjunctis multa
bénéficia contulit; quae, teste Tullio, meminisse débet
is in quem collata sunt, non commemorare qui con-
tulit. Superiores exaequare se cum inferioribus amicis
aliquando debere , inferiores vero non dolere se a
suis, aut ingenio aut forluna aut dignitate, superari
Mauricius aftlrmabat. Qui bac opinione multos ex suis
elevans, ad amplissimos honores perduxit. Ipse pe-
(1) Add. du Ms. 6005, et du Sp., de même que pour la sépulture de
Maurice, p. 89,1. 17. — (2j D'Achery, in-4", X, ioO; in-fol., III, 249.
88 CHROMCA DK GESTIS
ritiis in causis , oratoriis ornamentis sibi adliihitis,
auclacins ca^leris in curiis clo((iiens vir loqiiebalur; et
qua? esset erudita, qiKT popnlaris oralio odocebat.
Diixil antem iixoreni de Mniensi pago, filiam Ilaime-
rici consulis Santonici , neptem I\aimiindi Pictavensis
coniitis, ex qua Fiilconem Nerram genuit.
Swrrexit in cum vir quidam inirjiuis, dolo et nnmi
malicia r('[)lelus, I.aiidricus Duncnsis, qui in Andcga-
vensi consulatu multa nefaria perpetravit; Ambaziaco
veroetLucbis fidèles consulis phiribuslaboribus injuste
vexavit. Hune Landricum pater Alauricii , Cosfridus
consul , Ambazio bereditaverat et domuin munilissi-
mnm, a meridiana parte Novi Castri sitam , cum plu-
ribus casamentis ei donaverat. Iste Mauricio filio ejus
retributionem quam Deus ncscil , scilicet niala pro
bonis, sa'pe reddidit. Existimabat enim Ambaziacum
consuli auferrc; confidens in auxilio Odonis Campa-
niensis qui Turonini, lUesiin, Carnotum, Briam, Cam-
paniam etiam cum urbe Treiciarum usque Lotborin-
giam possidebat f]). Itaque per Turonim et Lengiacum
dosccndcns \ aleiaui iinj)Ugnabat, favente sibi Salmu-
ronsi Gelduino, qui Salinurium Ucceumque et alia
multa in Turonia et Blesensi territorio de feodo prae-
dicti Odonis tenebat. Rcsistebant tainen Landrico
duo germani fratres, \r< bcnibauldus lîuscncbaiaci et
Supplicius Beati ATarfiiii tbesaurnrius , amlio porni-
iiiiiiiu cftusiili lidcics, (|ui p.iricm Vnibazinci (q)j)i(li
jure bercditario jjossidcbant. Isli doiuuni delcnsi-
bilcm Aiubazio liabobant, in Idco nbi , posi obiluin
(1) Le Sp. rrp^ti- iri les doiN jirrmicr!» j.nragraphrs du cliapilrc De
niai ilironira, fl.iiis le /.i/irr //c coiiinnsitione castri Àmbazici-, p. lo-l(i.
CONSULUM ANDEGAVORUM. 89
fratris sui , tliesaurarius arcem lapideam composiiit;
qui a propria domo et a domicilio comitis saepe Lan-
driciim et suos infestabant.
Mauricius, gravi morbo prœoccupatus , Fulconem
filiiini suum, jam adultum militemqiie fortissimiim ,
sic alloquitur : « Fili , iiulla domus est pusilla quœ
amicos capit plurimos. Moneo igitur ut eos caros ba-
beas qui mibi et tibi fidèles amici fuerunt ; malis bo-
minibus , quibus utilissimum esset maUciam effugere ,
ne parcas. Semper mali bonis invident ; teste vero
Seneca : facilius est pauperi contemptum efTngere
quam diviti invidiam, bonis enim nocet qui malis
parcit. Video te, Deo gratias, ab avita probitate non
degenerare, propter quod nunc gaudeo et ut tbesau-
rarium fratremque suum manuteneas prsecipio. » His
dictis, vir inclitus naturœ concessit sepultusque jacet
in ecclesia Sancti Martini, juxta patrem suum.
DE FULCONE NERRA (1).
Fulco Nerra, cui consuetudo fuit Animas Dei ju-
rare , juvenis baud modici pectoris, consulatum a
multis bostibus viriliter aggressus est defendere ;
semper enim contra novum principem nova confes-
tim bella emergunt. Monitu nempe pessimi Landrici,
Odo Campaniensis et Gelduinus Salmurensis Fulco-
nem a Turonia expellere tentaverunt, putantes Âm-
baziacum et Locbas comiti auferre. Suggerebat eis
praesentis temporis opportunilas : nam Supplicius tlie-
saurarius , fratre suo noviter mortuo , solus , sub
1) D'Achery, in-4°, X, 452; in-fol., III, 249.
90 CimOMCA DK GESTIS
consule tamen , Ambaziiini rfgel)at; nec difiert héros
cordatissimus ad \indi('tarn liostiiim j)roperare seque
ppricnlo exponere. Collcclo igitiir quantum potuit
cxorcilu , terram inimiconim audactcr introivit; et
ullia lilesini profectus, ad Caslrum Duiuini devenit.
Habitatores illius castri , cingulis inilitaribus acciiicti
armisque protecti , ad pui^nani se more militum ca-
strensium j)araverunl et, mox coni,dol)ati, consulein et
suos invaserunt. Sustinuerunl igitur Andegavi fré-
quentes impetus eorum usque ad vesperam , et eum
recedere attemptarent, concursus instantium devitare
nequil)ant , eum Dunenses a tergo cedentibus insistè-
rent. Postquam consulares née laborem poterant am-
[)lius sustinere nec eos compescere, conglobali gra-
dalini conati sunt redire et eum pis pugnare. Itaque
praniissis Aml)aziensibus, Andegavi undique eos ag-
gredientes , coangustaverunt et pnevalnerunt ; Du-
nenses correpti timoré disgregati fugere cœperunt ;
cornes prœliando in castrum siium ipsos fugavit. Multi
it.i(|ue de gente pleljeia eapti, alii gladio necati sunt.
Ke(juieverunt ergo ea nocte in ioco illo, tenentes mi-
lites viginti, et eum cirleris caj)tis ligatos custodie-
runt; in craslino terram illam depra^lali sunt et
colouos illos liumdtt'Miis pessundedrrnul. Polili ergo
gaudio victorum , Amba/iaeo die tertio reversi sunt.
(>onsul Amba/.io (lonumi Lan<hici <)l)sedit,et tam
ardcMlcrad expugnationcm illius domus sui convene-
ruiil lit ijisos de domo ad rcsislcndi desporationem
comjdildiiil. Sriciilos ila(|iie se nec resistere posse
nec, si capircnlur, méritas pienas et mortes evadt-rc,
ex (Icdciida comili dduio, si sibi \ila ("ouccdcrclur,
ca'pc Tuul per Icgatos tractare. Lijjralo ilacjue consilio,
CONSULUM ANDEGAVORUM. »]
visum est bonum omnibus ut , sine discrimine obsi-
dentium , tam grande removeretur periculum. Itaque
vita eis indulgetur, et domus recepta funditus deletur;
Landricus, et sui, a Castro illo expellitur.
Inde comes, Ligerim transiens, in domum suam quam
ipse firmaverat, quae antiquitus Caramentum vocaba-
tur, nunc \ ero Villa Moranni , liospitabatur ; deinde
Semblenciacum , quam etiam firmaverat sibi , et per
terram horhinis et amici sui Hugonis de Âluia, qui
dominus castri quod Castellum dicitur et Sancti Cbri-
stophori erat, indeque Valeiam intrans , Andegavis,
nolentibus civibus Turonicis, ad libitum descendebat.
Mirebellum vero et Losdunum Fulco possidens, Kai-
nonem, qui Odonis proprius erat, Salmurium et Mon-
sorellum illosque de Insula Bucardi abbinc saepe
expugnabat et per terram Guennonis, qui dominus
Noastri erat, Luchis rediJDat.
Denique (1) Fulco comes, negotia sua pertractans,
virum quemdam bellicosum, militaribus armis effica-
cissimum Lisoium de Basogerio, nepotem vicecomitis
de Sancta Susanna, Lucbis et Âmbaziaco praefecit , et
militibus tam majoribus quam minoribus ut ei obe-
dirent prœcepit. Ipse fratres babebat, cognatos, notos
et affines multos, qui omnes cum Lisoio spontanei
remanserunt.
Quidquid, teste Boecio, certum deserit ordinem,
laetos non babet exitus. Comes Britanniœ Conanus,
ordinem sui consulatus cupiens excedere, spreto Ful-
(1) Les manuscrits 6004 et 6006, de même que le Spicilége, interca-
lent ici un long passage des Costa Âmbazlcnsium dominorum , de la page
162, Àt Fulco, alter Cœsar^ à la page 164, JVamque Fulco.
9i CHROMCA nE GESTIS
cone, virtute f|iiatuor filioriini siioiuni confisus, fines
Andegavorum vastaie n«>ii dostilit. Meduana est flu-
viiis, intcr occidentales anines non ultiinus, (jui pla-
cidis undis Andegaviin pra-lahitur; (juein ponssaxeus,
hibernas passurus aquas, aniplectitur. l sqiie ad hune
Conanus et filii consulatnm liabere volebant. Interea
Conanus, Fnlconem sciens ab Ândegavis abscessisse,
ad curiam régis Aurelianis ire disposuit; filiis suis ut
Andega\ini discurrerent , et intérim langiiidiora terrae
explorarent prrecepit. Audientes autem filii Fulconem
abesse, gavisi sunt sperantes se Andegavensil)us pra'vali-
turos, utpote quos paucos et imnumitos opinabantur.
Dum consules Aurelianis regem expectarent , in
quadam domo, ut venlrem purgaret, (1) secessit. In
thalamo ejusdem domus, a Fulcone solo pariete di-
vise, Conanus venit; suis ibi aperit quod filii sui ,
quarto die, nsque ad portas Andegavis omnia denio-
liendo discurrerent. Quo audito, cornes ad succursuni
suorum festinat, fingensque se Landonense Castro
suo ire, nocte et die, equis saepe mutatis equitat, suis
in via ut se sequantur iinj)erat; secundo die sero An-
degavis abscondite intrat, nudtos milites et pediles
extra urbem congregat.
Hrilones stalnto die ustjue ad portas urbis securi
imj)etuose currunt. l'ulco et sui, latitantes, in eos
securos celerrime irruunt , alios prosternunt , alios in
fugam conversos insecpiunlur ; nam regrcssu consulis
cognito , resistentli nec ad niomciUum constantiam
habuerunt inimici. lia dispersi , (|iin (piisque potuit
citissime difliigerunl. Morlui sunt in illo i(»nflirtu duo
(1) Suppl. PiJco.
CONSULUM ANDEGAVORUM. 93
filii Conani innumerique pedites perempti; alii duo,
cum multis baronibus et militibus et peditibus, capti.
Fulco autem statim ad curiam régis citissime redit; et
ipso die qiio rex venerat, ipse et quidam suus miles,
equitans varium equum Alani, primogeniti filii Co-
nani , ante aulam regiam descenderunt. Qusesitum
est a Britonibus quomodo equus ab illis habeatur,
verumque auditur et Conano nunciatur. Detlet Cona-
nus casum suorum, coram rege lamentatur; ab epi-
scopis pax quseritur et , mediante Roberto rege et
Ricardo Normannorum duce , qui Juditam filiam
Conani babebat uxorem, concordia effîcitur. Alanus
primogenitus Conani cum fratre suo redimitur, omnes
capti, dato competenti pretio, liberantur ; et a Fub
cône consulatus Ultra Meduanae (1 ) quiète et pacifiée
possidetur.
Nunc de moribus Britonum quid Glaber Rodulfus ,
bistoriographus, in bistoria sua scripserit (2), et de
Conano pseudo-rege facto, et de bello cum eodem
Fulcone babito nostro, operi breviter inseramus.
Narrant siquidem plerique, disputantes de mundani
orbis positione, quod situs regionis Galliœ quadra
dimetiatur locatione; licet ergo a Rifeis monlibus
usque îlispaniarum terminos , in laevo babens Ocea-
num mare, in dextro \ero passim juga Alpium, pro-
pria excédât longiludine mensuram rationis quadri-
formse. Cujus etiam inferius finitimum ac proinde
viHssimum Cornu Galbai nuncupatur. Est enim illius
(1) Sp. ultra Meduanam.
(2) Livre II, chap. 3. V. Duchesne, Historiens de France, vol. IV.
94 CHROMCA DE GKSTIS
inctropoliscastniin Dnhim ' 1 ); inhaljilaturquoquediu-
tiiis a geule Britomiin, (|ii()riim sola- <ll\iliiL' primitus
fiiere libertas fisci puhlici et laclis copia; qui onini
prorsus urbanitale vacui, suntquc illis mores in-
ciilti [2) ac k-vis ira (3; et stulta «^'aniilitas.
Horum scilicet Britonum ali(iuando princeps exstitit
quidam, Conanus iiomine, qui etiara, accepta in ma-
trinioiiio Fulconis Andoiijavorum comitis sorore, ac
demum iusolcntior caiteris suœ gentis principibus
cœpit existera; nam more regio imposito sibi diade-
mate, in sui anguli popello plurimam inconsulte exer-
cuit tvraiinidem.
Postmodum vero inter ipsum Conanum et prae-
dictum Fulconem, Andegavoruin videlicet comitem,
exortum est indissolubiie jurgium : ita ut crebris
suorum invicem depopulationibus ac sanguineis efTu-
sionibus lacessiti, ad ullimum (juo(|ue, ([uaïujuam
civile, tamcn ineluctabile inirenl comiiius pnelium.
Cum igitur diu multumque vicissiiii sibi mala quîE
poteraut irrogassent, ab utroque decrclum est ut in
loco (jui Concrelus dicilur (|uis(jue illorum cum suo
exeicitu, die cunstituto adveiiientes, pra-lii certamen
inirent ; sed Britonum exercilus, excogitata fraudis
decipula, partem Fulconis exercilus neipiitcr prostra-
verunt. In pra'dicto dcni(|ue loco, scilicet ubi certamen
ineundum f'ueral, clam pra'venientes pleri(pic Brito-
num ibi, nimium astule, prolondum at(jue pcriongum
fodere vallum, ramiscjue arboium densatim suj)er
(1) Duchcsne, Civilas Redonum. (2) AcM. dii Sp. te d faciles coii,
(3) It., ibid. Sed cito placibilit.
CONSULIM ANDEGAVORUM. 95
insertis, imposita videlicet liostibus muscipula, reces-
serunt.
Die igitiir conslitulo jiixta condictum, dum illuc
iiterque cum suo exercitu adveniret atque acies utra-
que jam in procinctii videretur informata, gens Bri-
tonum callida fraudisque propriae conscia, simulans (1 )
se velle arripere fugam, scilicet ut avidius demergeret
hostem in latentem muscipulam. Quod cernens Ful-
conis exercitus cupiensque expedite super eos irruere,
corruit pars ex eis non modica in foveam, videlicet
Britonum astu patratam ; illico autem conversi Bri-
tones, qui prius fugam simulaverant, inliianterque
super Fulconis exercitum irruentes, asperrima quam-
piures ex eis csede prostraverunt. Ipsum etiam Fulco-
nem pulsum de equo in terram loricatum dejecerunt ;
qui exsurgens nimio accensus furore, dictis relevans
exacuensque suorum animos, ac velut turbo vehe-
menlissimus per densas segetes impellentes, omnem
exercitum Britonum crudeli nimium caede mactave-
runt , deletoque pêne miiverso exercitu Britonum,
ipsum etiam Conanum , illorum principem , trun-
catum dextera , vivum capientes Fulconi reddide-
runt. Qui potita Victoria reversus ad propria, non
illi poslmodutti quispiam Britonum molestus exsti-
til (2j.
Ue eodem igitur Fulcone perplura dici potuissent
ipsius gestorum, quae scilicet, fastidium vitantes, silui-
(1) M eux simulai.
^2) Dans les ms. 6004 et 6006, ce qui suit, jusqu'à cum aulem régressas
fuisset , p. 103, forme un chapitre particulier, ayant en rubrique : De
MONASTERio LucACENSE. C'cst encoFC UD emprunt fait à Raoul Glaber ,
livre II , chap. iv.
96 CHROMCA DE GESTIS
nuis : iiiuiiii taïuen restai ineinorabile quotl inpra*-
senliariim relaliiii sutiiiis. (iiiiii L'iiiin circuinquaque
in cli\ersis pralioruin evciilibiis pluriiimm liuiiiamiin
fiidisst't sanguineni, iiielu i^cliciina' tcrriUis, sepul-
cliruni Salvaloris Hierosolimurum adiil; inde([ue, ut
erat auclacissimus, admoduiu exsullaïUer rediens, ali-
(juantulum ad tempus a propria ferilale est lenior
reddiliis. Tune ers^o mente concepit ut , in optimo
fundoiuni proprii juris loco, ecclesiani conslrueret
ibidemque raonacborum cœtum coadunaret, quivide-
licet die noctuque pro illius animai redemptione inler-
venirent. Qui eliam, ut semper curiose aij;el)at, cœpit
quosque percunctari relij^ioscjs in ({uorum potissimum
memoria sanctorum eanidem ecclesiam fundare de-
beret, qui \idelicet et pro ejus remedio animae omni-
potenlem Dominum orarent. Cui inter ca^teros a pro-
pria etiam uxore, quee valde sano pollebat consilio,
suggestum est ut in bonore ac memoria illarum
crelestium virtutum quas Cberubin et Serapbin siibli-
miores sacra testatur auctoritas, votum quod voverat
expleret. Qui libentissime aniuiens, a'dificavit eccle-
siam admodum pulcberrimam, in pago scilicel Tuio-
nico, miliario interposilo Lucacense castro. Ex})leto
denique (juantocius basibca- ojH're, p»i»liuus uiisit ail
Hugonem Turonorum arcbij)rasulem, in eujus scibcct
conslituta eral diocesi, ut illam sacraturus cpiemad-
modum deercverat advenircl. Qui venire (bslulil,
dicens se miiiime jiossc, illius Nolnm dicaudo, 1 )(»iuiii(»
committere , (jui videbcel mali i ecclesiaî sibi com-
missu' j)ra(ba et mancipia sul)ii])uerat non pauca ;
b(tc(juc j)()lius illi videbalur conqx'lere ut priiuitus,
si (|ui(i injuste cHripueral alicui , restilueret, sicque
CONSULmi ANDEGAVORUM. 97
deinceps justo judici Deo propria qu3e voverat ofTerri
deberet.
Cum igitur ista Fulconi a suis perlata fuissent, diu-
tina ferilale resumpta, nimium indigne ferens episcopi
responsa, insuper comminatus est illnm valde, ac
sublimius inde quod valuit adegit consilium. Mox
denique, copiosa argenti et auri assumpta pecunia,
Romam pergens, ac Jobanni papœ causam suse pro-
fectionis exposuit , ac deinde poscens quod ab illo
optaverat, plurima ei muneruin dona obtulit Qui
protinus misit cum eodem Fulcone, ad prœdictam
basibcam sacrandam, unum ex illis quos in Beati
Pelri, apostolorum principis, ecclesia Cardinales vo-
cant, nomine Petrum; cui etiam prœcepit, vehiti
Romani pontificis auctoritate assumpta, (1) quidquid
agendum Fulconi videbalur intrepidiis expleret, Quod
utique audientes , Galliarum quique praesules prae-
sumptionem sacrilegam cognoverunt ex cseca cupi-
ditate processisse : dum videlicet unus rapiens alter-
que raptum suscipiens recens in Romana ecclesia
scbisma creavissent ; universi etiam pariter détestantes,
quoniam nimium indecens videbatur ut is qui apos-
tolicam regebat sedem apostolicum primitus ac ca-
nonicum transgrediebatur tenorem : cum insuper
multiplici sit antiquitus auctoritate roboratum ut non
quispiam episcoporum in alterius diocesi istud prae-
sumeret exercere, nisi praesule cujus fuerit compel-
lente seu permittente.
Igitur die quadam mensis maii , congregata est
innumerabilis populi multitudo, ad dedicationem sci-
(1) Suppl. ut.
I 7
98 CHRO^■ICA DK GESTIS
licel priftliclie ecclesiai, ex (juibus niullo etiam plures
illiic Fulcoiiis lerror, oh siue clatioiiis j)()tii|)am, ve-
iiire compulit. Episcopi taiitimi <jiii ejus dilione pre-
mebantur coacti inteifuere. Cœpla igitur, die consti-
tuto, satis ponipalice hujusiiHHli dedicalione atque
peracta, missarumque ex more soleiiiniis celebralis,
postmodum (juiqiie ad propria rediere.
Denique inimineiile ipsius diei liora nona, cura
flabris lenibus sereiuim undique coiisisteret cœluin ,
repente supervenit a plaga auslrali vebemenlissinius
turbo, ipsani impellens ecclesiam ac replens eani lur-
bido aère, diii multumque conculiens; deinde vero
solulis laqiiearibus, universae ejusdem ecclesiie trabes
simiil(|ue tolalegesper pigiiam(1 ; tenipli ejiisdcm oc-
cidenlaleni in lerrani curriienteseversum iciunt. Quod
cum multi per regionem factum coniperissent , nulli
venit in diibiuin quoniani insolens praesumptionis
audacia irriluni consliUiisset voluni ; sinui]{|ue prte-
sentibus ac fuluris ([uibusque, ne hiiic siinile agercnt
evidens indiciiini fuit: licet namque ponlifex Romance
ecclesiaj, ob dignilalem aposlolicai sedis , ca?teris in
orbe conslilulis reverentior liabealur, non tamen ei
licet trausgredi in alicpio canonici moderaminis teno-
rem. Siciit eniin uniJS(piis(jiie orlbo(lt)\a' ecclesiie
jjonlifex ac sj)onsus propriai sedis uniformiter spe-
ciem gerit Salvatoris, ita generaliter nulli convenit
qiiij)piam in allcriiis procaciler palrare episco[)i dio-
cesi .
i^idificalis (2) igilur religioni oiïiciis ulilil)us, \ir
(1) Sic, jiour pinnaculiim.
(i) Add. d'apri-b le ms. (lOOli et le Sp. jusqu'à et acceptU, page 101
CONSULIBI ATNDEGAVORUM. 99
Deo devotus consilium de religione cum religiosis
habens tandem ex definito sanctorum consilio
evocat Sancti Genulfi Stratensis abbatem , nomine
Odonem, cujus tune in Dei rébus et sacra opinio et
vita spectabilis babebatur. Hune igitur supplicat ut
sanctam domum, quam ipse aedificaverat, in suam
suscipiat curam : providens ei non solum redditus
necessarios, sed et quseque utensiHa, videlicet bbros,
vestes sacras, vasa altaris, turibula, candelabra, cru-
ces, pbylacteria; et insuper portionem quam de ligno
Dominicaecrucis, necnon et quod de Domini sepulcro,
mirabiliter sibi favente Divinitale, ipse momorderat (1 ),
ad Dei honorem, sicut diu optaverat, in eamdeni
ecclesiam reponens. Cujus viri illustris (2) devotionem
sanctus abbas intelligens, etsi oneri sibi imposito, ut
est mos sanctorum, se imparem judicaret, tamen, ne
hominis sanctum retardaret propositum , adquievit.
De suis igitur probatos eligens fratres, novam eccle-
siam novo conventu publicat. Non tamen ibi no-
vitas levitati succubuit . il)i siquidem iex fuit patris
parère imperio, prœvenire aequales obsequio bumili-
tatis, supportare débiles, adgaudere fortibus, sibi-
que quemque nullum esse, omnes omnibus.
Abbas autem qui hoc onus susceperat, ne affectasse
videretur oneris honorem, cura temporalium aliis
impertita, ac si tirocinii calore fervens , loci novita-
tem novo religionis exercitio decorabat. Sic igitur
plantalio illa cœlestis, per manum illustris comitis
Fulconis plantata, per Sancti Genulfi abbatis doctri-
(1) Voir, ci-après, page 103. — (2) Ms. 6003, illustrem.
100 CIIROMCA DE GESTIS
nain irrij^ata, in paradisuin voluptalis excrevit, ut de
ea liodie non immerito dicatur : Ecce odor agri pleni
cui henedixit Dorniiius (1).
Hic igitur ahl)as, (jiianuliu rébus liumanis interfuil,
ulranique ecclesiani, Slralenseni scilicel et Loclia-
censeni, ut bonus pastoi' [)io moderarnine gubernavit.
Ea tamen quie xtate niinor videbalur, et qure tle illa
Stratensi , quasi de matris uberibus, lac doctrinarum
suxerat et cœlestis infanlia' rudiinenta, nunc|uam ab
ejus sacris consut'ludinil)us resilivit; post cujus de-
cessum utraque ecclesia, lil)eram sortila electionem,
suuiTi singularem pastorem babere promeruil. Idem
utrobique ténor ofTicii , idem rigor disciplina' et ordi-
nis, inox eliam idem in vestilu et viclu necessariis,
ac si matre et filia, lege inviolabili persévérât. Siq^er
baec autem omnia queeque placila sunl Deo et bomi-
nibus vigent inter eos, videbcet concordia fratruai et
anior proxiniorum.
Fulco si(pudem ex uxore sua Gosfridum Martellum
et (iUam, Adelam nomine, genuit.
Vir Ueuni timens Fulco Romam, gratia peregrina-
tionis, venit. Tune tcinporis papa Sergius cjunrlus,
pra'sulaluui l\ouiana' scdis sorte Iclici rct;il)at;
sciensque Fulconem viruin jusiuui cî sapicnliui et
annosuiu, comiuestus est ci de Crescenlio. \)vo odijjib ,
cjui (juolidianis assultibus j)()puhun [U)inai)Uin et ter-
rani circum adjacenlein depojjuiabatui'. I^onnull()S
()ccidel)at; abos capiens graviter recbniebat ; singulo-
tniii cl omnium virtiun et veslimentuui, sine pièce
vcl j)iclio, vi a.ifercbat ; pei"i-gi iiioi um et nc;;olialo-
[1J (ienet'u, cap. wvii , v. '11 .
CONSULUM ANDEGAVORinVI. 401
rum itinera disturbabat et redimere faciebat. Nec erat
aliquis in Langobardia qui posset conlumaciam ejus
edomare; et licet omnes eiim timerent, nullus erat
qui diligeret.
Audita querimonia apostolici, reverendus beros
inquit ei : « Domine nii pater, ego aggressus sum
viam Jerosolymitani ilineris, quam, cum benedic-
tione vestra , volo perficere. Denique adorata cruce
et ejus reverendo sepulcro , reverlar ad vos ; et
per vos tune consilio vestro faciam satis, et prae-
ceptis in omnibus parebo^ sicut decet filium patri
olDedire. »
Et acceptis cum benedictione a Romano papa litte-
ris, iter eundi Jérusalem, quam tune genliles tene-
bant, arripuit. Qui Constanlinopolim veniens, Rober-
tum ducem Normanniœ , illud itidem iter aggressum,
ibidem reperit.
Ricardus namque, dux Normannorum, ex Judilba
filia Conani comitis Britanniae, duos filios, Ricardum
et Robertum, babuit. Ricardus primogenitus a fratre
suo Roberto veneno necatus est; qui de perpetrato
facinore Deo satisfaciens , anno ducatus sui seplimo,
nudipes boc iler suscepit. Iste Robertus Willelmum
virum probum, qui Angliam adquisivit, exconcubina
ante boc factum genuerat.
Quo invento Fulco et sibi sociato, lilteras papœ
imperatori tradidit. Isli ambo, viris Antiocbenis
qui forte ibi aderant adjuncti, jussu imperatoris, per
terram Sarracenorum deducunlur. Robertus in itinere
Bilbiniae obiit, ibidemque sepultus quievit (1); de quo
(1) Glaber, livre IV, chap. 6.
102 CHRONICA DE GESTIS
maximum apiid suos idrirco exstitit justitium, quo-
niam non fuerat cl proies ex matrimonio aliqiia ad
rej^num siiscipicndiiin proviiicia' , (juamvis soro-
reiu Aiii^loruni rcL,M.s Cnulli manifesliim est duxisse
uxorem, quam odiendo divortium feeerat. Ex con-
cubina tamen filium genuerat , Willelmi nomen atavi
ei imponens. Cui, aiile(juam proficiscerelur, universos
sui diicaminis principes militarihus adstrinxit sacra-
menlis qualiter illiini in principem pro se, si non
rediret, eligerent; quod etiam statim, ex consensu
régis Francorum ^enrici, unanimiter postmodum fir-
mavcrunt.
Fuit eniui iisui , a primo adventu ipsius gentis in
Gallias, ex liujusmodi concubinarum commixtione
illorum principes exslilisse; sed et lioc ne supra
moduui piîlelur al)oriiinal)ilc, libct comparationeni de
filiis conculjinarum Jacob inducere : qui ob hoc non
caruere patcrna dignilate, inter cscleros fralres consti-
tuli patriarcbae; et longe post, inferiore tempore,
singularis monarchiie magnus imperii proto-cbiisti-
cola Conslantinus ex concubina Ilelena legilur geni-
tus fuisse.
Fulco siquideni su)) conductu Jérusalem ducitur.
Porlam tamen urbis inlrare non vahiit ad quam j^e-
regrini, ul intrarcnl, violenter suas pecunias dnre
urgebanlur. Dato autcm pretio , tam pro se (juam
pro aliis cliristianis ad porlam sibi proliibitam mo-
rantibus , urbem celeriter cum omnibus intravit;
sed sepulcri claustra eis prohibuerunt. Nemj)e
cognilo quod vir alti sanguinis esset , deludendo
dixenuit nulio alio modo ad sej)ulcruui oj)tatiuu
pcrNcnirc posse nisi sujx'i- ilhnl et crucem Domi-
CONSULUM ANDEGAVORUM. 103
lîicam mingeret; quod vir prudens, licet invitus,
annuit. Quaesita igitur arietis vesica, purgata atque
mundata et optimo albo vino repleta, quin etiam
apte inter ejus femora posita est; et cornes discalcia-
tus ad sepulcrum Domini accessit, vinum super se-
pulcriim fudil ; et sic ad libitum cum omnibus sociis
iniravit, et fusis multislacrymisperoravit. Mox duritia
lapidis, in molliciem\ersa, divinum sensit imperium;
comesque deosculando sepulcrum dentibus maxi-
mum evellit et abscondit frustum quod, delusis et
ignoranlibus geutilibus, attulit secum. Qui et larga
donaria pauperibus largiens, a Surianis sepulcrum
Domini custodientibus de cruce Dominica sibi dari
promeruit. Qui regressus Lucbis, ultra Angerem flu-
vium, Bello Loco scilicet, ecclesiam in bonore sancti
Sepulcri, monacbos cum abbate ibi imponens, con-
struxit.
Cum (1 ) autem regressus fuisset Fulco , memor
conquestionis domini papœ et sponsionis suse quam
ei fecerat, dum Hierosolimis iret et rediret, convocatis
multis ex servientibus et arcberiis suis quos in bujus-
modi e.xercitio peritos esse no\erat, fecit eos exercere
ante se ad foramen cujusdam portas, et sagiltas
jacere sive buzones. Ex quibus omnibus quatuor fra-
tres uno pâtre geniti inventi sunt , qui a cognitione
Prompli cognominantur, qui ita jacula per foramen
emittebant ut nec in aliquo lignum foraminis tange-
rent. Fecit etiam eos balistis trabere. Qui sicut arcu-
bus recte trabebant, ita balistis per foramen jacula
(1) Add. d'après le ms. 6005 et le Sp. (mais seulement dans l'édition
in-folio) jusqu'à Amhaziaco vero , page 106.
104 CHROMCA DE GESTIS
emitfrbant. Quos ut vidit consul sapiens, vocavit eos
(lixit(jue eis : « Ouinto tlccimo die parati estote me-
cum ad iter agendiun; » motusque est consul cum
privato comitatu et cum istis quatuor arclieriis a castre
Lochacensi et iter aggressus est Romam tendens,
quam intravit tricesinio die qua motus est a castro
I>ocliacensi; prusenlavitque se Ser<;io papae dixitque
ei : « Domine mi pater, modo paratus sum ad vin-
diclam malefactorum Crescentii, et inimici Dei et
vestri , et ad liberandum vos popuIunK|ue Romanuni
et peregrinorum et negociatorum euntium et redeun-
tium totiusque patriae, et volo scrutemini consilium
nieum. Volo quidem euni morli tradere, sed peto a
sanclitate vestra ut absolvetis me et meos a peccato
iiomicidii et sceleris excogitali, si rem cœptam per-
ficere potuero, quia amore Dei et vestri in liujus
discriminis noxam me immitto. » Respondit ei papa :
« Et a peccato absolvo et dignis muneribus , ut di-
gnum est , te recompensabo. »
Tune Fulco consul, quia extra turrim cum eo loqui
non poterat nisi cum armata manu et militum multi-
tudine, mandavit ei quiaeum velletvidere Ipseautom
renuntiavit ei (juod et eum videret et cum eo loqui
posset : si manc ante turrim vcniret, ille deintus ad
fenestram Fulco deforis ex plalea lo([ueretur. Quo
audito, Fulco gavisus est valdc , vocalisque (pialiior
arclieriis cjui IVomptuli cognominabantur , dixit eis :
« Nos soli egrediemini mecum ad collocjuiimi (-res-
centii porfal)ilis(jue vobiscinn arcus et balistas. »
1 )i\ilqii(' diiobus j)rimis : (( Vos duo critis (Mica pcdciu
turris, tensis arcubus et sagillis iucocbiatis et pra-pa-
ralis ad jaciendutn , iil dinu ad fenestram iiu liiialus
CONSULUM ANDEGAVORUM. i05
fuerit sagittis eiim figalis. » Alios aiilem duos posait
post dorsiim suiim , balistis teiisis et quarellis prîrpa-
ratis ad trajiciendum^ cooperuitque eos ne ab ante-
riore parte viderentur , quia statura procerus erat et
corpore amplo, dixitque eis : (( Dum cum Crescentio
confabulabor, vos ponite curbitatem balislarum super
scapulas meas sicque quarellos juxta faciem meani
trajicite, et videte, in pœna oculoruni vestrorum sive
in periculo omnium membrorum, ne évadât : quia
nisi eum de fenestra mortuum ante pedes ruere fece-
rilis, loco illius omnes vos quatuor moriemini. »
Venit autem mane hora prima Fulco in platea, des--
cenderuntque de equis juxta quamdam domum non
longe constitutam , ordinavitque quatuor archerios
suos eo ordine quo pridie eos nominaverat. Ut autem
erat clamosuS;, vocavit Crescentium voce magna. At
ille ad fenestram egressus ostendit ei faciem suam ,
quam ille intuens : « Eia , inqnit, domine mi, quam
pulchra faciès ! Quam pulclirum exigit corpus ! Ergo
quia vidi faciem vestram sicul faciem angeli, ostendite
corporis amplitudinem et membrorum lineamenta. »
Statimque ascendit , et erecto corpore labulatur (1).
Tune consul dédit archeriis suis signum. lUi autem
qui ad radicem turris erant, trajicientes sagiltas, per-
cusserunt eum unus in inguine , alter in gutture. llli
vero qui a posteriori parte consulis erant, impingentes
balistis quarellos, percusserunt eum unus sub mamilla
sinistra, et sic intravit cor ejus, alter vero in dextra;
et sic a fenestra cecidit in terram ante pedes Fulconis
exanimis.
(1) Var. tabulât um.
106 CHROMCV DK GESTIS
Ipse vero consul cnrn suis ad palatium Latcra-
nense , ubi papa cum omui clcro et [)opulo Romano
missani et orationes ai;el)ant [)ro eo , advenit. ["t
auteni vidit euni papa saïuim at(jue incolumcm, et ad
liouorem I)ei et ecclesiie rem Ijcne peraclam, pra.'-
cepit per omnes ecclesias Te Deum Inudanuis canere
et signa pulsare. Cum autem ille absolutionem peteret
sibi et suis, papa indicavil (1) eum nulla expialione
indigere , sed niagis pro ipso oranduni (|ui inimicum
Dei dejecisset de culmine iniquitalis dum allevaretur,
dixitque ei : « Quia ab inimico Dei Crescentio po-
pulum Ronianum liberasti, amicis Dei donaberis et
ditaberis, Daria videlicet et Cbrisanlio. » (^onduxitque
eum papa cum omni clero et populo Romano extra
muros urbis milliario uno. Consul vero transvexit cor-
pora sanctorummartyrum pradictorum usque Locba-
cense castrum , (jua^ suscepta sunt al) omni clero et
poj)ulo et ab abbale et URniacliis Reili Loci , ecclesiae
videlicet Sancli Sepulcri, cum dlii^na reverenlia, et
honorifice recondita, qua^ ibi manent usque in bodier-
num diem. (Consul vero Fulco pra'dictos qualuor ar-
cbcrios feodavit, et terris ac vineis et uiullis aliis
pecuniis ditavit.
Ambaziaco vero, in erclesia sanctac virginis Maria?,
de cruce Salvaloris posuit et parum corriij;iaî e\ qua
manus Cbrisli ligala^ fueranl ; in fjua ecclesia suo
tempore corpus beati norcnlini, j)r('sbv(eii et confes-
soris, a pa^o Picîavcnsi liaiislnlnin, p{)-^ilUIU fiierat,
ubi et canonicos ipse et Supplicius, Beati Martini
tbesaurarius, constituerunt.
(i) Oxxjudicavit.
CONSULUIM ANDEGAVORmi. 107
Conqueruntiir homines Fulconis de Odone Campa-
niensi et Gelduino Salmurensi et de Gosfrido Ju-
vene, Saneti Aiiiani domino, qui omnes, anno et di-
midio quo Fulco moratus fuerat, terram et homines
sucs multis importunitatibus afflixerant. Quippe Gel-
duinus curiam Saneti Pétri Pontilevis, iitpote pro-
prium fiscum, munierat ; non ibi enim adbuc monachi
erant. E eontra Fulco in monte propeCaruni fluvium,
qui de propria terra Gelduini erat et de feudo arcbi-
episcopi Turonis, villa Rebelli Nobilis(l), quse inter
ipsum montera et Carum erat, villaque Nantolii
destruclis, quse ambse de feodo Gelduini erant, oppi-
dum quod Montricardum vocatur componit et Roge-
rio Diabolerio (2) , domino Montliesauri , custodire
mandavit.
Interea Odo ad delendum Montricardum multos
milites et pedites Blesis congregat; quo audilo, cornes
electissimos milites et pedites secum adducens, Her-
berto Cenomannensi consule sibi fœderato et ad-
juncto, ei occurrit. Viri isti probi et mililiœ aclibus
erant periti ; avos quorum rex Francorum, ad repel-
lendam versutiam Normannorum et Britonum, in
istis regionibus hereditayerat.
Odo, more suo, nimiamultitudine confisus, fluvium
Bevronis transit ; Fulco, Âmbaziaco discedens, prope
Pontilevim venit; Herbertus, juxta ripas Cari equi-
tans, Benregio (3) castra fixit. Quid plura? acies
ordinantur. Odo attonitus gelato corde stat, non
œstimans Andegavos secum ausos prceliari , suisque :
« Breviter, inquit , totas effundite vires! Quisquis
(1) Add. du Sp. Bentergius. — (2) Sp. Diabolieo. — (3) Sp. Berengio.
i08 CnROMCA DE GESTIS
patriam carosqiic jjart'ntts, (|iii soholem ac thalamos
desertaqiie pigiiora ([iiarit videre, ense petat. Causa
jul)ot nu'lior Deum sperare sccundum. » Pugnatur ;
Fiilco et siii j)ernimium i,'ravanlur ; ipso Fiilco, eqiio
cadens, graviter verl)cratiir. Pcne lilcseiiscs victoriam
adcplisunt, iiisi iiiniciiis festinus ad Herliertiini ve-
nisset <|iii I iilcoiicin viclum captum([ue iimitiat.
P()sl(|uam riiinor isto per toliini pcrcrebiiit ejus excr-
ciluni, coiiies IIeri)erlus, iil eral miles acerrimus,
advolat ciim suis commilitonil)us. Adsuiit lepentini
quos advocaverant socii , et a sinistro cornu ininiicos
praeoccupant. Diu Andegavi ictus pugnanlium susti-
nuerant; complacuil Cliristo virlulem iilis coiiferre et
ininiicis coiifusioneni in ferre : nani inililes Otlouis,
ferocissimos ictus Cenouiannorum Ândegavorumque
impetus suslinere non fercnt'^s, prntiniis in fii|^Mni
versi , pedites suos in canq)o trucidandos diniise-
runl. Quilius ad libitum detruncalis , Andegavi, quan-
tum possunt vel audent, insequuntur fugientcs, pro-
sternentes omnes efjuites (pins consecpii pravalent.
Ita f<'re sex millibus tam captis (piam peremptis,
reliqui (pio quisque pntuit evaserunt. Fiiga et strage
lioslium peracta , viclnres ad castra diripienda ve-
niiMit , collet lis(pu' opimis spoliis, prelio et numéro
captorum ditati, Ambaziaco redeunt.
Sequenti anno, cum Odo ('arnpaniensis a duce
Lotlioringiu' imj)Ugnarelui-, vir prudens et modeslus
Fulcn .1(1 dislringend.im iirbeiu lUronicam, (]tiam
multiiMi (lesiderabat esse sii.iin, oppidum in Mdiite
lliidelli statuil. Odo e contra, diveisarum genlium
multitudine secum adducta, accito cum omnibus
suis Salmurcnsi (lelduino, munilioueiii illam obse-
CONSULUM ANDEGAVORUM. 109
dit. Similiter Fulco quos potuit in Valeiam adunal et,
sapienti usus consilio, eu m non posset née auderet
pugnare, Ligerim transmeat; et festiniis tota nocte
equitans, sumrno diliculo Salmurium , defensoribus
vacuum, intrat, totumque confestim oppidum usque
ad arcein cepit. Illis de arce nulla spes erat salulis,
nullus locus effugii, pra?ter dedecus deditionis. Nove-
rant gentem Andegavorum ferocem et bellicosam, née
eos ab incœplo desistere donec eis oninia ex voto
contingerent. Sciebant eos penitus immisericordes,
ideo sub lege deditionis consuli satisfaciunt. « Im-
pune, inquiunt, jubeas recedamus arcemque istam
tibi trademus ; luere nos ab istis carnificibus, et liceat
nos vivos tibi servire. » His auditis, cornes illos hono-
rificentia libertalis suscepit, magnis dapsilitatibus ho-
noravit; quod idcirco fecisse dicitur quatenus et
liberatos sibi afTectaiet aliosque ad deditionem invi-
laret. Reddila arce, satellitibus suis ibi diinissis impe-
ravil utdeservando castre curiosi procurarent. Fulco,
pro voto, Salmurio potitus alias ire disposuit; et ante
Kainonem transiens, inter Noastiiim et Insulam Bu-
cardi, ponte facto de navibus, \ igennam transit et
Montem Basonis obsidet. Odo ab obsidione Montis
Budelli secessit, et ad Fulconis exercitum pedem diri-
git. Ingcniosus Fulco, obsidione dimissa usque ad
Locas recedens, in pratibus (1) sua tenloria coUocavit.
Sic uterque reniisso exercitu quievit.
Igitur disponente Francorum regnum Roberto
rege (2), plurimas ei intulere sui contumeliœ insolen-
tias ; illi maxime quos aut ex mediocri aut ex infimo ge-
(1) Sp. pratls. — (2) Glaber, livre III, chap. 2.
no CimOMCA DE GESTIS
neretam ipsequam uten|uelIugo, ejusscilicet paterat-
(juc avus, feceiimt niaximis lionoribus sublimes. Inler
(jiu)s fuit Ocio rcbellionum () ) niaxiiniis, qui fuit filius
Tclbaldi (iaruolensis, cof^noinenlo Fallacis, C[eteri(|ue
(juamplures inlcrioris polentia', (jiii exindc exslilcruut
ei rebelles, unde esse dcbuerant liumiliores. Quoruui
non dispar fuit secundus Odo, filius scilicet prions
Odonis, (jui (|uanlo polenlior laulo fraudulc-ntior rœ-
teris. ^aui cuui obiisscl Slepbanus, conies Trecuruui
et Meldoruui, Herberti filius, ipsius régis consobrinus,
abscjue liberis, arripuil idem Odo contra régis volun-
tatcm uuivcrsa (jua.'(jue latifundia, in régis videlicet
dominium jure cessura. Fuit cliam juge jiligium et
bclla frequentia inter ipsum Odonem et ruiconeru
Andegavorum comitem, quoniam ulerque tumidus
superbia idcirco et pacis refuga.
Accepit auteuisupradictus rex neptam prœdicti Ful-
conis, nomineelanimoC^onslantiaui, inclilam reginam,
filiam^Guillelmi Arelatensis comilis, natam de Blanca
sorore ejus; ex qua etiam suscepil filios quatuoi- et
(ilias duas. Exslitil lamen ali(juan(lo (piidam Hugo,
dictus Ijt'lvacensis, qui inter ip>sum regem ejusijue
conjugem necjuam senien odiis spargebat suicjue
gralia pruîmii reginam ci fecci at odiosam ; tanlam
deni(jue insuper graliam a rege consecutus fueral ut
CMiues palatii liaberelur. l'actunKjue est ut die ((ua-
dam rex in sylva venatum irct ideuujue Hugo, ut
semper sokbat , cum illo; ven«'ruiil(|ue missi a Ful-
coue Andegavorum comité, avuiiculo scilicet ejus-
dem reginx*, forlissimi milites duodecim qui supra-
(1) Sp. rebcUium.
CONSULUM ANDEGAVORUM. IH
dictum Hugonem , aiite regem , trucidaverunt. Ipse
"vero rex, licet aliqiianto tempore tali facto tristis
effectus, postea tamen ut decebat concors reginse
fuit.
Suscepit (1 ) igitur prsefatus rex de suprascripta con-
juge sua filios quatuor ; providusque de regni successu,
elegitregnarepostseillorum primogenitum, Hugonem
nomine, puerum adbuc , clarissimee indolis illustrem.
Cumque de ipsius sacrando sublimio primates regni
sagaciores consuluisset , taie ei dedere responsum :
ce Sine puerum, rex, si placet, crescendo procédera
in viriles annos ; ne veluli de te gestum est, tanti regni
pondus inftrmae commiltas œtali. » Erat autem isdem
puer ferme decennis. Qui minime illorum adquiescens
dictis, matre praecipue instigante, regio in Compendio
adscitis regni piimoiibus, coronam, ut decreverat, ex
more a pontificibus puero fecit imponi, Dum igitur
incomparabili mentis simul ac corporis décore flore-
ret, exigcntibus majorum flagltiis, repente illum mors
invida mundo subripuit; sed quale justitium contigit
universis, nuUo sermone valet exprimi. Qui in eadem
qua primitus coronatus fuerat ecclesia, beati marlyris
Cornelii videlicet , regio in Compendio est sepultus.
Post cujus obilum, cœpit iterum isdem rex tractare
quis polissimum ex residuis filiis post se regnare de-
beret. Constiluerat autemsecundum Burgundiie ducem,
Henricum ncrmine, post Hugonem natum, ipsumque
decrevit pro fratre in regnum sublimare ; sed rursum
mater, muliebrianimositateagitata, lam a pâtre quam
acseteris qui parti illius favebant dissensit : dicens ter-
(1) Glaber, livre III, chap. 9.
11-2 CHRO-MCA DE GESTIS
liuiii ad r('i,Mii nioderamen praestanliorem fore filiiim,
([iii et Roherli j)alris noniine censel)atiir. Hoc quippe
iiilcr iValres seminarium discordiie fuit, (^oaduiiatis
diMii(|ii(' lex melropoli Remis regni |)rimatibiis, stal)ili-
vit regni comna,' llcnriciini, cjiiciii delegerat. Tune
demum, poslaliquodtemporisspatiuni, illi duo fralres
firmalo aniieiliœ fœdere, pra?cipue ob insolenliam ma-
tris, cœpere invadcre \ieos et castella sui patris, ac
circumcirca diripcre (jua? poteranl l^onorum ejus, Nam
ille queni regeni ftcerat Drogasilli caslruni sidjripuil;
aller vero in Burgundiœ parlibus Avalonem alque
Belleîisem (1); pro quibus rex , gravi turbatus mœ-
rore, colligens exercituni, asccndil Burgundiam; bel-
luni plus quam civile palratur.
Anno (|uoque sequenti , in iiiense julio , Roberlus
rexapiidcastrum Meledunense dieni clausilexlremum,
delatunKjue est corpus ejus ad ecclesiamSancti Dionisii
niarlvris ac in eadeni sepultuni. Tune rursus orilur
inter nialrem et filios rediviva discordiaî crudelilas,
ac pralerilaïuni iraruin frena taxant inveterala odia.
Diu niulluni(|ue vastando res proprias debacchatum
est, donec Fulco Andegavorum coines, avunculus
scilicel ipsoruni, niatreui redarguens cur beslialem
vesaniani erga lilios exerceret , ulruuKjue parentem
in pace reducerel, Setpienti vero anno, eodem niense
aUjue in eodeni caslro (|Uo rex obierat, el i()sa obiit;
indeque porlala est atl Saneli Dionisii basilicani ac
juxta regeni se|)ul(a.
Ilcnritus n-jnipe rex, paternis rébus politus, ger-
nianiuu miuiu Rnjxrluni consliluil Rurgundia' duceni.
[l^ Sp. Belnensem.
CONSULUM ANDEGAVORUM. i 1 ;{
Prœterea ciim idem rex rciii publicaiii, vivaci menti
et agili corpoie, regiii sui disculeret, tune conligit ut
Letoericus Senonensis (1 ) archiprœsul obirel ; illico
vero unum de suœ gentis nobilibus consecrari raan-
davit, atque in ejusloco subrogari.
Sed Odo, rerum ditissimus licet fide pauper, alterum
e contra delegerat , ne jus regium liac in parte foret
integrum; nam qui viventi patri Roberto multa, tam
^i quam calliditale, subripuerat, arte simili flliis facere
cupiebat. Cum enim primitus civitales Trecorum vi-
delicet ac Meldorum cum multiplicibus castris illi
prœripuisset, post mortem ejus conjugi et filiis illius
Senonicam subripuit urbem, quam etiam tune adver-
sus illos, infamis possessor, vallaverat. Quod cernens
Henricus, acri animi ferocitate tamdiu illum insecutus
est debellando quousque, genu flectens, ei se subderet
ejiisque ditioni obediens pareret. Erat enim isdemOdo
natus ex filia Cbuonradi régis Àustrasiorum, Berta
nomine, licet a pal ris sui proavis obscurae duxisset
genus lineœ; et quoniam régi Rodulfo, avunculo sci-
licet ejus, non erat proies ulla quœ foret regni hères,
praesumpsit ipso vivente, vi potius quam amore,
regni habenas praeripere, conferens ir.super mulla do-
naria, ut ei assensum prseberent, primoribus patriae;
sed nequicquam : Dumini enim est regnum{2)^ et cui-
cumtjue voluerit dabit illud. Est etiam proverbium:
Secundum fidembominis erit amicus illius; gens enim
prœcipue regni ejusdem assertionem fidei floccipendit
et fœdus pro nihilo ducit.
Exstitit igitur, post mortem Henrici imperatoris qui
(1) Sp. Leothericus Senonum. — (2) Ps. XXI, 29.
I 8
114 CimOMCA Di: GKSTIS
fuit nepos ifgis Rodulfi, quod (niuoiiratlus lialjcns in
coiijugio iicplaii) pnifali llodiilli, ol) lioc maxime va-
lenter resislens, coniradicebal Odoiii ; ([uonim cliam
lis aceriima rcgni ulrius(|iic maximam fccil depopuia-
lioiicm. Ad ultimum dcni(]iic, cum jam in c()iis])cctu
J)ei exccderel mensura tanli mali , coliicto uiidccum-
que exercilu permaxinui, conscendit Odo iu Tullen-
sem pagum quem jam sa-pius depopulaveral ; il)i(|tie
oppuguaiis, cepil Ijanensecaslrum, cum magna lamen
diicmj)ti()nis cvorsionc lolius j)r()\inciee; cuiiKjue in
eodem caslro localis mililii)us ad cuslodian? ferme
quingenlis, ul lamen ipse quantocius ad propria repe-
darel [decrevil], utpote qui curis agilabalur innume-
ris, Pro'slolabanlur itacjue illum legali ex Italia direcli,
déférentes ei arrliam princi[)atus, ut aic.'hant, totius
Italiae regionis. Conlempseranl enim suum principem,
praedictum videiieel (Ihuonradum , Mediolanenses
cunjuralione facta adversus eum, junelis sihi quos
poterant ex civitalibus in circuitu. txistimal)ant (juo-
que eumdem Odonem posse percipere regnum Austra-
siorum al(|iu' ad eos Iransire, ut illorum gererel pi iu-
ciju'itum; sed, sicut ait manu fortis insignis priuecntor
I)eilorum Domini : Dcjccisli cas, incpiiens, (/tir?t allc-
i'areiilur \ ); ita conligit ; nam sul)il() (iocilo, dux totius
prima; Reciae regionis, Cii iciiiini l* ciuii cvcic ilii iiiniio
in eum irruens, oumcin Odonis exercilum in lugam
vertit, licet ex ulracjue parl(; pluiima multiludo nio-
riens corrueiil. Tune dcnicjuc il i|)se Udo , cajiite
plexus, uiiserrirne inleriil, iiiju.s laccrum eadaNer et
(1) l'ialui. LXXll, 18. — (2) Sj). Co lilicnum.
CONSULUM ANDEGAVORUM. il5
excapltalum Rogerius , Catalonorum praesul , liabens
secLim virum veneraliilem al)bateni Ricardum, a cœde
suscipiens uxori reddidit. Narrant eliam plerique quod
corpus ejiis, diu mullumque qiuesilum, invenire non
potuit donec uxor ejus veniens tali intersigno invenit:
habebat eniin verrucam inter génital ia et anum. Quod
sic inventum accipiens, direxit illud Turonis, ibique
sepultum est juxta patrem suuni in capitulo Sancti
Martini Majoris Monasterii. Et quidem finis Odonis
talis exstitit; quein idcirco huic seriei intexere volui-
mus, qualiter !^1 ) inprœsentiarum cognosceretur rerum
Creator justissimuspotenter explere quod olim tbesmo-
phoro suo Moysi promisit: EgOj inquiens, Dominus,
qui judico peccata patrum in filiis, in ter dam et quar-
tcun generationem (2).
Tertius namque hic Odo, de quo a nobis sermo
superior est habilus, trinepos fuit iliius Theobaldi,
Carnoti comitis, cui cognomen Tricator fuit. Hic nempe
quondam, junctus Arnulfo Flandrensi comiti , expe-
tens (3) per legatos Willelmum Rotomagoruin ducem
velut ad familiare pacis colloquium, promittens se ex
parte régis Francorum, seu HugonisMagni , qui fuerat
filius Robert! régis, quem Otto dux Saxonum, postea
vero imperator Romanorum, Suessionis interfecit, ei
utilia esse dicturum ; at ille quoque, ut erat vir inno-
cens licet potenlissimus, ubi ille constituerat, per flu-
vium Sequanae evectus navigio, velociter illo affuit.
Qui du m, simul convenientes, irruunt in amplexus,
unus simplicitate rêvera, cœteri dolo illecti simulatae
(1) Sic, pour quatinus. — (2) Exod. XX, 5 et Numeri XIV, 18.
(3) Sic , T^owv expetiit.
Iir. CHROMCA l)i: GESTIS
j)acis al'.|uc amicilia', inisciiere collofjiiia. Post (Ineiu
vei'o iIl^iImllal()l■ulll Ncrhoium cd'plo recessii, jaiii
lon^Musc'ule proj^reclienle ^\ illeliiio , revocavit eiim
Tlicdbaldlis, (jiiasi sccroliora adliuc ei locjnens cre-
dilurus seii carius valediclurus. Al ille rcimiin de.xlra
accipiens , pinhibiiil ul iiciiio suonmi cxiciis illuin
sequeretur. exiJivilad ripani;Tliedbaldus(juoqueilluiii
ad|)i()|)in(|uans , (jiiasi ali(|uid loculiirus, illico cxerta
(juain ad hoc Uileral siib pallio spatlia, uiio iclii caput
acorpore deciissit. Quod cémentes qui cum Willelnio
vénérant, remigando fugani an ipiunt ; nunliavere
Roloniairensibus ul contiijcial. Erat enini Willchno
filius ex coucubina, Ricardus noiiiine, tanien adhuc
adolescens; quem accipienles sui , slatuerunl pro
j)atre piincipeni regni. Thcdbaldus nempe, patrato
scelere, concilus perrcxit ad Heribertum Trecorum
comileni, pclens ab co sororem ipsiiis dari sibiincon-
jugiuni, uxoreni sciliccl pncdicli W ilKlnii (juein in-
lerfeceiat ; al ille slalini promisil dari. \ ocans eani
ad colloquiinn sui, qua* nonduni genueral prolem,
(jiiasi consolalunis ex dannio niarili, Iradidit illam
Tliedbaldo delcslabile salis in conjugium; ex qua
geyuit Odonem, palreni videlicet islius cujus fineui
letcrriniuiii supi adixinms,
Inlcrini lulco iuruni Mouleni Basonis obsedit et
cepil, et (iuillclino Mircbelli ad servaiiduiu Iradidit.
Arraudus IJruslulii aliicpic prodilorcs CiosTiiduin do-
ininiiiii sMuni, Sandi Aiiiaiii pi incijicin, I iilcoiii lia-
iluiil; (|iii j)oslca, Fulcone absente, Luciiis in carcere
ab ipsis prodiloribus sliaugulalus csL (ionics senes-
callo su(t Lis(»i() ucplaui Suppliiii tlicsaïu'ai'ii uxo-
rciu dcdil , cui arccni Ambaziaci cuiu ouinibiis
COISSULUM ANDEGAVORmi. 117
appendiciis ejus, Virnullium Maureaciimque et vigife-
riam (1) Campaniae donavit. Ipsum ita retinens, filio
suo Martello commendavit. Itaqiie terra usque ad
obitum Fulconis in pace siluit, qui tamen non diu
post vixit; cujus finis hujusmodi exstitit.
Bis jam Iherosol irais perrexerat. Tertio autem iti-
nere in eundo peracto , adorata cruce Domini et
sepulcro ejus et mullis etiam lacrymis effusis, dispar-
tita jam multa pecunia ibi et hospitali in aliis et sanctis
locis Deo servientibus et multis egenis, veniensque
Metensem urbem, levi tactus incommodo, diem clau-
sit extremum; corpusque illius a medicis apertum et
intestina illius sublata et in cimiterio ecclesice condita
sunt , lapis etiam suppositus; unde usque hodie Se-
pulcrum Fulconis Andegavorum comitis ab incoiis
vocatur. Corpus auteni illius, conditum aromatibuset
honorifice usque Lucacense castrum translatum, ad
monasterium quod ipse construxerat delatum est at-
que in eodem honorifice sepultum.
DE GOSFRIDO MARTELLO (2).
Gosfridus Martellus post mortem patris sui honorem
consulatusadeptus est. Martellus, prai omnibus generis
sui animosior, negotia sua omnia cum impelu pera-
gebat. Plebs Andegavorum maxime dominum suum
Martellum contra Theobaldum et contra Willelmum
(1) Signiferlam. — (2) D'Achery, in-i", X, 472; in-fol., III, 253.
118 (;firom(;\ dk ckstis
Pictavcnsom coiisulem incitabat. Il autcm illufl Lii-
cani referam (1) :
Non erat is populiis qucm pax tranquilla juvaret,
Quem sua libertas immotis pasceret armis.
Erat eliam eis magnum
decus ferroque petendum
Plus patria potuisse sua, mensuraque juris
Vis erat.
Marlellus sa'pe miiltis vim faciebat. Cui ciim dice-
retur : « Maie de te loquiinlur liomines, » aiebat :
« Faciiint quod soient, non (jiiod nicrcor ; bene enim
loqui nesciunt. »
Itaque Ambaziaco milites multos cum Lisoio posuit,
qui Turonim Blesimque vastarent ; simililer illi de
Monte Basonis quidquid erat uscpie Kainonem demo-
lili sunt ; Luclienses cum Rogerio Diabolerio terram
Sancti Aniani, Ponlilevini et Calvimontem usque ad
Chussonem fluvium sa-pe depra^dabantur. Martellus
ad ullitiiurn, omnibus suis copiis congroi^atis, Turoni-
cam urbeuiobsetlit. Diuùsit tanien Lisoium Ambn/.iaco,
cum ducentis militibus cl mille quingenlis pedilil)us,
(jiii vias custodirent ne lUesenses ad ejus exercilum
libère descenderent. Audivit Lisoius, cl cciium erat,
quod cornes riieobaldus conlra Martcllum dominum
suum bellum ingens pra-pararet. (hiibus audilis et ad
uimiuiu sinuula diliiienlc r riinalis, (iiur "M'Ms cumi co
essct, qiiid pararet et quo in loco se j)ra'lialun)S dispo-
iierenl, domino suo (iosfrido Marlello, pra'sens in
(1) Phartalia, li% . I, v. 171.
CONSULUM ANDEGAVORUM. H9
ipso exercitii, ita locutus est : « Belliim vobis imminet
non incertum, et super conveniunt agmina Francorum
et Burgundionum. Civitatem ergo quam obsedistis
dimittite hominibusqiie vestris, ab omnibus muni-
tionibus vocalis, de vobis tutandis expediliores ad-
estote ; et ego vobis die prœlii quo voluerilis occur-
ram. Melius est nos convenire et pugnare quam nos
a vobis separari et superari. In bellis mora modica est,
sed vincentibus lucrum quaramaximum est. Obsi-
(liones multa consumunt tempora et vix obsessa sub-
jugantur municipia; bella nobis subdent nationes et
oppida; iDello subacti evanescent tanquam fumus
inimici; bello peracto et boste devicto, vastum impe-
rium in Turonia vobis patebit. Bonum est ergo acce-
lerare, ne nos inveniant inimici noslri et œmuli nostri,
dum venerint, imparatos; quoniam, si Deum poteri-
mus promereri ducem et praeambulum, non dubitanter
stalim de inimicis nostris triumpbabimus. » His dictis,
Lisoius Âmbazio redit.
Cornes Tbeobaldus, cum infinita gente per Ponti-
levim transiens, juxta Montricardum ad flumen Cari
descendit et, copiosis boum et ovium armentis inven-
tis, opima prœda suiditati, in pralibus(1) Sancti Quin-
lini anle Blireium tentoria figentes, nocte ac die recreati
sunt. Martellus, reiicta obsidione, Laudiaco Monte
prima die eis obvius venit. In crastino Blesenses ca-
tervatim ex castris promu nt, Andegavenses a Laudiaco
eis e contra procedunt ; cumque jam se invicem con-
tuerentur , ornatum per sex acies exercitum suum
Martellus his affatur alloquiis : « Eia milites ! videtis
(1) Sp. et pnrtibus.
120 CIIROMCA I)F. OESTIS
ri invenistis ad qiiod vpiiislis; vos voro pugnaturi
conforlaniini iii Domino cl in [)Olcnlia virlulis ejus :
poteijs est cniin vos salvarc Oiniiipotens. De fii^M niil-
liis cogilel iinquani, (juoi.iain loni;*' nimis a nohis
Andegavis abcst. Melum (niineni, (]iii ctiarii viroseffe-
minat , abjicite el do volais ij)sis dcfensaiidis virililer
prociirale; iclus impiignanliiim indefessi siisliiiete;
confisi Dei adjulorio nianus hellicosas exerile. vires-
que dum lempus est oslentate ! Niinc ariiiis et animis
opus est, non est tempiis socordia* ncqiie inipeiilia?. »
His el lalil)us a consule dictis accensi , omnes ad
piignam proceduni, congiessum ultra non ferre difTe-
rentes. Nec niora, anle l)urgum Sancli Martini Bclli
ad piignam conveniunt, in loco (jni publiée Noit
vocatur. Roboant tubis el siniul eia clamant; immor-
gunt se lalissimis conferlissimisque Imslium turmis;
obvios quosque sterniml, nec imbecilles inveniunt
hostes, immo vero lotis viriljus sibi obsistenles; nam
duas ac'ies rjua* pra^cesseranl mulliludine nimia pcne
funditus consumunt. Corruunt mulli, vulneranlm' j)lu-
res. Andegavi impetus sustinent imj)rol)orum, vicis-
sim(jue eos impelenles viriliter rétro cedere eompel-
lunl. Marlellus, (|ui in postrema parle cum acie sua
subslilerat, ul)idensiores viditboslium suonmi acervos
arcurril, lotumque de comile Iransferens se in mili-
lem , alins huuc.i (icluibal de caballis, aiios ense di-
midiat in sellis, conNocril suos, instanles conforlat et
eis animalis in advrsarios excurril. IJsoins domino
suo auxiiinm prabilurus, cum suis militibus cl |)C(li-
libuscenlum vexilla gerentibus, ab Amba/.iacoadvoial
citissinuis; ((ui, viso pra'lio, in dcxlro cornu liabenas
i.ix.uit cl (■.ilciiibus coruipcdcs uri,'rnl cl sculi^ jx'cto-
CONSULUÎM ANDEGAVORUM. 121
ribus oppositis turbas (1) comitis depelliint et oppo-
sitos dissitiimt et unusquisqiie suiini slernit bumi.
Ândegavi siquidem deniio eos invaseriint; quorum
virtiitem Tbeobauldiui satellites diutius non suslinen-
tes, pavore subito sibi immisso, in fugam versi, scapu-
las dederunt. Plures cuspidibus insequentium confossi
sunt. Insecuti sunt eos et relinuerunt équités et pedites
et equos multos vivos eisque parcendo paucos occi-
dunt. Qui cum Martello erant omnes in ferrum ruunt,
ipso pree omnibus fortissime et fugante fugientes et
prosternente. Insequenles Ambazienses fugientibus
insistunt et quos consequi prœvalent omnes proster-
nunt; et in nemoie quod Braium dicitur, juxta aulam
Hastuini , comitem ïheobaldum consequuntur et ca-
piunt cum quingentis et octoginta militibus , non
enim in Braio equi currere poluerunt; consulem ab
Braio abstraclum, sic nempe nemus vocatur, Martello
reddunt. Hostibus, Deo favente, ita repulsis et re-
pressis et diversis partibus turpiter fugatis, cum laetitia
maxima redierunt et a turbinibus bellorum immunes
eo anno quieverunt.
Iste Tbeobaldus , cum esset in vinculis et pro eo
nullam argenti et auri Gosfridus Martellus redemptio-
nem vellet accipere, captivus mori metuens et semet-
ipsum plus quam sua diligens, anno Verbi incarnati
mxlh", pro sua deliberatione Turonim Gosfrido Mar-
tello in perpetuum habendam concessit. Martellus
cornes, Turonia quiète suscepta (nam sibi Tbeobaldus
Kainonem et Lengiacum, quae adhuc possidebat, cum
(1) Sp. turmas.
1-22 CFIROMCA DE GESTIS
nniiiibiis qua^ eis jure a[)pen(lol)aiit retldidit), rege
Francorum niediantc, ciini Theohaldo pacificatus est.
Qiiid r,lal)er Rodulplms, liisloriograpliiis, de l)elIo
lioc in hisloria sua (1; scripscril nostro opcri insera-
mus.
Fueral orta grandis disccrdia usquo ad cTfusIonem
luulti sanijuinis iiitcr Ilenricum, Francoium rci^em,
Roberli (iliuiii, et lilios supra taxati Odonis, Tlieobal-
duiu\ideIicetelSt('pbanuiu.Conligit enim,post niullas
stragescladis ulraiimujue pailiuiii, ul isdenirex, ablato
ab eisdem dominio Turonicœ urbis, daret illud Cios-
frido cognomento Tuditi, filio sciHcet Fulconis jam
dicli Andegavoruni coniilis. Qui, cnlleclo mai;no
exercifu, ipsam civiîatem anno uno et eo amplius
obsidione circumdedit ; adversus (|ueni landeui lioslili
manu peri^entes dimieatuii, rcvera ul afflicta' iiulii^en-
ti(jue abnjoiîiis succurrcrent urbi, arubo pra^cbcli filii
Odonis [processerunt]. Quod (îosfridus comperiens,
ex[)etivit auxiliuni beali Martini, promisitque se liu-
militer cmendaturum (|uid([uid in ipsius sancti con-
fcssrtris ca^terorunu|ue sancloruni |)()ssessionibus rapfu
abslraxcrat ; inde(|ue aeceplo sigillo, iinponens illud
j)roprice basta», ciun exereitu equituni pediluin(|ue
niullot nui , nl)\ iani pcn exil adscrsuui se (Inuiiatui is.
I)uiu(jue venirenl ulia(|ue jtaites in eouiinus, tanlus
terror invasit exercituin duoruni (ralruin, ac si \inc-
tum (2) ligatninibus, oinnes pariter iinbelles eNSlite-
I uni . Slepbanus autcui, ;u rcjda luga, cuiu ali.|uil)us
niililibus evasit; 'Hiei>baldus vero , cum eaMera niulli-
tudine loliiis exereitus eaplus, ad Turonenseni ci\ita-
(I) Livre V, (11. 2. — (-2] Sp. l'iricli fssent.
COISSULUM ANDEGAVORUM. 123
tem deducitur, ipsamque Gosfrido reddidit atquecum
suis omnibus hue ilkicque dispersis in captione re-
mansit.
Nulli dubium est,beato Martino auxiliante, qui illum
pie invocaverat, suorum inimieorum victorein exsti-
tisse. Referebant enim aliqui ex acie fugientes quod tota
phalanx militum Gosfridi in ipso procinctu belli, tam
équités quam pedites, candidissimis indumenlis vide-
bantur adoperti; nam ex rapina pauperum ejusdem
confessons, ferebant supplementum suis filii Odonis.
Prael)uit enim universis audienlibus formidolosum
sluporem quod mille septingenti et eo amplius viri ,
armis instructi , absque sanguinis effusione in praelio
capti sunt.
Quindecim sacramenta juravit Tbeobaldus pro-
pria manu consuli Gosfrido, et vii^inti barones ca-
stellenses cum eo et quadraginta milites vavassores
eisdem verbis quibus et ipse ; ex quibus omnibus qua-
tuornoslrooperiinseramus. Primumjuravitet jurando
concessit civitatem Turonensem cum caslellis, muni-
tionibus, feodis et casamentis; secundo juravit quod
comitatus durabat ab occidente a fliivio Toedo no-
mine, qui inter Salmurium castrum et abbatiam Sancti
Florentii efQuit et sic in Ligerim infliiitur, usque ad
liaias Blimarcii, quœ et baise dicuntur Sancti Cirici;
tertio juravit quod nec per se nec per alium aliquem
quœreret quomodo (1 ) vel aliquam munitiunculam ex
consulatu perderet; quarto juravit quod infra seplem
leucas munitionum siiarum aliquam muni'ionem nec
ipse faceret nec alicui suorum facere permitteret.
(1) Sp. ilnum vicum vel aliquam villam ex....
124 CHROMCV DK GESTIS
GeldiiiiH) Salmiironsi et filio ejiis Tinsfrido Caivi
Montis Martollus omnes feodos qiios liahuerant cilia
Vigeiina? fliivium el decimam Sancti Cirici reddidit;
qui Salmmiiim tune comiti concessorunt. Insuper
etiam GosIVidus Calvi Montis pro pia'dictis Martello
honiiiiiuin fccit. Haque Martellus facto licminagio pro
suscepta terra, Iheobaldo ipso deliberato , donaria
niililihus distribui consliluit.
Ilac piaterea tempestale erant cum comité Cosfrido
duo nobiles juvenes epbebi, filii domini Castri Gun-
terii, ex quibus primus vocabatur Rainaldus, nomine
patris sui , alter Cosfridus, nomine consulis cujus et
filiolus erat; ex quibus prinuim militcm factum patri
transmisit. Pater vero jam vetulus, cruce facla, licentia
comilis Jerosolimis perrexit ; fdiiis vero ejus primo-
genitus Rainaldus, bominio consuli facto, terram
suscepit et quinque annis, ut miles strenuus, nobi-
liter rexit- Frater vero ejus comiti servicns et pro-
bilates fratris sui audiens, cupidus glorise, aggressus
[est] consulem , precibus suorum , ut eum militem
conslilucrct et, causa filiolationis, modicum terra^ ei
largiretur quo posset eum gratiosius et aculantius (])
servire. Comes autem precibus juvenis et suorum deli-
nitus, libenlissime annuit, et militem conslitulum do-
mum suam Caramantum, quae el Villa Moranni, quam
pafer ejus I-^ilco firmaverat, dédit, et totam terram
al) liaias lilimarcii, ([ua* et Sancti Girici. uscpic ad Plo-
senciacuin l'uiiiici, l.ili pacto ut in Icira illa foricm
dniiMim sixccaslrutn uiiiiiilissiniiiin liiMuarcI ; (|uippc
(|ui ingressu et egressu Turonici comitatus et in mar-
(1) Sp. accuratius. — (2) Sp. dominium.
CONSULUM ANDEGAVORUM. 125
chia erat Blesensiiim, Vindocinensium, Ambaziacen-
sium et Calvimontensium. Qui terram illani lali pacto
suscepit, liominagio et leigialione consuli facta.
Secundo autem anno quo miles constitutus est et
terram a consule illam suscepit, mortuus est pater
ejus et frater, utrique Rainaldi vocati, verno tempore
et uno die, pater Iherosolimis, fraler Castro Gunterii.
Qui solus remaiiens, hominagio et leigiatione consuli
facta, terram patris vel fratris defunctorum suscepit
regendam cum illa quam ei cornes, amore fîliolalus,
dederat. Dédit et ei conjugem iieptam uxoris suœ,
puellam nobilissimam, corpore et \ultu pulcherri-
mam, nomine Beatricem. Facta est autem praegnaus
eodem anno quo eam duxerat ; unde hilaris effectus
statim cœpit œdificare nobiliter castrum. Cum autem
ut quantocius aedificaretur elaboraret, natus est ei in-
fans masculus. Qui, aliquantulum ex morte patris vel
fratris confortatus et gaudio gavisus, puerum nomine
patris sui vel fratris, Rainaldum videlicet, vocari prye-
cepit; castrum autem novum , ex nomine filii sui,
Castrum Rainaldi vocari prœcepit; qui ex nobilibus
ortus et nobiliter educatus, armis strenuus et miles
acerrimus et in multis expeditionibus comprobatus,
consilio profundissimus, statura procerus, vuJtu de-
corus, verljis facelus, amabilis omnibus; qui propler
probitates suas a prsedicto consule Tlieobaldo in tan-
tum dileclus est ut ei magnam terram donaret, quae
vicina erat terrœ supradicto caslello adjacenti, cum
villis, feodis et casamentis.
Siquidem eo tempore virum Cenomannicum qui
mullum sibi servierat, Fulchoium deXorneio, in curia
sua Martel] us secum liabebat. \ erum cum quid Fui-
d26 CHROMCA DE GESTIS
clioio pro sci\ili() recompensare >el!el, (juod sibi
graluiii Inrc debuisset diii j)icumedilarelur, domum
iiiunitissiniain , (iiur crat iii Ktco (|in uscjue bodie Mota
FnlclH)ii a miI^o Vdcalur, teriaiiKjiic mai,'iiain e\ suo
proprio ciini niiillis feodis Aiiibaziaco donavit.
SeiH'ca aflirniante , fjuielissiniam \itam agcrent
bomines in Icrris, si duo lui'c vcrba a iialura rcrum
tollerentur : meiini el luiiiii. Hiiic est (jiiod \\ illcliiius,
Piclavensiuni cornes, consulalinn Saiiloiiicuni suuni
esse volebat et vi praeoccupaluni tcnebat, quia palrui
sui fuciat. !MartelUis eumdern coiisulalum reclamabat
quia avi sui fuerat, cujus beredes absque bl)eris mor-
tui erant ; et idco ad licredes sororis avi sui bonoreni
debere reverli adiimabal. Deuiquc liujus bli^'ii causa
diu ventilala, multa mala in Andegavensi et l'icla-
vensi pag(» perpelravit; et per (juatuor annos terra
tota circa Lostbinum et Mircbelluin, a Sabiun io us(|ue
Pictavis, vastala el fere delela luit. Siniiblcr Marlciius
(juidcpiid erat circa Pictavis, citra Clinnonem fluvium
et ultra, nccnon suburbia ipsius civitatis succendit ac
delevit.
(iosIVidus igittu'cuni Willclmo pugnare disponens,
Lisoiuiu grandeui nalu buic iicf^dtio advocavit , in
cujUs cousilio , anclorilalc et sculcnlia , nii illi (jui in
\dv\n <;('Mcrc belloruni versalus lucral, totius pialii
ordiucni couiinisit. Nani, leste Tullio (P, j)rudcnt('S
scucs in re gerenda siuiiics suut Ma\ i^atoribus (|ui,
(juaui\is in navigando niliil a^'cic dicanlur, cuui alii
nialos, scandani alii per Inros curscnl, alii scnlinaiu
cxbauriant , illc ( la\ utu Icncns scdcal inpupj)i (juictus,
(1) M. T. CiciTO, de Senectute, dialogus.
CONSULUM ANDEGAVORUM. 127
quamvis non faciat ea quïE juvenes, tamen mullo ma-
jora et meliora facit : ut Lisoius in hoc preelio in quo
dominus siius l^ictavenses cum duce suo turpiter
devicit. Non viribus solummodo aut \elocilalihus aut
celeritate corporum res magnae geruntur; sed consilio
et prudentia, quibus non oibari sed augeri senectus
solet.
Santonici etiam et mulli ejusdem consulatus pro-
ceres ssepe cum Marcello fœdus pepigerunt fieri, et
sui ipsius et ejus cui praesidebant urbis deditionem illi
pacti sunt , si usque ad eos quoquo modo posset per-
venire. Firmatis itaque amiciliis et fœderatus cum
Radulfo viceconsule Thoarci, Martellus eu in omni
sua gente et amicorum et vicinorum copiis ad urbem
Santonicam suscipiendam, tam ipse quam praedictus
viceconsul , tetenderunt. E contra Willelmus Picta-
\orum dux , vir equidem bellicosus, nulli audacia
secundus, prudentia pneditus, divitiis copiosus, mili-
taribus auxiliis constipatus, cupidus laudis, inflatus
supercilio jactantiae, magni nominis homo gentes
maximas congregat, videlicet : Pictavenses, Lemovi-
censes, Augolinienses, Petragorenses, Arvernos, Guas-
cones, Barros(1 ), Tholosenses ; necnon alios innumeros
coagulaverat et exercitum immensum conflaverat. Isti
omnes, adventum Martelli exspectantes, ad op[)idum
quod Caput Vultonie dicitur adunali subsistunt; quod
oppidum, alta rupe silum, a capite V ultonœ fluvii sive
a cavitate rupium nomen accepit, nam quidam Caput
Vultonœ, alii Cavilonium nuncupant. Mulii autem
qui ibi substiterant, apud se deliberabant an discede-
(1) Sp. Bas COS.
1-28 CHROMCA DE GESTIS
renl an propiiis ad hilhiiii accédèrent. Discedere
suadebal fama, (jikc fclices Âiidegavorum successus
jjieL'nuntiabat el , c\ felicibiis de vicloria Theohaldi et
I raiicoriun, feliciores fore aiisjiicabantiir; et idcirco
iiieliis (juammaxiiims pecloribiis sinj^'uloriini iiiscre-
balur; accedere vero ad prediiim eos exborlabatur ira
pudorque peregrinoi uni, millalcuus adbiic rej)ressa
leineritatt'. Confidebant etiain iii coagulatoruin diffusa
iiuiltiludiue el in sua, sicul jaclal)ant , aniinosilate.
Pralerea inglorios se esse dicebanl nisi niulli pauco-
luni slolidilatem compescerent, nisi alienigenas a suis
linibus dissicerent.
Quoniani aulein principes Aquitania? bellum per-
Irabi conquerebanlur, du\ eorum AVillclnius, festinus
in planilie Caj)ul Vullonœ descendens, Martello el
suis occurril. Veniebant igitur Piclavi calervatini,
congaudenles el vicloriani in manil)us auluniantes el
de spoliis ininiicoruin diripiendis jani lielanles. Affe-
rebanl ilacpie suos unus(juis(jue funiculos, quibus
vinclos ad sua caplivalum (1) ducerent Andegavos.
Qui cum se conspicerent, accurale quiscjue suam aciem
instruxit. .Martcllus el sui sagillarios et pcdifes suos
ordinaNerunI, el ipsis pra'uiissis j)cdel('nliin, ul nios
est, ])ergel)anl. Edocebanlur aulein (|ii;iliter acclania-
renl, (jualiler obslarenl , (pialiler inipenelrabiles ini-
niicos feiiendo penelrarenl; el ut ad signa sua, niliil
reverenles, frecpienler ri-.spicerenl cl si- ij)sos ad ictus
liosliles sufferendos dbdurarent , lie ( l liac omnia in
aliis l)( Uis btne geslis didicissenl, INec iiiinus c regione
l'i( lavfiisc.s cuiuljiliin, slcllis iiiiiunit'rabiliures, d«'n-
(I) Sp. ad tua lecla caplivatus .
CONSULUM ANDEGAVORUM. 129
sabantur et per agmina innumerae legiones a latere
in latus extentabantiir, gerentes vincula quibiis hostes
ligare putabant. Porro manipuli eorum militares,
proiit erant instructi, loca condicta tenebant. Existi-
mabant eiiim Andegavos statim fiigam arripere ; de
fuga quippe sua niilla mentio fuerat, quoniam jam
se vicisse putabant. Confidebant siquidem et in
multitudinibus suis innumeris et in pectoribus gen-
tium animosis, et in ducalibus ne unquam fugerent
edictis.
Ergo bello utrinque parato, ut ventum est ad locum
unde aliquantulum jam propiores se inspicerent, pari
concurrunt agmina motu. Pictavenses ira metusque,
Andegavenses spes adquirendi Santonicum consula-
tum incitabant. Yociferantur omnes et confusis clamo-
ribus ipsum pulsatur cœlum ; fragor nimius vel de
coUisionibus armorum vel de illisionibus cassidum
resonat et gladiorum ; plangores et ululatus undique
vel morientiumvel vulneratorum audiuntur. Martellus
et Andegavi illos viriliter aggressi sunt acclamantes, et
audacter per médias acies irruunt. Globus eliam Tu-
ronorum militum, subsequentium dominum suum,
mullos stravit et vexillum ipsius ducis prosternit ;
quod pedites viriliter equitesque sequentes rapuerunt
et retinuerunt , quod non mediocrem eis incussit
timorem.
Guascones omnes et Lemovicenses confestim fugam
inierunt, cpios CcCterLc gentes insequuntur. Pictaven-
ses stupefacti ali([uanliilum demorati substiterunt.
Martellus et sui siniul iilic conversi, eos tanqiiam se-
getem in transverso gladiis secabant et eorum corpora
detruncantes dimidiabant. Irrorabantur sed potius
I 9
130 CHRONICA DE GESTIS
inundabantur sanguine campi. Piclavensestremefacti,
duce suo graviter vulnerato, respirandi locum non
habebanl ncc aliqualenus respiraliant. Insecuti sunt
eos fugieiitcs. Illi duiiitaxal evaseiimt qui cfTugere
quoquo modo potuerunt. Multos capiunt Turonenses,
sed Andegavi quos poterant cursu praevenire illis
nuUae dabautur iuducia' : alios lanceis transfodiebant,
alios gladiisjugulabant, in commune nulli parcebant ;
et (|uoniam pnidictum oppidum ali({ualcnus ab ipsis
dislabat, qui faligati remaneljant aul ca[)iel)antur aul
in morteni ruebant. Dies itaque illa Pictavensibus
nimium fuit ad versa; fuit enini dies tribulationis et
dispersionis, dies morlis et confusionis : cum vincu-
lis, quos ad hostes suos ligandos advexerant, ligati
sunt. Willelmus etiam consul viilneratur et capitur.
Marteilus etsuijCaede peracta, reversi sunt in campum
et ibi intra tentoria nocte illa quieverunt et contra
Boream, qui acriter sufllabat, corpora mortuorum
congregaverunt.
Martellus postluec, quam cilius potuit, Santonas
devenit. Obviam ei venientes qui in urbe erant, aper-
lis porlis, urbem ipsi Iradideruiit. Itafpie cum gandio
ijji re(juiev('runt cl Santonicum coiisuiatum rece[)e-
runt, (juem .Martellus, facta pace cum Pic tavcnsi duce,
quoad vixit tenuit. Nam dux , a plaga praelio facta
sanus cfTcclus, cpiscoporum cl rcligiosoi'um consilio,
liominio a Martcllo susccj)to, piicdictum consulatum
quietum concessit; et nuiltis pecuniis liber a captione
(pia illum Martellus, in pialii) cajjiciis, s|)alio trium
annorum tenuorat, ad [»ropria rcmcans, ipso in aniio
liiicm vilic liabuit. l'actum est aulem iiicnarrabile
gaudium in Andegavia et Turonia, et cuui gaudio in
CONSULUM ANDEGAVORUM. 131
pace diu requieverunt et ubique terrarum , Deo gra-
tias, multoties triumphatores exaltati sunt.
In diebiis illis, Willelmus, duxNormannorum, Her-
bertum Cenomannicum consulem nimis impugnabat;
cui Martelliis auxiliator et tutor fuit, et idcirco Willel-
mus dux, qui postea Anglia adquisita rex Aiiglorum
exstitit, multa a Martello mala perpessus est.
Gosfridus Martellus, filius Fulconis, cum filios non
baberet comitatum suum, scilicet Andegaviam et Tu-
roniam quam jam, sicut supradictum est, conquisie-
rat, nepolibus suis Gosfrido Barbato et Fulconi Ricbin
reliquit : Andegaviam et Santonas Fulconi, Turoniam
cum Landonensi Castro Barbato donavit(l). Martellus
morbo repentino occupatus irremediabiliter, languore
per dies ingravescente, ad mortem usque perurgeturet
inter suos, non sine grandi dolore, defungitur.
^Edificavit autem cœnobium Sanctae Trinitatis apud
Vindocinum castrum, monacliosque posuit et abba-
tem constituit. Causa (2) autem aedificationis hujusce
modi exstitit.
Qiiodam tempore , dominico die, aurora illuces-
cenle, contigit consulem una cum uxore ad fenestram
aulœ, qua tbalamus ejus illuminatur versus aquilonem,
faciem posuisse. Erat autem aula in supercilio montis,
ubi nunc ecclesia Beati Georgii babetur. Burgus au-
tem, ubi babitantiummultitudo, ex latere montis con-
tra aquilonis flamen erat ; extra burgum autem ,
contra orientem , erant pascua latissima, et in medio
(1) Dans le ms. 6218 il y a • « Andegaviam et Santonas Barbato, Turo-
niam cum Landonensi Castro Fulconi. »
(2) Add. d'après d'Achery et le ms. 6005, jusqu'à Uxor vero , p. 132,
132 CHRONICA UE GESTIS
fons lalissimus ubi cl ad (juciii pciic imiversus popii-
lus caslri veniebat liaurire. (]imi auli'in consul et ejus
coiijux, Agnes noniine, spaliuin aciis et stellariiin
niullitiidineni inluerenlur et de niiiilis confabulaien-
tur, subilo viderunt anibo stellatn longissimani ac si
militis haslani , in ipso fonte cadere. Cum autem
lurbati essent, cecidit secunda ; plus niirantibus etstu-
pentil)us, cecidit terlia. Dcnicjue consid lestinus, cul-
lioiibus vesliinentis induliis, luia cum uxoie de super-
ciliomonlis descendit etin ecclesia Beali Martini, tpnje
prope ipsum fontem erat, niissain in lionore sanctae
Trinilatis canere fecit. Hoc ipsuin etiani quod \iderat
episcopis, abbalibus et aliis relii^iosissiniis narrabat
\iris, et super hoc quid acturus foret qua'rebat. Onuies
autem (juos consulebat, uno animo et uno sermone,
unum dedere consilium : ut in ipsis pascuis ecclesiam
iedificaret in honore sanctie Trinitalis , et allare ipsius
ecclesiie super ipsum fontem constilueret, servos inibi
congregaret qui die noctuque Deo ibi servirent. Qui
sano consilio ad(piiescens, cœpil juxta ecclesiam a?di-
ficare ofluinas utiles monachis. Elegit etiam e\ relii;io-
siori monaslcrio tolius (ialliic, videlicel ex monasterio
Beati Martini Majoris Monasterii, viginti quinque mo-
naclios, ex quibus unum ipsis praefecit abbatemque
consecrari delei^it.
Uxor vero ejus a-dificavit, in supcrcilio montis, ec-
clesiam Sancti (àcor^ii, canonicoscjue posuit et Capel-
laiM (lonsulis socaii pra-ccpit.
Hic (1^ et bona ecclesiai Beati Laudi (2'i valde am-
(1) Cetti- |)lirasc cit ajouttc par il'Aclicry rt par le ms. G005.
'i) Lia cuUc(;iule de Saiut-L^ud, dau& le cliàlcau d'Angers.
CONSULUM ANDEGAVORmi. 133
pliavit et undecim canonicos in eaposuit, cum tamen
modo très vel quatuor presbyteri tantum ibi essent,
sicut continetur in privilegio ipsius quod est in eadem
ecclesia.
Gaufredus autem cornes perfecit ecclesiam Sancti
Nicholai, in suburbio Andegavîe civitalis, quam pater
ejus Fulco incœperat née perfecerat; monacbos et
abbatem posuit multisque possessionibus ditavit ,
ibidemque sepultus quiescit.
DE GOSFRIDO BARBATO (l).
Dum Gosfridus Barbatus et frater suus Fulco Richin
honorem Martelli possiderent, quœ et quanta mala
consulatum involverint, et veritas historiae jubet
evolvere, et borror magnitudoque cladis probi-
bet referre. Sed nescio quid ipsis malis prsestet
eorum malorum verba subtrabere quorum illi facta
pertulerunt, quin potius noceret etiam malis exempla
eorum perditionis supprimere; quando quidem ipsis
forsitan sit perversis utile, ipsorum exitio, aUos ab
eorum deterreri imitatione. Quod si forte ipsis malis
nibil boni conférât, et quare eis adversa evenerint aut
etiam quomodo et cur perierint nosse, sequentibus
tamen saluberrimum esse potest, cognilis aliorum
ruinis, a viis ruinosis cavere. Proinde non ignoretur
fortunam suam invidiam, quam sïi^pe potentibus com-
modat,bis fratribus accommodasse, quos communitas
(1) D'Achery, in-4% X, 484; in-fol., III, 258.
131 CHRO.MCA 1)K GESTIS
consulatus in liirl)ani misit el maie concordes effecit.
Nam Liicano teste (1) :
Nulla fides regni sociis, omniscjne potestas
Impatiens consords t'iitj nec gentil)u> iilhs
Crédite
Gosfridus Barbatus, armisslreniins, cum Cenoman-
nensibiis est fœderatus; cujus auxilio Helias de Fisca
Conomaniuim rcciipcravif quod Willelmiis lex Anglo-
runi sibi auferdjat. (iiiillelinus Cenoniaiinmii, concc-
dente sibi Herberto, acceperat, et Helise, oui heredi-
tario jure eveniebat, violenter aufcrebat.
Qiiantîe cupidilatis et avaritia*, quantae etiam cru-
delilalis et siipci i)ia:î, et quomodo Deus ei restiterit et
humiliaverit ut legitur : Deus superhis resisiil (2), et :
Frangit Deus omnem superhuni , locus in prirscnti
liabetur. Diaboliis cnjiis ciJJiis et deicctatio est, a niiindi
principio, sancta depravare, pacifica proturbare, bo-
nis operibiis obviare, electionem Barlboloniei abbatis
Majoris Monasterii atqiie benedictionem sincerissime
factam molitus est, modis quibiis potuit, infestare.
Inslii,Mvit ii,4tiir coniiteni Andcj^avensiutn 3\ noniine
(ioslridiim , cognomento Barbatinn, ut locum .Majoris
Monasterii suo doniinalui subjui^aret et abbateni loci
cogère! ut (\r manu illiiis bacultuu j)asl(iialcni rcci-
peret.
Cirex igitur Bcati Mrulini Majoris Monaslorii, stupe-
factus ac mente confusus ex lani inaudila bac tenus
ralione, C(»i;itare eo'pil ac (liccir quo licii possc! ut
(I) l'/iarsalia, lil).I. — (i) Jacuhi «p., \\\ (>. — {'.'<) Sp. l'nrvtun-
tium.
CONSULUM ANDEGAVORIBI. 135
tanta et tam longa regalis potestas et specialis semper
domni Martini gloria, ex priscis et ex suis etiam ipsis
temporibus, qui dum adviveret proprium ibi abbatem
esse conslituit nomine Galbertum, qui nunc ibidem
humatus quiescit, ab imperatoribus et regibus bue
usque inviolabilis conservata, modernis temporibus
alicujus dominio nisi regio, sicut semper, aut abbati
proprio subderelur. Aiebant enim : « Habemus nam-
que non minima imperatorum regumque praecepta ,
neenon et aposlolicorum perplurima privilégia qui-
bus bic noster locus, pro veneratione pii patris nostri
domni Martini, qui eum fundavit, specialem obtinet
dignitatem et gloriam; et nunquam ab aliquo regum,
nisi aut régi aut abbati proprio Sancti Martini subjec-
tus fuit ; qualiter etiam ab omni praesulum est dominio,
nisi quantum in ordinandis monacbis nécessitas cogit
ecclesise, sequestratus; cum quibus, ne id fiat, satis
defendere possumus. »
Una igitur mente atque decreto, venit idem grex ad
praedictum comitem illique bac omnia retulerunt : ut
scilicet hanc abbatiam Majoris Monasterii nec ipsum
monasterium in alicujus dominium , nisi in suum
proprium, uUatenus unquam devenire permittat; ne
honor et gloria tanti patris (1), quee semper crescit in
cœlis, aliquatenus minorari videatur in terris, a tan lis
hactenus inviolabiliter conservata regibus, patribus
atque principibus. >
Cornes autem obstinate, immo fortiter, in sua sen-
tentia permanebat; et si boc non fieret locum destruere
minabatur. Monacbi vero comitem sœpe etralionabi-
(1) C'est-à-dire saint Martin.
me CHRONICA DE GESTIS
litrr (OiiveiH'riiMl, cl per pcrsonas ecclesiaslicas atque
saciilares discieti sanicjuo coiisilii nitehanlur commo-
tioiieni cfniiitis traïKjiiillare ; cornes autem, qnantn
iiiagis \iclchat inoiiaclios sua" rcsislere volimlali ,
tanto vclicrnciilius (mhahatur , tantoque indiscrelius
11(111 j.im loco soluiiiniodo scd cl ipsis inonacliis nii-
iiahatiir. Dicchat , cl minas criidclcs crudcliori opcre
a(lnii()lchat : lociiin nanKjuc Majoris Monaslerii et loco
appendentia, iihicnmque poteslas cjus attigit, aggrcs-
siis csl funditus annullare, possessiones monaclioniiii
et suhstanlias homimim monaslerii rapere violcnlcr
et vastare, et qnomodo sajviliam suam expleret, etiam
in corpora monacliorum, cœpit allcntiiis ohservare,
ut complerelur quod scripluni est (1) : Ohservuhit
peccator juslum, et stridehit super eum dentibus suis;
in lantumqnc desa-viit pcrsecutio et excrcvil iit etiam
saculares liomines comitis intcmperanliam mirarcntur
et, imprecanles comiti, Deum pro monachis preca-
rentur.
IMonaclii autem, cum liac diu cihu palicnlia tolé-
rassent nec jam possenl pericula immincnlia sustincre,
orationesquas pro suis perseculorihus, juxta evani^elii
effundehanl pi;i'ccptiim, slatiiciiint dcNolinsampliai-c;
nudatis(jiic pcdihus ad corpus patroni sui bcali .Mar-
tini proccsserunt , assum[)lis secum dcbilihus et
leprosis cpios de \ictu \cl vcsiifu monaslerii sustine-
haiil et (|ii<inmi preces apiid Dcimi \alcrc (|iiani |»lu-
rinumi conlidehanl. l i)i luianimilcr in oialionihus
j)ersistenles, iiu|)l(>ial>anl Deum cl sancli mciila ul
peslem iilam lam sic\issimam sua miscricordia tcm-
(1) Psalni. XXXVII, 12
CONSULUM ANDEGAVORUM. 137
peraret ; ne locum illorum persécuter ille destrueret,
nnde ipse postmodum in infernum, pœnas luiturus^
descenderet.
His peractis, etiam ad abbatem Cliiniacensem reco-
lendae memariae virum, Hugonem nomîne, suam peti-
tionem direxerunt, siippliciler exorantes ut ipse et
sancla Cluniacensis congregatio, pro tanta persecutione
mitiganda , Dei clementiam precarenlur ; insuper ut
ipse abbas locum MajorisMonasterii consolari sua prae-
sentia dignarelur. Qui , benignus ut erat , pelitioni
eorum benigno animo adcjuievit; cumque Majus
Monasterium pervenisset, consolatus est fratres , et
Turonis ad comitem sunt profecti. Cujus pedibus pro-
sternati, eum ut ab illa persecutione jam cessaret
precabanlur humiliter, sed incassum ; nam cornes, in
suam saeviliam obstinatus, nec lacr\ mis flexus mona-
cborum nec abbatis precibus adquievit nec se , vel
modice, a persequendis monacbis temperavit. Quibus
ad monasterium redeuntibus, abbas quoque reversus
est Cluniacum, abbate Majoris Monasterii comitante;
qui videlicet abl)as Majoris Monasterii, antequam
inde rediret, suscepit sacros ordinessacerdotis, quando
enim electus est in abbatem adbuc diaconi ministerio
fungebatur.
Porro Deus, qui erigit elisos et sperantes in se non
deserit, non dormitabat, cuslodiens Israël spiriUia-
lem ; et affectioni servorum suorum qui, ut scri-
ptum est, jam duplicia pro peccatis suis receperant,
misereri ultra non dislulit. Qui cum sit omnipotens
atque justus, in caput comilis juste fecit ejus injusti-
tiam redundare : nam ut manifestum fieret quam
injustus cornes ille ad versus abbatem et illos monachos
138 CHROMCA DE GESTIS
cxslilissrt . et ul appareret (|iiain jiisia iiltione ])u-
iiieiulus ciat qui sanclam illani ecclesiam tam irra-
lionahililer iiifeslabat, Deus, (jui senij)er est in sanclis
suis mirabilis, pin suis fiflolibiis (lii];nalns est insigne
iniraculmn ()j)eraii. I\)sl(jiiain eiiiin cornes coiileni[)sit
abbaten» lîarlboloineum et al)balem Cluniacensem et
monacbos exaudire, parvo iiitervallo interposito,
fialer ejiis, riilco nomine, adversiis eiini cuiii manu
valida insurrexit ; ncc ab ejus perseculione cessavil
donec eum captum et ab lionore privatum per multos
annos in captionem detinuit; ibique diu alflictus et,
fbvina ultione , dalus cliam in repiol)um sensum,
vixil postea plus qnam triginta annos in bac niiseria,
eliam bostibusmiserandus. Certe justo judicio privatus
est et corporis et aninii liberlate; juste lola vita sua
miseral)iiiler oppressus est, unius bominis polestate,
qui contra Dcum sa'viens nitebalur multos servos Dei
injusta dcprimerc servitulc; justo judicio aniisil in
perpetuum dominationem quam tenebat, (|ui in pos-
sessiones dominicas injusta tyrannide saeviebat.
DE FULCONE RICEIN (l).
l'uico subdolus fralcr suuni nimium cœpil impu-
gnare et consulatum lotum lurbare, et tune tolius
coinil.ilns Ij.noncs uiins in abuni c(rperunt insurgere,
nunc liaibato nunc l'ulconi (avère, et tune prodi-
lioncs niulla' inter cos exoila* sunt. (Juo lcm|)ore fil
proiiilio apud Andegaveni. Anno \ erbi incarnati
(1) D'Arlury, in-^", X, 488; iii-d.l., III, 2;.0. — \nr. H.-cliim.
CONSULUM ANDEGAVORUM. 139
i.iLxvi" proditores perimuntur. Tune Gosfridus de
Pruliaco occisus est, paler illius Gosfridi qui cornes
Vindocini fuit. Deleta (1) pêne Andegavia et Turonia,
Fulco Richin Barbatum, fratrem suum, subdole ca[)tum
in vinculis posuit etutrumque comitalum veluti suum
suscepit.
Cornes Pictavensîum, Willelmus uti pater suus vo-
catus, miles acenimus, juvenis, astutus et laboriosus,
prœdictis fratiibus sic discordanlibus, Sanlonicum
consulatum aggressus, cepit et possedit. Relias consul
Cenomannicus et complures sui consulatus proceres
Fulconem pro Barbato graviter expugnabant et ut
Barbatum deliberaret petebant et, auvilio Philippi
régis Francorum et Stephani comitis Blesis, ipsum vi
abstrahere a carcere nitebantur; sed Fulco cum Ste-
phano, hominagio sibi facto, concordatus, regem
Francorum adiit, et cum eo fœderatus Pbilippo régi
Landonense Castrum concessit. Rediens Fulco a Fran-
cia, Ambaziaco cum Arnulfo, qui custodiam Domicilii
ab ipso in feodo habebat , hospitatus , feodum ei
abstulit , et Domicilium , posita propria ad libitum
custodia, sibi retinuit : sic Arnulfus de Magduno et
filius ejus Leonius ab Ambazio expulsi sunt.
Sœpe Fulco talia actitans progeniem suam doli
ream, licet injuste, accusare fecit. Est autem hîec quœ-
dam vis malis moribus ut innocentiam multitudinis
devenuslent scelera paucorum, cum tamen e diverso
bonorum raritas flagitia multorum nequeat excusare
virtutibus communicatis; sed quis non exacerbescat
cum videat sordidari virtutum sinceritatem crimina-
(1) Cette phrase est ajoutée par le manuscrit 6218,
ito cnnoMCA dk r,p:sTis
tione |)aiiconim viliornml^ F.r.iiil cnim tiinc niiilti in
bono a(l:iiiiiisti-aiKl() sci^iu's, in iiialo oMnrjucndo re-
leres, sedilionibiis occupali, caritate infirmi, faclione
robiisti, in aMiiiiIaliomini coiiseiNalioiie slabiles ; de
(jiiil)us incnlioiieni fac iciis, (juod siiiim ' 1 ) est bisloriae
facio (2),
Illico j)lures diixit iixoros : fiHani Lancelini de
Baiii^eiiciaco ex qiia orta est coniilissa Hiilamiia% illa
(jiiiL", post ol)ituni viri siii, .lenisaleni in ccclesia Sancta^
Annae vilatn nionialem exercuit. Post morleni fdiae
Lancelini , diixit Ermengardin filiam Arclienbaldi
Fortis de Borbono, ex qua genuit GosPridum Martelhmi
adrnirabilem virum, jiistitiaMnsignem, toliiis boni ciil-
toreni, (jiii terror omnium inimicoium siionim fuit.
IJI)idiiiosiis Fulco sororem Amalrici de Monte lH)rli
adamavit, cujus pra'ier formam nibil unquam bonus
laudavil(3 , pro qnamatrem Martelli dimisil. affu-mans
eam de génère suo fuisse; (juam dimissam (îuillelnuis
Jalinniacensis, vir ex nobilioribus Arvernorum, u\o-
reru duxit. Ex sorore Amahici, Fulco filium genuit
qui, similiter ut pater, Fulco vocatus fuit , de quo in
subse(|uenlil)us iofuienuu'.
(1) Var. Scilum.
(2) Le SpicilegiuMi iiiItTi-alc ici tniis passagt-s dfs Cesta dominorum
Jmhaiicnslum :
I. Eraitl aiitem tune Âmbtiziir .. . , p. 175.
II. Non longe post ha-c..., p. 183.
III. Aamque velle suttm ciiitjue..., p. I81i.
(3j Sallustius, Catiiina , XV.
CONSULmi ANDEGAVORUM. 141
DE GOSFRIDO MARTELLO SECUNDO (l).
Gosfridus Martellus secundiis, jam adultus, juvenis
prudeiis et animosus, videns terram turbatam et pro-
ceres totius consiilatus contra patrem cornua erigere,
eis viriliter resistebat, et quomodo patrem et suos
ulcisceretur irrequietus cogitabat; qui omnibus prae-
valuit et ab intentione eos revoca\it. Prudenter vero
negotia sua agebat, nec nimis remisse nec insipienter
militabat. Barbatus nepotis sui Martelli probitates au-
diens complacuit, eoque advocato ait illi : « Gaudeo
te ab avoi'um probitate non degenerare : ideo terram
meam, mibi a pâtre tuo injuste ablatam, tibido, et ut
deinceps possideas volo. » Martellus ipsum, vinculis
solutum, per urbes et oppida, sua tamen sub custodia,
libère ire permisit; ipse vero, in carcere turbato ce-
rebro, sensu aliquantulum minutus erat, nec diu posl
hsec vixit.
In illo tempore, anno siquidem ab incarnatione
Domini mxcvi", synodus Arvernis liabita est, et via
eundi Jérusalem inchoata est.
Quippe anno subséquente Fulco et Martellus, filius
ejus , Rupes Corbonis obsederunt et fumo ceperunt,
quod niunicipium nemo putabat capi posse ; et Ro-
bertus, Rupium dominus, super ipsas Rupes in monte,
nolentibus consulibus , casteilum componebat.
Iste Martellus Elisabeth sororem suam, ex matre
sua et Guillelmo Jalinniaci ortam , Ilugoni de Calvo
Monte uxorem dédit, cum ea Ambaziacuin lolum ei
(1) D'Achery, in-4°, X, 496; in-fol, III, 262.
142 CHROMCA DK GKSTIS
concessit. Unie Mailcllo Ilclias coines imicam filiam
suam, lion atllinc niati inuinio aj)tain, tlcsponsavit,
et Ceiioinannuin cniii oimiibiis appciuliliis ejns tri-
huit. Sa'pe MarU'lhis cmn re<;e Kiil'o (1) condixit
mullaqiie miinicij)ia in Normaiiniam vastavit et siic-
cendit, cluni n\ in \ni;liani moraretur et Roljerlus
cornes, frater régis, in Jerosoliniilano exercilu ciim
mullis percgriiiis maiicrct ; nam Normanniam rex
Kufus in vadinionio habebat.
Anno \ erbi incarnati mcvi°, (juadraginta diebus et
eo amplius, cometa vespertinis semper horis apparens,
sliipore siiuulet terrore lotmn tune replevit niundum.
Nam splendorisalburni radium versus brumaleni sulis
occasum producens, primis quidem diebus flamma-
tior, postremis vero subobscurior, visebalur, donec
paulalim atlenuatus, post dies ut dictum est quatha-
ginta, videri omnino desistcret. Sequenti anno Mar-
tellus insidiis suorum et novercîe, pâtre ut ferunt
consentiente, Cande Castro occisus est , sepultusque
in ecclesia Beati INicholai Andegavis. Incrediijile milii
vidtMur jialrem in ncee lanti filii consensisse , curn et
niniium senex esset et (ilius, si longincjuitas \[\?e sil^i
concederetur, quidquid amiserat recuperasset : nam
et Landonense Castrum Pliilij)p(» rogi calnrnnia-
l)at , et nuillclmo Pictavensi Santonieum eonsu-
lalum ; (|ui, timoré ejus, duas turres novas Pieta-
vis eonsliluit : unam in urjjis ingressu et aliam prope
aulain.
Kex lil)idinosus Pbilippus Turonis venit, et cum
uxore l'ulconis ioeutus, eam fieri reginam constituit.
({^ (;Mlll,.iiin<' le |{<)iix.
CONSULUM ANDEGAVORUIM. 143
Pessima illa, consule dimisso, nocte sequenti regem
subsequitur qui Mindiaio, prope pontem Beuronis ,
milites dimiserat qui eam Âurelianis diixerunt; sicqiie
rex luxuriosus domum suam sceleralis luiptiis, sub
analbemate factis, replevit, et duos ex ea filios, Phi-
lippu m et Florium, genuit.
DE FULCONE REGE JERUSALEM (l).
Verum est : Pater non portabit iniquitatem ûVù nec
filiusiniquitatem patris(2).Hincest quod, mortuo Ful-
con^ Richin, filius ejus Fulco, vias patris et niatris
suse deserens, honestam vitam deducens, prudenter
terram suam rexit. Qui ab Helia, Cenomannensi
comité, unicam filiam suam, quam Martellus frater
suus, licet sibi promissam, non nupserat, dari sibi
cum Cenomannico consulatu impetravit; sicque Ce-
nomannicus et Andegavensis consulatus conjunctus
esse disnoscitur.
Vir honestus Fulco, armis strenuus, fide catbolicus,
erga Dei cultores benevolus, adepto utroque consulatu,
amicos exaltans, malignos et sibi adversarios oppri-
mens , gloria et optima fama impar nulli in brevi
efïectus est. Qui Hugoni de Calvo Monte Ambazium
tolum, a fratre ejus Martello ei datum, accepte ho-
minio, concessit ; et ipsi IMonlricaiduin, antecessoribus
suis olim injuste ablalum, leddidit. Is idem Pruliacum
obsedit, sed non cepit; et tamen Eschivardum, ejus-
(1) D'Achery, in-4", X, 498; in-fol., lU, M'2.
(2) Sp. Filius non portabit iniquitatem patris, etc. , etc. V. Deute-
ron, XXIV. 16.
I i l CHROMCA DE GES'OS
dem caslri tlominum, suhjugavit et pacificum sibi ef-
fecit. Ipse Montcni IJasonis a .lelianiit' ipsius oppidi
domino eiiiit. (^iiin Jelianiies, accepta jain parte jx'Cii-
nia-, pœniterel, loitissiimis l'iilco oppidum illud
obsL'dit cl ad reddendiim sil)i coei^'it, reddilaque pro-
missa pecuniacastelluni obtiniiit. Musleriolumobsedil
et cepit; sed miscricordia motus, projiriis custo-
dibus arci impositis, catera omnia domino ipsius
castri reddidit. Re\ Anj^lorum Ileniicus Fulconem
sibi exosum multoties impugnavit ; seepe etiam,
data niulta pecunia Andegavensis et Cenomannici
pai^M baionibus, in propria ipsius terra multas inop-
portunitates per eos et maxima damna I ulconi fa-
ciebat.
Dum essel isdem consul in pago Turonensi, in 0I3-
sidione Montis Basonis, venit rcx Ilenricus, qui semper
ei infestus erat. Subito, ex improvisu et insperate
ejeclis custodibus consulis ex arce Alenlionis castri,
sucs posuil; et (|uia sinistrum quid sperabat, ex bur-
gensibus castri obsides, filios eorum et filias etiam
lactentes, in arcem eu m custodil)us posuit. Turrenses
auten», de arce dcseendentes et per castium nocte et
die deliteseentes, burgensium uxores et lilias delio-
nestabant, victum vero et vcslitum, sine prece vel
prelio, vi auferentcs in lurreui deferebant; cpia de re
couunoti burgenses, miscniiil nunlios consuli ut
(juanlociusadjuvaret eos in laiili^ pciiculisconslitutos.
(lonsul MTo, cuiM csM'l iii oltsidioiic supradicti caslri,
pacilicatus csl c luu barondjus suis (pii eoiilra eimi
caslrum munieranl, ejeelis(|ue bostibus tjui in arce
eranl et ilomeslieis suis positis >exillo(jue ejus in emi-
nenlioii Idco subluualo cl tribus Nicibus acclamalum :
CONSULmi AKDEGAVORmi. 145
(( Consulis est castruni ! » movit exercituni tam ini-
micorumantea, modo pacificatorum, quam amicorum
militum vel peditum versus Alenlionis castrum.
Misit eliam veredarios per totam Turoniam, Ceno-
manniam, Valeiam sivc Âiidegavis, ut omnes eum pro-
sequerenturloco praedicto et die denominato. Audiens
autem liœc supradictus rex Anglorum Henricus, qui
tune morabatur in civitate Sagiensi , brevi tempore
congregavit innumeree multitudinis exercitum, tam mi-
litum quam peditum, qui coopeiuerunt faciem terrae
sicut locustse. Erant autem post ipsum principes et
magistratus (1 ) totius exercitus Stephanus comes Mori-
tonii et frater ejus Theobaldus Blesensis, Willelmus
comes Flandrensis, Radulfus de Peronia, Rotrodus
comes Pertici, Robeitus de Belismo et Willelmus Les
Maies (2) et multi alii Francigenœ, Angli, Normanni,
Flandrenses, Britones cum adjutoriis suis. Rex autem
in ultimo agmine sequebatur eos, cum innumera mul-
litudine tam peditum quam equitum.
Sano autem consilio suo crediderat quod posset
Fulconem, Andegavoium comitem, in parchio in mo-
dum coronœ cingere vel m modum castri obsidere
et capere cum omnibus suis; quod et fecisset nis
Deus, qui superhis resistit et humilibus datgratiam (3),
qui de sua virtute gloriantes liumiliat, et cui semper
humiiium et mansueforum placuit deprecatio, adju-
vasset consulem Fulconem in ipso fiduciam habentem.
Perfecisset autem volunlatem suam, quantum ad in-
tuitum bominum, nisi prœdicti juvenes Stephanus
Moritonii, Theobaldus Blesensis et Willelmus Flan-
(1) Sp. Magistri. — (2) Sp. Jesmales. — (3) Pétri epist. I, V, ti.
I 10
Md CHROMCA DE GESTIS
clri'iisis consulcs et régis supradicti nepoles, cupldi
i,'loria.^ et prohilales suas volunlarii ostendere, exer-
eiluin régis priecessissent. Qui viriliter parcliium in
<(uo consul cum suis morabatur aggredientes, balislis,
sagillis, lelis, lanceis et ensibus slrictis itnpugnabant
cl assiliebant. Fulco autein consul, fiduciani liabens
in Domino et in aniore l)aronuni suorum , in parcliio
delilescebal, expectans adjuloriuni Dei et advenlwm
honiinuni suorum. Erant autem cum eo Hugo de
-Malbafelonem et Tlieobaldus filius ejus , Fulco de
(lande, Mauricius de Credunle, Petrus (>ameliacensis,
.lagelinus Malleacensis cum quatuor fratribus suis,
Hugo de Âloia, Adelehnus de Saml)lanciaco, Hugo
.\rnl)aziacensis, Goscelinus de Sancta Alaura cum
duobus fratribus suis,etmulli alii cum militibus et
pedilibus, Cenomannenses, videlicet donunus Sobolii
et Suliacensis , Meduanensis et Lavallensis et multi
alii, diem constitutum expeclantes, nondum advene-
ranl.
Ut autem videnuit illi <|ui cimi comité erant exer-
citum ^enienleIn , dixerunt ci : » Quomodo pauci
pugnare possumus ad multitudiin in lanlain , lam
fortem.' et nos faligati suinus Inulic! » lA ait consul :
« Facile est cctnchuli niultos in manu paucorum, et
non est differentia in cousju'ctii Dci cœli liberare in
miiilis atit in païuis, (|uia non in iniilliduline cxcrci-
tus Victoria belli, sed de cœla (brlitudo est. Ij)si ve-
ninnl ad nos in multitndine coiiluniaci et superbia, ut
(lis|)('rd;int nos et sjjolicnl ; nos ant(Mn pM|^iU!uiis jiro
juslilia iioslra , jjio terra nostra et pro aniiiiabus no-
stris, et ipse Dominus conicrci eos aiii<' laciem no-
slrain. Nos autem ne tiniiierilis eos, secl illuni liincte
CONSULUM ANDEGAVORUM. iil
qui nonderelinquit praesumentes de se(1)etdesua\'ir-
tute gloriantes humiliât. Dicunt non esse qui possit
resistere virtuti eorum ; experiantur ergo ictus et
aclus Andegavensium, Cenomannensium et Turonen-
sium quos despiciunt! Et adquiescite consiliis meis :
ne expectemus robur exercitus; non enim expedit
nobis, sed hos catulos, inconsulte et indiscrète la-
trantes, viriliter reprimamus. j)
Vocavit autem ex omnibus primum Hugonem de
Mathafelone cum filio suo Theobaldo , dixitque ei :
« Egredere ad eos cum centum armatorum militum et
ducentorum scrvientium sive archeriorum manu et
toile preces; quod petis arma dabunt. » 111e autem de
parchio exiens, ut tantus miles, viriliter cum equiti-
bus et peditibus suis eos aggressus est. Regales autem
in fortitudine et numéro confidentes viriliter resiste-
bant, in tantum ut eos in parchio fugere compellerent.
Fulco autem consul vocavit Rainaldum de Castro,
Jagelinum deMalliaco, cum quatuor fratribus suis, et
Adelelmum de Semblenciaco; traditis eis centum
militibus et ducentis archeriis , duplicatis videlicet
militibus et servientibus , monuit exire obviam ho-
slibus. Illi autem , multiplicali virtute et nvmiero, in
tantum resliterunt ut eos, vellent nollent, in parchio
fugere compellerent. His visis consul strenuus, magis
in feritatem elevatus quoniam in desperationem de-
jectus, vocavit Hugonem Ambaziacensem , Gosceli-
num de Sancta Maura, Gaufredum de Monthesauro ,
Johannem de Aloia. Traditis autem trecentis militibus
'1) Sp. Sperantes in eum.
i\H CHROMCA DE GESTIS
et ducentis pcditibus, remisit cos cuni supradictis
contra hostes suos.
Diiin aiilcin cssel in Ikic ulliina inililum ordina-
tione, vcniebant Cenomannenses, vitlelicet Lisiardus
Saboliensis, Hohcrlus Siiliaccnsis , (iallerius Medua-
iHMisis, Ciiido Lavallensis et iniilti alii harones et
iiiililes cnm adjiiloriis suis. Ciini aiilein essent (jua-
tiior niiliaiiis ab iilro(|ue exercitii, aiidienint clamu-
icm uliilanlium et adbortantium ad l)elliini. \u-
dierunl eliam, per internunlios, quod consul cuni
iTiJe i)imnaret cominus cl niuUis infortuniis exercitus
consulis (1( bililaiclur, cuni alii ca})ti , alii vulncrati,
alii morlui nunliarcnlur. Ilis audilis, iia et tlolore
pcrculsi aiebant : « Va' nobis miseris, inertibus et
piloris (juod non inlersunius cum domino nostro et
c<jnso(lalil)us , amicis cl fiatribus noslris in tanto
confliclu! » Hîcc dixerunt, et diclo factis accelerave-
runt pi'oul |)otuei'unl ul intéressent certainini, dcs-
cenderunl(iue in (juadam valle amœna et ncniorosa.
Disscllatis c(|uis cl recencialis I , induli cliam tliora-
cibus, loricis cl e;aleis, ordinavcrunl acics suas. In
j)riiiia acic cral Lisiardus, Sabolii douiinus. cuiu nu-
lilibus, arclicriis cl j)cdilibus suis; in sccunda Ho-
bfilus Sullcii cuiii suis; in tcilia (iallcrius de Me-
duaiia cl .lucllus lilius cjus, miles sIicimius, cum suis;
iti (luarla (iuido de l.aNalIc cmn suis. (!um aulcm
aiipi(i|)in(|uasscnl, cxclaïuiiN il iuius(|uis(|uc iulcisi^-
nimi sunm , (t lolis nisibus irrueiunt in liostilem
c\ci(iliuu. Dchilitabanlur aulem a saj^iltariis ('(|ui,
milites cl pedites régis. (;onlii;il auîem ut (juidam
( I Sji. riuri-atij.
CONSULUM ANDEGAVORUINI. J il)
jaceret in incerto sagiltam, vulneraretque levi ictii in
fronte consulem Tlieobaldum. Sanguis autem de-
fluebat super oculiim , nec videre poleral , ex illa
parle, sanguine oculum cooperiente.
Fulco autem consul morabalur in parcliio et cum
eo cornes Vindocinensis et vicecomes de Sancta Su-
sanna et Petrus de Pruleio, Guillelmus Mirebellensis ,
Berlaius de Musterol , Gaufredus de Doe , Peloquinus
de Insula Burcardi, Rainaldus de Ucheio et archerii
multi et omnes pedites Andegavenses et robur exer-
citus, Mandavit autem militibus suis ul strenue et
virililer agerent, quia ipse egrediebalur ad succursum
et adjutorium eorum. Necdum nuntius verba fi-
nierat, et ecce consul in mia parte exercitus cum suis
adveniens , ut erat clamosus in voce , exclamavit voce
magna : « Eia milites, milites, ecce consul! Exerite
manus etbracliia, exliilarate animos, resumite vires!
Ecce ego frater vester, dominus et magister; et quod
videritis dominum facientem et vos facite similiter ! n
Milites autem archerii et pedites, videntes dominum
suum lancea quosdam de sellis proturbare , ense in
sellis nonnullos dimidiare , aniraati , exbilarati et
confortati, valentiores exstiterunt et majores ictus de-
derunt lanceis, balistis, sagittis et gladiis. Hostes au-
tem turbati et conterriti, pellem pro jjelle dantes, ut
faciès tuerentur dorsa percutienlibus prœbuerunt ;
nec erat in tanto exercitu qui resisteret et multi
erant qui perse([uebantur. Conligit aulem et prover-
bium quod vulgo dicilur : Si/U qui fugidiit ; multi
erant qui perscquentar . Videns autem rox suos fu-
gientes nec retinere eos prsevalens nec verbis , ictibus
vel actibus, compulsus est fugere et intcr fugicutes ,
i:iO CIIRO.MCA DE GESTIS
licet ullimiis , Sagiensi civilate iiit;ressus est. (Consul
aiitcni neniiiiem ex suis perditlit, nisi tantnm quatuor
arclipiios et vigiiiti cjuiiKiue petlites (|ui, in acie
purliaiilcs vuln(Mati, gloriose inortui suiit. Rex autem
Muillos tani milites [quatu] archeiios et pedites nior-
luos , vulneratos et caplos aniisit.
Consul autem reversus a ca^de hostium, nocte jam
cœca , nudlis spoliis dilatus, (juievit nocte illa inter
parcliium , in papilionibus suis. Mane autem iiora
tertia surgens, mandavit monachis, qui infra castrum
erant, ut lionorifice pra*pararentur et missam in lio-
norem beatœ Mariai ceU'l)rarent , ([uia sabbatum erat,
quo devotius a clnistianis niemoria ejusdem Dei ge-
nitricis celebratur. Cuin autem ad ecclesiam venis-
set, intrare non poterat, propter mullitudinem capli-
vorum fjui ibi sub custodia tenebantur ; cognovit
autem eosdem esse qui pridem in expeditione capti
fuerant. Conversus autem ad suos, graviter increpavit
dicens : « O quid egistis, nec Deum timentes nec ho-
niines reverentes ? Non legistis bac de re Donùnum
.ludeos graviter increpasse, et dixisse : Donnis nien
(lomns orfttionis vocabitar^ l'as- autem fecistis eam spe-
luncdin Idlroiiitni (1). Legitur eliam in lil)ris genti-
liuiu, (jui (hemonia pro Diis colebant :
n Recurrit sîcpe tcnijili violatm- ;i(l aram.
« In canonibus etiam ecclesia», cujus filii vocamur
et smuus, pi;i ceijlum babemus ni quiscumcpie facino-
rosns ad ecciesiam confugcril libci" a supplicio recé-
dai ; nos autem (jui judicamus lerram, cbligamus ju-
{{) I lie, XIX, 4G.
CONSULUM ANDEGAVORUM. 451
stitiam ut peccatis liberi jiistitiae vivamiis. » Vocavit
aiitem dapiferum siuini, prœcepitqiie ut quantocius
prsepararet ciborum abundaiiliam et vini copiam ut,
pane confirmationis conforlati et Yino laelitiae exbila-
rati, ad propria sine alicpia redemptione liberi redi-
rent. Erant autem fere quingenli. Arcem autem ,
ingenio suorum, tertio die, cum omni apparatu re-
cepit.
Rex vero in hoc infortunio bumiliatus, cupiebat
cum Fulcone amicitias jungere et fœderatum eum ba-
bere, quod et obtinuit. Âccepit enim filiam ejus, puel-
lam pulcherrimam et sapientem , Malildam nomine,
Willelmo filio suo, qui post eum regnalurus erat.
Non post multum temporis , copulavit filiam suam
imperatricem, uxorem quondam Henrici imperatoris
Aîemannici , filio ejus Gaufredo, pulcberrimo juveni
et strenuissimo militi.
Rex Willelmus, qui Angliam adquisivit , terram
suam tribus filiis ita dimisit : Willelmo Rufo Angliam,
Roberto Normanniam, Henrico maternas possessiones
donavit. Rege Rufo mortuo, Henricus regnum arri-
puit, Roberto fratre suo Jérusalem morante. Rober-
tus, rediens a Jérusalem, ex uxore sua filium nomine
Willelmum genuit. Robertus, die sancti Michaelis, a
fratre suo Henrico capitur. Cujus filius Willelmus
filiam Fulconis comitis Andegavis duxit; sed ab illa,
propter cognationem , separatus, sororem reginac
Franciœ, uxoris Lodovici régis, duxit, data sibi Flan-
dria post obitum Karoli consulis; sed AVillelmus,
lancea manu percussus, non diu post vixit. Henricus
rex Angliae filium liabuit, Willelmum nomine, qui fi-
liam Fulconis comitis duxit , accepto cum ca comilatu
152 CIÎROMCA DE GESTIS
Cenomannico; et Normanniam a Lodovico regcFran-
corum , facto sibi lioniinio siiscepit. Qui deciino
sopfimo alatis siKP aniio in \ii^Iiam rcdiens, in mare
sui)tîieisiis |)eriit imiltifiiie nobiles cuni eo, (juoriim
corpora inventa imn simt.
Anno incarnati \ erbi mcx°, Fulco ex filia comilis
Heliae, u\orc sua, c^cnuil (iosPriduni qui a(hilfus, mi-
les armis pra'potens ('(Ifc-lus, Mellidcm liliam Ilcurici
régis Angliîe, qua^ uxor fuerat imperatoris Aletnanniîe,
uxoreni duxit. Ex eadem uxore Fulco aliuui (iliiun,
Heliam nomine, genuit.
Cum Fulco Aiidcgavcnsem, Turonicum Cenomanni-
cumque consulaluni in prospcritate regeret, rex Jéru-
salem Bauduinus secundus nunlios in Franciam misil,
qui, prudentium consilio, virum idoneum qui filiam
cum .lerosolimitano regno duccret uxorcm secum ad-
ducercnl. Elegerunl ilaque, consilio Lodovici régis et
episcoporum et multorum peritorum, Fulconem An-
degavensem qui u\ore carebat.
Idem 1) aulem Fulco cornes, iturus .Terosolimam,
in festo Fenlecostes venit riuonim ut ci arcliiepiscoj)us
sacraecrucis signum, pro more tanla^ peregrinationis,
imponeret. Quo facto, cum post missarum solleninia
commilitones et participes mensie sua pra\stolarelur,
ad fencsiras auhe (jua- Majus Monasterium respiciebant
cum duobus j)iesl)vlerissose comitaluris slabal, nes(MO
(|iii(l sccictutn roulal)ul;ins , cuin ci-cc respicietis vidcl
pinnam Majoris Monasteiii llamniis nimiis ita succen -
sam ac si funditus comburcrclur. (Jiid \isu cxicnitus
fl) Non» roproduisori!» c»- paragraphe d'ap^^sle Spicilegium seulement,
parc<! qiir II- ms. 6005 i-at incoinplel.
CONSULUîM ANDEGAVORUM. 4 33
est. « En, inquit, Majus Monasterium inceiidio con-
crematiir! Videtis, ait, qualiter flammajam in supe-
rioribus dominatur ! » Videntes autem presbyteri ,
Gondolent pariter et mirantur. Nec mora vocatos de
militibus suis nonnullos concito cursu jubel ire illo et
sibi renuntiare qiiid ibi fieret. Ascensis equis, illipro-
perant, Majus Monasterium \eniunt, inquirunt de
igné nec etiam mentionem reperiunt. Cornes ilios
prœstolatur. Quibus regressis nibilque taie se vel vi-
disse \'el audisse renuntiantibus, soUicitus cornes cum
presbvteris suis de visione tractabat. Gui unus eorum :
« Domine, ait, digna satis visio pro negotio quod
cœpistis, pro sollemnitate praesenti, pro loci reverentia
in quo apparuit vobis ostensa est. Namet vos, Spiritu
Sancto inspirante, dominicum signum vobis hodie
imposuistis et ipse Spiritus Sanctus bodierna die super
apostolos in igné descendit; et locus Majoris Mona-
sterii dignus in quo idem se demonstret descendere,
quem tamen conventus eodem spiritu inflammatus
cobabitat. » Placuit viro illustri diîrna disjnae visionis
interpretatio, nec moratus in crastino eo venit , visio-
nem conventui refert, fratrem se et participem bene-
ficii rogat effici. Locum illum et ejus incolas cum digna
reverentia deinceps babuit.
Ipse vero cum maximis copiis mare transiens, filiœ
régis matrimonio copulatus , rex Jérusalem efiectus
est. Olim quippe magnâtes Francorum, monitu Urbani
papae, Syriam, Mesopotamiam, Palestinamque subju-
gaverunt et ducem Godofredum in regem (1) elege-
runt; qui anno uno in regno Jerosolimorum expleto,
( 1) Le 23 juillet 1099.
154 CHROMCA DE GESTIS
xv" kaleiiflas augiisti ol)iit. Decrotiim est ab omni Jero-
soliinmiini populo Fialduinum fratrcni ejus, comitom
Hagcs, rcgiii succcssorein esse. Ilarpie ronimnnicato
ciini aiuicis suis consilio , Rages cuin omni terra sua
cuidam pr()pin(pio suo, coiiuli Balcluino de Monte
Heiino, regendam et custodieiidani coiuitlit; ipsevero
rex edicitur. Igitur annis in regno .lerosoliniorum de-
cem et oclo exactis, eo die (juo Pascha Floridum
celebrans populus Jerosoliinoruin solcinneni proces-
sionem ageret , euni, in villa quee Laris Jérusalem di-
citur dcfunctum et leclica die pnedicto .lerusalem
allaluni, regia anihitione in Golgolha, juxta gernianuni
suum , regem videlicet Godefredum , sepelierunt.
Deinde Jerosoliniitœ , inito saluhri consilio , aliuni
Kaiduinuni , consulem Rages, divina providentia .le-
rosoliinis gralia collotpiendi cuni rege cognato suo
tune posituni, illico regem sibi creaverunt. Ita cui
collocpii, morte praevento, non j)oluit , communi elec-
tione, eo sepulto, in regnum successif : ipso quidem
die eleclus ab omnibus , se({uenti vero dominici Pas-
cbae die rcgali unclione consecratus ; videlicet pr.T-
caventes ne dllalione vel aliqnid al) lioslihus ("onlra
se prsesumeretur audacius, vel ab ipsis cbristianis,
ambitione instigante, malignius novaretur. Istelialdui-
nus, carcns liliis ex uxore sua, lilias gcnuit, (juarum
primogenitam Andegavensis Fuloo, aliam Ruamundus
Juvenis , princeps Anlioi liciius, liabuit uxorem; ex
qua geiuiit (iliain (juain optiinus iÀainnuidus, frater
comitis Piclaxoruni, cutn Anlioclicno principalu uxo-
rem duxit. Ruatnundus lilius Roberti Wiscardi , ex
(loiistaruia Pliilij)j)i icgis I i\iiici)rinn lilia , isliini gc-
nuit IWianiuiiiliiiM <|ui a I )auia.sc-cnis occisus est.
CONSULUM ANDEGAVORUM. 153
Mortiio Balduino rege, Fulco rex Jérusalem re<^nurn
viriliter rexil, Damascenos Ascalonitasqiie sibi Iribu-
tarios effecit diuque, antequam Raimundiisfiliam Bua-
mundi duceret , Antiochenum principalum maximo
labore contra Turcos absque ullo dampno manutenuit.
Qui ex uxore sua duos filios, Balduinum et Amalri-
cum, genuit; ipse vero , cum ad senilem pervenisset
aetatem , vir bellicosus obiit sepultusque est cum aliis
regibus in Golgotha; cujus filium Balduinum Jerosoli-
mitae regem sibi constituunt.
DE GOSFRIDO COMITE ANDEGAVORUM ET DUCB
NORMANNORUM (l).
Et factura est dura Gosfridus, filius Fuiconis régis
Jérusalem , terram suam in pace regeret , monitu im-
piorum , Helyas frater ejus, Cenomannicum exigens
consulatum, ipsum fratrem saepe impugnabat. Quem
captum Gosfridus multis diebus ïuronis incarceratum
tenuit; sed postea inde liberatus , gravi morbo a car-
cere contracte, juvenis obiit. Semper enim potentes
fratres , maie concordes nimiaque cupidine cœci , res
suas in medio tenere nolentes, inter se dissident, et
cum suas vires miscere juvat pereunt.
Fuit autem Gosfridus probitate admirabilis, justitia3
insignis, militiae actibus deditus, oplime litteratus,
inter clericos et laicos facundissimus, fere omnibus
bonis moribus repletus; et qiiamvis multas tribula-
tiones a suis sit perpessus, tamen ab omnibus est di-
(1) D'Achery, in-4», X, 508; in-fol., III, 26o.
lîifi CrmOMCA DE GESTIS
lectus, qurxl in ad(|ui.sitii ducalus INormanniae com-
piohatuiii est.
Adiio iiicarnati \{'rl)i mcxxwii" , rcgni vero sui
xxxv°, Hcnricus re\ Angliu' obiit juxla Kotomagum,
in loco qui Leoiis vocalur, aiite ^alale Doiniiii; cu-
jus corpus (lelalum cl scpultuiu est in Aiiglia. Quo
morluo Slepliainis coincs, fralcr comitis 'J lic()l)auldi ,
ncpos régis defuncli , die ^at^iis Doniiiii corouatus
est in Anglia, ^orman^ia^l in siin doiniiiio rctiiiens.
Secundo anno, siccilas permaxinia fuit a niarcio
usque sej)teml)ris ; quo teuq)ore (iosfiidus conies ,
coadiiiiatis riiaxirnis copiis niililuin et pediluin, adju-
vantibus sihi baronibus suis cunclis, Normanniam in-
Iravit eamquetotamadquisitam teiuiit, excepte oppido
quocl dicilur Gisorz, (|UO(l régi Francoriini Lotlovico,
ne sibi noceret, concessit. Sic vero dux Normannoruni
efiectus est.
Quo autem labore quantaque cura Mosteriolum Ber-
lai , obsessuui liieuie et a^state vixque eliam anno per-
aclo captuui, deleverit , quantaf|ue niisericordia in
(iijaudo lierlai et filio suo exorcuoril onuiil)us noluni
est; ul ait IJncdus : (Juid di^uuru slolidis uu'nlil)us
inïprecer, nisi ut opes et lionores ambiant : ila laïucn
ut , cum falsa bona paraxcrinl , illis ouiissis ad cogni-
tioneni veri boni Icslinantcr pci'vcniant.
Gosfi'idiis (luin (jiiodaru Icnipnrc a t'()ll()(|nio rei:;is
1- rancniiMM. in conlinn) \( n inanni;r et Irancuv facto,
redirel, luiuio calore ipso urgente, babieo cujusdaiu
fliivii usiis, fcbri peracuta occupatus apud (laslruin
I.iilii p( I \ cuil. i bique, non sine dolore et luclu suorum,
inlcriil , (■o^|»n^(|n(• i|)sius ( '.cnoMiannnni dt laiiun ^^t.
(!njiis luausolcurn lanti \iii (bginnn , ciini cpilapbio
CONSULUM ANDEGAVORUM. 157
compositum , lionorifice exstat. Quid mirum si mors,
quidein adversanle et répugnante naliira, Goslrido
adliuc adolescent! contigit, cum, teste Tullio (1), ado-
lescentes sœpe sic mori videntur ut cum aquae multitu-
dinevis flamma» opprimitur; et quasi poma ex arbori-
bus, cruda si sint, vi avelluntur, si matura et cocta,
décidant : sic vitam adolescentibus vis aufert, se-
nibus maturitas.
Iste ex Meltide, uxore sua, très filios genuerat :
Henricum, Gaufredum et Willelmum, pueros specio-
sos et ab patris et avorum probitate non dégénérantes,
quod nunc eorum operibus comprobatur.
Hactenus milii videtur sufficienter dictum esse de
gestis et actibus Andegavorum consulum. Si qua prœ-
terea sunt, credo autem multa esse, ab bis, si vobis
videtur, qui ista melius sciunt quœritote.
Haec ego , dum in voluminibus abdilis invenissem
scripta, non sum perpessus infructuoso silentio tegi.
Ad bonorem igitur dominorum nostrorum Andega-
vorum consulum , sicut gesta eorum agnovi, con-
scripsi et ad œdificationem successorum credidi des-
tinanda : obsecrans ut labor noster, in optimorum
antecesr.orum imitatione, a modernis valeat fructum
invenire.
(I) De Senectute dialogus. Ce passage et plusieurs de ceux qui précè-
dent sont littéralement empruntés à l'histoire de Geoffroy le Bel.
GESTA
AMBAZIENSIUM DOMINORUM.
PROLOGUS (I).
Olim ùIm , dilecte mi , qiiod quœris scribere concu-
piscebam ; sed nec quidein maxime impellor, ciim
casus Siipplicii et flliorum suorum ineangit, iiec dis-
simiilare possiim (juin aiigat. Namqueliic quoqiie cii-
iniilus iH)sliis nialis accedit, (juod piolervia comitis
Theohaldi Blesis ipsos, ad coUoquium vocatos, pes-
sima et insidiosa prodilione cepit, et incarceratos in-
lioiiesle tractavit. Scribeiidi eliain isla j)erina\ima causa
est quia Supplicius, (idcliuni consilia despicicns ex-
traiieisque servis pernlmium credens, fortuna? ludi-
biinni per ouuiia luit. Nani diabolicis suggestioiiibus
pessimorum credens, lacillime dilapsus esl : (jui si ita
diviiiis elcxjuiis prudenliuiii adcjuiesccret, ad sumnia,
ut cœperat, facile totus erigerctur; nec mirum quia
l)i>ii;r ail)c)ris est Ixmos et suaves (ruclus afleric, in
niahi- vero arboris fruclibus nulla bonitas, nulla
prorsus suavitas reperilur. Discordia* enim et suj)er-
l)ia' vilio congr('^;ala disgrcijanlur, et disi^rei^ala de-
sliluunlur : sic e converso concordiic et humiiilatis
(1) U'AcLerN, in-4", X. :.30 ; In-ft.!.. III, '273.
GESTA AMBAZIENSIUIM DOIMINORUM. 1S9
virtiite disgrcgata congregantur^ et congregata lioiies-
tissime constituunlur ; injusla enim et inhonesla pe-
tenlibus nullus trihuendus est assensus, sed justa et
idonea postulantibus iiulla petilio deneganda est ;
unde quidam sapiens ait :
Est velut iiisolitum quœ sunt mala recta referre ,
Sic ea quae bona sunt non mala ferre soient.
Vix erit aut nunquam référât quod recta nialignus ,
Difficlleque bonus quae mala sunt faciet.
Quapropter omnes nobiles probique malignorum
consortia vitare debent , nempe eorum maligno con-
silio Supplicius, prob dolor! cecidit. Sed bsec hacte-
nus. Nunc quidem de génère ipsius, quse quibusdam
scriptis reperi et antiquorum relatione didici , tibi
enucleare tentabo, qui Ambaziensium dominorum
progeniem scire desideras.
DE HUGONE DE LAVARDINO (l).
Igitur régnante Lotbario filio Lodovici Ultramarini,
in curia Hugonis Capet, ducis Francorum, fuit vir il-
lustris, dignus agnosci, nomine Hugo, filiolus prœdicti
ducis ex baplismo, cui T3eus, arbiter et ratio nalurse,
ita personam suam cumulaverat ut , ad capessenda
militiae munia, suo tempore fere cunctos excelleret.
Quibus praedictis additur, quod Dei munere sibi con-
gruit, aivi, corporis, animi vigor integer , et quod
(1) D'Achery, in-4% X, b37 ; in-foL, III, 273. Les mss. portent De
Hugoneoxx De Hiigone Capet, que nous remplaçons par De Hugone de La-
vardino, ce personnage étant la vraie tige des seigneurs d'Amboise et
celui dont traite ce chapitre.
1 no GESTA
arniis strt'mius , veste et sumptu lionesto inslructiis
eral. Klocto aiitcni a Francis cominuni consilio, post
ol)itnni Lolliarii, niii;nije (^apel in rcgem, regia? po-
testatis digiiitas (juanliim dilcctionis et solicitiidinis
circa (ilioliiin sinim lliii^onein haberet, patenter osten-
dit. Namqne cuni rci;niim siuini circniret, Turonisqiie
descendens CeiK)nianncnsiljiis(jiie consuleni inipone-
ret , dédit pracdicto Ilugoni Lavardinuni cuni appen-
(litiis ipsius oppidi , miiltos(jue feodos in pago illo
insuper ei addidil. Qui duxil uxorem nomine llelpes,
cui (oppidum illud lieredilario jure contingcbat, ex
fjua filiain nomine Avelin.iui genuii. Mulla praxlara
acta et laudanda in eo viro lucre; ncc vero in oculos
solunimodoextraneorum magnus, sed intus inlersuos
d()nii(jue ca^eris ])ra'slanli()r. Sermo illius jocundus,
pra^cepta admirabilia, in causis agendis maxinuis,
notilia anticpiilatis nimia; et quasi lilleratus non solum
domestica, sed cliani extranea bella et facta oninia in
inenioria tenebalj nec vero in armis bellicis ulilior
(juam in pace auctoritale sermonis erat.
Istc post obilum Ilalpes uxoris sua» duxit Odelinam,
liliani l\a(hilfi vicecomitis de Sancta Susanna, (|ni ci
in conjugium Basogerium oppidum et tcrrani SancUe
Chrislina'donavil. I-a liacvero OdelinagenuitKisoium,
Algeriumquc et Mbcricum, (jui mullos annos com-
plevit , nec uncpiam a bono studio et opère eleganti
cessavil; ncc iil (nii(l;nn iii^i|)ientes , (|ui sua villa cl
suam culj)am in scncclulcm liansfcrunt, alaten» illam
accusavit. Sa-jx' ck-nim lilios suos anunoncns ut pro-
bitali insislcrenl , illud |)()clicum replicabat : N iribus
utcnduiu cnI ; nani aiina Icncnli , si sticnuus crit ,
(luuiia (lai (|iii jn^ta ncgat.
AMBAZIENSIUM DOmNORUM. 461
Cum vero senesceret, Âvelinam filiam suam cuidam
nobili ^'iro, Sehebrando de Meduana, cum Lavardino
in matrimonio copulavit; Lisoio autem Basogerium et
lerram Sanctae Cbristinae, quse matris suœ fuerat , jure
hereditario possidendam tribuit. Ex prsedicta Avelina
Salomon ortus est ; ex Salomone, Guenmardus , qui
cum jam senex esset, duxit uxorem Mariam, sororem
Engelbaudi arcbiepiscopi et Bartbolomaei de Vindo-
cino ; quae filiam peperit , quam Nevolus de Fracta
Valle duxit uxorem , ex qua beredes Lavardini qui
modo sunt exstant. De bis ista sufficiant; nune vero
ad Lisoium revertor.
DE LISOIO BASOGERII (l).
Post obitum Hugouis, Lisoius , decus militiœ Ceno-
mannorum , cum fratribus suis Basogerio manebat.
Erat enim vir illustrissimus , génère clarissimus, mo-
ribus conspicuus , armis strenuus; cujus corporis vi-
gor animique ferocitas et virtutis prœstantia etiam
in remotis regionibus, fama praedicante, insignis ha-
bebatur. Illis temporibus Fulco probus cornes , cujus
consueludo erat Animas Dei jurare, Andegaviam pos-
sidebat; quidam vero cornes pernimium juvenis, Her-
bertus cognomento Evigilans Canem , Cenomannicum
consulatum regebat : viri isti prol)i et mililiœ periti
erant, avos quorum rex Francorum , ad repellendam
versutiam Normannorum, in istis regionibus beredita-
verat. Eo siquidem tempore vir nobilissimus et ani-
mosus, Odo Campaniensis, Turonicam urbem, cas-
(1) D'Acherj-, in-4'', X, b38 -, in-fol., III, 273.
Ïfi2 G ESTA
trumCainonis, Lengincum Alontcnifjiie Rasonis, totam
eliarii (erraiii us(|iu' Salmmiiim (jiiicle ul suam pro-
priam tenebat. Erat nempe Odo consul pernimium
possessione dives, possidens (miim piadiclis Blesensem
et Carnolensem coinilatiim , Rriaiii totam iirbem(jiie
Treiciarum, lotaiiHjiK' (-ampaniani siiiuil nscjue Lotlio-
ringiam regebat. Ncmpo Odo dégénère Hiigonis diicis
Burgundia?, qui in tutelaîii karoli parvi pupilli , filii
Lodovici qui ^il Fecit, eleclus est, exstilit; fuit enim
nepos ejus, ex illa filia qnani Hugo (>ampaniensis (!:\:l
uxorera; de quorum moribus j)auca aperiam.
Odoper omnia similis Catoni integritatevitae, pauca
nisi bonis largiendo, gloriam adeptus est : ipse perni-
cies maloium, conslanlia(jue ipsius valde laudabatur ;
in eo studium modestia? , decoris cl maxinia^ severi-
talis eral ; non diviliis cum divile, neque faclione cum
factioso, sed cum strenuo virtute , cum modeste pu-
dore, cum innocente abslinenlia certabat; esse autem
quam videri bonus nialebat.
Al Fulcof 1 alterCa^sarbeneficiis, muniricentia,man-
suetuiline, misericordia , dando , subievando egenis,
oppressis ignoscendo magnus babebatur. In eo miseris
refugium, Nci^otiis amicorum intentus sa^pe sua ne-
gligebat; (|ui cliam in animum iiuhixeral laborare,
vigilare, nibil denegare quod dono dignum esset :
magnum imperium , i>elium novuui , ubi virtus eniles-
cere possel, <'\oj)tabat.
Quibuslemj)(jril)us,(i(l(luinus, vir nobilis, ex génère
Danorum, casiro Salmuiensi, in lidclilatem Hiesensis
comilis, et (luniibus apjtciuliliis ejnsdem (\'islri dnnii-
(Ij Sp. indrqut.
AMBAZIENSIUM DOMINORUM. 163
nabatur. Fulco prœdictus cornes Herberto Cenoman-
nensi, sibi fideli amicitiœ copula adjuncto, litigiosum
certanien pugnandi cum Odone et Gelduino arripuit ,
cupiens eis Turoniam auferre. Ad boc igitur peragen-
dum Fidco cornes, ut erat bujusce rei sagacissimus
et bellator fortissimus , quoscumque probos poluit
suœ fideUtati adjungere non distidit, llaque prsediclum
Lisoium adscivit, inveniensque eiim in bis quae deli-
beraverat consiliosissimum, suis famibaribus consibis
impertivit. Quid mirum? Veteri enim pro^erbio dicitur :
Simibs similem quœrit; de tabbusqiie Tulbus ait (1):
Amicitiaproborum, nisi detestabibscelere, diiimi non
potest. Consimibs enim sensus exstitit amoris, si ab-
quem nacti sumiis, cujus moribiis et nalura congrua-
mus, ita quod in eo quasi lumen probitatis abquid
virtutis perspicere videamus. Nibil est enim virtute
amabibus, nibil quod magis aUiciat ad dibgendum ;
quippe cum propter virtutem et probitatem , etiam
eos quos nunquam vidimus quodam modo dibgamus.
Denique praedictus Fulco castrum Locbas et Amba-
ziacum oppidum Lisoio ad custodiendum tradens, ut
omnes, tam nobiles quam ignobiles, jussibus suis ob-
temperarentet peromnia ei parèrent praecepit. Lisoius
ubi naturam domini sui et mores subditorum bostium-
que cognovit, ut erat impigro et acri ingenio , muUo
labore multaque cura , praiterea modestissime consuli
parendo et sœpe eundo obviam pericubs, in lantam
claritudinem brevi pervenit , ut suis carus vebemen-
tissime, bostibusque maximoterroriesset. Quodautem
dinicilbmum est, et praelio strenuus et bonus consilio
(1) De Amicitia, cap. 27.
164 r.KSTA
erat : (juoruin alleruui e\ providcntia tiniorem afTeire
solct , altcriini ex aiidacia alicjiiicJ magnum sine coii-
silio aggredi. Susceplo igilunegimine duoium caslro-
rum, Lisoius impiger et irre(|uietiis Blesenses, ('alvi-
monlenscs, necnoii terram Saiicti Aniani liabilaïUes
quotidiana depra'datioiie et incensioue vastabat , et
cornes Fulco ei sœpe auxilial)atur.
Namque Fulco dominum illius oppidi quod vulga-
riter Castellis dicitur, silji fideli ainicitia sociaverat, et
per ejus tenam Amba/io veniel)at. Odo vero cuiiics
in Lothoringia cum Alemannis, qui sibi infesti erant ,
et cum Frerico Tullensi consuie, (|ui eos in terram
pradicli consulis adducebat , su'pe pugnans, diu liis
in)])editus a Turonia et Blesis aberat. Hugo autem, pa-
ter Odonis, prope locum antiquitus \accaria Comitissae
dictum, ubi erat ecclesia ab antiquis in bonore beati
Martini constructa , in colle Calvimontem composuit.
In hoc caslello Odo comes Nevolum, (juemdam mili-
tcm suum, blesis vero Buiellum, atl resislcndum I.isoio
posuit. Âliud eliam oppidum idem pater Odonis su-
per Carum fluvium, ubi eratSancti Aniani ecclesia ab
eremilis olim liabitala , composuit; <(uod oppidum
cuidam viro probissimo sibi(|ue familiarissimo, Gau-
fredo .luveni, Odo dona\il.
Caufredus, Saiicli Auiaiii douiiiius conslilulus, om-
nes Odoiii resistenlcs vii ilitcr impugnabat. Enimvero
C>tacbaicum , \ ilenlrastum , busencbaicum ca'leracpie
ioca ujunila, juxla Eiuliiam sita, l'ulconi raNel)ant. Sed
isliiiii ( iaulVetlum, Sancii Aniani domiiuMn, (juidain
prodilor Anaudus liruslulii, liomo tamen suus, Ful-
coni (onsuli tradidil, (jui Loclias incarceralus obiit ;
cujus corpus bumines sui, Sancto Aniano delerenles,
AMBAZIENSIUM DOMINORUM. 165
in latere ecclesiae Sancti Johannis ab orientali parte
sepelierunt.
Quo ita peracto , cornes Fulco per prsediclum Li-
soiiim omnes fere féroces et asperas res agebat ; narn
euoi in amicis habebal, quippe cujiisconsilium neque
inceptum frustra erat : nempe in eo animi magnificen-
tia et ingenii solertia erat, quibus rébus multos ex An-
degavensibus familiari amicitia sibi conjunxerat. Fulco
proverbialiter célèbre esse sciens, nullam moram pa-
ratis esse inferendam, propeurbemTuronicam, quam
multum esse suam cupiebat , oppidum in loco qui
Mons Cudelli dicitur constituit , et custodibus ad ur-
bem distringendam munivit. Odo vero cornes coadu-
nato maximo exercitu , adjuncto sibi cum omnibus
suis copiis Gelduino Salmurensi , Montem Budelli
obsedit, ponens super Ligerim tentoria sua et super
fluviolum qui Cbosilium nuncupatur. llli de muni-
tione viriliter se defendebant , et auxilium a domino
suo Fulcone per internuntios ssepe petebant ; Fulco
cornes et Herbertus, congregato exercitu Ândegavo-
rum et Cenomannorum, ad auxilium suorum festina-
bant. Fulco autem, comperto quod castrum Salmuiense
omni defensore vacuum reperire poterat, mutato con-
silio, cum omni exercitu suo ex improviso ad Salmu-
rium venit, castrum inlravit, turrim et omnes muni-
tiones, nullo defendente, cepit , et eas ut suas optime
munivit ; quo munito, exercitum suum ante Kainonem
ducens, Vigennse fluvio ponte de navibus facto trans-
meato, Montem Basonis obsedit. Quo facto, Odo cornes,
obsidionem Montis Budelli relinquens, Monli Basoni
succurrens appropinquavit j sed ingeniosus Fulco, ei
cedens, usque Locas recessit, simulans fugam, per Am-
i 66 G ESTA
ha/.ium partem suiexercilus Andegaviam redire jussit,
niaxiniaiii j)ailein jxt Noasiriiiiii Losdiiiiimi niisit.
Odo , audilo nuiilio Aleniannos in Lollioriiii^ia esse
terianiqne siiam iiivasisse, per iirhoni Tiironicani et
Riipes (loiboiiis IJlesis rt'diit.
Gelduiniis itacjiio, siciit piadictiim est, Salmiuio cx-
pulsiis, ciiin Odone Blesensiuin comité, pro ciijus fide-
litale lenam suaiii pcrdiderat, lilesim vcnil, et Poiili-
levi, qui ejiis fisciis proprius erat, mansionem accepit.
Denifjue dum Blesi moraretur, cum milita in Briam et
in Campaniam, pro terra sua perdita, Gelduino oITer-
rel, ut animosus armisque strenuus, omnia illa quœ
sihi ofrerel)antur pro niliilo reputans, nolehat eniiu ab
ininiicoruni suorum,(|ui sihi terrani abstulerant, vici-
nitate longe fieri, petivit Calviniontem, inlerBlesim et
Ambaziœ castrum situm, sibidari; quod quia (juodam
modo nibil et indignuni tanli viri videbatur, diu re-
pugnansOdo tamcn aaiiiievit. (ielduinus, accepto Cal-
vimonte,caslrumîrdificavit et muni vit. Insuper consue-
tudinem quamdani Blesis, quu' brennagium dicilur,
fjuart('riurn(|uc Blesis feodum Brilonum, ac villam
Barolli Odo iili donando accrevit.
Genuil autein (ielduinus filium, (îosfriduni nomine,
mirœ slrciiuilatis \iiuMi, sapiciilissiiimin, ([ni. <|uia
jMilcbriludine etiam pucllas pulclierriuias excellcbal,
Cio^^ridlls l'uella vocatus releilur. (^)ui rliamex eadeni
uvore (iosliidi) unani sororcin, (>liai)ani noiniiic, ad-
didil, (jua- niq)ltii dala I rangalo Filgeriaiimi ddiniiio.
pliircs lilio^ cl (ilias p('|icrit. I)ciii(]iic ( itMiiiiius posl
niiillds laborcs, in cxlrciuis aniiis jxtsiins, oiiiiiia (jiur
sibi dcdcral Otlo cornes Blesensiuin (ioslrido (iiio suo
reliuquens, l'ontilcvi, qui alodius ejus erat, al)baliaiu
AMBAZIENSIUM DOMINORUM. 467
in honore sanctae Dei genitricis Mariye construxit, et
omnia quae Pontilevihahebat monachisdedil, exceplis
paucis feodis de Ciiria Sancti Pétri , quos filio suo re-
tinuit , ibiqiie Geldiiinus defunclus ipse et uxor ejus
Aanordis sepiilli siint.
Postquam nobilis Odo a Carnotensi et Blesensi
territorio recessit , Fulco iterum Montem Basonis ob-
sedit atque cepit, et Guillelmo Mirebelli ad servandum
commendavit. Sequenti anno, Fulco et Herbertus Ce-
nomaunoruni cornes Turonim obsedere; urbi obsessae
cupiens Odo succurrere , permaximas copias congre-
gans, usque ad fluvium Bevronis venit, illumque trans-
ivit : praedicli consules urbem obsessam relinquentes,
ac juxta Carum fluvium equitantes, prope villamquse
Benregium vocatur tentoria sua posuerunt. Festinantes
autem, cum Odone prope Ponlilevim pugnantes,ipsum
turpiter victum usque ad praedictum fluvium fugave-
runt. Postea Odo in Campaniam, quam inimici sui per-
nimimn impugnabant, cito rediit.
Erat super Carum fluvium villa quse Nantollium di-
citur, et inler montem et Carum vicus Rabelli nobilis;
mons proprius Gelduini erat , villae vero de proprio
feodo ejusdem, quœ omnia Fulco Gelduino et suis
abstulit. Tune Fulco in monte qui prius Gelduini erat
oppidum constiluit, quod Montricardum nuncupavit;
et Rogerio Diabolerio ad custodiendum tradidit, ne
inimici sui Ambazio vel Lochas libère descende-
rent. Rogerius iste oppidum , quod Mons Tbesauri di-
cilur, quia de tliesauro i'eati Mauricii yi) erat, ut
(1) Ms. 6006, il/a;7/«/, d'après une correction un peu postérieure au
reste du manuscrit.
i G 8 G ESTA
siMim proprium possidebat. Itaque Blcsenses et illos
de Sancto Aniano a leira liilronis sa'pe rcpellebal.
Succedentepaucoruiiiannorimiciirri(iilo,Odo,cunj
Alemannis in Lotliorinj^'ia piigiians, graviter vulnera-
liis obiit, cujus bonoreni et terrain totam Tbeobaudus
filins ipsius obtiuuit : qiiod Fiilco cornes irrequietus
comperiens, aduiialo exercitu suo , Lengiacum obsi-
dioiie vallavitelcepil. Quo peracto, locutusciiin Kaino-
nensibus, et ab illis etiam Kainone sibi Iradito, quievit.
Ipse morbo atque œtate confectus, cum sibi (ineni
\\ix adesse inlelligeret, coram amicis et cognatis filiiim
suum Gosfridum Martellum jani adultum vocavit ; qui
Martellus non degeneraus a paternis moribiis, virtute
animi et corporis pollebat, cum quo pater suus liu-
jusniodi verl)a dicitur lial)uisse : « Quoniani naturam
et laborein finein vita' inibi intelligo facere, mcmeo ne
nialis alienos til)i adjungere quam beneficio meo con-
junctos retiiiere. Non exercitus neque tliesauri solum-
niodo praesidia tibi erunl , verum amici , quos non
armis cogère, neque auro sic parare queas, quantum
beneficio et amicitia, (juiljus rébus maxime pariiuitur.
Volo igitur consilio procerum meorum et tuo consi-
deran- (|iii(l pro multo servitio a Lisoio suscepto sibi
possim dare : nam euui uti fidclern et inibi et tibi ne-
cessarium retiner<' cu])io. »
Erat tune apud Loclias pralnr (juidain, custos
arcis, nomine Arardius, Lisoii amicus, qui consulendo
consuli monuit ut filiam Arcbcmbaudi de l»usen-
ciacbo 'ly Lisoio daret, et N'ernolinm Maureacuni(]ue,
et ea (ju?c jure bcreditaiio Aiuba/.iaco jjossidt-bat.
(1) Ms. (>1\H, lUurncaiailto.
AINIBAZIENSIUM DOINIINORUM. 169
Supplicius , Beati Martioi tbesaurarius, de nobiliori-
bus tam Turonoium quam BiUiricensium ortus ,
ex praedicto Arcbembaudo fralre suo defuncto unum
nepotem et diias neptas babebat , et totam terram
quae fratris sui fuerat manu tenebat. Quo iiitervallo
Supplicius Ambaziaco, in loco ubi domus prsedicli
fratris lignea erat, arcem lapideam ad opus nepotis
sui construxit. Yerum cum praedictus Fulco quid
Lisoio pro tanto servitio recompensare, quid sibi gra-
tum fore debuisset diu prsemeditaret , adquiescens
Arardio, convenitSupplicium tbesaurarium, \irum sibi
araicum, et génère et nobibtate nobilissimum, qui
praedictas duas neptas babebat facie satis décoras ,
génère exspectabiles, moribus ingenuas, quarum major
natu Hersendis vocabatur. Impetravit autem cornes a
Supplicio tbesaurario Hersendim Lisoio dari et matri-
monio copulari cimi turre Ambaziœ lapidea, quam prse-
fatus Supplicius suis propriis sumptibus exstruxerat,
et cum omnibus quœ jure turri appendebant : similiter
Virnollium cum omnibus feodis ipsi pertinentibus,
domum etiam quam tbesaurarius Locbas jure lieredi-
tario possidebat , Maureacumque Lisoio in conjugio
donando addiderunt. Comes vero vigiferam Campa-
niae et segieberiam, quœ ultra Carum fluvium est, ex
sua parte, Lisoio pro servitio sui tribuit (1).
Post bsec Fulco consul natura^ concessit ; cujus ho-
norem Gosfridus Martellus filius ejus suscepit, qui vir
probus a virtute patris non degenerans, irrequictus
enim bomo erat, adunato cxercitu suo,adjunctis etiam
(1) Le Spicilége fait commencer Ici un chapitre qu'il intitule de Go-
frldo Marlcllo, dont on ne retrouve pas le titre dans les manuscrits.
170 GESTA
Brilonibiis, Turonicam url)eni.ohsidione vallavit. Quod
coinj)criensTlieol)aiidiis Odonis filins, qui, sicul pater,
Andai^avcuscs scnijxT exosos liabcbal, prrmaxinias
copias Frauconim IUiri,niii(IioiiiiiiK|i:e atliliiccns, iirbi
obsessa? succurrere disposiiit : qui cuui , IJgeris lilus
propter liniorem Lisoii et Ambaziensium relinquens,
juxIaflnNiiMuC'ari ft'Sliiiarct, rîosfridusMarlellus cornes
lunbundus cuui sui^ci occurrit pui^nando juxta villam
qu.T Sanctum Martiuuni Bellum vocatur , ipsuui de-
xincil, devictum fugavit. Lisoius autem, cum Aniba-
ziensil)uscoinileni fugientem prosequens, ipsum prope
Aulam Hatuini ccpil, et domino suo comili reddidit ,
(jui eum Locbas dedu.xit. Quo peraclo, Tuionenses
expavefacti Gosfrido Martello pêne urbem reddide-
runt.
Iste Tbeobaudns, cum esset in vincnlis cl pro eo
nullam redcmptionem auri et argenli (iosfridus Mar-
tellus vellel accipere, caplivus niori mctuens,et semet-
ipsum plus quam sua diligens , anno incarnati Verl)i
MXLii", |)ro sua dclilieralione, Tnronum (1) Gosfrido
Martello in pcrpcluum bal)endam concessit. Maiicllus
itaque comes, Turonia (|uiele suscepla, lege Franco-
lum Henrico mediante , factoque hominagio j)ro sus-
cepta terra Tbeobaudo , i|)SOf|ue dcliberato, rcs ad
concordiam redacla est, et donaiia niulta mililibus
disiribui constituil, et (juadruvium Ambaziic, (jui sub
arce erat , totum l.isoio concessit, (|Uod pioprium
ns([U(' ad itioliiiiun \inaliss;i' lune comilis cral : illa
(pue erant a niolino nscjue ad ecclesiam Sancti Dio-
nysii , ipsamcjue ecclesiam cum totius parocliiie de-
(1) Sp. Tiiromam.
AMBAZIENSILM DOMIKORUM. 171
cima, ut ea quae uxori suse hereditario jure erant ,
Lisoius propria possidebat.
In eodcni oppido erat hasilica in honore virginis
Marise anliquitus fabricata , in qua supradiclus Fulco
cornes et Supplicius tbesaurarius sex pra?bendas , im-
positis tolidem canonicis , olim conslituerant , sepli-
miim capiceriuni eis prœponentes. illo nempe lem-
pore duo clerici , ut fama refert et anliquorum
auctorilas, in pago Pictavensi, in villa quee Sacrum
Martis nuncupatur, quœ in confniio Turonorum est
sita, ossa beati Florentini presbyteri et confessoris ra-
pientes, divino nutu nsque Ambaziacum pervenerunt;
quod quatuor capellani qui in ecclesia Beatae Mariœ
erant comperientes , consilio virorum castelli, corpus
sancti in ecclesia Beatse Mariœ in capsa lapidea posue-
runt. Erat tune in eodem oppido vir quidam, nomine
Marchoardus de Salmurio , qui dédit canonicis eccle-
siam Silviniaci , quam possidebat , et cimeterium ;
cornes \ ero, terram et homines et illa omnia quse circa
villam babebat; tbesaurarius autem, decimam paro-
cbiae,qnam ut propriam tenebat. Cornes etiam ter-
ram quamdam prope Ambaziam illis donando accre-
vit : baec terra circa L'imum Casserii erat , quam
quidam capicerius ecclesiae abstulit , et post obitum
Fulconis cuidam joculalori tribuit. Marlellus consul,
pLilconis filius, censum quem in veteri castello et aliis
locis pluribus babebat, canonicis donavit; Lisoius
vero ex omnibus illis terris sive vineis decimam, quœ
sua erat , eis in perj)eluum donavit , sicque duos ca-
nonicos addiderunt , et novem fuerunt.
Post bœc, Supplicius tbesaurarius neptam suam mi-
norem Fulconi cuidam , nobili viro Bituricorum et
478 G ESTA
probissimn, cum oppido Villeiilrastri , in matrimonio
conjnnxil. liiisciicliaicus vero et illutl de Castalione
iiepoii siio Udherto j)r(tj)riiini roriiansit. Non longp
posl linc llu'saurariiis ohiil (]].
Lisoiiis de Amha/iaco, vir aiiimosiis, Algerio fratri
siio cl Ihigoni (ilio ipsiiis. ncpoli suo scilicet, Basoge-
riuni coiicessil ; Icnam veio Sanckf Cliristiiia% quam
diii posséderai, Mherico fralri suo (piiele donavil. Li-
soiiis geiiiiil ex llersendi duos filios Suppliciuni et Li-
soiurii, el lies filias Eufeniiam, Sibillam, et Elisabeth.
Kuremiaiu Bucardus de Monlbesaurio , filius Rogerii
Dinliolerii , uxoicm duxil, et ex ea genuil All)ericun).
Sihîllani aiileni babuil Tlicobaldiis, (ilius C(trb(iiiis, de
fjua genuil Roberluin de l\iipil)us. Elisabelli Ful-
cboius Juvenis , filius Fulcboii de Torinneio, uxo-
rem duxil , ex cpia filiani iiotniue Corliaui genuit ,
quam (iosIVidus Burellus uxoreui tluxit; sed eam al)s-
que lierede manenlem eum Jérusalem duceret . rap-
tani a Paganis anùsil ; Elisabelli vero mater ejiis jxist
liar Orricum IVjorem Eupo du\it, ex quo nullum
beredem babuit , immo deiuceps sterilis peruiansil.
Ut autem genus Hersendis breviler aperialur ,
Ilaimo dominus Busencbaiaci geuuil Supplicium co-
gnomenlo iMille (Mipeos; Siq)j)li(ius genuil l^oberlum ;
Roberlus Arcbcmbaudum et Suppru-iuin ibesnura-
riuui ; ArelieMibaiulus Bobcrhuu , Hcisendiin et Her-
iiuiiscndiui nxoicin I iiK <iiiis \ iijcnlraslri.
I.isoins (le Aiuba/Kt, j.iui ni cxliciiiis ;mnis posilus,
(1) !>• ni'». r>2l8 continit ici un passnge coinmcnçant par ces mots
Gasfridui Marlrlliis cum )t illelmn^ et se terminant pnT aii/;eri srnrclus solel ,
(|iii M- Iroiive dans les (irsta consulum Àiiiiegavorum, plus haut, |). 1-(J.
AÎMBAZIENSIUM DOMINORUM. 473
terram suam duobus filiis dividens, Siipplicio primo-
genito sLio illud de Ambaziaco et omnia quse babebal
inter Carum et Endriani , et eliam Maureacmn ultra
Andresium silum, quem de feodo arcbiepiscopi babc-
bat, donavit; Lisoio autem ilhid quod l.ocbas tene-
bat et medietatem Virnolii , cum pluribus casamentis
et aliis rébus quae sibi propria retinuerat, ut in scriptis
consuetudinum domini Ambaziœ conliuetur. Vixil au-
tem Lisoius multis diebus, et, quamvis in decrepita
aetate vires ejus consenuerint atque defecerint, tamen
illa defectio virium non ex adolescentiœ viliis fuit :
nam, teste Tullio (1), libidinosa et intemperans ado-
lescentia effetum corpus senectuti Iradit. Nempe Li-
soii adolescentia valde modesta et bonesta exstitit;
qui cum naturse concessit, Villalupse prope ecclesiam
Sancti Salvatoris sepultus fuit.
DE SUPPLICIO LISOII FILIO (2).
Supplicio Lisoii filio Gosfridus de Calvo Monte, fi-
lius Gelduini, quamdam neptam suam, sororis suai
Cbanœ filiam , nomine Dionisiam , quam parvulain
nutrierat , quoniam sumnise prudentiœ vir et armis
strenuus babebatur, in matrimonio copulavit , eique
medietatem Calvi Montis et omnium quœ possidebat
in vita sua donavit, atque post obitum suura omnia
ex integro habenda concessit; quod facîum est as-
sensu et voluntate comitis Tbeobaudi et Stepbani filii
(1) Cicero, De Finibus, 11b. V, 62.
(2) D'Achery, in-4°, X, 548; in-fol., III, 276.
tTi GESTA
siii. (lui aml)o liomiiiagium a Supplicio pro honore
(lalvi Moiilis (|u'u'tc el pacilicc suscepemnt. Sic
clominalus CaKi Moiilis et \mbaziie conjunclus agno-
scitiir.
l'ulro coines , siciit jain supratlictum est, terram
suaiu Marlello filio suo relicpiil. (|iii ciiin lieredem
non haberet, duobiis iiepolihus suis (iosfrido Barbato
et Fiilc'oiii Ricliin Tiironiam et Andegaviatn donavit
et diinisit.
Tcniporibus eisdem , AVillelmus, filins Roberli ex
C()n(iil)iiia, diix Noriiiannonim, omnem militiaî vale-
ludinem qiiam invenire potuit in arma commovens,
rcgmjjii .\ni;lorum, qund jure licreditario reclamal)at,
Haroldo tuiic .\ngli;e imperante, invailere j)arabat ;
ad quem cum ex diversis regionibus optimi milites et
bellicosi gregalim couvenientes , inter eos eliam Gos-
fridus de Calvo ïMonte, filius Gekhiiui , (jui neptam
suam Dionisiam Supplicio Lisoii lilio matrimoiiio
copulaverat, venit. Is si(juidem vir miraiida^ pulcbri-
tudinis , staturœ congruenlis , summa? pi iidcntia' ,
mira? faciindia^, iugenlis eloquentia?, armis slreinuis ,
providus iu cousilio, in omnibus nu^rigeratus , sfatim
ul a W illclino diicf liiil agnilns, super omnes ci ("ami-
liarior est liabilus. Ô \iruui rclicein . cui Douiiiuis lot
('[ taiilaïuin \iilMlinn graliani coiiCci ic dignatus csl !
(Jui duecm adiré dclibcraus , (|iii(l(|uid sihi idiuucrat
in j)ag(i blesensi cl apud ('.al\ iiuoulcm , illud simi-
liter (|uod TuiKnis liabcbal in xigifera C.astri Novi ,
((iisuMi<(uc cl ccclcsiaiu Sanili (!iriei et burguui iinu
dceima tolius paroebia-, loluui Supplicio cl ucpti
sua- Dionisia' (jiiielc el in douiinio possidcudum re-
liipnt.
AMBAZIENSIUM DOMINORUM. 175
Paralis igitiir navihiis suis , Willelmus dux vêla
prtebct ventis, et cnrsii prospero Angliae appuleriint,
qui egressi de navibus teiram vaslare cœperunt. Ila-
roldo ex adverso resistere parante , pugna consti-
tuitur, pugnatur, Haroldus \incitur et vulneratur i^ia-
viler, non multum post mortuus est; sicque Willel-
mus de lioste triumpbans, ab Ânglis suscipitur, in
regem inungitur , coronatur , totamque regionern
quietam tenuit, et in pace rexil. De niilitibus autem
suis multos oplime rémunérâtes remisit , nonnullos
secum retinens, eis multa et amplissima donaria con-
tulit ; Gosfrido vero de Calvimonte auri et argenti
copias nuiltas, terneque possessiones amplissimas ,
quoniam illum in majori reverenîia babebat , dédit.
Dum igitur sic in Anglia ageretur , et Cosfridus de
Calvimonte in bis quae sibi dederat Willelmus rex
Anglorum moraretur , duo fratres Fulco Ricbin et
Barbatus inter se graviter discordaverunt.
Erant autem tune Âmbazise très optimates, quorum
nullus alii credebat fore secundus nec erat, et quorum
nullum serviiiumalter alteri debebat, liabentes singuli
domos defensibiles : Supplicius, dominus lurris lapi-
deœ; et Fulcoius de Torinneio, quem cornes Marlellus
primus ibi bereditaverat , qui dominus domus quae
MotaF.ilcoii dicebatur erat; tertius erat Ernulfus filius
Leonii de Magduno, custos domus consulis quœ vo-
cabatur Domiciîium , ad cujus jus pars major Amba-
ziensis castri pertinebat. Fulco cornes, pater Martelli,
Leonio de Magduno in feodo custodiam Domicilii et
commendalicias Silvae Long;r,quLe suic erant uscjue
Remorentino, olim donaverat. Nam Fulco cum Lan-
donensem viceconsulatum possideret , saepe per Mag-
iia (,i:sT\
diiuum, iiilci' Vurcliaiiimi cl liau^ciiliacLimsitum, Iraiis-
iljat , et L<'(»iiiiiin iiilcr j)iinci|)ales amicos habebal.
Siij)j)liciiis \ ir priulciis aiiiiis(|iu' sti ciiims fuit , ciijus
f'ratcr Lisoius non infcrior \irliile cxstitit; (jui ila natu-
rali ainicitia eraiit conjinicli , ut eoruin vila ah omni-
bus laudaictur. Nani, leste Tullio, si exenieris ex na-
tuia rerum benevolentiae junclioneui, nec tlonius ulla
nec urbs ulla stare polerit , nec agri cullus eliam per-
nianebil. kl si minus intelligitur, quanta vis amicitia?
sil concordix'cjue, ex dissensiouibus alcjue discurdiis
percipi polest, ut ex discordia Fulconis Ricliin et Bar-
bali, quie pêne terram eis subdilam totam delevit.
Quae enim domus tam stabilis, (jua* tam firma civitas,
quœ non odiis alque discidiis lundilus possit evcrti ?
Ex Supplicio atfjue Lisoio quantum boni sit in ami-
citia judicaii potest, (jui, licet causa invidiee a multis
potentibus aggressi, viriliter se delendentos, nihil ex
suo amiserunt , quamvis ipse Fulco Ambaziaco sa^pe
expellcre tenlasset.
I uK (j liichin Barbatum fratrcm suum captuin te-
nuil cl in vinculis Cainoni Castro posuit, et utrumque
comilalinu in proprielalcm sibi susccpit. Barl)at<> V.r-
nulfus, lulconi Ixicliin Fulcoius favebat, Supj)licius
ncutri. Ilafjue Fulco Bicliin a rege Francorum utrum-
(jue comilaluMi susccpit , ipsi(|iic I.audoncnse Castrum
in j)eipctuum conccssit. Duiu a curia régis l'iih-o
rcdirct, bospitatus cum I.rnullo in Domicilio, cousilii)
l'ulcoii , Domicilinm abslulit cl iiiidaui bomiiii suo
lîaiiiardo Porccllo ad cuslodicndiuii liadi iil . ipsuni-
(|uc \rniiliiuu lationc salis debili, (juia barbatuiu di-
Icxciat , Aniba/io cxpulit. l*ost bu'c, malitiosus I ul-
coius niitu ( nusulis Su[)j)licium et suos impuguabat,
AMBAZIENSIUM DOMINORmi. 177
existimans quod cornes honorem Supplicii filio suo
Fulcoio (Jaret , qui Elisabeth sororem ejus uxorem
duxerat, si euiii ab Ambaziaco expellere posset.
Jam pridem consul Ricliin a probitate anlecessorum
deviaverat , veraque vocabula rerum amiserat. Nam
aliéna bona largiri, liberalitas, malarum rerum auda-
cia, fortitudo, ab eo vocabatur; sed tamen raiseri-
cors mansuelusque erat nimiumque ad credendum
malis facilis. Quem Fulcoius aggrediens multis adu-
lationibus, ut arma contra Supplicium sumeret impe-
travit. Similiter Bucardum de Monlhesauro, qui Eufe-
miam Supplicii et Lisoii sororem liabebat, contra ipsos
ad omnia mala agenda incitavit. Sed Supplicius Li-
soiusque a Calvo Monte comitem, Bucardum atque
Fulcoium infestabant, illisquenolentibustotam terram
usque Loclias et Turonim vastantes depraedantesque
omnia incendebant. Munierant etiam Ambaziaco ar-
cem suam , et sic saepe in ipso oppido inter utriusque
partis homines vulneratioque et occisio nimia erat.
Erat autem Supplicio auxiliator sororius ejus Tlieo-
baudus, Rupium dominus, per cujus portum Supplicius
et sui transmeantes maxima damna inimicis suis facie-
bant. Diu post hoc, comes consilio Ambaziensium cum
Supplicio dolo inducias cepit; pace facta, terra siluit.
Supplicius in custodia cujusdam Ambaziensis militis,
nomine Ebardi , arcem suam posuit ; ipse cum uxore
Calvo Monti mansit. Quadam vero die, dum Supplicius
Ambaziaco esset, et in domo Csesarii in pace secu-
rusque quiesceret , Fulcoius comiti qui Turonis erat
mandavit; comes statira milites suos nocte misit,
eumque in eadem domo turpiter captum Andegavis
incarceravit.
I 42
ITS OKSTA
l-uk'o Kicliiii, exercitu siio c()ni;rei;alo, arcein Ani-
ba/.iiexpugnare adorsus est. Intravitaiilcni conies juxta
Domicilium sunm in ()j)[)iil(), inde balislarii elsagitarii
spiciila illis de arce dirigchant ; ab aire vero pila et
sagittas imnicnsoscjiie lapides iactal)ant. Illi de Domi-
cilio, (juod lune poriecliiis eral, nimis eis nocel)ant,
utpole super quos lapides a mangonellis jaculati de-
sursuiii ruebant. Major pars exercilus, qua3 in foro
ju\ta ecclesiam Sancti Diouisii reliela erat, inipetuose
in burgum ruebant, quorum pbalanges arnialai niœ-
iiia circumvallabant et classica lituorum lubarumque
clangebant , ignemque copiosum jaeientes omnia in-
cendebant. Illi de lurre omniniodis eos impugnabant,
percuticntes in clyj)eis, in gakis, incapitibus, nibil
otiosuni oniittere, ignein non eessant jaeere, donec
ab utrisque totum oppidum succensum, ipsaque eccle-
sia Sanctai Mariœ cremata est. Post ignem , arietibus
et j)elorritis coiues eos aggressus, per (juinque lieb-
domadas parum eis nocuit niliil proficiens , exercilum
redire ad propria permisit.
Interea Lisoius, frater Supplicii, aCalvo Monte et ab
ipsa arce repentinos concursus faciens , pbalanges
Turonorum sa'pe palantes inveniens impugnabat.
INbilli duMi inqH'tum ejus evilare neseiunt , in repen-
litniiu MKulis disciimen cetidciinil, (piod ad lucluui
et maiznum deirimenlum liominibus comilis accidisse
nemo sani capilis dubital. Orla est igilur inter eos
non modica Iristilia, <pn>niam eomes eis nulluin auxi-
lium conferre poterat. Duin cnim wnusquiscjiic (|ii()d
smini est (jiiaiil, a ((luiiiunii pn>\ idciilia Icjxsril ; jio-
puli (jU(>(|nc us(|'.i(' ad oonununcsM jK'iiiicicni dcso-
lanlur, id>i princ ijjes se ipsos non consolanlur. \ icini
AMBAZIENSIUM DOMINORUIM. 179
proceres de concordandis fratribus cum comité locuti
siint. Cornes compunctus corde, animo suo liberaliter
dominatus est; sic res ad effectum processit. Ebardus,
([ui turrim custodiebat , audiens Supplicium delibe-
ratuni, ipsam arcem, nesciente Lisoio, sine aliquo
pacte , ut stultus, bominibus consulis tradidit : quod
Supplicio et suis nitiiis displicuit. Supplicius et sui
famuli Aiiibaziaco, in loco qui Vêtus Roma dicitur,
mansioneui amissa tune accepit. Oppidani potita
quoquo modo pace, ut mos est, laetati sunt.
Stepbanus Blesensis comes, adjunctis sibi Cenoman-
nensibus, de deliberatione Barbati cum Fulcone lo-
cutus, postquam res ad nullum effectum processit,
principes Cenomannorum contristati, et comités dis-
cordantes ad sua irati redierunt. Fulco proceres suos
Turonis confabulandi gratia convocat, maxime Sup-
plicium heri et nudiustertius , ut sibi contra Stepba-
num auxiliaretur aggressus est, sed res illa ad nullum
effectum processit, quoniam Supplicius absque causa
cum domino suo Stepbano disceptare nolebat, et
sacramentum Stepbano factum palam Fulconi coram
omnibus prtetendebat , quod prœvaricari nullatenus
volebat ; sed tamen utrisque pacem debitam tenere
cupiens, servitium decens utrisque facere non dene-
gabat. Quamobrem comes dolo, ibidem babito con-
silio, Supplicium capere disposuit. At ille, quœ pa-
rabantur ab amicis edoctus, ecclesiam Beati Martini
intravit ; ex qua Salomon, Lavardini dominus , con-
sobrinus ejus, extraxit et cum multis usque ad Rupes
Corbonis deduxit. Sic auxilio Dei et beati Martini et
amicorum suorum Supplicius evasit, AmJ)azio comi-
tem antevenit, et suos, ne a comité caperentur, fugere
180 GESTA
bortatur. Ipse slaliiu discedit, Sal^ionem munit et
fiigilivos ab Aiiibazio ibi posuit. Quibiis pra;fectum
suum virum animosum et viribus corporis pervalidum,
nomine Gosfridiim Mane .'\hiniliim , prafecit. Quos
Supplicias sic allociiliis est : « l'idelcs auiici, nonvotis
iieque suppliciis niuliebribus auxilia parantur ; vigi-
lando, agendo, beiie consulendo prospéra omnia ce-
dunl. Ubi socordiae et ignavia* vos tradiderilis, ne-
cjuid(juani Deum iinplorabitis, nain ipse et sancli ejus
irati vobis infeslicjue sunl, » Sed in eadifficultale Sup-
pliciuni non minus quam in rébus boslilibus magnum
et sapienlem virum fuisse comperior. Namque edicto
pra^cepit ne quisquam suorum ibi degenlium panem
aut alium ciljum alteri venderet, sed omnia eis essent
conmiunia, ne lixa* nec gregarii servi agmen eorum
sequerentur, vigilias crebras ponere ac si hostes juxla
adessent. Praîlerea pollicetur semet cum suis copiis
sa?pe alTore. Ita omnibus compositis discedit. lUi de
bac munitione (juidcjuid eral inler Carum et Ligerim et
etiam usquead Angerem fluvium aMontricardo uscpie
Turonis depraedantes, omnia, excepta propria terra
Beati Martini , deleverunt. Similiter domini eorum
Supj^licius et IJsoius, per porlum Kupium sa'pe trans-
meantes, cuncta us<jue ad Sanctum Anianum demoliti
sunt. Omnibus ita delelis, mortuocjue Barbato, comes
cum Supplicie concordalus, onuiia sua sibi reddidit.
Arcem tamen in custodia l'uibeiti de Avessiaco posue-
runt; qui vir illuslris, baud niodici pectoris, de fanii-
liaribus comilis et amicus Supplicii erat. Suscepit igi-
tur lurris ( usltxiiam tali pacln (juod si consul paclum
Irangcrcl, ouuiibus viribus ei nociun» nto esset ; (juod
si Siq)plicius idem non teneret, lU)berlus eum ab Am-
MIBAZIENSItnW DOIMINORUM. 181
baziaco expelleret aicemque in fidelitatem consulis
custodiret. Omnes milites oppidi pactum illud tenen-
durn sacramento firmaverunt. Insuper Supplicias
filium suum Hugonem obsidem pacis tenendae in
manu comitis posuit , et comes cellarium, quod sub
ihalamo turris erat, Supplicio ad annonam et caetera
necessaria ponenda concessit. Bucardus tamen de
Monthesauro et Fulcoius extra pacem fuerunt, quos
Supplicius ab Ambaziaco et Calvimonte viriliter impu-
gnabat.
Quadam die, Calvimontenses venatorem Fulcboii
cum equis et canibus et \ enatione ab ipso capta cepe-
runt ; pannis quorum induti bomines Supplicii , equos-
que eorum equitantes cum canibus et venatione, summo
diluculo Ambazio ad domum Fulcboii pervenerunt. Qui
cornibus clangentes ut eis aperirent, clama\ erunt men-
tientes Fulcboium prope adesse; Supplicius cum mul-
tis Mala Valle absconsus erat, et Gosfridus, prœtor Am-
baziae, in fossato non longe a domo cum viginti famulis
insidialDatur. Existimantes bomines Fulcoii dominum
suum adesse, cum canes et equos cognoscerent, de-
cepti portas aperuerunt. Intrant acclamantes Calvi-
montenses; Gosfridus ManeMunitus,praedictus prselor,
eos subsecutus, portitore occiso, ad superiora domus
ascendit, eamquecaptam sonitu buccinae domino nun-
tiavit : Supplicius festinans accurrit, et impleto terra et
lapidibus fossato et puteo domum illam omnino de-
levit. Quoperacto, Fulcoius Senex etfilius ejus terram
Supplicii, auxilio Bucardi , multis nialis afflixerunt ;
nam Berengarius de Orcario domum cum rupe, quam
apud Orcarium munierant, Fulcoio Juveni tradidit.
Supplicius et sui domum illam variis assultibusaggressi
182 G ESTA
siiiil, et sii'pe ol)slantibiis dercnsorihiis repulsi sunt,
ad iilliniiirn eain cfperiint et succenderiint. Berenga-
ri<» ibi occiso, filins cjiis l.cscclimis de Oicario evadens
cum Fulcoio Sene Montricardo aufu^Mt. Ciim vero mi-
lites Fulcoiiim Juvenem captiini adducerent, ruslici
pediles inter iiianus milituni euni frustalim detrun-
cavenint.
Placuit aiitrm Deo (anfis nialis fineni imponere :
nani Ikicardusde Montljesauro, niorbo coaclus, iiiona-
chus efTicitur. Qui convalescens monachum exuit , et
Roma^, aille papani, qiiod ignorans eflectus esset nio-
nacliiis, liée se ordiiii acquievisse jurejurando aiïir-
iiia\it. Qui cum redire! in Longobardia, quamdam
niarcbisiani uxorem duxil, et filio suo Âlberico tcrram
Turoniaedimisit. Bucardusvero pluresannosiiiibivixit,
et a quodam Longobardo proditione peremj)lus fuit.
All:)eiicus, cum avunculis suis Supplicio et Lisoio con-
cordatus, bominium debilum Supplicio pro Moutri-
cardo et aJiis feodis fecit; SenexFulcoiuscum Alberico
Montricardo usque ad obitum suum mansit. Sic Sup-
plicius Calvimontem et arcem \ml)azia? et omiiia sua
diu iîî pace possedit.
Su])pliciiis de Calvimonte ex u\ore suaDioiiisia pe-
rmit Hugonem, et (hias filias Aanordimet Emensendim.
Senescente Suppbcio omnes bomines sui, Calvimonti
quasiadc(»iisiliumcorigregali,rili()suoIhi<;onilionoiem
et tcrram siiam 1) juravcrunt. Siinililcr Lisnius fralcr
ejus (|ii(»(l liée liouorcm lluL;nnis ncpolis^ui miiuicrd,
n((|uc Icriaui aulcncl, ii('(|U(' dannuMU corporis nieiii-
brorumquc aut vitic quicreret, jurejurando arfirmavit.
(1) D'Achcry aji>utc : ilarc curaverunt, fiJelitatemqu*.
AlMBAZIENSroM DOMINORUM. 483
Supplicii aiiimus totis et cito sed infriicliiosius, Lisoii
paucis et sero sed commodius aperiebatur, neuter aditu
difficili, neuter sumptuoso; sed si utrumque coluisses,
facilius a Siipplicio familiarilatem, a Lisoio beneficium
consequebare.
Non longe posl hsec Siipplicius, a curia comitis Ân-
degavorum rediens, gravi morbo prœoccupatus, Ru-
pibus Corbonis, in thalamo sororis suse Sibillse, viam
universœ carnis arripuit ; qui extremum diem kalendis
junii clausisse dignoscitur, maximoque mœrore mili-
tuni, \ir probus et bonestus Ponlilevi sepultus , Deo
annuente, quievit. Lisoius frater ejus terram et bo-
mines, ut SuppUcius jusserat, ad regendura suscepit.
DE HUGONE DE CALVO MONTE (l).
Erat tamen Calvimonti vir superbus, Mauricius
Escarpellus, inter magnâtes ejusdem oppidi piimus,
dolo et astutia maximus, versutus, dominis suis
semper infestus, cujus maligno consilio pUires Calvi-
montensium Lisoio repugnabant. Istius versuta dolo-
sitas, nisi a prudentibus impediretur, Hugoni puero
valde noceret. Duo pariter niala Calvimonteuses susti-
nebant, mortem Supplicii et absentiam Gosfridi. Gos-
bertus praetor Calvi Montis, \ ir prudens, ad Gosfridum
de Calvo Monte in Ângliam misit, etremomnem ei enu-
cleavit. Quodcompeiiens Mauricius Escarpellus exarsit
(IJ D'Achery, in-i°, X, 5bl ; in-fol. , III, 277. Nous commençons
ici le chapitre de Hugues de Chaumont , parce que les événements ra-
contés ici se sont passés après la mort de Siilpice, et lorsque Hugues de
Chaumont était seigneur d'Amboise. Dans le ms. 6218, il ne commence
qu'à la phrase Quod sihi utile, page 185.
184 GESTA
in iram , et, quasi altcr Calilina, itiir in furias inquc
convilia ai)sentis et nescionlis Cinsfritli, quiCiosbertuni
pnvtorcm ([iiasi novum lioniinem provocans, f|iio{l
geniis, iindc clomo si (jiiis retjiiisissct, muiiicipaliter
natum, claritatis initia non al) a\o et pâtre, sed a se
ipso habuisse falebatur, et quod Gosbertus per fas et
nefascrescereafTcctarctur. Sed (|niafan)iliarisSiipplicio
Gosbertus pcrniniiuni fucrat, Hugoneui liliinii suum
utpote dominum suum valde diligebat, quasi popularis
personalevis turbœ facilitaleni qua voluit contraxit, et
tribunitiis flatibus in Mauricium crebro sedilionem
populi impellebat, eique resistebat.
(iosfridus de Calvo Monte, cum rege AYillclmo
loquens, ut filiani suani Stepliano Blesensi comiti daret
uxorem impetravit. ItaqueGosfridus veniens, a Calvi-
montensibns gaudcnter rrcij)ilur : namque maligni,
considérantes euni a consule Stcpbano aniicaljiliter
susceptum et nimis familiarem esse, siluerunt. Gosfri-
dus munitioneni castelli Gosberto prœtori tradidit,
ncj)tanique suani Dionisiani, cuin filial)us suis in aula
diniissani, ipsi servit e et cuslodire pracepit, vocatoque
ad se Lisoio, bominibns suis ut ei obedirent et ut suum
dominum servarent imperavit. Ipse vero in Angliam
rediit.
Intérim Lisoius , dum Fulco Ricbin a consule
Pictavensi et a (ioslrido Pruliaci et aliis pluribus im-
pugnaretur, nepoteui suum llugonem, quem adbur
caj)tum tenebal, jxliil, «t hiimiiiai;ium (jucin cornes
c.\igel)at faccre reiuiil. \ idens consul l.isoiuiu sil)i fore
necessarium, nepntem suum reddidil, et buuiinium
comes al) eo suscepit. Gosfridus de Pruliaco, cum co-
mité pacificatus, lerram Lisoii inquietal)at,Guicberium
AMBAZIENSIUM DOMINORUM. 4 85
Castri Raginaudi dominum auxiliatorem habens. Gos-
fridus Pruliaci, consul V^indocinensis effectus, consue-
tudines quae vulgariter commendatitiae vocantur, ab
Ambaziensibus et Calvimontensibus olim captas , au-
ferreeis cupiebat, et pro décima Saiicti Cirici bomiriiuni
exigebat : sed Lisoius, adjuncto sibi nepote suo Roberto
Rupium et amico suo Hugone de Aluia, eis viriliter
resistens , nec hominium fecit , neque commenda-
titias amisit ; nam Hugo de Aluia Guicherium in
suooppido Castro Raginaudo cepit, et vinctumCastel-
lis diu, donec res pacificata fuit, tenuit.
Interea Gosfridus Calvi Montis, cum rege Norman-
niam veniens, tîliam régis, Alam nomine , cum Ste-
pbano Carnotensi consule in matrimonium copulavit,
et Calvimonti veniens Hugonem nepotem suum gau-
denter suscepit et nutrivit. Mortuo autem rege etre-
gina, Gosfridus quod in Anglia possidebat, concedente
rege Willelmi filio, Savarico nepoti suo praebuit ; et
Calvimonti cum maximo tbesauro rediens, Stepbano
et Aise comitissœ familiaris , in ipsorum curiam prin-
cipaliter morabatur. Dionisia, pia filia, morigera con-
jux, domina démens, utilis mater, quarto kalendas
maii obiit, quœ Pontilevi, juxta parentes sucs sepulta,
in pace quiescit.
Quod sibi utile videtur quisquis agit : ,
Namque
Velle suum cuique est, nec voto vivitur uno (1).
Fulco cornes Corbam Fulcoii fîliam , consentiente
(1) Persil Satyr. V, 53.
480 GESTA
Lisoio, ciiidam viro de ciiria sua Ilaimerico de Cur-
rono in niatrimonio copiilavit; qiiod multi ad delri-
nientiim Iliii^oms, f|iii tune miles oral iiovitcM-, fac-
tuiii esse existiiiiavenml , ciini conies custodiam
Domicilii sui llaiinciico dediinone |)ral)uissel. I)um
cîcteri murniiirarent , très famnli llui^onis, Gosfridiis
Maiie Miinilus, Hoheiius Tcloneariiis et Baiiieliinis
Carpentarius, rem dilficilem ai^i^Messi sunt, (jui cjiianto
cordis mentisque desiderio, quantisque sollicitudini-
hus , qiianlis nuis ae lal)oribus pro fidelitate domini
sui sa^pe anxii exslileriiit , rerum est testis effectus.
Isli siquidem, adjimclis sil)i aliis duol)us, in cellario
siib thalariKi tiirris nocte absconsi , sesnerio pei fo-
rato, summo diluculo , cavillis impositis, ad siimma
ascendenint, dominie clamorem, cum diiabus ancillis
il)i jacentis, minan(l()i:;la(liisoj)pressenint ; vigilsomuo
oppressus capitur. Ex bis tribus atl [jorlam scala*, (pia-
vulgo strapa voealur, remanentibus, duo ad sunnua
arcis ascendertuil, (|ui super laslii^Muui lu sunuuitalc
turris (|uoddaui vexillum exaltantes, arcem tlomini siii
esse exclamant. .Multi ex bominibus lluijoins cilo
accurrentes, ab illis suscepti, lurrim intraverunt, et
uxorem Roberti de Avessiaco, (\ux intus parturierat,
nec tempus purificationis cjus iiista])at , iii ieclo suo
usquead dnnunn viri sui, (jua^ non longea porta arcis
erat, detulerunt. Hobertus de Avessiaco cl Ilaimciicus
dt' (lui ronc se delusos dnleiites. cuin ea.sliciisibns eon-
venimit, undi(pie liuitiiuos lioiuincs cdiisuliscl intus
inclusos observant sollieile ne (|iiis c( innn j)ossct c\ir(\
Hobeitus et llaiinericus, i|)sisal).scnlibiis, l.isoio eliaui
noiente, aicem ab lioriiinibiis Ibigonis caplam coiiMili
minlianl. Hugo, sicul cral vir cordalissiuuis, adunalis
AÎMBAZIENSIUÎM DOMINORUM. 187
hominibus et amicis suis, Âmbazio veniens arcem et
parlem suam oppidi munit.
Interea dum cornes aliis negotiis impeditus morare-
tur, homines sui qui aderant in castello ab infestatione
hominum Hugonis nullatenus absistebant, sed tota
sedulitate eos incursabant. Illi de turre \iriliter tota
dièse defendebant, homines consulis graviter vuhierati
sœpe recedebant; quos cum sui duces vocarent, non
conveniebant ; cum litui clan gèrent, in domibus lati-
tabant, immo inermes et exanimi bellum detestaban-
tur, et velut exanimes, imbelles etinglorii recedebant.
Demum ubi consul eo pervenit , licet invidiae animo
ardebat, cognitis hominibus Hugonis acres adpugnam
ex copia rerum, statuit sibi nihil agendum, sed cum
eo in colloquio verba facit : « Juvenem te amisso pâtre
sine opibus video, idcirco amicitia mea opportunior
tibi certamine est. Ego, humanarum rerum memor, scio
quod in omni certamine qui opulentior est , etiam si
accipit injuriam, tamen quia plus potest injuriam fa-
cere videtur. » Itaque comes hominio accepto a Hu-
gone, eoque cum Haimerico de Currone et Roberto de
Avessiaco concordato, omnibus Ambaziensibus paci-
fîcatis , recessit. Lisoius vero , Virnolium et ea quœ
ultra Andresium erant habens, caetera omnia nepoti
suo Hugoni quiele in pacedimisit : qui adsenilemœta-
tem perveniens, Pontilevi monachus effectus est, qui
usque ad decrepitam aetatem ibi vixit, ac juxta fratrem
sepultus fuit.
Anno ab incarnatione Domini millesimo nona-
gesimo sexto llrbanus pa[)a Romanus in Gallias
venit, Arvernis cum multis Galliarum episcopis et
abbatibus generalem synodum celebravit ; et ut erat
188 GESTA
diserlus seniiniverl)iiis, vothiiin Oomini saepe semi-
nal)at, ostendens miiltis poteiUibus et lionoratis \iris
qiianliscalamitatil)ns,(jiiaiitis incomniodilatil)iis,quam
diris constiiotifinilnis in .U riisalom , in Antiocbia et in
Cii'teris Orienlalis plai^iu tivilalihiis (>liristiani, noslri
fratres, nostri menil)ra Clirisli flat;ella])aîilur, ()j)j)ri-
mehantur, injuriabanlur ; (jiiihiis verbis multi incitati
ora lacrvniis sufTiindcbant, el i^tMiii flexo bcentiani et
benediclionem eiindi poposcebant. Summus ille pon-
tifex pr.xdicabal Domiiiiini dixisse sequenlibus suis :
Si (juis non hdjalai cruceni siuin} ^ et venil post ///<?,
non potest meus esse disciimliLs (1). « Idcirco, infjuit,
debetis crucem vestris coaptare vestibiis, qnateniis et
tuliores incedatis, et liis (|ui viderint exeniphini et in-
citamenUimsuggeratis. » Is riiinor palatines consules,
regios tyrannos, viros consulares excivit : inter qiios
Hugonem de Calvo Monte el llaimericum de Cnrrone
commovit, (jui in ecclesia Beati Martini Majoris Mona-
sterii, in priesentiapapa.', niultis sibi adjunctis, vestil)us
super amictis sanclae crucis vexillum consuerunt. Gos-
fridus de Calvo Monte Ilugoneui de Calvo Alonte ne-
poteiu suurn multo auro obrizo et argento dilavit ; (jui
Hugo Roberto de Hupibus consobrino sue bonorem
Ambazii vadavit, arcemque suan» in ejus cuslodia po-
suit. Haimericus de (^uirone in ^ieiea obsidione \ivw\\
morbo pra'oecupatus fuit, in (|ua per septeiu liebdo-
niadas tresque dies (Ibiisliaiii deniorali, illam ea|)tani
Alexio inipcialoii rcddidci mil ; (|iii cmii pedcin alias
direxerant, Hainiericuin socii Mii in lirclm iisijue ail
({uenidam pontein, ubi Cbrislianus exereilus duobus
i\) Lucas, XIV, 27.
ATMBAZIENSIUM DOIMINORUM. 189
diebus tentoria collocavit, vi vum detulerunt, illum vero
ibidem moituum in iutroilu ponlis honorifice sepelie-
runt.
Stepbanus cornes Blesensis cum mullis, terrore non
modico perterritus, sociisdimissis, al) obsidione Anlio-
cbiae clandestinus discessitetfestinanter fugam inivit.
Sic Ambazienses per eum et per socios ejus de morte
Haimerici de Currone certiticati sunl. Quo audito,
cornes Fulco Ricbin ejus uxorem Corbam cuidam se-
nissimo vire Accardo deSanctis, qui ejus Domicilium
custodiebat, accepta ab ipso Accardo pecunia, in ma-
trimonio copulavit ; quod absque consilio Elisabetb
matris suae, ignorante etiam consobrino suo Roberto
Rupium, factum esse dignoscitur.
Hugo in exercitu Dei multis aerumnis cum aliis afïlic-
tus, duobus annis post boc permansit : fuit enim in
omnibus, et in Antiocbia obsidione niulta infortunia,
sicut alii, perpessus, nunquam de fuga ut multi des-
perati cogitavil ; immo magnâtes, in magna anxietate
positi, illam quœ Porta Boamundi vocalur ipsi et Ra-
dulfo de Baugentiaco custodire mandaverunt. Marrœ,
Jérusalem cœterisque urbibus in capiendo non defuit,
sed cum aliis famés laboresque sustinuit, etpostcaptam
Jerosolymam in prselio prope Ascalonem cum rege et
populo Dei victorexstilit. Omnibus prœdictis peractis,
sepulcro Domini caeterisque locis sanctis deosculalis,
ipse aliquantulum tamen œgriludine gravatus, in Natale
Domini, ad curiam comitisFulconis Andegavis, Loclias
pervenit.
Accardus Santonicus, adventum Hugonis metuens,
uxorem suam Corbam Turonis in donio fiatris sui
Willelmi de Sanctis, cellerarii Beati Martini, deduxit.
1!)0 G ESTA
(jua- ciiiiii il)i inorarclur, cl siMi;iilis dit'ljns ad eccle-
siaiii licali Martini snbciistotlia peigerel, cuniquodam
cliente Âniba/iensi, n()nnnellgeri()(>alca lUisa, conqiie-
rendo locuta, (juoniodo eain rapere posset edocuit.
Qiiodaindie festo, diun niatutinis lioris iiisisteret, pra»-
(lictiis lli^erius tccicsiain, diinissis vi''inli cli('ntil)iis ad
portani, iiilravil ; itacjue Corbani us(jue ad socios duc-
tam et equo impositam, in vico qui Scalaiia dicilur,
in domo cujusdani ral)ri Caivi iMonlis, ul)i lliijerius
Iiospitabalur, ahscondit. l^ra'terea, misso nuntio \\u-
pibusCorhonis, Roberlus Rupiuni dominiis cum multis
niih'libus et servienlibns eam extra murum Turonicae
urbis, Riipibus et inde C.alvomonli condnxil. Virejus
Accardus, niorbo et dolore aniissa^ conjiij^is vexatus,
non longe post obiit. Poslrenio GoslVidus Burellus
Corbani duxit uxorem.
Anno tertio post captam Jérusalem , Guillehnus
conies IMctavensis ilcrsancta- perej^^rinationis aiii|)uit.
(ioslridus Liurelhis cum uxore sua Corba ci adjunclus,
usque in Romaniam pervenerunt, quibus Solimanus,
memor Niceae sibi a l'iaïuis ablata*, cum maximis co-
piis Turcorum ob\iavil; (jui (^brislianos supcibe et
ciun nmltis lenociniis sa-vienles dissipans, ferecentum
millia percmplis aut captis, comes cum paucis, in
(|iiil)u.s fuit Gosfridus Burellus , ('va^it. Tiuti (|iii(!»jiii(l
iii Iciiloiiis (Miristiaiiorum invenciuiil rapientes, Cor-
bam ruullas(|ii(' alias uxores l'^rancorum secum capti-
vas (iiixcrunl .
Sic lioiiorciu rUlcoii iiiii^o (|iii('lc' posM'dil. llui,'o
aiilciii \aii(it'(|itu soi'oKiii suaui .loliaiiiii, I.Micnarinn
(lonniin, iii mati'imonio copulavit, (|ui ex ca gcnuit
(■iiiiU'lrmuu, Odonetu, (iiraudum Reati Martini ibe-
AMBAZIENSIUM DOMINORUM. 191
saurarium, Seguinumet Johannem. Ermesendini vero
alteram sororem suam Archembaudus Bresis iixorem
duxit, et ab ipsa genuit Ilgeriiim et Campaiiiam, qiiam
Ridelliis Riliaci sibi in matrimonio copulavit. Ilgerius
Bresis absqiie herede obiit.
Fulco Richin pernimium libidinosus pliires uxores
habuit ; duxit eiiim filiam Lancelini de Baugenciaco,
ex qiia genuit comilissam Biitannia.% illam quae viro suo
mortuo, Jérusalem, in ecclesia Beatœ Annae, religiosam
ducens vitam sepulta fuit. Alteram duxit Ermengardim,
filiam Arcliembaudi Fortisde Borbono, ex bac genuit
Gosfridum Martellum, illum cujus probitas cunctos
sui temporis excellebat. Qui insignis justiliae ab omni-
bus metuebatur j et ei plus quam patri tolius consulalus
omnes homines, etiam nobiles, obediebant, patrem
propter vilia odio babentes. Qui, reperta cognatione,
Ermengardim matrem Martelli , eo adbuc puero, di-
misit ; quam dimissam Hamo, cognomento Vacca Va-
ria, dominus Borbonis, frater ejus, filius Archembaldi
Fortis, secum in Arvernia ducens, Willelmo Jalina-
censi domino, filio Uldini Barbse, in conjugio copula-
vit. Hic ex ea genuit Lldinum et Elizabelb.
Postremo Fulco Ricliin, amore sororis Amalrici de
Monteforti succensus , cujus prœter formam niliil
unquam bonus laudavit, domum suam sceleratis nup-
tiis replevit. Quct niulier timens privignum adullum
œtale, animus ipsius omnibus inl'eslusnequequielibus
neque vigiliis sedari poterat, sciscitans quomodo nocu-
mento Martello esse posset. Saepe color ejus exsanguis,
incessus [modo] citus, modo tardus, prorsus in facie
vultuque vecordia inerat, et illis quos multis modis ad
se illexerat mala facinora edocebat. Gosfridus Martellus
102 GESTA
(jnemadmodiiin liis resislatur discutiens, scions quia
sincsociis ulmio (|iiid(juaiu laie coiialiir, coi^'ilans (juo-
iiKido aiuiciliaiii Iliii;onis (1 ) sil)i contraliat et adjun-
gat, in (|U(» aiiimus similis suo inerat, fjiiod cum con-
tii^'it, ainor <'\()riatiir necesse est, Klisahelh sororem
suam, e\ maire sua Ermengaidiel W illeliuo Jalinnia-
censi ortam, Hug<ini in conjugiuni copulavit. Mar-
tellus Hugoni cl uxori suae Doniiciliuui et quid(juid
Auihazio possidebat post ohituni patris sui con-
cessil; id quod post eontigit. Hugo providens scilicet,
si Marteilus morte pra'occuparetur, Domicilium fru-
stra esse sihi datum, quomodo delere posset excogi-
labat, (juod factum est anno tertio liujus conjugii,
cum jam Elisabeth Sup|)Iicium ])rim(>genitum suum
peperisset.
Ea tempestate, (piidam miles , nomine Hugo de
Vado, Domicilium custodiebat, qui siepe a Sylva Longa
pra,'das agere consuevit. Hic (juailam diecum onmii)us
suis, exceptis tribus ad custodiam domus reliclis, l\e-
niorentino causa pra'dandi pei rexit ; (juod Hugo
comperiens Domicilium sibi promissum invasit, cepit
et delevit.
Eodem anno, virprobus GostVichisMartellus insidiis
suorum et noverca* , pâtre ut ( nditur consenliente,
Cande castro occisus est. (limi(|ii(' aiiiinus consulis
pro faclione (iclcti Doiuicilii conciucrclui, seiens Ani-
ba/ienses Hui;oni asscnsuni prabuisse, secpie senem,
acliones suas in lem[)us diblulil. Kex l'rancoruui IMii-
lippus Turonis venit, et cum pessima uxore Fulconis
Cduiilis liKuiiis, eani lurlo nocte raptam deduxit et
(1) Suppl. Je Calvo MoHie.
AMBAZIENSIUM DOMINORUM. 493
tenuit. Itaque rex luxuriosus adulterium publicum
exercuit.
Hugo vir disertissimus, equis, armis, veste, sumplu,
famulitio honesto instructus erat. O quotiens sœpe
ipse se adversa perpessum gloriabatiir ! dicens neiiii-
nem in niundo esse felicem, certus post adversa sibi
prospéra conlingere ; cujus familiares, niaxima rerum
verborumque praedili copia, iiiter principales viros
ïuronicC et Andegaviai coniputabantur. Si in ejuscon-
vivium, quod privato simile erat, venitur, maximum
tune in verbis est pondus; quippe cum illic aut nulla
narrantur aut séria, cibi plus arte quam pretio pla-
cent, fercula nitore -non pondère. Videres ibi abun-
dantiani Gallicanam, servienlium celerilatem, publi-
cam pompam, privatam diligentiam, regiam discipli-
nam. lllo dapibus expleto, somnus meridianus sœpe
nuîlus, seniper exiguus; raro in ejus domo lyristes
aut saltria canit. O ter quaterque beatuni , de cujus
culmine datur amicis lœtitia, lividis pœna, posteris
gloria; qui probis est exemplum, desidibus et pigris
incitamentum 1 Et tamen si qui sunt qui eumquocum-
queanimo deinceps semulabuntur, sibi forsitan si illum
consequantur debeant, ipsi debebunt procul dubio
quod sequentur, qui ab avorum virtute non degene-
ravit.
Igitur Hugo dominus Ambaziaci, nutu divino cor-
reptus, iram Dei anima^que suae ])ericuium metuens
incurrere, pravam consuetudinem simoniacae haere-
seos, in qua ipse et pia^decessores sui veluli junienta
in stercore suo diu jacuerant, vendentes prœbendas
ecclesiœ Sanctœ Mariae virginis Sanctique Florentini
Ambaziaci, quas gratis bene morigeratis ultronei de-
I 13
i94 (jESTA
buisseiil allribuere, pro l)ei amure anima.'qiie suae re-
inediu, canonicis supradicla; ecclesia^, onini domina-
tione procul reniola, leluiuit, lali condilione quod nec
ipse nec aliijuis siii 2;eueiis per siiccessionis serieni in
siipradicla ecclrsia deiiiceps niaïuis niiltat. ISunc vero
lues simoniiu adeo iiiolevit, (juod iii sancla ecclesia,
proh dolor ! ali(juis, liecl l)()nis nioril^us ornalus, aiit
\i\ aul uullatenusqiiidqLiainpotesl adipisci, iiisi regiiia
pecuiiia inlervenerit. ^usqllam eniiu in sancla eccle-
sia, ciijus bénéficia bene niorigeralis gratis esscnL Lii-
buenda, venùitor décrit, nisi penuria emptoris ad-
fiieiit.
Qui eliam a capite jejunii usque in pasclia tredeciin
pauperibus victuin, et in die Cœiue induuienta lanea
etlinea siîiuulis annis siii'licientes dare constiluit. >Ios
iste bonus adominis Anibaziie tenetur, et Ueo volenle
in perpetuum [)erseverabit.
Quoniaui de nioribus Hugonis pauca supra retuli,
cujus mures doiui iniiiliie(iue boni colebantur, tem-
pus admonet pulcherrima iacta ipsius disserere. Inci-
lavit cornes Fulcu contra Hugonem, quem pro Dotni-
cilio deleto odio bibebat, (losseliiunn et Mugoneui
filios Hugunis de Saneta Maura, eis(|ue auxiliator luit.
Hugo de Saneta iMaura Aanordim, (iliam iierlai de
Musteriolo, ortam e\ surorc (irliliuni de S.dinurio,
duxil uxoiem, (|na% ex eo concipiens, peperit Ciosseli-
num et Hugonem ; ((uorinu primogenitus duxit uxurem
QuMsiuiolam, eui jure liei editario oppidum llai;e et
NiercoMsulatus iin<tnis et)nlirigel)at. Isli duo Iratres,
ar/nis slrenui, mililia- perili nimium(|ue superbi,
auxilio eoiiulis Iuleonis Ireli, decimam Sancii (liriei
villamque lulam, qua: quia avi eorum (ielduini fue-
AMBAZIENSIU.M DOMIMORUM. 19»
rant, violenter ab Hugone exigebant et auferre nite-
bantur. Hœc omnia Gosfridus de Calvo Monte, filius
Gelduini, nepli siiae Dionisiai in conjugio donaverat,
et vir ejiis Siipplicius, pater Hugonis , in pace habue-
rat : sed Hugo illis viriliter resistebat, devastans sub-
urbia civitatis usque ad arceni eoruna , quae ab orien-
tali parte in ingressu Tiironicœ urbis exstat; ultra
Ligeriin vero quidquid usque ad ponlem erat, exceptis
rébus monachorum, vastabat. Erat etiam eis auxilio
Albericus de Monthesauro , filius Bucardi , Hugoni
hominium debitum facere renuens. Arcbembaudus
Bresis (1), cui cornes oppidum suuni abstulerat, Hu-
goni sororio suo favebat; qui omnia quae erant ciica
Lochas et in confinio Montricardi et Monthesauri dele-
verunt. Duo illi fratres Gosselinus et Hugo ob saevi-
tiam et superbiam suam a militibus Haise , quos
multum deturpabant, occisi sunt.
Eodom anno, Fulco Ricbin cornes protervus obiit,
Cujus honorem Fulco filius ejus suscipiens, amicus
Hugonis factus , totum Âmbazium sibi concedens ,
liominagiiim ab ipso in pace recepit. Quo peracto,
Hugo ad Albericum legatos de injuriis questum misit,
cui contumeliosa dicta relulerunt. Et tune Hugo bel-
lum cum eo sumere decrevit ; quippe ipse acer , belli-
cosus, at is quem petebat quietus, imbecillis, placido
ingenio, opporlunus injuriae, metuens magis quam
ipse metuendus,quem tamen malitiosi erga Hugonem
incitabant. Itaque Hugo, non ut anteacum pr-sedatoria
manu, sed magno exercitu ab amicis comparato, bel-
lum gerei e cœpit , et aperte Monlricardum petere ,
(I) Sp. Blesis.
l'JG G ESTA
(jua pei'f^ehat agros vastarc, vineas exslirj)aro, pra'tlas
agcre, suis armis (1) liostibiis lerrorem aiigere.
Inlerea cornes Fuîco Arclieiiil)autlo Bresis ()])[)i-
dum siiiini redditlil, (jiiod liinc Miigo toliim, c\cej)la
domo mola', siicceiiderat. Poslcjuain Arcli('nil)aiidus
()j)j)idiinî suiini accepil, Iliii,M)iieiii cuin suis copiis in
terram iniiiiicorum, inter Haiani et Sanctain Maurain,
causa praedandi, conduxit : quod Âlhericus conij)e-
liens, coadunatis militihus, adjuiuto eliani sihi |»r;r-
tore de Luciiis, cuni omnibus coj)iis pediluui Ilui^oni
obvius processit, existimans hostes siti et lassiludine
deficere et armis diffidere : maxinia nanHjue planifies
ultra Kndriaui sila , quîe antiquo vocabulo Cariipania
dicitur, eos niinis fatii^aveial. Magna (juichtii nndliUi-
dine hostes confisi , intrepidi unaniuiiler eos iuipele-
banl. Indignabantui- quod pauci eorum possessiones
dej)opularentur, nitniscpie aegre ferebant quod ipsos
prasuuipsisscnt ex])Ui,Miare. Videns Hugo innumera-
bileu» eoi'utn rnultiliidineni suis oie et ijiadio mini-
tanteni et insullantem , ([uidtpiid depriedatus fuerat
rusticis el mulieiibus post se ploranlil)us, pœnilens
illius mali facli, omnia reddidil, captoscjue snhit. l)c-
nirpie slelil impertcrrilus, suiscjuc salis consulte dixit
pedilibus et militibus ; « Fortissimi milites, ecce dinii-
candi tempus est. "Mctum onuicm (|ui eliam viros
efTeininat abjicile, el de vobis ipsis dcfensandis viri-
liter procurate, icius impugnantium indefessi susli-
nete, confisi Dci adjulorio manus bellicosas exerite,
viiesque duni tempus est ostentate; nunc armis et
(i) l>c!> iiiss. portent stiu animum hoittbut.
AMBAZIENSIUM DOMINORUM. 197
aniniis opus est , non est tenipus socordiae neque
imperitiae! »
Intérim hostes obclamantes adveniunt : sagittando,
jaculando, cominiis feriendo ij)sos acerrime infesta-
bant, nullaque requies faligatis dabaliir. Martis cam-
pus incanduerat , nam utrinque totis viribiis certa-
batur; itaque multum diei processerat, cum etiam
tum belli eventus in incerto erat. Deinde Hugo, dato
signo, a sinistia ac dextra bostes invadit, quorum qui
firmioribus animis fuerant , obvii suis resistendo sau-
ciabantur, neque bostibus contra feriendi aut conse-
rendi manum copia erat. Denique labore et aestu
omnibus languidis, amisso loco, Albericus et sui fusi
fugatique sunt. In illo conflictu pauci interiere, pie-
risque \elocitas et regio Ambaziensibus ignara tuta-
mento fuerunt. Itaque Hugo, captis quindecim mi-
litibus ducentisque (1 ) peditibus, victor rediit. Igitur
pro metu gaudium repente exortum est, milites alius
alium lœti appellant , acta edocent atque audiunt ,
sua quisque fortia facta ad cœlum levant; quippe res
bumanse ita sese babent , in Victoria vel ignavis
gloriari licet , adversœ res etiam bonos detraclant.
In diebusillis, Gosfridus de Calvo Monte, quem re-
ferunt nullo imbre, nullo frigore, cum juvenis esset,
posse adduci ut capite cooperto foret, propter (2) sum-
mam in eo corporis siccitatem , universse carnis iter
ingressus , Pontilevi sepultus est : qui cenlum annos
complevit , nec sensum , nec scientiam , neque rerum
cognitionem an)isit, excepto quod oculos pulcbros
(1) Sp. centumque. — (2) On lit dans les mss. foiel, et tamen summam.
in8 GF.STA
privntos Inniitie habiiit. Ciijus honorem totiim nepos
ejiis Hugo posscdit.
^ cnim est illud poeticiim (1) :
Invidiis alterius macicscit rchiis opimis.
xMauriciiis Escarj)olliis, de qiio supra dixi , actibiis
bonis Hugoiiis invidens, licet ei esset faniiliaris, oc-
casionibus pravis, al) ejiis amicilia, rpiam dumtaxat
ad fempiis simiilaverat , discessit; qiiod non est inge-
niii , teste Tullio qui ait (2) : « Aperte cnim amare vel
odisse magis ingenui est quam fronte occultare sen-
leiitiam. » Mauricius existimans inter Halam comilis-
sam et Hugonein discordias serere , pessimas crimi-
nationes de eo ad ipsam delulit , (pue, oblatas
criminationes repellens, nec Mauricio ncdidit, neque
Hugonem suspiciosuni babuit. Eo siquidem tenipore ,
Ilala prudens comitissa Blesenseni comilatum rege-
bat , Stepbano viro suo apud Ranuilam Palestina? iir-
bem capto, et a Babiloniis Vscaloue sagitlando occiso;
cnm quo alii plures viri illustrissinii clari et nobiles
perierunt , inter (pios pi;rcipui Slej)lianus lUngundio-
niuTi consul et Gosfridus Pruliaci cornes Vindocini ,
qui, Ascalone incarcérât! . a cpiodam captivo sunt
detecti , qui sic captivani vilain proinerilus est, de
quibus alibi diclum sufTicienler constat. Mauiicius, a
comitissa repudialus, Monlric.iidc prt^lecius, proxi-
mos A.lbe?ici nnnierihus et ninjoribus proinissis ad
studium sui |)erducit; qui siinililcr ll(r\euin Sancli
\niani doniinum aggiessus, (Mmu sui> adjuloribus ini-
pcliil uli a(K(*rsuin liugoiirtn bclluin iiu ipiat.
(1) llor, Epin., l,n,S7. — (21 Dr .4 mie., 61 .
AMBAZIENSIUM DO'MINORUM. 199
Igitiir Mauricius, solertissimiis omnium, milites bé-
nigne appellare, niiiltis rogantil:)us, aliis per se ipse
dare; bénéficia invilus accipere, sed ea properantiiis
quam ses mnluum reddere; ad boc laborabat ut ilii
quam pUirimum deberent. Joca atque séria cum bu-
millimis agebat. In operibus, in agmine atque ad vi-
gilias miillus aderat , neque cujusquam boni famam
laedebat , quod prava aml)itio facere solet : quibus
rébus et arlibus Herveo de Clanzeio mililibusque
cœleris carissimus fuit factus. Omnibus itaque viri-
bus congregatis, quidquid erat in valle Âmatissae
us([ue Ambaziaco succendit , et juxta ripas Cari flu-
minis usque T.audiaco omnia depraedatus est. Idcirco
Hugo perfugos (jui de terra sua ad Mauricium fuge-
rant, cum caj iebantur, aut oculis effossis himinepri-
vabat, aut pede curtitis loripedes efficiebat ; similiter
Mauricius, eadem sœvitia commotus , in bominibus
Hugonis captis a se sœviebat.
Eadem tempestate, Raginaudus de Castro, auxilio
Vindocinensium Hugonem impugnans , villam Mo-
ranni firmavit, domum in ipsa munivit , fere omnia
usque ad ripas Ligeris vastavit. Sed Helias, Ceno-
mannorum consul , consobrinus Hugonis , amore
ipsius, praedictam villam munitam omnino delcvit :
cujus exercitus quidquid erat circa Castrum Ragi-
naudi deprœdatus est. Vir magnanimus Hugo, cum
Radulfo de Baugenciaco, amico et cognato suo, fœde-
ratus, quamdam villam, quam prope Baugenciacum
possidebat , nomine Anaziacum , proedicto Radulfo
donavit, tali pacto ut sibi fidelis auxiliator ad Montri-
cardum acquirendum existeret. Igilur Radulfus cum
suis copiis, adjunctis etiam sibi Blesensibus , Montri-
200 (.r:si A
caiilum ohsedit, siiiuilque Hugo et Rohertiis Rupium
aiïiierunt , qui niliil tune perfecerunt , quia nietu
h'ukonis consulis disrrssnuul . et lanien oinuia
us(jii(' ad Doinicilunn siiccciidcriiiil . \ idens Mauii( lus
Escar|)('llus <>pj)idtiin iimiis dchilitaliim AlIxTicum-
(|ii(' ruui suis f.itigatuui, ])er nianuni RaduHi de Bau-
een(Mac() cuni IluiJOMc concordatus est.
luterea Fulco, cornes Andei;av()rum , posl ohiluui
Heliae Cenoniannensis , filiam ipsius duxit uxoiein;
quap quia Radulfi et Hugonis cognata erat, utrique iii
celel)randis nuptiis aftuerunt , quihus Fulco prouiisit
r|uod non eis anij)]ius noceret , inio amore uxoris
sua- et pecunia^ sihi ah Ilugone prouiiss?p, (juouiodo
Montricardum liabeant auxiliaretur. Iteruui Radulfus
et Hugo cum suis auxiliis Montricardum ohsederunt;
postremo oppido pctorritis et aliis niachinis peiie jani
capto , Fulco conies usque Nantoiio cum paucis uiili-
tihus veuit. Illi de oppido, scientes se non posse de-
fendere, consuli oppidum tradiderunl ; (|ui Arcliem-
baudo Bresis donec promissa lialierel commenda\it.
Fulco cornes, cum paucis diebus Turonis uioraietur,
pecunia recepta, Ârcliembaudo Bresis advocato, Mon-
tricardum Ilugoni reddeie j)ra'C(j»it. It.i(|ii(' Hugo
Montricarduuj anteccssoi-ibus suis olini injuste abla-
tum recepit.
Dumba-cagcreiilur, (^Idiiuisdoiuinus.lalinniaci. (ra-
ter Kli/al)elii, obiil. Jalinniacetises rcsiiiiaiilui ad Hii-
gonem, monenles ut tcirani <|iia' lixori sua' l'.li/abclb
jure bereditarii» coulingcbal , qiiaui exiraiiei jjraoccu-
pal)ant , feslinantri- recipcrcl. (JikhI Hugo icuucns,
Eli/abclli nxnrnu siiaiii abire pcruii^il. (Jua- millier
génère al(jue loiiua. \iro al(|uc libcris foitiuiala Init ,
AMBAZIEINSIUM DOMINORUM. 20i
et ssepe multa viiilis audaciae facta comniisit. Quae in
Arvernia veniens, aiixilio Haimonis de Boibonio, ini-
micis tanien plm ibiis sibi resisteiilibiis, lerram siiam ,
quae antecessoriiin fuerat, ^iriliter adqiiisivit ; multos
vero labores tiibulationesque pessimas in acquirendo
perpessa est. Adquisitani auteni teirani Elizabeth
quiète et in pace possedit, excepto Bethaico oppido,
qiiod sibi Arcbembaudus de Boibonio, fdius Haimonis,
abslulit, quod castrum praediclus Haimo Ermengardi
sorori suai tribuil , cum eam Willelmus Jalinniaci
uxorem duxit.
Ex Elizabeth uxore sua Hugo de Calvo Monte geniiit
Supplicium, Hugonem et Oldiniim, atque filiam no-
mine Dionisiam, quae uxor fuit Eniulfi de Borbonio,
sed i!la sterilis obiit. Nec piaetereundum aestimo, quod,
mortua sorore Hugonis, Arcbembaudus BresisGillam,
nejjtam Radulfi archiepiscopi, duxit uxorem. Ulud
Tullii saepe replicans : « INibil est turpius quam cum eo
gérera belUmi cum quo familiariter vixeris, » diu
siluit, nolens Arcbembaudum familiarem suum impu-
gnare, licet metueret ne filii Gillae nepoti suo Ilgerio
terram sibi juratam auferrent. Post obitum vero Ra-
dulfi, pars clericorum Gislebertum, fratrem (lillae, in
pastorem et procuratorem Turonensis ecclesiae elegit,
alia pars Gualterium (1), Beali Martini tbesaurarium ,
virum génère nobilem, bonis nioribus adplene imliu-
tum, sanctae matri ecclesiceTuronensi episcopum desti-
navit; Gualterio episcopi tolius diocesis et proceres
Turonorum omnes, excepto Arcbenibaudo Bresis, fa-
vebant.
(2) Sp. Gaullerium; mi. 621S. Gauterium.
402 r.F.srv
Hueo lune, Arclioiiihaiido ex amieo faetiis ininii-
eus, liliriaeum minnt, milites etfaniulos il)ideni ponit,
qni(If[iii(l eirea liresim invenil vastandr» delevit ; Lar-
cliaiacnm, ^ ernoviim ' 1 \ vicos areliiepiscopales, cre-
mavit. E contra (îisleherlus milites et clientes miiltos
Bresis posuit , (|iii (^ampaniam fere tolam iis([iie ad
Carum fluvium, exceptn Bliriaco, vaslaverunt. Quadam
die, Ârelieinbaudiis liresis el siii, (]aro fhimine nocte
evadato, tenam Ilugonis inlraverunt; (pjod Hugocom-
periens , eadem nocte copiis suis congregalis , summo
niane illos tei lam siiam depra'dantes reperit , quos
invarlens, fiisos fiigatr)S(|iie Caium transire coegit ,
mullisqne captis, rcli(]uos nsfjue ad Ândresium flu-
vium fugavit. Arcliembaudus vero usque Lochas
fugiens evasit. Non longo posl tempore, Hugo Bresira
ilerum, excepto domicilio , totum succendit et cre-
mavit.
(iislebeilns hahens secum Alveredum arcbidiaco-
num, vil uni prudentia inler elericos iilius urbis pêne
singularem, personam insignem, bonitate morumper
oiniiia polleiitem, liuniilitate prai'ditum, patientia per-
lustralufii, divina cl bumana sapicnlia divinitus soler-
tem, indulgenlia domini I.odovici régis délibérante et
favenle omni populo, suffraganeis episcopis jnssu do-
mini papiP manum pra'bentibus, omnipolenlis Dei
auxilio calbedram episeoj)alem in pace possedit. Gis-
lelierlus lune lluuoni ex ininiieo amicissimus efleelus
est, cl <nin Viclicnibando IWesis (innilrr eon(N»i(lalus
est. INon valeo |)aueis verbis dicere (piantacum(jue(2)
fida dcvolione amiciliam ulroitimqur doinincMMim
(1) Sp. l'frnomiin. — (2) DaM> 1rs iijss. <fuantn(funncju* .
AMBAZIETSSIUM DOMINORUM. 203
suorum comitis Andegavoriim et Blesensium sibi alli-
ciebat : debitiim namque servilium iilrisque moderan-
ter reddens, qnanlo viiicnlofidelitalis eis astriiigebatur
reiiim protestatus est effectus. llle consiliarios consu-
lum familiarilate et sodalitate perenniler serval^at. Vir
namque erat in adversis conslans, in diibiis fidus, in
prosperis modestus, in habitii simplex, in sermone
communis, in consilio pra'cellens; amicitias probalas
enixe expelebal, constanter retinebat, bonesle exer-
cebat ; adulantium dicta larde crcdebat, celeriter de-
ponebat; severis patribiisconqiarandus, qui juveniitn
filiorum non tam cogiJavit vota quam commoda, suis
magis prodesse cupiens quam placere. Supplicio fdio
suo in matrimonio copulavit Âgnetem, filiam Hervei
de Danzeio , ut pacem perennem inter illos de Sancto
Aniano et suos poneret : quœ mulier de Paliadiorum
stirpe descendit , et ex linea regii sanguinis excellen-
tiam nobilitatemque generis in oculis bominum ma-
nifeste commendavit; sane morum prolntas mentio-
nem verecundae matronae succinctseque personae ejus
contulit.
Pêne transieram quod prœleriri non oportuerat,
qualis forma lapidea turrium consurgeret , quarum
unam Hugo Calvimonli , alteram Montricardo cum
aula lapidea construxit. In diel)us illis, Ambaziaco ec-
clesiam in bonore Dei et sancti Thomae œdificavit,
sobdasque vires popuH in opère illo concussit, mona-
cbisque ibi degentibus proprium molinum , pratum
Musterioli, culturam Fulcoii, plaseicum Corba^ tri-
buit, aliaque larga dona complura piîcdictis addidit,
multosque suorum ad ])enefaciendum ecclesioR buic
monendo coegit. His ita Iransactis, Hugo quievit, diu-
■jHi r,F>T\
(juc iii pacetcria cjiis siliiil ; ponlonujiie Li<;eris ideru
roin[)(isuit.
(JikmI j)r;rlor(Miii(linii non »Tat pra'tei'ivi, soilicpt ( nin
IIiij^o terrain suam in pacc r«^«;er('l, filio siio Supjjlicio
jatn adulte», (iuenno do (iastalione, ncpos Alherici de
.M<»nllMsaur<), \lheiiro avuncuh^ suo Montliesauruni
ahstulit , (|n(in expulsiirn llnfjjo cognalussuussuscepit,
et pro eo helluiiicum (iuennone arripiiit. Quodani ila-
qiie t('mp(>re,Guenn()Cinnsiii,scc)j)iisCanipaniani causa
depra'dandi agt^ressus est, et us(jue ad rij)as(]ari fluvii
venit. QiiodHugocomperiens, coadunalissuis, euiiide-
victniu tur[)iter fu^^avit . diucpie fui^atuin cepit, ij)suui
(pifxjue tanidiu in carccre temiit, donec aNunculo suo
Alherico ,'\lc)ntliesaurunî reddidit, et SuppJicio lilio
Hugonis lioniinium dehituiii in pace et quiète fecit.
Sic vero terra pacificata diu al)S(jue impugnatione
siluit , (juia j)raHliclus Ciuenno (juod in Montricardo
reclanial)at Supj>licio in pace concessit.
Quid solliciludinis et dilectionis ac diligenlis pru-
dentia- circa lilios Hugo lialx-ret , ipsa naturalis juris
constantia patienter deelaravit. Nam cuni Hugo filius
ejus lerraui inatris su;e (]ua' in .\i"veii)ia eral repudias-
sel , pater inulta ohtulit , (pue oiiuiia rej)udia\it :
inaligno namfjue consilio jiessiniorutn Hugo juNcnis
ac(piicscens, Irai re ni su uni, pos! pat ris excessiuu, inul-
tis modis iuipiignare alle( tahal ; (piod jtater j)i()videns
terrani suan» tolaui Siij)j)li(io liihuit, et lioiuines suos
ipsi jurare coegil, curucpie icccdcns (h^ininis et aniicis
SUIS (ida dcNtiiioiic coniuiciidaN II. (Jiianla dcxolinne
ij)suin in aiila Montrieardi eoniniendavit suis fideliluis,
ad iHtiuunn non valeo paueis di((M('. I)i\it enini :
« l'ili, (pianturn caloris , algoris, vigiliaruin pro luis
AMBAZIENSIUM DOMINORUM. 205
negotlis suscepeiim , ul terra niea libi remaneret
quieta , non utiqiie <le mea siciit de tua niemoria
dilabuntur : non enim sunimi laboris suscej)tio et
perpessio ah ipso tolérante leviter oblivioni manda-
tur. Quidam suo filio eu m bonis ambiilare prœce-
pit ; hinc est utique quod rogo ut maxima cura
magnoque studio factiosorum devites consortia , et
meis fidelibus in consiliis maxime adquiescas ; qupd
si feceris , victor inimicorum rêvera exstiteris. »
Eo autem tempore, legati régis Jérusalem, Balduini
secundi, inFranciam ex improviso venerunt, qugerentes
\irum qui filiam régis cum regno Jerosolimilano uxo-
remduceret; qui, consilio régis Fraiicorum, Fulconem
consulem Andegavorum, virum bellicosum, magni no-
minis et summae ingenuitatis , elegerunt. Fulco vero
licentiam eundi a rege et a suis omnibus poposcit;
ab episcopis vero flexo genu benedictionem impetra-
vit : qui cum crucem sibi adaplasset, adjuncti sunt ei
milites et pedites innumeri multique consulares viri,
interquos Hugo dominus Ambazii affuit. Porro fdium
suum Supplicium Gosfrido comiti, filio Fulconis, tra-
didit, qui, paire suo jubenle, hominium a Supplicie
suscej)it, et pacifiée eum et res suas cuslodire promi-
sit. Itaque Hugo, Fulconem subsecutus, in Damasceno
exercitu cum eo affuit, qui inde rediens, gravi morbo
prœoccupatus, Jérusalem nonokalendasaugusti obiit,
et in Monte Oliveti prope ecclesiam sepultus est.
DE SUPHLICIO, HUGOMS PILIO (l).
Siippliciiis, duiii in prosperilale fltireret, sola invi-
dia Vindocineiises priiui ipsiim ad irain incitaverunl;
sœpe eiiim, leste lloralio (2),
liividus allcrius inacrescit rehus ojMniis ;
et
Invidia Siculi non invenere tyranni
Majus tormentum.
Hinc est (jiiod lUicardiis de Sancto Amando, senescal-
liis comitis Vindocini , exislinians Snppliciu coiisiie-
liidines qiias paler ejus liabueral in pago Vindoci-
iiensi auferre , qiix' vulgo coniinendalitiœ dicunlur,
ten am ipsins depranlando cœ|)it impugnare. Sed Siip-
plicins, ciijus eial in voluni scire
Quae sequenda forent et qna^ vitanda vicissim ,
amicos et consiliarios suos convoeat, (|U()runi maximi
et principales eiant Ilerherlus de l^oliaco, Onicus
Pejor Liipo, U\vj,o Khardi lilius, et de Sancto Aniano
duo Pelms d'- raliidcllo et ( iosliidiis (iiulcrni. I.sti
veiuin coiisilinin lil)ere daie Siipplicio gaiidebant ;
nani, teste lullio : IMininunn in aniicitia bene sua-
denlinni valet aucloiilas ea (pue adliil)ealur ad adin(j-
nendnm eos non inotlo aperte, sed eliarn si les pos-
tulahil acriler et aculc ; et opoilct ni «i adliibile
(t) D'Acljcry, m-i", X, ri69 ; ii.-fol.. III. 282
(2) Hor., £>ur. 1 . n , ti7-îi9.
AMBAZIENSIUM DOMINORUM. a07
pareatur. Supplicius , praedictoium consilio fultus,
illud Lucani (1) suis ait:
Dii melius! belli tulimus quod damna priores;
et quod cœperit inde nefas, et quod sanguis nos-
trorum jam tetigit pollutos enses Vindocinensium.
Itaque cum suis abscondite summo diluculo Caii-
giaco venit, qui Bucarduni cum Vindocinensibus
suis circa Sicciam devastantem turpiter fugavit ,
ipsumque cum septem aliis militibus captum victor
Ambaziaco adduxit. Post baec \ indocinenses, con-
dolentes, terram Suppbcii occulte et quasi per la-
trocinia seepe deprœdabantur.
Intérim Supplicius, consilio cum suis babito, com-
modum duxit finitiiuam boslium terran intiare, com-
modius fore judicans bostes in terris suis aggredi ,
quam ad se aggrediendum eis ex dilatione cornua
sineret erigi. Electa itaque mililige manu paucisque
peditibus , gentem illam sibi rebellem et œmulam
expetiit : antiquilus nempe A.mbazienses praeliandi
consuetudinem babebant , forsan ut puto, a Dec sibi
permissam, ne per otium pejoribus inimicis expugna-
rentur, moribus scilicet viliosis, juxta illud saùrici
garriendo veridici ^2) :
Seivabat castas Immilis fortuna Latinas :
Et labor in iioctes, et proxiinus Hamiibal uibi.
(1) Voici le passage de la Pliarsale (II, 536) auquel notre auteui- fait
allusion :
Jam tetigit sanguis pollutos Caesaris enses.
Dii melius! belli tulimus quod damna priores;
Cseperit inde nefas.
(2j Juvenalis, VI, 287-291.
Î08 (.FSTA
Naiii lahonirn cl hclloruiii assidiiitate minus lil)et
SMj)('il)in', minus dclcclat lUd-cliari illis (|ui etiam as-
sidue liniciil moii. iWlla ila(|iic fxicr'iora iiilcrionnn
sunt su'pe |)erem|)l<tiia Ixllonnn : liostes visibiles invi-
si!)iliuin sunt \v\ iipussio vcl ()j)|)rot;si() inimicorum.
It;ilui' Suj)j)rK-ius, co (jucm duclabal ciineo pcr lerraui
liostium efTuso, ([ui lamen slalim us((ue ad pedites
refu^ere compulsi sunt, egressis advi'isus se liostihus
impeluoso impelu restilil.; natn(|U(.'c<»nu's\ indocinen-
sium, comperto ejus advcnlu, in insidiis excubabal.
ProindeSupplicius, videnssilii ficri necessariam con-
gredicndi copiam, pui;naiid() ipsinn coniitem cuni
quinque millihus de suis et pedilibus non nmltis ca-
ptum, viclor cum gaudio ad sua lediit. Dehinc terro-
rem cieteris ingerens, favente sil)i Ibiluna, niulla insi-
gnia Dco patiente peregit, cupiens semper
Parcere subjectis et de bclhuc siiperbos (1).
Quid j)lnia .' Ilis additin- (Valciiia discordia (hio-
ruin Iralruin Stipplicii et Hugonis , de cpia (|uain ve-
rissiiiie polero l^reviler referam. Malignoi uiu consilio
et ))essim()ruin monilu , Hugo fralernam caritatem ,
qua- inlei' nalos et j);irentes et fralres nisi d(l(',slal)ili
scelere «biiini solcl , jdinins iiipil. IVempe liic Miigo
speciosus loiMia era^ , el in euiiis primipuni \alde
faciuiihis el nolus, et (iosirido loinili Andegaven-
siuin lainiliai'is exslitil , <pii ci in liae discordia au\i-
lialoi pcr oiiiiiia hiil. l.o SKpndt lu tenipore, contro-
versia inaxiin;) inln \mba/ienses milites iiiil ; non
enim |ni>mpium csl c'ni\is 'J Miiirinnr cl siiMuros
(1) Virgllii ALmtid. VI, 854. ^[i) Sp. eujiuviâ
AMBAZIENSIUM DOMINORUM. 209
tollere de curiis, et adulatoribus aperto vivere voto
non licet. Omnis populus et illi ex militibus quibus
erat mens bona, fama , fi des , Supplicio favebant ,
oui et dicebant : « Si ciim matre, quœ tibi adversatiir,
vivere et esse tendis, vitam tuam contentus perages.
Et avarus esse noli, sed granaria tua quse sunt referta
emole, propriaque messe vive; sic vero poteris ad-
versariis resisteie. Quîd metuis ? occa et dispende;
nam seges alia in herba est. »
Jaguelinus de Malliaco et fratres sui Supplicio
adversabantur : licet idem Jaguelinus debitum homi-
nium dudum ante hoc Supplicio fecisset, tamen con-
sulis imperium (1 ) praetendens se excusabat, qui ipsum
cum fratribus suis et cum praedicto Hugone ad debel-
landum Supplicium Turonis posuerat. Mater eorum
Elizabetb, furore succensa, diabolico stimulo admo-
nita, a primogenito suo Supplicio irata discessit; quije
comitem Gosfridum adiit, querimoniamque lacryma-
bilem apud eum designans, multa de damno Sup-
plicii filii sui quoad potuit deliberans, Turonis et Mal-
liaco diu mansit. Ista vero, si apud se deliberaret
quantum inter fratres necessaria sit pax et concordia,
apostolo evidenter ostendente qui ait (2) : « Sine pace
impossibile est placere Deo^ » et iterum(3) : « Pace m se-
(jidmini cum omnibus et sanctimoniam sine qua nemo
i'idebit Deum , » nunquam conquerendo magnatibus
graves discordias inter fratres seminaret , qui mutua
se deberent caritate diligere, et malefactores suos ani-
madversione débita coercere; quod omnino dignum
(1) Sp. iam consiliis implorum, — (2) Pauli cpist. adHebrœos, XI, 6.
(3) Ibid., XII, H.
I li
210 r.KSTA
Iralribus et convt'iiifMis est. l<^ilur ^ir nia^iianimiis
cornes Gosfridus, coadunalis suis copiis, terrarn Sup-
plicii cilra t'I ultra l.i^eriui incendendo et deprae-
dando potenter vastavit ; deinceps etiain nimio im-
petu aille portas .\nil)aziaci oppidi trausiens, seditione
niaxiuiofjue coullictu , in loco qui Pons Molendino-
runi vocalur , cuin Âmbaziensibus quadain die a
mane usque ad vesperam puîijnavil. Quod praelium
cuni no\ dirimisset, cornes, (piil)usdain e\ suiscaptis
et equis omnium militum suorum penc interfcclis ,
inglorius discessit. Quippe Supplicio vicini proceres
auxilio aderant, quorum liœc sunt nomina : Simon
de Bauiïenciaco , Ernulfus de Virsone, Urso de
Fracta Valle, Sanclus de Fertlieia et Gosfridus Bur-
rellus; cum his Biluricum, Aurelianensium, Carnoten-
sium(|ue omnis fere expedita militia , Blesensium et
Silvîe Longae clientela eral. Sed quia non longe ab
Adventu Dominihoc actum exstitit, consilio utriusque
partis, Sup|)licio reddente liomines consulis (juos ce-
perat, res ad concordiam redacta est.
Succedente paucorum annorum curriculo, Hugo
frater Supplicii iler .Icrosolimitaii;»- pcregrinalionis af-
fectans, ci uccm sibi aptaxit, mare Iransiit, cum Ful-
cone rege Jérusalem , qui comes Ândegavorum fuerat,
ali(juanlis annis mansit; mater eorum Kli/.abetli
Arverniam adiit. Iiacjue terra pacificata diu siluit.
Motum est rursum Supjjlicio odiosum bellmn. Su-
pradiclo consule ^ iiidocini a|)ud Sanclum Fgidium
morluo, lilius cjus .loliaiiiu-s, jiix iiiis aiiimosus, Iciram
patris jure liercdilario jjosseiiil. (jiuiu Baginaudus de
Castro contra Suj)j>li(ium fdtlcralum liabuil , (jui
etiam bomiuium iudcbitum ci timorc Supplicii pro
AMBAZIEISSIUM DOMINORmi. 2H
solo siio auxilio fecit. Supplicius enim ad id Ragi-
naudum coegerat, quod Gosfrido fratri suo suœ terras
parlem uolens donaverat, quo dolore ipse nimis com-
motus erat. Supplicius gloriam suam dilatare laborans,
in iram erga Raginaudum exarsit. Seneca namque
teste (1), « Res inquiéta est félicitas, » qua Suppli-
cius eo tempore pollebat. Idcirco Supplicius, robore
suorum confisus, saepe prœdictorum animos terrara
ipsorum vastando sollicitât; et quoniam otia semper
variam mentem dant, et audendo magnus timor te-
gitur, agmina sua in terram Raginaudi emisit. Qiise
postquani sunt a Jobanne comité (2) audita, qui Castro
Raginaudo cum suis copiis erat , aestimans quod
gloria belli sibi reservata esset et Victoria, laetus effi-
citur. Itaque agmina sua furtim rapit, atque per
jussa silenlia quoad potest obsciuat. Ipse vero, ut
prima prœlia lacessat et eliciat , retentis majoribus
viribus in cava valle, in primo agmine processit ; Ra-
ginaudus vero de Castro cum cseteris pedetentim sub-
sequitur. Ât Supplicius agmina suorum militum ex di-
versis partibus aggregata apertis campis instruxit ,
quorum agmine emisso campi sono statim tremuere,
terraque soluta turbine pulveris tenebras traxit. "N'in-
docinensese contra, dum miscere manusetprœcurrere
licuit, parum stetere; sed cito agmen eorum frangi-
tur, cum in primo impetu Jobannes consul eorum
capitur. Ut vero fortuna belli in pedites incubuit,
qui fugere non potuerunt , ligati Supplicio et suis
Iceta spectacula praebuerunt : sicque paucis peremp-
(1) Eplst., XX, 7. — (2) Les mss. donnent Johanni eomît'i.
-Jli G ESTA
lis miiltisque caplis viclorcs ad proj)ria rediernnt,
et JoliaiiuL'iu capluiii iii aice (>alvi Monlis iiicluse-
riint.
Faclum est aiitem post baec, Hugoiie fratre Supplicii
a Jérusalem jain reverso, ut cornes r.osfridus, ob in-
jurias sil)i a Su|)j)lici() illalas, Âiiiliazium ()l)sidere pa-
raret. Supplicius, oppido suo l)ene inunilo et W'iU
lelnio Lineriarum domino germano consobrino suo
tradito, ipse et fraler suus Calvimonti et Monlricardo
cum nuillis amicorum suorum mancbant. (iosfiidus
consul, cui magno nibil cral magnum, cum exercitu
suo Laudiaco venil ibique, mediante Hugone arcbie-
piscopo, pax utrinque efiicitur.
Enim vero Su[)j)licius, opibus et deliciis affluens ,
arrogantius solilo niolus, dominos suos, comitem sci-
licet Blesiset Andegavis, sivpe on'endel)at ; vicinos vero
salrapas turbare, attenlare et in terris eorum non
cessabat incursare. Causai sinuillalis et quereJarum
occasioïies inter principes rêvera erant (juod Sup-
plicius ft-re ouuies (jui dominos suos ollendeitanl
recipiebat et, avaritiœsuccumbens, manulcnclKit. IVr-
tuicliam auuiltis ipse insanir.\ idcirco (judd xiolcnler
in terris eorum irrucns, rf!)us ex senlenlia loi te pci-
petratis, quasi victor insultabal : (ju;r facla pavidam
plebem et plures ex vicinis j)rin(ipil)us salis terrue-
ranl ; sic (jnis(|n(' pa\( iido lain.r illius \ires dabat. et
licet non essrt auctor nmltoium malorum, ea sape
(jULC fmxere limebant. Nec mirum, nam terram ipsius
consulis a (icnilleio ns(|ue Loclias incendio vaslavit ,
llicsim sitcceiidil , iWiiciuiii jjiojic I'iIcmim tntuiu, ex-
cepta arce, ciemavit. S;eva enim (nrluiia liiiur niore
exa\"5luantis Eurij)i : nuillos piolcrit, xictos .suL)k'\at,
AMBAZIEINSIUM DOMINORUM. 213
miseros non audit, non illoriim fletus curât, sedludit;
et sic suas vires probat.
Supplicius ex uxore sua Agnete duos filios babuit,
Hugonem et Herveum, et duas filias, Dionisiam uxorem
Eboni Dolis, et Elizabelb uxorem Ândreœ de Aluia.
Postremo duo fratres Hugo et Supplicius, qui saepe
graves interse habuerant discordias, firmiter concor-
dat! sunt. Hugo Lisoiam, filiam Gosfridi Rufi, uxorem
duxit, et oppidum quod Columbarium vocatur, cum
ea sibi datum , possedit , qui ex ea nullum heredem
habuit. Hugo vir facundus et speciosus et a dominis
suis nimis dilectus fuit et in curiis principum multos
amicos babuit; cui Lodovicus rex Francorum, pro
servitio suo, in Âurelianensi pago optimam terram
tribuil. Mulloties Supplicius consules ad iram incitavit,
tum pro latronibus ab ipso susceptis et mercatoribus
disturbatis , tum pro burgensibus Castri Novi captis
et a rege (1) Francorum exbibitis.
Ad ultimum, comes Tbeobaudus, pro multis injuriis
sibi illatis villam quse Monticios dicitur munire dis-
posuit. Quo tempore, comes Andegavis cum exercitu
suo Turonis venit, et Tbeobaudus Cangiaco, villa ipsa
cremata, castra fixit. Tandem per amicos utriusque
partis concordia inter Supplicium et consules ten-
tata (2) et confirmala est. Ibidem Tbeobaudus Blesis,
praesente comité Andegavis, quod nullam munitionem
deinceps inter Blesim et Calvimontem construeret pro-
misit, nullumque eorum caslrum aut aliud munici-
pium illo intervallo licerecomponi aftirmavit.
Quantis quibusque adversitatibus, quantis pressuris
(1) Mieux régi. — (2) Sp. tractât a.
'2 1 i CESTA
Cl angustiis, (jnanta rcrinii instal)ilitale preesenlis vitac
prosperitas iinolvattii' , t'\ i|)sis reriini provcnlibus
facile salis inliieliir. \ idcmiis ciiiiii (juolidie tliversas
rcTiim nujfalioiu's flcii ; iiec csl quitlcin prosporilas
iilla dmabilis , ipsa eliam (jua' teiiaciter videnlur
constantia, Icvius credilu dilabuiilur. l:,Mliir iienio
liigacibus et caducis bonis fortunai credat, cuiii, teste
Boetio (1) constat a?lcrnaqiic Icgc proposilum sit ut
nibil genitum conslcl. Blanda enim forluna, (jiuc sa^pe
fallit cum mentes fruentium specie mendacium bo-
norum bgat, Supplicium rcfellit, quanivis ad ultimiini
amicoruin certos vulliis et ainbigiios secrevit, men-
tes(|ue fidebum delexit. 111c, divitiis afllucns, inter
abundantissinias opes ba'C infortunia passiis est. Quo-
niam avaritiae nibil salis est, Calvimonlenses ecjuiim
ablaliun cuidam peregrino redeunti a Sancto Jacobo
Supplicio addiixcrunt ; (jui dum ab ipso fjuadani die
currendo calcaril)us urgcrcliir , Siippliciiis cadcns
armum sibi fregit, nimio(jue dolore vexatus peregrino
equum reddidit, el liinina Beati Jacobi in Ilispania
visitans, Deo sibi piopilio, saniis cfTcclus voliun per-
solvit.
Post ba'C, Eli/abclb liiiani siiain , uxorcin Andrcîr
de Aliiia, pblbisis (2) consiunpsil, (|iia' diu antc moi-
biim parluricns viro suo Ihigoncni et Agneleni re-
liquil , morboqiic piicdicto afllicla intcriit ; (|iia'
scxlo idtis jtilii Pontiicvi scjdilta luiL Soror isliu^
Dioiiisia, l']i)()iii hnlis iixor, rt'cimditalc j)arcns
eflecta, duos BadiiHuni et (Uloncm \\vn siiordidit;
cjui |)arviiii, si iialrcni suiini sospile niatre perdidis-
M) Pt Contolafione , lih. II. (3) DaD» les mss. lipsit.
AMBAZIEIVSIUM DOMINORUM. 215
sent, minus pupilli existimarentur. Nam Dionisia
bonitate sua et diveisis probitatibus effecerat ne patri
adhuc juveni soboles alterius sexus desideraretur;
quse, per subita suprema lienteria occupata, \irum
cœlibatu,patrem orbitale confudit (1). Ista vero, sacer-
dotum religiosorumque manibus excepta, perpetuis
sedibus, dormienti similis quinto idus maii sepulcro
illata est. Cuni \ero milites fientes ipsam ad sepul-
crum déferrent, oppidani omnes neniam funebrem,
quasi parentibusorbati, emiltebant,cum etiamexterni
de villis ibi congregati Libitinam ipsam prensitarent,
remorarentur, exoscularentur. Si quis baud incas-
sum cadaveribus bonor impenditur, banc ministeria
plurium sacerdotum, clericorum , abbatum et mo-
nacborum in claustro Dolensi , prope parietem eccle-
siae, lumulavere.
Nulla pestis efficacior est ad nocendum quam
familiaris inimicus. Milites de Monte Basonis adu-
lando , blandiendo , amici Hugonis fratris Supplicii
effecti sunt; quanquam, teste Tullio (2), « Assentatio
nemini nocere potest, nisi qui eam recepit atque ea
delectatur , et amicus blandus a vero amico adliibita
diligentia leviter internosci potest. » Isti tamen , ut
complures ferunt , Hugonem venenata potione inter-
fecerunt , et quamvis adbuc veritas rei lateat , illi
tamen qui in morte ejus affuerunt, visis manifestis
signis, ipsum toxico necato (3) affirmant : qui, post-
quam in bospitio cujusdam famuli eorum cum prae-
dictis mililibus comedit , discedens inde niliil amplius
(d) Ms. 6218, confodit. — (2) De Jmic, 93. — (3) Poiir necatum.
216 G ESTA
edit, imo sero nimio dolore vexatus, quinto idus
janiiarii obiit.
His ita transactis, Supplicius, iniquo nionitu Ra-
îjiiiaiHli Rabclli et (iosfritli de liello Vidcre, liles
graves |)ii<;nandi cum Goscelino de Alneello, qui
dominus Castri Raginaudi erat, arripiiit. Qiiippe olim
milites Castri Raginaiidi Sil)illani, filiam domini sui,
Tïui^oni filio Siipplicii pacti (iieraut et Siipplicio
tradiderant ; sed reperta cognatione, quam Rol^ertus
Rupiiim et Hlii sui jurejurando inter eos esse affirma-
venint, Supplicius a ponlificihus et a comité Theo-
baudo coactus Sihillam reddidit, eamqiie filins Gosce-
lini uxorem duxit. kicirco Suj)|)licius, Coscelinum et
suos exosos habens, sanclie ecclesia» inslituta con-
temnens, diabolico instinctu et pessimorum monitu,
Castrum Raginaudi totum, excepta ecclesia et arce,
in Quadragesima cremavil.
Subeodem fcre tempoie,Tlieobaudus Ronus, comes
Blesensium, obiit : qui, tribus filiis suis terram suam
distribuens, Henrico primogenito Rriam et Campa-
niani, Tlieobaudo Carnotum et Rlesim. Slepliano vero
Sacrum Cœsaris cum ejus appenditiis tribuit. Sane
mira Dei, ut credendum reor, ordinalione, elapso parvo
tempore, Gosfridus, adiuirabilis Andegavorum consul,
Cenomannis sepiiltus diem exlremum clausisse dino-
scitur. Surrcxerunt novi [)riiicipes, de(jualibusanti(juo
proverbio dicilur : « Va* terra' cujus rex ietale aut
sensu puer exstiterit ! » Gosfridus enim comes Ande-
gavorum très filios, Ilenrii um. (iosfridum, \\ illelmum
ex Mcllide fiiia IfeMuici régis Aiigionim gcnuit : <|uo-
rum lleiiricus jjrimogcnitus, consilio Supplicii, llieo-
kaudo Blesis homiiiium sibi jure debitum facere
AMBAZIENSIUM DOMINORUM. 217
recusavit. Qiiod similiter Supplicius, superbiaet pessi-
morum monitu, ipsi facere renuit. Dédit enim Hugoni
filio suo Calvimontem et qiiidquid de feodo ïheobaudi
possidebat.
Enim vero cumcrimen erroribus nostris sitadditum,
reor a Deo esse propositum non solum ob id velle
perdere hominem illiim, sed cuncta quae ejus sunt,
veluti Supplicium, qui cum Theobaudus Blesis humi-
liando ejus amicitias peteret, nocilura arma sumpsit,
et seipsum cum aliis multis cladibus et diversis tor-
mentis adnihilavit. Nam qualiter consiiiis crudelium
ac proditorum , quorum consortia sibi respuenda
essent , adhœsit , nemo sub modicis verbis referre
valet.
Erat autem pernimium familiaris Supplicio cjuidam
collibertus Sancti Launomari (1), Crispinus de Min-
draio, filius cujusdam spurii Radulfi Guiardi de Can-
deio , quorum genus infidum ingenio mobili dominis
suis multum nocuit. Quodcumque consilium Suppli-
cius in conclavi suo privatim tractabat , illud Crispinus
consulistatimclam peraliquem cognatorum nuntiabat.
Quippe ancillam Supplicii, filiam Garini de Cbozeio,
Crispinus uxorem duxerat, fratresque ipsius cum pâtre
Blesis manebant. Consul Crispinum et sucs paulatim
tenlando aggreditur : poslquam eum sibi opportunum
cognovit , nuilta pollicitando, persuadet uti Suppli-
cium maxime vivum , si id parum procédât, necatum
sibi traderet. Quae cum cognita esse Supplicio Crispi-
nus comperisset, Blesis transit, confestim ejusdem
oppidi prsepositus constituitur. Cujus rei Supplicius
(1) Mss. Lannomari.
Î1R r,F.ST\
sliipidiis cflVctiis, iRMiiiiii se credebat : inolani tamcn
Mindraii munit.
Blosonsis cornes, gloriam et famam siiani dilatare
ac piopai^are laboraiis, ad deleiuliim Mindraiiim mul-
tos milites et pedites ex diversis locis cnnp^regat : e
contra, Siij)pliciiis, cupitiusgloriie. et optimoriim fama
meiilnriim , (|iioscum(iiK' potuit sil)i allicere ad se
defendendiim in unum convocat. Maxima autem
culpa sua Siijjplicnis verilatem aspernabatur, et per
fraudem ab adulaloriijus in odium domini sui, quod
est venenum amicitia-, impellebatur. Scilum est enim
quod assentatio viliorum adjutrix est, (\u?c procul a
tante viro removenila erat , quia ne libero quidem
liomine digna est. Sahis autem Supplicii desperanda
erat, cujus aures verilati ita clausae erant ut ab amico
verum audire nequiret. Namque, teste Tullio, nullam
pestem majorem esse scinuisquam adulationem, blan-
ditiam, assenlatinnem. (juod vilium est levium bomi-
num at(]ue fallacium, ad voliuitalcm omnia lorpic!!-
tium, nil ad verilatem : illi nempe molesliam quam
capere délient non capiunt, illanirpie capiuut rjua
(h-i)ent vacare; talcs judicluni vcii lolhuil, idcpic
adultérant.
Diuu pia'dicla amuilur, Eli/.abelb uialcr Supj)li(ii,
senex cf plcna dicriuu. ulj)i»lf priesaga fuluiorum. de
bis rpue audicrat pro filio gemebunda, Ambazio in
(louH) sua juxla eccicsiam Sancii Tboma' ipsumaccivit ;
l'Icbilis i^'ilur ad lilium aicbat : « l t (juid me incon-
sulta, liii, negolium aggressus es billi(Mun:^ An (juo-
niatu sum decrej)ita me desipuisse putasti ? Oede
mibi. viL,'<'t scnsus cirdis in visccribus, et laxa cutis
et ruga senilis vivacem adbuc fovet aninuun. I)<'ni(p>c
AMBAZIENSIUM DOMINORUM. 219
nulli poteras reserare consilium quge te vel arctius
diligeret, vel quœ libi discretius consuleret. Quid enim
affectui materno comparari poterit? Robertus, fraler
régis Fiancorum, et alii niulli proceres cum insupera-
bili militia, cum ïheobaudo Blesis veniunt. Debueras
praeponderare quam grande aggressus es negotium ;
decuerat te metiri cum qua insuperabili gente dimica-
turus es; oportuerat te perpendere quod copi.T quas
undequaque corrogasti iiullatenus tibi fidèles sunt.
Nostris in regionibus, os meum et caro mea, nomen
tuuni satis diiatatum est , sed bracbium tuum in islis
nondum approbatum est. Porro si matri consulenti
adquiesceres, ab bac temerilate absisteres, teque gen-
temqiie tuam buic prsesumptuoso labori subtraberes.
Dubium enim cui parli potius Mars arriserit, nostris
tamen magis timeo. »
Veterana illa, in lacrymis deficiens, loquendi finem
fecerat, cum fdius jactabundus sic paucis respondit :
« Miror, mater, qua fronte de Victoria pra^nuntiaris,
cum ipsi animis genti nostrae non debeant comparari.
Et ego viros potentes et belHcosos babeo ; ipsi vero
homines sunt sicut et nos. Idcirco, mater dulcissima,
evenlum rei mebora desiderans exspecta. »
Ulriusque partis \iribus congregalis, comes Sup-
pHcium in dolo ad colloquium vocat. Igitur duminter
seloquerentur,bomines consulis,adominissuisedocti,
juxta Monticios Bevronem fhivium transmcantes, ne-
morisque Calvi Monlis rarilatem considérantes atque
spissitudinem sepium Mindraii vitantes, lucum totum
transeunt, comitique statini nuntiant. Quo audito,
comes colloquium deseril, suos cito subsequilur. Min-
draium ex improviso intral, ubi bomines Supplicii
i»2(l (.F.STA
inclines et iinparatos , utjjote doinimiin suum exspec-
laiilcs, reperil, qui olisliipelacti, rpioniani liostilitera
facie et a tergo inopiné prernehantur, fnga* se credi-
(lerunt. Siippliciiis a eolUxjuio adliuc rediens rapitur,
filiicpie stii Hiii^o et Kisens, et eoiuni cf)nsol)rini ,]<)-
liannes l.ineriarnrn et Sei^niiius I\alierius filins Kidelli
ac Andréas de Alia, cnin multis aliis ruililibns et [)edi-
til)ns capinniur. Ja<j;nelinus tanien de IMalliaco TIjco-
haudns(|ne ruij»inin dominns et Ridellns Hilliaei cum
ninltis nobililjus forte lortnna e\aseinnl, aiceni(jne
Calvi Montis cum superiori parle oppidi munierunt.
Hostes vero eos subseeuti, omnia (jna- in l)urgo erant
rapientes , raj)ina liostiliter onnsti redierunt. Coliors
Ariibaziensiuiu peditnm, in nemore latitans, ante lio-
rum maximain aciem venit, et lieet fugiens liostibns
pra^da oneratis paNcndo orcnri it, oiniiia qua? gerebant
abstidit , et ex ipsis fera ducentis captis, Ambaziaco
ligatos addncnnt. ^linatnr cornes improbus , et pra^-
cepit ne Suppliciiis lilii<|ue sni , donec omnes capti
solvantnr, comedant ; (jnos omnes Agnes, iixor Snp-
plicii, linnuc et stnpore perteirila, abs(|ue eonsilio in-
discrète rcddidit. Hlesis trepidnm antea solbcitmncpie
de belli evcntu la'tilias agere, de Tbeobaudo faina j)r.T-
clara erat.
Scribiinl Ambazienses ad Uldinnni (Vatrem Suppli-
cii, .lalinniaci dominmn , et per <piemdam cursorem
cum omni supplicatinne lamciital)iliter imj)lorant, ut
• •(iiiuiicndata Icrra sua alfcri eis siiccurrat. Doiet l IcH-
dus cdtnuiniic mil ut lin m m, et de IriciKlo au\ili( M|n()d
|)ctcbahir salis ;iii\ic tr.iclaf . Iciiaiu suam An liciu-
l)aud(» «ic linibiiiic Cl iriiiuciidat , cih» Aiuba/m \cinf,
terra illi tota tradilur.
AMBAZIENSIUM DOMINORUM. 221
Igitur cornes Theobaudus eo intenlior omnibus
modis festinare , cavere ne alicubi bosti opportunus
fieret, meminisse invidiam post gloriam sequi. Itaque
que clariorerat, eo magis anxius, neqiie post viclo-
riam effuse praedari sed cum valida manu volebat.
Denique consul, quadamdie, adducens secum gentem
non modicam Calvimonli , Uldinum et suos undique
cii'cumseptos et circumventos immaniter aggressus est,
virique consulares et pedites Calvimontem omnimoda
telorum ingruentia expugnare moliti sunt. Igitur cla-
mitabant in eos dentibus stridentes , et nunc sagittis ,
nunc ensibus, nunc lanceis, nunc missilibus eos impe-
tebant, et a tectis domorum quœ \i occupaverant
saxa ruebant, alii intus ignem apponebant. Eo die
Calvimontenses viriliter se deffenderunt , et comes ,
quibusdam ex suis interfectis , vico tamen oppidi a
parte occidentali extra fossatum cremato, paucis etiam
ex Arvernis militibus captis, inglorius discessit.
Stepe pro Supplicio populus suus lamentabatur, qui
plaudeute fortuna multoties triumpbaverat : laies ta-
men sunt bellorum eventus, taies sunt vicissitudines
et liominum et temporuni , nulli unquam semper
successit féliciter, nemo unquam de continua prospe-
ritate vel laetabitur vel lœtatus est. Hac de re et ti-
menda et cavenda est in prosperis adversitas, et spe-
randa et optanda est in adversis prosperitas. Proh
nefas! boc ipso Supplicius maleficio affinis esse vide-
tur, quod omnibus bonis pulsus, dignilatibus exutus,
existimatione plurium ob maleficium supplicium tulit.
Nam, Boetio teste (1), liic cunuilus nostris malis acce-
(1) De CoRsolatione, lib. I.
225 r.r.STx
dit (|iH)(l existimalio j)liiiiin<niim iioii reruiii incrita,
sed fortnna' spcclnt rvt'ntiuii , eaciue tanluin a Dco
esse provisa jiuiicat (jiiee félicitas coinmeiidaverit :
(jiio (il ut existimatio bona prima oiiinium deserat
inlclicos.
Qui niiiic populi rumores, (piam dissonae <l mulli-
plices seiileiîtiic sinl de Supplicio ])iget leininisci :
duin eniin misi^is alicpiid crinien adigitur, quae per-
ferunt nieriiisse crediinlui-.
Supplicias Castro Duno iiicarceratus , cujusdam ne-
quissiiui servi, Barllioloma-i (iuintr, cuslodiie tradilur,
qui euMi nuillis tormentis , diabolicis suggesliiuilhus,
aOlivit. ILxigehat cornes ut Supplieius Calviinonleni
sil)i redderet, aliter euim neque auri, iiequc argenti ,
uetjue alterius pecuuiie redeuiptioneni pro i[)So capere
volebat. Quod quia amici et hominesejus facererenue-
bant, in catasla sxpe positus , paulalim deficiebat.
Mœslissimus tibi denuntio : Suj)j)licius non al)S(jue
justitio gravissimo et excpiisito tormento ab impiis
servis consulis positus, nono kalendas septeml^ris ab
bac vita diseessit . (lui us corpus eu m nionadii P()nli](\ i
déferre vellent, ut juxta antecessores sucs lionorifice
scpeliretur, consul (pii tune forte aderat proliibuit.
Tune vero corpus illius, in abdito palibulo iteijuenler
vexatuin , uionaclii pra-dicli ojipidi in ecclesia Sancti
\ alcriani dccentissiuio uiausolco luiuula\rrunl. Sii-
pradicla' vero prodilionis sericin veritalciuiiuc , ne
latere j)osleros (pieat, sciipto niandavi.
Intérim Henricus, dux Normainiorum <'t \([uilauo-
luiii couicsiiuc Aude.; ivorum , consilio curu iiroceri-
biis liabilo, (oiiMuodum duxit contra Tlieobaudum ,
(|ui hibi fcoduni de Tracta \ aile aufcrebal , cornua
AMBÂZIENSIUIM DOMINORUM. 223
erigi. Itaqiie electa militiœ manu, contra Carnotensem
Blesensemque gentem rebellem semper sibi et semu-
lam, interVindocinuni et oppidum quod Fracla Vallis
dicitur venit. llli de oppido foras progressi ohviaverunt
eis ad resistendimi parati, laxisque habenis hosles
viriliter aggressi sunt. Utrinque acerrime dimicatum
est. Milites ducis quoniam eis prœter spem contigerat
expavefacti, terga ferientibus prœbuerunt, et fiigiendo
elabivoluerunt; igitur fuga initaGosfridus, frater ducis,
cum multis militibus captus est. luterea cum Uldinus
satis strenue ageret principatum , communicato cum
matre etamicis consilio, fidelibuscustodibus oppidum
Calvi Montiscommisso, in terram suam quam cuidam
propinquo suo Arcbembaudo de Borbone regendam
et custodiendam commiserat rediit; ubi dum ex more
gauderet , et aliquantula prosperitate frueretur, certis
deferentibus nuntiis, arcem Calvi Montis esse deletam
didicit.
Audito Uldinus tam miserabili infortunio vehemeu-
tissime tristis efficitur. Supra memoratus duxHenricus,
cum fratrem suum Gosfridum Tlieobaudus nullo modo
redimi permilteret nisi prœdicta arce deleta , monitu
Meltidis matris suae delere pepigit , tali tamen pacto
ut fratrem suum et filios Suppiicii cseterosque captos
compétent! redemptione accepta deliberaret. Dnx cum
Ambaziensibus et matre puerorum locutus desideiium
suum, promissa restauralione oppidi, consummavit.
Sic Gosfridus frater ducis, et filii Suppiicii, Hugo et
Herveus, cœterique capti omnes liberali sunt.
Verum non longe post dux cum comité Theobaudo
pacificatur, morluoque Stepliano rege Anglorum jussu
ducis naves parantur ; transfretavit llenricus , ab An-
224 G ESTA
glis gaiideiiter snscipitur et in icgem inungitur, Eo-
dem tt'iiijxnv, l Icliniis, versiiliassuoruin igiiorans, iter
peregrinalionis eimtli ad Sancliiin /Eii;idium suscepit ;
quidam prodilort-s , ligii homines ipsius, eum odio la-
Ic'iiter liahontcs, an<;iislias (pioiuindam locornm oc-
cupant, trausitUMi cjus f)j)poii('iiU's , (jui ipsuni im-
muniluni uudi(|ue coucludunt et iiumisericorditer
necant. INunlius properat Hugoni innotescens de pa-
Irui nece et de décréta sil)i ipsius terne liereditate :
dolet cpiidetii de ejus morte, sed non minus festinat,
avia sua I^Iizabetli preecipiente ; (pii adveniens terram
illam et onmium militum liominium suscepit ac pos-
sidel. Non longe post Iki'C, Elizaheth, (juic Hugoni
ncpoli suo .lalinniacum et quidquid in Aivernia diu
possederat donavil, cpiam longo tenq)ore arllietica
passio vexaverat, quarto idusoctobris obiitet Pontilevi
sepulta fuit.
Mirum et veruni est (juod mens prîesaga malorum
liomini data est. Nam sub quacunupie parte numdi
Ambaziensis alfuit , eo die quo Supplicius ca|)itur,
mœrel, et causas ignorât, niiiiminuiu*' dolcnleni cor-
ripil , nesciens cpiid in prodilione .Mindraii perdat.
Quidam nanupie juvenis ex nostris , cjui Iiosjjcs in
A|)nlia mnncbat, et aller Andegavis , nujlicrcjue Calvi
Monlis in liilurico pago exsistens, liar sibi contigisse
niilii relultTiHil.
Hactcniis milii xiilcor df lliiL;(»ne et lilii» siio Sup-
plicio ea (|u;e ociilis mci^ \ idi cl aurilius au(ii\ i dixisse,
de cx'leris ver<», (|ua' divcrsis scriplis rej)i'ri, in unum
compila.sse, cl stilo ingcnioli mei uou satis expoiilo
GESTA AMBAZIENSIUM DOMINORUM. 225
convenienter explicasse. Credo autem de bis multa
praeterea esse, sed ab illis qui sciunt melius ista quae-
ritote. Quid bomines de filiis Supplicii Hugone et
Herveo suspicenturvidetis et scilis. Nos equidem quae
nota nobis sunt de facillimis moribus Hugonis, de
pietate, liberaîitate, bonilate in suos, ad praesens prae-
teriraus ; Deoque opitulante librum istius historiœ
claudimus, et sic soluto promisso quiescimus.
15
HISTORIA
GAUFREDl DUCIS NORMANNORUM
ET GOMITIS ANDEGAVORUM
HISTORIA
GADFREDI DUGIS NORMANNORUM
ET COMITIS ANDEGAVORUM
AUCTORE JOHANNE MONACHO MAJORIS MONASTERII.
PROLOGUS.
Domino Guillelmo reverendo episcopo Cenoman-
nensi (1), specimini clericorum et speculo, frater Jo-
hannes, Majoris Moiiasterii humillimus monachorum,
et per ipsum (2) clericorum, modicum id quod est.
Ad aedificationem sanctimoniae et propagationem
virtutis et fortitudinis incentivum , velerum fuit pa-
trum industria ante oculos hominum sui temporis
proponere [exempla eorum] qui vel prudentia perspi-
caces, vel justitia se\eri, vel fortitudine insuperabiles^
vel modestia circumfusi , probitatis quodam speciali
radio coruscarunt : quatenus ad eorum normaiii , si
quid prava enormasset consuetudo , in melius refor-
(1) Guillaume de PassaTant, successeur de Hugues de Saint-Calais
•n 1142, mort le 27 janvier 1186. — (2) Il faudrait peut-être peripsema.
230 HISTORIA GAUFREDI
inarent, etquod meliorconvrrsalio tenuerat ad eorum
spcciiluni roborassenl ; unde non niudicis coiisiir-
vimus celebrare praeconiis, qui de meritis aliorum
venati sunt , ([tiod niillalcnus de propriis dolibus
nancisciintur. INos igilur, licel de aridi vena ingeiiii ,
licet de tenuissimo riviilo scieiiliiu liauriamiis , milita-
mus amori, non seiviinus lacullati : quod enini éva-
cuât facultas, caritas subministral; niliil eiiim arduum
ad dislurbationem occurrit, dum desiderio éesluat vis
amoris.
Aggredimur onus nostris impar humeris, sed oiius
exonérât vis amoris. Cuni enim alii in externis pere-
grinentur actibus describendis, nos facta de proximo,
gesta domeslica viri singularis, ducis Normannorum
et coniilis Andegavoruni Gaufredi , suscepimus sub
compilalionis conipendio describcre , et ad exem-
plum laudabilis operis celebrare. Et cum niultorum
aliorum principum bistorias collegerinnis, circa bunc
affeclunsius inmioramur qui, (juodam sjiecularis radio
virtulis, muiidum ({uasi sole altero illustravit. El licet
multa de illo laude non vacanlia, occulta fide , per-
ceperimus, in re tamen necessaria, multorum auclo-
rilatis non parva^ tcstimonia non necessaria pra* mani-
bus babenius. (Juis enim n»>n n(ncrit vel clemcntiam
praedicti viri iii prostratos, \c\ in miseros misericor-
diam , vel justitiam in rebelles, vel in liostes fortitu-
dinem, vel in rébus gerendis astutiam? Tantus erat
ut boslis superatus conunendaret in eo tjuod ipse
Victor facere non ])osset ; el qui vicimis eum nove-
ral .'iiuicus , iiovi operis piircoiiium cjiis litiilis (|iu)-
tidie aggregaret. Legem, (ateor, j)raMnii dum com-
mendatifiiii rnilil»», piieferivi: sed (|U(k1 arlis régula
COMITIS ANDEGAVORUM. 231
inculpât, veritatis afTectio excusât : ubi enim amor
imperat , prolixitatis linguae fastidium vis castigat.
De virtute et actibus principis Andegavorum et
ducis Normannorum Gaufredi, Matbeus Andegavensis
decanus nos docuit, Ingengerius de Bobon nobis
legit, Jordanus Tesson nos monuit, Obertus de Ocrea
nobis enarravit , Rainnaudus Ruffus nos refecit, Gau-
ferius de Brueria satiavit; qui circa eum quotidie
nova , quotidie admirantes (1 ) meliora , frequentiam
virtutum pro miraculo jam non baberent quse in aliis
personis pro miraculo celebrarent. Hoc igitur no-
stri laboris opusculum , magnis vigiliis lucubratum ,
multis in locis perscrutatum , tibi commendare de-
crevi , et merito : qui vivum dilexisti , et mortuum
semper prœ oculis babens , in mente cum eo semper
es spiritu etamore. Tu enim justiore recides justitio et
benigniore manu corrodere curabis , vel si quid
abundat ad luxuriem, vel adulationem deservit, vel
gratiœ subministrat, qui ferventem caritatem, quam
circa vivum exercuisti, in eadem puritate animi circa
defunctum, nibilominus refrigescentem , conservas et
custodis : claritas enim nuUa fuit si longius oculo non
processit ; vera enim dilectio , quse circa patrem cu-
juspiam exstilit, post paternos etiam cineres filios non
relinquit.
(1) Ms. 600o, eum quotidie admirantes.
LIBER PlllMUS.
Andegavorum geiitem magnanimis et bellicosis prin-
rij»il)iis v;^lllis^('^l Icirori cxstilissecirciimfusis nationi-
biis célèbre pcrcognitiini est; siquidem principes ipsos
suis viribus fiiiitimos fiilniinasse et sibi subiiiiiasse
terras pêne nulli dubium est. Andegavia> siquidem
monarcbia minime contenlis, Turonorum fines, Cam-
paniensi Odone a Fulcone Palmerio , cognomento
Ncrra , in Bravo belli confecto, itemqiie filio ejus
Tbeobaldo comité a (îaufredo Marlello primo, praefati
Fulconis filio , confecto et lege belli devicto et capte,
bellicus labor adquisivit. De quorum principiim nobili
prosaj)ia exstitit oriimdus Caufredus , Fulconis régis
Jérusalem filius.
Sane multa praeclara et laudanda in eo fuere : mi-
litari gloria summus, foituna paroi iiidustiia. civilibus
armis et studiis liberalibus deditus, alfector justi amo-
ris , in amicos egregius; nec vero in oculis solum-
modo extraneorum magnus, sed inlus inler suos
dMnii(|ue j)ra^stanli(»r caeleris erat. Sermo illius jo-
cundus pra^ceptaipie adnnrabilia et anial)ilia. lu causis
agendis mavimus, n(>litia(|ne anli([nilatis nimia; et
(juia liHeralus, n<iii soluui dotneslica -ed etiam ex-
traiica hclla et lacla nniMunn iii luciudria tenebat.
ISec vero in aruiis bdiicis sdlnuMUddo ulilictr, seti
eliaiu in j)ace requin et priucipum el (juiete jjopulorum
refijrmauda aucloiilate seruionis jjra'staulior erat lue
vir : armis cpiidcm strenuus et, ut ita dicam , sim-
HISTORIA GAUFREDI COMITIS ANDEGAVORUM. 233
plicitatem protendendo sagacissimus , optime litte-
ratus, liberalis omnibus, corpore procenis, pulcher
aspectu et rufus , macer ac nervosus , oculis fulmi-
neus , pater patriae et terror superbiae, mililiae actibus
deditus , inter cleros et laicos facundissirnus , justilia
insignis, probitate admirabilis et fere omnibus bonis
moribus repletus ; qui suis temporibus ab optimis in
nullo deviavit principibus , et quamvis multas tribu-
lationes a suis sit perpessus , tamen ab omnibus est
dilectus. Qui ubi primum adolevit , pollens moribus
et ingenio, non se luxui et inerliae corrumpendum
dédit, sed equitando et ubique discurrendo plurima
praeclara faciebat , et minime ipse de se loquebatur ;
quibus actibus suis omnibus vebementissime carus ,
hostibus terrori habebatur. Fuit igitur mitis , gratus ,
civilis (1 ) animi ; in cives clemens , offensarum et in-
juriarum immemor (2) fuit. Convicia sibi a multis
illata audiens, patienter dissimulavit ; omnibus uni-
versaliter, militibus maxime , amabilis et jocundus
exslitit : tantae eliam bonitatis et benignitatis fuit ut ,
quos armis subegerat , clementia magis vicerit , ut
sermo subsequens declarabit.
Excedens itaque pueritiae metas , adolescentiae pri-
mœvo flore vernans, quindecim annorum factus est.
Fama igitur, uberioris materiae suffultasuffragio, bonae
indolis adolescenteni longe lateque personans, usque
ad gloriosissimi Anglorum régis Henrici aures illius
célèbre nomen evexit. Rex vero adolescentis patres
ab antiquo génère exspectabiles , probos moribus et
armis strenuos noverat. Audiens illum, quantum aetas
(1) Ms. 6005, benignissimi. — (2) Ms. 600a, indultor.
Î34 HISTORIA GALFREDI
patitur et posse suppeclital , non degenerare, qiio-
niam de se meliora proinillcbat , iinicam ei filiam
lege cc)niuil)ii jiingere aireclabal. Allcganlibus igitiir
nuntiis, regia volniitas Knlconi comili Andegavorum
impelitionil)ns si:is iniiolcscit. Ipse veio, \ir per om-
nia sagax et iiidusirius, regiis legatis digniim deferens
honorem, régis petilionem efiectui se mancipatiiniiii
gratanter promisil. Datur ulriiirjue fides, et res sacra-
nieiitis firmata omiie duhielalis scrupuliim tollit. Ex
prcTceplo iiisuper régis exacluin est a comité ut (iiium
suuin , nondum militem , ad ipsam imminentem Pen-
tecosten Rotliomagum lioiiorifice mitteret ut ibidem,
ciim co.Tqua'vis suis arma suscepturiis, regalibus gau-
diis interesset. ^ulla in bis obtiucndis fuit diflicultas ,
justa enim petitio facilem meretur assensum.
Ex imperio itaque patris, futurus régis gêner cum
quinque barouibus , Jatjiieliuo videiicet de Maliiaco
Roberto de Semblcreyaco , Harduino de Saucto Me-
dardo , Kol^erto tle Boloio (1), Pagano de Clarevalbs,
et viginli quinque coiflaneis suis, mullo etiaui stipatus
milite, Rolbomagum dirigitur. Fama vero praecur-
rente , nunlialum est régi (juia eomitis Ândegavorum
filius adveuisset ; lalalus est itacjue re\ in bis quae
dicta sunt ei super generi sui adventum , mittitque
a latere suo nobiliores quosque , ut eum cum debito
bonore et reverentia anle regiam deducerent majesta-
lem.
bitrogresso aulem aul;»- regier atriiuu interius, suis
et regiis militibus circuuisepto, vulgi eliam slanle co-
rona (2), re\ , (jui aulca imiIU assurgere consueverat ,
(1, Mieux, llloio. — (2) Ms. 0005, cnirna.
COMÏTIS ANDEGAVORUM. 235
ipsi assurgens, obviam procedit , pio stringit amplexu,
dulcia tanquam filio infigens oscula; propria euim
manu deducens , sibi consedere facit. Rex adolescen-
tem multiplici affatur alloquio , multa ei propoiiens
ut, ex mutua confabulatione , respondenlis pruden-
tiam experirelur. Âdolescens vero , ut sapientium
moris est , verborum compendio studens , eadem
etiam verba rhetoricis exornans coloribus, paucis in-
notescere satagebat. Rex salis superqiie admirans ,
admodum delectatus est super prudentia et responsis
ejus. Tota ergo dies illa in gaudio et exsultatione ex-
penditur. lllucescente die altéra , baineorum usas, uti
tvrocinii suscipiendi consuetudo expostulat , paratus
est. Coinperto rex a cubiculariis quod Ândegavensis
et qui cum eo vénérant ascendissent de lavacro ,
jussit eos ad se vocari. Post corporis ablutionem ,
ascendens de baineorum lavacro, comitis Andega-
vorum generosa proies , Gaufredus bysso retorta ad
carnem induitur, cyclade auro texta supervestitur,
chlamyde concbylii et muricis sanguine tincta tegitur,
caligis holosericis calciatur, pedes ejus sotularibus in
superficie leunculos aureos liabentibus muniuntur ;
ejus vero consodales, qui cum eo rnilitiœ suscipiendae
munus exspectabant , universi bysso et purpura in-
duuntur.
Talibus itaque , ut prsetaxatum est, ornamentis de-
coratus regius gêner, quasi flos lilii candens roseoque
superfusus rubore , cum illo suo nobili collectaneo
comitatu, de secreto tbalami processit in publicum.
Adducti sunt equi , allata sunt arma, distribuuntur
singulis prout opus erat. Andegavensi vero adduclus
est miri decoris equus Hispaniensis , qui tantaî, ut
236 HISTORIA GAUFREDI
aiunt, velocitatis crat ut miiltae aves in vnlando eo
tartliores essent. Indiiitiir lorica incomparaliili , quîr,
maculis diiplicihiis inlexta, nullius lanceie vel jaculi
cujiislihet iciibiis transforahilis liaberetur; calciatiis
est calii:;is ferreis, ex maculis ilideui duplicihus cnm-
paclis; calcaril)us aureis pcdes ejus astiicli suiit ; cly-
peus , leunculos aureos iniaf^iuarios lial)ens, collo ejus
suspendilur; imposita est capiti ejus cassis inultn la-
pide pretioso relucens , quie talis teniperatune eral ut
uuUius eusis acumine incidi vel falsificari valeret ;
allala est ei hasta fraxinea, ferrum Pictavense prae-
tendens; ad ultimum allatus est ei ensis de tliesauro
regio , ab aiitiquo ibidem signatus , in quo fabricando
fabrorum superlativus Galaunus multa opéra et studio
desudavit. Taliter ergo armatus tyro noster, novus
mililiae postmodum flos futurus, mira agilitate absque
stapia, gratia invelocitatis , equum prosilit. Quid
plura ? dies illa , tyrocinii bonori et gaudio dicala ,
tota in ludi bellici exercitio et procurandis splendide
corporibus einpsa est. Septem ex integro dies apud
regem tvrocinii célèbre gaudiuiu cotiliDiiavif .
Uerato milluntur a rege nuncii ad Fulcouem Ande-
gavensem ul , in ortavis Pentecostes , Cenomaniiis
boiioiilice, filii sui nuptias cclebralurus, occurrat ; qui
libciitor annuens ire non distuiit, scd curu magno ,
ni iiM[>(ialinn lucral , npjiaralu, ad hx nin et dirm
assignatum advcnit. IU'\ Nero a Kotliouiago pctles
cxlulit, et cum l'ulconis filio et lilia sua hnpcratrice
imjxraloris (1) si(iuidetn uxor exstiteral), Cenoman-
(1) Mathilde, veuve de Henri V, cmpircur d'AlIemngnc , surnommée
V Impèratricf , rnr^nic npr^s son niari;igi- avrr le comte d'Anjou.
COMITIS ANDEGAVORUM. 237
nicis itidem die assignata affuit. Conveneruiit ex di-
versis pai tibiis, ad sacramentum nuptiale peragendum,
archiepiscopi , episcopi , abbates et ecclesiastici or-
diiiis diversi gradus. Traditur itaque nuplui filia régis
Andegavoriim comitisfdio, fit ab episcopis mutui con-
sensus scrutinium. In consensu siquidem conjugii
tota vis et efficacia consistit , consensus etenim con-
jugium facit : consentit uterque , alter alteri fidem se
servaturiim pollicetur. Ceiebrantur igitur missarum
solemnia , celebratur eliam benedictio nuptialis, fit
gaudium in clero , tripudium in populo , et clamatum
est voce praeconis ne quis indigena vel advena ,
dives , mediocris vel pauper , nobilis vel plebeius ,
miles vel colonus ex bac regali lœtitia se subtraheret ;
qui autem gaudiis nuptialihus minime interesset, regiae
procul dubio majestalis reus esset. Implelse sunt
igitur nuptiae discumbenlium, et variis ferculorum
generibus omnis utriusque sexus reficitur. Per très
igitur bebdomadas nuptialis indifferenter continuata
est celebritas ; peractis nuptiis , nemo militum a regio
munere vacuus abscessit.
Rex vero , genero suo et filise suse pacis relinquens
oscula, ad alia agenda se convertit; consul vero An-
degavensis cum filio suo et filii uxoie Andegavis
abiit. Quibus adbuc aliquantisper longe positis, tota
civitas ruit, pulsantur signa, parietes ecclesiarum cor-
tinis et palliis adornantur ; universus vero clerus in
albis et cappis , cum cereis et textis et crucibus , cum
bymnis et laudibus obviam devotus procedit. Suscep-
tus est itaque dominus novus et domina nova cum
maximo cleri plebisque tripudio. Duxerunt deinceps
in bonis dies suos, et Britauniae Majoris insulam et
238 HISTORIA GAUFREDI
transiiiai iliiiias partes mai^nifici germinis successioiie
nohililaNeruiil.
Ciim i^ilur l'iilco Andegavensem, Tiironicum, Ce-
nonianniciinKjue consulatiiin in prosperitate regeret,
re\ Jérusalem, Malchiinus seciiiitlus, nuncios in Fran-
ciam niisit qui, jirudcnliuui consilio, viruui iduneum
qui filiani suam, cum Jerosolimilano regno, duceret
uxorein,secum abducerenl. Elegeriinl ilaque, consilio
Ludovici re|;is et episcoporum et niulloruin perito-
rum , Fulconein Andegavensem , virum bellicosuni;
qui uxore carebat. Ipse vero, cum naaxiniis copiis
mare transiens , fiVïx régis matrimonio copulatus, rex
Jérusalem eOectus est.
Sublinjato, ut diximus, paire ejus Fulcone in Jero-
solimitanum rej^em, consul (iaulredus armorum exer-
citiis et laudi adipiscendie opcram dédit. Nonnullo
tempore elapso , in arenosa monlis planitie a Brito-
nibus et Normannis torneamenli dies assii^nala est.
Conveniunl ad .Normannorum partis subsidia \\ illel-
mus cornes Flandrensis, Tlieobaldus cornes Blesensis,
et ejus frater Stepliamis Moritonia^ dominus ; liii très
Henrici régis Anglorum ncpoles erant. Convenit et
ipse consul cum suis, eorum numcrum accresccns.
Stabant e\ adverso Britaimorum acics , aiinis (juideni
et animis strenua; sed numéro pauciores. Vidcns ila-
que consul Andegavensis GaulVedus Britannicie co-
liorlis iin|)arem congressuju, a\ulsus a multiludine,
ad jjaucos se contulit ij)sis (»peiu latuius. lit congres-
sus, commiscentur acies , lit uiultus armorum strepi-
tus, sonant aditui, lubic luiilliplieis varia vn\ inlonat,
dant deslrales dissonos liituiilus, a clypeis aureis sole
relucentibus .Mons ipse Micliaclineus resplenduil, adu-
COMITIS ANDEGAVORUM. 239
nantur viri ad certamen , franguntur liastae fraxineae ,
emulilantur enses. Jam pede pes teritur, umbone re-
pellitur umbo , evacuantur sellae, supinantur équités,
equi, dejectis sessoribus suis, ruptis habenis hin-
niendo vagantur. Partis adversae singularis terror, Gau-
fredus adversarios impetit, hue atque illuc discurrens
suis subvenire satagit, lancea multos dejicit , ense
ictus ingeminans innumeros vita expellit. Sequuntur
Britoiies spem victorise , ducem prsevium , varia mor-
tium gênera in adversariis inferentes; instat Andega-
vensis leone ferocior, instat phalanx Britannica jam
de Victoria prœsumens. Normanni siquidem , immenso
certamine fatigati , terga dantes fugam arripiunt , et
multitudo a paucis confecta ad castra repedare com-
pellitur.
Normanni vero , confusione inopinata dejecti , sin-
gulare certamen Britonibus proponunt. A transmari-
nis namque partibus, torneamenti fama deducente,
miles Saxonicus giganteae magnitudinis advenerat, in
cujus viribas et audacia confidentes de Victoria prae-
sumebant. De castris igitur Normannorum homo ille ,
humanas excedens metas , progrediens , stans in loco
eminentiori, agminibus Britonum improperans, pro-
vocat eos ut quilibet eorum singulari congressu cum
ipso decertaret. Expalluit vultus audientium et fortium
robur emarcuit; verebantur quippe singuli cum tantae
enormi^atis bellua singulare inire certamen. Intuens
vero gêner régis magnanimos anima viros , ad invita-
tionis unicaevocem, tanquara énerves et ejuiatos dis-
solvi, infremuit spiritu et, objecti impatiens impro-
perii, prosilit in equum, arma corripit et, spectantibus
midequaque catervis , singularem cum giganteo milite
SiO HISTORIA GAUFREDI
iiiiil coiigressinn. Fit altcrcalio dura : vir etenitn ille,
liuinaïue virlulis iiioduin exccdciis , lanceam quasi
liciatorium liabens, Aiideji;aveiisein impetit et ejus
scutuni et loricani , non sine sanguinis elTusione, per-
forât. Stat Aiidei,'avei)sis, laïujuain e([uo radicatus,
iniinobilis, et inipeliloreinsuuinlunctfa transverberaus
dejecit, et dejecto desuper stans ense caput abscidit;
equuni vero victi victrici manu deducens, cum iVor-
mannoruin ignoniinia et suorum gloiia, tropliieo po-
titus, gloriosus victor abscedit. Zelant probuni iuvidi
comités et eum, tanquam régis generum , inter suos
securius agere aiunt, ubi nuUa caplurae formido titillet.
Hac igitur ex causa militiae spéculum singulare Gau-
fredus, dulce de se faniae pabulum [)nebens, ludi cu-
pidus, in confinio Flandrensiuni et longe positis ter-
ris cœpit torneamenta perquirere et laudis cupilae ex
bene gestis rébus in dies emolumenta percipere.
Venationi etiam deditus erat , cum sil)i vacabat et
negotia patiebantur ; boc enim exercitium, (juibus
libet et licet, curas noxias expellere consuevit et,
quadam recreatione percepta , ad necessaria reducere
promptiores. Quadam igitur die ivit, ut sa'pe, vena-
tum. Igitur svlvani ingressus, vcnalores , de more,
sagacibus catulis copulas relaxarunt, (jui mirinn in
modum, odoratu sensifico, e vesligio feram secpientes,
sub raomenlo reperiunt. Comperil boccomes ex ipso-
rum latratibus. (lanum et fera- fugienlis flexuosos cir-
cuilus anticipare contendens , oomj)endia viarum ag-
gredilur, sed res in conlrariuin ceilit; nam , dum
arctatur a canibus bcslia seeus (|uan» speraverat,
cornes in partes alias fugilare cogitur, et (|uo se puta-
bat tain sociis (juam canibus fore propincpiiorern eo
COMITIS ANDEGAVORUM. 241
remolior factiis est. Solus itaqiie cornes, solitarias
sylvas perlustrans , tota die oberrat , non socios nec
canes nec aliqiios qui eos vidisset reperiens.
Tandem , jam sole mente quo claiideret diem, inter
avia nemoiis conspicatur ruslicum, qui, multum in-
fectus fuligine , reliquam corpoiis partem vix usque
ad renés nigerrimo obumbrabat habitu : congrua plane
persona officio quod gerebat; insudabat siquidem in
faciendis carbonibus in usus fabrorum, unde et vultus
et habitus colorem contraxerat. Quenividens liberalis
Gaufredus, non ut pauperem dives contempsit, sed ,
ut liomo hominem recognoscens , in unius miseria
communem liominum calamitatem déplorât, elogium
illud pritni bominis reminiscens : /// sudore ^ inquit,
i^ultus lui vesceris pane tuo (1 j. Ergo salutat eum bé-
nigne, eum salutatus hoc subinfert : « Die milii, vir
bone , si viam nosti quae castrum Locas ducit? » Tune
ille : (( Domine, inquit, si non nossem , non tam fré-
quenter illuc carbonem meum venum deferrem. » Et
consul : a Ergo, inquit, vir bone, deduc me per se-
mitas tuas quoad usque veniam ad publicum iter, ne
errare incipiam per in via sylvarum istarum. » Et rus-
ticus : « Domine, ait, vos insidetis caballo vestro, nec
eslis, ut puto , sollicilus animée vestrie quid mandu-
cetis neque corpori vestro quid induamini ; ego autem,
si laborem meum inlermisero, eum tota famili(jla
mea famé deperibo. )> Et cornes : « Noli inquit, cunc-
tari, sed veni, quaeso, quo postulo; quia mercedem
itineris tui persolvam. » Tune homo , in eum respi-
ciens et nescio quid divinum depreliendens, in obse-
(1) Gènes. III, 19.
I 16
212 HTSTORIA GALTREDI
quendo ait : « Amodonon forniido fore mihi jacturam,
Pergo teciim qiiociiniqiic jiisscris. )- Qiiod conies i,'ra-
tanter aiiiplexus, de truiico facii euni rétro se cabal-
lum scandere.
Hic aliqiiaiituliim libet orationis sistere cursiim et
principis liimiilitalem attentius intueri, miiari man-
siietudinem. (bornes rusticuin prior salutat, rogat
supplex qui jiibere del)uerat, repulsam passus a pre-
cilius non desistit, prapmium spondet cui debetur
obsequiiini ; impetrato quod volnit, consedere facit
pariter in caballo; sed cœptum prosequamiir.
Jam tune inter eundum faniiliariter cornes cum
rustico fabulatur. At inter caetera : « Die , ait , bone
vir, de comité nostro quid aiunt homines? Quœ ma-
gnoruni sententia ; qua' vulgi opinio ? « Et ille : « Quan-
tum, inquit, ad ij)suin spécial vel ad ea quae corani
geruntur, de eo quid(|uam mali nec dicimus nec sen-
timus. Nam juris amicus, custos pacis , hoslium debel-
lator, (jund plurimurn in principe nilet, opj)ressoruni
benignus auxilialor est ; sed va' nol)is, d(»mine, qui
eo nescienle niullos bostes patimur, lioc ipso utique
graviores (juo occulliores : domestico enim liosle
nibii vel proniplius ad iîedendum vel dinicilius ad
cavendum, et bii j)ra'cipue (juibus nec audenius re-
sistere nec elTugeie pra'valemus ! » — « Kt posset,
iiKjiiit coinrs, doniimis iKisIcr vel i^ldriiin bostium
rej)rirnere sentenliain vel ipsos deturbare? » F.t ille :
'( Posset ulicjue, tlf)niine nii, «(iiijipe sub obtentu obse-
(|uii i|)sius ba'c niunia niala opcranlur. » — (('lune, in-
(juil ( (iiucs, (liligcntius et ipsos bostes tlelcge et eoruiu
inibi «vpone nialitiani : tbrlasse, enin lenipeslivuni
fu( rit , i oiniti non lacebo. » — « Domine, ail rustieus.
COMITIS ANDEGA.VORUM. 243
hostes nostri sunt prseposid aulici cseterique minislri
domini nostri consulis. Cum igitur domiuus cornes
uspiam castrorum suorum venerit , ministri ejus ex-
pensas, quocumque vénales reperiunt , sine prece vel
prelio rapiunt; tacent intérim qui venalia habebant,
discedit consul, repetunt creditores pretium expensa-
rum : lum, domine, miserabile die tu , \el omnino
negatur vel difiertur ultra modum, adeo ut creditores
dimidium pretium libenter accipiant. » Tune vir pru-
dens, dissimulata ira, nec enim poterat non irasci au-
diens sese sibi tam crudelibus pasci , subridens ad
rusticum ait : « Vere hi pro niliilo habueruut terram de-
siderabilem, qui et redditus comitis sibi usurpant et
ipsum nescientem de rapina faciunt vivere. » Cornes
utique dixit : « Pax, pax ! Et non est pax, quum domes-
ticis hostibus terra ejus gravius devastaretur.» Et rusti-
cus : « Necdum, domine, inquit, tolum audistis! » Et
consul : (( Totum, ait, libenter audiam; tu modo œque
totum diligenter explica. Diligo , ait, consulem et ad
ipsum, ausu familiaritatis, referendi quœ libuerint non
ullimum locum habeo. «
« Forsan, ait rusticus, volente Deo actum est ut ves-
tris auribus liodie ista deponerem, ut, quod per me
non poteram, per vos comiti non lateret. Audite ergo,
domine, etnil gravemini. Post messes collectas, exeunt
prsepositi consulis ad villas el, coactis nimium agricolis,
nova lege, imo violentia, frumentariam exactionem eis
imponunt. Tum, miserabile dictu, hi unum, hi duo fru-
mentiexigunt sextaria, alius amplius, si speratur red-
dereposse. Si (piis forte fuit, quod tamen raro contingit,
quihuic exactioni audeat contraire, ille, accusantibus
satellitibus, trahitur in causam ; falsa eicriaiina impin-
244 HISTORIA GAT FRF.DI
giinliir, uec iniqtionini jmlicurn niujuain nianus ava-
ras evadil, cloiiec, ('\liausla hiirsa, sero pœniteat
miserum perversis le<;ibiis coniraisse. » Et consul
sileiiter : « Va', iii(|iiil, ciii condit leges iniquas! » Et
adtlidit : (( Mea est ullio, et ego eis retril)iiam in
proximo temjjore. >i Ad nisticiim aiiteni : « Die, ait,
ne sileas, si (jiiid adliiic superest, de illustril)iis viris.
Ltinam cornes, de se autem dicehat, opéra ipsorum
cognosceret ! »
(( Miriiin est, domino mi, ruslirus inquit, quonam-
modo doinininn iioslnmi cornitein latent (jine coram
cunctis aguntur, nisi quia doniini soient mala donuis
suae scire novissimi. Lnum addam relatis et tune
finem loquetidi faciani, ne rusticano more balijutiens
facelis displiceam auribus, » Et cornes : a Uefer, ait ,
nil verearis : nemo facetior vera dicente. »
« Cum alifjua, ut s"pe, bellorum opinio, vel vera
vel ab ipsis ficta, audiri cœperil , tum pra'positi isti
cum ingenti strepitu , missis satellitibus , (amam exa-
gérant et, sub voce prccconis , per publicum edictum
ruricolas undecumque congregant (1), sub obtentu
custodia;, rej)lerecastella, ruradeserere.Tum prolocu-
lores, clam missi , clam singiilos alloquuntur et , velut
jactunc condoicntcs ac <liutin;i' mora-, pro bono con-
silio exiiorlaiitiir (|iiat('iins , piivalis rmmeribus . l'e-
dciiiuli liicntiaiii a pm positis redimant ; (juod (pii facil
reiiirc peruiiltitui-, sin alias, graNati expensis , alieni
icris debilores in caslcllis miscri ruricola- coguntur
existere. Hx'C sunt, in(|uit rusticus, domine mi , (|ui-
(1) Mieux cogtinl.
COMITIS ANDEGAVORUM. 24b
bus populus aggravatus infelicius fere in pace laborat
quam in bello deficeret. »
Finis erat dictis, et ecce introeunt portam primam
oppidi. Nec prsetereundum sane quam miserabile mur-
mur de comitis absentia increbrescebat : in aula sin-
guli singulos de consule requirebant, nemo quod
bonum est respondebat, et boc praecipue dolorem
augebat quod solus abesse videbatur. Nec jam aulici
celare poterant tam durum rumorem. Vere , ait
poeta :
Fama , malum qua non aliud velocius ullum ,
Mobilitate viget, viresque adquirit eundo (1).
Hoc igitur aulae septa invisa satis jam penetraverat,
murmur etiam miserabile diffundebat in populos ;
quodquedictu difficile est, quod sine dolore gravissimo
nemo audiebat , nemo auditum poterat reticere , sci-
licet comitem solum avenatu cum sociis non rediisse.
Erat igitur tristis qusedam rerum faciès : ibi nuUus
curam agebat domesticam , communi mœstitia omni-
bus imminente, suspensi omnes arrectis auribus in
ostiis excubabant , positi nimirum inter spem et timo-
rem , aut redeuntem videlicet comitem de sylva prae-
stolantes aut de redeunte quidpiam certius audituri.
Ut scriptum est : Ubi amor^ ibi oculus, attonitis oculis
de via per quam redire de sylva consueverat pende-
bant immobiles universi et singuli, cum ecce deside-
ratus adveniens quem primum offendit , suo primo
more, affalur liberaliter; cujus voce agnita nil res-
pondens, prae gaudio, prsecucurrit ille et, voce qua
Virgilu^ne;i.,IV, 174, 175.
Î4fi HISTORIA GALFREDI
polcMat, consulem clamabat advenisse et tligito oslen-
del)at. Turha ruiiiil , ivlas omnis et sexus uterque
jîjaudentes pariter et clamantes : « Benedictiis ([ul ve-
nil! » Qiiam copiosis luiiiinarihus iu)x ipsa ()l)sliij)iiit;
teiiebras ciijiis ut faces deiisissinue e(Tugal)ant, sic cc»-
niitis adveiilus mceslitiaiii!
Tiim priiiiiim agiioscil ruslicus ciijus diiclor exslite-
rat , cum (|u<» fuerat collocnlus , iiec passiis lia^rere
diiitius dorso coiisulis, ad terrani subito desilirc iiititur.
Quod consul sentiens , relroacta manu relinet reni-
tentem et subiidens : « Siccine, ait, ductorem meiim
abjicere debeo, cujus l)eneficioad meos usqiie dediic-
tus sum? non ita erit. )> Turbis igilur comitantihus et
uli unique latus consulis catervatim ambicnlibus, velit
nolit, rusticus usque in aulam sublimis fertur in equo
cum consule. Venilur ad convlviuin. Mutatisvestibus,
munificentia consulis, médius procerum discumbit
rusticus; ferculis splendidissimis rusticus bonoratur;
ruslicus bibit in auro, et tola fere fabula convivii vel
denislico vel cum rustico agitatur. Slernilui' ei Icclus
moUior sane, ut reor, et mundior (juam \(1 in s\lva
vel pênes se babere consueverat.
(!iaslinus illiixcial diesciun comes, regressusa mis-
sis, ductnieni suuiii prac ij)it evocari et euin , inler
proceres consedere faciens, sic exorsus est : u Non est,
inquit , a^cjuum ul ductor meus ist»*, cjui o|)US suum
proj)ter me intermisit ul me vobis redderet , j)ro oj)ere
intermisso talionem non babeat, pra^sertim cum in
sudore ^ullMs sui ^(■s(■;llur pane suo. » l'^l conversus
ad i|)sius caslri |)r;rj)osiliun : « Age, incpiit , reddi-
Imun metiiiitn estnc ali(|uid apud te? -> \t ille genu
ilexo : « Domine, iiKpiil, mille solidi de reddilii)us
COMITIS AKDEGAVORUM. 247
vestris pênes me vobis conservai! tu r. » Et consul :
« Vade, inquit, et quingentos soiidos reconsigna huic
ductori meo , ne totum opus quod , mei gratia , omi-
sit incassum amisisse videatur; sed sicut fuit socius
ad tempus itineris, ita fiât particeps et redditus. »
Quo facto iterum consul , rustico accersito , coram
omnibus : « Te, inquit, et tuos lieredes in perpetuum
ab omni exactione et servitute absolvo atque libertos,
imo liberos , fore conslituo. Regredere ergo ad fami-
liolam et jam aliquantulum levius te babeto. » Quo
dicto jubet eum in propria deduci.
Jam vero non immemor consul eorum quae a
ductore suo didicerat, sub voce praeconaria edici
mandat ut quicumque essent quibus, pro ipsius ex-
pensis , aliquid deberetur coram assistèrent. Quo
edicto , etsi terror jubentis non cogeret, cupiditas,
imo justa querimonia, invitabat. Sine mora igitur ad-
veniunt undique debitores (1), reposcituri quae fraus
eatenus prsepositorum distulerat. Quorum multitu-
dinem consul miralus , ingemuit graviter ; nec ta-
men tœdio affectus est, sed singulorum causas dili-
genter [audiens], didicit ab eis summam debiti quod
unicuique debebatur. Tum etiam, vocatis praepositis
coram eadem multitudine, infremuit et ait : « Opti-
mos vos custodes terrae raeae constitui ! » At illi :
(( Quid, inquiunt, domine? » Et consul ad turbam :
« Edicite, inquit, confidenler, singuli sigillatim,
quantum pro meis expensis unicuique debeatur. Nolite
metuere : ego sum qui praecipio vobis! » Quibus sua
débita recitantibus , consul iterum ad prsepositos ait:
(1) Mieux creditores.
248 MISTORIA GAIFRRDI
«Mo iniscniiii. (|iicm de paiiponim sane^uiiie liiic
us(]ue pavislisl Putah.'im me U'iiorc pacem, et ecce
tinl)nlio! » Va illi : « (lognoscimus, (Idniine, inquiiint,
imj)i('tal('s nostras, (jiiia jx'ccaNinuis til)i. » Et cornes :
M Ex orv Nt'stro vos judico, servi neqiiani! Sciebatis
me totis viribus in pace quarenda et custodienda ver-
sari, et V()l)is commiscram ut, vire mea, popiiliim
milii coiimiissimi pacilice reiijeretis; vos aiilcin pro
pace murmiir, pro legibus injurias promulgastis, et
me, proh dolor! odiosuni fecistis pauperibus populi
mei ! !Nisi i^ilur liane in vobis ulciscar nialitiani, bac-
tenus consensisse videbor. At contra, cpiia verecunda
criminis confessio proximum lenet ab innocenlia lo-
cum , et vos, vel verecunde vel timide, confessi eslis,
temporabo vindictam et, ut ait poêla :
Rledio tutissimus ibo (1);
ita scilicel ul née faveam sceleribus, nec sponte con-
fessos pc'iiiliis cxtci'miiu'iii. \unc iLjilur, (juod (jiii-
dem primum est, omiii scmola diiatione, ex intci^ro
reddite sini^idis qua- pro meis cxpensis illis (lel)etis.
Quo fado ad me conîinuo lediclis, ut de vobis judi-
cetur. » Nulla inora interposita j)aruerunt , naiu co-
milis uri,'ebat imjicrium.
Kedtiitis i^itiu', cl sine mora et sine tvpo, dcliitis
omnibus, abs(jue fere iUis duntaxal (jua* pro expcnsa
comitis debebantur, redeunl ad eum pra^positi, imn
il) OynVti Mriamorfilios., II, Ï'M, 137.
Altius pgrossuà ru'Irîilia tpcla rremaliis,
IlifiTiii'» liiT.is; mi-(lir» tiilis^liiiiis ihis.
COMITIS ANDEGAVORUM. 249
sine timoré , sed siibmissis vultibus ; nam , ut ait
poeta :
Difficile est crimen non prodere vultu (l).
« Domine, inqiiiunt, factum est utimperasti. Quid
nobis locus est? » Quo dicto , sese timoré agente, ultra
quam liceret locutos, timentes pariter etsilenles, dum
vellent occultari, prodebant : liinc enim eos arguebat
conscientia, qua nullus testis crudelior; bine amor,
imo fervor justitiae, quem in comité sentiebant, pœnis
addicebat. His taliter affectis, quo (2) consul, diu
multumque secum deliberans, tandem vultum erigens
terrificum, dixit ad eos : « Quid opus judicibus est?
Ipsi de vobis ferte sententiam. « At illi , voce pariter
et vultu tremendo : « Domine , aiunt , non est nobis
aperire os prœ confusione. Unum et solum est unde,
si quod erit, capimus solatium : quia, cum iratus fueris,
misericordiae recordaberis ; alioquin si locuti fuerimus,
os nostrum condemnabit nos. » Et consul ad bsec :
« Nunc, ait, si mortem, quam quidem meru-eratis ,
vultis evadere, quidquid ex boc génère fraudis acqui-
sistis coram me deponite , quo , ea in usus bonos ex-
pendentes, etiam de malis vestris faciamus bona. »
Jubenlis vocem eorum executio comitatur. Si qui ta-
men dissimulavere quod verum erat, nec comitem
latuit, nec eis impune cessit; ipse enim eos etsi invitos
efïecit veraces.
Accepta igitur pecunia, consul quam servi nequam
sub prselexlu obsequii ejus injuste adquisierant juste
(1) Ovidii Metamorphos., II, \il .
(2) Probablement on a écrit quo pour Gau, abréviation de Gaufredus.
î»0 HISTORIA GAUFREDI
dispensavit , ac deinde, ne quid simile in terra ejus
conlingere possct , et sollicite prudens et prudentcr
soUicitiis, anipiitavit. Onines cnim ministres suos,
non modo ihi sed uhif|nc, jiirare roegit ut exj^ensae
suîT de red(litil)iis suis, quocumque terrai suœ adveni-
ret , antequam inde discederet redderenlur; quod si
minus forte redditus sui sufficercut , (|uocumque
modo, etiam ad usuram, nuituaretur siiaium oxpen-
sarum pretium. I|)se cjuoque coram omni])us juravit
quod si quis ministrorum ejus hoc statulum ipsius
aliquo modo transgredipra^sumpsisset, puhlicata sub-
stantia ejus, ipse transgresser de vita periclitaretur.
Quid plura? Simili morlo cum caeteris egit, qui pacem
terra* illius et populi quielem corruperant per avari-
tiam.
Patet iuce clarius quam prudens, quam discretus
vir iste fuerit , ([uam juste j)ius, quam pie justus exsli-
terit qui, quodam juris et pietatis tenq)eramento ,
vitia sanans, nec remissus exslitit inulla relinr piendo M )
nec in feriendo crudelis. Procul duhio non surtla
pra'terierat aure (juod scri|>tiun est : Dilii^itc juslitiarn
fjiii judicdtis tcrrarn "2). l tinan» nostii priucijies tem-
poris hujus, prineipis nostri exemj)l(» erudirentur in
nulla parte se exliihere nimios, ul ner avaritite stude-
rent, nec inclinarenlur ignavia, nec furore dehaccha-
rentur in subditos.
Inter innuiucra jaiii dicli ( otuitis lihcralilatis opéra ,
illiid \\\ Milr |)(iiii (lii^nuin (3)censeo quod apud Locas
ciica (pieuui.iiM ( icricniu (Icuicnlcr operatus (*st.
(1) Ms. Saint -Victor 732,yMra reddendo. — (2) Sapientia , I, 1.
(3) Ms. Sainl-Viclor, non intulse liaud iiUndum ejse.
COîMITIS ANDEGAVORUM. 251
Quodam enim tempore , dum Turonici pagi amœna
perlustrans ociilis suis oblectamenti pabulum prsebe-
ret, Locas , nohile castrum, devenii. Mane itaque
facto , ut ei moris erat , ad ecclesiam cauonicalem ,
cui abbatis vice fungens prœerat, missae dévolus au-
ditor accessit. Contigit autem quod quidam clericus,
tune temporis admodum pauper, tractum illum qui
de Necessitnlibus dicitur decantans, necessitatuni
suarum, quas in eo diutina paupertas congesserat ,
recordatione permotus, in fletum vehementem eru-
pit; et tractum incboatum lacrimis et singultibus in-
terrumpens, alternas singultuum vices, lacrimosis
comitantibus suspiriis, in hune modum ad finem usque
perduxit. Ad hominis igitur inopis et compuncti
compassionem cor principis inflectitur , et eo post
missarum solemnia coram canonicis evocato, quai
ploratus tam vebemenlis occasio fuit sciscitalur. Cui
pauper ille, demisso vultu , ait : « Dum tractum illum
qui de Necessitadhus inscribitur, domine mi, decan-
tarem, in necessitate semper positus, de paupertatis
mea^ exitu et peccatorum indulgenlia recogitans,
flevi. 1) ■ — « De peccatorum, ait comes, necessitate
periculosa eruere vos vel quemlibet non meainterest,
sed solius Dei singulare munus est. Ut autem de ne-
cessitatibus quse ad temporalem spectant substantiam
vos eruam, do vobis inpraesentiarum in ecclesia ista
praebendam unam ; do insuper ecclesiam Beali Ursi,
et ad ejus titulum in sacerdotem vos ordinari ; tertio
très praebendas Andegavis : primam in ecclesia Sancti
Mauricii , secundam in ecclesia Beati Martini, tertiam
in ecclesia Sancti Laudi, capellœ meœ, et decaniam
ejusdem ecclesise. » Sic liberalis comes, sic miseri-
232 HISTORIA GAUFREDI
cordis Doi misericors ministor , paiiperem dilavil et ,
ciiin (le stercore et oppnjbrin paiipertalis erigens ,
suhlimavil.
At vero circa ecclesias quam dévolus exstiterit ,
quaiii pie ctiani pra'sumens de ipsarum ecclesianim
pii\il{'i;iis , bicvilalis aiiiore, imo sallcin exemplo
aperiain. (^ontroversia rre(|uens et plnrinia inter
ipsuni coiiiilein et Turouensem arcliipia-suleni versa-
l)atur. ('()iitii,Mt ergo alifjuando ipsos palani conten-
dere. Arcliiprasul itaijue, Telle eoniinoto, dixil ad
coniitem : « Quia rébus ecclesiae cui, I)eo auctore,
praesum, lias et bas irrogastis injurias, pro certo
sciatis quia vos excoiuniunicabo. » At cornes nil mo-
tus, tam voce serena (|uani lacie : «■ Quid nie, ait,
domine pra^sul , injuriarum arguitis ? Aut purgare
enim aut emendare, convictus, non renuo ; porro
quas subjungilis minas vestrai exconnnunicationis
penitus non formido!» Quo audito, e])iscopus gra-
viter 1 contemijtu (juam de injuriis dolens : « Meam,
iiKjuil, sententiam non limetis! Illalas injurias augetis
insolenlia et in nostro contem})tu divinam majes-
tateni orfeiuliiis' Nnnquid noster parocbianus non
estis? Nunquid anitn;e \estra' curam, ut pastor vesler,
iiabere non debeo ? » \d bax- comes, subridens :
(( l'xtiu; pastor, ait, pr.esto (|uii>us debes, et de illis
babeto curam qui tibi commissi siml. ('anoiiicis pniro
bcati Martini et monacbis Majoris Monasteiii inuu[uid
dominaris ? Kgo autem et canonicus sum Sancti Mar-
tini et nionacbus Majoris Monasterii. Krgo refréna
irani, (•nbijx' |)ni('stalcm cl (|u;uu mibi sententiam
(I) Mieux graviui de.
COMITIS ANDEGÂVORUM. 253
minabaris super tuos exerce. » Sic vir sapiens et in-
jiistam pontificis evasit sententiam, et quanti haberet
ecclesiarum privilégia comprobavit.
Fama apud homines, apud Dominum virtutum
prsemiis vivunt quibus vivere virtus erat ,
Quique sui memores alios fecere merendo ;
quo contra bestiam vivunt et bominem diffîtentur
quibus Deus venter est, et gloria carnis occasio vilœ ;
qui , si œqua lance sese metirentur , illud Flacci sibi
non merito poterant usurpare :
Nos numerus sumus, et fruges consumere nati (1),
sed sicut pravorum vita exemplum inertise est , sic
priorum memoria virtutis incrementum, Relinquentes
igitur fœdam pravorum memoriam, de bonis sumamus
exempla; inter quos Andegavorum cornes Gaufredus
clariori quodam fulgore probitatis enituit. Cumque
mirum in modum virtutum insignia elucerent in eo,
et tanquam sibi natum certatim vindicarent , specia-
liter tamen suum fecit operibus antiquum :
Parcere subjectis et debellare superbos.
Grata virtus utraque in principe, quem nec ignavum
pusillanimitas bostibus , nec subdilis duritia exbiijuit
inbumanum ; cujus utriusque rei evidens argumentum
sub exemple monstrabimus.
Pictasenses igitur, finitimi ejus, gens scilicet effera
nimis et plus ausu temerario qiiam virtutis con-
scientia (2) praesumens, crebris assultibus in eum ir-
ruebant; quorum audaciae vir strenuus in nullo
(1) Horatii, 1. Epist., II, 28. — (2) Ms. Saint-Victor, constantia.
254 HISTORIA GAUFREDI
cedens, duplicein talionem illis rej)cndebat, et sua
scilict'l ad iiilcyiiim dcrfiisaus cl (\inv liostiuin erant
viriliter devaslans. Deiiiquc j)arlil)iis ulrisque, ut
ficri solet , sibi lioslililer obviaiitibus, quatuor milites
de parte bostiiini caj)iuntnr. Super c|uil)us comilis
consulil voluutaleui (ioslenus de Turonis (in ipsius
quippe custodia babebaului), quidnain scilicet (ieret
de illis : ulrumue datis obsidibus ad teuq)us, an ccrle
nominatu' redeniptionis data fide abire sinerenlur.
Cui comes : « ?Seati uui, incjuil, duiii res est in pen-
dule, faciemus. Serventur sollicite qui capli sunt, et
proul guerrae iioslni' exilus se babebit de ipsis dispo-
nemus. > Duui igitur inlercedit dilatio , Goslcnus,
aflectusve licdio an motus misericordia super caplis,
dubiuni est, pia3 tamen fraudis excogitat libeitatcni.
Caplos itaque milites allocutus, sic ait : « ^ elletis-
ne liberari de manu comitis, au! forte placet vobis
ista caplivitas ? » Qui primo quidcm irrideri se pu-
tantes, nec autlcnles reddere \icem, ora conlinuc-
runl. (Juibus ilcruui Goslenus sic in((uit ; u liuluruis-
tis in niaiitia, ut nec miiii respondeatis ? » Tum illi :
(( Non irascatur, incjuiunt, dominus noster. Propo-
suistis enim nobis (juod plane derisio videbalur,
ideoque reddere verba distulimus. Quis enim captus,
et captus mciito, pnesertim sub laiilo piincipc non
formidet ? Falenun- cniin, cliam t uni niorlis tliscri-
mine, si (ieri possct, nos \cllc libciari. )) Tum bcios :
(( Adcpiiescite consiliis meis et Nivelis, dominum enim
multum linicn. » — « Domine, in(|uiunl, jiiix' (|U(h1
vis et fac cpiod jubés, nos parati erimus parcrt; |)cr
omnia; tantum tle nostra liberationc Iractctnr. »
(f ISunc crgn, ait, de probitalibus consulis ali(|uem
COMITIS ANDEGAVORUM. 255
componite rimulum, quod genti \estrae de facili et
velut ex natura decurrit ; ego autem cum opportunum
fuerit ipsum hic hospitabor , quo cum pervenerit ,
dabo vobis locum ut in auribus ejus possitis caiitu
citare (1)quaî dictala fuerint, Spero de domino, et
de ipsius bonitate prœsumo quia vestri miserebitur. »
Nec plura. Kii ergo, inter metum et spem constitnti,
jocula dictabant quibus aberat jocus; cogebantur de
lœtitia cogitare quos premebat tristitia; sed, credo,
conceperant de viri responsione laetitiœ primilias, alio-
quin musica in luctu importuna illis erat narratio.
Nec mora comes invitatur, spondet advenlum, sta-
tulus advenit dies, affuit ex condicto. In cujus sane
adventu construitur convivium apparatu largissimo.
Prœtereo domesticorum animalium carnes. Sylva
feras, volucres aer, flumina pisces copiosissime minis-
trarunt; larga Ceres affuit Baccbusque diffusior qui,
non suo sapore contentus, pretiosis et variis speciebus
sese condivit ut pigmenta conficeret. Cum igitur circa
frequens ministerium satagunt quibus id curae erat,
comes cum comitibus in atriis spatiatur. Tune vir
prudens Goslenus, qui eum invitaverat, tempestivum
ratus ut captis succurreret, clam cunctis ad eos in-
greditur carcere reserato : « Exite, inquit , et , deam-
bulatoria lurrisconscendentes, prominete ad fenestras
superius , et quod de comité composuistis canti-
cum ne taceatis et ne detis silenlium ei : vincite tris-
titiam, praesumite quod optatis, frequentale canticum,
forsitan miserebitur vestri. » Quibus dictis héros,
reseratis osliis, egressus, coniiti obambulabatde more.
(1) Ms. Saint-Victor, cantate ea.
256 HISTORIA GALTREDl
Illi vero, dirto cilius proi^inlientes, in fcnestris ste-
teruiit, rliyllmniiu (jiieiii in Jaiitleni comitis compu-
sueraiU claia, ni poterant, voce concinentes. Consul
ciini t(>inilil)ns ociilos suisnni erigens, cœpit andirc,
allentius pei penclirc «juid audirct , et, conveisus ad
(ioslenuni, (juinain erant incjuiNit. « Domine, incjuit
ille, captivi vestri sunt, milites scilicet illi qnos de
hoslibus vestris captos jam din in carcere custodimns.
Hodie vero , pro adventns vestri gloria , taninm
refrigerii concessimus ut vidèrent lucem. » « Bene,
ait, fecistis. » Et iterum iterumqne in eos respiciens
squalidos, incultos, macilentos vnltu, habitu, corpore
depreliendit. Tum intra se graviter ingemiscens :
« Inlmmani, in<|uit, cordis est qui suae non compa-
titur piofessioni. Si nos milites sumus , militi'bus
debemus coinpassionem, pnesertim subactis. Educite
ergo milites, expedite a vinculis, lavate et comité et
veslibus novis induite, ut mecum bodie scdcant ad
mensam. » Et factum est ita. (Juibus ad se post pran-
dium accersitis : « Injuste, inquit, me infestastis et
vastastis terrain tncam, et ecce conclusil vos Doniinus
in manibus meis; nunc poteram, si vellem, vicem
vobis rependere, sed parcam. Ecce feci vos vesliri,
denuo reslituo vobis e(|uos el arma, expensas eliam
largior in rcdilu. .\i)il(' iiberi, cl bac \ icc tcnclc niiiii
pacem. » Ouibus juiarc cl fidem dare volentibus se
nun(|nam amj)lius contia cum arma movcrc, scd in
j)acc et bcilo illi lidditcr dcscrvire : « Talc, ait
con>es, jusjui aiidiini aul lidcm a \i>l)i> inui accipiam ;
forlassis cnim non posselis teneu; : tic bac tamcn
terra fidcni mibi <labilis. )) Quo faclo, rcslilulis om-
nibus et muncribus impcrtilis, libcros illos |)crmisit
COMITIS ANDEGAVORUM. 257
al>ire. '.cta sunt liaec in câstello Gosleni sinescalci,
qiiod dicitur Fons Milonis.
Duo ilidem milites, homines ipsius consulis, con-
qiiesli ab ipso se pati injuriam, exierunt de terra
ejus, et, conglobata sibi manu prœdonum, irrup-
tiones faciebant in proprias comitis possessiones ,
captivabant bomines, prœdas adducebant, incendio
ccetera dévastantes. Contigit igitur in una dierum ut,
regressi ab bujusmodi negotio, in Castro Sancti
Aniani, quod eis erat in arcem, résidèrent. Ventum
erat ad epulas et forte unus eorum qui, in deliciis
convivii, panem ex simila conspersa ovis et contuso
pipere aspcrsa soient, ad gulœ irritamenta, compo-
nere, aderat, et bis panibus, quos oblatas appellant ,
conficiendis jjariler et coquendis exbibebat ministe-
rium. Cumque ille instrumenlum ferreum, ut ssepe
vidislis, bujusmodi panibus coquendis calefecisset et
illas feiri j)ateiias quœ, sibi concatbenatœ, artificiosa
diligentia nunc aperiuntur nunc relaxantur, susci-
piendis quœcoquenda erant, aperuisset, unusmilitum
qui comitem infestabant, inter vina et epulas , baec
ruclavit : a O , inquit , utinam modo bic tenerem
Ruffum illum, Gaufiedum comitem! Hercle collum
ejus bac ferri candenlis inquassalura tamdiu stringe-
rem donec, pinguedine ejus, totus ferri fervor exstin-
gueretur. >i Quod alter audiens, nimis indoluit et
fmibundum illum bis vocibus increpare cœpit,
dicens : « Quid est boc quod loqueris ? Nunquid non
dominus noster est cornes Gaufredus, et nos bomines
ejus ? Et utique si verum fateanun', quamvis modo
contra ipsum babeamus querimoniam, in terrœ prin-
cipibus non est similis ei in terra. Esto : justa est
I 17
258 HISTORIA GAUFREDI
iiohis causa odiorum, est iii illo causa odiorum; est
iii illo (jiioil jure CMilparl deheat, sed non salis (ligna
ultio est gladio iinguie oppetere inimicum ! Ca'teruin ,
ut quod sentio absolule diffiniain , nenio niilii adeo
carus est quin ejus abrumpam aniicilias, si de domino
mec comité ohlocpiatur. » Conticuit ille profecto,
non reperiens aures quae libenter acciperent verba
detralientium.
Non multum fluxerat tempus cum hic idem qui
in deliciosis illis panibus pra'douibus ministraverat ,
assistebat comiti sul) eodem ministerio. Inter caMera ,
in convivio comitis de illis praedonibus forte sermo
habitus est. Tum scurra ille, comiti placere gestiens :
« Domine, ait, si me audire dignemini, de illis et vera
referam et digna relatu. » Et comes, ut vere liberalis
erat : « Die, ait, si quid habes unde placere debeas,
et, qui guke servisti, servito et auribus; sum (1) ete-
nim, et profiteor me tibi debitorem.» Tune ille coram
comité et convivis ejus qua:* supra rctulimus seriatim
exposuit : scilicet (jualiler aller pra'donum ejus exar-
sit injuriam, qualiter alter eum compescuerit. .\t vir
prudens, nil penilus molus, (juamvis utriusque in se
noverat affectum, in alia (puedam derivavit ser-
monem.
Interea supramemorati milites, (|uibus mali consue-
tudo fecerat audaciam, eomplit ibus suis aceitis, de
more terram comilis ingicdiunlui-, ferro, flamma vas-
tantes quîP asportare nequibaul. (Juos inscculi (jui pro
comité lulela' patria* iiivigilabaul, in all(t dcpiclicii-
duiil, «1, vexillum comitis inclamantes , ikhi s«'giiilcr
(1) Mi. Sainl-Vitt., tcio.
COMITIS ANDEGAVORUM. 259
appetunt armis. Captivis liberatis, pra^da reducta,
illos duos qui comitem infestabant capiunt et ei prae-
sentant. Tune cornes ad eum qui vicem suam contra
obloquentem doluerat sermonem prius convertit et
ait : « Inquietasti me et terram nieam pro posse de-
vastasti et, ni fallor, injuste. Jam nunc, vel compre-
hensus, innotesce quas tibi fecerim injurias quidve
tuum abstulerim? » Et ille tremens, quia captus : « Do-
mine, inquit, non est mihi modo tempus querelae; ut
enim in luctu importuna narratio , sic in captione in-
tempestiva ratio.» Et cornes : « Noli, inquit, sedcausam
tuam securus edissere, quia, quamvis a capte, nec au-
dire fastidiam nec dissimulabor corrigere. » Tum ille
jussus, quamvis multuni tremens, injurias suas comiti
breviter assignavit, et assignatis ait : « Domine, inquit,
captus sum, jam non de injuriis queror, sed solam
misericordiam qusero, » — « Tum, inquit comes ,
misericordiam quaeiis et eam plenissime consequeris. »
Et advocatis oiïicialibus : « Ite, inquit, et militi buic
equos et arma et qusecumque ipsius fuerunt reddite.
Prœpositis meis sub meo mandate nomine ut quidquid
uspiam juris ejus exstitit ex integro illi absque dila-
tione restituant ; ipse enim et inter odia pacem con-
servavit, et fidei debitae tenorem, cum liostis puta-
retur, non lœsit, unde justum est ut bonae fidei talio-
nem a nobis consequatur. » Et conversus ad eum :
« Vade, inquit, et tuarum recipe possessionum inves-
tituram ; et rébus, ut utile judicaveris, ordinatis, ad
me fiducialiter redito ut , a secretis meorum unus
effectus, arma, vestes et equos de meo plenarie ac-
cipias, et experiaris eliam in praesenti quam bonum
sit non deserere fidei puritatem. »
260 1IIST0RT\ r.AUFREDI
Dciiiclc iii alloiiim tt»rvis iiilLMulciis limiinil)us, ut
in ipso aHL't.Ui Ihiiiinias irariiiii (Icprcliciitlercs, col-
liim siiiim manu ferions : « Kia, in(|iiil, l)one miles,
en colliini (|iiihI lirri eantlcnlis niacliiiia nj)lal)alis
jH'rslrini;t're ! Si perfecla, ut tlieilui-, \()luntas repu-
talur pro opère facli, niorlis niea^ vindictani in vos
possuni e\})endere. Ut quid hoc? Ut quid lanta in
corde veslro malilia nt non soluui de morle mea
cof^itarelis, sedetiam inter vina et epulas, corani cunc-
tis, niortem mihi tnr[)issinam imprecaremini ? Et
ecce, niilu l)ci, in nianus nieas incidislisî » Tuni ille
vuUu demisso, teste conscienlia devictus, a coimle
jus lial)uit respondere, sed liœc solum trcmenlihus
vix elicuit lal>iis : « Scio, in(juil, domine, (juia moili
me irades, si quod merui repcndas. lllud solum
excusare valeo quia, quamvis contra te verbis ex-
cesse ri m , non tamen in corde maledicta gerebam ;
nunc autem de me faciès quod bonum est in oculis
tuis. »
Tum vero consul, inira se paulispi^r delihcrans, in
hœc verba pronipil : « O, mquil . vila hoininis, tcn-
tatio super terram! Si [bona] reddidero retribuentil)us
milii mala, dccidam mcrilo ab inimicis meis inanis! »
Tune ad militem : « Absil, iixjuit, a me ut subacto
non parcam, caplo non miserear, alrliclo non con-
d<jleam. \ ade, in(|ui(, et (|n;e lua sunt j)(>sside; de
<|uil)iis aulem discej)lalio crat, coiam me securus
redicns, babebis (|uid(piid (ii('lal)it justifia. » O no-
bilis ira leonis ! O ijjrata elepliantis clemenlia! II;ec
cnuM aninialia resistenles feriunl, lu^ienles seclanlur,
parcunl proslialis. Sic procul dubio , sic lil)eralis
(iaurre(bis ( t intoK rabilis erat boslil)US et |)aris iui-
COMITÎS A]SDEGAVORU:\I. 261
patiens in miserando su])actis ; prœclarum utriimque
facinus, et in diebiis iiostris rarissime frequentatum.
Ita cornes prœclarus siuim esse ïecerat parce re sub-
jectis; jam nuiic qnœdam SLilDJiciamus exempla quo-
modonoverat debellare superbos.
Conies Theobaldiis, vir illiistris [fuit] et quo, suo
in tempore, in regno Francorum ditior opibus, fide
praestantior et acqiiior censura nullus exslitit. Sub
biijus itaque domiiiio cornes Nivernensis et Hugo
cognoniento Cenomannicus sese infestabant, qiios,
ut suos bomiues, cornes Tbeobaldus ad jus in curia
sua ssepius invilabat. Porro Nivernensis ille, ut supe-
rior, bostem potius \iribiis ol)tinere qiiam ad jus
descendere volens, comitis Tbeobaldi ciiriam subter-
fugiebat. Dum igitur lentis et jugibus inimicitiis
uUinque certatur, cornes ille Nivernensis, volens ad
unguem bostem conlerere, regem Francorum et
Eduensemepiscopum, utrumquecum copioso exercitu,
super eum adducit. INec minus ille, cum quanta mili-
tum peditumque manu valet , in bostem procedit.
Tribus igitur exercitibus congregatis, rex, prœsul,
comes Hugonem obsident in Castro Cona dicto. Spes
nuUa penilus evadendi : convallato undique Castro ab
boslibus, nullus posset ingredi, egredi nullus. In
arcto itaque constitutus Cenomannicus, ad comitem
Tbeobaldum legatos transmisit, discrimen suggerens,
flagitans auxilium. Nec mora, vir proprius, quia in
mora periculum esset, suos homines jussu, afiines
precibus conducit, pariter et amicos.
Quos inter et prœ cunctis , Andegavorum comitem
Gaufredum obnixius orat, postulat confidentius, de
cujus nimiruui anxilio fiducialius prœsumit; née
2r.2 HISTORIA GAUFREDI
(niiictatiir ille, ut senipor proniptissimus in siibve-
iiieiido aiiiicis, pollicelur opt'in, (idem coarclatur.
Selectos ilaqiie comités et proljatos militia centum
quadringinla sibi concnpulat, satellites trecentos cum
liis tamcii properans. .lundi er<;o pariter comes Thoo-
haldus et Andegavus nostcr, obsesso ('enomannico
feslinant succurrere. Quorum adventum, fama piœ-
volanle , rex Francorum audiens, sano sane consilio,
sedem solvit, linquit obsidionem. At comitem INiver-
nensem odium inimici ad fugam paululum elTicit
laidioiem, in quem peisequendum (iaufiedus cornes
invebitur, comité Tbcobaido occupato in nliquis.
Tum vero videres virum illustrem, sicut dignitate
socios, sic prtçcedere probilate; pictos Icônes pra^fc-
rens in clypef», veris leonibus nulla erat inferior feri-
tudo. Consecutus igilur fugientes, modus ei fuit
absque modo in bostem desaevire. Ad piiinum, velut
quoddam militite fulmen , primus eos pénétrât; socii
subsequuntur : bos dctruncat gladio, illos impclu
sternit, nemo illa^sus effugit subsefjuenteni. Qiiid
plura ? Necatis quam pluribus, csterisque fugatis,
ipsum Nivernensem comitem consid capit captuuKjue
reddidit comiti Tlicobaldo. Talibus insignis virlutibus
tantisque prohilalibiis clarus, consul nosler (ianlic-
dus, sicut bumanus erat cl dulcis tnisericordilcr, sic
probus cl forlis et aniinosiis viiilihT. l lulc consc-
(juens est (juod vcicsuinn erat :
Parcere SHbjectis et (Itlicllaïc snperbos.
Verum quia, ut assolet, novis rébus antecjuam con-
valcscant infcrtur ()rniicics , baioncs cjiis (iuido de
COMITIS ANDEGAVORUM. 263
Lavalle, Giraudus Briais (1), Toarcensis, Mirebel-
lensis, Âmbaziacensis, Partiniacensis, Saboliensis et
miilti alii perdiiellionem meditati suiit, et adversus
dominum novum in mentis incude veteri nova ma-
chinamenta cudere cœpenmt.
Qui in talibus autumans non esse procrastinandum
sciensque proverl)ialiter célèbre esse dictum : nullam
moram paratis esse inferendam ; collectis undique
viribus, castellum Guidonis de Lavalle quod Merlay
dicitur, tertia sabbati die illucescente, obsidet. Dum-
que de modo captionis cum domesticis suis agerel,
plebeia manus, avida nllionis, muros disruit, fores
effringit, confractisque seris et reductis portarum re-
pagulis , usque ad fortitudinis munimen irrumpit ;
municipii vero domum terrse coœquans, custodes intus
repertos internecioni et villam combustioni tradit.
Âuditis cornes assalientium tumulluosis clamoribus,
de militum salute soUicilus, ut eos de rusticana manu
eriperet tardus subventor accurrit. His incommodis
Guido Lavallensis afflictus , majora pertimescens ,
comiti supplicat, rogat quae pacis sunt ; et licet facilitas,
venice incentivum tribuat delinquenti, apud ipsum
tamen facilis indulgentiae patet aditus et pristinae
concordiae bonum, pacis osculo reintegrans, con-
firmât.
Hac igitur facta compositione , urgente causa con-
simili , exercitum movens Toarcium obsidet. Obsessi
autem, tam de turrium et murorum fortitudine quam
de suorum non modica probitate prsesumentes, nulle
qualiebantur timoris incursu ; liberum enim babentes
{i) Mieux Berla'is ou Berlail.
20i niSTORIA GAUFREDI
(lisciirsum , frequcnlor cxihaiil et de ol)s('ssorihus
suis frcqucnli congrcssu i,'lorio.sr triiini|)lïal)aiil. As-
siielis auteni siicccssibus insolciiliores olfecli, quatlam
die, spe aljiuulaiitioris vict<M'iir durti, solilo pluies
exierunt, sed pia-ter speui illud cvcnit. (>'(>niperto si-
quidem consulareseoruin acccssu, (|iiii]genlos njililes,
in vieilli nemoris umbrosa opacilate, in insidiis po-
suorunt, ipsi vero, tan(|uam eonlra oos conij;r('ssuri,
obviain processerunt. Inslant oppidani, ctdunt ex
industria consulares , et ultra insidiarum loca fuga
fallaci protraliunl. llli ncpo (|ui latebras fovebant. de
lalil)ulis suis caute progredicutes, eos cpii ausu le-
nicrario suos insequebanlur iusequuntur; illi autem
qui simulaloriam fugani arripuerant, senlientes suos
adesse, verlunt babenas el ensibus slriclis el lanrois
in insecutores suos desœviunt. Cardunlur oppidani a
facie et a leigo, pars ca])itur, pars gladio occubuit ,
relifjui fuga^ sul)sidi(> elabuulur. Patent porke fugien-
tibus; ingeriuit se, nullo rcnitenle, consulares mixti
pariter cum oppidanis, et vicos op[)idi violenter occu-
pant. Foiiuiiie sibi airidenlis beneficio exiiilaralus
consul ocius atlvoiat, subsequenlis exercitus nuilli-
tudine replentur onuiia. Viceconies vero, qui se
intra lurrem cum j)aucis receperat, xidens fortunani
nul)ilf) vultu sii)i adversari et se rolîc V()lu])ilis in
infinio devoluluni, offert coniiti sui et su(^ruiu de-
dilioneni; et fpiia, sicul nios est bonoruui j)rin(ij.uui,
dehellarc Miju-rljos ^ par est el jxirccrc stih/ccfis , li-
beralis conies Innniliato condescciidil , iudulget
offrnsuin el bono pacis cl jiiistino bonore lungi jx'i-
iMillil. 'JinKiu larnen subxericns, paih'iii rju^ inlac-
tain, liicla' uliioiiis nieinoriale, relintjuil.
COMITIS ANDEGAVORUM. 265
Amoto inde exercitu, Parteniacum, injurise gratia
ulciscendce, proficiscitnr. Partenieiisis vero dominiis,
auditis alioriim inforluniis, sibi amplius pertimes-
cens, per inlernuncios rogat quœ ad pacem sunt ;
et, facta dedilione, a liheralitatis principe pacem et
gratiam optatam assecutus est.
Paiteniacensi indulta, ut dictum est, venia, castra
movet et in Blazonensem Tlieobaiidum, quem con-
spirationis reimi noverat, Yiiltum irœ superborum
indefessus satagit expugnator. Blazone ilaque suc-
ceiiso et ejus perlinentiis in favilla redactis, fugientem
ad Mirebellum, tutiora ad loca, TheolDaiidiim perse-
quitur. Theobaudus vero, magnanimus vir et rei
militaris per omnia gnarus, collecta militiim non
minima miiltitudine, defensioni se parât. Instat sa-
gacis indiistrise cornes et, circumfuso exercitu, ca-
stellum obsidet, slruil aggeres, aspera complanat et
quœ oppido capiendo congrua essent ordinat. Obsessi
vero obsedentibus, pro viribus, mala moliuntur et
fréquente discursu castra perturbant. Cornes vero
aeqiianimiter sustinebat, sciens quia victiis paucilas
intus illata a tanta multitudine in brevi consumerelur
et , ex eduliorum defectu , obsessorum defeclio se-
queretur. Id Theobaudus sagaci animo perpend^ns,
Pictavensem comitem ad sui subvenlionem per inter-
nuntios invitât. Adest cornes festinus , cui militum
et pedilum multitudo innumera vicloriœ facilitatcm
pollicetur. Obsidetur obsessorum obsessor Andega-
vensis et utrobique, vicissitudine varia, ab hostibus
angusliatur. Impatiens ilaque tantae impoitunilatis ,
duiu hostes membra sopori dédissent, suos pernoc-
tare studel. Intempeslœ igitur noctis silentio, in fos-
2f;0 niSTORIA GAUFREDI
satis faclendis siiminopere desudanl, (juotuni tiii-
lioiic j)iot('rli cm saillis comitis impetuni iiiliihere
qneaiit llliicescente die crastina , more solito, in
cxorciliirn niimt; sed ap:gore innpinalo pra^poditi ,
discuneiidi libcrlale sublata, nocliiriii laboris inslaii-
tiam obtupesciint. Elapsis itaque qiiadraginta diebus,
obsessis c<)nsumj)li elal)imliir cibi; iiullis aliis intro-
ducendis patct iiitroitus, (|uip])e nec seniij)edalis
tuliis ei;ressus. Qiiid phira ? urgente famis inedia,
Tbeobaudus, salva sui suoriimqiie vita, oITert dedi-
tionem ; adqiiiescit cornes, et, dimissis illis quorum
Tultus attenuati famé, pallidi et exsangues emar-
cuerant, oppidum in jus proprium redigil. Picta-
'«rensis vero , in liis quae acciderant olistupefactus ,
plenus ignominiae et confusionis abscessit. Ordinavit
ibidem victoriosus comes senescallos et proepositos
fjuibus caslelluni et tolius rastella terra* curam dele-
gavit. In luuic niodum soluta est obsidio, et universi
ad propria cum gaudio reversi sunt.
Obsidente Ândegavensi coiiiile Mirebelluin et
eoflem in i])sa obsidione a F^ictavensi olisesso, barones
sui, inito ronsilio, importuna opportunitale adepta ,
conveniunt comilein ut eis, al)S(pie dilationis mora,
super injuriis sibi nb co illalis satisfaciat Comes tem-
poris angustias el guerra^ suae importunitatem prirten-
dens, indurias qua-ril, et eis, soluta obsidione, de om-
nibus saiisf";i(tunuu pntui ratio dictaveril jiollicetur.
Illi iiidiicias rcnuniil «M, in verbis diUidcntia' disce-
dculrs, tci raiu comitis dcpradanlur. bominescaptioni,
\ill;is d(jK)pulali()ni tiadiml. I^aucis d(Mii(pie evobitis
dicbus, rcNcrcudi j)rincipis spe dilata pro volo in
effectu, el diuturnus lal)or cessil in lrium[)bum.
COIVIITIS ANDEGAVORUM. 267
Habita siquidem de Mirebellensibus Victoria, eo-
rum castello , Deo juvante , in jus proprium redacto ,
Insiilae Bucardi insperatus appropinquat. Consulares,
ultionis avidi et rapinae liicris inhiantes, omni pre-
tiosa supellectili in proprios usiis assumpta, burgos
Sanctorum Mauricii et Leonardi et quidquid pons
primus postposiierat incendunt. His inimicitiarum
datis intersignis, reflectunt babenas et, transeuntes
Viennam, Cainonis nocte illa quieverunt. Prsenuntia
vero diei aurora ilhicescente, Insulam ex improvise
regressi sunt et, besterni instar incendii, biirgum
Esmantiœ et quidquid pons primus circa Vigennam
reliquerat in cineres redigunt. Die vero crastina, In-
sulani, ponte tornatili deposito exeuntes, exercitui in
multis multa inferunt detrimerita. Denique urgente
consularium insectatu, cum festinatione infra firmi-
tatis suse septa [sese] recepissent, consulares, firmitatis
primœ cum burgo adjacenli immunitione capta, eos
ad castelli interioris tutiora fugere compellunt. Sen-
tiens consul sibi arridentis fortunae favorem, non-
nullos militaris ordinis et pedestris assumens, trans-
vectus navigio, a parte prius exusta Insulam obsidet;
in locis vero secretioribus milites occultans, insidia-
rum furtis exeuntes concludere parât, nec spes eum
fefellit : concepti siquidem doloris malum ultionis
remedio lenire cupientes, suis doloribus dolores
aggerant. Mane etenim facto exeuntes in bostem, ab
his qui latebras fovebanl comprebensi sunt , et su-
pervenienti exercitui patens oppidum , nullo reni-
tente, diripilur. Insulani namque, more sibi non
cognito, fuga^ consulunt. Castri interioris municipium,
quod aquarum biviis et muro cingitur , navali remi-
2fi8 IIISTORIA GAITREDI
gio (>l).si(l('h;r; (miiikjuc iiiillus oljsessis paterct cxitus,
Peloqiiiiiiis cl piMiaxali siipcrius \iri, aiiimis virihiis-
qiie ilifiiclentcs , sacramcnlo asliicli, ne siniile (p. ici
adjicorcnt, tledcriuit se et caslellum, eomili se red-
doiiks libertali.
Quia vero de similibiis idem fil jiidic iiiiii , dau-
fiediis consul, cui inat^Mio niliil erat uia^uuni, rccepto
exercilu, Lisiardo Sahloiensi, simile (jiiid pronierenli,
Biiolelo cum adjacenliis suis aholito , qui(lc|uid a
Sablois speclare videlur depopulaUis est, ipso in-
demni |)ermanente. Inde et pedem efferens, in Su-
sensem pagum ducit exercilum; quem petrorilis, nian-
goneljis et aliis niacliinis caj)lum, taindiu tennit
quanidiu Lisiardus pncsentem vilam du>it. ^Morluo
siquidem fjsiardo, coUaclaneo et comniilitoni suo
Roherlo Susam et omneni terrani j)atiiMn suoruni
reslituil, quoadusque, consilio inipioruin arma corri-
picntlo et guerram movendo, consulem ad iracun-
diam provoea^it.
Robeiius igitur , pra'fali Lisiardi fdius , lerram
suam de manu consuiis suscepif, hominagio et leigia-
lione facla, et sacramentis juralis non servalurus ac-
cessit. Siquidem ipso anno quo tenam de manu con-
suiis suscepit, consilio Hugonis de Malliafelone el
Tlieohaldi lilii ejus, guerram movens, (juid(|uid a
Rrioleto us(|ue Andegavis, a Saholio et Susa ustpie
Cenomannis, ferro et igné aggrediendo, depopulalus
est. Sed «piia pra-lalus l»(iherlus collaclaneus consuiis
(lierai (I ciiiu (■(» alliis ( i niilrilus familiariter vixerat,
diu siluil, noiens iamiliarem suiun im|iugnare, illiid
Tullii sa'pe replicans : « Mliil ( si tui pius (|uam cum
eo gereie hclliun rum (pio iamiliarilcr NÏxcris. » Scd
COMITIS ANDEGAVORIJM. 269
quia idem Tullius (1) ait : « Aperte enim amare
vel odisse magis ingeniium est qiiam fronte occul-
tare sente» tiani », exercilum movet, arma corripit,
Brioletuni cum adjacentiis suis delevit, Susam capit,
et, bominagio et leigialioiie lam a militibus ((uam a
burgensibus accepta, bominibus suis custodieudum
tradidit. Videns autem Robertus et sui contra mar-
tium comiteni non posse resistere, accitis venerabi-
libus episcopis Ulgerio Andegavensi et Hugone de
Sancto Carileifo, Cenomannensi, ipsis medianlibus,
cum suis complicibus ante pedes consulis bumiliter
prostratus indulgentiam petens, ab ipso apud quem
non erat lal)or iste difficilis, quin ignosceret suppli-
canli veniam oblinuit.
Elapsis denique aliquantis annis , dum prsefatus con-
sul in prosperitate floreret, iterum tertio Robertus cum
suis complicibus guerram movet, totius consulatus
barones sacramentis fœderatos sibi facit obnoxios.
Monitu etiam impiorum, Helyas frater consulis, Ceno-
mannicum exigens consulatum, ipsum saepe impugna-
bat , quem captum Gaufridus multis diebus Turonis
incarceralum tenuit; sed postea inde liberatus, gravi
morbo a carcere contraclo, jiivenis oi)iit. Semper
enim potentes fralres, maie concordes nimiaque cu-
pidine cœci , res suas in medio tenere nolentes, inter
se dissident, et , cum suas res miscere juvat , pereunt.
ConsLil vero, cujus erat in votum scire (juœ sequenda
forent, qute \itanda vicissiai, amicos et consulares
suos convocat , quorum maximi et principales erant
Hugo de Cleeriis et duo fratres ejus Gaufridus et Fulco ,
(1) De Amicit'ia, 65 et 77.
270 IHSTORIA GAUFREDI
Paganus de (Mara \ aile, Cioslcnus de Bloio, Hardiiinus
de Sanelo Medaido et miilti alli. Isli veru consiliuru
libère dare Gaufrido gaiidebant, quia, leste Tullio,
})lui iiniiiii il) ainieitia ainieoi tiiri bciie suadeiitiuiii
valet auctorilas eatiuît adliibealur ad mouenduni eos
non modo aperte sed etiam, si res postulat, acriter
et acute ; et oportet ut ei adliibile pareatur. Consul,
praefatoruni consilio fiiltus , illiid Lucani suis ait :
Di melius belli tulimus quod damna priores ;
Et quod eœperit inde nefas; et quod sanguis nostro-
rum jani letigit poUulos enses Saboliensium.
Haec dixit facetus cornes , et cum laetiorem se solito
suis exhiberet, typico ridiculi coniuioniloiio eos allo-
quens, ail : « Sicut cuilibel a>grotanti lussis individua
cornes inliaeret, sic, tolius proditionis fouies, incen-
tivuui Saboiiensis omni impugnanli nie ultroneum se
ingerit adjutorem. » Eapi opter providus consul, ut
terra bostium païens incursibus tutior essel , Castel-
luui Novuin super Sarlaui , re et nomine, ïedificavit,
quod, situs sui et décore, inimicis invidiam, suis oblec-
tamentum parit et securilatem,
Inferini, consilio cum suis babito , commodum
duxil bostium terram intrare, conunodius fore judi-
cans hostes in terris suis aggredi , (juam ad se aggre-
diendum eis ex dil.ilionc ( (iniua sineret erigi. Electa
ita(]ue mililitT manu mulliscpie pcditibus, gentem illam
sibi rebellem et a-mulam exj)eliit : aMli(|uilus nempe
Andegavensespraliandi cnnsueludim-m babebant, lor-
(1) Notre aulcur cojiic ici le })assagc des Gesta domlnorum .Imbazien-
iium^ relatif à Sulpiit- it aux \'ciidôniois. \. p.tgcs -07, 208.
COMITIS ANDEGAVORUM. 271
San , ut piito , a Deo sibi permissam , ne per otium
pejoribus inimicis expiignarenlur, moribus scilicet
viliosis, jiixta illud satyrici garriendo veridici :
« Servabat castas humilis fortuna Latinas ,
Et labor in noctes, et proximus Hannibal urbis (l). »
Nam laborum et bellorum assidu itate minus Hbet su-
perbire , minus delectat mœcbari illis qui etiam assidue
liment mori. Bella itaque exteriora interiorum sunt
sa?pe peremptoria bellorum et oppressio inimicorum.
Igitur consul reverendus, eo quem ductabat cuneo
per terram bostium effuso, qui tamen statim usque
ad pedites fugere compulsi sunt , egressis adversus se
bostibus , impetuoso impetu restitit ; namque Sabo-
lienses, comperto ejus adventu , in insidiis excuba-
bant. Proinde consul, \idens sibi fieri necessaiiam
congrediendi copiam pugnando , ipsum Robertum ,
cum suis multis vulneratis et occisis , nonnullis captis ,
infra ambitum castelli fugere compulit ; ipse vero
yiclor cum gaudio ad sua rediit. Demum terrorem
caeteris ingerens , favente sibi fortuna, multa insignia,
Deo permittente , peregit , cupiens semper
Parcere subjectis et debellare superbos.
Quid plura ? Robertus et sui , qui primi guerram mo-
(1) C'est une réminiscence de Juvénal :
Praestabat castas humilis fortuna Latinas
Quondam nec vitiis contingi parva sinebat
Tecta labor, somnique brèves et vellere Thusco
Vexatae duraeque manus, ac proximus urbi
Annibal....
Satyra Vil , 286-290.
272 HISIORIA GAUFREDI
veraiil, confecli et coiifusi, j)cr internimcios paceni
qua^rere siuit conipiilsi. (loiisul vcro bellicosiis, ro-
gaiîlibiis (|iKe atl paci'in suiil, pacem dédit, sciens
sapienlis clicluiii I
Vincere cum possis, interdum cède sodali.
Et alibi :
Constans et lenis, ut res expostulat, esto.
Qui constans exstitit debellando superbos , guerram
movendo (2); lenis factus est paicendo subjectis, pa-
cem ofTcrenlibus et requirenlibiis.
[ ProfecJlLiriis (3) consul is pater Jérusalem, Hugonis
Ambaziaceiisis , viœ siia3 socii , filium nomine Siilpl-
cium ct)nsul ejus tuilioniet fidei '-onnnendavit. llal)ilo
illius liominio, ut ei diutius deferret, paternae preces
plurimumoblinuerunt; sed Sulpiciusjuvenisjuvenilem
se(|uebatur animum , cnjus aures veritati ila clausre
eraiit ut ab amico verum autliie ncquiret. Majoiis si-
quidem assentalio neniini nocere potest nisi ei qui
eam recij)it alque ea delecJabitur ; et aiuicus blaiuliis
a vero amico, adliibila dilii;eiitia, Icvilcr dii^iiosei
])olest. Nam<jue, teste Tutlio i4), nullaui pesleni uia-
jorem esse scimus cpiam adulalionein , Ijlandiliam,
assentationem ; (pixl vilium est leviuiu liomimim
alf|ue fail iciuru. ad voluiitalcin oiunia li»(|ii{Miliiirn ,
nil ad verilalem. Illi ncmpe modesliam (juaui ea|)erc
debent non çaj)iinit , iilauKpii' capiunf (|ua dcbent
vacan-; taies judicium veri lollunt idcpie adultérant.
(1) Catonis Phticlia , lil). I. — (2) Mieux moventes. — (3) Le nis. i-l
Bochcl iiK'ttt'iii Tiirus cunsiilis jtater,... — (t) De Àmicitla, 91.
COMITIS ANDEGAVORUM. 273
Siquidem Sulpicius multoties consulem ad iram
incitavit , tuni pro latronibus ab ipso susceplis et
mercatoribus disturbatis, tunipro biirgensibus Castri
Novi [Turonensis] captis et a rege Francorum exhi-
bitis. Denique evolutis temporum intervallis , ante
comitem , super dotalitii sui imminutione, Sulpicii
matris adversus filium querimoiiia dépendent! , con-
venit Sulpicium cornes per inlernuntios , semel et
iteriim , ut matri sublata restituât. Dissimulât ille.
Stomacbatus autem consul de contemptu sui et inju-
riarufii a Sulpicio sibi illatarum, post diffidentice alle-
gationem , Jaguelinum de Malliaco cum quatuor fra-
tribus suis et Hugonem Sulpicii fratrem, cui militiae
cingulum imposuerat, ad Sulpicii impugnationem Tu-
ronis posuit. Sulpicius vero, fréquent! eorum incursu
in multis multa sustinens detrimenta, in consulares
ulciscens^ vicissitudin! vicem rependit. Exasperatus
inde cornes, contractis viribus, quidquld Ambazia-
cus , Calvus Mons et Montricardus (1) a se locis di-
versis excluserant depopulatus est. Deinde recepto
exercitu, Ambaziura veniens, burgum Sancti Dionisii
et quidquid molendinorum pons a septis sejunxerat
succendit. Sulpicius vero arma potius quam pacem
desiderabat; sed Hugonis arcbiepiscopi (2) et baro-
num quos ad sui tuitionem collegerat consilio cor-
ripitur, et ne adversus martium comitem impar
viribus insolescat dissuadetur. Adquiescit Sulpicius,
matri pra^repta restaurât et , mediantibus cum arcbi-
episcopo viris , inter consulem et Sulpicium pace
reformata , injuriarum liberalis indultor abscedit.
(1) Ms. 6005, Mons Richardus. — (2) De Tours.
I ^ 18
27i niSTORIA GAUFREDI
Conspicientes itaque cuncti optimales quia consiilis
tleviaverant fidclitate illiiiii omnc pnesidium fiii^œ
parlim dcslriixissc , parliin intcrclusisse , datis obsi-
dibus, colla ligida ei , ut domino suc, subdiderunt ;
sicque, eversis castris ubique , nullus ultra ausus est
contra cum rebellem animnm detegere.
Advenerat cornes Cenomannis, Nativitatem Domi-
nicani ibidem acturus, et, ut ipsius exigebat nobiiitas
et liberalitas, imperabat. Evocati confluxerant ad
eum, pro reverentia solemnitatis, principes provin-
ciarum cœterorumque militum non minima miilti-
tudo. Est auteni ecclesia Cenomannis Beati Felri,
cognomento de Curia, quae Cenomannorum comilum
proprie capella est; liane enim lilîeralis illa progenies
tantis dotavit muneribus ut de ipsorum comitnm red-
ditibus quinquaginta (I ) ferme canonici ad scrvien-
dum Dec in ecclesia eadem et sulïicienter et honorifice
sustententur. In liac igitur capella sua comes, comi-
tatu militiu' slipatus fre(juentissimo, sanctissimoe noc-
tis exegit vigilias ; et jam lux advenerat matutina ut
in episcopali matrice ecclesia, de more, processionis
mysteria agerentur. Procedit igitur comes, proceres
subsequuntur , caetera militum manus ei simul et eis
revercnler obambulat, cum ipse, j)rimus incedens ,
in ipso inlroitu ecclesia? clericuhun olfendit in tenui
satis liabilu, pauper enim cral, sese clero ecclesiae
immiscere volentem.
At comes liberalis, liberali suo more, eum j)rior
afi'atur, et salutato subinlulit : « Die, incjuit jocando,
o derice, scisne aliquos rumores? » Et puer eliam
(1) Le cliiflVc uiamjUf dans le iiis. OUOi).
COMITIS ANDEGA VORUM. îir^
ait . « Domine, valde optimos ! » Ad quod suspensus
cornes et attonitus, et quod nesciret se audituruin
putans : « Die, ail, bone puer, née me suspensum
différas. » Et ille : « Puer, iiiquit, natus est uobis,
et filius datus est nobis. » Quo responso pueri de
puero comes accepto, non vile tenuit, neque a quo
sed de quo audisset pensans, ait ad puerum : « Cujus
filius es? » — (( Domine, ait, illius liominis vestri ad-
modum pauperis » et nominavit patrem suum. Et
comes, non jam jocando sed serio , vulneraverat enim
cor ejus caritas nati pueri , puero respondit : « Vade ,
inquit, in clerum, etobsequere puer puero cujus milii
praenunlius exstitisli : potens est enim ille, et si non
ego, tanti nuntii mercedem tibi reslituere. » Peractis
igitur processionis mysteriis et celebratis missarum
solemniis, comes episcopum adit. Gui assurgens et
occurrens episcopus : u Bene, ait, fecistis , domine,
veniendo , ut cum sacerdote veslro hodie reficiatis. »
Et comes ait : « Nec votum domini et patris respuo,
nec tamen voto valeo parère, tanta mecum militia
congregata , sed postulationem unam postulaturus
adveni. » Et prasul : « Vestrum est, ait, non petere,
sed jubere. Edicite tamen quod placet; nuUam pror-
sus patiemini repulsam. » Et comes : « Pro amore,
inquit , illius qui hodie natus est nobis , et filius datus
est nobis, date mihi unam prœbendam in ista eccle-
sia. » Quo benignissime ab episcopo concesso , comes
puerum manu tenens, qui puer sibi Wativitatem Do-
mini nuntiaverat : « Hune, intjuit, vice mei, investite
de dono, et eum canonicum loco mei suscipite. » Et
ad ipsum puerum veftens vocem et vultum : u Et ego,
inquit, in ecclesia Sancti Pétri de Curia tibi dono prae-
276 HISTORIA GAUFREDI
bendaii) (|u;i' prima vacaxcrit. » Admirati qui aderant
tantani principis iii paiiperem puerum beiiignitatem,
laiii laii,'aiu imiiiificeiUiani, tuiii piitsul ab ipso co-
mité , ausu lamiliaritalis , pertjuirere caiisam tanUt*
tjiatia" ^t'l mumenim. Coram ciiiiclis cornes liberalis
eani liberaliter explicuit. Obstupuere pariter universi
el sini;iili, non minus clementiam ejus in pauperem
puerum (juam circa Sumnumi Puerum devotionem ;
salisque aguituni el quam sibi lamiliare esset subve-
nire egentibus [et] (juanli bal)erel Summi Fueri nuu-
tiala sibi natalitia.
Quibus sane studiis in banc virtutum emitienliam
vir illustris excreverit, clarum ei est qui diligentius
pensavit vitam ejus. Cum enim ab iiieunte létale
scientiam litterarum degustasset, tanlo ardore in liis
versabatur ut uec inter arma pateretur debaerere lit-
terarum doclorem. Suum igitur fecerat ilhid sapienlis
de sapientia dictum : Hanc adamavi a juveutute mea,
et quaesivi assumere mibi sponsam , et amator l'actus
sum formae illius (1). Nec solum in sacris litteris
versabatur, sed lumc de auctorilîus, nunc de pbilo-
sopbis (piLcque digua memoria- sibi recondebal , pra--
clarum dicens clavam Herculis de manu ejus raj)ere
et Goliam suo ip>sius perimere gladio. \ ir igilur ad-
mirabilis, inler .Egyplios babitans, spuliabat -t|;yp-
lum, vasa indc aurea el argenlea rapiens, profulura
uti(jue iii usus Israelilarum. Kt cum in sacris litteris
legisset (2) , de rébus nuuidanis : I dniUis \(inii(itiu/i
cl urnnid KdniUisl n Admiralione cjuadam non modica
(1) Cicero, de Univerto , 43. — (2) Ecclesiast., 1 , 2
COMITIS ANDEGAVORUM. 277
afficiebatur, illiid idem apud saeciilares reperiens, ut
est illiid :
O curas hominum! O quanti est in rebus inane (1) !
Cumque in sacris litteris Jacob discretionem cerne-
ret, dicenlis : Si grèges meos plus in ambulando fe~
cero laborare ^ morientur ciincti simiil una die (2);
nihilominus a ssecularibus audiebat :
Est modus in rebus, sunt certi denique fines (3).
Audiebat in divinis litteris : Déclina a malo et fac
bonum (4) ; audiebat a ssecularibus :
Est quoddam prodire tenus, si non datur ultra (5).
Audiebat in divinis : Omnia mensurate p^ant propter
pusillanimes ; audiebat a ssecularibus :
Virtus est vitium fugere , et sapientia prima
Stultitia Garnisse (6).
Sed quo delabor, oblitus propositi ? Quid enim ,
quod ad bonos duntaxat mores valeat, in ssecularibus
litteris non reperitur ? Quse legens vir nobilis et se-
cum ruminans , nimia afticiebatur verecundia si non
impleret, Christian us , quse et exemplis et documentis
gentiles monstraverant. Vere, ut ait Boetius, beatas,
respublicas, si vel sapientes earum tenere regimen ,
vel earum rectores studere sapientise contigissel (7j.
Anno igitur uxoratus sui quarto, memoratus consul
(1) Persii, Sat. I, 1. — f2) Gènes., XXXIII, 13. — (3) Horatii , I.
Sat, I, 106. — (4.) Psalm., XXXVI, 27. — (5) Horatii, I. Epist., I, 32
— (6J Id., ibid., il, 42. — (7) Consolatioiies phdosophicœ, lit). I.
278 niSTORIA GAIFREDI
Gaufredus genuit filiuin suiiiii primogenitum Hen-
riciim, ([iiiiilo (iaufieduni, sexto \\ illelmum.
Aiiiio eodem , ah incarnalioiic videlicel Domini
M(]\\\\'1I", rei;ni vero sui trij^^csimo qiiinto et qua-
tuor niensilnis, atalis vcro siKcsepluagosiino sccin)do,
prima die decenibris, Ilciiriciis rex obiit juxla Rotho-
magiim, in lot»» (jiii Lcims dicitiir. Ejus iiilestiiia
Normanni, rclicjmirn \ero ror|)iis \iigli sej)ulliirfe
tradiderunt. Deruncto igitmeo, libéra, ut in niorluo
soient, jiidicia populi depromebantnr. \lii eiiin tri-
bus vehemenler irradiasse splendoribiis asserebant :
saj)ientia summa, nani et consilio profundissimiis et
providentia conspicuiis et eloquentia clarus habeba-
tiir; Victoria etiam qua, exceptis aliis qiue egregie
gesserat, regem Francoruin lege belli superaverat ;
divitiis quoque , quibns onines antecessores siios la-
teqne longe(|ue prax-esserat. Alii aiileni , diverso stu-
dio, tribus illiuii viliis asserebant inlectum : oupiditate
nimia, (jua, ut omnes parentes sui, pauperes opu-
lentus, tributis exactionibusque inliians , dilatoriis
hamis intereipiebat ; erudelilale etiaui (|ua consuleni
Moretanii , cognatuni suum , in caj)lione |)'.)siliuii
exoculavit, nec sciri facinus tam borrenduni j)otuit
usqu((|n(t uiors secretum régis njtciiiil ; iicc minus'
et alia proponebant exempla (\uiv tacenms; luxuria
quo(|ue qua mulieres ditioni rei^'is, moïc Saiomonis ,
contiiuie subjacebanl .
r.ilia vulgiis libcnini diversificabal ; succcssii vcro
temporis alrocissiini, <jui postca jx i Normannoruni
raliiosas proditiones exarsit , (juid(|uid llenricus l'ece-
rat iviannifc vel rei,'ie, (•(>mparali(»n(' detci'ioi'um ,
vImimi csI pt ropiiinimi. NCnil enim sinr mura Sie-
COlWmS ANDEGAVORUM. 279
phanus, Theobaldi Blesensis consulis frater junior,
eo ut , vir magnae strenuitatis et audaciœ , quamvis
jurasset sacramentum fidelitatis Anglici regni filiae
régis Henrici, frétas tamen vigore et impudentia^
regni diadema,Dominum tentans, invasit. Guillelmus
Cantuariensis arcliiepisopus , qui primus sacramen-
tum filia^ régis fecerat, eum, proli dolor! in regem
benedixit; unde judicium illud Deus in eum statuit
quod sacerdoti magno Jeremiae percussori statuerat,
scilicet ne post annum viveret. Rogerius magnus Sa-
lexberiensis episcopus , qui secundus sacramentum
illud fecerat et omnibus aliis pra?dicaverat, diadema
ei et vires auxilii sui tribuit ; unde postea, justo Dei
judicio, ab eodem quem creavit in regem captus et
excruciatus, miserandum sortitus est exterminium.
Quid plura ? Omnes qui sacramentum juraverant,
tam praesules quam consules , et principes qui assen-
sum Stepbano praebuerunt et hominium fecerunt,
praesentem vitam misera morte finierunt. Hoc vero
signum malum fuit quod tam repente omnis Anglia,
sine mora , sine labore , quasi in nictu oculi ei sub-
jecta est. Diadematus, curiam suam tenuit ad Natale,
apud Londoniam.
Corpus régis Henrici adhuc insepultum erat in Nor-
mannia, rex namque Henricus prima die decembris
obierat. Cujus corpus Rotbomagum allatum est , et
ibi viscera ejus et cerebrum et oculi consepulta sunt;
reliquum autem corpus, cultellis circumquaque dis-
secatum et multo sale aspersum, coriis taurinis re-
conditum est, causa fetoris evitandi, qui multus et
infinitus jam circumstantes inficiebat. Unde et ipse
qui, magno pretio conductus, securi caput ejus exci-
280 FIISTORIA GAUFREDI
deral, ut fetidissimum cerebnim extralieret, quamvis
in lintcaniinihus capiil siiurii ()l)volvisset , mortiius
tameii ea causa, prelio niale gavisus est. Hic est ul-
timns ex multis quem rex Ilenricus occidit, mnltos
enim occiderat vivus, hune ultiinum occidit mortuus.
Inde siquidem corpus regium Chadomi sui deporta-
verunt ubi diu, in ecclesia in qua pater ejus sepultus
fueral, quamvis multo sale rcpletum esset et niultis
coriis rccondilum, tanien continue ex corpcre niger
humor et horribilis, coria pertransiens, decurrebat
et, vasis sub feretro susceptus, a niinistris bfjirore
fatiscentibus adjiciebatur. Vide igilur, (juicumque
legis, quomodo régis potentissimi corpus, cujus cer-
vix diademate auro, argento et gemniis electissimi
quasi Uei splendore vernaverat, cujus utraque manus
sceptris pra^radi avéra t , cujus reliqua superficies auro
argentoque lextili tota nitilaveral, cujus os tam deli-
ciosissiniis et ex((uisilis cibis pasci solebat, cui omnes
assurgere, omnes expavescere, omnes gaudere, om-
nes admirari solebant; vide, inqusm, quo corpus illius
deveneril, (juam borribiliter delituerit, (|uain niise-
raliiliter objcctuui fuerit! \ ide reruin evenUun ex
quo semper pendet judicium, el (bsce contemnere
quidquid sic dcterminalur, (|ui(l(|iii() sic adniliilalur '
Tandem reliqui:e r egalis cadaveris ablaUe sunt in An-
gliam et sepulla-, infra duodcciui dies Natalis Domini,
apud al)baliaui Hedinga', quam praTalus rex Ilenricus
fundaverat cl nuiltis possessionil)us dilavcrat.
Morluo, ut (Hxiuuis , rege Ilenrico , Sle|)hanus
cornes Morilonii, fratcr comitis Tlicolialdi , ncj)Os ré-
gis dcrmicli, in regcin cvtraordiuaric sul)limatus est
el ci>n»nalus in Angliani. (Juod videns consul Aude-
COMITIS ANDEGAVORUM. 281
gavensis Gaufredus, qui summus liostis ejus erat, qui
nimiruni filiam régis Henrici duxerat, quge impe-
ratrix Alemaniœ fuerat, et sacramenta de regno Â.n-
glise acceperat, unde Angliarn calumniabantur spon-
sus e£ sponsa, cepit tamen inducias cum rege:
videbat enim se ad prsesens regias vires non posse
perfringere, tam pro multitudine probitatis quam pe-
cuniae quae adbuc, ex abundantia tbesauri defuncti
régis, superaverat. Transaclis autem duobus annis
induciarum, filia régis Henrici, cui Anglia juramento
addicta fuerat , venit in Angliarn. Quani cuni rex
obsedisset apud Arundel , vel perfida credens consilia
vel quia castrum videbat inexpugnabile, ire permisit
ad Britoue.
Eodem anno, Rogerius piccdictus episcopus, tam
mœrore quam senio confectus, demarcuit. Stupe-
bunl autem omnes lecturi tantam , tam subitam
rerum permutationem : viro namque prœfato tôt ,
a juventutis exordio, bona conligerant et sine inter-
pellatione in cumulum creverant ut diceremus omnes
in eo forlunam suae volubilitatis oblitam ; nec ali-
quibus adversis in tota vita potuit affici, donec tantae
miseriae cumulus simul confluens in extremis eum
prœfocavit. Nullus igitur de felicitatis assiduitate con-
fidat, nullus de fortunée stabilitate prœsumat, nullus
in rota volubili sedem confixam ,diu superesse con-
tendal.
Secundo siquidem anno a morte Henrici régis,
siccitas permaxima fuit , a martio usque septem-
brem.
Ipso anno, Matbildis Imperatrix transfretavit in
Angliarn ; Gaufridus vero comes, coadunatis maximis
J85 HISTORIA GAUFREDI
ropiis milituiii ot pediliiin, adjuvantibus sibi baro-
nibus suis cunclis, maxime aulem (kiiliclmo Aqui-
tanix chice, Normaniiiam inlravil canujne totam
acquisitam tciuiit, excepto oppido cpiod dicitur Gi-
sorel (1), (juod regi Fraiicorum Ludovico, ne sibi
noceret coiicessit, sic(jue dux Normaimorum eHectiis
est.
Quo autem labore quantaque diligentia "Mustrio-
Inm Bellai, obsessum in hvemc et a^state, vixque
etiam anno peracio captum, deleverit, quantamqiie
misericordiam in Giraudo Bellaii et filio siio exer-
cuerit, scrmo subsequens declarabit. Qiiid dignum,
ut, iiit boelius, slolidis menlil)iis imprecer nisi ut
opes et bonores ambiant : ila tamen ut, cum falsa
bona paraverint , illis omissis, ad cognilionem veri
boni festinanter perveniant ?
Cieterum siluit terra in conspectu consulis Gaufredi
annis circiter decem , qua* tctnpnrum inteivalla non
in vacuum ducens subjectos sibi populos in acquitatis
virga rexit ; (piibus elsi non praeesse, prodesse tamen
affeclans , misoricordiœ et veritati , justifia^ et paci pro-
pagande' operani dédit.
Evoluto autem decennovenali circule, Giraudus
Bellais redivivre conspirationis intentor et auclor
exstitit; baronum si(juidein suorum animos solli-
cilans , a (Jomini sui amore et servitio , iniquita-
lis al)undanlianj subniinistrans, refrigescere fecil.
I.um (juij)p(' GaulVcdus , sua praevalens industria,
in régis l'rancorum l.udovici notitiam et, post noti-
tiam, in amorem devinxerat [itaj ut ipsum, inter do-
(1) Ms. 6003, (iisorii.
COMITIS ANDEGAVORUM. 283
mesticos raagis clilectuiii, totius Piclaviae senescalcia
insigniret. Regiae in eo fiducia i'amiliaritatis superbia?
fomitem ministrabat. Fastii igilur elalionis intiimes-
cens, cum complicibus suis, Andréa videlicet de Doe,
Rogone de Choe, Haimerico d'Aveir, Pagano Bafer et
multis aliis, quos malitiae suœ veneno infecerat, Los-
duni , Sahnurii et Andegavorum partes, frequenti
discursu depopiilans , ausu temerario infestabat. Ha-
bita ad comitem relatio eum in ultionem armavit.
Sagaci igitur usus consilio, ut discurrentium obstrue-
ret iter, duo oppida, Butbannm (1) et Rupem a
nominum impositoribus dicta, inter Losdunum et
iMusterioIuni firmavit , firmata milite munivit. Inter
Psalmurium (2) vero et Andegavumalia item duo, quae
Platea et Cosdretus nuncupata sunt, difficultate loco-
rum et valida militum manu bostibus invisa, con-
struxit, et a partibus itidem illis bostilis incursus im-
petum impedivit.
Cum vero brumae glaciali vernum tempus, et veri
florida aestas serena succederet , et jani prata falces
et messes falciculas exoptarent , considerata consul
grata arridentis temporis opportunitate , coacto unde-
quaque exercitu , Doe venit, hujus muros turremque
ruina, domos incendio biduani laboris instanlia pes-
sumdedit. Crastina illucescente , acies tanquam ad
bellum processurus ordinans, Musteriolo proficiscitur.
Militaris ordo et pedestris modo et forma qiia eos co-
rnes instruxerat incedebat, non ad dextram neque ad
sinistram inclinans. De castello autem quod contra
eos erat exivit cobors armata militum , ad torniamen-
(1) Ms. 6003, Burbanum. — (2) Pour Salmurium,
^
584 niSTORlA GAUFREDI
luiii oos provocans. Ordinatie acies inccdunt, et nemo
metae sihi constituta' limilem exccdil. Indignati très
harones magnanimi Kogo de Clioe , Ilaniericus de
Aver, Pagaïuis Bafer, quodhellicosa^ genlis acies dili-
genlcr instriiclas j)ortnrI)aro ncquissent, in consiilcni,
qui primam aciem pra'ibal, iiiiaiiimitor irriiiint. Tril)us
lanceis ejiis scutuin pariler perforantes eiim dejicere
induhitanter a^sliniabant ; nianet consul inconcussus
et, licet tanlorum [)r()ceruni validis iciibus inipelle-
retur, nec a staplio pcs ejus avulsus est. Obstupefacti
inusitato rei miraculo , versis habenis, intra castelli
castra sese recipiunt. Videns consul fortunae eventum
sil)i blandientem , ade[)ta opportunitate , cum suis eos
persequilur; et primo adventus sui die, forum cum
forensi burgo et uni versas domos quas murorum am-
bitus excluserat in favillani redigens , castra metatus
est.
Castelluni illud , situs sui dilFicuitate, obsessoribus
suis de sui captione desperalionein pariebat. Duplici
siquidem mure et antemurali cingebalur, et turreni
mirae fortitudinis us(jue ad sidéra porrigebat. Arcebat
aufetn uiacbinanienlis cnjuslibct jactus, a niuro et a
turre longe p«)sita , abvssi praïupta^ (purdam pra'ro-
gativa, qua' \ ailis .Itida^ajyjiellabatur. In bis (iaufridus
pluiiimini sj)ci .sii;r jiosucrat. \ idens itacpie consul
sibi teuipus in vacuuni clal)i et gentem suam longae
obsidionis ta^dio nauseare, ad callida convcrtitur ar-
gumenta. Kx ejus (piippe impcrio Sahnurensos nuii-
dina' ad Monasteriolniii translata* sniil. infia (jiiinde
cim vero dies, lam a castrensibus «piam ab eis (pii ad
ninidinasconfluxerant, vallis illa, pr.Tter sprm implela,
in pl.niitieni deilucilui' ; (pia* tes obsessoribus hrtilia%
COMITIS ANDEGAVORUM. 285
obsessis mœstitiae causa fuit. Fiunt igitur, jubente ar-
tifice et^artis Jignarise perito comité praecipiente , tantae
sublimitatis turres lignese quœ uiurorum et turris alti-
tudinem despicerent ; et suppositis rotulis traclae
mûris admoventur et a militibus et a sagitlariis iutro
positis vagandi per oppidi vias ejus babitatoribus se-
curitas tollitur. Habito igitur libero et securo accessu
militum pariter et peditum, acies armatse pari voto
dant assultum, clangunt buccinis, intouant tubis.
Attollitur in cœlum utrobique clamor tumultuosus ;
isti audacter assaliunt, illi viriliter se defendunt. Con-
sulares, antemurali primituseverso, reliquos violenter
subruunt muros. Oppidani lapidibus , sagittis et missi-
libus impetitores suos impetunt , vulnerant et vuhie-
rantur. Fit utrinque maxima strages, et alternatim
variis mortium generibus sese prosternunt. Invalescit
bellicus labor, et altercatio dura percipit incremen-
tum, ita ut sola vexalio det intellectum auditui. Hi
vero qui in turribus ligneis erant, sagittarum grandine
prœmissa , graecum jaculantur ignem , qui in brevi in
flammarum globos sese subrigens tolius castelli in-
cendium fuit. Oppidani, fortunae adversantis omine
sinislro confracti , incendii trepidantis et sagittarum
urgente molestia , ad turris tutiora confugiunt.
Dantur unius diei induciae , sepeliunt bine et inde
mortuos suos et medentur vulneratis. Invitatur in-
térim Giraudus ad deditionem; sed magnanimus vir,
de turris fortitudine pnesumens et in auxilio régis
Ludovici et peregrini exercilus babens fiduciam, de-
ditionis dedecus execratur. Mandai in bis exasperatus
consul petroritas, fundibularias, mangonellos etarietes
erigi. Jaciunt fundibularise et petroritae, mangonelli
286 mSTORU GATFREDI
jacnlaiitiir et arcis ()j)j)Osilimi laliis crebro qiiatitur
arielc, jamjamqiif fi-t'cjucnti lapiduiu jactii latere lur-
ris nerforalc) nonmilli inlrorsiis viiliirranlur. Damna
vtMo et scissiiras '|iias in Inrrc inalilia diei fecerat,
quercinis roboribus subinduclis, noclurnus labor sa-
ta^il resarcire. Consulil stipcr boc btt<Tatns consnl
legendo Nf^cciuin Picnaluîii, (|ui de re dixil militari.
Adsunt intérim monaclii Majoris Monasterii, eccle-
siae suae responsa comiti delegaiites. Reverendiis vero
consul, ob monacbornm rovcMentiam , libriim (|ut"m
pra' manibns babcbal posuil seorsum, ut eosatlentius
Budiret. Qiiem arripiens unus ex monacbis qui dice-
balurCi. (T, vii- antbenticus, bonaeopinionis etnulio-
ris vilse, acer ini^enio et perspicax in scripluris, légère
cœpit. Occunit autem ci locus ille in (|no Vegecius
Henaliis plenins instruit (jualiter lurris connexis robo-
ribus resarcita festinas pateal captioni. Considerans
discretus cornes maturitatis virum sedulum et solli-
citum circa Icctionem ait : i< Hilecte in Domino fra-
ler Cf., sicut invenis in lectione, ita usque in crasti-
num videbis e\bii)eri in opère. » Jussit igitur cadum
ferreum ligaminibns OMTcis astrictun» , (orti depen-
dente catena , nucum et seminis canabi et lini oleo
inq)leri, et cadi patcntia opportuna ilidem ferri clavo
forti ferreo fortilcr cavillato sigillari. l'aliter autem
iM)|)lt'luin jubtl in Imjiace ignea t ami lin rcponi donec,
niinio ardore , totus incandcsccrcl et oleum intus fer-
vcsrcns cbulliret; (jui cxtractus, catena j)rius super-
(1 j Peul-t^ln- Ijauiit-r di* Compiègae, noniiiié par Ir uiuiiif Jiaii «Lm»
»oa prologue de VH'utoria abbreviala coiuutum A n<Ugavorum , \ . plus
bai, pagi- 3iS3.
COlMinS ANDEGAVORUM. 287
jectis aquis refrigerata, mangonelli conto innectitur et
a fundibulariis, summa mi et cautela directus, in con-
nexum foraminis robur, sicut igiieus erat, infigitur.
Solvitur impetu, subjectae materiae fit incentivimi.
Oleum vero effusiim, ignis alimenta subministrans ,
in flammarum globos coalescit. Lambens flamma
unice (1) evomens incrementa, tribus introrsuni
mansionibus combustis, vix homines ab incendio
immunés dimittit. Tôt igitur fractus infortuniis Girau-
dus , omnimoda spe renitendi destitutus , offert dedi-
tionem. Liberalis itaque consul, jam subacti commo-
ditatibus consulens, dimissis primo Andegavensibus,
ne \ iolenler raptum perderent , dedentem se cum suis
Giraudum suscipit, ipsoque Ândegavis in arce sub
diligenti custodia reposito, caeteros per loca diversa
carcerali mancipat custodia^. Turrem vero subvertens,
partem ejus intaclam, factse ultionis memoriale, reli-
quit, solutaque obsidione dimisit exercitum.
At vero Ludovicus rex Francorum, Giraudi infor-
tunio compatiens, mandat comiti ut in confinio Fran-
cise atque Normanniae veniat ad colloquium, securn
ducens Giraudum una cum caeteriscaptivis. Rege igitur
mediante, amoris identitate redintegrata, talis eos
compositio pacis univit ut comes Giraudo et coadju-
toribus suis terras suas restitueret, ea exceptione ba-
bita ne Giraudus vel successura ex eo posteritas tur-
rem Musterioli vel quamlibet fortitudinis i^2) calce vel
sabulo deinceps aedificaret.
Giraudus Berlai homo saevus erat et multae malitiae ;
cumque nulli bonus esset , quippe quia is nequam in
(1) Mieux ignis. — (2) ^lieux fort itudinem.
iS8 HISTOKIA GVUFllEDI
saniL' prolessioiiis luMiiiiies niiiiia debacclialjatur ve-
saiiia , iil|)()l«' <|iii iiec Deum linicbat nec honiiiies
revei<'l)alm , inlcr cirltMos aulem Beali Albiiii iiiona-
clios ef injuriis alficiehal cl spoliabat rol)iis. Hal)ebant
siqiiitlcni iidem iiioiiacbi (|iiainda!n mansionem, ciii
Mcrimi nomcn est, viciiinm iiiiiiis caslro illiiis, cui
\ irgiliammi illiid, iimtalis iioiuiiiibus , jute jjosset
aptari :
jMaiitiia Vil' mi.sci il' niiniuin vi( iiia Cremonae (1).
Ilinc eniii) \icliis proprios monachorum rapiebat,
abducebal j)iu;das, bomines caplivabat, trudens eos
in carcerciu tioiiec redderciit ei substantiani suani iis-
quf ad uovissiiiiuui (juadraiitom. lU'clamabanl moiia-
cbi ad episcopi sedem ; evocabat t|)iscopus raptorem
ad justitiani , ille spernebat; excommunicabatm, du-
(<'l)at j)r() niliilo; converleliant se nionaclii ad icmiilis
jusliliaiii, setl (juid btecPipsuiii enim eomitem , de ca-
slri siii firniissiina munit ione prasuniens, idem tyran-
nus uianifeslis odiis infestabat. .Nus(|uaui igilur nio-
nacbi a tanto bosle reperientes praesidium, cinu ipse
et nialerialem vindictani , castri nnuiiminc, declina-
ret , et prit nibilo duceiel ecclesiasticam , proflii^ali
danmis et afleeli tivdin, tandem enm tyrann;» eonipo-
suerunt, annuatim et se et suos bomines eonstiluenles
tributarios : ex chi(tbus scilicel levius judieantes dare
jtartcni (|uam amiltere loliun; ( iijiis eliam <M)mpt)-
silioiiis, sub ( biio^iapbi tesliiiiimio. scii|itiiin i|)sius
eomitis, abbalis Sancii Mbiiii ^r(\ cl t\rauin ipsius
siuilli^ iiiiiiiiliini cl loboraliiiii <sl. Scd deinde,(|uia
M) Virg. tcloga, IX, i8.
COMITIS ANDEGAVORUM. 289
illiusGiraudi, velut AmorrheorLim,iniqLutales necdum
completae eraiit , induravit Dominus cor ejiis [ita] ut
contra ipsum comitem guerram moveret. Quod cornes
non diutius passus, coacto in uniim exercitu, mili-
tum legionibus ordinatis, tyranni terram ingreditur,
ferro flammaque oninia devastans. At vero ille , electa
militum manu, intra munitionem se recipit, in tem-
pora multa comparato sibi viatico. Nec mora, cam-
pestribus devastatis, ipsum castrum obsidet comes
quo tyrannus tenebalur inclusus; etquamvis difficile,
expugnari , tandem , eo de\ astato , tyrannum cum
uxore et liberis et complicibus sorte capit bellica, et
in sua, gaudens , regreditur cum captis.
Venitur ipso die ad oppidum Saumurum; etfactum
est, cum post laborem et convivium comes somno
sese dedisset, ecce beatus Albinns, pontificali deco-
ratiis infula, visus est ei astitisse, dicens : « Gaufride ! »
Et ille : « Quis es, domine? » Et sanctus : « Ego sum
Albinus, ait, Andegavorum episcopus. Ecce de hoste
tuo potitus es Victoria ; sed ne tuis viribus id ascribas.
Noveris quod ego a Domino dominantium, in cujus
manu sunt omnia jura regnorum , banc tibi impetravi
et obtinui victoriam. Ille enim tyrannus in monacbos
meos nimia grassabatur nequitia, et eapropter ipsum
movi et impuli ut in te arma moveret, quo, justam
babens causam , me a Domino obtinente, eum conte-
reres.Nunc igitur prudens esto, nec victoriam, quam
meis precibus per Doniini graliam oblinuisti, vel
negligenter inutilem facias , vel insolenter superbia
abuteris.De caetero, summa cura et diligentia, moneo
te quatinus scriplum illud (juod de compositione facta
inter ipsum tyrannum et monacbos pênes eum repo-
I 19
290 HISTORIA GAUFKEDI
siliim est, extorquere ab illo yjniclenter satagas; non
eniin consilio mco fada est coniposilio illa, cjiiippe
in ecclesia^ niea* destriiclioneiii. »
His (liclis, sancliis dispariiit. At cornes evigilans
primo (juidem visioneni soinniiim reputahat; et sese
iiilerinj concedcns quieti, olxlorniivit , cum protiiius
eadern persona, in eo liabitii eideni assistens, eadeni
itérai vcrba. 111e rursiim excitus somno admirabatur
visum, sed verens ne Maligiuis ille , transfigurans se
in aiigcliim kicis, talia niacbinaretiir, indulget somno
ileruin; sauctus vero, tertio apparcns, eadem replica-
vit. Jam vero cornes dissimiilare non poterat se mo-
neri divinitus.
Expergefactus igitur, barones excitât qui propter
eum jacebant, et, visionem referens, coiisulit eos
quid facto opus sit. At illi : « Domine, inquiuiit, vos
bene nostis liominem qiiam sit versipellis, nec vobis
opus est ut a (pioquam doceamini qualiter sit agen-
dum cum eo. » "Nlane igitur facto , comes advocari ad
se (jiraudum prajcipit, cpiem , vellc suo dissimulato ,
sic alloquitur : «En, incpiit, Giraude, sorte bellica
vos captmu leiieo, et terrai vestrae redditus intérim iii
manu mea erunt. Volo ita(|ue et jubeo vt)s cjuatiiius
ijisos redditus mihi diligcnler assignelis, ne vel ipso
(juamdiueos tenebo possim in alicjuo defraudari , vel
vos (iiiii mciimi liabila pacc leiiam vestram reeu-
perabilis; et in primis volo referatis quid cum mona-
cliis Sancti Albiiii apud Merum liabetis. » Quod cum
exjjosiiisset et calera vcliel edieere, eomes : a fvslne,
ait , liiijus compositioiiis alKiiiid senplum .' » \A ille :
« Est, iriquil , domine, quod eliam , vestrae auctoiitalis
sigillo mboialuiM , eliirograplii etiam alteslalione ,
COMITIS ANDEGAVORUM. 291
tara a me quam a monachis pariter conservatiir. »
Tum cornes : « Vestram , ait , partem ostendite milii ,
ut per me ipse probem qualiter in ter vos composuis-
tis. M Et Giraudus : « Cum aliis, inqiiit, domine,
scriptis meis in abbatia et hic lial)etur, ne sine mei
prœsentia alicui redderetur. » Tum comes, vultu de-
mutato, in tyrannum intendens : « l na est de vobis,
inquit, sententia, Giraude. Per ipsuiii sanctum Albi-
num, quem hostiliter inleremistis , non manducabitis
nec bibetis donec ipse manibus meis scriplum illud
tenuero. » Et conversus ad sucs : « Ligatis , inquit,
manibus et pedibus, trudite eumin carcerem inferio-
rem. » Quibus jussa explere volentibus, sciens tyran-
nus principis animos inflexibiles : a Domine, inquit
ad ipsum, jubete me eo usque deduci. Ego libenter
vel scriptum illud vel quse habuerit (1 ) reportabo. Tan-
lum ne irascatur dominus in captum suum. » — « Ego
ipse, inquit comes, vos illucadducam. » Et continuo,
ascensis caballis , iter arripiunt. Quo cum pervenis-
sent, extracta Giraudus de lumbari suo clave parvula,
scrinium in quo ejus scripta servabantur reserat et
scriptum quod comes postularat inde extractum ipsi
tradit.
Et ecce prior de Sancto Albino eadem hora in-
greditur. Missus ad comitem , vice abbatis et conven-
tus, salutat eum; debinc preces deponit simplices
quatinus scriptum illud, pro amore Dei et sancti
Albini, a tyranno quem dominus in manibus ejus
concluserat extorqueret et Iransmitteret ecclesiae ;
valde se gravatos compositione illa, iiritam debere
(l) Mieux itbuerit.
Î92 mSTORIA GAIFREDI
fuM'i paclioncm pcr qiiam lil^ertas ecclesiae deprimi-
tiir; tvraiini violeiilia veliit in jus vcrtiliir , pra^sertim
(•uni (loiuinus ci ex ij)SO tyranno tanlam victoriam
j^ra'slitisset. Quo talia pérorante, cornes alacri vultu
arridens : « Modo en, infjuit, in manihus meis scrip-
luui illud pro cpio postulaslis. >(»lite tiuicre; ego
ipse portaho et reddani ccclesiîe. Redite cilius , lœtifi-
cate conventuin, et (licite al)i)ati (juia cras veniam in
capilulum et dicain volais miraliilia. » Eodem ii^itur
die, la'tus de Victoria venit cornes Andegavis, captos
hostes et catenatos ante se ducens. Taceo quam laeta
facile civitas tota sereno domino suo , congaudens,
venit obviani, (juanta ketitia de lioste capto tripu-
diat, quantum de domini sui tanto talique triumpho
gloriatur. (Irastiiuis illuxit dics, et comes juxta con-
diclum ad Sauctuui Alhinnin properat; et ingressus
capilulum, prasenle conventu, propter abbatem re-
sidens, scriatim explicat visionem siq)crius mcmo-
ratam , ([ua*que sibi sanctus dixerit audientibus
cunctis pandit. Deinde scriptuni illud ostendens om-
nibus, coram eis minutalim desecat, jus suum eccle-
siœ reddens et reslituens liberlatem, et scripti illius
minutias manu pr()j)ria in igncm projiciens.
Anno igitur ab incarnatione Domini mcli°, ulatis
vero suœ (juadragesimo primo, vu° idus septem-
bris, vicloriosus dux Normannorum, Ândegavorum,
Turonorum et Onomannorum comes (laulVcdus,
a rcgali rcvertens coll()(|uio, fcbri pcracuta in eo
invalescenlc, .-ipud Casliuni l.cdi cccidil in l((lum.
Tcnii' Ncro su;i' cl gciili, s|>iiilu |)ias,iu'(), in postcrum
pravidons, llcmico hcrcdi suo intcrdixit ne >or-
nianni;r vel An_liic consueludines in consulatus sui
COMITIS ANDEGAVORUM. 293
terram, vel e converso, variée vicissitiidinis alterca-
tione , permutaret. Dispositis ergo et dislributis ele-
mosmarum largitatibus et beneficiis, cometa lanti
principis occasiim pieesignante, teriœ corpus, spi-
rituni cœlo reddidit. Quid mirum si mors, quideni
adversante et répugnante natura , Gaufredo adliuc
adolescent! contigit, cum, teste Tullio, adolescentes
saepe sic mori videntur ut cum aquae multitudine vis
flammae opprimitur ; et quasi poma ex arboribus,
cruda si sint, vi avelluntur, si matura et cocta, deci-
dunt : sic vitam adolescentibus vis aufert , senibus
maturitas.
Humatus est autem in sanctissima Beati Juliani
Cenomannensis ecclesia , in nobilissimo mausoleo
quod ei nobilitatis episcopus , piae recordationis
Guillelmus, nobiliter exstruxerat. Ibi siquidem effi-
giati comitis reverenda imago, ex auro et lapidibus
decenter impressa, superbis ruinam, humilibus gra-
tiam distribuere videtur. Altari vero crucifixi, cui
comes inclitus adjacet, deputatus est, cum reddituum
sufficentia, ab episcopo in perpetuum capellanus, qui
quotidianum pro eo offerat Deo sacrificium , ut plus
et misericors Dominus misericordis comitis misereri
dignetur, qui vivit et régnât perpetualiter (1).
(1) De Senectute, 71. — (1) Ms. 6005, Per omnia sœcula sœculomm.
LIBER SECUNDUS.
Defuiiclo, iitsuperiore diximus libro (1), rege Hen-
rico, StepliaiHis, tlefiiiicli nepos, in re£;eni exlraordi-
iiarie sublimalur; consul vero Ande^^'avensis (^au-
fredus, contractis viribiis, Norniannian», iil lilii sui
liereditateni vindicet, ingredilur. Argentoniaguni et
Danirriintum, non sine discriiuinis difficiiltale captos,
IngelsrcJ'io de liobon et Alexandro, diiobus fratribiis.
coninicndavit. Ilii frequenti excursii in valle Mori-
tonii et in Constantiniensi pago et in circumadja-
centi INormannia ferio, flamnia, rapinis, stragem non
minimani ex()ptanlil)us faciebant. Petit inlerini Ste-
plianus icx inducias. Ilabilo conies consilio, ut Nor-
nianni, qui acepbaH et sine principe eranl, inter se
dissidendo, divitiis elapsis, paupertali facibus subige-
rentur, pelilas indulget inducias.
Duobus ergo annis induciaruni elapsis, ab Anglia
in Nornianniain Sicpliaïuis lex transtVclavil ; (jui ,
coactis in uiiiiin copiis, castella (jn;c cornes cej)crat
expugnart- disponil , ijisuin eliaiii ncI bello Nin-
cere vel de Nonnaniiia exlurbare. lta(pie dispositis
exercilibus, iiioncI iter, pra-sumit \icloriain, nego-
tium traciat. (!nni inter eunideni, inter (aiillebnun
(le ^ pre et Haiiialdinn de Sanclo (ialericd e(»nleiilin
gravis de priuiiceria dignitate exoiiliir, verba su-
(t) V. page» 278 et »uiv.
HISTORIA GAUFREDI COMITIS ANDEGAVORUM. 295
perba litem , lis exœstuans furorem , furor incitus
arma ministrat. Res gladiis agilur, caedeque dômes-
tica perimuntur qui, paulo ante , necem hostibus
minitabant. Qua seditione confusus rex expeditionem
sol vit, Cliodomum regressus.
Interea Imperatrix , quse et uxor comitis , mari
transmisso ciim copiosa mililum manu, etsi sexu
fœmina , virili aiiimo Anglos invadit et de jure sibi
debitam bereditatem armis vindicare contendit.
Fama volât et, ad régis aures delata, rem esse iiun-
tiatur in periculo, Imperatricem multos Anglorum vi
subdere, multos eorum sponte illi se dedere, regni
coronam amittere illum, nisi citius Anglis succurrat.
Sinistris rex perexcitus nuntiis , cum quanta valet
mullitudine bellatorum navigat.
At comes impiger, qui coacto in unum exercitu
régis pugnam moliebatur, comperto qualiter impii
régis castris Deus pro eo pugnasset, ejusque cognito
recessu, temporis prosperitate non incassum abu-
titur, properat, terram ingreditur, Mauritianum (1 )
obsidet, vicos et plana capit, indigenas in pace sus-
cipit, bumane tractât, res eorum illsesas ab exercitu
conservans. Inde régis milites in municipio inclusos
prima die oppugnat, expugnat altéra , expugnatos
sine gravi discrimine sibi in pace conciliât, eos in
hominium recipit , eorumque fidem et sacramenta
contra adversarios.
Hinc progressus ulterius, Sanctum Hilarium, loci
natura et artificio firmum , victualium copiis mili-
tumque caterva munitum, aggreditur; et illi, pra^su-
(1) Mieux Mauritonium.
20(J HISTORIA GAUFREDI
meules (le liiildiiiuii aiixiliis, ([iii eis opeiii se laliiros
spopoiiderant, repugnare fortiter, peitinaciter ob-
sistere, armis arma repellerc . opponerc discrimen
diserimini. (]omes aiilem iii Imjusmodi et usa exer-
cilus el animo foilis, primo qiiidem Britonum inter-
cludens aiixilia, disposilis in itinere mililum lurmis,
ii])i locornm anguslia> difTieiliorem Iransiluni facie-
hant ; quo liriloncs comperlo, olfereiido obsessis
auxilio, saniore consilio usi , animiim revocarunl.
Tune jam cornes gravius arcet inclusos, adaptât ma-
cbinas, egressum inclusis volentibusque ingredi
introifiim negans. Nec diu res protelatiir. Quodam
sicpiidem die ipse cornes armatur et, armatos suos
tam virlule proeedens quam polentia, assultu gravi
irruit in obsessos. Non illi sulTerre diutiiis; (|nis enim
toleraret comite.Ti riaufiediim ? Abinicipiiim s(>(jiie
dedentes, tam l)enigne sunt ab eo spontanea dedi-
tione recej)ti, quam graviter puniendi eranl si cape-
rentiir in\ ili.
Inde eigo, alacritate prosperorum eventuum non
inflatus iiianiter sed fortis bumililer , ad Pontcm
l rso fi) I roperat, obsessiniis si resisleienl. Sed (jiii
intus eranl. (pianivis a tempore Henrici régis obti-
nuissenl illiid, audilo lamen quam liberalis exslilerit
com<'S erga eaj)los, née ad niddieiim lesislunt. Mii-
nicipes igitur, oppichini, \u[ nol)iles et matrona'
vulgus(pie promisemim, jiari consensu ()l)viam proce-
denles, j)aci(i(imi domimini siiinina ciiiti paee susci-
piunl, eelerius obtinente lil)eralilale sine civde vielo-
riam (juam bellicosus impctus solel evincere piigiiam.
H) Ms. 000:>, ronlem Irsum.
COMITIS ANDEGAVORUM. 297
His auditis, Britones qui finitimi erant, Henricus
scilicet de Fulgeriis et complices ejus, melu non mo-
dico percelluntur; Yolentes tamen aut eum fraudu-
lenter decipere, ut in facie erat, aut sibi propitium
facere, ut nonnulli aibitrantur. Postularunt igitur
per internuntios a comité ut eis supradictum Pon-
tem Urso ad custodiendum committeret; quo facto et
ei fidelius ad caetera adquirenda per totam INorman-
niam obsequerentur, et de bona ejus ad se voluntate
securius auderent praesumere. Super quorum peti-
tione comes cum proceribus communicato consilio,
quid super hsec eis \ideretur quserebat. Quibus , pro
humani ingenii varietate diversa respondentibus, vir
illustris, apud se non inconsultus, ait : « Sentio qui-
dem vos de conscientiae veslrae et fidei puritate Bri-
tannos meliri, sed non me decipient animi sub vulpe
latentes. Vident me, per Dei gratiam, obtinuisse op-
pidum quod eis quasi clavus in oculo est, ideoque
mihi auxilium pollicentur quia verentur inimicum.
Si eis subjecero illos qui mihi se, non vi sed sponte ,
tradiderunt , videbor utique et istorum graliae de-
generanter ingratus et illorum timori inconstanter
subjectus. Porro si eos coadjutores suscepero, et
Deus prosperaverit opus in manibus meis, non di-
vino adjutorio nec vestris, o barones , viribus no-
strani ascribent victoriam, sed more suo, vento inflati
jactantise , se mihi Normanniam acquisisse jacta-
bunt. )) Ait ergo : « Dicite nuntiis eorum quod nec
eis castehum trado, nec eos suscepta' expeditionis
adjutores excipio. Consulanl sibi : si pacem mihi
renuerint, salvo jure meo non renuo ; si in me arma
raoverint, vestrum erit, o proceres, meara delere in-
298 HISTORIA GAITREDI
jiiriam ! » Britones ij,'itiir, tani viri jjrudenlia quam
viribus turbali, siluerunt.
Ipse aiitem, niovens exercitum, Cerentias venit;
quo sine frrro in detlitionem recppto , ad Bricatiin
civilateni feslinat acccdere. Cujiis advcMituni tarn
cives quam pontifex aiidientes, non iit liosles ho-
stibus, setl ut domino (juidem suo laica manus, ut
tutori, avo et patrono ecclesia^ clerus, cum pra'sule,
obviam proccsserunt. Quorum videns spontancam
subjcctionem , et collatam sibi ma^aii babens reve-
rentiam, et istos ut pacificus dominus in bominium
recepit, et illorum reverenliae cum digna bumilitate
vicem rependit. Siquidem ipse primus , caeteri subse-
quenter de e(juis descenderunt, et pracedentes gau-
dentem popuUmi, cum clero pédestres ad ecclesiam
usque pervenerunl, ubi corain altari facta suppliciter
oratione , non babens cornes fjuid ofTeiret, pallium
quo ulebatnr , vice oblationis ad aram deposuit ;
similiter nonnulli ex baronibus, domini sui et exem-
plum imitantes et morem ei gerentes pro domino,
bide, solemni comitatu totius civitatis, episcop»)
()ia'cedente, in aulas réglas deducitur. Nec mora
liricatenses caslellanos unumquemque ad se venire
mandat, eos duntaxal (jui ejus dominium suscipere
non recusarent ; qui omnes pari concordia advene-
riuil, el eum gandcntes in dominuin susceperuni ,
lidcm ei et sacramcnla contra omnes adversarios
facientes.
A Bricalc iiKtvens, cornes Sanclum Laudum peliit,
«juf)d contra cuin inuniveral ej)iscoj)Us (-(Mistantiensis,
de cujus (iominio est. Milites cpii erant intus ( (lanl
ferme ducenli), e contra exeuntes ad pralium, ipso
COMITIS ANDEGAVORUM. 299
primo impetu refugere ad municipium coguntur.
Prima die resistentes et altéra, tertia sese dedentes
portas aperiunt, pacem pelimt, hominium faciimt,
fidem et sacramenta comili contra hostes jurantes.
Inde Constantiam civitatem venitur, quœ a Constan-
tio , Constantis filio , fundata, ejus meraoriam opère
simul et nomine repraesentat. Hanc nemine resi-
stente (aberat enim episcopus), ingreditur, capit, ci-
vium fidelitateni petitam excipit, loca milite complet
et escis. Constantianae provinciae barones evocat,
fîdem ab eis postulans : omnes ullro veniunt, postu-
lata facessiint, prseter Radulfum et fratrem ejus Ri-
chardum de La Haia, quorum prior, castella sua
contra comitem muniens, rebellare conatur, aller
cum grandi militum copia, ducentorum et eo amplius,
Caesaris Burgum occupât, exinde comiti se posse re-
sistere ratus. Sed comes magnanimus prioris terram
devastans, castella obsidet, vi bellica capit ipsumque
Radulfum , vel sero pœnitentem quod ultra vires ten-
tasset, in deditionem captum pacifiée recepit.
Hinc ad Caesaris Burgum, bellico apparatu sollicite
procurato , militum aciebus dispositis, macbinis pro-
vide et sollerter aplatis, properatur; de cujus castri
vocabulo, situ, artificiosa firmitate, mullum quod
loqueremur eral, sed ad exitum festinamus.
Siquidem Caesar Majorem Brilanniam, quae nunc
Ânglia dicilur, armis invasurus, ibi castra posuit, loci
procul dubio plurima aplitudine explorata : primo
quidem situ naturali locus munitissimus, nalivo lapide
et solidissimo fundatus ; inde mare adjacens, non
minus munilum quam fertile lam suo accessu quam
navali commercio reddit ; sylvarum etiam vallalus vici-
."^00 HISTOIUA (".AIFKEDI
nia,' et It'rariiin copiam et nonnulliiiii exinde contrahit
inmiimentiini. Qiiibus ex|)|{3ialis vir perspicax, naliirae
jiiiixit aiiificium. Castrum igitur illic conslituit quod
iiiiiris riiixit firniissiinis, tunihiis oxstructis tarii fre-
(|iu'nlil)us iii i|)so imiri aiiihilii ut vix hasta militis
inter turrim possit cxtoiuli; inlerius auteni , iii loco
nitiiiitiori, liurini caleris cmiiicntioieni et aiilam re-
^iaiii collocavit. In fjuo etiam Castro, fiigalus primo
inipetii a Britannis, lial)iiisse refugiuni dicitur : unde
Liicanus :
Tenita quaesitis ostendit terj^a Brilaimis.
Hinc ilafjiie non immerito ipsum castrum Cœsaris
lUirgum antiquitas noininavil.
Quo ut pra?di\imus occupalo, Richardus de La Haia
niilitihus, satellitibus, armis virisque competenlil)us
victualibusque copiosis complevit , ut viriliter coniili
résistèrent exiiortatur. Ipse vero , navigio se conimit-
tens, ad regem Steplianuui properat, copias inde nii-
litum adducluiiis (juibiis comitis obsidionem solveret
ipsumque compelleret in fugam. Intérim (|ui in Castro
comiti rebellabant, confisi in virtute sua et in multi-
tudine divitiaruiu (|uas inibi tvrannus congregavciat ,
sed et in turriuuj luunitione inexpugnabili , insuper
in transmarinis auxiliis, non snhun ariuoiiun vennn
cliam conviciorum jaculis ij)sum iuipetebant. Illc(|ui-
dem tela lelis, non vcrl)a vcrl)is hostium rependebat ,
nolens res|)ondere stultis juxta stultiliam illorum. Do-
niiiins autni), in enjus manu suu! omnium ])()testates
et omnia régna terrarum , j)ugnabat pro eo, bostes
ejus detincns et eum exaltant : nam cccc dumRicliar-
dus navigat, capitur a piralis, et cum suis caplivus
COMITIS ANDEGAVORUM. 301
in exteras nationes adducitur. Runior Ictlialis ad eos
qui coiniti repiignabant defeitiir : tum vultus eoriini
decidit pro mœrore, spes quassata elabitur, de sola
fiiga cogitant, sed non patet effugiuni. Tandem co-
mitis collatérales, afflicti lacrymis, puisant quatenus
vel solo intuitu liberalitatis et militiœ solam sibi vitam
a comité impetrent ; nec fuit gravis labor liberali co-
miti indiilgere pœnitentibus. Mediantibus autem illis
qui pro eis intercesserant , scilicet ïngergerio de Bo-
bun , Alexandro fratre ejus, Jordano Tbesson , Guil-
lelmo de Vernuillo (1 ), faciem principis videre me-
rentur, admittuntur coUoquio, donatis injuriis pace
poliuntur. Gui sibi prseter spem facto propitio , non
ingrati castrum munitum, viclualibiis referlum, red-
dunt; ipsi vero se ejus dominio sponte subdentes,
legitimam fidelitatern, sub fidei sponsione, promit-
tunt sacramento. His itaque peractis, biemi imminent!
cedendum arbitratur; munitis quaecœperatcastris, sol-
"vit cornes expeditionem.
Factaestlonga concertatio inter Stephanum pseudo-
regem et Gaufredum Andegavorum consulem : Gau-
fredus proficiens et semper in seipso robustior ; Ste-
pbanusdecrescensquotidie, siquidem transfretavit, ut
diximus, in Angliam. In ipso autem ingressu Anglise ,
fugavit rsigellum episcopum Eliensem, quia nepos
episcopi Salesburiensis erat a quo odii incentivum in
progeniem ejus traxerat. Obsedit autem, in vigilia
Natalis Domini et usque in Purificatione beatœ Mariae,
Linconiae urbem , quod Deo et bominibus displicuisse
visum est, quia solemnitates divinas parvipendebat.
(i) Ms. 6003, Vernullio.
302 IIISTORIA r.Al FRF.DI
De curia auleni ejus in Natale Domini dicere non at-
tiiiet. .lam quippe curiœ soleiiincs et ornatiis re^i^ii
stemmatis, al) antiqua série descendentes , prorsus
evaniierant, ingens thesauri copia deperierat , pax in
rei,'n() nulla, ca'dihus, incendiis, rapinis omnia e\-
lerininahanhir, clainor et Inclus et horror ubique.
Circa I^uificalioneni autcni beatîe Mariae, consul (1 )
Ranuifus adduxit secuni Robertum filium (2) régis
Hcnrici , Noliertuni soceruin snnm et proceres alios
vaiidissimus, ad obsidioncni régis dissolvendam. Cnm
autein consul audacissinius paludeni pêne intransibi-
leni vix transiisset, in ipsa die, aciebus dispositis,
regeni bello aggressus est. Ipse cum suis aciem pri-
niam construxerat, secundani illi quos Stepbanus rex
delieredilaverat, tertiani Robertus dux magnus cum
suis. \ jalere vero erat lurma W allensiuin, magis au-
dacia^ qiiam armis inslrucla. Tune consul Ceslrensis,
vir bellicosus et armis insignibus coruscans, Rober-
tum consulem proceres(jue r('lif|uos sic all(»((uilur :
« (iratias igitur mullas, du\ in\ictissime, vobisque ,
proceres et commilitones mei, cum summa devotione
persolvo, (jui, us(}ue ad sita' |)ericu]um, amoiis aflec-
tum milii maiinanimiter e\liii)uislis. (aun i'Mlur sim
vobis causa periculi, dignum est ut periculo me plus
ingeraiM cl infidissimi régis, (jui dalis iiuluciis pacem
fregit , aciem piius illidam. Kgo (|uidein , tam de régis
injustilia (juain de mea conlidens virtute, jamjam
regalem cuneuni dilfindam gladii), milii viam per lio-
sles medios parabo. Vestia- virliilis est se(jui pracun-
tein et itiiitaii pcrcutieiitein ; jaui \iileur, aniiiio nulii
(1) Oomlp de (>ln'st<T. — (i) FiU naturel.
COMITIS ANDEGAVORUM. :^03
praesago, regias acies transvolare, proceres pedibus
conculcare, regem ipsum gladio transverberare. »
Dixerat; dux autem Robertus sic jiiveni respondit,
et, in loco stans eminenti, bujuscemodi orationem
babuit : « Non indignum est qiiod ictus primi digni-
tatem poscis, tam ex nobiHtate quam prsecellentia. Si
tamen de nobilitate contendas, ego, filius nobilissimi
et nepos summi régis, non antecellor; si de virtule,
bic nmlti sunt electissimi , quibus nerao viventium
probitate polest praeferri; sed longe alia me movet
ratio. Rex enim , post sacramentum quod sorori meae
fecit, regnum crudebter usurpavit, et, omnia contur-
bans, multis miUibus causa necis exstitit , et, exemplo
sui , nibil juris habentibus terras distribuit , jure possi-
dentibus diripuit. Ab ipsis ergo nequiter deberedita-
tis , summo judice Deo coopérante et vindictam sub-
ministrante , prius aggrediendus est. Respiciet qui
judicat populos in aequitate de excelso cœlorum babi-
taculo, et injustum juste appetentes in bac tanta ne-
cessitate nequaquam relinquet. Unum vero est, pro-
ceres fortissimi militesque universi, quod vobis aninio
firmiter ingerere volo, quod per paludes quas per-
transistis nuUa potest esse fugientibus reversio. Hic
igitur vel vincendum vel occumbendum, spes fugae
nuUa, boc solum superest ut in urbem gladiis viam
paretis. Si quid autem veri conjecturât animus mibi,
hoc est quod fugere nusquam potestis, illud est quod
hodie, Deo vobis adjuvante , victoriam praestabit; ne-
cesse est enim ut ad probitatem confugiat cui non
potest aliud esse diffugium. Cives autem Linconienses,
qui stant urbi suée , proximi in impetus gravedine
animis languescenlibus , ad doraos suas transfugere
304 IllSTORIA GAUFREDI
victoriosi vi(lcl)itis, \ crmntanirn contra quos belluin
geralis ullondilis : Alaniis, Briloiuiin dii\, contra vos,
imo contra Deum, procedit armalus; vir nefandiis et
omiiiiiMi lanière sceleiuin jxdliitus, inalitia parum
nesciiis, ciii iiuii(|iuun noceiuli dcfuit affcctus , cui se
non esse criidelilate coniparabileni soluni et supre-
mum videlur opprobriiirn. Procedit quoqiie contra
vosGalerannus cornes Mellenti, doli callidus, falleiuli
artifex, cui innata est in corde neqiiitia , in ore falla-
cia, in opère pigrilia; corde i^loriosus, ore magnificiis,
opère piisillaninius, ad conijjrediendmn ultimiis, ad
disgrediendum primus, tardus ad pugnam , velox ad
fiigam. Procedunt caeteri consules et proceres lalro-
ciniis assueti, rapinis delil)iili, boniicidiis signati ,
omnes tandem perjuro contaminati. \ os igitur, viri
fortissimi ((jiios magnus rex Ilenricus erexit, iste de-
jecit, ille instruxit, iste destruxit), erigiie animos, et,
de Dei juslitia confisi, vindictam vobis a Deo obla-
tam de facinorosis prasuniite, et gloriam immarcesci-
bilem vobis et posteris vestris prafigite. Kl jain, si
vobis idem animiis est adboc Dei judiciiim perpelran-
diim, progressionem vovete, fugani abjurate, ereclis
in ca-luin unaniniiler dcvlris! » \ i\ fiiiieral , et omnes,
extensis in co'luin maiiibiis, terribili clamore fiigam
abjuraverunl, et se in armis colligentes in hoslem
splendide progredimiliir.
Iiex interea Stepbanus, einaruni magnis exa^stuans
fluctibus, niissam in tanta solenuiitale aiulieral. Cum
autem, [ex] more, cereuin regc digniim I )('0 ofl'erens,
iiiaiiibiis Alexandri cjiiscopi iiiipoiu rct , (■onlVacliiin
est. Hoc luit rciii si>:num conlrilionis. Cecidit etiani
siqicf allarc jtixis cui eoijjus Douiiui ineraf , alirupto
COMITIS ANDEGAVORUM. 305
vinciilo, picEsente episcopo. Hoc fuit régi signum
ruinae. Primum rex slrenuissimus egredilur aciesque,
cum siimma securitale, bello disponit. Ipse pedes
omnem circa se multitudinem loricatorum, equis ab-
ductis, striclissime collocavit; consules cum suis in
duabus aciebus equis pugnaturos inslituit. Sed admo-
duiii parvœ équestres acies illae comparuerunt ; acies
autem regalis maxima erat, uno tantum, scilicet ipsius
régis, insignita vexillo.
Tune, quia rex Stepbanus festina carebat voce,
Balduino, magnœ nobililalls viro et milili fortissimo,
sermo exbortationis ad universum cœlum injunctus
est. Qui loco stans , omnium oculis in eum erectis,
ubi attenlionem eorum modesta taciturninate sti-
mulavit, sic exorsus est : « Omnes qui, aciebus
disposilis, conflicturi sunt, tria praevidisse oportet :
primum jusliliam causœ, deinde mililum copiam,
posîremo astanlium probitatem ; jusliliam causse,
ne periculum animas incurralur; copiam mililum,
ne boslium numerosilate comprimalur; probitatem
astanlium, ne numéro confidat, debilibus taraen
innixa subruatur. In omnibus bis negotium quo tene-
mur expeditum conspicimus. Causse namque noslrae
justilia est, c[uod régi ea quse coram Deo vovimus
servantes contra suos, in eum perjuros, in periculo
mortis astamus ; numerus vero nobis in equitibus non
inferior, in peditibus conferlior ; prc)l)ilalem vero tôt
consulum, lum procerum, mililum quoque bello sem-
per assuelorum, ({uis vocibus exsequet ? Virlus autem
ipsius régis infinila vobis loco prseslat mililum. Cum
igitur sit in medio vestrum dominus noster unclus
Domini, cui fidem devovistis , volum Deo persohite;
I 20
30C HISTORIA GAUFREDI
tanto doiiativiim niajiis a Deo accepluri , quanto fide-
liiisct fonslaiilins pro rcge vcslro, fidi conlra inlidos,
legitimi contra perjiiros, iinpiignaverilis, securi qiiin
etiaiii et siimma repleti confideiilia, contra (jiios l)el-
lum geralis perpendite. Roberti ducis vires notœ
sunl : ipse quidcm de niorte nuiltiiin minalur, parum
operatiir, ore leoiiiniis, corde leporiims, clariis elo-
quentia, obscuriis inertia. Consul auteinCestrensis, vir
audaciae irrationabilis, promjjlus ad conspirandum,
inconstans ad peificientluni, ad bellnm iinpetuosus,
periculi improvidus, allioia se macliinans, impr;:.'-!-
bilibus anbelans, assidiioium paucos adducens, con-
venarum dispersam niullitudinem congregans, niliil
liabet quod timeri debeat; semper enim quidquid vi-
riliter incepil efTeininate leliquit. In omnibus quippe
gestis suis infortunate rem agens, vel in congressil)us
victus aufugit, vel, si laro victor evstilit, uiajora victis
delrimenla sustinuit. \\ allenses autem, quos secum
addiicit, scilicet vobis d('sj)ectui sunt , cpii incrmem
bello piu'lerunt Icmeritatem , et, urte et usu billi
carenles , quasi pecora dccurrunl in venabula. Alii
vero , tam piot ères qiiam milites, Iransfugaî et giro-
vagi , utinam numéro plures addueerentiu', (|ui(pianto
numéro plures, tanto elTectu détériores. \ os igitur
eonsules et viri eonsulares, meminisse namque decet
veslrœ \irtulis et iiobilitatis , liodie jtrobitates veslras
numerosas in eaeumen liorenlissimum extollile, et,
patriim imitatores, liliis vestris s])l('ndort'm sempilcr-
num r('liii(|iiil(> ! Assiduitas iiilni-tiniiorinu inc-cnliNum
licl illis ;i(l rii^iciidiini : j;iMi siquidem, nec fallor, eos
advenisse p(LMiitet ; jam de luga meditanlur, si loco-
rum a.sj)C'iilas adniillal. (anu crgo nec illis (.onlligcre,
COMITIS ANDEGAVORUM. 307
nec confiigere sit possibile , quicl aliud egeriint nisi
quod vobis, Dei nutu, et se et impedimenta sua oblu-
lerunt? Equositaque eorum et arma et ipsorum cor-
pora ditioni vestrae siibjecta conspicitis. Exlendite
igitur animos vestros et dexteras iiiexpugnabiles , ^iri
bellicosi, ad diripiendiim cum summo tripudio quod
ipse vobis oblulit Deus ! »
Sed jam antequam oratioiiis seriem terminaret,
clamor adest bostium, clamor lituorum , equorum
fiemitus, terrée sonitus. Principium pugnœ acies
exheredatorum , quœ praeibat, percussit aciem rega-
lem, in qua consul Alanus et ille de Meslend et Hugo
consul de Estangle et Simon comes et ille de Va-
renna inerat, lanto impetu quod statim, quasi in
nictu oculi, dissipata est , et divisio eorum in tria de-
venit : alii namque eorum occisi sunt, alii capti,
alii aufugerunt. Acies cui principabatur consul de
Albamarde et ^\illelmus Yprensis percussit Wal-
lenses qui a iatere procedebant, et in fugam coegit ;
sed acies consulis Cestrensis perculit cohortem prse-
dicti consulis, et dissipata est in momento sicut acies
prior; fugerunt igitur omnes équités régis. Willelmus
Yprensis , Flandria oriundus , vir exconsularis el
magnée probitalis, qui, cum esset belli peritissimus,
videns impossibilatem, régi dislulit auxilium suum in
tempora meliora.
Rex itaque Slephanus cum acie sua pedestri relic-
tus est in medio bostium. Circuierunt igitur undique
aciem rcgalem et tolam in circuilu expugnabant ,
sicut castelletum (1) solet assiliri. Tune vero bor-
[1) Ms. 6003, rastellum.
3U8 HISTORIA GAUFREDI
rendam l)clli faciem vidercs in onini circiiitu regalis
aciei, ii;iiein prosilienlcm ex <;aleariiin el gladioriim
coUisioiie , slridoieni liorrendiim , clainoroin Icrri-
ficiim. Ucsoiiabanl colles, resonabaiil iiihis imnalia.
Iiiij)elii igitur e(|iiniiiiii rei^alcni tiiriiiaiii oneudeu-
tcs, <|iu)sdam eadehaiU , aiios sternelianl , iion-
nullos al)slraclos ca|)iel)aiit, ^iiUa eis (juies, nulla
respiratio dabatur, nisi in ea parte qua rex forlissi-
miis slabat , verentibus iniinicis incomparal)ilem ic-
tunm ejus inirnanilalem. Qiiod ubi cornes Ceslrensis
coniperit, rej^is invidens glori;r, cum omni ponv.l..j
arinaloriim irruit in euni. Tune apparuil vis in legis
fuhninea bipenni niaxima, ciedens hos, diruens illos.
Tune noviis orilur clamer, omnes in euni, ipse in
orinies. Tandem regia bipennis ex ictuum fre(jiientia
contVacla est; ipse gladio abstraclo , dexlra régis
digno, rem mirabiliter agit, donec et gladins con-
fVactus est. Qiiod videns Guiilelmiis de Kabaine ,
miles validissimus, irruil in regem, et enm galea ar-
ripiens, voce magna clamavit : « Hue onmes, bue
regem teneo! » Advolant eo omnes, et capitur rex.
Capitur etiam balduiiiiis , (pii oralioiicin fcccial j)er-
suasivam, mullis conlossus vuhu ribus , muhis con-
trilus iclibus, nbi egregic resislendo gloriam [iiome-
ruil sempitcrnam. (!aj>ilnr cliam Hiibardus, (iliiis
Ursi, (jiii iii iclibus daiuiis cl recipientlis clarus cl
gloriosus cnnipamit. Adlmc caplo rege pugnabat
a( ics regalis, ncc^ ciiiin ciic innvcnli fngcrc polerant,
doufc onnics \cl capti vcl casi sunl. Ciisitas irgo
boslili lege diicpta est, et rex in eam miserabililer
inlrodiiclus.
Dei igiliii judicio circa regem j)aracto, ducilur ad
COMITIS ANDEGAVORUM. 309
Imperatricem et in turri de Bristowe (1) captivus po-
nitur. Imperatrix ab omni gente Anglorum suscipitur
in dominam, exceptis Kantensibus, ubi regina et Wil-
lelmus Yprensis contra eam pro viribus repugnabant.
Suscepta priiis est a legato Romano, Wintoniensi
episcopo, et mox a Londoniensibus. Erecta est autem
in superbiam intolerabilem, quia suis incerta belli
prosperavissent, et omnium fere corda a se alienavit.
Igitur sive subditorum (2) instinctu, sive Dei nutu,
imo quidquid homines egerint Dei nutu egerint,
Dei nulu expulsa est a Londonia. Irritata igitur
muliebri angore , regem unctum Domini in compe-
dibus poni jussit.
Post dies autem paucos, cum avunculo suo rege Sco-
torum et fratre suo Roberto, viribus coactis, veniens,
obsedit turrim Wintoniensis episcopi. Episcopus autem
misit pro regina et Willelmo Yprensi et pro universis
fere Angliseproceribus. Factus est igitur exercitusutrin-
que magnus. Dimicabant quotidie, non congressibus
acierum sed militarium anfractuumcircuitionibus ; non
igitur sicut in belli caecitate confundebantur gesta, sed
patebat cujusque probitas et gloria pro merilis aderat,
[ila] ut mora illa pro bis omnibus voluptuosa vide-
retur, in illustrium splendoribus excelsis. Venit tan-
dem exercitus Londoniensis, et alii numerose, qui
contra Imperatricem contendebant, fugere eam com-
pulerunt. Capti sunt in fuga mulli; captus est etiam
Robertus frater Imperatricis, in cujus turri rex cap-
tivus erat, cujus sola captione rex evadere poterat.
Âbsolulus est uterque. Sic igitur rex, Dei justitia
(1) Ms. 600S, Bristo urhe. — (2) Ms. 6003, subdolcrum.
310 HISTORIA GAUFREDI COMITIS ANDEGAVOULM.
miscrabiliter caplus, Dci niisericordia niiseral)ilitcr
lil)eraUis est.
Facta est ergo, iil cîi\imiis, longa concerlatio intcr
Stt^[)hanum pseudoregtm, et Gaiifreclum Andegavo-
niin coinitern : Gaiifrcdiis pioficicns et senipcr in
seij).so robuslior, Sicplianus decrescciis quotidic. Eo
aiilem tenipore (juo soient regcs et principes ad
bella proccderc, viddiccl posl aspcritalfiii niinhosee
îiioniis, tnm platida veris clemenlia temperaret
anras redolen^cscpie arbiista proruinpercnl in llores
et nudala dndiini roscta redivivis adoinarenlur rosis ,
mirantesque oculos erunipenlinm candor reveibe-
raret liliorum...
Caetera desiderantur.
STEPHANI ROTHOMAGENSIS,
M0N4CHI BECCENSIS,
CARMEN
DE GAUFRIDO, COMITE ANDEGAVENSI.
PROLOGUS.
Noscere quserens
Quis fuit auctor
Carminis hujus,
Quisve sit ille
Qui celebratur
Laudibus istis ,
Sedulus audi
Qu3e tibi, caro (1),
Pandere euro.
Possîdet auctor
Nominis arcem,
Officiumque
Martyris almi
Qui celebravit
Priinus in orbe,
Sanguine fuso ,
Praelia Christi.
Hune volo noseas
Sub Benedieti
Patris amanda
Vivere norma,
In sjjcciali
Virginis almae
Degere cella,
Inter eorum
Fortia castra
Reliigionis
Dogmata quorum
Cliniata cœli
Scandere uorunt.
Queni tamen istud
Carmen honoret
(1) Sous-t'iitcndu /rtYo/i.
312
CARMEN DE GALTRIDO
Vocibus istis
Ins|)ice, si vis.
Hic fuit iile
Andegavensis
Consul in armis
ISIaximiis, alto
Sanguine cietus.
Reyia piolcs
Exstitit ejus
Qui sibi regnum
Constituisse
Koscitur illic
Est ubi passus
Conditor orbis.
Hujus et uxor
Exstitit illa
Filia régis
Que super Anglos
Non fuit ullus
Alti(jr aller;
Qua» decorata
Pignore trino
Gaiulet, adempto
Conjuge, natos
Cernere patris
Régna subisse.
Noscere nomen
Si cuj)is bujus,
Taliter ipse
Discere (piibis :
Clauditur istud
Octo figuris;
Adde sed unam
Partibus istis.
In tribus actis
Has volo ternas
Consociari ;
Ac simul istas
Jam sociando
Ordine facto
Conspice nomen
Sic sociatum :
GAUFRIDUS.
CAR3IEN.
Ql'IS, QUA.NTUS, QUALIS CONSUL FllT ANDEGAVENSIS,
EDIDIT nie TAI.IS DESCRIPTOB UOTKOMAGEKSIS.
Militiae decus et patriae dux m subit aslra
Ecclesiaî pacisquc pi.x' fortissima castra,
Qui patrium fcriis impcrium non oxtcnuavit,
Sc(j diicibus vel consulibus prior aniplilicavit;
COMITE ANDEGAVENSI. 313
Qui Paridis seu Tindaridis faciem renovabat ,
Hectoreum ciinctis in eum corpus rutilabat ;
Qui clypeatus vel galeatus Mars fuit aller ,
Palladis hastam sanguine pastam gessit et alter.
Pectus Achillis protulit illis et feritatem
Qui cupierunt aut statuerunt asperitatem
Pectoris ejus seu patrise jus piœvaricari .
His animosum seque perosum scivit amari.
Hune sapientia necne scientia la^tificabant,
Terrea gloria , celsa palatia condecorabant.
Non fuit altlor aut sapienlior ullus in istis
Quos tegit aetheris aula vel aeris haec plaga tristis.
Novit amabilis et venerabilis esse benignis ,
Impenetrabilis , inviolabilis atque malignis.
Sceptriger insignis consul fuit Andegavensis ,
Quem titulis dignis celebret plebs Pictaviensis ;
Nec minus haec référât Normannia terra celebris ,
Bellis jam dederat subjectam quam sibi crebris.
Hujus fama soli pertransit culmina quœque
Scandit et alla poli, super œthera prosilit a^que.
Terret et hœc reges , populos premit ipsa féroces ,
Angit et atroces , cupientes frangere leges
Quas hic sancivit; quas temnens qui violavit
Pœnis mulctavit, quas devitare nequivit.
Justitiœ cultor, sincerus pacis amator,
Juris sectator, legum firmissimus ultor ,
Sola salus patrire , spéculum lux atque sophiae.
Artibus imbutus seplenis , sensus acutus ,
Praeclivis orator, logicae nec segnis amator,
Rhetoricos flores edoctus sive colores ,
Cautus et a puero falsum discernere vero,
Multimoda specie perfusus philosophiae.
In prosa Cicero , versu Maro cederet illi ,
In logica Socrates , armis œquandus Achilli ,
Huic quidquid sciri potuit credo patuere.
ziÀ car:\ien de gaufrido
Gloria, divitire, sapicntia tanta fucre
Quanta nec exponi possit sed nec mcditari.
Miinde, st'd iinmuiidt', cuiutos lihi qui sociari
Qua^ris et iu vontrcm traiisfuiulcic pt-rdilionis,
Quam fiillax lidci uulla- \cl iclligiouls
Sis, hic agnovit cuni tu super alla tulisll
^Equoris , ac niortis potum ridens tiibuisti.
Pareae, non parca3 , quia nulli parccre scistis,
Cedcre cur superis luuic tam cito sic voluislis ?
Ast tanien huie cynibam Sty^ii deferte Caronis
Qua Flcgeton lluvius tranetur pciditionis;
Nec saltem videat quœ sit domus atra Plutonis :
iElisiis canipis quin transeat , ut regionis
Incola llorigcrae, vita? sociusque pcrennis
Gaudeat, arescat dcnec Langia percunis,
Donec sol lunte, vel solis luna laborem
Arripiat , donec perdant utrique colorem ,
Donec sol radiis, Pliœbes umbra vacuetur,
Ac aether slellis cœlisque solum relevelur;
Sidéra vel recubent in aquis piscesque natabunt
illthere, seu volucres ipsi super astra meabunt.
Pestis aniara nimis, viventibus insidiosa,
Mors metuenda nialis, pestis amara nimis;
Ultima sors superis, lex irrevocabilis aîvi,
Jus patrium cunctis, ultima sors superis;
Nec genus aut species sexus te movit et aetas,
\uruni non movit, nec genus aut species.
Subdiiur onuie tibi quod vcscitur aeris aura ,
(^iiiflfjuid in orbe sapit subditur onnie tibi ;
Cogitiir (»nitii> jionin dcx ciiilrrc pir tua jura,
Flectere colla tibi co'Mtur omnis Ikjuio;
p
Nomen in orbe tuum pra-cellil nomina cuncta,
Nam eenus omne tremit nomen in orbe tuum.
Unie aliud simile mibi non uionstraret Homt ru> .
Non fuit in tcrri-^ bni( aliud simile.
COMITE ANDEGAVENSI. 315
Haec domat et populos , reges prosternit atroces ,
Obiuit insanos, haec domat et populos.
Legibus atra tuis, mors, obstat uuUa potestas,
Aurum non obstat legibus atra tuis.
Per tua régna cadit quidquid natura creavit,
Auras qui carpit per tua régna cadit.
Quis , precor, ille fuit qui te conteninere quivit,
Te qui non sensit quis , precor , ille fuit ?
Summus et ipse Deus -voluit tua jura subire :
Factus homo moritur summus et ipse Deus.
Quem tibi non subicis talem qnse flectere quisti?
Christum quae flectis quem tibi non subicis ?
Ut tibi cedit inops , ut cedit servus , et auri
Dives sic cedit ut tibi cedit inops.
Cedit et insipiens , cedit dialecticus arte ,
Cedit rhetoricus , cedit et insipiens ,
Cedit et omne tibi quod sese vivere sentit,
Quod sub sole jacet cedit et omne tibi.
Cessit et ipse tibi quem carmen personat istud ,
Laus cujus frémit hic , cessit et ipse tibi.
Virginis in thalamo Phœbus jam clauserat horas
Bis decies denas , ter sexaginta , ter octo ,
Bis quadragenas, semel octo sed et duodenas,
Sirius ac totidem , bis septem bisque duabus ,
Bis quinis, bis sex, bis quattuor inde remotis,
Imbrifer a Marte mensis septenus, in arcem
Cœlestis sedis mentem cum consulis hujus
Sustulit, ipsius septena lace suborta.
HISTORIA
COMITUM ANDEGAVENSIUM
HISTORIA
GOMITUM ANDEGAVENSIUM
AUCTORE THOMA PACTIO,
LOCHENSI PRIORE.
DE ORIGINE COMITUM ANDEGAVENSIITM.
Anno Domini dcccxltii. —Fuit vir quidam de Ar-
morica Gallia, in pago Redouico, nomine Torqua-
tius, quem Karolus Calviis illiiis foresicie quae Kidus
Merulge nunciipatiir forestaiium constiluit. Hic genuit
Tertulkim.
TertLilIus quidem acer ingenio , fortunam suam
animi amplitudiue supervadens , in Franciam abiit ,
sub rege Karolo niilitaturus. Quem Karolus Cal vus,
ob mérita sua carissimum babens, uxorem ei dédit
filiam ducis Burgundite , nomine Pelronillam , cum
beneficio in Landonensi Castro et aliis terris in pago
Gastinensi et aliis locis per Franciam. Qui genuit In-
gelgerium.
[de ingelgerio.]
DCCCLXxx. — Ingelgerius juvenis alacer, miles
optimus, dominam pagi Gastinensis, matrem sibi
320 HISTORIA
spiriliiak'm , de atliiltcrio falso iiiijjclitain , nionoma-
chico cerlaïuine libcraNil, et ob iil faclmii ei^regium,
n])ti(l I.andonciisc (lasliimi, oasainculnin ejus pluri-
iiiuiii aui^mcnlaliim est. Pt>slea veio Luclovicus, (ilins
Karoli Caivi, vicrconiitalum Aiirdianensom el jjiîe-
fectiiraiii ruroiiorinii ol diiiiicliinn Aiidcgavis cniiiila-
tuin ei il) casamcnlo doiiaNit; ultra Mediianain aller
cornes liabebalur. Ruisus Adelardiis et Raymo, ambo
gcrmani fralres, Tiironensiiiin ei Andegavensium
pontilices, iieplein suain, Âelendim uoiuine, cuni
alodiis suis, scilicet Anjl)azio, Biisenciaco et Castel-
lione, ei in coniu<;iiiin copulariml. Qui post gravia
bella insigiies(|ue viclorias coucessit in l'atuin, sepul-
lusque est in ecclesia Beati Martini Caslri ^ovi.
[de fulcone rufo.]
Dccccxii. — Fulco Rufus, secundiis cornes, filins
Ingelgerii, integruin coniitaluni Ândegaven>iuni et
abbalias Sancti Al[)ini el Sancli Sergii , (\ux antca ré-
gis doniinica' fuerant , adeplus est. (^ui diixit nxorem
noininc Rocillain, (iaïuerii liliani, cmn tiibiis castel-
lis, scilicet Locbis, \ illentras et La Haye. Iste genuit
très filios : (iuidoiicin (|ni factus est episcopns Sues-
sionoMsis, lngeli;erium (jui inteirecUis est a Nonnan-
nis et l'ulioneni <(ui Noeatns es! Lionus. Fidco Unlus
senex et plenns diermn inortuus est et sepnltus in ec-
clesia Beali .Mailiui, juxla [)alieni ^unni.
[de fl'lcu.m: noNo.J
DCCCCLX. — Fuleo Fionus, terlins eonies Andega-
vensiuin, in eeeiesia Saneti Mailini in (^asleilu ^ovo
COMITUM ANDEGAVENSIUM. 32i
canonicus ascriptus fuit. In festis sancti ejusdem in
choro , inter psallentes clericos , cum veste clericali
et sub disciplina eorum , astabat. Hospilabatur apiid
mediocrem aliquem ex cleiicis , et domiun ipsius
magno cultu et sumptn venustabat , ut in discessu suo
tenais hospes ditatus remanerel.
Contigit quodam tempoie regem Francorum Lo-
tbarium apud Turonem civitalem in festo sancti Mar-
tini aestivalis affore ; affuit autem et cornes Andegavo-
rum in babitu clericab , et quae Dei sunl in cboro ,
ca3teris devotior , celebrabat. Ob boc nobiles palatini,
lateri régis adba;rentes , cum ipso rege cœperunt de-
ludendo dicere quod cornes Andegavorum sicut pres-
byter canebat. Rex autem Francise, cum abis delu-
dens , nobile opus "viri derisit ; quo audito , cornes
Andegavorum btteras bujusmodi formam babentes
scripsit : « Régi Francorum, cornes Andegavorum.
Noveritis, domine, quod rex ilbteratus est asinus
coronatus. »
Composuit idem reverendae memoriae consul bisto-
riam duodecim responsoriorum , cantu et melodia
luculentam , in bonore beati Martini. Quodam tcm-
pore , cum ecclesiam Beati Martini procul aspiceret ,
sicut semper solitus fuerat , equo desiliit , ac flexis ge-
nibus toto tempore prostratus in terra diutius oravit.
Cum surgeret ab oratione, vidit a dextris liominem
aspectu borribilem , leprosa impetigine miserabiliter
occupatum, etmanum mittens ad loculum, misericor-
diam leproso volebat impendere ; cui leprosus ait ;
« Non, domine mi, non indigeo modo bujuscemodi
indulgentia -, sed quia , pedibus lepra corrosis , nec
ipse ire nec ab alio deferri ad ecclesiam confessoris,
I 2i
n-J-2 HISTORIA
pne nimia infirmitate, possiim, nécessitas mihi ac
volnntas essct (jnatiims lu ipse me déferres. Forsitan
il)i invenireni ali(jucm l)ei lioniineni qui, pro re-
dt'iiiptione peccaminiini , in conventu ieprosorum
mihi necessaria admiiiislrari juberet. » Quo audilo,
cornes proprio niantclio dilii^^enter leprosum ac dévote
iii\nl\it, ac cîi'teris parlini illudenlilnis , parlim stu-
pcutilius, propriis humeris pium pondus fere per duas
leugas deferens, ad ecclesiam Beali Martini devenit.
Quo peraclo, forma leprosi tani a pondère deferentis
quam ab oculis inluentis evanuit; cumcjue cornes se-
(pienli nocte in clericali liabilu in choro Beali ]\lar-
tini jnxla decanum resideret, divinilus obdormivil.
Interea (juidam vir reverendus habilu, prietextus
stola candida , liabens in comitatu leprosum , dixit :
« Ego suin Marlinus, dominus tuus; iste leprosus est
Christus, quem tu siepius in membris suis pie fovisti,
sed bodie in sua persona et capite, humeris portans,
honorasti. »
Dum rediret Andegaviam, sicut dicitur, apparuil
ei angélus, dicens successores sucs usque ad nonam
generationem dominationis suae fines semper in ntii-
versum exlendere. Ipse Fulco IMus 1res fdios lia-
buil, quorum primogenilus (iaufridus consulat uni
rexit. A.lter, Guitlo nomine, episcopus Podii fuit, cui
etiam Drogo junior , benignitat(^ Hugonis régis, in
episcopatu Podii successil. (^ontigit (|uodam tenqxtre
in festo sancli "Nhirtini liyemaiis , cuin de manu epi-
sco[»i , missam canentis, corpus cl saiiguincni (iliristi
acciperet , rediens in choro, IcnI lactus iiuitiniiiodo,
inicr iiianus clericorum sociorum suorum exspiravit,
scpuhusque est in eadcm eccicsia, juxla palrcin suum.
COmrUM ANDEGAVEINSIUM. 323
[de gaufrido grisa tunica.]
DCCCCLXXVIII. — Gaufridus, quartiis cornes An-
degavensium. Hic fîlius Fulconis Boni, ob insignia
summi et singularis meiiti , a rege Roberto in prctliis
signifer et in coronatione regum dapifer, tam ipse
quam ejus heredes constituuntur.
In dielnis illis Huastem Danus, tribus annis Gal-
lias infestans, tandem in vallem amœnam et pul-
cherrimam, inter locum qui Mons Morentius dicitur
et Parisius, cum quuKlecim inillibus Danorum fixit
tentoria; cujus pra^sumptionis timoré rex Robertus ,
in solemnitate Penthecostes , proceres suos undequa-
que Parisius congregare disposuit , videns sibi nullam
fieri cum illo copiam pugnandi, cum Franci, inlra
mœnia urbis refugere compulsi, foras erumpere non
erant ausi. Singulis igitur diebus Ethelvulfus Danus,
veluti aller Goliath , agminibus Francorum expro-
brans , ante urbem Parisiacam singulare duellum ab
aliquo Francorum exigens veniebat; a quo cum com-
plures milites, ex fortioribus et nobilioribus Franco-
rum, duello devicti et perempti fuissent, rex, dolore
commotus, ne quis amplius contra eum exiret pro-
bibuit,
Gaufridus comes Andegavensis , cum certissime
virtutem et crudelitatem prœdicli Dani didicisset, fin-
gens se ad colloquium cujusdam amici sui abscondite
ire, suis ut eum in Landonensi Castro, quod suum
erat, exspeclarent praecepit. In craslino consul furtivus
viator egreditur, uno solo milite cum duobus armi-
geris secum retento, et non longe a Parisiaca urbe,
n2l lîISTORIA
huri^iim Sancti Gerriiaiii dcvitans, a niolendinario
quodain navigiuiii silji parari impelravit , in cujus
(ioiiio iiocte illa (iormivit. l'acto mane, clamore Dani
audito cornes infremiiil, cl armatus cilo efjiiiiii» as-
ceiidil, rcliclis in nave sociis, soins ei obviavit. Cornes
ilafjiie, pciTorato lioslis pectorc , Danum {)rostravit,
et abslraclo ipsiiis proj)rio i^ladio, velul aller David,
caput abscidit, et domino navis, qui eum transvexerat,
capui m in ( ivilaie déferai Iradidil; ipse clandesti-
nus in Landononsi Castro ad siios rediit. Bajnlus ca-
pilis venit in urbem, et, rege pnesente, nomen et
personam militis qui Danum interfecerat se firniat
ignorare. Dani recesserunt confusi. Venerunt itatjue
principes convocati Parisius. Gaufridus conies, indu-
tus tnnica illins panni (juem Franci griselnm vocanl,
inler principes scdebal Molendinarins, ad lioc con-
vocatusa rege, comitem agnovit, cujus arrepta tunica,
régi et caeteris ait : « Hic eum liacgriseta tunica, ster-
nendo Danum, Francoruni opprobrium abstulil. »
Rex deinceps ut Gaulridus Cirisa Tunica vocaretur
edixil.
Venerunt Dani circa Suessionis regionem, secuti
sunt Franci, et eum de bcllo Iraclarenl ordinando,
negotium illud Andegavensi conuniscrunt (iaufrido.
Ordinata- sunt ila(jue sex acies, rex poslremus eum
acie sua gradiebatur. (iaufridus, (|iii suuni deferebat
vexillum , properus afluil , Oanis(pie miles andacissi-
nius obslilil. Ad illius j)iirni[)ilaris inipctmn l'ranci ,
aniino icsnniplo, in Danos irruunl niianiniil< r ; cxlei-
rili siiiil aiilnii D.iin |ii'.i' timoré nunio, cl l'cjx'iitc,
cuneis coi nui l;»ii;iiilibus , (ugaî se connniscnnil.
lUiisus (jiiidam lliculonit us de Suc\ia, lùlclllicdns
COftlITUM ANDEGAVENSIUM. 325
noniine , qui de génère Pharamundi et Clodovei des-
cenderat , regnum Francorum jure hereditario exige-
bat ; qui auxilio Othonis , régis Italiœ , Lotharingiam
et superiores partes Francis impugnabat. Conquere-
batur in propatulo de fœderatis pactionibus quas
Hugo rex, in praesentia Henrici ducis Lotbaringise et
Ricardi comitis Normanniae et Gaufridi Ândegavis , in
quodam colloquio fecerat : scilicet quod regnum Fran-
corum Hugo sibi dimitteret ita dumtaxat ut sibi duca-
tum totius Francise daret, sicut dux Hugo olim pos-
séderai; quod prœdicti principes, ut aiebat , et multi
alii magnâtes fide sua pepigerant. Gaufridus Grisa
Tunica, aliis dubitantibus , surrexit et ait : « Perjurii
nusquam volo redargui, nec patiar ut nobis domine-
ris ! Regem meque et socios meos de fide menlita de-
fendo. » Bertboldus frater ducis Saxonise, vir factus
ad unguem, pro Theutonico duellum arripit. Ventum
est ad praelium. Primo impetu neuter cecidit , sed
Bertboldus, dum equum giraret, a comité iancea gra-
viter inter scapulas vulneratur. Ad ultimum rupta lo-
rica Bertboldi, Gaufridus Grisa Tunica victor exstilit;
qui zonam beatae Marise Virginis , quam regina Fran-
cise, consanguinea ejusdem, eidem pugnaturo contu-
lerat, Lucbis posuit.
Genuit autem plures filios, quorum junior, Mauri-
cius nomine, caeteris pâtre superstite morluis, super-
vixit. Ipse vero Gaufridus Grisa Tunica, viam uni-
versse carnis ingrediens, sepultus est in ecclesia Beali
Albini Andegavis.
3-2r. niSTORIA
^DF, MVrniCH".]
nCCCCXCVI, — Mauriciiis, quintus cornes Ande-
gavotisiiini, diixil iivoroin de Alvcrnieiisi (1 pai,'o,
(iliniii llainiorici consiilis Saiicloiiici , i)e[)lein I\ai-
niiiiuli l'iclavensis coinitis, ex rjua Fiilconem Nerrain
gemiil. Sunexil in eiim I.andriciis Dunensis, auxilio
Odonis Campaiiieiisis, auxilin etiam Tieldoini Salniu-
ricnsis. Qui cuiii eis virilitcr restitisset, pra'occiipatiis
morho, iiatura» concessit , sepultiiscjue jacet in eccle-
sia Sancti Alhini , jiixla paircni siium.
[de FULCONE NERRA.l
MX. — Fulcf) Nerra, ciii consuefudo fnil Animas
Dei jurare, juvenis adliiic, collecto exercilu, nitra
Blcsiin pioreclus, ad Castnim Diinum devenit. Itaque
prcEniissis Ambaziensibus, Andegavi Dunenses coan-
gijstaverunt et plurinios i^ladio necavenint. Victor
igitur rediens Fulco Ainbazio, doiniim Lamirici obse-
dit, qiiain (îaufrichis (irisa lunica cidcni lieredilario
possideiidam contulerat. Landriciis cl siii al) Ainbazio
expelluntnr, et doiniis Landrici recepta funditus dele-
tnr. Illico castruin l.ocbas cl Aniba/iacnin Lisoio ad
cuslodicnduni Iradidit.
hil(.'rea Conanus cnnics l'.iilaiiniic, I nlcnncm scicns
ai» Aiidci^aNi abscessisse , ad ciniain l'c^is Aiuclianis
ire disposnil, liiiis snis lit An(ici;a\iin inlcslarent j>ra'-
cepil. I )nni I nico cl ( ionanns Anrelianis iei;em e\sj)»'c-
larenl, I iiKn in (jnadain domo, ad re(|iiisi(a natnra",
(1) Mirux yllnicmi.
COMITUîM ANDEGAVENSIUM. 327
secessit. In thalamo ejiisdem domus, a Fulcone solo
pariete diviso, Conanus venit, qui sibi aperit quod
filii sui quarto die usque ad portas Andega\is, omnia
demoliendo , discurrent. Quo audito , cornes ad suc-
cursum suorum festinat , fingensque se Landonensi
Castro suo ire, nocte et die equis mutatis, equitat,
suis in via ut se sequantur imperat. Britones statuto
die usque ad portas urbis securi et impetuose currunt.
Fulco et latitantes sui in eos securos celerrime irruunt,
aliosprosternunt, alios in fugam commissos insequun-
tur : nam, regressu consulis cognito, resistendi nec ad
momentum constantiam babuerunt inimici; ita dis-
persi, quo quisque potuit citissime diffugerunt. îVIortui
sunt in illo conflictu duo filii Conani, innumerique
pedites perempti ; alii duo cum multis aliis baronibus
et militibus et peditibus capti. Fulco autem statim ad
curiam régis citissime redit, et ipso die quo rex vé-
nérât, ipse et quidam suus miles, equitans varium
equum Alani primogeniti filii Conani, ante aulam
regiam descenderunt. Quœsitum est a Britonibus quo-
modo equus ab illis babeatur, verumque auditur et
Conano nuntiatur. Deflet Conanus casum suorum ,
coram rege lamentatur. Ab episcopis pax quœritur,
et mediante rege Roberto et Ricardo Normanniae
duce, qui Juditam filiam Conani babebat uxorem,
concordia efficitur. Alanus primogenitus Conani cum
fratre suo redimitur ; omnes capti, dato compelenti
pretio , liberantur, et a Fulcone consulatus ultra Me-
duanam quiète et pacifiée possidetur.
Postmodum vero inter ipsum Conanum et pne-
dictum Fulconem, Andegavorum comitem, exortum
est indissolubile jurgium , ita ut crebris suorum invi-
328 niSTORIA
rem depopulatioiiihus ac sangiiinis efTusionibus laces-
siti, ad iilliimim inircnt cominus pra'lium. Cum igitur
diii rmiltiinKjiie vicissirn sibi niala ({lia' poterant itro-
passent, al) utrn(|uo decrrltini est ut in loco qui Con-
crctus (liciliir. ([uisfjiic illnriim cimi siio exercitu , die
constituto advenientos , piulii ceitamen inirent. Sed
RritoTitim rxorcitus , cogitata fraudis decipula , partem
Fulrouis cxercilus nequiter prostravemnt. In pnedicto
denique loco ubi certamen ineundum fuerat , clam
prrevenientesplerique Brilonum, ibique nimiumastute
profundiim al(pic perloni^aun fodere vallum , ramisfjue
arboruui densalini super inserlis, imposita videlicet
bostibus muscipula, recesserunt. Die igitur constituto
juxta condictum, diiin illiic uteivjuc cum suo exercilu
adveniret at(jue acies utriusque jam in procinctu vi-
deretur informata, gens Britonuni callida fraudisque
propriœ conscia , simulai se velle fugam arripere, ut
avidius demergerent bostem in latentem muscipulam.
Quod cernens Fulconisexercitus, cupiensque exj)edite
super eos irruere, corruit pars ex eis non modica in
foveani Hritonuni astu patrataiii. Illico aulom c<in-
versi liiilnncs. ([ui j)iiiis liii^am siniulavctant . inliian-
tcrcjuc super I^\il(<»iiis cxcrciluin iniiciitcs. aspcrriina
(piam plures ex cis c;edo necavciunl , ipsuin cliam
Fulconem pulsum de e(|uo in terram loricatum dejc-
cerunt. Qui exsurgens, nimio accensus fnrore, diclis
sMos rrirval «'x.'Huit(|U(' suoruni aiiiums. Ilii \rro,
vcliii luibo vclieiMcntissiuuis j)er dcnsas scgetes , im-
jx'llriilcs ((MUKMM ex(M'(ituin hritonuin . eos ci'udeli
nijniinu ciidc maclavcrunt , dclctocjuc iiciic uui\erso
rxcrcilii r.ritoiinm, ijisiiiM cliam (louannm illonmi
piiiK i|Miii liuinalum (IcxIt'iM \i\n(n capicnles, I ul-
COmXUM ANDEGAVENSIUM. 329
coni reddiderant ; ((uo potito vicloria et reverso ad
propria, non illi postniodii:i) ({uispiain Britonum
molestus exstitit.
Cum circumquaque in diversis prailiorum eventibus
humaniim fudisset sanguinem, metu gehennae territus,
sepulchrum Salvatoris Jerosolimis adiit ; et inde re-
diens, ex uxore sua Gaufridum Martellum et filiam
Adelam nomine genuit. Postea idem Fulco, gratia
peregrinationis , Romam venit , et a papa Sergio be-
nedictione accepta, iter eimdi Jérusalem rursus arri-
puit. Sub conductu vero Jérusalem ducitur ; portam
tamen urbis intrare non poluit , ad quam peregrini
ut intrarent violenter dare urgebantur. Dato autem
pretio , tam pro se quam pro aliis cliristianis ad por-
tam sibi probibitam morantibus , urbem celeriter cum
omnibus intravit , sed sepulcbri claustra eis probibue-
runt. Nempe cognito quod vir alti sanguinis esset ,
deludendo dixerunt nullo modo alio ad sepulcbrum
optatum pervenire posse, nisi super illud et crucem
dominicam mingeret; quod virprudens, licet invitus,
annuit. Quaesita igitur arietis vesica , purgata atque
mundata et optimo albo vino repleta , quin etiam apte
inter ejus femora posita est; et comes discalciatus ad
sepulchrum Domini accessit , vinum super sepulcbrum
fudit, et sic ad libitum cum omnibus sociis intravit,
et fusis multis lacrimis peroravit.
Intérim dum esset in peregrinatione, Gaufridus
Martellus , filius ejus, quem custodem comilatus reli-
querat, adversus patrcm insurgit, munitiones Ànde-
gavorum usurpât , patrem redeuntem excludit. Con-
troversia protacta diutius, tandem viris intercurren-
tibus religiosis, filius patri reconciliatur.
330 FHSTORIA
Il aiitoni F-'uIco qii;r Orciat mala corrigerrt et Deo
^latiim njuiiusoll'errtl, Locliis jiixla Angcrem fluvium,
liellorosd ^) scilicet, erclesiain in honore sancti Se-
pnlcliii , riioiiaclios cmii al)l>al(' imj)<)iit'iis il)i,t(>n-
slriixit.
Amio v[ (limidio (juo l'ulco moraliis ("iierat in pcrc-
grinatione , Odo C.anipaniensis et Celdoinus Salmii-
riensis terrain cl lioiiiines Fulconis afïli\erunt. Fulco
oppidum (|iind Monstricarduni vocatur coniponit; ad
nijiis tlclclioncni Odo inullos milites et pedites Blesis
conpe^'at. Fuko ab Amhazio discedens prope Ponti-
leviiim venit. Herbertus Cenomannensis cornes, ami-
cus Fulconis, juxta ripas Cari equitans, Benregio cas-
tra lixit. Qnid plura ? \cies ordinantiir. Milites Odonis
inipetiis Andei^avorum et ictus (ÀMioniainioruin susti-
nere non ferentes, protinus versi sunt in fugam. Ita
fere sex millibus tam captis quam peremptis , reliqui
evaserunt. Secjuenli anno, Fulco, ad distringcndam
urbein Turonicam, oj)piduni in Monte Budclli statuit.
Odo ('ampaiiifiisis . adjmicto sibi Salmuriense (iel-
doino , munitionem illani obsedit. Fulco Figerim
transnieal et icstinus, lola nocte equitans, sumnio di-
luculo Salrnurium (lefcnsoribus vacuum intral , ac to-
tum oppidum cftiilcslim ccpit et arcem postmodum.
illico inde abiens, \ icnuam transit et Montem Rasonis
obsedil. ()(!{» ab obsidioiic Moiitis liudcHi secessil ,
Fulco ad Loclias rcdiit, sic ulcrquc remisso exercitu
(|iii«'vit.
\\i\ bobcrius Coiislanliam , liliam (iuillclmi Arcla-
leusis ((Muilis, nataiii de lilanca sorore i'iilconis, ac-
(1) Mieux /ffllo Loeo.
COMITUM ANDEGAVENSIUM. 331
cepit uxorem; quarn idem rex, consilio Hugonis Bel"
vacensis comitis, odiosaiii liabcbat. Factum est ut die
quadam rex in silvam venatum iret, et Hugo cornes
cum illo ; duodecim igitur milites missi a Fulcone
Andegavorum comité, avunculo scilicet reginœ Con-
stantiœ, Hugonem supradiclum aiite regem trucida-
verunt.
Rursus Fulco Montem Basonis obsedit et cepit , et
senescallo suo Lisoio neptem Supplicii thesaurarii
uxorem dédit, ciii etiam Ambazium cum omnibus
appendiciis suis donavit ; et sic terra Fulconis usque
ad obitum suum in pace siluit. Bis jam Jerosolimam
perrexerat; tertio autem itinere peracto rediens, intra
Metensem urbem diem clausit extremum. Corpus au-
tem illius, conditum aromatibus , apud Luchas sepul-
tum est.
[de gaufrido martello primo.]
MXL. — Gaufridus Martellus post mortem patris
sui consulatum adeptus est , et in Ambaziaco milites
multos cum Lisoio posuit, qui Turonim Blesimque
vastarent; et ad ultimum omnibus copiis suis congre-
gatis ïuronicam urbem obsedit , quam Henricus rex
F'rancorum, ablatam a filiis Odonis Campaniensis Theo-
baldo et Stephano, eidem Martello contulerat. Dimisit
tamen Martellus Lisoium senescallum suum Amba-
ziaco , cum ducentis militibus et mille quingenlis pe-
ditibus, qui \ias custodirent ne Blesenses ad ejus exer-
citum libère descenderent. (^omes Theobaldus cum
infinita gente, per Pontilevium Iransiens, juxta Mons-
tricardum ad flumen Cari descendit, et in pratis Sancti
332 mSTORIA
Qiiintiiii aiite Bliiream(l) tentoria fixil. Martellus,
rclirla (»l)si(lioiu', l.aiuliaco Monte prima die eis ol)-
vins veiiil. In craslino Hlcscnses ex castils proruiml ,
Antlei,'avenscs a Laiidiaco eis e contra procedinit.
CunKjiie jam se inviceni contuerentur, Maiiellus per
sex acies exercitiim siiiiin distribuit, totumque de
comité transfcrens se in milileni, alios lancea, alios
eiise proscqnilm-. rli{'ol)aldini, impetus Andegavnrum
non ferenles , in fiigam versi, scapulas dederunt. Qui
ciim Martello eiant omnes in ferrum ruuni , ipso pi^
omnibus l'ortissime et fugante fugientes et proster-
ncnle. Tlieobaldus ilaque cum quingentis et octoginta
niililil)us in nemore quod Braium dicilur capitur et
abstrabilur; Siepbanus, fraler Theobaldi, arreptafuga
cum aliquil)us militibus, evasit. Tbeobalduscumesset
in vinculis, et pro eo nuUam argenti et auri Martellus
redem])tionem vellet aceipere , Turonim pro sua iibe-
ralione concessit. (Juindecim sacramentajuravit Theo-
baldus propria manu Caufrido, et viginti barones
casicllenses cum co et (piadraginta milites vavassores,
eisdem verbis (juibus et ipse.
GuillelmusPictavensium comes consulatum Sancto-
iiicurn suuin esse dicebat , et vi occupatum tenebat ,
quia patrui sui fuerat. Martellus emndem consulatum
reclamabat , (juia avi sui fuerat, eu jus beredes abscjue
liberis mortui erant, et ideo atl beredes sororis avi
sui iKiiK.rcrn debere reverti ailirmabat. Denique, bujus
liligii causa. Martellus ( uni (iuillelmo pugnare dispo-
nens , oppidum (|uod Capul Nuillona^ dicitur cum
exercitu adiit. (iiullcluius Martello et suis occurrit.
(1) Mieux Blirtium.
COMITUM ANDEGAVEINSIUM. 333
Pictavenses tremefacti , duce suo graviter vulnerato ,
respirandi locum non babebant. Martellus igitur fu-
gientes insequitur; Pictavensis cornes vulneratur et
capitur ; Andegavenses cœde peracta reversi sunt in
campo, et ibi intra tentoria nocte illa quieverunt.
Pictavensis cornes consulalum Sanctonicum quieturn
concessit Gaufrido Martello , et, multis pecuniis datis
liber a captione qiia illiim Martellus spatio trium
annorum tenuerat , ad propria remeans, ipso in anno
finem vitœ habuit.
In diebus illis Guillelmus dux Normannorum Here-
bertum Cenomannicum consulem nimis impugnabat ;
cui Martellus auxiliator et tutator fuit , et idcirco dux
Normannorum , qui Angliam acquisivit , multa per-
pessus est a Martello.
Gaufridus Martellus , cum filios non baberet, nepo-
tibus suis , Gaufrido Barbato et Fulconi Recbin , filiis
scilicet Âdlielse sororis suse et Âlberici comitis de Gas-
tineis, bona sua dereliquit : Ândegaviam et Sanctonas
Fulconi , Turoniam cum Landonensi Castro Barbato
donavit.
^^difîcavit autem cœnobium Sanctse Trinitatis apud
Vindocinum castrum. Uxor vero ejus œdificavit ibidem,
in supercilio montis , ecclesiam Sancti Georgii , cano-
nicos imposuit, et capellam consulis vocari prœcepit.
Gaufridus etiam cornes perfecit ecclesiam Sancti Nicolai,
in suburbio urbis Vndegavis, quam pater ejus Fulco
inceperat, nec perfecerat ; ibidemque sepultusquiescit.
Fulco Nerra (1 ), comes Andegavensium, in Jeroso-
(1) Dans le ras. ce paragraplie est attribué à l'an 1173 et copié sous
cette date. Nous le croyons mieux placé ici.
:VM IIISTORIA
limnni proficisccns, (iaiirrido Marlrllo lilio swo comi-
taliiiii tis(|iie ad rcditum custodicndinn conimisit.
liliiis iln(|ii(' |H()ceres, équités, cives et popiiliiiu
auimavil iii patrein. Votis orationmn completis, j)aler
rcdiriis est repnlsns a filio. Fil disciirsus per patriaui;
ai'dibiis et rapinis inslatiir. l'aler in aiii;iislia jjositus
casiella, villas et jHM-dia suis raiilorihiis se datiiiimi
sjxijtniidit , cl lit toliim reciperel , lolum ([ikkI liliiis
p(»ssitlei)al , frre tolimi. dislrihiiil ; cpiod in smiiii re-
vocare doiiiiiiiinu sihi poslinodiiin vel adhiic alicui
successorum siioriim non licuit. Filins tandem, patri
reconciliatiis , patii snccessil, scilicet anno M.\L; sed
parricidii cpiod excogitaverat pœnas luens, sine iibe-
ris, ut supra ponitur, decessit.
Ilelias , (iiius .loliaiinis de l'ieca , Si])illani, liliani
ciijiisdain roniitis Longobardiie, neptem scilicet Here-
l)(i ti (|U()ndaniCenomannorunicomitis,duxituxorein,
et cum ea coriiilatuni ('eiinniannia^ suscepit. T)o Sihila
vero genuit Sil)illani, (jiiani Fulco, lilius Fulconis
Kecliin , postniodum rex Jerosoliinorum, duxit uxr»-
n'iii ; (le (pia ^cniiil fiaufriduni Plantegenest et Sibil-
laiii l'iaiidiia' coinilissani.
[DE FULCOXE HECIUN.]
MFWII. — l'idco Kccliin priinus Stepliano Hle-
scnsi li()inai;iiim Iccil; cl lMiili|)p() rci^^i l-'rancoruiii
l.aiiddnciisc (iaslniiii cl loliiiii toinilaliini de (^asli-
neis conccssii . iidco |)liiics diixil iivorc.-, ; liliain l.aii-
cclini i\r r.aluciK cio , c\ (|iia orla <'sl «omilissa liii-
faimiic; |»(.^l ukhIciu liii.c Laiicclini diixil Frnien^ar-
dini, iiliaiM \r( liciihaldi Furlis de liorbono, ex (pia
COMITUM ANDEGAVENSIUM. 33S
genuit Gaufridum Martelliim ; qua dimissa, ex sorore
Almarici de Monte Forti , comitis Ebroicaruni , Fulco
Rechin genuit Fulconem.
[de gaufrido martello secundo.]
Gaufridus Martellus, filius Fulconis Rechin, cum
pâtre suo Rupes Corbonis obsedit et fumo cepit. Eli-
zabeth sororem suam , ex matre sua et Willelmo co-
mité Galinniaci ortam, Hugoni de Calvo Monte uxo-
rem dédit, et cum ea Ambaziacum totum ei concessit.
Idem Martellus cum rege Angliae Willelmo Rufo saepe
conflixit, multaque municipia in Normannia vastavit
et succendit. Idem, insidiis novercaî, apud Cande
castrum occisus , adhuc pâtre suo vivente , sepultus
est in ecclesia Sancti INicolai Andegavis.
[de fulcone jerosolimorum rege.]
MCX. — Fulco comes Andegavorum filiam Heliae
comitis Cenomannensium , quam unicam et beredem
reliquerat, accepit uxorem, et comitatum cum illa. Sic
igitur Andegaviam dominationem in populos circum-
quaque diffusos extendens , dotaliciis incrementis
multo felicius lerminos dilatavit quam caedibus luc-
tuosis; ad affinium namque bona bereditario possi-
denda sic civiliter aspiravit ut, fœdns iniens cum fiiii-
timis et per sanguinem iniens etiam et cum sanguine,
sic in adquirendo rerum dominio féliciter triunq)bavil
ut manus immunes conservaret a sanguine. Félix jac-
tura, dum, maribus sublatis de medio, sexus mulie-
bris in copulum transiret Andegavensium et bonoe
X\u IliSTOHIA
|)acis stahililalc |jerj)<lua liniiaiclur : .Moysis le^islalo-
ris inslituta refCDsens , (|iii, jnheiite Domino, qiiiiKjue
rilial)iis Saphaat paleriiaiii licicditalciii j)r() virili por-
lione dislribiiil , cl intcr alias tribus iii riiiiii iilo tli^lri-
hiitioiiis niinuTari dci revit [] ).
Mi.\\\. — lU'i^ni principes .lerosoliniitani , directis
miiiliis. l'ulcdin'in Aiidei,'a\eiisiiim louiilciii soliici-
laverunt qualinus loca Dominical passionis adirel ,
filiani re^is Baldewini , quani unicam et lieredeni re-
li»|iieral, iixorcni aoceptiinis. Qiiibus aajuiescens
coines , filio siio (îaufrido Plantegenest heredilatem
reli(|uit, Jerosobmani adiil, super solium David régis
in .lenisaleni collocatiis est. (lliristi crucis ininiicos
altri\it. Quod ij^ilur inccpil virililer, sui successores
siio teinpore siippleveriint. Quorum strenuilas, or-
dine successorio gubernacula regni Jerosoliiiiitani
nanc'iscens , et Yduineoruni compescuit ferocitatem ,
et 15al)ilonein factani rel)ellem sulxlitione redegit, el
Alexandriain redtlidit tribulariam , el in novissimis
sui celebritate lolius populos Orienlis eflecit atto-
nitus.
[de GACFRIDO PLA.NTEGENEST.]
M(]\l.l\. — Everso Monasteriolo, (pind tiibiisaiinis
obsessum fuerat, fiaufridus Plantegenest reddil dii-
calutM ^()rmannia' llciiriio filio suo. Ludovicus icx
Irancoiuiii accepil lioiuagiuni llenrici iilii (iaulVidi
IManlegenest , de ducalu Kormannicc et comitalu An-
degavia*.
(a\itas igitiir Vndegaveiisiiim , aiiti(|ii(triiiii iiidii-
(l) Aumeriy xxvu cl xkxvi.
COMITUM ANDEGAVENSITIM. 337
stria montis in edito coUocata , consistit in mœnibus
vetustissimis , gloriam fundatorum recensens, in
quadris lapidibus , modernorum parcitateni accu-
sans, in tenaciori cemento , sabuli condiendi peri-
tiam penitus deperiisse prœtendens. Pars urbis bomi-
num manu facta niunitior vergit ad nothum. JNatura
loci pars inexpiignabilis respicit ad occasum ; quoque
latus occidentale vicinatur australi, domus sursit
spatiosissima , digna satis in noraen transire palatii
si ihalami , regio sumptu , regia disciplina , regio
moderamine recenter exstructi , non excrescerent in
immensum, bine ad aquas prœterfluas , bine ad
montana vilibus eonservata prospectum habentes.
Rursus ut eivitas multo capaeior niillia bominum
concurrentia sub una confœderatione eoneluderet,
montem posituni in vicino populis ad inbabitandum
exposuit ; quorum si fortunam altendimus, feUcius
incolunt suburbana quam urbem. Quod si devotio-
nem quam erga Deum, erga sacrosanctam eecle-
siam , ea gens exbibuit ab antiquo revolvatur alten-
tius suorum memoria?, plurimorum ibidem in Christo
quiescenlium célèbres illis babentur in locis ; nec
adeo facile quoquam reperies tôt domos religiosas et
piis deputatas collegiis, et principum liberalitate
dilatas, et in regularibus disciplinis informatas at-
tente. Rursus ut opporlunitatem loci commoditas
aquarum illustret, si de quantula Ligeris remotione
queraris, inter médium montium quos memoravi-
mus, nobilis fluvius influit Meduana, qui cum intu-
muerit instar maris in hieme , sub aestate rarescit are-
nosis angustalus in alveis. Lt autem liberum civibus
commealum offerret, terra, lignis, lapidibus compor-
I 22
:^3K nisr()K]\
latis, cniislnii super a(|iias iii liahilaciilis eit^asleria
toleravit , sic ex opposilo sil)i respondentia, sic f'ere
siib a'fjua conlii^iiatioiK' disposita, (jiiod pontcm
mcdiiim, ex niaximu parle lii,'neiim, (juasi solidam
redisant iii plaleain, transeunlibus quidem assidue
patefaclain sed Pluebo non perviani , in (jua (|uid
iisiis desideret, (|uid liixus deposcat, abuiide repe-
liel Iransitus per eani conipendiosus.
Anno Doniini MCL", Theobaldus conies Blesensis
donavit cingulo militari (àauriidum, filiuni (îaiifridi
Flanlegenest comilis Andegavorum; qui cornes
Gaufridus, dum eodem anno a cuiia régis Franco-
rum Parisius rediret, concessil in lata apud Caslrum
Lidii. Sepullus aiileni est Ceiiomannis, in ecciesia
Sancli Juliani.
[de henrico rege anglorum.]
MCLIV. — Kcv Stephanus vin' kalendas noveml)ris
ubiit et sepnltns est apud Faveresbam, (juod nionas-
lerium ipse a Inndanienlis a^diHcaverat. Quo audito ,
dux ^ormannoruni llenricns venit Harl)cfluviuni , et
ibidem per unum nicnsem xcnlum exspeclavil ,
et vn'' idus decenilii is ni AMuliain veniens, xiv" kalen-
das januarii, die dominica anie ÎNativilatem Domini,
apud Weslmonasleriuni ab omnibus eleetu> et in
rrgem unclus est a llieobaldu arcliiepiscopo Can-
tuariensi , pniisente arcbiepiscoj)o Lboraci et aliis
ej)isc<>pis Anglia.'. l\ogerius [<2boracensis arcliiepisco-
|)iis nianum non a|>p()suit.
Ilic llnuicus, anno M(^LI", Alieiior relitlam ré-
gis l'iancuruni duxit ni lixorem, cl sic co medio
COMITUM ANDEGAVENSIUM. 339
factiis est dux Aquitanorum. Hic est Henricus se-
cundus, rex Aiiglorum, cujus mater Matildis Impe-
ratrix, cujus mater Matildis regina Anglorum, cujus
mater Maigarita regina Scotorum , cujus pater
Eduardus, cujus pater Eadmundus Ferreum Latus,
cujus pater Adelred, cujus pater Eadgarus Pacificus,
cujus pater Eadmundus, cujus pater Eadwardus
senior, cujus pater nobilis Alvredus, qui fuit filius
Eadwifi régis, qui fuit fifius régis Egbachti, cujus
pater Altmundus, cujus pater Effa, cujus pater
Eppa, cujus pater Ingels, cujus pater fuit famosissi-
mus rex lue nomine , quorum pater Keonred, qui
fuit filius Ceovuald, qui fuit Culita, qui fuit Cuth-
wimin, qui fuit Chelulm, qui fuit Cheuric, qui fuit
Creoda, qui fuit Ceordic, qui fuit Elesu, qui fuit
Ecla, qui fuit Gewis. Iste fuit caput gentis suae, a
quo et tota illa gens nomen accepit, Hujus pater fuit
Wig, cujus pater fuit Frewine, cujus pater Freode-
gar, cujus pater Brand, cujus pater Bealdaes, cujus
pater Woden, qui fuit Frendenbald, qui fuit Freo-
lof, qui fuit Fredewlf, qui fuit Frimgoldwlf, qui fuit
Jecta, qui fuit Geatwa, qui fuit Beu, qui fuitSteldwa,
qui fuit Heremod , qui fuit Itermod , qui fuit Bathka ,
qui fuit Wala, qui fuit Beadwid, qui fuit Sem, cujus
pater Noe.
MCLXX. — xiv" kalendas julii , Henricus, primo-
genitus filius Henrici régis Anglise , consecratus est
in regem apud Westmonaslerium, a Rogero Eboraci
archiepiscopo .
340 HISTORIA
MCLWIN. — (.aurriclus Plantegenest cornes An-
clegavciisimii, ( iim (|iia(laiii Cenomaiinici geiieris
consueluclinein babens , non us(jiK*(juani licitain ,
filiam i,'enuil Kniniam ; f|iiain David, Norwalensium
princeps, rei;is Viii^loriiiu llcniici sororcin inlelli-
gens, eatn uxorem a fratre sihi daii sumnia precum
instanlia, vix lantk'iii , obtinuit, volcns suae posle-
ritali, .si lilios procreaverit, fasliim queindan ex re-
gali stirpe descendeie et terroieni incutere Walen-
sibus abis, aiïinitalis novae prétexta.
[de COMITIBUS ANDEGAVORUM et de morte REGIS HENRICl
JUNIORIS, FILII REGIS HENRICl.]
INKMAWIIl. — Quincpie Fulcones fuerunl comités
in Aiide^avia : Fulco Kiifiis fibiis bigeli^erii, Fulco
Bonus bbiis Fulconis Rufi, Fulco Nerra fibus Mauricii
coniilis, I ulco Recbin fibus Âlberici comitis de Gas-
tineis.
Fulco blius lulconis Kccbin allinitate conjunctus
est Helya' coniiti Cenomannensium, Sibillam liliain
ejus unicam et beredeni ducens uxorem, ex qua ge-
nuit (îaufiiiium Plantegenest, tani patris (|uama\i ma-
tcrni Icgitiinum successorem j);ilrinu)nio comitis. Si-
billa dcluncia, ne(|uid ipsi I'\ilconidcessel adgloriam,
( uni m llnlrll^ siii lama pcr oibcni latins claresceret ,
a regni .lerosoliuiitani |)rincipibus unanimiter evo-
catus. il) solin David nia^'iii rcgis snlrmiiitcr collo-
cnln-N csi , Millcsciidam , baldcwini sccuiidi régis fi-
liam unicam cl lu icdcm, uxorem accipicns, e\ qua
COMITUM ANDEGAVENSIUM. 341
duos genuit filios, post patreni ordine successorio
reges in Jérusalem, Baldewinum et Amalricum.
Gaufridus , niagnanimilate Fulconis et industria
roboratus, adeo paternis successibus incitatus est ut
et ipse de semine regio comparem affectaret sibi fœ-
dere nuptiali jungendam; Matiidem itaque , régis
Anglorum Henrici primi filiam unicam et heredem ,
accepit uxorem. Quœ curn prias Henrico nupsisset
imperatori , terque cum ipso pariter in consortium
imperatoriae majestatis Romae coronata fuisset, licet
ex eo prolem aliquam non sustulerit, nihilominus
tamen, post morlem imperatoris, de marili praeroga-
tiva semper enituit , quoad vixit sibi nomen retinens
Imperatricis. Igitur ex Impératrice Gaufridus comes
procreavit Henricum secundum. Qui cum selatis
annum ageret quindecimum, cingulo militari donatus
est ab avunculo matris suse David, rege Scotorum ,
apud Carluil, in feslo Penthecosten. /Etatis anno de-
cimo septimo ducatum adeptus est Normannige ,
quam pater suus , viribus Andegavorum accinctus ,
de manibus Stephani régis Anglorum potenter ex-
torserat. Gaufridus comes in œtate virili féliciter un-
dequaque triumplians , lectum incidit segritudinis ,
inque solo materno sibi locum eligens sepulluree ,
dum apud Castrum Lidii diem clausit extremum,
sepultus est Cenomannis in ecclesia Sancti .luliani.
Mortuo Gaufrido, filius ejus Henricus, setatis annum
inchoans decimum nonum, Willelmi comitis Picta-
vensium primogenitam Alienor , alienatam a tboro
Ludovici régis Francorum, et sub examine Samsonis
Remorum arcbiepiscopi propter cognationem dis-
junctam , sibi thori parlicipem sociavit , cum ea
34Î HISrORIA
^iniiil \(juilaniiici ducatiis olniiiens principatiini.
Poslniodimi Hemiciis seciindiis, a nativilate sua vi-
ginti (Itiol)iis aiinis fore deciirsis, j)ost morteni Ste-
pliaiii rci^is in re^'cm \iij;l(»ruin coiisecralus est; et
ut tiliilos pliires al) anlecessoribus émanantes siih
iina ( laiisula , snl) uniiis pcisona complectamur paii-
cissimis : Ilemicus lex An^loriini, dux Normanno-
nini el Aqnilanorinn et cornes Ândegavensiiini.
\\M nialerno tam in sobole procreanda quani in
.s()l)()l(' imineiosa imillo felicior, ex Icgitinio niatri-
nionio sex filios sustulit et très filias, fecunditatem
niatris Aliéner alienis etiani generati()nil)iis pra-di-
cabilem olferentcs. Ex filiis auteni , dnobus in pue-
ritia snblalis de inedio, (jualuor el superslites et
incolumes in speni niai^nani virinm exercendanim
snccrescunt el in b()slil)iis j)rosternendis , et mores
anlecessorum et acliis imilari non cessant, et in
nalionibiis diversis per orbem, quae juxta dispositio-
nein palernam suo regimini depntanlur, cum m«t-
deratione justitiœ virgam directionis assumere stre-
nuis repromittunt operibns.
Henriciis, borum (piatuor primogenilus , in regem
Angliae consecratus est ; Ricartbis comes Pictavensis
est assignatiis a j)atre; Gaufricbis totius Britannia?
nactus est principatum; .Tobannes, de ])romissione
j)atris et provisione secnrus, diNcrsas Hybcrnia- |)()r-
tiones, si desiiper ei datmn bieril , in monarcbiam
reducet.
Kilia' verr» très régis, ut (bximus , et AHenor abe-
nationciM a nativo solo (orsilan eo sustinent a'(jua-
niuîius «jiKid. de semine regio pri'creala?, nupse-
ninl ic^ia- slir|iis viiis iUusliibii>> : (jimniin iKimina
COMITUM AKDEGA.VEKSIUM. 343
licet subticeam (1), populos quibus prsesunt preete-
rire non convenit : hinc etenim Saxones , hinc
Hispanos , hinc Siculos débita coercione refrénant.
Inter hos itaque populos victu, vestitu, moribus,
habitat ione tani remotos ab Anglia, filias régis An-
glias commorantes, barbaries saxea Saxonum, du-
bius Hispanorum sub Agarenis conflictus, tyrannis
effera Siculorum poterant in continuum horrorem
inducere , nisi generositas avige suaî, Matildis Inipera-
tricis, in ejus femineo corpore virile pectus, neplibus
suis loleianliae semitas et apertas patientise vias imi-
tabiles praemonstrasset. Sed ut sexus infirmior in
aliquo firmius relevaret filias Alienor , alienum aerem
sub annis tenerrimis inibij^erunt : ibidem enutrita?
salubrius , diversitatem quoque facilius alienarum
sunt edoctae linguarum.
Cum igitur ad nulum régis patris sors humana
fere responderet in singulis , ne quid consentaneum
paci prœteriret inlactum , suae studuit posteritati
prospicere. De pace namque firmius inter filios sta-
tuenda sollicitus, et fraternum discidium , generatio-
nibus niullis naturaliter insitum , evitare procurans,
regem filium petiit ut de ducatu sinus Armorici ,
quem Gaufridus (rater suus cum Constantia , filia
Conani comitis unica simul et herede légitima , dotis
nomine possidebat , homagium ejus reciperet et li-
ganciam ; hoc enim vinculo débitai subjectionis
exhibitorio , de liberalitate regum Francia^ comités
(1) Henri le Lion , duc de Saxe, mari de Mathilde,en 1168; Al-
fonse , roi de Castille , mari d'Eléonore , en 1 170 ; et Guillaume, roi de
Sicile, mari de Jtanne , en 1178.
34i IIISTORIA
BritanniaR ducibiis Normannorum ab aiitirjuis tcm-
porihiis tciieiUur astritli. Oiiod patii pclill, faclum
est Aiidej^avis.
Poslinodimi ad lioc jxiliiis patci' operani dédit
operosissiniain iit idem rcx (ilius Ricardo fratri stio
ducaluiii coiicedtrct Atjnilania', lam ab ipso Uicardo
quam a suis licrcdibiis Iractii temj)()ris irrefraga-
bililcr possidendiiri. rtinc deniuiu rcx filius patri
siio patenter oslendit se baroniljus Aquilauicis, con-
tra Ricarduni fratreni siiiini, confœderationibus mul-
lis asIriclLini. Inductiis ea fiieiat occasione quod
Ricardiis castelluiu tle Cierevals , a relroactis tcnipo-
ribus constilutum sub ditione comiliini Andegaven-
siiirn , in injiniani siiain iiiuniliunihiis niiillis contra
suani firniaverat voluntalem ; sed ne patris indigna-
tioncm incnrrerct , quod pater pelebat se factnrum
spopondit Mirabello, duuniiodo Ricardus, boina^io
sibi prapstito, lijjjancia facta, fidelitateni sibi , lactis
sacrosanctis reliquiis, repromilteret. Ad liane voccin
Ricardus vclieincnter excandnil , incoui^runni esse
diccns, ut dicitur, ciuii codcui c\ pâtre, cuin eadcni
ex niatre traxisset originem, si fratreni priniogenitum
ali(jua specie subjectionis snperiorcin agnosceret;
sed sicut ipsi fralri suo régi, lege j)rinu»geniloruni,
bona debebantur paterna, sic in bonis maternis
aecjua lance successioncin legiliniani vindicabat. Rex
pater boc audiens, iraciuuli.i' calorc succcnsus , ad-
vcrsns Ricaiduiu dura proj)osuil , cl ul . ad edonian-
dani liicardi ^upc•rl)iaul , rcx lilius tuttis insur:;ercl
insl.'uilci ii;(ii\it; (ianfridiun (|uo(|uc- r>rilainiia- (lu-
trin ul ( mil lialrc suo ic^c , doiuiiio suo lif,'io . (idc-
lilri sl.iirl (omiiionuil. Sic \i\ iijiiis iii(t\i! arma.
COMITUM ANDEGAVEJNSIUM. U^
non insurgens in fratrem , sicut asserebat constan-
ter, sed Pictavensibus veniens in auxilium, (juos
Ricardus indebitis vexationibus et violenta domina-
tione prernebat ; Pictavensibus, inquam, qui de jure
communi se suo subdendos regimini , nec alicui
fratrum suoruni, eo superstite, contendebant. Hybitis
itaque fréquenter inter se colloquiis, cum nuUa spes
haberetur de pace , copiosum rex filius undique
congregavit exercitum et a facie patris sui declinans ,
ad quem de jure noverat tuitionem Aquitanicae re-
gionis speclare dum viveret, dum intra paucos dies
cum Ricardo fratre suo prima facie, cum etiam auxi-
liariis suis, quicumque vel quanticumque vel quot-
quol essent, congredi decrevisset , ejus vita, velut
a texente prœcisa, spem multorum prœcidit sub ipso
militantium et exspectanlium post mortem patris
regnare cum ipso.
Siquidem in flore suae juventutis, cum a nativilate
sua complesset vicesimum octavum annum, additis
quatuordecim septimanis et sex diebus , intra Gas-
coniam , in ilio tractu terrse quae Curcinna dicitur ,
apud castellum Martel, inter populos satis barba-
ros , in festo sancti Barnabae , communi sorte rex
filius est subtractus de medio : sententiam illam ju-
dicio prudentuni virorum approbandam relinquens,
quae filios, dum insurgunt in patres quibus debent
quod sunt, quod vivunt , quod bonis exspectant lo-
cupletari paternis , dignos exlieredatione pronun-
tiat. Itaque si varios casus regnorum, si rebelliones
illicitas filiorum [qui] temerariis ausibus insurgun-
tur in parentes intersertas annalibus diligenter re-
volveris, profecto reperies fiiios , post palrum inquie-
3 if. HISTOKIA
lationes, vel orcliiic niorlalitatis turbato fali munus
itnplcsse, vel, si quis eoiuiii lorte patri successerit ,
coiilidenler asseriniiis (juod patornani liercditatcin ,
ail qiiaiii vcnire per iiircndia, per dcpopulationes,
pir lidiuicidia maluravil pra'})ropere, suuni ad liliiiiii
non Iransiuisil , digna factis recipiens : ut qui palris
sui vitain et nomt-n conatus est prorsus exsfinmiere,
< uni liliis et In filiis lolus insiinul pereal ; sui seuiinis
cliaiu ohliterala lucinoiia dainneliu" j)()st luorlcm.
(loijjus rci^is. (|uas liahuil in sua consecratione li-
neis vt'slihus, ciirismale tlelilnitis, diliiienlius involu-
tum, in lihitina reponilur, et iiupositum hunieris
comiuililonuui suoiuui, per vicos, j)er castella, per
civilales , concurrenlibus undi(|ue populis, depor-
talur, (|uousque Cenomannis intrarent et in eboro
Beali .luliani deponereluî". Majores itaque civilalis
illius, cuni acclamalioiie nuilliludinis subito pro-
ruentes, C()rj>us rt'gis, (juouiain avus suus paternus
eodeni in loco (juiescil, ipsum inibi terra cum fes-
linatione defossa sepelii-runl ; scd postniodum, ré-
clamante lloberlo tle Novo Buigc» , Kotboiuagensi
decano, quia duni rex viveret sibi sepulturae locum
elegeral, indc Iranslatuiu est . et in nietr(ij)nlilana
sedc Holbotuagi, propc niajus allare, \ersus aqui-
loneiii, cuni bonorc lant<> j)rin{ipi congruo tunui-
latur.
[de SENESCAI.CIA IHAÎSCI-t: VEI, MAJORATII I)(»>U S REGI.fJ
M(;i.\l.\. — licnriciis. liliiis Hciiiici régis Anglia',
Icril lii«m;igiiuu rc^i lianitnuni, soeero suo, de Aii-
dc^a>ensi coniilahi cl ^\^• ducilii brilannia'. (|ii( in ie\
COMITUM ANDEGAVENSIUM. 347
concessit eidem genero suo, nam de Normaiinia fe-
cerat ei antea homagium ; et concessit ei rex Franciœ
ut esset senescalus Francise, cjuod pertinet ad feudiim
Andegavense. In Purificatione sanclœ Mariée, fuit
Henricus filius régis Ângliœ Parisius, et servivit régi
Francise ad mensam , ut senescalus Francise.
Hanc senescalciam vel, ut antiquitus dicebatur,
majoratum domus regise, Bobertus rex Francorum
dédit Gaufrido Grisagonella , comiti 4ndegavorum ,
propter adjutorium quod sibi inipendit contra Otho-
nem imperatorem Âlemannise. Dédit etiameiquidquid
habebat in episcopatu Andegavensi. Postea vero , cum
Gauf'ridus cornes Perticensis et David cornes Cenoman-
nensis essent rebelles eidem Roberto régi Francorum ,
prsedictus rex Francorum , Gaufrido (Trisagonella
ferente sibi auxilium , obsedil munitionem Moritonise
et cepit ; et quia dictus cornes Cenomannensium, evo-
catus a rege , ad eum venire contempsit, dédit rex
Gaufrido Grisagonella bomagium illius et ipsam civi-
tatem et quidquid habebat in episcopatu Cenoman-
nensi.
HISTORIA ABBREVIATA
CONSULUM ANDEGAVORUM
HISTORIA ABBREVIATA
GONSDLUM ANDEGAVORUM
AUCTORE JOHANNE
MONACHO MAJORIS MONASTERII.
PROOEMIUM (1).
Domino Henrico , régi Anglorum , duci Normaniio-
rum, comili Andegavorum, Turoiiorum el Cenoman-
noruiii , principi Aquitanorum , duci Guasconum (2)
et Arverrioiiim, duci etiam Brilonum, Johannes (3) fra-
ter Majoi is Monasterii , humillimus monachoruni et
parvissimus (4) clericorum , pacem , cum gaudio , vi-
tam , salutem et sanitatem ab eo qui dat salutem re-
gibus.
Historiam sive gesta Andegavorum consulum , ante-
cessorum tuorum , ex multis doctorum scriptis ex-
cerpsi , in uno corpore voluminis compilavi, licet qui-
dam ante me brèves chronicas scripserit (5), et in
proœmio ipsas prœcedente hujusmodi veiba pra^mise-
(l) D'Achery, in-4°, X, 399; ia-fol., 111, 234. —(2 1 Var. Vasconum.
— [3) Le nom manque dans plusieurs mss. — [\) Var. pars ima, pars mi-
ni ma , peripsema. — (5) Var. scripserint prcemiserinl.
3r4î HISTORIA AFiBRRYIATA
rit (1 : iJc riniMiUhits .■indei^dvoinni (jii:r scnpta tiiini.s
confuse nuluiuc scniionc rcpcri , fiiKim i>enssinie pu-
tcro, odiicis i'c/hi.s /j/d'i/er cl coinmode enucleabu. ^os
auleiii iiuxlLTiii , anliciuoniiii aimili('2), cuni vita
luistra 3/ l)re>is sit , memoiiani connii (jiiam maxime
lonj^'am eHicere debemus quorum \iilus claraet œleriia
l);il)clur.
Intenlio ii^ilur mea (4/ est vilam, mores et actus
aulecrssoruru luorum, \n(leij;avoruiii coiisulum , iii
propatulo tlemonslrare, ul ex ipsis quoddam specu-
lare (5) libi constituas; studiunujue tuie sinceritatis
admoiiere curanuis ut non solum audiendis Scripturae
Sancl:i' verbis aurem sedulus accommodes, \erun!
eliam noscendis priorum gestis sive dictis, et maxime
antecessorum (6) tuorum Ande^axorum consulum,
virorum illustrium, dilii^euter impendas. Sive eniin
hisloria de bonis referai , ad imilandum bonum au-
ditor soUicitMs inslii;atur; seu mala coimnemorans,
de pravis nibilominus religiosus ac pius auditor sive
lector, devilando quod noxium est ac perversum, ipse
solerlius ad exsequenda i\wdù bona sunt ac Deo digna
esse cognoverit accenditur. Quod ipsum lu (|uoque
ul vigilantissime dcj)rebendas admonemus : bistoriam
niemoralam in notiliam libi sit; siinul et cis quibus
regendis divina le pra'lecit aucloritas, maxime Ande-
gavensibus, Turoncnsibiis, Cenomannensil)us, ol)ge-
neialis ciiraMi saiuli^. lalius propalarc dcsideii).
l l aiitciii in liis (juie scri|)sinnis, \v\ tilii \cl Cicle-
(i) Vuy. l«' Prolopiii* de» (iesta consulum ÀnJf^ai-orum , p. 34. —
(î) Var. iimUei. — (il) Vnr nimium. — (4) Var. nosira. — (5) Vjir. spé-
culum — (6) Var. proavoruiH.
CONSIILUM ANDEGAVORUM. 3ri3
ris aiidiloribus sive lecîoribiis hujus bistoriae occasio-
nem dubilandi siiblrahaiii , quibiis lisec aucloribus
didiceriirj breviler inlimare curabo. Vera eiiim lex
historise est simpliciter id quod, faina vulgante, colli-
gilLir, scribendo posteris notificare.
Primas scriptor exstititTbomas l^uchensis, qui brè-
ves cbronicas, iiomine Odoiiis(l) abbatis inlitulatas,
ut ab ejus ore audivi , reperit, et multa quœ, fama
vulgante, cognovit, addidit.
Secundus exstitit Rabinus(2) et Brito Ambaziacen-
sis (3), qui ipsas cbronicas emendaverunt et quœdam ,
ut viva voce ab ipsisaudivi, addideitint (A).
Tertius ego ex multis bistoriis multa addidi, et ad
auctoritatem historise et studium audientium sive le-
gentium, nomina auctorum annotare curavi : i" ex
bistoria Francorum nonnulla ; ii° ex bistoria Glabelli
Rodulpbi multa ; ni" ex cbronicis Gaufredi Rechin ali-
qua; iv" ex diclis magistri Rabini quœdam necessaria;
v" ex scriptis Gauterii Compendiensis (5), Majoris Mo-
nasterii monacbi , non negligenda,
Heec ego, dum in abditis voluminibus invenissem
scripta, non sum perpessus infructuoso silentio tegi;
sed ad honorem Ândegavorum consulum, domino-
rum nostrorum , domine mi rex , coiiscripsi (G), ut ex
bonis bonum snmas exemplum et meliorem exitum ,
ut ex malis malum caveas introitum sive incessum, ne
incidas in eorum pessimum fmem vel exitum.
(I) Var. Adonis. — (2) Var. Robinus. — (3) Var. Amhaciensis —
(■i) Le ms. Saint-Germain-latin 1089 ne fait qu'un seul personnage des
deux nommés dans ce jiaragraphe : Secundus exôlilit Rabinus Âimertcus ,
Ambascienses qui ipsas chronicas emendai-erat et addiderat. — (5) Var.
Compcndiaiii. — (G) Add. scdtem et scilicet ,
I 23
3K4 HISTORIA ABIiRKVIATA
INunc igitiir, si placct, in fiiiem nostri proœniii eo-
riim (»riiiiinin vel singulorum exempla facta vel dicta
brcvitcr pninutemiis : nesciiiiit CMiiiii facla prinrum(l)
pra'terirc cum siiculo quiii omnes secuin praeseiites
liaheaiil et secuni qiiodain modo sentiant coniiiKj-
rari eos (juibiiscuni relatio provexerit (2) lectionis.
Sicut eniin apostolus, justorum catalogum summa bre-
vitate contexere al) Abel incipiens, insignium viro-
ruin permit iiarrare virtutes, eliam ille fidelissirnus
Mathathias, iiiorti gloriosse appropinquans , filiis suis
hereditariojure sanctorum exempla distribuit; sic nos
til)i exeni[)la antecessormii tuoruni proj)onimus, ut si
qua lioua suiU in te nulrias ac pietalis studio qu*
suul nutrita custodias, si qua vero corrigenda sunt
corrigas , ne tibi illud propheticuni contingat : / ///
iui/jii rt (lulosi non (lirnididhunt (lies Mios (3). Si vero
Deum timueris, et matreni tuani ejus sponsam, pro
qua sanguinern liidil, Ecclesiam videlicet, dilexe-
tis, audies per Salonioneni : rinicnli Deum hene
eril in e.itreniis , et in die defiinctionis sme benedi-
cetur (4;.
DE TORQUATIO SIVE TORTULFO (5).
In isto cum grandis esset natu , arma senectiitis,
scilicet artesexercitationestjue virlutum, mirificos fiuc-
tus efl'ecerunt , et consrientia bene acta? vifae muito-
riiiiKjiic ix'iicficiorum rccordalin ci jinundissima luit.
Ulr (Inclus ciat bosicin Ici'irc. liuini (piiescere, iimpiaui
(1) Var. proavoriim. — ii) Xar. pi-rtijcf ni . — (H) l'ttilin., LIX. H. —
(4) Eccleiiajl., I. 13. — (ri) Var. Toreulfo.
CONSULUM ANDEGAVORUM. 35.^
et laborem tolerare, biemem et œstatem juxta })ali ,
nihil prseter turpem famam metuere. Hoc piofecto
constat quod, acer ingenio, fortunam suam et rerum
tenuitatem aiiimi amplitudine supervadens , majora
se ciipere et aggredi ausus sit. Hœc eigo et similia fa-
ciendo, nobilitateni sibi et suo geiieri peperisse fertur.
Iste genuit Tertullum (1 ) , qui primus ex progenie An-
degavensiuni comitum per antiquos genealogiœ illo-
rum relatores computatus est.
DE TERTULLO (2).
Iste a rege Carolo Calvo senescallus Gastinensis pagi
constitutus est. Cœperat in illa familia esse qui ami-
cis obsequium benevolus redderet, inimicos rationa-
bilis repelleiet , serves mansuetus et severus corrige-
ret atque regeret, patrem omnium Deum diligens
coleret , sublimioribus potestatibus carissimus fieret.
Cujus rei gratia , crescente per singulos dies fama ejus ,
et consulendi et gubernandi quam plurimos accepta
bac potestate clementer utilur, et neminem Isedere
pro ingenita sibi bonitate desiderat.
DE INGELGERIO.
Hic juvenis alacer, miles optimus , patris virtutem
non solum eequiparans sed etiam superans, bénéficia
ampliora adquisivit, facta fortiora manu sua gessit;
(1) Var. Terculum. — (2) Add. du ms. 6005 : Primo inter comités jin-
degavenses computato .
■M<V> IIISTOIIM AHIflU-.MATV
• jiKi lie IV apiul I.uikIoirusc (!asliuin, palris casaïueii-
liirii \ aide aiii,'m('Mtaliim est. Kex vern vicecomitalum
AnreiiaiuMisis civitalis in casamcnliim ci (loiiavit.
Deinde apud Turoiios 1 ) rc^'iam prei-rccliirani asse-
ciitus, terrain illain a Norrnaniiis virilitcr défendit.
Datus est ei et diniidiiis coinitatus Aiidegavensis civi-
latis, ad defendendam regionem et iirbeni; saevisque
priedonibus oppositus est , et coines ibi factus.
DE FULCONE RDFO.
Iste siniilia patris actibus (2), aut etiam majora, acJ-
Ncrsiis inipugnatores exercuit. Inlciirmn comitaturn,
((ui piius biparllliis erat , iece])il, ncc minora ibi
(juani speralKilur operatus est; gravia vero bella , in-
signesque vicl(jrias contra bostes factitavil. Nam ipse
aiidax , patiens erat inediîe, algoris et vigiUa' , sed
tanien ardens in cupiditatibus, varias ciijuslibet rei
Simulator ac dissimulator e.vslitit. \ astus animas ejiis
innnoderala ac incredibilia sa.*pe laciebat.
DE FLLCONE PIO.
Iste fuit |)acirici, tranquilli et mitis ingenii. Optimus
iste sua beiielicia laudari, (|iiam ipse alioiinn narrare
malebat. Boni ipsius mores domi et militia? colebau-
liir. .lus Itoinmi, ((mtordia maxima, nulla avarilia in
illo cral. Ipse Clnisliim portavit, in specie Icprosi, a
l'orhi Cniirduuis usque ad portam (3) Beali Martini
(1) Var. Turonet. — (2) Spicil., <i«i</'UJ. — (3j Sp., in portcum.
CONSULUM AINDEGAVORUM. 357
Caslri Novi. Iste ciim in choro Beali Martini esset ut
canonicus , ut caneret cum cœteris , régi Franciae , qui
tune forte aderat, et eum cum suis militaribus de-
laudabat(l), litteras hujusmodi formam habentes ni-
sit :
« Régi Francorum , cornes Ândegavorum.
« Noveritis, domine, quia rex iiliteratus est asinus
coronatus. »
DE GAUFRIDO GRISA TUNICA (2).
Iste mililiœ peritus, pectore et brachio fortis, vir
in re militari (3) efficacissimus , in multis expeditio-
nibus approbatus fuit. Strenuitas (4) in eo specialiter
praefulgebat , clementia in eo florebat, dapsilitalem
unice diligebat , hostibus hostiliter inimicabatur, suis
viriliter patrocinabatur, quae omnia praecipue optimos
principes décent. Qui ob insignia summi et singularis
meriti , a rege in prgeliis signifer, et in coronatione re-
gum dapifer, tam ipse quam ejus beredes consti-
tumitur.
DE MAURICIO FIHO GAUFRIDI GRISEE TUNICA.
Iste vero prudens et bonestus, bonoruni et pacis
amator, plus sapienlia quam bellis consulatuui paci-
fiée tenens , suis certis parentibus et vera amicitia sibi
conjunctis multa bénéficia contulit. Superiores ex-
aequare se cum inferioribus amicis aliquando debere,
(1) Sp. commilitonibus deludebat. (2) Var. Grisa Gonella et Grisomenta,
— (3) Sp. jure mil'Uario. — (4) Sp. serenilas.
:^:.8 niSTORiA abbreviata
inferiores vero non tlolcre se a suis, aut ingenio, aut
forma, aut clii,Miitafe supnari . alTirniahat ; el liac (tpi-
nionc uujllos e\ suis clevans, ad auiplissiinos lionores
perduxil. I()se j)entus in causis oraloriis , ornamenlis
sibi adliiliitis, audacius caeleris, clo(juens vero (1 in
curiis l(>(|U('l)alur, et (\[.ix esset condita (2), quai po-
pulaiis oralio edoceijat.
[de FCLCONF. NERRA niEROSOLTMITANO.]
Iste aller César beneficiis, munificentia, mansuetu-
dine , niisericordia, dando , sublcvandij egenis et op-
pressis ignoscendo inagnus habebatur. Ju eo miseris
refugium , negoliis amicorum intentus siepe sua negli-
gebat. Qui etiain in aniinuni induxerat laborare, vigi-
lare , nihil denegare (juod dono dignuni csscl. Magnum
imperium, bellum nuvum ubi virlus enitescere posset
exspectabat (3).
DE GAUFRIDO MARTELLI PRIMO (4).
fste Martellus , j»r;e onuiibus generis sui animosior,
consilio et iinpelu ordinato, negotia sua agel)at. Cui
cum dicerelur : « Maie de le lo(juunlur bomines; »
aiebat : « Faciunl (juod soient, non (juod uiereor ,
bene eniin l»>(|ui nesciunl. » Ij)se augmenlavil hnno-
rem suuin . cniuiie llieoljaldo bcllo dcNictn et eapto ;
et j)r<» rciiriuptinne ejus l'iuouenseui coiuitaluni re-
eepit. Cousuleuieliaiu Pittavenseni \\ illerinuni j)raîlio
(1) Var. ••/>. — (2) Var. eruJiia. — [^i] Var. esoptahal. — (4) Add. «t
optimo .
CONSULUîM ANDEGAVORUiM. 3o9
subactum et caplum olitinuit , et Sanctonicum consu-
latimi , quem antecessorum suorum fuisse dicebat ,
recepit.
DE GAUFRIDO BARBATO (l).
Iste cupidus et avarus, crudelis et superbus, non
Deum timens nec homines reverens, manus ejus con-
tra omnes et manus omnium contra eum [erexit], Iste
insurrexit contra locum sanctum, Majus Monasterium,
a beato Martino antiquitus iedificatum ; sed Deus , qui
superbis semper resistit et humilibus dat gratiam,
oui semper humilium et mansuetorum placuit depre-
calio, qui etiam semper est in sanctis suis mirabilis,
pro suis fidelibus dignatus est insigne miraculum ope-
rari. Postquam enim Barbatus contempsit intercessio-
nem Bartholomei Majoris Monasterii abbatis et niona-
chorum, parvo intervallo posilo, frater ejus, Fulco
nomine, adversus eum cum manu valida exsurrexit,
eumque captum et ab honore privatum per mullos
annos in captione detinuit , ibique diu afflictus , et
divina ultione datus etiam in reprobum sensum, vixit
postea triginta annos , in hoc etiam miserandus hosti-
bus, sicque defunctus est.
DE FULCONE RICHIN (2).
Hic et cum (3) in juventute strenuus Fulco babere-
tur, ad annos viriles veniens, gulositati, ebrietati ,
libidini, inertiae et pigritiae subjacuit. Quamobrem
(1) Var. Barbe. — (2) Var. Rccliin. — (3) Var. hic licel.
360 mSTORIA ABRRKVMTA
nec ipso jiistitiani, iwc alii [icr ipsiim vel pro ipso
faciehant, sed maj;is rouira iiisliliam in Aiidega-
vpnsi \«'l Ttironeiisi snio uiiilli insiincxemiit raji-
lorcs, \(\ (If'praclalioiic I iiiLTcalorum einitium et
redcimliiim, dcbiliimi (lisliirl)anles negotia. Qui, sicut
frater ejiis liarbatus, nialc iiicd'pil, pcjus vixit, pes-
simc vitaiii (iiii\ il .
DE GAlFRino MAUTELM SECUNDO.
Isle Fulco ox seciinda iixore sua Rrmengardi , filia
Fjciienbaudi de Borhone , Gaufridum Martellum se-
cundum £;t'neravit.
Isle duodeciinus iii iiumno consuluiu , ii(»n lanliiiu
post j)nlr«'iii (piauluMi ex pâtre, nec dico super pa-
Ireni , sed pro paire imperavil. Isle vir adniiral)ilis
jnstilia' , insi^nis tolius boni cullor, (|ui lerror omnium
inimicoruuj luil. Qui adullus, juvenis prudens et ani-
inosus, videns terrain turbatam et proceres totius
consulaliis eonlra pntrem eoriiua criejere, eis virililer
resistebat , et (piomodo pal rem et suos ulcisceretur
inequielus cogitabal. Qui omnibus pranaluit et al) in-
lentione eos revocavit. Prudenlei* vero negotia sua
agebal. Non niuiln posi , insidiis no\eiea', j)alre ut
fi iiint eons! niieiite , Cande Castro occisus est.
DE rir.CONE HIKHOSOIYMITANO.
Isle \ i is pali is cl inaliis deserens , bnneslaiii \ilam
(I) V'ar. i/f/>rntialorrs.
CONSULUM ANDEGAVORUM. 361
ducens, prudenter terram suam rexil. Yir lionestus,
armisstreniius, fide catboJicus el ei ga Dei culloresbe-
nevolus , adeptis duobiis consulatibus Andegavensi et
Turonensi, tertium cuni uxore sibiadjunxilCenoman-
nicum. Videlicet amicos exaltans, malignos et sibi
adversarios opprimens , gloria et optima fama impar
nulli in brevi effectiis est. Ciim autem Ândegaveiisem ,
Turonicum Cenomaiinicumque consulatum in prospe-
rilate regeret, in regnum Hierosolymitanum eligitur
filiseque régis Baudoini matrimonio copulatur. Ipse
vero quamdiu advixit, regnum viriliter rexit, Damas-
cos, Ascalonitas sibi tributarios effecit, diuqiie, ante-
quam Raimundus filiam Buamiindi diiceret, Antio-
chenum principatiim maximo labore contra Turcos
absque ullo damno manutenuit. Ipse vero cum ad se-
nilem venisset tKtatem , vir bellicosus obiit.
DE GAUFRIDO PLANTEGENEST.
Fuit iste probitate admirabilis, justitia insignis, mi-
litiae actibus deditus , optime btteratus, inter clericos
et laicos facundissimus, in consilio providus, slatura
procerus, vultu decorus , fere omnibus bonis moribus
repletus ; et quam\ is multas tribulationes a suis sit
perpessus , attamen ab omnibus est dilectus. Ipse,
uimio calore urgente, bahieo cujusdam fluminis usus,
febre acuta occupatus, apud Castrum Ledi pervenit ,
ibique , non sine dolore suorum , interiit. Quid rai-
rum, si mors cjuidem, adversante et répugnante na-
tura , Gaufrido adolescenti contigit , cum, teste Tullio ,
adolescentes saej)e mori videnlur, ut cum aquae mul-
titudine vis flammae opprimitur, et (juasi poma ex
Sfiî HISTORIA ABBREVIATA
arboribiis, cruda si siiil, vi avelliintur, si niaturaet
coda, (Iccidiint , sic vilain adolesc<Mitil)iis vis aiifert,
senibus inalurilas. Iste ex iixore sua Malhilde ti es filios
gemierat : te doiiiiniiin iiieuiu rej^ein et Gaufriduiii et
Willelmiiin , pueros speciosos et ab avorum probitate
non dégénérantes.
DE HENRICO.
Tu quintns decimus in antecessoribus tuis , comiti-
bus videlicet Andegavorum, (jui niortuis fratribus tuis
rnonarcliiain lenes , I)eo opitulanlc, flliis tuis feliciter
dimissurus. De le (|ui te diligunt niecuni dicere pos-
sunt : « Ilabeas saluteni et sanitatein ab eo qui dat
saliilein rcgil)us. » Tu solus cf>nsiliarios paliis tui fa-
niiliaritate et sodalilate perenniler servas : vir nani-
que es in adversis constans, in dubiis fidus, m prosperis
modestus, in babitu simplex, in serinone(l) commu-
nis, in consilio pra?cellens. Aniicitias probatas ol)nixe
expies, constanler rétines, boneslc exerces; adulan-
liurn dicta larde credis , celeriter deponis. Severis pa-
tribus comparandus, (|ui juveiiuin filioruin non laui
cogitas vitani quani commoda , tuis mavis prodesse
(|uam [)lacere. Tu per (tmnia similis ('atoni intcgrilate
\it;i , pauca nisi bonis largiendo gloriani adcptus es;
tu es pernicies malorum , constantia tua valde lauda-
tur; lu scis parcere subjectis et debellare rebelles (2).
Iti l«' sUulium riiodestiîe el decoris el uiaxiiniv severi-
lalis '^'A) esl. ISon diviliis cuin (Tin ile , ne(|ue (aclionc
cuni factioso, sed cum slrenuo \irlule, cuin nioilesto
(1) Var. itnitio. — (2) \'ar. superbos. — [\\) Var. sir.efntaiis.
CONSULUM AINDEGAVORUM. 56S
pudore, cum innocente abstinentia cerlas. Esse anle-
quam videri bonus niavis.
Vale , domine mi rex, et cum fiiiis tuis, crescenti-
bus prosperis ad vocala successibus, polie.
Vale , vive , precor, sed vive Deo ; nam vivere niundo
Mors est, sed vera est vivere vita Deo.
FRAGMENTUM
HISTORIEE BREVIS COMITUM ANDEGAVENSIUM
FRAGMENTUM HISTORIE RREVIS
GOMITUM ANDEGAVENSIUM.
[de HENRICO II REGE ANGLI£.]
Henricus, dux Normannise, Gaufridi prsedicti filius,
ex Mathiide Heiirici régis Angliae filia genitus, defuncto
pâtre, cornes Aiidegavensis creatus est, anno mcli"; et
anno sequenti Alienoram, a Ludovico rege Franciœ
affinitatis propinquitate dimissam et repudiatam, duxit
uxorem : unde Andegavia, Cenomania Turouensisque
comitatus eideni Henrico advenere, quae res initium
postea fecit multis bellis; quos principatus defuncto
pâtre Gaufrido suscepit. Vero mortuo postea Stephano,
Anglorum rege, ah Aiiglis vocatus, rex eorum creatus
est [anno]MCLV°. Henricus terra potens adversus Fran-
cos effectus, multa contra eos bella gessit, ut patet in
Gestis ducum Normannorum ac regum Angliae.
[de gaufrido duce BRITANNia;.]
(iaufridus, frater Henrici prsedicti, cornes Andega-
vensis creatus, ea quae ab Henrico rege Angliae offere-
bantur noluit recipere. Ea de re secessit in Andega-
vensem pagum, et Henricus illuni e vestigio subsecutus
est. Et Gaufridus in Britanniam exercitum ducens,
368 i;\ IIISTORIA F5Ri:\I
('\|)iils() llocllo coniilc, cis it;it('iii Naimclicam cepit,
coiisenlieiilihiis ti\il)iis, cf (ionslantiam Comoiii (1)
(lncis filiaiii, rclictain (iodcfridi coinilisCcnomanciisis,
(lii\il uxoreiii, afccplo pro dote comilnlii Naiinelciisi;
quiK viruiii coiilra iiiiiiiicos defeiidil.
[de richardo rege angli*.]
Ricliardus, rex Anglite, filius Flenrici régis, iiepos
Gaulridi , conies Andei^avensis declaratus, contra
PYancos illuiii virtute hellica défendit. In obsidione
castri Leniovicensis vijecomitis, (jiiod Corlucuin di-
citur, sai,Mtta transfixus, paulo post inorilur et m cœ-
nobio Fontis libraldi sepelitur.
[de johanne rege ANGLI-E.]
Jobannes rex Anglia*, frater Ricbardi pra-dicti, comi-
taluni Andi'gavenseni cum regno Angliie rei;<'n(bim
suscejjit, anno Doniini mcxcix". Multa contra Pbilipj)utn
regeni Francia^ bella babiiil cl Arliinnn duccin I5ri-
tannia3 , nepoleni siiiim, apud Miiabclluin cepit cum
inultisaliis nobilibiis; insiipcr et url)cs Andcgavensem
cl Ttironcnscni , <\\uv Artiiro parcbant, ipso j)ra'scnte,
in jus siiinn r<'dcj;il. Postea dictinn \i(iiiiini juxta
niaïc occicbt . aiiin» Domini Mccn" : inidc vocalus et
accusalus, cum apud rc^cui l'ranciic IMiilippuin, cujus
vassaUis crat , noilcl cotnparere, [)cr judiciuni j)aiiuni
Francia; cxbereditatus est a tola terra (piani liabcbat
(I) Mieux l'onani.
COMITUM ANDEGAVENSIUM. 369
in regno Franciee; cepilque Pliilippus Normanniam ,
Aqiiitaniam et Andegaviam.
Johannes hoc aiidito Rupellam cum classe appulit;
veniensque cum exercitu , Andegavensem urbem solo
tenus destruxit, circa annum mccvi"'"; quain post ali-
quot annos in prislinam formam restituit et eani muro
fortissimo claudere prœcepit. Inde deficientibus ad
eum Britonibus atque Pictonis, ope eorum auctus,
Rupem Monaclii , quod castellum ad Ligerim flumen
Guillelmus de Rupibus , supra non multos annos ,
exstruxerat, contendiL Lbi , cum primam oppugna-
tionem sibi non bene procedere inteilexit , fecit con-
suetudinem ad aggerem qui ad fossas erat quolibet
die, causa videndi et scrutandi qua parte castello po-
tiretur ; qui , ne ab obsessis telo aliquo offenderetur,
satellitem instituit qui scutum ambulanti prœtenderel.
Quam rem cum ex obsessis unus, ingenio pollens,
animadvertisset , tenuem ex canabe funem texit juxta
longitudinem quae ad aggerem pertingere posset; ejus
funis extremo ad sagittam alligato , reliquum clavo
juxta se ad mûri [lapides] primos affixit , atque ita sa-
gitta balistae imposita Anglo dum transiret insidialur.
Quem ubi suo more incedere videt, sagittam in satel-
litis scutum penitus adegit. Mox, cordwlaad sereducta,
satellescum scutoquod gerebat in fossam prseceps ruit,
in quem obsessitela crebra jaculantes, necaverunt. Sa-
tellitis nece exasperatus Johannes rex, furcase regione
caslri protinus erigi jubet , comminatus , nisi se dede-
rent, eos furcarum supplicio alTeclum iri omnes. Ni-
hilominus tamen Franci arcem tutati sunt , occisis
plerisque Anglis. hiterim, occupalo adversus Flan-
drenses Philippo rege Franciae, filius ejus Ludovicus,
I 24
370 EX MISTORIA BRKVI , ETC.
diictis ;»(1 Cliiiioncm copiis, intle inagiiis itineribus
ferre (>|kiii ohsessis contendit. (>ognilo ejus advenlu,
Joliaiineh re\ Angliie, reliela ohsidione, Itajeclo Li-
geri , (|iiin«|iiagiiila eo die inilliaria lugiens contecil.
l'iigato \ngl()iiim rege, reli(|uas arces et Aiidega-
viam ipsani Lndoviciis recepit, aiino Doriiiiii mccxii",
diriilocjue castello Hcllo Forli et terris \ite(omitis
Toardi vastatis, iiinros qiiibiis Andegaviini Joliaiines
muniveral dissipavit ; iiec Moncoiitoro abstiniiit, (juod
lundo tenus dirai jussit. Keverso in Franciam Pbilippo,
post vicloriam do Klandreusibus liabitain, Pictavi (jui,
conjiiratione cuin bostil)us facla, ciomi se contimie-
rant l^elli exiliim exspectantes , cimi viclorem Philip-
piim pertimescerent, per vicecomitem Toardii veniam
impétrant ; et Johannes rex Ângliae , missis ad regeni
legatis, I\oberto apostolico cardiiiali et Kemilpho
Lvncesliiie comité, quinquennes cum IMiilippo iiidu-
cias firmat.
[de PHILIPPO ACGL'STO REGB FRANCIS.]
Philippus Augustus rex Francise, victo .lohanne An-
glorum rege, Ândegavenseni coinilaluiii cii/n diicatu
Ac|uitaiiia' et Normannia- in suam redegit potestatein,
in ullionem Artmi, diicis Britamiia% quein ipse Joiiaii-
nes rex apiid Mirabellem, cmn niultis aliis nobilibus,
qui parles Phili|)pi régis tenebant, ceperat, et occi-
derat.
Obiit aulcni idem Phili|»pus aniio ^iccxxiii", tt in
ecclesia Sancti Dionysii sepullus est.
CATALOGUS
COMITUM ANDEGAVENSIUM
HI SUNT A QUIBUS COMITES ANDEGAVENSEâ
PROCESSERUNT.
Torquatius Biito, venator.
Tertulus, filius Torquatii, annis xix.
Ingelgeiius primus cornes, filius Tertuli, qui jacet in
ecclesia Beati Martini, xix annis.
Fulco Rufus, filius Ingelgerii, qui jacet in ecclesia
Beati Martini, annis lui.
Fulco Bonus, filius Fulconis, qui jacet in ecclesia
Beati Martini, annis xvi.
Gaufridus Grisa Tunica, filius Fulconis Boni, qui
jacet in ecclesia Beati Martini, annis xv.
Mauricius consul, filius Gaufridi, qui jacet in ecclesia
Beati Martini, [annis] xxi.
Fulco Pserra, filius Mauricii, qui jacet in abbatia
BeJli Loci, annis xlh.
(îaufridus Martellus, filius Nerrœ, qui jacet in eccle-
sia Sancti ÎNicolai Andegavensis, annis xix.
(îaufridus Barbatus, nepos Martelli, vni annis.
Fulco Rechin, frater Barbati, annis liv.
Gaufridus Martellus, filius Fulconis Kecbin, nou
tenuit comitatum.
372 CATALOGUS COMITLM ANDEGAVENSIUM.
Fiilco, rex Iherusalem, frater Martelli, annis xix.
(laufridus, filiiis Fiilconis, qui jacet Cenomamiis,
annis wiii.
Henriciis, rex Âiii^li*, fiiius Gaufridi, xxxvin annis.
Henriciis, rex juvenis, filins Henrici , non tenuit
coniitatiun.
Richardus, rex Angliœ, frater ullimi Henrici, \ annis.
Arturus, cornes Britanniae, nepus Ricliardi, iv annis.
Johannes [rex] Angliae, frater Ricliardi, xiv annis.
FRAGMRNTUM
HISTORIE ANDEGAVENSIS
FRAGMENTUM
HISTORIE ANDEGAVENSIS
AUCTORE
FULCONE RICHIN, COMITE ANDEGAVORUM(l).
Ego Fulco comes Andegavensis , qui fui filius Gos-
fridi de Castro Landono et Ermengardis, filiae Fulco-
nis comitis Andegavensis, et nepos Gosfridi Martelli,
qui fuit filius ejusdem avi mei Fulconis et frater ma-
tris meœ, cum tenuissem consulatum Andegavinum
viginti octo annis, et Turonensem et Nannetensem et
Cenomannensem , volui commendare litteris quo-
modo antecessores mei honorem suum adquisierant
et tenuerant usque ad meum tempus , et deinde de
me ipso quomodo eumdem honorem tenueram, ad-
juvante divina raisericordia.
Illi igitur antecessores mei, sicut ille meus avun-
culus Gosfridus Martellus narravit mibi, fuerunt pro-
bissimi comités, et sic nominati sunt :
primus Ingelgerius ;
secundus Fulco Rufus, filius ejus ;
deinde Fulco, qui Bonus appellatus est;
(i) D'Achery, in-i", X, p. 392-398; in-fol., III, 232-234.
376 FRAGMEIITUM
postea filius ejiis Cosfridus ("irisa (ioiiella.
Isli auleiii (|iiatiu)r coiisulcs lenuerunt hoiiorem
AndegaN ininn , et eripuerunl nuii <Jc niani!)iis pa^a-
nonmi, et a clirislianis criiisiilihiis defLiideruiit.
Et ille primiis Ingelgerius lial)iiit illum lionorem a
rege Fraiicia', non a génère impii Pliilippi sed a proie
Caroli Calvi(1),qui fuit filins Hludovici filii Caroli
Magiii.
Quorum (juatiior consulmu virlutes et acia , quia
nobis in tantuni de longinquo sunt ut etiam loca ubi
corpora corinn jacent nobis incognita sint , digne me-
morare non possumus , nisi ea quae nobis propiora
fuerunt, videlicet : de avo meo Fulcone, et de pâtre
ejus Gosfrido (^risa (".onella, et de (iosfrido Martello
avunculo nieo.
Ille igitur (iosfridus Grisa Gonella . |)aler avi niei
Fulconis, cujus probitales enumeraie non possumus,
excussit Laudunum de manu Piclavensis comilis, et
in praMio superavil eum super Hupes et persécutas est
eum usquc ad Mirebellum. Et ^uga^il Britones, qui
vénérant Andegavim eum pra^latorio exercitu , (pio-
rum duces erant filii Isoani 2). Et postea fuit eum
duce flugone in obsidione apud Marsonum, ubi arri-
puit cuMi inlirmilas (jua exspiravit ; et corjjiis illius
allatum est Turonum et scpultuni in ecclesia beafi
Mari i ni.
(>ui successit l'ulco , (ilius ejus, avus videlicet meus,
cujus j)robitas magna et mirabilis exslilit. Ipsc cnim
adqiiisivil ("ciininaiinicum et adjuiixit rum Andega-
vino coMMilatui , <•! a'<lifica\it pluriina cislella in sua
(1) Le Sp. omrt la fin de la phrase. — (2) Mieux Comani,
HISTORIiE ANDEGAVENSIS. 377
terra, quae remanserat déserta el iiemoribus plena
propter feritatera paganoruni. lu Turonico siquidem
pago aedificavil Lingaim, Calvum Montem, Montem
Thesauri , Sanctam Mauram ; in Pictavico (1 ) Mire-
bellum , Montem Consularem , Faiam , Musterolum ,
Passavantum, Malum Leporarium; in Andegavo aedi-
ficavit Baiigiaciim , Castrnm Gunterii , Duristalluni, et
multa alia quae eniimerare mora est. Cepit qiioqiie
castrum Salmuri , in tempore illo quo cornes Odo vé-
nérât Andegavim cum exercitu suo et posuerat castra
sua in Angulata , inter ipsam civitatem et fluvium Li-
gerim, Ipse iterum Fulco fecit duo campestria praelia
valde magna : unum in Landa Conquireti, contra
Conanum Britannicum consuleni , propter civitatem
Namnetensem quam ille Conanus ei volebat eripere,
in quo prailio periit idem Conanus et mille de equi-
tibus suis; alterum vero praelium fecit contra prsedic-
tum Odonem, potentissimum comitem , super flu-
vium Charum, apud Pontilevicum (2), ubi multa fuit
strages Gallorum et Andegavorum ; in quo prœlio fuit
cum eo Cenomannensis cornes Herbertus, qui dictus
est Evigilans Canem, ubi, Dei gratia , victor exstitit.
Duas etiam abbatias aedificavit : unam in honore sancti
Nicolai , juxta urbem Andegavem ; aliam apud Lochas
castrum, quse vocatur Bellus Locus, in honore Do-
minici Sepulcri. Bis etiam Jérusalem adiit : in cujus
secundo reditu rébus humanis excessit, circa festi-
vitatem sancti .Tohannis , anno ab incarnalione Do-
mini MXL. Corpus illius ad praîdiclam abbatiam Belli
Loci allalum est, ibidemque sepultum in capitulo.
(1) Sp. Pictavino. — (2) Sp. l'ontilevium.
378 FRAGMENTUM
Siiccessit itaque ei filins ejus, avunculus meus, vi-
delicel Gosfridiis Martellus , cujus probitas et pruden-
lia in rehiis sa^ciilarihus ruulta fuit , et faiiia landahilis
pcr totum regluim I raiicia'. Ille aiitem in vita patris
siii miles exslitil et novitatein militiie suœ contra fini-
timos exercuit ; fecitque duo praelia : uuuin apud
Monlem Consulareni , ccHitra Pictavos, u])i comitem
Piclaveiisem a|)preliendit , et aliud contra Cenoinan-
nenses , ubi comitem eorum similiter cepit, qui voca-
batur Herbertus Baconus. Contra suum etiam patrem
guerram babuit, in (|ua mala multa facta fuerunt,
undepostea pœnituit, Postcjuam autem paler ejus, de
.lerusalcFn, ulpradictumest, rediens, vitanibaucexuit,
possedit terram patris et civitatem Andegavis, cœpit-
que guerram contra Teotbbaldum comitem Blesen-
siensem, filiuin videlicet comitis Odonis; et ex vo-
luntale régis Ainrici, accej)il donum Turonicae civita-
tis ab ipso rege : unde postea guerra inter eum et
comitem Teotbl)aIdum adeo ingravata est quod inie-
runt pra'lium inter civitatem Turonum et Ambaziam
caslrum, in (juo Teotbbaldus captus est, et usque ad
mille (le equilibus suis. Acce|)it ita(|ue civitatem Turo-
nicam et castella in circuitu ; (.liiminum et Insulam et
Castrum Rainaldi et Sanctum Anianum ; pars autem
alia TiMonici |)ai;i sil)i contigerat ex possessione pa-
terna. Post hxc guerram liabuit cum rniillclmo >ior-
mannorum comité, <|ui j)Ostea regnum athjuisivit An-
glorum et fuit rex magnificus; j)ariterque cum (iallis
et cum liituricensibus, cl cum (iuillelmn cnnsule Pic-
lavorum, et cum Haimerico vicecomite Tboarcensi ,
et cum Hoello comité Nannetensi , et cum hritanno-
nim ( oinitibiis (jiii cixilatcm Icnebaul Redonensem,
HISTORIE ANDEGAVENSIS. 379
et cum Hugone Cenoniannensi consule , qui exierat
de fidelitate sua : propler cjuop omiiia bella , et prop-
ter magiiaiiimilateni quam ibi exercebat, nierito Mai-
tellus nominatus est, quasi suos conterens hostes.
In hujus extremo vitae anno , me nepotem suum
ordinavit in militem, in civitate Andegavis, festivitate
Pentecostes, anno ab incarnalione Domini mlx"; et
commisit mibi Santonicuni pagum cum ipsa civitate,
causa cujusdam guerrae quam habebat cum Petro Di-
donense. Jitas autem niea decem et septem erat an-
norum quando me fecit militem. In eodem porro
anno rex Ainricus obiit, in nativitate sancJi Johannis,
et meus avunculus Gosfridus tertio die post festivita-
tem beati Martini bono fine quievit. Nocte siquidem
illa quae prœcessit finem ejus , deponens omnem cu-
ram militiae rerumque ssecularium , monacbus factus
est in monasterio Sancti Nicholai , quod pater ejus et
ipse multa devotione construxeraint et rébus suis sup-
pleverant.
Honorem itaque suum , quem , ab exteris genlibus
defendendo , multa tran({uillitate securum et opulen-
tum lenuerat, sub aliquanta tribulatione vexandum
dimisit, surgente videlicet dissensione propter eum-
dem honorem inter me et meum fratrem. Quam tri-
bulationem cum per annos octo protendissemus ,
guerram saepe facientes et interdum inducias liaben-
les, cum etiam fratrem meum de vinculis , ubi eum
tenueram, liberavissem, jussu papie Alexandri, invasit
me iterum idem frater , ponens obsidionem circa
quoddam castrum meum , quod vocabatur Bracbesac :
ubi equitavi contra illum cum illis proceribus quos
Dei clementia mibi permiserat , et pugnavi cum eo
380 FRAGME.MLM
caiiipesln pulio, iii ()iio ciiin , Dei gralia, superavi ;
et fuit i|)se captiis ci iiiilti redililus, et mille de civi-
bus suis cum eo. Proinde accepi civilatem Ândega-
veni 1) et Tiironum et Lochas caslriim et Lausdii-
num (2), quae sunt capita honoris A.iidega\oi'uni con-
suluni.
Tune igilur honoreiii illuin [tenui] viginli octo annis
usque ad tcrminiim illum quo scriptum islud facere
disposui, in quibus vii^inti oclo annis et in aliis octo qui
praecesserunt si vis audire quge gessi, prosequere quae
scribo et cognosces quae facta sunt; sed priusquam ea
referani, volo memorare (juœdam signa et prodigia
quie in ultinio jjradicti temporis anno evenerunt, non
solum noslrse genli perlinentia sed omni regno Gal-
liai», sicuti postea res ipsa manifestavit. In eo enim
terniino exciderunt stellae de cœlo in terram, ad mo-
dum grandinis, (juas inulti videnles adniirati sunt et
niulto lerrore cnncussi sunt. Quod signum secuta est
niortalitas inulta hominum per totuni regnum Franciae
el tcmpus valde asperum inopia victus; unde eliam
in rivitate nostra Andegavis centuni de priniatibus
noslris obierunt et inagis quani duo niilia minoris
piebis.
Il) fine cujus aiini , appropincjuante quadragesima,
venil Andcgaviin papa Ronianus l'rbanus, et amm<»-
nnil gentein nostram ut irent .lerusaleni , expugnaturi
genliletn poj)nluni (jui civitalcni illain et tolani terram
cbrislianomni usque (lonstanlinopolim occupaverant.
Tune in sej)tuagesima dedicata est ecclesia Sancli Ni-
cbolai al) ipso papa, et corpus avunculi mci Gosfridi
% — — ^—
(1) Sp. Andeguvcr. — (2j Sp. Loudunum.
HISTORIE A.NDEGAVENSIS. 381
translatum de capitulo in eamdem ecclesiam. Consti-
tuit etiam idem apostolicus , et edicto jussit, ut iii
eodem termine quo dedicationem fecerat indictum
publicum celebraretur unoquoque anno apiid Sanc-
tum Nicholaum, et septima parsjjœnitentiarum po-
pulo convenienti ad illam celebritatem dimitteretur.
Unde discedens Cenomannim venit, et indeTuronum;
ibique datis venerabili concilie decretis , média qua-
dragesima, coronatus est et cum sollemni processione
ab ecclesia Sancti Mauricii ad ecclesiam Beati Martini
deductus : ubi mihi florem aureum quem in manu
gerebat donavit , quem ego etiam, ob memoriam et
amorem illius, in Osanna semper mihi meisque succes-
soribus deferendum constitui. Post cujus decessum,
in proxima die Palmarum, ecclesia Beati Martini con-
cremata est ; ipse autem papa pervenit Sanctonas ibi-
que Pascha celebravit.
Sequenti autem œstate , ex praecepto ejus , inierunt
iter Jerosolimitanum non solum populi, sed etiam
duces populorum quorum nomina, ad evidentiam
posterorum, hic annotata sunt : Hugo Magnus, frater
Philippi régis Gallorum , Rotbertus dux Normanno-
rum, Rotbertus cornes Flandriœ, Raimundus comes
de Sancto Egidio , Stephanus comes Blesiensis filius
Teothbaldi, Godefredus Lotharingorum et frater ejus
Eustachius comes Boloniœ, quorum societati Podien-
sis episcopus est adjunctus multique alii magnae virtu-
tis proceres et episcopi, quorum nomina ad nostram
notitiam minime pervenerunt. Quorum exercilus, in
exordio tantiitineris, quoscumque Judaiosinveniebant
aut ad baptismum compellebant aul morte prœsenti
destruebant.
S82 FHAGME.NTIJ.M
Tciideutcs ilacjiic Jérusalem, miilli j)er Paunoniam ,
causa brevianili iliueris, com|)lures per ptjitum Sancti
Mcholai, Conslantinopolim pervenerunt. Deinde qui-
dam eorum, lemere pra'cedcntes alios, cum mare
transissent, impelum Turcorum et aliorum paganorum
susiinere non poluerunf ; et ex liis (jiiadrai^inla millia
interempti sunt , (juoium diices fuerunt lieremita qui-
dam Petrus Aclieriensis (1) et (ialterus Sine Avero.
Alii vero proceres, cum magna virtute et constantia
Iransfrelantes, venerunt ad civitatem Niceam ; (jiiam
obsidentes , vix tandem ceperunt eam inter nuiltos
incursus Turcorum, (jui frefjuenter eos invadeljant
(juamvis niliil aliquando proficiebant. Postea viam
suafu prosefjuentes , cum Niccam itinere quatuor
dierum transissent , venerunt obviam illis centum et
sexaginta millia equitum Tmcorum ; rum (juibus di-
micantes, licet copiée siioiiuu populorum admodum
essent dispersée, tamen asperrimo conflictu prœlii su-
peravcrunt eos; et multis eorum iutert'eclis, alios
multos in campo expulerunt.
Deinde sine aliquo impedimento Antiochiam ve-
nicnfcs, urbcin ij)sam , quam populo fidelium ercp-
tam <;('nliles janidiidum possidcbant , ol)sed('innt ; et
a kalcndis novembris ustjue ad mcnsem itmium ibi
permanentes, multa incommoda sustinuerunt, ob Ire-
qiicntiatu pra'Iiorum (jiui' cl ab exieris cl a clausis lio-
slibus pali('i)autur, undc nuilli ex utracjuc parte pcri-
clitabanhir. Cumcjue piissimus et onmipotens Ueus
pMjiiiliiin simili lanta respiceret anxielate sollicitum,
tandem consilio cujusdam Turci , qui portam unam
(i) S|>. AcLtriefuit cl de Acherio.
HISTORIE. ANDEGAVENSIS. 383
civitatis custodiebat, eain iugressi sunt; et in ipso in-
gressu multis et fidelibus et infidelibus iiiterfectis, et
Lirbis principe Cassio , imniensam capientes pecuniam,
civitate potiti sunt , excepto Castro Sancti Pelri , ubi
primates paganorum confugerant , quia ibi summa et
inexpugnabilis erat urbis defensio. Qui anno tertio
postquam urbe potiti sunt, cum prœdictum castellum
obsidere décernèrent, supervenit eis innunierabilis
exercitus Turcorum et Persarum , qui congregati erant
ad liberandam civitatem, et circumdatani eam obsi-
dentes , obsessos trivierunt (1) : ubi decem et octo
diebus eos opprimentes , tanta afflictione constriuxe-
runt ut non solum carnem equoruni et asinorum
comederent , sed etiam coria dudum mortuorum ani-
malium pro deliciis haberent; nec mirum , quia et
magnus erat populus christianoram, et in civitate ni-
mis detrita erat copia ciborum. Denique piissimus
Jésus, eorum afflictione et frequenti lamentalione ad
misericordiam erga populum —
Csetera desiderantur.
(1) Sp. timuerunt.
SCRIPTUM
HUONIS DE CLEERIIS
DE MAJORATU ET SENESGALGIA FRANGIiE
COMITIBUS ANDEGAVORUM COLLATIS
SCRIPTUM
HUONIS DE CLEERIIS
DE MAJORATU ET SENESCALCIA FRANGIiE
COMITIBUS ANDEGAVORUM COLLATIS.
Hoc scriptum fecit Fulco cornes, Jerosolimitanus,
in ecclesia Sepulchri de Locbis ciim magna sepultus
honorificentia , de donis factis suis antecessoribus a
rege Francise.
Cimi Deus voluit sublimare Rotbertum , filiuin du-
cis, in regem, Gaufiidus Grisa Gonella cum tribus
millibus armatorum serviebat domino suo régi Rot-
berto.
Otbo siquidem , rex Alemannorum, cum universis
copiis suis Saxonum et Danorum, Montem Mortiaci (1 )
obsederat , et urbi Parisius niultos assultus ignomi-
niose faciebat. In bac necessitate ])rœlii , rex Rotber-
tus et pater suus ducatum primœ cobortis pnedicto
comili Gaufrido Grisa Gonella tradidit, et ad perse-
quendum exercitum Alemannorum ducem et consi-
liariuni constituit. Prosecutus est itaque rex Rotberlus
regem Âlemannicum, praeeunte Gaufrido Grisa Go-
(1) Mieux Morentiaci.
388 DE MAJORATU
iic'lla, iiscjuc ad fliiiiieii Lsna^; cornes vero Gaufridiis,
gnarus pngiiandi cl assuclus, tanlam slragcni liosliiini
su|)t'r fluviunj dcdcrat, antc ntiis K()tl)crti advcnltiin,
(juod sla^mmi piuarcs, non lliiviuin.
Aleniannis ita([iu' fu<;alis, re.v Kotbertus , congre-
gato generali concilio , consilio patris sui et episcopo-
riiin, coiniliini, haioimm, dudit (iaufridn coniiti
quidijuid rex Lolhariiis in cpiscopatiljus suis, Ande-
gavis scilicet et Cenomannis, liabueral ; si qua vero
alia ipsc vel siiccessores sui adquirere posseiit, eadem
liberlate quani ipse lenebat sibi coninit'nda\il.
>>quilia comitis Tricacensis non j)Otiiil suslincre
prosperit.nleni rcgis, sed ad ejus dcpi inicndani jjerfi-
diam quani majorein potuit exercitum re\ congrega-
vit. Obsodit itaque Meledunum ; et cum ibi diu sedis-
set, vidit quodnihil proficerel. N'ocato ilacpie Gaufiido
Grisa (ioiiella, cuiii AndcgavensiJjus suis, sine niora ad
consuelutn properavit obsequium. Gauiridus auteni
\cuicMS pi'îcmisit conslabularios suos, rogans ul oslcn-
dcTclur ei <jua parle sederct. lili vero reversi nuntia-
verunt domino suo quod tanlus erat exercilus (|uod
nullus erat eis ad obsidendum compelens locus : pvx-
iiicluni ciiini oppidum iii iiisula Secanie siluni erat,
circunuialuni undi(|ue niuro calce et arena coui])()sito.
\ idenlcs ila(jue And(■ga^i (piod nullum poteranl ba-
bcre liosj)iliuui , induunl arma, pci' médium exerci-
tum Iraiiscuiil lluelus Secana', dant assullmn oppido
virlule consueta, capiunl caslrum. (^)uod excrcilus
non ])()luit pcr 1res nienses, isli dimidia- diei spatio
adepli sunl ; l'ranci vero , bujus genlis inauditam ad-
mirantes audaciam , nbicumque locorum ipsos onini
laude ma<:nirK abaut .
ET SENESCALCIA FRANCTE. 389
Videns aiitem rex tanlam principis strenuitatem ,
et ipsum prœvalere in regno, tam armis quam con-
silio , et quia hic et alibi bene meruerat , sibi et suc-
cessoribus suis, jure bereditario , majoratum regni et
regiœ domus dapiferatum, cunclis applaudentibus et
laudaiitibus, exinde constituit.
Haec verba dixit Fulco cornes Tescelino capellano
suo.
« Audi, presbiter, cujusmodi obsequium prœstitit
comes Gaufridus Grisa Gonella domino régi Rotberto.
« David comes Cenomannicus et Gaufridus comes
Corbonensis dedignabantur recipere feodum suum a
prœdicto rege , asserentes nullo modo se posse sul)ici
generi Burgundionum. Audiens autem rex eorum su-
perbiam, et videns regni sui non parvam diminulio-
nem , babito consibo cum Gaufrido comité et cum
primatibus regni , tempore conslituto et die denomi-
nato , decrevit obsidere castrum Moritoniae ; comes
vero Gaufridus, prœnoscens adventum exercitus ré-
gis, movens castra de Vindocino , dans assultum prœ-
dicto Castro , virtute consueta et probitate gentis suae ,
Gaufridum comitem et oppidanos suos minus timen-
tes cepit et domino suo régi tradidit vel reddidit.
David vero comes, dedignans ad coUoquium régis
venire, mandavit quod nullo modo se ei subjiceret,
et quod nullo tempore rex Rotbertus Cenomannicam
suam videre prœsumeret. Audiens autem rex arrogan-
tiam et indignationem prœdicti comitis, ipsum David
et Cenomannicam suam Gaufrido Grisa Gonella et
suis successoribus , ex dono regio, tribuit jure possi-
dendam. »
Hue usque sunt scripta Fulconis Jerosolimitani.
390 DK MAJORATl]
\'os autem (|iii istn scrij)la audicritis , scitote (jund
ego, Iliio <l(' C-lccriis, vidi scripta Fulconis comitis,
Jorosolimilaiii , in ccclcsia Saiuli Scjxilchri de Lculiis,
de niajoralu cl senescalcia I rancia', sibi et suis aiite-
cessorUjus a rege Holberlo collatis.
£>'
Intcr regeni F ndoN iciiin , Pliili|)[)i régis filiiim , et
Fulconem ccnuitein , (\\n postea factus est rex Jérusa-
lem, magna erat disseiisio. Fnlco enim cornes nolebat
ei servire, rex enim Lodovicns dederat majoratnm et
senesralciam Francia' Anselmode (iarlanda, el postea
Guillermo de fîarlanda, de quibus Fulco comes suas
redbibiliones et sua lioniiiiia habere non poterat.
Contigit autem rcgem JAidovicum maximam guer-
ram liabereeum Ilemico rege, (ilio Guillermi ad(|uisi-
toris Anglia^ Ob boc itaque rex Lodovicus requisivit
Fulconem comitem ul de guerra isla eum juvaret ;
comes vero respondit (|U()(1 nnllo modo ei servire
debebat , eum nanupie de majoratu et senescalcia
Francia! exberedilabat. Tune rex i.udovicus per Amau-
ricuui de Monte i-orli, a\unr:ilMin Fulconis comitis,
et per Cnufridum abbatem \ indocinensem et Radul-
fimi de Balgentiaco, ma!ula\it comiti quodfl"" de om-
nibus istis,et maj()ribu> aliis, islmum consilio se versus
comitem emendalurum. (^omes igitur l'ulco suos
rdiisulcus liomiiics, vidcliccl ivollxTliim de lilo, Ar-
(juolosium lune senescallum , Salinat ium tune pincer-
nam, llugonem de C-leeriis, (iaudinum de Vegia, et
nmllosalios , rcspdndit régi Lodovico ul si hoc facerel
(i) Supprime/, ifuod.
ET SENESCAI.CIA FRANCITE. 39i
quod mandaverat, qiiod hxc, et alia adjutoria quae ab
eo exigebat, libenter faceret.
Die autein illo quo consilium istud captum esl ,
curia Andegavis erat repleta bonœ militiae et sapientis-
simae. Tune A.mauricus de Monte Forti aliiqne quiverba
régis aîlulerant laiidaverunt Fiilconi comili ut, per
quemdam quem rex cognosceret , régi responderet ,
ac super his, antequam nuncii régis forent reversi ,
festinanter grates et mercedes redderet. Consiliatores
autem comitis, audientes consilium quod Âmauricus
dederat , laudaverunt illud consilium ; quod cum co-
mitissa Aremburgis audiret consilium, laudavit quod
nullus iret nisi Hiio de Cleeriis.
Ego itaque Huo de Cleeriis perrexi Parisius ; dé-
bine ad Guenort, ubi inveni regem et comitem Belli
Montis. Eo itaque invento apud Guenort, inter Pon-
tesium et Bellum Montem et Calvum Montem, locu-
tus sum cum domino rege. Primum illum salutans
ex parte comitis , reddidi ei grates et mercedes super
suo mandato quod comiti Fulconi mandaverat. Hinc
ei dixi quod Fulco comes ei suum offerebat servitium,
aut inprœsentiarum , aut prius si vellet coUoquium.
Rex inde lœtatus dixit se mullum prius velle coUo-
quium. Assignatus est igitur et dies et locus colloquii
inter Marcbesneium et Bireium, in Beaussam. Inter
bcec mandavit rex comiti ut Gaufridum filium suum ,
qui nunc jacet in ecclesia Sancti Juliani Cenomannen-
sis, ad collocjuium secum adduceret, illum namquo
multum optabat videre.
Cumque dies instaret colloquii, dominus rex I.odo-
vicus et Fulco comes ad locum constitutum venerunt,
cum suis consultoribus ; ibique recognita sunt jura
:^02 DE MAJORATU
comitis, videlicet majoratiis et senescalcia Francise.
Guillolmus (le Carlanda, tune Fiancire senescalliis ,
rceoij;!iovit in illo collocjuio liominium se debere co-
mili l'ulconi de senescalcia Francian , et unde (1) fuit
in voluntate comitis.
Post Guillclmum , fuit senescallus Steplianus de
Harlanda, qui fecit liominium comiti ; post Steplia-
nuui , Katlulfus, cornes Peronrr, ([ui similiter fecit
liominia et serviliiiin. Illc <nini ((ui senescallus erit
Francice comiti faciel liominium, et talia alia.
Si cornes perrexerit ad curiam domini rci^is, senes-
callus prœcipiet niarcscallis domini ie<;is ut pra^parent
et libèrent liospitia comiti.
Cum comes venerit , senescallus ibit ei obviam et
conducet ad suum hospitium; tune senescallus ibit
dicere régi comitem Andegavensem venisse.
Si comes ad regem ire voluerit , senescallus ad cu-
riam cum conducet, et de curia ad suum reducet hos-
pitium.
Si vero ad c<»rf)nanienla régis comes ire voluerit,
senescallus priepararc et liberare faciet liospitia qua^
comes liabet propria et dedila.
Cum nuteni, die suge coronae, ad mensas rex discu-
buerit, scannum pulcberrimuni fullro pallii aul tapeto
coopertum senescallus praparabil, il.Mque, etsui comi-
tés, quoMSf|ue fercula veniant eedcbil.
(liiiu \(-ro priumni Ncncrit ferciiliun , comes, se
defibulans, e scanno surget; cl de manu senescalli fer-
culum aciipiens , ante rcgcMii »'l Hi^iiiam apponel , et
scnescallo piacipicl ut exinde j)er mensas scrviat ; et
<i) Mirii\ l'ifii-
ET SENESCALCIA FRANCIS. 393
cornes rétro sedebit , donec alia veniant fercula , et
qiiemadmodum de primo fecit, et de aliis simililer
faciet.
Fitiita demum celebratione mensariim, cornes
ecjuum ascendet, et ad siuim redibit bospitium, se-
nescallo comitante.
Deinceps eqiuis ille quem cornes adduxerit ad cu-
riam, dextrarius videlicet, coquo régis feodaliter da-
bitLir. Pallium quo in curia afibulatus erit , dispensa-
tori dabitur, sed post prandia.
Tuiic panetarius mittet comiti duos panes atque vini
sextarium, et coquus frustum carnis et iiniim bastuni.
Haec est enim liberatio senescalli in illo die. Hiec fer-
cula accipiet senescallus comitis, atque dabit leprosis.
Insuper cum cornes in exercitu régis perrexerit,
senescallus Franciœ papilionem centum militum ca-
pacem ei praeparabit , et summarium ad illum por-
tandum, et cordas et paxillos et hominem equitantem
ad conducendum, et duos bomines pedites.
Finito exercitu , cornes , si voluerit , senescallo red-
det papilionem; sed nisi reddiderit, non ideo minus
in alio exercitu papilionem babebit.
Comes, cum in exercitu régis fuerit vel ierlt, prse-
tutelam faciet et in reditu retutelam ; et quidquid ei
acciderit, sive bonum sive malum , ore domini régis
inde non vituperabitur.
Ego Huo de Cleeriis \idi b?ec servitia reddere co-
miti Fulconi, régi Jérusalem, in duobus exercilibus
Alverniie et in uno coronamento Bituris; et comiti
Gaufrido , qui est sepultus Cenomannis , vidi reddere
in uno coronamento Bituri et in alio Àureliani.
Item Galterius de Silvanecti, pincerna, recognovit
304 DK MAJORAT! KT SE\ESCALCIA.
ante regem l.oddvicimi, me audiente, se tenere de
comito Aiidej^avensi quidcjuid habebat in villa Silva-
nortis cxlra miiros; et foragia loliiis Arbrire esse de
feodo coniitis Andegavensis, et omnia casanienta.
Kadulfiis de Martreio et Thomas, ("rater smis , sole-
bant servire iii Andegavia de feodo suo; et ego Huo
de Cleeriis, diirn locjiicier cum rege Lodovico , audivi
ab ipso li.TC verba : (( Radulfc de Marlrcio, vide Hiio-
iierii de ('leeiiis, niilitem coniitis Andegaveiisis do-
niiiii fui. \ ado sf-rvitiini feodiim tuae marescachia^, et
hospitare Hiioneni, (jiiia liabes istum feodimi a co-
mité. » Tune Kadulfus bospilatus est me, sub nomine
marescalcia^; et adjecit re\ : « Ego, Dei giatia, jam sum
bene cum comité Ândegavensi. »
De caetero cornes appellatur Major in Francia, prop-
ter pra^tutelam et retutelam quam fncit in exercitu
régis.
Item, quando erit in Francia, quod et curia sua ju-
dicaverit firmum erit et stabile.
Si vero contentio aliqua nascetur de judicio facto
in Francia , rex mandabit (juod comes veniat illud
emendare; cl si |>ro ea mittere noluerit, scripta utrius-
que partis comiti trausmiltct . cl (|u<id inde sua curia
judicabit firmum erit et stabile.
Fgo Huo de Cleeriis vidi multoties judicia facta in
Francia in Andegavia cmcndari, sicut luil de bello
apiiil Sanctinu Aiidoinarmii facto, et de plurilMis aliis
placilis et ludiciis.
Ila'i- vidi cl iiiiilti alii uiecuni.
TABLE DES MATIÈRES
DU PREMIER VOLUME.
GESTA CONSULUM ANDEGAVORUM ET DOMINORUM
AMBAZIENSIUM Pages 1
I. Liber de cojiPOsiTiojrE castri aivikazi* 3
Prologus ib.
De Julio Caesare et de origine castri Ambaziae /'/».
Chronica de Arturo 14
De Blesl chronica 16
De Clodoveo 18
De Karolo 25
De Hugone Capet 32
II. Chronica de gestis consulum Andegavorum 34
Prologus //•.
De Torquatio sive Tortulfo 35
De TertuUo 36
De Ingelgerio 39
De Fulcone Rufo 64
De Fulcone Bono 07
De Gosfrido Grisa Gonella 75
De Mauricio consule 87
De Fulcone Nerra 89
De Gosfrido Martello -. 117
396 T\R1,K DIS M ATIF.RF.S.
Do Gosfrido Barbato P'^g*'* 133
Dr Fulronc Ricliiii 1 38
De Gosfrido Martello secundo 141
De Fulconc rege Jérusalem 1-43
De Gosfrido comité Andcgavoruni cl duce Normannornrn . . . 155
III. Gesta .\.mbazif.>sil.m dominorum 158
Prologus il>.
De Hugone de Lavardino 1 59
De Lisoio Basogerii 161
De Supplicio Lisoii filio , 173
De Hugone de Calvo Monte 183
De Supplicio Hugonis filio 206
HISTORIA GAUFREDI DUCIS NORMANNORUM ET COMITIS
ANDEGAVORUM , AUCTORE JOHANNE, MONACHO MA-
IGRIS MONASTERII 227
Prologus 229
Liber primus 232
Liber secundus 29 4
Carmen Stfphaki Rotho.^ugensis, monachi Bf.ccensis, de Gal-
PRinO COMITE A>DEGAVENSI 311
HTSTORIA COMITUM ANDEGAVENSIUM, AUCTORE THOM A
PACIin, l.OCIIKNSI l>r>I()RE 317
De origine coinitum Andegavcnsiinn 319
Df Ingilgerio if>-
De Fulcone Rufo 320
Di' Fulcone Bono 'A.
De Gaufrido Grisa Tuniea 323
IV Mjuririo 326
De Fulcone Nerra '*•
De Gaufrido Martello primo 331
TABLE DES MATIÈRES. 397
De Fulcone Rechin Pages 334
De Gaufrido Martello secundo 335
De Fulcone Jerosolimorum rege 'il>.
De Gaufrido Plantegenest 336
De Henrico rege Angloruin 338
De coanxiBus Aivdeg.vvorum , et de morte régis Henrici , fllo
RBGis Hehrici 340
HISTORIA ABBREVIATA CONSULUlVr ANDEGAVORUM ,
AUCTORE JOHANNE, MONACHO MAJORIS MONASTERII. 349
Proœmlum 331
De Torquatio sive Tortulfo 354
De TertuUo 35g
De Ingelgerio jj^
De Fulcone Rufo 356
De Fulcone Pio /^.
De Gaufrido Grisa Tuulca 357
De Mauricio fllio Gaufridi Grisre Tunicae H,
De Fulcone Nerra, Hierosolyniitano 358
De Gaufrido Martelli primo /^.
De Gaufrido Barbato 359
De Fulcone Rlchin /i.
De Gaufrido Martelli secundo 360
De Fulcone Hierosolyniitano .' ib.
De Gaufrido Plantegenest 361
De Henrico . . . , , 362
FRAGMENTUM HISTORIEE BREVIS CO^IITUM ANDEGA-
VENSIUM 365
De Henrico II rege Anglise 367
De Gaufrido duce Britannite H,.
De Richardo rege Augliae . . , 368
398 TABLE DES MATIERES.
De Julianiir rege Aiiglix l'ugcs liôS
Ui- Philijijx) Aiigusto ri-gf Franciae 370
CATAi.OGL°8 COMITUM AnDEGAVESSIUM 371
l-RAC.MENTUM HISTORLE ANDEGAVENSIS , AUCTORE
FULCONE RECHIN 373
SCRIPTUM HUONIS DE CLEERIIS DE MAJORATU ET
SENESCALCIA FRANCLE COMITIBUS ANDEGAVORUM
COLLATIS 38b
ri:i DK LA lAniF ItU PRKMIKR VOI.l MF..
TYPOGKAPHIE DE CH. LAHUHK
Imprimeur riu Sénat et de la Cour de Cassation
rue <l« Vaugirard , 9
TABLE ALPHABETIQUE
Adèle, fille de FoulqueNerra, 100.
Adèle, fille de Geoffroi, comte de
Gàtinais, épouse Ingelger cham-
bellan du roi, ^0. — Est accu-
cusée d'adultère par Gontrand,
42. — Ingelger, fils de TertuUe,
prend sa défense et la venge, 41,
42, 43. — Lègue tous ses biens
à son filleul Ingelger, 45.
Adèle, sœur de Geoffroi Martel,
comte d'Anjou, mère de Foul-
que-Rechin et femme d'Albéric
de Chàteau-Landon, 333.
Adèle ou Alix, fille de Guillaume
roi d'Angleterre, épouse Etienne,
comte de Blois, 185. — Gou-
verne le comté de Blois pendant
la captivité de son mari et après
sa mort, 198.
Adovagrixjs, duc des Saxons, vient
par mer nssiéger Angers. — Il
prend la fuite, 19.
Aenor, femme de Gelduin deSau-
mur, enterrée à Pontlevoy, 167.
Aenor, fille de Bellai, de Montreuil-
Bellai, nièce de Gelduin de Sau-
mur, 194.
Aehor, fille de Sulpice I^"" d'Am-
boisea82.
Agsès, femme de Geoffroi Martel,
augmente le nombre des chanoi-
nes de Saint-Laud-d'Angers. —
Construit l'église de Saint-Geor-
ges de Vendôme, 132.
Agnès, fille d André d'Aluie et
d'Elisabeth d'Amboise, 214.
Agnès, fille d'Hervé de Donzi,
épouse Sulpice II, seigneur d'Am-
boise, 203. — Ses enfants, 213.
— rend par crainte les prison-
nieis faits sur le comte de Blois,
220.
AicARD de Saintes, châtelain du
palais du comte à Amboise,
épouse malgré elle Corbe ,
veuve d'Aimeri de Curron, 189.
— Par crainte d'Hugue de Chau-
montjSon beau-frère, il conduit
Corbe à Tours dans la maison de
Guillaume de Saintes son frère,
cellérier de Saint-Martin, 189.
— Corbe se fait enlever ; Aicard
en meurt de chagrin, 190.
AiMAR , évêque d'Auxerre , re-
tient le corps de saint Martin ;
sa mauvaise foi à l'égard des
moines de Saint-Martin, 53. —
Accompagne le cor|)s à son re-
tour en l'ouraine, 57.
AiMERi d'Avoir, allié (le Giraud de
Montreuil-Billai, 283, 284.
AiMERi, comte de Saintes, i)eaii-
père de Maurice comte d'Anjou,
88, 326.
26
396
AiMi;ni tic Curron épouse Corbe,
saur de Sulpice I" et de Lisoic
d'Ainbuise, 186. — Il est fait
châtelain du palais des cc^nites à
Aniboise par l'oulquc Reciiin,
186. — Il prend la crolv etjiart
pour la ti-rre sainte, 188. — Il
tombe malade au siège de Nicée.
— .Meurt et est enterré à la tète
d'un pont, 188, 189.
AiMERi vicomte de Thouars. — Son
différend avec Geoffroi Martel,
378.
AiMON de liourbon aide Elisabeth
de Jaligni à recouvrer la terre
de Jaligni, 201.
Ai.Mo.v, seigneur de Buzençais. Voy.
Ilaiiuon.
AiHAKU, gardien tlu château de Lo-
ches, conseille au comte d'An-
jou de faire épouser à Lisoie de
Bazougers la iille d'Archembaud
de Ruzançals, 168.
AiHAUD lirtistulii livre à Foulque
Nerra Geoffroi, seigneur de Sain t-
Aignan ; il l'étrangle dans la pri-
son de Loches, 116, 16^.
Alain, fils aîné de Conan, comte
de Bretagne, fait prisonnier en
voulant surprendre Angers. —
Rendu à la liberté, 93, 327.
Alakic 1"^% roi des Gotlis, s'em-
pare de Rome sur l'empereur
Honorius, 15.
Alahic lI,filsdeThéodoric,a l'Es-
pagne pour sa jiart. — Revient
d'Espagne et s'empare du royau-
me de son frère Tursomodus, 16,
17. — Fait alliance avec (]hil-
déric dans l'île d'Aniboise, 20.
Alaud, seigneurde Loches ei d'Ani-
boise, 28. — Son lils(jarnier,65.
AlauI), arrlievèqu<- de Tours, frère
d(' Raimoii, donne sa nièce Alix
en mariag»' à Ingelger, kb. —
Conseille aux 'l'cnirangeaux de
s'adresser à Ingelger, comte
d'Anjou, j)our obtenir le retour
du corps de saint Martin, [yk. —
Va au-devant du corps, 60. —
Sa nioit, 63.
Ai.i'jiUMF. deSembl.'iiçai prend ]>arl
TABLE ALPHABF^TIQUE
à la bataille d'Alençon, 1^6 et
Ale.\çon (bataille d') entre Foul-
que le jeune et Henri I"" roi
d'Angleterre, 1^5, 151.
Alexaadhf. de Bohon, frère d'En-
jugerde Bohon, 29^, 301.
Alexis, empereur de Constautino
pie, 188.
AliÉ-nok d'Aquitaine épouse Louis
le Jeune, 33. — Répudiée, elle
épouse Henri II, 341,367.
Alix, iille de Guillaume roi d'An-
gleterre, foy. Adèle.
Alix, nièccd'Alaud, archevêque de
Tours, et de Raimon, évèque
d'Angers, épouse Ingelger, 45.
A.tiALRicus, fils d'Alarir, s'enfuit
en Espagne, 21 .
Amaxdus, un des chefs des Bagau-
des, 10.
Amvsse (1'), rivière qui passe à
Amboise, k, 5.
Amaigri, fils de Foulque, roi de Jé-
rusalem, 155, 341.
Ajiauri de Montfort, 191, 335,
391.
Amuoise, château construit par Cé-
sar, 4, 5. — Détruit par les Ba-
gaudes, 10. — La garde en est
confiée à Lisoie de Ba/.ougers,
162,91. — Maison forte possé-
dée à Amboise par Landri de
('liâteaudun, 89. — Autre mai-
son forte possédée par Archem-
baud de IJuzençais ; Le Domi-
cile ou palais du comte d'Anjou,
89. — Construction de la Tour
de pierre, l69. — Elle est don-
née .i Lisoie, 169. — Le* trois
seigneuries d'Amboise. — La
Tour de pierre. — Le Palais du
comte. — La Motte l'oulcran,
175. — La maison de ('ésar,
177. — h" carrefour d'.Vmboise,
170. — Amboise as-iégéet brùlé
par Foulque Reihin, 178, 179.
— l'.glise de Nolre-name; on y
lransj)orte le corps de Siiinl Flo-
rentin et Foulque Nerra y met
lies chanoines, 106, 171, 179,
19;i. — EgUsc de Sainl-Tho-
TABLE ALPHABÉTIQUE.
397
raas,203,218.~ Église de Samt-
Denis, 169,170, 178.,
André d'Aluie épouse Elisabeth ,
fille de Sulpice II d'Amboise,
213. —Ses enfants 21'i.— Est
fait prisonnier à la surprise de
Maindral, 220.
André de Doué, allié de Giraud
de Montreuil-Bellai, 283.
Angers, description de la ville,
337. — Trahison faite à Angers
contre le Barbu, 139. — Eglise
de Saint-Nicolas fondée à Angers
333. — Sépulture de Geoff'roi
Martel, 335. — Mui-ailles d'An-
gers renversées, 370. — Visite
du pape Urbain II. — Il dédie
l'église de Saint-Nicolas, et crée
la foire du Lendit, 380, 381.—
Foulque Rochin y est|armé che-
valier, 378.
Angulata , angle que forme la
Ma^ enne et la Maine à Angers,
377.
Ansbert, ancêtre de Pépin le Gros,
25.
Anselme de Garlande, sénéchal de
France 390, 392.
Antioche. — Siège et prise de cette
ville par les croisés, 382.
ARCHAMBAUode Bourbon, (ils d'Ai-
mon, 191, 201, 360. — Se con-
stitue le défenseur de la terre de
Jahgni, 220, 223.
Archajmbaud de Brayes embrasse
le parti de Hugue d'Amboise,
195. — Recouvre son château,
196. — Veuf de la sœur de Hu-
gue d'Amboise, il éjjouse Gilla,
nièce de Raoul, archevêque de
Tours. — Favorise le parti de
Gislebert son beau-frère, 201.
— Reçoit du comte Foulque le
Jeune le château de I\Iontri-
chard, 200.
Archa-mbaud de Buzencais , fils
de Robert de Buzencais, 172. —
Possède un fief à Ainboise. —
S'oppose aux projets de Landri
de Châteaudun, 88. 89. — Son
fils Robert. — Ses filles Hcrsende
et Hermesseude, 168, 169, 172.
Aremberge, comtesse d'Anjou, en-
voie Hugue de Cières en am-
bassade près le roi de France
391.
Argent^vn, ville prise par Geoffroi
le Bel, 294.
Arnoul, comte de Flandres, allié
de Thibaud le Tricheur, comte
de Chartres et de Blois, 115.
Arnoult, un des ancêtres de Ghar-
lemagne, 25.
Arnoult de Meung et son fils Léon,
qui tenaient en fief des comtes
d'Anjou le domicile du comte à
Amboise , sont chassés de cette
ville, 139.
Arquolosius, sénéchal de Foulque
le Jeune, 390.
Arthanarus, roi des Goths, bat
Valens et s'empare de plusieurs
provinces, 13.
Arthur ou Artus le Grand, roi de
Bi-etagne ifait le siège de Paris.
— Soumet une partie des Gaules
et fait alliance avec Clodius, roi
des Francs, 14. — Il partage les
comtés entre ses officiers. — Battu
à Autun , 1 5 . — Il revient en Breta-
gne. — Bat et tue son neveu Mor-
van ; mais blessé, il meurt lui-
même, 15.
Arthur, comte de Bretagne, d'An-
jou et du Maine, 368, 371.
AsTOLFE, roi des Saxons, s'empare
de toute l'Angleterre. — Son
voyage à Rome. — Soumet l'An-
gleterre au pape, 27. — Épouse
Judith , fille de Charles le
Chauve, 28.
Atalanus, roi des Huns, 17.
AuiiERi, comte de Gàtiiiais, mari
d'Adèle, et père do GeofiVoi le
Barbu et de Foulque Rechin ,
333, 340.
AuHERt, fils de Hugue de Lavardin
et d'Odeline deSainte-Suzauiie,
160. — Son frère Lisoie lui
donne la terre de Sainte-Chris-
tine, 172.
AcBERi de Montrésor succède a
son père Bouchard. — t'ailla paix
avec ses oncles Sulpice et Lisoie.
:{J8
TABLE ALPHABETIQUK
— Rend liuiiiiu.'ige à Sulpicr pour
Mniitridiard, 182. — S'.illieavpc
Hupue et (joscelin de Saliite-
IMaurc contre Ilugiie d'Amboisc
195. — Est vaincu cl mis en fuite
par Hugue et par le comte d'An-
jou, 196, 197. — Mauvaise is-
sue de sa lutte contre Hugue
d'Amboisc, 199, 200. — Il perd
Montricbard, 200. — Il est ex-
pulsé de Montrcsor par son ne-
veu Guenuoii. — Hugue d'Aui-
boise It" remet en possession de
son château, 'lOk.
AuGFK, lils de Hugue de Lavardin
et d'Odeiine de Sainte-Suzanne,
160. — Lisoie, son frère, lui
donne Razougers, 172. — Son
fils Hugue, }72.
Aula Hatuini , la cour Hatouin ,
168.
Aula f'alenlin'iani, k8.
ÀiirrliaiÀs, Orléans, 50, 92.
AuRÉLiE>. conseillerdcClovis, 20.
ArTF.iHS latins cites. — Vor. Boece,
('atou, Cicéron, Horace, Juvé-
nal, Lucain, Ovide, Perse, Sc-
uèque, Virgile.
Auti.sslodornw, f'oy. Auxerre.
Arnv. — Bataille de ce nom entre
Artluir et le consul Lucius, 15.
ArvKOi, archidiacre de Tours,
homme savant et illustre, favo-
rise Gisleliert comme archevê-
que de Tours, 202.
Ai.MiiKK. — On y porte le corps
de saint iNIartiu, lors de l'niva-
sion de RoUon, 46, 51. — Ingel-
ger en ramène le corps de saint
Martin, 5'4-56.
AvF.i.iM , fille de Hugue de I>avar-
din, 160. — Ejiouse Sehebrand
de Mayenne auquel elle apporte
Lavardin en dot. — Son fils Sa-
lonion, 161.
AviTiE\, comte de Tours, s'établit
à Amboise, 11.
AvRAKCHES, 298.
Bagauues, habitaient depuis la Ga-
ronne jusqu'à Lyon. — Leurs
chefs Helianus et Amandus. —
Ils détruisent le château d'Am-
boisc, bâti par César, 10, 11.—
Ils .sont battus, H.
BiVR. — Bataille de ce nom, l\k,
115.
Bar/>eflitviuni, J'oy. Barfleur.
Bari'jleur, 338.
Bahons de Touraine rapportent le
corps de saint Martin à Tours.
— Sont récompensés, 63. —
Barons d'Anjou font la guerre à
(ie(jlïroi le Bel, désarment et se
ftoumetlent aux conditions qu'il
leur impose, 27^».
Barthki.f.mi, abbé de Marmoutier.
— Son élection, 13'i.
Barthi.i.kmi (iuina, geôlier de Sul-
pice d'.'Vmboisc à (Ibâtcaiidun,
222.
Batiikt,( lui normand, brùleTours
elle cbAtcau de Saint Martin, 31.
Basin, duc des l'rancs, 18. — Sa
mort, 19,
Basine, femme du duc Basin,
épouse Cbildéric, 19. — Vient
prier dans l'église de Saint-Mar-
tin, ih'ui.
Baugk, ch;\teau construit par Foul-
que Ncrra, 372.
Ba/ougeus, 160, 161, 172.
Beatuix, nièce de la femme de
Geoffroi Martel, épouse (ieoffroi
de ('hàteau-Gontier, 125.
Br.\iiuoi> I", frère de Godefroi de
liouillon, lui succède comme roi
de .Férusalem. — Règne 18 ans.
— Sa mort, 154.
Braiixiin II est élu roi de Jirusa-
lem, n"a nuedeux (illes, 15'», 155.
— Père de .MilcMude, 340. —
I!nv<ii«- tbiTcher en France un
mai i pour sa lille, 152,205,238.
— rne<le ses (illes épouse Foul-
que le Jeune comte d'Anjou qui
lui succède, 155, 205, 238. —
TABLE ALPHABÉTIQUE.
399
L'autre épouse Bohcmond le
jeune, jirince d'Antioche, 155.
Beaudoin, fils de Foulque roi de
Jérusalem, 155, 341.
Bf.aufort, château détruit, 370.
Beaulieu, abbaye fondéeprtr Foul-
que-Nerra,96,377. — Hugue ar-
chevêque' de Tours, refuse d'eu
faire la dédicace. — Elle est dédiée
par un légat, 97. — Eudes son
premier abbé, 98, 100. — Eglise
dédiée au saint Sépulcre, 103.
— Reliques données à ce mo-
nastère, 106. — Foulque Nerra
y est enterré, 117.
Bejllai de Montreuil prend part à
la bataille d'Alençon, 149. —
Sa fille Aénor, 194.
Berenger d'Orçay donne sa mai-
son forte d'Orçay à Folcuin le
Jeune, 181. — Il est tué, 182.
Bernard de Clairvaux prêche la
croisade, 33.
Bertholdus, frère du duc des Sa-
xons, est vaincu par Geoffroi
Grisegonelle, 86, 325.
Berthe, fille de Conrad, roi d'Aus-
trasie, mère d'Eudes II comte
de Champagne, 113.
Bertrade, sœur d'Amauri de
Montfort, troisième femme de
Foulque Rechin, 140. — Quitte
son mari et épouse Philippe l*^"",
roi de France. — Ses enfants,
143.
Benregium, Voy, Bouré, 167.
Beuvron (le), rivière, 219.
BiLLEius, cousin de C'heudon,
épouse Fauste sa nièce et con-
struit Bleré, 14. — Sa fille Lupa
ou Louve, 17.
Blaizojv, château pris et brûlé,
265.
Blakche, sœur de P'oulque Nerra,
épouse Guillaume comte d'Ar-
les, 110, 330.
Blemars (forêt de), origine de ce
nom, 8.
Bleré, origine fabuleuse de cette
ville, 14. — Château fort, 202.
Blois, ville construite jiar Ivoma-
dus, 16.
Bodilon tue Childéric, fils de Clo-
vis, 24.
BoÈCEcité, 91, 214, 221, 277.
BoHÉMOND, père de Bohémond,
prince d'Antioche, épouse Con-
stance fille de Philippe I'*'", 15(4.
Bohémond, prince d'Antioche, fils
de Bohémond et de Constance
fillede Philippe Ifi"" roi de France,
épouse une fille de Baudoin,
154. — Est tué à Antioche,
154
BosoBT, comte de Chartres, battu
par Ivomadus, lui cède le ter-
ritoire de Blois, 16.
Bouchard de Montrésor, fils de
Roger le Diable, épouse Eufémie,
fille de Lisoie I*'" d'Amboise. —
Son fils Aubri,172. — Gagné par
Foulque Rechin, il devient en-
nemi de Sulpice d'Amboise, 177.
— Est exclu du traité de ■])aix
conclu entre Sulpice et le comte
d'Anjou, 181. — Se fait moine.
— Quitte le froc. — Va à Rome
et revient par la Lombardie. —
Epouse une marquise de ce pays.
— Sa mort, 182.
Bouchard de Saint-Amand, séné-
chal du comte de Vendôme, est
battu et fait prisonnier par Sid-
pice d'Amboise, 202, 206.
Bourges, ville prise par César, 4.
BouRÉ, 167.
Braclicsac, Brissac en Anjou, châ-
teau assiégé par Geoffroi le Bar-
bu, 379.
Brai, bois dans lequel Thibaut
comte de Blois est pris, 121,
232.
Brayes aujourd'hui Reignac, châ-
teau et village en Touraine,
195, 200, 202, 212.
Bres'ts Castrnm. P'oj. Brayes.
Bretons (les) rendus tributaires des
Normands, 69. — Leur origine.
— Veulent s'emparer de l'An-
jou, 92, 93. — Défaits à la ba-
taille de Conquereux, 94.
Bricoles, Avranches, 298
Briolet, château, 26S.
Brfssac, château en .^njou, 379.
kOO
TABLE ALPHABÉTIQUE
BuRRi. OU Bureau, cli&ti-Iaiii, placé
à Blois par F.ude le Champenois
pour résister à l'ouhjue Neira,
16^.
Blza><;\is, (lonné par Charles le
Chauve à Ilaiiiion, 28. — ChA-
teau j)osséclé jiar l'oulque Nerra,
16^, 172.
(!aen, f'oy. Chodomum.
Cirsaris Jiurgiis, Cherbourg, 299,
300.
Ca5dé. — Siège de ce château. —
Geoffroi Martel II y est tué,
142, 192, 335.
Ca>gy, château dans le Blésois,
207, 213.
Cajiiit t'u/tonœ. r'ov.Chefboutonne.
CAKAnocH, prince des Bretons, 13.
Carameittuin, Cherainan, château
fort possédé par Foulque Nerra,
91, 12^.
Carlo.ma>-, fils de Charles Martel,
se fait moine au Alont-Cassiii,
25.
Carus, le Cher, rivière de Tou-
raine, kl.
Casimote, dame de la Hâve, épouse
Iluguc de Sainte-Maure, 19^.
Castalio. Voy. (<h;\tillou-sur-Indre.
Casteltitm. t'oy. Château-la- Val-
liére.
Caslrtim Ciinterli. for. Chàteau-
Gontier.
Cato>, les D'istlca cités, 272.
Ci';bk>ces. 298.
CÉSAR (Julesj entre en Gaule, 3. —
Prend Nevers , Bourges , fonde
Sancerre, construit Anilioise, 4
et 5. — Conquerl la Touraine,
l'Anjou, le Maine et l'Armori-
que, 7.
Cha/'leia. for. Chahlis.
Chaiii.is — Ou y porte le corps
de saint Martin, 51.
Chaink, lillr de Gelduin de Sau-
nitir, mariée à Trangault de
Fougères. — Ses enfants, 166.
CilAl.Us, cliâliau devant leqm 1 fut
tué Richard Cxrur de Lion, 368.
CiiAMPAiOK, liile d'An hi-nihaud
de Bra\es,é|>oUM- Bidchle Bille,
191.
Chajipaioe (la), contrée de Tou-
raine, 20, 196, 202, 294.
Cmarlemaoe. — Ses conquêtes. —
Sa femme Falstrade. — Ses en-
fants. — Sa femme lldegarde,
26.
Chaiu.es Martel usurpe la dîme
des églises. — Ses enfants, 25.
Chaki.fs le Chauve, fils de Louîs
le Déhonnaire, 26. — Gagne la
bataille de Fontenay — Est cou-
romié empereur par le pape
Jean, 27. — Fait fortifier plu-
sieurs places contre les Nor-
mands, 28.
Charles le Simple, fils de Louis le
Fainéant, 31.
Chartres assiégée par Rollon, 31 .
Chasse de saint Martin. — Sa de-
scription, 62.
Chati-.au du Loir. — Lieu où
meurt Geoffroi le Bel, 156, 292,
338, 341.
Chate^vuduh, fondé par Dunicius,
7, 8. — Sulpice II d'Aniboise y
est retenu prisonnier et y meurt,
221. — Les habitants de châ-
teaudun attaqués par les Ange-
vins, 90.
CuATEAti-GoxTfER , château con-
struit par Foulque Nerra, 377.
Chatkai-Lam)o>, donné a Tertulle
])ar Charles le Chauve, 38. —
C!<''(lé au roi de France par Foul-
qu.' Bechin. 139, 176. — Men-
tions, 40, 41, 45.
CiiATEAiiNFirp à Tours, 273. —
Ses bourgeois accompagnent le
corps fie saint ^lartin, 51.
CHATF.Ai:M:i!F-stH-SAKTHE, sa fon-
dation, 270.
CHAniAu-RKWAUi.T. — Origine de
ce château, 125. — H «"st brûlé,
216. — Evénemeutsquiy sont ar-
TABLE ALPHABÉTIQUE.
401
rivés, 185, 199, 211. — Conquis
parGeoffroi Martel, 378.
Chateau-la-Vallière, possédé par
Hugue d'AUuie, 91, 164, 185.
CuATiLi.o^- - SUR - Indre, Castalio ,
172.
Chaximont, château construit par
Hugue, père d'Eudes le Cham-
penois , au lieu dit la Vache-
rie de la comtesse, 164. —
Eudes en confie la garde à Ne-
velon, 164. — Ses environs ra-
vagés par Lisoie de Bazougers,
164. — Château construit
par Gekluin de Saumur, 167.
— Comment il vient en la
possession des seigneurs d'Am-
bolse, 173, 174. — Donné en
dot à Denise, nièce de Geoffroi
de Chaumont, 174, 173.— Tour
de pierre construite par Hugue
d'Amboise, 203. — Événements
arrivés, 212, 216. — Assiégé par
le comte de Blois, 221. — Dé-
fendu par Oudin de Jalignl. —
Il est pris et détruit, 222, 223.
Chefboutonîte, bataille de ce nom,
127, 130,332.
Cherbourg. Foy. Cœsar'is Burgus.
Cheudox, sénéchal d'Arthur, re-
çoit l'Anjou en don , bâtit une
ville à laquelle il donne le nom
de Chlnon, 14.
Choclomum , Caen en Normandie,
295.
CuoisiLLE (la), rivière de Tou-
raine, 165.
Childéric , fils de Clovis, tué
par Bodilon, 24.
Cuii.r>ÉRic, fils de Mérovée, 18,
23. — Est exilé par les Francs,
puis rappelé, i/jul. - Il défait
Gilles.— 11 épouse Baslne femme
de Basin, 19. — Clovis son fils,
19. — S'empare de Paris, ibid.
Chilpéric roi des Francs, 23.
ChiîiOv, son origine fabuleuse, 14.
— Château et domaine possédé
par Eudes le Champenois, 91,
162. — Il est pris par l'oulque
Nerra, 168. — Foulque y passe
la Vienne sur un pont de ba-
teaux, 165. — Geoffroi leBarbu
y est détenu prisonnier, 176. —
Conquis par Geoffroi Martel,
378.
C/ilriacus Curt'is, Saint-Remi-sur-
Loire. 67.
CicÉRONcité, 126, 163, 173, 198,
200, 201, 215, 218, 268, 269,
272, 276, 293.
CissE (la), rivière deTouraine, 6,8.
Clairvaux, château, 344.
C1.ERMOÎ.T (en Auvergne). — Con-
cile tenu dan^ cette ville, 141.
Clodius roi des Francs, fait al-
liance avec Arthur le Grand, 14,
23.
Clotaire, roi des Francs, 23.
Clotilde, fille du roi des Bour-
guignons, épouse Clovis, 20. —
Convertit son mari au Christia-
nisme, 20
Clovis fils de Childéric et de Ba-
slne, 19, 23. — Il épouse Clo-
tilde, 20. — Se convertit au
christianisme, son baptême, 20,
21. — Fait pendre Syagrius, 21 .
— Déclare la guerre à Alaric et
le tue près de Poitiers, 21. —
Bat les Bretons. — Détruit et
reconstruit Blois, 23. — Louve
lui donne Amboise, 21.
Clovis II, fils de Dagobert, 2.
Cnuth, roi d'Angleterre, marie sa
fille avec Robert duc de Norman-
die, 102.
Cocta, lieutenant de César, est
battu dans la Beauce, 8. — Sa
mort, 9.
Colombiers (en Touraine), 213.
Comète vue en 1096, 142.
CoMPiÈGNE. — Eglise de Saint-
Corneille, 111.
CoNAN, fils du duc de Cornouaillcs
et neveu de Caradoc, 13.
CoNAX, comte ou prince des Bre-
tons, se fiant dans la valeur de
ses quatre fils, veut s'em])arer de
l'Anjou jusqu'à la Mayenne. —
LcsBietons, conduits parses fils,
tentent de surprendre Angers,
ils tombent dans une embuscade
et sont défaits, 92, 93. 326, 328.
402
TABLE ALPHABETIQUE
la paix, 93. —
de Griscgonclle.
— Il demande
Epouse la fille
— Son orgueil. — Déclare la
guerre à Foulque Nerra. — Ba-
taille de Conquereux. — Il est
battu et fait j)risunnier, 9^, 95,
3-27, 32S.
Co.NCiLK tenu eu Auvergne en 1096,
Hl.
Concrelus. Voy. Conquereux.
CosguKRF.ux. — Bataille de ce
nom, 9^,95, 328.
CoMtAi) roi d'Austrasie. — Ses dé-
nitMés avec son gendre Eudes II
le Champenois qui veut le dé-
trôner, 114.
Constance, fille de Conan, comte
de Rennes, éjJouseGeoffroi, fils
de Henri II, S'iS.
Constance, fille de Philip|)e I",
roi de France, épouse le prince
Boliéniond, 154.
Constance, fille de Guillaume,
comte d'Arles, nièce de Foul-
que Nerra, épouse le roi Ro-
bert, 110. — Veut faire élire
Robert, son troisième fil", roi de
France, 111. — Sa mésintelli-
gence avec ses fils. — Sa mort,
111, 112, 330.
Co'isttintia , Coulances, ville de
Normandie. — Son origine ,
298.
CoaiiE ou Corlle, fille de Folcuin
le Jeune, seigneur de Torigny,
et d'Elisabeth, ScrurdeSulpicel""
d"And)oise, mariée à Airaeri de
Curron, 172, 186. — Remariée
contre sa volonté à Aicard de
Saintes. — renfermée à Tours
par son mari. — Se fait enlever
et se réfugie aRoche-Corbcn,puls
à(^haumont, 189. 190.— Veuve,
elle épouse Geoffroi Bureau ,
190. — Accom])agne son mari
en Palestine, et reste prisonnière
des ])aïens, 172, 190.
Curl'w. yoy. Corhe.
Corlucum castrum. f'oy. Chalus.
Cosilia. Voy. Choisille (la).
CoTENTjx (le), 294.
CouK Ilatouin (la). Voy. Aida
Hatuiiù.
CouTANCES, J'uY. Conslaiitia.
Crachaitim. f'oy. Crassay.
Ckassay , château possédé par
Foulque Nerra, 164.
Ckkscrntius, tyran qui opprimait
le pape et le peui)le romain,
100. — Il est tué par les ar-
chers de Foulque Nerra, 103,
106.
Cbispix de IMaindrai , colllbert de
Saint-Laumer de Blois. — Tente
de livrer Sul|)ice d'Amboise au
comte de Blois. — S'enfuit à
Bk.is, 217.
Croisade. — Récit des événements
de la première croisade, 38,
382, 189, 190, 191, 198.
D
Da<;<>iii',kt, roi des Francs. — Ses
fils, 23.
Danlks de Sublaine (les). — Pour-
quoi élevées, 20.
Danois (les) ravagent les Gaules,
assiègent Angers, Tours, etc.,
28,29. — Ruinent Amboise, Ne-
grou, 29. — Assiègent Tours. —
Sont mis en fuite ))ar les méri-
tes de saint Martin, 30.
Datid, comte du .Mans, refuse de
tenir sou fiel du roi Rubert,
mais il est défait par Giniflioi
Grisegonelle, 77, 78, 347, 389.
David, j)rince ou iXuv de Galles.
340, 341.
Den!SE, fille de Chaîne ou Cfiaiia,
ri nièce de Geoifroi de Cliau-
mont, épouse Sidpiie l'^'' d'Am-
boise, 173. — Ses enfants, 182,
— Meurt et est enterrée à Pont-
levoy, 185.
DiMsK, fille de Hugue de Chau-
niont et dElisabeth, épouse Er-
noult de Bourbon. — Elle n'a
pas «reufants, 201.
TABLE ALPHABETIQUE.
403
Denise, fille tîe Sulpke II d'Am-
boise et d'Agnès, femme d'Kb-
bon de Déols, 213. — Se> en-
fants, 214. — Enterrée dans le
cloître de Déols, 215.
Deols (abbaye de ), 215.
DiERKE, Ec/era, guérison miracu-
leuse de deux paralytiques de
cette ville, 59.
DiocLKTiEN envoie Maximin Hercule
ea Gaules contre les Bagaudes,
17.
DoMNOLus , évéque de Troyes ,
57.
DoMFRONT, ville prise par Geof-
froi le Bel, 294.
Doué, château en Poilou, 283.
Dreux, fils de Foulque le Bon, évo-
que du Puy après son frère Gui,
75, 322.
DuNicius fonde la ville de Clià-
teaudun, 7, 8.
Duristallum, Durestal, château con-
struit par Foulque Nerra, 377.
E
Ébard, chevalier, auquel Sulpicel^i'
d'Amlîoise confie la garde de la
Tour de pierre d'Amboise, 177.
— Assiégé pendant cinq semai-
nes par Foulque Rechin, 178,
179. — Rend la tour au comte
sans condition et bien qu'il eût
appris que Sulpice avaitrecouvré
la liberté, 179.
Ebbon de Déols, épouse Denise,
fille de Sulpice 11 d'Amboise,
213. — Ses enfants, 214.
Ebroin, maire du Palais, fait cou-
ronner Thierri roi. — Est fait
moine à Luxeuil, 24.
Écriture salnte, citations, 43, 1 50,
276, 277.
Edelthedus, Danois, réclame le
royaume de France, comme des-
cendant de Pharamond, 85. —
Envahit la France, puis se re-
tire dans ses États, 86.
Edera . Vof . D ierre .
Édoiiar», fils de Grimodus, est
fait roi des Allemands, 23. —
S'enfuit à Constantinople, Ibul.
— l'.st tué par les Francs, 24.
Elisabeth, fille de Lisoie I^"" d'Am-
boise, épouse Folcuui le Jeune,
fils (le Folcuin de Torigni. —
Sa fille Corbe, 172. — Épouse
en deuxièmes noces Oiric Pire-
loup, Pcjorlupo, 172.
Élisauetu, fille de Sulpice II d'Am-
boise, et d'Agnès, épouse André
d'Aluic, 213. — Meurt. — Ses
enfants. — Est enterrée à Pont-
levoy, 214.
Elisabeth, sœur de Geoffroi Mar-
tel, deuxième du nom, et fille
de Guillaume de Jaligni et d'Kr-
mengarde de Bourbon, 191,
335. — Épouse Hugue deCliau-
mont et d'Amboise, 192, 141.
— Gouvei-ne la terre de Jaligni
après la mort de son frère t)u-
din, 201. — Se déclare contre
son fils Sulpice et le quitte. —
Se plaint de lui au comte d'An-
jou. — Se retire après la paix
en Auvergne, 210. — Revient à
Amboise pour détourner son fils
Sulpice de faire la guerre, 218,
219. — Met son fils Hugue en
possession de la terre de Jaligni.
— Meurt et est enterrée à Poiit-
levoy, 224.
Emma, fille naturelle de Geoffroi
Plantagenet, épouse David, duc
de Galles, 340.
ENJUGERde Bobon lit une histoire
au moine Jean, 231 . — Geoffroi
le Bel lui eonfii' l;i garde du
château dcDomfrout, :294, 301.
Érich, chef normand, brûle Tours
et le château de Saint-Martin,
31.
Ekmekgarde de Bourbon , fille
d'Archembaud de Bourbon ,
épouse Foulque Bechiu. — Mère
de Geoffroi I^Iartel, U0,334.—
Répudiée, son frère Aimon Vai-
404
TABLE ALPHABÉTIQUE
rcvachc lui fait l'-poiisfr Guil-
l.iuin.Mie.Taligni, UO, 191,360,
375. — Ses enlanls, 191.
EHMF.sR>nK, Glle de Sulpicc I"
d'Aiul>oise vl sci'ur de Hugue
d'Anihoist', 182. — Épouse Ar-
chemhaiid de Bravas, 191. —
Si's enfants, 191.
Ejooult de Bourbon, épouse De-
nise, fille de Hugue de Chau-
mont. — Meurtsaiisenfants, 201.
Ekhoilt, fils de Léon de Meung,
gardien du palais du comte à
Aiuboisc, 175. — Tient le parti
de Geoffroi le Barbu. — Est
chassé d'Amboise par Foulque
Recbin, 176.
Ernoult de Vicrzon, auxiliaire de
Sulpice II d'Amboise, 210.
EscHivARD de Pieuilli se révolte
contre Foulque le Jeune comte
d'Anjou. — Se soumet, 1^3.
F.smnntln^ le bourg de la Manse, à
rile Bouchard, 267.
F.sna, l'Aisne, rivière, 388.
EsTuÉES (Sainle-Genoulp d') ab-
l)ave, 99, 100-
Etir>ne, comte de Bourgogne, îué
à Ascaion, 198.
ETiFji>E !•■'■, comte de Champagne,
fils d'Herbert comte de Troyes.
— Sa mort, 110.
Etienne, comte de Mortain et roi
d'Angleterre , fils d'Etienne ,
comte deBloiset neveu de Henri
l'f roi d'Angleterre, prend j;art
à la bataille d'Alençon, 1^15. —
et au tournoi du Mont Saint-
Michel, 238. — Est couronné
roi d'Angleterre, 156, 279. —
En guerre avec Geoffroi le Bel,
il fleniande une trêve et l'obtient,
29^. — Bepasse la mer pour re-
jircndre la Normandie, 294. —
Retourne à Caen, 295. — Pas>e
eu Angleterre, assiège Lincoln,
301. — Il est vaincu et fait pri-
sonnier, 307, 308. — • Sa mort,
, 338, 367.
Etienne II, comte <le Blois, fils de
Thibaut III. ciimte de Bluis as-
siste à la bataille de Noit, 122.
— consent au mariage de De-
nise nièce de Geoffroi de Chau-
mont avec Sulpice d'Amboise,
173. — Épouse AUx fille de
Guillaume roi d'.Vngleterre, 185.
— De concert avec les Manceaux
veut obtenir la délivrance de
Geoffroi le Barbu 177. — Fait
la guerre à Foulque Rcchin, puis
s'ai corde avec lui, 139. — Va
en Palestine, abandonne le siège
d'Antioche et revient en France.
Annonce la mort d'.\iraeri de
Curron , 189. — Retourne en
Palestine, est fait prisonnier, sa
mort, 198.
Étie\ne, comte de Sancerre, fils de
Thibaud II'' du nom, comte
de Blois, dernier comte de San-
cerre, 216.
Etienne de Garlande, sénéchal de
France, 392.
Etienne de Rouen, moine de l'ab-
ha\c du Bec. — Ses vers sur
G<"offroi le Bel, 311.
Etienne III, pape,vient en France,
27.
EunEs I", comte de Blois, fils de
Thibaud le Tricheur, comte de
Chartres et de Blois, prend part
à la révolte contre le roi Ro-
bert, 110.
Eudes II, le Champenois, comte de
Tours, de Blois et de Chartres,
ennemi du roi Robert. — S'em-
pare du comté de Troyes, à la
mort d'Etienne, fils d'Herbert,
cousin du roi , 110. — Ses
guerres avec Foulque Ncrra. —
S'empare de Meaux. de Troyes,
de Sens, 113. — Etait fils de
Ik-rtbe , fille de Conrad roi
d'Austrasie. — Contraint de se
soumi Itre au roi, 113. — Pos-
s><l. lit Tours, ('binon, I«»ngeais,
Muntbazon et la Touraine, jus-
qu'à Saumur, le Blésois, la Ikie
la Champagne et le comte de
Cliartres, 162. — Protège Lan-
dri de Cli.Ateaudun, ennemi du
comte Maurice, 88. — Veut en-
lever T^)ches «t Amboise à
TABLE ALPHABETIQUE.
ko:
Foulque Nerra , 89, 161. —
Profite du voyage de Foulque à
Jérusalem pour ravagerses terres.
— Va assiéger Montrichard ,
107. — BatailledePontlevoy,107,
108, 167. — Assiège Montba-
zon et est forcé de lever le siège,
109, 165. — Est attaqué par les
Allemands. — Retourne en Lor-
. raine, 166. — Retourne en Cham-
pagne, 167. — Veut s'emparer
du royaume d'Austrasie aux dé-
pens de son beau-père. — Reçoit
les députés des provinces d'Ita-
lie qui lui offrent la couronne,
s'il parvient à chasser Conrad,
167, Wk. — Il est défait par le
duc Gocile, et tué, 11 'i, 11.5. —
Blessé en Lorraine en combat-
tant contre les Allemands. — Sa
mort, 168.
Eudes, fils d'Ebbon de Déols et de
Denise d'Amboise, 214.
Eudes, fils de Hugue, duc des
Francs, est élu roi, règne dix
ans, 31.
Eudes, fils de Jean de Lignières,
190.
Eudes (abbé), rédacteur de Chro-
niques, 353.
Eudes , abbé de Saint-Genoulp
d'Estrée devient le premier abbé
de Beaulieu, 99. — Il gouverne
les deux abbayes, 100.
EuDoxE, vicomte de Tours, épouse
Lupa. — Ses enfants, 17.
EuFÉMiE, fille de Lisoie I^r d'Am-
boise, épouse Bouchard de Mon-
trésor,fils de Roger le Diable. —
Son fils Auberi, 17^.
EusTACHE, comte de Boulogne,
prend la croix, 381.
Faia, Faie, château construit par
Foulque Nerra, 377.
Falstkade, femme de Charlema-
gne. — Ses enfants. — Sa mort
en Bavière, 26.
Faramond ou Pharamond, premier
roi des Francs, 22, 23.
Fausta, femme de Billeius, 14,17.
Ferri, comte deToul, combat avec
les Allemands contre Eudes le
Champenois, 164.
Florentin (Saint). — Ses reliques
transportées de Poitou à Am-
boise, 106, 170.
Florius, fils de Philippe I^^ roi de
France et de Bertrade de Mont-
fort, 143.
FoLcuiN de Torigni le vieux, sei-
gneur de la Motte Folcuin , à
Àmhoise, 175. — Favorise Foul-
que Rechin contre son frère. —
Fait ôter à Ernoult de Meungla
garde du palais du comte. —
Veut chasser Sulpice de la ville
d'Amboise, espérant que Foul-
que Rechin donnerait ses do-
maines à son fils, 176, 177. —
N'est pas compris dans la paix
conclue entre Foulque et Sulpice
d'Amboise. — Se retire à Mon-
trichard après la prise d'Orsay.
— Sa mort, 181, 182.
Folcuin de Torigni le jeune , fils
de Folcuin levieux, épouse Eli-
sabeth, fille de Corbe ou Corlie,
172. — Se. retire au château
d'Orsay. — Il y est assiégé, —
Il est pris et tué par les gens de
pied qui l'arrachent à son es-
corte, 182.
Fons Milonis, La Fontaine Milon,
château appartenant au sénéchal
Goscelin, 257.
Fontesay. — Bataille de ce nom,
27.
Foulque le Roux, succède k son
père Ingelger, 63. — Reçoit de
Hugue duc de Neustrie tout le
comté d'Anjou et les abbayes de
Saint-Aubin et Saint-Le/.in, 65,
320. — Son caractère. — S'op-
pose aux Normands. — Epouse
Roscille, fille de Garnier, sei-
■ineur de Loches et de Viilen-
40G
TABLK ALPHABÉTIQUE
trois, 6j, 320, — Il vit ioeig-
temps. — Ses fils Inf;el{{ci',Gui,
et Foulque 66, 320. — Sa mort,
67. — Eiilerrr à Saiiit-Miuliii
(It* Tours, 67. — Donne à Saint
Aubin , Saint-Remy-sur-l,oire,
67. — Son histoire abréjjée ,
356, 371.
Foiii.yrF. le Bon, fils de Foulque le
Roux, succède à son père, 320,
S^jO, 371. — Troisième comte
d'Anjou, chanoine de Saint-
Martin, en remplit les fonctions
321. — Son caractère. — l'st élevé
avec saint Odon, donne à celui-
ci une cellule près de Saint-Mar-
tin de Tours, 67. — rend à.'-ainl-
Martin les vases dont il s'était
emparé, 68, 69. — Lettre qu'il
envoie à saint Odon, 69. — Son
.«mour pour saint ."\Iartin, 70. —
Prend part aux chants oes cha-
noines, 70, 37 L — Sa réponse
aux railleries du roi de France,
70, 71. — Ses enfants, 7o, 322.
— Son instruction , son goût
pour les lettres, ouvrages par lui
composés, 71, 72, 321. — Ses
louanges, 72. — Porte J. C.
sous la forme d'un lépreux de-
puis Port-Cordon jusqu'il Tours
73, 7^. — Reconstruit les églises
et développe l'agriculture en An-
jou, 74. — .Son histoire abrégée,
356, 375. — Sa mort, est en-
terré à Saint-Martin de Tours,
75.
FoirLgiîfc Nerra, fils du comte Mau-
rice, succèfle à son père. — .Son
juron favori, 89. — Possède
l'Anjou et la Totiraine 1<!1. —
Allié avec Herbert F.veille-Chien,
il attaque Fudes comte de Hlois.
— \ eut lui eub'vcr la Touraine.
Confie la garde de Loches et<lu
domicile (l'.And)oise à l^isoie de
Basouger.i, 162. — Ravage le
Bli'sois et le Dunois, 90. — As-
siège à .\inboiNe le chiUeau de
I>iindri, b- prend et le détruit,
90, 91, 326. — Cinsirnit les
C'h.iteatix de l^aiige.iis, ilr Cb.iii-
mont, de Montrésor, de Sainte-
Maure, de .Mirebenu, de Mont-
contour, de Faye, de Passavant,
<le INfaulevrier, <le Baugé, de
CbAteau-Gontier, de Dureslal ,
etc., 377. — Possède les ch;\-
teaux de Cheraman, de Moran,
de Mirebeau, et de Lcurluu 91.
— Passe sur les terres de Hugue
seigneur de Châteaux pour
joindre Lisoie, 16^. — Construit
Montha?.oii pour inquiéter la
ville de Tours, 108, 165. —
Prend le château de Saumur par
surprise, y met garnison, 109.
— Re\ iciit en Touraine. — As-
siège Montbazon, et se retire à
Loches, 109. — Assiège une se-
conde fois Monthazon et le
prend, 116, 167, 331. — En
confie la garde à Guillaume de
Mirebeau, 108, 167, 331, 116.
Assiège la ville de Tours, lève le
siège, va au-devant d'Eudes. —
Bataille de Pontlevoy, lOS, 167.
— Prend Nanteuil. — Construit
Montrichard, en donne le com-
mandement à Roger le Diable,
167. — Prend Langeais, Chinon
etc., 168. — Fait épouser à Li-
soie, son sénéchal, la nièce de
Sulpice trésorier de Saint-Mar-
tin de Tours, 117. — Apprenl
que les enfants de C'onan doi-
vent surprendre Angers. — Leur
dresse une embuscade, en tu»*
deux, fait le» deux autres pri-
sonniers, 9?, 93. — Bataille de
(lonquenux, 328. — Il se rend
à Jérusalem. — Fonde à son
retour l'abbaye de Beaulicu,96,
103. — Huj;ue, archevêque de
Tours, refuse tle dédier l'église
de cette abb.ive. — Il s'adresse
au jiape, qm envoie un légat
pour celte cérémonie, 97. — Va
a Home, et une seconde fois a
Ji'-i-usaleni. — l'rom<t
Sergius II de 1
Tvi;in Crescencius à son retour
de Jérusalem. — Va à Jeru-
s.ilein, 101. — ^A'% .S.irr.i'.in-i
-om< t au pape
e clelivrer du
TABLE ALPHABÉTIQUE.
407
lui refusent l'entrée du tombeau
du Christ. — Sa ruse pour évi-
ter de souiller le saint sépulcre.
11 en enlève un morceau avec les
dents, 102, 103. — Son retour à
Loches. — Part pour Rome exé-
cuter la promesse qu'il a faite au
pape. — Sa ruse pour attirer
Crescencius. — Il le tue, 103-
106. — Le pape l'absout de tous
ses péchés. — Reliques qu'il lui
donne et qui sont portées à Beau-
lieu, 106. — Temps qu'il était
resté en pèlerinage, 10 7. — Oncle
de la reine Constance, ibid. —
Il tue Hugue de Beauvais sous les
yeux du roi, 107. — Il meurt en
revenant de son troisième voyage
à Jérusalem. — Son corps porté
de Metz à Loches est enterré
dans l'église de Beaulieu, 117,
168, 330, 331. — Ses enfants,
ÎOO. — Son histoire abrégée,
368, 376. — Son écrit sur la
sénéchaussée des rois de France,
389.
FouLQtJE le Jeune, roi de Jérusa-
lem succède à son père, 143,
195. — Une lui ressemble pas,,
— Obtient d'Hélie comte du
I\Ians sa fille en mariage, et le
comté du Mans pour dot, 143,
335, 360. Fait la paix avec Hu-
gue de Chaumont, et en reçoit
l'hommage, 143, 196. — Rend
à Archembaud de Brayes son
château, 196. — Assiège inutile-
ment Preuilly, et réduit cepen-
dant Eschivard de Preuilly à
l'obéissance, 143, 144. — As-
siège tt prend Monibazon après
avoir voulu l'acheter de Jean de
Montbazon, 144 — Choisi pour
alier à Jérusalem épouserla fille
de Baudouin II, et lui succéder,
336, 371, 152. — Prend la croix
à Tours, sa vision à Marmoulier,
152, 153. — Part pour Jérusa-
lem, 153, 205. — Devient roi
de Jérusalem 155, 238- — Ses
enfants 334. — Sou histoire
abrégée, 360, 361.
Foulque Rechin, neveu de Geoffroi
Martel , reçoit pour sa part la
Touraine et Château -Landon,
131, 174. — Fils de Geoffroi
de Chàteau-Lanrlon etd'Ernien-
garde d'Anjou, 375. — Filsd'Au-
beri de Gàtinais et d'Adèle
d'Anjou, 333, 340. — Se révolte
contre son frère Geoffroi le
Barbu, 138, 175. — Le fait pri-
sonnier, le tient enfermé à Chi-
non. — S'empare de ses comtés
qu'il reçoit en fief du roi de
France auquel il cède château-
Landon, 139, 176, 334. —
Chasse d'Amboise Ernoult de
JMeung et donne la garde du do-
maine des comtes à Rainard le
Pourceau 139 , 176. — Fait
hommage à Etienne de Blois et
à Philippe ler, 335, 139. — As-
siège et prend le château de Ro-
che-Corbon, 141. — Ses démêlés
avec le comte de Poitou et Geof-
froi de Preuilli, 184. — Convo-
que ses barons à Tours. —
Veut faire arrêter Sulpice II
d'Amboise, 179. — Ses guerres
avec ce dernier, 180. — Tient sa
cour à Loches. — Marie Corbe
à Aicard de Saintes, 189. — Ex-
cite Hugue et Goscelin de Sainte-
Maure à faire la guerre à Sulpice
d'Amboise, 194. — Fait Sulpice
prisonnier et le conduit à An-
gers, 177. — Assiège pendant
cinq semaines le château d'Am-
boise, et ne peut le prendre. —
On le lui rend, 178. — Ses
enfants, 140, 191, 195, 33'».—
Sa mort, 140, 195. — Son his-
toire racontée par lui-même ,
375-379. — Son histoire abré-
gée, 359, 371.
Foulque de Candé prend part à la
bataille d'Alençon, 146.
FoLLQLK de (bières frère de Hugue
de Clères, 269.
Foulque de Torigni, un des clie-
valiers de Geoffroi Martel comte
d'Anjou, reçoit en lief la 3Iotle
Folcuin à Amhoise, 125 126.
408
TABLE ALPUABETIQUE
Foi;lquk de A'illenlrois épouse la
fille cadette d'Archembaud de
Biizi-iiç.iis, 172.
F'kascs. — L«'ur orlfjine. — Leurs
chefs j usqu'à Pépin, 21, 22.
Fn4î!GAUi.T de Fougères, «jiousc
Cliaine fdle de Gelduin de Sau-
rniir, 166.
Flli.on, gtMiér.d romain lue J>ar
Arthur !c Graud, 1^.
Cvunnux-s, célèbre armurier, 236.
Gai.e«;V>', comte de Meulant, 3(^.
Gaki.n de Chou/.é, 217.
Gakmi.r , seigneur de Loches et
tle \ illentrois, fils d'Alaud et
heau-père de Foulque le Roux,
320.
Gati> Aïs (le), comté dont Ch.Ueau-
Landon était la capitale, 39, 41,
45, 334.
Gauuin de T'egia, 390.
GmjGaix ou Galgan, neveu d'Ar-
thur, est cause de la défaite
d'Autun, 15.
Gaiitifji de Compiègne, auteur,
353.
Gai TiKK de Mayenne , allié de
Foulque le Jeune, assiste à la ba-
taille d'.Vknçoi», U8.
Gactif.k de Senlis, échanson,392.
Gaitieii, trésorier de S.iint-Martin
de Tours, choisi par le penj)!e,
et par une partie du clergé poui-
arclicv('(jue de Tours. — A ])our
concurrent, Ciislehcrt, neveu de
l'archt-vcquc Raoul, 201.
Gi:li)i:in de Sauniur, de race Nor-
mande, homme lige d'I'.udes le
Champenois et allié de Landri de
Cliàteaudun, 88. — Tient le
château de .Saumur en fief du
comte Eudes, 161. — Vent
enlever Loches et Amhoise à
Foulque Nerra, 89. — Aide le
comte Eudes à assiéger Mont-
ha/.on, 165. — Il est chassé de
Saumur par !''oulqne Nerra. —
He(^(>il (^liaumont en dcdonnna-
gemeut du comte Eu<Ie5. —
lU-fuM: d'autres fiefs en Rrie. —
Construit le < liAleaii île C!liau-
mout, 166. — RAtit um-ahhaNc
.1 Pontlevov en riinuncur «le la
mère de Dieu, 167. — Ravage
les terres du comte Foulque
pendant qu'il est à Jérusalem. —
Fortifie la cour de Saint-Pierre
à Pontlevov, 107. — Après la
conquête de la Touraine par
Geoffroi Martel, reçoit de ce
prince, tous les fiefs qu'il avait
possédés au delà de la A ienne.
Lui fait hommage, 124. — Meurt
et est enterré à Pontlevov, 167.
GENti.LK, village de la Touraine,
brûlé, 212.
GiiOFFKoi Bureau, épouse (.'orbe,
veuve d'Aicard de Saintes, 172,
190. — Il part pour la terre
sainte avec sa femme. — Il est
mis en fuite par Soliman, em-
pereur des Turcs, et sa femme
reste prisonnière, 190. — Auxi-
liaire de Sulpice II d'Amboisc,
210.
Gr.oFFROi Guitcm, ami de Sulpice
d'Amboise, 206.
Gi:oFFHOi inaiit' munltus, officier de
Sulpice d'Amboisc, 180, 181.
Gf.offkoi Rtchin , chroniqueur,
353.
Gr.oFFHOi de Reanvais, 216.
Geoffuoi de Cbùteau-Laudon père
de FouKjue Rechiu, 375.
GKf)FFHoi de Cb.iteau-Gontier, fils
de Rainaud l"^', assiste à la ba-
taille lie Nolt. — Riçoil du
comte Geoffroi Martel la mai-
son forte deClicraman et Muran
|>our y cousiruiri' un ch.iteau
fort, 124. — Hérite de la sei-
gneurie de (!lii\teau -fionlier.
— l'ait honini:ige an comte
(ieoffroi Martel. — Epouse Réa-
trix, nièce de l.i femme de ce
coinic, 125. — Construit (-liil-
TABLE ALPHABETIQUE.
409
U'au-Renaud ainsi nommé à
cause de la naissance de son fils
Renaud, 125.
Geoffuoi de Clères, frère de Hu-
gue de Clères, 269.
Geoffkoi de Doué prend part à la
bataille d'Alençon, 149-
Geoffroi de Montrésor, combat
avec le comte Foulque le Jeune
à la bataille d'Alençou, Ikl.
Geoffroi le Jeune, seigneur de
Saint-Aignan, allié d'Eudes le
Champenois et de Gelduin de
Saumur , 107. — Reçoit du
comte Eudes la garde du châ-
teau de Saint-Aignan. — Rava-
ge les terres du comte d'Anjou
et repousse ses alliés, 107, 164.
— Trahi par un de ses hommes,
Airaud Brustulii^ il est livré à
Foulque Nerra, enfermé à Lo-
ches, et étranglé dans sa prison,
116. — Son corps enterré à
Saint-Aignan dans l'église de
' Saint-Jean, 165.
Geoffkoi, fils de Gelduiu de Sau-
mur, et seigneur de Chaumont.
— Sa sœur Chaîne, 116. — Fait
hommage au comte Geoffroi
Martel, 124. — Marie Denise sa
nièce à Sulpice fils de Lisoie
d'Amboise, et lui donne en dot
ia seigneurie de Chaumont dont
il se réserve la moitié sa vie du-
rant, 173. — Il accompagne
Guillaume le Conquérant à la
conquête de l'Angleterre. — Il
reçoit de nombreux fiefs dans
ce pays, 174, 175. — Il revient
pour déjouer les trames de
Maurice Escarpellus. — Rétaljlit
l'ordre à Chaunioiit et retourne
en .Angleterre, persuade au roi
Guillaume de donner sa fille en
mariage à Etieime comte de
Biois, 184. — Vient en France
faire exécuter ce mariage. —
Abandonne ses domaines d'An-
gleterre à son neveu Savari et
vient à Chaumont, 185. — Fait
partir son neveu Hugue pour la
croisade, 188. — Meurt âgé de
cent ans. — Est enterré à Pont-
levoy, 197, 198.
Geoffkoi, deuxième fils de Geof-
froi le Bel et de Mathllde, 157.
— Sa naissance, 278. — Est fait
prisonnier à la bataille de Fre-
teval, et relâché contre les fils
de Sulpice d'Amboise, 222.
Geoffkoi, fils de Henri II, est fait
comte de Bretagne, 342, 362. —
Son histoire abrégée, 367.
Geoffkoi, frère de Regnaud de
Chàteau-Regnaud, 211.
Geoffroi, abbé de Vendôme, 390.
Geoffroi Grisegonclle , comte
d'Anjou, fils aîné de Foulque le
Bon, succède à son père, 75,
322, 323. — Son éloge, 75. —
Reçoit du roi Ro])ert le titre de
sénéchal de France pour le ser-
vice qu'il en avait reçu dans sa
guerre contre les Allemands, 76-
78, 323. — Défie le géant Etbel-
vulfe, 79, 323, 324. — Anec-
dote du meunier. — Pourquoi
nommé Grisegonclle, 80, 81,
?24. — Défait les Saxons prèsde
l'Aisne, 83. — Combat et dé-
fait Berthokl, 85, 86. — Défait
David comte du Mans, et Geof-
froi comte de Corbonnais. —
S'empare de Mortain, 77, 78. —
Reçoit le Maine du roi Robert,
78,' 388. — Ses enfants, 87,
325. — Reçoit du roi Robert la
sénéchaussée de France, 347,
387. — Sa mort. — Est enterré
à Saint-Martin de Tours, 87. —
Dans l'église de Saint-Aubin
d'Angers, 325. — Son histoire
a])régée, 357, 371, 376.
Geoffkoi le Barbu, neveu deGeof-
froi Martel et frère de Foulque
Rechin, reçoit pour sa ])artrAn-
jou, et le pays de Saintes, 133,
174. — Aide dTIélic de la Flè-
che, il enlève le Mans à Guil-
laume le Conquérant, duc de
Normandie, et roi d'Angleterre,
134. — Veut obliger l'abbc de
Marmoutier à recevoir de lui le
bâton pastoral, 134. — Sa pu-
410
TABLF. ALPHABETIQUE
iiitioii. — Non frère se n'volte
contre lui, 138, 175. — Il est fait
prisoiinitT, 189. — Devient fou,
\kl. — Il est rtndu à la lihcrté
par son neveu (leoffroi .Martel II.
— Sa mort, l^él. — Son his-
toire al)r«''gée, 359,371.
Gnoppnoi Martel,!" du nom.eomte
d'Anjou, fils de Foulque Nerra,
100, 168. — Suecède à son père,
discours que eelui-ci lui tient en
mourant, 117,169, 331. —Dé-
clare la guerre au comte de
Blois. — Assiège Tourspendant
un an, 118 et 122. — Marche à
la rencontre de Thihaut comte
de Blois, le rencontre près de
Noit. — Bataille de ce nom. —
Tliihaut est fait prisomiicr par
Lisoie à la Cour Hatouin, 169,
170, 119, 121,331.— S'empare
delà Touraine, 122. — H re-
vendique le comté de. Saintes,
126, 332, 333. — Son différend
avec le comte de Poitou, 1 26. —
Bataille de Chef-Boulonne, 1 27,
129. — Ses différends avec Ai-
meri de Thonars et Hoel comte
de Nantes, 378. — Avec Hugue
comte du Mans, 333, 378. —
Fonde l'ahliave de la Sainte-
Trinité de Vendôme, 131, 132.
— Fonde le chapitre de Saint-
Laud d'Angers, 133. — Nayant
pas d'enfants, il laisse ses comtés
à ses deux neveux r,eolfroi le
J5arl)u et F'oulque Recliin, 131,
11^, 333. —Sa mort, 133, 379.
— Son histoire ahngce, 358, 371.
Gkohpiuh Martel, Il« du nom, fils
de Fouhiue Rechin et d'Ermen-
garde de Bourhon, IdO. — Son
caractère. — Loué par Oeoffroi
le Barhu. — Il rend la liherté
à son oncle, l^il, — Il conihat
les harons révoltés contre son
père, ni. — Assiège le cli.itean
de HoiheCorhon, 360.— .Marie
sa snur F.lisabeth à Hugue de
Chauniont, 1^1. — \viU nsis-
ter n\i\ intrigues de sa hclle-
mèrc Brrtrade de '\I<.ntfort,192.
Il est iiancé avec Sihille, fille du
comte du Maine, li»2. — Ses
guerres en Normandie, avec Guil-
laume le Roux, roi d'Angleterre
]î»2. — Il est assassiné au siège
(le Candé et enterré à Saint-
Nicolas d'Angers, lij2, 192,
3<)0. — Son histoire ahrégce,
335, 360.
Gecffroi Plantagenet, dit le Bel.
c mte d'Anjou et duc de Nor-
mandie. — Fils de F'oulque le
Jeune, épouse Mathilde fille de
Henri l'^'^, et veuve de Henri V,
enipereurd'Allen)agne,151, 152,
3kl. — Cérémonies de Rouen
où il est reçu chevalier, 23k ,
235, 236. — Cérémonies de
son mariage au Mans, 236,237.
— Réception des nouveaux
époux à Angers, 237. — Succède
a son ])èrc nomme au trône de
Jérusalem, 238. — Tournoi sur
les grèvesdu Mont-.Saint-."\Iichel
entre les Normands et les Bretons
238, 2^10. — Geoffroi combat
dr côté des Bretons, son combat
singulier et sa victoire, 2^0. —
Il s'égare à la chasse, épisode du
charbonnier, 2^11-250. — Trait
de libéralité envers un clerc de
Loches, 251. — Son différend
avec l'archevêque de Tours, 252.
Sa mansiii-tude envers des che-
valiers Poitevins surpris rava-
geant ses terres, 256. — Histoire
des faiseurs d'oubliés, et des
chevaliersde Saint-Aignan, 259.
— Il fait prisonnier le ctmite de
Nevers, et le remet «ntre les
mains du comte Thibaut, 261,
262. — Sa lutte contre les ba-
rons d'Anjou révoltés contre
lui, il l«'ur pardonne une pre-
mière fois, i63. — Siège de
Thouai-s, 2<>^. — Il prend Blai-
s(in, 265. — Il est assiègi- dans
son camp par les Poitevins. —
Il force le seigneur de Parthe-
nav à demander la paix. — Fait
le siège <le Mirebeau. — 265,
267.— Il prend l'Ile Bouchani,
TAIiLE ALPHABÉTIQUE.
41 J
Sablé, 268. — Nouvelle ré-
volte des barons à laquelle prend
part Hélie, frère de Geoffroi le
Bel. — Il fait Hélie prisomiier,
et le retient à Tours en prison
269, 155. — Geoffroi de la Suse
se révolte contre lui, le comte le
laisse longtemps désoler ses
terres, parce qu'il était son frère
de lait. — Il détruit enfin le
château de la Suse et Robert se
soumet, 269. — Geoffroi le Bel
construit Château-Neuf-sur-Sar-
the, pour contenir le seigneur
de Sablé, 260. — Sa lutte con-
tre Sulpice II d'Amboise qui
commettait des exactions sur ses
terres. — Il entre sur les terres
de Sulpice. — Veut assiéger le
château d'Amboise , et est re-
poussé. — Il fait la paix avec
Sulpice, 272,273, 209, 210.—
Il recommence les hostilités. —
Veut assiéger Amboise, et con-
clut la paix par Tintermédiaire
de l'archevêque de Tours, 212,
273, 274. — Sa libéralité envers
un clerc du Mans dont la ré-
ponse lui avait plu, 274, 275.
— Elève des prétentions sur la
Normandie et l'Angleterre ,
comme mari de Mathilde, héri-
tière du roi Henri le-", 280,281.
— Il s'empare de toute la Nor-
mandie à l'excejition de Gisors,
282, 156, 167, 294, 295. — Il
prend Domfront et Argentan,
assiège Mortain , conclut une
trêve avec le roi Etienne,
294. — Geoffroi s'empare de
Saint-Hilaire. — Refuse le se-
cours des Bretons et s'empare
de Pontorson, 296, 297. — D'A-
vranches, 298. — de Coutances,
299. —Et de Cherbourg, 299,
300. — Conquête de l'Angle-
terre, 301 , 309. — Après dix
ans de paix. Geoffroi le Bel est
obligé de s'opposer aux entre-
prises de Giraud de Montreuil-
Bellai qui se révolte contre lui,
282, — Mesures que prend le
comte pour assiéger le château
de Montreuil-Beliai, 283. — Prise
du château. — Vision du comte
Geoffroi, 289, 157. — Condi-
tions qu'il impo.se à Giraud. 290,
292. — Enfants du comte Geof-
froi, 151, 277, 278, 341, 216.
— Il meurt à Château du Loir,
enrevenant de la cour de France,
338, 293, 15f), 157, 3kl. —
Enterré au Mans dans l'église
de Saint-Julien , 157, 341. —
Son histoire abrégée, 371, 372.
Geoffroi, comte de Corbonnais,
ne veut pas reconnaître l'auto-
rité du roi Robert. — Est vaincu
]iar le comte Geoffroi Grisego-
nelle, 78, 379.
Geoffroi, comte de Gàtinais, père
d'Adèle, 40.
Geoffroi, comte du Perche, 347.
Geoffroi de Preuilly, père de Geof-
froi comte de A'endôme, esttué
à Angers, 139.
Geoffroi de Preuilly , comte de
Vendôme, déclare la guerre au
comte d'Anjou et à Lisoie d'Am-
boise.— Devient comte de Ven-
dôme. — Veut exiger l'hom-
mage de Lisoie, 184. — Esttué
à la bataille d'Ascalon, 198.
Gér.vrd de Roussillon, de la race
de Charlemagne, fonde Vézelai,
27.
Gilla, fîUe de Charles le Simple,
épouse Rollon , duc des Nor-
mands, 31, 69.
GiLLA, nièce de Raoul, archevêque
de Tours, épouse Archembaud
de Braves. 201.
Gilles, Patrice romain, et duc de
Paris, s'oppose à l'invasion des
Huns, 17. — Est élu duc par
les Francs, 18. — H est battu
par Childeric, 19.
GiRM'i) de Montreuil-Beliai se ré-
volte contre Geoffroi le Bel, 263.
— Fait alliance avec le roi Louis.
— Ses exactions. — Est assiégé
dans son château. — Obligé de
se rendre après un long ."^iége,
283, 285.— Ses ravages sur la
27
412
TABLK ALPHAliF-TIQUE
teiTc (le MiTon, 288. — Il est
conduit prisonnieravcc sa femme
t't st"» partisans à Saiimur, 289.
— Il rciiil justice aux moines de
Saint-Aul.iii, 291, 292.
CiHAUU, trésorier de Saint-Martin
de Tours, (ils de Jean de lÂ^iùè-
re«, 190.
GiSLKHEBT, frère de Gilla,estchoisi
par une partie du clergé pour
ar(liev«'(jue de Tours. — Il met
une garnison à Brayes, et lait la
guerre à Hugue d'Amboise. —
Il s'accorde avec lui et occupe le
siège de Tours, 201, 202.
Gisons, place de Normandie, qui
reste seule au pouvoir du roi
d'Angleterre, 156, 282.
GociLE,duc des Allemands, défait
Eudes le Champenois à la ba-
taille de Bar et le tue, 114,
115.
GoDKFRoi de Bouillon, élu roi de
Jérusalem, meurt au bout d'un
an, 153.
GoxTHAN accuse faussement d'ad al-
tère Adèle, comtesse de Gàti-
nais,41 . — Est tue en combat sin-
gulier par le jeune Ingelger, ^il,
43.
GosBERT, châtelain de Chaumont,
avertit Geoffroi , seigneur de
Chaumont, des trames de Mau-
rice Escarpcllus, 183, 184.
GoscELiN d'Ainai fait épouser h
son fils, Sibille, fille de Renaud
de CliAteau-Regnaud, 21 ô. — Sa
guerre avec Sulpice II d'Am-
boise, 216.
GoscELis de Blou, un des conseil-
lers intimes de Geoffroi le Bel,
270.
GoscELiN de Sainte-Maure prend
part avec ses frères et le comte
Foulque le Jeune à la bataille
d'.\len<^on, l!é() et suiv. — Fils
de Hugue de .Sainte-Maure, et
d'Acnnr, fait la guerre à Hu-
gue d'Amboise, 194. — 11 est
tué avec son frère Hugue par les
habitants de la Haie, 195.
(ioscEi.i5 de Tours, heneclial <lii
comte Geoffroi le Bel, sauve la
vie de quelques chevaliers pri-
sonniers, 254.
Goi I l'ii 11, écuyer du roi Artus,
reçoit en don le Poitou et le Ber-
ri, 14.
Goii'riKK de Bruyère, 231.
Ghégoirf. II, pape, envoie à Pépin
le Gros les clefs de Saint-Pierre,
26.
Gkimodus. duc franc, sa mort, 23.
GuKN.MAHi) fds de Salomon de
Lavardin, épouse Marie, sœur
d'Engebaud , archevêque de
Tours et de Barthélemi de Ven-
dôme, 161. — Sa lllle, 161.
GuENNON, neveu d'Aul)in de Mon-
trésor, chasse son onele de son
chàtiau, pille le J^ays de Cham-
paigiie. — Il est atta(|ué et fait
jjrisunnicr parHugue d'Amboise
qui ne lui accorde la liberté que
quand il a rendu le château à
son oncle, 204.
Gci, fils de Foulque le Roux, e.st
fait évèque de Soissons par le
duc Hugue, 66. — DélivreCliarles
le Simple des Normands, 66,
320.
Gui, lils de Foulque le Bon, évè-
que du Puy, 75, 382.
Gui de Laval prend part à la l)a-
faille dWlenron, 148. — Se ré-
volte contre Geoffroi le Bel ,
263.
GiiicHEU de Château Regnault sott-
tient Geoffroi de Preuilly dans
sa lutte contre Lisoie de Chau-
mont et d'Amboise, 185. —
Est pris dans son ch.^teau par
Hugue d'Aluie, et conduit pri-
sonnier à Chàleau-la-Vallière,
185.
CiuinoMAR, conseiller deChilderic,
rappelle ce prince de l'exil, 18.
Guii.i. vi'MF, due (l'A <pii taire, meurt
à Saint-Jacques de Compostelle,
32.
Guit.i.AU.Mi'. le Conquérant, duc de
Normandie, roi d'Angleterre,
{ils bdtard de Robert le Magni-
lijue , lui , 102. — Attaque
TABLE ALPHABETIQUE.
ii\S
Herbert, comte du Mans, 131,
133. — Est repoussé par Geoffroi
Martel, 131, 378. — Perd le
Mans, 134. — Envalïit l'Angle-
terre, 174. — Défait Harold. —
Est couronné roi, if/ir/. — Ré-
compense Geoffroi de Chau-
mont, 174, 175. — Partage ses
Etats , entre ses enfants. 151.
Guillaume Adelin, iils de Henri I<''",
roi d'Angleterre, épouse la llUe
de Foulque, roi de Jérusalem,
152. — Fait hommage au roi de
France pour le Maine et la Nor-
mandie, il'id. — - Périt dans un
naufrage, 152.
Guillaume Cliton, fils de Rohert
Courte - Heuse et neveu de
Henri I^""^ roi d'Angleterre ,
comte de Flandres, prend jiart
au tournoi du Mont Saint-Mi-
chel, 238. — Prend part à la
bataille d'Alençon, 145, 146,
147. — Sa mort, 151.
Guillaume le Roux, roi d'Angle-
terre, fils de Guillaume le Con-
quérant, 151. — Ses démêlés
avec Geoffroi Martel fils de Foul-
que Rechin, 142.
Guillaume, comte d'Arles, père
de la reine Constance, 110.
Guillaume, comte de Poitou, part
pour la croisade, 190.
Guillaume, comte de Poitou, s'em-
pare du comté de Saintes, 126.
— Geoffroi Martel le lui dispute,
126, 139, 332. — Bataille de
Chef-Boutoune, 127, 129, 332.
Il est blessé et pris, 130, 333. —
Il renonce au comté de Saintes,
paie sa rançon cl est délivré après
trois ans de prison. — Sa mort.
130.
Guillaume les maies prend part
à la bataille d'Alençon, 145.
Guillaume fils de Geoffroi le Bil,
et deMathilde. — Sa naissance.
157, 278, 362.
Guillaume, fils de Jean de Li-
gni res, 190, — cousin de Sul-
])ice IT, est chargé de la défense
du château d'Amboise, 211.
Guillaume de Garlande, sénéchal
de France, 390, 392.
GuiLLAu.-ttE de Jaligni, fils d'Oudin
le Barbu, épouse Ermengarde
de Bourbon, femme répudiée de
Foulque Rechin, 140, 191.—
Ses enfants, 191. — Père d'Eli-
sabeth, 335.
Guillaume de Kahaine fait le roi
Etienne prisonnier, 308.
GuiLLAuiME deMirebeau, cliargé di'
la garde du château de Moiit-
bazon, 116, 167. — Prend pari
à la bataille d'Alençon ,149.
Guillaume de Passavant, évéqut
du Mans. — Le moine Jean lui
dédie son histoire de Geoffroi le
Bel, 230, 293.
Guillaume de Saintes, trésorier de
Sair.t-Martin de Tours , frère
d'Aicaid de Saintes, 189.
Guillaume de A erneuil, 301.
Guillaume d'Ypres en désaccord
avec Etienne, roi d'Angleterre,
294, 307. — Après la prise du
roi Etienne, il se retire avec la
reine dans la ville de Kent ,
309.
H
H<('ta, la Haie, en Touraine, 194,
195.
Haîmon, seigneur de Buzençais, 28.
— Père de Sulpice Mille-Bo;>-
cllers, 172.
Haleugriitus se fait religieux à
Saint-Martin de Tours, 69-
Hahdouiîj de Saint -Mars accom-
pagna Geoffroi le Bel à Roucu,
lors lu'il fut armé chevalier, 234.
— Uu de. ses fidèles. 270.
IIaiîold, roi d'Angleterre, est dé-
fait par Guillaume le (Conqué-
rant, et tué, 175.
k\!l
TABLK ALPHABÉTIQUE
Hastim;, «lii'f <lts Normands, <li-
\asiele> GauU-s, 29, kl. — Ruine
Anihoiso, kl. — Fait le siéfje de
Tours, iliid. — Prend la fuite,
kl, kH.
IlASTiNd OU Huasten, Danois, ra-
v;ij;e les Ganirs avec s<"s cousins
Kdouanl «t Hilduni. 88.- SVni-
pare de Montinorenci et s'y for-
tifie, 78, 80.
1Iri,i\ms, un des chefs des Ba
^aiides, 10.
HÉLiK de la Flèche, fils de Jean
de la l'ièche, épouse Sihille fille
d'un comte de Lomhardie et
nièce dTlerhert comte du Mans.
— Il nprcnd la -ville du Mans
sur le roi d'Angleterre ])our
Geoffroi le Barbu comte d'An-
jou, \3k, 33k. — Devient comte
du Mans, fait la guerre à Foul-
(\iu' Rcchin pour l'ohliger à re-
lâcher sou frère, 139. — Pro-
met sa fille Sihille en inariaf^e à
Geoftroi Martel il, et après la
mort de ce prince la donne à
1 oulque le Jeune avec le Maine
pour dot, \k3. — Sa mort, 200.
IlÛLiE deu\ièrae lils de Foulque,
roi de Jérusalem, 152. — Ré-
clame à son frère Geoffroi le Bel,
le comté du Mans. — Se joint
aux barons révoltés contre son
frère. — Est fait prisonnier j)ar
Geoffroi le Bel et longtemps dé-
tenu en caj)tivité à Tours. — Il
est rendu à la liberté et meurt
peu de temps après d'une ma-
ladie contractée en prison, 156,
269.
Hei.I'ks, première femme de Hu-
gue de Lavardin. — Sa mort,
160.
IliMii I''', roi de France, fds puî-
né de Robert, 32. — Duc de
Bourgogne est désigné pour lui
succéder, maigre Li reine (Con-
stance,! 1 1. — Ses «lilfénnds avec
sa mère, iùid.. — S'accomniofle
.ivecelle, 1 IJ. — Donne In Bour-
gogne a son lr»ii' Robert, 112.
— Ole l.l 'J'oiu.iuie au conile
Thibaut et la donne à Geoffroi
le Bel, 113.
IIc5iii l'"" roi d'Angleterre, troisiè-
me (ils tle Guillaume le Gon-
quérant, devient mailrc de tous
K'S F.tals de son père, après la
mort deGuiilaume le Roux, 151.
— Cherche à corromj)re par ar-
gent les barons de l'Anjou et du
Maine, 14^. — .S'empare d'Alen-
con pendant que Foulque le Jeu-
ne assiège Montbazon, \kk. —
Bataille d'Alençon, \k^, 150. —
Après sa défaite U fait la paix
avec Foulque. — Accepte en
mariage pour son lils GLuillaume
la (ille de Foulque et peu après
donne en mariage sa fille ,'\Ia-
thilde veuve de l'empereur Hen-
ri V à Geoffroi le Bel, 151,278,
'23k. — Sa mort à Rouen, 156,
279. — Son corps reste long-
temps sans sépulture, il est porté
à Gacn, 156, 280.
Hkmu II duc de jNormauflie et roi
d'Angleterre, lils de Geoffroi
le Bel et de Mathilde, 157, 278.
— Refuse par le conseil de
Sulpice d'Amboise de faire
liommage au comte de Blois,
217. — Déclare la guerre
à Thibaut, comte de Blois, 222.
— Bataille de Fréteval , 222,
223. — Défaite des troupes de
Henri II, 223. — Son frère
Geoffroi est fait prisonnier. — Il
fait b» ))ai\ avec Thibaut, ii>id. —
Conditions de cette ))aix, 224.
— S'embarque à Barfleur. —
Passe en Angleterre. — Est sa-
cré roi à A\'eslminster, 338,342.
— Il épouse Aliénor fenniie ré-
pudiée du roi Louis \ 11,339. —
Devient duc d'Aquitaine, 339,
341. — .Sa généalogie par les
femmes jus(|u'à N«)e, 339. —
— Ses enfants, 342. — .Sa nu)rt.
— Sa sépulture, 346. — Son
hi-stoire al)régée, 362, 367.
Hkmii ni, fils aine d'Henri II roi
d'Angleterre, est sacré roi à
\>eslminster, 339, 442.
TABLE ALPHABÉTIQUE.
4ir;
Henri fils aîné de Thibaut comte
tle Blois, hérite de la Champa-
gne et delà Brie, 216.
Henki de Fougères, 297.
Henri, fils de Hugue le Grand,
duc de Lorraine, .32.
Herbert Bacon comte du ]Mai)s
fait prisonnier par Geoffroi Mar-
tel, 378.
Herbert Eveille-Chien, comte du
Mans, allié de Foulque Nerra,
attaque Eudes comte de Blois,
162. — Aide Foulque Nerra à
prendre Saumur, 165. — As-
siège Tours et décide le gain de
la bataille de Pontlevoy, 107-
108, 167, 377. — Son éloge,
161.
Hr.RisERT, comte de Troyes, se ré-
volte contre le roi Robert. —
Est vaincu par Geoffroi Grise-
gonelle, 76, 77. — Donne en
mariage à Thibaut le Tricheur
sa fille, veuve de Guillaume
Longue-Epée duc de Norman-
die, 116.
Herbert de Fouillé, conseiller de
Sulpice II d'Amboise, 206.
Herbeene, abbé de Marmoutirr
est pris par les Normands, 49.
— Accompagne le corps de
saint Martin à Orléans et à Au-
xerre, 50, 51. — Ramène le
corps à Tours, 57. — Est nom-
mé archevêque de Tours, 63.
Hermengarue femme de Ijouis le
Débonnaire et mère de Lothaire,
de Pépin et de Louis, 26.
Heriwensentîe, deuxième fille d'Ar-
chembaud de Buzençais, épouse
Foulque de Buzençais, 172.
Hersende, fille d'Archembaud de
Buzençais, épouse Lisuie, 169.
— Nièce de Sulpice trésorier de
Saint-Martin de Tours, 169. —
Ses enfants. — Sa généalogie,
172.
Hervé, évèque d'Angers, reprend
le comte Foulque le Roux de ses
vices, et le corrige, 67.
Hervé de Clanzai, 199.
Hervé de Don/.i marie sa fille
Agnès avec Sulpice d'Amboise,
203.
Hervé, seigneur de Saint-Aignau
se déclare contre Hugue d'Am-
boise, 298.
Hervé, fils de Sulpice 11 d'Am-
boise et d'Agnès, 213. — Est
fait prisonnier avec son jière à
la surprise de Maindrai, 220. —
Rendu à la liberté, 223.
Hethelwulf géant danois, vaincu
par Geoffroi Grisegonelle, 78,
81.
HiLDEGARDE femme de Charlema
gne, mère de Louis le Débon-
naire, 26.
HoEL, comte de Bretagne, est ex-
pulsé par Geoffroi, fils de Hen-
ri II, roi d'Angleterre, 368,
378.
HoNORius empereur romain, 15.
Horace cité, 198, 206, 253,
Hugue, abbé de Cluni plaide la
cause de Marmoutier près de
Geoffroi le Barbu, 137.
Hugue, archevêque de Tours, re-
fuse de faire la dédicace de l'é-
glise de Beaulieu, 96, 97.
Hugue II, archevêque de Tours,
dissuade Sulpice d'Amboise de
faire la guerre à Geoffroi le Bel,
273.
Hugue Capet, fils de Hugue le
Grand, 159. - Sa filiation, 32,
33. — Il est élu roi par les
Francs, 31 , 32.
Hugue comte du ]\Ians. — Ses
guerres avec Geoffroi Martel,
378. — Fait la guerre au comte
de Nevers, réclame l'assistance
de Thibaut comte de Blois, 2(il .
Hugue I""" du nom, scigneirr d'Am-
boise, fils de Sulpice F'"" d'Am-
boise est donné ])our otage ]iar
son père à Foulque Rechin. 181.
— Succède à son père, 182. —
Est rendu à la liberté, IHk. —
Il prend la croix et part pour
Jérusalem, 188. — Assiste au
siège d'Antioche , à la prise
de Jérusalem et d'autres villes.
— Prend part à la liatailled'As-
/.k;
lART.K ALPHABETIQUE
c.ilou cl revient à Loches, à la
cour (lu conito d'Anjou, 189.
S'rmj'are du doniicili" des com-
tes à Anilioi>e et le d<'truit, 19 '.
— Sou éloge. — Se désiste dc-i
droits qu'il prclendait sur les
|ir«-l)cndes de Saiiit-l'"loientiii,
193, 194. — Il est attaqué jiar
les seij;neurs de Sainte-Maure.
— 11 s'avance jusqu'aux portes
de la ville deTouis. — Il met le
siège devant Montriclinrd, 195,
196. — Il dévastt- la Champa-
gne, met en fuite Auliori de
Montrésor, 196,197. — Devieut
possesseur de Inute la seigneu-
rie de Cliaimiont, 193. — En
guerre avec .Maurice Efcarpellus
elRegnauItiledhâleau-Regnault.
— Il s'allie avec Raoïd de Beau-
genci et vient assiéger Monlri-
chard. 139. — Parent d'Hélie,
comte du Mans. — Il vient as-
sister au mariage de sa fille avec
Foulque le jeune, 200. — Il
étiouse Elisabeth de Jaligni,
sœur utérine deGeoffroi ^lartel,
11, l(tl, 335. — Il devient sei-
gneur d'Amboise, fait hommage
a loidquf- le jeune, 1^3. — Sol-
licité d'aller prendre ])ossession
de la terre de Jaligni dont sa
femme avait hérité par la mort
tl'Oudiu son frère, il y envoie sa
femme, 200, 201. — Son diffé-
rend avec Archcmbaud de Bra-
ves et rarchcvèque de Tours, il
dévaste la Champagne et les
terres «le l'archevêché, 202. —
Ses enfants, 201. — Il marie
Snipice sou fils avec Agnès, fille
d'Hervé de Donzi, pour établir
une jiaix durable avec la mai-
sou tle Saint-Aignan, 203. —
Ilugue construit une tour rie
j>ierre a Amboise, une autre à
.>I()ntrirhard avec une cour mu-
rée, l'cglis»' de Saiiit-Tliomas à
AmboiM' et le pont sur la Loire,
203. — Il aceomjtagne l''oul({ue
le jeune à Jéru<nleiii. — tombe
malade »-t mciiii dans ia \il'e
sainte. — Il est enterré au mont
des Oliviers près de l'église, 205.
HiGir. 1I>' du nom, fils d'Hu-
giie L'"" «le (ihaumont, et d'Eli-
sabeth de .laligni, 201. — Son
caractère.. — Est armé chevalier à
l'instigation du comte Geoffroi
le Bel, se rè-volte contre son
frère Sulpice, 273, 209. — Le
comte ayant fait la |)aix avec
Sulpice, Hugue prend la croix
et se n'nd à Jérusalem auprès
de Foulque le Jeune. — Il v
reste plusieurs années, 210. —
Il revient de Jérusalem au mo-
ment où Geoffroi le Bel assié-
geait Amboise, 212. — Il se
joint à son fière contre le comte
d'Anjou, 213. — Il épouse Li-
soie fille de Geoffroi le Roux,
seigneur de Colombiers, mais n'a
pas d'enfant. — Il rec^oit du roi
de France un fief dans l'Orléanais,
213. — Il est empoisonné dans
un repas par les chevaliers «le
Monlba/.on, 215.
IltGiF. d'Amboise, III" du nom,
fils de Sulpice II d'Amboise
<t d'Agnès de Donzi, 213. —
Son père lui donne Cliau-
mont et tout ce qu'il tenait en
fiefdu comte de Blois, 217. —
Il est fait prisonnier à la sur-
prise de Maindrai, 220. — Est
rendu à la liberté, 223. — Sur
l'orJre tle sa grand'mère Elisa-
beth, il prend possession de la
terre de Jaligni, 23^».
Ih (itF. «le Bcauvais excite la dis-
corde entre le roi Robert et la
r' ineC^oustance, 110. — Il est tué
par le comte l'oulque «lans une
partielle chasse, 110, 331.
Hi c;ti: de Clère», conseiller «le
Geoffroi le Bel, 269- — Son
traité «le la sénéchaussée i\c
l'rance, ?87. — Son ambassade
auprès «In roi de l-'rance, 390 .
— Récit de ce qu'il a lait à Pa-
ris, .391.
HliC.i'K «lu Gué,«/r / a^/«>. chrvali« r
chargé par Foulque Reeliiu «le \a
TABLE ALPHABÉTIQUE.
417
garde du palais du comte à Am-
boise, se le laisse enlever par
Hugiie d'Ambolse, 192.
HuGiîE de Lavardin, OUeul deHu-
gue Capet, reçoit de ce prince le
fief de Lavardin , 159. ; —
Epouse Helpès. — Sa fille Ave-
line. — Epouse après la mort
d'Helpès,Odeline, filledeRaoul,
vicomte de Sainte-Suzanne. —
Reçoit en dot Basougers. — Ses
fils Lisoie,Augcr et Aubin, lôO.
HuGUE de Mathefelon prend part
à la bataille d'Alençon, lk6 et
suiv. — Conseille à Robert de
Sablé de se révolter contre le
comte Geoflroi le Bel, 268.
HirGiJË de Saint-Calais, évoque du
Mans, rétablit la paix entie le
comte Geoffroi le Bel et Robert
de Sablé, 269.
HuGUE de Sainte-Maure, mari dAé-
nor et père de Hugue et de Gos-
celin de Sainte-Maure, 194.
HuGUE de Sainte-Maure , fils de
Hugue et d'Aénor, épouse Ca-
simote, dame de la Haie, i94.
— Fait la guerre à Hugue d'Am-
bolse, ibid. — Château qu'il pos-
sède à l'entrée de la ville de
Tours à titre de vicomte de
Tours, il>id. — Est tué avec son
frère par les habitants de la
Haie, 195.
Hugue, duc de Bourgogne, choisi
par les Francs pour tuteur du
jeune Charles, fils de Louis le
Fainéant, 6k. — Devient duc (!e
Neustrie, 64.
Hugue, fils d'André d'Aluie et
d'Elisabeth d'Amboise, seigneur
de ChAteaux et de Saint-Chris-
tophe, 214. — Prend part à
la bataille d'Alençon, 146. —
Ami de Robert de Rochecorbon,
soutient le parti de Lisoie d'Am-
boise contre Geoffroi de Preuilli,
assiège Château-Renault et fait
Guiclier prisonnier, 185.
HuGUE,Glsd'Auger de Basougers, et
neveu de Lisoie d'Amboise, 172.
HuGxm, fils d'Ebard, ami de Sul-
pice II d'Amboise, 206.
Hugue, fils de Robert II roi de
France. — Sa mort. — Enterré
à Compiègne, 111.
Hugue le Grand abbé de Saint •
Martin de Tours, 32. — Ses
trois fils, Othon loi d'Allema-
gne et d'Italie, Henri duc dç
Lorraine et Hugue Capet roi de
France, 32.
HuGxrE, père d'Eudes le Cham]>e-
nois, bâtit le château de Chau-
mont au lieu dit la Vaclierie de
la Comtesse, 164.
HuNAULT, duc d Aquitaine, chassé
par Pépin le bref, 25.
Huns (les) prennent Metz. — Leurs
ravages en France, 17. — Ils
sont battus par le patrice Gilles
etTursomodusroidesGoths, 17.
Ile Bouchard (1'), château de Tou-
raine, 378. — Assiégé et pris,
267, 268. — Le bourg de Saint-
Maurice et le bourg de Saint-
Léonard brûlés, 267.
Indre (T), rivière de Touraine,18.
iKDROis(r), ruisseau de Touraiiie,
20.
IsGELGER , sénéchal du roi,
épouse Adèle fille de Geoffroi,
comte de Gâtinais. — Devient
seigneur de Châteaulnndon et
comte de Gâtinais, 40. — Sa
mort, 41.
lNGEL&ER,fils de Tertulle, épouse
Pétronille, fille du duc de Bour-
gogne , 39. — Epouse Alix,
nièce d'AIaud et de Raimon cvè-
ques, 320, 371. — Défend ...
marraine et lue son accusatein ,
39, 320, 355, 375. — Provo-
que Contran en combat singu-
lier et le tue, 41, 43. — Estclio,-
si pour héririer par .sa marraine
418
TABLE ALPHABÉTIQUE
Adrlr, kk, kb. — l'ait hom-
iu;i{5<' au roi pour CliûttMulaiidun
et le ooniti- (le Gàtinais, ^5. —
Hcçoit du roi le vicomié «l'Or-
léans et la Touraine, kb, 320,
365. — Ramène d'Auxtrri- le
corps de saint ALirtin, ^6, 60,
50, 57 — Reçoit la seconde moi-
tié du comté d'Anjou, ^46. —
Défend ces contrét-s contre l< s
Normands, 46. — l'ait nommer
Hrrherne archevêque de Tours.
Reçoit une préhende du chapitre
de Saint-Martiu, 63. — Sa mort,
63. — Enterré à Saint-Martin,
63, 320,371.
IjrGRLGRK, (ils deFoulque le Roux,
est tué par les Normand*, 66,
320.
Insitla f'ov. rile Bouchard.
Ivo.MADL'S, jeune Breton, s'étahlit
sur les terres de Boson, comte
de (Ih.Trtres, et construit la
ville de Blois, 16.
.F
Jaqueli» de Maillé et ses frères
prennent part à la bataille d'A-
lençon, 146 et suiv. — Il ac-
compagne Geoffroi le Bel à
Rouen, lorsque celui-ci y fut
armé chevalier, 234. — Ravage
avec ses frères les terres de
Sulpice Ild'Amboise, 273,209.
— Passe de son côté, — échappe
à la surprise de Maindrai, 220.
Jp.ANd'A lu ie.seigneur( le Châteaux,
prend part à la bataille d'Alen-
çon, 147.
jRAJf, comte de Vendôme. — Son
cai-aclère. — Surcède à son
père. — S'allie avec Renault
de Chàteau-Regnault, 210. —
Il fait la guerre a. Sulpice d'Am-
boise. — Bataille de Château He-
gnault. — Il est fait |)risonnier,
211. — et enfermé à Chaumout,
212.
Jew d<' la Flèche, père d'Hélie de
1,1 rièche, 134.
Jk\i«,s< igneurde Lignières, épouse
Aénor, sœur de Huguede ('h.iu-
m..nt, 190. — Sesenlanls. 190.
— (iuusinde .Sidpiced',\mboise,
est fait ijrisonriier lors de laitur-
pri.se de .M.'iiiidiai, 220.
Ikak df Moniba/.on vend son ch.\
teau a Foulque le jeune, 144.
— AvMni reçu une p.triie du
prix, il vrnt le garder. — Foul-
que le Jeune en fait le siège et
le prend, 144
JeA-n ilt^ tcnioorlhus , écuver de
Charlcmagne, 32.
Jean, fils de Jean de Lignières,
191.
Jean, moine de INlarmoutier. —
Fxorde de son histoire du comte
Geoffroi, 230. — Préface de son
histoire descomtesd'Aujou, 351 .
353. — Source oii il a puisé. 353.
Jeai» sans Terre, roi d'Angleterre,
371,342. — Succède à sonjière,
368. — Ses guerres avec Philippe
Auguste. — Et avec Arthur son
neveu. — Bataille de Mirebeau.
— Il fait assassiner Arthur. —
— Privi* de ses Etats par juge-
ment des pairs de France. Il se
retire à la Rochelle. — Sa cam-
pagne en Poitou. — Il est f<»rcé
de fpiiiter la I-'rance, 369, 370.
Joi KDAiN Tesson, 231, 301.
Judith femme de Louis le Débon-
naire et mère de Charles le
('hauve, 26.
JiDiTM, lille de Conan, duc de
Iîr«'tagnH.é|)ouse Richard tiuc de
Norn):iiidip,93, 327. — Ses deux
lils, Richard l't R<ili<rt, 101.
Jitin-.i., lilsdeG.iutliierde .M.iveiiiie,
prend |>art à la bataille il'.Mi-u-
çon, 148.
JrviNAi. cité, 207, 271.
TABLE ALPHABETIQUE.
419
Lakceiin de Beaugenci, 191.
Landa Concju'iretî . J'oy . Conque-
reux.
Landonense Castrum, Voy. Château-
landon.
Landri de Châteaudun reçoit de
Geoffroi Grisegonelle une mai-
son forte en bénéfice à Amboise.
Fait la guerre au comte Maurice,
88. — Veut lui enlever la ville
d' Amboise, 88. — Ravage laVallée
et l'Anjou, 88. — Ses expédi-
tions contre FoulqueNerra, 89. —
Le comte d'Anjou le chasse
d'Aml)oise et détruit son châ-
teau fort, 89, 91, 326.
Langeais possédé par Eudes le
Champenois, 162. — Assiégé et
pris par Foulque Nerra après la
mort d'Eudes , 168. — Con-
struit par Foulque Nerra, 377.
Larchaium, Larcay, bourg appar-
tenant à l'archevêque de Tours,
202.
Laudiacus , Mont-Louis en Tou-
raine, 199.
Laudunum. Fbj-. Loudun .
Lavardin, 161.
Le Breto:* d' Amboise, auteur de
chroniques, 353.
Léger, évèque d'Autun, 2^.
Léon de Meung, fils d'Arnoult de
Meung, allié de Foulque Nerra,
175, 176. — Est chassé d' Am-
boise par Foulque Rechin, 140.
Lery, Leotficrius, archevêque de
Sens. — Sa mort, 113.
Lescelin d'Orçay, fils de Béreng'^r,
échappe h la mort lors de la
prise de soa cliàteau, 182.
L'ingaium. yoy . T^aiigeals.
LisiARD, seigneur de .Sablé, jir.-nd
part à la bataille d'Aleuçon, \kl,
l^iS. — Se révolte contre Geoffroi
le Bel, 263. — Il est battu et
perd son château, 268.
LisoiE de Bazougers, fils du vi-
comte de Sainte-Suzanne, 91.
— Fils de Hugue de Lavardin
et d'Odeline, 160. — Après la
mort de son père réside à La-
vardin, reçoit Bazougers pour
sa part d'héritage, 161. — S'at-
tache à la fortune de Foulque
Nerra qni lui confie la garde
d'Amboiseetde Loches, 91,162.
— Ses incursions sur les terres
de Blois, de Chaumont et de
Saint-Aignan, 164. — Sénéchal
de FoulqueNerra, 169. — Epouse
Hersende, fille aînée d'Archem-
baud deBuzançais, ihid. — Reçoit
en dot le château d'Amboise et
la tour de pierre, 169, 116, 331 .
• — Discours qu'il tient à Geof-
froi Martel sur la guerre contre
le comte de Blois, 119. — As-
siste à la bataille de Noit, 120,
170. — Reçoit différents do-
maines à Amboise, 170. — Ses
frères, ses fils, ses filles, 172. —
Partage ses domaines entre ses
fils.— Meurt et est enterré à Vil-
leloin près de l'église de Saint-
Sauveur, 173.
LisoiE d'Amboise deuxième du
nom, lils cadet de Lisoie de Ba-
zougers, 172. — Aide son frère
à se défendre contre les attaques
de Foulque Rechin, 176. —
Soutient tout l'effort du Rechin
pendant la captivité de son frère,
179. — Promet de protéger son
neveu Hugue. — Lui sert de tu-
teur, 182. — Aide à le tirer des
mains du comte d'Anjou, 182,
183, 184. — Se fait moine a
Pontlevoy. — V meurt, 187.
LisoiE fiile de Geoffroi le Roux,
seigneur de Colombiers, épouse
Hugue frère de Sulpice II d'Am-
boise, 213.
Loches ville construite par Turso-
modus Lotchius, 17. — Fut
donné par Charles le Chauve à
Alaud, 28. — Foulque Nerra en
420
TABLE ALPHABETIQUE
confie la garde -t Lisoic de Ba-
zougers, 163. — ^■illecit.■■t^ 212,
251.
LoHDRFi assiégé par César, 9.
LoTHAïKE fil» de Louis le Pieux,
donne son nom à la Lorraine,
26.
LoTHAiBF., fils de l/Oiiis d'Outre-
mer, \b^.
Loi ni > pris par Geoffroi Grisego-
nelle, 376. — Conquis par Foul-
que Rechiii, 380.
Lotis le Drhonnaire fils de Char-
it inagne et d'Hildegarde, épouse
Hermengariie. — Ses trois fils,
— Epouse Judith, 26.
Loris le Fainéant marie Ingelger
son sénéchal avec Adèle comtesse
deGàtinais, 3 1 , W. — Donne a In-
gelger fils de Tertuile le vicomte
d'Orléans, la Tonraine et le
comté d'Anjou, kb.
Loins \l le Gros\ fils de Philippe,
épouse la fille du comte de.Mau-
rieiine, 32.
Louis \ II le Jeune, roi de France
épouse la fille de Guillaume duc
d'Aquitaine, 33. — Il jiart pour
la croisade. — Mauvaise issue
de c<'tte croisade. — Son retour,
33. — Reçoit l'hommage d'Hen-
ri II pour le duché de Norman-
die et le comté d'Anjou, 336.
Loup (saint) évéque d'Angers, 5^*.
LrcAiw cité, 9, 118, 13^», 207,
270.
Llciis consul est envoyé contre
Arthur roi de Bretagne, 15. —
Il est défait à Autun, i/>/V/.
Lupv ou Louve, fille de Billeius
épouse Eudoxe vicomte de Tours.
— Elle en a deux fils. — Elit-
se retire à Villeloin, 17. — Sa
mort, 21.
M
Maii^drai. Prise et destruction de
ce château, 218, 219, 220.
Maink (le) joint au comté d'Anjou,
143. — Réclamé par Hélic frère
deGeoffrDi le Bel, 155.
Maixold, évêque du Mans, bk, 61.
Main T'allis, Malevau eiiTouraine,
18 .
Malum Leporar'wm ro)-.Maulévrier.
Ma>s (le\ — Geoffroi le Bel s'y
marie, 236, 237. — Le Mans
est assiégé, 262. — Eglise de
Saini-Pierre île la Cour, 274.
— Eglise de Saint-Julien, Geof-
froi le Bel y est enterre, 293. —
séjour du pape Urbain II, 381.
MvRcoiAHi) de .Sauniur. — Sa do-
nation a Notre-Dame d'Amboise,
171.
M\BcoMin, dnc de» t'Hinc», 22.
Mabip., scrur d'Engehand, arche-
vi^que (le Tours, épouse Guen-
mard <le l.ivardin. — Elle eu
a une fille, ] 61 .
MAliMorTiEH. I)estru<tion de ce
monastère par les Normand.*. —
Massacre des moines, 49! —
Récit des prétentions injustes
élevées |iar Geoffroi le Barbu sur
ce monastère, 135. — Les moi-
nes sup]ilient Hugue abbé «le
Cluni de leur venir en aide, 137.
— Flvénements arrivés à ce mo-
nastère, 188.
Makso.-*. — Siège de ce château,
376.
Martin, cousin de Pépin, fils d'An-
sigise, C't tué par l'.broïn, 24.
M vRTi.N (saint) convertit les hahi-
tanls d'.\n)boise au christianisme
11,12.
Marti > (le corps de saint) est porte
à Aiixerre j)ar crainte d'Has-
ting, à Orléans, à Saint-Benoit,
à Chablis, 29, 46, 50-51. —
Miracles qu'il opère dans l'é-
glise de Saint-Germain, 51. —
Ft pendant son retour, 52, 58,
60. — Est replacé dans son
église. — .Sa cliÂsse, 62. — Fait
lever le s>égc de Toum aux
Normands, 30.
TABLE ALPHABETIQUE.
421
Mathieu, doyen de l'église d'An-
gers, 231.
Mathilde fille de Henri I"^"" roi
d'Angleterre, veuve de Henri V
empereur d'Allemagne, épouse
Geotfroi le Bel, 151, 152, 362,
367. — Passe en Angleterre. —
S'empare d'une partie de ce pavs,
281, 282, 295. — S'aliène 'les
esprits par son orgueil. — Obli-
gée de quitter Londres, 309. —
Est reconnue comme souveraine
excepté à Kent, 309. — Con-
seille d'abandonner Chaumont,
223.
Maulévrier, château construit par
Foulque Nerra, 377.
Maureacum^ 168, 169, 173.
Maurice breton vient trouver Ma-
xime à Trêves, 13.
Maurice de Crnon combat avec le
comte Foulque le Jeune à la ba-
taille d'AIençon, 146 et suiv,
Maurice Escarpellus, chevalier ha-
bitant Chaumont, se déclare 'en-
nemi de Lisoie et du jeune Hu-
gue, 183, 184. — Veut intro-
duire la discorde entre la com-
tesse Alice et Hugue, 198. — H
ravage les terres d'Aniboise. —
— Ses courses et ses cruautés,
199. — Il fait la paix avec Hu-
gue par l'entremise de Raoul
de Beaugenci, 200.
Maurice, fils de Geoffroi Grisego-
nelle. — Son éloge, 87, 357,
371. — Cinquième comte d'An-
jou, 326. — Epouse la fille
d'Aimeri comte de Saintes. —
Il est père de Foulque Nerra,
88, 326. — Sa mort, 89. —
Enterré à Saint- Martin. — Ses
démêlés avec Landri de Châ-
teaudun, 88.
Maxime s'établit en Armorique
avec un grand nombre de Bre-
tons, 13. — Fait expulser Tor-
quatius, 35.
MAxnn> Hercule envoyé par Dio-
clétien ct-ntre Conslnutin, fait
massacrer la légion Thébaine,
10. — Il est tué à Marseille, 11.
Mediiana, la Mayenne, 46.
Meledunum. ^oj. Melun.
Melun. Siège de cette ville par le
roi Robert, 77. — Le roi Kobert
y meurt, 112. — Siège de cet^
ville par Geoffroi Grisegonelle,
388.
Meron, ville de Poitou possé-
dée par les religieux de Saint-
Aubin, 288.
Mérovée roi des Francs, père de
Childéric , 18, 23. — Force
Tursomodus, à fuir jusqu'à
Vienne où il meurt, 17.
Meslay, château appartenant à
Gui de Laval, 263.
Milanais (les) offrent le royaume
d'Italie à Eudes II le Champe-
nois, 114.
Milesende fille de Beaudoin II,
épouse Foulque le Jeune, 340.
MiREBEAu, château possédé par
Foulque Nerra, 91. — Assiégé,
265, 344. — Prise de ce château
par Jean sans Terre, 368.
Moines de Saint- Aubin vexés par
Giraud de Montreuil-Bellai ,
288.
Mons Dudellu f^'oy. Montboyau.
Moris Considaris, Z'o) . Montcontour.
Moxs MoRENTius , Montmorenci ,
près Paris, 76, 323.
Mo>TBA70N, château assiégé et pris
par Foulque Nerra, 116. — Donné
en garde à Guillaume de Mire-
beau, 116, 165. — Possédé par
le comte Eudes le Champenois,
162. — Foulque le Jeune l'a-
chète de Jean deMontljazon, 116,
167.
MoMTBOYAU, 3Ions Bitdellus^ con-
struit par Foulque Nerra pour
inquiéter la ville de Tours dont
il voulait se rendre maître, 108,
165. — Assiégé par Eudes le
Champenois, 109. — En lève le
siège, 165.
MosTco>TouR, château construit
par Foulque Nerra, 377, 370. —
Bataille de ce nom, 378.
MoîiTiLS sur Beuvrou (les), 213,
219.
422
TABLE ALPHABETIQUE
MoxT.M()iir.?(ci, assi»''gé par les AI-
lemaiids, "/S, 323.
MoNTKj'.SOK, ét>nioIogie du nom de
ce château, 167. — Sa pris*',
20^».
MoMHKiiii. -Bki.lai, cliAtcau con-
struit par Foulque N<Tra, 377.
— Sii'ge fait |)ar Foulque le
.leune, Ikk. — Siège parGeoffroi
le Bel, 282, 284.
MoxTiucHAKD, chi\teau construit
j)ar Foulque Ncrra sur ks terres
de Gelduin deSaunuir, 107.
Mi)>T Siiint-.Mitliel, tournoi entre
les bretons et les normand», 238.
MoK\.f château construit par Foul-
que Nerra, 91, 124, 199.
MoRTiis, château, 278,294,295.
iVIoKVA.N, neveu il'Arlhur. — Se
fait roi de Bretagne, épouse la
femme de son oncle, est tué par
Arthur, 15.
lHota Fiilcuii^ château situé à Ani-
hoise, 175. — Sa destruction,
181.
Mustcroltim. l'ojr. Montreuil-Bellai.
N
Nahtf.s, ville assiégée et prise par
Geoffroi duc de Bretagne, 368.
NvNTF.iiiL. ville détruite ])ar Foul-
que Nerra, 107, 167, 200.
A'a/iloliuni. J'oy. Naiiteuil.
Na/.kllks, ville fondée par César
j)our la construction de ses flot-
tes, 7.
Nrgkon, village de Touraine, brûlé
par les Normands, 29.
Nfatlo?!, châtelain de Chaumont,
nommé |)ar Eudes le (Champe-
nois, 164.
Nevklon de Fréteval éj)ouse N.
fille de Guenmard de Lavardin
et nièce d'Fngehaiid archevêque
de Tours, 161 .
NicÉH. Prise de cette ville par les
croisés, 382.
AiJiiJ McruU, 36.
JVoastriim. f'oy. Nouastre.
NoiT. Bataille de ce nom, 120.
Ni)HMAM)iF., pourquoi ainsi nom-
mée, 69.
Normands (les) font le siège de
Tours, 29, 38. — Commandés
par Ilasting, sont défaits, 48.
Notrk-Damr (église de) .i Amboise.
— Foulque Nerra et Sulpice y
fondent un diapitre, — On y
met des reliques de saint Floren-
tin. — Donation faite à cette
église par Mareouard de San-
mur, j)ar Geoffroi Martel et par
Lisoie, 171.
NoiiASTKK. Foulque Nerra y fait
passer son armée pour gagner
Loudun, 165, 166.
O
OnFLiifE, lille de Raoul, vicomte
de Sainte-Suzanne, épouse Hu-
gne lie Lavardin. — Son lils Li-
soie, 160.
(JnoK (saint) abbé de Cliini. —
•Son récit <lu retour de» reliques
de saint Martin d'Auxerre .i
Tours, kl. 60. — Estélevéavcc
Foulque le Bon, 67. — Habite
une cellule près de Saint-Marlin
de Tours. 67. — Devient èeo-
i.\lre de Sainl-Marliii. — Fait
rendre .n Saint-Martin les vase^
dont Foulque le Bon s'é-lait em-
paré, 68-69. — Beçoit une lettre
de b'oulque le Bon, 69.
Orcariiim, ch.Ateau, 181.
Om.i'.ANS, la viecjmtè de cette TiMe
«lonnée à Ligelger, 45. — Le
corps de saint ]\Iartin v est por-
té, 50.
Oiiuic Pire'.oup, ^ry«r//Y>r>, é|)ouse
en second» s noce» Elit» ibeth (iile
de LiM>ie I"""" (r.\ud)oise, 172.
TABl.K ALPHABÉTIQUE.
^Uu des conseillers de Siilpice
d'Ambolse, 206.
Otbert de la Heuse, 231.
OiHos roi d'Allemagne et d'Italie,
frère de Hiigne Capet, 31, 32.
Othon II empereur d'Allemagne
s'avance jusqu'à Paris et assiège
Montniorenci. — Geoffroi Gri-
segonelle le défait et le poursuit
jusqu'à la rivière de l'Aisne, 76,
387.
OuDiK, porte enseigne d'Arthur,
reçoit la Flandre en fief, 14. —
Sa mort, 15.
OuDix le Barbu, père de Guillau-
423
me, seigneur de Jaligni, 191.
OuniN de Jaligni, fils de Guillaume
de Jaligni et frère d'Elisabeth,
femniedeHngued'Amboise, 191.
— Vient défendre les terres de
son beau-frère, 220. — Défend
Ghaumont contre le comte de
Blois, 221. — Est forcé de re-
tourner chez lui, 223. — Est
assassiné par les siens pendant
un pèlerinage à Saint-Gilles, 200,
224.
OimiN , troisième fils d'Hngue
d'Amboise et d'Elisabeth, 20 1.
Ovide cité, 248, 249.
Passavniititm , Passavant, château
construit par Foulque Nerra,
377.
Paul, consul romain établi à An-
gers, est pendu, 20.
Payen Bafer, allié de Giraud
de Monlreuil-Bellai, 283, 284.
Pe\n de Clervaux, chevalier, ac-
compagne Geoffroi le Bel à
Rouen , lorsqu'il s'y fait armer
chevalier, 234. — Conseiller de
Geoffroi le Bel, 270.
Peloquin de l'Ile Bouchard, prend
part à la batailled'Alençon, 149.
— Se révolte contre Geoffroi le
Bel, 267. — Perd rile Bouchard
et est forcé de se soumettre, 267,
268.
PÉPIN fils d'Ansigise obtient le du-
ché de France, 24.
PÉPIN le Bref est sacré roi. — Il
chasse Hunault et Waifre d'A-
quitaine, 25. — 11 défait les
Vandales en Aunis. — Père de
Charlemagne. — Sa mort, 26.
PÉi'iN fils de Louis le Débonnaire,
26.
Perse cité, 185, 277.
Pethonille, fille de Hugue duc de
Bourgogne, épouse TeriuUe. —
Mère d'Ingelger, 39, 319.
Philippe, fils de Louis le Gros,
tombe de cheval et se tue, 33.
Philippe I>='' roi de France règne
47 ans, 32. — Vient à Tours.
— Enlève Bertrade de Monlfort,
femme de Foulque Rechin et
l'épouse, 143, 192, 193. — Il
en a deux enfants, 143.
PiEKKE de Chemillé prend part à
la bataille d'Alencon, 146.
PiEHKE de Palluau, ami de Sulpice
d'Amboise, 206.
Pierre de Prenillv prend part à la
bataille d'Alencon, 149.
Pmis, fille de Clotaire et femme
d'Ansbert, 25.
Pons Ursus. Voy . Pontorson.
Pontesium. Voy . Pontoise.
PoNTi.EvoY, château appartenant à
Gelduin de Saumur, 107. —
Bataille de ce nom, 107, 108,
377. — Abbaye fondée à Pont-
levoy, 166. — Sulpice I»"" sei-
gneur d'Amboise y est enterré,
183. — Denise y est enterrée,
185. — Et Geoffroi de Ghau-
mont, 197, et Elisabeth femme
d'André d'Aluie, 214. — Li-
soie d'Amboise s'y fait moine,
187.
POJSTOISE, 391.
PoNTOKsoN ville de Normandie,
'^96.
PoKT (Gordon (le; village de Tou-
rainc sur le bord du Cher, 73.
424
TABLK ALIUABETIQUE
PoHT de Piles (le) village sur le
boni de la Vienne, 73.
Piirtus Cuurdonis. f'oj. le Porl
Cordon.
Purttu Pilte. f'o\ . Port de Piles.
Pheuii-Li, château assiégé par Foul-
que le jtune, 1^3.
Phiam chef trojeu, 21.
Rxiiinus, f'oy. Robinus.
Raimon évêqiie d'Orléans, frère
d'Alaud archevêque de Tours,
45,54,61,62.
Raimokd, frère du comte de Poi-
tiers, 33, 316. — Devient prince
d'Antioche |)ar son niariaf^e avec
la lille de Bolunioiul, 154.
Rai>ai n deChateai-Gontif.h, pre-
mier du nom. — Ses fils, 124. —
^a à Jérusalem. — meurt, 124.
Raisaud de Chateal-Gontier ,
deuxième du nom, filleul de
Geoffroi Martel, prend uart à la
bataille de Noit, succède à son
père, 124. — Sa mort, 125.
Raikaud de Chatkai -Gontier ,
troisième du nom, fils de Geof-
froi de C^hAleau-Gontier et de
Béatrix, nièce de la femme du
comte Geoffroi Manel. — Son
éloge, 125.
Raiwald de Châteaux (la Valière)
prend part à la bataille d'Alen-
ron, 147. — Aliié des Veudo-
mois, tait la f^uerre à liu^ue
d'Amhoise, fortifie Moran, 199.
— Conclut un traité avec Jean,
comte de Vendôme, (ontre Sul-
pire d'Amboise, 211.
Rainacd de Saint-Valkri. — Son
différend avec Etienne, roi d'An-
gleterre, 294.
Raikaui) d'Ussé prend part à la
bataille d'Alen^on, 149.
Raixaid i.e Roux, seigneur de Co-
lombiers, 231.
Raoul, archevêque de Tours, on-
de de Gilla, 201. — Sa luort,
201.
Raoul, comte de Péronne, séné-
chal de France, 392. — Prend
part à la bataille d'Alen<^on ,
145.
Raoul de BKAUGEifci, 390. — Allie
de Hngue deChanmont. — .-as-
siège .Slontrichard, 199. — Pa-
rent de Hélie, comte du Maine,
assiste au mariage de la fille de
ce dernier avec Foulque le jeune,
200.
Raoul de la Haie, assiégé dans
son château par Geoffroi le
Bel , se rend à composition ,
299.
Raoul de Martr/io, 394.
Raoul, iîls dEbhon de Deols et de
Denise d'Amboise, J14.
Raoul, Iîls de Richard , duc do
Bourgogue , e»t proclamé roi,
31.
Raoul Glaber, ce qu'il dit des
Bretons, 93. 3J3.
Raoul GuiARU de Caadé, père de
Crispin de Maindrai, 217.
Raoul, vicomte de Sainte-Suzanne,
marie sa filleOdcline àHugue de
Lavardin, If^O.
Raoi'l, vico;iite de Thouars, em-
brasse le parti de Geoffroi Mar-
tel contre Guillaume, comte de
Poitiers, 127.
Rcliqvcs données par Foulque
Nerra à l'église de Beaulieu ,
106. — A Notre-Dame d'Am-
boise, 106.
Rémi \_SaiutJ console la reine Clo
tilde, 20.
Renouf, comte de Chester, s'asso-
cie à Robert, Gis naturel du roi
Henri et .i plusieurs antres sei-
gneurs ]»our faire lever le siège
de Lincoln, 302.
Réversion de Saint-Martin. — Fét<
de ce nom, 61.
RlciiAKD, abhi-, trouve le corps du
comte F.udes H et le rend k sn
Icnime, 11.*!.
TABLE ALPHABETIQUE.
^2i3
KiciiARD II CoELB DE LiON est fait
comte de Poitiers par sou père
Henri II, 3^2. — Sa révolte con-
tre son père, 344. — Son his-
toire abrégée, 368. — Sa mort,
36S, 371.
Richard, duc de Bourgogne, père
du roi Raoul, 31.
Richard, duc de Normandie, épouse
Judith, fille de Conan, prince
des Bretons, 93. — Ses deux
fils Richard et Robert, 101.
Richard, deuxième du nom, fils de
Judith, est empoisonné par sou
frère Robert, 101. — Il laisse
un fils bâtard, Guillaume, 101.
Richard de la Haie se fortifie dans
Cherbourg. — Va cherclier des
renforts en Angleterre. — Est
pris au retour par des pirates,
299, 300.
Richard, fils d'Ursus, est pris avec
le roi Etienne, 308.
Ridei. de Rillé , épouse Cham-
paigne de Braves , 191. —
Echappe à la surprise de Main-
drai, 220.
Robert d'Avoise , de Avessiaco ,
gardien du château d'Amboise,
180. — Attaque Hugue d'Am-
boise. — Se réconcilie avec lui
et lui fait hommage, 186, 187.
Robert de Bellème soutient le
parti d'Henri I"^"", roi d'Angle-
terre, à la bataille d'Alençon ,
145.
Robert de Bi.ois, envoyé par Foul-
que, roi de Jérusalem, 390. —
accompagne Geoffroi le Bt-l à
Rouen , lorsqu'il s'y fit armer
chevalier, 234.
Robert de Neubotjrg, doyen de
Rouen, 347.
Robert de Rochecorbox , fils de
Thibaut et de Sihille, 172. —
Construit son château malgré le
comte d'Anjou. — Jl est fait
prisonnier par Geoffroi Martel,
142. — Il soutient son oncle
Lisoie dans sa guerre contre
Geoffroi de PreuillI, 185. —
Vient chercher Corbe sa cousine
au Port de Saint-Juhen et la
conduit à Rochecorhon, 190. —
Hugue d'Amboise partant pour
Jérusalem, lui confie la garde de
ses terres, 188, 216.
Robert de Se.mrla>cai accompa-
gne Geoffroi le Bt-l à Rouen ,
lorsqu'il s'y fit armer chevalier,
234.
Robert de Seuili.i assiste .i la
bataille d'Alençon, 148.
Robert, abbé de Saint-Martin, est
fait roi et tué par Charles le
Simple, 31.
Robert, deuxième du nom, fils
d'Archembaud de Buzençais et
neveu de Sulpice le Trésorier,
possède Chàtillon en propre ,
172.
Robert, fils d'Haimon, reçoit du
comte lugelger Amboise en fief,
63.
Robert, fils naturel de Henri 1'='',
roi d'Angleterre, 302.
Robert, fils de Lisiard de Sablé,
succède à son père. — Prend
part à la révolte contre Geof-
froi le Bel, 268. — Il est mé-
nagé par Geoffroi dont il était
le frère de lait. — Il perd enfin
le château de la Suze. — Fait la
paix, 269. — Se révolte une
autre fois , 269. — Obligé de
demander la paiv, 272.
Robert, troisième fils du roi Ro-
bert, 111. — Est fait duc de
Bourgogne par son père Henri,
112.
Robert \^^, fils de Sulpice Mille-
Boucliers, seigneur de Buzen-
çais, père d'Archembaud et de
Sulpice le Trésorier, 172.
Robert , le Diable ou le Magnifi-
que, duc de Normandie, épouse
la fille de Cnutli, roi d'Angle-
terre et la répudie, 102. —
Ayant empoisonné sou frère Ri-
chard , entreprend le pèlerinage
de Jérusalem, 101, 142, 151.
— Il, rencontre Foulque NerA
à Constantinople. — Fait route
avec lui et meurt en Bithvnie,
4i«i
TAULE ALPHABETIQUE
où il est ciitern'', 101, 14 "2. —
Laisse un fils bâtard iioimné
Giiillaiiiiir , et le Coiniiiéraiit
après la conquête de l'Aii^le-
teirc, 151.
Iloiii UT, roi de France, (ils de
liuf^ue Ca|)et, règne 30 atis. —
Reconstruit Saint-Aignan d'Or-
léans, 32. — Donne à Geolïroi
Grisegonelle la sénécliaussée de
France cl le Maine, 76-78, 387-
389. — l'ait le siège de Mehiu,
77. — l''|)Ouse Constance, nièce
de Foulque Nerra. — Il en a
quatre fils, 110. — Choisit son
fils Hugue pour son successeur,
puis son fils Henri, 111. —
Meurt à Melun, 1 12.
RoBiNi's, auteur de chroniques,
353.
RocuF. AU-MoiM-: (la), ch;\tcau ,
369.
Rocnr.coiuio-N , château en Tou-
rainc, 166, 179, 180, 183, 190.
— Pris par C.colfroi Marlel,
335. — Sulpice F' d'Anihoife
y meurt, 183. — Prise de ce
ciiàleau par Foulque Rechin ,
Ul.
RocHKi.i.H (la), lieu de débarque-
ment du roi Jean sans Terre,
369.
RoGHK, évèqne de Chàlons, aide
a retrouver le corps d'Eudes le
Clianipenois, 115.
RoUEii, cvéque de Salisburi, ap-
porte la couronne au roi Etienne,
279. — .Sa mort, 281.
HcxJi K 1.1. Dfaki.k, seigneur de Mon-
trésor, est nommé jiar Foulque
Nerra cliAtelain fie ]\Ioiitricharfl,
107, 167. — Dévaste la terre de
.Sainl-.\ignan et les environs de
Chauinontet de Poullevoy, 118,
167.
Rot;o>- DK Coi'K, un des alliés de
Giraud deMontreuil-Bellai, 283,
284.
Roi.LON prend le Mans, vient à
Tours, 49, — puis a Orléans, 51.
— Détruit Marnioulier, 49. —
Assiège Chartres. — Se fait
chrétien. — Reçoit lu Norman-
die et épouse Cîilla , fille de
Charles le Simple, 31, 69.
RosciLLF., fille de G.irnier, seignem-
de Loches, épouse Foulque le
Roux, 65, 320. — Ses trois fils,
320.
RoTHOu, comte du Perche, as.siste
a la bataille d'.VItnçon, 145.
RoTKN. — Geoflroi le Bel y est
armé chevalier, 234 , 235. —
Henri l^i", roi d'Angleterre, y
meurt, 156, 278.
Btipella. T'oy. la Rochelle.
Rupes Cor bonis. J'oy. Rocbecor-
bon.
Rupes Monac/i'i. l'to . la Rochc-au-
Moine.
Sviii.K Château, 268.
Saint-Aioran , chAteau construit
jiar Hugue, père d'F.udes le
Cliampenois. — Eudes en con-
fie la garde à Geoflroi le
Jeune, ]6k. — Fglis<- dr Saint-
Jean a .Saint-Aignan, 165, 180.
- Environs de Saint-Aignan
i.iva^és par Lisoie, 164, 257. —
(!iiiiqui»par(iet)ffroi Martel, 378.
S\isT-.\i iii!x et S\iM-Li/.i?« (ab-
l.ayr» de), 65, 67, 288, '289.
.Smm - l'ii >on - M li -Loiui . — Le
corps de saint .ALirtin y ot
porté, 51.
Saint-Flokhntin (église de) a \m-
boise, 106, 170.
Saim-Gili.ks (pèlerinage de). —
{^udiii de Jaligni «-st assassiné
en s'y rendant, ■J24.
.Saint-Hilaiuk en Normandie, 295.
Sai>tJiii.if.> du Mans (église de),
293.
Saixt-Lai 1) d'Angers (église <lc),
251.
Saim-Lo en Cotentin, 298.
TABLE ALPHABETIQUE.
427
Saiivt-Maktin d'Angers (église de),
251.
Saint-Martin de hi Bazoche, sa
construction, 48.
Saint-Maktin-le-Beau (bataille de
ce nom), 48, 170.
Saint - Martin de Châteauneuf
(église de). — Sépulture d'Ingel-
ger, 63. — De Foulque le Roux,
67. — De Foulque le Bon, 75.
— De Geoffroi Grisegonelle ,
87, 376. — Sulpice d'Amboise s'y
réfugie, 179.
Saint - Mattrice d'Angers (église
de), 251.
Saint-Nicoias d'Angers. — Dédi-
cace de cette église par le pape
Urbain II, 381.
Saint-Ojier, 394.
Saint-Ours de Loches (église de),
251.
Saint-Rkmi-sur-Loire. — Chirla-
ciis, 67.
Saint-Sépulcre de Loches ou de
Beaulieu (église de), 387, 396.
Sainte-Trinité de Vendôme (mo-
nastère de). — Fondé par Geof-
froi Martel, 131. — A quelle
occasion, 132.
Saintes (comté de), possédé par
Guillaume, comte de Poitiers,
126. — Est réclamé par Geof-
froi Martel, qui l'obtient après
la bataille de Clief-Boutonne,
130. — Est laissé à Foulque
Rechin, 333.
Saintongeois (les) proposent à Geof-
froi 3Iartel de lui ouvrir les portes
de leur ville, s'il parvient à s'en
approcher, 127..
Salgio, 180.
Salluste cité, 140.
Sai.omon , fils de Sehebrand de
Mayenne et d'Aveline de Lavar-
din. — Son fils Guenmard, 161.
— Cousin de Sulpice d'Am-
boise; le tire de l'église de Saint-
Martin et le conduit à Roche-
cor bon, 179.
Samson , archevêque de Reims ,
341.
Sancerre, ville fondée par César,
4. — Comté donné à Etienne,
fils de Thibaut, comte de Blois,
216.
Sancla Maura, Sainte-Maure, châ-
teau construit par Foulque
Nerra, 377.
Sarictus Audomartis. f oy, Saint-
Omer.
Sarrasins ( les ) envahissent les
Gaule.s, 27.
Saujiur, château possédé par Gel-
duin, 162. — Pris par Foulque
Nerra, 109, 165.
Savari, neveu de Geoffroi de
Cliaumont, obtient les biens de
son oncle, situés eu Angleterre,
185.
Scalaria^ faubourg de Tours, 190.
Sceva, prince de Vienne en Pro-
vence, 4.
Seguin, fils de Jean de Lignières,
191.
Seguin Rahier, fils de Ridel , fait
prisonnier lors de la surprise
de Maindrai, 220.
SehebR;\jjd de RIayenne épouse
Aveline, fille aînée de Hugue de
Lavardin. — Son fils Salomon,
161.
Semblancai, château de Touraine,
fortifié j)ar Foulque Nerra, 91,
Sénéchaussée de France donnée à
Henri III, roi d'Angleterre, 347
— Droits et devoirs du sénéchal
de France, 392-393.
SÉNÈQUE cité, 211.
Serena, impératrice de Constanti-
nople, 26.
Serge IV, pape, se plaint à Foul-
que Nerra du tyran Crescencius-
— Donne à Foulque sa béné-
diction, 100, 101, 104, 106.
Simi-LE, femme d'Hélie, comte du
Mans, 334.
SiBiLi.E, fille d'Hélie, comte du
Mans, épouse Foulque le jeune,
334, 340.
SiRiLi.E, comtesse de Flandre, fille
de Foulque le jeune et de Si-
bille, 334.
SiBiLLR, fille de Lisoie I*^"" d'Am-
boise, épouse Thibaut de Ro-
â8
428
TABLE ALl'HABÉTIQUfc;
chccorljoii , (ils de Corljon. —
Son fils RohiTt, 172, 183.
Siiiii.i.K, lille (le Rrpnault de Chà-
tcau-Roj;iiault, épouse Goscelin
d'Ainai, 216.
Siccia^ la Cisse, rivière de Tourai-
ne, 207.
SiGF.iiEHT, fils de Dagobert, 23.
AVVi'fl lA)ni;a^ 192.
S'ilvimactts, 171.
Slmo> 1)k I5f_\iigknci, auxiliaire de
Sulpice II d'Amhoise, 210.
SoLEM>E, évoque de Chartres, as-
siste saint Kemi au ba])tême de
Clovis. 21.
Soi.iMAN, empereur des Turcs, dé-
fait les chrétiens, 190.
SuBVEMiOK de saint Martin (fête
delà), 31, ^19.
SuLi'icF. I'''" d'Amhoise, fils aîné de
Lisoie, succède à son père, 172.
— E])ouse Denise , nièce de
Geoffroi de Chaumont, et re-
çoit la moitié de Chaumont en
dot, 173. — Seigneur de la tour
de pierre d'Anihoise, 175. —
— Allié à son frère Lisoie, il ré-
siste aux attaques de Foulque
Rechin, 17'>. — Reste neutre
entre Geoflroi le Barbu et Foul-
que Rechin, 176. — Résiste aux
attaques de Folcuin de Torigni
et de Bouchard de Montrésor,
177. — Ses guerres contre Foul-
que Rechin. — Il confie la
garde de son château d'Amboise
à F.bard et va habiter Cliau-
nioDt. — Sur|)iis par Foulque
Rechin dans la maison de Cé-
sar, il est conduit prisonnier à
Angers, 177. — Fait la paix
avec le comte d'Anjou. — Perd
son ( liAteau d'Amboise et rrroit
en échange un domicile au lieu
dit / itus Borna, 177. — Sollicité
par l'oulque Rechin, refuse de
»e <léclarer contre l'.tienne, comte
de Hlois. — Foulque veut le
faire arrêter. — Il se réfugi«'dans
l'église de Saint-Martin et s'é-
riia|>iM', 17^.t. — Mesures rju'il
prend |K>ur se tlefendre. — Ses
courses, 1 80. — Fait la paix avec
Foulque après la mort du Barbu,
181. — Il reste en guerre avec
Bouchard de Montrésor et Fol-
cuin de Torigni, 181. — Dé-
truit la maison forte de Fol-
cuin à Amboise, 181. — Sa
femme. — Ses enfants. — Laisse
ses domaines à son fils, 182. —
Meurt à Rochecorbon, en reve-
nant d'Angers. — Enterré à
Pontlevoy, 183.
ScLPiCE II d'Amboise, fils de Hu-
gue de Chaumont et d'Elisabeth,
201. — ï^st recommandé à la
protection de Geoffroi le Bel par
Foulque le Jeune au moment de
son départ pour Jérusalem, 235,
272. — Son caractère. — Sa
cruauté. — Il irrite le comte
Geoffroi en protégeant des ban-
dits et en pillant des marchands
de Chàtcauneuf, 273. — Fait
Bouchard de Saint-Amand pri-
sonnier, 207. — Défait le comte
de Vendôme , 208. — Il veut
priver sa mère des biens qui lui
appartenaient. — Elle se plaint
au comic Geoffroi. — Sa mère
Elisabeth l'abandonne. — En
guerre avec le comte Geoffroi,
avec Jacquelin de Maillé et ses
frères, 274, 263, 208, 209. —
11 s'accorde avec le comte d'An-
jou, 210. — Renouvellement des
hostilités. — Seconde jiaix avec
le comte d'Anjou, 212. — Or-
gueil de Sulpice. — Il se fie
troj} à ses propres forces et mé-
contente les comtes de Blois et
d'Anjou, 213. — Les comtes
arment simultanément contre lui.
— ThibaiU vient camper à Can-
gy, 213. — Sulpice fortifie
Maindrai, 218. — Amboise est
lirùlé j)ar les comtes, 273. —
Sulpic«- est attiré h une confé-
rence par Thibaut, comte de
Blois. — Il est fait prisoiniier
par trahison à son retour à Maiu-
drai. 220- — Enferme à Châ-
teaudun. — U ue veut pas aban-
TABLE ALPHABÉTIQUE.
4;29
donner Chaumont. — Il meurt
par suite des mauvais traitements
que lui fait subir son geôlier. —
Enterré sous un gibet, — puis
dans l'église de Saint- Valérien,
222. — Ses enfants, 213.
SuLPicE, frère d'Aicbembaud de
Buzançais, trésorier de Saint-
Martin de Tours, allié du comte
Maurice et ennemi de Landri de
Châteaudun, 88, 89. — S'op-
pose aux entreprises de Landri
contre Foulque Nerra, 89. —
Fonde le chapitre de Saint-Flo-
rentin d'Amboisc, 106. — Con
tinue la tour de pierre. — Son
neveu et ses nièces. — Marie
Hersende, une de ses nièces, à
Lisoie, 169. — Sa mort, 172.
Sui.PiCE 3Iille-Boucliers , seigneur
de Buzançais, fils d'Haimon. —
Père de Robert, 172.
Siisa, La Suze au Maine, 268.
Syagrius, évêque d'Autun, 56.
Syagkius, fils de Gilles, élu roi par
les Francs et les Goths, 19. —
Est défait par Childéric, i/}i(J.
Tertulle, fils de Torquatus, 35,
36, 355. — Devient homme de
Charles le Chauve, 36. — Epouse
Pétronille, fille de Hugue , duc
de Bourgogne, reçoit du roi en
fief Chàteau-Landon, 38, 319.
— Son histoire abrégée, 355.
Tesceliîu, chapelain du comte
Foidque Nerra, 389.
Théodore, neveu d'Honorius, re-
vient à Byzance, 15-
Thibaut le Tricheur , comte de
Blois et de Chartres, attire à
une entrevue Guillaume-Longue-
Epée, duc des Normands, et le
tue en trahison. — Il demande
ensuite sa veuve en mariage et
l'obtient d'Herbert , comte de
Troyes, son père, 116. — Fait
alliance avec Arnoul, comte de
Flandres, 115.
Thib.^ut, comte de Champagne et
de Blois, fils d'Eudes le Cham-
penois, succède à son père, 168.
— Se résout à faire la guerre au
comte d'Anjou, 118. — Vient
poser son camp à la Croix de
Bleré, 119. — Bataille de Noit
près Saint-3Iartin-le-Beau. — 11
est battu et fait prisonnier par
Lisoie de Bazougers. — Il cède
la Touraine à Geoffroi Martel,
comte d'Anjou, 120, 122, 170,
331, 332, 3.=i8, 378. — Serment
qu'il prête entre les mains de
Geoffroi .Martel, 123.
Thibaut le Bon, comte de Blois,
neveu de Henri I^r^ roi d'An-
gleten-e, prend part au tournoi
du Mont Saint-Michel, 238. —
Ses différends avec Sulpice 11
d'Amboisc. — Il brûle Cangv.
— Fait la paix avec Sulpice, 213.
— Assiste à la bataille d'Alen-
çon, 145. — Après sa mort, sis
Etats sont partagés entre ses fils,
216.
Thibaut, fils de Thibaut le Bon,
comte de Blois et de Chartres,
216. — Envoie assiéger Main-
drai , fortifié par Sulpice II d'Am-
boisc, 218. — Demande pour
le tromper une entrevue à Sul-
pice. — Pendant la conférence,
les hommes du comte s'empa-
rent de Maindrai par surprise.
— Sulpice au retour est fait pri-
sonnier, 219, 220. — Thibaut
perd néanmoins 200 de ses hom-
mes, faits prisonniers par le?
habitants d'Amboisc. — Thi-
baut menace de faire mourir
Sulpice si on ne lui rend les
prisonniers, 220. — Il donne un
assaut au château de Chaumont,
mais inutilement, 221. — 11 fait
mourir Sulpice dans sa prison a
CbAteaudnn et le fait enterrer
^30
TABLE ALPHABÉTIQLE
sous lin f^ilirt. — Il veut s'em-
parer <ie l'Vcteval, 222.
TmiiArr, lils de Corlion, seifjneur
de Hoclin-orhoii, épouse Sihille,
fill<' (le Lisoie Ur tl'Amboise. —
Roixrt son lils. — Allié de Sul-
piee d'Amhoise contre le Re-
cliin, 177. — Erha|)pe à la snr-
prise de Maindrai, 220.
i HijiAiiT, fils de Hugue de Sahlé,
268.
I"iiii>\iT i\t Blaizon se révolte
contre Gi(jffroi le Bel. — Le
comte prend son château et le
hrnle. — Assiégé dans Mire-
liean, il appelle le comte de l'oi-
ton à son secours, 265.
liiiiiArT de Matlufeloii prend
part à la bataille d'Alencon, 146,
Ikl.
Thihkbi, fils de Clovis, proclamé
roi. — S'enfuit à Rouen, 24.
Thomas </<- Martreio, 374.
Thomas, jirieur de Loches, auteur
«le chroniques, 353.
Tiioi;ars. — Siège de ce chAteau
263.
ToKyiATiiis ou 'loHTLLFt s, Bre-
ton d'origine, 35. — Né dans le
pays de Rennes. — Forestier de
Charles le Chauve, 35, 319. —
Son histoire abrégée, 354, 371.
Toi HAiM'. la) conciuise par Geof-
froi -Martel, 121, 122, 123, 170,
378. — Ses limites, 123.
Touhnoi du Mont Saint-Michel,
entre les Bretons et les Nor-»
mands, 238.
ToLHS — Siégede cette ville parles
Normands. — Sauvée par les mé-
rites de saint Martin ,30. —
Brûlée par Erich et Bathet, 31.
— Cédée par le comte Thibaut
à Geoft'roi Martel, 170, 3'32. —
Séjour du pape Urbain II, 381.
— Assiégée par Foulque Nerra,
167.
TuRsoMODUs LoTCHius , fils de
Théodoric , possède Rome e\.
l'Italie, 17. — Construit le châ-
teau de Loches, 17. — Est dé-
pouillé par son frère Alaric. —
Mis en fu.te ])nr .'\lén»v«'e. —
"Meurt à ^ ienne, 17.
u
i'cceium. l'oy. Ussé.
l'i-GER, évéque d'Angers, ménage
la paix entre Bobert de Sablé et
Geoffroi le Bel, 269.
Ulgvr i)f. Bkayf.s, fils d'Archeni-
baud de Braves. — Meurt sans
enfant, 191.
I'lgkh Cnlca riixa enlève Corbe et
la conduit chez un forgeron au
port de Saint-Julien et de là s\
Roohecorbon, 190.
Uruain II. — Son voyage en
France. — Prêche la croisade a
Clermont. — Arrive a Angers.
— Fait la dédicace de l'église de
Saint-Nicolas. — Va au Mans.
— A Tours. — Donne la rose
d'or à Foulque Rechin , 380 ,
381.
T'rsus i)k Frf.tkvai. , auxiliaire de
Sulpice II d'Aniboise, 210.
UssF, chAteaii en Ton raine, 88.
l'accaria Comitissse, 164.
f'nlcia, la Vallée en Anjou, 88,
91.
Vajii)alks (les). — A letir retour
d'Afrique, ils sont défaits en
Saiiilciige par Pépin le Gros, 2l>.
Vf.gf<:ius Rf.îiati's cité , 286.
\ KM)ÔMK (al)baye de la Sainte-
Trinité de), sa fondation. —
Eglise <le Saint-Georges, 333.
N I ii.NKi II., fief donné en dot à Siil
pic*' de Ba/.ougers, 117.
TABLE ALPHABÉTIQUE.
^31
Vernolium. Voy. Verneuil.
Vernou , bourg archiépiscopal ,
168, 169, 173, 187, 202.
Vespasien s'arrête à Amboise, 9.
y'dla Moranni. Voy. Moran.
f'^illa Rehelti , château ruiné par
Foulque Nerra. 107, 167.
ViLLFXoiN. — Ville construite par
Louve ou Lupa , fille de BiL
leius, 17. — Eglise de Saint
Sauveur. — Lisoie y est enterre'
173.
ViLLENTROis, en Berri, 164.
V'uidoc'mum Castrum. ^oy. Ven-
dôme.
Virgile cité, 2':'8, 2^45, 253.
w
Waifre, duc d'Aquitaine, chassé par Pépin le Bref, 26.
FIN DE lA TABLE ANALYTIQUE .
TABLE DES MATIÈRES.
INTRODUCTION Pages i
GESTA CONSULUM ANDEGAVORUM ET DOxMINORUM AMBA-
ZIENSIUM ; 1
I. Liber de compositioîîe cxstri a!»ibazi.î: 3
Prologus, 3. — De Julio Caesare et de origine castri Ambazia;, 3. —
Chronica de Arturo, 14. — De Blesi chronica, 16. — De Clodoveo,
18. — De Karolo, 25. — De Hugone Capet, 32.
II. Chronica de gestis consulum Andegavorum 34
Prologus, 3k. — De Torquatio sive Tortulfo, 35. — De Tertulio, 36.
De Ingelgerio, 39. — De Fulcone Rufo, 64. — De Fulcone Bono,
67. — De Gosfrido Grisa Gonella, 75. — De Mauricio constile, 87.
— De Fulcone Nerra, 89.— De Gosfrido Martello, 117.— De Gos-
frido Barbato, 133.— De Fulcone Ricbin, 138. —De Gosfrido Mar-
tello seciuido, 141. — De Fulcone rege Jérusalem, 143. — De Gos-
frido comité Andegavorum et duce Normannorum, 155.
III. GhSTA A."\tBAZIERSIUM DOMINORUM . 158
Prologus, 158. — De Hugone de Lavardino, 159. — De Lisoio Baso-
gerii, 161. — De Supplicio Lisoii lilio, 173. — De Hugono de Calvo
Monte, 183. — De Supplicio Hugonis filio, 306.
HISTORIA GAUFREDI DUCTS NORMANNORUM ET COMITIS
ANDEGAVORUM, AUCTORE JOHANNE, MONACHO MAJORIS
MONASTERII 227
Prologus, 239. — Liber primus, 232. — Liber secundus, 294.
Carmen Stephani Rothomagknsis, monachi Beccensis, de Gaufrido
coanTE Akdegavensi 311
HISTORIA COMITUM ANDEGAVENSIU.M , AUCTORE THOMA
PACTIO, LOCHENSI PRIORE 317
De origine comitum Andegavensium, 319. — De Ingelgerio, 319. —
De Fulcone Rufo, 320. — De Fulcone Bono, 320. — De Gaufrido
Grisa Tunica, 323. — De Mauricio, 326.— De Fulcone Nerra, 326.
De Gaufrido Martello primo, 331. — De Fulcone Rcchin, 334. —
De Gaufrido Martello secundo, 335. — De Fulcone Jerosolimorum
rege, 335. — De Gaufrido Plantagenest, 336. — De Henrico rege
Anglorum, 338.
434 TABLE DES MA 11 EUES.
Dk COMITIRl s A.M)Ei;\VUHL'M, KT UK MOHTR KEGIS IIkNHK.I. fllll HK-
Gis Hbhhici 3-iO
IIISTORU ABBREVIATA CDNSLIXM AM)KGAV( )r,L.M , ALC-
TOHE J(3HAN>E, MONACHO MAJOIUS MONASTERIl. , . 3W
Prt»œniiuin, 351. — De Torqiiatir» sivf Torliilfo, 35^. — Do Tertullo,
355. — De liif,'<'l{^«'rio, 355. — D<' l'iilconc Riifo, 356. — De Kulcone
Fio, 356. — De Gaufrido (irisii Tunica, 357. — De Mauricio lilio
(iaufridi Grisa- 'l'unica", 357. — De Fulcoiie Nerra, Hierosolymitano,
35s. — De Gaufrido IMartelli primo, 358. — De Gaulridf) Barhato,
359. — De Eulcoiie Ricliin. 359. — De Gaufrido Martelli secundo,
360. — De I"\ilcone Hierosolyniitano, 360. — De Gaufrido Plaiita-
genesl, 361. — De Henrico, 362.
FRAGMENTUM HISTORM-: BREVIS COmXUM ANDEGAVEN-
SIUM 365
De Henrico II rege Anglia", 367. — De Gaufrido duce Britannix, 367.
— De Ricliardo rege .\nglia", 368. — De Johanne lege Angliae, 368.
— De Philij)|)o Augusto rege Franciœ, 370.
Catalogls coanTUH Amdegavensitjri 371
FRAGMENTL.M HISTORLE ANDEGAVENSIS , AUCTORE FUL-
CONE RECHIN 873
SCRIPTUM HUOMS DE CLEERIIS DE MAJORATU ET SENES-
CALGIA FRANCIS COMITIBUS ANDEGAVORUM COLLA-
TIS 385
FABLE ALPHABÉTIQUE 395
FIN PE LA TABLE DES UATIEEES.
I'*in. — Ty|ii>grB|ilii<' [..iliurr, rii<- ilr Klruinn, M.
/
University of Toronto
.'■■
Library
DO NOT /
REMOVE /
THE //
CARD
FROM ' ^
THIS \
POCKET X
Acme Library Gard Pocket
LOWE-MARTIN GO. Limited
\'
•*'
f^(9^
^' M ,
K {'
c if
/7^
.1*-
w^Ir^: .